विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)
शिवज्ञानसिद्धिस्वपक्षदृष्टान्तसङ्ग्रह, सप्तलक्षन समानसन्धिव्याख्यादि
शिवाभ्यां नमः। –
श्रीमदभ्रसभामध्ये नित्य॥।न्द…ष…से…भँ ँ ँ ।त्वस्धं ब्र…दि वन्दितम्। श्रीनन्दिकेश्वरं वन्दे सुयशा –
वल्लभं प्रभुम्। स्वायम्भुवे –
वचनेन प्रतुष्टि स्यादुत्तमस्याधिकारिणः।
दृष्टान्तेन च तुष्टि स्या…णः।
एकेन ॥।ने तुष्टि स्यादधमस्याधिकारिणः।
अजिते – –
कं तथा मायावादः पाञ्चरात्रं षडैते समपा…वं पाशुपतम्। वामं भैरवं तु महाव्रतम्। कालामुखमिति –
ख्यातमन्तः समयषट्ककम्।
भीमसंहितायाम् –
गोवत्ससमयभेदं स्यात् क्षीरवच्छिव उच्यते।
शिवं सर्वगतं शान्तं भजेन्नित्यं शिवाश्रमी॥
अजिते –
आदिमध्यान्त*निर्मुक्तस्वभावविमलप्रभुः।–
सर्वज्ञः परिपूर्मश्च शिवो ज्ञेयः शिवागमे॥
चिन्त्यविश्वे –
पूर्वोक्तदीक्षया युक्तं शिष्यं विज्ञानदीक्षया।
दीक्षयेत्कृपया *पूर्णो गुरुः सन्मार्गदायकः॥–
मनोव्यापारमात्रेण या दीक्षा विद्यते क्रमात्।
सा दीक्षा ज्ञानदीक्षा तु विज्ञानाख्या च सा भवेत्॥
अन्यत्र –
हृत्प्रदेशे *भ्रुवो स्थाने शिरस्थाने विशेषतः।–
स्वगुरुं च शिवं ध्यात्वा स्वात्मज्ञानं तु बोधयेत्॥
शिवधर्मोत्तरे –
संस्कृतैः प्राकृतैर्वाक्यैः यः शिष्यमनुरूपतः।
देशभाषा*द्युपायैश्च बोधयेत् स गुरु स्मृतः॥–
पौष्करे –
यो चान्ये सक्तहृदया इच्छन्तीश प्रसङ्गतः।
तेषामीषद्ददातीश स्थानं भावानुरूपतः॥
तथोक्तमाचार्यैः *…भुवनोत्भ(द्भ)व भोगकामाः।
त्वामर्चयन्ति विविधैर्यजनप्रकारैः तेभ्यः प्रदाय परमेश्वरसाधकेभ्यो भोगं ददासि। –
ँ ँ व मोक्षम्।
ब्रह्माच्युतादिभिर्देवैर्वेदैरपि वितर्कितम्।
तवात्मानं चिदानन्दं शक्तास्तोतुं तथं प्रभो॥ इति स्कान्दे।
पौष्करे –
अधुना श्रोतुमिच्छामः प्रमाणानि कृपानिधे। –
श्रुणुध्वमधमानानि श्रोतुं कौतूहलं यदि॥
सिद्धतन्त्रे –
त्रिपदार्थप्रमाणं तु दशधा तु विधीयते।
प्रत्यक्षं प्रथमं विद्यात् द्वितीयमनुमानकम्॥ –
तृतीयं शास्त्रमित्युक्तमभावं तु चतुर्थकम्।
पञ्चमं चार्थसम्प्राप्तिः समानं षष्ठमेव च॥
सप्तमं परिवेष्यं स्यादष्टमं भावमेव च।
नवममैतिहं प्रोक्तं दशमं तु स्वभावकम्॥ –
दर्शनेप्यनुमानान्तं गताः शास्त्रेऽपि वै दश।
सिद्धतन्त्रे –
विकल्पभेदसन्देहं विना ज्ञेयं सुदर्शनम्।
विस्तुतो विद्यमानार्थोऽविनाभावाख्यहेतुना॥
अनुमानं च शास्त्राख्योऽनुमानेनार्थदर्शयेत्। –
सुप्रभेदे –
अक्षादिकरणैर्दृश्यं प्रत्यक्षं तदिहोच्यते।
लिङ्गेन लिङ्गिविज्ञानमनुमानमिति स्मृतम्॥
आप्तोक्तिवचनैर्गम्यं शाब्दमेतदुदाहृतम्। –
पौष्करे –
द्व्यालम्बसंशयो बुद्धिः समानाकारदर्शनात्।
विपर्ययोऽन्यथाज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठितम्॥
अक्षादिकरणैर्दृश्यं प्रत्यक्षं द्विविधं च तत्। –
वस्तुस्वरूपस्यमात्रग्रहणं निर्विकल्पकम्।
नामजात्यादिसङ्कल्पसहितं सविकल्पकम्॥
तथा सिद्धतन्त्रे –
दृश्यार्थाद्वयमन्ये ते सन्देहं पूर्वमुच्यते। –
परार्थं स एवेति भेद इत्यवसीयते॥
नाम जाति गुणं कर्म अर्थ पञ्चविकल्पके।
…वभृतं च निर्विकल्पक एव तु॥
सिद्धतन्त्रे –
दर्शने तु चतुर्योगमानश्चेन्द्रियवेदना। –
अनुमान…धा॥
त्रिविधश्चागमस्तन्त्र…युक्।
त…कृतिर्मध्यमो ज्ञेयः किं तु हि द्वि प्रमाणतः॥ –
प्रत्यक्षं त्रैविध्यमुक्तम् अन्यत्र प्रत्यक्ष…
…मक्षमा…द्वशात्॥
तथापि…च्चन्द्रियसा…पेक्षं तथैव च।
अन्तःकरणसापेक्षमिति त्रिवधमिष्यते॥ –
एवं क्वचित् पक्षम्।
सिद्धतन्त्रे –
प्रकृतिर्मध्यमो ज्ञेयः किं तु हि द्विप्रमाणतः।
अ॥।स्वजात्यतीतं च यत्तत् प्रकृतिरुच्यते॥
मध्यस्वजातितुल्याख्यमन्यजाति विवर्जयेत्। –
एवमाखन्नयेदर्धं समस्तं चावसीयते॥
ज्ञानेन्द्रियकलाश्चैव रूपादिं चात्मसंयुतम्।
विकल्पादिविना ज्ञेया दधदिन्द्रियदर्शनम्॥
ज्ञानाक्षन्तविधा गम्या शब्दादिविषयादि च। –
मलिनं रोधि(दि)तं ज्ञानं तडमानसदर्शनम्॥
पौष्करे –
अन्यश्चेन्द्रियसापेक्षं स्यादाच्छादननिवृत्तये।
अन्तःकरणसापेक्षं बाह्येन्द्रियजयेन तु॥ –
अन्तःकरणसापेक्षाविच्छित्ते ध्येयसङ्गतिः।
सिद्धतन्त्रे –
आत्मज्ञानेन रागाद्यैः सुखदुःखादि भुञ्जते।
अध्यात्ममुच्यते ह्येतद्वेदना दर्शना भवेत्॥ –
समाधिधर्ममुत्सार्य अन्यदेशश्चरित्रकम्।
एकं वा सप्ततो ज्ञेयो योगिभिः सम्प्रदर्शनम्॥
तत्रैव –
त्रिपक्षश्च त्रिहेतुश्च प्रत्येकं त्रिविधं भवेत्। –
तदिदं द्विविधं वक्ष्ये प्रशस्तमनुमानकम्॥
स्वार्थं परार्थमिति च स्व परज्ञानकं तथा।
स्व संहरणमाख्यातमन्यत्तु वासवा भवम्॥
अन्वयव्यतिरेकीति एवमाख्यमिदं द्विधा।
तथा पौष्करे - –
अन्वयव्यतिरेकी च केवलव्यतिरेकी च।
केवलान्वयरूपेण क्रमेण परिलक्ष्यते॥
सिद्धतन्त्रे –
स्वपक्षः समपक्षश्च परपक्षोऽपि जायते। –
स्व…स्यात् सपक्षं सम्पुटी दृशेत्॥
सम्मतार्थं नयद्यर्धपरपक्ष इहोच्यते।
तथा पौष्करे –
साध्यधर्मयुतः पक्षः सपक्षँ ।धर्मयुक्। –
तद्विधमो विपक्षस्यात् वा योमानान्तयोद्भवः॥
हेतुर्वक्ष्ये च प्रथममवस्थान्तरभेदवत्।
द्वितीयं कार्यमित्युक्तं तृतीयं चानुपलब्धिकम्॥ –
अस्थान्तरभेदत्वमवसरप्रतरणं विदुः।
कार्यं धूमकर्तृत्वमग्निर्दर्शनमित्यपि॥
शीताभावं हिमाभावज्ञेयमनुपलब्धिकम्।
पौष्करे –
सा च व्याप्तिर्द्विधा ज्ञेया व्यतिरेकान्वयात्मिका। –
सिद्धतन्त्रे –
धूमादग्निर्भवेत् पाकगृहवत् कथ्यतेऽन्वयम्।
पद्मव्यापीजले धूमं नास्तीति पर उच्यते॥
त्रि…वान्यस्यात् केषाञ्चित् पञ्चधा मतम्।
पौष्करे –
तच्चेह पञ्चावयवं प्रतिज्ञाहेतुरेव च।–
दृष्टान्तोपनयना निगमश्चाथ पञ्चमः॥
इदार्थोक्तिः पिरतिज्ञा तु हेतुस्तद्व्याप्ति॥वम्।
दृष्टान्ते तद्विधोत्युक्तहेतुस्तद्वत् परीक्षत॥ –
दृष्टान्तपक्षयोर्व्याप्ति प्रस्तरोपनयो भवेत्।
पुनः प्रतिज्ञानियमः नियमस्यात्सहेतुकः॥
सिद्धतन्त्रे –
पुनरप्यनुमानं तत् त्रिविधाख्येति चोत्कथः। –
प्राग्दर्शनानुमानेन दूरगन्धेन पुष्पवत्॥
अनुमानानुमानेति वाक्यज्ञानोऽनुमानवत्।
भूतादिफलदं ज्ञेयमागमेनानुमानवि(व)त्॥
आप्तोक्तिरागमस्यापि परोक्षार्थकसाधनम्। –
प्रत्यक्षेणानुमानेन यदि वार्थं सुनिश्चितम्॥
यो वक्तिः सोऽधमाप्तव्यात् तस्मादाप्ततरः शिवः।
सिद्धतन्त्रे –
इदमत्र समाख्यातं प्रागुक्तं त्रिविधागमम्। –
अनादिशुद्धसर्वज्ञशिवेन कथितागमाः॥
पूर्वापरकविरोधं वद्धि तन्त्रकला भवेत्।
मनोदिनिश्चलं कृत्वा कुर्यादर्चमनाकुलः॥
आद्यन्तरहितब्रह्मभावबोधोपदेशयुक्। –
सुद्धतन्त्रे –
पक्षाभावश्चत्वारो…एकविंशतिः।
दषा(शा)भा सा दशाष्ट…निग्रहा स्मृताः॥
…ष्ठिरिमे प्रोक्ता आभासाः शिवशासने। –
निश्वासकारिकायाम् –
सूचिना कृ…त्य …सूत्रन…
॥।तेन सर्वं …तं सूत्रे म…णा॥
इ…थोक्तं पाराश…णे।
अल्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद्विश्वतो मुखम्॥ –
अस्तोकमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः।
श्रीमत्स्वायम्भुवे –
स्त्रीपुन्नपुंसकाख्यातं जगत्सर्वं गरमेणजम्।
स्थितिसंहारतो विप्र सर्वदा कर्तृपूर्वकम्॥
अनादिमुक्तश्चिद्रूपः कृत्यकर्ताहरः प्रभुः। –
तथा शिज्ञानबोधे –
स्त्रीपुन्नपुंसकादित्वाज्जगतः कार्यदर्शनात्।
अस्ति कर्ता सहृत्वैतत् सृजत्यस्मात् प्रभुर्हरः॥
स्वायम्भुवे –
देवो नित्यं जगत्सृष्टिस्थितिध्वंसक उच्यते। –
उत्तरम् –
नानुमानागमावत्र चास्य कार्यस्य सम्भवम्।
दष्टवत्सर्वभूतेष्ठनाशोत्पत्तिः प्रदृश्यते॥
तथा सर्वमतोपन्यासे –
प्रत्यक्षेण हि सिद्धार्थे नानुमानं प्रवर्तते। –
अनुमानेन साध्यश्चेत् परतत्वं प्रसज्यते॥
स्वभावमिति भूतानां सृष्टिसंहार उच्यते।
उत्तरं पराख्ये –
चतुर्णामपि भूतानां स्वभावो नैव दृश्यते।
तस्मात् कम्पते यत्र कमुष्णां दृश्यते क्वचित्॥ –
वह्निर्निर्वाणमायाति वायुरूर्ध्वगतिः क्वचित्।
भूतेषु हि स्वभावो न किं पुनः कार्यसम्भवे॥
सृष्टिस्थित्यन्तनाशेन कार्यत्वेनात्र योगतः। –
जडत्वेनाप्यतो भूता सर्वतः कर्तृपूर्कम्॥
पर(रा)ख्ये –
स्वयमेव चतुर्भूत सर्वकृत्यकरोत्यतः।
फलप्रदमिति प्रोक्तं क्वचित् कर्ता च मा कुरु।
उत्तरम् –
भूताश्चतुष्टयाख्याता स्थित्युत्पत्तिलयाः सदा। –
आद्यन्तरहितो देवः सर्वतोऽपि करोत्यसौ॥
तत्रैव –
आशयं च विशेषेण भूतानाम…भवेत्।
एतद्विनात्र कार्याणां नास्ति कर्त्रेति चोच्यते॥
द्वयोः कारणमाया चेत्याहुरेव विपश्चितः। –
तत्रैव –
घटपटाद्यजमानेन कार्योत्पत्येति विद्यते।
तथा चास्यापि कार्यत्वात् सन्नः कर्ताहुरित्यपि॥
तथा वायव्ये – –
यद्यथा भवितुं योग्यं तत्तथा च भवेत् स्वयम्।
विना भावनया कर्ता स्वतन्त्रः सर्वतो भवेत्॥
निश्वासोत्तरे –
स्वयमेवास्तिनास्ति स्यान्नास्तिकं नैकवस्तु चेत्।
तथैव –
यति तस्य स्यात् त्वदाशोत्पत्यतो कथम्॥
अस्ति कर्ता तथा चास्य तथा तत्कार्यदर्शनात्।
चिन्त्ये –
दृष्टा देहलयोत्पत्तिर्जडता च कथं भवेत्।
उत्तरम् –
श्रोतुमिच्छसि सर्वेषामुत्पत्तिं श्रुणु पार्वति। –
आकाशात्ज(ज्जा)यते वायुर्वायोरग्निरुदाहृतः॥
अग्नेर्जलं जलात् पृथ्वी भूतानां क्रम…
एतेषां सर्वभूतानां संयोगी लोकमिष्यते॥
अन्यत्र –
एवं क्रमाल्लयाः प्रोक्तं तच्च कालान्तरेण तु। –
यदि सर्वत्र नाशोऽपि न चेत् शृण्वस्य पार्वति॥
वर्षादधाङ्कुरं दृश्यं महत्स्वापे तथा जगत्। इति चिन्त्ये।
कारणे –
कालेन जगदुत्पत्तिः कर्तृत्वं कालमेव हि। –
उत्तरम् –
उपादानेन जातेन नाशेनापि जडो भवेत्।
अपिच –
प्रपञ्चसृष्टिरित्युक्तमेककाले हि सम्भवम्।
तस्मान्महेश एव स्यात्कालवत् परिपालकः॥ –
अखिलाख्यमणुनां च कर्मणा सम्भवस्ततः।
उत्तरम् –
तश्च(च्च) पूर्वमेवोक्तं कर्मापि जडता भवेत्।
घटस्य मृदुपादानदृष्टं यद्दृश्यते तथा॥ –
इदत्वामुक्तमाणं च मायोपादानकारणम्।
माया कारणमेवाहुरणूनां कार्यदर्शनात्॥
कारणे –
जगतः कारणाख्याणुभूतः कार्येति कथ्यते। –
कार्यावयवरूपेण दृश्येनापि घटादिवत्॥
यद्दृश्यं तद्विनाशं स्यान्मायोपादानकारणम्।
कारणे –
सृष्टिस्थि(स्स्थि)तिश्च संहारं मायाकार्यं विपश्चितः।
कथं चेत् बीजशाखादिभूम्याधारो हि …॥ –
…मुत्पद्यते वस्तु तन्मायेया यथा कला।
उत्पत्तिनाशौ मायेय धर्मावाह महेश्वरः।
किरणे – –
तत्कार्यकारिका शक्तिः क्रियाख्या सूक्ष्मरूपिणः।
स्थूल…सूक्ष्मा हि …न्यग्रोधबीजवत्॥
जगत् कारणमायाख्यं पर…कदाचन।
मायायात्रजगन्मातो शशशृङ्गो न जायते॥ –
वृक्षात्ततो न पर्णैश्च पश्चात् वृक्षेषु जातकः।
न तस्याकार्यनाशेऽपि स्थिति स्यात् कारणं पुनः॥
कारणे –
इयं कारणकार्येण अनाद्याख्यजगत्सदा। –
आदिप्रपञ्च त्तत् कर्ता सृष्टिकार्यात्ततो वदेत्॥
प्रश्नम् –
विश्वकारणं मायैव कथं कर्तेति चोच्यते।
पराख्ये –
अतोऽस्ति बुद्धिमान् कश्चिदीश्वरः समवस्थितः।
आदिप्रपञ्चं तत्कर्ता सृष्टिकार्यात्ततो वदेत्॥ –
प्रतिपन्नस्वकार्येण दृष्टेनात्रानुमानतः।
अन्यथानुपपत्या वा तद्वदेवमनादिकः॥
आर्ताः साधवयायेत्सा नानारूपपरिच्छदाः। –
पतिर्विश्वस्य निमात पशुपाशविलक्षणः॥
तत्रैव –
अभावे द(त)स्य विश्वस्य सृष्टा रेषां कथं भवेत्।
अचेतनत्वादज्ञत्वादनयोः पशुपाशयोः॥
प्रधानपरमाण्वादि यावत्किञ्चिदचेद(त)नम्। –
तत्तत्कर्तु स्वयं द्रष्टुं बुद्धिमत् कारणान्विता॥
जगच्च कर्तृसापेक्षा कार्यं सावयवं यतः।
तस्मात् कार्यस्य कर्तृत्वं पत्युर्न पशुपाशयोः॥ –
पराख्ये निमित्तमीश्वराख्यं तद्दृष्टं संह(हा)रकारणम्।
उपादानं च यत्सूक्ष्मं सर्वकार्येषु संस्थितम्॥
सशक्तिश्चेश्वरो माया मृद्वच्चक्रकुलालवत्।
तथा निश्वासे – –
यथा लोके घटादिस्तु कुम्भकारेण मृत्तिका।
कार्यमाख्यं जगत्सर्वं कारणेन करोति सः॥
क्रियाख्यो जगत्सर्वं कुरुते परमेश्वरः।
कारणानां त्रयं तेन सर्वकार्योऽनुमीयते॥ –
निश्वासोत्तरे –
बिन्दुमायेय अव्यक्तो पादा तत्र यमुच्यते।
तस्याश्चतस्रो वाग्रूपा वृत्तयो वैखर्यादयः॥
वैखरी मध्यमा चान्या पश्यन्ती सूक्ष्मसञ्ज्ञिता। –
पौष्करे –
कलावद्याश्च रागश्च कालो नियतिरेव च।
पञ्चैतानि च तत्वानि मायेयानि [द्वि]जोत्तमाः॥
मृगेन्द्रे –
गुणधीगर्वचत्ताक्षा मातृ[भूताद्या]…
पौष्करे –
…तुर्द्विविधं प्रोक्तं विप्राः सङ्कल्पकोटयः। –
अष्टावन्दपूर्वास्ते यथा पूर्वं गुणाधिकाः॥
परेसदाशिवसमाः परिकृत्यानुकारिणः।
तत्वाध्वा भुवनाध्वा च वर्णाध्वा च पदा क्रमात्॥ –
मन्त्राध्वा व्यापकस्तेषां कलाध्वाश्च समाश्रितः।
बिन्दूपादानजन्येन येषां बैन्दवमुच्यते॥
रत्नत्रये –
तत्र सा वैखरी श्रोत्रग्राह्या यार्थस्य वाचिका।
सा च स्थानेऽष्ट विधृते वा या वर्णपरिग्रहा॥ –
प्रोक्तृणां मीयमप्रायः प्राणवृन्ति निबद्धना।
केवलं बुद्ध्युपादानक्रमाद्वर्णानुपातिनी॥
तत्रैव –
अन्तः सञ्जल्परूपा तु न गोत्रमुपसर्पति।
प्राणवृत्तिमतिक्रम्य वर्तते मध्यमाह्यया॥ –
तत्रैव –
अविभागेन वर्णानां सर्वतः संहृतक्रमात्।
स्वयम्प्रकाशा पश्यन्ती मा पूराण्डरसोपमा॥
तत्रात्तत्र ये च - ???
स्वरूपज्योतिरेवान्तः सूक्ष्मा वागनपायिनी। –
यस्यां दृष्टस्वरूपायामधिकारो निवर्तते॥
पुरुषे षोडशकले तामाहुरमृताह्वयाम्। –
के सः –
तास्तमेति न चोदेति न श्रान्तो न विकारवान्।
तत्रैव –
सैषा चतुर्विधा वृत्तिर्निवृत्यादिकलाश्रयात्।
पञ्चधा भिद्यते भूयः कलास्ता बिन्दुयुक्तयः॥
वृत्तिरेव नो बिन्दोः पटस्येव कटी ततः। –
परमात्मे च वागात्मा वागेवात्मेति व श्रुतेः॥
वैखरी श्रोत्रजे बोधे मध्यमा सविकल्पके।
पश्यन्ती मध्यमोत्पादसमुद्योगेषु लक्ष्यते॥ –
यदा वृत्तिरशेषेण विलीना चित्तसंश्रया।
तदा सूक्ष्मा विशुद्धैव चिताभात्य विवेकतः॥
नादकारिकायाम् –
वाग्ब्रह्मणिनिष्णातश्चित् ब्रह्माप्नोति येन कथयन्ति। –
सिद्धिर्मुक्तिश्च परा नादज्ञानात् क्रिया च विफले…॥
नादः परमसुमङ्गला मालिनी महामया।
समनानाहतबिन्दुरघोषा वाग्ब्रह्मकुण्डली॥
तत्वं विद्याख्यं चेत्युक्तस्तैस्तैः शब्दैस्तदागमेष्वित्थम्। –
तत्रैव –
क्वचिदविशुद्धत्वान्मायातोऽप्यन्या तदूर्ध्वगा कथिता।
शुद्धं विद्यातत्वं विद्येशानां च भोगदम्॥{१४ लेत्तेर्स्}
भुवनम् अध्वन्युक्तं चान्यैः सदा मे श्रेयसे च। –
हेतुरिति रत्नत्रये –
विद्याशरीरो भगवाननन्तः क्षोभकामतः।
मायायाः स च विद्वद्भिर्बैन्दवं त्वमुच्यते॥
सदाशिवादितत्वौघनित्योपादानकारणः।
तत्वाध्वा भुवनाध्वा च वर्णाध्वा च पदा क्रमात्॥ –
मन्त्राध्वा व्यापकस्तेषां कलाध्वा बिन्दुमाश्रितः।
ब(बि)न्दूपादानजन्येन येषां बैन्दवमुच्यते॥
तत्रैव –
सर्वभूतान्तरचरः शब्दब्रह्मात्मको रविः। –
भित्वा यं बोधखड्गेन निश्चिन्त्य विशङ्किताः॥
तामेव वाणिं सूक्ष्माख्यामाहुरात्मविदो जनाः।
प्रत्यात्मनियता एता वृत्तयो बन्धनात्मिकाः॥
आभ्यो विविक्तमात्मानं न हि पश्यति पुद्गलाः। –
पौष्करे –
चतस्रो वृत्तयस्तस्याः याभिव्याप्तास्त्रिधारणवः।
आभ्यो(स्यो) न परमो बन्धे आभ्यो(स्यो) मुक्तिस्तु नापरा॥
तन्निवृत्यविनाभूतो दृक्क्रिया लारको यतः। –
तथा वि(नि)श्वासोत्तरे –
आहुरेव जगत्सर्वं प्रवृत्तं शब्दवृत्तिभिः।
न हि शब्दादृते पुंसः प्रत्ययोऽस्ति कदाचन॥
यदा शिवप्रसादेन ज्ञानं स्यान्मोक्षतस्य तु।
कालोत्तरे – –
आगोपालाङ्गनाम्लेच्छाः प्राकृतभाषिणः।{१४ लेत्तेर्स्}
अन्तर्गतजलाः सत्वास्तेऽपि नित्यं ब्रुवन्ति तैः॥ - अस्यार्ध(र्थ)स्तस्यां वृत्तौ प्रपञ्चितः।
रत्नत्रये –
यद्यदुत्पद्यते वस्तु तन्मायेयं यथा कलाः।
उत्पत्तिनाशौ मायेधमावाह महेश्वरः॥
परिणामो हि वस्तूनां पूर्वावस्था परिच्युतैः।
अवस्थान्तरसम्प्राप्तिः क्षीरस्य दधि…वत्॥
दध्नश्च तक्र तत्र तक्रावस्था निरूप्यते। –
न दध्नो नापि दुग्धस्य पूर्वावस्था हि ते मते॥
तदवस्थाधिवस्त्वेकं पूर्वं क्षीरं ततो दधि।
पश्चात्तक्रं तथा …॥
तत्वतत्वार्थकभावानामुपादानेश्वरम्। –
विश्वसारोत्तरे –
रूपेऽन्यरूपजातोऽपि विकारोप्यविकारवान्।
अविकारे अरूपे द्यौ चतुर्भूतेषु जातवत्॥
विद्युद्धूमधनुजातो मेघाशनिशब्दवत्।
यथा लोके घटाद्यस्तु कुम्भकारेण ॥।त्तया॥ –
कार्याख्यं जगत्सर्वं कर्तृत्वेन करोति सः।
प्रश्नम् –
अखण्डपरिपूर्णोऽसौ क्व तिष्ठति करोति वः।
निश्वासे –
कालस्तरुष्वमूर्तोऽपि करोति कुसुमाच्चयम्। –
फलानां च तथा चेष्टां पतनं च यथा दिशम्॥
तथोत्पत्तिविनाशानां कर्ता शम्भुरमूर्तिमान्।
तथा किरणे –
यथा कालोऽत्यमूर्तोपि दृश्यते फलसाधकः।
एवं शिवोह्यमूर्तोऽपि कुरुते कार्यमिच्छया॥ –
श्रीविश्वसारोत्तरे –
आत्मनोऽभ्यासशब्दार्थः गतो जातोप्यतिष्ठति।
तथा कर्ता स सद्भावो तस्य लीला न विद्यते॥
श्रीचिन्त्यविश्वे – –
सर्वात्मनां च जननं मरणं च तथैव च।
कारुण्यात् क्लेशमालोक्य तेषां शम्भुर्वनस्तथा॥
कर्मणां पालनार्थाय सृष्टा निर्माय पूर्ववत्।
मृगेन्द्रे –
स्वापे व्यास्तेबोधयन् बोधयोग्यान् रोम्यानुद्धरन् पाशयन् कर्मिकर्म। –
मायाशक्ति व्यक्तियोग्याः प्रकुर्वन् पश्यन् सर्वं यद्यथा वस्तुजातम्॥
विश्वसारोत्तरे –
शिवः कृत्यत्रयं चैव कुरुतेऽप्यविकारवान्। –
शिलाकारेऽग्निपक्वं च पद्मं भूमौ रसक्षयम्॥
आदित्येन यथा दृश्यमीश्वरेण तथैव च।
विश्वसारोत्तरे –
रुद्रोविष्णुस्तथा ब्रह्मा सृष्टिस्थित्यन्तदेवताः। –
आदौ कृत्याप्तिमान् प्रोक्त शिव एवेति चेच्छृणु॥
ब्रह्मा सम्पूज्य भक्त्या वै लिङ्गं शैलमयं शुभम्।
तस्य लिङ्गार्चनादेव प्राप्तं ब्रह्मत्वमुत्तमम्॥ –
इन्द्रनीलमयं लिङ्गं समभ्यर्च्य जनार्दनम्।
विष्णु सम्प्राप्तवान्स्तेन सोद्भुतैकसनातनः॥
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं जगद्योनि चराचरः।
चराचरादिभूतानां प्राणरूपः शिव स्मृतः॥ –
तथा वायव्ये –
परमैश्वर्यसम्पन्नां परमेश्वरभाविताम्।
तच्छक्त्याधिष्ठिता नित्यं तत्कार्यकारणक्षमाः॥
स्वायम्भुवे –
संसृज्य विश्वं भुवनं गोप्तान्तः सञ्चुकोच सः। –
एक एव तदा रुद्रो न द्वितीय्योस्तु कश्चन॥
अतीताखल्वसङ्ख्याता ब्रह्मणा हरदेवतः।
स्कान्दे –
संहारदुःखहरणात् प्रपञ्चहरणाच्चलाः।
प्राक्ततैर्हर इत्याख्या भवतः परिकीर्तिता॥ –
प्रकृतौ प्रलये प्राप्ते वष्टे स्थावरजङ्गमे।
ब्रह्मा विष्णुः सुराः सर्वे लयं यान्ति शिवं विना॥
स्वायम्भुवे –
परवस्तुविनोदार्थमेकवादिभिरिष्यते। –
एवमाख्यमिमं कृत्यं किं कारणमुदाहृतम्॥
उत्तरम् –
पशूनां देहसंयोगं भोगमोक्षाय कथ्यते।
तथापि सन्तो चेत्याहुरनादिमलमोचकः॥ –
तत्रैव –
पशूनां हारमित्युक्तं विश्रमं गमयेत् पदे।
मलबन्धेन सृष्ट्वाख्या तत्तत् कर्ममलं गतम्॥
स्थित्यार्जनमतो रोधं कर्म योगेत्यहङ्कृतिः। –
विवक्षायाः पशूनां तु विद्यादानमनुग्रहम्॥
तथान्यत्र –
जगत्सृष्टिस्थितिध्वंसकारुण्याच्च शिवात्मकम्।
अन्यत्र –
जगत्सृष्टिस्थितिध्वंसकारुण्याश्च शिवागमम्।
रूपारूपे किमि श्रोक्तं तेषु को कर्तृरूपकम्॥ –
उत्तरम् –
एवमेतत्त्रिधं चोक्तं तस्य रूपमुदाहृतम्।
तथा सुप्रभेदे –
तच्छरीरं त्रिधा ज्ञेयं निष्कलं सकलनिष्कलम्।
सकलं च तथा ज्ञेयं त्रिविधं तु विशेषतः॥ –
मृगेन्द्रे –
न जातु देवता मूर्तीरस्मदादिशरीरवत्।
किरणे –
इच्छैव कारणं तस्य यथा तद्योगिनो मतः।
यथैव योगि … ग्रहणे मोक्षणेऽपि वा॥ –
तद्वदेव हि बोद्धव्यं ग्रहणं मोचनं विभो।
मायात्मकशरीरं तच्छिष्टकर्म निमित्तकम्॥
उत्तरम् – मृगेन्द्रे –
मूलाद्यसम्भवाच्छाक्तावपूर्णो …
तस्यैव पाशमुक्तत्वात् ज्ञानं केन निवार्यते॥ –
मतङ्गे –
अथ शक्ति(क्तिः) स्वरूपश्चेत् परिणामो हि दृश्यते।
नित्यानन्दस्वरूपं चेत् षडध्वा मार्ग वाग्भवम्॥
तत्रैव –
विश्वे सर्वपदार्थोऽपि रूपारूपं न योगजम्। –
स शिवोऽपि पदार्थेषु तथाप्येको भवेत् पुनः॥
तत्रैव –
बन्धमोक्षपदार्थो न पाद्यन्तरहितोऽपि सः।
न वक्ष्या ते तथा तस्य क्वचित् भाव न निश्चितम्॥
चिन्त्ये – –
निरामयो निराधारो वर्णरूपविवर्जितः।
सर्वज्ञः सर्वगः शान्तः सर्वात्मा सर्वतोमुखः॥
यः साक्षी सुखदुःखानां ले(लो)केऽस्मिन् सर्ववस्तुनि।
स एव भगवान् व्यापी ह्यप्रमेयोऽप्यनौपमः॥ –
पौष्करे –
यस्येच्छामात्रकस्तस्य स्वशक्तिकारणात्मिका।
मूर्तिमासादयेद्यस्मात्सद्योमूर्तिरिति स्मृतः॥
वातुलोत्तरे –
रूपमादाय कृपया कथ्यते चागमार्णवान्। –
त…चेन्न सर्वस्य गुरुसन्तानपादुका॥
तथा किरणे –
एवं न कुरुते यावत्तावन्नो गुरुसन्ततिः।
कुरुतेऽनुग्रहं देवः सर्वेषामेव देहिनाम्॥ –
किन्तूपदेशकर्तृत्वात्स करस्तेन यः शिवः।
यद्यसौ सकलेनैव गुरुक्रमः।
किन्तूपदेशेन विना तथा भवति निष्फलम्।
यद्येवं न भवेत्ताक्ष्यात्तदा न स्याद्गुरुक्रमः॥ –
पुंसानुग्रहार्थाय परोऽप्यपरतां गतः।{१५}
कृत्वा मन्त्रात्मकं देहं वक्ति तन्त्राण्यनेकधा॥
बेध्यबोधकसम्बन्धाद्व्यक्ति तन्त्राण्यनेकधा।
वातुलोत्तरे – –
यद्रूपं तत् कृपा तस्य शिवसृष्ट्यादिकं तथा।
साङ्गोपाङ्गेति देवस्य भोगदं मोक्षदं प्रभोः॥
तदुक्तं कारणे –
नेत्रं नासाग्रकर्णौ च पाणिपादतलाङ्गुली।–
जटामकुटसंयुक्तं साङ्गं चेति प्रकीर्तितम्॥
वस्त्रोपवीतमाल्या च आयुधाभरणं तथा।
गङ्गाचन्दमपस्मारं नागः कूर्मं तथैव हि॥
आसनादीनि सर्वाणि उपाङ्गं चेति कीर्तितम्। –
वातुलशुद्धाख्यायाम् –
अङ्गप्रत्यङ्गसाङ्गं च उपाङ्गं चतुरो भवेत्।
सुप्रभेदे –
रुद्रैकादशपूर्वास्तु द्वादशादित्यसंयु[त]तः।
वसवश्चाश्वनीयुक्तास्त्रयस्त्रिंशतिदेवताः॥ –
स्कान्दे –
ब्रह्मादिदेवताश्चान्या नैव संसारमोचकाः।
एवमेव हि जन्तूनां महासंसारवर्तिनाम्॥
संसारमोचकः साक्षात्सर्वज्ञः साब ईश्वरः।
शुद्धाख्यायाम् – –
नानारूपधरो देवो नानाभोगसमन्वितः।
नानाचिह्नसमोपेतो नाना लीलधरो हरः॥
महेशं सकलं विद्यात् सृष्टिस्थितिलयात्मकम्।
तथा वायव्ये – –
चरितानि विचित्राणि गुह्यानि गमनानि च।
दुर्विज्ञेया निवेदस्य मोहयन्ति मनांसि च॥
वीरतन्त्रे –
सोमास्कन्दं तु पूर्वं हि सुखासनमतःपरम्।
कल्याणसुन्दरं चैव चन्द्रशेखरमेव च॥ –
गङ्गाधरं च पञ्चैते सृष्टिरूपमुदाहृतम्।
वृषभावहनश्चैव अर्धनारी तथैव च॥
किरात चैव वीरेशं भिक्षानटनमेव च। –
एते वै पञ्चमूर्ति स्यात्स्थितिमूर्तिरुदाहृता॥
नृत्तं चैव तु कामारिं कालारिं हरमेव च।
गजघ्नं च त्रिपुरघ्नं च जलन्धरवधस्तथा॥
षष्ठं संहारमूर्तीनां रूपभेदं प्रकीर्तितम्। –
शैवे – एकादशरुद्रसंहितायाम् –
कदाचिद्रहसि प्रीतः निजाज्ञावशवर्तिनम्।
रमणं जानतीमुग्धा पश्चादभ्येत्य सादरम्॥
कराभ्यां कमलाभाभ्यां नेत्रमस्य जगद्गुरोः। –
पिधाय लीलया शम्भोः किं भवेदिति कौतुतात्॥
अन्धकारो भवत्तीव्रं चिरकालभयङ्करः।
निमिषाध्येन देवस्य जग्मुर्वत्सरकोटयः॥
…विलासादुत्थेन तमभ्रत्तत् जगक्षयः। –
तमसा पूरितं विश्वमपारेण समन्ततः॥
इत्यास्ते सूरयो भक्त्या शभुमानम्यतुष्टुवुः।
इति तेषां वचश्रुत्वा भक्त…न्मनाम्॥
विकासितेन फालाक्षोजह्रे विश्वगतं तमः। –
विश्वसाक्षीति गौरीति करुणामूर्ति रन्ध्रवित्॥
विससर्ज च सा देवी पिधानं हरचक्षुषोः।
सोमसूर्याग्निरूपाणां प्रकाशति महज्जगत्॥ –
महालैङ्गे –
गत्वा तदाश्रमं श(शं)भोस्तदा रत्या तया सह।
वसन्तेन सहायेन देवं योद्धुं मनाह्यभृत्॥
ततः सम्प्रेक्ष्य मदनं हसन् देव स्त्र्यम्बकः।
नयनेन तृतीयेन सावज्ञं तमवैक्षत॥ –
ततोऽस्य नेत्रजो वह्निं मदनं पार्श्वतस्थितम्।
अदहत् तत्क्षणादेव ललाप करुणानिधि॥
स्थितये चाश्रमाणां च हितार्थं भगवान् भवः।
ततो हैमवतीं देवीमुपयेमे यथाविधि॥ –
चिन्त्ये –
निसर्जस्थितिसंहारं यस्मिन्नेव निगद्यते।
तथा कामिके –
देवदानवगन्धर्वमुनयो मनुजातयः।
पिपीलिकादिजात्यन्तं जङ्गमा स्थावराश्च ये॥ –
तेऽनुग्राह्या स्मृताः शास्त्रेऽनुग्राह्या बहुधा मताः।
वातुलशुद्धाख्यायाम् –
सृष्ट्यर्थं सर्वतत्वानां लोकस्योत्पत्तिकारणम्।
योगिनामुपकाराय स्वेच्छया… ते तनुम्॥ –
तत्रैव –
शिवः सदाशिवश्चैव महेशस्त्रिविधा स्मृताः।
शिवतत्वमहासेननिष्कलं त्वतिकीर्तितम्॥
सकलं निष्कलं चैव सादाख्यमिति चोच्यते। –
महेशं सकलं विद्यात्त्रिविधास्ते भवन्ति वै॥
सुप्रभेदे –
निष्कलं च कलाहीनं कलाभिः सकलं भवेत्।
सकलाकलमिश्रं यत्तस्मात् सकलनिष्कलम्॥
परं निष्कलमित्युक्तमपरं सकलं स्मृतम्। –
परापरं तथा प्रोक्तं सकलं निष्कलं भवेत्॥
वातुलोत्तरे –
अध्वमूर्तिरिति ख्यातो परमेशः कथं प्रभो।
उत्तरम् – –
नित्ये तापि च पूर्णेन चिदच्चि…तेन च।
वेदागमेषु शास्त्रेषु अध्वामूर्तिरिहोच्यते॥
तदुक्तं ब्रह्मशम्भुपादैः –
शान्त्यतीतकला मूर्धा शान्तिर्वक्त्रसरोरुहम्।
विद्या विततवक्षोङ्गं प्रतिष्ठा गुह्यमण्डलम्॥ –
निवृत्तिर्जानु जङ्घा भुवनाध्वा तनूरुहम्।
वर्णत्वक् मन्त्ररुधिरं पदमांससिराचितम्॥
तत्वास्थिमज्जो शुक्लादिधातवः परमेष्ठिनः।
सदाशिवः षडध्वात्मा तस्य प्रामः शिव स्मृतः॥ –
तथा स्वायम्भुवे –
तत्वं पदं समन्त्रं च वर्णं च भुवना कला।
अध्वमार्गसमाख्यातो व्यापकत्वाच्छिवस्य तु॥
यथाध्वा कल्प्यते तत्वं व्यापत्वं तथागतम्। –
वातुलोत्तरे –
किं कारणेन मन्त्राध्वा देवस्य तनुरुच्यते।
उपादानमनोशक्तिबिन्दुमोहिमान् भवेत्॥
चिन्तयारहितं यत्तत् परं परिकीर्तितम्।
मन्त्रयोनिर्महामाया परिग्रहविवर्तिनी॥ –
कालोत्तरे –
तस्मिन् प्रजायते मन्त्रस्तत्रैव प्रविलीयते।
वातुलोत्तरे –
शिवः शक्त्याधिष्ठितानां मन्त्राध्वा तेन कीर्तितः।
भुक्तिमुक्तिप्रदा मन्त्रास्त्वर्चिताः शिवमध्वरे॥ –
अनुग्रहाय लोकस्य शिवो मन्त्र इति श्रुतिः।
धात्वानुग्राहिकाशक्तिः सा मन्त्रत्वमिहागता॥
तत्रैव –
मन्त्रेषु पञ्चमन्त्रस्थ उक्ततन्त्रेषु वक्ष्यते। –
उत्तरम् –
आत्मनोऽनुग्रहार्थाय कथ्यते पञ्चमन्त्रतनू।
श्रीमान् सकलः परिपठ्यते॥
मतङ्गे –
ईशानं प्रथमं ब्रह्म ततस्तत्पुरुषात्मकम्।
तृतीय्यमप्यघोराख्यं वामदेवात्मकं तथा॥ –
पञ्चमं सद्य इत्युक्तं ब्रह्मसर्वार्थसाधकम्।
प्राधान्येन स्थिता ह्येता विद्यामन्त्राश्च सुप्रदा॥
ईशानी पूरणी हार्दी वामा मूर्तिश्च पञ्चधा।
एताभिः परमेशानशक्तिभिः समधिष्ठितः॥ –
तथा पौष्करे –
एवं मन्त्रास्तु पञ्चैते तैर्निबद्धतनुः शिवः।
वस्तुतस्तु न भिन्नास्ते यतो नान्यस्य ॥।रितः॥
वायव्ये – –
ब्रह्मादयोऽपि लोकानां सृष्टिस्थित्यन्तहेतवः।
रुद्रो विष्णु सिता ब्रह्मा सृष्टिस्थित्यन्तदेवताः॥
आदौ कृत्याप्तिमान् प्रोक्तः शिव एवेति ता स्मृतः।
… –
अथ देवादिदेवस्य शिवस्यामृततेजसा। –
सर्वानुग्राहिका शक्तिः परमं बलशालिनी॥
एकानेकविभागे न संस्थितासौ शिवेच्छया।
क्रिया त्रिधा तु विज्ञेया वामा ज्येष्ठा च रौद्रिका॥
निश्वासोत्तरे – –
मन्त्र्याद्यनेकजन्तूनां भूपतेः शक्तिभेदवत्।
एक एव शिवो शक्तिस्तथा कार्यस्य भेदतः॥
तस्माच्छिवात्मिकाशक्तिर्भोगमोक्षशिवेच्छया।
चिन्त्ये –
शक्तिरूपं च को वक्ति महाविज्ञानमेव हि। –
क्रिया च इच्छया ज्ञाने विना तच्छृणु पार्वति॥
यावत् ज्ञानं क्रिया चेच्छा तस्मात् ज्ञानमहित्रयम्।
स्वायम्भुवे –
यदैवोक्तगुणा शक्तिर्धर्मसामर्थ्यकं त्रिधा। –
ज्ञानशक्ति क्रियाशक्तिरिच्छाज्ञानक्रिया त्रिधा॥
इश्चै(च्छै)व सर्वजन्तूनां कारुण्यैवमुदाहृता।
ज्ञानशक्त्या विजानाति क्रियया कुरुते जगत्॥ –
पराख्ये –
चिद्रूपमात्मनो रूपं दृक्क्रियागुणलक्षितम्।
ज्ञानरूपस्थितस्यापि स्वरूपं दृक्क्रियात्मकम्॥
मुक्तौ तु श्रूयते सर्वतो मुखं तदप्य(प्या)भासमानत्वात्। –
तन्निरुद्धं प्रतीयते।
पौष्करे –
केवलं ज्ञानमेवापि शिवमेवेति संस्थितम्।
तत्रैव –
उपसंहृतकार्यात्मा यदा विदुर्व्यवस्थितः।
तदालयाह्ययं तत्वं शिवतत्वं तदेव हि॥ –
चिन्त्यविश्वे –
चिदविदनुग्रहार्थाय च व्यामोक्षस्तु शक्ति वै।
असस्यैचाविभागाय सत्वालेश्च हविर्भुजः॥
ज्ञानः शक्तिं क्रियाशक्तिः समस्तमद्वि… –
सदाशिवाख्यकं तत्वं सकलं निष्कलं भवेत्॥
क्रियाशक्त्युल्बणत्वं च ज्ञानशक्त्युपकर्षणम्।
तत्र तत् प्रसन्नत्वमीश्वराख्यमिदं ँ … [१ फ़ोलिओ मिस्सिन्ग्] –
… तापग्रहार्थो तस्करेणापि गृह्यते।
क्रमादिदं कृतं कृत्यं सुखदुःखादि भुज्यते॥
तस्मात् पूर्वकृतेनैव सर्वदा सर्वतः पशोः।
पराख्ये –
जातं क्षयं सुखं क्लेशं वार्धक्यं मरणं तथा। –
एवमुक्तं तु षट्कं च गर्भसङ्कल्पनिश्चयम्॥
एवं पूर्वकृतं कर्म विद्या च निधनं सुखम्।
षट्कं सम्प्राप्य तत्रैव ततो गर्भाशयं विशेत्॥
चिन्त्ये –
देहेनैव कृतं कर्म देहेनैव कृतं तथा। –
तत्रैव –
हे देहि येते चाणूनां क्षयो नात्माकलेबरम्।
प्रारब्धकर्मणा चैव पुनः प्रारभ्यते तनुः॥
अन्यत्र –
नित्यं समायुक्तमन्योन्यं वटबीजवत्। –
{१४ लेत्तेर्स्}
तथा पराख्ये –
यथात्मनादिना सिद्धाः सापेक्षा कर्मणा स्थिताः।
प्रवाहानादिता चेयमविच्छिन्ना भवे भवे॥
अन्यत्र –
बीजाद्वृक्षः समुत्पन्नः वृक्षात् बीजः समुद्भवःष –
अत्र सञ्जभुजे पूर्वजन्मान्तरे विधिः।{१४ लेत्तेर्स्}
क्वचित् योजनं पश्चात् हिताहिते वरानने॥
तथैव पूर्वं चेदश्चेत्तत् क्रमेण पुनर्भवेत्।
चिन्त्ये – –
यथा धान्यादिभुक्तं च प्रारब्धा॥।न बीजवत्।
तथा एव हि जायन्ते जन्तवः पूर्वकर्मणा॥
तत्रैव –
क्रियां विना न युज्यन्ते देहिनस्ताप्रवृत्तयः।
पुण्यपापात्मिका जाता जन्मान्तरफलाङ्कुराः॥ –
एतत् पूर्वकरं ज्ञेयं भवस्यागमिनः किल।
जायते पुण्यपापौ तौ मनोवाक्कायकर्मभिः॥
एवमुक्तं तु सर्वेषां योजकः कर्तुराज्ञया।
आभोगस्थायि तद्विद्यात् फलद्वयविरोधि च॥ –
धत्तानि लोकानिमान् सर्वान् प्रीतिं च पुरुषो तदा।
धर्मास्तेनोच्यते तज्ज्ञैरधर्मस्तद्विपर्ययात्॥
वायव्यसंहितायाम् – –
अनादिकर्मवैचित्र्यमपि नात्मनि वात्मिकम्।
कारणं खलु कर्मापि भवेदीश्वरकारितम्॥
चिन्त्ये –
महादुःखानि पापानि कारुण्यपरमः शिवः।
पशु…ते कस्मात्तदतो वद मे प्रभो॥ –
उत्तरम् –
व्यापकस्य शिवस्येतत् कृत्यमात्मकृपैव हि।
पुण्यपापात्मनां कुर्यान्निग्रहं तदनुग्रहम्॥
श्रीवायव्ये –
सर्वानुग्राहकं प्राहुः शिवं …
स निग्रहति देवा…सर्वानुग्राहकः कथम्॥ –
चिच्छेद बहुशो देवान् ब्रह्मणः पञ्चमं जरः।
विष्णोरपि नृसिह्मस्य रभसा शारभाकृतिः॥
विभेद पक्त्यामाक्रम्य हृदय…रैः खरैः।
सर्वं शिवोऽनुग्रहाति न निग्रहाति किञ्चन॥ –
निग्रहा तां तु सर्तेषामेतेषामसम्भवात्।
यो पुनर्निग्रहाः केचित् ब्रह्मादिषु निदर्शिताः॥
तेऽपि लोकाहितायैव कृता श्रीकण्ठमूर्तिना।
कारणे – –
तत्वतो निग्रहोक्तं च कर्तुः कारुण्य एव हि।
शिशू माता पिता चेति लोकेऽस्मिन् शिक्षणीयवत्॥
सर्वमतोपन्यासे –
ज्योतिष्टोमाद्यनुष्ठानादपूर्वं कर्मजार्छितम्।
स्वर्गादैः फलरूपस्य देवतानां तु देवता॥ –
कर्ममीमांसकाः प्राहुरित्थं स्वमतलक्षणम्।
कामिके –
यज्ञादिकर्मणां चैव जीवानां तु फलप्रदम्।
औषधादिप्रयोगश्च दृष्टवत् फलसाधकः॥ –
एतदृते तु एतेषां कर्तृता किं प्रयोजनम्।
सर्वमतोपन्यासे कामिके –
तथा तत्कार्य(र्यं) दृष्टं चेत् यज्ञकर्मफलोक्तकम्। –
पश्चात् प्रयोजनोक्तं च हुतभुङ् मलवर्ततः॥
कामिके –
द्रव्यादृते पदार्थानि दानकृत् फल(लं) चेत्ततः।
जले च पात्रे चाग्नौ च कृतं कर्म फलं मुने॥
इह लोकेपि विद्यन्ते परलोकेऽपि विद्यते। –
तत्रैव –
स्वयं कृति स्वयं वेद्यन्तो भुञ्जीत वेदतः।
भूमौ नरकस्वर्गेषु कुरुते किं गतागतम्॥
नैवं क्वचिदपि प्रोक्तमिहो तदितरेतरम्। –
तत्रैव –
सर्वमत्र गतं नाशं फलदृश्यं पुनर्भवेत्।
योजकः स महेशा न औषधादीनि वैद्यवत्॥
कामिके –
लोका देहार्थकरणात् कालं नियति भवेत्। –
क्रियाशक्त्युप…ज्ञानशक्त्युल्बणं तथा॥
विद्यातत्वस्य चोत्पत्तिर्ज्ञानगम्या भव स्थिता।
इच्छाज्ञानक्रियाश्चैव शिवे स्थिताः सदैव हि॥
स्वं स्वं कार्यं प्रकुर्वन्ति सर्वानुग्रहकारणात्। –
किरणे –
इच्छानुग्रहकर्तृत्वाल्लयभोगाधिकारवान्।
त्रिविधं कृत्यभेदेन दर्शितो नामभेदतः॥
मृगेन्द्रे –
शक्तोद्युक्तप्रवर्तं च कर्ता त्रिविधं इष्यते। –
शक्तेः प्रत्यत्निभेदेन भेदस्तस्योपचारतः॥
कालोत्तरे –
शिवशक्तिसादाख्यमीश्वरस्तदनन्तरम्।
शुद्धविद्या च पञ्चैते शुद्धतत्वाः प्रकीर्तिताः॥
मतङ्गे –
शुद्धदेहमिति प्राक्तं नित्या स्वातन्त्र्यविग्रहम्।
कृत्यभेदौ विना पूर्वापरं न प्रसरक्रमः॥
शिवैकबहुरूपस्यन्नद्योक्बहुरूपवत्।
सर्वेषामपि भावोऽपि यदार्थो न स्वभावतः॥ –
शिवशक्तिश्च नैवान्यं वृक्षस्य कठिनत्ववत्।
स्वर्णनीलादिसंस्पर्शात् स्फटिकान्तवजामिव॥
शिवोऽपि शक्तिभेद्यस्तु तथा स्वाभाविकं यदि।
शिवोऽपि शक्तिभेदोऽपि तत्स्वभावं न मुञ्चति॥ –
मतङ्गे –
प्रवृत्तौ शक्तयः सिद्धाः शक्तीनां कारणः शिवः।
अकारणः शिवः प्रोक्तस्तन्त्रेऽस्मिन् पारमेश्वरे॥
स्त्रियः पुमानादिजगत्सर्वं शक्तिशिवात्मकम्। –
सर्वस्यानुग्रहोक्तं च लिङ्गपीठक्रमं तथा॥
वायव्ये –
शङ्करः पुषाः सर्वे स्त्रियः सर्वा महेश्वरी।
सर्वे स्त्रीपुरुषास्तस्मात्तयोरेव विभूतयः॥
सुप्रभेदे – –
लिङ्गेन लिञ्छितं पुंस्त्वं स्त्रीत्वं वै योनिलाञ्छितम्।
लिङ्गमीशमयं प्रोक्तं योनिं शक्तिमयं भवेत्॥
तस्मादैव शिवशक्तिस्तु सर्वमेतच्चराचरम्।
लिङ्गे शम्भुः समुद्भूतो नाम्ना सोऽपि सदाशिवः॥ –
पीठे शक्तिः समुद्भूता नाम्ना सोऽपि मनोन्मनी।
मकुटे –
लिङ्गे च पीठिकायां च शिवशक्तिसमुद्भवौ।
मतङ्गे –
रूपं न तस्यारूपाद्यं नास्ति कृत्यं करोति च। –
तपादियोगो भोगो न चिदचिन्नास्ति तो शिवम्॥
सर्वेषां स्वयमेवं स्यात्तन्मयो नास्ति यद्यपि।
…समाप्तम्॥ शिवाभ्यां नमः॥ –
शिवज्ञानबोधे –
अन्यः सन्त्व्यापितोऽनन्यः कर्ता कर्मानुसारतः।
करोति संसृतिं पुंसामाज्ञया समवेतया॥
चिन्त्ये –
यत्सन्निधिमात्रेण चेष्टन्ते सर्वजन्तवः।
यस्य सद्भावमुच्यन्ते तैर्यन्तः सकलागमाः॥ –
यत्साक्षी सुखदुःखानां लोकेऽस्मिन् सर्ववस्तुनि।
अणोरणुर्महीयकश्च महतो यत्परात्परम्॥
तत्रैव –
वेदान्तेष्वेक एवेति कथं ब्रह्मविधोच्यते। –
उत्तरम् –
तेषु कर्तैक एवेति साध्यते परमार्थतः।
वातुलोत्तरे –
शिवस्थितः सर्वजन्तूनामक्षराणामकारवत्।
तथा शुद्धाख्ये –
कला जीवमिति ख्यातं सकला देहमुच्यते। –
तथा किरणे –
चराचरादिजन्तूनां शिवैकः प्राण उच्यते।
तं विना प्रागेवमक्षराणामकारवत्॥ १४ अक्षराणि
शुद्धाख्ये –
कलाजीवमिति ख्यातं विकला देह उच्यते। –
कला च विकला चैव देही देहमिति स्मृतम्॥
पराख्ये –
कर्मणा देहसंयोगो विभोरपि महेश्वरात्।
अशक्तत्वात् स्वतो नास्ति सामर्थ्यं कर्मयोजने॥ –
सिद्धान्तसङ्ग्रहे –
सामर्थ्यो सुखदुःखाख्यां धर्माधर्मौ परैरिह।
स्वभावेन सुखी दुःखी जनन्यो तेन कारणम्॥
पराख्ये –
तज्जलोष्मत्वगन्धत्वं कर्म किं अन्यतार्वभुक्। –
पुण्यपापाख्यदेहिनां स्वभावो हि शुभाशुभः॥
तच्चैतन्यं स्वभावं हि तत्स्वभावं विपर्ययः।
एकस्यारभ्यते दुःखं सुखानां वापि तज्जडः॥ –
इह लोके यमात्मानं बह्वर्थेऽस्ति तदा सुखम्।
नादुःखादुहिते पूर्वकृतेनैतत्तथा यदि॥
कृत्यन्तकृतोऽप्यत्र स्वमेवात्र सम्भवेत्।
सोत्साहेति कर्माणि किञ्चिज्ञत्वजडं कर्म शिवज्ञातो नियोजयेत्॥ –
कामिके –
सुशीलं च कृपा चैव आचारश्चोपचारतः।
तपो शीलो धर्म इष्टः कमस्कारादिसुयुतम्॥ –
यो सा नैर्मलज्ञानं शिवस्यानुग्रहं भवेत्।
तत्रैव –
शिवं सम्पूज्यते यो सौमनो वाक्कायकर्मभिः।
इष्टकाम्यफलं भुङ्क्त्वा पश्चान्मे(मो)क्षमवाप्नुयात्॥ –
यच्चाराध्यते येन तत्र कुर्या देवता यदा।
निरामयार्धानामीशो यो वासो सन्निधिर्भवेत्॥
सर्वस्रोतसारसङ्ग्रहे –
येन येन हि रूपेण साधकः संस्मरेत् सदा।
तस्य तन्मयतां याति चिन्तामणिरिवेश्वरः॥ –
कामिके –
प्रतिमाद्योऽपि पूज्यो सावेवातो मनुजा भवेत्।
ब्रह्मादिभिस्त्रयस्त्रिंशत्कोटिदेवैर्महर्षिभिः॥
तत्रैव –
सर्वासां वस्तु देवानां फलं दद्यान्महेश्वरः। –
तस्मान्महेश्वरो नित्यं पूजनीय्यो(यो) फलार्थिभिः।
शिवधर्मोत्तरे –
स्थावरं जङ्गमं चेति लिङ्गद्वयमुदाहृतम्।
स्थावरं स्थापितं लिङ्गं दीक्षितं जङ्गमं विदुः॥ –
जङ्गमस्यावमानेन स्थावरं निष्फलं भवेत्।
तस्माल्लिङ्गद्वयं प्राज्ञः नावमन्यत सर्वदा।
कृतवान् न सो मोहात् स पशुर्नात्र संशयः॥ –
तथा चिन्त्यविश्वसादाख्ये –
स्थावरं जङ्गमं चेति द्विविधं शिवपूजनम्।
लिङ्गादिपूजनं तत्र स्थावरं नन्दिकेश्वरः॥
लिङ्गिनां पूजनं तत्र जङ्गमाराधनं भवेत्।
पाजाकालेऽपि सान्निध्यं स्थावरे शिवतेजसि॥ –
जङ्गमे सर्वकालं च सान्निध्यं कुरुते शिवः।
जङ्गमस्यावमाने तु स्थावरे निष्फलं भवेत्॥
दीक्षायोर्द्विजादीनां दीक्षिता तद्विशेषतः। –
जातिभेदविशेषोऽस्ति दीक्षितानां तु सर्वदा॥
वागीश्वरी गर्भगेहात् गच्छत्वाच्छिवपुत्रकः।
तस्यापत्यत्वसिद्धत्वाच्छैव इत्य…॥
शतसहस्रसंहितायाम् – ईश्वरः –
मन्निमित्तकृतं पापमपि धर्माय कल्प्यते।
मामनादृत्य धर्मोऽपि पापस्य प्रत्यवायकृत्॥
महिम्ने –
क्रियादक्षो दक्षः क्रतुपतिरथ…
॥।णमात्विध्यं शरणदसदस्याः सुरगणाः॥ –
क्रतुर्मृष्टस्त्वत्तः क्रतुषु फलदानव्यसनिनः।
अध्रुवं गृद्धाविधरमभिचाराय हि मखः॥
तत्रैव –
सतां वर्त्म त्यक्त्वा श्रुतिसमधिगम्यं …
॥।वं घृणामप्युन्मूल्य स्वजनविषयस्नेह गुणिताम्॥ –
द्विजः कृन्तन् पादे पतरमपराद्धं त्वयि
मनुष्य त्वं सद्यस्त्रिदशपरिणामो विजहौ॥
तथा वायव्यसंहितायाम् –
कृत्वापि सुमहत्पापं भक्त्या यजति यः शिवः। –
मुच्यते पातकैः सर्वैर्नात्र कार्या विचक्षणा॥
तन्त्रसारे –
ये वैदिकाः पुनर्यागान्निष्कामा कुरुते द्विजाः।
क्रियामपि च कुर्वन्ति मुक्ति तेनात्र संशयः॥ –
राजाज्ञया यदा लोके क्रमात् कृत्यं करोति सः।
बह्वैश्वर्यपदं प्राप्तो दण्डसाध्यो विपर्यये॥
स्कान्दे –
वेदागमप्रसिद्धेषु येन तिष्ठति पापिनः। –
चतुर्विधं च ते दण्ड्या दण्डैः शास्त्रप्रचोदितैः॥
शिवधर्मोत्तरे –
परदारकचोराणामन्यायव्यवहारिणाम्।
नृपतिः शासकस्तेषां प्रच्छन्नानां तु धर्मराट्॥
गुरुरात्मविदां शास्ता शास्ता राजा दुरात्मनाम्। –
इह प्रच्छन्नपापानां राजा वैवस्तोन्तकः॥
औषधादिप्रदं वक्ष्ये पशूनाव्याधितो भिषक्।
कर्तृकृत्यं तथा पश्चेत् पाक्षापक्षं तथा॥ –
{१४ लेत्तेर्स्}
संसारस्येश्वरो नित्यं समूलस्य निवर्तकः।
संसारवैद्य इत्युक्तः स वा तत्वार्थवेदिभिः॥
शिवधर्मोत्तरे –
वैद्यं विना निराक्रान्ताः क्लिश्यन्ते रोगिणो यथा। –
शिवं विना जगत्तद्वत् निराक्रन्त…भवेत्॥
व्याधीनां भेषजं यद्वत् प्रतिपक्षः शिवस्मृतः।
तस्मादनादिसर्वज्ञः परिपूर्णः सदाशिवः।
पौष्करे –
नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि। –
मृगेन्द्रे –
यथा क्षरार्दना वैद्यस्तुतन्नपि न रोगुणः।
कोटाविष्टाद्दायकाद्दुःखहेतुः प्रतीय्यते॥
वायव्ये –
न दानज्ञो नधा(या) वैद्यः रोगस्य विनिवर्तकः। –
उपायैर्भेषजैस्तद्वल्लयभोगादिकारकः॥
निदानज्ञस्य भिषजः रुग्णे हि सम्प्रयुञ्जतः।
न किञ्चिदपि नैघृण्यं घृणे पात्रप्रयोजकः॥ –
कारणे –
स्थूलेषु सूक्ष्मदेहेषु योनुभेदेषु कर्मतः।
स्थित्वा सर्वत्र भुज्यन्ते आत्मानो कर्तृराज्ञया॥
शिवधर्मोत्तरे –
अथ नारकिणां पुंसामधर्मादेव केवलात्। –
क्षणमात्रेण भूतेभ्यः शरीरं तूपपद्यते॥
तद्वद्धर्मेण चैकेन देवानां चोपपादितम्।
सद्यः प्रपद्यते दिव्यं शरीरभूतसारतः॥
कर्मणा यदि मिश्रेण यच्छरीरमिहात्मनः। –
तद्भूतपरिणामेन विज्ञेयं हि चतुर्विधम्॥
मतङ्गे –
ध्वस्ते पञ्चात्मके देहे सति पुर्यष्टके पशोः।
शक्यते घटितं भूतैर्तान्यथा तु कदाचन॥ –
ततस्त्रिणां जलूकैव देहो देहं विशेत् क्रमात्।
प्रप्रार्थ्योत्तरमंशेन देहं त्यजति पौर्विकम्॥
तथा चिन्त्ये –
देहिनां पुण्यपापेभ्यो देहमाराध्यते पुरा। –
यथा जीर्णानि वस्त्राणि त्यक्त्वा वस्त्रं नवं वसेत्॥
तथा देहं परित्यक्त्वा देहान्तरमवाप्नुयात्।
निश्वासे – –
सुकृते कर्मभोक्तृत्वदुष्कृतेन तधैव च।
पुर्यष्टकयुतो ह्यात्मा वायुवक्तुव्यवस्थितः॥
विद्यमानोऽपि तद्देहप्रत्यक्षं न च दृश्यते।
पशूनां स्थूलसूक्ष्मं च पन्नगश्चाण्डजस्तथा॥ –
योनुभेदेस्तु योगीनां परकायप्रवेशयेत्।
स्वप्नादिजाग्रद…
कारणे – –
क…द्विधा प्रोक्तं धर्माधर्मात्मकं पशोः।
समासात्त्रिमलाख्येषु एतत् कर्मिकमुच्यते॥
गुणप्रोक्तमनाद्ये तत्कर्ता रा…
… –
ँ ँ ँ ँ ँ ँ ँ ँ ।कर्माप्येवमनादिकम्।
स्वायम्भुवे –
कर्मतश्च शरीराणि विषयाः करणानि च।
कर्मदं सर्वमेवदं सुखदुःखात्मकं परम्॥
तथा सर्वज्ञानोत्तरे –
कर्मणानुशरीराणि भवेत् कर्मादयो भवेत्। –
पूर्वोपार्जितकर्माणि भवः संयोगकारकः॥
कारणे –
चराचराख्यजन्तूनां योनिभेदाश्च कर्मतः।
एतादृते सदा भिन्नं लाञ्छितं विद्यते न हि॥ –
भूमौ धर्मार्जनं स्पष्टौ भुक्तेनैव च मानुषः।
त[अ]तो अथैव देवाश्च लाञ्छितं विद्यते यतः॥
तथा भारते –
पशवोऽपि तथा देवाः देवाश्च पशवस्तथा।
तत्रैव – –
भ्रमाभ्रमरकीटात्मकीटोपि भ्रमरायते।
तथा कारणे –
मलूवद्भिद्यते लोकः क्रोष्ठात् क्रामी कृमिर्यथा।
रामायणे –
तस्यान्तरं विदित्वाथ सहस्राक्षः शचीपतिः। –
मुनिवेषधरोऽहल्यामिदं वचनमब्रवीत्॥
ऋतुकालं प्रतीक्षन्ते ना॥।र्यन स्वसमाहिते।
सङ्गमं त्वहमिच्छामि त्वया सह सुमध्यमे॥ –
मुनिवेषं सहस्राक्षं वित्ताय रघुनन्दन।
मतिं चकार दुर्मेयां देवराजः कुतूहलात्॥
अथोऽब्रवीत् सुरश्रेष्ठं कृतार्थेनान्तरात्मना।
कृतार्थोऽसि सुरश्रेष्ठ गच्छ सम्भूमिदं प्रभो॥ –
आत्मानमात्म देवेश सर्वधा रक्ष मानद।
इन्द्रस्तु प्राह सद्वाक्यमहल्यामिदमब्रवीत्॥
सुश्रोणि परतुष्टोस्मि गमिष्यामि यथा गतम्। –
एवं सम्यक् तया नि॥।को तदा सम्भ्रमात्तुरया रामाशङ्कितो गतौ तमं प्रति।
गौतमं सन्ददर्शाथ प्रविशन्तं महामुनिम्॥
गृहीतसमिधं तत्र सकुशं मुनिपुङ्गवम्। –
अथ दृष्ट्वा सहस्राक्षं मुनिवेषधरं मुनिः।
ममरूपं समर्थाय कृतवानिति दुर्मते॥
अकर्तव्यमिदं यस्मात् पलस्सम्भविष्यति।
गौतमेनैव कर्तव्यसरोषेण महात्मना॥ –
इह वर्षसहस्राणि बहूनि त्वन्निवत्ससि।
वायुभक्षो निराहारो तद्यव्यन्त शरीरिणि॥
अथ स्कान्दे –
नारसिंहादिभिर्देहैः कुत्सितैस्तामसैस्तथा। –
अनेकदुःखबहुलैः शापतो हरैः।
इत्युक्तो भृगुणा कृष्णो वेपमानश्चरान्वितः।
मत्स्यकूर्मवराहश्च नारसिंहोऽथ वामनः॥
रामो रामश्च रामश्च कृष्णे अश्वमुखेऽपि च। –
कारणे –
सर्वं च कर्मतस्तस्मादिति प्रोक्तं मया पुरा।
पराख्ये –
पशुत्वरूद्धचिच्छक्ते स्वातन्त्र्यं न पशोरतः।
कर्म चिदहितं तस्माद्योगजं तदवेक्षते॥
योगजः स महेशान स्वच्छया बलवान् … –
मतङ्गे –
कर्मणश्चापि चैतन्यात् प्राधान्यं नेष्यतो मुने।
जगतेः संस्कृतस्तस्यात् कर्मकर्तृवशाद्धृवम्॥
कर्मणः कारणं कर्ता स पुमानत्र कीर्तितः। –
कारणे –
कचाकपाश्च सर्वेषां मकुटाद्याश्च हेमवत्।
मायैव स्यादुपादानं सर्वं तत्कर्तुराज्ञया॥
मृगेन्द्रे –
तदाधाराणि कार्याणि शक्तिरूपाणि संहृतौ। –
तथा रौरवे –
सूक्ष्मा मायैकदेशेन पतीच्छानुविधायिनी।
शक्त्यात्मानं पारविज्यव्यक्तात्मानं प्रपद्यते॥
देवव्यक्तिर्भवतस्तस्य युगपत्सूक्ष्मापि स्थिता न्यग्रोधबीजवत्। –
स्थूलसूक्ष्मोऽप्युपादानं मूलमान्तस्य मोहिनी॥
सर्वेषां बिन्दूपादानं शक्तिः शिवमतःपरम्।
आत्मा यदाश्रयेत् ब्रह्मा स लोपाधिविवर्जिते॥ –
किरणे –
कार्तुकृत्यं हि कारुण्यमिति प्रोक्तं मया पुरा।
मुक्त्यर्थं स पशुर्बद्धो नान्यथा चास्य जायते॥
…संश्लेषो न सजाँ ँ ँ भोगभुक्। –
तत्कथं देहसंश्लेषो मलवर्जित उच्यते॥
उत्तरम् –
यथा वस्त्रं सदोषत्वात् मलन्तस्थं विशुध्यति।
शुद्ध्यर्थं …॥
…तोऽपि सन्। –
स्वायम्भुवे –
मायातत्वं जगद्वीजमविनाश्यं शिवात्मकम्।
विवेकमलकः सूक्ष्ममिनाद्यव्यमीश्वरम्॥
मृगेन्द्रे –
तदेकमशिवं बीजं जगतश्च …मान्।
सहकाराधिकारान्तसंरोधिव्याप्यनश्वरः॥ –
मतङ्गे –
क्षोभितेऽनन्तनाथेन ग्रन्धिर्मायात्मको यदा।
तदध्वेन विकारेण तनोति विपुलं जगत्॥
साक्षान्माया समुत्पन्ना कालाख्यं नियतिः कला। –
त्रिविधं कालमाख्यातं शिवेन परिभाषितम्॥
सृष्टिकालस्थितिकालस्संहारश्चेति कीर्तितम्।
प्राणिनां चैव देवानां विनाशोत्पत्तिकारणम्॥
कालश्च कुरुते यस्माद्देवमुदाहृतम्। –
पौष्करे –
कर्मणामार्जितानां तु फलोपहरणे सति।
तद्विनाशे प्रवृत्तायां नियतिः शिवशासने॥
मृगेन्द्रे –
प्रकाशयत्येकदेशं वितार्य तिमिरं घनम्। –
प्रोत्सारणं प्रेरणं साक्वर्वीततमसः कला॥
तत्वं विद्याख्यमसृजन् क्षरणं परमात्मनः।
तेन प्रकाशरूपेण ज्ञानशक्तिं प्रबोधता॥ –
सर्वकारकनिष्पाद्यमवैति विषयं परम्।
तदभिव्यक्तिविच्छित्तिदृष्टात्मेनापिपासितः॥
तत्रैव –
तैरपि जनकं रागं तस्माद्देवासृजत् प्रभुः। –
पुरुषश्च प्रवृत्तश्चेन्निवृत्तेरपि सर्वदा॥
सामान्यहेतुरित्युक्तो रागतत्वस्य लक्षणम्।
मतङ्गे –
अनादिनाशयोपेतं प्रेरितश्च कलादिना। –
भोक्तेत्येवं पुमान् प्रोक्तः भुङ्ते(ङ्क्ते) प्रकृतिजान् गुणान्॥
युक्तस्तन्मयतामेति यतो यत्संस्थितः प्रभुः।
तत्तत्तत्वसन्ताने पुमाख्यं परिकीर्तितम्॥ –
अथ पुंस्तत्वनिर्देशं स्वाधिष्ठोपसर्पितम्।
न च तत्वमुचात्तिर्वा द्वितीयं रुपुषाह्वयम्॥
मृगेन्द्रे –
ततः प्रधानकं तत्वं कलातत्वादजीजनत्।
स्पतग्रन्धिनाधानस्य यत्तत्गौणस्य ततः। –
बुद्ध्युपादानं गुणः सत्वरजस्तमः।
तद्वृत्तयः प्रकाशाद्याः प्रवृद्धा एव भूयसा॥
त्रयो गुणास्तथाप्येकं तत्वं तदपि योगतः। –
एकै श्रुतिरेषां वृत्याधिक्यनिबन्धना।
न तदस्ति जगत्यस्मिन् वस्तु किञ्चिदचेतनम्॥
यन्नव्याप्तिर्गुणैर्यस्मिन्नेकोर्ध्वामिश्रको गुणः।
सुप्रभेदे – –
बोद्धत्वात् बुद्धिरेवं हि चिन्तित्वात् चित्तमुच्यते।
पौष्करे –
गुणतत्वात् पराबुद्धिरभवन्मुनिपुङ्गवाः।
रजस्तमोभ्यान्यद्भूता वृत्तिसत्वेन चोत्कटाः॥ –
सा बुद्धिरुदिता तन्त्रे विषयाध्यवसायिनी।
मृग्न्द्रे –
बुद्धितत्वं ततो नानाभावप्रत्ययलक्षणम्।
परं तदात्मनो भोग्यं वक्ष्यमाणार्थसंस्कृतम्। –
अथ व्यक्तान्तरात् बुद्धेर्गर्वोभुक् कारणान्वितः॥
चिन्त्यविश्वे –
अहं वादि च सर्वं च करोमि प्रबलोम्यहम्।
एवं जीवनसंरम्भगर्वरूपमि त्रिधा स एव गर्वितं चापि रासाख्यस्तु मतामसः। –
तैकसंवै कारिकश्च भूतादिश्च नवं तु सा।
पौष्करे –
सत्वेनोत्कृष्टभागो यः सतैजसमिहोच्यते। –
वैकृतो रासजोत्कृष्टो भूतादिस्तमसाधिकः॥
सुप्रभेदे –
मनश्च द्विविधं प्रोक्तं चलं चलमिति स्मपृतम्।
मतङ्गे –
द्वे द्वे कोटिमनः सिद्धे शुद्धा शुद्धत्वसाधने। –
सङ्कल्पेन सरागेण स्फुरद्वीर्येण वेगतः।
विनिष्कृष्याक्षमार्गेण प्रेरयित्वा तदिन्द्रियम्॥
…हसंयोगे सरागं च न वर्तते। –
चिन्त्यविश्वे –
वैकारिकदहङ्कारादिन्द्रियाणि भवन्ति वै।
पराख्ये –
श्रोत्रत्वक्चक्षुजिह्वा च नासिका च मनोगणम्।
…श्रोत्रं कर्णशष्कुलिकासनम्॥ –
कठिनोष्णमृदुशीतात्मास्पर्शत्वगाश्रयम्।
रूपानुवेदनं चक्षुर्ज्ञातुर्गुलकसंश्रयम्॥
कट्वाम्लादिरसज्ञानं जिह्वाक्षार्दृनाश्रयम्।
गन्धं गृह्णाति तत्घ्राणं येन गन्धेन तन्वते॥ –
चक्षुश्रोत्रं च गृह्णाति गत्वान्यत्रयमागतम्।
वाणी पाणी भगः पार्णी(णी)युः पादो कर्माक्षपञ्चकम्॥
संस्कृतेतरभाषा च वक्ति वा ग्रसनाश्रया।
ग्रहणं यस्माद्धत्तेन्द्रियनिमित्तजम्॥ –
आनन्दो यो भवेदस्मिन्नोपस्थेन विना भवेत्।
बन्धो सगोरुच्चेष्टापृथ्वीन्द्रियनिबन्धनम्॥
लङ्घनोपतिवेगातिचिह्नं पादेन्द्रियानगतम्।
देहे सर्वत्र कर्माक्षिव्याप्तं यत्तत्वग्न्द्रियम्॥ –
बाह्याभ्यन्तरसङ्कल्पो भवेन्न मनसा विना।
पौष्करे –
कर्मात्र समवेताय क्रियासक्ता हि पुद्गले।
तदभिव्यञ्जकं यत्तत् कर्मेन्द्रियमिति स्मृतम्॥ –
तथान्यत्र –
ज्ञानक्रियात्मकशक्तिर्या सा पुद्गलसमाश्रिता।
सैव संलक्ष्यते शक्तिर्बुद्धिकर्मेन्द्रियात्मकैः॥
चिन्त्यविश्वे –
बुद्धीन्द्रियास्य कर्माख्या बाह्याख्यकरणाख्यकम्। –
शब्दादिवचनादिश्च बाह्यः सूक्ष्माख्यमेव हि॥
करणार्धो(र्थे) समर्थत्वाकार्यसंश्रित्य तद्वति।
तत्रेव –
तत्र विद्यात्मनो भोक्त्या बुद्धिसञ्ज्ञा भवेत्तदा। –
शब्दादिविषयश्चापि यहाग्रहश्रबुद्धि वै॥
सैषा हि करणाख्यं स्याद्विद्यातत्वं द्विधा भवेत्।
क्षीरस्य खलु संयोगो दधि नाम यथा भवेत्॥
क्षीरात्मकत्वं दधित्वत्वं तु रामत्वं यदा भवेत्। –
तत्वं विद्यैव बुद्धि(द्धिः) स्यात् करणं च तथैव च॥
मृगेन्द्रे –
बुद्धिर्बोधनिमित्तं हि विद्यया विति(धि)रुच्यते।
रागोऽपि सत्यवैराग्यं कलायोनिकरोतिकम्। –
पराख्ये -
करणं करणापेक्षं माजाविभकरास्त्रवत्।
किरणे –
मायोदरहं हि …प्रोक्तं कला…
तस्मिन्निश्चलयः प्रोक्तः सूक्ष्मदेहविवक्षया॥ –
मृगेन्द्रे –
शब्दस्पर्शं च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः।
गुणाविशिष्टस्तन्मात्रास्तन्मात्रा पदयोजितः॥
प्रकाशकर्मकृद्वर्गवैलक्षिण्यात्तमो भवा। –
प्रकाश्यत्वाच्च भूताद्यहङ्कारं तु तामसः॥
कालोत्तरे –
शब्दस्पर्शरूपं च रसो गन्धश्च पञ्चकम्।
बुद्धिकर्मस्त्वहङ्कारं पुर्यष्टकमुदाहृतम्॥
पौष्करे – –
महाभूतानि जायन्ते क्रमात्तन्म्त्रपञ्चकात्।
सुप्रभेदे –
आकाशस्य गुणः शब्दो वायोस्तु स्पर्शनं गुणः।
तेजस्तु गुणं रूपं रसमपोगुण(णः) स्मृतः॥ –
पृथिव्यास्तु गुणं गन्धं व्योम्नि कानीति विन्यसेत्।
विषयस्त्विति विख्यातं भूतानां गुणमुच्यते॥
कामिके –
शब्दैकगुममाकाशं शब्दस्पर्शगुणं मरुत्।
शब्दस्पर्शो रूपगुः कृशानुः परिकीर्तितः॥ –
शब्दस्पर्शरूपरसगुणम्भः प्रकीर्तितम्।
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धयुक्तावसुन्धरा॥
एतावद्दशधा कार्यं शरीरं सर्वदेहिनाम्। –
कामिके –
अवकाशप्रदं व्योमममूहं मरुतः क्रियाः।
पावकस्य क्रिया पाका वायुः संहरणक्रिया॥
पृथिव्याधारकं कर्मभूतव्यापारमीरितम्।
चिन्त्यविश्वे – –
पृथ्वी स्वभावकठिना रूपकं चतुरश्रकम्।
वर्णस्वर्णमिवाख्यातं कर्म कृत्यं तथैव च॥
वज्रलाञ्छितमेवोक्तं दैवं ब्रह्मेति कल्यते।
लकारं बीजमित्युक्तं निवृत्तिश्च कलामयम्॥ –
संयुक्तं सद्यमन्त्रेणेत्युक्तं पृथ्वीलक्षणम्।
द्रवमात्रेस्ततो बिन्दुर्विशेषं पूर्वमुच्यते॥
स्वरूपं दुरितं प्रोक्तं त्र्यश्रं रूपकं तथा। –
रूपकं वार्धचन्द्रस्य श्वेतवर्णमथोच्यते॥
तस्य कृत्यं निपातं स्यादुत्तमं भोजलाञ्छितम्।
पुरुषोत्तमदेवं च वकारं बीजमुच्यते॥
संयुक्तं वाममन्त्रेण प्रतिष्ठारूपता गतम्। –
आप्यलक्षणमित्युक्तं वह्निभूतमथ श्रुणु॥
विशेषं महतः प्रोक्तं मौक्तिकत्वं स्वरूपयुक्।
स्वभावमुष्णकं प्रोक्तं त्रिकोणरूपमुच्यते॥
वर्णं रत्नमिति ख्यातं कृत्यं दहनमुच्यते। –
स्वस्तिकं लाञ्छिताख्यातं रकारं बीजमुच्यते॥
अखोरेणापि रुद्रश्च विद्यारूपं निवासयेत्।
वह्निलक्षणमित्युक्तवायुभूतमथ श्रुणु॥
भर्गेण च विशेषोक्तो स्वरूपं चलनं तथा। –
स्वभावं भेदमित्युक्तं षडश्रं रूपमेव च॥
वर्णः कृष्णमिति ख्यातं तत्कृत्यं सम्पुटी भवेत्।
लाञ्छितं बिन्दुभिः षड्भिर्युक्तं देव तमीश्वरम्॥ –
य बीजेन समायुक्तम् अधः शान्तिकलामयम्।
तत्पुरुषेण मन्त्रेण इत्येतैर्वायुलक्षणम्॥
अतिसूक्ष(क्ष्म) विशेषोक्तं स्वरूपं स्थिरमेव च।
स्वरूपं च निरालम्बं वृत्ताकारं च रूपकम्॥ –
वर्णं धूममिवाख्यातं कृत्यं सर्वलयोच्यते।
लाञ्छितं चामृतं बिन्दुरधिदैवं सदाशिवम्॥
हबीजेन समायुक्तं शान्त्यातीतकलामयम्। –
ईशमन्त्रेण संयुक्तमुत्युक्तं व्योमलक्षणम्॥
एकादशप्रकारैवं समासाल्लक्षणोच्यते।
चिन्त्यविश्वे –
एवं षट्त्रिंशतत्वानामुत्पत्तिक्रमनिर्णयः। –
शिवशक्तिश्चसादाख्यमीश्वरं शुद्धतत्वकम्॥
विद्यातत्वं च पञ्चानां चिद्रूपञ्च तयान्वयः।
चिद्रूपयया पराशक्त्या विग्रहं तन्मयं भवेत्॥
तस्माच्छिद्रूपसञ्ज्ञाख्यं पञ्चानां शुद्धवाचकम्। –
मायादिसप्तरागान्तं मलव्यापकमात्मनाम्॥
तद्वन्मलानां सम्प्राप्यमव्यक्तादि धरान्तकम्।
मायाकालोऽथ नियतिः कलाविद्या तथैव च॥ –
रागः पुरुष इत्येव सप्तानां मिश्रतत्वकम्।
नात्मावच्छेदषट्कानां माया या च …॥
मलव्यापकसम्बन्धाच्च…शुद्धसमन्वितम्।
अव्यक्तं च अहङ्कारं बुद्धिश्चापि मनस्तथा॥ –
बुद्धीन्द्रियश्च कर्माख्यं चतुर्दश उदीरितम्।
गुणत्रयैः समाख्याद्यैश्च त्रिभिरन्वतः सदा॥
आपश्च ज्ञानसम्बन्धं प्रतिकूलं तथैव च। –
विचित्रज्ञानसंश्रयम्॥
चिन्त्ये –
अथ तत्वसमूहाश्च त्रिविधं श्रुणु पार्वति।
चतुर्विंशदसूनां च अशुद्धं गोभ्यकाण्डकम्॥
आत्मतत्वमिति ख्यातं विद्यातत्वमथ श्रुणु।
तत्वमिश्रमतत्वं च भोगकाण्डं तु सप्तकम्॥ –
शुद्धविद्येशसादाख्यं शक्तिशिवमिति स्मृतम्।
प्रेरकं शुद्धतत्वाख्यं स्वतन्त्रं शिवविग्रहम्॥
अथाशुद्धं चतुर्विंशच्छुद्धाशुद्धं च सप्तधा। –
नित्यशुद्धं च पञ्चैते षट्त्रिंशत्तत्वरूपकम्॥
मतङ्गे –
तत्वं वस्तुस्वरूपं स्यात् स्वधर्मप्रकटात्मकम्।
तत्वं वस्तुपदं व्यक्तं स्फुटमात्ताय दर्शनात्॥ –
यदच्युतस्वकावृत्तं तच्चात्मवशगं जगत्।
तत्वमन्येनवान्स्य तत्तत्तत्वत्व सन्ततौ॥
शुद्धाख्ये –
तत्वं तु त्रिविधं ज्ञेयं तस्य भेदमथ श्रुणु।
शिवः सदाशिवश्चैव महेशस्त्रिविधा स्मृतः॥ –
चिन्त्ये –
स्थूलसूक्ष(क्ष्म)परं चैव त्रिविधं तत्वमेव च।
चिन्त्यविश्वे –
पृथिवाद्यात्मतत्वान्तमात्मतत्वमुदीरितम्।
विद्यातत्वादिशक्त्यन्तं विद्यातत्वमुदीरितम्॥ –
तस्योर्ध्वं शिवतत्वं तु तत्वत्रयमुदाहृतम्।
चिन्त्ये –
एवं सर्वक्रमेणैव तत्वत्रयं लयेत्।
परिशेषं च द्वै चाख्यात्मकुटिलायां तथैव च॥
पौष्करे – –
उपसंहारयेष्टव्यः कार्यकारणभावतः।
यस्य कार्योपसंहारादादौ कारणसंहतिः॥
वातुलोत्तरे –
समेयोक्तत् बहिश्चैव षट्त्रिशत्तत्वसंस्थितम्। –
यदार्थतः स देवो हि तत्वातीतः परः शिवः॥
तथा सर्वमतोपन्यासे –
सर्वेषां समयस्थानां मुक्तिमादौ विवक्षणाः।
…सम्पन्ना गुरुणा शेषवेदिना॥ –
पौष्करे –
दशैव सिद्धयः प्रोक्ता दर्शनान्तरभेदतः।
भूतमात्राक्षयोश्चैव मनोहङ्कारबुद्धिषु॥
गुणाव्यक्ततरेष्वेधज्ञानसिद्धात्मकं मतम्। –
तथा त्रिलोचनशिवाचार्यैः सिद्धान्तरहस्ये –
चार्वाककौलिका ज्योतिः शास्त्रज्ञा च हौतिकाः।
तन्मात्रसिद्धा स्मार्ताश्च चक्षुरादीन्द्रियमपरे॥
वैदिकास्त्वहङ्कारे गुणेषु न्यायवादिनः। –
बुद्धितत्वे स्थिता बौद्धाः गुणेष्वार्हतयस्ततः॥
प्रकृतौ च पञ्चरात्रज्ञो मन्यते प्रकृतिं हरिम्।
वेदान्तज्ञाश्च साङ्ख्याश्च योगिनः पुरुषे स्थिततः॥
एषामुक्तिः पराकाष्ठा आश्रमस्य त्वमन्तिमा। –
मृगेन्द्रे –
इत्याद्यज्ञानमूढानां मतमाश्रित्य दुर्धियः।
अपवर्गमभीप्सन्ति खे द्योतात् पावकार्थिनः॥
पौष्करे –
पुरुषोपरि यत्तत्वं शिवशास्त्रैकगोचरम्। –
पुंसां तन्निष्ठतानां स्याद्विशेषानुग्रहादृते॥
तस्मादनुग्रहाच्छक्तिः पतिता बोधयत्यणून्।
शिवदीक्षादिनोद्भूतममलं सर्वतोमुखम्॥ –
शिवत्वोन्मीलनं ज्ञानं शिवशक्त्यात्मकं भवेत्।
श्रेयः प्रकाशके शैवेन तु बुद्धिप्रकाशके॥
सिद्धान्तरहस्ये –
पाशुपतास्तु मायायां विद्यायां तु महाव्रताः। –
शक्तितत्वे तदद्वैताः शिवतत्वे परे स्थिताः॥
किञ्च। रौरववृत्तिविवेके –
शक्तितत्वे तदद्वैता मुक्तिमिच्छन्ति ये स्थिताः।
विद्येशतत्वे पूर्वे तत्प्रेय्यमीश्वरमेव ये॥ –
मन्त्रेशाः शुद्धविद्यायां ये सर्वज्ञमनीश्वरम्।
मायायां ये स्वसिद्धानां सङ्क्रान्तिं गुणमीश्वरम्॥
ये स्थिता मुक्तिभेदेन शुद्धोऽयं पशुभुक् कृतः। –
ज्ञानरत्नावल्याम् –
पञ्चार्धकालवक्राणामायायामधरे पुटे।
मुक्तिरुक्ता द्वयो स्थाने लाकुले क्षेत्र…द्रयोः॥
ऊर्ध्वसम्पुटके गेहे मुक्तिरुक्ता कपालिना। –
लक्षद्वये नाध्यापकेनापि सिद्धान्तार्थसमुच्चये॥
मतानां भेदमाश्रित्य विस्तारेण प्रभाषितम्।
वातुलोत्तरे –
शिवशक्तिर्बिन्दुनादः सादाख्यमीशरुद्रकम्। –
विष्णुः पितामहश्चैव एकैकोद्भवमुच्यते॥
नव भेदस्थितो देवः नव रूपात् परश्शिवः।
सुप्रभेदे –
निष्कलं च चतुर्भेदं सकलं च तथा भवेत्। –
सकलनिष्कलं त्वेकं नवधा भेदमुच्यते॥
योगिनां लक्षणार्थं तु शास्त्राणामुद्भवाय च।
प्राणिनामुपकाराय गृह्णते विग्रहं शिवः॥ –
परात्परतराद्यस्माच्छिवशक्तिसमुद्भवः।
तृतीयं नादमित्युक्तं चतुर्थं बिन्दुरुच्यते॥
तथा मकुटे –
शिवतत्वात् सहस्स्रांशात् शक्तिनामसमुद्भवः। –
शान्तिः शक्तिरिति प्राहुस्तस्याः पर्यायवाचकः॥
तस्माच्छैवसहस्रांशान्नादमूर्तिसमुद्भवः।
तस्माच्छैवसहस्रांशात् बिन्दुमुक्तिसमुद्भवः॥ –
चतुर्थं निष्कलं एवं शिवतत्वसमुद्भवम्।
एवं तु निष्कलं प्रोक्तं सकलनिष्कलमुच्यते॥
तस्माद्देशैकभागेन सादाख्यस्य समुद्भवः।
तत्रैव – –
निष्कलं तु कलाहीनं सकलं तु कलान्वितम्।
सकलासकलमिश्रं तस्मात्सकलनिष्कलम्॥
कालोत्तरे दृष्टान्तमाह –
वृक्षं तु सकलं ज्ञेयं छाया तस्य तु निष्कलम्। –
पुष्पं तु सकलं विद्यात् गन्धस्तस्य तु निष्कलम्॥
निष्कले निष्कलं विद्यात् सकले सकलं तथा।
मकुटे –
सकलं निष्कलं प्रोक्तं सकलं च तत श्रुणु। –
मूर्तयस्त्वीश्वराद्याश्च सकला चेति कीर्ताताः॥
यद्वत्सदाशिवः प्रोक्तस्तद्वदीश्वरम(मु)च्यते।
ईश्वरस्य सहस्रांशाद्रुद्र…च्यते॥
ईश्वरस्य तु कोट्यंशाद्विष्णु मुक्तिसमुद्भवः। –
ईश्वरस्य तु कोट्यंशात् ब्रह्ममूर्ति समुद्भवः॥
वातुलोत्तरे –
तस्मात् क्रमात् स्वशक्तिश्च शिवेच्छाप्यवशे स्थिता।
यद्वच्छम्भोः समुद्भूतिस्तद्वच्छक्तेः समुद्भवः॥ –
अमूर्तश्चेदमूर्त्वात्समूर्तश्चेत् समूर्तकः।
सावित्री च उमाशक्तिरीश्वरी च मनोन्मनी॥
यथा मनोन्मनी प्रोक्ता ईश्वरी तद्वदुच्यते।
स्वायम्भुवे – –
एकानेकविभागेन संस्थितासौ शिवेच्छया।
वातुलोत्तरे –
नादमादिस्थितिं शक्तिः शिवः शक्त्यादि तिष्ठति।
अतोऽपि दृश्यरूपं च सर्वं शक्तिशिवात्मकम्॥
सुप्रभेदे –
शक्त्युद्भवं शिवेनैव ततः शक्तेः समुद्भवः। –
तयोः सकाशात् चिदचित् सर्वलोकसमुद्भवः॥
वातुलोत्तरे –
शक्त्युद्भवं शिवेनैव ततः शक्तिशिवोद्भवम्।
तद्वयोस्तु समानाच्च सर्वलोकोदितो भवेत्। –
वातुलशुद्धाख्ये -
सृष्ट्यर्थं सर्वतत्वानां लोकस्योत्पत्तिकारणम्।
योगिनामुपकाराय स्वेच्छया गृह्णते तनूम्॥ –
तच्छिवे तु पराशक्तिः सहस्रांशेन जायते।
तच्छक्तेस्तु सहस्रांशादादिशक्तिसमुद्भवः॥
तस्याः शक्तेः सहस्रांशात् क्रियाशक्तिसमुद्भवः।
एता वै शक्तयः पञ्चनिष्कलाश्चेति कीर्तिताः॥ –
शिवसृष्टिरियं प्रोक्ता शक्तीनां सृष्टिरुच्यते।
सर्वेषां ध्यानपूजार्थं सरलं निष्कलं भवेत्॥
पराशक्तेर्दशांशे नु(तु) शिवसादाख्यमुद्भवम्।
आदिशक्तेर्दशांशेन अमूर्तस्य समुद्भवम्॥
इच्छाशक्तेर्दशांशेन मूर्तिसादाख्यमुद्भवम्।
ज्ञानशक्तेर्दशांशेन कर्तृसादाख्यमुद्भवम्॥ –
क्रियाशक्तेर्दशांशेन कर्मसादाख्यमुद्भवम्।
लिङ्गपीठप्रकारेण कर्मसादाख्यमुच्यते॥
वातुलोत्तरे –
भगवान् ब्रह्मचार्य…शक्तिरुच्यते। –
विदुषा विद्यते भावो एवमाख्यमिदं क्रमात्॥
सर्वज्ञानोत्तरे –
तन्वादितत्परं बन्धं मुक्तिरात्मन्यवस्थितम्।
सर्वेषां दीक्षयोत्सार्य सम्यक् दृष्ट्वा हि तत्वचित्॥ –
शिवधर्मोत्तरे –
यदीश्वरादितत्वानां परिज्ञानं विवेकतः।
भवेत्साधर्म्यवैधर्म्यादेतत्साधर्म्यलक्षणम्॥
चिन्त्यविश्वे –
वासनारागसम्प्राप्तिरस्तिचेन्न च तत्ववित्। –
देशिकः सत्वविज्ञानात् ज्ञात्वा चैव प्रकाशकम्॥
स एव तत्वज्ञानी स्यान्मुक्तितो मुक्त एव सः।
सर्वज्ञानोत्तरे –
इत्याख्याणोऽस्तु सर्वेषां किं विशेषेण युज्यते। –
उत्तरम्।
अनाद्याख्यमलं कर्म अजानाय ततो भवेत्।
चिन्त्यविश्वे –
आणवस्त्वेकरूपो हि तथा विविधशक्तिमान्।
ताम्रस्य कालवत् सोऽपि स भुज्येत्यन्तरादितः॥ –
तथा मृगेन्द्रे –
तदेकं सर्वभूतानामनादिनिबिडं महत्।
प्रत्यात्मस्थस्वकालान्तापाधिशक्तिसमूहवत्॥
मतङ्गे –
ताम्रकालकवद्योगात् सहजः परिकीर्तितः। –
मोहो मदं च रागश्च विषादः शोष एव च॥
वैचित्र्यं हर्षाख्यश्च सप्तैते सहजा मलाः।
मतङ्गे –
चौतन्यं रोध मायै वरग्मीनामेघरुद्धवत्। –
मायाकार्यं विना तस्मान्मलाख्यं न कदाचन॥
उत्तरम्। किरणे –
एकस्मिन् भज्यते ज्ञानमन्यस्मिन् तद्धि रोहिता।
दृश्यन्तं मेघरश्मावद्देहच्छन्न हि चेतनम्॥ –
पशूनां देहसंश्लेषाच्चेतन्योत्भवदृष्टवत्।
यदा हाने च संश्लेषो तावदू…दृश्यते॥
चैदन्यद्योतिकामाया एतत् प्रोत्सारिते मलः। –
अनन्योक्तमलोमात्मत्वधिदेहा हि सम्भवे॥
बोधकार्यं रोधयतु माणवाख्यमले वसः।
…ष्ठेन गुणं चाख्यातमेव तत्॥ –
कलाख्यातममाराजते तया।
तस्मादियं मलो माया सदादिबन्धकारवत्॥
द्वयो स्वभावभेदाश्च त्वयाख्यातमिदं मुने।
पुरुषस्य गुणा विद्या यद्यतो तज्जडो भवेत्॥ –
उत्तरम्।
तत्कथ त्वदिप्रश्नदृष्टिदोषगुणं न हि।
तस्मिन् तस्मिन् तु तिष्ठेत तत् पुरुषस्वभाव च॥ एवं सौरसंहितायां शङ्कापुरस्सरं विस्तरेण –
प्रतिपादितं तत्रावधार्यताम्।
स्वायम्भुवे –
अथानादिमलं पुंसां पशुत्वं परिकीर्तितम्।
तुषकम्बुवत् ज्ञेयो मायाबीजाङ्गुरस्य वत्॥
तथा मृगेन्द्रे – –
मलस्त्वनादिरेवं चेत् जडः संसारकारणम्।
ताम्रस्य कालिमावच्च तण्डुलस्य तुषादिवत्॥
पराख्ये –
असत्यसत्कृतो माया तत्कर्मा भोगबन्धनम्। –
असन्तृप्तिकरो मल्यं किञ्चित्तद्विमलं श्रुणु॥
तत्रैव –
मायाकार्यं तु मायेयं स चाख्या मायपुरा विदुः।
चिन्त्यविश्वे –
तिरोधानमलश्चापि तिरोधापि समुद्भवः। –
आत्मनस्तु शिवस्यापि दर्शप्रच्छादकापि च॥
मृगेन्द्रे –
तासां महेश्वरी शक्तिः सर्वानुग्राहिका शिवा।
धर्मानुवर्ततादेव पाश इत्युपचर्यते॥
चिन्त्यविश्वे –
मलः कर्ममहामायार्थमखिलं जगत्।
तिरोधानकरी शक्तिः पाशत्वेनार्थपञ्चकम्।
पराख्ये –
उल्काप्रस्ततथा केतुस्थत्वा स्थित्वा शिवाज्ञया।
लोकत्रयं च निमिषात् सदा कुर्यात् गदागतम्॥
पराख्ये –
योनिनां सकलात्मानो जायते पूर्वकर्मतः। –
सुप्रभेदे –
अण्डजं स्वेदजं चैव उद्भिजं च जरायुजम्।
अशीतिश्च चतुश्चैव शतसाहस्रभेदकैः॥
शिवधर्मोत्तरे –
स्थावरा विविधाकारास्तृणगुल्मादिभेदतः। –
तत्राधभूयदुःखानि जायते कीटयोनिषु॥
निष्क्रान्ताः कीटयोनिभ्यः क्रमाज्जायते पक्षिणः।
संश्लिष्टाः पक्षिभावेन भवन्ति मृगजातिषु॥ –
मृगदुः१ मकिर्पम्य जायते पशुयोनिषु।
क्रमात् गोयोनिमासाद्य पुनर्जायन्त मानुषम्॥
एवं योनिषु सर्वासु परिक्रम्य क्रमेण तु।
देवासुराणां सर्वेषां मानुष्यमतिदुर्लभम्॥ –
व्युत्क्रमेणापि मानुष्यं प्राप्यते पुण्यगौरवात्॥
सुप्रभेदे –
ततो भारतवर्षं च नवभागं प्रकल्पितम्।
कुमारि द्वीपादन्यास्तु म्लेच्छद्वीपा प्रकीर्तिताः॥ –
चुतार्वर्णसमायुक्तं चतुराश्रमसेवितम्।
शिवधर्मोत्तरे –
देशेऽस्मिन् भारते पुण्ये प्राप्य मानुष्यममृवम्। –
सर्वेषामेव देशानामयं देशः पर स्मृतः॥
इति स्वर्गं च मोक्षं च यतः सम्प्राप्यते जनैः।
चिन्त्यविश्वे –
शैवं परपदं ज्ञेयं सर्वतत्वैकनायकम्। –
सर्वमन्त्रमयं ज्ञेयं सर्वदेवमयं भवेत्॥
जन्मान्तरतपोभिश्च सन्मार्गज्ञानसम्भवम्।
शिवधर्मोत्तरे –
सर्वस्य मूलं तद्यत्नादनुपालयत्। –
धर्मस्य मूलान्मानुष्यं लब्ध्वा सर्वार्थसाधकम्।
यदि लाभेन यत्नास्ते मूलं रक्ष स्वयं ततः॥
देवासुराणां सर्वेषां मानुष्यमतिदुर्लभम्। –
व्युत्क्रमेणापि मानुष्यं प्राप्यते पुण्यगौरवात्॥
तत् सम्प्राप्य तथा कुर्यान्न गच्छेन्नरकं तथा।
भ्रम…माह –
सर्वेषां फलभूमीनां कर्मभू कारणं यतः। –
कर्मभूमिरियं ब्रह्मन् फलभूमिरितः परा॥
इह यत् क्रियते कर्म तत्परतोपभुज्यते।
तत्रैव –
भे…स्वर्गः कर्मभूमिरियं स्मृता। –
इह यत् क्रियते कर्म स्वर्गे तदुपभुज्यते॥
वायव्यसंहितायाम् –
जातेनात्मद्रुहा येन नार्चितो भगवान् शिवः।
स चिरं सञ्चरत्यस्मिन् संसारे दुःखसागरे –
शिवधर्मोत्तरे –
जातः शतायुषा पञ्च भवन्ति न भवन्ति च।
अशीतिकापि विद्यन्ते स पततिका नराः॥
परमायुस्तथा षष्ठस्तदप्यतततिश्चितम्। –
वस्य यावत् भवेदायुर्देहिनः पूर्वकर्मतः॥
यावत्स्वस्थशरीरस्थं तावद्धर्मं समाचरेत्।
तथा मोहशूरोत्तरे –
पद्मपत्रे यथा तोयं वातोद्धूतं सु चञ्चलम्। –
तद्वत् सु चञ्चलं शक्रप्राणिनामिह जीवितम्॥
पौष्करे –
क्रमेणाध्यास्य सम्भवन्तिः पूर्वात्मा लोचनात्मका।
यथाह्यनेन संसिद्धौ युगपत् सा न विद्यते॥ –
मुखरिताखिलवाद्यपरं परा परिजनैस्वजनैस्समलङ्कृतः।
न च श्रणोति न वक्ति न वीक्षते धनपतिः *शववत् शिबिकागतः॥ *–
जीवितोऽपि मृतः पञ्च पुरा व्यासेन कीर्तिताः।
दरिद्रो व्याधितो लुब्धः प्रवासि नित्यसेवकः॥
चिन्त्ये –
सुप्तोत्थिवत् ज्ञात्वा कर्मणा देहजायवत्। –
कोऽयं सम्पूज्यते देवि स एव परमं पदम्॥
तथा मेरुतन्त्रे –
लिङ्गस्य दर्शनं वाथ लिङ्गार्चनं तु एव वा।
विद्यते यदि जन्तूनां भवन्ति त्रिदशाधिपाः। –
द्वितीयसूत्रं समाप्तं शिवज्ञानबोधे। नेति तो मम तो देकदक्षोपरतिबोध–
तः।
स्वापे निर्भोगतो बोधे भोक्तृत्वादस्त्यणुस्तनौ।
पराख्ये –
देहान्यो नश्वरो व्यापि विभिन्नसमलो जडः।
स्वकर्मफलभुक् कर्ता किञ्चिज्ञः सेश्वरः पशुः॥ –
मृगेन्द्रे –
चैतन्यं दृक् कृपारूपं तदस्यात्मनि सर्वदा।
शिवज्ञानबोधे –
अवस्थापञ्चकस्तस्य मलरुद्धस्वदृक् क्रियः।
तथा पराख्ये –
पञ्चावस्थः पुमान् ज्ञेया सुपौ च मलगौरवात्। –
ताद्रात्मानृतं वश्ये तुर्यातीतमुदाहृतम्॥
तत्रैव –
अत्र देहोऽन्य आत्मनि वद्धृं कथ्यते कथम्।
देहादृतेन दृश्यन्ते तस्मादान्मा न देहवत्॥ –
उत्तरम् –
तथा चेतं न शीतोष्णं भुज्यते नैव देहवित्।
क्रमुकादिसमायुक्तमेकोऽरुणमिवोद्धृवम्॥
भूता चतुष्टयं युक्तं दिविदवायु न विद्युगम्। –
उत्तरम् –
सुप्तत्वमुक्तशववद…युस्थिति न वेद्यकम्।
सुप्तावयवसंस्पर्शात् मृतो नैव च विद्यते॥
तथा मृगेन्द्रे –
सोऽप्यवसति साद्वा न सत्यपि शवे चितिः। –
पराख्ये –
इन्द्रियैः सहवित् सोऽपि यदि चेन्न च राजवत्।
यत्र योगं गता सेना तद्व्याप्तं कुरुते गतम्॥
अतो देवो विना युक्तं विद्यादेही न विद्यते। –
॥ तृतीयसूत्रं समाप्तम्। शिवज्ञानबोधे ॥
आत्मान्तःकरणाद्यन्योप्यन्विते मन्त्रिभूपवत्।
कामिके –
न शरीराद्बाह्यतस्तस्य प्रवृत्तित्वापि लभ्यते। –
अत एव मनो नात्मा बुद्धिर्नाप्यहङ्कृतिः।
पराख्ये –
अन्तःकरमुक्तं चेदन्योन्येन न विद्यते।
कश्चाम्लादिरसज्ञानमिवैषोऽस्ति सहेन्द्रियैः।
दृष्टिभिन्नस्व सर्वेषामहमहति स स्थितम्॥ –
चिन्त्ये –
चित्ते कार्यं सु सस्मृत्वा बुद्धिस्पष्टं विचार्य च।
अहङ्कारेण निश्छित्य … कुरुते मनः॥
एवं ज्ञात्वार्यतोत्सार्यो…ज्ञा सोमसूर्यवान्। –
अकारश्च उकारश्च मकारो बिन्दुनादकम्॥
योगेन प्रणवं ज्ञेयं पञ्चदे…म्।
कालोत्तरे –
अकारश्च उकारश्च अहङ्कारो विधिरेव च। –
मकारश्च मनश्चित्तं बिन्दुनादात्मविग्रहम्॥
एवं पञ्चप्रकारेण ओङ्कारोद्धृतमुच्यते।
अन्यत्र –
सर्गे देशात्मबोधश्च समुद्रं च तरङ्गवत्। –
चन्द्रज्ञानोत्तरे –
अकारं ब्रह्मदैवत्यमुकारं विष्णुदैवतम्।
मकारं रुद्रदैवत्यं बिन्दुरीश्वर एव हि॥
नादं सदाशिवं प्रोक्तमित्येते पञ्चदेवताः।
मकुटे – –
इडा च पिङ्गला चैव वीणादण्डस्य पार्श्वयोः।
सुषुम्ना मध्यगा तत्र तन्मध्ये सुषिरं तथा॥
जीवः प्राणसमायुक्तस्तन्मध्ये सह सञ्चरेत्। –
संयुक्तयोगमाख्यातं योगी योगं समाश्रयेत्॥
सिद्धतन्त्रे –
अनेकार्थपदार्थाख्याः समूहो वात्मचो श्रुणु।
पश्चेत् भोक्तं तथा ज्ञेयं तथा पश्येद्यथार्थतः॥ –
तद्दृष्टौ कोऽस्ति लोके यज्ञात्र ज्ञेया ह्यभिन्नवत्।
तच्चैतन्यगतं ज्ञानमात्मन्युष्णमिवानले॥
अनेकानेकभावात्तु गुण्ये वा गुणि तिष्ठति। –
मृत्सादितत्वमालानि करणं किरणं तथा।
मनादितद्गुणायुक्तः वेद्यमाना स्वयं गते॥
उत्तरम् –
यदा ज्ञानक्रिया चै आत्मनश्च न संयुतम्। –
देहेऽथवा विवादस्यात् सान्निध्येस्थि तथा न चेत्॥
तदुक्तं सन्निधिर्भावो शवसुप्तौ त्वगच्छति।
कारणं रहितं चेत्तु सन्निधित्वं च गर्हितम्॥ –
सान्निध्यसत्वया स्कान्दमिवाख्यान्तत् कथं भवेत्।
आकर्षणं तत् स्वभावमात्मनस्तदुदाहृतम्॥
देहव्यापारमित्युक्तमात्मा नैवेह विद्यते। –
सिद्धतन्त्रे –
रूपं चेद्दृष्टवद्देह अनित्यं भौतिकं भवेत्।
तत्रैव –
आत्मरूपं सुसूक्ष्मश्चेद्दृष्टं स्थूलकारणम्।
अचेतनं ततः सूक्ष्मं सूक्ष्मरूपमनित्यकम्॥ –
तत्र –
रूपारूपं च चेदात्मा तदा च व्युत्क्रमो भवः।
विभागश्च नैक एवं स्यात् काष्ठादग्निवदेव चेत्॥
सर्वात्मनीदृशं रूपं तस्य सत्वलपञ्चग(क)म्।
तत्र – –
चन्द्ररूपमिवाख्यं चेत् प्रत्यक्षं विश्वरूपवत्।
एतद्देहे स्वरूप(पः) स्यात् जडाख्यं भौतिकं भवेत्॥ त्र ॥
आकाशमिव रूपी चेत् विकारि चेतनस्तथा।
देहबन्धश्चालनत्वात् गच्छागच्छान्तरं भवेत्॥ –
तत्र।
अचिदात्मा तु चिच्चापि चिच्छिदचित् कदाचन।
समवायविधा स्थित्याम् अचिन्त्यो न चिदर्थ हि॥
विद्यादेहमचिच्चित्यां अतो तस्य सदन्न हि। –
आत्माणुराख्याद्देहे न बद्धो बहुरन्ध्रतम्।
हारापि वहनो गच्छोवयवेन ततो लयेत्॥
तत्र –
आत्मादशैकदेशस्थो लयं देकेन चेत्तथा। –
दीप्रकाशवत् ज्ञेयं चेदेकस्थमुदाहृतम्॥
दीपस्पर्शा देहे निर्दहमात्रस्पर्शो सत्तथा।
यदि सर्वं च युगपत् यद्यदेव हि॥ –
छेद्यश्चेद्देह॥।र्णस्थो ॥।दा निद्रा कथं भवेत्।
इन्द्रियैः सह विज्ञानं युगपत् स्यात् तदा मुने॥
देहमात्रे हि बोधेऽपि देहान्ते लीयते सकृत्। –
तत्रावस्थितं सर्वत्रावस्थितं व्याप्तिवद्यवस्था गतागतम्॥
कीर्ति तत् कथितं ज्ञानं प्रत्येकं च तदिन्द्रियैः।
देहप्रपञ्चसंहारे कि स्थितात्मा ततो भवेत्॥
स्वायम्भुवे – –
यद्यशुद्धिर्न पुंसोऽस्ति स(श)क्तिभोगेषु किं कृताः।
शुद्धे पीठसित तद्भोगो जाघटिति विपश्चितः॥
मृगेन्द्रे –
…न्यं दृक्क्रियारूपं तदत्यात्मनि सर्वदा। –
सर्वतश्च यतो मुक्तौ श्रुयते सर्वतो मुखम्॥
तदप्यभासमानत्वात्तन्निरुद्धं प्रदीयते।
वश्येनावृतवीर्यस्य सोद एव…णात्॥
पाशाभावे परतन्त्र्यं वक्तव्यं किं निबन्धनम्। –
स्वाभाविकश्चेन्मुक्तेषु मुक्तशब्दो निवर्त्यते॥
पराख्ये –
अचेतनं मूर्तं यत्तत् कथं नयते परः।
तत्फलं भिन्नदेशस्थं विभुक्त्वा तनुशोभितम्॥ –
अन्यत्र –
व्यञ्जनं यत्र यत्रास्युः शरीरं तत्र तत्र तु।
भोगार्थं स्यात् गुणव्यक्तिव्यापित्वं तेन गम्यते॥
मतङ्गे –
निरुद्धशक्तयः सर्वे शिवार्ककरचोदिताः।
विकसत्यणुपद्मास्तु मायासरसि विस्तृते॥ –
पौष्करे –
पशुः पशुत्वसंरुद्धं दृक्क्रियाप्रसरस्तदा।
सिद्धतन्त्रे –
आत्मा मायोदरान्तस्थो कालादीनां स्वभावतः।
चैतन्यं च य एतत् ज्ञे एकादशयेतु कृतिः॥ –
गुणत्रयादिसम्बन्धात् भोगेष्वपि भुज्यते।
तत्र –
सूक्ष्मदेहपशुस्थित्वा ततो स्थूलस्वरूपयुक्।
जाग्रदादियुतावस्था कर्मणो भोगभुक् स्थितः॥ –
कालोत्तरे –
पुर्यष्टकसमायोगात् ऊर्धाधस्थं प्रयच्छति।
चिन्त्ये –
अन्नं प्राणं मनोज्ञानमानन्दमयपञ्चकम्।
अन्नमादिमयं देवी अन्योन्यं सूक्ष्मरूपकम्॥ –
आत्मयुक्तां न रूपस्य मायोपादानकारणम्।
अन्तर्बहिस्थितस्तेषु अरूपः पञ्चकोशवत्॥
तदुक्तं सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहे - –
आत्मत्वेन भ्रमन्यत्र वादितः कोशपञ्चके।
अन्नप्राणमनोज्ञनमयकोशस्तदात्मनः।
आनन्दमयकोशं च पञ्चकोशा उदीरिताः॥
मनोविकारेऽपि न हित इत्यानन्दमयो विदुः। –
गृह्णात्यन्नमयात्मानं देहो लोकायतः खलु॥
देहे परिणतं प्राणमयं प्राप्तार्हता विदुः।
विज्ञानमयमात्मानं बौद्धा गृह्णन्ति नापरम्॥ –
आनन्दमयमात्मानं वैदिकाः केचिदूचिरे।
अहङ्कारात्मवादी तु प्राह प्रायो मनोमयः॥
स्कान्दे –
सूत्रग्रथितयन्त्राणि प्रनर्तयति लीलया। –
चर्मक्लिप्तानि रूपाणि शैलूषो निपुणो यथा॥
तथा चिन्त्ये –
चर्मकृद्रूपनृत्तं च रूपनृत्तं च वक्षकृत्।
रथे व्याप्य ततः कश्चिन्ना॥।स्य बहुरूपवत्॥ –
तक्ष आत्मेव इत्याहुस्तथा देहेन्द्रियाणि च।
चिन्त्ये –
देहेन्द्रियप्रकरणं विद्यान्तर्थपि विस्मृताः।
उत्थानमन्यथा तेषा ममग्रामं ग्रहोक्तवत्॥
प्रश्नाः –
अन्यथा दृश्यते तेन तथा देहेन्द्रियाणि च। –
चिन्त्ये – उत्तरम्।
तथा तेन च देहात्मानखकोशादिवर्जितः। –
तत्र –
धारयं चास्त्रभरणं न स्वयं किञ्चिदाचरेत्।
ते ततो वर्ज्यते दृश्यदेहान्यात्मा तथैव च॥
तत्र –
भिन्नदेहात्मदेवेश विद्या च न दृढं कथम्।
सा च वन्न च देशिकस्तु दीक्षयेद्विधिपूर्वकम्॥ –
पूर्वकर्मक्षयः कर्ता चरणं सर्वदेहिनाम्।
मनसाख्यं क्वचित् बुद्धिं बुद्ध्याख्यातं क्वचिन्मनः॥
चित्ताख्या स्यात् क्वचिज्जीवो जीवाख्यं वित्तकं क्वचित्। –
क्वचिदात्मा शिवो ख्यातः क्वचिदात्मेरितः शिवः॥
सर्वेषाम्बु प्रबुद्धाख्यमितरेण्यात्मभावनः।
तत्र –
देहचित्तं च विद्यार्थमात्मेत्यात्मायुतो कथम्। –
महाप्रकाशदीपाख्यमावसस्थां तथैव च॥
अभिन्नं विद्यते चात्मा समस्तास्तस्य भिन्नता।
सुप्रभेदे –
भुक्तोत्साहं ततो सुप्तौ न दृष्टस्तत्र जाग्रतः। –
बोध्यते बोधतो वात्मा देहान्यो सर्वतश्च वित्॥
तत्र –
स स्वबोधविदज्ञोपि दीयते चेन्द्रियादिकम्।
जायते मलरुन्धेन आत्मा बोधेन्द्रियाणि युक्॥ –
भूतेति समवस्थोऽपि ततो मन्त्र्यादि राजवत्।
तत्र।
ग्रामप्रदक्षिणो राजा क्रमेणान्तततो यथा।
आत्मा सहेन्द्र…पि पञ्चावस्थाङ्गतस्तथा॥ –
तथा शिवज्ञानबोधे –
अवस्थापञ्चकस्तस्य मलरुद्धस्वदृक्क्रियः।
मुखे जाग्रमिति ज्ञेयं स्वप्नं तु हृदयान्तकम्॥
हृदयादि समारभ्य नाभ्यन्तं तु सुषुप्तिकम्।
तस्मादधस्तु नियमतु तुर्यातीतं तु लिङ्गकम्॥ –
पञ्चत्रिंशत् पञ्चविंशत् त्रिद्वेको स्थिततत्वयुक्।
जाग्रादिस्थानमेवं हि प्रवृत्तमिहोच्यते॥
श्रोत्रत्वक्चक्षुषीजिह्वाघ्राणं चैव तु पञ्चकम्। –
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धश्चैव तु पञ्चकम्॥
वाक्पादपाणिपायुश्च उपस्थं चेव तु पञ्चकम्।
वचनादानभमनविसर्गाननन्दपञ्चकम्॥
प्राणोपानस्युदानश्च व्यानः समान एव च। –
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः॥
मनो बुद्धिरहङ्कारो चित्तक्षेत्रज्ञ एव च।
पञ्चत्रिंशच्च वर्ततन्ते जाग्रे तानि विनिर्दिशेत् –
शब्दादि वचनादिश्च प्राणादिश्च मनादिकम्॥
एते चरन्ति वै स्वप्ने मायारूपेण जाग्रवत्।
जाग्रे विषयभोगं स्यात् प्रतिभा स्वप्न एव च॥ –
क्षेत्रज्ञश्चित्तप्राणैस्तु सुषुप्तिश्चित्तवर्जितम्।
तुर्यं तु तुर्यातीते स्यात् क्षेत्रज्ञः सर्ववर्जितः॥
आत्मा यमभ्रुवोर्मध्ये स्थितो जाग्रत् प्रवर्तितः।
तथा चिन्त्यविश्वे - –
अवस्थोऽयं पुमान् ज्ञेयो ललाटे कारणादिभिः।
ऊर्ध्वाधो वर्तते जीवो जाग्रादिकरणैः सह॥
लूतिकावलये धूतो यथा भ्रमति नित्यशः। –
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तं तु तुर्यं तु तदतीतकम्॥
अवस्था पञ्च विज्ञेया सदाचार्योपदेशतः।
षट्त्रिंशत्तत्वसङ्ख्याभिर्जाग्रत्काले विभावयेत्॥
श्रोत्रादिस्थानके तस्मिन् शब्दादिज्ञानजं स्मरेत्। –
वागादौ वचनादिश्च भावयेन्नन्दिकेश्वर॥
विंशतिश्च विसजाधमनादींश्च विमर्शयेत्।
मनोबुद्धिरहङ्कारान्विसृदेत्तत्र देशके॥ –
रागमायाकलाश्चापि विसृजेच्च चतुर्यके।
विद्यादिशुद्धकालान्तः विसृजेत्तद॥।तके॥
तुर्यातीतं परं तत्वं मनसानां लयं भवेत्।
मनसो लयतश्चैव परां मुक्तिं समं कृते (तु ते)॥ –
चिन्त्यविश्वे –
जाग्रादि द्विवधं ज्ञेयं भवमोक्षगतं तु यत्।
स्वणुस्थने महामोक्षं भवमार्गमथोच्यते॥
स्थूलं सूक्ष्मं सुसूक्ष्मं च अतिसूक्ष्मं तथाधिकम्। –
स्थूलं जाग्रमिति ज्ञेयं सूक्ष्मं स्वप्नमिहोच्यते॥
सुषुप्तिस्तु सुसूक्ष्मं स्यादतिसूक्ष्मं तुरीयकम्।
ततोऽधिकं तुर्यातीतमेवं पञ्चविधं स्मृतम्॥ –
जाग्रस्थाने प्रदृश्यत योगमभ्यासतं(नं) क्रमात्।
जाग्रे दृश्वप्रवृत्तिश्च प्रत्याहारेण शा मृती॥
धारणेति त्यजेत्स्वप्नं ध्य(ध्या)नेनैव सुषुप्तिकम्। –
समाधिना जयेत्तुर्यं तुर्यातीतं शिवेन तु॥
शिवेन दृश्यते सर्वज्ञाग्रमित्यभिधीयते।
जाग्रादिपञ्चावस्थायां जग्रस्थाने प्रदर्शयेत्॥ –
सद्गुरोरुपदेशेने(न) प्रासादेनैव सिध्यति।
अभ्यासं ज्ञानयोगेन भक्तिमार्गेण भावयेत्॥
तत्रैव –
ज्ञानातीतं परं शुद्धं सर्वाङ्गसर्वतो मुखम्। –
भावं शिवं च सम्भाव्य स्वस्मिन्नेवं विभावयेत्॥
एवं ध्यात्वा महायोगी अखण्डितमहोदयम्।
अथात्मा समलो बन्धः पुनर्मुक्तश्च दीक्षया॥ –
विज्ञेयः स त्रिधावस्थः केवलः सकलो मलः।
स्वायम्भुवे –
अचेतनो विभुर्नित्यो गुणहीनो क्रियो प्र…
घातभागशक्तिश्च शोध्यो केवलः परः॥ –
तथा किरणे -
पशुं नित्योह्यमूर्तज्ञो निष्क्रयो निर्गुणः प्रभुः।
स्वायम्भुवे –
कलोद्बलित चैतमन्यावद्यादशि ततो …
…ण रञ्जतश्चापि बुद्ध्यादिकरणैर्युतः॥ –
मार्याद्यवनिपर्यन्ते तद्भूतात्मवर्त्मनि।
भुङ्क्ते तत्र स्थिरान् भोगान् भोगैकरसिकः पुमान्॥
संसारिविषये भोक्ता क्षेत्रक्षेत्रज्ञ एव च।
शरीरी चेति बन्धात्मा सकलश्चोच्यते बुधैः॥ –
सुप्रभेदे –
अशीतिश्च चतुश्चैव शतसाहस्रभेदकैः।
सम्प्राप्य योनिभेदैस्तु जीवन्नात्मा तु तत्र वै॥
प्रोक्तं तु सकलावस्थां शुद्धावस्थां तत(तः) श्रुणु। –
किरणे –
तीव्रशक्तिनिपातेन गुरुणा दीक्षितो यदा।
सर्वज्ञः सशिवो यद्वत् किञ्चिज्ज्ञत्वविवर्जितः॥
शिवत्वव्यक्तिसम्पूर्णः संसारी न पुनस्तदा। –
सुप्रभेदे –
शुद्धावस्था इयं प्रोक्ता सर्वज्ञत्वादिभिरिगुणैः।
शुद्धावस्थानमात्मानं शिवरूपमिति स्मृतम्॥
त्रीण्यवस्था नियोज्ञत्वा पुनर्जन्म न विद्यते।
चतुर्थसूत्रं समाप्तम्॥ –
शिवज्ञानबोधे –
विदन्त्यक्षाणि पुंसार्थं न स्वयं सोऽपि शम्भुना।
चिन्त्ये –
शिवो बोध्यति सर्वस्य ज्ञान(नं) न्यूनादिकं च किम्। –
उत्तरम्।
अर्कस्य सन्निधौ पदः क्रमवत् कर्मतस्तथा।
तथा मतङ्गे –
निरुद्धशतयः सर्वा शिवार्ककरचोदिताः।
विकसन्त्यणुपद्मास्तु मायासरसि विस्तृते॥
शिवधर्मोत्तरे - –
न करोति यतः सर्वं स्वभोगाद्यं करोति च।
अस्वातन्त्र्यादकर्ता यः किञ्चित्कर्ताणुरुन्धवत्॥
न वेदितत्वाः सर्वं ते ताज्ञः पुरुषः पशुः।
बुद्ध्याध्यावसितः किञ्चित् ज्ञानात् किञ्चिज्ञ उच्यते॥ –
तथा पौष्करे -
अज्ञा जन्तुरनीशोऽयमात्मा यस्मा॥।जर्षभाः।
सोऽपि सापेक्षण व स्यात् स्वप्रवृत्तौ घटादिवत्॥ –
तथा निश्वासे –
किञ्चिज्ञः सर्वतोऽप्यात्मा ततो बोध्यवबोधकः।
किरणे –
तस्याशुद्धस्य सम्बन्धं समायान्ति शिवात् कला।
तयोद्बलित चैतन्यो विद्यादर्शितगोचरः॥ –
रागेण रञ्जिताश्चापि प्रधानेन गुणात्मना।
बुद्ध्यादिकरणानेकसम्बन्धात् बद्ध्यते पशुः॥
तथा नियतिसंश्लेषात् स्वार्जिते विनियम्यते।
कालेन कालसङ्ख्या * न कार्यभोगविमोहितः॥ * –
एवं तत्वकलाबद्धः किञ्चिज्ञो देहसंयुतः।
मायाभोगपरिष्वक्तस्तन्मयः सहजावृताः॥
ततः सुखादिकं कृत्स्नं भोगं भुङ्क्ते स्व कर्मतः। –
निश्वासे –
सर्वज्ञः सर्वतस्तस्मादात्मानं बोधयेच्छिवः।
चराचराख्यजन्तूनां प्राणरूप इति स्मृतः॥
सिद्धतन्त्रे –
न चिद्रूपे जडसम्बन्धान जनां व स वस्तुनि। –
वेदेषु चात्मनामेव सन्निधौ बोधजं वदेत्॥
तत्र।
सर्वलोकाश्च योनिश्च शिवसाङ्गं च विग्रहम्।
अन्तःकरणचैतन्यं विदितं कृत्यपञ्चकम्॥ –
स्कान्दपुराणे –
पञ्चकृत्यानि मे नित्यं दातृ तस्य विनानधिः।
इदमेव परं दिव्यं ताण्डवं परिकीर्तितम्॥
पौष्करे –
क्रमेणार्थस्य संविक्तिः पूर्वमालोचनात्मिका। –
सन्देहरूपिणी पञ्चादभिमानात्मिका ततः॥
व्यवसायात्मकी पश्चा क्रमेणैव व्यवस्थिता।
चिन्त्यविश्वसादाख्ये –
सर्वात्मनां च जननं मरणं च तथैव च। –
कारुण्यात् क्लेशमालोक्य तेषां शम्भुः पुनस्तथा॥
कर्मणां पाशनाशाय सृष्टिं निर्माय पूर्ववत्।
दुःखानि भोगमखिलं भोजयेन्नन्दिकेश्वर॥ –
मले तु परिपक्वे तु पक्वानां परमेश्वरः।
आचार्यमूर्तिमास्थाय दीक्षया नियतं ददेत्॥
निश्वासे – –
एकैव वस्तुतः शैवीयाशक्तिर्निर्मला परा।
अविनाभाविनी शम्भोः शुचेरुष्णमिव प्रभोः॥
तया(था)त्मशिवयोः सन्धिः शिवबोधप…रा।
तथा वातुलोत्तरे – –
न शिवेन विना शक्तिर्न शक्तिरहितः शिवः।
गमयत्यन्धकारं हि शिवशक्त्यार्कवत् गुह॥
पञ्चमसूत्रं समाप्तम्॥
शिवज्ञानबोधे –
अदृश्यं चेदसम्भावो द्रव्यं चेज्जडमाभवेत्। –
शम्भोस्तद्व(द्व्य)तिरेकेण रूपज्ञयं विदुर्बुधः॥
श्रीमदजिते च –
अदृश्ये भावना नास्ति दृश्यपेता विनश्यति।
अवर्णवस्वनं ब्रह्म कथं ध्यायन्ति योगिनः॥ –
हृदयं निर्मलो कृत्वा चिन्तयित्वाप्यनामयम्।
अहमेकमिदं सर्वमिति पश्येत् परं सुखम्॥
तथा वातुलोत्तरे – –
ज्ञेयाज्ञेयोथवा सोद्यज्ञेयोचितसमुद्भवः।
अज्ञेयने च चातो वा द्वयं समयतस्थितः॥
तत्र।
सृस्थिति विनाशोऽपि चतुर्विधे कार्यदर्शने। –
आत्मज्ञानेन दृश्येत जड स्याज्जगतो गुह॥
तत्र।
तल्लोकत्रयभावोऽपि ब्रह्मविष्णोः परास्पदम्।
मरीचिका स्वप्तवत् ज्ञो(ज्ञे)यं सत्यं निष्प्रयोजनम्॥ –
निमिषाल्लयते वापि क्षुद्रस्यापि स्वभाववित्।
स्वच्छन्दे –
मायाद्यवनिपर्यन्तमिन्द्रजालं तु बुद्धितः।
तत्र।
अदृश्यैव पदार्थं चेन्न च तन्निष्प्रयोजनम्। –
उत्तरम् –
पूर्वं न दृश्यते ज्ञानं किं तु लाभं तथापि च।
आत्मज्ञानेन सदसदिदमुक्तेन निष्फलम्॥
वार्गमनातीततत्वं हि शिवभावमिति स्मृतम्। –
वातुलोत्तरे –
प्रयोजनं किमस्ति स्यात्तथापि परमेश्वरम्।
उत्तरम् –
सद्भोगं वाङ्मनातीतं स्वयमेवानुभूतिमत्। –
तदेव शिवभोगश्च तदेव परमं सुखम्॥
सर्वज्ञानोत्तरे –
सर्वभावं परित्यज्य अभावभावयेत् सदा।
तथा निश्वासे –
अभावे भावमालम्ब्य भावं कृत्वा निराश्रयम्। –
आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत्॥
अभावे भावमासृत्य भावि लीनोप्यशङ्कितम्।
विपरीतसमन्तर्यो नात्र कार्या विचारणा ॥ –
अभावस्य कुतो भावो निष्कलस्य महात्मनः।
अमनेनाप्यवस्थानं निर्वाणं तस्य तत्पदम्॥
तत्र।
अद्वैतभावनायुक्तः सर्वदात्मनि संस्थितः। –
सर्वगं सर्वदेहस्थं प्रपश्यन्नात्र संशयः॥
पौष्करे –
न मोक्षं याति पुरुष स्वसामर्थ्यात् कदाचन।
मुक्त्वा प्रसादं देवस्य शिवस्याशिवहारिणः॥ –
अन्यत्र -
ज्ञानदृष्ट्या परो गम्यः रूपारूपद्वयाद्वराम्।
सर्वज्ञानोत्तरे –
येन विज्ञायते सर्वाय ज्ञात्वा तु शिवो भवेत्। –
षष्ठसूत्रं समाप्तम्॥
शिवज्ञानबोधे –
नाचिच्चित्सन्निधौ किं तु न वित्तस्ते उभे मिथः।
प्रपञ्चशिवयोर्वेत्ता यः स आत्मा तयोः पृथक्॥ –
शिवं प्रपञ्चं सदसज्ज्ञेयमप्यात्मनो द्वयम्।
आत्मलाभार्थतः पश्येत् स्वस्मिन् सद्गन्धपुष्पवत्॥
आत्मनः सर्वदोषं च परमात्मनि तं नयत्। –
यद्यपि त्रिपदार्थं च लवणाम्बोधिवत् स्थितम्॥
किरणे –
अनादिमलसम्बन्धात् किञ्चिज्ज्ञोऽणुर्मयोदितः।
अनादिमलमुमुक्तत्वात् सर्वज्ञोऽसौ ततः शिवः॥ –
वायव्ये –
यधनादिप्रवृत्तोऽयं घोरसंसारसागरात्।
शिवोऽपि हितयानादिः संसारान्मोचकस्मृतः॥ –
सप्तमसूत्रं समाप्तम्॥
शिवज्ञानबोधके –
स्थित्वा सहेन्द्रियव्याधैस्त्वन्नावेत्स्यति बोधितः।
मुक्षैत…णानन्यो धन्यः प्राप्नोति तत् पदम्।–
सुप्रभेदे –
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राः शुद्धकोद्भवाः।
आचार्यास्तेषु विज्ञेया नान्येषां तु कदाचन॥
शिवधर्मोत्तरे – –
संसारपङ्कनिर्मग्नं यः समुद्धरते नरम्।
शिवज्ञानेन हस्तेन कस्तेन सदृशः पिता॥
मलकर्मसमायुक्तः सकलः सोऽभिधीयते।
साधारो निराधारो साधारा सकलस्य तु॥–
निराधाराह्वयात्येषामेवं दीक्षामयोदिताः।
आचार्य निरवेक्षेण तीव्रशक्त्या तु शम्भुना॥
या क्रिया क्रियते सा तु निराधारेति कीर्तिताः।
गुरुमूर्तिं समास्थाय मन्दतीव्रादिभेदया॥ –
शक्त्यशम्भुश्च कुरुते सा दीक्षा साधिकारिणी।
वरुणपद्धत्याम् –
शिवस्यानुग्रहदीक्षा जायते कृतकर्मणाम्। –
सा चानेकविधा प्रा(प्रो)क्ता तत् प्रपञ्चायमुच्यते॥
चाक्षुषी स्पर्शदीक्षा च वाचकी मानसी तथा।
शास्त्री च योगदीक्षा च हौत्रीत्यादिरनेकधा।–
रजः कुण्डवती हौत्री सा द्विभेदाखिलोदिता॥
ज्ञानवती भवत्येका क्रियावत्यपवा(रा) स्मृता।
विनेज्यानलकर्मादिमनोव्यापारमात्रतः॥ –
दीक्षा ज्ञानवती प्रोक्ता सम्यक् तत्वावबोधजा।
इज्यानलवती या तु क्रियाकौशलसम्भवा॥
क्रियावत्यथ सानेका निर्बीजका। –
कालोत्तरे –
बालादीनां तु निर्बीजा समयाचारवर्जिता।
वरुणपद्धत्याम् –
नित्या मात्राधिकारित्वात् समयित्यथ पुत्रके।
दीक्षा निरधिकारैव नैमित्येनाधिकारिणी॥–
विश्वकारोत्तरे -
पूजायतस्ततस्तत्र समयी नाधिकारिका भाक्।
वरुणपद्धत्याम् –
अथ निर्बीजका दीक्षा प्रोक्ता सा द्विप्रकारिका।–
एका निर्वाणदा सद्यो द्वितीया देहपादतः।
सिद्धान्ते –
प्रारब्धसञ्चितागामि कर्मजालं विशोध्यते।
यथात्यन्तविरक्तानां सद्यो निर्वाणदा भावेत्॥ –
प्रारब्धकर्मणां भोगं यथा सा मुक्तमन्तरा।
यान्ति बालादयश्चैव स्वेच्छा निर्वाणदा भवेत्॥
किरणे –
प्रारब्धकर्मनाशे तु स्वयं देहो निपात्यते। –
कालोत्तरे –
सबीजा वै शक्तानां समयाचारसंयुता।
तेत्रवाल्याः प्रयत्नेन मोक्षमिद्धिसमीहिताः।
वरुणपद्धत्याम् –
सबीजा च भवेद्दीक्षा साधकाचार्ययोरपि। –
षट्सहस्रिकायाम् –
नित्यं नैमित्तिकं काम्यमाचार्यस्योदितं त्रयम्।
नित्यं काम्यं साधकस्य स्वशास्त्रोक्तं षडानन॥–
वरुणपद्धत्याम् –
सर्वत्रैवाधिकारत्वात् साधिकारेऽवसानयोः।
साध्यमन्त्राभिषेकाच्च साधके सा प्रकीर्तिताः॥ –
सर्वविद्याभिषेकेण भवेदाचार्यगोचरे।
षट्सहस्रिकायाम् –
द्विधा निर्वाणदीक्षा च लौकिकी शिवधर्मिणी।
अधर्ममात्रसंशुद्धा प्रोक्ता सा लोकधर्मिणी॥ –
वातुले –
गुरूपदेशक्रमतो दीक्षितानां क्रमात् भवेत्।
समयं च विशेषं च निर्वाणमभिषेटनम्॥ –
वरुणपद्धत्याम् –
क्रियया चाथ शक्त्या वा दीक्षा सा सर्वतो मता।
दीक्षया मुच्यते देही त्रिविधात् भवबन्धनात्॥
क्रियादीक्षा प्रबुद्धानां ज्ञानदीक्षा मनीषिणाम्। –
मुच्यते ज्ञानदीक्षायां विनाशपाशान्तमोचनम्॥
वरुणपद्धत्याम् –
सा च दीक्षाध्वसंशुद्धा सा चाध्वष्ड्विधा स्मृताः।
मन्त्राः पदानि वर्णैश्च व्याप्तानीह समन्ततः॥ –
वर्णास्तु भुवनैर्व्याप्तास्तत्वैर्व्याप्तानि तानि च।
कलाभिस्तानि तत्वानि व्याप्तानीह कला क्रमात्॥
इत्यध्वानं विचिन्त्याथ षडध्वव्यापिनं परम्।–
ध्यात्वा शक्तिं तदूर्ध्वे तु भवेयुः परमं पदम्॥
निवृत्तौ पार्थिवं तत्वं चिन्त्यमेकं क्षकारकम्।
कालाग्निप्रभृतीनां तु पुराण्यष्टोत्तरं शतम्॥ –
अन्त्यात् पदान्महादेव पदावधिविलोमतः।
व्योमव्यापिपदान्यष्टाविंशतिः परसङ्ख्यया॥
सद्योजातश्च हृदयौ द्वौ मन्त्रौ परिकीर्तितौ। –
गुणा गन्धादिशब्दान्ताः पञ्चब्रह्मादिकारणम्॥
प्रतिष्ठायां पदानि त्रयोविंशतिसङ्ख्यया।
प्रतृत्यन्तानि तत्वानि ज्ञातव्यानि स्वगर्भतः॥ –
त्रयोविंशति वर्णाश्च भादिटान्तविलोमतः।
ज्ञातव्या परमेशादिषट्पञ्चाशत् पुराणि तु॥
महेश्वराद्यरूप्यानता पदानामेकविंशतिः। –
शिरो वामश्च मन्त्रौ द्वौ चत्वार्तु गुणास्मृताः॥
रसादिशब्दपर्यन्तं विष्णुरत्र च कारणम्।
विद्यायां सप्ततत्वानि पुरुषादीन्यनुक्रमात्॥
वामादिभुवनानांच विज्ञेयाः सप्तविंशतिः। –
ध्यानहरायपर्यन्ता व्यापिन्निति पदादिका॥
पदानां विंशतिर्मन्त्रौ शिखाघोरौ व्यवस्थितौ।
ञकारादिघकारान्तावर्णाः सप्त विलोमता॥ –
रूपं स्पर्शं च शब्दश्च गुणारुद्रस्तु कारणम्।
शान्तौ तु त्रीणि तत्वानि विद्येश्वरसदाशिवाः॥
गखकाश्च त्रयो वर्णाः मन्त्रौ वामतनुच्छदौ। –
वाममुख्यपुराण्यष्टादशैव परिसङ्ख्यया॥
नित्ययोगिन इत्यादीन्येकादशदपादि च।
व्योमव्यापिन इत्यन्तान्युक्तानीह विलोमतः॥ –
गुणश्च स्पर्शशब्दश्च द्वीवीश्वरस्तु कारणम्।
शान्त्यातीतकलायां तु शिवतत्वं व्यवस्थितम्॥
निवृत्यादिपुराण्यत्र भवन्ति दश पञ्च च।
ओमित्येकपदं मन्त्रास्वात्रेशानशिवास्त्रयः॥ –
विसर्गाद्या अकारान्ता वर्णाः षोडशकीर्तिताः।
भवत्येकगुणः शब्दः कारणस्तु सदाशिवः।
चिन्त्ये –
इत्येकादशमन्त्रा स्युरेकाशीतिपदं भवेत्।
अक्षरं त्वेकपञ्चाशत् चतुर्विंशच्छतद्वयम्॥ –
षट्त्रिंशत्तत्वमेव हि कलाः पञ्चकमुच्यते।
मतङ्गे –
सितं चैवासितं कर्म लोके तावत् प्रतिष्ठितम्। –
परहिंसादिकं सर्वमसितं कर्म कर्मिणाम्॥
वापीकूपतटाकाद्यैः सितमेतत् प्रकीर्तितम्।
एतत् कोटद्वयोपेतमुचितं सर्वजन्तुषु॥ –
अपेक्ष्य वेदविध्युक्तमग्निष्टोमादिके पधि।
कर्माकर्मविशेषेऽस्मिन् प्रोन्तद्धि(प्रोक्तं तद्धि) सितासितम्॥
एतावत्त्रितयं कर्म नेदं शास्त्रे शिवोदये।
चिन्त्ये – –
पूर्वजन्मकृतं कर्म भोगेन परिशुध्यति।
इहजन्मनि यत्प्राप्ते ज्ञानेन शिथिलं कुरु॥
तथान्यत्र –
प्रारब्धं भोगतो नश्येत् सञ्चितं हन्ति दीक्षया। –
आगामिं ध्यानपूजायामिति शास्त्रस्य निश्चयः॥
योगजे –
स्थूलं च सूक्ष्मकं चैव द्विविधं समयं भवेत्।
अचिन्त्ये –
लोकायतोऽथ बौद्ध…तो मीमांस एव च। –
मायावादः पाञ्चरात्रं षडैते समया बहुः॥
अन्यत्र –
मनुर्बृहस्पतिर्दक्षो गौतमोऽथ यमोङ्गिरः। –
योगीश्वरप्रचेता च शातातपपराशरौ॥
संवातोर्वशनसशश्च लिखिता त्वत्रिरेव च।
विषणाप्तोम्बहारी तथा धर्मशास्त्रप्रवर्तकाः॥
सुप्रभेदे – –
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थश्च भिक्षुकः।
ब्रह्मचारी द्वधा ज्ञेयो भौतिको नैष्ठिकस्तथा॥
कूर्मे –
उदासीनः साधकश्च गृहस्थो द्विविधो भवेत्। –
कुशम्बभरभणायत्तः सायकः समुद्भवेत्॥
ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य त्यक्त्वा भार्यां धनादिकम्।
एकाकी विचरेद्यस्तु उदासीनः स उच्यते॥
चिन्त्यविश्वे –
यतय॥।विधा ज्ञेयास्तपस्वी विदुषस्तथा। –
विद्वज्ञानी त्रिधा प्रोक्तास्तेषां लक्षणमुच्यते॥
तपश्चान्द्रायणादिकमित्यादि सन्ताने –
चतुष्षष्टिकला चैव षट्कर्माणि तथैव च। –
योगशास्त्राणि सर्वाणि वेदान्तज्योतिषं तथा॥
साख्यं सिद्धान्तमार्गं च ज्ञात्वा वै देशिकोऽब्रवीत्। –
शैवपुराणे –
ब्राह्मं पाद्मं वैष्णवं च शैवं भागवतं तथा।
भविष्यन्नारदीयं च मार्कण्डेयमतःपरम्॥
आग्नेयं ब्रह्मकैवर्तं लैङ्गवराहमेव च। –
स्कान्दं च वामनं प्रोक्तं कौर्ममात्स्यं च गारुडम्॥
ब्रह्माण्डं चेति पुण्योऽयं पुराणानामनुक्रमात्।
सुप्रभेदे –
ऋग्यजुस्सामधर्वणश्चतुवेदाः प्रकीर्तिताः। –
देवीकालोत्तरे –
ज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं तु क्रिया चर्याः प्रकीर्तिताः।
सुप्रभेदे –
योगात् ज्ञानं समादाय ज्ञानतत्वं सदा न्यसेत्। –
शैवे –
ज्ञानादेव हि मुक्ति स्यान्नान्यथा कर्मकोटिभिः।
चिन्त्ये –
अन्यथा बहवो मुक्तिः शास्त्रेषु वरानने। –
[ई अम् छन्गिन्ग् थे लेअफ़् इन् थिस् प्लचे प्३२ब् इस् सुतब्ले सो ई अम् त्य्पिन्ग् प्४२ब्[२८अ]१स्त् लिने]।
शिवातुलं लभेन्मुक्तिरिदानीं तथ्यते मया।
निश्वासे –
लोकायतीकपक्षे तु तत्वं भूतचतुष्टयम्।
इक्षुलोकात् परो नान्यत् वर्गोऽस्ति नरको न च॥ –
शिवलोकादयो मूढैः कल्प्यन्तेऽन्यैः प्रतारकः।
स्वर्गानुभूतिर्मृष्टा हि द्व्यष्टवर्षवधूरिति॥
सूक्ष्मवस्त्रं सुगन्धं च सृक् चन्दनादि निषेवणः।
नरकानुभवो वेदशास्त्रव्याढ्याद्युपद्रवः॥ –
मोक्षस्तु मरणं प्राणसज्ञा वायुनिवर्तनम्।
सर्वमतोपन्यासे –
तदेषां श्रुतिवाक्यानामशब्दमात्रं हि देवता।
ज्योतिष्टोम्द्यनुष्ठानादपूर्वः कश्चिदार्जितः॥ –
स्वर्गादेः फलरूपस्य प्रधता न तु देवताः।
कर्ममीमांसकाः प्राहुरित्थं स्वमतलक्षणम्॥
मृगेन्द्रे –
न जातु देवता मूर्तिरस्मदादिशरीरवत्। –
विशिष्टैश्वर्यसम्पन्नसतो नैतन्न दर्शितम्॥
अतस्त्वयं घटोऽन्याधशब्दत्वादिन्द्रशब्दवत्।
ज्ञानं संस्कारसञ्ज्ञानं विदनारूपयोरपि॥ –
समूहस्कन्दशब्दार्थस्तत्सन्ततिवाचकः।
ज्ञानसन्ततिरेवात्र विज्ञानस्कन्द उच्यते॥
संस्कारस्कन्ध इत्युक्तो वासनातन्तु सन्ततिः। –
सुखदुःखात्मिका बुद्धिस्तदुपेक्षात्मिका तथा॥
वेदनास्कन्द इत्युक्तः सञ्ज्ञास्कन्धं त(तु) नामयुक्।
रूपस्कन्धो भवत्यत्र मुक्तभूतस्य संहतिः॥
चिन्त्ये – –
शास्त्राणि समयाश्चैव अन्योन्यास्तु विपर्ययाः।
एतेषु मुक्ति को लाभादतित्वं यदि शुण्वसि॥
एकेन नैतदित्युक्तमभिन्नन्यायतः प्रिये। –
सर्वेषां तु क्वचिद्रष्टे स्थितोयन्ततिरुत्तमम्॥
वेदागमेषु शास्त्रेषु ईश्वराध्येतृ कीर्तिता।
तथा निश्वासे –
देवी साङ्ख्यपुराणज्ञाः पाञ्चरात्रेतिहासकौ। –
योगिनश्च तथा चान्ये कूपस्थेष्वपि ते स्थिताः॥
कुतके मोहयित्वा तु स्वं देहं दरिशयन्ति ते।
तेऽपि चात्र ब्रुवन्त्येव गतिरत्र कुतोऽन्यतः॥ –
पक्षवातो भवे दोषः मोक्षः सर्वत्र वा भवेत्।
एवं मे संशयो देव यत्स(श)क्यं तच्च ब्रूहि मे॥
शिवधर्मोत्तरे –
विधिवाक्यमिदं शैवं नार्थवादशिवात्मकम्। –
यद्यथावस्थितं वस्तु गुणदोषस्वभावतः॥
यावत्फलं च तत् पुण्यं सर्वज्ञश्च तथा वदेत्।
रागज्ञानादिभिर्दोषै ग्रस्तत्वादनृतं वदेत्॥
ते चेश्वरे न विद्यन्ते ब्रूयात् स कथमन्यथा। –
अपास्ता शेषदोषेण सर्वज्ञेन शिवेन यत्॥
प्रणातममलं शास्त्रं तत् प्रमाणं न संशयः।
तस्मादीश्वरवाक्यानि श्रद्धेयानि विप्श्चिता॥ –
मकुटे -
वेदान्तार्थमयं ज्ञानं सिद्धान्तं परमं शुभम्।
वेदसारार्थदं ज्ञेयमन्यत्वार्यर्थसाधकम्॥
कामिके –
सिद्धान्तो वेदसारत्वात् अन्यद्वै तत् बहिष्णतः। –
सिद्धान्तविहिताचारो वैदीकाचार उच्यते॥
पञ्चवक्त्रधरो भूत्वा पञ्चभिस्तैर्मुखैरपि।
वेदादिग्रन्थजालं यदवतीरयतः प्रभुः॥ –
कामिके –
लौकिकं वैदिकं चैव तथाध्यात्मिकमेव च।
अतिमार्गं च मन्त्राख्यं तत्र भेदमनेकधा॥
सद्यो वाममघोरश्च पुरुषेशानमूर्तयः। –
प्रत्येकं पञ्चवक्त्रास्युस्तैरुक्तं लाकिकादिकम्॥
स्वायम्भुवे –
वेदादिज्ञानभेदेन शिवज्ञानमिहोदितः।
चिन्तामणिरिवात्रासौ स्थितः सर्वस्य कारणम्॥ –
धर्मसाधनसंवित्तिरात्मा या देव जायते।
तन्मूलकात् स्मृतेश्चापि ताभ्यामेवोपरस्य च।
तथा पारामतः॥ (प्३३ब्[३०अ], १स्त् लिने। नो चोन्तिनुत्य्)
एतच्चतुष्टयं मुक्तिः सायुज्यं चोत्तमं भवेत्।
कामिके –
दासमार्गं शिवो द्या(ध्या)नलिङ्गबिम्बालयादिकृत्।
शैवनर्तनतिस्तोत्रगानकृद्रेहि मर्दकः॥ –
शिवज्ञानबोधसङ्ग्रहे –
क्रियामूर्तं महेशस्य आलयेषु समाहितः।
शनैसन्मार्जनं कुर्यान्मार्जन्या मृदुसूक्ष्मया॥
तल्लक्षणमुक्तं सुप्रभेदे – –
द्वादशाङ्गुलमानेन मार्जिजालेन मार्जितम्।
नालिकेरस्य पत्राणां सारात् बहुलसंयुतात्॥
अरत्निमात्रमायामं तन्मूले रज्जुबन्धनम्।
द्विधा मार्जनि प्रोक्तव्यथा मार्जनकर्मणि॥ –
शिवधर्मे –
नाहारवशजीर्णाधानवध्यक्षीणवत्सला।
रोगार्ता नवसूता पाक्याज्या गोमयसङ्ग्रहे॥
खसंस्थं गोमयं ग्राह्यं स्थाने वा पतिते शुभे। –
उपर्यधश्च सत्यप्रत्यग्रजं तु वर्जितम्॥
वस्त्रपूतेन तोयेन यः कुर्यादुपलेपनम्।
पश्चत्परिहन्मित्रं चान्द्रायणफलं भवेत्॥ –
शिवज्ञानबोधसङ्ग्रहे –
आत्मा रामोद्भवैः पुष्पैः समादाय शिवस्य तु।
मलान् ग्रथितयित्वा तु यो दद्यात् परमेष्ठिने॥ –
यः कुर्यात्तु महेशाय पुष्पं रामक्रियाविधिम्।
स्तोत्रगानादिकं सर्वं यः कुर्याद्दासमार्गकम्।
कामिके –
पुत्रमार्गः शिवार्चादिजपहोमपरायणः। –
प्रवेशकः शिवज्ञानी औपदेशिक एव च॥
वातुले –
मूर्तिं सदाशिवं विद्यात् शुद्धस्फटिकसन्निभम्।
पञ्चवक्त्रभुजैर्युक्तं पञ्चाननं ॥।ताननम्॥ –
दशायुधसमोपेतं सर्वाभरणभूषितम्।
उन्मनीसहितं शम्भुं विन्यसेद्धृदयेन तु॥
विजाने तु यतः सर्वं विद्यादेहमविचिन्तयेत्।
पराशक्तिसमायुक्तं मूर्तिमध्ये तु विन्यसेत्॥ –
तदूर्ध्वे शिवमावाह्य सद्योजातमवाप्नुयात्।
ज्ञानरत्नावल्याम्-
किं तु देहावसानां तु यः पूजयति भक्तितः।
स शिवः सर्वकृद्यधी जीवन्मुक्तः स कथ्यते॥ –
कामिके –
सहमार्गभवेत्यक्तः संसाराश्छुचिमत्वयुक्।
समृक् निरहङ्कारी शिवयोगकृताश्रमः॥
सुप्रभेदे –
गुदाद्व्यङ्गुलादूर्ध्वमेड्राद्व्यङ्गुलादधः। –
मूलाधारमिति ज्ञेयं तद्विज्ञेयमुदाहृतम्॥
आधारं गुणमित्युक्तं स्वाधिष्ठानं तु लिङ्गकम्।
मणि स्यान्नाभिदेशे तु हृत्पद्मकमुदाहृतम्॥
विशुद्धिं कर्णदेशे तु आज्ञा कोदण्डमध्यगः। –
आधारमासनं प्रोक्तमाधेयः परमः शिवः॥
मकुटे –
षडाधारादिदेवानां श्रुणु त्वं परमेश्वरी।
विघ्नेशो भैरवश्चैव क्षेत्रपालश्च षण्मुखः॥ –
मूलाधाराधिदैवत्यं स्वाधिष्ठानमथ श्रुणु।
प्रतिष्ठा शुद्धगैरिण्यां भावनै रिषिवर्त्मनी॥
पद्माशि(सि)नी पद्मयोगी स्वधिष्ठानाधिदेवता। –
तु(कु)लारक्षी निरीराक्षी कैलासिनि(नी) पुलिङ्गिनी॥
उपाङ्गी उष्णीषा चैव कैवाशिनी त्रिशङ्करी।
तपनी नवनी चैव मणिपूरकदेवता॥–
मणिपूरमिदं प्रोक्तमनाहतमथ श्रुणु।
कशनी शातनी चैव चामुण्डी विराटी दुर्गा ज्येष्ठका ॥
अरणी स्वरणी चैव अधिदेवा स्वनाहताः। –
अनाहतमिति प्रोक्तं विशिद्धिं च ततः श्रुणु॥
अन्ते सुद(न्द)री आनन्दी आज्ञानामधिदेवता।
षडाधारमिदं ज्ञेयमधिदेवसमन्वितम्॥
वायव्ये – –
समाधिना च सर्वत्र प्रज्ञालोके प्रवर्तते।
यदर्थमात्रनिभा स स्तिमितो दधिवत् स्थितम्॥
स्वरूपशून्यं यत् भाति तत् समाध्यभिधीयते।
चिन्त्यविश्वे – –
मूलाधाराख्यकालाग्नेर्मण्डलोपरि संस्थिताम्।
आधाराणामशेषाणां …श्चेधनीपका॥
शिष्टतामृतसंवाही शिवशक्तिस्वरूपिणी। –
आप्लावयन्ति सर्वत्र सिद्धिमुक्तिप्रदायनी॥
एवं कुण्डलिनी प्रोक्तामतिव्याममहोदयम्।
कामिके –
सन्मार्गी त्यक्तसंसारः समत्वशुद्धिमत्वयुक्।
त्रिपादार्थपरिज्ञानशिवयोगकृताश्रमः॥ –
पुत्रीकृतजनः शैवोऽचार्यसन्तानिकश्च सः।
तथा –
शुद्धात्मनां हितं शास्त्री त्रायते यत् भवार्णवाक्।
तच्छासनस्य पात्राणां शास्त्रमित्यभिधीयते॥ –
चिन्त्यविश्वे –
शाश्वतं तुर्यरहितमानन्दं परं पदम्। ओने लेत्तेर् लेस्स्।
स्कान्दपुराणे –
धारणा ध्यानयुक्तस्य समाधिर्भवति धृ(ध्रु)वम्।
यत्सामरस्यमनयोर्जीवात्मा परमात्मनोः॥ –
तत् परित्यज्य सङ्कल्पं समाधिरभिधीयते।
प्रतिपत्ते समाधौ तु सङ्कल्परहितात्मनः॥
ज्ञेयज्ञाता तथा ज्ञानमेतद्रूपं विलयते। –
कामिके –
उत्तरोत्तरवैशिष्य उत्तरोत्तरपटले।
सन्मार्गादिक्रमेणापि वैशिष्यमिह सम्मतम्॥
सन्मार्गसहमार्गी च पुत्रमार्गं तथा परः। –
दासमार्गचतुर्थ्येषां प्रतिलोमाद्विशिष्यते॥
शिवधर्मोत्तरे –
अध्ययनं चाध्यापनं व्याख्या श्रवणचिन्तनम्।
इति पञ्चप्रकारोऽयं ज्ञानयज्ञाः प्रकीर्तिताः॥ –
उत्तरोत्तरवैशिष्ट्यं सर्वेषां परिकीर्तितम्।
अथ पूजाग्निकार्य्याद्यैर्भेदैर्बहुविधै(धैः) स्थितः॥
कर्मयज्ञसमाख्यातं स्तपश्चान्द्रायणादिकम्। –
स्वाध्यायं च जपं प्रोक्तं शिवमन्त्राख्यसंस्थितम्॥
ध्यानयज्ञसमाख्यातं शिवचिन्ता मुहुर्मुहुः।
पञ्चनामपि यज्ञानां ज्ञानयज्ञो विमुक्तिदम्॥ –
कर्मयज्ञात्तपो यज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणैः।
जपयज्ञस्तपो यज्ञात् ज्ञेयः शतगुणाधिकः॥
ध्यान(ना)ध्यात्मक…वलयार्त्रयज्ञात्तपो गोमुगामखः। –
विशिष्टः सर्वयज्ञानामसङ्ख्यातैर्महागुणैः।
यस्मात(त्त)स्माद्विशुद्धा यः पञ्चवर्गफलप्रदः॥
शिवधर्मोत्तरे – –
आरम्भकाले वायणं कु(क्रि)याकाले तु चिन्तनम्।
निश्चयात् भवनं तस्य निष्ठाकाले प्रसन्नता॥
चिन्त्यविश्वसादाख्ये –
यावत्काले शिवज्ञानं दृढं भवतु तस्य वै।
तावत्कालं च कर्तव्यं श्रवणादि विशेषतः॥ –
शिवधर्मे –
ज्ञानं विकल्पबहुलं रागाद्यैः कलुषीकृतम्।
तदज्ञानं न शुद्ध्यर्थं कलुषोदकवत् भवेत्॥ –
तत्र ज्ञानाज्ञानयोर्लक्षणमाह –
यदा प्रसन्नमेकाग्रं स्तिमितो दधिवत् स्थितम्।
तदज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं तिमिरापहम्॥
इति प्रसन्नं यत् ज्ञानं भावानामियमुत्तमम्। –
रागाद्यैरपमृष्टं तद्विज्ञेयं विमुक्तिदम्।
अज्ञाने सति रागाद्यैर्धर्माधर्मौ च तद्वशात्॥
धर्माधर्मवशात् पुंसां शरीरमुपजायते। –
शरीरे सति तत्क्लेशः सर्वैः संयुज्यते यतः।
ततः क्लेशव्यपोहार्थं पुनर्देह कामयेत्॥
जगतस्तस्य सम्बोधादज्ञानं विनिवर्तते। –
तत् क्षयाच्च शरीरेण न पुनस्संयुज्यते॥
मृते शिवपुरं गच्छेत्त्रिः सप्तकुलसंयुतः।
कल्पकोटिशतं दिव्यं सेव्यमानं स तिष्ठति॥
तदन्ते विष्णुभुवने तावत्कालं वसेत् पुनः। –
विष्णुलोकाच्चुतो ब्रह्मसदः सम्प्राप्य मोदते॥
स भोगैर्विविधैः सूक्ष्मैस्तावत्कालमनुत्तमैः। –
प्रजापतीन्द्रगन्धर्वयक्षलोकेष्वनुक्रमात्॥
भोगान् नानाविधान् भङ्क्त्वा पृथिव्यां जायते क्रमात्।
काले महति विप्राणां प्रज्ञाशीलगुणान्वितः॥ –
ततः सम्पूर्वभावेन योगीन्द्रं समुपासते।
तत्सम्पर्काच्छिवज्ञानं प्राप्य योगं निषेवते॥
योगाद्विरक्तः संसारादाप्नोति परमं पदम्।
धर्मोत्तरे - –
व्रतानि दानानि तपांसि यज्ञाः सन्न्यासतीर्थाश्रमकर्मयोगाः।
स्वर्गीयमेतच्छुभमध्रुवं च ज्ञानाद्ध्रुवं शान्तिकरं महार्थम्॥
स्वात्मभोगाधिपत्यं स्यात् शिवः सर्वजगत्पतिः। –
केचित्तत्रैवमुच्यन्ते ज्ञानयोगरता नराः॥
आवर्तते पुनश्चान्ये सङ्कारे योगतत्पराः।
तस्मिन्विच्छिन्नसंसारात् भोगासक्तिं विसर्जयेत्॥ –
विरक्तः शान्तशुद्धात्मा शिवज्ञानमवाप्नुयात्।
निश्वासे –
यत्फलं दानयज्ञादिकर्मणा समुपार्जितम्।
तदस्याप्युपभोगेन क्षयमायान्त्यशेषतः॥ –
यज्ञा स्वर्गफलावाप्तिस्तक्षयात् पुनरगतिः।
सुप्रभेदे –
अन्येषु पशुधर्मेषु स्वर्ग एव फलं हि तत्।
एतद्धि शिवशास्त्रेषु भुक्तिमुक्तिप्रदायकः॥ –
सर्वशास्त्रं समुत्सृज्य शिवशास्त्रेषु योजयेत्।
तत्रैव फलपातुकपटले –
शिवलोके निवासस्याद्यन्नलभ्यं सुरदेवतैः। –
भुक्त्वा तु विपुलान् भोगान् प्रलये समुपस्थिते॥
ज्ञानयोगं समासाद्य स तत्रैव समुच्यते।
न तेषां पुनरावर्तिर्घोरसंसारसागरे॥ –
सर्वज्ञाः सर्वगा शुद्धाः परिपूर्णा महेश्वराः।
शिवतुल्यबलाः सिद्धाः परं शिवपुरं गताः॥
अल्पमपि यद्दत्तं शिवज्ञानार्थवेदिने। –
तन्महाप्रलयं तावत् दातुः भोगाय कल्पते॥
मृगेन्द्रे –
माया कार्यामरेशादिरुद्रस्थानेषु यत्सुखम्।
अपरं तत्परं विद्यादनन्तादि पदे स्थितिः॥ –
धर्मोत्तरे –
अनेकभाविका मुक्तिर्भवतः केन वार्यते।
तस्मादत्रैकभाविका मुक्तिर्ज्ञानेन निश्चितः॥
स्प्रभेदे –
ज्ञ(ज्ञा)नेनैल तु तत्तुल्यं प्राप्तस्तत्र न संशयः। –
धर्मोत्तरे –
अज्ञानपाशबन्धत्वादमुक्तः पुरुष(षः) स्मृतः।
ज्ञानेन मुक्तिदं यस्मात् तस्मात् ज्ञानं विशिष्यते॥
संसारबन्धमज्ञानं संसार्यज्ञः पुमान् स्मृतः। –
ज्ञानात्तस्य निवृत्ति(त्तिः) स्यात् प्रकाशात् तमसो यथा॥
शिवज्ञानात् परं ज्ञानं तत्समं च न विद्यते।
सुप्रभेदे –
ज्ञानं प्रवर्तते वत्स सम्भ्रान्तनिर्णाशनाय च। –
अध्वाश्रेणी विनाशाय शिवव्यक्तिकराय च॥
अन्धकारवदज्ञानं ज्ञानं दीपवदुच्यते।
ज्ञेयं भास्करवत् प्रोक्तं तस्मात् ज्ञानं विशिष्यते॥ –
सूतसंहितायाम् –
आत्मनः परमाशक्ति ज्ञानेनैव न कर्मणा।
शैवपुराणे –
ज्ञानादेव हि मुक्ति(क्तिः) स्यान्नान्यथा कर्मकोटिभिः। –
यश्च शम्भोः प्रसादेन गुरोश्चैव प्रसादतः।
ज्ञायते तच्छिवज्ञानं नान्यथा सत्यमीरितम्॥
वातुले –
आदित्यसन्निधौ रश्मेः सूर्यकान्तोऽपि चोदितः। –
आचार्यसन्निधौ ज्ञानमात्मन्येव स्थितोदितम्॥
सुप्रभेदे –
सर्वतत्वानि भूतानि दृश्यन्त चात्म एव हि।
चिन्त्ये –
यः साक्षी सुखदुःखानां लोकेऽस्मिन् सर्ववस्तुनि। –
अणोरणुर्महीयांश्च महतो यत् परात्परम्॥
पौष्करे –
कर्मनाशान्मलस्यापि विपङ्के सहकारिणि।
पतत्युन्मीलिनीशक्तिस्तदानुग्रहरूपिणी। –
तस्यां पतितमात्रायां मलस्यापि नियामिका॥
शक्तिं निवर्तते स्यान्निवृत्तायां महात्मनः।
पुनाति साधिकारेण यं वापि परमेश्वरः॥ –
यथानुग्रहरूपिण्याः शक्तेर्गतिनिरोधिका।
मलस्य क्षीयते शक्तिः सा दीक्षा शाम्भवीक्रिया॥
किरणे – तीव्रशक्तिनिपातेन इत्यादि।
धर्मोत्तरे –
न शृणोति न चाघ्राति न रस्यति न पश्यति। –
न च स्पर्शं विजानाति नैवं सङ्कल्प्यते मनः॥
न चाभिमन्यते किञ्चिन्न च बुध्याति काष्ठवत्।
एवमीश्वरसंलीनः समाधिस्थः प्रकीर्तितः॥ –
सुप्रभेदे –
स्वभावज्ञानतो मुक्तः सजीवन्मुक्त एव हि।
समत्वं सुखदुःखाभ्यां तत् प्रियाप्रिययोः समः॥
देवि(वी)कालोत्तरे –
समस्तु मित्रामित्रे च समलोष्टाश्मकाञ्चने। –
यस्यामवस्थायां तस्यां तस्यां स्मरेच्छिवः॥
तत्र –
निद्रायां बोधयोच्चित्तं विक्षिप्तं क्षमयेत् पुनः।
पक्षद्वयपरित्यागे सम्प्राप्तेनैव चालयेत्॥ –
निराश्रयं सदा चित्तं सर्वालम्बनवर्जितम्।
मनावस्था विनिर्मुक्तं विज्ञेयं मुक्तिलक्षणम्॥
रत्नत्रये –
तथा हि विमलोदारगम्भीरे चिन्मदधौ। –
स्वात्मनि प्रविलीयन्ते धन्या हि शिवयोगिनः।
शिवधर्मोत्तरे –
धर्मरज्वा व्रजेदूर्ध्वं पापरज्वा व्रजत्यधः।
द्वयं ज्ञानासिना छित्वा विन्देहं शान्तिमृच्छति॥ –
ज्ञानामृतरसो येन सकृदास्वादितो भवेत्।
सर्वकार्याण्युपत्सृ(पत्सृ-पसृ)ज्य तत्रैव परिधावति॥
ज्ञानामृतेन तृप्तस्य कृतकृत्यस्य योगिनः। –
नैवास्ति किञ्चित् कर्तव्यमस्ति चेन्न च तत्ववित्॥
लोकत्रयेऽपि कर्तव्यं किञ्चिदस्य न विद्यते।
इहैव स विमुक्त(क्तः)स्यात् सम्पूर्णसमदर्शिनः॥ –
देव्यामते –
भग्ने घटे यथा दीपः सर्वतः सम्प्रदृश्यते।
देहपाते तथा चात्मा भाति सर्वत्र सर्वदा॥
मतङ्गे –
ज्ञानाभिव्यक्तये व्यक्तं व्यक्तं तत्वमणुं प्रति। –
निश्वासे –
अप्रमेयगुणोपेतः सर्वज्ञः खलु सर्वदा।
सर्वकृत्सर्वलोकेशः शिवतुल्यः प्रकाशते॥
मतङ्गे –
व्यक्तेऽसौ शिववत् भाति शिव एव तनुक्षये। –
शिवधर्मोत्तरे –
सर्वज्ञः परिपूर्णश्च शुद्धः सर्वगतः प्रभुः।
संसारसागरान्मुक्तः शिवतुल्यः प्रजायते॥
तत्रैव –
प्रलयान्ते तनुं त्यक्त्वा स्वात्मन्येवावतिष्ठते। –
सर्वज्ञानोत्तरे -
धर्माधर्मफलं नास्ति लोकाचारं विशेषतः।
नियमोऽपि न तस्यास्ति नोपवासव्रतानि च॥
सङ्कल्पं च विकल्पं च एतान्ये कुलधर्मकाः। –
यदभेदं न विद्यन्ते बालकोन्मत्तकादिभिः॥
एतैर्नास्ति परामुक्तिश्चिद्रूपं व्यापकं विना।
श्रीमन्मतङ्गे –
लीलयैव सुमुक्तात्मा विचरन् केन वार्यते। –
सर्वज्ञानोत्तरे –
दिक्(ग्)देशजातिसम्बन्धान्वर्णाश्रमसमन्वितान्।
गच्छन्तिष्ठन्स्वपन्जाग्रन् भुञ्जानो पिपतोऽपि वा॥
सर्वदा कर्वकार्येषु वातशीतातपेषु च। –
भा(भ)यदारिद्र्ययोगेषु मान्द्यवज्ज्वरकादिषु॥
भाने तान् परित्यज्य अभावं भावयेत् बुधः।
निश्वासे –
यथा वायुः सुशीघ्रोऽपि मुक्त्वाकाशं न गच्छति। –
ज्ञेयनिक्षिप्तचित्तस्तु विषयस्थो मुञ्चति।
सर्वज्ञानोत्तरे –
यो मां सर्वगतं पश्येत् सर्वं च मयि संस्थितम्। –
तस्याहं नित्यमात्मस्थः स च नित्यं मयि स्थितः॥
सद्गुरोरुपदेशेन स्वप्रकाशेन निश्यम्।
चिन्त्यविश्वे –
जाग्रादिपञ्चमावस्थायामतीते ज्ञानरूपकम्। –
सद्गुरोरुपदेशेन प्रकाश्यन्नैव संशयः॥
एवं ज्ञात्वा विशेषेण समाधिं कारयेत् बुधः।
चित्तशुद्धिस्थितं कृत्वा शिवलक्षणमेव हि॥ –
आनन्दं शिवभोगं तु शिवयोगं सदाभ्यसेत्।
समयाचारपद्धत्यां चिन्त्यविश्वे –
कर्मावरणमेवं स्यात्तस्योर्ध्वे तु निरावृतम्। –
बिन्दुर्नादश्च शक्तिश्च परश्चैव परात्परम्॥
ब्रह्मप्राप्त्यविधिश्चैव चात्मानन्दसुखं भवेत्।
निरावरणमेवं तु शैवभेदमिति स्मृतम्॥ –
सर्वज्ञानोत्तरे –
यन्ध्यजाग्रदवस्थायां नियमं सकलेन्द्रियान्।
तुर्यावस्था गुणोपेता क्षारभावं न गच्छति॥
शब्दादिविविषयाम्भोभिस्तद्वत् ज्ञानी न लिप्यते। –
चित्तं शोधय येकेन किमन्यैः बाह्यशोधनैः॥
सुप्रभेदे –
समस्तं सुखदुःखाभ्यां तत् प्रियाप्रिययोः समम्। –
शरीरावृकवद्वापि भुज्यते स्वयमेव तु॥
स्तुद्विंशतिकायाम् – चिन्त्ये – आनन्दलक्षणमुक्तम्।
रूपं च वस्ररूपं च आनन्दं त्रिविधं स्मृतम्। –
रूपं बहुविधं ध्यानं वर्णरूपं च कल्पना॥
रूपारूपं न चानन्दं कल्पनारहितं मतम्।
शाश्वतं तुर्यरहितमानन्दं परमं पदम्॥ –
एतदेव हि सम्प्राप्तौ मुक्तिरेव न संशयः।
एवं ज्ञात्वा विशेषेण समाधिं कारयेत् बुधः॥
सुप्रभेदे –
श्यामनीलादिसम्बन्धात् स्फटिकत्वमणौ स्थितम्। –
त्यक्त्वैतानि प्रयत्नेन शुद्धस्फटिकमावहेत्॥
श्रीमद्रौरवे –
भिन्नदेहे शिवो भूत्वा शिवधर्मसमन्वितः।
शिवानन्दमनुप्राप्य चाविर्भागाय कल्प्यते॥ –
यथा समुद्रमासाद्य नदिर्मृष्टाम्बुवाहिनी।
क्षारतोयत्वमायाति प्रवाहाद्धि महोदधेः॥
एवं वै भिन्नदेहस्तु शिवत्वं समुपागतः। –
सरित् समुद्रसंयोगात् विभागो नैव विद्यते॥
निश्वासे – दृष्टान्तमाह –
काष्ठमध्यस्थितो यद्वन्मथितो निर्मलोऽनलः।
सशान्तमव(प)प्राप्तेन भूयो विशतेऽरणिम्॥ –
घृतभावं समापन्नं न भवेदसिताम्बुनः।
सम्यक् ज्ञानं विद्त्वा तु पशुत्वं न भवेत् पुनः॥
तत्र –
सर्वज्ञादिगुणादेव गीय्यन्ते सर्वतः शिवे।
सिद्धान्तरहस्ये – –
स्वान्यप्रकाशचित् ज्ञप्तः सच्चिदानन्दलक्षणः।
शिवस्य ये गुणास्तेषां समस्तं सन्ति ते गुणाः॥
परमेशार्ककिरणे प्रकाशीकृतचक्षुषः।
न जानतेऽक्षिवच्छम्भु ज्ञानुते शिवचक्षुषा॥ –
क्षीरे क्षीरमिवाभिन्नं विभिन्नं दृष्टिदृष्टवत्।
शिवात्मनो सामरस्यं व्यज्यते गुणसाम्यतः॥
ज्ञानलब्धवरं शान्तमचिरेणाधिगच्छति। –
तदा तु शिवदुःखानां हारि तस्योपजायते॥
सर्वज्ञानोत्तरे –
यावन्नोत्पद्यते ज्ञानं तावत् भ्रमति कर्मणा।
अज्ञानव्रतदेही तु दुःखशोकपरिप्लुतः॥ –
॥ अष्टमसूत्रः समाप्तः ॥
शिवज्ञानबोधे –
चिद्रशात्निद्रष्ट्वेशं त्यक्त्वा वृत्तिमरीचिकाम्।
लब्ध्वा शिवपदच्छायां ध्यायेत् पञ्चाक्षरीं सुधीः॥ –
स्वायम्भुवे –
पाशज्ञानान्तमुक्ति(क्तिः) स्यात् पशुज्ञानं तथैव च।
सर्वतश्च यतो मुक्तिः पतिज्ञानेन गम्यते॥
जगतस्तत्वसम्बोधादज्ञानं विनिवर्तते। –
मोक्षं पञ्चाक्षरं विद्यात् अभिवृद्धि षडक्षरम्॥
शास्त्रजालानि नादान्तं पाशज्ञानं वरानने। –
पशुज्ञानमिति प्रोक्तोपदेशक्रमपाद्यतः॥
तथा निश्वासे –
वेदं सा(सां)ख्यं च बौद्धं च आर्हतं मुकुलं तथा।
यानि कानि च शास्त्राणि सर्वे बिन्दोर्विनिसृताः॥ –
अन्तर्गताण्डजा तैश्च मुक्तिश्चेत् करणक्षयात्।
यथा ततो विचारेण ज्ञानार्तितो हि विद्यते॥
मलक्षयतया य स्यात् व्रतः सायुज्यमुच्यते।
कारणे – –
सर्वतश्चात्मना देहं ज्ञानेनैव हि गम्यते।
तत्रैव मन्त्रोद्धारे –
वाच्यवाचकरहितो वाङ्मनातीतगोचरः।
सर्वज्ञादिगुणोपतः सर्वतत्वालयः प्रभुः॥ –
आकाशमिव तत्वानि सर्वव्यापी निरञ्जनः।
आकाशभावनां त्यक्त्वा शिवभावनभावयेत्॥
वायव्यसंहितायाम् –
स पश्यति शरीरं तत्तच्छरीरं न पश्यति। –
तौ पश्यति परः कश्चित्तावुभौ तन्न पश्यतः॥
कालोत्तरे –
शिवोपकारतां पश्येत्तदा पश्येत निर्गतम्।
शिवधर्मोत्तरे – –
अणिमादिगुणैश्वर्यः सर्वज्ञत्वं च योगिनः।
तृणवद्यस्त्यजेत्सर्वमीशस्तस्य प्रसीदति॥
ततः प्रसन्नदेवेश बुद्धिः सत्वात् प्रवर्तते।
अणिमादिगुणैर्युक्तः सन्त्यजेत् शिववत् प्रभुः॥ –
सर्वज्ञानोत्तरे –
अणिमादिगुणावाप्तिर्जायतां वा न जायत।
तथापि मुच्यते देही पतिं विज्ञाप निर्मलम्॥ –
सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं चिद्रूपं यन्निरन्तरम्।
तच्छिवोहमिति ज्ञात्वा सर्वावस्थां विवर्जयेत्॥
तथा वातुले –
तिलानां तु यथा तैलं पुष्पात्गन्धः समाश्र(श्रि)तः। –
पुरुषस्य शरीरेऽस्मिन् सबाह्याभ्यन्तरे स्थितिः॥
सर्वज्ञानोत्तरे –
यः शिवः सोऽहमेवेति अदैवतं भावयेत् सदा। –
सर्वपाशविनिर्मुक्तो गरुडध्याने विषक्षयम्।
शिवानन्दपरमध्याने स याति परमां गतिम्॥
तत् त्वमसीति वेदान्ते तदाख्यातमिदं क्रमम्।
सिद्धान्तसम्बोधिकायाम् – –
शिवभावेन संयोज्य शिवोऽहमति निर्णयः।
शिवोऽहमस्मः सिद्धान्ते वेदान्ते सोऽहमस्मि तु।
चिन्त्ये –
घटसम्भूतमाकाशं नियमानो घटो यथा। –
स घटो नि(नी)यतेशानं तद्वज्जीवो नभोपमः॥
भिन्ने कुम्भे यथाकाशमाकाशत्वं प्रपद्यते।
विभिन्ने प्राकृते देहे तथात्मा परमात्मनि॥
इत्येवमुपचारेणा(ण) दैवतं भावयेत् बुधः। –
सर्वक्लेशविनिर्मुक्तस्तदानन्दमयो भवेत्॥
एवं प्राप्तशिवानन्दं निजानन्दमिहोच्यते।
तत्र –
तिरोधं मलमित्युक्तमात्मशक्ति शिवात्मकम्। –
पञ्चाक्षरमिदं देवी रहस्यं न प्रकाशकम्॥
अङ्गुष्ठादिकनिष्ठान्तं तद्वयोश्चाङ्गषठ्ककम्।
विन्यस्य मुलमन्त्रेण व्यापकं च समाचरेत्॥ –
रौरवे मन्त्रशुध्यवतरे –
अन्यूनाधिकवर्णं तु सर्वमन्त्रान् समुच्चरेत्।
ऊनवर्णेन मृत्यु(युः) स्यादधिके शोकरोगतः॥
स्वरहीने विपत्तिः स्यात् तन्मन्त्रेण यथा वधेत्। –
किरणे –
हृदये यजनं प्रोक्तं नाभौ होमं प्रकल्पयेत्।
तथेश्वरं तु भ्रूमध्ये ध्यायेत्सर्वगतं प्रभुम्॥
सुप्रभेदे – –
गुण्डल्याख्या महानाडी नाभ्यधस्थात् प्रकीर्तिता।
अष्टवर्तुलमेवं तु कुण्डली नागसुप्तवत्॥
नाभेरूर्ध्वं भवेत्पद्मं तटाकाराब्जवत् स्मृतम्। –
तस्य मध्ये स्थितो जीवः सूर्यकोटिसमप्रभः।
चिन्त्ये –
अर्कस्य सन्निधौ तत्र राजदर्शनवत् भवेत्।
पञ्चाक्षरं विजानीयात् दर्शनं शिवमात्मनि॥ –
कामिके –
यद्वा विस्तारतः कुर्यात् मानसं यागमादरात्।
शिवाद्यवनिपर्यन्तं तत्वप्रकात्मकं स्वकम्॥
सुप्रभेदे –
पार्थिवाण्डमयं कन्दमाप्यन्तं नालमेव च। –
प्रधानतत्वपर्यन्तं सनालं कन्दकान्वितम्॥
निश्वासे –
कदलीपुष्पसङ्काशं हृदयं सर्वदेहिनाम्।
अष्टाङ्गुलप्रमाणं तु नाभेरूर्ध्वं व्यवस्थितम्॥
पद्मनालं नवद्वारं समन्तात् कण्टकान्वितम्। –
तस्य मध्ये स्थितं पद्ममष्टपत्रं सकर्णिकम्॥
वितस्तिमात्रं हृदयं कमलं चतुरङ्गुलम्।
कालोत्तरे –
पञ्चाशत् परमं बीजं जगद्योनि परात्परम्। –
अङ्गुष्ठपर्वतुल्यात्तु कर्णिकाकेसरैर्युतम्॥
भीमसंहितायाम् –
आद्यं तेषुदलेष्वष्टौ ॐ शिवाय नमो नमः।
इन्द्रादीशानपर्यन्तं न्यसेदष्टाक्षरं क्रमात्॥ –
निश्वासे –
कर्णिकायां स्थितो विष्णुर्ग्रन्थिर्माया प्रकीर्तितम्।
कर्णिकायां भवेत्सूर्यस्तस्य मध्ये तु चन्द्रमाः॥
चन्द्रमध्ये भवेद्वह्निर्वह्निमध्ये महेश्वरः। –
किरणे –
मन्त्रात्मिकाः कलास्तस्य ते च मन्त्राः शिवात्मिकाः।
तैः प्रकल्प्य शरीरं तु शुद्धाध्वाय सितं महत्॥
निश्वासे –
सदाशिवो महेशस्य तस्यापि परतः शिवः। –
तत्रैव –
सदाशिवं महात्मानं तस्मादूर्ध्वं परात्परम्।
शीतांशुनिर्मलं द्वियमग्राह्यं परं शिवम्॥
शिवधर्मोत्तरे –
ज्ञानयोगप्रधानत्वादन्तरं गो विमुक्तिदम्। –
ज्ञानेनैव तदा ज्ञ(ज्ञा)नं निवर्ति न कर्मभिः॥
सुप्रभेदे –
अन्तर्यागसमायुक्तमात्मकृद्धि प्रकीर्तितम्।
वातुले –
अहिंसा प्रथमं पुष्पं पुष्पमिन्द्रियनिग्रहम्। –
क्षान्तिपुष्पं दयापुष्पं ज्ञानपुष्पमतः परम्॥
तपःपुष्पं सत्यपुष्पं भावपुष्पमथाष्टकम्।
एतान्यत्राष्टपुष्पाणि पुष्पं धर्मस्वरूपिणी॥ –
मोहशूरोत्तरे –
अग्निः प्राणो मनः पात्रे गर्वधूपशिखाकुलः।
इत्यादि पूजास्तवे उक्तः।
तथा
लिङ्गं तच्च सुधामयेन पयसा संस्नाप्य सम्यक् पुन-। –
र्वैराग्येण च चन्दने नवसुभि पुप्पै(ष्पै)रहिंसादिभिः॥
प्राणायामभवेन धूपविधिना चिद्दीपदानेन यः।
प्रत्याहारमयेन सोम*हविषा सौषुम्नजापेन च॥* --
तच्छक्तो बहुधारणाभिरमलध्यानोत्भ(द्भ)वैर्भूषणैः।
तत्साम्याणुनिवेदनेन यजते धन्यः स एवानलः॥
सुप्रभेदे –
आसनादीनि सर्वाणि तथैवावरणानि च। –
हृत्पद्मे कल्पयेद्विद्वान् यथोक्तं तु यथाक्रमम्॥
गन्धाद्यैरुपचारैस्तु मनसा कल्प्य पूजयेत्।
षमहसस्रिकायाम् –
मानसस्यार्चनं प्रोक्तं ब्रह्मादी नामगोचरम्। –
अत्रात्रिमप्रधानं तु तेनान्तर्यागमथाचरेत्॥
शिवधर्मोत्तरे –
मार्त्यमाणो यथा नित्यं दर्पणो निर्मलो भवेत्। –
ज्ञानाभ्यासात्तथा पुंसां बुद्धिर्भवति निर्मलम्॥
देवीकालोत्तरे –
स्वयम्पतितपुष्पैश्च कर्तव्यं यदि पूजनम्।
शिवतन्त्ररहस्यसारे – –
भावस्थिरतरो न स्यात् यदा बाह्ये शिवार्चनम्।
यदा ध्यानानुरूपं तद्ध्यानपूजापुरस्सरम्॥
तस्मात् बाह्यं सदा कार्यं भूतशुद्धिपुरस्सरम्।
चिन्त्यविश्वे – –
वासनापरिपक्वं च स्वयं कुर्याच्च वारुणम्।
धर्माधर्मात्मीका बुद्धिः कर्मणा वासना अपि॥
शिवलिङ्गार्चनादेव नाशनाय न संशयः। –
पराशरे -
परतत्वतयाभाति शिवः साम्बः सक्तातनः।
शिवदृष्टिस्तु सर्वत्र कर्तव्या सर्वजन्तुषु॥
सर्पि क्षीरे यथा व्याप्तं तिले तैलं यथा स्थितम्। –
तथाग्नेयपुराणे –
तिलक्षीरप्रसूनेषु तैलाज्यामोदवद्विभुः।
पले रसोऽग्निवत् काष्ठे स शिवो भाति तन्मयः॥
सर्वज्ञानोत्तरे –
यथा ज्ञानत्वाविभागेन घृतं पयसि संस्थितम्। –
स एव भगवान्व्यापी अप्रमेयो ह्यनूपमः॥
वातुले –
पुरुषं च शिवं चैव लीय्यते समयाग्निवत्।
सर्वज्ञानोत्तरे – –
एवमेकात्मभावेन संस्थितं तस्य योगिनः।
सर्वज्ञत्वं प्रवर्तेत विकल्परहितस्य च॥
॥ नवमसूत्रं समाप्तम् ॥
शिवज्ञानबोधे –
शिवेनैक्यं गतः सद्धस्तदधीनस्ववृत्तिकः। –
मलमायाद्यसंस्पृष्टो भवतस्वानुभूतिमान्॥
देवीकालोत्तरे –
ईदृशं ज्ञानिनं दृष्ट्वा पूजयन्ति च येन राज। –
स्तुतिनिन्दाप्रशंसेन पुण्यपापमवाप्नुयात्॥
शिवधर्मोत्तरे –
ध्यायमानः शिवं योगी भुज्यतेऽन्नं सतं यतः।
ततः साक्षाच्छिवेनैव त भुक्तमशनं भवेत्॥ –
कालोत्तरे –
स्वीकृतान्युपतिष्ठन्ति दुःखानि च सुखानि च।
हेतुभूतो यतस्तेषां सोऽहङ्कारेण बाध्यते॥
किरणे –
हेतुलक्षणमित्युक्तम् उक्तलक्षणमुच्यते। –
मार्जारभक्षिते दुःखं यादृशं गृहकुक्कुटे॥
न तादृशमता शून्ये कलविङ्गेऽथ मूषिके।
शिवधर्मोत्तरे –
यथा वह्निमहादीप्ता शुष्कमात्रं च निर्दहेत्। –
तथा शुभाशुभं कर्मज्ञानां निर्दहति क्षणात्॥
मतङ्गे –
योगिलाक्षात्मको भावो ममत्वेनात्मवर्तिना।
सेङ्कुरोणोरविद्याख्यं संसारोत्पत्तिकारणम्॥ –
शिवधर्मोत्तरे –
तस्मात् पण्डितः शक्तः तपस्वी विजितेन्द्रियः।
यः शिवज्ञानसद्भावमालोचयतुमुद्युतः॥ –
क्रीडन्नलिप्यते नी(भी)त? तद्वदिन्द्रियपञ्चकैः।
पद्मपत्रं यथा तोयैस्तस्थैरपि न लिप्यते॥
शब्दादिविषयाम्भोभिस्तत्वज्ञं न निलिप्यते।
शिवज्ञानबोधसङ्ग्रहे – –
मलं नेदमिति ज्ञात्वा शिवस्य परमात्मनः।
शक्तीति यो विजानाति तत(तः) शुध्यभिधीयते॥
सर्वज्ञानोत्तरे –
आत्मन्येव स्थितः शान्त आत्मा तृप्तस्तुतिश्चलः। –
नागतोऽहं गतो वापि नागमिष्ये न गच्छताः॥
न भूतो न भविष्यामि प्रकृत्ये स्थिरधर्मणि।
प्रकृतानि तु कर्माणि प्रकृतिकर्मसम्भवाः॥
नाहं किञ्चित् करोमीति युक्तो मन्यत तत्ववित्। –
नैव प्रतिबन्धोऽस्ति मुक्त इत्यभिधीयते॥
भर्तृलहरी –
मीनस्नानपरः फणी पवनभुक् मेषस्तु पर्णाशनः।
नीराशस्त्वपि चातकः प्रतिदिनं नेते बिले मूषिकः॥ –
भस्मोद्धूलनतत्परः खलु खरध्यानानुरक्तो बकः।
किं तेषामभवत्फलं किमधुना ज्ञानप्रधानं तपः॥
न तत्र वेदशास्त्राणि यज्ञाश्च बहुदक्षिणाः। –
आत्मविज्ञानमाशृ(श्रि)त्य विमलं सर्वतो मुखम्।
परसंवित्स्वरूपायाः शक्तेरसति बन्धने॥
परमात्रं प्रकाशेत मुक्ताणूनामनादरम्। –
किरणे –
अग्ने निर्दाहिका शक्तिर्मन्त्रेणाशु निरुध्यते।
शिवधर्मोत्तरे –
मन्त्रौषधबलैर्यद्वज्जीय्यते भक्षितविषम्।
तद्वत्सर्वाणि कर्माणि जीय्यते ज्ञानिनां क्षणात्॥ –
सुप्रभेदे –
हिङ्गु त्यक्ते तु तत्पात्रं गन्धं तत्र न नश्यति।
प्रारब्धकर्मणां भोगात् ङीय्य(य)ते ज्ञानवह्निना॥ –
कुलालचक्रिकर्मान्ते यथा भ्रमति वै तथा।
तद्वत् सर्वाणि कर्माणि शरीरान्ते तु नाशनम्॥
तथा किरणे –
जातायां घटनिष्पातौ यथा चक्रं भ्रमत्यपि। –
पूर्वसंस्कारसंसिद्धं तथा व(च) पुरिन्दं स्थितम्॥
अनेकभाविकं कर्म दग्धं बीजमिवाणुभिः।
भविष्यदपि संरुद्धं येनारब्धमिदं वपुः॥ –
॥ दशमसूत्रं समाप्तम् ॥
शिवज्ञानबोधे –
दृशोर्दर्शयितात्मेव तस्य दर्शयिता शिवः।
तस्मात् तस्मिन् परां भक्तिं कुर्यादात्मोपकारकः॥
मलमायाद्यसंस्पृष्टो भवति स्वानुभूतिमान्। –
सुप्रभेदे –
मलमुक्तस्तदात्मानं शुद्ध इत्युच्यते बुधैः।
ईश्वरस्मृतिना काले मलध्वंसति निर्मलः॥
अतोऽहमीश्वरं स्मृत्वा पश्चात्तन्मयतां गतः। –
सर्वज्ञानोत्तरे –
अविज्ञातः पशुः सो हि सृष्टिधर्मसमाशृ(श्रि)तः।
विज्ञातः शाश्वतः शुद्धः स शिवो नात्र संशयः॥
योगजे –
गुह्यात् गुह्यतमं गुह्यं स्वानुभात्यानुगम्यते। –
तथा सूतसंहितायाम् –
एवं जीवात्मकं रूपं शिवात् पश्यति चेत् दृढम्।
स्वात्मन्येव रतिक्रीडां शुद्धात्मा कुरुते सदा॥ –
यत्र सुप्ता जना नित्यं प्रबुद्धस्तत्र सङ्गमी।
प्रबुद्धा यत्र विद्वात्सुषुप्तस्तत्र केशव॥
शिवधर्मोत्तरे –
ज्ञानं विकल्पबहुलं रागाद्यैः कलुषीकृतम्। –
शिवप्रकाशकं ज्ञानं योगस्तत्रैकचित्तता॥
सर्वज्ञानोत्तरे –
परापरविभागेन स्थूलसूक्ष्मं विभागशम्।
परं परमनिर्वाणं परसृष्टिविवर्जितम्॥ –
स्थूलशक्तिमयः प्रोक्तः सूक्ष्मज्ञानैकसंश्रयः।
इत्येवमात्मनो ज्ञानं कथितं तु समासतः॥
अथ वाङ्हुनोक्तेन? कुमुक्तेन षडानन। –
वाश्विकल्पविशेषेण मनः सम्मोहकारिणा॥
सर्वे धर्मात्मनः सारमेष ते परिकल्पयेत्।
योगजे –
वाच्यवाचकरहितो वङ्मनातीतगोचरः। –
शिवः शुद्ध इति प्रोक्तः अरूप्य व्यय ईश्वरः॥
चिन्त्ये –
ज्ञातृज्ञानं च ज्ञेयं च विहीनं तत्परं पदम्।
स्प्रभेदे –
ज्ञानं प्रवर्तते वत्स भ्रान्तिनिर्नाशनाय च। –
अध्वाश्रोणीविनाशाय शिवव्यक्तिकराय च॥
अन्धकारवदज्ञानं ज्ञानदीपवदुच्यते।
ज्ञेयं भास्करवत् प्रोक्तं तस्मात् ज्ञानं विशिष्यते॥ –
मृगेन्द्रे -
नाध्यक्षं नापि तल्लिङ्गं न शब्दमपि शङ्करम्।
ज्ञानमाभाति विमलं सर्वदा सर्ववस्तुषु॥
चिन्त्ये –
कर्मक्षयं न युज्यन्ते देहिनां देहसम्भवात्। –
देहीन्विना पृथक् कर्म यज्यते तु कदाचन॥
नित्यत्वं तु समायुक्तावेतौ चान्योन्यता पुरः।
तथापि कर्मनाशं च गात्रेण कुरुते पुनः॥
तत्रेव – –
देहिनां पुण्यपापाभ्यां देहमारभ्यते पुनः।
यथा जीर्णानि वस्त्राणि त्यक्त्वा वस्त्रं नवं वसेत्॥
तथा देहं परित्यक्त्वा देहान्तरमवाप्नुयात्। –
एवं भवाब्धौ मज्जन्तः पुण्यपापसमाहिताः॥
ज्ञानपोतं समासाद्य नारयन्त्याशु जन्तवः।
चिन्त्यविश्वे –
तत्रात्मानं मलं चैव बन्दजन्मत्वकारणम्।
मलानां वासनायैव नाशान्मोक्षो न संशयः॥ –
सुप्रभेदे –
स्वभावज्ञानतो मुक्तः स जीवन्मुक्त एव हि।
स जीवन्मुक्त इत्युक्तो देहान्ते मुक्त उच्यते॥
किरणे – –
विषसम्बन्धिनीशक्तिर्यधा मत्रै(न्त्रै)र्निरुध्यते।
तथा न तद्विषं क्षीणमेवं पुंसो मलक्षयः॥
फलं कतकवृक्षस्य क्षिप्तं स कलुषे जले।
कुरुते शक्तिसम्परोधं किं क्षिपत्यन्यतो जलात्॥ –
शिवज्ञानं तथा तस्य शक्तिसंरोधराकम्।
तत्र –
ततो मलक्षयेनापि पुरुषस्य क्षयं भवेत्। –
उत्तरम् -
सहजाकालीकाताम्रे तत्क्षयं न च तत्क्षयः।
यथा ताम्रस्य तद्वत् स्यात् एवं पुं…मलक्षयः॥
सुप्रभेदे –
मलैर्मुक्तस्तथात्मानं शुद्ध इत्युच्यते ध्रुवम्। –
रौरवे –
यथा सूर्योदयं प्राप्य तमः क्षिप्रं विनश्यति।
बृहत्किरणे –
तुषकम्ब्वङ्कुरं यद्वत् पुरुषस्य मलक्षयः।
नित्यानादिरिति ख्यातो तत् कथं स्यान्महेश्वर॥ –
उत्तरम् –
शुद्धाक्षं तस्य नैवास्तु शुद्धात्मस्य तथैव च।
बद्धात्मानं स्थितस्तेषां नास्ति नाशः कदाचन॥
तस्मिन् पुनरपि –
चराचरादिजन्तूनां शिवैकः प्राण उच्यते। –
प्रेरकं तं विना न स्यादक्षराणामकारवत्॥
शिवधर्मोत्तरे –
सर्वत्रावस्थितं शान्तन्न प्रपश्यति शङ्करम्।
ज्ञानचक्षुर्विहीनत्वादन्धः सूर्यमिवोदितम्॥ –
मतङ्गे –
यथार्करश्मिसंस्पर्शात् पद्मं पद्मं भवेत् तथा।
साशक्तिस्तस्य संस्पर्शात् व्यक्तीभूतासु निर्मला॥
पत्युर्दानं तदेवोक्तं न स्वयं व्यज्यते पशोः। –
दानं नाम स्वसक्तैव या सा ज्ञानक्रियात्मिका।
निश्वासे –
[ब्लन्क् । गप्]
तान्द्रवै तु हेमत्वमन्तर्लीनं यथा स्थितम्।
अन्तर्लीनं तथा ज्ञेयं शिवत्वं पुद्गलस्य तु॥ –
रससिद्धं यथा ताम्रं हेमत्वं प्रतिपद्यते।
तथात्मज्ञानसम्बन्धात् शिवत्वं प्रतिपद्यते॥
रसेन्देणेव लोहानां कालिकास्पर्शवेदिना। –
हारीताग्निसमायोगात् हेमत्वं प्रतिपद्यते॥
लभन्ते योगिनः सर्वे विज्ञानात्तुल्यतां तथा।
मृगेन्द्रे –
येऽपि तत्पदमापन्ना शैवसाधनयोगतः। –
नेतत् स्थित्यन्तमाह्लादं प्राप्य यान्ति परं पदम्॥
न च सृष्ट्यादि कुर्वन्ति स्वार्थनिष्ठा हि ते यतः।
तथा सर्वमतोपन्यासे –
अवर्जविश्वकर्तारः कर्ता च शिव एव हि। –
सर्वज्ञानोत्तरे –
शिवज्ञानामृतं पीत्वा विचरन् स्वयमेव हि।
शिववच्छास्वतः शद्धः सृष्टिधर्मविवर्जितः॥
शिवधर्मोत्तरे – –
प्रलयान्ते न इत्यक्त्वा स्वात्मन्येवावतिष्टे।
रौरवे –
देहपाते चिदानन्दं शिवैकरसतां व्रजेत्।
तत्र –
द्विधा सच्चित्स्वरूपोऽपि ज्ञात्व(वा) कर्तृत्वभिन्नया।
तस्मादेकोपि पूज्यो हिततान्य इति कथ्यते॥ –
मृगेन्द्रे –
दृक्क्रियात्मकमैश्वर्यं यस्य तद्दातृपूर्वकम्।
ईश्वरः सोऽत्र मन्तव्यः शक्तिद्वययुतः प्रभुः॥
किरणे –
तदात्मशिवयोः सन्धिरयस्कान्वदुच्यते। –
वातुले –
पुरुषं च शिवं चैव लीय्यते सायसाग्निवत्।
यथा ताम्ररसं सिध्ये दोषमुक्तं पुरातनम्॥
तथात्मानं शिवे लीनं जलेन लवणेन वत्। –
अविशेषं भवेत्तद्वत् आत्मा तु परमात्मनि॥
एवं शिवामृतं प्रोक्तमप्रकाश्यमिदं गुह।
॥ एकादशसूत्रं समाप्तम् ॥ –
शिवज्ञानबोधे –
मुत्यै(क्त्यै) प्राप्य सतस्तेषां भवेद्वेषं शिवालयम्।
तथा मतङ्गे –
शासिनस्यापि ये भक्तास्तेऽपि दुःखविवर्जिताः। –
अप्सरोऽपि व्रता नित्यं क्रीडत्युत्कृष्टचेतसः॥
लिङ्गं माहेश्वरं प्रीत्या नमस्कारेण येऽप्यथ।
पूजयन्ति नराः स रास्तेऽपि सिद्धा गणेश्वराः॥ –
रमन्ति विविधेर्भोगैः प्राप्य स्थानमुमापतेः।
आलये शिवलिङ्गस्य स भक्त्या निर्वर्तिते शुभे॥
श्रीकण्ठपदमासाद्य सुखमत्यद्भुतं लभेत्। –
एवं भक्तिं विभागे न लिङ्गे वापि वतः सदा॥
उपासन्ते महादेवं तेऽपि सिद्धा नरोत्तमाः।
मतङ्गे –
शिववच्छिवभक्तास्तु द्रष्टव्या शिवकाङ्क्षिभिः। –
संस्कृताश्च शिवैर्मन्त्रैर्गुणा शिवमूर्तिना॥
सर्वे समानधर्माणः तथाप्येषोच्यते विधिः।
गुणोरप्यभ्रतश्तेषां ज्येष्ठानामेव मानसम्॥ –
यथानुक्रमशिश्रूषा वन्दनादीनी च क्रतुः।
कार्याण्यन्योन्यसंहृष्टैरचक्षुविषये गुरोः॥
चिन्त्यविश्वे –
जनान्तरतपोभिश्च सन्मार्गज्ञानसम्भवम्।
मतङ्गे – –
पुर्यष्टकसमायोगात् पुंसि कर्मानुसारतः।
कामिके –
शिवं वै शाश्वतं नित्यं ज्ञ(ज्ञा)नानन्दमयात्मकम्।
व्यापकं सर्वतत्वानामप्रमेयमनौपमम्॥
वाच्यवाचकरहितं वाङ्मनोतीतगोचरम्। –
व्यक्तीकुर्याद्विशेषेण निष्कलं सकलात्मनि॥
शैवपुराणे –
ब्रह्म यत्सच्चिदानन्दं परिपूर्णं च सर्वदा।
सर्वत्र दृश्य तेनैव करणा गोचरत्वतः॥ –
कालोत्तरे –
प्राकृतं भावमुत्सृज्य शिवोहमिति भावयेत्।
निश्वासे –
शिवो देशिकदेहस्थो प्रा॥।नुग्रहकारकः। –
ददाति विविधा सिद्धिं मोक्षं च नयते पशुम्॥
स्वदेहान्निर्विशेषेण शिवभक्तांश्च पालयेत्।
अंशुमति –
देहं प्रसादमित्युक्तं देही लिङ्गमिति स्मृतम्। –
उभयोरन्तरं नास्ति तस्मादित्थं प्रभावयेत्॥
अथवान्यप्रकारेण स्थूललिङ्गे सदाशिवम्।
अन्तर्लिङ्गे शिवं ज्ञेयं भावयेद्देवशिकोत्तमः॥ –
व्य(व्या)प्यव्यापकभावेन लिङ्गमेवं विमानकम्।
हेमापि स्थूपिपर्यन्तं शिवरूपमिति स्मृतम्।
ईश्वरः –
सर्वाङ्गतेषु भगवान् तर्हि देहेषु पूज्यते। –
लिङ्गेऽथवान्यत्र शुभे सम्पूज्यो भगवान् शिवः॥
आवाहनमनुध्यानं मनोवृत्तिनिरोधनम्।
शिवेन सह संयोगाच्चिन्तयेन्मनसा धिया॥ –
तथा पराख्ये –
पूज्यते परतः शान्तः सिद्धिमुक्तिफलार्थिभिः।
स एव मन्त्रदेहस्थः पूज्यतेऽसौ परश्शिवः॥
सुप्रभेदे –
पद्धाकाष्ठगतो वह्निर्व्यज्यते मथनादिभिः। –
तथा मन्त्रप्रभावेन भक्त्याभिव्यज्यते शिवः॥
गवां सर्वाङ्गयक्षीरं स्रवस्तेन ख्याद्यथा।
एवं लिङ्गमयं रूपं सर्वकामेषु रोहति॥ –
किरणे –
ये यथा संस्थितास्ताक्ष्यस्तवैश प्रसादवत्।
केचिच्चात्र क्रियायोग्यास्तेषां मक्तुस्तथाव हि॥
ज्ञानयोग्यास्था चान्ये चर्यायोग्यास्तथापरे। –
एवमेषां च यद्युक्तं मोक्षं तेनैव योजयेत्॥
सदाशिवपदं योगात् चर्यातो वाथ दीक्षया। –
प्रप्यते चित्तभेदेन मोक्षापायचतुष्टयात्॥
तथा वायव्ये –
ज्ञानक्रिया च चर्या च योगं चेति सुरेश्वरी।
चतुष्पादः समाख्यातो धर्माधर्मसनातनम्॥ –
पशुपाशपतिज्ञानं ज्ञानमित्यभिधीयते।
षडध्वशुद्धिर्विधिना कुर्वधीता क्रियोच्यते॥
मदुक्तेनैव मार्गेण मय्यवस्थाप्य चेतसः। –
वृत्यन्तरनिरोधेन स योग इति गीय्यते॥
कालोत्तरे – ईश्वरः –
लभ्यते शाश्वतं ज्ञानं गुरुवक्त्रेण षण्मुख।
यमनियममासनं च प्राणायामं तथैव च॥ –
प्रत्याहारो धारणा च समाधिध्यानमेव च।
गुरुप्रसादाल्लभते दिव्ययोगं षडानन॥
आकारगमनं चैव…रकायप्रवेशनम्। –
मनोजनत्वं हि जनो गुरुप्रसादेन लभ्यते।
अणिमा लखि(घि)मा चैव महिमा गरिमा तथा॥
प्राप्तिप्राकाम्यमीशित्वं वशित्वं चाष्टसिद्धयः। –
गुरुप्रसादाल्लभते सर्वमृत्युजरारवि॥
विश्वसारोत्तरे –
गुरुरूपं परब्रह्म गुरुरूपः परः शिवः।
गरुरूपं परं ज्ञानं गुरुरूपं परात्परम्॥ –
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन गुरुरूपं सदा स्मरेत्।
तथा –
ईक्षणध्यानसंस्पर्शैर्मत्सयकूर्मविहङ्गमाः।
पोषयन्ति स्वकान् पुत्रान् तद्वत् पुण्डितवृत्तयः॥ –
निश्वासे –
प्रकटस्व इदं ज्ञानं मद्भक्तानां वरानने।
रक्षणीय्यं प्रयत्नेन तस्करेभ्यो धनं यथा॥ –
देवीकालोत्तरे –
ईदृशं ज्ञानसद्भावं न दद्यात् यस्यकस्यचित्।
दीक्षयित्वा महादेवी दातव्यं सु परीक्ष्य च॥
कालोत्तरे – –
न शिष्याय प्रदातव्यं न पुत्राय कदाचन।
गुरुदेवाग्निभक्ताय मात्सर्यरहिताय च॥
प्रदातव्यमिदं ज्ञानमितरेषां न दापयेत्। –
॥ द्वादशसूत्रं समाप्तम् ॥
॥ शिवज्ञानसिद्धिग्रन्थः समाप्तः ॥
॥ शिवयोश्चरणपङ्कजाभ्यां नमः ॥
–
ब्लन्क्।
–
श्रीमद्दक्षिणामूर्तये नमः।
समानसन्धेर्व्याख्यानं व्यक्तेर्न तपरस्य च।
क्रियते मल्लायार्येण पददर्पणसञ्ज्ञकम्॥
तत्रादौ तावच्छिष्टा–
चारपरिप्राप्तया निरन्तरया परिसमाप्त्यर्थं मङ्गलाचारपुरस्सरमकारादिवर्णानु-क्रमेण पदादि सङ्गृह्य संहिताकाले लुप्त–
विसर्जनीय्यपदानि पदकाले एकारैकारान्तानि पदानि तकारान्तानि पदानीह लक्षयिष्यन् प्रथमं विसर्जनीय्यपदानि समानसन्ध्याख्येन ग्रन्थेन –
लक्षयुतुं प्रतिजानीते। अथेति। अथ यजुः संहितायामाकारप्लुतपूर्वो घोषवद्व्यञ्जनोत्तरसशकारपरो विसर्जनीय्यो –
येषु पदेषु लुप्यते तानि पदानि प्रवक्ष्यामः। अत्रायमथशब्दो मङ्गलाचरणार्थः। तथा चोक्तं शीक्षातुरैः। ॐ–
कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः। पुरा। कण्ठं भित्वा विनिर्याते तस्मान्माङ्गलिका-वुभौ। आकारप्लुतपूर्वः। आकारश्च प्लुत–
श्चाकारप्लुतौ। तौ पुर्वोयस्मात्सः तथोक्तः। घोषव-द्व्यञ्जनोत्तरसकारपरश्च। व्यञ्जनान्युत्तराणि याभ्यां तौ व्यञ्जनोत्तरौ। –
स शकारश्च शकारश्च सशकारपरौ व्यञ्जनोत्तरौ च तौ सशकारौ च तथोक्तौ। घोषवन्तश्च सशकारपरौ च घोषवद्व्यञ्जनो–
त्तरसशकारपरौः। ते परे यस्मात्तथोक्तः आकाराद्वा प्लुताद्वा घोषवद्भ्यः व्यञ्जनोत्तरसशकारात्। शकाराद्वा –
पूर्व इत्यर्थः। एवंविधो विसर्जनीय्यो यजुः संहितायां येषु पदेषु लुप्यते। नोपलभ्यते। तानि पदानि प्रवक्ष्यामः। प्रकर्षेणा–
भिधास्यामः। यजुः संहितायामित्यत्र ऋगादिव्यावृत्यर्थं यजुर्ग्रहणम्। संहिताशब्देन तैत्तिरीयशाखान्तर्गतसंहिता गृह्यते। अपि च। संहिताशब्दे–
नैवाकर्षसंहिता गृह्यते। अन्यथा विष्वगुल्का उल्का विष्विष्वगुल्काः। बृहद्भाभा बृहद्बृहद्भाः। वर्चसा गधा अगधा वर्चसा वर्चसा गधाः। योनौ –
महिषा महिषा यौनौ योनौ महिषाः। महिषा अहिन्वन्नहिल्वन्महिषा महिषा अहिन्वन्। मे तनु वातस्तनु वामे मे तनु वाः। सुवो रुहाणा –
रुहाणाः सुवः सुवोरुहाणाः। इत्यादि पौरुषसंहितायां घोषवत् परत्वादुत्तरत्रोपादनं स्यात्। न च। त्थास्थि। –
तस्मात्संहिताशब्देनाकर्ष-संहितास्वाकृती। ननु कः प्लुतः। त्रिमात्र इति ब्रूयुः। तथैवोक्तं शिक्षाकारैः। एकमात्रो –
भवेध्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते। त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेया व्यञ्जनं त्वर्धमात्रकमिति। उदाहरणं तु। विचित्यः सोमा न विचित्या –
इतीत्यादि आक्षरस्तु प्रसिद्ध एव। तेन पुनर्घोषवन्तः ककारादिपञ्चवर्गेषु मध्ये त्रितीय्य-चतुर्थ-पञ्चम य र ल व हा –
इत्येते वर्णा घोषसञ्ज्ञिका इति वदामः। व्यञ्जशेषो घोष-वानिति। तानि व्यञ्जनानि स्वरव्यतिरिक्या वर्णा इति ब्रूमः। तदुक्तम्। –
… व्यञजनानि। तथोक्तम्। हल्व्यञ्जनमिति च। कः पुनः विसर्जनीय्यः। शृङ्गवत् बालिवत्सस्य बालिकाकुचयुग्मवत्। नेत्रवत् कृष्णसपस्य स विसर्ग इति स्मृत –
इति आकार-प्लुतपूर्व इति किम्। भ्ररथध्वजन्। अमुत्रभ्रयादथ यद्यमस्य। भ्रात्रव्यमस्य यज्ञस्य। अधा(थ) अस्मेरा अस्या अनागाः। इति वक्ष्यमाणप्राप्तेः। व्यञ्जनोत्तर–
सकार इति किम्। ऊर्ध्वा शुक्रा शोचींषि। पृथिव्या सम्भव। शप्त्याः शुद्धाः शुक्राः। पृथिव्या नैव पूर्व इति। वक्ष्यमाणप्राप्तेः। घोषिवद्व्यञ्जनोत्त–
रसशकारपरत्वमित्येकं लक्षणं किं न स्यात्। मैवम्। अघ्निया अयक्ष्मा इति वैयर्थाप्रसङ्गात्। तेषां षोषवद्व्यञ्नोत्तरसश–
कारपरत्वाभावात्। न तु तन्त्रेण घोषवत्परत्वं घोषवद्व्यञ्जनोत्तरसशकार-परत्वं च भविष्यति। हलन्त्यमित्यत्र हलहलन्त्यमिति वदति –
चेन्न। इडास्थमधुकृतः। यास्त्रयः समनस इत्यादौ लक्षणाभावप्रसङ्गात्। तेषां षोषवद्व्यञ्जनोत्तरसशकारपरत्वाभावात्। तस्मात् –
घोषवत् परं च व्यञ्जनोत्तरसशकारपरं चेति व्याख्येयम्। अत्रङ्ग्यपदानां नानापदत्वमसङ्ख्याने अस्मिन् लक्षणे इङ्ग्यपदानां नानापद–
त्वं नानापदानां भावः नानापदत्वं भिन्नपदतत्वं सम्भावयति असङ्ख्यानविषये नानापदत्वमिति किम्। अतिरिक्ता वा एषा सहस्रस्येत्यादौ अतिरिक्ता –
अदुष्या इति लक्षणप्राप्तौ तन्नाभूदिति। असङ्ख्यान विषय इति किम्। नैतस्मादिति वक्ष्यति। प्रजा वा उत्तरा देव यज्या पशव इत्यादौ लक्षणप्राप्त्य–
र्थमिति वदामः। तेषां पूर्वपदमवग्रहः। तेषामिङ्ग्यपदानां पूर्वपदमवग्रह इत्यभिधीय्येते। जात्यपेक्षमैकवचनम्। अवग्रहसञ्ज्ञायाः –
प्रयोजनम्। अवग्रहोपसर्गावति वक्ष्यति। स पदावग्रहयो-र्नियतलिङ्गत्वात्परस्पमन्वयं सम्भवति। तदुक्तम्। नानापदीङ्ग्यः सङ्ख्याने तस्य पूर्व –
पदमवग्रह इति। येन निबन्धनेन लक्षयितुं लुप्तविसर्गाणि पदानि प्रत्यज्ञास्तं भवान तं ग्रन्थमनुभये। अहि(ही)याः अयक्ष्माः अग्राः अप्राः असुराः अप्रणाः अजायधाः(थाः) –
अश्वाः। अहृणीय्यमानाः अथाः अस्मेराः अनिष्ठाः अनाः अग्रहीताः अध्वन्तव्याः अकामाः अक्लिप्ताः अपुष्पाः अस्याः अनागाः एत्यमेध्याः अतिरिक्ताः –
अमुष्याः अपस्याः असपन्नाः अन्वकाः। अजनिष्ठाः अहताः अवोचधाः अन्तमाः अतिष्ठिपाः अनभ्यक्ताः अन्हि(ह्नि)याः बस्तेनाजाः अनीकाः अर्धाः एषु –
पदेषु पदकालो यो विसर्जनीय्यः सघोषवत् परो वा व्यञ्जनोत्तरसशकारपरो संहिताकाले लुप्यते। यथा। [अस्निग्धा] –
देवभागम्। अपक्ष्मा मावः। चन्द्राग्राधियं धियम्। आप्राद्यावा पृथिवी। ते सुरा यद्देवानाम्। आरोदसी अप्रणाजायमानः। ओजो जाय–
था वृष…र्षणिनाम्। देवा त्वा यजमानः प्रस्तरः। एवात्रिणामन्न-ह्रणीय्यमानाः। अलामेति तद्विष्णवेति। तमस्मेरायुवतयः। देवानां वा अनिष्टा–
ँ ँ ँ । प्राणा वै सजाताः प्राणानेव। एते गृहीता द्रोणकलशः। अध्वर्तव्यावा इमे देवाः। सुदेवा अकामा वः। एतस्या क्लि–
प्ता यस्य राष्ट्रम्। अपुष्पायाश्च पुष्पिणीः। मृगो अस्यादन्तः। अदितेरनागाव्येनांसि। अ[मे]च्छत्यमेध्या वै माषाम्। ए[ग]तकम्।… –
ऊनाति…मिथुनाः। यदमुष्या यज्ञियम्। वज्रो वा आपस्यावज्रेणैव। एता वा असपत्नानामेष्टकाः। शरोवकावेतसशाखया च। प्रत्वमजति–
ष्ठा वयम्। ज्योगजीता आहतास्याम। दुर्गे वै हन्ता वो च धाः। नान्तमावहन्तीः। यज्ञं प्रत्यतिष्ठिपाः। ओषधयोनभ्यक्तारेभन्ति। अनभिति किम्। मधुना –
समिक्ता विश्वैः। तिरो अहियामासु हुताः। बस्तेनाजा वृष्णिनावीः। बस्तेनेति किम्। यदजा वशा। द्व्यनिका वा एता रात्रयः। अर्धावयावतीः। –
[व]दन्तीं संयतना अन्याः। वदन्तीं संयतनाः। एवं पूर्वोऽन्या इत्यस्मिन् ग्रहणे विसर्जनीय्यो यथोक्तपरः सन् संहितायां लुप्यते। –
यथा। प्रवदन्ती मन्या वाचः। समन्यायन्ति। अनायतना अन्याया आघारवतीः। एवं पूर्व इति किम्। अन्या वो अन्यामवतु। घोरान्या शिवान्यायत्। –
अरिष्टाः स्यापरः। अरिष्टा इत्यस्मिन्विसर्जनीय्यस्यारो लुप्यते। यथा। अरिष्टा स्याम तनुवा सुवीराः। स्यापर इति किम्। ओजोरि–
ष्टा विश्वानि। अरिष्टा इति किम्। यदबद्धा स्यात्। आयुधाः आनशानाः आतानाः आरण्याः आग्नेयाः आद्या आसीनाः आदित्याः। एतेषु विसर्जनीय्यो –
यथोक्तपुरस्सरं संहितायां लुप्यते। यथा। दिग्मायुधा रक्षसे। सुवरानशानस्विष्टिर्नः। अभ्याता–
ना वैश्वदेवाः। उते वारण्या यच्छक्वरयः। तेनाग्नेया यत्त्रष्टुभः। अत्र द्वित्वरहितयकार-संहिताग्नेयपदं स्वीकृतं वेदितव्यम्। अन्यथा आग्नेय्याः –
सृचः आग्नेय्या गायत्र्या इत्यत्र लक्षणप्राप्तिप्रसङ्गात्। तस्माद्यकारमात्रसंहिताग्नेयपदं गृहीतमिति। आद्या य एवं वेद। पञ्चभिरासीना मनुष्यलो–
कम्। यथादित्या वसुभिः। न वपेत्पूर्वः वपेदित्येतपूर्वे आदित्या इति तस्मिन् पदे विसर्जनीयो यथोक्तपरः सन् संहितायां स्वस्वरूपेण तिनलुप्य–
ते। अस्मिन् पदे विसर्जनीय्यो नास्तीति यावत्। प्रत्युदाहरणेषु सर्वत्राप्येवमेव द्रष्टव्यम्। पान्निध्यादादित्या इति लभ्यते यं प्रतिषेधः। –
निर्दहेदादित्या वै आशाः आशा इत्यस्मिन्विसर्जनीय्यो यथोक्तपरः सन् संहितायां लुप्यते। आशादिश आप्रण। ततः परः। सान्निध्यादाशा(रा)–
इति लभ्यते। आशा इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो लुप्यते। नः परश्चेद्विसर्जनीयो नास्तीत्यर्थः। रन्तिराशानो अस्तु। आत्रण्णाः दजपरः। आतृण्णा –
इत्यस्मिन् विसर्जनीयो जपरो वा जपरो वा संहितायां लुप्यते। यथा। स्वयमात्रण्णादिक्षूपदधाति। स्वय-मात्रण्णा ज्योतिः। एवं –
पर इति किम्। स्वयमात्रण्णा भवति। स्वयमात्रण्णा व्यानः। आत्मनाद दात्यन्यस्मै महता। सूर्य आत्मा जगतः। स्थेषः इरा इष्टा इष्टकाः इच्छमानाः इमा मे। इय–
क्षमाणाः। जोषसेमाः। उषिताः। अनपेताः। ता इमाः। येषु विसर्जनीय्यो यथोक्तपर… संहितायां लुप्यते। [स्थेषाबृहन्तः।] स्थेति किम्। समिषा–
समिषामदेम। आविशते रामदः। देवानां वा इष्टा देवताः। असपत्ना तामेष्टकाः। द्रविणमिच्छामा ना व्रजम्। इमा मे अग्न इष्टका धेनवः सन्तु। म इति किम्। समिमावचांसि। इयक्ष–
माणा भृगुभिः। सजोषसे मा वर्धन्तु। सोषसेति किम्। समिषा-मदेम। आविशते रामदः। ऊत्यर्वागिमावः। यत् प्रेषिता वरुणेन। यत्र धारा अनपेताः। –
अनपेति किम्। दिरिता या निचक्रम। ता इमायास्तु पराः। ता इति किम्। य इमा विश्वा। ईश्वराः। ईश्वर इत्यस्मिन् ग्रहसो यथोक्तपरः सन्। विसर्जनीय्यः सन्। –
संहितायां लुप्यते। यथा। त एनमीश्वरा हिंसितोः। उपस्थाः उस्रियाः उखायाः उपयामाः। उक्थ्या उषाः। एतेषु पदेषु विसर्ज–
नीय्यो यथोक्त-परः सन् संहितायां लुप्यते। यथा। सूपस्था देवो वनस्पतिः। बृहस्पतिरुस्रिया हव्यसूदः। उखाया या पात्राणि। –
पुरस्तादुपयामा यजुषा। प्रधि(थि)ता वृध्या मध्ये। उषा वा अश्वस्य मेध्यस्य। ऊषाः मौषा इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथोक्तपरः सन् संहितायां –
लुप्यते। यथा। पशूनां यदूषाद्या वा पृथिवी। ऋध्याः हृषिताः ऋतव्याः एतेषु पदेषु यथा। यज्ञमुखादध्यायोऽग्नेः। शुचा हृता –
लोमतः। हीति किम्। शोचे वेष्टवं हि यज्वा। ऋतायजासि। यदृतव्या यदृतव्या उपदधाति एताः एता इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथा। अम्भो –
व्येतामहस्थ। एनाः एना इत्यस्मिन्विसर्जनीय्यो यथा। स एनाश्वो भूते। यथा अनन्तो-दात्तः। सान्निध्यादेना इति लभ्यते। अनन्तोदात्ते एना इत्यस्मिन्पदे –
विसर्जनीय्यो न लुप्यते। यथा। एनाराजन्। एना वो अग्निम्। अन्ते उदात्तो यस्य सः अन्तोदात्तः। स न भवतीत्यन्तोदात्तः। ऐन्द्राः ऐलबृदाः इत्यनयोर्विसर्जनीय्यो –
यथा। पशुकाम ए(ऐ)न्द्रा वै पशवः। ऐलब्रदायव्युधः। ओजाः ओताः इत्यनयोर्विसर्जनीय्यो यथा। सत्योजा ब्रह्मान्। न स्योतानेनीय्यते। या नासितव–
वर्णा संवत्सरीणा एता उ(म)। हिरण्यवर्णा तासु। धाना। असितवर्णाः संवत्सरीणाः एता उ(म)। हिरण्यवर्णाः एत [स्त्रक्षु] ? आकारपूर्वो घोषवत् परो –
वा व्यञ्जनोत्तरसशकारपरो वा पदकाले यो विसर्जनीय्यः ॥। सर्वत्र संहिताकाले लुप्यते। यथा। यानावह इत्यत्र वहमानाभरमाणा –
हवींषि। आ इति किम्। यानं नयोन्वतप्यन्त। असितवर्णा हरयः सुपर्णामिहोवसाना दिवम्। असितवर्णा इत्यत्र वर्णग्रहणं विस्पष्टा-र्थम्। संवत्सरीणा–
इत्यत्र यथा। सान्तपनामदिरामादयिष्णवः। संवत्सरीणा इति किम्। सन्ते वायुर्मातरिश्वा दधातु। एताउ वित्यत्र यथा। सुभगा विश्वरूपा विपक्षोभिः। –
ए ता उ इत्यत्र ए वा इति ग्रहणे नैव लक्षणसिद्धिः। तस्मादुकारग्रहणकृत्यं चिन्त्यम्। हिरण्यवर्णा इत्यत्र यथा। पा व का यासु जातः। अग्निं या गर्भम्। वर्णा –
इति किम्। हिरण्यगर्भः समवर्ताग्रे। एतास्विति किम्। अन्तरा मित्रा वरुणा यासां राजा वरुणः। कृत्तिकामयु(यू)रादयस्त्रयस्त्रिंशिकद्वितीय्यदशन्यो नवा एतेषु। –
कृत्तिकानक्षत्रम्। मयु(यू)रादयस्त्रयः। त्रिंशिकद्वितीय्यदशन्यः। न वै एष्वनुवाकेषु आकारपूर्वो घोष वा परो वा व्यञ्जनोत्तरस॥।कारपरो वा यथा विसर्जनीय्यः –
संहितायां लुप्यते। कृत्तिकानक्षत्रमित्यत्र यथा। मघानक्षत्रम् आश्लेषानक्षत्रम् अ(आ)षाढानक्षत्रमित्यादि। मयूरादित्रय इत्यत्र यथा। शका ते पौष्णा वाचे। ते वायव्या –
दिक्(ग्)भ्यः। ते मैत्रा मृत्यवे। त्रय इति किम्। कालका दार्वाघाटः। क्ष्वीङ्का नीलशीर्ष्णी। त्रिंशिकद्वितीय्यदशन्य इत्यत्र यथा। तिस्रः कृष्णा वशा वारुण्यः ऐन्द्रा सुरा श्येतललामाः। ते –
प्राजापत्या बभ्रुः। इत्यादि त्रयस्त्रंशिकद्वितीय्यदशन्य इति किम्। क्षिप्रश्योनस्य वर्तिका नीलं गोः। शका भौमी पां(पा)त्रः। त्रिंशत्सम्बन्धि त्रैंशिकम् अत्र द्वितीय्यः अत्र दशन्यः। –
त्रिंशत् पश्चात् द्वितीय्यप्रश्ने दशन्यः। रोहित इत्यादि पिशङ्गा इत्यर्थः। न वा एष इत्यत्र यथा। या द्वितीय्या यज्ञं ताभिः। वा इ [इति] किम्। नासोमयाजीत्यनुवाके –
अनुबन्ध्या यत्। अनु कृत्तिकाद्यनुवाकस्थपदे स्थपदेषु विसर्जनीय्यस्य लोपसम्भवेति। अन्त्र तदभावाल्लोपो न भवति। तथा हि। कृत्तिकाद्यनु–
वाके प्रोष्ठपदा इत्यत्र विसर्जनीय्यलोपेऽपि या शार्षण्येत्यत्र तदभावः प्रतीय्यते। तस्मात् कृत्तिकाद्यनुवाकस्थग्रहणेष्वेव युक्तम्। स्युस्थ भवन्ति –
भवन्तु परः। स्युः स्थ। भवन्ति। भवन्तु। एषु पदेषु आकारपूर्वः संहितायां विसर्जनीय्यो लुप्यते। यथा। ये शुक्ला स्युः। परा पातुका स्युः। –
स्युरिति किम्। परा पातुका स्यात्। श्वात्रास्थ वृत्रतुरः। इडास्थमधृकृतः। स्थेति किम्। ससूत्रामास्ववाम् इन्द्रो अस्मे। याज्यानुवाक्या भवन्तिः। भवन्तीति किम्। स्पृत्यै –
गायत्रिपुरोनुवाक्या भवति। शंस्योना भवन्तु। इमा भवन्तु विश्वतः। जुष्टा भवन्तु जुष्टयः। भवन्त्विति किम्। अश्मा भवतु नस्तनूः। न त्वार्द्रा अर्यमा सविता चित्रा –
श्रोणा पूषा इत्येतेषु पदेषु विसर्जनीय्यो लुप्यते विसर्जनीय्यो नास्तीत्यर्थः। प्राप्तौ सत्यामपि यथा। ऋचे त्वारुचे त्वा। आर्द्रा-नक्षत्रम्। अर्यमा –
देवता चित्रानक्षत्रम्। पूषा देवता। एतेषां कृत्तिकानुवाकस्थप्राप्तिः। अवग्रहो-पसगौ। अवग्रहश्च उपसर्गश्च अवग्रहोपसर्गौ। तौ लुप्तविसर्गौ –
न भवतः। ऋगादिप्राप्तौ सत्यामपि यथा। ऐन्द्राबार्हस्पत्याः। विशालयूप आलभ्यन्ते। यज्ञं ताभिरारभते। प्रत्याभवन्ति य एवं –
वेद। तस्मादोषधयः परा भवन्ति। अवग्रहोपसर्गावित्यत्र जात्यपेक्ष एकवचनम्। कश्चोपसर्गः। प्रपरेत्युदितदुक्तं वैयाकरणैः। –
प्रपरापसमन्वावनिर्दुर्व्याधयोरिति सादभयश्च। प्रतिन सह लक्षयितव्याः। पर्युपयो-रिति लक्षणमत्रेति। वैयाकरणोपसर्ग –
एतालाभिप्रीतः। पराभवन्तीत्युडाविसर्जनीयय्याभावाय। तत्वाप्ता वोपाभ्यधिप्रतिपरिविनीत्युपसर्गाः। दिव्यनामपूर्वो देवता। दिवि भवाः –
दिव्याः इन्द्रादयः। तेषां नामपूर्वकं यस्माद्देवताशब्दात्तथोक्तः। एवं पूर्वो लुप्तविसर्जनीय्यो न भवति। ऋगादिप्राप्तौ –
सत्यामपि। सदा विसर्जनीय्यो नास्तीत्यर्थः। प्रजापतिर्देवता मृगशीर्षं नक्षत्रम्। इन्द्रो देवता स्व(स्वा)ती-नक्षत्रम्। सङ्ख्यापूर्वश्च धा नित्यम्। सङ्ख्येत्य–
त्र एकद्वितीय्य त्रीत्यादिपूर्वं यस्माद्धा इतिशब्दात्। सङ्ख्यापूर्वः धा इति शब्दो लुप्त-विसर्गो न भवति। सर्वथा नास्तीत्यर्थः। चकारसामर्थ्यान्तत्वाद्रा–
य्यमेत्यत्र प्रतिषेधः। सन्निहितो-दग्रहादि सूत्रद्वयेऽपि लभ्यते। चतुर्था वा एतास्ति-स्रस्तिस्रो रात्रयः। बहुधा भवन्ति। ऋगादिप्राप्तिः। न तु –
बहुधेत्यत्र सङ्ख्यापूर्वकत्वाभावात्। नेदमुदाहरणमिति चेत्। मैवम्। बहुत्वसङ्ख्यत्वात्तत् पूर्वकत्व-सिद्धेः। सङ्ख्यत्वं च व्यवहारानुपपत्यादि बहुत्वस्य –
सिद्धमित्यवदातम्।
अत्र नित्यपदं सन्निहित-पूर्वसूत्रद्वयेन सिह्वावलोकन्यायेन सम्बध्यते। तत्र प्राप्त्यन्तरप्रतिषेधार्थम्। अवग्रहोऽपस–
र्गावित्यत्र यथा। प्रजावतीरनमीवाः। शुक्रामडिनौ। पार्याः प्रजाः। शुद्धाः शुक्रा इति क्रमेण वक्ष्यमाणप्राप्तेः। दिव्यनाम-पूर्वो देवतेत्यत्र यथा। –
चन्द्रमा देवता वसवो देवता रुद्रा देवतादित्या देवता। देवता इति वक्ष्य-माणप्राप्तेः दिव्यनामपूर्व इति किम्। यक्ष्यमाणे देवता वसन्ति। स देवता –
वृत्रान्निर्हूय। सङ्ख्यापूर्व इत्यत्र यथा। पञ्चधा व्यक्रामन्। सहस्रधा बाहुवोः। धिष्या वै धिषणा इति वक्ष्यमाणप्राप्तेः। सङ्ख्यापूर्व इति किम्। –
ऊर्धं धा राजा। नानित्यग्रहणं व्या॥।म्। तदभावे प्रजावती रनमीवा इत्यादौ निषेधसिद्धेः। मैवम्। तत्वार्द्रार्यमेत्यत्र निषेधस्य यानासितवर्णा इत्यत्रादिना –
प्रसक्तमात्रस्यैव पर्यवसायकल्पात् प्राप्त्यन्तरप्रतिषेधार्थं नित्यग्राहकत्वादवश्चकत्वादित्यर्थः। कामाः स्वाहा कृताः कल्पमानाः कणाः –
कुमाराः क्रव्याः क्लिप्ताः केशाः एतेषु पदेषु विसर्जनीय्यो लुप्यते। यथा। दानकामा मे प्रजा स्युः। तस्मात् स्वाहा कृता हेमन्। स्वाहेति किम्। स्वयं कृता वेदिर्भव–
ति। ता अस्य कल्पमाना राष्ट्रम्। शितिकण्ठादिवं रुद्राः। सम्पतन्ति कुमारा विशिखा इव। इषवो वस्वान् क्रव्या नामस्थ। ऊर्ध्वाः क्लिप्ता स्तोमा भवन्ति। आत्मा रश्मयः केषा नक्षत्राणि। –
क्षुल्लकाः। क्षाः इत्यनयो-र्विसर्जनीय्यो यथा। क्षुल्लकाया स्त्रियः। ऋभुक्षा मरुतः। गार्भा गताः गृह्याः गणाः ग्रहाः गृहाः ग्रीवाग्याः गन्धर्वाः वरुणगृहीताः ग्राह्याः ग्रृहीतव्याः एते –
विसर्जनीय्यो यथा। प्रश्निगर्भा ज्योतिर्जरायुः। अन्तगता दहति। यावन्तो ग्राह्या सतः। सप्त गणा वै मरुतः। पवमानस्य ग्रहा गृह्यन्ते। तेषां व उपरि-ग्रहाः। नील–
ग्रीवाः शितिकण्ठाः। स्वर्ग्याया उत्तमाः। स्त्रीकामा वै गन्धर्वाः। वरुणग्रहीता वै स्थावराः। वरुणेति किम्। यत् कर्णग्रहीता वार्त्रघ्नी स्यात्। यस्यातिग्राह्या न गृह्यन्ते। –
अग्निष्टोमे गृहीतव्याः। गा इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो लुप्यते। विसर्गो नास्तीत्यर्थः। –
यथा। स्व गावो देवाः। स्वेति किम्। धन्वना गाधन्वना। स्वपूर्वो यस्मात् गा इति शब्दस्थोक्तः। चन्द्रमाः चक्षाः। चन्द्राः चेताः एतेषु विसर्जनीय्यो –
यथा। चन्द्रमा देवता। तन्नेदुश्चक्षामा। यश्चापश्चन्द्रा बृहतीः। प्रचेता रुद्रैः। छन्दाः। छन्दा इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथा। सच्छन्दाया च। जाताः जोषाः –
जुषाणाः। जनीनाः। जागताः। ज्येष्ठाः। जनाः। जायमानाः। ज्यायाः जायाः ज्ञाता जीवाः। एतेषु विसर्जनीय्यो यथा। ये देवा मनो जाता मनो युजः। –
सजोषा देवैः। आज्यं जुषाणा वियन्तु। ये ग्रहाः पञ्चजनीना येषाम्। जागता वै पशवः। अवरुन्धे ज्येष्ठा वै। परायज्ञनायदन्नः। जायमाना नारू–
पाः। वाहुं ज्यायाहेतिं परिबाध-मानः। एको बह्वीर्जाया विन्दते। ज्ञातास्तोमा भवन्ति। जीवा ज्योतिरशीमहि। जाः। जा इत्यस्मिन् यथा। अब्जा गोजाः। सहोजा –
जैत्रम्। प्रथमजा देवेषु। आह प्रजा वा इन्द्रियम्। नैतस्मादापञ्चमपर-पदाद्यत्र पशवोऽस्ति। अयं प्रतिषेधः सान्निध्याज्जा इति लभ्यते। एतस्माज्जा इति पदात् आप–
-ञ्चमपरपदम्। अभिविधावयमकारः। तेन सहेत्यभिविधिः। जा इति पञ्च कृत्वा पञ्चमपदपर्यन्तं यत्रा-स्मिन्वाक्ये पशव इत्येतत् पदमस्ति। तत्र जा –
इति विसर्जनीय्यो यथोक्तपरः सन् संहितायां न लुप्यते। सर्वथा विसर्जनीय्यो नास्तीत्यर्थः। यथा प्रजा वै पशव उपेमं लोकम्। प्रजा –
वै वर्चः पशवः। आपञ्च मेति किम्। पर इत्युत्तर इति परिभाषायां सन्निहितस्यैव परत्वं भवेत्। अभिविधि-विधमो सा न स्यात्। प्रजा जायते –
पञ्चोत्तरछन्दस्याः इत्यादावपि निषेधस्यान्माभूदिति। मर्यादायामयमकारः। किं न स्यात्। मैवम्। प्रजा वा उत्तरा देवयज्या पशव इत्यत्र –
निषेधो न स्यात्। तस्मादयमाकारोऽभिविधावेवेति व्याख्येयम्। परशब्दप्रयोगश्च स्वविप्रतिपत्यर्थं न पिनर्व्यवृत्यनत् भ्यावात्। एतस्मादिति किम्। जाग–
ता वै पशवः। पशव इति किम्। प्रजा ग्राहुकस्यात्सकद्रं गच्छ। मा मास्याद्भवति हि जायते यन्मे ज्योतिः परश्च – मा मा स्यात् भवति – हि – याजते – यत् – मे - ज्यो–
तिः। चकारप्रतिषेधमन्वादिशति। प्रजा इति पदं च। तेषु पदेषु सत्सु इत्यस्मिन् विसर्ज-नीय्यो न लुप्यते। विसर्जनीय्यो नास्तीत्यर्थः। यथा। प्रजा मामाहासीत्। मेति किम्। –
मानव्यो वै प्रजामाद्या वा पृथिवी। आत्मनः प्रजा स्यात्। पापीयसी प्रजा भवति। प्रजाह्यात्मनोन्तरतरा। अत्र्यस्य प्रजायते। इयं प्रजा यन्मनुष्याः। आप्रजाम आमा। –
प्रजा ज्योतिरिममेव। मधुमत्तमाः। तेजाः। तृप्ताः। तण्डुलाः। अनुतप्यमानाः। तस्कराः। तुषाः। तन्वानाः। त्वाष्ट्राः। तराः एतेषु विसर्जनीय्यो यथा मधुमत्तमा मन्द्राधनस्य। मधुमदति किम्। –
उत्तमानीय्यते प्रथमा। शततेजा वायुरसि। तृप्ताया-तपविधिभिः। अनडुहस्तण्डुला मिथुनात्। अनुतप्यमानामधव्यौ। अन्विति किम्। तपसा तप्यमानाज्जान-गर्भम्। –
स्तेना सस्तस्करावते। यत्तुषा निऋऋत्यै। पुनस्तन्वानायन्ति। त्वाष्ट्रा हि देवतया। तरा इत्यत्रायं विशेषः। नाकसपत्रः। नाकसदित्येतस्मिन् परे विसर्जनी–
य्यो लुप्यते। उत्तरानाकसद्भ्य उपदधाति। नाकसत्पर इत्यस्यनेनैव। अर्थान्तर इत्यस्य लक्षणं सिध्यति। तथापि। तरा इति ग्रहणं स्पष्टारणार्थमिति –
यदि पिस्युस्थ भवन्ति भवन्तु पर इति वन्नाकसत्पर इत्यनेनैव। अर्थान्तर इत्यस्य लक्षणं सिध्यति। तथापि। तरा इति ग्रहणं स्पष्टाकरणार्थमिति –
ज्ञेयम्। तत्र तत्रैवंविध-स्थलेष्वेवं ज्ञातव्यम्। ताः। ता इत्यस्मिन् नजोहवीमिपरि सोमस्य वृणे सर्वे वो ग्रास्थ पूर्वः। जोहवीमि। परिसोमस्य। –
वृणे सर्वे। इवः। ग्राहः। स्थ। सान्निध्यात्ता इति लभ्यते। एतेषु पूर्वेषु सत्सु ता इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो न लुप्यते। विसर्जनीय्यो नास्तीत्यर्थः। जो–
हवीमिता वाजम्। परिता बभूव। इकारेण किम्। पराता भगवो वप। सोमस्य तामद इन्द्रश्चकार। संराजो रव। आवृणे। ता नः। सर्वाताविष्य। स्रुचेवता हविषः। –
सरथं याथ उग्रातानः। नामस्थता वो नामानि। दुर्याः। देवाः। दक्षाः। दात्राः। दाः दूताः दन्दशूकाः। अवान्तरदिशाः। देविकाः। दधानाः। दोहाः दन्ताः द्विदेवत्याः –
कामदुघाः दक्षमात्मन्दधानाः। दक्षम् आत्मन्। एवं पूर्वो दधानाः। मृक्षासस्ते दिव्याः मृक्षासः ते। एवं पूर्वो दिव्याः। एतेषु विसर्जनीय्यो यथा। दृंहन्तां दुर्याद्या पृथिव्योः। –
देवा गातु विदः। सुदक्षा दक्षपितारः। अस्मद्दात्रा देवत्रा। आयुर्दाह्येषः। देवदूता वा एते। अवेष्टाददशूकानिरस्तम्। अवान्तरदिशा दिग्भ्य एव वृष्टिम्। –
अवान्तरेति किम्। ज्योतिः प्रदिशा दिशन्ता। देविका निर्वपेत्। आददाना विमत्थ्नानाः। अनुपञ्चदोहागाम्। ग्रावाणोदन्तामुखम्। एकपात्रा द्विदेवत्या गृह्यन्ते। –
द्वीति किम्। भ्रातृव्यदेवत्या वै प्रश्नयः कामदुघाः। कामेति किम्। सुवर्वर्ती सुदुघानः। दक्षन्दधाना जनयन्तीरग्निम्। आत्मं दधाना वाणः। एवं पूर्व इति किम्। –
तोदधाना वीरं विदेय। तुविमृक्षा सो दिव्या नवश्वाः। ते दिव्या द्यावा पृथिव्याश्वावित्। एवं पूर्व इति किम्। या दिव्या वृष्टिः। देवताः। देवता इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथा। –
प्रजापतिः सर्वा देवता देवतासु। न क्षेपिष्ठै तस्य पूर्वः। क्षेपिष्ठा। एतस्य। एवं पूर्वो देवता। इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथोक्तपरः सन् संहितायां –
लुप्यते। विसर्जनीय्यो नास्तीत्यर्थः। यथा। क्षेपिष्ठा देवता वायुम्। अश्विना वेतस्य गेनका यः। अयं निषिद्धसान्निध्या इति लभ्यते। यक्ता गमयेत्। –
गमयति। नियन्ते। विभजति। ब्राह्मणम्। एतेषु पदेषु सत्सु दक्षिणा इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यः संहितायां लुप्यते। दक्षिणायुक्ता यज्ञम्। दक्षिणागमयेदा दे–
वताभ्यः। दक्षिणा गमयति न देवताभ्यः। सवने दक्षिणा नीयन्ते। देवतानां दक्षिणा विभजति। भजतीति किम्। दक्षिणावीहि स्वाहा। यद्दक्षिणा ब्राह्मणम्। एवं पर इति किम्। श्यामो –
दक्षिणा बार्हस्पत्यम्। धेनुर्दक्षिणा ये प्रत्यञ्चः। अत्रापि नाकसत्पर इति न्यायम्। चन्द्रपूर्वश्च। चकारो दक्षिणा इति पदमन्वादिशति। चन्द्र इत्येतत् पूर्वे दक्षिणा इत्यस्मिन्वि–
सर्जनीय्यो यथोक्तपरः सन् संहितायां लुप्यते। यथा। चन्द्र-दक्षिणायज्ञस्य पथा। चन्द्रेति किम्। शुर्णो दक्षिणा वैष्णवम्। वधृताः धावाः धिष्णियाः धीराः। –
धायाः धानाः धुवानाः धिष्याः वै धिषणाः। धाः। एतेषु विसर्जनीय्यो यथा। मनुष्या विधृता ब्रह्मवादिनो वदन्ति। वीति किम्। वाचा वदति धृता मनसा। यदा –
वामान्दासुते। देवाम् ऊचिषे धष्णिया ये। धीरा देवेषु सुम्नया। विश्वधाया विश्वस्य। यातुधाना हेतिः। सन्धुवाना वाताः। अनाधृष्या यथा सधा। –
विद्या वै धिषणा विद्याभिः। वैति किम्। विवेषयन् मा धिषणा जजान। ऊर्जन्धाराजा। न श्रद्विपूर्वः। श्रत्। वि। इत्येवं पूर्वे धा इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथोक्त–
परः सन् संहितायां लुप्यते। विसर्ज-नीय्यो नास्तीत्यर्थः। श्रद्धा वा आपः। विधा विधीय्यते। धराः। धार इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथोक्तपरः सन् –
संहितायां लुप्यते। यथा। मधोर्धारा व्यानशुः। अनेषापूर्वः। सान्निध्याद्धा इति लभ्यते। एषा पूर्व एव धारा इत्येषशब्दो –
लुप्तविसर्जनीय्यो न भवति। तस्यैषाधारा विष्णुः। अनेषा पूर्व इति किम्। प्रते धारा-मधुश्चुतः। एषा इति पदं पूर्वं यस्मात् पर एषा पूर्वः। स न भवतीत्यनेषा –
पूर्वः। नेत्रोः नमस्याः न वेदाः। नवश्वाः। नभाः। एतेषु विसर्जनीय्यो यथा। अग्निनेत्रा दक्षिणसदः। पितरो नमस्या देवा यज्ञियाः। न वेदा यशस्वतीः। दिव्या न –
वश्वावनावनन्ति। ऊर्ध्वनभाहस्मै। पुरूरवाः पाः प्रीताः पार्याः प्रजाः पुरुषाः पाङ्ताः(न्ताः) पत्याः पन्धाः पोषाः पुराणाः प्रावृताः प्रजाताः। –
पादाः प्रधाः। देवपुराः पात्राः प्रोडाशाः पवमानाः प्रायणाः पद्याः एतेषु विसर्जनीय्यो यथा। पुरूरवा घृतेन। तनूपाह्येषः। तेऽस्मै –
प्रीता यथापूर्वम्। यत् पार्य्यायुनजतेधियस्ताः। सुप्रजा वीरवन्तो वयम्। गावो वा पुरुषा वा। पाङ्ता(न्ता) हि पशवः। प्राजापत्या वै पशवः। –
देवयानः पथा यत्। रायस्पोषा यजमानस्य सन्तु। येऽत्रस्थ पुराणा ये च नूतनाः। नीहारेण प्रावृता जर्प्या च। ऋतप्रजाता भगे। पादामनो –
जाताः। वाः। विश्वायुः शर्म स प्रधा नमः पूता देवलोकम्। देवपुरादेव पुरा एव। देवेति किम्। एतस्य पुरा ब्राह्मणाः। एकपात्रा द्विदेवत्याः। –
अनुसवनं पुरोडाशानिरुच्यते। पवमाना ब्रह्मवर्चसं तत्। अग्निष्टोमप्रायणा यज्ञाः। दशपद्या यावानेव। पृथिव्याः। पृथिव्या इत्यस्मिन्विसर्जनीय्यो यथा। –
देवयजनं पृथिव्या विश्वे। नैव पूर्वः। सान्निध्यात् पृथिव्या इति लभ्यते। एव पूर्वः पृथिव्या इत्येषशब्दो लुप्तविसर्गो न भवति। –
विसर्जनीय्यो नास्तीत्यर्थः। यथा। वाचैव पृथिव्या यज्ञम्। इमे अलजयोश्च। चकारः पृथिव्या इति पदं निषेधति चाकार्षति। इमे वै सहास्ताम्। –
अलज आन्तरिक्षः। इत्येतयोर-नुवाकयोः पृथिव्या इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथोक्तपरः सत् संहितायां न लुप्यते। विसर्जनीय्यो नास्ती-त्यर्थः। इमे इत्यत्र यथा। तस्मात् –
पृथिव्या यत् सोमः। अलज इत्यत्र यथा। द्यावा पृथिव्या श्वावित्। प्रतनाः जपरः। प्रतना इत्यस्मिन् जपरो विसर्जनीय्यः सन् संहितायां लुप्यते। यथा। अग्निना देवेन प्रतनाजयामि। –
जपर इति किम्। प्रचर्षणीभ्यः प्रतना हवेषु। प्रतना इति किम्। पूर्व-जुहोति। प्रियाः मास्म परः। प्रिया इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो
मा स्म। इत्येवं परः सन् संहितायां –
लुप्यते। यथा। प्रियामानस्तनुवः। विप्रियास्मो यान(त) इमाः। एवं पर इति किम्। प्रिया वो नाम हुवेतुराणाम्। सम्प्रिया हृदयानि वः। फालाः फला… –
न्विसर्जनीय्यः संहितायां लुप्यते। यथा। शुनं नः फाला वितुदन्तु भूमिम्। ब्राह्मणाः बाह्याः अनयोर्विसर्जनीय्यो यथा। ब्राह्मणा वै च्छन्दांसि। ते ये –
बाह्या दृशीकवः। भामाः भाराः भरताः भक्षाः भूयाः भूम्याः बित्था भद्राः भ्रात्र(तृ)व्याः भक्ताः भूयिष्ठाः भागाः एतेषु विसर्जनीय्यो यथा। भामानवरन्ते। –
संहारानयजुः। एष वो भरता राजा। आयुष्मन्तः सह भक्षास्याम। देवेषु भूया भ्राजस्वन्तम्। भूम्या वृत्वायनो ब्रूहि। मा सुभित्था मा सुरिषः। अत्रते भद्रा –
रशनाः। अग्नेर्भ्रातृव्या यदपोग्नेः। तस्माद्विभक्ता जायन्ते। पशूनां भूयिष्ठाय त्रि-रुपांशुम्। ये देवादिविभागा ये। अनाज्यपूर्वः। सान्निध्यात् भागा इति –
लभ्यते। अज्य पूर्वभागा इति शब्दो लुप्तविसर्गो न भवति। यथा। सरस्वत्या ज्याभागा स्यात्। आज्य पूर्व इति किम्। उक्तमेवोदाहरणम्। आज्येति पदं यस्मात्सः आज्यपूर्वः। लुप्तवि–
सर्जनीय्यो न भवती-त्यनाज्यपूर्वः। तमाः मन्द्राः मित्राः मनस्यमानाः मनुष्याः मुखाः मनाः सुमेधाः मान्दाः मासाः मुञ्चमानाः च मायाः मुदाः मत्थ्नानाः मिश्राः मेघ्याः मुष्कराः मेध्याः। –
मरुत्वतीय्याः मुख्याः निष्परिमिताः निः। परि। एवं पूर्वो मिताः। एतेषु पदेषु विसर्जनीय्यो यथा। मधुमत्तमा मन्द्राधनस्य। तमा इति किम्। मन्द्रा स्वर्वाच्यदितिः। सुमित्रान आपः। सुमनस्यमा–
नावियञ्च यया मनुष्या जीवन्ति। विष्णुमुखा वै देवाः। प्रतिनः सुमनसा भव। सुमेधा स्वाहा। स्विति किम्। यम्मेधानोपनमेत्। मान्दा वाशाः शुद्ध्यूरजिराः। इत्यन्वाह मा–
सावै। प्रमुञ्चमाना भुवनस्य। याश्च माया मायिनाम्। चेति किम्। आसुरीमाया स्वधया कृतासि। अप्सरसो मुदा भुवनस्य। विमत्थ नाना यो ददाति। दिवः पृष्ठं –
सुवर्गत्वा मिश्रा देवेभिः। मेघ्या विद्युतो वाचः। पशवो यो मुष्कराय दैन्द्राः। या एव मेध्या यज्ञियाः। मरुत्वतीय्या गृह्यन्त ऋतूनाम्। तस्मात्ते …ख्या–
मुखतः। एता निर्मिता यत्सामिधेन्यः। परिमिता वा ऋचः। निष्परिति किम्। सम्मिता यदग्निष्ठामश्रिम्। अपरिमिता भवतीत्यविसर्ग(र्गः) स्यात्। परिपूर्वत्वादिति चेत्। मैवम्। –
…(प)रीतिपदपूर्व-विवक्षितत्वात् अपरिमिता भवतीत्यत्र अपरिपूर्वात् न विसर्गप्रसङ्गात्। यज्ञाः यक्ष्माः यज्ञियाः याजाः यशाः यजमानाः युक्ताः –
अयनीय्यस्य याज्याः यतनाः एतेषु विसर्जनीय्यो यथा। एते समृत-यज्ञाः। नैनमेते यक्ष्मा विन्दन्ति। देवा यज्ञिया देवताः। अनूया जायती। यत् प्रयाजानिष्ट्वा। –
सहयशा यशस्वती। सुवर्यन्तु यजमाना स्वस्ति। दक्षिणायुक्ता यज्ञं दहन्ति। याः प्रायणी-य्यस्य याज्या यत्ताः। अयनीय्यस्येति किम्। उपरिष्टाल्लक्ष्मा याज्या जनिष्य–
माणानेव। अनायत ना हि तस्मादाहुः। स्त्रियो वै वः प्रिया जाता वो देवा ऋचः। नो दक्षिणा न इमा दश देवेषु परो याः। स्त्रियः। वै। वः। प्रियाः जाताः। –
वो देवाः। ऋचः। दक्षिणाः। न इमाः। दशदेवेषु एतेषु परेषु सत्सु या इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो न लुप्यते। संहितायां यथा। या स्त्रियः समनसः। इन्द्रियस्य –
वीर्यस्यानिर्घाता यया वै। संयावः प्रियास्तनुवः। प्रया इति किम्। यावः शर्म शशमानाय सन्ति। या जाता ओषधयः। ता इति किम्। विश्वस्य याजायमानस्य। यावो –
देवाः सूर्ये रुचो गोष्वश्वेषु या रुचः। देवा इति किम्। यावः शर्म शशमानाय सन्ति। गोष्वश्वेषु या रुचः। या दक्षिणा ताभिः। या न इमाः प(प्रि)यास्त–
देवाः नु वः। इमा इति किम्। अमी वा यानो गयम्। या दशदशाक्षरा। या देवेषु तनुवम्। अक्तं निहाणा वियन्तु। सुरेता रेतोधिषीय्य। विते मुञ्चामि –
र॥।न विरश्मीन्। मञ्चामीति किम्। ओषधीनां रशना विश्वेषाम्। स मृतौ रण्वानरः। न वयो रक्षमाणा वा वदतः। रौद्रा वै पशवः। रजता हरिणाः सीसाः। –
एष रात्रिया यत् कृष्णम्। उपरवाहविर्धाने। नवशा परः। सान्निध्याद्रूपा इति लभ्यते। वशा इति पदं यस्माद्रूपा इति लुप्तविसर्गो न भवति। –
विसर्जनीय्यो नास्तीत्यर्थः। यथा। सा द्विरूपा वशा भवत्। रुद्राः अनूङ्ग्यन्तः अग्नीं ग्यान्तो रुद्रा एष शब्दो यथोक्तपरः सन् संहितायां लु–
प्यते। यथा। रुद्रा वसवः समिद्धताम्। अनीङ्ग्यान्ता इति किम्। सोमा रुद्रा विवृ-हतम्। ईङ्ग्यः अन्ते यस्य समी॥।न्तः स न भवतीत्यनीङ्ग्यान्तः। लिम्पाः लोकाः अनयोर्विसर्ज–
नीय्यो यथा। सलिलो निलिम्पा नाम। इमे लोकास्तुवन्ति। न पश्चात् पूर्वः। सान्निध्याल्लोका इति लभ्यते। पश्चादित्येतत् पूर्वं यस्मात्। लोका इति शब्दो न –
पश्चात् पूर्वः। पश्चात् पूर्वो लोका इति शब्दो विसर्गो न भवति। विसर्गो नास्तीत्यर्थः। पश्चाल्लोका वा एषा प्राची। वलशाः। वित्थाः। विप्राः। वेदाः। वयाः। वीराः –
व्राताः। वसव्याः वर्चाः वसिष्ठाः व्यचाः वैश्वानराः वेशाः वरत्राः वाताः विदानाः सव्रता विद्या वैष्णवाः वयस्या एकवृताः। एतेषु विसर्जनीय्यो यथा। सहस्र –
वल्का विवयं माभेर्मा संविद्धा मा त्वा। विप्रा विप्रस्य ब्रह्मतो विपश्चितः। विश्ववेदादि(दी)प्सन्त इद्रिपवः। बृहद्वया विश्वजित्। सुविरा ज्योक्(त्) जीवेम। सवे–
व्राता वरुणस्याभूवन्। देवा वसव्या देवाः। सुवर्चा सुवर्चसा। तेषां वसिष्ठा भूयास्त। विश्वव्यचा वातो गन्धर्वः। देवा वैश्वानरा धूपयन्तु –
माने प्रति-वेशा निषाम। समचरत्रादधातन। अवस्युवाता बृहतीः। संविदाना नाकस्य पृष्ठे। सवृतायेऽग्नयः। सेति किम्। मामनुव्रतान्युशिर्षाणि। विद्या वै धिषणा विद्याभिः। –
वैष्णवा वनस्पतयः। पशवो वैवयस्या नाना मनसः। असुरा एकव्रता देवाः। एवेति किम्। अन्वस्य विश्वे व्रता ददन्ते। यो हि भुवः परो याज्या सु विश्वाः। –
इत्येतानि पदानि यस्माद्विश्वा इति शब्दात् तथोक्तः। एवं परो विश्वा इतिशब्दो यासु विषये लुप्तविसर्जनीय्यो भवति। उभवामिन्द्राग्नी प्रभृत्यग्निर्वृ–
त्राणि पर्यन्तं प्रश्नोत्तरमानुवाकायुक्ष्वाहि संहिता याज्या इत्युच्यते। तदुक्तम्। अथाग्नि याज्य इति। तत्र यथा। विश्वायश्चर्षणीः। विश्वा हि माया अवसि। विश्वा भुवो अभवत्। –
एवं पर इति किम्। शोशञ्चानो विश्वाद्वेषांसि। विश्वा भुवनात्यन्या। याज्यास्विति किम्। विश्वा ह्यग्ने दुरिता सह स्वाधा। शक्त्याः शुद्धाः शुक्राः श्रवाः शुष्काः शर्मण्याः कविशस्ताः –
श्लोकाः शफाः शुभ्राः श्रेष्ठाः शराः इत्येतेषु विसर्जनीय्यो यथा। कस्याश्चिदभिशस्त्यावीति होत्रम्। शूद्धा यूयं देवाम् ऊध्विम्। तव शुक्रा भ्राजन्त ईरते। संश्रवाह। अपशुष्काविड–
पशुष्काथ। देवाः शर्मण्या मित्रावरुणार्यमन्। आत्वा मन्द्राः कविशस्ता वहन्तु। ककारेण किम्। अश्वस्याविशस्ताद्वा। विश्लोकायन्ति पथ्येव। धिष्णियाः शफा यजूंषि नाम। –
शिशवो न शुभ्रावत्सासः। उपश्रेष्ठा न आशिषः। ऊर्श्वैशरायश्छरमयी। सर्पाः कृतस्योनाः शतसाः सहस्राः सौम्याः निषत्ताः स्तायावसेत(वस्ते)नाः। स–
स्पिञ्जराः। सिकताः सीसाः स्थिताः स्यन्दमानाः। सोमाः ऊषत्याः। आह सौम्याः स्थावराः स्परणाः। सृष्टाः स्तुताः सोमाः सोमपीलाः एतेषु विसर्जनी–
य्ये। यथा। सर्पा वै जीर्यन्तो मन्यन्त। मधुकृतस्त्योनामा विशतेरामदः। कृत इति किम्। सुशेवास्यो नामा विश। सहस्रसाः शतसा॥।ज्यर्वा प्रणक्तु। मितद्रव–
सहस्रसा मेधसा ताः। सहस्रेति किम्। विश्वायुः सा विश्वव्यचाः। ऋतूनां प्रीणामि सामा। परेत पितरः सोम्यागम्भीरैः। रजस्या-ति(नि)त्ता ये वा। नीति किम्। –
उपसत्ता वर्धतां ते। सात्नः सत्याव आशिषः सन्तु। व इति किम्। आकृतिः सत्या मनसो मे अस्तु। ये स्तेनाये च तस्कराः। ये वृक्षेषु सस्पिञ्जराः। –
कात्यै सिकता निवपति। सीसायुजो युज्यन्ते। अप्रतिष्ठितावेतामाः। स्यन्दमाना यथा वशम्। य उद्यन्तः सोमाश्रीः। त्रिष्यत्याहि देवाः। त्रीति किम्। आकृतिः सत्यामनसः। –
आ…ध्या हि देवतया। आहेति किम्। समाव्यूहति सोमो वै। वरुणग्रहीता वै स्थावरा यत्। आत्मस्परणा चा एते। ऋतवः सृष्टा न व्यावर्तन्त। संस्कृता विराजम्। –
विचत्यः सोमा इन। त्रीमात्रोच्चारणेन किम्। अग्निषो माह विषः। अग्नीषोमो ब्रह्मणा। एतक्लोमपिधा ह्येतर्हि। स्थाः। स्था इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो यथा। प्रस्तरेष्ठा –
बर्हिषदश्च। न प्रतिपूर्वः। सान्निध्यात् स्था इति लभ्यते। प्रतीत्येतत्पूर्वस्था इति शब्दो लुप्तविसर्गो न भवति। विसर्जो नास्तीत्यर्थः। यथा। प्रतिष्ठाय एवं –
वेद्य स्थिराः। अनवपूर्वः। अवपदं पूर्वं यस्मात् सः। अवपूर्वः स न भवतीत्यनवपूर्वः। अनवपूर्वस्थिरा इति शब्दो लुप्तविसर्गो न भवति। यथा। –
जयता नरस्थितावः सन्तु। अपपूर्व इति किम्। अवस्थिरामघव-दत्यः। सर्वाः। सर्वा इत्यस्मिन् विसर्जनीर्य्यो यथोक्तपरः सन्। संहितायां लुप्यते। यथा। –
प्रजा-पतिः सर्वा देवताः। न वै परः। सान्निध्यात्सर्वा इति लभ्यते। वै इत्यस्मिन् परेति सति सर्वाहुतिशब्दो लुप्तविसर्गो न भवति। विसर्जनीय्यो नात्सी(स्ती)त्यर्थः। –
सर्वाया इयं वयोभ्यः। अनृक्षु साध्याः। साध्या इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो नृक्षु ऋग्वि(व्य)तिरिक्तस्थलेषु यथोक्तपरः सन् संहितायां लुप्यते। यथा। साध्या–
वै देवाः। अनृक्ष्विति किम्। या हि साध्या हविरदन्तु। हिमाः। होतव्याः हायाः। हायनाः। हारुकाः। होत्राः। इत्येतेषु पदेषु पदकालयो विसर्जनी–
य्यः सघोषवत् परो वव्यञ्जनो-त्तरसशकारपरो वा संहितायां लुप्यते। यथा। शतं हिमा-द्युमन्तः। एते होतव्या जयत्येव। यद्विहाया-धाताविधाता। तस्मादेतज्ञ–
यना मनुष्याः। तस्मादापो-ग्निं हारुकास्वामेव। होत्रा वै वरूत्रयः। नदे परः। सान्निध्याद्धोत्रा इति लभ्यते। देपरो होत्रा इति लुप्त-विसर्गो न भवति। सदा विसर्जनयो –
नास्तीत्यर्थः। हुताः(ताम) मकारपरः। हुता इत्यस्मिन् विसर्जनीय्यो मकारपरः सन् संहितायां लुप्यते। यथा। उपहुतामनुष्या इत्याह। मकारपर इति किम्। उपहुता धेनुः। –
इति मल्लयार्यविरचिते समानसन्धिव्याख्यानं समाप्तम्। शुभमस्तु।प्रणम्य भारतीं विलङ्घ्यस्य लक्षणस्याविच्छेदेन परिसमाप्त–
य सर्वलोकैकमातरं प्रणम्याथ नारायणोऽहं विलङ्घ्यातिपदानि प्रवक्ष्यामीति ज्ञापयते। आरप्सितलक्षणग्रन्थस्य विलङ्घ्यरूपं तत् ज्ञानं तत् –
प्रतिपादकत्वलक्षणविषयप्रयोजनं सम्बन्धश्चात्रैव सूचिता विज्ञेया इति प्रतिज्ञा वाक्यकृतम्। विलङ्घ्यानीति विशेषणं व्याचष्टे। एकारैकारवर्णाविति। –
एकारं चैकारं च एकारैकारौ तावेव वर्णाविति एकारैकार-वर्णौ यौ संहितायां विकारिणौ। संहितायां विषये एकारोऽयं लुप्यत्व–
वर्णमपूर्वौ यवकारावित्येतैः सूत्रैर्विकारवन्तौ पदकाले। अग्रे वारे इत्यादिषु विकारिणौ यौ दृष्टौ। तौ वर्णौ अन्तौ येषानि तदन्तानीत्ये-तानि –
विलङ्घ्यानीत्युच्यन्ते वेदवित्तमैरित्यर्थः। एकारैकारवर्णाविति किं शतकृता वुद्वंशमिव येमिरे सुरभावुलोके। विकारिणाविति किम्। आरे अस्मे च –
वृण्वते। स्थत्यै त्वा नारात्यै। तदन्तानीति किम्। पैतृवाजीकनिकृदत्। ता रुद्राणां सोमैन्द्रा बभ्रुललामाः। ननु। सोमेन्द्रा इत्यत्र विकारित्वं नास्ति। संहितायां –
प॥। च उभयत्रैकार-सस्यव प्रत्यक्षत्वात्। उच्यते। अथैकमुभे। अथ वर्णावित्यधिकृत्य एकारैकारपद एकायमिति सूत्रेणाका-रैकारयोः साधारण–
त्वे एकारविधानात्। सहितायां विपरीतत्वं नास्ति। तन्निरसार्थं च तदन्तानी-त्युक्तम्। यद्येवमन्तेऽपि वनस्पतेव सृजारराणः। इत्यत्र एकाराकारयोः –
साधारणत्वात् आकारस्या-पि तथा विलङ्ख्यत्वा स्यात्। नैवं नैवं
लुप्यते। त्वकार-एकार-ओकारपूर्व इति सूत्रेणाकारादुक्तस्य ओकार-स्यैवाप्त–
त्वात् एकारस्य तदवस्थत्वात् चेत्युच्यते। स्वरूपस्यैव चिरन्तनग्रन्थैरेव सिद्धत्वात्। वृषणारम्भे वैयर्थ्यमाशङ्क्य परिहरति पुरातने–
तिरिक्तमिति। पुरातनस्य लक्षणस्याधिकोक्तिभि-रनुक्तिभिश्च हेयत्वात्। तत् परित्यज्य लक्षणान्तरा निर्दोषप्रणीयत इत्यर्थः अथ परिभाषां –
करोति। इङ्ग्यं यत्पदमित्यत्र अत्र लक्षणे समानपदानां नानापदत्ववत् कार्य इष्यत इति। तत्प्रयोजन-मुक्तात्र लघुनोपायेन व्यवहारः इतरथा –
एकधनविन्द इत्यत्र एकधनविद इत्युभावपि पतेवौ स्याताम्। ततश्च गौरवं स्यात्। किं च। उत्थ उत्थे सोम इन्द्रं ममाद इत्यत्र पूर्वोत्तरखण्डस्य –
परित्यजनीय्यमपि प्रसज्यते। अस्य पूर्वार्धेनैव तत्परिभाष्योत्तरार्धेतान्यत् परिशिष्यते। तत्रानीङ्ग्यत्वेन यो वर्णः समुदायो –
निदीष्टः। सपदात्मक एव ग्राह्यः। एकाजग्मे ममाररण्या एवं विद्वांसव इत्यत्र एकशब्देन वा एकाष्टकान्दीक्षन्त इति पदात्मकोऽयं एकशब्दो गृह्यते। पुनरपदात्मको –
यमेकदेश इति प्रति-ज्ञातम्। लक्षणमारभते अग्रे वार इति। अग्रे गुवोऽग्र इमम्। पक्ष्मभ्य स्वाहा पार इक्षवः। यच्छूद्रे यदस्य एनः। उदर्य इति किम्। अग्ने विश्वान्यर्य आ। –
तामुपाह्य इति हो वाच। यथा तिथय आगताय। एषो निष्टाक आहुतिं जुहोति। जरामजर उष आगाः। अथो प्राण एवापानं दधाति। एवेति किम्। अस्तप्राण आयत। दक्षिणेनान्नमद्यत –
ओजस्त्रणयः। साह एवास्मै। साह्न इति किम्। मध्यमस्याह्न आज्यं भवति। उदीरतामवर उत्परासः। उदीरतामवर इति किम्। मनोजवा अवर इन्द्र आसीत्। मन एवाश्नुत उर्वन्तरिक्षम्। अनूच्यत उभा–
जिग्यधुरिति। अन्तरिक्ष एवाक्रमते। दक्षिणेंस उपदधाति। अमृतं वै हिरण्यममृत एव। निरवदयत इमां दिशम्। इड एभ्यदित एहि। अग्न उदधे। अनीङ्यमिति किम्। आग्नेय –
ऐन्द्राग्न आश्विनः। यस्य प्रयाणमन्वन्य इद्ययुः। विधीय्यतेर्क एव। अग्नय आयुष्मते। त्रैंशिकमिति किम्। त्रैंशिकमिति द्वयमग्निकाण्डम्। पदे केनेति त्रयं दश निवर्जम्। –
तस्मिन्नस्य विलम्ब्यत्वं न स्यात्। यथा। प्रचरन्त्वग्नय इमम्। अस्मै। अस्मा अस्तु सुवीर्यम्। समष्ट्या अधो देवताः। आशास्तेनार्त्या आश्राव्याह। समुद्रस्य वोक्षित्या –
उन्नये। आहुतिरह्नवता इति। प्रत्यव-रूढ्या अधो(थो)। अहिंसाया औदुम्बरम्। ज्योतिषा तमस्या अज्याभ्यरुन्ध। तम् पूर्व इति किम्। नास्या अन्नमद्यात्। अमुष्मा आहवनीयः। –
अरिष्या उत्तरैरहोभिश्चरन्ति। आस्त इव हीयम्। अभ्याह्वयत आव्यमस्मिन्। समानयत उपभ्रतः। आत्मन इन्द्राय जुहवुः। आत्मन उत्तरम्। आत्मन एव तदध्वर्युः।
–
तदिति किम्। आत्मन एवाधियज्ञम्। इन्द्रा यो देव तत्परमिति किम्। प्रजापति-रात्मन उक्षवशौ। स्वयमधित आज्य आश्वत्थे। आहुति मानश औदुम्बरम्। अन्वावर्त इत्याहासौ वा –
आदित्यः। देवलोकमुपावर्तन्त एकया। एषु लोकेष्वासत आददानाः। संवत्सरे पर्यागत एताभिः। आहु-वध्या उभा। अन्तर्दधाति व्यावृत्या अनक्ति। तमनु समनु समारभामहा इति। –
चतुरवर्तस्याप्त्या एकधा। यावतीर्वासामहा एवेमौ। बर्हिरादत्त इच्छते। सत्यं वदन्त्यन्विच्छ एतत्। अग्निनाग्निः समिध्यत इत्याह। समिद्ध एवास्मिन्। समिति किम्। देवेध्व इत्याह। अग्नीध आदधाति। –
अग्नीध इति किम्। न येति समिध आदधाति। देवा इज्यन्त एते हि देवानाम्। समिद्ध एवैनद्धत्ते। शीर्षाणि मृध्वमिड एहि। मृड्वमिति किम्। परिधिरिडीडितः। स्वकृत इरिण उपदधाति। –
अभीन्धत एव दीक्षाभिः। आग्नीध्र उपवासयति। अवधूनोतिम एवास्मै। नेति परमिति किम्। अङ्गिरस्वदच्छेम इत्याहा। त्रष्टु-गिन्द्रिय एव वीर्ये। त्रष्टुगिति किम्। पुरुषः –
शतेन्द्रिय आयुषि। आवदधिदेवा इज्यान्ता इति। तमीमह इत्याह पवित्रम्। न वै तस्य त ईशत इत्यब्रवीत्। नापेक्षन्त आद्याम्। आयतां प्रतीक्षन्त एवम्। उत्थ उत्थ आभज। अग्निरुच्यत इति। –
आग्रयणं निरूप्यत इति। अनूच्यमान आसादयति। उपाक आरोचते। पात्राण्युच्यान्ता इति। ऊष्ठण ऊतय इति। अभिपर्यूहत इयम्। वीर्येण व्यर्ध्यत एताम्। अजनय –
दृष इत्यब्रवीत्। अर्धर्च एकां दध्यात्। एकां परमिति किम्। असौ वा अर्धर्च इयम-र्धर्चः। निऋऋत्या आत्मानमपि दध्यात्। ऋध्या आत्मानमिति किम्। निऋऋत्या उपस्थे। प्रजाया [स]मृध्या –
ता अस्माकम्। समृध्या इन्द्राय मन्युमते। त मुखात् परमिति किम्। यज्ञमुखा-दृध्याग्नेः। देवा एत एतान्। अन्वेतवा उ। इन्द्राय त्वौजस्वत एषः। व्योमनृत–
स्य त्वा। वीति किम्। कर्मण आप्यायध्वम्। अनपगाः कुरुत इष्टकचित्। अपि कक्ष आसनि। हविष्करण उपहूतः। अथ कतम एते देवा इति। यस्यै तानि कु(कृ।क्रि)यन्ते। स्व कृत –
इरिणेनावस्येत्। स्वकृत इति किम्। स्वयं कृत इध्मः। अनन्तरको अस्याः क्रूर इति किम्। यवागूः क्रूरमव। तेजसा विक्रिष्यत इति। सोमक्रयण एवाहम्। काण्डे काण्ड एवैनम्। –
अनुविक्रमत एषवै। ब्रह्मवर्चसं क्रयत इत्याहुः। कल्पयति कल्पयन्त एव। उत्क्रोदं कुर्वत एवमेव तत्। कस्मा इममालप्स्या-महा इति। क्रीणावहा इषमूर्जम्। स्वगाकृत्या अधो। –
अभिक्रान्त्या एका च मे। क्लिप्त्या अधो। आवह क्षेम उत योगे। पूर्वोष्टुः क्षीयत आसत्यात्। तस्मात् बाहुमात्राः खायन्त इदम्। अनुख्यात्या एषा वै। शाखान्त–
रे। गृह्यन्त एषां लोकानाम्। शुक्रो गृह्यत आग्रयणस्य। राजन्यस्य गृहृषभः। साग्निं बिभर्तु गर्भ आ। बिभर्तु पूर्वं गर्भ इति किम्। भुवनस्य गर्भ आरोदसी। –
परिगृहीत एवा-स्मै। तत् प्रतिगृणत आचक्षीत। गर्दभ आसादयति। स्वाहाकारं यजति सुवर्ग एव। गृह्यान्ता इति तस्मात्। गुप्त्या अधो खल्वाहुः। गायत्रिया एवैते –
न। सह गृह्याता इति। गण्याया एतद्देवाः। वृत्रघ्न इन्द्राय त्वा। नैपपर इति किम्। वार्त्रघ्न एवास्य। अग्निं चिनुत ईश्वरः। चर्यत अग्नि पावमानी-भ्याम्। विश्वचर्षण –
एतेभिः। अग्निश्चीयत इत्याहुः। वरुणस्य चक्षव इत्याह। तत् प्रजायत एष वै दैव्यः। सञ्ज्ञान एव सञ्ज्ञानम्। जनिष्यन्त इति साग्रे। जीवस आयुवस्व। –
यस्मिन्जात एताम्। यस्मिन् जात इति किम्। यो जात एव। अनुप्रजायन्त इति परातनु। जाय एहि। ऋतस्य त्वा ज्योतिष इत्याह। त्वा ज्योतिष इति किम्। विश्वज्योतिष –
उपदधान। जायन्ता इति कामेन तासाम्। जीव तस्याया अग्नेस्त्वा प्रज्ञात्या अधो(थो)। प्रजायामहा इति। जगत्या एवैतेन। एवैति किम्। जगत्या अभिभ्रत्यै। यो तो जाया–
ता अस्माकम्। विजित्या उभे। नेति पर इति किम्। अभिजित्या इत्याहुः। इहैव विजयामहा इति। प्रजात्या अवान्तरम्। न पराजयाता अधिराजसु। एवैनं त्रायत इन्द्राय। तीर्थ एव –
प्राश्नन्ति। तेजस्वत एष तयोग्निः। न द्वितीय्यायतस्थ आखुस्ते। व्रत्रतुर इन्द्राय त्वा। तुर इन्द्रायेति किम्। श्वात्रास्थवृत्रतुर इत्याह। तेजस एष आलभ्यते। मध्यम उपयन्त्युत्तम–
उपयन्ति। उत्तम इति किम्। एम एषः। त आवहन्ति। उपतिष्ठन्त इडा खलु वै। इत्याह त्रष्टुभ एव। आहेति किम्। श्रैष्मीत्रष्टुभ ऐधम्। त्रैष्टुभमुत्तर ओजः। उदिति किम्। –
योऽस्मत् पाकतर उन्निवतः। उपत्रित इदम्। उपपूर्वमिति किम्। तानुत्तिष्ठन्त ओषधयः। तस्मा अरङ्गमामवः। सन्तत्या अधो(थो) रक्षसाम्। अन्तरितस्तस्या वृश्च्येते। –
ब्रह्मौदनमपचत्तस्या उच्छेषणमददुः। इतोऽपचत् पूर्व इति किम्। या स्नाति तस्या अप्सु मारुको या। अन्नाद्यमादत्त इदमहम्। स्वराधिन्द्रोदम आविश्वभूत्तः। –
इन्द्रोदम इति किम्। दम एवा-स्यैषः। आददे इन्द्रस्य बाहुः। अधिदेवन एवास्मै। वेददुह एवैनाम्। प्रथमं दधृ आपो यत्र। दक्षिण आसादयन्। आसोमं ददत –
आग्राविण्णः। अरूक्षितं दृश आरुपे अन्नम्। स प्राण एव दीक्षिते। आत्मं दधत एता एव पशव्याः। तस्मान्नाभिदघ्न ऊर्जा भुञ्जते। आरभ्य दीक्षन्त आर्त वै। तं –
[स्थायै] देवताया आलभत। आभ्यपरमिति किम्। योऽग्नेर्देवताया एत्यष्टौ। अग्निमादधाता इति। स्थितस्य त्वा विधर्मण इत्याह। उपधीय्यन्त–
आमनमसि। होतुर्धिष्णिय उपदधाति। यथा नसि युक्त आधुय्यत एवम्। कृष्णतुषं परधन्त एतत्। यज्ञस्य धृत्या अधो मनसा वै। उत्तमेनाक इह। दक्षिणानीयत एत–
त्। निष्कास उदयनीय्यम्। यज्ञेन प्रणुदत ऐन्द्रेण। समुद्रस्य वो क्षित्या उन्नय इत्याह। तनूनप्त्र इत्याह। मह्यं सन्नत्या अमुष्मै। एवाग्निं पुनीत आत्मानम्। अभिपवत आमयावी। –
यावक आचितयन्त्या कृपा। अन्वाप्यायत आग्ना वैष्णवम्। यवस आसुवोर्जम्। विभुः पोष उतत्मना। यो वै पूर्ण आसिञ्चति। वै पूर्ण इति किम्। पूर्ण इव हि प्रजापतिः। पांसुर इरावती। –
गातुमितमनसस्पत इमम्। दक्षिणे पक्ष उपदधाति। यदतिपन्न आहुः। इन्द्रायाग्नये पूष्णोषधीभ्यः प्रजाभ्यः। अग्नये पूष्ण इति किम्। पूष्ण आधिपत्यम्। पर इक्षवो वार्येभ्यः। –
यदजुषन्त पूर्वृक्सामाभ्याम्। नोत्पर इति किम्। अभिपूर्व उद्ध्रीयते। प्ररोधनं पूर्व उदयनम्। ऊर्जन्नोधेहि द्विपदे चतुष्पद इत्याह। इति परमिति किम्। –
चतुष्पदा याज्या चतुष्पद एव। यत् गार्हपत्य उपवपेत्। धातुराधिपत्य आयुर्मेदाः। उपायुः परमिति किम्। अस्मे वै लोकाय गार्हपत्य आधीय्येत। मयुः –
प्राजापत्यमौलः। द्युत्नं वृणीत पुष्य स इत्याह। गातुं यज्ञपतय इत्याह। इति परमिति किम्। अधिपतय इन्द्रो हेतीनाम्। त्वोतेराय इति पत्नियै। इति पत्निया –
इति किम्। अधो(थो) पत्निया एघतमः पृथिव्या अहे दधिषव्य। तमः पृथिव्या इति किम्। वर आपृथिव्या आरे। प्रत्याग्ने सहस्रोक्षेत्याह। एकधा ब्रह्मण उपहरति। धा ब्रह्मण –
इति किम्। ब्रह्मब्रह्मण उज्जभार। मनसा सम्बाधत। उभयं करोति। सूर्याय त्वा भ्राजस्व त एषः। द्विभाग इन्द्रस्तृतीये विष्णुः। द्विभाग इति किम्। एष ते गायत्रो (प्६०ब्[१६अ], १स्त् लिने )भाग इति मे। …नस्थितस्य त्वा। न यज्ञात् भ्रंशत आश्रावयेति। ऋतप्रजाताभग इद्वस्याम। उभयेन भुञ्जत एत वै। आयुषो भुङ्क्त उत्तरार्धे। आयुषो भुङ्क्त इति –
किम्। य एवं वेद भुङ्क्त एनमेतौ। अन्यमस्मत् भिया इयम्। स एनं वज्रो भृत्या इन्धे। उभयेन भुनजाध्वा इति। यज्ञमुख एव ब्रह्म कुरुते। उतमध्यमिद्धः। सा मिमार्जयन्त एतत्। –
इन्द्राय त्वा मरुत्वत एषः। माध्यदिन एव सवने। क्षत्राय महत आधिपत्याय। क्षत्राय महत इति किम्। अमत्महि महतृतस्य नाम। स्वयं मधि(थि)त आज्य आश्वत्थे। सोमस्य तामद इन्द्रश्चकार। –
पूर्णमास आमावास्या-याम्। पूर्णमास इति किम्। अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः। नमो महिम्न उत चक्षुषे ते। अग्निश्च म(मे) इन्द्रश्च मे। अदिते मह ओ खान्दधातु। अनुते –
दायि मह इन्द्रियाय। अनुते दायि मह इति किम्। आते मह इन्द्रोऽत्युग्र। वर्धमानं मह आ च पुष्करम्। अनाम्रत एवाग्निं चिनुते। नमस्ते रुद्र मन्यव उतो। य उखां –
प्रतिमुञ्चत उत्। पशून्नाभिमुस्य इति। वेणुनामीमीत आग्नेयः। अग्ने-स्तोमं मनामह इत्याह। मनुत एवैनम्ष। यथा वै पुत्रो जातो म्रियत एवम्। सहस्राक्ष मे–
ध आ। धीतमिव हि मन्यन्त आशिरम्। मध्यम उपयन्ति। इन्द्रायां हो मुच एकादशकपालः। मेषाय मेष्या अवाम्ब। कशस्तेऽनुमत्या अन्यवापः। अतिमुक्त्या अतिपाप्मानम्। –
यजमानो यजत इत्येषा। देव यजन इडायाः पदे। यो वै यज्ञं योग आगते। इत्याह योगे योग एवैनम्। यो वा अग्निं योग आगते यज्ञं –
योगेऽग्निं पूर्वमिति किम्। योग एवास्यैषिः। तदस्मै प्रयोग एव। ये यजामह इति पञ्चा-क्षरम्। वायवे नियुत्वत आलभेत। –
एकधैव यजमान आयुः। गृह्णाति यजमान एव तेजो दधाति। अस्मिन्सुन्वति यजमान आशिषः। आशिष इति किम्। एतद्यजमान आदत्ते। आयुरेवाशिषः परमिति किम्। तमेव –
यजमानृध्नेशति। उपहूतोऽयं यजमान इत्याह। एतं यज्ञस्य पूर्वं चेत् नेष्यते वयजे भवेत्। इति किम्। तं वा एतं यजमान एव चिन्वीत। अपयज्ञस्य यजमान आशिषो ब[ल]न्धै। –
तं वामे तेनावयज इत्याह। अवयज इति किम्। यदुपयज उपयजति। य एकाष्टकायां दीक्षन्ते। य आजग्म स सवनेदम्। आजग्म इति किम्। य आसिचत्। य इमं यज्ञमवान्। य इदं यज्ञं स्वध–
याददन्ते। य आरण्या-मपशवः। ए एवं विद्वां सष्षध्रत्रम्। एवं विद्वांस इति किम्। य एवं वेद। मेडयो य इन्दवः। य एषां पशवः। एषां पशव इति किम्। य एषां –
भृत्याम्। य उद्यन्तस्तोमाः। उद्यन्त इति किम्। य उन्माद्येत्। य एता-वन्तश्च। एकाजग्मेत्यादिपरमिति किम्। महाम् इन्द्रोयोजसा। परोक्षं वा अन्ये। य एव देवाः –
परोक्षम्। नवो नवो भवति। ये अन्तरिक्षे य उपद्यविष्ठ। उशन्तस्त्वा हवामहे। असुं य ईयुः। येवाजिनम्। यं ईमाहुः। येव…मिति किम्। विस्पष्टार्थः। –
समिधो यजति। य एव देवयानाः पन्थानः। समिध इति किम्। सम्पश्यामि संश्रवादिषु मा भूत्। स्वर्गं वा एते। य उपसद उपयन्ति। सुवर्गाय वै लोकाय –
देवरथे स्वेनाय वा एतानि लोकाय हूयन्ते य…सर्जनानीत्येतयोरपि प्राप्त्यर्थः। विनोदेवं परेणेत्वति प्रतिषेधो निवर्तत इति। प्रतिषेधः। –
भक्षे हि मा विश्वय एतस्मिन् लोके स्थ। सोत्तरवेदिः। य एव देवा भूताः। तेभ्य उत्तरवेदिः। य एवैषु लोकेषु। एतेष्विति किम्। य इमाविवा। –
य आत्मदा बलदाः। विनोदेवं परेणेति किम्। एतेष्वनुवाकेषु पपरस्य। एवं परस्य वाचस्य विलङ्घ्यत्वं न स्यात्। यथा। तेषायन्नेयते। प्रयाजाना मिथु–
नं य एवं वेद। आहय देव यज्ञ उल्बणं क्रियते। यज्ञ एवान्तरिक्षे प्रतितिष्ठति। तेनास्मिन् यज्ञ उपह्वयध्वम्। उपव्ययध्वमिति किम्। उपयज्ञ उपमा होत्राः। उल्बणमेव –
उपह्वयध्व परमिति किम्। आपो वै य…ज्ञ आपोऽमृतम्। पि(वि)वा एतस्य यज्ञ ऋध्यते। नैभ्यः पूर्वमिति किम्। तमेभ्यो यज्ञ एव। सङ्ग्रामे संयत्त इन्द्रियेण। –
तस्माद्यूधे यूधृषभः। ते विशाला यूप आलभ्यन्ते प्रयुज्यत इति चक्षुषी वै। प्रयुज्यन्त इममेव। स्व एवास्मा आयतन इन्द्रियम्। यो यक्ष्य इत्युक्त्वा। प्रयुङ्क्त –
आपो देवीः। यथा नसि युक्त आधीय्यते। मधुवाता ऋतायत इति। ऋतायत इति किम्। विद्मानमुत्संयत आ॥।गन्ध। यस्मा एव परोक्षम्। अग्नेरुद्यत्या एता–
वन्ता वै। देवयज्याया अवधूतं रक्षः। प्रयुक्त्या एतयैव यजेत। रशूनेवात्मन्रमयत इहैवस्ते तः। यज्ञं वातादारभ इत्याहायम्। शुची रोच–
त आहुतः। रुच्यत इव वै। एवावरुन्ध इन्धानास्त्वा। अतिरिक्त एवातिरिक्तम्। एव पर इति किम्। अवरुन्धत उत्तरवेद्यान्निवपति। क्षामन्वुरु च उषसः। राष्ट्र एव छरमनु –
बध्नाति। रोचन्त एवैकविंशतिरात्रः। साक्षादारभत ऋध्नोत्याभ्याम्। एतशस्य नृरण आयो घृणे। कृष्णो
यमाय राज्ञे ऋश्यः। यमाय राज्ञ इति किम्। –
वरुणस्य राज्ञ आदित्यानाम्। पूष्णोरंह्या अपाम्। ते वेहि संरभावहा इत्याह। अन्नाद्यस्यावरुध्या अधो। अन्नाद्याः परमिति किम्। पशवो वरुध्या आरण्या—
श्चेत्याहुः। पशव आलभ्यन्त उतेव ग्राम्याः। सन्धावालभत उभयस्य। अमुत्रामुष्मिन् लोक उप-तिष्ठन्ते। मनुष्यलोक एवैनम्। नायं गो गो वै पूर्वमिति किम्। राधन्तरोवाजयं लोक –
इममेव। तस्य त्वसुवर्गो लोक इति। सुवर्गो वै लोकः तेऽस्य। गो वै पूर्व इति किम्। एतस्मिन् वै लोक इन्द्रो वृत्रमहन्। इत्यत्र निषेधस्य प्राप्तिर्माभूदिति। कस्मा इममालप्स्यामहा इति। पूष्णस्त–
न्यपि वृत इन्द्रवायू। एकधनविद आ तुभ्यमिन्द्रः। वयस्वत उत्थायुवे। यस्य विश्व उपासते। दीर्घायुत्वायवर्ध्य स ओषधे। स्वर आ पृथिव्याः। आङ् परमिति किम्। इयं वर इति ब्रूयात्। प्रजान्न –
विन्दते ओषधयः खलु वै। सुरूपवर्षवर्ण एहि। अग्न आया हि वीतय इत्याह। अग्निं दूतं वृणीमह इत्याह। सततीवस्त एकः। उप-तिष्ठते वारियत एवैनम्। स देवता वृङ्त इति। तं –
वृणीत आर्षेयं वृणीते। परमे वृक्ष आयुध-न्निधाय। वृक्ष आयुधमिति किम्। कमसवृक्ष आसीत्। इन्द्रायेन्द्रियावतम् इन्द्रायार्कवते। आदित्यवत इन्द्राय त्वा। अग्नये नीकवत आहुतिमपश्य–
त्। इन्द्रायादित्यानीकपूर्वमिति किम्। परावत आजगामा पर स्यात्। उन्निवत उदुद्वदश्च गेषम्। हरिवत इन्द्रपीतस्य। तमो विष्णव उरुगायाय। निवात एषामभयेस्याम। निवात इति किम्। –
तव चित्तं वात इव धृजामान्। वायव्य आरोह एवाहौ। नातिवाद इत्यनतिवादुक एनम्। यधा वस्य स आहरति। सहस्रं वक्ष्यत इति। अविवाक्य उपहन्यते। द्वितीये संवत्सर–
आग्नेयम्। ते संवत्सर एकां गामसृजन्त। संवत्सर एव प्रतितिष्ठति। आग्नेय-मेकामेवेति किम्। संवत्सर आप्यायते। एवास्मै तु परं न स्यात्। संवत्सर एवास्मै। –
ँ नु प्रवपन्त ऋध्यै। अहर्भवति वता एव वीर्यन्दधति। वज्र एवेति किम्। यदग्निर्वज्र एकादशग्नी। निव्याधिन आव्याधिनीनाम्। सुपारानो असद्वसर्वत्याह। असद्वश–
॥।तकम्। यदुक्षावश इव शलु वै। सोऽब्रवीद्वरं वृणा अहमेव। अभिवृत्या अभिजित् भवति। वरं वृणावहा आवं देवानाम्। वरं वृणामहा ऋत्वियात्। स्वे लोके विशा इह। –
वा आप-स्तस्मात्। उपदधाति वृष्ट्या एव। एव परमिति किम्। वायुर्वै वृष्ट्या ईशते। यथा पापीय्यान् श्रेयसे। यदग्नये शुचय आयुरेव। एवैतामाशास्त उपहूते। दर्वी –
श्रीणीष आसनि। यद्वा व्यंशस्यत इन्द्रिय-मेव। नमस्ते हर सेशोचिष इत्याह। अनीङ्ग्यन्तामिति किम्। अनुशुक्रशोचिष आजुह्वानस्य। स जातानां श्रैष्ठ्य आधेव्येनम्। न तु मयि श्रयत इत्यब्रवीत्। –
आत्मानं श्रपयन्तमपसत् भिः। दक्षिणतः शय एतद्वै। वपामेकः परिशय आत्मैवात्मानं परिश… नीचमिति किम्। अधो(थो)पशय एवापशुः। यद्दक्षिणत उपशय –
उपशये। विसृजते शान्त्या अप्रदाहाय। दुरो न वाजं श्रुत्या अपा वृधि। अस्थानिशातया इति। प्रचकिरति शुद्ध्या इन्द्रघोषः त्वा। षोडशिन एष ते योनिः। –
स्योन आग्रहपतम्। भ्रात्रव्यं स्त्रणुत इन्द्राग्नियोः। एवैनान् सृजत उपैनम्। विषम आलभेत। ईश्यान्तम्। सधस्थ अग्निं शकेम। इग्यान्तमिति किम्। वृषणौस्थ उर्वश्यसि। न याज्या–
स्विति किम्। यस्या उपस्थ उर्वन्तरिक्षम्। पिप्रीषतिस्व आयुषि। नेति परमिति किम्। मा प्रहारावमन्तस्व इति। ऊर्जसन ऊर्जन्धाः। विहवेसन्तु सर्वे इन्द्रावन्तः। त्रयस्तृंशदहमासते –
सर्व एव। सन्त्वासते पूर्वमिति किम्। योऽश्व-मेधेन यजते सर्व एव। रथ स्पष्ट एव। सवितुः प्रसव इति स्फ्यमादत्ते। इति परमिति किम्। वाजस्येदं प्रसव आबभूव। तस्मादि–
दिन्द्र सव एतया। निषङ्गिण इषुधिमते। सामा सहस्र आ भज। पवस्व वाजसातय इति। अनुष्टुभ ए वै तेन। स्तुभ एवेति किम्। अनुष्टुभ उपदधाति। सुशेवैधि सूनव–
आसुशेवाशिना। प्रातस्सवन आत्मन् दधीत। दधदेत्यथो स्तोम एव। अधो पूर्वमिति किम्। स्तोम उत्थानाम्। चाक्षुस्तोम आत्मा। स्वस्तय आसुरी माया। यजमानाः सृजन्त एतां ह –
वै। सवित्र आदिश्छन्दसा य। बहिष्पवमानेऽस्तुत आहाग्नीत्। पवमाने स्तुत इति किम्। ऐन्धर्षिष्टुत इत्याह। द्वादशाहीने सोम उपैति। अहीते पूर्वमिति किम्। सुतः सोम ऋता वृथा॥।–
द्वाभ्यां प्रतिष्ठित्या अग्ने। सिञ्चामहा अवटम्। तुष्यै त्वा सु सस्याया इत्याह। अनध्वाहः सिनीवाल्या आग्ना वैष्णवाः। स्फ्यमादत्ते प्रसूत्या अश्विनोः। स्मृत्या अच्छम्बृकारम्। प्रजा–
नां सृष्ट्या अग्निर्देवेभ्यः। रूप-समृध्या उभयतक्ष्णूः। द्विपात्राहूयन्त इति। उपहूत उपहवनम्। नेति परमिति किम्। उपहूता इत्याह। प्रजा वै। इह तं हुत्व इति। –
ग्राम्येव भवत्याहवनीय । ऐन्द्रम्। भवत्याहवनीय इति किम्। सुवर्गो लोक इत्याहवनीय्य इति। अधत्वा अस्याहवनीय्य इति। यद्धुत आदध्यात्। अग्निहोत्र उद्वायेत्। –
यज्ञिया सो हवामह इन्द्रान्न। यजमानोऽपहत इन्द्रो वृत्रमहन्। अङ्गिरस्वद्धस्त आधाय। नेङ्ग्यान्तमिति किम्। विश्वतो हस्त उत विशुतस्पात्। परिहरन्त–
अश्विनाग्रान्। उपह्वयत आचाग्ने। अपह्नुत एवा-स्मै। उन्नयते हीयत एव। तुभ्यं हूयत इषम्। पूतिगन्धस्यापहत्या अग्नये। रक्षसे हन्त मा। –
अंशमाहरामहा इति। विश्वयामहा इति। पशोरुद्धारमुद्धरा इति। वरुणस्यान्तर्हित्या एधोऽसि। ते संस्थित्या अरिष्ट्यै। इति विलङ्घ्य –
व्याख्यानः समाप्तः। शुभमस्तु। दक्षिणामूर्तिगुरुचरणारविन्दाभ्यां नमः। हरिः ॐ। –
ँ ॥रायणं देवी सर्वसम्पत्करं परं नवमुत्कृष्टमेव करिष्यामीति एतेषाम-न्वयः। पूर्वं नमस्कृत्य नवं लक्षणं –
करिष्यामीत्युक्त्वा इदानीं प्राचीनलक्षणग्रन्ध(थ)स्य दोषबाहुल्यं दर्शयन् आरभ्यमाणमुपपदायन् आह दुर्ज्ञानमिति। दुर्ज्ञानं ज्ञाचुमशक्यं ग्रन्थरचानामज्ञास्यात्। सापेक्षम् अभिप्रेत्य –
अन्यापदेशात् दुष्पठं पठितुमशक्यं ग्न्थरचनासामञ्जस्यात्। सापेक्षम् अपूर्णोपदेशात् अक्रमम् अकारादिक्रिमरहितं यत्तत् परित्यज्य निराकृत्य सव्याख्यम् अकारादि–
वर्णक्रमे रचितं पुष्कलं पूर्णम् एतदुक्तं भवति। पुरातनस्य दुर्ज्ञानत्वादिह बहिदोषदृष्टत्वान्निराकृत्य तैत्तिरीयवेदाध्यापकाध्येतृणां सुखावगमार्थं समास–
व्यासरूपेण प्रतिषेधोदाहरणं च पुरातनस्य ज्ञानं लक्षणान्तरमिति। करिष्या-मीत्यत्र सम्बध्यते। लक्षणमनारम्भणीयमित्येव चोदितम्। प्रत्यारम्भणी –
तूपपादयितुमाह। व्याख्यानसहितम्। नरम्भणीकृमिकृश्लोकः। येन चोदयन्ती नारम्भणीय्यमेतच्चेति स्वतमज्ञत एव व्यवस्थिते वेदपदानामेकरूप–
स एवं हेत्वन्तरमाह। प्रसिद्धाध्ययनादिति यदुक्तम्। तत्र वेदपदा-वच्छेदसमनधनसमिन्धये सकलपदापदार्था वाक्यकोविदुः यो भवति। तच्च –
प्रातशाखायां दर्शितम्। प्रथमपूर्वो हकारश्चतुर्थं तस्य संस्थानं प्लाक्षिकाण्डिन्यगौतमपौष्करसादीनाम्। इत्यादिनामनीकेन सूत्रेण किम्। पुनतमन्दयि यो –
सु सुदाद्वयः। यत एवमतः। कुतोऽवसीयते कैश्चिन्निपुणैश्च महात्मभिः। निश्चितं तेषां प्रसिद्धानां वेदेष्विति। सूक्ष्मतत्वज्ञैः कैश्चिद्व्यासादिभिर्म–
हात्मभिर्वाकृते शब्देर्मशंसातैरर्थैश्च स्वमहात्मादुत्पन्नज्ञाने निश्चितैकप्रकारप्रयोगजं सदा सर्वत्र व्यभिचारि यथा। पूर्वस्तथावाचार्यः। परवादिभिर्दुरवगमकं –
यत्तैत्तिरीयवेदेऽपि वेदलक्षणस्य विषयत्वेन परिगृह्यमाणस्य तकारस्य च रत्नयोः संहितायां सारूप्ये केचनवर्णाः सनदेहका महान्तो भवन्ति। अद इदं नकारं तकारान्त–
मिति प्रसिद्धसलब्धिपाठानुकसाक्षिणश्चोय केनचिल्लक्षणेन विना निश्चेतव्यम्। तल्लक्ष्यं प्रति लक्षणम्। प्रतिपदं श्रुत्वा विस्मारिभिः असमादृशै कस्मान्निश्चीयते। अतो लक्षणेन भवित–
तव्यम्। तत् तथा सम किं विषयीकृत्य लक्षणं प्रवर्तते। किमभिधेयं किं प्रयोजनं च कः सन्देहः कथं जायते। एवं चोदयन्तं प्रत्युत्तरविषयविषयाभिधेयप्रयोजन–
सन्देह-प्रकारं च प्रपञ्चयन्निदानीं तमेवार्थं सङ्ग्रहरूपेणाह। चादाविति श्लोकद्वयेन। तत्र लक्षण-चकार-फकार-जकार-तकार-दकार-धकार-नकार-मकार-लकारं –
चादि व्यपदेशः। तत्र चादौ परतः संहितायां विकारपदान्तो नकारः। नकारपरतः संहितायां विकारिपदान्तस्तकारश्चास्य लक्षणस्य विषयततावेव –
पदजायाः विकृताभिधेयौ तत् ज्ञानं तकार-नकार-ज्ञानमेवास्य प्रयोजनं चेत्युक्तमेवार्थं स्पष्टीकरोति। चछजेष्विति श्लोकद्वयेन चछजेषु –
चकारे छकारे जकारे परतः पदान्तो नकार एतेषु तकार इति संहितायां ज्ञात्वा ज्ञात्वमापद्यते। पदान्तो मकारश्च। तत्र मकारश्च मकारस्पर्शपरस्तस्य –
… मनुनासिकमिति। तत्वमापद्यते। अनयोरेकरूपः संहितायां ज्ञायते। तवर्गीये धकारेण विवर्जिते चतुष्टये तवर्गभवतो वर्गीयधकारसंहिते –
…ये चतुष्टये तकारे दकारे धकारे नकारे च परतः पदान्तो नकारो नकारः संहितायां विका…वति। यत्र …स्थानम–
ँ नासिकमिति। न त्वमापद्यते। अत्राप्यनयोरेकारः संहिता मकारेऽपि परतः पदान्तो नकारः संहिताकार्यो वात्रापि पदान्तमकार उत्तमपद उत्तमं सवर्तीयमिति। सवर्गोत्तम–
तया नत्वमापद्यते। अत्राप्येकरूपसंहिता न तदादिपञ्चके स्वरूपान्यत्वाभावाद्वित्वभावं च नकारस्य विकारित्वमाशङ्कनीय्यम्। अवसाने तवर्गीया वाद्यन्तोदन्तर्दूलजाविति–
वद्दशायां दन्त-र्दूलत्वोपदेशनार्थात् संहिताया तदन्ताग्रासाप्युपदिष्टत्वात्। स्थानान्यत्वे वर्णान्यत्वमिति। किञ्चिद्विकारस्य विद्यमानत्वात् लकारो परतः पदान्तो तकारः –
लपरो नकारम्। नकारोऽनुनासिकमिति। संहितायां सानुनासिकम्। लकारमापद्यते। मकारोप्यन्तस्था परश्च सवर्णमनुनासिकमिति। संहितायां सानुनासिक-मिति। लकारमा–
पद्यते। अत्राप्यनयोरनेकरूपसंहिता। नकारे परतः पदान्तो नकारः। किञ्चिद्विकारो नकार एवेत्युक्तम्। अत्रापि पदान्तो मकारः मकारस्पर्शपर इति –
संहितासंस्थानानुनासिकतया मकार एवेत्युक्तम्। अपु तु। अत्र पदान्तस्तकारः। उत्तमपर उत्तमं सवर्गीयमिति। सवर्गोत्तमतया नकारो भवति। अत्र त्रयाणां नकारमकारत–
काराणामेकरूपसंहिता। यद्यत्र सर्वत्र द्वन्द्वरोधारपि पदान्तस्य तकारस्य सर्वत्रोदाहरणं न भवति। मकारादन्येषु चादिषु परतपदान्तो मकारम्। पदान्त–
स्य मकारस्य प्रतियोतेया यत्र सम्बध्यते। मकारो परतः नकारस्य तकारः। प्रतियो च। ननु शततहांस्त्रंहन्ति। अस्मिंश्चामुष्मिंश्चान्यत्र पदान्तस्य नकारस्य कथं निर्वाहम्। –
इदं दुष्करमिति। दुष्करस्य हेतुमाह। चादौ परतः संहितायां विकारिणो नकारस्य लक्षणस्य विषयत्वेन प्रयुज्यमानत्वादुच्यते। इदं दुष्करमिति। यत्वत्रेया–
त्तत्तत् प्रत्युत असुकरमेव। यत्र चोभयत्र खलु। अपेकरूपसंहितः। तत्र तावदेव श्रूयते। यान्ते गच्छन्। यत्किञ्चेदमित्यत्र यान्तेति कम् इति स्थितौ चादौ परतः –
पदान्तो तकारभ्रान्तिं कुर्वता शुद्धेन मकारेण मकारस्पर्शपर इति सन्धीयमानत्वं च प्रपन्ना सती सर्वदा न व्यभिचरन्ति। अनुस्वानानन्यानपकाङ्क्षन्ति। कालङ्गनेवया संहिता। शततर्हान् स्त्रिंहन्ति –
अस्मिन् च इति स्थिते नकार चकारयः सत्वं शत्वं च नकारस्य रेफोष्माभावादिति। ततस्त्वानुनासिक इति वानुस्वारस्य एकत्वे नास्थाभिः परिगृह्यमाणा खलु लेख एकरूपे अत इदम्। –
मातृकादि(द)पि संयोगमातृकस्तु द्विरूपवत्। इति चानूस्वास्यादुक्तं च प्रपन्नायं संहितायां सादये सञ्छोभये बाधये उदाहरणं स्यादिति। एभिर्लक्षणै–
रेवं प्रकारैः कृतायां प्रथमद्वितीया संहितायामेकरूपतया सत्यां पदादा ऋच्छेदसमये अस्य लक्षणस्याभिच्छेयतदया प्रतियोगितया च –
परस्परं स्पर्धमाना नामहमहमिकया प्राप्य-माणानां नकार-मकार-तकाराणां मन्त्रायन्तं तकारः। तत्राधमकारो त्रन्त्रा इत्येतेषां भेदकं लक्षणेनान्तरेण –
सर्वैरप्यवगन्तुं न शक्यते। अतो लक्षणेन
भवितव्यम्। किमुक्तं भवति। एतद्विषयाभिधेयतया प्रयोजनप्रतिपादनप्रवीङ्गात् चोक्तम्। अतश्चादौ परतः –
संहितयां विकारिपदान्तो नकारः। तत्र केवलं नकारे परतः पदान्तस्तत्वारश्च लक्षणस्य विषयौ तावेव पदशामधिकृतौ नकारतकारावेवाभिधेयौ तकार–
ँ ।तमेवास्य प्रयोजनं चेति। अस्य लक्षणस्य विषयाभिधेये प्रयोजनमुक्तम्। इदमुत्तरपद-व्यवहारार्थं किमपि लक्षणमाह। नानापदत्वमिति –
ँ ँ ँ ।अतः लक्षणमपि समासपदानां नानापदं भवति। उत्तर-पूर्वोत्तर-खण्डयोः भे…तप…ह्यमा–
…तिरित्य…त्मन्नत-पूर्वखण्डपदत्वेन गृह्यते। उकारेण इन्द्रियावान्मदिन्तम इत्यग्रवानीत्युत्तरकुण्डं … …र्धेन –
ना॥।नमित्युक्तं पादभूतं किमपि लक्षणमाह। ह्रस्वोपधम्। उत्तमस्य समीपम् उपोत्तमम् अनिङ्ग्यसमासम्। तपरः तपरे॥।स्मात्सोयं तपरः नचं सर्वा-नुदात्तम्। एवं नानानिमित्त–
युक्तं यत् पदान्तं तत्सर्वं नकारान्तं भवति। अविन्दन्तां मिथुने पश्यन्त स्यान्न समराधयज्ञा। ह्रस्वोपपथमिति किम्। तमाहरता तेनायजेतां ततः। अनिङ्ग्यान्तमिति किम्। क्षत्रभृद्वृद्ध–
वृष्णियं त्रष्टुभा। तपरमिति किम्। यथाभागमन्दध्वं नमो वः। नीचमिति किम्। पिबतमादयध्वं तृप्तायात। अस्मिन्विषये प्रतिषेधानि पदान्याह। नागं चेति श्लोकेन। आगमित्यादितः पद–
षट्कं तकारान्तपक्षे विधीयते। यथा। पयस्वां अग्न आगमन्तं मा। तच्छेकेयन्तन्मेराध्यताम्। व्रतमचारिषन्त दशकं तन्मे राधि। ऊर्ध्वचितश्रयध्वन्तया। स एनं –
तृप्तो ब्रह्मवर्चसेन। पूर्वं प्रवक्ष्यामि पदान्यमाहमित्युक्त्वा केन क्रमेण कतिचिदकारादिक्रमेणाह। नकारान्तं पदं पूर्वमकारादिक्रमेण तु। तकारान्तं ततोऽनेन –
क्रमेणैव च गृह्यते। नकारान्तं पदं पूर्वमकारादिक्रमेणोपपादयते। पश्चात् तकारान्तं तन्नकारान्तत्वकारादिक्रमेण तु। अमुष्मिन्निति। अमुष्मिंलोके देवाः। –
देवा अब्रुवन्देव पशुः। शस्ते अस्मिन्त उत्थे। अपि नयत्यनड्वां दक्षिणा। यदसुराञ्जयामतन्नः। लोहितमकुर्वन्त दृक्षांसि। तायत्रावसन् ततः। श्रतमक्रन्ततु माधिनोति। –
यत्समनयन्तत्सान्नाय्यस्य। यत्प्रत्यदुहं तत् प्रति-धुषः। समनयिषुः प्रत्यधुक्षन्न तु। शुचीदयन्दीधितिम्। इदयन्निति किम्। अयन्नो अग्निर्वरिवः कृणोतु। वावदद्भिरश्मत्मया–
नि। यं सोममक्रीणन्तमिन्द्रस्य। तेषां ये नेदिष्ठं पर्यविशन्ते। यज्ञमन्ववा-जिगांसं तन्नान्ववायन्ते। य…स्वभ्यवायन्ते। –
अध्वानोऽभूवन्न पन्थानः। देवाः समभरन्तस्मात्। प्रजास्वेव प्राणान्दधाति। देवा अशिक्ष-न्तदशक्नुवन्। अवपतन्तीरवदन्दिवः। सुत्नाजहेडन्तव। परभवन्मन्ध्यन्दिने। धिषिया–
न्देवान्। प्रत्यजातां जातवेदोऽनुदस्व। अपाक्रामं छन्दासि। समचिन्वन्तच्चित्यस्य। यत्रैव यज्ञमदृशन्ततः। प्रावेशयन्तीर्थे स्नाति। अवदन्नगायदेवाः। अलभ्यमविन्दन्ततः। अदान्ये–
नादभ्नुवन्तत्। पर्यग्रहै-न्दिवा कीर्त्येण। न प्रार्जानन्ते सुवर्गम्। अनूदजयदर्शपूर्णमासाभ्याम्। मपरमिति किम्। अजयन्नित्येतत् पदमकारपरश्चेत् नकारान्न भवति। षडृतूनुदजयत्मरुतः। –
अपश्यन्तित्येतत् पदं नकारान्तं भवति। रात्रीरपश्यन्। जपरं चेत् प्रतिषिध्यते। यथा। उत्तममपश्यञ्जिगीषमाणम्। अस्मानित्येवपदमनेव-पूर्वमस्यान्नकारान्तं –
भवति। न हि पूर्वश्चायथा। योऽस्मान्द्वेष्टि। न ह्येव पूर्वमिति किम्। पुनः पुनर्ह्यस्मान्रिर्ग्रहोति। स एवास्मान्मृधः। इत्यत्र मा भूत्। वनस्पतिभिरायुष्मान्। ऋद्धिमाध्नुवन्ता–
मव। रक्षांस्यासन्तानि। तेज एवात्मन्धत्ते। अवगच्छेदाश्वत्थान्मयूखान्। आदित्येभ्यस्त्वादित्या-ञ्जिन्व। यदारण्यानामारण्याञ्जर्तिलयवाश्वा वा। विश्वमायन्दक्षं –
दधानाः। एकविंशतिरात्रमासी-रन्वादश। पर्याचिकीर्षन्तां देवाः। छन्दोऽभिरिमां लोकान्। लपरमिति किम्। ऊ च (मद्र च) इमाधियम्। ईडेत्यान्नमस्याम। अवरुन्ध ऊषान्निवप–
ँ ति। समा एष्यन्मन्येत। य एतस्मिन् लोके स्थ। एतानित्येतत्पतत्रिः। एत्येतेषु परतो नकारान्तं भवति। पुनात्ये वै नां त्रिर्मध्यमम्। ए वै नान्देव त्वष्टः। सुवर्ग–
एँ ॥तां लोकमभयतः। प्रत्येनां नुदेस्मिन्। एतेषु पर इति किम्। दुह ए वै। एष्वेवैनं लोकेषु प्रतिष्ठापयति। एतां जमपर इति किम्। तस्मा एतां जधा(या)न्। –
ँ ँ ॥तानरित्वतीर्यान्। जमपर इति किम्। तस्मा एतां दशर्षभामालभेतेत्यादि। यामैरयं चन्द्रमस… पर…वाम…प्राप्ते –
ँ ँ धेत्युक्तं भवति। ँ ँ ।पदभङ्गभयाक। वारुणां चतुष्कपालां निर्वपेत्। सोमक्रयणा-न्नानुदिशेत्। अवरुन्धे…ञ्जुहो…पयतग–
णान्मे तर्पयत। गृह्णन्नार्धयेत्। प्राणेषु वलगान्यखनन्। वलगानिति किम्। प्राताङ्गादुहे। घ्रणीवां चेततित्मना। वैयज्ञश्चक्षुष्मान् ताभ्यामेव। येनश्चक्रवान् महि। पशूनां चर्मन्मिमीते। –
अध(थ)जन्नते। निर्जग्मिवान्तमसः। यातयति प्रजानन्मित्रः। द्यावापृथिवी जनयन् देव एकः। जन्मं देवानां विशः। त्यान्नुक्षत्रियान्। मनसा सम्बाधत उभयम्। वृषभस्तु विष्मान्दाता वसूनाम्। प्रातस्त्रीं –
ललामान्। रथे तिष्ठन् नयति। तूर्वन्न यामन्। हर सातपं जातवेदः। उपत्मं-(द्मं) दोषावस्तः। मधुमत्तस्मिन्माधाः। छिन्दः। देवान्। च। मे। देवाः। द्वाभ्याम्। दक्षिणः। नः तिः। इत्येतेषु –
पदेषु तानित्येतत् पदं नकारान्तं भवति। यथा। अविन्दन्तां छन्दोभिरन्वविन्दन्। तां देवानसुराः। हृदा तान्म आमनसः। तां देवा इष्वा च वस्त्रेण च। आसन्तां देवा –
असुराः। अब्रुवन्तां द्वाभ्यां चितीभ्याम्। प्रायश्छन्तां दक्षिणत उत्तरवेद्या आदन्। अपद्यन्ततां न प्रतिप्रायच्छन्। अपश्यन्तां निरवपत्तैर्वै। एतेषु परेष्विति किम्। उपावर्त–
ततां देवा असुरा व्यह्वयन्त। सम्भृतां तान्न इषमूर्जम्। यस्यैतां देवैः समजीगमम्। तनूस्तान्तेन शमयति। एतेष्वन्यतमे परमात्रा व्यवस्थितेऽपि चिकीर्षन्तानित्यत्र नकारान्तं –
न भवति यथा। पर्याचिकीर्षन्तां देवा ध्रुवेण। देवा इति किम्। आवह देवां देवयते। अन्यतोदन्तत् गवाम्। उतद्यून्त्रीणि वृता। फल्गुनी पूर्णमासे दीक्षेरन्मुखम्। प्रणो ब्रूतात् –
भागधां देवतासु। भागधाति(दि)ति किम्। स्वधां दुहाना अमृतस्य धाराम्। देवा अग्निं धारयं द्रविणोदाः। वितताधिधन्वं ज्या। यदप्रहृत्य परि… हुयात्। अनन्यान्सोमपात्मन्यमानः। –
सोमपानिति किम्। विपाज्योतींषि। समुद्रस्य वयुनस्य पन्मञ्जुहोमि। अवपश्यञ्जनानाम्। सर्वान् पुण्यान् लोकान् गम…व्यां पार्थिवान् …वेण। –
पापीयांश्चेति। एवास्मात् पापीयान् तं तेन। प्रघासान्माध्यन्दिनम्। पुरोडाशान् निर्वपन्ति। अभिपशून्निराजत्। पितृभ्यस्त्वा पितृऋन् जिन्व। ब्र…भद्रदुर्यान्। प्र…नाम। भानु–
भिर्भास-माहिंसीः। अन्यतोदक्भ्यो भूयां लोमभिः। क्षुरो भ्रज्वाच्छन्दः। भ्रातृव्यांश्चेति। घ्रै(प्रै)व जातान् भ्रातृव्यां नुदते। प्रथमो मनस्वान्देवः। मण्डू… महान्मही अस्तभायत्। प्रमुञ्ज मानुषीः। –
एष निम्रोचन् निग्राभः। दंष्ट्राभ्यां मम्लूज्ञं भ्यैः। हुत्वा मारुतां जुहोति। मधुमान्नो वनस्पतिः। मधुमानिति किम्। भूयासां माडेहि। मनुष्यान्मनुष्य यशसेन। यस्मिन् जात एताम्। अप्रयुश्छन्दीत्यत् बोधिगोपाः। खलु –
वै पदेन यन्तत्। अभि तत्परा यज्ञनायदग्निम्। पदेन यत् परायन्निति किम्। शुग्रच्छतु यद्विष्मः। विवयं रुहेम यं त्वायम्। याम्येयान्निवपति। यान्न निवपति। न पर इति किम्। तां मात्रा-प्नोति यां –
ते गच्छन्। देवयानाः पडानो राजन् दिवः। राजं दिव इति किम्। विराजन्नेद्विच्छिन-दादीति। रुद्रां जिन्व। अयात याम्नो लोकान्मनुष्याः। मा त्वा परिपन्धिनो विदन्। पन्धिनः पूर्वो विदन्निति किम्। –
परिपरीविदन्मा त्वा। अन्तर्यामे मघवन्मादयस्व। त्रीन्वरान् दद्यात् त्रयः। पुरो वातो वर्षं जिन्वरावृत्। य एव विद्वाद्विपदाभिः। वसुभ्यस्त्वावसूं जन्व। त्रीं छिति वारां त्रीणि वै। वीरान्मानो –
रुद्रभामितः। वीरान्मेति किम्। सर्ववीरान्नियच्छतु। तावतो वारुणां चतुष्कपालान्। इन्द्रियावान्मदिन्तमः। वानीङ्ग्यान्तमिति किम्। कर्मणे वा देवेभ्यः। परिभूर्विश्वा देवान्। देवान् परमिति किम्। –
एन सो विश्वात्मुञ्च त्वं ह सः। अयं शत्रून् जयतु। तव स्यां शर्मं त्रिवरूधः। यः शुश्रवान्तस्मादेवमाह। यज्ञस्य शीर्षं दधाति। दपर इति किम्। मृगशीर्षं नक्षत्रम्। घर्मं न सामन्तपत। तात् सुब्धान्मृ–
ँ न्। पूर्णमासः सरस्वान्तावेव। अरातीर्निषीदन्नो अपदुर्मतिम्। निषीदन्निति किम्। बर्हिषि सीदन्निहोता। अनाधृष्टः सूर्यः सन्तनूभिः। देवो ह्येष सन्देवानुपैति। सूर्य एष स –
॥। किम्। सदसि सन्मे भूयाः। यज्ञस्य सन्तत्यै यं दविष्यात्। तमेतया सञ्ज्ञान्यायाजयत्। इहैव सन्निरवदयेतत्। गर्भे सञ्जाय[ते]ँ ॥पुनः। अस्फर्जन्दिद्युत्। वरवृणै सर्वान्मया। –
पां लोहितगन्धे…तसश्चित्सहीयान्। हविष्मान्देवो अध्वरः। एताना॥।मान् जुहुयात्। एव…पत्थन…नम्। हरः दे॥।त शिवायै नमः। –
इदानीं तकारपत्ध(द्ध)तिरारभ्यते। अद्यादिति। अन्नाद्याजामि। वस्त्रेण खान्यत्र णं नदीनाम्। नमांसमग्नीयात्। इत्यब्रवीत वै तस्य। यस्याज ॥।षन्नमस्विनः। ऊर्ध्वो अस्थान्निर्जग्मिवान्। तवारे अस्मिन्निधेहि तम्। स भरा –
असन्नो नेदीय्यः। यस्येदं प्राणं निमिषत्। अनन्निति किम्। योनेः प्राणं निर्मिमीते। घृतमेने अजनन्नन्नमाने। शुचार्पयेन्नौषधयः। पराचीमेवास्मान्निऋऋतिम्। अन्ववसृजेन्न हुत्वा। अप–
युष्मदत्रमीन्नास्मानुप। यदवस्तां न स्युः। तक्षोडश्यभवन्न वै। प्रत्यवरोहेन्न हीमे। चन्द्रमसे समनमन्नक्षत्रेभ्यः। अधिपतिरासी-न्नवदशभिः। उपोपेन्नु मघवन्। यदुपेयान्निरिन्द्रिय स्यात्। –
एव भवत्युन्नतः। उपरिष्टान्निर्पे-दस्यामेव। एवैनं नैऋऋतीः कृष्णाः। तैः परं त्वेनदिति किम्। साक्षादेवैनं निऋऋति पाशात्। स्वाहैकां न विंशत्यै स्वाहा। स्वाहैकादिति किम्। घर्मस्यै–
का सवितैकां नियश्छ(च्छ)ति। एकस्मान्न पञ्चाशमपश्यत्। प्रमुमोक्त्वेतन् नमः। पूर्वयाश्छम्बट् कुर्यान्नेष्टिः। यदाक्रामेन्निऋऋत्या आत्मानम्। वाजीकृदन्नानदत्। एव तेन क्षयान्नयन्ति। –
तिष्ठन् गृहीयान्निः। अग्निं गमयेन्निर्यजमानम्। तस्मादग्निचिन्ताभिचरित वै। आग्नीध्रे जुहुयान्नमः। तावन्नोदत्तेति। प्रतित्यन्नामरात्यमधायि। इति तस्मान्नोपस्थेयः। सीदत तन्नः। न नैरित्या–
दित चेष्यत इत्यन्तम्। नैः। निः। नेप। न। प्रति। नेमिम्। नानु। न। विसृंसयेत्। इत्येतेषु परतः तदित्येतत् पदं नकारान्तं न भवति। यथा। अवशीयन्तै तन्नैऋऋतम्। अपश्यत तन्निरवपत्। णेश्चि(च्छि)त्तं नो –
पाह्वयत। प्रापद्यन्त तं न प्रति प्रायश्छन्। न प्रदीति किम्। तन्नेवानशितम्। एव तन्न प्रवस्तव्यम्। तन्ने मिम्रभवो यथा। अन्ववाजि जिगांसते ॥।यन्। नान्विति किम्। अथ तन्न प्राप्नुयात्। –
यत्तन्न विसृंसयेत्। विस्रंसयेदिति किम्। तन्नेवान्वारब्धम्। नवीत्येतावते सिद्धे स्रंसयेदिति ग्रहणस्य प्रयोजनमाह। …प्रतराम्। उक्त प्रतिषेधो अकुर्वत –
दिम्यद्रो न भवति। निर्बाधेत्वम्। ततन्निर्बाधानाम्। पतादिदुद्युन्नर्यस्य। दरिद्रं नीललोहित। उपदध्यान्नेन्द्रियेणवी। भागधेयान्न…शन्नप्रयो…पात्रान्न–
छिद्यते। यत्परेपरस्तान्न स्युः। एकादशकपालं पुरस्तान्निर्वपेत्। देवेभ्यः पन्ने जनीर्ग्रह्णाति। इति ब्रूयान्न ग्राम्यान्। कुण… भद्रान्न श्रेयः। मन्युर्भूयान्नमः। मध्यान्न –
चादुच्चा। महिषद्युमन्नमः। एवमिथुनान्नयन्ति। न प्रयोषन्न योषति। कार्तं वा यावन्नानसे। एव यज्ञान्नैति। तमो रात्रिर्यन्नक्तम्। सा तु कस्याद्यन्नोपत्रं द्यात्। अप्रजस्यं तद्यन्नो–
पयादिति। एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण दृश्यते।
द्वे द्वर्जयेत्। वपामि। आ। दृंहणा। भागः इत्येवं पूर्वं चेद्यदीति पदं तकारान्तं न भवति। उद्वपामि यन्नस्समानोऽयम्। आयन्नरः सूदा–
तवाः। दृंहणायन्नुदेधे। भागो यन्निरया चधाः। एवं पूर्वमिति किम्। मनुष्यलोकान्नास्मात्। निर्वपे-न्निशितायाम्। नानृतं वदेन्न मांसम्। स देवता वृत्रान्निहूय। तेन वैश्वानरा–
न्नति। त्रव्यन्नो विष्ठया स्तोमः यो वा वृश्चनान्निर्येषति। स प्रत्नवन्नवीय्यसा। सोमो विश्वषन्नेता। यस्मै प्रत्तमिव सन्नः। इव सदिति किम्। ते वामं वसु सन्न्यधत। ते –
न वै तृतीय्यसवनान्नयन्ति। बर्हिषि सीदन्नि-होता। स्यान्नः सूनुः। मामाहिंसीन्निषसाद। प्रहिणयान्निऋऋतिमेवास्मै। हविष्मन्निधनं पूर्वं हविष्कृ-न्निधनमित्येत–
ँ याः पदन्तकारान्तं भवति। हविष्मन्निधनं पूर्वम्। हविष्कृतिं निधनमुत्तरम्। निधनग्रहणं निपातनवत्। न निहन्यान्न लोहितम्। अग्नयत्ते परं हृन्नाम। एवमुक्तप्रका–
ँ ण तकारान्तं तकारान्तं तु न्यत्पदं तत्सर्वं प्रकीर्तितम्। यत्र क्वचन तेनैव पूर्वं दृष्टमवेक्षते। इति तकार-पद्धतिः समापता। हरिः ॐ शिवाय नमः। –
वर्ण्यनुक्तसमोऽप्यतिरिक्तमित्यादि-वाच्यान्तम्। पूर्वलक्षणस्यानुक्ता॥।कोक्तिदुरुक्तिभिः दु॥।विधन॥।यां च हे…तत् पर…प्यत इत्यर्थः। –
वक्ष्यमाणार्थस्य प्रयोजनमाह। ओदेदित्यादि प्रणीय्यत इत्यान्तं अस्यार्थः। स च द्विविधः। सांहिते …सांहितश्च। एदित्येकारस्य ग्रहणम्। सत्वेकविध एव। अवर्णमित्याकाराकारयोर्ग्रहणम्। –
ह्रस्ववर्णोत्तरस्त्रयाणामिति वचनात्। ते च पदान्तवर्ति एव। पदादिकमिति विशेषोपादानात्। नेयनायमर्थः। ओदेदवर्णे पूर्वपदान्तवर्तिभिः संहितायां साम्यं गच्छन्त-दुत्तरपदा–
दिकमकाराकारं च ज्ञातुमवर्ण्याख्यं शास्त्रं प्रणीय्यत इति। अत्र पूर्वपदान्तवर्तिगतकोर एकार-आकारश्चोत्तरपदादिगमकमकमकारं छादयति। तत्र पूर्वमकारादीनि पदान्युच्यन्ते। –
तेषु पदानि कानिचिल्लक्षणेन लक्षयति। नोदात्त इत्याद्यैस्त्रिभिः श्लोकैः। नोदात्तो यः पदाध्याय उदात्तः संहिता-गमे। अकारस्तस्मात् पर इति वाक्यशेषः। तेनाय–
मर्थः। यो वर्णः पदाध्यायने नोदात्तस्वरितः। प्रचयो वा। संहितायामुदात्तस्याच्चेत्। तस्मात् परपदादिगतोकारोस्त्रीति मन्तव्यम्। यथा। उद्धृतो हुतेऽग्नि हो–
त्रे। अध्वर्यो वेरपाः। सुभेषजं यथा सति। भ्रात्रव्यो यजमानो यजमानस्या। यश्चोदात्तः पदाध्येये स्वरितः संहितागमे। पूर्ववद्वाक्यशेषः। तेनायमर्थः। –
यो वर्णः पदकाले उदात्तः संहितायां स्वर्यते। तस्मादपि परोकारपदादि वेदितव्यः। यथा। एव श्रायसो…याजनं यतेव सङ्करोति। अघोषा–
क्षरात् पूर्वः ओकारः सांहितश्च यः। अत्रापि पूर्ववद्वाक्यशेषः। अघोषाक्षरात् पूर्वात् सांहितो य ओकार…पि परः। पदादिगतोकारोस्ति। –
अघोषाक्षराणि प्राग॥।खेदः शितानि। ऊष्म विसर्जनीय्य प्रथमद्वितीय्या अघोषाः। नहकारः। व्यञ्जनशेषो घोषवानिति। … … –
तप्यत। अभिषुतो पूतपाः। ॥।षयो श्राम्यन्। मथ-व्योसानीति। अघोषाक्षरतः पूर्वमिति किम्। सूर्यो ज्योतिषाम्। सांहित इति किम्। अ… तेभ्यः परः पदाध्यायेत्वतारस्या–
त् पदादिगः। सार्थस्य पूर्वश्लोकस्य शेषोऽयम्। एवं तावत्। पूर्वलिङ्गमुक्तम्। इदानीं पश्चिमलिङ्गमाह। संयोगादिगतो रेफे…रः परोनु तु। एतस्मादकारतोकारोऽ–
स्तीति। यथा। मखस्य मायशोय्या(र्या)त्। लोकेऽर्धुकम्। अर्यमार्यमणमेव। संयोगादिगत इति किम्। यो रुद्रो अग्नौ। अस्यापवादः। चकारपरो न त्विति। आर्तिमार्छेयुः। पुनरपि पाश्चा–
त्यलिङ्गमाह। संयोगाद्युत्तमो यश्च पदस्थस्वरितो न तु। अत्रापि पूर्ववद्वाक्यशेषः। तेनायमर्थः। पदाध्ययनकालेऽपि स्थितसंयोगा उत्तरस्यादपि पूर्व आकारः –
पदादिभूतोऽस्ति। सधस्थेङ्गिरस्वत्। अवरुन्धेञ्जलिना जुहोति। पावकोन्नेनैवास्य। तस्माद्योगेऽन्यासाम्। संयोगाद्यादिति किम्। तेन पूर्वन्तः। गौर्यत्राधिष्कं नान्यमेहत्। –
अस्यापवादः। स्वरितो न त्विति। सेनान्योऽग्रहे। असावादित्यो न्यङ् रश्मिभिः। पुनश्च पश्चात्य-लिङ्गमाह। यश्चानुस्लार एतेभ्योऽकारः पूर्वः पदादिगः। अनुस्वारादपि –
पूर्वोऽकारोऽस्तीति। हवामहें हो मुचम्। पशवः सोमोंशून्। अयांश भुवा। एते ॥।कारः पूर्वः पदादिग इति पूर्वोक्तस्त्रयस्य श्लोकस्य शेषोऽयम्। –
इदानीं सर्वविभक्त्यन्ता नकारादीन्दर्शयितुमाह। अष्यास्वरेन्तर्धाभ्यां श्लोकद्वयेन च। अष्टासु रक्षागन्यग्रममर्धोदात्ताश्विना श्रुतिः। चन्द्रमा धाताष्टौ। स्वाहाष्टाभ्यां –
स्वाहा। आयतनेषु मे हन्। ते सुराय देवानाम्। ततो वै ते सुराणाम्। साष्टाक्षरासमपद्यत। अष्टाक्षराणि अग्निनाग्नि…ध्यते त्वरुन्धेग्नये मात्रे। आनो दिवो –
विष्णू। साग्रे प्राश्नात्। … ॥शे वा ॥। नाध्वर्यू सा…वाभवत्। मध्ये …ति किम्। दक्ष॥।श्विन…लम्। अ… …श्रुतः। पुरुग्रारण्येषु। –
सादितिरब्रवीत्। तेदित्यांस-मध्रियन्त। न स्वरान्तादिति किम्। मेदितिश्च मेद्यौः। अश्वशब्दो स शोन्तो मृतशब्दो न यान्तकः। प्रभः पित्राश्वोऽसि। देवताश्वयुजौ। विश्वोन्त इति किम्। द्यावापृथिव्याश्वावित्। –
यजतेश्व श्वोस्मै। यस्य छायामृतम्। मृत्योर्मुक्षीय्य(य)मातृतात्। नयान्तक इति किम्। यथामृतायानुस्तरणीं घ्नन्ति। कृन्त तेनाच पूर्वस्तु तत्राकारो न विद्यते। कृन्तते। अना इत्येवं पूर्वस्याकारो न –
विद्यते। निकृन्तते मृता वा एषा त्वगमेध्या। अनामृत एव। अध्वर्युशब्दश्चेत्येते श्रुत्यैवाकारपूर्वकाः। नासास्थि ते सोमेध्वर्युः। अश्विनाध्वर्यू सादयतामिह त्वाश्रुत्यैव श्रावणमात्रेणा–
कारादिकाः। न विभक्त्यादिभिः कार्य इत्यर्थः। यद्यदिति श्लोकः। यद्यद्दत्वत इत्यत्र परपक्षगतं पदम्। स्वाहा परपक्षगतमिति किम्। स्वाहा प्राणिने स्वाहा। जनतायेति किम्। स्वाहा प्रजना–
य स्वाहा। उपसर्गेङ्ग्यपूर्वोकारत्तमत्तानकुर्वत। उपनोगोऽष्ठ-माकः। प्रतिधातवे कः। उपसर्ग्ङ्ग्यपूर्व इति किम्। मिधुयाकर्भागधेयम्। आदित्येभ्यस्त्वाक्तं रिहाणाः। आक्रान्वाजी। –
देवा वै यद्यज्ञे कुर्वत। ते कूपारस्य वाचे। पत्नयोऽग्रे कुर्वन्। ये कर्णाः स आज्ये। उत्तरमिति किम्। ये कर्णाः स पयसि। वित्वाकामयन्त। पृथिवीमाक्रमिषम्। सा कामयतौष–
धीभिः। समुचित्तान्याकरम्। च मे कृष्टपच्यं च मे। पाश्चात्यमिति किम्। ओषधयश्च मे कुष्टपच्यं च। वाच्याक्रंस्त। यथाक्षन्नापन्नम्। ऋतेनारभतेक्ष्णया परिहरति। अक्षीभ्यां स्वाहा। अनु–
ज्योतिषागुः। अजर उष आगाः। आ॥। इति किम्। धन्वनागाः। स आयुरागात्सुरभिर्वसानः। न परापरमिति किम्। अवहायपरागात्। आगन्तप…च्छत्सोऽब्रवीत्। पयस्वाम् अग्नागमौ –
ईशतमाघशंसः। अवग्रह-वन्ती किम्। उत वाघास्यालात्। वायुर्भूत्वा चरत्। अनुमृश्य योनिमाच्छिनत्। सूच्याच्छिद्यमानया। सुवर्धा…त्। शत्रुर्मे इति किम्। …रे चरुम्। –
गामाजेत्ताम्। वीरा आजायन्त। पुत्रो जातस्यात्तेजस्वी। नोदात्त इति किम्। पुत्रो जातस्यात्तेज एव। पर्णं पराजिहीत। यन्तो जायाङ्घ…छन्दः। –
वीततमानिह व्याजस्रो वक्षि। ते पृथिवीमा-जयन्। नैधा पदपूर्वश्चेति। अजन्नस्यापवादार्थः। न युधापदपूर्वश्चेति किम्। …जयन्। यणिष्ठास्ता कृष्णवे। श्र॥।सा–
त्रिंश्रद्धादेवम्। तनुवमातिधात्। येऽत्रस्थपुराणाः। क्षुरपविर्भूत्वा तिष्ठत्। नक्षत्राणां मा तीकाशात्। प्रजायन्ते त्रीश्चाद्याश्च। स्वाहा कल्वा(ट्वा)ह…हिः समुद्रं प्रण। अर्कभ्योऽर्कभ्य इति किम्। सदना–
नि कृत्वा दिक्। मात्रैवास्यै साधो युक्तेन। अथेति किम्। रजताथ हरिणी। ताः सोमाय राज्ञे ददात्। अङ्गिरसश्चाग्नीनादधत। अग्ने दग्धा यो। प्रविष्टभागोदन्तको हि। सह कुम्भ्यादा–
त्। राष्ट्रमाददत। योदाभ्यं गृहीत्वा। पादिमाद्यदिवः। ताभिर्वै ते दिशोद्रंहन्। अनुहायरेत आदत्त तत्। तदिति किम्। तावन्नोदत्तेति। आसत तेषां तिशोदस्यन्। पूषाध्वनः पातु। गाहमा–
नो दायः। तेऽस्मिन् जवमादधुः। सोऽग्नये ध्रियते। लोकांस्त्रेधा दुहत्। सहसादित्सन्त। पूषाधिपतिरासीत्। इदमहं रमक्षाधमम्। सा रेतोधत्त। तद्धाताधत्त। –
उपस्थ आधत्त। पूषामाधात्। द्विर्माधा इति। इतीति किम्। तस्मि-न्माधा स्वाहा। आरेतोऽधत्तेति किम्। देवेभ्यो देवत्राधत्त। उपप्रागात्सुमन्मैधायि। मेधायीति किम्। अयम्। इह। –
प्रथमोऽधायि। वरुणराजानोऽधस्तात्। सत्यता तेऽनुष्ठुया। सङ्कुन्दनो निमिषः। सङ्कुन्दन इति किम्। अन्नं व इषवो निमिषः। यद्वाचोनाप्तं तत्। च मे न मित्रं च मे। त्रेधा नक्ति। त्र(तृ)–
। देवस्त्वा सविता मध्वानक्तु। स्वाहा न शन्यवस्फूर्जन्। सैनानीकेन। हूयन्ते नायतना अन्याः। यतना इति किम्। …वानाह देभुः। त्रयोऽनध्वाहः सनीवाल्यै। मनो न –
ँ ।वैनाः। परिमोष एव सोऽकृतम्। अनुतोदात्तमन्व…नो वाहौ ,…योः। अनुपिता न … तोमात्त इति किम्। प्रजयान्वग्रे। एतत् प्रत्युदा—
हरणं तु श्लोकपूर्त्यर्थम्। स्वयमेवोक्तमन्वग्र इति। स्वराज्ञे न …न्नवाहाविति किम्। … हंसी… …रुद्धे…ह इति किम्। –
सम्पद्यन्ते न वान्यानि। मेवेहच्च मे न ध्वां च मे। अन्यो निर्दिष्टभागोऽन्यः। एषो नपोब्धः। एवान्तं गत्वा पश्चात् प… अभीष्टहा पिबत्। शीर्षाणि परापतत्। आप्राद्यावा–
पृथिवी। ज्योतिषापस्ततान। अन्तोदात्त इति किम्। स्वाहापो देवीः। अवयजतेऽपो नप्त्रियं च। सा प्राप्यन्यवर्तत। अप्येति किम्। साग्रे प्राश्नात्। यथाप्सुना वा संयात्येवम्। –
भद्रशाचेपूपम्। प्राणाय त्वापानाय त्वा। इध्मेऽपि मयूखान्। स्वाहापां मोदाय स्वाहा। तां जमदग्नि-स्तपसापश्यत् दहरं वै सापराभ्याम्। तानि तपसा पश्यन्। सा –
प्रथत सा पृथिव्यभवत्। भुवो देवानां कर्मणा पसा। राका परपक्षः। रेतः परापतत्। आत्मानमां प्रीणीत। द(दि)क्भ्य(ग्भ्य) आबाधन्त। –
सो सुरेभ्यो बिभेत्। साब्रवीदस्मे वै। –
वसवो बिभरुः। तं वसवो ब्रुवन्। यज्ञदुग्धाः परा भवन्। उत्तरतोऽभिप्रयायी जयति। नवो भागानि। अनुपात्तो भ्रवमिति। न परापरमिति किम्। ततो मा परा –
भ्रवमिति। सुवरा भरं निदम्। पृथिव्या अध्याभरत्। आत्मनो मिन्दाभूत्। शतोतयेभिमातिषाहे। राजन्योऽभितः। सा सूतवशाभवत्। असुरान् पराभावयन्। वीरुधो –
भवन्निति। सूषिराभ्रिर्भवति। प्रयुज्यन्तेऽमुमेव। रक्षोहामीव चातनः। स्वयमात्रण्णामूमेव। सामन्वतोच्छेषणात्। यदाहवनीयेऽमुष्मिन्। रक्षोहा मित्रान्। आमूर–
ज प्रत्यावर्तयेमाः। जघ्नुष ऋतवो मुह्यत्। आमुष्मादमुष्यै। स्वयमात्र-ण्णाममुष्यामेव। अच्युतोऽमात्योऽसि। सर्पा वै …न्यन्त। धीयतेऽमुष्मा आहवनीय्यः। –
अलोमकामेध्या। आमिक्षयामावास्यायाम्। अवग्रहवर्तीति किम्। भूमा…याते अग्ने…येति किम्।
–
विष्णवे त्वायाते। विरोकेय स्थूणौ। स्थूणाविति किम्। लोकार्च्यवते यः। त आजय… य स्वाहा। सृ…यत्। –
रोदात्तमिति किम्। आय(प)दिषे। अमृतं च मे यक्ष्मं च मे। यक्ष्ममिति किम्। परा यक्ष्मं सुवामि ते। सञ्ज्ञान्ययाजयत्। उपवायामेति। सव्यो युत्तो … तिकिम्। दक्षिणो पुत्नो ह इति। पेशाया–
नीति। न स्वरान्त इति किम्। यास्ते अग्ने समिधो यानि। द्वापरो याताम्। स्वाहायुताय स्वाहा। लोकं प्रणायातया माह्यसौ। हीति किम्। शिथिलो यातया मा … यातयात्निया यातयात्नियै वै न। –
देवकृतमेनो याम। विश्वरूपेय स्मयम्। पुनस्ते प्राण आयति। अयज्ञो वा एष यो सामा। अत्यन्यानगाम्। भूमिर्भूम्नेत्यत्र विसनुवाकेषु अयमिति पदस्यात्। अवरुन्धेयं ते यो निऋऋ-त्विय इत्याह। यन्त्वायं –
स्वधितिस्तेति जानः। आयं गौः प्रश्निः। एतेष्वनुवाकेषु किम्। वैश्वानर-मवरुन्धेयं कामयेत। मन्द कृत्वायन्ते सुषाव। आयन्नरः सुदा नवः। निष्णीतो जायते शस्ते प्रजाभ्यः नमः तमः त्वया –
वग्रतः राज्ञे जर्हृषाणः राजा। आविन्नः मामुचे गच्छ ते। चिनुते स्वाहे-त्येतेभ्यः परमयम् इ पदं स्यात्। निष्कृतोऽयं यज्ञियम्। पशुर्जायते यं पुरः। आशास्तेऽयम्। प्रजाभ्यो –
यं दक्षिणा। यो वै नो यं मृयते। श्रेष्ठतमायाम्। त्वयायं वृत्रम्। उपहूतोऽयम्। स्वराज्ञेयं वा इन्द्रः। इषाणोऽयं वाजम्। अयं वा इन्द्रो राजायम्। आविन्नोयमसौ। –
को मायमुपन्युपरि। इन्द्रायां हो मुचेयं नो राजा। इष्टापूर्तेन गच्छते यन्नः। अग्निं चिनुतेऽयं सः। आज्यस्य वे तु स्वाहा यं नमः। एभ्यः परमिति किम्। यन्नः समानो यः समा–
नः। तस्मादिति पूर्वोत्तरस्यापलादोऽयम्। माभ्यः परमिति कारिरादित्वे जनयत् पदं निविष्टम्। ततः परद्विष्यादिति पदं विद्यते चेत् अकारादिं न भवति। यथा वीर्येऽग्निं चिनुते। मा–
भेर्मारो मो एषाम्। रथिभ्यो रथेभ्यश्च। प्रथममिति किम्। नमो रथेभ्यः। यो समानोरातीयति। देवपानो रा इव। अकवादि द्वियम्। –
नाथ सूर्यस्य चक्षुरारुह …व्यां सारेण …द्यवेर…कमा… एषा लो–
॥।मेध्या। मेधाया लभ…तासां वरम्। लभत। पर…वमा। तेनोवं तु। आ…व-व्रतन्। …निति किम्। … मा त्वावृका –
अघायवः। यो विद्वानिष्टकाम्। पुत्रं मेवधीरिति। मेवधीरिति किम्। माहे हार्दित्विषावधीः। यथाश्वोयत्तो विमुच्यमानः। मुच्य[मान] इति किम्। सावराध्वृ-कित्या तिष्ठत्। दुगे वै हन्ता वोचधाः। यानावह उशतः। स्वाहा –
वट्याभ्यः। ततो वै भ्यो विन्दत। त्वां गावो वृणतराज्याय। सध्यावृहत्। ततो नो वृष्यावत। युष्मानिन्द्रो वृणीत। इन्द्रो वृणीतेति किम्। मत्तो वृणीत सख्यम्। तं वो माव कृमिषम्। आसते वत्तिमेव। परोवरैः। –
स्वाहा वस्युरसि। त्वया वसेन। प्राणो वापानः। विश्वं ह्येषावति। परापरमिति किम्। परमव्यां परावति। उपांश्वन्तर्यामा वजा-वयः। अजेति किम्। वस्तो वय इति। इ(उ)क्षवो वार्येभ्यः। ये वा –
वटेषु शेरते। परो वरेत ताः। तता इति किम्। एवावसानेवरे। वामभ्रता वृञ्जत। पराच्यव्याकृता वदत्। यो विप्रति गृह्णाति। सत्व–
ता वसत्। स्वाहा वर्ष्याभ्य स्वाहा। पश्चात्य इति किम्। स्वाहा वर इक्षवः। सा कृष्णा विरभवत्। समुद्रस्य त्वा वातया। सूर्यन्तमसा विध्यत्। मा सुपर्णो व्यधमाना। त्रायस्वनो वृकेभिः। ताभि–
र्नोविता भव। उपवेतसे वत्त(वात)रम्। तरमिति किम्। प्रजावदस्मे द्रविणा यजस्व। उपहवन्तेशीय। अष्टाश्रिर्भवति। स्वाहा शीत्यै स्वाहा। मनसा गर्भ आशयत्। अग्ने दब्धा योशीततनो। म–
नस्त्वाष्टू-र्वन्तरिक्षम्। देवताषाडानक्षत्रम्। स्वाहाष्ठीवद्भ्यां स्वाहा। वृत्रस्य कनीनिकासि। वृथासृजत्। सुदिना सा सदिष्टिः। नोदात्त इति किम्। अभ्यासज्जजानयः। प्रत्नं सधस्थ मा सदत्। ते –
मैत्र(त्रा) मृत्यवे-सितः। य आसिचत्। शर्मवरूध मा सदस्सुवः। आ इति किम्। ऐन्द्रिया सदः। आमास्कान् सह प्रजया। सहेति किम्। दिवं मास्कान्। गयः प्रधि(थि)…नोत्। जायता मास्मिन्द्राष्ट्रे राजन्यः। अध्व–
र्योः स्रुच मास्य स्वेत्याह। रूरौ दक्षिण आसादयन्। नक्षत्रविहितासौ। स्त्रि…स्यति। एकयास्तवत स्वाहास्थ—
भ्यां स्वाहा। इङ्ग्यमिति किम्। य एतस्मिन् लोके स्थ। स्वाहास्थन्वते। विश्वे स्मेधत्त। क्ल…द्यमुप्मन् …न्तमिति –
सुषदा भव। च मेस्थानि च मे। आसीदद्विश्वा। पिन्वमाना-स्मिन् सीते पयसाभ्याववृस्व। इयं वै ध्रुवा स्यामेव। नीहिवोत्विति किम्। वाचः प्रन्वदित…पातः। व्यपज्ञस्य। छेच्क् इन् थे मनुस्च्रिप्त्। –
अहभून ऋषिः। अष्टमेहन्नाग्रयणः। मधुषा हुतातो ग्राह्म्यम्। देवा अग्र आहरन्। स्वाहा होत्रे। तमाहरन्तेन। तस्यामंशमाहरन्त। अग्निस्तत् पुनरा…तवेदा विचर्षणिः। आत्वाहारिषम्। अन्धादेको –
हुतादेकः। सम्पत्नी पत्याहं गच्छे। तमभवन् कथाहास्ता इति। तमाह रतान्तेन। एवमकारादीनि पदान्युक्तानि। इति ह्रस्वसङ्ग्रहः समाप्तः। अवर्णि समाप्तम्। श्री दक्षिणामूर्तये नमः। –
आग्नीध्राग्रयणाज्योपावर्ताप्नोत्यायुधश्रुतिः। नमो वृत्तिवत्यर्चाग्नीध्रे। इद्ध्र इति किम्। दक्षिणाग्नीषोमीय्यम्। साग्रयणं प्रत्यागच्छत्। तन्मा जिह्वाज्यमसि। पशव उपावर्तत। –
इयमुपावर्त्यति। उपेति किम्। दक्षिणा वर्तत। तेन नाप्नुवन्ते। न परां प्राप्नोति। शतायुधाय यज्ञायुधानि। आशीराहवनीय्याग्ने याग्नामुष्यायणश्रुतिः। सत्याशीरित्या–
ह। वीत्रस्यर्ध्याह-वनीय्यस्य। दक्षिणाग्नेयमष्टाकपालम्। प्रहृत्याग्ना वैष्णवेन। इदमहममष्यामुष्यायणस्य। आत्मशब्दो नो रसादिरायुशब्दो नघात्परम्। सात्मानमेवा–
ग्निं चिनुते। नो रसादिति किम्। समीची उरसात्मना। इषायुषा। स दक्षिणाभिर्ब्रह्मायुष्मत्। अनघात् पर इति किम्। उत्तरतो घायुरभिदा सति। अन्तोदात्ता निहता वाप्यादित्य श्रुतिरिष्यते। –
येनादित्या वसवो। अन्तोदात्त इति किम्। प्रतित्वादित्यास्त्वश्वेत्तु। अश्विनारण्यशब्दौ चाप्यन्तोदात्तौ श्रुतिः। यस्याश्विनेशस्य माने। हिनस्ति नारण्यान्। अन्तोदात्ताविति किम्। –
सु ॥। वाश्विनाध्वर्यू। परिकारण्येषु। आहत्यायतनो ॥।शब्दो नापूर्वको … नामैषाहुतिर्वै ॥। कर्मणि। सा…वैक्षतः। त्वनाप्तिर्वके नेत्विति किम्। –
…हितिर्वै जलाश्च। ह्रयभदायतनाः। उपाकुर्यादपो…त्या त्रिताय च। प्र…कमुप॥।र्या॥ निर्मन्थ्य…रोति यावति। –
अपोपादिति किम्। मिथुनं सारस्वत्या करोति। उपाकृताय स्वाहा। इष्टिष्वाकुलाकूत्या कुर्वन्नाकृतिरकृतम्। प्रातः सवनस्या॥।ले। इष्टिरिति द्वितीय्यकाण्डस्य द्वितीय्य-तृतीय्य-चतुर्थानाम्। आप्त्वा काल आगते। –
इत्याहा कृत्या हि पुरुषः। अध्वर्युरुपाकुर्वन्। हव्या कृतिः सत्या मनसः। उपाकृतं शशमानम्। आकृन्दयत आकुम्यत वाक्रमणमित्यपि। उच्चैर्घोषायाक्रन्द-यते। अध्वनाक्रम्य वाजिन्। ऋचाक्रमणम्। आकृताय तथा तात्या–
कुतमाखर आमगन्। यत्रा-कृताय मनुष्यरथः। उपाकृत्य पञ्च जुहोति। चित्तिश्चाकृतं चाकूतिश्च। मृगाखरेय दिनागच्छेत्। देवा इहा-गममन्। आग्निमारुतत्। गश्चोपागुरागमधेङ्ग्यकम्। वैश्वदेवाग्नि–
मारुते। कश्च नागः। उपमामुपा-गुः। जनयन्नुपागाम्। इङ्ग्यमिति किम्। नान्यानुपागाम्। उपागह्यागमिष्यांश्च गच्छेदाघानुमप्यधाः। समना उपागहि। उपेति किम्। मण्डूकिताभिरागहि। त इहागमिष्ठाः। –
यदि नागच्छेत्। ध्रुवाघार-माघार्य। सोच्चमाघारयेदिङ्ग्योप्याजिमप्यथा। यदेकयाघारयेत्। सोच्चमिति किम्। जिह्मन्तस्याघारयेत्। स्थूरियवाचितम्। इङ्ग्यान्तमिति किम्। अग्निं वाचितम्। धन्वना –
जिज्ञयेम। अञ्चिताण्डा-भ्यमातं च्यादातिथ्यं चातपत्यथ। यदपकूलयाञ्जीत। स्वाहाण्डाभ्यां स्वाहा। पर्णवल्कैर्व्यातं च्यात्(स्यात्)। अविमुक्तो त्योधातिथ्यम्। स्वाहा तपति वर्षन्। आतप्यते प्यातप–
ते प्यातपायातताविने। स्वाहा तप्स्यते स्वाहा तपते स्वाहातपाय स्वाहा रुद्रायातताविने। आतङ्क्येनाप्यातपश्चातप्यायात्त आदित्। श्रतातङ्क्येन। छापायै चानपतश्च। –
ईद्ध्रियाय चातप्याय च। अनुपलाभायात्तः। कृत्वादित्पृथिवी। आदायादिष्टमामाद्याद्यास्तथा दहनमित्यपि। सङ्गृह्यादाय। इति नादिष्टम्। नाद्या प्रजापतेः। अत्री चाद्याश्च। यज्ञवेशसंवादहनं वा। –
आधानाश्चाधिमाधीतमाधिपत्यं तथाधयः। हस्तादानाः पुरुषः। स्वाहाधि-माधीताय। स्वाहाधीतं मनसे वरुणस्याधिपत्यम्। तस्याधयोपर… आधानं चाप्यान्त्यायन आनुजावर इत्यपि। –
अग्नेस्तूषाधानम्। व्यग्निपश्चान्त्यायतश्च। गृह्णीतानुजाव…श्विनौ वै। जावर इति किम्। अनुपिता अनुभ्राता। आनृचुश्चानुष्टुभा वाक् तथा चाप… …चानृचुर्यत्। अनुष्टुभा वा … इनसायं –
त्वाग्ने। अथ प्रवाप्स्यध(थ) तवेति। आप्त्यै चाप्त्वा तथाप्त्वा चाप्त्यापस्वारान्त एव च। चतुरवर्तस्या-प्त्या एकधा। अहोरात्रण्येलाप्त्वेष्टकाम्। तेषामेवैषाप्ता। सा प्रात्यवर्ततरायस्थो –
षेणापो देवीः। स्वारान्न इति किम्। ज्योतिषापस्ततान। पश्यतापश्चापयितापलायिताय चोत्तरम्। पश्यतापश्शिवया। पश्यतेति किम्। ज्योतिषापस्ततान। होतानापस्तस्यापयिता। –
स्वाहा पलायिताय स्वाहा। उत्तरमिति किम्। पलायिष्यमाणाय स्वाहा पलायिताय स्वाहा। यजुषा प्राप्तुमारभ्यश्चाभिराभ्यान्नवग्रहात्। न हीमे यजुषाप्तुमर्हति। पशून् प्राप्तुमित्याहुः। –
यजुषा प्रेति किम्। य इत्याहाप्तुमेव। तमेवा-भिरुपाप्नोति। इमानेवाभ्यो लोकान्। इत्याहाभ्यामेवैनम्। अवग्रहान्तेति किम्। ऋक्सामाभ्यां यजुषा। आम्बानामामनं –
चासादाममर्चामयाविनः। सत्यायाम्बानां चरुम्। स्वाहा मनमसि। किं च नाममत्। ग्रतामयाविनः। आमिक्षयामयत्यायुं उपयान्त्यायन्तीं तथा। मैत्रावरुण्यामिक्षया। यस्यामयति –
प्राणाग्रहाः। वृद्धायुमनुवृद्धयो। नमस्यन्त उपायन्ति। उपिति किम्। अनुधन्वनायन्ति। धेनुमिवा-यतीम्। सिनाय सूर्यः पृथिव्या इत्येतेषु न चायते। सिताय स्वाहा सिताय स्वाहा। –
सूर्योमादेवो देवेभ्यः। पृथिव्यै स्वाहान्तरिक्षाय स्वाहा। एतेष्वनुवाकेषु आयते पदं न भवति। परावल्गते स्वाहा। अस्यापसादः। स्वाहायते स्वाहा। –
देवायते यजमानाय शर्म। शीकायते स्वाहा। आयासायायतायायो आर्तिर्येधाम् अथार्तवः। प्रयासाय स्वाहा यासाय स्वाहा। यधा(था)यतयासमृच्छते। –
अ…यो शीततनो। मनश्चार्तीये… ऋतत्वो सृज्यन्तार्वः। …भ्या दृश्यारमार्ध…दार्तिश्चा वर्थेषु च। यज्ञमेवारस…स्य चादस्य च। एवमवारमिति। सो–
पीथेनार्धन्त। देवतार्द्रानक्षत्रम्। नार्तिमार्छति। पञ्चर्तुष्वेवार्तवेष… ॥।च्चारभ्यते … र्त्यार…मप…त्वष्टा…वारे अस्मत्। यो–
यज्ञस्यार्त्या। आत्मने वा रमणं कुरुते। प्रजाः शुचार्पयत्। आरादालाद्यायालब्धापलब्धं च ननात् परम्। मनसा रादजनाम्। आतार्याय चालाद्याय च। स्वाहा लब्धाय स्वाहा। तनेवालब्धम्। नना–
त् परमिति किम्। नेवा नालब्धम्। अलभे ताप्या-लभत इत्येते सोदात्तकौ तथा। यत् पशूनालभेत। एव पूर्वया लभते। सोदात्ताविति किम्। अर्धर्चमालभेत। वशे कृत्वा लभते। आब्रश्चनत्त–
धा(था)वीतमाविराविद्धमित्यपि। यो वा व्रश्चनान्निर्येषति। प्राचीनावीतं पितृणाम्। सूर्यो नाविर्भवति। नेति किम्। सा कृष्णा विरभवत्। यथा विद्धं निष्कृन्तत्। आचिन्नावग्रहादाव्यं पूर्वाव–
ल्गत आवृतः। असावावदधीदेवाः। नावग्रहादितति किम्। प्रजावदस्मे-द्रविणायजस्व। नाव्यं प्रतिगृह्णाति। स्वाहा वल्लते स्वाहा। पूर्व इ(इति) किम्। स्वाहा परेवल्गते स्वाहा। –
दक्षिणावृत्तो मासाः। आवापस्य तथा वृत्या मूविवेशाप्युदात्तवान्। अक्षा वापस्य गृहे। आचिकेत्व-त्याहाव्रत्यै। भुवना विवेश। उदात्ताविति किम्। अग्नेरनीकमप आविवेश। आववर्ति–
तथा व्याधा आविष्ठितमथाशिरम्। उत्तरवेदिरुपाववर्ति। उपाव्याधो भवति। उष्णीषेणाविष्टितं भवति। सा शिरमेवैनम्। आग्नादाश्राव्यमाश्रेषा आशिति नेतथा श च। तत्प्रागग्नात्सारे। –
अन्वारभ्या श्राव्यम्। देवता श्रेषानक्षत्रम्। स्वाहा शितिम्ने स्वाहा। मक्षिकाशयद्वास्वरौ। आशा नामा शुमाश्यं चाश्रवयेदप्युदात्तवान्। उपस्थाशानां मित्रवदस्त्वोजः। गिराशुञ्जयन्तम्। –
निर्यासस्य नाश्यम्। अनन्वारभ्याश्रवयेत्स्वात्। उदात्तवानिति किम्। तत्तिष्ठन्नाश्रावयेत्। तथा चाशुरथावस्य त्वासन्नास्त्वामुपास्महे। आशुषेणाय चाशुरथाय च। विश्वदावस्य त्वा –
सञ्जुहोमि। सहास्तान्ते। ज्योतिरूपास्महे। आसीतास्ते तथा सा ते आसीनश्चासुरस्तथा। न सहासीत। प्रतिमुच्यास्ते। पापीय्याश्चासाते। प्राणैर्दधारा –
सीनः। नामासुर आसीत्। त्वापरन्नासते धास्यादासिष्यत इति त्रयम्। तस्यासते हरयः सप्ततीरे। त्वापरन्नेति किम्। सते त्वासते त्वा। यथा स्यात् ग्रसितम्। ययेति किम्। यग्नो पत्रमा–
दयता स्यात्। आसिष्यते स्वाहा सीनाय स्वाहा सिताय। आसीदासामहे चापि त्वासामास्येन चा-सुरम्। ऋक्षा वा इयमलोमकासीत्। यावतीर्वासामहा एव। सोकामयता सामहम्। अग्नेस्त्वा–
स्येन। एतदुमे वा सुरम्। आसादयति चोदौत्त आसन्नाय तथाप्यध(थ)। प्रोक्षणीश्चासादयति। उदाता-विति किम्। वारुण्यर्चा सादयति। हव्यायै वा सन्नाय। आस्थातास्ताव आहावदसृत्या हवनस्त–
था। वीडयस्वास्थाता ते। उपास्तावः कलशः। निष्कृताहा वमवटम्। अन्यतस्तस्याहृत्या वदध्यात्। घ्राता हवनः। अल्पेनाहरन्ति स्यादाहनन्याय चाहलम्। अल्पेनाहरन्ति। अल्पेनाद्येति किम्। शीर्षा हरति। –
चाहनन्याय च। शकुन्तिका हलमिति। ऋतुनास्मोपहत्या प्रपरा श्राव्यानुवाक्यया। आहैत् पूर्व-माहुश्चेत्येषावणृः सुनिर्निता। ऋतुना। स्न। उपहत्य। प्र। परा। आश्राव्य। अनुवाक्यया। इत्येवं –
पूर्व आह। यथा। द्विः पुनृऋतु नाह। अरुणो हस्माह। उपहत्याहवनस्पतये। आहृत्य प्राह। आत्मानं पराह। आश्राव्याह देवान्। पुरोऽनुवाक्ययाह। एतत् पूर्वमिति –
किम्। एतावता हैनसा भवति। समुद्रं रसया सहाहुः। अवर्ण्यावर्णयोर्व्याख्यानं समाप्तम्। हरिः ॐ। शुभमस्तु।
गुणत्रयविहीना यजनत्रयविधायिने। श्रुति–
त्रयदृशेशश्वत् पुत्रत्रयमधे(थे) नमः। नमस्कृत्य विनेतारं विघ्नानामनुशिष्यते। अनिङ्ग्यमिङ्ग्यसादृश्याद्यत्सन्देहास्पदं पदम्। इत्यादिना श्लोकत्रयेणास्य शास्त्रस्यावि –
घा परिसमाप्तये मङ्गलमादधानोऽभीष्टदेवतां नमस्कृत्य विषयं दर्शयति। अनिङ्ग्यपदमनुशिष्यत इति। अनिङ्ग्यपदमित्यविभागपदमुच्यते। न तु समासपदम्। सत्यपि –
…मासत्वे शचीपति-र्बृहस्पतिरित्यादिनामनिङ्ग्यत्वात् समासत्वं च व्युत्पत्या गम्यते। अनेकोदात्तं च व्युत्पत्या गम्यते। ईदृशानां समासे सत्यपि अञ्जसा युज्यते। प्रकृ–
ँ ष्वरोपपत्तेः। अन्यथाप्यनुदात्त-मपदमेकवर्जमितितावदुक्त्वाग(भ)म्। अ…नामेकता-रक्ष…नादात्त…विहि…च। अभ्य… …भागमेव –
ँ ।दमनिङ्ग्यमिति युक्तम्। अनुशासनं शिक्षणम्। इदमेवं प्रयोक्तव्यमिति। इह पुनः कृसरस्यानिङ्ग्यपदजातस्यानानुशासा नादव्याप्तिर्मा भूदि विषयं विशिनष्टि। न। अनिङ्ग्यमिङ्ग्यसादृश्या-द्यासन्देहा–
स्पदं पदमिति। इङ्ग्यसादृशयसन्देहनिमित्त-त्वाद्यत्पदं सन्दिह्यते तदेवनुशिष्यते। सन्देहव्युदासाय लक्षणवृत्तिरिति। सन्देहास्पदमिति। तस्यै रसः परा पतत्। यद्वितीय्यं परा पतदिति –
परापतदित्यादिव्यस्ते समस्तरूपद्वयं तु पदान्मातन्नात्रविषयं जातम्। उभयत्रापि विभावत्वेनानिङ्ग्यत्वात्। समभवत्तत्र। पुन-र्द्वयोर्लक्षणान्तरेण यो हियद्यत इत्यादिना –
ग्रन्थेनानिर्दिष्टो द्रष्टव्यः। अतः किमेतदखण्डमिति। यत् पदं सन्दिह्यते तदेवात्र विषय इति। अधे(थे)ह शास्त्रे संव्यवहारप्रकारमाह। श्रुतिश्रुच्छब्दनिर्दिष्टं व्याकृतं चापदा –
न भवतीत्यर्थः। चशब्दः। सोस्यामीत्यादिभिः विकृतस्य समुच्चयार्थः। यद्यप्याकारेण पदसञ्ज्ञाविधाननिमित्तपदात्मकत्वम्। अप्येषामनुष्ठेयम्। तथाप्येतैः –
सन्दीर्पा(घा)दिशेषस्या-निङ्ग्यत्वेनावक्ष्यमाणत्वादपदात्मकत्वधर्मत्वमेवेति। तद्विकृतस्य समुच्चयो युक्तः। इति श्रुत् हृदयस्तु लोके सिद्धार्थमेव। यथायोगमत्र पर्यायेण –
प्रयुज्यन्त इति। तस्मान्नानेककल्पना नादोषः। अत्र श्रुतिनिर्दिष्टं तावदुदाहरन्ति। आर्तवश्रुतिरित्यादि। तस्मादार्तवाः। तदार्तवानाम्। अनध्वाहश्रुदित्यादि। त्रयोनध्वाहः। अनध्वाहौ वारुणि। अच्छावाका यानिध्वाहम्। वाहिर्वा अनध्वान्। शब्दनिष्टम्। अजगरशब्द इत्यादि। बालायाजगरः। अजगरेण सर्पान्। –
एवं सर्वत्र द्विवचनबहुवचनेष्वपि द्रष्टव्यम्। अपदात्मकैरिति किम्। आग्रयणत्वम्। श्रेष्ठतमः। षोडशधा। समावत्शः वनस्पतिभ्यः। –
इत्येवमादि नामपदात्मकैर्विकृतामन्ङ्ग्यत्वं माभूदिति। अनिङ्ग्यत्वा आग्रयणशब्दा अनिङ्ग्यत्वावक्ष्यन्ते। अमित्यादीनां तु पदात्मकत्वम्। वस्तुत्वं भवेत्। एकधा ऋतुशः इत्यादिषु प्रयोगेषु –
द्रष्टव्यम्। अन्काराद्यकारादि च यत् पदम्। चशब्दो विकृतस्यानान्य-वदित्यनुक्षणर्थः। अन्कारादि वा आकारादि वा सत् विकृतं यत् पदमनन्यवत् स्यात्। इह पदग्रहण-मपवादात्मकेषु –
अनन्यवत् भावो मा भूदिति। हिरण्यमुपास्य जुहोति। अस्यन् विश्वा इत्यादिषु तद्वत् स्यादि समाद्यक्षरैरपीति। वक्ष्यमाणे विधिं न प्राप्नोति। तत्र अन्कारादि विकृतम्। अनामय–
च्च मे। अनमीवो भवानः। आमियावीशब्दवदिति नेङ्ग्यं वक्ष्यति। अकारादिकृतम्। अव्यथमाना-मिष्टकाम्। अव्यधमानाशब्दश्वदन्तशूकश्रुतिश्च नेङ्ग्यमिति वक्ष्यति। अनपव्ययन्तः अनुपदासुका। –
अपरावपीष्ठम्। अविमुच्यमानः। इत्यादिषूपसर्गेङ्ग्यपदानाम् अपदात्मकत्वात् अन्कारादिविकृताः अकारादिविकृताश्चानान्यवत् भूत्वा उन्नेया इति। भिः। भ्याम्। भ्यः। –
सुभिः। अर्वागो भावं ह्रस्वभागदीर्घं च। नित्यं विहाय नेङ्ग्यम्। भिः। भ्याम्। भ्यः। सु। इत्येतैः सह एतेभ्योर्वाक् पूर्वम्। ॐ गावं ह्रस्वभाक् अदीर्घं च। नित्यं विहाय –
वर्जयित्वा नेङ्ग्यं भवति। न विग्राह्यं भवतीत्यर्थः। अत्र ह्योभाववशो न विसर्जनीय्यः। विसर्जनीयविकार ओभाव इति निर्दिश्यते। तस्यै सम्भवेत्। ह्रस्वभाक्। छन्दः। अधातावृत्त–
विभागे ह्रस्वं व्यञ्जनपर इत्यत्रावग्रहाविधिकारे यथा स्यादिति। अधिकारे यस्य दीर्घस्य ह्रस्वविधानमस्ति। तदुच्यते। अदीर्घशब्दे न दीर्घशब्देन दीर्घादन्यद्धृ–
…व्यञ्जनं चोच्यते। प्लुतस्याभावात्। अतः पारिशेष…दीर्घ…दिति ग॥।ते। … ताय–
ँ स्यादिति। अतो वाघादेरपि सा वदद्भिरित्यत्र रुद्रेषु च श्वभ्यश्वपतद्भ्य इत्यादिहां पञ्चषडाक्ष…मपि विना तद…त्। उदित…द्दाशिम। –
पयसा सन्तनूभिः। सोमो रुद्रेभिः। पूष्णो हस्ताभ्याम्। दंष्ट्राभ्याम्। अक्षीभ्याम्। मानुषीभ्यस्त्वमङ्गिरः। जनतुस्रियासु। भन्दनासु कोतनासु आतनासु। भोवादीनि विहायेति किम्। विपक्षोभिः –
शमहोभ्याम्। अम्भोभ्यां स्वाहा। ह्रस्वभाक्। रात्रीभिः। ओषधीभिः। सामभिः पात्वस्मान्। हंसैरिव सखिभिः। हनूभ्याम्। मरुद्भिः। दोषभ्यां स्वाहा। हरिभ्यां त्वेन्द्रः। बाहुभ्याम्। –
स्तात्रप्रतिहर्तृभ्याम्। ऋत्सामभ्याम्। अस्थाभ्याम्। अग्निभ्यः पितृभ्यः जयुर्भ्यः। धन्वसु। हृत्सु। अर्वागिति। पूर्वे तस्यापवादोऽम्। गोग्रहणम्। तर्हि किमर्थम्। अछन्दसा नामो –
भावशङ्का निवृत्यर्थम्। तेन हिः(भिः)भ्यां भ्यः इत्येभ्योऽर्वाक् भूत्वा भोव इति गम्यते। अग्ने गोभिः। गीर्भीन्नहानि। सुरभिर्वसानः। सुरभिनो मुखाकरत्। सुरभीणि वियन्तु। –
दुन्दुभिर्मावदीति। या दुन्दुभौ। दुन्दुभीन् समाघ्नन्ति। इत्यादि तमपि पं(सं)गृह्यते। अर्वाक् सर्वं क्षुणाषु इत्येनेन सह अर्वाक् सर्वं नेङ्ग्यं भवति। पुरो यावानमाजिषु। –
रैरपि स्याद्यक्षरैर् समा-द्यक्षरैश्च सह तत् पूर्ववत् अर्वाक् सर्वमपि एतस्मान्नेङ्ग्यं भवति। अत्राक्षरैरिति निर्देशात् विभक्तित्व-विपक्षा नास्तीति दर्शयति। यदपस्या –
उपदधाति। अवस्युरसि दुवस्वान्। अग्नेस्त्वा स्येन। कत-मस्मै स्वाहा। रजसमपरस्मात्। अवीति किम्। नवधा शिरो विष्यूतम्। यद्यप्येतदविभागो समाद्यक्षं न भवति। –
अतः किमर्थं विशेषणमुच्यते। तथाप्यादेशविकृतम् अपि पदं गृह्यत इति ज्ञापनार्थम्। अनुदात्तविधौ तमग्रहणम्। मीडुष्टमेत्यत्र विकृतमपिशवमन्याये –
नव गृह्यते। वैकारादिपदं वैष्णवा वैश्वायुक्। वैष्णवा वैश्या इत्येताभ्याम्। अयुक् समस्तं पदं नेङ्ग्यं भवति। इतः प्राक् पदैकदेशमाश्रित्यानिङ्ग्यमुक्तः। इदानीं तत् –
पदकालात् सेन्यना-निङ्गयत्वमुच्यते। ता वैदेह्याहवन्। वैदकं मकुड्मः। वैकङ्कतिम्। इन्द्राय वै मृडाय। वैष्णवैश्वायुगिति किम्। वैष्णावरुणिं वशाम्। वैश्वदेव्यामिक्षा भवति। –
यद्विद्वश्वकर्मणानि जुहोति। सा सहादिति। सा सहा इत्येवमादिपदं नङ्ग्यं भवति। सा सह्यामप्रतन्यतः। वाजेषु सा सहत्। प्रतनासु सा सहिम्। सौकारादि यत्पदं नेङ्ग्यं भवति। सौवर्चनसः। –
सौस्रवसाय। सौत्रामण्या। वृत्रहा सौहार्देन। ते सौधन्वनाः। सपर्यादिपदं नेङ्ग्यम्। सपर्यन्तः पुरुप्रियम्। सहुरी सपर्यात्। निय…वीयामयादि च। नीय-वीय आम इत्यादिपदं –
नेङ्ग्यम्। मृत्यवे वा एष नयते। मृत्यवे नीयमानम्। पणिभिर्वियमाणः। यस्य ज्योगामयति। आमया व्यवेक्षेत। अदृनीयवीय आमयादिपदानामनुदात्तत्वेन मानमाणश्रुदन्तत्वेन वा निङ्ग्यत्वं –
कुलगोपः। अरात्यादि च। आराद्यादि च पदं नेङ्ग्यं भवति। अरातीयुता हन्ता। अराती वाचि दन्द्रिवः। अरातीयन्तमधरम्। वालादिपदं नेङ्ग्यम्। वा वाता जरताम्। वा वदतो अभ्रि-यस्य। –
वा वशानाः। वा वशतीः। वृषभं वा प्रधानम्। जशब्दायुक् प्रधादि च। जशब्देनायुक्। प्रध(थ) इत्येवमादिपदं नङ्ग्यम्। मित्रं प्रतिष्ठम्। प्रधि(थि)मा च मे। प्रधमानम्। येत्प्रधेताम्। उरु प्रधस्व। –
ँ ॥धर्माणि प्रथमान्यासन्। इति जशब्दायुगिति किम्। प्रथमजः प्रथमजाः। धूर्वा तिष्ठादिकम्पष्ठौ। धूर्वा अतिष्ठा इत्यादिपदं नेङ्ग्यम्। धूर्वधूव(र्व)न्तं धूर्वतम् अस्माद्धूर्वति। वयं धूर्वा–
ँ ।यज्ञा या तिष्ठमाना। यज्ञं प्रत्यतिष्ठिपाः। पषौ(ष्टौ) ही च मे। तिस्रः पष्ठौ ह्यः। तिर्यानित्यौ व्यधादि च। … आदित्यौ व्य…नेङ्ग्यम्। तिसास्तुर्यौ ह्यः। –
ँ त्यौ ह्यस्तारुद्राणाम्। अवतान्माव्यधितम्। ईदुपाद्यक्षन्तश्चेदेकव्यञ्जनमध्यगम्। यस्य प…द्यक्षरादनन्तरः। ईकारादिदं पाद्यक्षरं नङ्ग्यम्। तच्चोपाद्यक्षरमनन्तरमेकजाग–
तीययो-र्वयञ्जनयोः मध्यगतं चेत्। अजिजिपत वनस्पतयः। अवीवरतवोहिकम्। अमीमदन्त पितरः। ईदुपाद्यक्षर-मिति किम्। येषां न वावसानम्। अनु पूर्वं वियूय। तच्चेदेकव्यञ्जनमिति किम्। अग्न–
ये नीकवते। मेघशीकादिशब्दौ च वर्जयित्वा द्वितीयकौ। मेघशीक इत्येवमादिशब्दौ द्वितीयकौ वर्जयित्वा नेङ्ग्यं भवति। मेघायिष्यते स्वाहा मेघायते स्वाहा। शीकायिष्यते स्वाहा –
शीकायते स्वाहा। मामादिपदं नेङ्ग्यम्। मामतेयन्ते अग्ने। अधिमामहानः। मामकानां महांसि। एकताधाति त्रिकम्। एक-तायेत्यादिपदं नेङ्ग्यम्। एकताय द्विताय त्रिताय। इन्द्रङ्–
इति पदत्रयं नेङ्ग्यम्। इन्द्रङ् अन्याद्रङ् एताद्रङ्। त्रिकमिति किम्। प्रतिदृङ्। अत्र सवर्गौ ग्रहणलक्षणा अर्थम्। पदस्वरूपमेव लक्षयितुमुपायेन गणशो गृह्यते। –
अतो देशान्तरेऽपि तत्तथैवोन्नेयम्। यथा ईदृङ् वै राष्ट्रम्। प्रत्नधादि चतुष्कं चेत्। प्रत्नधादिचतुष्टयं नेङ्ग्यम्। प्रत्नधा पूर्वधा विश्वधा इमधा। चतुष्ट–
यमिति किम्। ज्येष्ठतातिम्। ईदृशायादिति श्रुतिः। ईदृशाय कीदृशाय तादृशाय सदृशाय। मृडातीदृषे। सदृशं क्रामति। तस्मात् सदृशीनाम्। यत्सदृश्यै। चतुरश्रीरिति किम्। विसदृशाय –
सुसदृशाय। रुद्रेषु च। द्वितीयादिष्वष्ट-स्वनुपसर्गयुक्। भवेम ते मकरायन्ये तीष्ण(क्ष्ण)गो पूर्ववास्त्वयुक्। अपञ्चाषडाक्षरः शब्दः। रुद्रैकादशा-नुवाकेषु द्वितीय्या–
दिष्विति। अनुपसर्गयुक्। उपसर्गादन्यः अनुपसर्गयुक्। उपसर्गः प्रादयः। भवे। तमे। कराय। न्ये। तीक्ष्णा। गो पूर्वा वास्तु। इत्येतैश्चायुक्। अपञ्चषाक्षरः। अष–
डक्षरश्च यः शब्दः। स नेनिङ्ग्यो भवति। बभ्रुशाय विव्याधिने। रोहतायस्थपतये। मन्त्रिणे वाणिजाय। ककुभाय निषङ्गिणे। नमो गिरिशाय स्वाहा यश्च। पशुपतये –
ँ ज्येष्ठाय च। उपसर्गा-द्ययुगिति किम्। संवृध्वने च। आतप्याय च। आलाद्याय च। अनुपसर्गयुगिति किम्। शम्भवे च इषुधिमते। नमः शङ्कराय च। सेनान्ये दिशाम्। तीक्ष्णेष्टवे। गचछ गोस्थानम्। –
नमः पूर्वजाय च। वास्तु-पाय च। अपञ्चषाक्षर इति किम्। हरिकेशाय। नषासूदसहादयः। नीप्या प्रधाशवासीनावट्यावार्यादिशब्द-वत्। विकृतापिनेङ्ग्यम्। निषादेभ्यः। सूद्याय च। –
सस्पिञ्जराय च। नामः सहमानाय। नीप्याय च। आयुधिने। आश्वे च। आसीनेभ्यः। अवट्याय च। अवार्याय च। अवर्ष्यायेत्येतत् तु वदेवा विकृतेति किम्। ईकारादाविमवापोवस–
वद्विप्रायुग्यासाश्रुतिः। प्रोधते च। ईम् कारानुवाके। ईम्। अव। अप। उप। सम्। नि। उत्। वि। इत्येतैरयुक्ता च या श्रुतिः। सा च प्रोथते। इति श्रुतिं च नेग्न्यम्। पलायि–
ताय। आसिष्यते। पलायिष्यमाणाय। आसीनाय। चङ्क्रमिष्यते। इति पदत्रयम्। प्रोधते। प्रोधत्। इदं तु प्रयुक्ते शङ्काभूदिति पृथक् उपात्तम्। ईमाद्ययुगिति –
किम्। ईकृताय स्वाहा। अवकृन्दते स्वाहा। अप। अनाप। उपरंस्यते। सम्मीलिष्यते। सन्दीयमानाय। निविष्टाय। उत्। स्थाप्यते। वि। ईक्षिष्यते। प्रभोऽर्प्स्यते। –
ऊर्ध्वे पक्षे दत्वतादावदातिर्हित्वा रेतस्काय चाप्राणते च। दत्वत इत्यनुवाके पक्षोर्ध्वपक्षे च। अरेतस्काय। प्राणते इति च हित्वा। अकारादिश्रुतिर्नेङ्ग्यम्। कारादिरदादिर–
ँ दि-रस्त्रलिङ्गनिदेशा पूर्वोक्ता श्रुतिरिह परामृश्यते। अदन्तकाय। अदन्तको हि तम्। अप्राणाय। अलोमाय। अलोमकासीत्। अनस्थिकाय। अनस्थिने। ऊर्ध्वे
–
ँ ॥क्षे इति किम्। अक्षण्वते। अदादिरिति किम्। प्रजनताय। हित्वा रेतस्काय चाप्रणं चेति किम्। अरेतस्काय। अप्राणते स्वाहा। एकाक्षरादित्पूर्व-मान–
ँ णश्रुदन्तकम्। बहिः शतोपसर्गायुक् विना सात्मानमित्यपि। एकमेवाक्षरं मोक्ष… आदिश्च…मानमाणश्रुग्भ्याम्। अकार-उकार-पाद्यां च पूर्विम्। ते तथोक्ते। एकाकरा॥।दित् –
पूर्वं मानमाणश्रुदन्तकम्। पदं नेङ्ग्यम्। भूमानमेवोपैति। सोमानं स्वरणम्। सहसा गाहमानः। जनमानं च केवलम्। अहृणापमाना विश्वेदेवाः। सूच्याश्चिन्द्यमानया। तस्माज्जञ्ज–
ह्यमानात्। असुरः क्रिय-माणः। यज्ञं दधतु श्रोषमाणः। जरिमाणं न आनम्। धूत्रिमाणम्। एकाक्षरादिति किम्। तावन्मानं स्यात्। परः सामानोभितः। सूत्रामाणम्। आदित् पूर्वमिति किम्। परः –
सा मातः। अन्तनामानौ। सत्य-धर्माणो अध्वरे। बहिः शतोपसर्गायुगिति किम्। बहिष्पवमाने। शतमानम्। विमाने। आधूयमानः। विचक्र-माणः। विच्छिद्यमानम्। विनासा(शा)त्मानमिति –
किम्। यः सात्मानं चिनुते। श्रुतं दशपुरोदक्षः स्वर्गात्मदुपसर्गयुक्। विहाय तारशब्दान्तं तथा तस्य श्रुदन्तकम्। श्रुदं दश। पुरः। दक्षः। स्वाग त्वक् इत्येतैरुप–
सर्गः चायुग्विहायताशब्दान्तं पदं नेङ्ग्यम्। तव्यश्रुदन्तकं पदं तथा। पूर्ववदुपसर्गयु-ग्विहाय पदं नेङ्ग्यम्। तथेत्युपसर्गयुग्विहायेत्यवदिति विशिष्यते –
श्रतमादिभिर्योगाभावात्। तारशब्दान्तं वयं तर्पयितारः। तदिता(त)रस्याः। यदतोऽध्यर्चितारः। श्रुतमिति दुयुगविहायेति किम्। श्रुतं कर्तारम्। दश होतारम्। पुर एतारः। –
दक्षपितारः। स्वगा कर्तारम्। त्वत्पितारो अग्ने। उपगातारो मरुतः। अवगमयितारः। अग्नावग्निश्चेतव्यः। अध्वर्तव्याः। उपसर्गयुग्विहायेति किम्। स्वेतव्यमिवेत्याहुः। –
सुप्रायुग्वान्तशब्दान्तम्। सुप्र इत्येताभ्यामयुग्वांसशब्दान्तं पदन्नेङ्ग्यम्। जक्षिवांसः। वृत्रज्ञघ्नि-वांसम्। सुप्रायुगिति किम्। सुविद्वांसः। … –
शिवांसम्। असुयुक् चीश्रुदन्तकम्। सुयुक्तादन्यत् चीश्रुदन्तकं पदं नेग्यम्। प्राची। प्रतीची। विश्वावसुः। घृताची। विषूची। असुयुनिति किम्। सुप्राची। सुप्रतीची। …–
यान्तान्तः शब्दा-वनुपसर्गकौ। धृतान्तौ। प्रचयन्तौ। इष्ठयान्त इत्येवमन्तौ शब्दौ उपसर्गरहितौ चेत् नेङ्ग्यौ भवतः। नाभा-नेदिष्ठौ शुभं गमिष्ठौ। अश्रमिष्ठाः। भूयिष्ठान्ते ॥।पा(या)श–
चिष्ठया। अभिवाजयतः। इन्द्रं महयन्तः। उपयन्तम्। पारयन्त्या। वृष्ट्या तर्पयन्तम्। अभ्रयन्ती मेघयन्ती वर्षयन्ती। धृतान्ताविति किम्। अजा-सिरयिष्ठा। अग्निष्ठान्तस्य। वाजं वाजयन्तः। अमित्रयन्तम्। उरुम्। –
अनुपसर्गाविति किम्। आयजिष्ठि स्वस्ति। अभिवर्तयन्तोयन्ति। अनपव्यन्तः। निस्संव्युत्थेर्मवीरास पूर्णायुक् त्रि चतुस्वरम्। एतैकाद्यापि वासान्तम्। निः। सम्। वि। उत्थ। ईर्म। –
वीरासः इत्येतैरयुक्त्र्यक्क्षरं चतुरक्षरं वा एता एका इत्येवादियुक् पदं सोऽन्तन्नेङ्ग्यम्। अत्र त्रि चतुस्व(स्स्व)रं कथम्। अधिकाक्षरव्यावृत्यर्थं न्यूनाक्षरस्य तु वा। –
स इत्यादेहास्पदयित्वा विषयात्। मघवानं सु(द्धु)तासः। अतन्द्रासः। अकृशासः। कृकलासः। ईदृक्षाविः। सदृक्षासः। निराद्यायुगिति किम्। स निर्यासोऽभवत्। सम्मिता सः। –
विशिखा सः। उत्थशा सः। ईर्मान्ता सः। सुवीरा सः। पूर्णमा सः। त्रि चतुस्वरमिति किम्। तुविं मृक्षा सः। अविदुष्टरा सः। सतधायां संश्रुदन्तकम्। यां सश्रुतदन्तकम्। –
पदं नेङ्ग्यम्। पूर्ववत् त्रि चतुस्वरं नेङ्ग्यम्। तथेति त्रि चतुस्वरमिति दृश्यते। निरादिभिर्योगाभावात्। भूयांसो सुराः। तस्मा-च्छ्रेयांसम्। कनीयांसि वै देवेषु। दाघीयां –
ँ ॥भगवः। पक्षप्रवयांसि। स्तान्मतमस्यन्तम्। स्तात्(सतात्)। मनमसि। इत्येवमन्तं पदन्नेङ्ग्यम्। अन्तग्रहणमनुक्तार्थम्। अवस्तात् परस्तात् पुरस्तात्। मिनीमसि। –
स्वतस्वन्तष्मतष्मन्तश्रुदन्तकम्। स्वतः। स्वन्तः। ष्मताष्मन्तः। उपश्रुदन्तकं पदन्नेङ्ग्यम्। पीपिवांसं सरस्वतः। सारस्वतौ होमौ। सार–
स्वताभ्यां(ण्याम्)। भ्राजस्वते। भ्राजस्वते। पयस्वन्तम्। ऊर्जस्वन्तम्। विवस्वन्तम्। वयस्वन्तः। पयस्वतीः। ज्योतिष्मतः। अग्नय आयुष्मते। ज्योतिष्मतीं त्वा। हविष्मन्तो नमसा। ज्योतिष्मन्तं त्वाग्ने। त्वतत्वन्त –
ष्यतष्यन्त श्रुदन्तं नोपसर्गयुक्। त्वतः अन्तः ष्यतः ष्यन्तः। इत्येवमन्तं पदं नेङ्ग्यम्। न चेदुपसर्गयुक्तम्। इन्द्रस्य वै मरुत्वतः। तद्वते(ने) स्वाहा। मरुत्वन्तं वृषभम्। करिष्यतः सविता। –
स्तनपिष्यते स्वाहा। अग्निं खतिष्यन्तः। धनं सनिष्यन्तीनाम्। नोपसर्ग-युगिति किम्। नियुत्वर्हे नियुत्वन्तं स्थेन। सम्प्लोष्यते। पराभविष्यन्तः। तवैतवेमहै महेमहिर्मध्यतकं तथा। –
तवै। तवे। महै। वहे। महिध्वमित्वेवमन्तं पदं पूर्ववदुपसर्गायुक् चेन्नेङ्ग्यम्। यन्तवे-नाथाय। हन्तवाम। जीवातवे। जीवातवे। कृन्वन्नकेतवे। –
यञ्जीवमग्नवामहै। वरुणेति शपामहे। सक्षीमहिशर्मण। अवृणीमहि। शुद्धध्वम्। तथेति किम्। अतेत वाम। प्रतिधातवेकः। समवत्यमेहे। अन्वा-रभामहे। इन्द्रेण –
समदध्वम्। उकश्रुदन्तकम्। यदप्याभावुकोपसर्गयुक्। अभावुकशशब्देन उपसर्गैर्युक्ता दद्यत्। उकश्रुदन्तकं यत्पदमपि नेङ्ग्यम्। प्रजा ग्राहुकस्यात्। अपशुर्भवु–
कः। तस्माद्रुद्रो घातुकः। उर्वारुकमिव। गावीधुकं चरुम्। अग्निं हारुकाः। वसु कोऽसि। क्रमुकमवदधाति। अभावोपसर्गायुगिति किम्। अनूर्ध्वं भूवुकम्। अनतिवादुक –
एनम्। प्राग्वागयुगान्दन्दागन्तं चेन्न चतुस्वरम्। प्राक् वाक् इत्येताभ्यामयकु आक्। अङ्। आङ्। इत्येवमन्तं पदमन्तं चतुस्वरम्। अनुपसर्ग-युक्ता देवं नेङ्ग्यम्। प्राक् अपाक् –
उदक् अधराक्। मा त्वान्वक्। मा तिर्यक्। यद्रियद्वायुः। दध्य-न्द्रिषिः। यः परमां द्विषङ्। प्राङ्वागयुगिति किम्। …जः। सुवागे –
अचतुस्वरमिति किम्। अस्मद्रियत्। उप। अवाका। अवातिर्यङ्। शतभिषक्। त्वान् षडन्तम्। त्वान् षाट्। इत्वेवमन्तं पदं नेङ्ग्यम्। चिकित्वाननुमन्यताम्। मरुत्वाम् इन्द्रः वृषभस्तुराषाट्। शुष्ठराक्रा॥।जताषम्। –
प्रतनाषाडसि। सषोपेतं विद्वान् मान् मदन्तकम्। सकारेण वा षकारेण वा संयुक्तम्। वीवत्। वान्। मान्। मत्। इत्येवमन्यतमान्तो यस्य पदस्य तन्नेङ्ग्यम्। तस्मादतस्वी च। तेजः सन्तं –
देवषु। ओजस्वी। पुरुषो हि रक्षस्वी। पयस्वद्वीरुधाम्। सर्पिष्वदातिथ्यम्। ऊर्जस्वन् पयस्वान्। दुवस्वान्। सर्पिष्वान्। भवति। चक्षुष्मान् भूयासम्। हविष्माम् अस्तु। ब्रह्मायुष्मत्। तत् –
ब्राह्मणैरायुष्मत्। सर्षोपेतमिति किम्। सप्रत्नवत्। सप्रत्नवत्। इडावान्। तेनांशुमत्। चीनाञ्चाञ्च स्वीनान्तश्रुत्। चीन। अञ्च। आञ्च। स्विन। इत्येवमन्तन्नेङ्ग्यम्। प्रतीचीनम्। –
पराचीनामुखा। विषुचीनान्। पात मा प्रत्यञ्चम्। तिर्यञ्चमन्वञ्चम्। तस्माद्विष्वञ्चौ। पराञ्चं चार्वाञ्चश्च। सद्ध्रियं च। अजुषन्नमस्विनः। मनस्विने। ओजस्विनी –
नामासि। तान्तं सव्यभुयुग्विना। महि इत्येताभ्यां युक्तं विना त्वान्तं नेङ्ग्यं भवति। तदुदित्वा वाचं यच्छति। मथित्वं तस्यावदध्यात्। भ्रात्रव्यं –
ग्राहयित्वा। मह्यभियुग्विनेति किम्। अन्तरिक्षं महित्वा। अभिसत्वा सहोजाः। अपि द्वादिश्च सङ्ख्या श्रुविहाय परनिप्रयुक्। परः। निः। प्र इत्येतैर्युक् –
विहाँ । सङ्ख्या वा श्रुतिर्नेङ्ग्यं भवति। अपि द्वादिश्च सङ्ख्ये च। अपि द्वादिश्चेति वचनं सङ्ख्याशब्दस्य सङ्ख्यान्तरादेः परिसङ्ख्यानार्थम्। विंशत्यै। –
त्रिंशत्पँ ॥ चत्वारिंशच्च मे। एकस्मै न पञ्चाशत्। द्वादशा हीने। अदित्यै द…शी। वर्चो द्वाविंशः। ए एता द्वात्रिंशतम्। द्वात्रिंशच्च मे। विहाय परिनिप्रयुगिति किम्। –
परार्धाय नियुताय प्रयुताय। अपि द्वादिश्चेति किम्। पञ्चदश। चतुर्विंशतिः। अग्रो भागा भगश्रुत्। निरिहरिसमानीकोर्जभद्राद्रिवृत्रावर्तिं नाशाशुरप्सिं नुदसहसा–
ँ स्वधाता न रूपदेवत्वं दानवो वा डुरुपुरुमहसो वाजिनी वाजिविश्वश्रुत्। जातश्रुद्वा सा वस्वृतः घृतशतगात्वग्निमित्रत्रिलोकपते मते शुचि शिपि सत्य-चक्षणाक्षपितयोर–
यिरिशचन्द्रचारिणी। भवो दुघेध्वरमखयज्ञवाहनम्। प्रणीतयो हुतमतिं मनिप्रणिः। एभिर्य(र्यु)क्तं ह्रस्वभाक् यत् बहुस्वर्यो मदूदन्तदेवताद्वन्द्वकं च। हुत्वा सर्वं नीचमन्यस्वरं चेन्नी–
चं तच्चा-प्येवमेवोहनीय्यम्। अग्रे भागाभगश्रुत्। गिरि। हरि। सम। अनीक। ऊर्ज। भद्र। अद्रि। वृत्र। आवर्तिन्। आग्ना। आशु। रप्सिन्। उद। सध। सहसा। धूः। स्वधा। तान। रूप। देव। –
त्व। दानवः। वाट्। उरु। पुरु। महसः। वाजिनी। वाजि। विश्वाश्रुत्। जातश्रुत्। वासाः। वसु। ऋतः। घृत। शत। गुतु। अग्नि। मित्र। त्रि। लोक। पते। मते। शुचि। … सत्य। चक्षण। अक्ष। –
पीतयः। रयि। रिश। चन्द्र। चारिणी। भवः। दुघे। अध्वर। मघ। यज्ञ। वाहनः। प्रणीतयः। हुततम। तिग्मनप्रणिः। इत्येतैर्युक्तं ह्रस्वभाक्। अवग्रहयुक्तम्। वसुग्यवक्षरप–
पदोकारान्तं देवताद्वन्द्वशब्दं च हित्वा अन्यदनुदात्तपदं यत्सन्नेङ्ग्यम्॥ सर्वग्रहणं प्राप्त्यन्तर-प्रतिषेधार्थम्। इन्द्रनर्दबुद। अहेदैधिषव्य। पितरः पितामहाः। उभयेन –
भुनजाद्ध्वै। त्रत एन मायुनत्। किं च नाममत्। एन सः पापयिष्ट। यियन्धियं सीषधाति। अभिचाकशी हि। सुरभीणि वियन्तु। एतन्मे गोपायेति। आर्तीयेताम्। विधेमते। –
आसन्। अनमित्रय सुवध्वम्। मिश्रादेवेभिराध्वम्। स जाता अनुवीरयध्वम्। एतां वीरध्वमन्तानां पदानामुपसर्गयुक्तशङ्का सर्वग्रहणेन प्रतिषिध्यते। एभिर्य(र्यु)क्तं –
हित्वेति किम्। अग्रे उवः। जनुषा सुभा(भ)गाः। गुहा सन्तं सुभग। परा ता भगवः। बं(वं)-हश्रयोषः सुभगे। शिवाङ्गिरित्र। यामिषुं गिरिशन्त। स्वस्तिमा हरिवर्ण। अस्मभ्यं तद्धर्यत्व। संस्फानः सहस्र–
पोषस्य। पुर्वणीकहोतः। उरुकृत्। ऊङ्सने। कृणवद्भद्रशोचे। अरीती वाचि दद्रिवः। वृत्रहणा जुषेधाम्(थाम्)। अग्नेह्यावर्तिन्। देवा आशापालाः। आशुहेमन्। विरप्सन्। अग्न उदधे। सधस्थपरी। सहसायन्–
धार्षाहौ। स्वयं यजस्व। नमस्त आतान। वाचा विरूपनित्यया। देवयजनी। त्वं देवयम्। प्रजापतिर्वेद। मरुतः सुदानवः। हव्यवा ऋ स्वाहा। उरुक्रम। पुरुहूतद्युमन्तम्। विमहसः। सुगोपातमो जनः। वाजिनी–
वत्यश्वान् श्वाजजितः (श्वार्जितः)। विश्ववार। विश्वमिन्व। जातवेदसौ। सजाताः प्राणेनैव। वसापावानः। वसुनीध(थ) यज्ञैः। ऋतप्रजात। सुवर्माम्। ऋतज्ञाः। घृताहुतिह्यस्य। शतमूर्धन्। देवागा तु विदः। अगानन्निदित्याह। –
निदो मित्रमहः। एवात्रिनामन्। लोककृतौ। अग्ने गृहपते। अन्वि-दनुमते। भूषशुचिपाः। शिपिविष्टहव्यम्। सूदय सत्यता ते। विचक्षणे। अग्ने सहस्राक्ष। देवाः सपीतयः। रयिवः सुवीरम्। –
युष्माको तीरिशादसः। उभे सुश्चन्द्र। सोमासस्त्वाविचारिणी। स्वाहात्वा सुभवः। कामं कामदुघे। उदुतिष्ठ॥।ध्वर। अन्तर्यच्छमघवन्। यज्ञैर्वा यजु…सो विप्रस्य। यदग्ने कव्यवा–
हन। सतत-सुप्रणीतयः। अग्ने घृतेनाहुत। त्वां चित्रश्रवस्तम। मीडु(ढु)ष्टम। तिग्मजङ्घ। अवभृथनिचं कुण। निनिवित न वर्तय। प्रयज्यवस्थिरध्वम्। प्रपितामहत। ऋऋते विश्वरूपे। –
ह्रस्वभागवग्रहयुक्तं विहायेति किम्। देवीः शुद्धा युवः। ओमासश्च ष्टुणीधृतः। ऋतावृथः। इन्द्रिया वान्मदिन्तमः। बहु स्वर्योदात्तं हि त्वेति किम्। अदब्धा योशी तत नो सुकृतो विभावसा। –
चमसाध्वर्यू। या मे वृषण्वसू। रजांसि सुक्रतू। बहु स्वर्य इति विशेषणम्। उरु विष्णो इत्यादिषु शङ्का मा भूदिति। देवताद्वन्द्वकं च हित्वेति किम्। इन्द्राग्नी। इन्द्रा –
बृहस्पत ँ ॥ इन्द्रा पर्वता। द्यावा पृथिवी। अन्यस्वरं चेन्नीचं तच्चाप्येवमेवोहनीयम्। तित्वा चित्वेन द्रष्टव्यम्। यत् पदमन्यच्च
नीचा-दन्यः स्वरैः वितं चेत्। तच्चाप्येवं नेङ्ग्य–
मित्यूहनीयम्। विधेमते परमे। रिहाणावियं तु। गोपायनस्वस्तये। छन्दांस्यासन्। विदेयकर्मासि। एषा नीचरूपं पूर्वमेव दर्शितम्। एवं सर्वत्रोहनीय्य(य)म्। तथेत्यादि –
श्लोकैः। विप्रकीर्णानि अकारादिक्रमेणानुक्रमिष्यन्ते। अतस्तेषां न खलु व्याख्यापेक्षा। किं तु किञ्चित् प्रक्रियामात्रां प्रदृश्यते। अनमित्रम्। अनमित्रय। अन्यतरान्। अन्यतरस्य। अम्बरीषे वै। –
अम्बरीषात् अपधा-(था)गृहीतश्रुक्। अपधे(थे)नेति। अपधा(था)त् पन्धा(न्था)म्। अगृहीताः। अगृहीतेभ्यः। अपद्यमानेत्येत-न्मानान्तमपि उपसर्गयुक्तशङ्का माभूदिति पठितम्। एवमन्येष्वपि पदेषु द्रष्टव्यम्। –
अनेन सा। अनेह सा। अवरैः। अवरेभ्यः। अवटम्। अवटेषु। अवकाव्रकावसाप स श्रुतोगदम्। अवका। अवकाभिश्च। अवसा। अवसेन। अवसाय। असवान्। अवसा। अध्वयुश्रुदिति –
एतच्च निचमपि बहुस्वर्योदात्त-मिति निगृहीतम्। एवमीदृशेषु द्रष्टव्यम्। इवमा चावममिति रूपत्रयो॥।नाममाधेत्यत्र शङ्का माभूदिति। अवमाय यजते। अप्रवतेत्यवं नीचमपि –
प्रयुक्तशङ्का माभूदिति पठितम्। अविताश्रुत्। अविता अवितारम्। अवति। आर्तश्रुद्विनार्तोरिति आर्तेश्ररित्येदद्विना श्रुन्नेङ्ग्यम्। आयजमानः। आर्तवै। आर्तवान्। वि(विर्ते)रिति किम्। आ[आर्ति]मा–
र्तोः। आविन्ना। आविन्नः। आविन्ने। आव। आवत्। आवाम्। आशूनाम्। आशु। आशून्। आशानाम्। आशया। आद्यम्। आद्याः। पन्ध्यम्। पन्ध्यस्य आज्या। अयं चोदात्तम्। अन्यस्वरं चेन्नीचमित्यस्य पवा–
दोऽयम्। सुवर्गं लोकमायन्। देवत्वमायन्। अनन्तो-दात्तमिति किम्। आसन्दीवेत्यत्रावधारणम्। आसन्दीमुद्गातेऽन्यत्र सस्य निप्र इत्यर्थः। तेन क्वचित्। श्रुत्यादिति दिष्टमपि पदं –
विकृतनेन्यवत् भवतीति गम्यते। नगान्त्रितया। मन्त्रितः। मघोनि। मघवानम्। मघोनः। उद्यतेऽनुदात्तम्। उदात्तमिति किम्। अयं चाप्यन्यस्वरं चेन्नीचमित्यस्यापवादः। व्याकृता वागुद्यते। –
अनुदात्तमिति किम्। उद्यते स्वाहा। उदितमुदितमतिरूपग्रहणद्वयग्रहणम् उदितौ उदितये-त्यत्र ॥।कामाभूदिति। उदितौ सूर्यस्य। उदिताय स्वाहा। एत शैतिवदेतोद्वेतादश श्रुतिः। वातशेन। एत॥। –
व्य। एतावान्। एतावती। एतावन्तम्। एतदुम्। एकादश। एकादशनीम्। उदुम्बरशब्दे गृह्यते। पुनरुदुम्बरशब्दग्रहणम्। आद्यन्तयोर्विकारे मदानां प्रत्यभिज्ञानशङ्केति। गोपं गोपार्तुर्न वितिरूप–
ग्रहणम्। उतैनं गोपा अदृशन्। गोपमित्यतयोः शङ्का माभूदिति। गोपमित्येतत्तु नीचमपि दृष्टमिति नेङ्ग्यम्। चिकित्तु इत्येतत् नियुक्तशाखामभूदिति गृहीतमदिन्तम इत्येतच्च अयुक्तमिति गृहीतम्। मदिन्तमः व्यश्चिष्ठमि–
त्येतदुदात्तमिति गृहीतम्। व्यचिष्ठमित्युपसर्गशङ्का माभूदिति। प्रवत्व-तीत्येतन्नीचमपि प्रयुक्तमिति गृहीतम्। प्रवत्वनी। बृहस्पते इत्येतत् नीचप्रयुक्तमपि पठितम्। ध(य)त्त बृहस्पते वैश्वानर –
इत्येतत् वैश्वादित्येन गृहीतम्। समस्येति रिचम्। संयुक्तशङ्का माभूदिति गृहीतम्। मानः समस्य। हिरण्मयमिति प्रपञ्चादनिङ्ग्यानान्दिङ्मात्रमिह सूचितम्। अतो अनुक्तं च यत् किञ्चि–
दुन्नेयं तन्मनीषिभिः। इह शास्त्रे अनिङ्ग्यपदानां प्रपञ्चत्वाद्वाक् प्रकीर्णत्वाच्च एको-पायिना लक्षयतुमशक्यत्वात् प्रतिपदोपादाने नेकग्रन्ध(थ)गौरवाच्च दिङ्मात्र–
सूचितम्। सङ्क्षिप्यो-क्तम्। अतोऽनुक्तं च यत् सन्देहास्पदं पदं तन्मनीषिभिर्विद्वद्भिरुन्नेयम्। प्रयोगतोऽवगन्तव्यमित्यर्थः। एषा निङ्ग्यपदानां पदवीसन्दर्शिता सु–
भगासुधिया। देवमनीषिसु तेन श्रीवत्साङ्केन तैत्तिर्याणाम्। अनेन तैत्तिरीयशाखामधिकृत्य इदं शास्त्रं प्रवृत्तमिति दर्शितम्। शास्ततो जन्मनां कीर्तेम प्रत्यवच्छेदो येददिति। –
ँ निङ्ग्यपरिभाषा समाप्ता॥
अथानमित्त्रान्यतराम्बरीषश्रुतोऽवधिष्माश्वतरो न वद्यम्। तथा निङ्ग्यपदानां स्वरूपमेवोच्यत इत्यर्थः।
अथ। अनमित्र। अन्यतर। अम्बरीष। –
ँ ॥त्यते शब्दाः। अवधिष्म। अश्वतरः। अर्तवद्यम्। एत्येते शब्दाः नेङ्ग्याः। अनमित्रम्। अनमित्राय सुवध्वम्। अन्यतरान्। अन्यतरस्य। अम्बरीषात्। अम्बरीषे। अवधिस्म रक्षम्। अश्वतरो ॥। अन…पु(यु)वानः(नम्)। –
अवाकयां कां कमसूषदन्तावयातवीयानवतादवध्यम्। एतान्यनिङ्ग्यानि। समुद्रस्य त्वावाकया। …कां कं छन्दः। असूषदन्तयज्ञयाः। …नवया। तमसस्थवीय्यान्। अवतान्माना-धितम्। अकुणोरवध्यम्। –
यदपस्पृधेधाम्। अपधेन प्रनिपद्यते। अपिधान् पडाम्। अगृहीता द्रोण-कलशः। यस्य ग्रहीतारोदसी अभ्यसेताम्। अरपायेऽथ ते महः। तनूररेपाः। अपि प्रयञ्चाप्सरसश्रुद–
स्य पस्युवोऽनुल्बणमस्रवन्तीम्। इति अबिप्रयं चोदना। ओषधयोप्सरसः। एतौ शब्दौ। अस्य सि अपस्युवः। अनुल्बणः। अस्रवन्तीम्। अप्सरसौ। या तु। पेरुम्। अस्य सि। –
अपस्यपस्युवोऽ– वसानः अनुल्बणं वयत। अस्रवन्तीमारुहेम। आवर्तशब्दो पशवोपशव्यश्रुदश्वको…प्नवानः। आर्तवशब्दः पशवः। अपशव…ण्डकः। अदित्यु तत्। –
यमप्नवातः। अपद्यमानान्तरतोपवित्रावपारमन्वीपमपेशसे च। अपद्यमाना पृथिवी। अपद्य ॥। नेति पदं मान्तमप्युपसर्गयुक्तशङ्का माभूदिति गृहीतम्। पाययत्य–
न्तरतः। यदुभाव पवित्रौ। अनवारमपारम्। यदन्वीपं तिष्ठन्। पेशोमर्या अपेशसे। अनुष्ठुया निष्टतो निष्टको हि ॥।रभिष्टयेभिरवोभीपतो हीत्यै। अनुष्ठुया –
कृणु हि। वर्धतां ते अनिष्टुतः। एषोऽनिष्टकः। प्रतना अभिष्टीः। सुमृडीकाम् अभिष्टये। अभीरवोऽविद्रे। अभीपतो वृष्ट्या। परिदोम्य भित्यै। अनेन सा नेह सा नागसोवर्ति श्रुतो –
रपोरेपसावन्यथाङ्गुष्ठम्। करोतु मामनेन सम्। द्यावापृथिवी अनेहसाद्या-मनेहसम्। स्वरित्रामनागसम्। सुव्रतादनागसः। अवर्तिं पाप्मानम्। यदवर्त्या। अ–
व वो दधान। स मोक सावरे पसौ। एतेषामन्यथाहुतिः। सर्वास्वङ्गुष्ठम्। जलजोतकाशाच्छावाक-श्रुदवोचमजिष्टानिष्टा इत्येतान्यनिङ्ग्यानि। यथा । अलज आन्तरिक्षः। अतीकाशान् करोति। एतमच्छा–
वाकः। अच्छावाकायानध्वाहम्। अवोचाम कवये। शू(गू)हतामजुष्टा। अनिष्टा देवता आसन्। अहभुनोवाश्रङ्गोनाश्वानदद्रं हन्ता नम …हश्रुक्। एतान्यनङ्ग्यानि। अहनृषिः। अवाङ्गोहवति यदनाश्लान्। अददं –
हन्त पूर्वे। त्रयोऽनध्वाहः। अध्वाहमग्नीधे। अनध्वाहौ वारुणी। अजगरशब्दोऽवद्यादरमतिरपु(यु)वायते पु(यु)वायेत। एतान्यन्श्यानिश्चलायाजगरः। अजगरेण सर्पान्। मित्रमहो अवद्यात्। अरमति(नि)र्व –
सूयुः। अयुवायते यन्मीय्यते। अपुवायेत सौम्यश्चा-सादयति। अपशुरकूपारस्याकुर्वन्नाशीर्कोणान्यकेऽन्यके… एताननिभ्यानि। अपशुभावुकः। ते कृपारस्य वाचे। लोहतमकुर्वन् –
अनाशीर्केण यज्ञेन। अन्यके समे। नहन्तामन्यकेषाम्। अरेडतावरोवटश्रुतावपूपां कूपः। …ग्न्यानि। अरेडता मनसा मनोजवा अवरः। अवलिरः परैश्च। सिञ्चा–
महा अवटम्। ये वावटेषु। एकाष्ट-कायामपूपम्। अङ्कुपञ्छदः। अरेणवोवकावृकावसापसश्रु…अरेणवो विनताः। अवकामनु। अवुका अश्रमि… अवुके हि ॥।रूद्धैः। –
अवसागमन्तु। त्वयावसेन। अवसाय पद्वते। यतेव सङ्करोत। यथा वसः। अपसच्छिस्म हि। अपसर्तस्य अगदं कृत। अगदं करोति। अहिं सौम सुन्वन्तमदित्सन्तमयाचितम्। … –
भ्यो हिंसन्तम्। असुन्वन्तमयजमानम्। अदित्सन्तं दापयतु। त्रिस्रधन्वमयाचितम्। अनवारमधर्वाणमनर्वाणेति … एतो वारम्। अनर्वाणं …शुभम्। अथर्वाणोभ्रगवः। –
प… अतिथिः। यथा तिथय आगताय। अध्वर्यन्तोन्त मायक्ष्मा यस्मयामीव शब्दवत्। अध्वर्यन्तो अस्थुः। अन्तर्मङ्गा…तमा…म्। अयक्ष्मं च … अयक्ष्मामावः। अयस्मयं विवृता–
ँ ॥स्मय्यवमाध। युयवन्नमीवाः। अनमीवो भवानः। अध्वर्योरभीकेतोद्ध्यर्चिता-रोक्षित्या अं॥।र…त्। घृतवतीमध्व… इति …हीके। –
अँ ।ध्यर्चितारः। अक्षित्यै त्वा। अङ्घारिरसि। अङ्गारे बम्भारे। अजरेऽभिरनिजानमवमाचावमोवमम्। अजरे भिन्ना नदत्भ॥। अजरेऽभिरित्येतत् अजेत्यत्र विभागशङ्का माभूदिति ग्रहणम्। एवमीदृशे –
ँ ॥ द्रष्टव्यम्। ईजानादनीजानम्। अवमाया मध्यमा। अवमो भवोति। स्तोमा नामवमम्। अवमा चावमोऽवममिति रूपत्रयोपादान…य इति कृत्वार्थम्। एवमीदृशेऽष्ट॥।ष्ट-व्यम्। अश्छलाभिरभीग्रो –
नामश्नुवीताशमन्त च। अश्छलाभिः कपिञ्जलान्। अभीशूनां महिमानं यदश्नुवीत। अशमन्त देवाः। अपीच्यो स्रीविरन्यासामाशनपरीषु च स्त्रीणामपि…विश्छन्दः। केदमेन्यासाम्। –
अ…-शन्यवस्पृजन्। ये अपरीषुपश्यान्। अवारे प्रवता वातो विताश्रुदणवोधमम्। अवार इक्षवः। अतीह्य प्र…न्वन्नवात। ता भिर्नोविता भव। अचित्र्यवति। अणवश्च मे। अवा…आत्मा–
मुष्याणार्षेयामिक्षाग्नेयायुषश्रुतिः। आमुष्या-यणम्। आत्माह्युपहूतानाम्। पदेकदेशे। अ…यमस्य। आमुष्यायणोऽस्याम्। आर्षेयं व्रणते…त्वार…याः –
अमिक्षामस्तु। आग्नेयीस्त्रष्टुभः। आयुषोन्तरेति। आयुषायुष्मन्तम्। आमाण्डाजीश्रुदाट्णार आरण्यादित्य…त्। आमा-सुपक्वम्। आण्डाभ्यां स्वाहा। धन्वना जिज्ञयेम। य…न –
माजिषु। आट्णारः कक्षीवान्। वा आरण्यम्। ॥। आरण्याः। आदित्यं गर्भम्। आदित्येभ्यः। अभाजीगर्तिमार्तिश्रुद्विनार्तेरार्तवा श्रुतिः। श्रवैदाप्ता। शनश्शेपमाजीगर्तिम्। आर्त वै। विनार्तोरिति किम्। –
आर्तिमार्तोः। आर्तवोऽधिपतिः। तदार्तवानाम्। आप्या नामाश्विनाश्वत्थश्रुता वास्पात्रमाप्स्यथ। वष्टिष्ठ माप्यानाम्। आशनेन्धूम्र ललामम्। तदाश्विनीः। आश्वत्थे पात्रे। आश्वत्थी इति।
–
आपात्र जुहुः। अधिप्रवाप्स्यथ। आविधावथर्वणश्चाख आखरातिथ्यशर्जवत्। सख्यमाविध दद्ध्यन्द्वाथर्वणः। मरूख ईयति। आखुस्ते रुद्र। आतिथ्यं गृह्णीयात्। आतिथ्यस्य क्रियत इति। आविन्ना-वश्रु–
न्दाम्बना माथ। व्रज्यान्तशदवत्। आविन्नः पूषा। आविन्नौ मित्रावरुणौ। वेन आवः। आवन्देवानाम्। आशूनां व्रीहीणाम्। आशादिशः। स॥।द्दिशामाशया। आद्यमस्य। आज्याः प्रजापतेः। अग्नेरनाः। आज्यमसि। –
यदाज्येन। आत्तः सोमः। असुरात्ततः। आज्यमान्त्यायन आयन्नन्तो-दात्तमासनि। आव्यं वा एषः। आन्त्यायनः। लोकमाधन् देवत्वमायन्। अनुच्छोदान्तमिति किम्। विदधात्यायन्। अन्यस्वरं चे…ता चा–
पीत्यस्यापवादोऽयम्। त्री(श्री)णीष आसति। आसन्यादान-शानाश्चाशितिम्ने चाश्य माशुया। आसन्यान्मा मन्त्रात्। सुवरा…नाः। आशितिम्ने स्वाहा। तस्माद्वाह्यम्। आशया पतन्ति … नाम॥।ध्यै॥।–
सामहै चाहुराक्षुषु। आम्बानां चरुम्। इन्द्राग्नी आङु वध्यै। आसामहा एवेमौ। आहुर्यस्ये…प्रदिशः। यदाक्षिषुः। आङ्गीरस्यान्तरिक्षं चाशुभाणाशुशु…णिः। …–
र्भस्याङ्गीरसी। अलज आन्तरिक्षः। ऋतमाशुषाणाः। त्वमाशुशुक्षणिः। आनृहुरानृ चुरापयिता यो आवि(पि)नमायव आयवसेच…न्या॥।हुः। यदा नृचुः … –
पयिता। आयोस्त्वा। श्येनमापिनम्। भाषन्त्यायवः। आयवसेरमन्ने। आशितमाशिरमासुरमार॥।त…ग्रयणश्रुतिराच्छा॥।शितो भवति। आशिर-मवनयति। –
ँ ँ न्तत्। नामासुरः। आराच्चिदेवषः। आरे अस्मेवग्रण्यते। महिमानमान्नशुः। पदाग्रयणः। आछश्च… … देवादकाः…ग्नेन्द्रा इन्द्रियाव्यपु। आ…–
ँ ।यति। आसन्द्ये-वेत्येवकारस्यासन्दिमुद्का तेत्य॥।निं ग्यत्व…ता निरासनार्थः। तेन क्वचित् श्रुतिणश्च …गम्यते ॥। एन्द् ओफ़् ऋए ३०४९४।