७७

भूतोत्पत्तिविधिं वक्ष्ये शृणुत्वं नन्दिकेश्वर ! ।
जननी प्रादुर्भाव इति तद्भेदे जातिभेदकः ॥ १ ॥

उद्भिदं स्वेदजं चैव मण्डजं च जरायुजम् ।
एवं चतुर्विधं प्रोक्तं जातिभेदं ततः शृणु ॥ २ ॥

प्। ११४३)

भूमिमुद्भिद्य सञ्जाता उद्भिदः स्थावरादिकाः ।
तृणगुल्मलताद्याश्च उद्भिदश्च प्रकीर्तिताः ॥ ३ ॥

स्वेदजाः स्विद्यमानेभ्यो * * * * दिमत्कुणाः ।
स्त्रियाद्याश्च पिपील्याद्या स्वेदजाश्च प्रकीर्तिताः ॥ ४ ॥

अण्डजाः पक्षिणस्सर्पा गोधामत्स्याश्च कच्छपाः ।
नक्रा ग्राहाश्च ते सर्वे चाण्डजाश्चेति कीर्तिताः ॥ ५ ॥

जरायुजश्च ग्राम्यातः क्रमतस्थूनि सम्भवाः ।
जरायुजाश्च मूलं वै चौषध्या जायते भृशम् ॥ ६ ॥

प्राप्तकाले तु संसिक्ता भूमिरुष्म समन्विता ।
वायुना व्यूहमानासा व्योम्नि जीवत्वमागता ॥ ७ ॥

प्। ११४४)

यथार्तवानि बीजानि सं * * * * * पुनः ।
उच्छ्रनातार्द्रदुर्भं च मूलभागमियात्क्रमात् ॥ ८ ॥

तन्मूलादं कुरोत्पत्तिरङ्कुरार्पण निष्कृतिः ।
पर्णनालं ततः काण्डं काण्डोक्त प्रसवं पुनः ॥ ९ ॥

कुसुमात्क्षीरसम्पत्तिः * * * ण्डुलनिष्कृतिः ।
तण्डुलानां तु पाकात्तु त्रियन्त्यौषधजातयः ॥ १० ॥

तदायवाद्यस्सप्तदशशणान्ताश्च प्रकीर्तिताः ।
फलपाकावसानान्तास्तथा चौषधिजातयः ॥ ११ ॥

ओषधीनां रसं चैव षड्विधं परिकीर्तितम् ।

प्। ११४५)

भोज्यं भक्ष्यं च लेह्यं च शोष्यं पेयं च पिञ्च्छिलम् ।
मधुराम्रे च लवणं तिक्तं कटुकषायकम् ॥ १३ ॥

एवं षड्रस संयोगाद् अन्नं ग्राम्यास्तु भुञ्जते ।
आसाद्यामाशयं प्राप्य प्राणादि स्थापितं क्रमात् ॥ १४ ॥

पुनर्दग्धं भवेदन्नं वायुना च विशेषतः ।
अन्नांशं भुजलांशन्तु तोयासो वह्निरूर्जितः ॥ १५ ॥

प्राणवायुजलस्याथ शनैरग्नि * * * * ।
अग्निनात्वार्थ्यतेतोयं तेनान्नस्यापि पाचनम् ॥ १६ ॥

पृथगंश पृथक्कीटं पुनश्च द्विविधं भवेत् ।
किट्टं द्वादशमार्गेण वह्निरङ्गात्प्रवर्तते ॥ १७ ॥

प्। ११४६)

श्रोत्रनेत्रघ्राणजिह्वा शिश्नो मेढ्रगुदं नखाः ।
मलाशयाः कफस्वेदौ विण्मूत्रा द्वादश स्मृताः ॥ १८ ॥

हृदयाम्भोजसम्बद्धाः सर्वा नाड्यस्समन्ततः ।
प्राणवायुश्च नाडीनां मुखे सूक्ष्मरसं क्षिपेत् ॥ १९ ॥

तेनापि रसनेनैव नाड्या प्र * श्च पूर्यते ।
नाडीनां मध्यमे प्राणशरीरः श्लेष्मणो रसः ॥ २० ॥

पच्यन्ते पाकमानाश्च भवेत्पाकद्वयं पुनः ।
रसतस्त्वक्च रुधिरं मांसं रक्तात्तु जायते ॥ २१ ॥

मांसं मेदतस्नायुस्नायोरस्थीनि वै क्रमात् ।
मज्जा तु जायते पश्चाच्छुक्लोऽप्यत त्रिधा भवेत् ॥ २२ ॥

प्। ११४७)

अन्नस्य रेतश्शुक्लं स्याच्छुक्लाद्देहस्य सम्भवः ।
प्राजापत्य * * * नै ऋतुकाले विशेषतः ॥ २३ ॥

निर्दोषं योनिगं शुक्लं योषिद्रक्तेन मिश्रितम् ।
शुक्तान्नरान्तस्थो जीवः करणसंयुतः ॥ २४ ॥

गर्भाशयं प्रविशति प्रीत्या स्वैरेव कर्मभिः ।
एकाहामिश्रितं तत्तु कलाख्यङ्गं च गच्छति ॥ २५ ॥

कललात्पञ्चरात्रेण बुद्बुदत्वं प्रपद्यते ।
सप्तरात्रोविमाद्भूत्वा बुद्बुदात्पेशिकां व्रजेत् ॥ २६ ॥

चतुर्दशदिनात्पेशि रक्तं मांसात्मना दृढा ।
पञ्चविंशदिनात्पश्चाद् बीजाङ्कुरसमुद्भवः ॥ २७ ॥

प्। ११४८)

तत्पुनर्मांसमात्रेण पञ्चधाजायते तदा ।
शिरो ग्रीवा च स्कन्धश्च पृष्ठवंशस्तथोपरम् ॥ २८ ॥

पाणिपादं तथा पार्श्वं कटिर्गात्रं तथैव च ।
मासद्वयात्क्रमेणैव भवत्येवाङ्गनिष्कृतिः ॥ २९ ॥

मासेनैव च जायन्ते सर्वाङ्गाङ्कुरसन्धयः ।
अङ्गुल्यश्च चतुर्मासाज्जठराणा * * शकम् ॥ ३० ॥

पञ्चमे मासि वक्त्रं च नासाकर्णौ तथैव च ।
गुह्यं च दन्तपङ्क्तिश्च जायते च न खाङ्कुराः ॥ ३१ ॥

कर्णादीनामपिच्छिद्रं षण्मासादेव जायते ।
पायुर्मेढ्रमुपस्थं च नाभिर्वंशास्थिरेव च ॥ ३२ ॥

प्। ११४९)

गात्रेषु सन्धयो ये च सप्तमे मासि जज्ञिरे ।
अङ्गप्रत्यङ्ग सम्पूर्णशिरोभाग समन्वितः ॥ ३३ ॥

अष्टमे मासिके चैव विस्पष्टाङ्गश्च जायते ।
नवमे मासि सम्प्राप्ते सम्पूर्णज्ञान वारुणः ॥ ३४ ॥

षड्विधेन रसेनैव मातुराहारजैः पुनः ।
नान्तरालेन संव्याप्तपोषजा याति नित्ययः ॥ ३५ ॥

सुखदुःखं विजानाति निद्रां स्वपं पुराकृतम् ।
जरश्चाभं मृतश्चाभः जन्मजन्म पुनः पुनः ॥ ३६ ॥

यज्जन्मपरजन्मस्यार्थे कृतं कर्म शुभाशुभम् ।
एकाकी तेन दह्येहं गतास्ते फलभोगिनः ॥ ३७ ॥

प्। ११५०)

यदा योग्याः प्रमुद्येऽहं तं प्रपद्ये महेश्वरम् ।
अशुभक्षयकर्तारम्परं मुक्ति प्रदायकम् ॥ ३८ ॥

गर्भस्थः कीटजालैश्च पीड्यमानो मुहुर्मुहुः ।
येन येन प्रकारेण गर्भवासो न जायते ॥ ३९ ॥

तेन तेन प्रकारेण शिवस्याराधनं भवेत् ।
गर्भस्थश्चिन्तयन्नित्यं यदि वा निर्गतो भवेत् ॥ ४० ॥

इत्येवं चिन्तया खिन्नो गर्भदुःखेन पीड्यते ।
मोक्षं विचिन्तयञ्जीवी कर्मपाशानुगः ॥ ४१ ॥

बृहच्छिलाभिराक्रान्तः क्वचिद्दुःखेन तिष्ठति ।
जीवोपि तद्वन्महतावेष्टितश्च जरायुणा ॥ ४२ ॥

प्। ११५१)

संसारसागरे मग्नो दुःखमास्ते समाकुलः ।
गर्भादिकेनच्छन्नाङ्गव्याकुलः पुमान् ॥ ४३ ॥

वह्निना लोहकुम्भस्तु यथा कश्चित्प्रपद्यते ।
अथाप्य प्रश्चिते गर्भः कुम्भे तु जठराग्निना ॥ ४४ ॥

प्रतप्तलोहजातीभिः विभिन्नस्य निरन्तरम् ।
दुःखं यज्जायते तस्य तद्गर्भेषु गुणं भवेत् ॥ ४५ ॥

गर्भवासात्परं वासं कष्टं नैवात्र विद्यते ।
अग्निघोरं महादुःखं बहुलं देहिनामिदम् ॥ ४६ ॥

जङ्गमस्थावराणां तु गर्भाणामनुरूपतः ।
गर्भात्कोटिगुणं दुःखं योनियन्त्र प्रपीडनात् ॥ ४७ ॥

प्। ११५२)

सम्पीडितसमस्तांशो दुःखार्तोऽपि भयान्वितः ।
तिलषत्पीड्यमाणस्य यन्त्रेणैव समन्ततः ॥ ४८ ॥

गर्भान्निष्क्रममाणस्य प्रबलैस्सूतिमारुतैः ।
महद्दुःखं भवत्येव जायमानस्य तस्य वै ॥ ४९ ॥

तिलेक्षुबन्धयन्त्रेण पीडितास्सारवर्जिताः ।
तद्वन्निस्सारमापन्नो विवशोऽधः पतत्यसौ ॥ ५० ॥

अस्थिपक्षतुलास्तम्भं स्नायुबन्धनयन्त्रितम् ।
रक्तमांसमृदा लिप्तं विण्मूत्रद्रव्यभाजनम् ॥ ५१ ॥

लोमकेशतृणच्छन्नं व्याधीनां च निकेतनम् ।
वदनैक महाद्वारं गवाक्षाष्टकभूषितम् ॥ ५२ ॥

प्। ११५३)

अधरोष्टिकवाटं च जिञ्जमिह्वार्गलावृतम् ।
सिरास्वेद प्रवाहं च श्लेष्म पद्मपरिप्लुतम् ॥ ५३ ॥

परितः क्लेशसंयुक्तं कालानल समन्वितम् ।
कामक्रोधेन्धनाक्रान्तं व्यसनैश्चापि मर्दितम् ॥ ५४ ॥

भोगतृष्णातुरं डम्भरागद्वेषवशानुगम् ।
सङ्कटेनाविविक्तेन योनिमार्गेण निर्गतम् ॥ ५५ ॥

विण्मूत्र रक्तसिक्ताङ्गमुद्वेन च समुद्भवेत् ।
प्रधानास्थीनि वै त्राणि शतान्यधिकमष्ट वै ॥ ५६ ॥

सार्धां च सोरोम कोट्यं पञ्चपेशिशितानि च ।
द्विसप्तति सहस्राणां नाडीभिरभितो वृतम् ॥ ५७ ॥

प्। ११५४)

मेदः प्रस्थद्वयं प्रोक्तं देहिनां नन्दिकेश्वर ! ॥ ५८ ॥

मूत्राणां च पुरीषाणां सङ्ख्यासख्यानमादिशेत् ।
इति देहं * * * * ह्येव स्यान्नित्यमात्मनः ॥ ५९ ॥

विशुद्धस्यापि मलिनं कर्मबन्धाद्विनिर्मितम् ।
शुलशोणितसंयोगाद् देह उत्पद्यते यतः ॥ ६० ॥

पुरीषपूर्णकुम्भस्य शुद्धिः कुत्रोपलभ्यते ।
शोध्यमानोऽपि देहोयम् अशुचिः स्याद्वि निश्चयः ॥ ६१ ॥

हृद्यानि सुरभीण्याशु यत्प्राप्यशुचिर्भवेत् ।
अशुद्धित्वं क्षणाद्याति किमन्यदशुचिर्भवेत् ॥ ६२ ॥

प्। ११५५)

यस्य स्रोतांसि सततं सूक्ष्मैर्नाडी मुखैस्सदा ।
स्रवन्ति पूति गन्धानि किमन्यदशुचिर्भवेत् ॥ ६३ ॥

एवंविधे शरीरेऽपि न विरज्यति कश्चन ।
चन्दनागरुकर्पूरकुङ्कुमाद्यनुलेपितम् ॥ ६४ ॥

न जहाति स्वकं गन्धं श्वपुच्छमिवनामितम् ।
सर्वदा शोध्यमानोपि शुद्धिं नैवाधि गच्छति ॥ ६५ ॥

जिघ्रन्नपि सुदुर्गन्धं पश्यन्नपि स्वकं मलम् ।
नान्यद्विरागहेतुः स्याच्छरीरादिह विद्यते ॥ ६६ ॥

जगत्सर्वं विशुद्धं वै देह एवाशुचिः परम् ।
भावशुद्धिर्विशुद्धिर्वै शुद्धये कथितं मया ॥ ६७ ॥

प्। ११५६)

भावहीने कृताशुद्धिर्भाव शुद्धिर्विशुद्धिदा ।
गङ्गातीर्थैश्च मृद्भारैमृज्यते पर्वतोपमैः ॥ ६८ ॥

दीर्घकालमशुद्धः स्याद् भावशुद्धि विहीनकः ।
शुद्धतीर्थ सहस्रैस्तु स्नातो भावविहीनकः ॥ ६९ ॥

तेनापि नैव शुद्धः स्यात् श्वदृतिः क्षालितायथा ।
दुष्टात्मावह्नि योगेऽपि न शुद्धः कुत्रचिद्भवेत् ॥ ७० ॥

स्वर्गं मोक्षं च नास्त्येव केवलं देहनाशनम् ।
शौचं परं भावशुद्धिप्रमाणं सर्वकर्मसु ॥ ७१ ॥

भावेनालिङ्गिता भार्या दुहिता वान्यथा यथा ।
मानवा भिद्यते बुद्धिरभिन्नेष्वेव वस्तुषु ॥ ७२ ॥

प्। ११५७)

नन्दिन्सर्वत्र पुत्रस्तु स्तनं ध्यायन्यथा यथा ।
पतिस्तदेव ध्यायन्वै कामार्द्र हृदयो भवेत् ॥ ७३ ॥

परिष्वक्तापि यद्भार्या भावहीना न कामयेत् ।
अभावेन परं तस्माद्भावस्सर्वस्य हेतुक ॥ ७४ ॥

चेतश्शुद्धिर्विशुद्धिर्वै किमन्यैश्शै * * * रैः ।
दाहशुद्ध्या च सर्वं च लभते नात्र संशयः ॥ ७५ ॥

ज्ञानाम्बुनामलात्पुंसां सद्वैराग्यमृदा पुनः ।
अविनारागविण्मूत्रलेपगन्धविशोशधनम् ॥ ७६ ॥

स्वभावतः शरीरे तु मलभाण्डमिदं परम् ।
त्वङ्मात्र सारनिस्सारं रम्भास्तम्भनिभं परम् ॥ ७७ ॥

प्। ११५८)

एवं शरीरं यत्प्राज्ञः प्रबुद्धः शिथिली भवेत् ।
संसारसागरं घोरं करोत्येव न संशयः ॥ ७८ ॥

एवमेतन्महाकष्टं गर्भदुःखं प्रकीर्तितम् ।
अज्ञातशेषां पुंसां तु नानाकर्मवशात्पुनः ॥ ७९ ॥

यास्मृतिर्गर्भवासे तु सास्मृतिस्तु प्रणश्यति ।
सङ्क्षयद्योनि मार्गेण निर्गच्छन्नवशो भवेत् ॥ ८० ॥

प्रणवेनैव मरुता स्पृष्टो मोहवशानुगः ।
स्मृतिभ्रंशश्च जायेत पूर्वकर्मवशात्तदा ॥ ८१ ॥

तूर्णं सन्तायतेजान्तो रतिस्तत्रैव जन्मनि ।
लोभेन रक्तो मूढश्च स्वमात्मानं न वि ॥ ८२ ॥

प्। ११५९)

नेत्रयुक्तोऽपि सद्वस्तु नेक्षते च कदाचन ॥ ८३ ॥

शुद्धे समे पथि तथा गच्छन्स्पन्दति च ध्रुवम् ।
संसारे क्लिश्यते लोभ मोहक्रोध वशानुगः ॥ ८४ ॥

व्यक्तेन्द्रियविहीनत्वात् बाल्ये दुःखं महद्भयम् ।
वक्तुं कर्तुं न शक्नोति स्वेचेच्छन्नपि सत्क्रियाम् ॥ ८५ ॥

दन्ताना मुद्गमे काले व्याधीनां दुःखमाप्नुयात् ।
बाल्ये तु वहुमिश्चैव बालरोगैर्विशेषतः ॥ ८६ ॥

क्षुद्बुभुक्षापरीताङ्गः क्वचित्तिष्ठति चारटन् ।
मोहान्मूत्रपुरीषादीन् भक्षयेद्बाल्यभावतः ॥ ८७ ॥

प्। ११६०)

कर्णवेधे च कौडीरे मातापित्रोश्च ताडनात् ।
अक्षराध्ययनाद्यैश्च दुःखं स्याद्गुरुशासनात् ॥ ८८ ॥

कामज्वरेण सन्नाङ्गो यौवने मोहपीडितः ।
ईर्ष्यया च महद्दुःखं मोहात्तस्यैव जायते ॥ ८९ ॥

जायते तस्य नेत्रस्य दुःखमेव न संशयः ।
निद्रां न विन्दते रात्रौ कामाग्नि परितापितः ॥ ९० ॥

दिवापि सौख्यं नास्त्येव वित्तचित्तन्नचिन्तया ।
योषित्सक्तस्य देहस्य पुंसो ये शुक्ल बिन्दवः ॥ ९१ ॥

कृमिभिस्तुद्यमानस्य कुष्ठिनः पामितस्य च ।
कण्डूयनाग्नितापेन यद्भवेत्स्तिषु तद्विषु ॥ ९२ ॥

प्। ११६१)

यादृशं मन्यते सौख्यं कण्डूयन विनिर्गमात् ।
तादृशं सौख्यमेवैति नान्यस्त्रीषु न विद्यते ॥ ९३ ॥

तद्वत्स्त्रीष्वपि तद्विद्धि न सौख्यं परमार्थतः ॥ ९४ ॥

विण्मूत्रस्य सकृत्सर्गाद् यादृशं स्यात्सुखं तथा ।
कान्तासुतद्वज्ज्ञातव्यम् अन्यैः कल्पितमन्यथा ॥ ९५ ॥

अवस्तभूतनारीषु पापानामाश्रयासु च ।
सुखं नास्ति विचारोस्ति यदि तस्य विशेषतः ॥ ९६ ॥

अवमानेन सम्मानं वियोगे नष्ट सङ्गमः ।
जरया यौवनं कष्टं क्वसौख्यमनुपद्रवम् ॥ ९७ ॥

प्। ११६२)

वलीपलितपालित्यैः शिथिलीकृतविग्रहः ।
अन्योन्यं यौवने प्रतिवर्धनं स्त्रीनरं प्रति ॥ ९८ ॥

तद्गात्रं जरया ग्रस्तम् अप्रियत्वं व्रजेत्क्षणात् ।
जरया शिथिलीभूतं स्वमात्मानं निरीक्षयेत् ॥ ९९ ॥

न विरज्येतकस्तस्माद् आज्ञो नास्तीति विद्यते ।
पुत्रमित्रकलत्रादिबन्धुभिर्जरया वृतः ॥ १०० ॥

दुराचाररतैश्चैव भृत्यैश्च परिभूयते ।
न जीर्येताथ धर्मार्थ काममोक्षफलं पुनः ॥ १०१ ॥

यौवने धर्मरक्षां च कुर्यात्तन्नन्दिकेश्वर ! ।
व्याधीनामाकरं देहं वातपित्तकफात्मकम् ॥ १०२ ॥

प्। ११६३)

यस्माद्व्याधिस्वरूपोयमात्मनश्च शरीरकम् ।
शरीरेस्मिन्मृत्युशतं शतमेकेन संयुतम् ॥ १०३ ॥

तेषामेकस्तु कालाख्योऽप्यन्तेप्यागन्तवामताः ।
आगन्तवो भैषजाद्यैः शान्तिं गच्छन्ति नेतरे ॥ १०४ ॥

जपहोमादिभिस्सर्वैर्न प्रशाम्यति कालजः ।
विविधा मृतयश्चापि शस्त्रसर्पविषाणिभिः ॥ १०५ ॥

नगलैराभिचारैश्च कीनाशनगृहं व्रजेत् ।
कालमृत्युवशं जन्तुं न कश्चिदपि रक्षति ॥ १०६ ॥

न तपो न जपो नार्चा नौषधा दानमेव वा ।
रसायनवरैर्योगैः कालं दैवत्वमाप्नुयात् ॥ १०७ ॥

प्। ११६४)

तथापि दीर्घकालेपि कालः कालं न यत्यसौ ।
नास्ति मृत्युसमं दुःखं नास्ति मृत्युसमं भयम् ॥ १०८ ॥

नास्ति मृत्युसमो रोगः सर्वेषामपि देहिनाम् ।
सत्पुत्रमित्रभार्यादिराज्यैश्वर्यादिकानपि ॥ १०९ ॥

असार्थांश्चापि शत्रूंश्च संहरेन्मृत्युराक्षसः ।
प्र * * * * * * ध्य प्यशनिषष्टिरेव वा ॥ ११० ॥

प्रथमायुस्समारभ्य मध्ये मृत्योर्वशङ्गतः ।
मध्ये रात्रिं मृतिस्तुल्या सर्वेषां प्राणिनामयम् ॥ १११ ॥

बालभावेपि मोहेऽपि यौवने कामपीडितः ।
वार्धक्ये जरया ग्रस्तो मध्ये व्याधिशतैरपि ॥ ११२ ॥

प्। ११६५)

कामक्रोधैश्च मोहैश्च मदमात्सर्यकैरपि ।
देहजैश्शत्रुभिस्सर्वैः सर्वदा बाध्यते नरः ॥ ११३ ॥

जीवितेऽपि ततः प्रातो बाधामूत्रपुरीषयोः ।

रात्रौ तु सर्वदाजन्तोः सुखं किञ्चिन्न विद्यते ।
व्याध्यादि बाधयो घोरं मरणं च स गच्छति ॥ ११५ ॥

ततोऽपि जन्मकोटीषु जायते कर्मचोदितः ।
अन्योन्य मातृपितृत्व पितृत्वज्ञातिशब्दकैः ॥ ११६ ॥

कलत्रभृत्यपश्वादिजातिभेदेन विद्यते ।
कर्मणां साहचर्याच्च ऋणमात्रादि सम्भवः ॥ ११७ ॥

प्। ११६६)

तस्मान्मातृपितृत्वादिनास्ति नास्ति यथार्थतः ।
धर्माद्ययेपि योगं च देहेन च समाप्नुयात् ॥ ११८ ॥

एवं जरायुर्निर्दिष्टो स्तनोशः परमार्थतः ।
मृत्युदुःखं च यद्भूतं तद्वच्छतगुणाधिकम् ॥ ११९ ॥

ग्रवाबाधश्च यामातस्त्रातापि परितापितः ।
सर्पास्यगतमण्डूक इव क्रन्दन्मुहुर्मुहुः ॥ १२० ॥

बन्धुभिश्च कलत्रैश्च मातृभिः पितृभिस्तथा ।
सेवितोऽपि मुखेनैव शुष्येताति समुच्छ्वसन् ॥ १२१ ॥

पादान्तेऽपिशिरः कृत्वा शिरोन्ते पादमेव च ।

प्। ११६७)

खट्वाया भूमिमन्विच्छन् भूमेः खट्वां पुनर्व्रजेत् ।
शुष्कन्धपिप तोयावमानस्य मृतः कस्य भविष्यति ॥ १२३ ॥

एवञ्जपनार्वस्वं च मुक्तलज्जो महीतले ।
मूत्रविष्ठानुलिप्ताङ्गो म्रियते मृत्युना पुनः ॥ १२४ ॥

घोरचोरगजाध्वानो दह्य देहं क्रमाद्व्रजेत् ।
मनस्विनः प्रार्थनां तु मरणादधिकं भवेत् ॥ १२५ ॥

क्षणिकं मरणे दुःखम् अनन्त प्रार्थनावृतम् ।
नित्यव्याधिस्तु क्षुद्व्याधि * * * * * मिदम् ॥ १२६ ॥

अन्नपानमहौषद्ध्या शमं गच्छति नान्यथा ।
तक्षवृ विधिरत्यन्त बलसंहारकारणम् ॥ १२७ ॥

प्। ११६८)

तदभावे तु म्रियते व्याध्यौषधमिदं परम् ।
व्याध्यौषधमिदं ज्ञेयं परमार्थेन पण्डितैः ॥ १२८ ॥

त्यक्तसङ्गश्च यश्शेते सर्वकार्योमृतोपमः ।
सौख्यं तत्र न विद्येत तमसाच्छादितात्मनः ॥ १२९ ॥

सौख्यं कुतः प्रबोधेपि कार्यैरूवहितात्मनः ।
गजाश्वसेवा वाणिज्य गोरक्षणपरिश्रमैः ॥ १३० ॥

अर्थार्जनाय दुःखी स्याद् रक्षणे लब्ध * * * ।

नष्टा गावः कृषिर्भग्ना धनधान्यविनाशिताः ।
कण्ठादिभिर्गृहं भग्नं पार्थिवादिशतैर्नृपैः ॥ १३२ ॥

प्। ११६९)

बालापत्या च मे पत्नी छिन्नं वै कः करिष्यति ।
कन्यानां कीदृशां चैव पराचिन्ताभिभूतवान् ॥ १३३ ॥

कुटुम्बरक्षणं कर्तुं चिन्ता सन्तति बाधितः ।
तस्य ज्ञानं श्रुतिश्शीलं गुणाश्च विनयन्तथा ॥ १३४ ॥

आमपात्राम्बुवद्दोहैस्सार्धं नाशं व्रजत्यसौ ।
पार्थिवत्वे कुतस्सौख्यं कीदृशं तत्सुखं भवेत् ॥ १३५ ॥

सर्वेषामेव जन्तूनां समानीय भवेद्भयम् ।
तत्रैकार्थाभिलाषित्वं शत्रुत्वमिति कीर्तितम् ॥ १३६ ॥

एकमासाभिलाषित्वाच्छन्नाजीवि परस्परम् ।
सवैर ष्यो नृपतिः न कश्चित्सामगीतले ॥ १३७ ॥

प्। ११७०)

मेघैश्चापि तिरस्कारो रवश्चापि क्वचित्क्वचित् ।
मेघाः प्रभञ्जनेनैव वायुवीर्यं च पर्वतैः ॥ १३८ ॥

पर्वता वह्निना दग्धा वह्निस्तोयेन निर्जितः ।
आदित्य पादैरम्भांसि शोषं गच्छन्ति नित्यशः ॥ १३९ ॥

अजस्यैकदिनं सर्वं नाशं गच्छति वै ध्रुवम् ।
विरिञ्चोऽप्य परैस्सार्धं परार्धद्वयकालतः ॥ १४० ॥

परार्धद्वयकालश्च शिवे नाशं च गच्छति ।
सर्वातिशयवीर्यं च नास्ति संसारमण्डले ॥ १४१ ॥

जगत्पतिं विहायैवमव्ययं सर्वगं विभुम् ।
एवं विदित्वा सर्वं वै चा विज्ञानं विवर्जयेत् ॥ १४२ ॥

प्। ११७१)

तस्माज्जगत्त्रये नास्ति कः शूरः कश्च पण्डितः ।
सर्ववित्कोपि नास्त्येव मुक्तोर्ध्वापि न कुत्रचित् ॥ १४३ ॥

यो यद्वस्तु विजानाति सस्वस्थश्च स पण्डितश्च ।
सर्वत्र सर्वदा नास्ति प्रभाव सदृशः पुनः ॥ १४४ ॥

प्रभावः कस्य चिन्नास्ति स्थितस्सातिशयत्वतः ।
असुरैनिर्जिता देवा असुरा अमरैर्जिताः ॥ १४५ ॥

इतरेतरयोगेन स्थितौ जयपराजयौ ।
प्रस्थमात्रान्नसन्तृप्तो वसनद्वय संयुतः ॥ १४६ ॥

येन शय्यासनं चैकं विशेषं दुःखकल्पते ।
सप्तभूमयुते गेहे खट्वायामेकदेशके ॥ १४७ ॥

प्। ११७२)

निपाते विद्यते यस्मात् केशाय बहुविस्तरम् ।
राज्ञोतिमात्रमानं वै केशायाभरणं भवेत् ॥ १४८ ॥

सुगन्धलेपनादीनि मलभावं च गच्छति ।
गीतं सर्वप्रलपितं नृत्तमुन्मत्त चेष्टितम् ॥ १४९ ॥

राज्यभोगैः कुतस्सौख्यं निश्चयं च विजानतः ।
पार्थिवानां च सर्वेषाम् अन्योन्यविजिगीषया ॥ १५० ॥

रज्यैश्वर्यादिभिस्सौख्यं विद्यते न कदाचन ।
सौख्यं कुतोपि हि स्वर्गे विलोक्यातिशयस्त्रियम् ॥ १५१ ॥

उपर्युपरि देवानामन्योन्यातिशयस्थितिः ।
क्षयात्पुण्यफलानां तु नराणां पतनं भवेत् ॥ १५२ ॥

प्। ११७३)

न किञ्चित्क्रियते कर्म तत्र दोषो महान्भवेत् ।
छिन्नमूलस्तत्कुर्यात्तद्वदवश्यं पतति क्षितौ ॥ १५३ ॥

स्वर्गे सौख्यं न किञ्चित्स्या * * * * * * * तः ।
स्वस्वानुभव मध्ये च पुण्यकर्मफलक्षयात् ॥ १५४ ॥

रौरवादिषु घोरेषु पतत्येवाथ कर्मतः ।
वाङ्मनः कायिकैश्चापि घोरैश्च विविधैरपि ॥ १५५ ॥

स्थावरत्वं प्रपद्यते तीवैश्चोदनयासनैः ।
कुठाराद्यैश्च शस्त्रैश्च क्लेदनैस्ताडनैरपि ॥ १५६ ॥

फणिशाखाफलानां तु पतनं चण्डमारुतैः ।
भेदनं मर्दनं चैव करिभिश्चान्यदेहिभिः ॥ १५७ ॥

प्। ११७४)

दावाग्नि तापशोषैश्च स्थावरत्वे महद्भयम् ।
बहुक्षात्रं च सर्पाणां * * * खञ्चदारुणम् ॥ १५८ ॥

पाशेन बन्धनं चैव दुष्टानां च विशेषतः ।
कीटादीनां च मरणमकस्मात्तु दिने दिने ॥ १५९ ॥

सरीसृपाणां सर्वेषाम् एवं दुःखं च जायते ।
श्वापदानां च सर्वेषां वर्षशीतातपाद्भयम् ॥ १६० ॥

भारोद्वहन दुःखं च शिक्षायुद्धादिपीडनम् ।
स्वकीय यूथविरहो नवानयनबन्धनम् ॥ १६१ ॥

पश्वादीनां च सर्वेषाम् एवं दुःखस्य सम्भवः ।
इत्येवमादिभिर्दुःखै व्याप्तं यस्माच्चराचरम् ॥ १६२ ॥

प्। ११७५)

निरयादि मनुष्याणां तद् * * * * व्रजेद्बुधः ।
स्कन्धात्तत्स्कन्धयेद्भारं विश्रमन्गच्छते यथा ॥ १६३ ॥

तस्माल्लोकमिदं सर्वं दुःखाद्दुःखेन शाम्यति ।
नानायोनिसहस्रैस्तु पुण्यकर्मवशाद्भवेत् ॥ १६४ ॥

स्वर्गेऽपि रोगा विविधा * * * * न संशयः ।
शिरश्छिन्नस्य वज्रस्य पुनस्सन्धितमेव च ॥ १६५ ॥

तद्वच्छिष्यशिरो रोगी यज्ञ एव न संशयः ।
मार्ताण्डभानोः कुष्ठित्वं जलरोगं प्रचेतसः ॥ १६६ ॥

रवेर्दशनवैकल्यम् इन्द्रस्य स्तम्भने भुजे ।
भगस्यन्दि क्षयरोगी क्षयरोगित्वमेव च ॥ १६७ ॥

प्। ११७६)

सदा ज्वरि तु दक्षो वै विष्णोः कालुष्यमेव च ।
ब्रह्मणश्च शिरश्छेदः सर्वेषामपि विद्यते ॥ १६८ ॥

बाधा कल्पे च कल्पे च लयाच्च भवति ध्रुवम् ।
परार्धद्वयकालान्ते ब्रह्मणो भवेत् ॥ १६९ ॥

दक्षस्य दारिकां पौत्रीं ब्रह्मा कामितवान्यतः ।
क्रोधेना जया देवी योगस्थाप्यशपत्प्रभुः ॥ १७० ॥

धात्रा रागादि दोषैश्च जायते तत्र वै शृणु ।
दुःखानि च समस्तानि स्थितान्येव न संशयः ॥ १७१ ॥

दुःखाभिभूतो निपतेद् दुःखादाकुलितः क्षणात् ।
निर्वेदाद्ग्लानिमापन्नो वैराग्यं च समाप्नुयात् ॥ १७२ ॥

प्। ११७७)

निरीहो निस्पृशस्सद्यो निस्पृहो मोक्षमाप्नुयात् ।
दुःखाद्विजन्मनः पुंसां तल्लवान्मोक्षमेव च ॥ १७३ ॥

येन केन प्रकारेण शिवलोकं च तद्गुरुः ।
चतुर्दश च जन्म स्याद् देवत्वाच्चाष्टधा युतः ॥ १७४ ॥

पैशाचादि च सम्प्रोक्ता मनुष्याः पशवः पुनः ।
स्थावरं चैवमेतेषु चतुर्दशसु तत्र वै ॥ १७५ ॥

तपोभिर्धर्मिभिर्दानैः हर्षैस्तु च * * * रपि ।
पैशाचं राक्षसं हित्वा देवयोनिषु जायते ॥ १७६ ॥

पुण्यपापसमं चैव मनुष्यत्वं प्रपद्यते ।
ईषत्पुण्यैश्च वा पापैः स्वमायातिशयेन च ॥ १७७ ॥

प्। ११७८)

पशुन्धनत्वमाप्नोति मृगजन्ममथ शृणु ।
रागद्वेषैर्मृगत्वं च जायते नन्दिकेश्वर ॥ १७८ ॥

जन्मवैचित्र्यतः पक्षिजातित्वं च प्रपद्यते ।
वै गाकाःसञ्जाताः सर्पादिकृमिकीटकाः ॥ १७९ ॥

द्रोहात्तृणादिजातित्वं मोहाच्छोकाच्च पादपाः ।
एतेषां सर्वजातीनां धर्माधर्मादयोर्ध्वतः ॥ १८० ॥

पुण्यपापानुसारेण सर्वयोनिषु जायते ।
पश्वादीनां च जन्मत्वं सम्प्राप्तमृतिमान्नरः ॥ १८१ ॥

पश्चात्कीनाशनं प्राप्य तस्याज्ञा जन्मभोगदा ।
पृथिवीगन्धतन्मात्रा न समापद्यते तले ॥ १८२ ॥

प्। ११७९)

रसगन्धसमायुक्तं रूपमग्नौ प्रपद्यते ।
रसगन्धस्वरूपाणि स्पर्शं मारुति गच्छति ॥ १८३ ॥

एतैश्चतुर्भिराकाशैः शब्दनन्मात्रकं व्रजेत् ।
पञ्चतन्मात्रकाश्चाशु मनस्तत्वं प्रपद्यते ॥ १८४ ॥

षडिन्द्रियाणि सर्वाणि बुद्धितत्वं समाप्नुयात् ।
सप्तैतानि त्वहङ्कारे व्याप्नोतीत्यष्टकानि वै ॥ १८५ ॥

पुर्यष्टकं देहमिति कल्पितं नन्दिकेश्वर ।
अस्य देहस्य मध्ये च पुरुषः शब्दतत्वयुक् ॥ १८६ ॥

शिवाज्ञया च चित्तेस्य सन्निधौ द्विविधं भवेत् ।
शरीरं सुकृतैश्चैव दुष्कृतैश्च तथैव च ॥ १८७ ॥

प्। ११८०)

सुकृतैश्च सुखं देहि दुष्कृतैर्यातनातुरम् ।
एवं मरणमाख्यातमुत्पत्तिस्तदनन्तरम् ॥ १८८ ॥

पुर्यष्टकत्वमापाद्य न तस्येव पतत्यसौ ।
आकाशाद्वायुरापन्नो वायोर्वह्निः सृजत्यसौ ॥ १८९ ॥

अग्नेरापश्च सम्प्राप्य जलं भूमिं सृजत्यसौ ।
उद्भिदानां च सर्वेषां स्वेदजानां तथैव च ॥ १९० ॥

स्वस्वयोग्यत्वमापन्नं त्रित्वमापन्नपुत्रकम् ।
जरायुजश्चाण्डजश्चोपि वौषड्जानाति माप्नुयात् ॥ १९१ ॥

अन्नं पित्रोस्तथा भोज्यं तस्मिन्सममभूत्पुनः ।
रसाच्छ्रोणितमुत्पन्नं शोणितान्मांस सम्भवः ॥ १९२ ॥

प्। ११८१)

मांसान्मेदश्च सञ्जातं मेदसः स्नायुरेव च ।
स्नाय्वां मज्जा तु सञ्जाता तन्मज्जाच्छुक्ल सम्भवः ॥ १९३ ॥

अन्नादि शुक्लपर्यन्तं क्रमादात्मापरत्यसौ ।
शुक्लेन सार्धं मातुश्च योनौ रक्तं पतत्यसौ ॥ १९४ ॥

एवं विधैस्तु मरणैः पुनर्मरणमाप्नुयात् ।
पुनश्च जन्म सम्प्राप्य पुनः पञ्चत्वमृच्छति ॥ १९५ ॥

इत्यचिन्त्य विश्वसादाख्ये भूतोत्पत्तिविधिरेकानाशीतितमः पटलः