अथ योगपादे-नाडी चक्रविधि-पटलः
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि योगपादं समासतः ।
तस्यपादस्य पूर्वे तु नाडीचक्रक्रमं शृणु ॥ १-१ ॥
द्विसप्तति सहस्राणि नाडयस्तु प्रकीर्तिताः ।
नाडीभिर्व्यावृते देहे जीर्णाश्वत्थस्य पत्रवत् ॥ १-२ ॥
अशीतिश्च चतुश्चैव शतसाहस्रभेदकैः ।
शरीरे क्रीडते देवाः स्वेच्छया परमेश्वरम् ॥ १-३ ॥
भूतग्रामैश्चतुर्भिश्च सर्वयोनि समुद्भवम् ।
अण्डजं स्वेदजञ्चैव उत्बीजञ्च जरायुजम् ॥ १-४ ॥
अण्डजाताश्चये भावास्त्वण्डजास्ते प्रकीर्तिताः ।
स्वेदजाताश्चये भावास्वेदजास्तु प्रकीर्तिताः ॥ १-५ ॥
भूमौ तु तोयबीजाभ्यां मुत्भिदाश्चेति कीर्तिताः ।
इल्वयुक्ताश्चये जाताः कीर्तितास्ते जरायुजाः ॥ १-६ ॥
भूतग्रामैश्चतुर्भिश्च नराद्याषड्विधो भवेत् ।
नरश्चैव मृगश्चैव पशुः पक्षीतथैव च ॥ १-७ ॥
सरीस्रपः स्थावरश्च षड्विधं योनिसम्भवम् ।
वाचा वदन्ति यद्वाण्या ते नरास्त्विति कीर्तिताः ॥ १-८ ॥
ऊर्ध्वपुच्छन्तु तद्वृद्धिं मृगं विद्याद्विनायक ।
अधोदीर्घाश्च ये पुच्छाः पशुजातिरुदीरिता ॥ १-९ ॥
द्विपक्षाः पक्षिरित्याहु सरतीतिसरीस्रपः ।
स्थापितं स्थावरं प्रोक्तं षड्विधं भूतमेव च ॥ १-१० ॥
अथ्यन्ते योनि भेदानि क्षेत्रं स्यात् भूमिकं शृणु ।
पृथिव्यादीनि तत्वानि यत्र तिष्ठन्ति तल्लये ॥ १-११ ॥
लयस्थानं तदाख्यातं तत्वातीतं परात्परम् ।
तस्माच्छिन्नं समुत्पन्न तस्माच्छक्तिरजायत ॥ १-१२ ॥
तस्मान्नादिं समुत्पन्नं तस्मात् बिन्दुसमुद्भवम् ।
तस्मात् सदाशिवं प्रोक्तं सृष्ट्यर्थं पञ्चधा भवेत् ॥ १-१३
॥
तस्मादात्मा समुत्पन्नं सहजं मलसंयुतम् ।
क्षेत्रज्ञन्तं विजानीयाच्छक्तिस्थन्तु तथोच्यते ॥ १-१४ ॥
तस्मादुपरिवेशस्य शुद्धावस्थोनुकीर्तिताः ।
शुभाशुभ वरप्राप्तौ तत्र गच्छन्ति जायते ॥ १-१५ ॥
मायाद्यवनि पर्यन्तं देहबद्धोत्र दृश्यते ।
कर्मोदये तु जननं कर्मान्ते मरणं स्मृतम् ॥ १-१६ ॥
सुखदुःखनिमित्ताय शरीरग्रहणं कृतम् ।
शरीरं द्विविधं प्रोक्तं पुंसत्व स्त्रीत्वमेव च ॥ १-१७ ॥
लिङ्गेन लाञ्च्छितं पुंस्त्वं स्त्रीत्वं योन्याभिलाञ्च्छितम् ।
लिङ्गमीशमयं प्रोक्तं योनिः शक्तिमयं स्मृतम् ॥ १-१८ ॥
तस्माद्वै शिवशक्तिस्तु सर्वमेतत् चराचरम् ।
तच्छरीरं द्विधाप्रोक्तं स्थूलं वै सूक्ष्ममेव च ॥ १-१९ ॥
पृथिव्यापस्तथा तेजोवायुराकाशमेव च ।
शुक्रं बीजां शमित्युक्तं क्षेत्रांशं श्रोणितं स्मृतम् ॥
१-२० ॥
अस्थि स्नायुश्चमज्जा च पित्रजंस्त्रयमेव तु ।
त्वङ्मांसशोणितञ्चैव मातृजं त्रिकमेव च ॥ १-२१ ॥
इत्थं षट्कौशिकं प्रोक्तं शरीरान्तैस्तु जायते ।
नखदन्तश्च रोमाणि केशाश्च नाडयस्तथा ॥ १-२२ ॥
शब्दस्पर्शश्च रूपश्च रसोगन्धश्च पञ्चधा ।
एतैर्भूतगणैर्युक्तं स्थूलं शरीरकं भवेत् ॥ १-२३ ॥
शूक्ष्मस्य गोलकां विद्धि तच्छुभाशुभसाधनम् ।
जननमरणञ्चैव कर्मणा जायते ततः ॥ १-२४ ॥
एवं स्थूलशरीरञ्च सङ्क्षेपाद्वर्णितं मया ।
श्रोत्रं त्वक्चक्षुजिह्वा च घ्राणं बुद्धीन्द्रियं विदुः ॥ १-२५
॥
वाक्पादपाणि पायुश्चोपस्थं कर्मेन्द्रियं स्मृतम् ।
प्राणः समानोदानश्च अपानोव्यान एव च ॥ १-२६ ॥
नागः कूर्मश्चक्रकरो देवदत्तोधनञ्जयः ।
मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तोन्तः करणं स्मृतम् ॥ १-२७ ॥
मदमात्सर्यमानादि सूक्ष्मशारीरकं भवेत् ।
इदं शरीरं लिङ्गं हि तयोर्जन्म ततः शृणु ॥ १-२८ ॥
शुक्लं रक्तेन सम्भाव्य जनन्याश्चोदरे स्थितम् ।
कर्मादौ सकलं ग्राह्यं प्राप्यते सुषिराशयम् ॥ १-२९ ॥
क्षेत्रांशैश्चैव बीजांशैः शरीरव्याव्रतोगतः ।
रक्ताधिक्क्यात् स्त्रीप्रजा च शुक्लाधिक्यात् पुमान् भवेत् ॥ १-३० ॥
यदिशुक्लसमंरक्तं जायते तु नपुंसकम् ।
भजने तु यथा बिदुर्वद्धते तु शनैः शनैः ॥ १-३१ ॥
पुन्नागमुकुलाकारं गर्भाशयगतं तथा ।
मरणादीनि कर्माणि निमित्तानि वरेण तु ॥ १-३२ ॥
आयुष्यं विभवं कर्मविद्या च निधनं सुखम् ।
षट्कं सम्प्राप्य तत्रैव ततो गर्भाशयं विशन् ॥ १-३३ ॥
गुणाश्चैव त्रिदोषाश्च जन्तूनान्तत्र सम्भवाः ।
सत्वं रजस्तमश्चैव गुणत्रयमिहोच्यते ॥ १-३४ ॥
सत्यं ज्ञानं तपोमौनं स्मृतिर्मेधाधृतिः क्षमा ।
उत्साहो निश्चयन्धैर्यमेवं वै सात्विकं गुणम् ॥ १-३५ ॥
दर्पं महदहङ्कारं विषादं प्रियवाचकम् ।
उद्योगम्मात्सरं प्रोक्तं रजसङ्गुणमुच्यते ॥ १-३६ ॥
आलस्यं मोहनिद्राश्च चापलं ही नवृत्तिकम् ।
पापिष्ठं परनिन्दा च तामसं गुणलक्षणम् ॥ १-३७ ॥
गुणानान्तु समावस्था मूलप्रकृतिरुच्यते ।
सङ्क्षेपात् त्रिगुणं प्रोक्तं त्रिदोषांश्च शृणुष्वमत् ॥ १-३८ ॥
वातं पित्तङ्कफञ्चैव रोगाणामधिपा स्मृताः ।
सर्वजन्तुषु सामान्यं समंवाधिकमेव च ॥ १-३९ ॥
एवमादीनि चान्यानि संविशेत् सुषिराशयम् ।
गर्भाशयगते काले वायुनाभिद्यते यथा ॥ १-४० ॥
तदा रूपद्वयङ्गत्वा वर्धते तु शनैः शनैः ।
पञ्चाहे तु दशाहे तु पत्मपत्रस्थतोयवत् ॥ १-४१ ॥
मासान्ते चाक्षफलवद् विमासां मृफलाकृतिः ।
त्रिमासेऽष्टाङ्गुलं दीर्घञ्चतुर्मासे शिरोभवेत् ॥ १-४२ ॥
हस्तौ चैव तु पादौ च पञ्चमासे प्रकीर्तितम् ।
नखाङ्गुल सपादौ च गुल्भौ च नलकौ तथा ॥ १-४३ ॥
जङ्घेजानु तथा चोरुकटिस्फिक् जघनं तथा ।
स्तनपार्श्वोदरारभ्य कक्षौ वक्षाभुजावुभौ ॥ १-४४ ॥
पादयोर्हस्तयोरेखा ह्यङ्गुष्ठे नखपर्वगाः ।
गलः कर्णौ च जिह्वा च ओष्ठौ दन्ताश्च नासिका ॥ १-४५ ॥
नयनं भ्रूललाटश्च शिरः केशादयस्तथा ।
एतान्यङ्गानि सर्वाणि जायते षष्ठमासिके ॥ १-४६ ॥
सप्तमासेन्न पानौ च नाभिनालेन भुज्यते ।
प्रसूयते वा तन्मासे वायुना न प्रसूयते ॥ १-४७ ॥
अष्टमासे समुत्थाय वीणादण्डं समाश्रितम् ।
सम्प्राप्याष्टगुणैश्वर्य मणिमादिकमत्र वै ॥ १-४८ ॥
त्रिकालन्तु विजानाति ज्ञानात् सर्वं प्रकाशते ।
जायते चाष्टमे मासे जातश्चोत्तमजीवती ॥ १-४९ ॥
जायते नवमे मासे दशमासे तु वा पुनः ।
ततस्त्वेकादशे मासे मायया प्रेरितो जनः ॥ १-५० ॥
बोद्धव्यं शक्तिना काचित् श्रमदाहक्षुधादिकान् ।
एवमादीनि वर्द्धन्ते क्रमेणैव शनैः शनैः ॥ १-५१ ॥
तत्र भूत्वान्न वीर्येण वर्धन्ते सप्तधातवः ।
अन्नद्रवसमुत्पन्न रसाद्वै श्रोणितं स्मृतम् ॥ १-५२ ॥
श्रोणितान्मांसमुत्पन्नं मांसान्मेदः समुत्भवम् ।
मेदसोस्थि समुत्पन्नं तस्मात् मज्जातु सम्भवम् ॥ १-५३ ॥
मज्जाशुक्लं समुत्पन्न मित्येते सप्तधातवः ।
शरीरन्धातुभिः प्राप्तं धातुभिः शब्दराशयः ॥ १-५४ ॥
शब्दादिविषयं ज्ञानं द्विमासोपरिपूर्णके ।
पञ्चविंशति तत्त्वानि वक्ष्यते तु समासतः ॥ १-५५ ॥
भूतानि भूतमात्राणि ततो बुद्धिन्द्रियाणि च ।
कर्मेन्द्रियाणि विघ्नेश तथान्तः करणानि च ॥ १-५६ ॥
अव्यक्तेन समायुक्तं पञ्चविंशदुदाहृतम् ।
पृथिव्यादीनि तत्वानि प्राप्यते त्वखिलान्तनुम् ॥ १-५७ ॥
पृथिव्यापस्तथा तेजोवायुराकाश एव च ।
महाभूतानि चोक्तानि तेषां भेदं शृणुष्वहि ॥ १-५८ ॥
यत् कठिनं तत्पृथिवी यद्रव्यं ह्याप उच्यते ।
यदुष्णञ्चेत्ततो वह्निर्वायुः सञ्चरति त्विह ॥ १-५९ ॥
अवकाशं यदा काशं महाभूतगणास्विमे ।
अस्थित्वक्मांसकेशाश्च नाडयस्त्विह कीर्तिताः ॥ १-६० ॥
पृथिव्यं शास्तथा ज्ञेयास्त्वाप्यंशाश्च ततः शृणु ।
कफः शोणितमूत्राणि मज्जाशुक्लन्तथैव च ॥ १-६१ ॥
द्रव्यांशकमिति ज्ञेयं सर्वप्राणि च संस्थितम् ।
क्षुधानिद्रा च कृष्णा च आलस्यं मैधुनं तथा ॥ १-६२ ॥
एते पञ्चगुणा प्रोक्ता तेजोंशा इति संस्थिताः ।
आस्ते शेते च गमनं प्रसाराणि निरोधनम् ॥ १-६३ ॥
एते पञ्चगुणा प्रोक्ता वाय्वंशा सुप्रकीर्तिताः ।
कामक्रोधञ्च लोभञ्च भयोमोहसथैव च ॥ १-६४ ॥
पञ्चैतेनुगुणा प्रोक्ता व्योमांशास्तु प्रकीर्तिताः ।
प्रोक्तं भूतगुणञ्चैवं गुणन्तेषान्तु वक्ष्यते ॥ १-६५ ॥
शब्दस्पर्शञ्चरुपञ्च रसङ्गन्धञ्च पञ्चधा ।
आकाशस्य गुणं शब्दं वायोस्तु स्पर्शनं गुणम् ॥ १-६६ ॥
तेजसस्तु गुणं रूपं रसमापगुणं स्मृतम् ।
पृथिव्यास्तु गुणं गन्धं भूमिकादीनि विन्यसेत् ॥ १-६७ ॥
विषयं त्विति विख्यातं भूतानाङ्गुणमुच्यते ।
शब्दादिविषयं पुण्यं भूमौ तु विनिवर्द्धते ॥ १-६८ ॥
चतुर्गुणाः प्रवर्धन्ते त्रिगुणस्त्वथ वह्निके ।
वायोश्च द्विगुणं प्रोक्तमाकाशस्यैकमेव तु ॥ १-६९ ॥
विषयाणि तथोक्तानि बुद्धिन्द्रियाणि ततः शृणु ।
श्रोत्रत्वक्चक्षुजिह्वा च घ्राणं बुद्धिन्द्रियाणि च ॥ १-७० ॥
शब्दादिविषयाणाञ्च साधनन्ते प्रकीर्तितम् ।
बुद्धीन्द्रियाणामेतेषां देवभूतात्मकं शृणु ॥ १-७१ ॥
श्रोत्रमध्यात्ममित्युक्तं श्रोतव्यमधि भूतता ।
शिवहस्ताधि दैवन्तु त्वगेवाध्यात्मकं विदुः ॥ १-७२ ॥
स्पर्शनञ्चाधिभूतः स्याद् वायुस्तत्राधिदैवतम् ।
चक्षुरध्यात्ममित्युक्तं द्रष्टव्यमधिभूतता ॥ १-७३ ॥
सूर्यस्तत्राधिदैवत्य जिह्वाचाध्यात्मकं विदुः ।
रसज्ञात्वधिभूतन्तु वरुणश्चाधिदेवता ॥ १-७४ ॥
घ्राणमध्यात्ममित्युक्तं घ्रातव्यमधि भूतता ।
बृहस्पत्यधिदैवञ्च प्रातः शक्तिरिति स्मृतम् ॥ १-७५ ॥
बुद्धीन्द्रियाणि चोक्तानि शृणु कर्मेन्द्रियाणि च ।
वागध्यात्मकमित्युक्तं वक्तव्यमधि भूतता ॥ १-७६ ॥
सरस्वत्यधिदैवत्यं वाणिरध्यात्मकं ततः ।
दातव्यमधिभूतश्च शक्रस्तत्राधिदेवता ॥ १-७७ ॥
पादमध्यात्मकं प्रोक्तं गमनञ्चाधि भूतता ।
शक्राधिदैवतं प्रोक्तं वायुरध्यात्मकं विदुः ॥ १-७८ ॥
उपस्थोध्यात्ममित्युक्तमानन्दमधिभूतता ॥ १-७९ ॥
प्राजापत्याधिदैवत्यं क्रियाशक्तिरिति स्मृता ।
कर्मेन्द्रियाणि चोक्तानि ततोन्त करणं शृणु ॥ १-८० ॥
मनोहङ्कारबुद्धि च चित्तोन्तः करणं विदुः ।
मनोध्यात्ममिति प्रोक्तमन्तव्यमधिभूतता ॥ १-८१ ॥
सोमाधि दैवमित्युक्तो हङ्कारोध्यात्मकं विदुः ।
अधिभूतमहङ्कारं रुद्रमूर्त्यधिदैवतम् ॥ १-८२ ॥
बुद्धिरध्यात्ममित्युक्तं बोद्धव्यमधिभूतता ।
क्षेत्रज्ञस्याधिदैवं स्याच्चित्तमध्यात्मकं स्मृतम् ॥ १-८३ ॥
चैतन्यमधिभूतं हि ईश्वरश्चाधिदैवतम् ।
मन्यते तम्मनो ज्ञात्वा अहङ्कारमहङ्कृतम् ॥ १-८४ ॥
बोद्ध्यत्वात् बुद्धिरेवं हि चिन्तत्वाच्चित्तमुच्यते ।
मनश्च द्विविधं प्रोक्तं चलाचलमिति स्मृतम् ॥ १-८५ ॥
अहङ्कारं त्रिधाज्ञेयं भूतवैकारि तेजसम् ।
वक्ष्यते तु समासेन भूतसारसमुद्भवम् ॥ १-८६ ॥
शब्दतन्मात्रमादौ तु गन्धतनात्रमर्थके ।
एतानि पञ्चमात्राणि भूतानां सृष्टिरुच्यते ॥ १-८७ ॥
स्यात्तैजस अहङ्कारे इन्द्रियाणि समुद्भवम् ।
वैकारिकमहङ्कारे इन्द्रियाणि समुद्भवम् ॥ १-८८ ॥
वैकारिकमहङ्कारे अधिदेवाः समुद्भवम् ।
बुद्धिरष्टविधा ज्ञेया धर्माधर्मादिरष्टधा ॥ १-८९ ॥
चित्तमेक विधं ज्ञेयं तच्चान्तः करणं विदुः ।
चतुर्भिरन्तः करणैश्चतुर्विंशतिरुच्यते ॥ १-९० ॥
उपादानन्तु तेषां वै चाव्यकमिति निन्दितम् ।
अव्यक्तस्य तु धर्मः स्यात् त्रिगुणं सम्प्रकीर्तितम् ॥ १-९१ ॥
तामसं राजसञ्चैव सात्विकञ्च तृतीयकम् ।
तामसेयान्ति नरकं राजसे स्वर्गमुच्यते ॥ १-९२ ॥
सात्विके मोक्षमित्युक्तं तस्मात् सात्विकमुच्यते ।
सात्विके सर्वकर्माणि एक चित्तस्तु सात्विकम् ॥ १-९३ ॥
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन सात्विकङ्गुणमाश्रये ।
पञ्चविंशति तत्वानि समासात् कीर्तितानि तु ॥ १-९४ ॥
तेभ्य एकादशं तत्वं समासात् च्छृणु साम्प्रतम् ।
पुंरागोनियती विद्याकलाकलस्तथैव च ॥ १-९५ ॥
शुद्धविद्याशुद्धकला शुद्धमायान्तथैव च ।
आत्मतत्वञ्च विद्याञ्च शिवतत्वमतः परम् ॥ १-९६ ॥
एकादशानि तत्वानि शरीरे संस्थितानि तु ।
कञ्चुकत्रयमाविश्य शनैः कालेन वित्तमः ॥ १-९७ ॥
आलिङ्ग्यते नियतिना आत्मवद्भाववर्तकः ।
प्रकृतिः पौरुषं यस्मान् तस्मात् पुरुष उच्यते ॥ १-९८ ॥
बालार्कशतसाहस्र भागैकं तत्र चिद्विदुः ।
सञ्जिव इति विख्यातः संसारी चेति चोच्यते ॥ १-९९ ॥
प्रधानादि विशेषान्तं व्यापं वै परिशक्तिना ।
कलाशक्तिरितिख्याता चानमु?क्तैस्तु कारणा ॥ १-१०० ॥
धर्माधर्माधिसम्बन्धा दाणवं सहजं स्मृतम् ।
इत्येवमादि सम्बन्धाच्छरिरेषु व्यवस्थिताः ॥ १-१०१ ॥
सम्बन्धास्तस्य जीवस्य दुःखत्रयमिहोच्यते ।
आध्यात्ममधिभूतञ्च अधिदैविकमेव च ॥ १-१०२ ॥
त्रिविधं दुःखमाप्नोति तेषामाध्यात्मकं शृणु ।
आध्यात्मकं द्विधाप्रोक्ता शरीरं मानसं तथा ॥ १-१०३ ॥
गुल्मारशोति सारञ्च ज्वरशूलाद्यनेकधा ।
नरमृगपिशाचैश्च गोपक्षीचोरराक्षसैः ॥ १-१०४ ॥
प्रोक्तं शरीरकं दुःखं मानसं शृणु सुव्रत ।
शोकासूयावमानेर्ष्या मासाध्यादिभिरेव च ॥ १-१०५ ॥
एवं मानसमाख्यातमाधिभौतिकमुच्यते ।
शीतोष्णवातवर्षैश्च विद्युदाशनिमारुते ॥ १-१०६ ॥
एतैर्भूतैस्तु जन्दुःखमाधिदैविकमुच्यते ।
गर्भजन्मजरा ज्ञानमृत्युर्नरकजं तथा ॥ १-१०७ ॥
प्रोक्तं दुःखत्रयं ह्येवमेषु स्थानेषु भूज्यते ।
ततोदराग्निना गर्भे मातृशीलेन बाध्यते ॥ १-१०८ ॥
गर्भात् कोटिगुणं दुःखं योनि यन्त्रे प्रपिडनम् ।
एवमादीनिदुःखानि शरीरीभुज्यते क्रमात् ॥ १-१०९ ॥
जाग्रत् स्वप्नं सुषुप्तिश्च तुर्यावस्था ततः शृणु ।
इन्द्रियाणि गताबुद्धिः कृत्वा कर्माण्य शेषतः ॥ १-११० ॥
करणी यानि सर्वाणि दृश्यन्ते जाग्रदेव तु ।
करणानि चेन्द्रियाणि बध्वावै वाश्रयं भवेत् ॥ १-१११ ॥
निद्रामाश्रयते बुद्धिर्मन्यते पूर्वकर्मकम् ।
एवं स्वप्नं विजानीयात् सुषिपिञ्च ततः शृणु ॥ १-११२ ॥
करणानि गृहीत्वा तु बुद्धिश्चैतन्यमागता ।
तदाश्रये तु काले तु कर्माण्य प्रतिबुद्ध्यति ॥ १-११३ ॥
सुषिप्तिरिति विख्याता तुरीयं करणं विना ।
जाग्रोमुखगतो जीवस्वप्ने कर्णं समाश्रितः ॥ १-११४ ॥
सुषुप्तौ हृदमाश्रित्य तुर्ये सर्वगत स्मृतः ।
एवं व्यवस्थितो देहे नाडयश्च तत शृणु ॥ १-११५ ॥
नाभिमूलन्तु हृन्नाल नाडयश्चक्रवत् तथा ।
तिर्यगूर्ध्वमधश्चैव व्याप्तितातैस्तु सर्वतः ॥ १-११६ ॥
चक्रवत्संस्थिता ह्येताः प्रधानश्चाष्टविंशतिः ।
तेषु प्रधानभूतास्तु इडादिदशनाडयः ॥ १-११७ ॥
इडयाविमाशोषा पृथिवी आपनी तथा ।
तेजोवती वायुवी च गमनीमर्दनी तथा ॥ १-११८ ॥
रोदनीरक्तवागि च मृद्वङ्गी श्रिङ्गिणी तथा ।
शब्दा स्पर्शा च पूर्णा च सद्रूपारसधारिणी ॥ १-११९ ॥
सर्वाङ्गेषु स्थिता ह्येता प्रधानाश्चाष्ट विंशतिः ।
तासुनाडीषु चान्तस्थाः प्राणादि दशवायवः ॥ १-१२० ॥
प्राणापानस्तथाव्यान उदानश्च समानकः ।
नागकूर्माश्चक्रकरो देवदत्तोधनञ्जयः ॥ १-१२१ ॥
दशप्राणा इति प्रोक्ता वायवः समुदहृताः ।
वायूनान्तु नवानाञ्च प्रभुः प्राणप्रकीर्तिताः ॥ १-१२२ ॥
निश्वासोछ्वासकासैश्च प्राणीनामुदरे स्थिताः ।
इन्द्र निलप्रतिकाशप्राणरूपसुकीर्तिताः ॥ १-१२३ ॥
नादसंयुक्त जीवान्त जीवमाश्रित्य नित्यशः ।
स्थान हृन्नाभिनासाग्रं पादाङ्गुष्ठान्तमाश्रितः ॥ १-१२४
॥
अपान पृष्ठमाश्रित्य वामदक्षिणनिर्गमम् ।
प्राणस्य लक्षणं प्रोक्तमपानञ्च ततः शृणु ॥ १-१२५ ॥
अपानो जीवमाश्रित्य तद्वर्णञ्चैन्द्रकोपवत् ।
स्थानन्तु मेढ्रमुले तु गुदमूलन्तु निर्गमम् ॥ १-१२६ ॥
नाभेरधस्तात् स्थानन्तु मेढ्रमूले तु निर्गमम् ।
पुरीषोत् सर्गमात्रादि प्राणापानाश्च निर्गमम् ॥ १-१२७ ॥
प्राणापानोपहे नित्यं शरीराख्यं महारथम् ।
दीपान्तस्थ प्रभु प्राणोरक्षाङ्कृत्वा महामनुम् ॥ १-१२८ ॥
व्यानं सकलमाश्रित्य स्पर्शादीनी प्रबोधकः ।
गोक्षीरसमवर्णं स्यात् स्थानं सर्वाङ्गसन्धिषु ॥ १-१२९ ॥
उदानच्छक्तिरोगाणामुद्भवन्तत्र कारयेत् ।
विद्युत्पावक सङ्काशान्तस्य वर्णं प्रकीर्तितम् ॥ १-१३० ॥
स्थानं पार्श्वौ च कर्णौ च चक्षुषोर्घ्राणयोस्तथा ।
समान वायोर्वर्णन्तु अतसी कुसुमप्रभम् ॥ १-१३१ ॥
स्कन्धे मूर्धनि जिह्वाश्च जङ्घयोर्गुल्भयोस्तथा ।
अन्नपानरसन्नित्वा चा पादतलमस्तकम् ॥ १-१३२ ॥
अशेषानन्नपानादीन्वैश्विनराग्नि संयुतम् ।
तत्रा शयाख्य कुण्डे तु हुतं तत्रैव कारयेत् ॥ १-१३३ ॥
तत्र नागसुवर्णन्तु मार्ताण्डोदय सन्निभम् ।
हित्काञ्चरोमहर्षादिन् गेयभक्तिञ्च कारयेत् ॥ १-१३४ ॥
उदयञ्च ललाटञ्च स्थानन्नासादि चासनम् ।
कुन्दपुष्पसमाकारं कूर्मवायोः प्रकीर्तितम् ॥ १-१३५ ॥
नेत्रपक्षौ तु सम्प्राप्य निमीलोन्मीलनङ्कुरु ।
कृकरस्य तु वर्णं स्यात् भिन्नाञ्जनसमप्रभम् ॥ १-१३६ ॥
क्षुधादिकुरुते नित्यं नासाग्रे तु व्यवस्थितम् ।
देवदत्तस्य वर्णं स्यात् शुद्धस्फटिक सप्रभम् ॥ १-१३७ ॥
मुखं पृष्ठञ्च पादञ्च पार्श्वञ्चैव विशेषतः ।
उत्थाप्यशयनासीनं विज्रम्भणमतः परम् ॥ १-१३८ ॥
धनञ्जयस्य वर्णस्यां नीलाञ्जनसमप्रभम् ।
धनञ्जयस्थितो देहममृतस्यापिमुञ्चति ॥ १-१३९ ॥
पश्चात् तु ब्राह्मणं कृत्वा शरीरं भिद्यते गतः ।
इत्येते दशवायूनां प्राणादीनां प्रचक्षते ॥ १-१४० ॥
इडादिनाडयस्तत्र शरीरेव्या प्रतस्तथा ।
नाडीमध्ये ततो वायुः सञ्चरेत् क्रमशस्तथा ॥ १-१४१ ॥
कुण्डल्याख्या महानाडी नाभिमध्ये प्रकीर्तिताः ।
अष्टवर्तुलमेवन्तु कुण्डलीनाडिसुप्तवत् ॥ १-१४२ ॥
नाभेरूर्ध्वं भवेत् पद्मं तटाकाब्जं तु पुष्पवत् ।
तस्य मध्ये स्थितो जीवः सूर्यकोटिसमप्रभः ॥ १-१४३ ॥
तस्यान्तस्थं समाख्यातं सूर्यसोमाग्निकुण्डलम् ।
तेषां मध्ये स्थितो देवः सूर्यायुतसमप्रभम् ॥ १-१४४ ॥
वामपार्श्वे इडानाडी पिङ्गलादक्षनाडिका ।
सुषुम्ना मध्यमे चैव यावदङ्गुष्ठकान्तका ॥ १-१४५ ॥
गान्धारी दक्षिणे नेत्रे हस्ति जिह्वा च वामके ।
पूषा वै दक्षिणे कर्णे वामकर्णे यशस्विनी ॥ १-१४६ ॥
अलम्पुष्पन्तु मेडुन्तु कुहूश्चैव गुदे स्थिता ।
शखिनी नासिमध्ये तु दशनाडी ह्यवस्थिता ॥ १-१४७ ॥
अशेषानाडयः सर्वाश्चक्रवद् व्यावृतस्तनुम् ।
चक्रवद् वा वृतोयस्मान् नाडीचक्रमिहोच्यते ॥ १-१४८ ॥
नाडीचक्रमिदं प्रोक्तं कालचक्रमथ शृणु ॥
इति नाडीचक्रविधि-पटलः प्रथमः ॥ १ ॥