अथ षोडशक्रियाविधि-पटलः
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि शैवानां षोडशक्रियाः ।
शिवाध्वरे च ये मर्त्या दीक्षायोग्यतया स्थिताः ॥ ५-१ ॥
तेषान्तु षोडशप्रोक्तं शिवेन परमात्मना ।
ऋतुसङ्गमनञ्चाद्ये गर्भाधानं द्वितीयके ॥ ५-२ ॥
पुंसवनं त्रितीयन्तु सीमन्तं हि चतुर्थकम् ।
पञ्चमञ्जातकर्मञ्च षष्ठञ्चोत्थानमेव च ॥ ५-३ ॥
सप्तमन्नामकरणमन्नप्राशनमष्टकम् ।
नवमे वा सगमनं दशमे पिण्डवर्द्धनम् ॥ ५-४ ॥
समावर्तनकं पश्चाद्विवाहं षोडशो भवेत् ।
एतानि षोडशानी ह पृथग्वक्ष्ये समासतः ॥ ५-५ ॥
प्रथमे ऋतुसंयुक्ते ऋतुसङ्गमनं तथा ।
त्रिरात्रम् ऋतुसंयुक्तञ्चतुर्थेह निशुद्ध्यति ॥ ५-६ ॥
आर्तवे पूर्वरात्रौ तु तद्रात्रं प्रतिगृह्य च ।
आर्तवे पररात्रौ तु तद्रात्रं परिवर्जयेत् ॥ ५-७ ॥
प्रथमेहनि चण्डाली द्वितीये ब्रह्मघातकी ।
तृतीये रजकी प्रोक्ता चतुर्थे हनि शुद्ध्यति ॥ ५-८ ॥
त्रिरात्रं मलविद्धा सा स्नानादीनि विवर्जिता ।
एकभुक्ता न खर्वेण वरिसाञ्जलि ना पिबेत् ॥ ५-९ ॥
ग्रहेक्षणदिवा स्वप्नं न शुल्पेनाश्नियात् ततः ।
चतुर्थे दन्तकाष्ठाद्यै स्नात्वा चामलकादिभिः ॥ ५-१० ॥
शुद्धवस्त्रानुलेपाद्यैस्त्रीशूद्राणां न भाषयेत् ।
स्नातायान्तु दृशापश्येत् तादृशं लभते सुतम् ॥ ५-११ ॥
अपश्येदपरं तस्मात् भरारन्दर्शयेत् तु सा ।
कन्याया प्रथमे चेति सर्वालङ्कारसंयुता ॥ ५-१२ ॥
शास्त्रोपदिष्टकल्याणं कृत्वा तत्व विशेषतः ।
शिवाग्निं पूर्ववत् कृत्वा पूर्वोक्तविधिना यथा ॥ ५-१३ ॥
शिवं मध्ये तु संस्थाप्य सम्पूज्यपूर्ववत् क्रमात् ।
शिवाङ्गं ब्रह्ममन्त्रैस्तु होममेवं प्रकारयेत् ॥ ५-१४ ॥
ऋतु स्नातान्तरितं कृत्वा तत्र वामे तु संस्थिता ।
सुस्नात्वा चम्य विधिवत् बस्मोद्धूलितविग्रहा ॥ ५-१५ ॥
वह्नेः पश्चिमदिक्भागे पूर्वस्याभिमुख स्थिता ।
आचार्येणार्चितञ्चाग्निं ततो मन्त्रेण हूयते ॥ ५-१६ ॥
परिषेकं ततः कुर्याद् विद्याङ्गैरभिमन्त्रितः ।
सहस्रं वा शताष्टं वा हुत्वा वै ब्रह्मपञ्चकैः ॥ ५-१७ ॥
लक्ष्या तु पटश्रङ्गे च हविष्यञ्चैव निक्षिपेत् ।
नासिकादक्षिणे पुत्र मपरेदुहितेश्चया ॥ ५-१८ ॥
निर्वीवनं न कर्तव्यं शोषरोषौ च वर्जयेत् ।
पुत्रार्त्थमेव सङ्कल्प्य न भोगाय कदाचन ॥ ५-१९ ॥
आर्तवात् द्वादशान्तं वा षोडशं वा प्रचक्षते ।
प्रधानं त्रिदिनं त्यक्त्वा चतुर्थदिवसागमम् ॥ ५-२० ॥
युग्मके तु पुमान्विद्धित्वयुग्मेस्त्रीप्रजा तथा ।
शुक्लवृद्ध्या तु पुरुषो रक्तवृद्ध्यास्त्रीप्रजायते ॥ ५-२१ ॥
रक्तशुक्लौ समञ्चेत् तु षण्डन्तत्र प्रजायते ।
पुन्नागमुकुलं यद्वत् तद्वत् गर्भाशयोगतम् ॥ ५-२२ ॥
गर्भाशयगतो बिन्दुर्वायुच्छेद्य द्विधापुनः ।
द्विधागर्भं समादाय शरीरं द्विविधं स्फुटम् ॥ ५-२३ ॥
आयुः कर्म च वित्ताद्या वर्तन्ते चेश्वरेण वै ।
ऋतु सङ्गमनं प्रोक्तं गर्भाधानन्ततः शृणु ॥ ५-२४ ॥
सद्योग्रहीत गर्भाया लक्षणं मन्निबोधतः ।
शरीराटोपसं क्लेश स्थितद्वेषकभर्त्रका ॥ ५-२५ ॥
अत्र चिङ्खरतायोने स्फुरणेन समन्विता ।
आलक्ष्यगर्भं सवीक्ष्य शुभनक्षत्रसंवृतः ॥ ५-२६ ॥
अग्निं पूर्ववदाराध्य सद्येनाष्टशतं हुनेत् ।
यवञ्चापि पयोदत्वा पयोदधि घृतं समम् ॥ ५-२७ ॥
एतत् तु प्रथितं प्रोक्तं प्रासयेदीशमन्त्रतः ।
तत्पत्नीं सकलीकृत्य पुरुषेणोदरं स्पृशेत् ॥ ५-२८ ॥
गर्भाधानमिदं प्रोक्तं ततः पुंसवनं शृणु ।
द्विमासे प्रथमे गर्भे चतुर्मासेऽथवा पुनः ॥ ५-२९ ॥
शुभनक्षत्रसंयोगे चाग्निमाराद्ध्य पूर्ववत् ।
वामदेवेन साहस्रमथवाष्टशतं हुनेत् ॥ ५-३० ॥
तत्र पृथक् च सहितो माषधान्यं प्रवेशयेत् ।
याज्ञिकैर्वृक्षमुकुलैः क्षीरयुक्तं विमत्थ्य वै ॥ ५-३१ ॥
तद्द्रव्यं नववस्त्रेण पत्न्यानासापुटे बुधः ।
वामदेवेन मन्त्रेण शिवं स्मृत्वा तु दापयेत् ॥ ५-३२ ॥
शैवान् सम्भोजयित्वा तु आचार्यं पूजयेत् ततः ।
एवं पुंसवनं प्रोक्तं सीमन्तञ्च ततः शृणु ॥ ५-३३ ॥
चतुर्थे षष्ठमेवाष्टमासे सिमन्तकर्मकम् ।
पूर्वे वा शुभनक्षत्रे वह्निं पूर्ववदाचरेत् ॥ ५-३४ ॥
अघोराष्टशतं हुत्वा व्याहृतिस्तत्र हूयते ।
दर्भोदुम्बरमाल्यादि बध्वासीमन्तकर्मणि ॥ ५-३५ ॥
ललाटच्छिरमध्यान्तं समालिख्य समापयेत् ।
विद्याङ्गेन तु तत्कर्म नववस्त्रन्तु दापयेत् ॥ ५-३६ ॥
सम्पूज्य हेमस्रग्गन्धैः सीमन्तोन्नयनं ततः ।
पुरस्तादीशमन्त्रेण पूर्ववक्त्रवृतञ्चरेत् ॥ ५-३७ ॥
पुरुषेणोदकं स्पृष्ट्वा जपित्वा शिवमन्त्रतः ।
प्रोक्तं सिमन्तमेवं हि जातकर्मं ततः शृणु ॥ ५-३८ ॥
सूतिकाग्रहमन्वीक्ष्य शुद्धिं कृत्वा पुरातनम् ।
तिलसर्षपचूर्णैस्तु धूपयित्वाग्रहान्तरम् ॥ ५-३९ ॥
सूतिकायात्वथेऽष्टाभिस्तर्जांस्त्रीभिः प्रवेशयेत् ।
ग्रहसारन्तु सम्पूज्य तदज्ञात्वा ग्रहस्थितिम् ॥ ५-४० ॥
कुमारोजायमानश्चेत् विरह्यमपरं ततः ।
अस्त्रेणैवशतं हुत्वा सर्वरक्षार्थमेव च ॥ ५-४१ ॥
जाते पुत्रेशिवं ध्यात्वा मुखं वामेन दर्शयेत् ।
नाभिसूत्रमथास्त्रेण छित्वाङ्गानि विशोद्ध्य वै ॥ ५-४२ ॥
पञ्चब्रह्मसमुच्चार्य पुत्रमूर्ध्नि जिघृक्षयेत् ।
तस्यैव दक्षिणे श्रोत्रे जप्त्वा तत्पुरुषं ततः ॥ ५-४३ ॥
मध्वाज्यगुलसम्मिश्रं दत्वाब्रह्मवृतं तथा ।
सुवर्णदर्भयाबध्वा ते नैवाज्य हृदासह ॥ ५-४४ ॥
दत्वा हिरण्यरूपेति दातव्यं साधकोत्तमः ।
मातृहस्ते च दत्वातं सद्येन क्षालयेत् स्तनौ ॥ ५-४५ ॥
प्रशान्तायेति मन्त्रेण दातव्यं दक्षिणं स्तनम् ।
कुम्भमाराध्य तत्रैव अघोरास्त्रेण मन्त्रतः ॥ ५-४६ ॥
पूर्णोदकं शरस्थाने रक्षार्थं स्थापयेत् बुधः ।
होतव्यं दशरात्रौ तु सायं प्रातरतन्द्रितः ॥ ५-४७ ॥
एतत् कर्म च भर्तुश्च कर्तव्यं हि दिनेदिने ।
त्रयः पञ्चाहसप्ताहे शयनादीनिशोधयेत् ॥ ५-४८ ॥
जातकर्ममिदं प्रोक्तमुत्थानं शृणु सुवृत ।
दशारात्रे त्वतीते तु कृत्वोत्थापनकर्मकम् ॥ ५-४९ ॥
सर्वद्रव्याणि भाण्डानि वर्जयेत्तानि यत्नतः ।
कं सदार्वायसादीनि मानसाशुद्धिरुच्यते ॥ ५-५० ॥
संशोध्यकारुणा वस्त्रं भस्मना हेमशुद्धिकम् ।
मृत्गोमयोदकैरेव तत्ग्रहञ्चोपलेपयेत् ॥ ५-५१ ॥
कृत्वा तु मलिनस्नानं दम्पत्योः क्षुरकर्मकम् ।
तत स्नानन्तु कर्तव्यं तदा पर्यग्निकं बुधः ॥ ५-५२ ॥
प्रक्षिप्यनवभाण्डानि पञ्चगव्यन्तु प्राशयेत् ।
पुण्याहं वाचयित्वा तु प्रोक्षयित्वा जनान् क्रमात् ॥ ५-५३ ॥
कुशोदकं शरावे तु शिवमन्त्रगणैः सह ।
शिवभूतञ्च तत्तोयं दम्पत्योः प्राशयेत् क्रमात् ॥ ५-५४ ॥
उत्थापनमिदं प्रोक्तं नामनिर्देशनं शृणु ।
एकादश्यां वा द्वादश्यां नामनिर्देशनं क्रमात् ॥ ५-५५ ॥
शिवाग्निं विधिवत् कृत्वा पुत्रं संस्पृश्यमन्त्रवित् ।
पुत्रस्य देवतोद्दिश्य नामकर्म च कारयेत् ॥ ५-५६ ॥
प्रथमन्तु महादेवं द्वितीयन्तु महेश्वरम् ।
त्रितीयं शङ्करं प्रोक्तञ्चतुर्थं वृषभध्वजम् ॥ ५-५७ ॥
पञ्चमं कृत्तिवासस्तु षष्ठं वै कामनाशनम् ।
सप्तमं देवदेवेशं श्रीकण्ठञ्चाष्टमं स्मृतम् ॥ ५-५८ ॥
नवमम् ईश्वरं प्रोक्तं दशमं पार्वती प्रियम् ।
रुद्रमेकादशञ्चैव द्वादशस्तु शिवस्तथा ॥ ५-५९ ॥
तानिद्वादशनामानि कृत्तिकादिषु बुद्धिमान् ।
शिवान्तं मुक्तिनामानि वाचयेदग्नि सन्निधौ ॥ ५-६० ॥
दूर्वाङ्कुराक्षतैर्मिश्रैः पाणौ वा दक्षिणोत्तरम् ।
पादादिमूर्ध्निपर्यन्तं शिवाङ्गेन निदापयेत् ॥ ५-६१ ॥
शिवमन्त्रं समुच्चार्य कन्यायाः शक्तिनामतः ।
अम्बिका पार्वतीगौरी भवानी च सुरार्चिता ॥ ५-६२ ॥
दाक्षायणीहैमवती महादेवी हरि प्रिया ।
उमाशिवकरी चेति गिरिजाद्वादशैव तु ॥ ५-६३ ॥
शक्तेर्नाम इति ख्याता कृत्तिकादिषु योजयेत् ।
आचार्यपूजनं कृत्वा शैवांस्तान्परिपूजयेत् ॥ ५-६४ ॥
नामनिर्देशनं प्रोक्तं ततोन्नप्रासनं शृणु ।
षाण्मासे शुभनक्षत्रे चान्नप्राशनकर्मकम् ॥ ५-६५ ॥
नोच्छिष्ट स्पर्शनं बालं सुमुहूर्ते शुभेदिने ।
पक्वान्नं पयसाज्येन वह्निमाराध्यपूर्ववत् ॥ ५-६६ ॥
बीजमन्त्रेणमतिमान् कांसपात्रे तु संस्थितम् ।
भोजयेत् पायसे नैव जनान् सर्वान्विशेषतः ॥ ५-६७ ॥
होमान्नं कारयेद्धिमानन्न प्राशनकर्मणि ।
अन्नप्राशनमेवं हि प्रवासगमनं शृणु ॥ ५-६८ ॥
तद्दिने सुमुहूर्ते तु सङ्ग्रहे तु मनोरमे ।
अग्न्याधानन्ततः कृत्वा सद्येनाष्टशतं हुनेत् ॥ ५-६९ ॥
पितापुत्रमलङ्कृत्य शिवघोषं विशेषतः ।
पिता तत्पुरुषेणैव तत्पुत्रं मूर्ध्नि जिघ्रति ॥ ५-७० ॥
शिवमन्त्रं ततो जप्त्वा गत्वादेवालयं शनैः ।
वृषगायत्रि मन्त्रेण वृषगर्भं प्रणम्य च ॥ ५-७१ ॥
देवदेवं नमस्कृत्वा पुत्रेणसहबान्धवैः ।
गुहालयं ततो गत्वा प्रणम्यगुहमव्ययम् ॥ ५-७२ ॥
शनैः शनैर्ग्रहं नित्वा रक्षां कृत्वा तु भस्मना ।
पिण्डवर्धनकं वक्ष्ये अग्न्याधानन्तु पूर्ववत् ॥ ५-७३ ॥
विधिवत् ब्रह्मशिरसा हुत्वा चाष्टशतं पुनः ।
दक्षिणाङ्गुष्ठमारभ्य ईशानं तदनुक्रमात् ॥ ५-७४ ॥
जपित्वा कारयेद्विद्वान्येवं वापि दशाक्षरम् ।
मधुराक्षारसद्रव्यैः शैवान् सम्भोज्ययत्नतः ॥ ५-७५ ॥
पिण्डवर्धनमेवं हि क्षुरकर्म ततः शृणु ।
त्रिवर्षे शुभनक्षत्रे सुतिथौ चोतरायणे ॥ ५-७६ ॥
तद्दिनात् पूर्वदिवसे कृत्वानां दीमुखं पुनः ।
चौलोपनयने चैव समावर्तनके तथा ॥ ५-७७ ॥
पाणिग्रहणके तेषां पूर्वे नान्दीमुखं स्मृतम् ।
वितृदैवतमावाह्य गन्धपुष्पादिनार्चयेत् ॥ ५-७८ ॥
पितॄन् पितामहांश्चैव तथा वै प्रपितामहान् ।
एतैर्नामभि सङ्कल्प्य शिवभावादनु क्रमैः ॥ ५-७९ ॥
एवं नान्दीमुखं कृत्वा यथा शक्त्या तु दक्षिणाम् ।
अस्त्रमन्त्रेण सम्प्रोक्ष्य बध्वा प्रतिसरन्निशि ॥ ५-८० ॥
प्रभाते चौलकार्यार्थं स्थण्डिलं तत्र वित्तमः ।
शिवाग्निं विधिवद्धुत्वा रुद्राण्यष्टशताहुतिः ॥ ५-८१ ॥
अग्नेः पूर्वे तु तद्बालं न्यस्त्वा गव्यादिनार्चयेत् ।
हरहरे तु घोषैस्तु ततोमङ्गलवाचकैः ॥ ५-८२ ॥
दूर्वाक्षताद्यैस्तोत्रैस्तु कृत्वा घृतशिरोर्पणम् ।
क्षुरश्चास्त्रेण संस्पृश्य पितापुत्रञ्च वापयेत् ॥ ५-८३ ॥
ईशाद्यजानुकै ब्रह्मैः शिवपूर्वादितस्तथा ।
पात्रस्थं गोशक्रं मध्ये तत्तत्केशान्वि निक्षिपेत् ॥ ५-८४ ॥
शिरोमध्ये शिखांविद्धि पञ्चविंशति भागतः ।
समवृत्तां शिखां कृत्वा शेषान्त्यक्त्वोर्ध्वनापितः ॥ ५-८५ ॥
प्रवासगमने चैव पिण्डवर्द्धनकेऽपि च ।
चौलकर्मणि कल्याणे श्रद्धावित्तान्वितेऽपि च ॥ ५-८६ ॥
होमं विनाकूमारीणां ततो मन्त्रेणचाचरेत् ।
स्नानं तत्र प्रकर्तव्यं मुक्त्वा प्रतिसरं तथा ॥ ५-८७ ॥
वस्त्राद्यैः समलं कृत्य हारिद्रगन्धपुष्पकैः ।
अग्नेः पूर्वं सुखासीनमक्षताद्यैः समर्चयेत् ॥ ५-८८ ॥
हुत्वा तु शिवमन्त्रेण सहस्रं वा शतं बुधः ।
पूर्णाहुतिं ततः कृत्वा पूर्वोक्ते नैव मन्त्रतः ॥ ५-८९ ॥
आचार्यं पूजयेत् पश्चात् सवत्साङ्गान्तु दापयेत् ।
गोशकृत् सास्त्रकेशांश्च सङ्ग्राह्यं धान्यसंयुतम् ॥ ५-९०
॥
गवामभिमुखं कृत्वा निक्षिपेत् पङ्कमध्यमे ।
दर्भोदुम्बरमूले वा कृत्वा चम्यविशेत् पुनः ॥ ५-९१ ॥
चौलकार्यमिदं प्रोक्तमौपनाय नकं शृणु ।
जातसंवत्सरादूर्ध्वे पञ्चषट्सप्तवत्सरा ॥ ५-९२ ॥
अष्टमे वा नवाब्दे वा क्रमात् ज्ञानं स्वरूपकम् ।
ब्रह्मवर्चसमायुष्यं श्रीप्रदञ्च विशेषतः ॥ ५-९३ ॥
अथवा षोडशाब्दान्तमौपनायनमाचरेत् ।
षोडशाब्दादतीते तु उद्दालान्ते समाचरेत् ॥ ५-९४ ॥
द्विमासंयावकं भुक्त्वा मासङ्क्षीरन्तु दापयेत् ।
आमीक्षिकायाः समार्धं भक्षयेत् दिनेदिने ॥ ५-९५ ॥
पक्वं पयसिदध्योङ्गया तु सामीक्षिका स्मृता ।
कृष्णायां कपिलायां वा अष्टरात्रं क्षितौशयेत् ॥ ५-९६ ॥
शयाच्च्रितन्तु षड्रात्रं त्रिरात्रमुदकं तथा ।
उपवासमहोरात्रमतीते द्वापरे युगे ॥ ५-९७ ॥
एकवृत्तञ्च कर्तव्यमुद्दालकमनुक्रमम् ।
स्नानं वाचाश्वमेधान्ते वाक्यैस्तौ मे विनायक ॥ ५-९८ ॥
गर्भाधानमिदं कर्मपूर्ववत्कारयेत् क्रमात् ।
वृतान्तेथ प्रकर्तव्यं वसन्ते चोत्तरायणे ॥ ५-९९ ॥
शुभनक्षत्रसहिते सुमुहूर्ते विशेषतः ।
अङ्कुरार्पणकं त्वेह सप्ताहे पञ्चमेऽपि वा ॥ ५-१०० ॥
उपवीताजिनं मौञ्जी दण्डन्तत्रैव साधयेत् ।
उपवीतविधिं वक्ष्ये चोष्णीषञ्चोत्तरीयकम् ॥ ५-१०१ ॥
शुभनक्षत्रयोगे च तान्या पाद्ययत्नतः ।
ब्राह्मणीराजपुत्री वा वैश्यकन्याथवा पुनः ॥ ५-१०२ ॥
तिसृभिर्निर्मितं सूत्रम् अथवा शूद्रकन्यया ।
अन्यस्त्रीनिर्मितं सूत्रं वर्जितव्यं प्रयत्नतः ॥ ५-१०३ ॥
अथवातन्तु कार्येषु सङ्ग्राह्यं साधकोत्तमः ।
सूत्रसङ्ग्रहणे काले शोधयेत्तोयभस्मना ॥ ५-१०४ ॥
प्राज्ञः प्रारभ्यपूर्वाह्णे सद्यमन्त्रेण तन्तुकम् ।
चतुरङ्गुलमात्रेण षण्णवती च सूत्रकम् ॥ ५-१०५ ॥
ते नैव त्रिगुणं यत्तत्सूत्रं दिग्धमिहोच्यते ।
पूर्वपश्चिमतः स्थित्वा दक्षिणोत्तरमेव हि ॥ ५-१०६ ॥
हस्तदक्षिणमूर्ध्वे तु पृष्टा वै प्रथमं तथा ।
पश्चाद्वामिकञ्चोर्ध्वे त्रिगुणान्ते विशेषतः ॥ ५-१०७ ॥
भूमावन्यत्र वा क्षिप्य पूर्वाग्रे चोत्तराग्रकम् ।
पत्रं पुष्पं तृणं दत्वा कृतलोलवशं कृतम् ॥ ५-१०८ ॥
सम्प्रोक्ष्य वामदेवेन रज्जुं गृह्णीतसाधनम् ।
ग्रीवायाहस्तयोस्तिर्यक् चाङ्गुष्ठात् बाहुचान्तकम् ॥ ५-१०९ ॥
तत्समञ्चैकसूत्रन्तु त्रिगुणञ्चोपवीतकम् ।
रज्जुं तत्ग्रन्धिके तस्मिन् वाग्देवी सुप्रतिष्ठिता ॥ ५-११० ॥
सावित्री चैव गायत्री वसेतामग्रमूलयोः ।
ब्रह्माविष्णुश्च रुद्रश्च त्रिसूत्राणान्तु देवता ॥ ५-१११ ॥
अघोरास्त्रेण तत्बध्वा बहुरूपेण धारयेत् ।
नाभिप्रदक्षिणं कार्यं नाभेरूर्ध्वं विधानतः ॥ ५-११२
॥
तत्सूत्रं ब्रह्मचारीणां ग्रहस्थानां षडेव हि ।
नवकं वान प्रस्थानां यतीनां द्वादशं स्मृतम् ॥ ५-११३
॥
उपवीतविधिः प्रोक्तमुत्तरीयमथ शृणु ।
वाससा त्रिविशुक्लेन कर्तव्यञ्चोपपीतवत् ॥ ५-११४ ॥
उत्तरीयमिदं प्रोक्तमुष्णीषं त्विहवक्ष्यते ।
हत्वाथस्ताच्छिरोन्तं यत् कर्णौ सञ्च्छाद्ययत्नतः ॥ ५-११५ ॥
शिरोवेष्टनकं नाममृदुना शुक्लवाससा ।
उष्णीषलक्षणं प्रोक्तं कृष्णाजिनमथ शृणु ॥ ५-११६ ॥
चर्मकृष्णाजिन मृगस्यैव नान्योपयोगतः ।
कामं त्वरोगसंयुक्तं स्वतोथमरणन्ध्रुवम् ॥ ५-११७ ॥
त्रियङ्गुलं समं वापि तथैवाङ्गुलविस्तृतम् ।
उपवीतसमायाममिति कृष्णाजिनं स्मृतम् ॥ ५-११८ ॥
सद्यमन्त्रं समुच्चार्य बध्वातच्चर्मरज्जुना ।
कार्पासरज्जुना वापि मेखलं शृणुतत्वतः ॥ ५-११९ ॥
शुद्धदेशे स्थितं मौञ्जीं गृहीत्वा शोषणं ततः ।
सूच्यग्रेणैव ताम्भित्वा त्रिवृद्रज्जु त्रिरावृतम् ॥ ५-१२० ॥
समासान्मेखला प्रोक्ता दण्डस्य लक्षणं शृणु ।
पलाशबिल्वखदिरं शमीवै कङ्कतं तथा ॥ ५-१२१ ॥
तस्यमूर्ध्नासमदीर्घं सितबाहुसमन्तु वा ।
चर्मयुक्तमृजु स्निग्धं * * * * * * * * ॥ ५-१२२ ॥
पूर्वे नान्दीमुखं कृत्वा तदन्ते चोपनायनम् ।
शिवाग्निं पूर्ववत् कृत्वा चौलवद्वापयेत् ततः ॥ ५-१२३ ॥
अधोमुखगतान् केशान् त्यक्त्वा तत्र शिखाभ्रुवौ ।
स्नानं तत्रैव कर्तव्यं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ५-१२४ ॥
भोजयित्वा चरूंविद्वान् कायशुद्ध्यर्थमेव च ।
उपवीतादि चिह्नानि चोत्तरे स्थापयेत् क्रमात् ॥ ५-१२५ ॥
शुचीवोभव्यमन्त्रातः सम्प्रोक्ष्य देशिकोत्तमः ।
ततः शिष्यं समाहूय वह्नेर्दक्षिणत स्मृतम् ॥ ५-१२६ ॥
सम्प्रोक्ष्य पञ्चब्रह्मैस्तु शुचीवोहव्यमन्त्रितः ।
उत्तराभिमुखं शिष्यं समभ्यर्च्याक्षतादिभिः ॥ ५-१२७ ॥
प्रारभेय।ं प्रधानञ्च परिषेचन पूर्वकम् ।
ब्रंह्माङ्गैस्तपसं देव्या प्रत्येकं पञ्चकाहुतिः ॥ ५-१२८
॥
परिषेचनन्तु कर्तव्यं शिवे गन्धादिनार्चयेत् ।
बध्वा वै तां नवं रज्जुमियन्द्रक्तेति मेखलाम् ॥ ५-१२९ ॥
शाटिं कौपीनवत् कृत्वा शेषं पृष्ठे वलम्बितम् ।
स्वयमुच्चार्य तन्मन्त्रम् उपवीतन्तु दापयेत् ॥ ५-१३० ॥
कृष्णाजिनं तु सन्धार्य बहुरूपेण बुद्धिमान् ।
उत्तरीयन्तु दातव्यं प्रशान्तायेति मन्त्रतः ॥ ५-१३१ ॥
तस्योष्णीषं विनातन्त्रं तदान्याश्रमिणां तु तत् ।
दण्डं दत्वास्त्रमन्त्रेण पवित्रं तदनामिके ॥ ५-१३२ ॥
अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा नमस्कृत्वा विशेषतः ।
पादौ प्रक्षाल्य विधिवत् द्विराचम्य विशेषतः ॥ ५-१३३ ॥
ब्रह्मकूर्चं पिबेद्गव्यं शिवमन्त्रेणमन्त्रवित् ।
पञ्चगव्यं कुशोपेतं ब्रह्मकूर्चमिति स्मृतम् ॥ ५-१३४ ॥
पुनराचम्य विधिना सावित्री वृतबन्धनम् ।
प्रदक्षिणं हि मूर्धानं पञ्चब्रह्मैस्तु हूयते ॥ ५-१३५ ॥
सावित्री काण्डर्षयेति हुत्वेदं वृतबन्धनम् ।
सावित्रीञ्चैव गायत्रीं जपित्वाष्टा परं ततः ॥ ५-१३६ ॥
कृत्वा प्रदक्षिणञ्चाग्निं नमस्कृत्वा यथा विधि ।
क्र्त्वा तत्परिषेचन्तु शिवास्त्रेण शताहुतिः ॥ ५-१३७ ॥
समत्भिन्नभित्वा वै शतेन त्वभिमन्त्रितैः ।
परिषेचन्तु कर्तव्यं गायत्रीं व्याहृतिं ततः ॥ ५-१३८ ॥
ब्रह्माङ्गैर्जुहुयात् सम्य्क् प्रत्येकं सप्तसप्त च ।
देवदेवं नमस्कृत्वा गुरुपूर्वं यथार्हतः ॥ ५-१३९ ॥
आचार्यं पूजयेत् तस्मात् यथा वित्तानुसारतः ।
भिक्षापात्रं सुवर्णाद्यैर्दातव्यं पुरुषेण तु ॥ ५-१४० ॥
दण्डं तद्वामहस्ते तु भिक्षापात्रं तु दक्षिणे ।
भवति भिक्षां देहीति वाच उक्त्वा पृथक् पृथक् ॥ ५-१४१ ॥
आत्मार्थं तण्डुलं ग्राह्यं प्रतिग्रहे ग्रहे तु च ।
यात्राकाले तु दण्डेन पश्वादीनि च ताडयेत् ॥ ५-१४२ ॥
सुस्नात्वा विधिना चम्य त्रिषुकालेषु नित्यशः ।
पूर्वमुक्तेन मन्त्रेण विधिनित्यं विधानवित् ॥ ५-१४३ ॥
शैवशास्त्रानुसारेण गुरुपारम्परेण तु ।
संयमेन यनो भूत्वा पूततोयं पिबेत्सुधीः ॥ ५-१४४ ॥
सिवसूर्याय दत्वार्घ्यं कुशपुष्पाक्षतान्वितम् ।
ततो गायत्रिमन्त्रन्तु त्रिसन्ध्यान्तु पृथक् पृथक् ॥ ५-१४५ ॥
अष्टोत्तरशतञ्चैव शिवं ध्यायं जपेत्बुधः ।
दिनेदिने प्रकूर्वीत सर्वपापविशोधनम् ॥ ५-१४६ ॥
विधिनाचाग्निमन्त्रज्ञः सायं प्रातः सुपूजयेत् ।
कृत्वा वै मन्त्रभावेन व्याहृत्यादि घृतेन च ॥ ५-१४७ ॥
पूर्वोक्तेनैव मन्त्रेण समित्भिश्चैव हूयते ।
एवं दिनत्रयेषूक्तञ्चतुर्थे दण्डमोचनम् ॥ ५-१४८ ॥
पूर्वोक्तविधिवद्धुत्वा सद्येनाष्टशताहुतिः ।
प्रातर्विसर्जनं कृत्वा पूर्वोक्तेन तु मन्त्रतः ॥ ५-१४९ ॥
पर्यूषितोपवीता नित्यक्त्वा दक्षिणतोबुधः ।
नवयज्ञोपवीताद्यैः पूर्ववत् परिकल्पयेत् ॥ ५-१५० ॥
परिषिच्याथविधिवद् व्योमव्यापिदशाहुतिः ।
शिवायशिवमन्त्रेण स्वाहेत्यष्टशतं हुनेत् ॥ ५-१५१ ॥
एवं घृताहुतिं हुत्वा शिवोपकरणं स्मृतम् ।
ब्रह्मचर्यं ततः काले अर्थयेत् साधकोत्तमः ॥ ५-१५२ ॥
ब्रह्मचारी द्विधा तत्र शान्तयः शिवशासने ।
भौतिको नैष्ठिकश्चैव प्रोक्तौतौ ब्रह्मचारिणौ ॥ ५-१५३ ॥
ग्रहस्थस्याश्रमं प्राप्तं भौतिकस्य विधीयते ।
ब्रह्मचर्य वृतिर्यावं नैष्ठिकस्य विशेषतः ॥ ५-१५४ ॥
ताभ्यामेकं विनिश्चित्य घृताहुतिशतं पुनः ।
पूर्णाहुतिं ततो हुत्वा तदहं प्रत्यहं यजेत् ॥ ५-१५५ ॥
नद्यां वापि तटाकेवा उपवीतादिकान्त्यजेत् ।
स्नात्वा चम्य यथान्यायं देवदेवं प्रणम्य च ॥ ५-१५६ ॥
पूजाविधिं ततो ज्ञात्वा सम्पूज्यपरमेश्वरम् ।
वह्निस्थं देवदेवेशं विधिना पूजयेत् ततः ॥ ५-१५७ ॥
गुरुं प्रणम्यविधिवत् तस्माद्वै गुरुपूजकः ।
तत्रर्ग्वेदमयं सद्यं वामदेवं यजुर्मयम् ॥ ५-१५८ ॥
सामवेदमघोरञ्च वक्त्रञ्चाधर्वणं स्मृतम् ।
सर्वदेवमयेशानमङ्गयुक्तं शिवं तथा ॥ ५-१५९ ॥
साक्षात् शिवमयं प्रोक्तं कामिकाद्यागमं त्विह ।
इमान्यध्ययनान्येव तदेवाद्ध्ययनं स्मृतम् ॥ ५-१६० ॥
अध्यापनानितानिह तस्याद्ध्यापनमेव हि ।
शिवायाराधना तस्य यजनं याजनं तथा ॥ ५-१६१ ॥
शिवमुद्दिश्ययद्द्रव्यं दत्तं तद्दानमेव च ।
प्रतिग्रहं ततो वाथ तस्य षट्कर्ममुच्यते ॥ ५-१६२ ॥
शिवसद्भावयुक्तस्य शुद्धशैवस्यधीमतः ।
संस्कारप्रमुखाञ्चैव नान्यसूत्रं समाचरेत् ॥ ५-१६३ ॥
आचरेदन्य होमेन सर्वकर्मबहिस्कृतः ।
वृतभृष्टस्त्विति ज्ञात्वा पुनर्दीक्षां समाचरेत् ॥ ५-१६४ ॥
काण्डोपकरणं कृत्वा वृतारम्भविधिं तथा ।
वृते परिसमाप्ते तु कृत्वा तद्वृतमोक्षणम् ॥ ५-१६५ ॥
समावर्तन पूर्वे तु कृत्वा वै श्वक्रिया वृतम् ।
अग्निं नन्दीमुखं कृत्वा क्रियां रात्रौ तु चारभेत् ॥ ५-१६६ ॥
पूर्वयामस्य चान्ते तु बध्वा प्रतिसरं क्रमात् ।
पुरुषेणैव मन्त्रेण सौवर्णं क्षौममेव च ॥ ५-१६७ ॥
अस्त्रेण प्रोक्षयित्वा तु वस्त्रैरेवाव कुण्ठनम् ।
व्योमव्यापि जपित्वा तु रस्वप्नं न तु वाचकम् ॥ ५-१६८ ॥
प्रभाते चोत्तरं तत्र चैवं वै श्वक्रियावृतम् ।
अग्निं पूर्ववदारभ्य मूले नैव शतं हुनेत् ॥ ५-१६९ ॥
ब्रह्मचारी वृतं मत्वाग्रहस्थाशममाश्रयेत् ।
चौलवद्वपनं कृत्वा शिखाप्रकोष्ठ वर्जितम् ॥ ५-१७० ॥
तत्र संशोध्यदशनं स्नापयेद्रजनीयुतः ।
ईशानाद्यैः शतं हुत्वा मुक्त्वामौञ्ज्यादिकास्ततः ॥ ५-१७१ ॥
दत्वा तदुपवीतञ्च षट्सूत्रं पूर्वमन्त्रतः ।
कुण्डलाद्यैस्तु सम्भूष्य हृदयेन तु मन्त्रतः ॥ ५-१७२ ॥
गन्धादीनि ततो दत्वा वामदेवेति मन्त्रतः ।
नयने चाञ्जनं दत्वा दर्पणं दर्शयेत् बुधः ॥ ५-१७३ ॥
मधुपकर्मन्तु दातव्यं वामवेतिमन्त्रतः ।
अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा नमस्कृत्वा तु चाग्रतः ॥ ५-१७४ ॥
छत्रोपानहदण्डादि सन्धार्योत्तरदिग्गतः ।
निवृत्यबन्धुभिस्तत्र सुस्थितस्त्वासने तु सः ॥ ५-१७५ ॥
पितृभ्रातृपित्रव्यैस्तु भोक्तव्यं सहबान्धवैः ।
तत्समावर्तनं प्रोक्तं तत्पाणिग्रहणं शृणु ॥ ५-१७६ ॥
सर्वकाले विवाहं स्यात् माघप्रोष्ठविवर्जिते ।
विवाहमष्टधा प्रोक्तं शिवेन परमात्मना ॥ ५-१७७ ॥
ब्राह्मञ्च दैविकञ्चैव प्राजापत्यमथार्षकम् ।
पञ्चमं त्वासुरं प्रोक्तं गान्धर्वं राक्षसं तथा ॥ ५-
१७८ ॥
पैशाचमष्टमं ज्ञेयमुच्यन्ते तानि वै पुनः ।
वयो वृत्तञ्च सम्पन्नं वृत्तरूपाभिजात्यकम् ॥ ५-१७९ ॥
कन्यां दत्वा समाहूय गोभूमिसहिरण्यकम् ।
तत् ब्राह्ममिति निर्दिष्टं विवाहेषुत्तमं वृतम् ॥ ५-१८० ॥
यज्ञेषु ऋत्विजस्यैव कन्यादानन्तु दैविकम् ।
विप्रस्यैव सुशीलस्य विवाहापेक्षि तस्य च ॥ ५-१८१ ॥
होमकर्मस्वयं कृत्वा वस्त्राभरणकन्यकाम् ।
बुद्धिपूर्वं तु यद्दत्तं प्राजापत्यमिति स्मृतम् ॥ ५-१८२ ॥
सुरूपां कन्यकांश्चैव दत्वागोमिधुनद्वयम् ।
अथगोमिथुनैकं वा विवाहमार्षकं स्मृतम् ॥ ५-१८३ ॥
आरोप्याहरणं कन्यां याच्यमाने मुहुर्मुहुः ।
धनं दत्वा तु यः कन्या सङ्ग्रहणं तु यत्तदा ॥ ५-१८४ ॥
आसुरन्तु सविज्ञेयमविद्वत्भिरनुष्ठितम् ।
उभयोरपि संवादे स्त्रीपुंसौ यदिरागतः ॥ ५-१८५ ॥
दानन्तस्यैव तां कन्यां गान्धर्वमिति पठ्यते ।
कृत्वा युद्धं महाघोरं वधबन्धनताडकैः ॥ ५-१८६ ॥
अपहृत्य बलात् कन्यां रुदन्तीं रक्षसामिदम् ।
कन्यांसुप्तां प्रमत्ताञ्च चौर्यापात हृतन्तु वा ॥ ५-१८७ ॥
पैशाचमिति विख्यातं प्राक्पञ्चोदकपूर्वकम् ।
तेषां पूर्वचतुष्कन्तु ब्राह्मणस्य महात्मनः ॥ ५-१८८ ॥
कर्तव्यमासुरं वापि त्रीणिचान्न्यानि वर्जयेत् ।
सुशीलां रूपसम्पन्नां कुलजाम्बानवान्विताम् ॥ ५-१८९ ॥
असगोत्रां हि कुशलां वधूं सङ्ग्राह्यबुद्धिमान् ।
गन्धादिभिरलं कृत्य वस्त्रहेमन्तु दापयेत् ॥ ५-१९० ॥
तयोर्गात्रञ्च नाम्नी च पूर्वमुच्चार्यबुद्धिमान् ।
दत्वोदकन्तु तद्धस्ते पिताभ्राता तु मातुलः ॥ ५-१९१ ॥
दानमेतदिदं प्रोक्तं विसंवादे तु पूर्ववत् ।
स्थण्डिलेऽग्निं समाराद्ध्य ग्रहीतां वै तदग्रहे ॥ ५-१९२ ॥
पुनस्तोयन्तु दातव्यं भर्तुर्वाथपि तुर्ष्वपि ।
एवं पुनर्जलं दानं विवाहं शृणु सुवृत ॥ ५-१९३ ॥
अग्नेः पश्चिमभागे तु आसनं सम्प्रकल्प्य वै ।
पतिपत्न्योः समाहूय सर्वालङ्कारसंयुतौ ॥ ५-१९४ ॥
शिवात्मकेति मन्त्रेण वस्त्रं पुष्पन्तु दापयेत् ।
दक्षिणे तु पतिञ्चैव वामे पत्निन्निधाय वै ॥ ५-१९५ ॥
परिषेचनं ततः कृत्वा ब्रह्माङ्गैरेव हूयते ।
मम हृदयेत्युच्चार्य पत्यातद्धृदयं स्पृशेत् ॥ ५-१९६ ॥
आत्मानं शिववद् ध्यात्वा पत्निं शक्तिस्वरूपवत् ।
शतं हुत्वा तु मूलेन स्वाहान्तं प्रणवादिकम् ॥ ५-१९७ ॥
मधुपर्कन्तु सम्प्राश्य प्रागुक्तविधिनाचरेत् ।
वृतं गायत्रिमन्त्रेण दर्शयित्वा धनं तथा ॥ ५-१९८ ॥
पुनराचम्य विधिवद् व्याहृत्या तु शताहुतिः ।
अग्नेर्ददिक्षिण पार्श्वे तु प्राणाग्निं संयजेत् क्रमात् ॥ ५-१९९ ॥
गोर्द्धेनुहव्यमन्त्रेण गोवत्सं तत्र दर्शयेत् ।
स्वाहान्तं शिवमन्त्रेण शताष्टकहुतं पुनः ॥ ५-२०० ॥
अग्नेश्च वामपार्श्वे तु गत्वा सप्तपदं ततः ।
संस्थाप्य पश्चिमे श्मानमक्षतादिभिरर्चयेत् ॥ ५-२०१ ॥
पत्न्यास्तु दक्षिणं पादं पतिहस्तेनचोद्धृतम् ।
शिवगायत्रि मन्त्रेण पादमश्मनि विन्यसेत् ॥ ५-२०२ ॥
क्रमात् सप्तपदं गत्वा वाममन्त्रेण बुद्धिमान् ।
भर्तुर्दक्षिणहस्तेन तस्याहस्तन्तु सङ्ग्रहेत् ॥ ५-२०३ ॥
उमामहेशमन्त्रेण हुत्वा लाजाञ्जलित्रयम् ।
देवदेवं नमस्कृत्वा विज्ञाप्याङ्ग विभूषणम् ॥ ५-२०४ ॥
व्योमव्यापिनि मन्त्रेण ग्रहस्थानि च हूयते ।
आद्यन्तं व्याहृतिं हुत्वा प्रायश्चित्ताय सर्वतः ॥ ५-२०५ ॥
औपासनाग्निकं हुत्वा ब्रह्माङ्गैर्दिवसं प्रति ।
हस्तं प्राग्वच्च सङ्ग्राह्य गच्छतान्तु शुभे ग्रहे ॥ ५-२०६ ॥
सर्वालङ्कारसंयुक्ते मुक्तादामविभूषिते ।
सद्येन शोधनङ्कृत्वा कतैराप्तोपधानकैः ॥ ५-२०७ ॥
उपलं शक्तिवत् स्मृत्वा दम्पत्योर्मध्यमे क्षिपेत् ।
रात्रौदिनाधिपं कृत्वा पूर्वं सोमाधिदैवतम् ॥ ५-२०८ ॥
गान्धर्वञ्च द्वितीये तु त्रितीयेचाग्निदैवतम् ।
तत्तन्मन्त्रन्तु मतिमाञ्जपेत् त्रिंशं नमोन्तकम् ॥ ५-२०९ ॥
तयोः स्वप्ने तु रात्रौ तु स्पर्शनं ननुवाचकम् ।
सुस्नात्वा चम्यविधिवदौपासनं दिनेदिने ॥ ५-२१० ॥
चतुर्थे हनिपूर्वाह्ने तैलेनाभ्यञ्जनं तथा ।
सहैव स्नापयित्वा तु रात्रौवह्निं प्रकल्प्य वै ॥ ५-२११ ॥
ब्रह्माङ्गैर्जुहुयात् तत्र दर्शयित्वा त्वरून्धतीम् ।
अरुन्धतीति मन्त्रेण तां विज्ञाप्य प्रणम्य वै ॥ ५-२१२ ॥
अश्मानं पूर्ववत् कृत्वा ततस्त्वायतनं तु वा ।
हृदाचोत्थाप्यशयनं सम्प्रोक्ष्यशिवमन्त्रतः ॥ ५-२१३ ॥
खट्गञ्चैव कटंवाथ संविकीर्योपधानकम् ।
शयनं पूर्ववत् कृत्वा तस्मिन् सम्पादयेत् ततः ॥ ५-२१४ ॥
आत्मानं शिववद्ध्यात्वा तत्पत्निं शक्तिवत्बुधः ।
ऋतुसङ्गमनात् कृत्वा सर्वं वामेन मन्त्रतः ॥ ५-२१५ ॥
सहैवार्त गृहङ्गत्वा गणानाञ्च बलिं पुनः ।
अभ्यागतातिथिञ्चैव पूजयेत् तु दिनेदिने ॥ ५-२१६ ॥
शुद्धशैवोद्भवानान्तु प्रोक्तं वै षोडशक्रिया ।
तेषां वृतं समाचारं शृणुतत्वं विनायक ॥ ५-२१७ ॥
इति षोडशक्रियाविधि-पटलः पञ्चमः ॥ ५ ॥