कप्यासः

छान्दोग्ये मूलम्

तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकम् एवम् अक्षिणी तस्योदिति नाम ।

व्याख्यानानि

माध्व-विवरणानि

कप्यास-रक्त-पद्माक्षः सूर्यगश् चाक्षिगश् च सः

इति मध्वः। नात्र “कप्यास”-विवरणम्।

पुण्डरीकशब्दो रक्तपद्मपरः ।
कं पिवन्नालसम्बन्धीति योगेन कप्यासत्वं रक्तपद्मविशेषणमित्यर्थः ।
एवं च कप्यासशब्देनाम्लानत्वं लभ्यत इति तात्पर्यम् ।

• पदार्थकौमुदी

कप्यासं कं पिबन् नाल-सम्बन्धी अम्लानमिति यावत् ।

• खण्डार्थः

गीतातात्पर्ये तु - सुखं पिबल् लीलयैव कपिल इत्युक्तम् । कं सुखं पिबतीति कपिः ॥

इति सत्य-सन्ध-तीर्थः।

रामानुजीयाः

स्वयम् अपि तद्-अनुभव-सुख-निर्वृतिं पाति पिबतीति वा कपिरव्ययः ।।
“इन् सर्वधातुभ्यः” । आतो लोप: ।। (900)

इति पराशरभट्टः।

It must be noted that the vyutpatti is in support of a rUDhArtha from nirukta (sun), and not anything novel (like blotting paper). If a meaning is listed in a famous dictionary, it is called rUDha. As such, the objection of rUDhi> yoga is not applicable here.

कप्यासं – सलिलस्थम् इत्यर्थः ।
एवम् अस्यार्थत्रयस्य उपपन्नतया वाक्यकारेण सिद्धान्तितत्वम् अभिप्रेत्य
भगवता भाष्यकारेण वेदार्थसङ्ग्रहे –

‘गम्भीराम्भस्समुद्भूत-सुमृष्ट-नाल-रवि-कर-विकसित-पुण्डरीक-दलामलायतेक्षणः’ इति अभिहितम् ।

रङ्गरामानुजः।

Refer to verses 20-26 of Tattvasara by Vatsya Varadaguru of 13th century. This explanation of Ramanuja and Varadaguru was invoked by Vedanta Desika in Tatparya Chandrika. Well, the explanation of Kapi: is more about suitability.

शाङ्कराः

तस्य एवं सर्वतः सुवर्णवर्णस्याप्य् अक्ष्णोर् विशेषः ।
कथम् ?
तस्य यथा कपेः मर्कटस्य आसः कप्यासः ;
आसेरुपवेशनार्थस्य करणे घञ् ;
कपिपृष्ठान्तः येनोपविशति ;
कप्यास इव पुण्डरीकम् अत्यन्ततेजस्वि
एवम् देवस्य अक्षिणी ;
उपमितोपमानत्वात् न हीनोपमा ।

इति शङ्कर उपनिषद्-भाष्ये।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

How would a brahmajnAnI see a monkey’s bum and a brahmakamal to be different that is the whole point even if he meant it that way

इति केचिच्छाङ्कराः।
This is not what shankara had in mind - if he did, he would have said - “Boss this is not hInopama - you see, there is no real difference between eyes and monkey bum “.
Instead he said “this is not hinopama because it is upama of an upama”.
So, this essentially amounts to misrepresenting shankara’s intent by shAnkaras. 😀

Also note that brahmajnAnI, just because he sees his AchArya and the monkey being the same thing, does not call his AchArya a monkey or vice versa.

यद् रामायणाद् उदाहरन्ति केचित् -

वराहरुधिराभेण शुचिना च सुगन्धिना
अनुलिप्तं परार्ध्येन चन्दनेन परंतपम्

Surely, one sees the difference between comparing

• red sandal paste to pig’s boar’s blood
• God’s eye to “monkey bum” lotus? Further, note that वराह is used, not सूकर - grAmya-sUkara is amedhya, varAha is not - rather an avatAra of viShNu himself.

विष्णुसहस्रनामभाष्यकारस् तु “कं जलं रश्मिभिः पिबन् कपिः” इत्य् एव +उवाच। (अनेन तत्-कर्ता न शङ्कर इति ज्ञायते। विस्तारो ऽन्यत्र। )

A rebuttal to “कम् पिबति” has been provided by Rāma Śāstrī in his Kapyāsa-Kaumudī.

Appropriateness

“Monkey bum” strikes one as a case where some vyAkaraNa knowledge hindered rather than helped.
Obvious to common sense (without vyAk) that “monkey-butt” doesn’t fit, but vyAkaraNa leads to superficial “vyutpatti” bias, instead of going straight for avyutpatti or nirukti.

Temporal cultural shift?

One need not argue that the sage’s morality was the same as later morality - just basic aesthetic sense. I don’t think that a woman 5k yr ago would be flattered by monkey bum similie. Bum and eyes being dual doesn’t generate appropriateness.

भट्ट-भास्करः

" कं पिबति इति कपिः”

इति तैत्तिरीयारण्यके।

निरुक्तकारः कम्प्-धातोः

अथ यद् रश्मिभिरभिप्रकम्पयन्नेति तद् वृषाकपिर्भवति । वृषाकम्पनः । [निरु० १२।२७]

इति कम्प्-धातोर् निरुक्तिर् वरा।

Bottom line is by nirukta time, kapi was rUDha as sun among the early vaidika-s (precisely the kind who would use kapyAsa in a contemporaneous upaniShat)

अथ यद् रश्मिभिरभिप्रकम्पयन्नेति तद् वृषाकपिर्भवति ।

वर्णार्थे

कुठिकम्प्योर् नलोपश्च ॥ १४३ ॥ कुठि गतिप्रतिघाते । कपि चलने ॥
श्राभ्यामिः किन्वति धातोर्नलोपश्च । १०
कुठिः पर्वतवृक्षयोः ॥
कपिर्वानरो वर्णनाम च ।
वृषः कपिरस्येत्य् अन्येषाम् अपोति दीर्घः ।
वृषाकपिः शिवे विष्णौ पांते ऽमरः । कपिज्ञात्योर्ढक् । पा ५, १० १२७. । कापेयं । वृषाकपायी श्रीर् गौर्योर् इति यांते?? ऽमरः । कपिशकपिलौ लोमादिसिध्मादी ॥

इत्य् उज्ज्वलदत्त उणादिसूत्रेषु ।

पद्मोपजातिः

A word such as kapyāsa, denoting a particular variety of lotus, may have no meaningful connection to either kapi or āsa. …

- कुशाग्रः

व्युत्पत्ति-निरुक्तयः

कपेर् आस इति व्युत्पन्नतरम्, किन्त्व् अनुचितम्।
कम् पिबतीति +उचिततरम्।
सर्वधातुभ्य इन्। आतो लोपः इत्य् अनेन च व्युत्पत्तिः।