तन्मनः प्राण उत्तरात् ॥ ३ ॥
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
तन्मऩ: प्राणे उत्तरात् ॥ ३ ॥
मनः प्राणे स्वयं वृत्त्या वा लीयेत, स्वयं यतः ॥
कारणान्नोदकद्वारा प्राणो हेतुर्मनः प्रति ॥ ३ ॥
साक्षात्स्वहेतौ लीयेत कार्यं प्राणालिके न तु ॥
गौणः प्राणालिको हेतुस्ततो वृत्तिलयो धियः ॥ ४ ॥
–वैयासिकन्यायमाला
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
मऩस् पिराणऩिल् स्वरूबत्तुडऩ् लयिक्किऱदा? अल्लदु, विरुत्तियाल् ताऩा? कारणमायुळ्ळ अऩ्ऩम्, जलम् इवै मूलमाग मऩसिऱ्कुक् कारणमाग पिराणऩ् इरुप्पदिऩाल् स्वरूबत्तुडऩेये लयम्।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
तऩक्कु नेर् कारणमायिरुप्पदिल् ताऩ् कार्यम् लयिक्कुम्, परम्बरैयाय् कारणमायिरुप्पदिल् लयिक्कादु। परम्बरैयाय् कारणमॆऩ्बदु कौणम् ताऩ्। आगैयाल् मऩसिऱ्कु लयम् विरुत्तियिऩाल् ताऩ्।
समधिगतमेतत् — ‘वाङ्मनसि सम्पद्यते’ (छा. उ. ६। ८। ६) इत्यत्र वृत्तिसम्पत्तिविवक्षेति। अथ यदुत्तरं वाक्यम् ‘मनः प्राणे’ (छा. उ. ६। ८। ६) इति, किमत्रापि वृत्तिसम्पत्तिरेव विवक्ष्यते, उत वृत्तिमत्सम्पत्तिः — इति विचिकित्सायाम् , वृत्तिमत्सम्पत्तिरेव अत्र इति प्राप्तम् , श्रुत्यनुग्रहात्। तत्प्रकृतित्वोपपत्तेश्च। तथा हि — ‘अन्नमयँ हि सोम्य मन आपोमयः प्राणः’ (छा. उ. ६। ५। ४) इत्यन्नयोनि मन आमनन्ति, अब्योनिं च प्राणम्। ‘आपश्चान्नमसृजन्त’ — इति श्रुतिः। अतश्च यन्मनः प्राणे प्रलीयते, अन्नमेव तदप्सु प्रलीयते। अन्नं हि मनः, आपश्च प्राणः, प्रकृतिविकाराभेदादिति ।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
(मऩम् पिराणऩिल् लयमडैवदाग सुरुदि सॊल्गिऱदु। इङ्गे मुऩ्बोल् मऩदिऩ् विरुत्तिक्कु लयमा अल्लदु स्वरूबत्तिऱ्कु लयमा ऎऩ्ऱु सन्देहम्। वाक्कुक्कु मऩम् उबादाऩ कारणमल्लवादलाल् कारणत्तिल्दाऩ् कारियत्तिऱ्कु लयम् ऎऩ्ऱ नियमत्तै ऒट्टि वाक्स्वरूबत्तिऱ्कु मऩदिल् लयमिल्लैयॆऩ्ऱु कूऱप्पट्टदु। आऩाल् इङ्गे पिरुदिविक्कु जलम् कारणमादलाल् पिरुदिवियिलिरुन्दु एऱ्पट्ट मऩदिऱ्कु जलत्तिलिरुन्दु एऱ्पट्ट पिराणऩ् * कारणमागिऱदु। आगैयाल् कारणमाऩ पिराणऩिल् कारियमाऩ मऩदिऩ् स्वरूबत्तिऱ्के लयमॆऩ्ऱु पूर्वबक्षम्।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
कुडत्तिऱ्कु मण्बोल मऩत्तिऱ्कु पिराणऩ् नेरिडैयाग उबादाऩमिल्लै पिरुदिवि, जलम् इदऩ् मूलम् ताऩ् उबादाऩम् नेरिडैयाऩ उबादाऩत्तिल् ताऩ् कारियत्तिऱ्कु लयमेऱ्पडुमे तविर परम्बरैयाग उबादाऩत्तिलल्ल, आगवे मऩोविरुत्तिक्कुत्ताऩ् पिराणऩिल् लयम्, स्वरूबत्तिऱ्कल्ल ऎऩ्ऱु सित्तान्दम्)।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
“वाक्कु मऩसिल् ऒडुङ्गुगिऱदु" (सान्।III-८-६) ऎऩ्ऱविडत्तिल् विरुत्तिक्कुत्ताऩ् ऒडुङ्गुदल् ऎऩ्ऱ इन्द विषयत्तै सॊल्लवन्ददॆऩ्बदु अऱियप्पट्टुविट्टदु। पिऱगु “मऩस् पिराणऩिल्” ऎऩ्ऱु ऎन्द मेलुळ्ळ वाक्कियमो, अदिलुम्गूड विरुत्तिक्कुत्ताऩ् ऒडुक्कम् सॊल्ल उत्तेसमा अल्लदु विरुत्तियुडैयदिऱ्के ऒडुक्कमा? ऎऩ्ऱु सन्देहिक्कैयिल्,
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
पूर्वबक्षम्: इङ्गे विरुत्तियुडैयदऱ्केदाऩ् ऎऩ्बदु न्यायम् सुरुदि ऒत्तुप्पोवदाल्, अदऱ्कुक् कारणमायिरुक्कुम् तऩ्मैयुम् पॊरुत्तमायिरुप्पदाल्। अप्पडिये “अऩ्ऩत्तिऩ् कार्यम् अल्लवा मऩस्, पिराणऩ् जलत्तिऩ् कार्यम्” (सान्।VI-५-४) ऎऩ्ऱु मऩस्सै अऩ्ऩत्तैक् कारणमायुडैयदायुम् पिराण ऩै जलत्तैक् कारणमायुडैयदायुम् सॊल्गिऱार्गळ्। जलम् अऩ्ऩत्तै स्रुष्टि सॆय्ददु ऎऩ्ऱुम् वेदम् सॊल्गिऱदु। आगैयाल् मऩस् पिराणऩिल् लयमडैगिऱ तॆऩ्ऱाल् अऩ्ऩमे जलत्तिल् लयमडैगिऱदु ऎऩ्ऱागिऱदु। अऩ्ऩमो मऩस्, जलमुम् पिराणऩ्, कारणत्तिऱ्कुम् कार्यत्तिऱ्कुम् पेदमिल्लाददिऩाल्, ऎऩ्ऱु।
एवं प्राप्ते, ब्रूमः — तदपि आगृहीतबाह्येन्द्रियवृत्ति मनो वृत्तिद्वारेणैव प्राणे प्रलीयत इति उत्तराद्वाक्यादवगन्तव्यम्। तथा हि सुषुप्सोर्मुमूर्षोश्च प्राणवृत्तौ परिस्पन्दात्मिकायामवस्थितायाम् , मनोवृत्तीनामुपशमो दृश्यते। न च मनसः स्वरूपाप्ययः प्राणे सम्भवति; अतत्प्रकृतित्वात्। ननु दर्शितं मनसः प्राणप्रकृतिकत्वम् — नैतत्सारम्। न हि ईदृशेन प्राणाडिकेन तत्प्रकृतित्वेन मनः प्राणे सम्पत्तुमर्हति। एवमपि हि अन्ने मनः सम्पद्येत, अप्सु चान्नम् , अप्स्वेव च प्राणः। न ह्येतस्मिन्नपि पक्षे प्राणभावपरिणताभ्योऽद्भ्यो मनो जायत इति किञ्चन प्रमाणमस्ति ।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
सित्तान्दम्: इव्विदम् वरुम्बोदु सॊल्गिऱोम्; अदुवुम्, वॆळि इन्दिरियङ्गळिऩ् विरुत्तिगळैयॆल्लाम् ऒडुक्किक्कॊण्ड मऩसुम्, विरुत्ति मूलमागत्ताऩ् पिराणऩिल् लयत्तै अडैगिऱदु ऎऩ्ऱु मेलुळ्ळ वाक् कियत्तिलिरुन्दु अऱिन्दुगॊळ्ळवेण्डुम्। अप्पडिये ताऩ्, तूङ्गप् पोगिऱवऩुक्कुम्, सागप्पोगिऱवऩुक्कुम् असैवु स्वरूबमाऩ पिराण विरुत्ति इरुन्दु कॊण्डिरुक्कैयिल् मऩोविरुत्तिगळुडैय ऒडुङ्गुदल् काणप्पडुगिऱदु।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
मेलुम् मऩसिऱ्कु पिराणऩिडत्तिल् स्वरूब लयम् सम्बविक्कादु, अदैक् कारणमाग उडैय तिल्लैयाऩदिऩाल् मऩसुक्कु पिराणऩै कारणमा युडैय तऩ्मैयैक् काट्टिऩोमेयॆऩ्ऱाल्, अदु सारमल्ल। एऩॆऩ्ऱाल् इव्विद वऴियाग अदऩ् कारणम् ऎऩ्ऱु मऩस् पिराणऩिल् ऒडुङ्ग मुडियादु। इव्विदमाऩालुम् मऩस् अऩ्ऩत्तिल् ऒडुङ्गलाम्, जलत्तिल् अऩ्ऩम्, जलत्तिलेये पिराणऩ्, इन्द पक्षत्तिल्गूड पिराणत्तऩ्मैयैयडैन्दिरुक्कुम् जलत्तिलिरुन्दु मऩस् उण्डायिऱ्ऱु ऎऩ्बदऱ्कु कॊञ्जमेऩुम् पिरमाणम् किडैयादु।
तस्मात् न मनसः प्राणे स्वरूपाप्ययः। वृत्त्यप्ययेऽपि तु शब्दोऽवकल्पते, वृत्तिवृत्तिमतोरभेदोपचारात् इति दर्शितम् ॥ ३ ॥
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
आगैयाल् मऩसुक्कु पिराणऩिल् स्वरूब लयम् इल्लै। विरुत्तियिऩ् लयत्तिलुम् सप्तम् न्यायमागुम्। विरुत्तिक्कुम्, विरुत्तियुडैयदिऱ्कुम् पेदमिल्लै यॆऩ्ऱु पार्त्ताल् ऎऩ्ऱु मुऩ्ऩमे काट्टप्पट्टदु।