अत एव प्राणः ॥ २३ ॥
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
अद एव प्राण: ॥ २३ ॥
मुखस्थो वायुरीशो वा प्राणः प्रस्तावदेवता ॥
वायुर्भवेत्तत्र सुप्तौ भूतसारेन्द्रियक्षयात् ॥ २३ ॥
सङ्कोचोऽक्षपरत्वे स्यात्सर्वभूतलयश्रुतेः ॥
आकाशशब्दवत्प्रणशब्दस्तेनेशवाचकः ॥ २४ ॥
–वैयासिकन्यायमाला
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
पिरस्ताव तेवदैयाऩ पिराणऩ् मुगत्तिलिरुक्कुम् वायुवा? अल्लदु ईसुवररा? तूङ्गुम् पोदु पूदङ्गळिऩ् सारमागिय इन्दिरियङ्गळ् अदिल् लयमडैवदाल्, वायुवागत्ताऩिरुक्कुम्।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
इन्दिरियम् मात्तिरत्तिल् तात्पर्यमॆऩ्ऱु वैत्तुक् कॊण्डाल्, ऎल्ला पूदङ्गळुम् लयमडैगिऩ्ऱऩवॆऩ्ऱ सुरुदिक्कु सङ्गोसम् सॆय्वदागुम्। (अर्त्तत्तै सुरुक्क वेण्डिवरुम्) आगैयाल् आगासमॆऩ्ऱ सप्तम् पोलवे पिराणऩ् ऎऩ्ऱ सप्तमुम् ईसुवररैये सॊल्वदागुम्।
उद्गीथे — ‘प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तावमन्वायत्ता’ इत्युपक्रम्य श्रूयते — ‘कतमा सा देवतेति’ (छा. उ. १। ११। ४) , ‘प्राण इति होवाच, सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति, प्राणमभ्युज्जिहते, सैषा देवता प्रस्तावमन्वायत्ता’ (छा. उ. १। ११। ५) इति। तत्र संशयनिर्णयौ पूर्ववदेव द्रष्टव्यौ । ‘प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः’ (छा. उ. ६। ८। २) ‘प्राणस्य प्राणम्’ (बृ. उ. ४। ४। १८) इति चैवमादौ ब्रह्मविषयः प्राणशब्दो दृश्यते। वायुविकारे तु प्रसिद्धतरो लोकवेदयोः। अत इह प्राणशब्देन कतरस्योपादानं युक्तमिति भवति संशयः ।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
(सान्दोक्यत्तिल् मुदलावदु अत्यायत्तिल् पिरस्ताव तेवदैयागक् कूऱप्पट्ट पिराणऩ् मुक्य पिराणऩाऩ वायुवा? ईसुवरऩा ऎऩ्ऱु सन्देहम्। उलगिल् पिरसित्तमाग पिराणबदम् मुक्य पिराणवायुवै कुऱिप्पदालुम्, तूक्कत्तिल् विऴित्तुक् कॊण्डिरुक्किऱ पिराणऩिल् ऎल्ला इन्दिरियङ्गळुम् ऒडुङ्गि, विऴिप्पिल् अदिलिरुन्दु वॆळिवरुवदालुम् पिराणबदम् मुक्य पिराण वायुवैये कुऱिक्किऱदु ऎऩ्ऱु पूर्वबक्षम्। ऎल्ला पूदङ्गळुम् पिराणऩिल् लयमडैन्दु पिऱगु किळम्बुवदागच् चॊल्लियिरुप्पदालुम् उबनिषत्तुक् कळिल् पिराणबदम् प्रह्मत्तैक् कुऱिप्पदाग पिरसित्ति इरुप्पदालुम् इङ्गु पिराणऩ् पिरह्मम् ताऩ् ऎऩ्ऱु सित्तान्दम्)।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
उत्कीद पिराह्मणत्तिल् ‘हे पिरस्तोदा, ऎन्द तेवदै पिरस्तावत्तिल् सम्बन्दप्पट्टदो’ ऎऩ्ऱु आरम्बित्तु ‘अन्द तेवदै यार्? ऎऩ्ऱु। पिराणऩ् ऎऩ्ऱु सॊऩ्ऩार्। इन्द ऎल्ला पिराणिगळुम् पिराणऩिडत्तिल् ताऩ् लयमडैगिऩ्ऱऩ; पिराणऩि टमिरुन्दु वॆळियिल् वरुगिऩ्ऱऩ; अदु पिरस्तावत्तिल् सम्बन्दप्पट्ट इन्द तेवदै’ (सान् १-११-४, ५) ऎऩ्ऱु सॊल्लप्पडुगिऱदु। अङ्गु सन्देहमुम्, तीर्माऩमुम् मुऩ्बोलवे पार्त्तुक् कॊळ्ळवुम्।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
“हे सोम्य, मऩस् पिराणऩिल् कट्टप्पट्टिरुक्किऱदु” (सान्। ६-८-२) ऎऩ्ऱुम्, “पिराणऩुक्कुप् पिराणऩ्” (पिरुहत् ४-४-१८) ऎऩ्बदु मुदलियदिलुम् पिरह्मविषयमाग पिराणसप्तम् काणप्पडुगिऱदु; वायुविऩ् विगारम् ऎऩ्बदिलो उलगत्तिलुम् वेदत्तिलुम् मिगवुम् पिरसित्तमा यिरुक्किऱदु। आगैयाल्, इङ्गे पिराणऩ् ऎऩ्ऱ सप्तत्तिऩाल् `ऎदै ऎडुत्तुक्कॊळ्वदु युक्तम् ऎऩ्ऱु सन्देहम् एऱ्पडुगिऱदु।
किं पुनरत्र युक्तम् ? वायुविकारस्य पञ्चवृत्तेः प्राणस्योपादानं युक्तम्। तत्र हि प्रसिद्धतरः प्राणशब्द इत्यवोचाम। ननु पूर्ववदिहापि तल्लिङ्गाद्ब्रह्मण एव ग्रहणं युक्तम्। इहापि वाक्यशेषे भूतानां संवेशनोद्गमनं पारमेश्वरं कर्म प्रतीयते। न, मुख्येऽपि प्राणे भूतसंवेशनोद्गमनस्य दर्शनात्। एवं ह्याम्नायते — ‘यदा वै पुरुषः स्वपिति प्राणं तर्हि वागप्येति प्राणं चक्षुः प्राणं श्रोत्रं प्राणं मनः, स यदा प्रबुध्यते प्राणादेवाधि पुनर्जायन्ते’ (श. ब्रा. १०। ३। ३। ६) इति। प्रत्यक्षं चैतत् — स्वापकाले प्राणवृत्तावपरिलुप्यमानायामिन्द्रियवृत्तयः परिलुप्यन्ते, प्रबोधकाले च प्रादुर्भवन्तीति। इन्द्रियसारत्वाच्च भूतानामविरुद्धो मुख्ये प्राणेऽपि भूतसंवेशनोद्गमनवादी वाक्यशेषः ।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
पूर्वबक्षम्: इङ्गु ऎदु न्यायम्? वायुविऩ् विगारमायुळ्ळ ऐन्दु विरुत्तिगळैयुडैय पिराणऩै ऎडुत्तुक्कॊळ्वदुदाऩ् न्यायम्। अन्द अर्त्तत्तिल् ताऩे पिराण सप्तम् मिगवुम् पिरसित्तम् ऎऩ्ऱु सॊऩ्ऩोम्?
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
मुऩ् (अदिगरणत्तिल्) पोल इङ्गेयुम् ‘अदऩ्’ (पिरह्मत्तिऩ्) लिङ्गङ्गळिरुप्पदाल्’, पिरह्मत्तैत् ताऩ् किरहिप्पदुयुक्तमिल्लैया? इङ्गेयुम् पिऩ्ऩुळ्ळ वाक्कियत्तिल् पूदङ्गळिऩ् लयम् उत्पत्तियागिय परमेसुवररुडैय कार्यम् काणप्पडुवदाल्? अप्पडि यल्ल, मुक्कियमाऩ पिराणऩिडत्तिलुम् पूदङ्गळुक्कु लयम् उत्पत्ति काणुवदाल्। इप्पडियल्लावा सॊल्लप् पडुगिऱदु? ‘ऎप्पॊऴुदु पुरुषऩ् तूङ्गुगिऱाऩो, अप्पॊऴुदु वाक्कु पिराणऩै अडैगिऱदु। कण् पिराणऩै, कादु पिराणऩै, मऩस् पिराणऩै; ऎप्पॊऴुदु विऴित्तुक्कॊळ्गिऱाऩो, अप्पॊऴुदु पिराणऩि लिरुन्दे मऱुबडियुम् उण्डागिऩ्ऱऩ’ (सदबद पिराह्मणम् १०-३-३६) ऎऩ्ऱु। तूङ्गुम् समयत्तिल् पिराणऩुडैय विरुत्ति कुऱैयामलिरुक्कुम्बोदु इन्दिरियङ्गळुडैय विरुत्तिगळ् अडङ्गिविडुगिऩ्ऱऩ। विऴित्तुक्कॊळ्ळुम् समयत्तिल् वॆळिक्किळम्बुगिऩ्ऱऩ ऎऩ्ऱ इदु पिरत्यक्षमाग अऱिन्ददे। पूदङ्गळ् इन्दिरियङ्गळै सारमायुळ्ळदाल्, पूदङ्गळुक्कु मुक्किय पिराणऩिडत्तिल् लयम् उत्पत्ति सॊल्लुम् पिऩ्ऩुळ्ळ वाक्कियम् विरुत्तमागादु।
अपि चादित्योऽन्नं चोद्गीथप्रतिहारयोर्देवते प्रस्तावदेवतायाः प्राणस्यानन्तरं निर्दिश्येते। न च तयोर्ब्रह्मत्वमस्ति। तत्सामान्याच्च प्राणस्यापि न ब्रह्मत्वमित्येवं प्राप्ते सूत्रकार आह —
‘अत एव प्राणः’ इति। तल्लिङ्गादिति पूर्वसूत्रे निर्दिष्टम्। अत एव तल्लिङ्गात्प्राणशब्दमपि परं ब्रह्म भवितुमर्हति। प्राणस्यापि हि ब्रह्मलिङ्गसम्बन्धः श्रूयते — ‘सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति प्राणमभ्युज्जिहते’ (छा. उ. १। ११। ५) इति। प्राणनिमित्तौ सर्वेषां भूतानामुत्पत्तिप्रलयावुच्यमानौ प्राणस्य ब्रह्मतां गमयतः ।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
मेलुम् पिरस्तावत्तिऱ्कु तेवदैयाऩ पिराणऩुक्कु पिऱगु उत्कीदम् पिरदिहारम् इवैगळुक्कु आदित्यऩुम्, अऩ्ऩमुम् तेवदैगळ् ऎऩ्ऱु कुऱिप्पिडप्पडुगिऱदु। अव्विरण्डिऱ्कुम् पिरह्मत् तऩ्मैयिल्लै। अदऱ्कु समाऩमायिरुप्पदाल्, पिराणऩुक्कुम्गूड पिरह्मत् तऩ्मैयिल्लै, ऎऩ्ऱु।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
सित्तान्दम्: इव्विदम् एऱ्पडुम्बोदु सूत्रगारर् ‘अदिऩालेये पिराणऩ्’ ऎऩ्ऱु सॊल्गिऱार्। मुन्दिऩ सूत्रत्तिल् ‘अदऩ् लिङ्गमिरुप्पदाल्’ ऎऩ्ऱु कुऱिप्पिडप्पट्टिरुक्किऱदु। ‘अदिऩालेये’, अदऩ् लिङ्गमिरुप्पदाल्, पिराणऩ् ऎऩ्ऱ सप्तत्तिऩाल् सॊल्लप्पडुवदु कूड परबिरह्ममाय् इरुप्पदु न्यायम्। पिराणऩुक्कुम् ‘इन्द ऎल्लाप् पिराणिगळुम् पिराणऩि टत्तिलेये लयमडैगिऩ्ऱऩ’ (सान्।१-११-५) ऎऩ्ऱु पिरह्म लिङ्गत्तिऩ् सम्बन्दमिरुक्किऱदल्लवा? पूदङ्गळुक्कुप् पिराणऩै निमित्तमायुळ्ळ उत्पत्ति पिरळयम् सॊल्लप्पडुवदु पिराणऩिऩ् पिरह्मत् तऩ्मैयै अऱिविक्किऱदु।
ननूक्तं मुख्यप्राणपरिग्रहेऽपि संवेशनोद्गमनदर्शनमविरुद्धम् , स्वापप्रबोधयोर्दर्शनादिति। अत्रोच्यते — स्वापप्रबोधयोरिन्द्रियाणामेव केवलानां प्राणाश्रयं संवेशनोद्गमनं दृश्यते, न सर्वेषां भूतानाम्। इह तु सेन्द्रियाणां सशरीराणां च जीवाविष्टानां भूतानाम् , ‘सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि’ इति श्रुतेः। यदापि भूतश्रुतिर्महाभूतविषया परिगृह्यते, तदापि ब्रह्मलिङ्गत्वमविरुद्धम् ।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
मुक्कियप् पिराणऩै ऎडुत्तुक्कॊण्डालुम्गूड लयम् उत्पत्ति काण्बदु विरोदमिल्लै। तूक्कम्, विऴिप्पु इवैगळिल् काण्बदाल्, ऎऩ्ऱु सॊल्लप् पट्टदे ऎऩ्ऱाल्, अव्विषयत्तिल् सॊल्गिऱोम्; तूक्कम्, विऴिप्पु इवैगळिल् पिराणऩै सम्बन्दित्त लयम् उत्पत्ति वॆऱुम् इन्दिरियङ्गळुक्कु मात्तिरम् काण्गिऱदे तविर, ऎल्ला पूदङ्गळुक्कुम् अल्ल। इङ्गेयो, ‘इन्द ऎल्ला पूदङ्गळुम्’ ऎऩ्ऱ सुरुदियिऩाल्, इन्दिरियङ्गळ् उळ्बड, सरीरङ्गळ् उळ्बड जीवर्गळ् नुऴैन्दुळ्ळ पूदङ्गळुक्कु (सॊल्लियि रुक्किऱदु)। ‘पूदम्’ ऎऩ्ऱ सप्तम् महाबूदङ्गळै (आगासम्, वायु मुदलियवैगळै) विषयमायुळ् ळदॆऩ्ऱु ऎडुत्तुक्कॊण्डालुम् कूड, अप्पॊऴुदुम् पिरह्मत्तिऩ् लिङ्गमायिरुक्कुम् तऩ्मै विरोदप्पडादु।
ननु सहापि विषयैरिन्द्रियाणां स्वापप्रबोधयोः प्राणेऽप्ययं प्राणाच्च प्रभवं शृणुमः — ‘यदा सुप्तः स्वप्नं न कञ्चन पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवति तदैनं वाक्सर्वैर्नामभिः सहाप्येति’ (कौ. उ. ३। ३) इति। तत्रापि तल्लिङ्गात्प्राणशब्दं ब्रह्मैव। यत्पुनरुक्तमन्नादित्यसन्निधानात्प्राणस्याब्रह्मत्वमिति, तदयुक्तम्। वाक्यशेषबलेन प्राणशब्दस्य ब्रह्मविषयतायां प्रतीयमानायां सन्निधानस्याकिञ्चित्करत्वात्। यत्पुनः प्राणशब्दस्य पञ्चवृत्तौ प्रसिद्धतरत्वम् , तदाकाशशब्दस्येव प्रतिविधेयम्। तस्मात्सिद्धं प्रस्तावदेवतायाः प्राणस्य ब्रह्मत्वम् ॥
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
‘तूङ्गुगिऱवऩ् ऎप्पॊऴुदु ऎव्विद स्वप्ऩत् तैयुम् पार्प्पदिल्लैयो, अप्पॊऴुदु इन्द पिराणऩि लेये ऒऩ्ऱाग आगिविडुगिऱाऩ्; अप्पॊऴुदु इवऩिडम् ऎल्ला नामङ्गळुडऩ् कूड वाक्कु अडङ्गिविडुगिऱदु’ (कौषीदगि ३-३) ऎऩ्ऱु विषयङ्गळोडु कूडवे इन्दिरियङ्गळुक्कु, तूक्कम्, विऴिप्पु इवैगळिल्, पिराणऩिल् लयमुम् पिराणऩिलिरुन्दु उत्पत्तियुम् सॊल्लप्पडुवदै केट्किऱामेयॆऩ्ऱाल्, अङ्गेयुम् कूड ‘अदऩ् लिङ्गमिरुप्पदाल्’ पिराणऩ् ऎऩ्ऱ सप्तत्तिऩाल् सॊल्लप्पडुवदु पिरह्ममेदाऩ्।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
अऩ्ऩम्, आदित्यऩ् इवैगळिऩ् सन्निदाऩ मिरुप्पदाल् (पक्कत्तिलिरुप्पदाल्) पिराणऩुक्कु : पिरह्मत् तऩ्मै इल्लै ऎऩ्ऱु ऎदु सॊल्लप् पट्टदो, अदु युक्तमिल्लै। पिऩ्ऩुळ्ळ वाक्कियत्तिऩ् पलत्तिऩाल् पिराणसप्तत्तिऱ्कु पिरह्मत्तै विषयमा युळ्ळ तऩ्मै तॆरियुम्बोदु पक्कत्तिलिरुप्पदु ऎऩ्बदु ऒऩ्ऱुम् सॆय्य मुडियाददिऩाल्।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
पिराणसप्तत्तिऱ्कु ऐन्दु विरुत्तिगळोडु कूडियदिल् मिगवुम् पिरसित्ति ऎऩ्बदु ऎदुवो, अदु आगासत्तिऱ्कुक् काट्टिऩदुबोल तॆरिन्दुगॊळ्ळ वेण्डियदु।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
आगैयाल् प्रस्तावत्तिऱ्कु तेवदैयाऩ पिराणऩुक्कु प्रह्मत्तऩ्मै ऎऩ्ऱु सित्तम्।
अत्र केचिदुदाहरन्ति — ‘प्राणस्य प्राणम्’ ‘प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः’ इति च। तदयुक्तम्; शब्दभेदात्प्रकरणाच्च संशयानुपपत्तेः। यथा पितुः पितेति प्रयोगे, अन्यः पिता षष्ठीनिर्दिष्टात् प्रथमानिर्दिष्टः, पितुः पिता इति गम्यते। तद्वत् ‘प्राणस्य प्राणम्’ इति शब्दभेदात्प्रसिद्धात्प्राणात् अन्यः प्राणस्य प्राण इति निश्चीयते। न हि स एव तस्येति भेदनिर्देशार्हो भवति ।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
इङ्गु सिलर् ‘पिराणऩुक्कुप् पिराणऩ्’ ‘हे सोम्य, पिराणऩिल् कट्टुप्पट्टदल्लवा मऩस्’ ऎऩ्बदै (विषय वाक्कियमाग) सॊल्गिऱार्गळ्। अदु युक्तमिल्लै। सप्तत्तिल् पेदम् इरुप्पदिऩालुम्, पिरगर णत्तिऩालुम्, संसयमेऱ्पडक् कारणम् इल्लाददि ऩाल्। ‘तगप्पऩारुडैय तगप्पऩार्’ ऎऩ्ऱु पिरयोगम् सॆय्युम्बोदु आऱाम् वेऱ्ऱुमैयाल् कुऱिप्पिडप्पडुम् पिदा वेऱु, तगप्पऩारुक्कुत् तगप्पऩार् ऎऩ्ऱु मुदल् वेऱ्ऱुमैयाल् कुऱिप्पिडप्पडुबवर् वेऱु ऎऩ्ऱु ऎप्पडित् तॆरिगिऱदो, अदैप्पोल ‘पिराणऩुक्कु पिराणऩ्’ ऎऩ्ऱु सप्तम् वेऱाय् इरुप्पदाल्, पिरसित्तमायुळ्ळ पिराणऩिलिरुन्दु वेऱायिरुप्पवर् ़ पिराणऩुक्कु पिराणऩ् ऎऩ्ऱु तीर्माऩिक्कप्पडुगिऱदु। अवरे अवरुडैय ऎऩ्ऱु वेऱाग कुऱिप्पिडुवदु न्यायमागादु अल्लवा?
यस्य च प्रकरणे यो निर्दिश्यते नामान्तरेणापि स एव तत्र प्रकरणी निर्दिष्ट इति गम्यते; यथा ज्योतिष्टोमाधिकारे ‘वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत’ इत्यत्र ज्योतिःशब्दो ज्योतिष्टोमविषयो भवति, तथा परस्य ब्रह्मणः प्रकरणे ‘प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः’ इति श्रुतः प्राणशब्दो वायुविकारमात्रं कथमवगमयेत्। अतः संशयाविषयत्वान्नैतदुदाहरणं युक्तम्। प्रस्तावदेवतायां तु प्राणे संशयपूर्वपक्षनिर्णया उपपादिताः ॥ २३ ॥
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
ऎदिऩुडैय पिरगरणत्तिल् ऎदु वेऱु पॆयरिऩालेयुम् कुऱिप्पिडप्पडुगिऱदो, अदुदाऩ् अङ्गे पिरगरणमुळ्ळदाग कुऱिप्पिडप्पट्टिरुक्किऱदु ऎऩ्ऱु तॆरिगिऱदु। ज्योदिष्टोमत्तैच् चॊल्लुम्।
ज्ञानानन्द-भारती - द्राविडी
पिरगरणत्तिल् ‘ऒव्वॊरु वसन्दरुदुविलुम् ज्योदिस्सिऩाल् यागम् सॆय्य वेण्डुम्’ ऎऩ्गिऱ इडत्तिल् ज्योदिस् ऎऩ्ऱ सप्तम् ऎप्पडि ज्योदिष् टोमत्तै विषयमायुळ्ळदाग इरुक्किऱदो, अप्पडिये परबिरह्मत्तिऩ् पिरगरणत्तिल् ‘हे सोम्य, पिराणऩिल् कट्टुप्पट्टदल्लवा मऩस्’ ऎऩ्ऱु सॊल्लप्पडुम् पिराणऩ् ऎऩ्ऱ सप्तम् वॆऱुम् वायु विगारत्तै ऎप्पडि कुऱिक्कुम्? आगैयाल् संसयत्तिऱ्के विषयमागाददिऩाल् इदैच् चॊल्वदु सरियल्ल। पिरस्तावत्तिऱ्कु तेवदैयायुळ्ळ पिराण विषयत् तिलो, संसयम् पूर्वबक्षम् तीर्माऩम् इवै ऎडुत्तुक् काट्टप्पट्टऩ।