०१

ॐ वेदवेद्यमुमाकान्तं क्रमाराभ्यामलङ्कृतम् ।
नन्दीश प्रमुखैस्सेव्यं प्रणमामीष्टसिद्धये ॥ १ ॥

शङ्करं शङ्कराचार्यं व्यासं नारायणात्मकम् ।
सरस्वतीं च ब्रह्माणं प्रणमामि पुनः पुनः ॥ २ ॥

गोविन्देति समाक्रन्द्य रक्षां प्राप भयातुरः ।
यं गजः करुणामूर्तिं तं गोविन्दभजेन्वहम् ॥ ३ ॥

आपन्नायं समाश्रित्य रक्षां प्राप सुदुर्लभाम् ।
कृष्णाकृष्णस्य महिषी तं कृष्णं संश्रयेन्वहम् ॥ ४ ॥

प्रकाशित ब्रह्मतत्वं प्रकृष्टगुणशालिनम् ।
प्रणवस्योपदेष्टारं प्रणमाम्यनिशं गुरुम् ॥ ५ ॥

यो मे विश्वेश्वर क्षेत्रं विश्वेश्वर समो गुरुः ।
समध्यास्ते स्वयं ज्योतिर्वाणी सञ्ज्ञो भजामि तम् ॥

यस्य शिष्य प्रशिष्याद्यैर्व्याप्ते यं साम्प्रतं महीइ ।
सर्वज्ञस्य गुरोस्तस्य चरणौ संश्रये सदा ॥

गुरोरपि गरीयान्मेयः कलाभिरलङ्कृतः ।
अद्वैतानन्दवाण्याख्यस्तं वन्दे शर्मवारिधिम् ॥

ओतप्रोतमिदे सर्वं यस्मिन् सच्चित्सुखात्मके ।

पर्यवस्यन्ति वेदान्ता यत्र चाहं तदक्षरम् ॥

श्रीकृष्णचरण द्वन्द्वं प्रणिपत्य निबन्धनम् ।
व्याकुर्वे शास्त्रसिद्धान्तलेशसङ्ग्रह सञ्ज्ञितम् ॥

आचार्यचरणद्वन्द्व स्मृतिर्लेखक रूपिणम् ।
मां कृत्वा कुरुते व्याख्यां नाहमत्र प्रभुर्यतः ॥

कुमाराभ्यां विघ्नेश्वर सुब्राह्मण्याभ्यां शङ्करं शङ्करस्य शिवस्यावताररूपं शङ्कराचार्यं भगवत्पादम् ।
तथा च शिवपुराणवचनं व्याकुर्वन् व्याससूत्रार्थं श्रुतेरर्थं यथोचिवान् ।
श्रुतेर्न्याप्यस्स एवार्थश्शङ्करस्सवितानन इत्यादि ।
व्यासं सूत्रकृतं वादरायणं नारायणात्मकं नारायणस्यावताररूपं तथा च वचनं द्वापुरे द्वापरे विष्णुर्व्यासरूपी महामुनिरिति न ह्यन्यः पुण्डरीकाक्षान्महाभारत कृद्भवेदित्यादि च ब्रह्माणं सरस्वती भर्तारं हिरण्यगर्भम् आपन्ना सभायां वस्त्रापहारनिमित्तामापदं प्राप्ता रक्षां वस्त्रकोटिलाभ निमित्तां कृष्णा द्रौपदी कृष्णस्य अर्जुनस्य प्रकाशितं शिष्यशतेभ्य उपदिष्टं ब्रह्मतत्वं येन गुरुणासु तथोक्तस्तं

स्वयं ज्योतिर्वाणी सञ्ज्ञः ।
स्वयं प्रकाश सरस्वती सञ्ज्ञः ।
गरीयान् गुरुः ।
इदं सर्वं यस्मिन् सच्चित्सुखात्मके अक्षरे ब्रह्मणि ।
ओत प्रोत मध्यस्तं वेदान्ताश्च यत्राक्षरे विषये पर्यवस्यन्ति तात्पर्येण बोधहेतवो भवन्ति तदह ॥

ॐ स्वस्ति श्रीगणेशाय नमः ।
अधिगतभिदा पूर्वाचार्यानुपेत्य सहस्रधासरिदिव मही भेदात् सम्प्राप्यशौरिपदोहुता ।
जयति भगवत्पाद श्रीमन्मुखाम्बुजनिर्गता जननहरणी सूक्तिर्ब्रह्माद्वयैक परायणा ॥ १ ॥

ॐ स्वस्ति श्रीगणेशाय नमः ।
मितिसम्बन्धः ।
अक्षरे सर्वस्य ओतप्रोत त्वोक्त्या ब्रह्मणस्सर्वाधिष्टानत्व रूपं तटस्थलक्षणमुक्तम् ।
सच्चित्सुखात्मक इत्यनेन सत्य ज्ञानानन्द स्वरूपात्मकं स्वरूपलक्षणमुक्तम् ।
तत्र वेदान्तानां पर्यवसानोक्त्योक्त रूपे ब्रह्मण्यक्षरे वेदान्ता एव प्रमाणमित्युक्तं नाहमत्रप्रभर्यत इत्यत्र व्याख्याने प्रभुः समर्थ इत्यर्थः ।
चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य निर्विघ्न परिसमाप्ति प्रचय गमनयोस्सिद्धये भगवत्पादीय भाष्य स्तुति मुखेन भाष्य प्रतिपाद्य ब्रह्मतत्वानुसन्धान लक्षणं मङ्गलानुचरणं करोति ।
अधिगतभिदेति ।
दृष्टान्तमुखेन श्रीमूर्तिचरणारविन्द गङ्गयोरनु-

सन्धानलक्षणमपि मङ्गलं करोति ।
शौरीति ।
शौरी पदोद्गता सरित्मही भेदान् सम्प्राप्य यथा सहस्रधा अधिगतभिदा तथा भगवत्पाद श्रीमन्मुखाम्बुजनिर्गता ब्रह्मा द्वयैक परायणाजनन हरणी सुक्तिः ।
पूर्वाचार्यान् व्याख्या हृन्व्याख्येयत्वेनोपेत्यार्थतस्सहस्रधा अधिगतभिदासती जयतीति सम्बन्धः ।
अत्र सूक्तिस्सहस्रधाधिगत भिदेति सूक्ति विशेषणेन स्वग्रन्थे प्रदर्शयिष्यमाण सिद्धान्तभेदानां सर्वेषां भगवत्पाद श्रीमन्मुखाम्बुजनिर्गता सूक्तिरेव मूलमिति सूचितम् अधिगतभिदा प्राप्तभेदा सरिद्गङ्गा मही भेदान् भूप्रदेशान् शौरेः श्रीमहाविष्णोः पदोद्गता पादाम्बुज निर्गता जयति सर्वोत्कर्षेण वर्तत इति स्तुतिः ।
भगवत्पादस्य श्रीमन्मुखमेवाम्बुजं कमलं तस्मान्निर्गता मुखे अम्बुजत्वारोपे कान्तिमत्वरूपं श्रीमत्वं निमित्तमिति सूचनार्थम् ।
श्रीमदिति विशेषणं जननहरणी जननं संसारस्तत्स्वजन्य ब्रह्मज्ञानद्वाराहरतीति जननहरणीइ ।
सूक्तिः ग्रन्थतोर्थतश्च निरवद्यं भाष्यम् ।
ब्रह्माद्वयैक परायणा ब्रह्म च तदद्वयं च ब्रह्माद्वयम् ।
ब्रह्माद्वयं च तदेकं च ब्रह्माद्वयैकं परायणं परमतात्पर्य विषयो यस्यास्सूक्तेस्सा ब्रह्मा द्वयैक परायणा ।
अनेन विशेषणेन द्वितीय प्रपञ्च शून्यमेकरूपं सत्यज्ञानानन्दलक्षणं ब्रह्मसूक्तिपदसङ्गृहीतस्य भाष्यात्मक शास्त्रस्य विषय इत्युक्तं भवति ।
जनन हरणीति विशेषणेन शास्त्रस्य मूक्तिः प्रयोजनमित्युक्तम् ।
अर्थात्

मुक्तिकामः शास्त्रस्याधिकारी मुक्तेरधिकारीणश्च प्राप्य प्राप्तृभावलक्षणस्सम्बन्धश्च सूचितः ॥ १ ॥

प्राचीनैर्व्यवहार सिद्धविषयेष्वात्मैक्यसिद्धौ परं सन्नह्यद्भिरनादरात्सरणयो नानाविधा दर्शिताः ।
तन्मूलानिहसङ्ग्रहेण कतिचित् सिद्धान्त भेदान् धियः ।
सुद्धौ सङ्कलयामितात चरण व्याख्या वचः ख्यापितान् ॥ २ ॥

एवं श्रुत्यर्थाभ्यां साक्षाष्ट श्लोकेन भाष्यात्मक वेदान्त शास्त्रस्य विषयादिकं कथयता ग्रन्थकारेण स्वकीय ग्रन्थस्य वेदान्तशास्त्रप्रकरणत्वा तस्यापि तदेव विषयादीति सूचितं भवति ।
इदानीं चिकीर्षितं प्रतिजानीते ।
प्रोचीनैरिति ।

प्राचीनैराचार्यैरात्मैक्य सिद्धौ परमत्यन्तं सन्नद्यद्भिस्तात्पर्यवद्भिरात्मैक्य सिद्ध्युपायतया व्यवहार सिद्ध विषयेषु भ्रान्ति मात्र सिद्धपदार्थेषु जीवेश्वर जगदूपेष्वनादरात्सरणयः प्रकारामानाविधां परस्पर विरुद्धाः दर्शिताः ।
अनादरादित्यनेन परस्पर विरुद्धेषु जीवैकत्व नानात्व तत्प्रतिबिम्बत्वादि रूपप्रकारेष्वभिनिवेशवतामाचार्याणां भेदवादिनामिवानात्मत्वं स्यादिति शङ्का निराकृता भवति ।
विवक्षित वस्तु प्रतिपत्युपायतया विरुद्ध नानाप्रकार प्रदर्शनमाचार्याणां न दोषाय भवति ।
किन्त्वलङ्कारायैव भवति

प्रतिपतृणां प्रज्ञा वैचित्र्येण कस्यचित्प्रतिपत्तुः ।
केनचित् प्रकारेण मुक्तिसाधन ब्रह्मात्मैक्य ज्ञान लाभात् ।
तदुक्तं सुरेश्वराचार्यैः ।

यया यया भवेत् पुंसां व्युत्पतिः प्रत्यगात्मनि ।
सा सैव प्रक्रियेह स्यात् साध्वी सा चानवस्थितेति ॥

व्युत्पतिःर्बोधः प्रत्यक् चासावात्मा च प्रत्यगात्मा सर्वान्तरश्चिदात्मा तस्मिन् विषये प्रक्रिया प्रकारः इह वेदान्त शास्त्रे साध्वी निरवघा गुणभूता चानवस्थिता नानाविधा परिमले दीक्षितैरप्येतदुक्तमकल्पितवस्तु प्रतिपत्युपायतया कल्प्यमानेषु पदार्थेषु विरोधो न दोषावहः ।
यथा तात्विका रुन्धती प्रतिपत्युपायतया नानापुरुषैः कल्प्यमानासु तत्प्राच्योदीच्यादि नक्षत्ररूपासुस्थूलां रुन्धतीषु विरोधो न दोषावह इति तन्मूलात् प्राचित प्रदर्शित नानाविध सरणी मूलात् ।
इह स्वग्रन्थे धियः शुद्धौ स्वबुद्धिपरिष्काराय वस्तुतस्तु लोकानुग्रह एव प्रयोजनमिति बोध्यम् ।
तात चरणानां पितृचरणानां व्याख्यारूपैर्वचोभिः ख्यापितान् ज्ञापितान् अनेन स्वस्य ब्रह्मविद्यामाचार्या देवलब्ध्वां दर्शयति स्वग्रन्थेस्योपादेयत्व सिद्धये

तेषूपपादनापेक्षान्यक्षान्प्रायो यथामति युक्त्योपपादयन्नेव लिखाम्यनति विस्तरान् ।
इ ।
तत्र तावत् आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्य इत्यधीत साङ्ग स्वाध्यायस्य वेदान्तैरापाततः

प्रतिपन्ने ब्रह्मात्मनि समुदित जिज्ञासस्य तज्ज्ञानाय वेदान्त श्रवणे विधिः प्रतीयमानः किं विध इति चिन्त्यते ।
तिस्रः खलु विधेर्विधाः अपूर्वविधिर्नियमविधिः परिसङ्ख्याविधिश्चेति ।
तत्र कालत्रयेपि कथमप्यप्राप्तस्य प्राप्ति फलको विधिराद्यः ।
यथा ब्रीहीन् प्रोक्षतीति ।
नात्र ब्रीहीणां प्रोक्षणस्य संस्कार कर्मणो विना नियोगं मानान्तरेण कथमपि प्राप्तिरस्ति ।
पक्षप्राप्तस्या प्राप्तांश परिपूरणो विधिर्द्वितीयः ।
यथा ब्रीहीन वहन्तीति ॥

इह सङ्ग्रहेण सिद्धान्त भेदान् सङ्कलयामीत्युक्तमेव विवृण्वत् ।
ननु प्राचीनग्रन्थ सिद्धान्तानामेव स्वग्रन्थे सङ्ग्रह इत्युक्तमयुक्तं प्राचीनग्रन्थेष्वविद्यमानस्यापि युक्तिभिरुपपादनस्य स्वकीय सङ्ग्रहग्रन्थे तत्र तत्रोपलम्भादिति शङ्कान्तिराकरोति ।
तेष्विति स्वग्रन्थे प्रथमं श्रवणविधिर्विचार्यत इत्याह ।
तत्र तावदिति ।
श्रवणविधावधिकारिणं निर्दिशति ।
अधीतेति ।
वेदान्तैर्जनितापातप्रतिपति विसये ब्रह्माभिन्नात्मति सस्यक् दार्घ्येनोदिता उत्पन्ना जिज्ञासा निर्णय रूपज्ञानेछा यस्येत्यर्थः ।
अधीत वेदस्यापि शिक्षाकल्प व्याकरणादीनां वेदाङ्गानामध्ययनाभावे सति व्युत्पतेरभावाज्जिज्ञासा

हेतु भूतापातप्रतिपतिरपि न सम्भवेदित्यभिप्रेत्याधीत साङ्गस्वाध्यायस्येत्युक्तं न च निर्दोष वेदान्तजन्यायाः ब्रह्मात्मप्रतिपत्तेः कथमापातत्वमिति वाच्यम् ।
नाहं ब्रह्मेति प्रत्यक्षविरोधादि शङ्कया प्रमारूपायामपि ब्रह्मात्म प्रतिपतावप्रामाण्यशङ्कास्पदत्वरूपस्यायातत्वस्य सम्भवादिति भावः ।
वेदान्त श्रवणे श्रोतव्य इति विधिः प्रतीयमान इति सम्बन्धः ।
तद्ज्ञानायेति ।

अप्रामाण्यशङ्कानास्पद ब्रह्मात्मज्ञानायेत्यर्थः ।
खलु शब्देनापूर्वविधित्वादि प्रकार त्रयस्य पूर्वतन्त्रे प्रसिद्धिर्द्योत्पते ।
कालत्रयेपीति ।
कथमपि दृष्टार्थत्वेनादृष्टार्थत्वेन वा केनापि प्रकारेण कालत्रयेपि कदापि विधिं विना प्राप्तिरहितस्य प्रोक्षणादेः प्राप्तिफलको विधिराद्यः ।
अपूर्वविधिरित्यर्थः ।
ब्रीहीतिति द्वितीया श्रुत्या ब्रीहीणां संस्कार्यत्वावगमात् ।
प्रोक्षणस्य संस्कार कर्मत्वमुक्तमिति मन्तव्यम् ।
नियोगमिति विधायकशब्दमिर्त्यः ॥

अत्र विध्यभावेपि पुरोडाशप्रकृतिद्रव्याणां तण्डुलनिष्पत्याक्षेपादेवावहन न प्राप्तिर्भविष्यतीति न तत्प्राप्त्यर्थोय विधिः ।
किन्त्वाक्षेपादवहन न प्राप्तौ तद्वदेव लोकावगतकारणत्वाविशेषान्नखविदलनादिरपि पक्षे प्राप्नुयादिति ।
अवहननाप्राप्तांश सम्भवात्तदंश

परिपूरणफलः ।

द्वयोः शेषिणोरेकस्य शेषस्य वा एकस्मिन् शेषिणि द्वयोः शेषयोर्वा नित्य प्राप्तौ शेष्यन्तरस्य शेषान्तरस्य वा निवृतिफलकोविधि स्मृतीयः ।
यथाग्नि च यने इमामगृभ्णन् रशनामृतस्येत् पश्चाभिधानीमादत्त इति ।
यथा वा चातुर्मास्यान्तर्गतैष्टि विशेषे गृहमेधीय आज्यभागौ यजतीति अग्नि च यनेऽश्वरशनाग्रहणं गर्दभरशनाग्रहणं चेति द्वयमनुष्ठेयम् ।
तत्राश्वरशनाग्रहणे इमामगृभ्णत्रिति मन्त्रोलिङ्गादेवरशनाग्रहण प्रकाशन सामर्थ्यरूपान्नित्यं प्राप्नोति ।
न तत्प्राप्त्यर्थस्तदप्राप्तांश परिपूरणार्थो वा विधिः ।
किन्तु लिङ्गाविशेषाद्गर्दभरशना ग्रहणेपि मन्त्रः प्राप्नुयादिति तन्निवृत्यर्थः ।
तथा गृहमेधी यस्य दर्शपूर्णमासप्रकृति कत्वादति देशादेवाज्यभागौ नित्यं प्राप्नुत इति न तत्र विधिस्तत्प्राप्त्यर्थस्तन्नियमार्थो वा किन्त्वति देशात्प्रयाजादिकमपि प्राप्नुयादिति तन्निवृत्यर्थः ॥

पुरोडाशेति ।
दर्शपूर्णमासयोराग्नेयादि पुरोडाशादि द्रव्यं विहितम् ।
व्रीहयस्तूत्पन्ने यागे यागानुवादेन विहितास्तथा च व्रीहीणामुत्पन्नशिष्टानामुत्पति शिष्ट पुरोडाशावरुद्धे यागे साक्षात्साधनत्वा योगात् ।
पुरोडाशप्रकृतिद्रव्यत्वेन यागसाधनत्वं पर्यवस्यति ।
पुरोडाश प्रकृतित्वं च व्रीहीणां तण्डुल निष्पति द्वारकं तण्डुलनिष्पतिश्च स्वकारणसाक्षिपति तण्डुलनिष्पतौ च कारणमन्वयव्यतिरेकाभ्यामवहनन्निश्चितमिति विधि विनापि विधित्सितावहन न प्राप्तिरस्तीत्यर्थः ।
नन्वहननस्य लोकतः प्राप्तौ तस्य लोकत एव नित्य प्राप्तिरपि स्यादित्यत आह ।
किन्त्वित्यादिना ।
आक्षेपादिति तण्डुलनिष्पत्याक्षेपादित्यर्थः ।
किन्त्ववहनना प्राप्तांश सद्भावा तदंश परिपूरण फल इति सम्बन्धः द्वयोरिति ।
द्वयोः शेषिणोरेकस्य शेषस्य नित्यप्राप्तौ शेष्यन्तरस्य निवृति फलकः एकस्मिन् शेषिणि द्वयोः शेषयोर्नित्य प्राप्तौ शेषान्तरस्य निवृति फलको वा विधिस्तृतीय इति योजना न तदिति ।
प्राप्तत्वान्नतत्प्राप्त्यर्थः नित्यप्राप्तत्वान्नतदप्राप्तांशपूरणार्थो वेत्यर्थः ।
अति देशादेवेति ।
प्रकृतिवद्विकृतिः कर्तव्येवं रूपादित्यर्थः ।
न तत्र विधिरिति आज्यभागौ यजतीति विधिराज्यभागयोः ।
प्राप्त्यर्थो न भवति विधिं विना प्राप्तत्वात् तयोरप्राप्तांशपरिपूरणार्थो वा न भवति नित्यप्राप्तत्वात् किन्तु तन्निवृत्यर्थ इति योजना ॥

गृहमेधीयाधिकरणे पूर्वपक्षरीत्या इदमुदाहरणम् ।
यत्र क्वचिदुदाहर्तव्यमित्युदाहृतम् ।
न च नियम विधावपि पक्षप्राप्तावहनस्याप्राप्तांश परिपूरणे कृते ।
तदवरुद्धत्वात्पाक्षिक साधनान्तरस्य नखविदलनादेर्न्निवृतिरपि लभ्यत ।
इति निवृति फलकत्वा विशेषान्नियम परिसङ्ख्ययोः फलतो विवेकोन युक्त इति शङ्क्यम् ।
विधितोवहन न नियमं विनाक्षेप लभ्यस्य नखविदलनादेर्निवर्तयितुमशक्य तयाऽप्राप्ताशं परिपूरणरूपस्य नियमस्य प्राथम्याद्विधेयावहन न गतत्वेन प्रत्यासन्नत्वाच्च तस्यैव नियमविधि फलत्वोपगमात् ।
तदनुनिष्पादिन्या अविधेपगतत्वेन विप्रकृष्टाया इतरनिवृतेः सन्निकृष्टफलसम्भवे फलत्वानौचित्यात् ।
एवं विविक्तासु तिसृषु विधेर्विधासु किं विधः श्रवणविधिरा श्रीपते तत्र प्रकटार्थकारादयः केचिदाहुः अपूर्वविधिरयमप्राप्तत्वात् ।

ननु आज्यभागौ यजतीति विधेरति देशप्रप्तेतराङ्गकलापपरिसङ्ख्यापकत्वं

न सिद्धान्त इत्यत आह ।
ग्रहमेधीयाधि करणेति ।
नियमविधावपीति परिसङ्ख्याविधाविव नियमविधावपीत्यर्थः ।
तदवरुद्धत्वादिति ।

अवहननेनैवावरुद्धत्वात्तण्डुलनिष्पत्याक्षेपस्य शान्तत्वादित्यर्थः ।
फलत इति नियमविधेः पक्षे प्राप्तावहननादि क्रियाविधायकत्वात् परिसङ्ख्याविधेः च नित्यप्राप्तक्रियादि विधायकत्वान्नियमपरिसङ्ख्याविध्योः स्वरूपतो विवेकलाभेपि फलतो भेदो न युक्त इत्यर्थः ।
नियमस्य नियमविधिफलत्वोपगमे हेतु द्वयमाह ।
प्राथम्यादित्यादिना ।

प्रत्यासन्नत्वादिति विधिं प्रतिप्रत्यासन्नत्वादित्यर्थः ।
विधेय क्रियागतत्वे प्रत्यासन्नत्वे हेतुः इतरनिवृत्यपेक्षया प्रथमोपस्थितत्वरूपे प्राथम्ये हेतुमाह ।
विधित इत्यादिना अशक्य तयेत्यन्तेन इतरनिवृतेर्नियमविधिफलत्वानुपगमे हेतुन्द्वयमाह ।
तदनुनिष्पादिन्या इत्यादिना ।
अप्राप्तांशपरिपूरणोपस्थित्यनन्तरमुपस्थिताया इत्यर्थः ।
अनेन विलंवितोपस्थिति कत्वमेको हेतुरुक्त इति मन्तव्यम् ।
द्वितीय हेतौ विप्रकृष्टत्वे हेतुमाह ।
अविधेपेति ।

व्यावृतिर्नामाननुष्टेयता अनङ्गता वा सा चानिधेपनखविदलनादि गतेत्यर्थः ।
इदानीं प्रकृतं श्रवणविधिविचारमारभते ।
एवमिति ।
अप्राप्तत्वादिति ब्रह्मसाक्षात्कारं प्रतिवेदान्त श्रवणस्य साधनतायामानान्तरादनधिगतत्वेनाप्राप्त्यर्थत्वादित्यर्ह्तः ॥

न हि वेदान्त श्रवणं ब्रह्मसाक्षात्कारे हेतुरित्यत्रान्वयव्यतिरेकप्रमाणमस्तिलोके कृत श्रवणस्यापि वहुशस्तदनुत्पत्तेः ।
अकृतश्रवणस्यापि गर्भगतस्य वामदेवस्य तदुत्पतेरुभयतो व्यभिचारात् ।
न वा श्रवणमात्रं श्रोतव्यार्थ साक्षात्कार हेतुरिति शास्त्रान्तरे गृहीतः सामान्य नियमोस्ति ।
येनात्र विशिष्य हेतुत्व ग्राहका भावेपि सामान्यमुखेनैव हेतुत्वं प्राप्यत इति शङ्क्येत ।
गान्धर्वादि शास्त्रश्रवणस्य षड्गादि स्वर साक्षात्कार हेतुत्वाभ्युपगमेपि कर्मकाण्डादि श्रवणान्तदर्थ धर्मादि साक्षात्कारादर्शनेन व्यभिचारात् ।
तस्मादपूर्वविधिरेवायम् ॥

ननु मानान्तरादनधिगतत्वमसिद्धमन्वयव्यतिरेकाभ्यान्तदवगति सम्भवात् तथाहि वेदान्तश्रवणे सति ब्रह्मसाक्षात्कारो दृश्यते ।
असति च तस्मिन्न दृश्यते इति तत्राह ।
नहीति ।

तदनुत्पतेरिति साक्षात्कारानुपतेरित्यर्थः ।
वामदेवस्य इति ।

तथा च श्रुतिर्गर्भ एवैतच्छ्रयानो वामदेव एव मुवाचेति ।
एवं पूर्वोक्तप्रकारेण ।
एतद्ब्रह्मज्ञानजन्मना स्वकीयां मुक्तिमुवाचेत्यर्थः ।
ननु गान्धर्व शास्त्रश्रवणे षड्गादिस्वरसाक्षात्कारस्तद भावे तदभाव

इति दृष्टं तत्र श्रोतव्यार्थ विशेषस्वरसाक्षात्कारं प्रतिगान्धर्व शास्त्रविचारात्मकस्य श्रवणविशेषस्य कारणत्व ग्रहकाले लाघवात् ।
श्रोतव्यार्थ साक्षात्कारत्वावछिन्नं प्रतिश्रवणमात्रस्य कारणत्वं गृह्यते ।
तथा च ब्रह्मसाक्षात्कार वेदान्तश्रवणयोर्विशिष्यकार्यकारणभाव ग्रहाभावेपि ब्रह्मसाक्षात्कारस्यापि श्रोतव्यार्थ साक्षात्कारत्वात् ।
वेदान्तश्रवणस्यापि श्रवणत्वादुक्त सामान्यरूपेण श्रवणस्य ब्रह्मसाक्षात्कार हेतुत्वं प्राप्तमेवेतिनापूर्वविधिरिति नेत्याह ।
न वा श्रवणमात्रमिति ।

धर्मश्रवणस्थले अदृष्टरूपस्यालौकिकश्रेयसाधनता विशिष्टयागादि रूपस्य वा ।
धर्मस्य साक्षात्कारा योग्यतया साक्षात्कारादर्शनेन उक्त सामान्य कार्यकारणभावस्य व्यभिचारान्जलाघवावतार इति गान्धर्वशास्त्रश्रवणस्यान्वयादिनास्वरसाक्षात्कार हेतुत्व ग्रहेपि वेदान्तश्रवणस्य न ब्रह्मसाक्षात्कार हेतुत्व प्राप्तिरित्याह ।
गान्धर्वादीति ।
कर्मेति ।
अत्रादिपदेन हिरण्यगर्भादि देवताप्रतिपादकवाक्यजातं गृह्यते धर्मादीत्यादि पदेन हिरण्यगर्भादि देवता गृह्यते ।
तस्मादिति ।
प्राप्त्यभावादित्यर्थः ॥

भाष्येपि सहकार्यन्तरविधिः पक्षेण तृतीयं तद्वतो विध्यादिवदित्यधिकरणे विद्यासहकरिणो मौनस्य वाल्यपाण्डित्यवद्विधिरेवाश्रयितव्य अपूर्वत्वादिति पाण्डित्य शब्दिते श्रवणे

पूर्वविधिरेवाङ्गीकृत इति ॥

अत्रार्थे सम्मतिमाह ।
भाष्येपीति ।
भाष्येष्य पूर्वविधिरेवाङ्गीकृत इति सम्बन्धः ।
अयमर्थः वृहदारण्यके श्रूयते तस्माद्ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य वाल्येन तिष्ठासेद्वाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ मुनिरिति यस्मादनिक्रान्ता ब्राह्मणा श्रवणादि साधनैरात्मानं विदित्वा जीवन्मुक्ति व्यञ्जकं सकलविक्षेपरहितं परमहंसाश्रमं प्राप्तास्तस्मादिदानीं तनोपि ब्राह्मणो ब्रह्मसाक्षात्कारार्थी पाण्डित्यं निर्विद्य वाल्येनस्था तु मिच्छेत् ।
विचारप्रयोजकापातरूपा बुद्धिः पण्डासास्य सञ्जातेति पण्डितस्तस्य कृत्यं पाण्डित्यं श्रवणमित्यर्थः ।
वाल्यं नामवालस्य शिशोः कृत्यं दम्भ दर्पादि राहित्यं न तु वाले प्रसिद्ध यथेष्ट चेष्टा रूपं तस्य वहिर्मुखत्वापादकत्वेन विद्याविरोधित्वाद्दम्भादिराहित्यरूपभावशुद्धिवाचः केन वाल्य पदेन भावशुद्धिसाध्यं मनन लक्ष्यते ।
श्रवणानन्तर भावित्वात् तस्य वाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्य निश्चयेन लब्ध्वा तदुभयं सम्यगनुष्टायेति यावत् ।
अथानन्तरं मुनिस्सम्यग्मननशीलो भवेदिति विधिः ध्यानमत्रमननं ध्याननिष्टे व्यासादौ मुनिशब्दप्रयोगदर्शनात् ।
ध्यानं विना विचारं मात्रविश्रान्ते तद प्रयोगाच्च तथा चापूर्वत्वाद्यथा श्रवणे विधिरेवं मौनस्य विद्यासहकारिणो विद्योत्पन्नौ साधनस्य विधिरेवाश्रयितव्यः ।
अपूर्वत्वा देवेति भाष्यार्थः ।
सूत्रार्थस्तु ।
तद्धतः श्रवणमननजतिन

तत्वनिर्णयरूपविद्यावतस्तत्व साक्षात्कारार्थिनः सन्न्यासिनः पाण्डित्य बाल्या पेक्षया तृतीयं सौनमथ मुनिरिति वाक्येन विधीयते ।
ननु पाण्डित्य बाल्याभ्यां निर्णीततत्व साक्षात्कारार्थी ध्याने स्वयमेव प्रवर्तते रत्नं तत्वसाक्षात्कारार्थीवरत्नतत्वगोचर प्रत्ययसन्ततौ ।
न च तत्वसाक्षात्कारार्थिनस्तत्साधन श्रवणादावपि स्वयमेव प्रवृतिस्स्यादिति तत्रापि विधिवैयर्थ्यशङ्का तुल्येति वाच्यं विधिं विना वेदान्त श्रवणे प्रवृत्यसम्भवस्य साधितत्वा तथा च मौनविधिर्व्यर्थ इत्यत्राह ।
पक्षेणेति ।
मौनस्य सहकार्य्यन्तरस्य विधिरङ्गी कर्तव्यः पक्षेणाप्राप्ति सत्वात्साक्षात्कारार्थं ध्याने ॥

वेदान्तश्रवणस्य नित्यापरोक्षब्रह्मसाक्षात्कार हेतुत्वं नाप्राप्तम् ।
अपरोक्ष वस्तु विषय प्रमाणत्वावच्छेदेन साक्षात्कार हेतुत्व प्राप्तेः ।
शाब्दापरोक्ष वा देव्यवस्थापनात् तदर्थमेव हि तत्प्रस्तावः ॥

स्वयमेव प्रवर्तमानस्यापि विषयदर्शनप्रावल्यात् ध्यानस्य कदाचिदप्राप्तिः सम्भवति ।
तथा च मौनविधेरपूर्वविधित्वाभावेपि नियमविधित्वं सिन्ध्यत्येव सति च नियमविधौ तदति क्रमे नियमा दृष्टालाभेन साक्षात्कारानुदय भीत्या स्वभाव प्राप्तमपि विषयदर्शनं

यत्नेन निवार्य ध्यान एव प्रवर्तत इति पक्षेणेति सूत्रभागाभिप्रायः ।
ननु ब्रह्मविद्याप्रधाने प्रकरणे कथं ध्यानादि विधिर्वाक्यभेद प्रसङ्गादिति नेत्याह ।
विध्यादि वदिति ।
अङ्गविधिवदित्यर्थः ।
यथा प्रधानविधिपरे प्रकरणे अवान्तर वाक्यभेदेन प्रयाजाद्यंराविधिस्तथा ब्रह्मविद्याङ्ग ध्यानादि विधिरित्यर्थः ।
उक्तरीत्या मौनविधेर्नियमविधित्वे स्थिते भाष्यकृतामपूर्वत्ववचनं मौनविध्यंशे पाक्षिका प्राप्त्यभिप्रायं द्रष्टव्यम् ।
यथा सूत्रं पक्षेण प्राप्त्यभावादित्येव वक्तव्ये ।
भाष्ये अपूर्वत्वादिति वचनं श्रवणविधिरपूर्वविधिरेवेति ज्ञापनार्थमप्राप्तिमात्रे च दृष्टान्त दार्ष्टान्तिक भावो विवक्षित इति प्रकटार्थकारादीतामाशयः ।
अपूर्वविधित्व पक्षं दूषयति ।
वेदान्तश्रवणस्येति ।

विचारविशिष्टवेदान्तरूपस्य श्रवणस्य ब्रह्मसाक्षात्कार हेतुत्वं विधिं विनापि प्राप्तमित्यर्थः ।
ननु वाक्यस्य कथं साक्षात्कार हेतुत्वम् इन्द्रियजन्य ज्ञानस्यैव साक्षात्कारत्वादत आह ।
अपरोक्षवस्त्विति अपरोक्षवस्तुविषयकत्वं ज्ञानस्यापरोक्षत्वं न त्विन्द्रियजन्यत्वं वस्त्वापरोक्ष्यं च वस्तु व्यवहारानुकूल चैतन्याभिन्नत्वमिति ।
शाब्दापरोक्षवादे वक्ष्यते ।
तथा च नित्यापरोक्षत्वेन श्रुति सिद्धब्रह्मरूप वस्तुविषयकत्वाद्वेदान्तजन्यज्ञानस्य साक्षात्कारत्व सिद्धिरित्यर्थः ।
नत्वस्मिन् शास्त्रे शाब्दापरोक्षवादस्य का सङ्गतिरत आह ।
तदर्थमेवहीति ।

वेदान्तानां ब्रह्मापरोक्षप्रमितिजनकत्व सिध्यर्थमेव तद्वादसङ्गतिर्नान्यार्थमित्येतत्प्रसिद्धमित्यर्थः ॥

न च तावताब्रह्मप्रमाणत्वेनापातदर्शन साधारण ब्रह्मसाक्षात्कार हेतुत्व प्राप्तावप्यविद्यानिवृत्यर्थमिष्यमाण सतानिश्चय रूपतत्साक्षात्कार हेतुत्वं श्रवणस्य न प्राप्तमिति वाच्यम् ।
विचारमात्रस्य विचार्यमात्रनिर्णय हेतुत्वस्य ब्रह्मप्रमाणस्य तत्साक्षात्कारहेतुत्वस्य च प्राप्तौ विचारित वेदान्तशब्दज्ञानरूपस्य श्रवणस्य तद्धेतुत्वप्राप्तेः ।
न चोक्त उभयतो व्यभिचारः सहकारि वैकल्पेनान्वय व्यभिचारस्यादोषत्वात् ।
जातिस्मरस्य जन्मान्तरश्रवणात्फलसम्भवेन व्यतिरेक व्यभिचाराभावात्

नन्वपरोक्षवस्तु विषयकं प्रमाणं स्वविषये साक्षात्कार हेतुरिति शाब्दापरोक्षवादे प्रसाधनेन वेदान्तानामपि स्वविषये नित्यापरोक्षे ब्रह्मणि ।
अपरोक्षज्ञानसामान्य हेतुत्वमेव प्राप्तं न तु सता निश्चयरूप तत्साक्षात्कारहेतुत्वं तच्च विचारविशिष्टवेदान्तरूप श्रवणस्यैव युक्तमन्यथाविचारात्प्रागपि सता निश्चय प्रसङ्गात् ।
न च वाक्यजन्यसाक्षात्कारमात्रादेवाविद्यानिवृति लक्षणफलसम्भवात् ।
सता निश्चयरूपत्वं साक्षात्कारस्य नात्वेषणीयमिति वाच्यम् ।
तत्र तत्र ब्रह्मोपदेशप्रदेशेषु यावत् संशय निवृति पुनः पुनः प्रश्न प्रतिवचनलिङ्गेन

वेदान्तविज्ञान सुनिश्चितार्था इत्यादि श्रुत्या श्रुत ब्रह्मणोपि यथापूर्वं संसारानुवृत्यनुमिता विद्यायानिवृत्यभावरूपलिङ्गेन च श्रवण मननध्यानशमदमभक्तिवैराग्यादीनां ज्ञानपरिपाकहेतूनां विधिदर्शनलिङ्गेन च सतानिश्चयरूप ब्रह्मसाक्षात्कारस्यैवाविद्या निवृत्यर्थमिष्यमाणत्वात्तथा च वेदान्तश्रवणस्योक्तरूपसाक्षात्कार हेतुत्वमप्राप्तमेवेति शङ्कते ।
न च तावतेति ।
वेदान्तानामिति शेषः ।

अपरोक्षवस्तुविषयकं प्रमाणं स्वविषये साक्षात्कारहेतुरिति प्रसाधनमात्रेणेत्यर्थः ।
अपरोक्षवस्तुविषयकं प्रमाणमपरोक्षज्ञानहेतुरिति स्थिते विचारो विचार्य निर्णय हेतुरिति च स्थिते कार्यकारणभावद्वयमेलनेन प्रकृते विचारविशिष्टवेदान्तज्ञानरूपं श्रवनं सतानिश्चयरूप ब्रह्मसाक्षात्कारहेतुरिति सिध्यतीत्याह ।
विचारमात्रस्येति ।
सहकारीति ।
चितैकाग्र्यरूपसहकारि वैकल्पेनेत्यर्थः ।

उक्त कार्यकारणभाव द्वयरूपप्रमाणवलेन श्रवणस्य ब्रह्मसाक्षात्कारहेतुत्वे सिद्धे वामदेवस्य जन्मान्तरीयं श्रवणादिकं कल्पते यथा जातमात्रे जन्तौ दृश्यमानभोगस्य कारणं तत् प्राग्भवीयकर्मकल्पते तद्वदतो न व्यतिरेकव्यभिचार इत्याह ।
जातिस्मरस्येति ।
पूर्वस्यति स्मरतो वामदेवस्येत्यर्थः ॥

अन्यथा व्यभिचारेण हेतुत्ववाधे श्रुत्यापि तत्साधनताज्ञानासम्भवात् ।
घटसाक्षात्कारे चक्षुरतिरेकेणत्वगिन्द्रियमिव ब्रह्मसाक्षात्कारे श्रवणातिरेकेणोपायोन्तरमस्तीति शङ्कायां व्यतिरेकव्यभिचारस्याप्यदोषत्वाच्च ।
तथा च प्राप्तत्वान्नापूर्वविधिः ।
अत एवावृतिरसकृदुपदेशादित्यधिकरणभाष्ये दर्शनपर्यवसानानि हि श्रवणादीन्यावर्त्यमानानि दृष्टार्थानि भवन्ति ।
यथा वघातादीनि तण्डुलनिष्पत्यवसानानीति श्रवणस्य ब्रह्मदर्शनार्थस्य दृष्टार्थ तया दर्शपूर्णमासिकावघात न्याय प्राप्ता वा वृत्युपदेशः ।
अपूर्वविधित्वे तु सनयुज्यते सर्वौषधावघातवत् ।
अग्नि च यने सर्वौषधस्य पूरयित्वा वहन्त्यथैतदुपदधातीत्युपधेयोलूखल संस्कारार्थ त्वेन विहितस्यावघातस्य दृष्टार्थत्वाभावान्नावृतिरिति तन्त्रलक्षणे स्थितम् ।
अतो नियम विधिरेवायम् ॥

अन्यथेति ।
उक्तरीत्याद्विविध व्यभिचारपरिहारानुपगम इत्यर्थः ।
व्यभिचार निश्चयेन हेतुत्वा भावरूपवाध

निश्चयाच्छ्रवणविधेरवोधकतापत्यातवाप्यपूर्वविधिर्न स्यादित्यर्थः ।
ब्रह्मसाक्षात्कारे श्रवणमिव तपो विशेषादिकमुत्कृष्ट जन्मप्राप्तिरूपं वा कारणान्तरमस्तीति शङ्काकाले वामदेवस्य कारणान्तरात् ।
ज्ञानमुत्पन्नमिति ।
शङ्का सम्भवेन श्रवणस्य वामदेवे व्यतिरेक व्यभिचार ज्ञानं श्रवणस्य साक्षात्कार हेतुत्व ग्रहप्रतिबन्धकं न भवति ।
न चैकस्य पदार्थस्य ज्ञाने परस्परनिरपेक्षकारण द्वया सम्भवेन ब्रह्मसाक्षात्कारे कारणान्तर सत्व शङ्कैव न जायजायत इति वाच्यम् ।
लोके तथा दृष्टत्वादित्याह घटेति ।
वेदान्तश्रवणस्य ब्रह्मसाक्षात्कारहेतुत्वे विधिं विनैव प्राप्ते फलितमाह ।
तथाचेति ।
श्रवणादि विधेर्नियमविधित्वे सत्ये वा वृत्यधिकरणं सङ्गच्छत इत्याह ।
अत एवेति ।
अपूर्वविधित्वा भावादेवेत्यर्थः ।
अत एवावृत्युपदेश इति सम्बन्धः ।
दर्शनपर्यवसानानीत्यारभ्यतण्डुलनिष्पत्यवसानानीत्यं तस्य भाष्यस्येयं योजनादृष्टार्थानि श्रवणादीन्यावर्त्यमानानि सन्ति दर्शनपर्यवसानानि भवन्ति ।
यथावघातादीन्यावर्त्यमानानि तण्डुलनिष्पत्यवसानानि भवन्तीति दृष्टार्थानीत्यत्र दृष्टं फलमात्मदर्शनमेवायं भावः ।
आत्मा वा अरेद्द्रष्टव्यः श्रोतव्य इत्यादिना आत्मदर्शनोद्देशेन श्रवणादीनिविधीयन्ते तत्र किम् ॥

तदभावे हि यथावस्तु किञ्चिच्चक्षुषावीक्ष्यमाणस्तत्र स्वागृहीते सूक्ष्मे विशेषान्तरे केनचित् कथिते तदवगमाय तस्यैव चक्षुषः पुनरपि

प्रणिधानं व्यापारे प्रवर्तते एवं मनसाहमिति गृह्यमाणे जीवे वेदान्तैरध्ययन गृहीतैरुपदिष्टं निर्विशेष ब्रह्मचैतन्यरूपत्वमाकर्ण्य तदवगमाय तत्र सावधानं मनस एव निधाने कदाचित् पुरुषः प्रवर्तेतेति वेदान्त श्रवणे प्रवृतिः पाक्षिकी स्यात् ॥

मेतानि सकृदनुष्टेयानि किं वा यावदात्मदर्शनमावर्त्यानीति संशये सकृदेवानुष्टेयानि तावता विधेश्चारितार्थ्यात् ।
यथा अग्नि च यने सर्वौषधस्य पूरयित्वा अवहन्तीति वाक्यविहितं सर्वौषधीनामवहननमुपधेयोलूखलसंस्काररूपं सकृदेवानुष्ठीयते तद्वत् तथा च सकृदनुष्ठित श्रवणादि जन्यमदृष्टं जन्मान्तरे ब्रह्मदर्शन हेतुरित्य पूर्वविधित्वं श्रवणादि विधीनामिति प्राप्ते सिद्धन्तः श्रवणाद्यावृतिः कर्तव्याकुतः असकृदुपदेशा तथा हि भृगुवल्यां भृगुं प्रतिपिता असकृतपसा ब्रह्मविजिज्ञासस्वेत्युपदिशति तप आलोचनं ब्रह्मविचारस्तथा छान्दोग्य षष्टाध्याये श्वेतकेतुं पुत्रं प्रतिपिताविचारपूर्वकमसकृत्तत्वमसीत्युपदिशति ।
किं च श्रवणादिभिरात्मदर्शनफले जननीये श्रवणाद्यावृत्तिरूपदृष्टद्वार सम्भवे अदृष्टद्वारकल्पनायोगा तत्वं पदार्थयोः श्रवणाद्या वृतिं विनादुर्बोधत्वाच्च तण्डुलनिष्पत्तिफलकावघातवदावृतिरेव नत्वग्नि च यनान्तर्गतावघात वदनावृतिस्तदन्तर्गतावघातस्यादृष्टार्थत्वेन वैषम्यादिति व्युत्पादितमावृत्यधिकरणे

तदपूर्वविधिवादिनां न सङ्गच्छत इति तन्त्रलक्षणमेकादशाध्यायः ।
अत एव इति प्राप्तत्वादित्यर्थः ।
अस्य हेतोरेवकारार्थेऽपूर्वविधित्वाभावेन्वयः नियमविधित्वे हेतुमाह ।
तदभावे हीति ।
तदभावे मनस एव सावधानं तत्र निधाने कदाचित् पुरुषः प्रवर्तेतेति सम्बन्धः मनसाऽगृह्यमाणात्मगत विशेषगृहणायमनोव्यापार एव यत्नेन प्रवृतौ दृष्टान्तमाह ।
यथेति किञ्चिदिति ।
रत्नादीत्यर्थः ।
तत्रेति रत्नादावित्यर्थः ।
तस्यैवेति ।
न तु व्यापारान्तर इत्येवकारार्थः ।
पुनरपि चक्षुषो व्यापारे प्रवर्तत इति सम्बन्धः ।
प्रणिधानं यथा भवति तथा प्रवर्तत इति प्रवृति क्रियाविशेषणं प्रणिधानं तच्च रत्नादि वस्त्वभिमुखतया चक्षुषः स्थापनमनन्तरमुन्मीलनव्यापारानुकूल यत्नः प्रवृतिरिति प्रणिधान प्रवृत्योर्भेदः वेदान्तैरिति नेह नानास्ति किञ्चन प्रज्ञानं ब्रह्माहं ब्रह्मास्मीत्यादिभिरित्यर्थः ।
इह ब्रह्मणि नानाज्ञातृज्ञानज्ञेयरूपेण भिन्नं विशेषजातं किञ्चिदपि नास्ति प्रकृष्टं ज्ञानं प्रज्ञानं नित्यस्वप्रकाश जीवचैतन्यं ब्रह्माहं बुध्यादि साक्षिभूतचिदात्मा ब्रह्मास्मि भवामीति श्रुतीनामर्थः ।
अध्ययन पदं साङ्गाध्ययनपरम् ।
आकर्ण्य परोक्षतया ज्ञात्वा श्रुतौ श्रद्दधानस्तदधिगमायेत्यर्थः ।
तत्रेति ।
अहमिति गृह्यमाणात्मनीत्यर्थः ।
सावधानमैकाग्र्यं यथा भवति तथा ॥

अप्राप्य मनसा सहेति श्रुतिस्तु ।
मनसैवानुदृष्टव्यं

दृश्यते त्वग्र्यया बुद्धोत्यपि श्रवणेनानवहित मनोविषयेति शङ्का सम्भवात् ॥

नन्वहमिति गृह्यमाणजीवे विशेषाकर्णनानन्तरं वेदान्त श्रवण इव कदाचिन्मनोव्यापारे वेदान्तविचारनिरपेक्षेपि प्रवृत्तिः स्यादित्ययुक्तं श्रुत्या ब्रह्मणी मनो विषयत्व निषेधात्सोगाध्ययनवतस्तन्निषेधावगति सम्भवादिति नेत्याह ।
अप्राप्येति श्रुतिरनवहित मनोविषयेति सम्बन्धः ।
वाचः सत्यज्ञानादिशब्दाः अप्राप्यशक्त्या ब्रह्मा प्रतिपाद्यमनसा सह निवर्तन्ते लक्षणामाश्रयन्त इत्यर्थः ।
सनसासहेत्यनेन मनसोपि ब्रह्मणि प्राप्तिर्निषिध्यत ।
इति भावः ।
ब्रह्मणि मनोविषयत्व निषेधवत्तद्विषयत्वमपि श्रुत्या उच्यते ।
तथा च श्रुत्योर्विरोधे सति मनः शब्दित बुद्धिगम्यत्व प्रतिपादक श्रुतौ बुद्धेरग्र्यत्व विशेषणवलाद्विषयत्व निषेध श्रुतेरनवहित मनोविषयत्व निषेधार्थकत्व प्रतीतेस्तथा च साङ्गाध्ययनवत उक्त व्यवस्था प्रतीति सम्भवात् मनस एव व्यापारे प्रवृतिर्दुर्वारेत्याह ।
मनसैवेति ।
अनवहितत्वमेकाग्रता शून्यत्वं शङ्का सम्भवादिति ।
अग्र्यत्वविशेषण सामर्थ्येन यथोक्त व्यवस्था निश्चय सम्भवादिति वक्तव्ये शङ्का सम्भवादित्युक्तेरयमाशयः ।
निर्गुणब्रह्मसाक्षात्कारे मनसः करणत्वं नास्ति औपनिषदत्व श्रुति विरोधात्सोपाधिकात्मसाक्षात्कारेपि न तस्य करणत्वं तत्साक्षात्कारस्य नित्यसाक्षिरूपत्वात्मनसैवानुद्रष्टव्यमित्यादौ तृतीया

वाक्योत्थवृतिसाक्षात्कारं प्रतिसाधनत्वाभिप्रायेत्यादिकं सर्वं शाब्दा परोक्षवादे वक्ष्यते ।
तथा च वस्तुतो मनसः करणत्वा भावात् ।
मनस एव व्यापारे पुरुषः कदाचित् प्रवर्तेतेत्युत्प्रेक्षितं नियम विधि व्यावर्त्यमसङ्गतमेवेति ।

अथवा जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोक इत्यादि श्रवणाद्भिन्नात्मज्ञानान्मुक्तिरिति भ्रमसम्भवेन मुक्तिसाधन ज्ञानाय भिन्नात्मविचाररूपशास्त्रान्तर श्रवणेपि पक्षे प्रवृतिः स्यादित्य द्वितीयात्म पर वेदान्तश्रवणनियमविधिरस्तु

अत एव व्यावर्त्यान्तरमाह ।
अथवेति ।
अधीतसाङ्गस्वाध्यायस्य हितरति शोकमात्मविदित्यादि श्रुत्या आत्मज्ञानं मुक्तिसाधनमिति ज्ञानं भवति न च साङ्गाध्ययनवतोपि लोके विचारमन्तरेणात्मतत्वज्ञान जन्मास्ति ।
आत्मप्रतिपादक वेदान्तेषु नानाविधयोजनासम्भावनया तात्पर्य संशयादेरनुभवसिद्धत्वात्ततश्च मुक्तिसाधन ज्ञानार्थी तल्ज्ञानप्रतिबन्धक तात्पर्यभ्रमसंशयादि निरासाय वेदान्त विचारे प्रवर्तमानो यथा ब्रह्ममीमांसा शास्त्रे प्रवर्तते तथैव न्यायसाङ्ख्यादि शास्त्रविचारेपि कदाचित् प्रवर्तेत तत्रापि तदभिमतयोजनया वेदान्तविचारसत्वात् ।
न च साङ्ख्यादि तर्कशास्त्रगतात्मविचारस्या

द्वितीयात्मविचाररूपत्वाभावेन तादृशात्मनि वेदान्तानां तात्पर्य भ्रमसंशयाद्य निवर्तक त्वाद्विशिष्य स्वयमेव तत्र तात्पर्य भ्रमादि हेतुत्वाच्च न तत्रात्म ज्ञानार्थिनः प्रवृतिः सम्भवतीति वाच्यम् ।
जीवभिन्न परमात्मज्ञानं मुक्तिसाधनमिति ।

भ्रुमेण तत्रापि प्रवृति सम्भवात् ।
न च साङ्गाध्ययनवतो भिन्नात्मज्ञानं मुक्तिसाधनमिति भ्रमो न सम्भवति ।
अहं ब्रह्मास्मि ब्रह्मविदाप्नोति परम्मित्यादि वेदान्तेषु जीवाभिन्नपरमात्मज्ञानस्य मुक्तिसाधनत्व प्रतीतंरिति वाच्यम् ।
जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोक इति श्रुति गतान्यशब्देन भ्रमसम्भवात् यदा ईशं सन्निधिमात्रेण बुध्यादि प्रवर्तकम् अन्यं वस्तु गत्या बुध्यादिभ्यो भिन्नं भ्रान्त्या बुध्याद्य भिन्नत्वेन चिदात्मनो गृहीतत्वात् ।
भिन्नत्वोपदेशः सफलं न तु जीवभिन्नमित्यर्थः ।
जीवब्रह्मभेदस्य प्रत्यक्षसिद्धतया उपदेशान पेक्षत्वात् जुष्टम् ऋषिसङ्घैस्सेवितम् ऋषिसङ्घजुष्टमिति श्रुत्यन्तरात्पश्यति ईशोहमिति साक्षात्करोति तदा अस्य ईशस्य महिमानं महत्वोपलक्षितं स्वरूपम् इति एति प्राप्तोति वीत शोकश्च भवतीति श्रुतेर्वास्तवार्थः ॥

इहात्मशब्दस्येदं सर्वं यदयमात्मेत्यादि प्रकरणपर्यालोचनया द्वितीयात्म परत्वात् ।
न हि वस्तुतस्तत्साधनान्तरप्राप्तावेवनियम

विधिरिति कुलधर्मः ।
येन वेदान्तश्रवणनियमार्थवत्वायनियमादृष्टजन्य स्वप्रतिवन्धक कल्मष निवृतिद्वारासतानिश्चयरूप ब्रह्मसाक्षात्कारस्य वेदान्तश्रवणैक साध्यत्वस्याभ्युपगन्तव्य त्वेन तत्र वस्तुतः साधनान्तराभान्ननियमविधिर्युज्यते इति आशङ्क्येत किन्तु यत्र साधनान्तर तया सम्भावनया पक्षे प्राप्त्याविधित्सित साधनस्य पाक्षिक्य प्राप्तिर्निवारयितुं न शक्यते तत्र नियमविधिः ॥

ननु श्रोतव्यवाक्ये आत्मविचारमात्रं प्रतीयते न त्वद्वैतात्मविचारः ततश्च कथमनेन विधिना भिन्नात्मविचारव्यावृत्तिलाभ इत्यत आह ।
इहेति ।
अत्रादि पदेन आत्मनि दृष्टे सर्वं विदितं भवतीति प्रतिज्ञा वाक्यं गृह्यत आत्मनस्सर्वाधिष्टान तया सर्वात्मकत्वे हि सति आत्मनि विदिते तद्व्यतिरिक्तं सर्वं तत्वतो विदितं भवति सर्वमात्मैवेति सामानाधिकरण्यं च सिध्यति नान्यथा तथा च श्रोतव्य वाक्यस्थमात्मपदमद्वितीयात्मपरमेवेति तद्विचारविधिना भिन्नात्मविचार व्यावृतिर्लभ्यत इति भावः ।
ननु तण्डुल निष्पताववहननस्येवनखविदलनादेरपि वस्तुतस्साधनत्वातन्निवृतिफलको नियमविधिर्युक्तः ।
इहत्व द्वितीय ब्रह्मसाक्षात्कारे

भिन्नात्मविचारस्य न वस्तुतस्साधनत्वमस्तीत्यतस्तन्निवृति फलको नियमविधिर्न युज्यते ।
न च मा भूद्भिन्नात्मविचारस्य व्यावर्त्यत्वं नैतावता नियमविध्यनुपपतिः प्रकृतेस्ति गुरुनिरपेक्ष विचारभाषा प्रबन्धेतिहासपुराणादीनामुदाहरिष्यमाणानां सता निश्चयरूपब्रह्मसाक्षात्कारहेतुत्व सत्वेन व्यावर्त्यसम्भवादिति वाच्यम् ।
तेषामप्यनन्तरमेव वक्ष्यमाणरीत्या अविद्या निवर्तक सतानिश्च रूपसाक्षात्कारप्रतिबन्धक कल्मष निवृति द्वारागुर्वधीन वेदान्तविचारवत् साक्षात्काराहेतुत्वेन वस्तुतस्साधनत्वा भावा तथा च नियमविधिस्सम्भवतीत्याशङ्क्याह ।
नहीति ।
कुलधर्म इति कुलक्रमागत धर्मस्य यथा आवश्यकता तथा वस्तुतस्तत्साधनान्तरप्राप्तेरावश्यकत्वं नहीत्यर्थः ।
येनेति ।
आवश्यकत्वेनेत्यर्थः ।
नियमार्थवत्वायेति ।
विधित्सित गुर्वधीन वेदात श्रवणेनेव गुरुनिरपेक्ष विचारादिनापि सता निश्चयरूपसाक्षात्कारस्वरूपोत्पति सम्भवे सति गुर्वधीमवेदान्तश्रवणनियमस्य दृष्टप्रयोजनाभावान्नियमादृष्टमुपेयं तस्य कल्मषनिवृति द्वाराविद्यासाधानत्वं च कल्पनीयमेवेत्यर्थः ।
अदृष्टजन्यत्वं कल्मषनिवृतेर्विशेषणं स्वपदं साक्षात्कार परं येनाशङ्क्येतेति सम्बन्धः

तावतैवाप्राप्तांश परिपूरणस्य तत्फलस्य सिद्धेः ।
अथवा गुरुमुखाधीनाध्ययनादिव

निपुणस्य स्वप्रयत्नमात्रसाध्यादपि वेदान्त विचारात् सम्भवति ।
सता निश्चयरूपं ब्रह्मापरोक्षज्ञानम् ।
किन्तु गुरुमुखाधीन वेदातवाक्यस्रवणनियमादृष्टमविद्यानिवृतिम् ।
प्रतिकल्मष निरासेनोपयुज्यत इति ।
तदभावेन प्रतिवद्धमविद्यामनिवर्तयत् ।
परोक्षकल्पमवतिष्ठते ।
न च ज्ञानोदयेऽज्ञानानिवृत्यनुपपत्तिः ।
प्रतिवन्धकाभावस्य सर्वत्रापेक्षितत्वेन सत्यपि प्रत्यक्षविशेषदर्शने उपाधिना प्रतिबन्धात् ।
प्रतिबिम्बरूपभ्रमानिवृतिवत्तदनिवृत्युपपतेः ॥

यत्र विधित्सितसाधनस्याप्राप्तिः पाक्षिकी निवारयितुं न शक्यते तत्र नियमविधिरित्यत्र हेतुमाह ।
तावतैवेति अप्राप्तांशलाभमात्रेणैवेत्यर्थः ।
विधित्सित साधनस्य पाक्षिक्यामप्राप्तौ हेतुमाह ।
साधनान्तरतयेति ।

सता निश्चयरूप ब्रह्मसाक्षात्कारस्य दृष्टफलतया तत्स्वरूपे वेदान्तविचारवद्भाषा प्रवन्धादेरप्यन्वय व्यतिरेकाभ्यामेवसाधनत्व बुद्धिः सम्भाव्यते पूर्वोक्तरीत्या वस्तुतस्साधनत्वाभावात्सम्भावनयेत्युक्तं व्यावर्त्यान्तरमाह ।
अथवेति मात्रपदेन

गुरुर्व्यवछिद्यते तर्ह्युक्त ब्रह्मा परोक्षज्ञानेनैवाविद्या निवृति लक्षणफलसिद्धेः ।
किं गुर्वधीन श्रवणविधिनेति श"न्कते ।
किन्त्विति ।
श्रवणनियमविद्ध्यर्थवत्वायनियमादृष्टस्य ब्रह्मापरोक्षज्ञानेन स्वफलसिध्यर्थमपेक्षणीयत्वकल्पनान्नोक्ता परोक्षज्ञानादविद्यानिवृति सिद्धिरिति परिहरति गुरुमुखेति ।
निरासेनेति निरासद्धारेत्यर्थः ।
इतीत्यनन्तरं कल्पनीयत्वेनेति शेषः ।
तदभावेनेति ।

कल्मष निरासाभावेन कल्मषेणेत्यर्थः ।
कल्पमिति तुल्यमित्यर्थः ।
न च नियमार्थवत्वायेत्यादि पूर्वं ग्रन्थे नियमादृष्टस्य कल्मष निवृति द्वाराज्ञानोत्पत्तौ हेतुत्व मुक्तम् अत्र चोत्पन्नेन ज्ञानेनाविद्यानिवृत्यै जननीयायां तत्र प्रतिबन्धक कल्मषनिरासद्वारा श्रवणनियमादृष्टस्य साधनत्वोक्तौ पूर्वापरविरोध इति वाच्यं मतभेदेन विरोधाभावात् ।
नन्वेवमप्युत्पन्ना ब्रह्मविद्या स्वकार्या विद्यानिवृत्तये नियमादृष्टसाध्यां कल्मषनिवृतिमपेक्षत इत्ययुक्तं प्रमात्वाच्छ्रुक्त्यादि प्रमावदिति मत्वाशङ्कते ।
न च ज्ञानोदय इति ।
अनिवृत्यनुपपतिरिति ।

अज्ञाननिवृतिरेवस्यादित्यर्थः ।
शुक्तिप्रमास्थले अन्यायेक्षा भावेपि प्रतिबिम्ब भ्रमस्थले विशेष दर्शनस्य प्रतिबन्धकाभावापेक्षादर्शनेन ब्रह्मविद्याया अपि तदपेक्षोपपतेरिति परिहरति ॥

एवं च लिखितपाठादिनापि स्वाध्याय ग्रहण

प्रसक्तौ गुरुमुखाधीनाध्ययन नियमविधिवत्स्वप्रयत्नमात्रपूर्वकस्यापि वेदान्तविचारस्य सता निश्चयरूपब्रह्मसाक्षात्कारार्थत्वेन पक्षे प्राप्तौ गुरुमुखायीन श्रवणनियमविधिरयमस्तु न च तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभि गच्छेदिति गुरूपसदनविधिनैव गुरुरहितविचारव्यावृति सिद्धेर्विफलो नियमविधिरिति शङ्क्यम् ॥

प्रतिबन्धकाभावस्येति ।

यद्यपि प्रतिबन्धकाभावस्य सिद्धान्तेन कुत्रापि हेतुत्वं तथापि अप्रतिवद्धा सामग्री कार्य हेतुरित्युपगमादस्त्येवावच्छेदक तथा प्रतिबन्धकाभावापेक्षेति भावः ।
तदनिवृत्युपपतेरिति ।

गुरुरहितविचारसाध्यविद्यया अविद्यानिवृत्यभावोपपतेरित्यर्थः ।
श्रवणनियमविधिं सदृष्टान्तमुपपादयति ।
एवं चेति ।

गुरुरहितविचारस्य व्यावर्त्यस्य लाभे सतीत्यर्थः ।
लिखितेति अभ्युदय निःश्रेयस कामस्य वेदार्थानुष्टानं विनानाभ्युदयादि सिद्धिः ।
तदनुष्ठानं च वेदार्थज्ञानं विना न सम्भवति तदर्थज्ञानं च स्वाध्याय पदवाच्य वेदावाप्तिं विना न सम्भवति ।
वेदावाप्तिं प्रति च गुरुमुखोच्चारणानूचारणालक्षणमध्ययनं लिखित पाठादिश्च साधनत्वेन लोके प्रसिद्धम् ।
तथा चाध्ययनविधि वाक्येन वेदाध्ययनं नियम्यते

अध्ययनेनैव अक्षरावाप्तिं सम्पादयेदिति तेन च लिखितपाठादि व्यावृतिर्लभ्यते यथा तथा प्रकृतेपीत्यर्थः ।
ननु ब्रह्मविज्ञानार्थं गुर्वभिरामनं श्रूयते न च तस्य श्रुतिजन्ये ब्रह्मज्ञाने साक्षात्साधनत्वमस्ति अतस्तेन ज्ञाने जनर्नायेद्वारापेक्षायां गुर्वधीनविचार एव योग्यतया द्वारत्वेन कल्प्यतेनत्वदृष्टं दृष्टद्वार सम्भवे अदृष्टकल्पनायोगात् ।
गुर्वभिगमनस्य गुर्वधीनविचारद्वाराज्ञानसाधनत्वे अभिगमनविधिनासिद्धे तेनैव गुरुरहितविचारव्यावृतिसिद्धेर्निष्फलः श्रोतव्यवाक्ये श्रवणनियमविधिरिति शङ्कते ।
नचेति ।
ब्राह्मणो निर्वेदमायात् नास्त्यकृतः कृतेनेति पूर्ववाक्ये निर्दिष्टो ब्राह्मणस्स इति परामृश्यते निर्वेदं वैराग्यम् आयात् प्राप्नुयादिति यावत् ।
केन प्रकारेणेत्यत आह श्रुतिरकृतो नित्यो मोक्षः कृतेन कर्मणा नास्तीति ।
अतो मोक्षं ब्रह्मज्ञानसाध्यं ज्ञात्वा तद्ज्ञानार्थं गुरुमभिगच्छेदित्यर्थः ।
श्रोतव्य वाक्येन गुर्वधीन विचारे नियमिते सति तदङ्गतया गुर्वभिगमनं विधीयते श्रवणविध्यभावेतूप ॥

गुरूपसदनस्य श्रवणाङ्ग तया श्रवणविध्यभावे तद्विधिरेव नास्तीति तेन तस्य वैफल्याप्रसक्तेः ।
अन्यथाध्ययनाङ्गभूतोपगमन विधिनैव लिखित पाठादि व्यावृतिरित्यध्ययन नियमोपि विफलः स्यात्

अथवाऽद्वैतात्मपरभाषाप्रबन्ध श्रवणस्य पक्षे प्राप्त्या वेदान्तश्रवणनियमविधिरस्तु ।
न च न म्लेच्छित वा इत्यादि निषेधादेव तदप्राप्तिः शास्त्रव्युत्पतिमान्द्याद्वेदान्तश्रवणमशक्यमिति पुरुषार्थनिषेधमुल्लङ्घ्यापि भाषाप्रवन्धेनाद्वैतं जिज्ञास मानस्य तत्रापि प्रवृति सम्भवेन नियम विधेरर्थवत्वोपपतेः ॥

गमनविधेरात्मलाभा भावान्नश्रवणविधिवैफल्यापादकतेति परिहरति ।
गुरूपसदनस्येति ।

अङ्गविधिना प्रधानविधिवैफल्यापादने अतिप्रसङ्गमाह ।
अन्यथेति ।

विधिनैवेति गुरूपगमनस्याक्षरावाप्तिं प्रति अध्ययनरूपदृष्टद्वारसम्भवे तत्यागायोगादिति भावः ।
व्यावर्त्यान्तरमाह ।
अथवेति नियमविधिरस्त्विति ।

अद्वैतं जिज्ञासमानेन वेदान्ता एव विचारणीया न भाषा प्रवन्धा इति विचारविषयनियमविधिरस्त्वित्यर्थः ।
ननु म्लेच्छशब्दितस्य भाषा प्रबन्धरूपा व्यक्तशब्दस्योच्चारणं पुरुषेणाकर्तव्यम् ।
अन्यथा पुरुषः प्रत्यवायी भवेदिति निषेधवलादेवश्रवणाधिकारिणो भाषाप्रबन्धव्यावृतिसिद्धेः किं विधिनेति शङ्कते ।
न च नेति ।
यदि भाषानिषेधस्य ज्ञानाङ्गत्वंस्यात् तदा तन्निषेधमुल्लङ्घ्य तत्र प्रवृतौज्ञाअनानुत्पतिभयेन तत्र न प्रवर्तेतनत्वे तदस्ति पुरुषार्थत्वातन्निषेधस्य तथा

च तन्निषेधमुलङ्घ्यापि कदाचिद्भाषादिश्रवणे प्रवृतिस्सम्भवतीति हरति ।
शास्त्रव्युत्पतीति ।
उल्लङ्घने हेतुमाह अशक्यमिति ।
अशक्यत्वे हेतुर्व्युत्पतिमान्द्यम् ।

ननु यस्याधिकारिणो व्युत्पतिमान्द्याद्वेदान्तश्रवणमशक्यन्तं प्रतिवेदान्तविचारनियमविधिः कथमशक्यार्थे विध्यनुपपतेरिति चेन्न मन्दस्य भाष्यादि विचारासम्भवेपि वेदान्तप्रकरणविचारस्य मन्दाधिकारिणोपि सम्भवात् ।
तदुक्तम् ।
पञ्चदश्यां मन्दप्रज्ञं तु जिज्ञासुमात्मानन्देन बोधयेत् ।
बोधयामास मैत्रेयीं याज्ञवल्क्यो निजां प्रियामिति आत्मानन्दनामकप्रकरणेनेत्यर्थः ॥

अभ्युपगम्यते हि कर्त्रधिकरणे व्युत्पादितं पुरुषार्थेऽनृतवदननिषेधे सत्यपि दर्शपूर्णमासमध्ये कुतश्चिद्धेतोरङ्गीकृत तन्निषेधो लङ्घनस्या विकलाङ्क्रतु सिद्धिं कामयमानस्यानृतवदने प्रवृतिः स्यादिति पुनः क्रत्वर्थ तया पूर्णमासप्रकरणेनानृतं वदेदिति निषेध इति क्रत्वर्थ तया निषेधस्यार्थवत्वम् ।
यद्वा यथा मन्त्रैरेव मन्त्रार्थ स्मृतिः साध्येति नियमस्तन्मूल कल्पसूत्रात्मीय ग्रहणक वाक्यादीनामपि पक्षे प्राप्तेस्तथा वेदान्तमूलेतिहासपुराणपौरुषेय प्रबन्धानामपि पक्षे प्राप्ति

सम्भवान्नियमोयमस्तु ॥

पुरुषार्थनिषेधमुलङ्घ्यापि महाफलसिध्यर्थं निषिद्धे प्रवृतिस्तन्निषेधेन विधेरर्थवता च मीमांसकैरपि स्वीकृतेत्याह ।
अभ्युपगम्यतेहीति ।

अङ्गीकृतं निषेधोलङ्घनं येन स तथोक्तः ।
कुतश्चिदित्यनेन सूचितं हेतुमाह ।
अविकलामिति ।
अर्थवत्वमिति ।

व्युत्पादितमिति पूर्वेणान्वयः व्यावर्त्यान्तरमाह ।
यद्वेति ।
मन्त्रैरेवेति ।

अग्निर्मूर्द्धेत्यादयो मन्त्राः श्रुत्यादिभिः क्रतौ विनियुक्ताः किमुचारणमात्रेणादृष्टं कुर्वन्तः क्रतावुपकारं कुर्वन्ति उत दृष्टेनैवार्थ स्मरणेनेति सन्देहे कल्पसूत्रादि नापि अनुष्ठेयार्थ स्मृति सम्भवाददृष्टाथां मेत्रा इति प्राप्तेराद्धान्तः मन्त्राणामर्थप्रकाशन द्वाराक्रतूपकारकत्वं दृष्टद्वारसम्भवे दृष्टकल्पनानुपपतेस्तथा च फल वदनुष्टानापेक्षितक्रिया तत्साधनस्मरणद्वारा मन्त्राणां कर्माङ्गत्वं न च क्रिया तत्साधनस्मरणस्य मन्त्रैरिवकल्पसूत्रादिभिरपि सम्भवान्न तस्य द्वारत्वमिति वाच्यम् ।
मन्त्रैरेव मन्त्रार्थः स्मर्तव्य इति नियमविधि सम्भवात् ।
नियमस्तु दृष्टार्थो भविष्यति ।
तदुक्तम् ।
यत्र दृष्टन्न लभ्यतेऽतःस्या तत्रा दृष्टकल्पनेति तथा च यथा मन्त्रनियमविधिना मन्त्रमूलक कल्पसूत्रादि व्यावृतिः क्रियते तथा अधीत साङ्गस्वाध्यायेन ब्रमजिज्ञासुना वेदान्ता एव विचार्या इति वेदान्त नियमे कृते तन्मूलेतिहासादीनां व्यावृतिर्लभ्यत इति दृष्टान्तदार्ष्टान्तिक ग्रन्थयोरर्थः ।
याज्ञिकैः प्रणीतमनुष्टान समवेत पदार्थ सङ्ग्राहक वाक्यं

ग्रहणकवाक्यम् इतिहासौ महाभारतं पौरुषेय प्रबन्धः प्रबोधचन्द्रोदयादिः उदाहृतानिव्या ॥

सर्वथानियमविधिरेवायं सहकार्यन्तरविधिरित्यधिकरणभाष्ये अपूर्वविधित्वोक्तिस्तु नियमविधित्वेपि पाक्षिक्य प्राप्ति सद्भावा तदभिप्रायेति ।
तत्रैव पक्षेणेति पाक्षिक्य प्राप्ति कथनपरसूत्रपदयोजनेन स्पष्टीकृतमिति ।
विवरणानुसारिणः ।
कृतश्रवणस्य प्रथमं शब्दात् ।
निर्विचिकित्सम्परोक्षज्ञानमेवात्पद्यते ।
शब्दस्य परोक्षज्ञान जननस्वाभाव्येन कॢप्त सामर्थ्यानति लङ्घनात् ॥

वर्त्यान्युपलक्षणमन्येषामपि व्यावर्त्यानां सम्भवात् ।
तथा हि तत्कारणं साङ्ख्ययोगाभिपन्नमिति श्रुतौ ब्रह्मप्रतिपति द्वारा तत्प्राप्तिं प्रति उपायद्वयं निर्दिष्टं श्रवणमनन ध्यानात्मकस्साङ्ख्यशब्दार्थ एकः तृतीय परिच्छेदे वक्ष्यमाणो योगपदोदितः उपासनामार्गस्त्वपरः ।
तत्प्रकृतं कारणं जगत्कारणत्वेनोपलक्षितं ब्रह्मसाङ्ख्ययोगाभ्यां क्षानद्वाराभिपन्नम् आभिमुख्येन प्रत्यक् त्वेन प्राप्तमिति श्रुत्यर्थः ।
तथा सगुणब्रह्मोपासनमुपासकस्य ब्रह्मलोकं

गतस्य तत्वसाक्षात्कार द्वाराब्रह्मप्राप्ति हेतुरिति ब्रह्ममीमांसायां प्रसिद्धं तथा तपो विशेषादिकं साक्षातत्वज्ञानसाधनत्वेन पुराणादि प्रसिद्धमुदाहर्तव्यं तथा च गुरुवेदान्तेषु श्रद्धावतः कुशलस्य श्रवणाधिकारिणस्तत्वज्ञानार्थमुक्तेषु योगमार्ग सगुणोपासनतपो विशेषादिष्वपि वेदान्तश्रवण इव कदाचित् प्रवृतिः स्यादिति तन्निवृतिफलको नियमविधिः सम्भवति नियमविधिपक्षमुपसंहरति ।
सर्वथेति ।

ननु नियमविधित्वपक्षे सहकार्यन्तरविधिरित्यधिकरणभाष्य विरोध इत्यत आह ।
सहकार्यन्तरेति ।
अपूर्वविधित्वस्य निराकृतत्वादिति भावः ।
तत्रैवेति ।

तदधिकरणभाष्य एवेत्यर्थः ।
श्रोतव्यवाक्येन निर्विचिकित्स परोक्ष शाब्दज्ञानो देशेनैव श्रवणं विधीयते न तु शाब्दसाक्षात्कारोद्देशेन शब्दस्य स्वतः परोक्षज्ञानजनन स्वाभाव्यात् ।
विचारसहकृतस्यापि शब्दस्य क्वापि साक्षात्कार हेतुत्वादर्शनाच्च परोक्षज्ञानफलकोप्ययन्नापूर्वविधिः विधिं विनापि शब्दे शाब्दज्ञान हेतुत्वस्य विचारे विचार्यनिर्णय हेतुत्वस्य च प्राप्तौ तदुभयवलेन विचारविशिष्टवेदान्तरूपश्रवणस्य निर्वि * कित्स शाब्दज्ञान हेतुत्व प्राप्तेस्साधितत्वात् ।
किन्तु पूर्वोक्तान्येव व्यावर्त्यान्यादायनियमविधिरेवेति मतमाह ।
कृतश्रवणस्य प्रथममिति ॥

पश्चात्तु कृतमनननिदिध्यासनस्य सहकारि विशेष सम्पन्ना तत एवापरोक्षज्ञानं जायते

तत्तांशगोचरज्ञानासमर्थस्यापीन्द्रियस्य तत्सामर्थ्य संस्कारसाहित्यात्प्रत्यभिज्ञा न जनकत्ववत्स्वतोऽपरोक्षज्ञानजनना समर्थस्यापि शब्दस्य विधुरपरिभावित कामिनी साक्षात्कारस्थले तत्समर्थत्वेन कॢप्त भावना प्रचयसाहित्यादपरोक्षज्ञानजनकत्वं युक्तं ततश्च शब्दस्य स्वतः स्वविषये परोक्षज्ञानजनकत्वस्य भावना प्रचय सहकृतज्ञानकरणत्वावच्छेदेन विधुरान्तः ।
करणवद परोक्षज्ञान जनकत्वस्य च प्राप्तत्वात्पूर्ववन्नियमविधिरिति तदेक देशिनः ॥

ननु मनननिदिध्यासने किं निर्विचिकत्स शाब्दपरोक्षज्ञानोद्देशे नैव विधीयेते किं वा शाब्दा परोक्षं प्रतिनाद्यः मननाद्यनुष्टानात्प्राक् श्रवणमात्रादेव तत्सिद्धेर्न द्वितीयः ।
शब्दस्य परोक्षज्ञानजनन एव सामर्थ्यस्य त्वदभिमतत्वादित्या शङ्कां द्वितीयपक्ष परिग्रहेण परिहरति पश्चादिति ।

शाब्दनिर्विचिकत्स परोक्षज्ञानानन्तरमित्यर्थः ।
कृते मनननिदिध्यासने येन सः तथोक्तः ।
तत एवेति शब्दादेवेत्यर्थः ।
सहकारिवैचित्र्यात्कार्य वैचित्र्यदर्शनादिति भावः ।
तदेवोदाहरणेन दर्शयति ।
ततांशेति तत्सामर्थ्येति ।

तत्रांशगोचरज्ञानजननसामर्थ्यमित्यर्थः ।

शब्दस्येति शब्दस्यापरोक्षज्ञानजननकत्वं युक्तमित्युतरत्रसम्बन्धः ।
ननु तत्रा संस्कारस्य इन्द्रिय सहकारित्वेन कॢप्तावपि भावना प्रचयस्य ज्ञानकरण सहकारित्वेन साक्षात्कारजननसामर्थ्यं न क्वापि कॢप्तमित्याशङ्क्याह ।
विधुरेति ।

तत्समर्थेत्यत्र साक्षात्कारजननं तच्छब्दार्थः नन्वेवमपि शब्दसहकारित्वेन मननध्यानात्मक भावना प्रचयस्य मानान्तरेण शाब्दसाक्षात्कारं प्रतिहेतुत्वा प्राप्तेर्मननादि विधेरपूर्वविधित्वप्रसङ्ग इति नेत्याह ।
ततश्चेति ।

परोक्षज्ञानजनकत्वस्यापरोक्षज्ञानजनकत्वस्य च प्राप्तत्वादिति सम्बन्धः ।
परोक्षज्ञान हेतुत्वस्य प्रात्थमिधानं श्रवणविधेर्नियम विधित्वार्थमिति द्रष्टव्यं विपुरेति भावना सह कृतस्य ॥

वेदान्तश्रवणेन न ब्रह्मसाक्षात्कारः किं तु मनसैव मनसैवानुद्रष्टव्यमिति श्रुतेः ।
शाश्त्राचार्योपदेश शमादिसंस्कृतमन आत्मदर्शने करणमिति गीताभाष्यवचनाच्च ।
श्रवणं तु निर्विचिकित्स परोक्षज्ञानार्थमिति तादर्थ्येनैव नियमविधिरिति केचित् ॥

विदुरान्तःकरणस्य कामिनी साक्षात्कारहेतुत्व दर्शनस्थले वहिरस्वतन्त्रमप्यन्तःकरणं बाह्यवस्तु भावना सहकृतं सतत्साक्षात्कार हेतुरिति विशिष्य कार्यकारण भावे

गृहीतव्ये लाघवात् ।
बाधका भावाच्च भावना प्रचय सहकृतं ज्ञानकरणत्वावच्छिन्नमपरोक्षज्ञानं प्रतिहेतुरिति कार्यकारणभावोग्र ह्यत इति भावः ।
अत्र शब्दस्य परोक्षज्ञानजननस्वाभाव्यमेवासिद्धं ज्ञानगत परोक्षत्वादेः करविशेष प्रयुक्तत्वस्य निराकरिष्यमाणत्वादतः शाब्दापरोक्षं प्रतिमननादेरिव श्रवणस्यापि विधिर्नानुपन्न इत्यस्वरसंसूचयति ।
तदेकदेशिन इति विवरणैक देशिन इत्यर्थः ।
मतान्तरमाह ।
वेदान्तश्रवणेन न ब्रह्मसाक्षात्का * इति ।

शब्दस्य परोक्षज्ञानजनन स्वाभाव्येन कॢप्त सामर्थ्यानति लङ्घनादिति हेतुरत्रापि मते दृष्टव्यः ।
किं तर्हि ब्रह्मसाक्षात्कारे करणमिति पृच्छति किं त्विति ।
मन एव करणमिति मत्वा तत्र मानमाह ।
मनसैवेति ।

क्वचित् किन्त्वित्यनन्तरं पृथक् मनसैवेति पाठोस्ति तदानानुपपतिः ।
तत्रैव भाष्य सम्मतिमाह ।
शास्त्रेति ।
शास्त्रं तत्वमस्यादि वाक्यमाचार्योपदेश आचार्य कर्तृक वाक्यार्थ विवरणरूप आदि पदन्द मतितिक्षादि सङ्ग्रहार्थम् ।
तथा चात्र ब्रह्मसाक्षात्कारस्य मानसत्व प्रतिपादनेन तत्कारणमनस्सहकारितयैव मनननिदिध्यासनयोर्विधिर्न्न तु पूर्वमत इव शाब्दसाक्षात्कारकारणशब्द सहकारितयेति पूर्वमतादस्य मतस्य विशेषः सूचितो भवति ।
श्रवणे तु पूर्वमतादविशेषमाह ।
श्रवणन्त्विति ।
तादर्थ्येनैवेति निर्विचिकित्स शाब्दपरोक्षज्ञानार्थत्वेनैवेत्यर्थः ॥

अपरोक्षज्ञानार्थत्वेनैव श्रवणे नियमविधिः द्रष्टव्य इति फलकीर्तनात् ।
तादर्थ्यं च तस्य करणभूतमनः सहकारितयैव न साक्षात् ।
शब्दादपरोक्षज्ञानानङ्गीकारात् ।
न च तस्य तेन रूपेणतादर्थ्यं न प्राप्तमित्यपूर्वविधित्व प्रसङ्गः ।
श्रावणेषु षड्भादिषु समारोपित परस्पराविवेकनिवृत्यर्थं गान्धर्वशास्त्रस्य श्रवण सहकृत श्रोत्रेण परस्परा सङ्कीर्णतया तद्याथार्थ्या परोक्षदर्शनेन प्रकाशमाने वस्तुन्यारोपिताविवेकनिवृत्यर्थं शास्त्रसद्भावे तच्छ्रवणं तत्साक्षात्कारजनकेन्द्रिय सहकारि भावेनोपयुज्यत इत्यस्य कॢप्तत्वादित्येके ॥

मतान्तरमाह ।
अपरोक्षज्ञानेति ।
ननु तर्करूपविचारात्मकस्य श्रवणस्य स्वतः साक्षात्कार फलत्वा योगातदनुग्राह्यं प्रमाणं वक्तव्यं तच्च किमित्यपेक्षायामाह ।
तादर्थ्यं चेति ।
साक्षात्कारार्थत्वं चेत्यर्थः ।
तस्येति ।
वेदान्तश्रवणस्येत्यर्थः ।

करणभूतेति ब्रह्मसाक्षात्कारकरणभूतेत्यर्थः ।
न तु ब्रह्मसाक्षात्कारकरणशब्द सहकारितयेत्येव कारार्थः ।
न साक्षादिति वेदान्त श्रवणस्य साक्षात्स्वातन्त्र्येण साक्षात्कारजनकत्वं नास्ति तस्य तर्करूपतया स्वतः प्रमाणत्वा

भावादिति भावः ।
मनः सहकारितयैवेत्येव कारार्थे हेतुमाह ।
शब्दादिति ।

तस्येति वेदान्तश्रवणस्येत्यर्थः ।
तेन रूपेणेति साक्षात्कारकरणमनस्सहकारिन्त्वेन रूपेणेत्यर्थः ।
साक्षात्कारकरणमनस्सहकारित्वेन प्राप्त्यभावेपि तत्करणेन्द्रिय सहकारित्वेन प्राप्तिरस्तीत्याह ।
श्रावणेष्विति ।

श्रोत्रजन्य प्रत्यक्षविषयेष्वित्यर्थः ।
षड्गादिष्विति ।

षड्गादयो ध्वनिवेशेषास्तेषु गान्धर्वशास्त्रश्रवण रहितस्य परस्परमविवेकस्समारोपितो वर्तते परस्परमविवेको नाम परस्परं तादात्म्यरूपः परस्परधर्मवतारूपश्चेति बोध्यं गान्धर्वशास्त्रविचारवतश्च तद्विचार सहकृत श्रोत्रेन्द्रियेणैव षड्गादयः परस्परं विविक्ततयानुभूयन्ते एवं मनसान्तरिन्द्रियेणानुभूयमानेषु चिदात्मप्राण शरीरादिषु परस्परं तादात्म्यादि रूपाविवेकः प्राणिनामनुभव ॥

वेदान्तवाक्यानामद्वितिये ब्रह्मणि तात्पर्य निर्णयानुकूल न्यायविचारात्मक चेतो वृतिविशेषरूपस्य श्रवणस्य न ब्रह्मणि परोक्षमपरोक्षं वा ज्ञानं फलं तस्य शब्दादि प्रमाणफलत्वात् ।
न चोक्त रूपविचारावधारित तात्पर्य विशिष्टशब्दज्ञानमेव श्रवणमस्तु ।
तस्य ब्रह्मज्ञानं फलं युज्यते इति ।

वाच्यम् ।
ज्ञाने विध्यनुपपतेः ।
श्रवणविधेर्विचार कर्तव्यता विधायक जिज्ञासा सूत्रमूलत्वोपगमाच्चोहापोहात्मक मानस क्रियारूपविचारस्यैव श्रवणत्वौवित्यात् ॥

सिद्धोत्रापि यद्यारोप निवर्तकं शास्त्रमस्ति तदा तत्सहकृतमन्तरिन्द्रियमेव बुध्यादि विविक्तमात्मानं ब्रह्मस्वरूपतया वेदान्तैः प्रतीयमानं साक्षात्कारयेदिति विचारवात्पुरुषः षड्गादि स्वरसाक्षात्कार स्थले कार्यकारणभावं कल्पयतीत्याह ।
प्रकाशमान इति ।

तच्छ्रवणं शास्त्रश्रवणम् ।
तत्साक्षात्कारेति प्रकाशमान वस्तुसाक्षात्कारेत्यर्थः ।
उपयुज्यते विविक्ततया वस्तुसाक्षात्कार हेतुर्भवतीत्यर्थः ।
इत्यस्येति ।

इति उक्त प्रकारेणास्य साक्षात्कारकरणभूतेन्द्रिय सहकारित्वस्य वेदान्तश्रवणे विधिं विनैव प्राप्तवान्नापूर्वविधित्वप्रसङ्ग इत्यर्थः ।
उक्तेषु पक्षेषु शाब्दाद्य परोक्षोद्देशेन वा शाब्दपरोक्षोद्देशेन वा श्रवणविधिरिति स्थितम् ।
इदानीं प्रतिबन्धनिरासोद्देशेनैव तद्विधिरिति मतान्तरमाह ।
वेदान्तवाक्यानामिति ।

प्रमेयासम्भावनानिवृत्यनुकूलन्याय विचारात्मक मननव्यावृतये तात्पर्य निर्णयानुकूलेत्युक्तम् ।
तन्निर्णयानुकूलन्यायाश्रोपक्रमादय इति बोध्यं चितोवृति विशेषपदेन यत्नसाध्यक्रियारूपावृतिर्विवक्षिता न तु तदसाध्याज्ञानरूपावृतिर्विवक्षिता

ज्ञानस्य विध्ययोग्यताया वक्ष्यमाणत्वात् ।
ब्रह्मणीति विषयसप्तमी ।
तस्येति ज्ञानस्येत्यर्थः ।
आदिपदं प्रत्यक्षादि सङ्ग्रहार्थं ज्ञानोद्देशेन श्रवणं विधीयत इति मताभिमतं श्रवणशब्दार्थमनूद्यनिरा करोति ।
न चोक्त रूपेति ।

ब्रह्मजिज्ञासा सूत्रस्य साधन चतुष्टय सम्पन्नेन ब्रह्मज्ञानाय वेदान्तविचारः कर्तव्य इत्यर्थः ।
सौत्रजिज्ञासा पदस्य विचारलक्षकत्वा ।
तस्य च सूत्रस्य श्रोतव्यवाक्यं मूलं ततश्च श्रोतव्य वाक्ये यदि श्रवणं ज्ञानरूपं तदा श्रोतव्य इत्यस्य श्रवणरूपज्ञान कर्तव्यता अर्थःस्या तथा च जिज्ञासा सूत्रश्रोतव्य वाक्ययोर्मूलमूलिभावो न स्यादेकार्थत्वा भावादित्याह ।
श्रवणविधेरिति ।
ऊहः न्यायाभासेभ्यो निष्कृष्य न्यायानामुपादानं न्यायाभासनिराकरणमपोहः ।

न च विचारस्यैव तात्पर्य निर्णय द्वारातज्जन्य तात्पर्य भ्रमादि पुरुषापराधरूप प्रतिबन्ध विगमद्वारा वा ब्रह्मज्ञानं फलमस्त्विति वाच्यं तात्पर्य ज्ञानस्य शाब्दज्ञाने कारणत्वानुपगमात् ।
कार्ये क्वचिदपि प्रतिबन्धकाभावस्य कारणत्वानुपगमाच्च तयोर्द्वारत्वानुपपतेः ।
ब्रह्मज्ञानस्य विचाररूपातिरिक्तकारणजन्यत्वे तत्प्रामाण्यस्य परतस्त्वापतेश्च ॥

ननु सदेव सोम्येत्यादि तत्सत्यं स आत्मातत्वमसीत्ये तदन्तं वाक्यजातमद्वितीय वस्तु परम द्वितीय वस्तु प्रतिपादकोपक्रमोपसंहारवत्वादित्येवमात्मकस्य विचारस्यानुमितिरूपं तात्पर्य निद्धांरणं साक्षात्फलं तत् द्वारा तात्पर्यमुमादि रूपप्रतिबन्धकनिवृतिर्विचारस्य फलं तन्निवृतौ च वाक्यमप्रतिबद्धं सदद्वितीय ब्रह्मबोधं जनयति ।
एव श्रुत्यन्तरेष्वपीति वस्तुगतिः ।
तथा च श्रवणस्य साक्षाद्ब्रह्मज्ञान फलकत्वाभावेपि परम्परया तत्फलकत्वं स्यादिति शङ्कते ।
न च विचारस्यैवेति ।
अप्यर्थ एव कारस्तथा च ।
यथा ज्ञानं शब्दप्रमाणस्य फलं तथा तद्विचारस्यापि फलमस्तु शब्दप्रमाणफले ज्ञाने विचारस्यापि तात्पर्य निर्णयद्वारातदधीन प्रतिबन्ध निरासद्वारा वा हेतुत्व सम्भवादित्यर्थः ।
तज्जन्यत्वं विगमविशेषणं भ्रमादिरेव पुरुषापराधः तात्पर्यज्ञानस्य द्वारत्वाभावे हेतुमाह ।
तात्पर्यज्ञानस्येति ।
प्रतिबन्ध निरासोपजननेनान्यथा सिद्धत्वादिति भावः ।
तार्यज्ञानस्य शाब्दबोधं प्रति हेतुत्वाभावे विचारस्य तात्पर्य निर्णयसाध्य प्रतिबन्ध निवृतिद्वारा शाब्दबोध हेतुत्वं दूरायास्तमिति मत्वा प्रतिबन्धकाभावस्याहेतुत्वे हेतुमाह ।
कार्ये क्वचिदपीति ।
सत्यामपि सामग्र्यां प्रतिबन्धवशात्कार्यं न जातमिति लोकव्यवहारविरोधात् ।
प्रतिबन्धकाभावस्य सामग्र्यामन्तर्भावोनाङ्गी क्रियते ।
किं त्व प्रतिवद्धसामग्री कार्यहेतुरिति स्वीकृत्य सामग्र्यामवच्छेदकतया दण्डत्वादि वदन्यथा सिद्धिरेव स्वीक्रियत इति भावः तात्पर्यानु ॥

तस्मातात्पर्यनिर्णय द्वारापुरुषापराध निरासार्थत्वेनैव विचाररूपे श्रवणे नियमविधिः ।
द्रष्टव्य इति तु दर्शनार्हत्वेन स्तुतिमात्रं न श्रवणफल कीर्तनमिति सङ्क्षेपशारीरकानुसारिणः ब्रह्मज्ञानार्थं वेदान्तश्रवणे प्रवृतस्य चिकित्साज्ञानार्थं चरकसुश्रुतादि ग्रन्थश्रवणे प्रवृतस्येव मध्ये व्यापारान्तरेपि प्रवृतिः प्रसज्यत इति तन्निवृति फलकः श्रोतव्य इति परिसङ्ख्याविधिः ॥

मितिहेतु विचारात्मकानुमानस्य शाब्दप्रमिति हेतुत्वे दूषणमाह ।
ब्रह्मज्ञानस्येति ।
अतिरिक्तेति शब्दप्रमाणाति रिक्तेत्यर्थः ।
परतस्त्वापतेरिति ।

प्रामाण्याश्रयज्ञानस्यातिरिक्त कारणजन्यत्वरूपं प्रामाण्यस्योत्पतौ परतस्त्वं स्यादित्यर्थः ।
ततश्चाप सिद्धान्त इति भावः ।
यदि श्रवणस्य न ब्रह्मज्ञानं फलं तर्हि किमुद्देशेन तद्विधिरत आह ।
तस्मादिति ।
ब्रह्मज्ञान फलकत्वा सम्भवादित्यर्थः ।
ननु तर्हि कथं द्रष्टव्य इति श्रवणफल कीर्तनं तत्राह ।
द्रष्टव्य इति त्विति ।
स्तुतिमात्रमिति ।
आत्मन इति शेषः स्तुतिश्च तच्छ्रवणादौ प्रवृत्यथैति भावः ।
परिसङ्ख्याविधि पक्षमाह ।
ब्रह्मज्ञानार्थमिति ।

ननु वाचस्पति मते वक्ष्यमाणरीत्या वेदान्तश्रवणस्य नित्यप्राप्तिं सिद्धां कृत्वा परिसङ्ख्याविधि

पक्षप्रवृतिर्वाच्या ।
तथा च सति ज्ञानमुद्दिश्य श्रवणाव्वनुतिष्ठतः कथं व्यापारान्तरं प्रसज्येत यतस्तन्निवृति फलकः परिसङ्ख्याविधिः सम्भवेदित्याशङ्क्य ब्रह्मज्ञानसाधनत्वेन व्यापारान्तरा प्रसक्तावपि भेदवासनावशाद्व्यापारान्तरं सम्भवतीति सदृष्टान्तमाह ।
चिकित्सेति ।

चिकित्सा औषधं तद्ज्ञानस्य वैद्यकग्रन्थैक साध्येन तद्ज्ञानाय चरकसुश्रुतादि सञ्ज्ञकग्रन्थश्रवणे प्रवृतस्य तादर्थ्येन व्यापारान्तरा प्रसक्तावपि यथा विषयवासनावशादेव तत्प्रसक्तिस्तद्वदित्यर्थः ॥

ब्रह्मसंस्थोऽमृतत्वमेतीति छान्दोग्येनन्यव्यापारत्वस्य मुक्तपायत्वावधारणात् ।
सम्पूर्वस्य तिष्ठतेः समाप्ति वाचि तया ब्रह्मसंस्था शब्दिताया ब्रह्मणि समाप्तेरनन्यव्यापारत्वरूपत्वात् ।
तमेवैकं जानथ आत्मानमन्यावाचो विमुञ्चथेत्यार्थर्वणे कण्ठत एव व्यापारान्तरप्रतिषेधाच्च ।
आसुप्तेरामृतेः कालं नयेद्वेदान्तचितयेत्यादि स्मृतेश्च ।
न च ब्रह्मज्ञानानुपयोगिनो व्यापारान्तरस्य श्रवणेन सहैकस्मिन् साध्ये समुच्चित्यप्राप्त्यभावान्न तन्निवृत्यर्थः परिसङ्ख्याविधिर्युज्यत इति वाच्यम् ॥

ननु सुश्रुतादि ग्रन्थश्रवणे प्रवृत्तस्य व्यापारान्तर सत्वेपि यथा चिकित्सा ज्ञानं निष्प्रत्यूहमुत्पद्यते ।
तथा प्रत्यहं वेदान्तश्रवणमनुतिष्ठतो मध्ये मध्ये लौकिक वैदिक व्यापार सत्वेपि ब्रह्मज्ञानोदय सम्भवान्निष्फलः ।
परिसङ्ख्याविधिरित्याशङ्क्य श्रवणविध्यर्थवत्वायनिन्तरमनुष्वितश्रवणस्यैव ज्ञानसाधनत्वं न कादाचित्कस्यातो न नैष्फल्यमिति ।
परिहारमभिप्रेत्य यथोक्तार्थे श्रुतिस्मृतिवाक्यान्युदा हरति ।
ब्रह्मसंस्थ इति न विद्यते अन्यो व्यापारो यस्य पुरुषस्य स तथा तस्य भावस्तत्वं तस्येत्यर्थः ।
ब्रह्मविषयक श्रवणादि व्यापाराच्छमदमाद्युपबृंहितादन्य व्यापारशून्यत्वस्येति यावत् ।
तथा च सन्न्यासाधिकरणभाष्यं शमदमाद्युपवृंहितं ब्रह्मनिष्ठत्वं तस्य स्वधर्मस्तदति क्रमे च तस्य प्रत्यवाय इति ।
अवधारणं निश्चयः ब्रह्मसंस्थपदेनायमर्थः कथं लभ्यत इत्यत आह ।
सम्पूर्वस्येति ।
न च ब्रह्मणि समाप्तिर्नामविदेहकैल्यरूपोलय एवास्त्विति वाच्यम् ।
तथा सति पुनरमृतत्वमेतीति भागवैयर्थ्यापतेरतोमृतत्वप्राप्तिं प्रति ब्रह्मसंस्थता उपायत्वेन विधीयत इति वक्तव्यमतो ब्रह्मणि समाप्तेरनन्य व्यापारत्वे पर्यवसानं भाष्ये कृतम् ।
तथा चानन्य व्यापारत्वस्य मुक्त्युपायत्वबोधक वाक्येनार्थान्मुमुक्षोर्व्यापारान्तरनिवृतिः क्रियत इति भावः ।
साक्षान्निवृति बोधकवाक्यमुदाहरति ।
तमेवैकमिति ।
यस्मिन्नाधारेद्या वा पृथिव्यादि समस्तं जगदध्यस्ततमेवाधारमेकरूपमात्मानं जानथ ॥

सहकार्यान्तरविधिरित्यादि सूत्रे यस्मात् पक्षे भेददर्शन प्रावल्यान्न प्राप्नोति तस्मान्नियम विधिरिति तद्भाष्ये च कृत श्रवणस्य शाब्दज्ञानमात्रात्कृतकृत्यतां मन्वानस्याविद्यानि च ।
तर्क साक्षात्कारोपयोगिनिदिध्यासने प्रवृतिर्नस्यादिति अतत् साधनस्य पक्षप्राप्तिमात्रेण निदिध्यासने नियमविधेरभ्युपगत तयातन्न्यायेनासाधनस्य समुच्चित्याप्राप्तावपि तन्निवृतिफलकस्य परिसङ्ख्याविधेः सम्भवादिति नियमः परिसङ्ख्या वा विध्यर्थोत्र भवेद्यतः ।
अनात्मादर्शनेनैव परात्मानमुपास्मह इति वार्तिक वचनानुसारिणः केचिदाहुः ।
आत्मा श्रोतव्य इति मननादिवदात्मविषयकत्वेन निवध्यमानं श्रवणमागमाचार्योपदेशजमात्मज्ञानमेव न तु तात्पर्यविचाररूपं न तत्र कोपि विधिः ॥

हे मुमुक्षुवः ज्ञानसाधनत्वेन चानात्मप्रतिपादकशब्दोच्चारणादि त्यागः कर्तव्य इत्याह ।
श्रुतिरन्यावाचो विमुञ्चथेति ।
नियमविधिवादी शङ्कते ।
न च ब्रह्मज्ञानानुपयोगिन इति प्रतिवन्द्यासमाधते ।
सहकार्य्यन्तरेति ।
न प्राप्नोति मौनमिति

शेषः उदाहृत सूत्रभाष्ययोर्नियमविधिवादि सम्मतं तात्पर्यं परिसङ्ख्याविधिवादी दर्शयति ।
कृत श्रवणस्येति ।

मन्वानस्येत्यनन्तरं व्यापारान्तरेपि प्रवर्तमानस्येति शेषः सूत्रे भाष्ये च तत्साधनपक्षप्राप्ति मात्रेण नियमविधेरभ्युपगततयेति सम्बन्धः ।
वार्तिके अत्रेत्यस्य श्रोतव्यवाक्य इत्यर्थः ।
अत्र नियमो विध्यर्थो भवेदित्येकः सम्बन्धः ।
यदि नित्य प्राप्तत्वान्नियमविधिर्न्न सम्भवति तदा परिसङ्ख्या वा विध्यर्थो भवेदिति सम्बन्धः ।
परिसङ्ख्याया विध्यर्थत्वे हेतुर्यत इत्यादिः ।
परमात्मोपासने अन्य व्यापाररहिते वयं मुमुक्षवो यतः प्रवृत्ता इत्यर्थः ।
श्रवणादीनां विधेयत्व पक्षं मतभेदेन दर्शयित्वा तेषां विध्यभावपक्षमाह ।
आत्मा श्रोतव्य इत्यादिना ।
निवध्यमानमिति ।

यथा आत्मविषयकत्वेनोच्यमानम्मननं निदिध्यासनं च ज्ञानरूपं तथा श्रवणमपि ज्ञानरूपमेवेत्यर्थः ।
न त्वितिविचारस्यानुष्ठेय क्रियारूपस्य साक्षादात्मविषयकत्वानुपपतेरिति भावः ॥

ननु मननादि वदिति दृष्टान्तोनुपपन्नः मनननिदिध्यासनयोर्ज्ञानत्वा भावात् मननं हि युक्त्यालोचनरूपो व्यापारः ध्यैचिन्तायामित्यनुशासनानुरोधेन निदिध्यासनं ध्यानक्रिया न ज्ञानमतः कथं मननादि वदिति मनन निदिध्यासनयोर्ज्ञानत्वं सिद्धतयानिर्दिश्यते इति चेदुच्यते ।
आत्माब्रह्मस्वभावः चिद्रूपत्वात्

ब्रह्मवद्बुध्यादिः कल्पितः दृश्य त्वात् ।
शुक्तिरजतादि वदित्याद्यनुमितेरेवमननत्वोपगमात् ।
तदुक्तं चतुर्थमैत्रेयी ब्राह्मण वार्तिके ।
आगमार्थ विनिश्चित्यैमन्तव्य इति भण्यते वेदशब्दानुरोध्यत्र तर्कोपि विनियुज्यते ।
पदार्थविषयस्तर्कः ।
तथैवानुमितिर्भवेदिति श्रुतार्थदार्ढ्याय तर्करूपं मननं विधीयते सोपि तर्कः श्रुत्यविरुद्ध एव मननत्वेन विधीयते तच्च मननं तत्वं पदार्थविषयकमेव न तु वाक्यार्थविषयकं तस्य वाक्यैकमेयत्वात् ।
तथा शब्दः समुच्चयार्थः ।
यथा मननात्मक तर्कस्य वेदाविरोधित्वं तथानुमिति रूपत्वं चेत्यर्थः ।
अत एवन्यायतन्त्रेपि ।
मननस्यानुमिति रूपत्वमिष्यते निदिध्यासनमपि वार्तिक कारमते ज्ञानमेव तथा हि ।
बृहदारण्यके चतुर्थाध्याय षष्ठाध्यायगतयोर्मैत्रेयी ब्राह्मणयोराम्नायते ।
आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य इति ।
अनन्तरं चतुर्थे मैत्रेय्यात्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेति ।
षष्ठे तु मैत्रेय्यात्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञात इति

इति तत्रोभयत्राक्षेपवार्तिकम् ।
अनुवादे यथोक्तानां प्रक्रान्ते दर्शनादिषु विज्ञानेनेत्यथ कथं निदिध्यासनमुच्यत इति ।
अथ आत्माद्रष्टव्य इत्यादिना उक्तानामनुवादे प्रक्रान्ते सति दर्शनादिषु मध्ये श्रुतं निदिध्यासनं विज्ञानेनेति पदेन कथमुच्यते नूद्यते दर्शनादीनां समानपदैरेवानुवाद दर्शनेन निदिध्यासनस्यापि तद्वन्निदिध्यासनेनेत्यनुवादः स्यात् ।
न तु विज्ञान पदेनेत्यर्थः ।
तस्य समाधान वार्तिकम् ।
ध्यानाशङ्कानिवृत्यर्थं विज्ञानेनेति भण्यते निदिध्यासन शब्देन ध्यानमाशङ्क्यते ।
यत इति ।
निदिध्यासनशब्दस्य ध्यान वाचि त्वात् श्रवणमननानन्तरमनुभवां गत्वेन ध्यानं निदिध्यासितव्य इत्यनेन विधीयत इति यतः पूर्ववादिभिराशङ्क्यते ।
अतस्तदा शङ्का निवृत्यर्थमनुवादावसरे स्थित्वा पूर्ववाक्ये निदिध्यासनरूपं ज्ञानं विवक्षितं नतु ध्यानम् अतो नात्रध्यानविधि शङ्कावकाश इत्याशयवती श्रुतिर्विज्ञानपदेन निदिध्यासनमनुवदतीति

वार्तिकार्थः ।
ध्यानस्यानुभवाङ्गत्वे को दोषः यतस्तदाशङ्का श्रुत्यानिरस्यत इत्यत आह तदनन्तरं वार्तिकार्द्धम् ।
विज्ञानोत्पति हेतुत्वं ध्यानादेः प्रागवादिषमिति ध्यानस्य तन्नीयोगस्य वा विज्ञानोत्पति हेतुत्वं प्रतियद्दूषणं वक्तव्यं तत्प्रागेव सम्बन्धादावुक्त वानस्मीत्यर्थः ।
तत्र ह्युक्त तत्वं पदार्थ गोचर श्रवणमननाभ्यास सकृदभ्यस्ताभ्यां तत्वं पदलक्ष्यार्थ निर्णये सति वाक्यार्थज्ञानस्यैवावसरप्राप्तत्वेन ध्यानविधेरनवकाशात् ।
न च ताभ्यां प्रमाणप्रमेया सम्भावनानिवृत्तावपि विपरीत प्रत्ययेन प्रतिबन्धान्न वाक्यार्थ बोधोत्पतिरिति वाच्यम् ।
श्रवणमननयोरेवासकृदभ्यास महिम्ना विपरीत प्रत्ययस्यापि निवृति सम्भवात् वाक्यार्थ बोधनिवर्त्यस्य विपरीतप्रत्ययस्य तदप्रतिबन्धकत्वाच्च लोके विपर्ययस्य स्वविरोधिदर्शनोत्पति प्रतिबन्धकत्वा दर्शनादिति ।
ननु यदि निदिध्यासनं न ध्यानम् ।
किं तर्हि तदित्यत आह ।
वार्तिकम् ।
अथ रायत बोधो-

त्रनिदिध्यासनमुच्यते ।
धानस्येव पुरुष यत्नान पेक्षत्वमपरायतत्वम् ।
यावद्यथोक्त विज्ञानमाविर्भवति भास्वरं श्रवणादि क्रिया तावत् कर्तव्येह प्रयत्नतः मननमादि पदार्थः ।
श्रुत्वामत्वाथ तं साक्षादात्मानं प्रतिपद्यते ।
अथ श्रवणमननपरिपाकजनित तत्वं पदलक्ष्यार्थनिर्णयानन्तरमेव वाक्येन ब्रह्मात्मज्ञानं साक्षादपरोक्षतया प्रतिपद्यते अनुभवतीत्यर्थः ।
वाक्यार्थ ज्ञानवतः कृतकृत्यतामाह ।
अनन्या यत्न विज्ञाने श्रवणादेरुपाद्यतः ।
जातेनापेक्ष्यते किञ्चित्प्रतीचोनुभवात्परमिति वृतिज्ञा ॥

अत एव समन्वय सूत्रे आत्मज्ञानविधिनिराकरणानन्तरं भाष्यं किमर्थानि तर्हि आत्मा वा अरे द्रष्टव्य इत्यादीनि वचनानि ।
विधि छायानि स्वाभाविक प्रवृति विषयखीकरणार्थानीति ब्रूम इत्यादि ॥

ने जाते सति तेन प्रतीचो ब्रह्मत्व स्फुरणादनन्तरं न किञ्चिदपेक्ष्यत इत्यर्थः ।
एवं वार्तिककारमते निदिध्यासनस्य ज्ञाअनत्वाभ्युपगमात् न मननादि वदिति दृष्टान्ता सिद्धिः ।

न च वार्तिककारमते निदिध्यासितव्य इत्यस्य द्रष्टव्य इत्यनेन पौनरुक्त्यं स्यादिति वाच्यम् ।
दर्शनोद्देशेन श्रवणमनन विधानानन्तरं पुनः फलकीर्तनस्य तदुपसंहारपरत्वोपपतेरथवा द्रष्टव्य इति विचारप्रयोजकापातदर्शनानुवादः निदिध्यासितव्य इति तु विचारफल साक्षात्कारानुवाद इति पौनरुक्त्यपरिहार सम्भवात् ।
श्रवणादौ विध्यभावे भाष्य सम्मतिमाह ।
अत एवेति ।

श्रवणमनननिदिध्यासनानां दर्शनवत् ज्ञानरूपत्वेन क्रियारूपत्वेपि वक्ष्यमाणविधया नित्य प्राप्तत्वे न च विध्ययोग्यत्वा देवेत्यर्थः ।
किमर्थानीति ।
व्यर्थानि स्युरिति यावत् ।

आदि पदं श्रोतव्य इत्यादेस्सङ्ग्रहार्थः ।
विधिछायानीति ।

अध्येतव्य इति प्रसिद्ध विधितुल्यानीत्यर्थः ।
अत्र तव्य प्रत्ययैर्दर्शन श्रवणादि गता प्रशंसा लक्ष्यते तथा च ।
यो हि मुमुक्षुरात्मदर्शन श्रवणादीन्येव मुक्तिसाधनानीति ज्ञात्वापि सन्न्यास ब्रह्मचर्यादि सहित श्रवणाद्यनुष्ठानक्लेशमनुसञ्चिन्त्य न तत्र सर्वोत्साहे न प्रवर्तते किं तु यथा प्राप्तान्येव वर्णाश्रमानुरूपाणि कर्माण्युपासनानि वानुतिष्ठेत् तत्रापि निर्वृतिं न लभते तैरात्यन्तिक पुरुषार्थालाभानुसन्धानेन तं प्रत्यात्मदर्शन श्रवणादि प्रशंसार्थं प्रवर्तते ।
आत्मा वा इत्यादि वाक्यं तस्य सर्वोत्साहे न श्रवणादावेव प्रवृतिर्भवत्वित्याशयेन अतो न विधि प्रत्ययानां वैय्यर्थ्यमिति भाष्यकारः परिहरति ।
स्वाभाविकेति ।

आदिपदेन यो हि बहिर्मुखः प्रवर्तते पुरुषः इष्टं मे भूयादनिष्टं

मे मा भूदिति न च तत्रात्यन्तिकं पुरुषार्थं लभते तमात्यन्तिक पुरुषार्थ वाञ्च्छिनम् ॥

स्वाभाविकात्कार्यकारणसङ्घात प्रवृति गोचराद्विमुखी कृत्य प्रत्यगात्मस्रोतस्तया प्रवर्तयन्त्यात्मा वा अरे द्रष्टव्य इत्यादीनीत्यं तं भाष्यं सङ्गृह्यते ।
स्वाभाविकत्वं विषयविशेषणं सङ्ग्रहभष्यं विवृणोति ।
योहीति प्रवर्तत इति ।

नानाविधकर्मोपासनान्यनुतिष्ठतीत्यर्थः ।
इष्टं मे भूयादनिष्टं मे माभूदित्यनेन दुःखसामान्या स्पृष्टसुखकामना ब्रह्मानन्दरूपात्यन्तिक पुरुषार्थगोचरा इह विवक्षतिता अत एवाह ।
न च तत्रात्यन्तिकम् ।
पुरुषार्थं लभत इति ।

बाह्यसाधनं तत्र शब्दार्थः स्वाभाविकादिति स्वभावो अविद्या तत्कार्य भूतादित्यर्थः ।
सङ्घातस्य प्रवृतिः कर्मोपासनयोरनुष्ठानं तद्गोचरात् ।
यष्टव्य देवतामन्त्रादि रूपादित्यर्थः ।
प्रत्यगात्मनि विषये स्रोतः चित्तप्रावण्यं यस्य स प्रत्यगात्मस्रोतास्तस्य भावस्ततातयेत्यर्थः ।
तं बाह्य साधनात्

विमुखी कृत्य श्रवणादिष्वेव प्रवर्तयन्तीत्यर्थः ।
यदि च वेदान्त तात्पर्य विचाररूपं श्रवणं तदा तस्य तात्पर्य निर्णयद्वारा वेदान्त तात्पर्य भ्रमसंशय रूपप्रतिबन्धकनिरास एव फलम् ॥

एवं श्रवणादेर्ज्ञानरूपत्वात् न तत्र कोपि विधिरित्युक्तम् ।
इदानीं श्रवणादेः क्रियारूपत्वमुपेत्यापि न तत्र कोपि विधिरित्याह ।
यदि चेति ।
तस्य क्रियारूपत्वं च वार्तिक कारैरेवोक्तम् ।
श्रवणादि क्रिया तावत् फर्तव्येह प्रयत्नत इति आदि पदेन मननस्य सङ्ग्रहो न ध्यानस्य वार्तिककार मते श्रवणमननानतरं ध्यानानुष्टाना भावस्योक्तत्वात् ।
न च ध्यानस्याननुष्ठेयत्वे ओमित्येवं ध्यायथ आत्मानं विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नमित्यादि बहुवाक्यविरोध इति वाच्यम् ।
तेषां साङ्ख्ययोगाभि यत्नमिति श्रुति गतयोग पदोदितमार्गान्तर प्रतिपादकतायास्तृतीय परिछेदे ध्यानदीपोक्त प्रकारेण वक्ष्यमाणत्वात् ।
न च तत्कारणमिति श्रुतिगत साङ्ख्यपदोदित विचारमार्गेपि ध्यानान्तर्भावः ।
पूर्वमुक्त इति वाच्यम् ।
निदिध्यासन पदस्य ध्यानार्थकत्वमताभिप्रयेण तदन्तर्भावस्योक्तत्वात् ।
ध्यानस्य साङ्ख्यमार्गाद्बहिर्भाव एव भाष्युकाराणामपि सम्मतस्तथा चैतेन योगः ।
प्रत्युक्तम् इत्यधिकरणभाष्यं तत्कारणं साङ्ख्ययोगाभिपन्नमित्यत्र वैदिकमेव ज्ञानं ध्यानं च साङ्ख्ययोगशब्दाभ्यामभिलप्येते इति ज्ञानपदं ज्ञानाभ्यास परं वैदिकं वेदोक्तम् ।

एतेन वेदविरोधादिना योगशास्त्रें निराकृतमिति सूत्रार्थः ।
साङ्ख्यमार्गे ध्यानाभावमभिप्रेत्यैव सर्वज्ञात्ममुनिभिरपि नि हि ध्यानपदस्य ज्ञानार्थकत्वमुक्तम् ।
श्रवणमनन बुध्योर्जातयोर्यत्फलं तन्निपुणमतिभिरुच्चैरुच्यते दर्शनाय ।
अनुभव न विहीनायैवमेवेति बुद्धिः श्रुतमननसमाप्तौ तन्निदिध्यासनं हीति ।
अस्य श्लोकस्याश्रम श्रीचरणानां व्याख्यानमिदं निदिध्यासने पक्षान्तरमाह ।
श्रवणेति ।
श्रवणमननबुध्योर्जातयोर्यत्फलं तद्दर्शनाय निपुणमतिभिरुच्चैरुच्यत इति सम्बन्धः ।
एतदेव विशदयति ।
अनुभव न विहीनेति ।

श्रुतं श्रवणं दीर्घकालादरनैरन्तर्यानुष्टानेन श्रवणमननपरिपाके सतीत्यर्थः ।
अनुभव न विहीना साक्षात्काररहिता अविद्यानिवर्तक वृति साक्षात्कारभिन्नेति यावत् ।
या एवमेवेति बुद्धिः अहं चिदात्माब्रह्मस्वभाव एव ब्रह्म च चिदेक रसप्रत्यगात्म स्वभावमेवेति तत्वं पदलक्ष्यनिर्णयात्मिका बुद्धिस्तदेवनिदिध्यासनं नाम न ध्यानमस्मिन् पक्षे श्रवणमननयोरेवानुष्ठेयत्वं निदिध्यासनं तु नानुष्ठेयं दीर्घकालमनुष्ठित श्रवणमननफलरूपा बुद्धिर्यदा भवति तदैव साक्षात्कारोत्पतेः ॥

न प्रतिबन्धकान्तरनिरासो ब्रह्मावगमो वा ।
तत्फलकत्वं च तस्य लोकत एव प्राप्तं साधनातरं च किञ्चिद्विकल्प्य समुच्चित्यवान प्राप्तमिति न तत्र विधित्रयस्याप्यवकाशः ॥

पूर्वपक्षे तु निदिध्यासनमपि पृथगनुष्ठेयमिति भेद इति ।
साङ्ख्यमार्गे ध्यानाभावमभिप्रेत्यैव यावद्भानोदयं विचारस्यैव कर्तव्यत्वं ध्यानदीपे विद्यारण्य गुरुभिरप्युक्तम् ।
विचार्य्याप्यापरोक्षेण ब्रह्मात्मानं न वेति चेत् ।
आपरोक्ष्यावसानत्वाद्भूयो विचारयेत् ।
विचारयत्नामरणं नैवात्मानं लभेत चेत् ।
जन्मान्तरे लभेतैव प्रतिबन्धक्षये सतीति ।
एवमानन्दपञ्चकेपि आत्मानन्दावसाने साङ्ख्यमार्गस्य ध्यानरहितस्यापि ध्यानं न सर्वांशेपि तुल्यफलत्वं बहुधा प्रपञ्चितमिति सङ्क्षेपः ।
एवकार व्यवच्छेद्यमाहनेति वाकारोनजनुकर्षणार्थः ।
विचारस्य प्रतिबन्ध निरासद्वारा ब्रह्मावगमोपयोगसम्भवेपि न साक्षातत्फलकत्वं ज्ञानस्य प्रमाण फलत्वादित्युक्तत्वादिति भावः ।
ननूक्त प्रतिबन्ध निरासद्वाराविचारस्या विद्यानिवर्तक साक्षात्कारोपयोगित्व प्राप्तावपि तादृश साक्षात्कार प्रतिबन्धक पापनिवृतिद्वारा साक्षात्कारसाधनत्वस्य मानान्तराद प्राप्तत्वा छ्रोतव्य इत्यत्र श्रवणस्य पापनिवृतिद्वारा विद्यासाधनत्वमुपदिश्यते ।
न च विद्याप्रतिबन्धक पापनिवृतेर्यज्ञादि नैव सिद्धत्वाद्विधि वैयर्थ्यमिति वाच्यम् ।
प्रतिबन्धक पापानामानन्त्येन केषाञ्चिद्यज्ञानुष्ठानेन केषाञ्चिच्छ्रवणानुष्टानेन निवृतिरिति विभागकल्पनोपपतेः ।
तथा च प्राप्तं पुनरपूर्वविधित्वमेवं च सहकार्यन्तरविधिरित्यधिकरण भाष्ये पाण्डित्य शब्दित श्रवणे अपूर्वत्वोक्तिश्च सङ्गछत इति शङ्कावारयति ।
न प्रतिबन्धकान्तरनिरास इति ।

तात्पर्य भ्रमसंशयरूपप्रतिबन्धका पेक्षया अन्यत्पापरूपं प्रतिबन्धकं

प्रतिबन्धकान्तरं तन्निरासां न श्रवणफलमतो न तद्दाराज्ञानाय श्रवणं विधेयमित्यर्थः ।
अयं भावः ।
श्रोतव्य इत्यस्यापूर्वविधित्वमयुक्तं तस्यावृत्यधिकरणे निरसितत्वात् विवरणाद्युक्तरीत्या वेदान्तश्रवणस्यान्वय व्यतिरेक प्रमाणसिद्धं तात्पर्य भ्रमादि लक्षण प्रतिबन्धनिवृति रूपदृष्टफलकत्वमुपजीव्य श्रवणेनैवज्ञानं प्रतिबन्धनिवृतिं च सम्पादयेदिति नियमविधित्व सम्भवे स्वाभाविक प्रवृति विषयविमुखी करणार्थानीति ब्रूम इत्यादि भाष्यानुसारेण ब्रह्मप्रतिपति साधनश्रवणादि स्तुतिद्वारा तत्र प्रवृतिविशेषकारणत्वमात्रेण ब्रह्मप्रकरण निवेश सम्भवे वा अपूर्वविधित्वा योगात् भाष्यकारीया पूर्वत्वोक्तेः पाक्षिकाशम्यभिप्रायकत्व सम्भवाच्चेति ।
तत्फलकत्वं चेति भ्रमादिरूप प्रतिबन्ध निरासफलकत्वं चेत्यर्थः ।
ननु प्राप्तत्वेपि नियमविधित्वादि सम्भवात् कथं विधित्रयाभाव इत्यत आह ।
साधनान्तंरं चेति ॥

विचारविध्यभावेपि विज्ञानार्थ तया विधीयमानं गुरूपसदनं दृष्टद्वारकत्वसम्भवे दृष्टकल्पनाऽयोगाद्गुरुमुखाधीन वेदान्तविचार द्वारैव विज्ञानार्थं पर्यवस्यतीति ।
अत एव स्वप्रयत्न साध्यविचारव्यावृतिः ।
अध्ययन विध्यभावेतूपगमनं विधीयमानमक्षरावाप्त्यर्थत्वेनाविधीयमानत्वान्न तदर्थं गुरु-

मुखोच्चारणानूच्चारणमध्ययनन्द्धारी करोतीति लिखितपाठादि व्यावृत्यसिद्धेः सफलोध्ययननियमविधिः ।
न च तात्पर्यादि भ्रमनिरासाय वेदान्तविचारार्थिनः कदाचिद्वैतशास्त्रेपि प्रवृत्तिः स्यात् ।
तत्रापि तदभिमत योजनया वेदान्तविचारसत्वादित्यद्वैतात्मपरवेदान्तविचार नियमविधिरर्थवानिति वाच्यम् ।
स्वयमेव तात्पर्य भ्रमहेतोस्तस्य तन्निरासकत्वा भावेन साधनान्तरप्रात्थभावात् ॥

ननु गुर्वधीनविचारेण सगुरुरहितविचारस्य विकल्पेन प्राप्तिरस्तीत्यत आह ।
विचारविध्यभावेपीति ।

अत एवेति उपगमनविधित एवेत्यर्थः ।
व्यावृतिरित्यनन्तरं लभ्यत इति श्रोतव्य वाक्ये गुर्वधीनविचारनियमविधिरनर्थक इति शेषः ।
न चोपगमनविधेर्विचार विध्यङ्गतया तदभावे उपगमनविधेरात्मलाभ एव नास्तीत्युक्तमिति वाच्यम् ।
गुरूपसदनस्य ब्रह्मज्ञानं प्रतिद्वारापेक्षायां लोकसिद्धस्यैव गुर्वधीन विचारस्य द्वारत्वेन स्वीकारौपपतौ श्रोतव्य विध्यपेक्षाभावेन तछेषत्वा सिद्धेर्विचारवदुपगमनस्यापि विद्याङ्गत्वोपपतेश्चेति भावः ।
पूर्वोक्ताति प्रसङ्गं परिहरति ।
अध्ययन विध्यभावेत्विति ।

अध्ययनविध्यभावे तु लिखितपाठादि व्यावृत्यसिद्धेस्सफलोध्ययननियमविधिरिति सम्बन्धः ।
तदर्थमिति ।

अक्षरावाप्त्यर्थमित्यर्थः ।
अध्ययनाङ्गोपगमनस्य विद्यार्थोपगमनापेक्षया विशेषार्थकस्तु शब्दः तमेवाह ।
उपगमनमित्यादिना ।

अध्ययनस्याक्षरा वाप्ति फलकत्वं विवरणादौ साधितमिति भावः व्यावर्त्यान्तरं दूषयति ।
न च तात्पर्यादीति नुनु वस्ततस्तन्निरासकत्वाभावेपि भिन्नात्मज्ञानं मुक्तिसाधनमिति भ्रमद्वारातद्भ्रमात् तत्र प्रवृतिस्सम्भवतीत्युक्तमिति नेत्याहः ॥

तेन्निरासकत्वम्रमेण तत्रापि कस्यचित् प्रवृतिः स्यादित्ये तावता श्रोतव्य इति नियमविधेरभ्युपगम इत्यपि न ईश्वरानुग्रहफलाद्वैत श्रद्धारहितस्य श्रोतव्य वाक्येपि पराभिमत योजनया सद्वितीयात्मविचारविधि परत्वभ्रमसम्भवेन भ्रमप्रवृताया अन्यत्रप्रवृतेर्विधिशतेनाप्यपरिहार्यत्वात् ॥

तन्निरासकत्व भ्रमेणेति ।
इह जन्मनिजन्मान्तरे वा यज्ञाद्यनुष्ठानजनित दृढविविदिषावतस्साधन चतुष्टय सम्पन्नस्य श्रवणविध्यधिकार इत्यविवादं यज्ञादि जनिता दृष्टं च निष्प्रपञ्चाद्वितीय ब्रह्मसाक्षात्कारस्य साङ्गाध्ययन लब्धैर्वेदान्तैर्मुक्तिसाधनत्व निश्चयं सम्पाद्यता दृश ब्रह्मसाक्षात्कारे दृढेच्छां च विविदिषा शब्दितामुत्पाद्यतद्वारा अद्वितीयात्मसाक्षात्कारसाधन

भूताद्वितीयात्मश्रवणादावेव मुमुक्षुं प्रवर्तयति ।
न तु जीवपित्रात्मज्ञानस्य मुक्तिसाधनत्व भ्रमापादन द्वारा भिन्नात्म ज्ञान तत्साधनविचारादाविच्छाप्रवृत्यादिकमप्युत्पादयति ।
तदिच्छादेर्भिन्नात्मविचारद्वारा यज्ञादि फलभूतनिष्प्रपञ्च ब्रह्मसाक्षात्कार हेतुत्वाभावा तथा च स्मृतिरीश्वरानुग्रहादेव पुंसामद्वैत वासनेति ।
यज्ञादि सम्पादितादीश्वरानुग्रहादेव पुंसामद्वैत ब्रह्मज्ञानेच्छारूपात्तद्वासना भवतीति तदर्थः ।
तथा च यथोक्त भ्रमवतो अद्वैतब्रह्मतत्व साक्षात्कारादाविच्छा श्रद्धादि शून्यस्य श्रवणविधावनधिकारन्न तं प्रतिनियमविधिरर्थ वा नित्याह ।
ईश्वरानुग्रहेति पराभिमतेति श्रुतावात्मशब्दस्तावज्जिवपर एव न परमात्मपरः ।
आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवतीति ।
पूर्ववाक्ये जीवस्य प्रकृतत्वान्न च इदं सर्वं पदपमात्मेति वाक्यशेषे सर्वात्मकस्य परमात्मनः प्रतिं पादनाछ्रोतव्यवाक्यस्थमात्मपदमद्वितीयात्मपरमिति वाच्यम् ।
तत्रापि तत्प्रतिपादना सिद्धेर्न हि प्रपञ्च परमात्मनोरभेदः सम्भवति चेतना चेतनयोरैक्यस्य विरुद्धत्वात् ।
श्रुतेरभेद ध्यानविधिपरत्वोपपतेश्चेत्यादि योजनापराभिमता द्रष्टव्या ।
अन्यत्रेति भिन्नात्मविचारन् त्यर्थः ॥

न च व्यापारान्तरनिवृत्यर्थापरिसङ्ख्येति युक्तम् ।
असन्न्यासिनो व्यापारान्तरनिवृतेरशक्य

त्वात् सन्न्यासिनस्तन्निवृतेर्ब्रह्मसंस्थया सहसन्न्यास विधायकेन ब्रह्मसंस्थोमृतत्वमेतीति श्रुत्यन्तरेण सिद्धतया सन्न्यास विधायक श्रुत्यन्तरमपेक्ष्य श्रोतव्य वाक्येन तस्य व्यापारान्तरनिवृत्युपदेशस्य व्यर्थत्वात् ।
न च विचारविध्य सम्भवेपि विचारविषय वेदान्तनियमविधिः सम्भवति भाषाप्रबन्धादि व्यावर्त्य सत्वादिति शङ्क्यम् ।
सन्निधानादेव वेदान्तनियमस्य लब्धत्वेन विधिविषयत्वायोगात् ।
स्वायोध्येतव्य इत्यर्थावबोधनार्थ नियमविधिवलादेवाध्ययनविधि गृहीत वेदान्त वेदोत्पादितं वेदार्थज्ञानं फलपर्यवसायिन कारणान्तरोत्पादितमित्यस्यार्थस्य लब्धत्वेन वेदार्थे ब्रह्मणि मोक्षाय ज्ञातव्ये भाषाप्रबन्धा प्रबन्धादीनाम प्राप्तेः ॥

परिसङ्ख्याविधिं दूषयति ।
न चेति ।
श्रवणविधिना किं ग्रहस्थादेर्व्यापारान्तर निवृतिरूपदिश्यते किं वा सन्न्यासविधिसिद्धस्य सन्न्यासिन इति विकल्पं मनसि निधाय क्रमेण दूषयति ।
असन्न्यासिन इति अशक्यत्वादिति विध्यन्तरविरोधापतिरशक्यत्वे हेतुः ।
तन्निवृतेः सिद्धतया उपदेशस्य व्यर्थत्वादिति सम्बन्धः ।
ब्रह्मसंस्थो मृतत्वमेतीति

श्रुत्यन्तरस्य ब्रह्मसंस्थता धर्मक सन्न्यासाश्रमविधायकत्वम् ।
परामर्शं जैमितिरित्यधिकरण भाष्ये स्फुटमिति भावः ।
विचारविषयत्वेन वेदां तु नियमविधिरिति पक्षं दूषयति ।
न च विचारेति ।
सन्निधानादेवेति ।

अधीत साङ्गस्वाध्यायस्य वेदान्तैरापात प्रतिपत्र ब्रह्मात्मविजिज्ञासोर्जिज्ञासा निवर्तक निर्णयाय कर्तव्यत्वेन विचारे प्राप्ते सति विचारविषयमन्वेषसाणस्य वेदान्दानां बुद्धिस्थ त्वात् वेदान्ता एव मया विचारणीया इति बुद्धिरुत्पद्यते तथा च विधिं विनैव वेदान्तनियमस्य लब्धत्वेन विधिनातन्नियमनं व्यर्थमित्यर्थः ।
विधिं विनैव वेदान्तनियमलाभे हेत्वन्तरमाह ।
स्वाध्याय इति ।
अर्थावबोधेति मिमांसकमतमाशृत्योक्तमक्षरावाप्ति फलकोध्ययन विधिरिति सिद्धान्ते ॥

न च सहकार्यन्तरविधिरित्यधिकरणे वाल्यपाण्डित्य मौनशब्दितेषु श्रवणमनननिदिध्यासनेषु विधिरभ्युपगत इति वाच्यम् ।
विचारे विचार्य तात्पर्यनिर्णय हेतुत्वस्य ।
वस्तुसिध्यनुकूलयुक्त्यनुसन्धानरूपे मननतत्प्रयाभ्यासरूपे निदिध्यासने च वस्तुवगमवैशद्य हेतुस्य च लोकसिद्धत्वेन तेषु विध्य न पेक्षणात् ।
विधिच्छायार्थवादस्येव प्रशंसाद्वारा प्रवृत्यतिशयकरत्वमात्रेण

तत्र विधित्व व्यवहारात् ।
एवं च श्रवणविध्य भावात् ।
कर्मकाण्डविचारवद्ब्रह्मकाण्डविचारोप्यध्ययनविधिमूल इत्याचार्य वाचस्पति पक्षानुसारिणः ।
विचार्यस्य च ब्रह्मणो जगज्जन्मस्थितिलयकारणत्यंवलक्षणमुक्त ।
यतो वा इमानि भूतानि जायन्त इत्यादि श्रुत्या अत्र जगज्जन्मस्थितिलयेष्वेकैककारणत्वमप्यनन्यगामित्वालक्षणं भवितुमर्हतीति चेत् ॥

पियेषां वाक्यानामध्ययना वामानामर्थ ज्ञानद्वारा पुरुषार्थोपयोगस्सम्भवति ।
तेषां वाक्यानामर्थज्ञानमध्ययन लब्धैर्वाक्यैरेवोत्पादितं फलपर्यवसायिन तदतिरिक्त भाषाप्रबन्धादि जनितमितिरीत्या अध्ययनविधि फलाक्षरा वाप्ते पुरुषार्थ पर्यवसानकल्पनान्नभाषाप्रबन्धादि प्रसक्तिरित्यर्थः ।
इतिहासपुराणमादि पदार्थः श्रवणादीनाम्मविधेयत्वे सूत्रभाष्यविरोधं शङ्कते ।
न चेति अभ्युपगत इति सूत्रभाष्यकाराभ्यामिति शेषः ।
विरोधं परिहर्तुं प्रथमं श्रवणादीनां विधियोग्यक्रियारूपत्वेपि नित्याप्राप्तत्वान्न विधेयत्वमित्याह ।
विचार इति ।

तत्प्रत्ययेत्यत्र तत्पदं वस्तुपरम् अवगमस्य वैशवैशद्यं प्रतिबन्धराहित्यं सूत्रभाष्ययोर्विधित्व व्यवहारो गौणः मुख्या सम्भवस्य दर्शितत्वादिति विरोधं परिहरति ।
विधिच्छायार्थवादस्येवेति ।

विष्णुरुपांशुयष्टव्य इत्यादेरिवेत्यर्थः ।
तथा हि उपांशुयाजमन्तरायजतीत्याम्नाय पुनराम्नायते ।
विष्णुरुपांशुयष्टव्यः प्रजापतिरुपांशुयष्टव्यः ।
अग्नीषोमावुपांशुयष्टव्याविति ।

अत्रान्तरावाक्यमाग्नेयाग्नीषोमीय पुरोडाशयोरन्तरालकालविशिष्टयागविधायकं विष्ण्वादि वाक्य त्रयं तु मन्त्रवर्णप्राप्त वैकल्पिक देवतानुवादेनान्तरा वाक्य विहित यागस्तावकमर्थवादमात्रमिति व्यवस्थापितं पूर्वतन्त्रे तदत्र दृष्टान्तत्वेन उदाहृतमिति द्रष्टव्यम् ।
यन्तु तत्कारणं साङ्ख्ययोगाभिपन्नमिति ।
श्रुतौ योगपदोपातस्य व्यावर्त्यस्य सम्भवाद्विचारसमर्थाधिकारिणं प्रतितद्व्यावृतिफलको नियमविधिस्सम्भवतीति ।
नन्न विचारसमर्थस्याधिकारिणः कालान्तरे स्वोद्भावितानुपपति वशेनान्योद्भावितानुपपति वशेन वा पुनस्तत्व संशये सति अवधारणात्मकं वेदोतार्थज्ञानं न सम्भवतीति योग्यता वशेन तं प्रतिविधिं विनाविचारस्यैव नित्यतया प्राप्तत्वात् ।
यत्तु सगुण ब्रह्मोपासनं व्यावर्त्यमुक्तं तत्र श्रवणविध्यधिकारिणः सर्वतो निस्पृहस्य ब्रह्मलोकप्राप्तिद्वारा मुक्तिसाधन सगुणोपासने पक्षेपि प्रवृतेरसम्भवेन तस्य व्यावर्त्यत्वा सम्भवात् सुगणोपासनस्यापि श्रवणादि द्वारैव विद्यासाधनत्वेन नखविदलनादेरवचात तुल्यकक्ष्यत्व वत्स गुणोपासनस्य श्रवणादिना सहविकल्पैन प्राप्त्यभवाच्च न तद्व्यावृति फलको नियमविधिस्सम्भवति ।
न च सगुणोपासनया श्रवणादिकं विनैव

सगुण साक्षात्कारवविर्गुणसाक्षात्कारोदयस्सम्भवतीति वाच्यम् ।
प्रमाणप्रमेया सम्भावनादि प्रतिबन्धनिवृतिद्वारा श्रवणादेस्सतानिश्चयरूप ब्रह्मज्ञानोपायत्वग्राहकतया पूर्वोक्तप्रमाणानुरोधेन श्रवणादेर्नित्यवदनुवादलिङ्गेन च सगुणोपासनया क्रमेण परममुक्ति प्रतिपादकशास्त्रस्यापि श्रवणादि द्वारकज्ञानोत्पत्यविरोधित्वकस्त्यनात् ।
श्रवणादिकं विनासगुणोपासन महिम्नैव तत्वज्ञानोदयाभ्युपगमे देवताधिकरण विरोधाच्च तदधिकरणे हि देवादीनां शरीराद्य भावात् सगुणब्रह्मोपासनेषु निर्गुणब्रह्मविद्यासाधन श्रवणादिषु च नास्ति सामर्थ्यमतो न तेष्वधिकार इति पूर्वपक्षयित्वा मन्त्रार्थ वादेतिहासपुराण प्रामाण्यात् तेषामपि शरीरादि सद्भावादस्त्यधिकार इति सिद्धान्तितम् ।
तत्रेदं पूर्वपक्षप्रयोजनमुक्तं देवानां श्रवणाद्यधिकाराभावे क्रममुक्तिफलक ब्रह्मोपासनया प्राप्तदेव भावस्यापि श्रवणाद्य सम्भवेन विद्योदयासम्भवात् ।
पुनरावृत्यापतौक्रममुक्तिकामस्य सुगुणोपासनेषु प्रवृत्यभाव इति सिद्धान्ते तु देवानां श्रवणाद्यधिकार सत्वादुक्तप्रवृति सिद्धिरिति प्रयोजनं दर्शितम् ।
इदं च प्रयोजनं देवताधिकरणावसानभाष्ये सङ्ग्रहेण दर्शितम् ।
तथा च भाष्यम् ।
ततश्चार्थित्वादि सम्भवादुपपन्नो देवादीनामपि ब्रह्मविद्यायामधिकारः क्रममुक्तिदर्शनान्यपि एवमेवोपपद्यन्त इति एवमेवेत्यस्य देवादीनां श्रवणाद्यधिकारे सत्येवेत्यर्थः ।

तेषां श्रवणाद्यधिकारे यानि श्रौतलिङ्गानि पूर्वमुपन्यस्तानि ।
तद्यो यो देवानां प्रत्यबुद्ध्यत स एव तदभवत् ।
तथर्षीणाम् एकाशतं हवैवर्षाणिमघवान् प्रजापतौ ब्रह्मचर्यमुवासेत्येवमादीनि यथा उपपद्यन्ते तथेत्यपि शब्दार्थः ।
ननु सगुण ब्रह्मोपासकानामपि सर्वेषां श्रवणादि नैव ज्ञानोदय इति नियमो नास्ति सगुणोपासकस्यापि हिरण्यगर्भस्य वृहदारण्य भाष्ये पुरुष विध ब्राह्मण व्याख्यानावसरे श्रवणादीनां प्रणिपातादीनां चाभावेपि ज्ञानजन्म प्रतिपादनादिति चेन्न ।
हिरण्यगर्भस्यापि वामदेववत् ।
जन्मान्तरीय श्रवणादि नैव ज्ञानजन्मसम्भवात् ।
तत्रैव भाष्ये ।
श्रवणमनननिदिध्यासनानां साक्षाज्ञेय विषयत्वादिति वाक्ये साक्षात्पदेन श्रवणादेर्ज्ञेय ब्रह्मव्यञ्जकस्य प्रणिपाताद्यपेक्षया आवश्यकत्व सूचनेन जन्मान्तरीय श्रवणादि कल्पनस्य तद्भाष्य वाक्याभिप्रेतत्वे अवगम्यमाने सति तत्पूर्वभाष्ये श्रवणादिकं विनाकार्य कारण शुध्यादि मात्रेण ज्ञानजन्मप्रतिपादनस्याभ्युपगम वादत्वोपपतेर्हिरण्यगर्भस्य वामदेवस्येव जन्मान्तरीये ज्ञानसाधने कल्पनीये सति कॢप्तश्रवणादि कल्पनस्यैव न्याय्यत्वाच्च ।
न च हिरण्यगर्भस्य पूर्वजन्मनि सगुणोपासननिष्ठत्वेन निर्गुणविचारः सम्भवतीति वाच्यम् ।
हिरण्यगर्भस्य पूर्वकल्पे जन्मभेदेन सगुणनिर्गुणोपासनयोस्सम्भवोन्नह्येकस्मिन् जन्मनिकृतात् सगुणोपासनामात्रादेव हिरण्यगर्भपदप्राप्तिरस्ति तथा सति सगुणोपासकानां सर्वेषामेव

साक्षाद्धिरण्यगर्भत्व प्रसङ्गात् किं तु हिरण्यगर्भस्य ब्रह्मलोक स्वामित्वं सरस्वती भर्तृत्वं जन्मप्रभृति तत्वसाक्षात्कार सम्पन्नत्वं सर्वज्ञत्वं सकलभौतिकजगत्सृष्ट्यादि सामर्थ्यं भक्तानां त्रैलोक्यैश्वर्य प्रदान सामर्थ्यं कार्यविशेषेषु शिव विश्वादि प्रवर्तकत्वं ललाटान्रुद्र प्रादुर्भाव हेतुत्वं सहाविष्णुनाभिकमलजातत्वाद्यैश्वर्यं च श्रुत्यादिभ्यो निश्चित्यागामिकल्पे यथोक्त हिरण्यगर्भत्वाय तत्साधनानि सगुणनिगुणापासनानि तपो विशेषरूपाणि च वहुषु जन्मसु ध्रुवप्रह्लादविश्वामित्रागस्त्यभृग्वादि वदनुष्टितवतो महापुरुषस्य कस्यचिदेव निरतिशयेश्वर प्रसादाद्धिरण्यगर्भत्वं सम्पद्यत इति हिरण्यगर्भस्यापि जन्मान्तरीय श्रवणादि कल्पने वामदेवस्येव नानुपपन्नं हिरण्यगर्भस्य पूर्वजन्मन्यनुष्टित श्रवणादेर्हिरण्यगर्भपदप्राप्तिकामनया प्रतिबद्धत्वेन तदा तत्वसाक्षात्कारानुत्पादकत्वोपपतेस्तदुक्तं वृद्धैर्ब्रह्मलोकाभिवाञ्छायां सम्यक् सत्यां निरुध्यताम् ।
विचारयेद्य आत्मानं न तु साक्षात्करोत्पयमिति ।
न च ज्ञानोत्पति स्थले सर्वत्र श्रवणादि नियमो नास्ति योगे मार्गे प्रवृत्तस्य श्रवणाद्य भावेपि तत्वसाक्षात्कारोदय स्वीकारादिति वाच्यम् ।
ओमित्यात्मानं युञ्जीत ओमित्येवं ध्यायथ आत्मानमित्यादि ध्यानविधिवलेन तत्कारणं साख्ययोगाभिपन्नं विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नमित्यादि श्रौतलिङ्ग सहकृतेन विचारासमर्थस्य योगमार्गेधिका इति तृतीय प्ररिच्छेदे वक्ष्यमाणतया

विचारसमर्थस्य विचारं विना ज्ञानोत्पत्यनभ्युपगमात् ।
एवं यद्यत्साधनमदृष्टद्वारा तत्वज्ञानसाधनत्वेन शास्त्रसिद्धं तत्सर्वं सगुणोपासनवदृष्टसामग्री भूतसाङ्ख्यमार्गेणातदशक्तौ योगमार्गेण वा तत्वज्ञानसाधनमिति कल्प्यते ।
तत्वदृष्टमात्रात् ज्ञानलाभः कल्पयितुं युक्तः ।
अन्यथा जीवनादृष्टमात्रादेवस्तनपानादि प्रवृतिकल्पनायत्या तत्रापीष्टसाधनता स्मरणं जन्मान्तरीयं संस्कार हेतुकं सर्वसम्प्रतिपन्नं कल्पनीयं न स्यात् कॢप्तदृष्टकारणं विना कार्योत्पत्ययोगस्योभयत्र तुल्यत्वादत एव पञ्चदश्यां तत्वज्ञानं प्रतिमार्ग द्वयनियम उक्तः साङ्ख्ययोगौ प्रकृत्य इति मार्गौ विचार्याथ जगाद परमेश्वर इति सङ्ग्रहकर्तापि तृतीयपरिछेदे साङ्ख्ययोगशब्दित मार्गद्वयमेव विद्यावात्थुपायत्वेन वक्ष्यति ।
एवं श्रवणमननादि साधनानुष्ठान प्रवणस्य विद्यावाप्तिरित्यस्मिन्नर्थे सर्वसम्प्रतिपन्ने स्थिते भारती तीर्थाः ध्यान दीपे विद्यावाप्नौ उपायान्तरमप्याहुरिति ग्रन्थेन तदयं निष्कर्षः ।
विद्याधिकारिणो विचारसमर्थस्य प्रतिषेधाभावे वेदान्तश्रवणमनुष्ठेयं सति तु प्रतिषेध इतिहासपुराणभाषाप्रबन्धादि श्रवणमनुष्ठेयं विद्याधिकारिणो विचारासमर्थस्य तु त्रैवर्णिकस्य योगशब्दित निर्गुणोपासनमनुष्ठेयं मार्गद्वया सम्भवे च तत्सम्भवयोग्यजन्मप्राप्त्या तदन्यतरानुष्ठानद्वारा ज्ञान लाभ इति ।
तथा च श्रवणाधिकारिणः श्रवणस्य नित्यप्राप्तत्वात् ।
त तुल्यकक्षतया साधनान्तरस्य कस्य चिद्विकल्प्य

समुच्चित्य वा प्राप्त्यभावान्न तत्र विध्यवकाश इति सिद्धम् ।
एवं ब्रह्मसाक्षात्कारं प्रतिश्रवणादर्नित्यप्राप्तत्वात् ।
विधिं विनैव श्रवणाद्यनुष्ठानं सिध्यतीति प्रतिपादितम् इदानीं विचारानुष्ठायक विध्यपेक्षायामपि यथा कर्मकाण्डश्रवणं कर्मवाक्यविचारः कर्तव्य इति पृथक् विध्यभावेपि अध्ययनविधिवलादेव सिध्यति ।
एवं वेदान्तश्रवणमपि तद्वलादेव सिध्यतीति न श्रोतेव्य वाक्ये पृथक् विचारविध्यपेक्षास्तीत्याशयेनोपसंहरति ।
एवं चेति ।
लोकत एव श्रवणादेः प्राप्तत्वे सति श्रवणविध्यपेक्षाभावादित्यक्षरार्थः ।
श्रोतव्यवाक्यार्थविचारेण प्रथमसूत्रार्थस्सङ्गृहीतः ।
क्रमप्राप्तं द्वितीयसूत्रार्थं सङ्गृह्णाति ।
विचार्यस्य चेति ।

चकारोवधारणार्थस्स च श्रुत्येत्यनेन सम्बध्यते श्रुत्यैव लक्षणमुक्तं न तु व्याप्त्यादि लक्षणवत् पुरुषोत्प्रेक्षितमित्यर्थः ।
येन जातानि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्तितद्विजिज्ञासस्वतद्ब्रह्मेति वाक्यशेष आदिपदार्थः ।
श्रुतौ यत इति यच्छब्देन ब्रह्मवल्यान्निरूपितं सत्यज्ञानानन्दानन्तात्मकं ब्रह्मपरिगृह्यते सर्वनाम्नः प्रकृतप्रधानपरामर्शित्व स्वाभाव्यात् ।
ततश्च यच्छ्रुति सामर्थ्या देवब्रह्मणः सच्चिदानन्दस्वरूपात्मकं स्वरूपलक्षणं लभ्यते पञ्चमी च प्रकृतित्वं हेतुत्व सामान्यं वा वक्रीति हेतुत्व सात्यान्पञ्चप्रकृतिकर्त्रु भयसाधारणं भूतपदं पृथिव्यादि महाभूतेषु प्रीणिषु च रूढः ।
प्रकृतेव विनिग्वमनाविरहेण रूढेरनुन्मेषात् भवन्तीति व्युत्पत्या

कार्यमात्रं भूतशब्देनोच्यते ।
जीवन्ति स्थितिं लभन्ते प्रयन्तिलीयमानानि सन्ति यदभिसंविशन्ति येन तादात्म्यं गछन्तीति यावत् तत्कारणं ब्रह्म तद्विजिज्ञास स्वविशेषेण सच्चिदानन्दैक रसपूर्णप्रत्यग्रूपेण ज्ञातुं साक्षात्कर्तुमिच्छस्व-इच्छामात्रेणोक्त साक्षात्कारालाभात् ।
सन् प्रत्ययेन विचारो लक्ष्यते उक्तलक्षणमुखेन ब्रह्मविचारयेत्यर्थः ।
अत्र यतो भूतानि जायन्ते तद्ब्रह्म येन जीवन्ति तद्ब्रह्म यदभिसंविशन्ति तद्ब्रह्मेति श्रुतिपाठे सति जगज्जन्मकारणत्वं तत्स्थितिकारणत्वं तल्लयकारणत्वं च प्रत्येकमेव श्रुत्या ब्रह्मलक्षणमुक्तं स्यान्नतु त ॥

सत्यें लक्षणत्रयमेवेदं परस्परनिरपेक्षम् ।
अत एवाता चराचर ग्रहणादित्याद्यधिकरणेषु सर्वसंहर्तृत्वादिकं प्रत्येकं ब्रह्मलिङ्गतयोपन्यस्तमिति कौमुदिकारः ॥

प्या पाठोस्त्यतो जन्मादिति तयकारणत्वं श्रुत्यालक्षणमुक्तमिति प्रतिभाति ।
तदाक्षिपति ।
जगज्जन्मस्थिति लयेष्विति ।
निर्द्धारणार्था सप्तमी यतो भूतानिजायन्त इत्युपक्रम्य तद्ब्रह्मेति श्रुत्यालक्ष्ये ब्रह्मणिकारणत्वस्य सत्वप्रतिपादनान्नासम्भवः तद्ब्रह्मेत्येकवचनेन लक्ष्य ब्रह्मव्यक्तेरेकत्वावगमान्नाव्याप्त्यवकाश इति दोषद्वयाभावं सिद्धं कृत्वा अतिव्याप्तिरपि नास्तीत्याह ।
अनन्यगामित्वादिति ।

ब्रह्मान्यगामित्वा भावादित्यर्थः ।
ननु प्रधानेति व्याप्तिस्तस्य साङ्ख्यैरुपादानत्वाभ्युपगमेन उपादानतया जगज्जन्महेतुत्वस्याधारतया स्थितिहेतुत्वस्य लयाधारतयालय हेतुत्वस्य च तत्रापि सत्वादिति चेन्नत कर्तृत्वस्यापि लक्षणे विशेषणत्वेन विवक्षित तया जडे प्रधाने तदयोगात् ।
न च तत्कर्तृत्वमेव प्रत्येकं लक्षणमस्तु किं तदुपादानत्व रूपविशेष्येणेति वाच्यमदृष्टद्वाराजगज्जन्मादि कर्त्तरिजीवे अतिव्याप्तिवारकत्वात् ।
परिच्छिन्नजीवस्य च तदुपादानत्वा योगात् ।
न च साक्षाज्जगज्जन्म कर्तृत्वं नियन्तृतया जगत्स्थिति हेतुत्वं सञ्जिहीर्षया जगत्संहर्तृत्वं च लक्षणमिति विवक्षायां जीवेति व्याप्तभावादुपादानत्व रूपं विशेष्यं व्यर्थमेवेति वाच्यम् ।
तर्हि उपादानत्वमपि पृथगेव लक्षणमस्तु मायायाः ब्रह्मोपादानता मात्रघटकत्वेन पृथगुपादानत्वा लाभात् प्रधानादि कारणान्तरस्य चाप्रामाणिकत्वेनाति व्याप्तेरभावादिति भावः ।
प्रत्येकं लक्षणत्व सम्भवमङ्गीकरोति ।
सत्यमिति ।
तर्हि श्रुत्यात्रितयकारणत्वं कथं लक्षणमुक्तमित्याशङ्क्य श्रुतेरपि प्रत्येकलक्षण एव तात्पर्यं मेलनस्य प्रयोजनाभावादित्याशयेनाह ।
लक्षणत्रयमेवेदमिति ।
इदं जगत्कारणत्वं जन्मादीनां मध्ये एकैक निरूपितं परस्पर निरपेक्षं स लक्षणत्रयमेव श्रुत्यभिमतं न तत्रितयनिरूपित कारणत्वरूपमेकं लक्षणमित्यर्थः ।
त्रयपदमनेक परं न तु त्रित्वनियमपरं ततोप्याधिक्यस्य शकावसरेदशितत्वादिति बोध्यम् ।
जगत्संहर्तृत्वादेः प्रत्येकं ब्रह्मलक्षणत्वे सूत्रकारादि सम्मतिमाह ।
अत एवेति ।
अत्रादि पदेन

अन्तर्याम्यधिकरणजगद्वाचित्वाधिकरणयोस्सङ्ग्रहः ।
अयमर्थः कठवल्यां पठ्यते यस्य ब्रह्म च क्षत्रं चोभे भवत ओदनं मृत्युर्यस्योपसेचनङ्क इत्थावेदयत्र स इति अत्र ब्रह्मक्षत्रयोः प्रयुक्त ओदनशब्दस्तावन्नमुख्यः किन्तु गौणः लोके ओदनशब्दमुख्यार्थस्पादनीयत्व प्रसिद्धेरदनीयत्वेन गुणेन तयो रोदनशब्दः प्रवर्तते तथा च यस्य ब्रह्मक्षत्रे ओदनवददनीये इत्युक्तौ यछब्दार्थस्यातृत्वं प्रतीयते ।
अनेनैवाभिप्रायेणोक्तं सूत्रे ।
अतेति ।
ओदनपद वाच्यार्थस्पादनीयत्वं द्विविधमस्तिभुजि क्रियाकर्मत्वात्मक भोज्यत्वरूपमेकं विनाश्यत्वरूपमपरम् परन्तु भोज्यत्व गुणः प्रसिद्धः न तु विनाश्यत्वगुणः गौणप्रयोगे च प्रसिद्धगुण एव गृह्यते ।
यथा अग्निर्माणवक इत्यत्राग्नि गत शुचित्वादि गुण एवोपादीयतै प्रसिद्धत्वान्न तु तद्गतोपि विनाश्यत्वादि गुणः ।
एवं प्रकृतेपि लोकप्रसिद्धि वलाद्भोज्यत्व गुण एवोदन शब्दात्प्रतीयते अस्ति च ब्रह्मक्षत्रयोरपि स्त्रीपिण्डरूपयोर्भोज्यत्वं पुमांसं प्रतिब्रह्मक्षत्रयोश्च भोज्यत्व प्रतीतौ सत्यां तत्प्रतिसम्बन्धिनियच्छब्दार्थे पूर्वं प्रतीतमतृत्वं भोक्तत्वरूपं जीवलिङ्गम्पपर्यवस्पति यदात्वोदन पदस्य मृत्यूपसेचन पद सन्निधानात् ।
ब्रह्मक्षत्रयोर्विनाश्यत्व गुणः स्वीक्रियते न तु भोज्यत्वगुणः स्त्रीपिण्डरूपब्रह्मक्षत्रियकर्मकभुजि क्रियायां मृत्योरुपसेचनत्वा सम्भवेन मृत्युर्यस्योपसेचनमित्यंशस्यानन्वय प्रसङ्गाअत् ।
ब्रह्मक्षत्रयोर्विनाशने तु मृत्योस्सहायत्वमस्तीति न तदनत्वय प्रसक्तिः तदा तत्प्रतिसंषन्धिनिपच्छब्दार्थे पूर्वं प्रतीतमतृत्वं

संहर्तृत्व रूपं पर्यवस्यति विनाश्यत्व गुणग्रहण यक्षेत्वयं विशेषो लभ्यते ।
लोके हि दध्यादिरूपमुपसेचनं स्वमिश्रितान्नादिनाशे साधनं दृष्टमिति मृत्यावुपसेचनपद प्रयोगवलात्समृत्युकस्य चराचरात्मकस्य जगतो विनाशनं प्रतीयते तदनुसारात् ।
ब्रह्मक्षत्रियपदयोरजहल्लक्षणया कृत्स्नजगत्परत्वं च प्रतीयते तत्प्रतिसम्बन्धिन्यपि यच्छब्दार्थे कृत्स्न जगत्संहर्तृत्वरूपं ब्रह्मलिङ्गं भाति ।
एवं स्थिते प्रथममदनीयत्वगुणयोगात् ।
प्रतीतोऽता किं जीवः उतपरमात्मेति संशयः तत्र पूर्वपक्षः ॥

जीव एवेति लोकप्रसिध्यनुसारेणातृत्वस्य भोक्तृत्वरूपता प्रतीतेर्न परमात्मा अनश्रविति वचनेन तस्य भोच्छृत्वनिषेधादिति सिद्धान्तस्तु अता परमात्मा कुतः चराचरग्रहणात् ।
मृत्यूपसेचनपदानुरोधेन पूर्वोक्तरीत्या अतृत्वस्य चराचरात्मक सकलजगत्संहर्तृत्वरूपत्व प्रतीतेर्न च परमात्मनो न्यस्य जगत्संहर्तृत्वं सम्भवति न च लोकप्रसिद्धि वलादतृत्वं भोक्तृत्वं रूपं भातीत्युक्तमिति वाच्यं तत्प्रसिध्यपेक्षया वाक्यशेषाधीन विनाश्यगुणप्रसिद्धेः शीघ्रतरत्वेन वलवत्वादतोतापरम्पवेति निर्णयः स संहर्तापरमेश्वरो यत्र निर्विशेषे

भेदकल्पनया वर्तते ।
तं निर्विशेषं परमात्मानमित्था इत्थं को वेदन कोपीति तस्य दुर्विज्ञेयत्वमुदाहृत मन्त्रचतुर्थपादेन विवक्षितमिति बोध्यम् ।
अन्तर्याम्यधि दैवादिषु तद्धर्म व्यपदेशात् ।
य इमं च लोकं परं च लोकं सर्वाणि च भूतानि योन्तरोयमयतीत्युपक्रम्ययः पृथिव्यां तिष्टनित्यादिना कांश्चित्पर्यायानुत्कास्त्यधिदैवतमित्युपसंहृत्य पुनः यः सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन यः सर्वेषु लोकेषु यः सर्वेषु देवेषु यः सर्वेषु यज्ञेष्वित्पादयः ।
केचन पर्यायाः काण्वमाध्यन्दिन पाठभैदेनाम्नाताः ।
तत्राधिदैवादिषु देवभूतलोकवेदयज्ञदिषु श्रुतोन्तर्यामीपरमात्मा कुतः तद्धर्मव्यपदेशात् ।
तद्धर्मस्य परमात्मधर्मस्य विशेषेण सर्वस्थिति कर्तृत्वरूप सर्वनियन्तृत्वस्य येन जातानि जीवन्तीति श्रुतिसिद्धस्य वाक्योपक्रमेय इमं च लोकमित्यादिना व्यपदेशान्न जीवादिरन्तर्यामीतस्योक्त धर्मासम्भवादिति सूत्रार्थः जगद्वाचित्वात् ।
कौषीतकी ब्राह्मणे वालाक्य जातशत्रुसंवादेवालाकि

ब्राह्मणं प्रति अजानशत्रोर्वचनं श्रूयते ।
यो वै वालाक एतेषां पुरुषाणां कर्तायस्य चैतत्कर्मसवैवेदितव्यः ।
पुरुष इति ।

अत्र वेदितव्यत्वेन श्रुतः पुरुषजीवः परोवेति संशये जीव इति पूर्वपक्षः पुरुषपदस्पर्जावैरूढत्वात् पुण्यो वै पुण्येन कर्मणा भवति कर्महैवतदूचतुरित्यादौ वेदे लोके च पुण्यकर्मायं यतः सुखीवर्तत इत्यादौ कर्मपदस्य धर्मादौ प्रयोगदर्शनेन तत्र रूढत्वाच्च ऊचतुः ।
आर्तभाग याज्ञवल्क्यावित्यर्थः ।
कर्मसम्बन्धी पुरुषो जीव एव न परमात्मा तस्य धर्माद्यभावान्न चैतेषां पुरुषाणां कर्तेति वाक्येन वेदितव्य पुरुषस्य प्रकृतादित्य चन्द्रादि पुरुष कर्तृत्वमुच्यमानं जीवे कथं सम्भवतीति वाच्यम् ।
भोगोपकरणभूतात् ।
आदित्यादि पुरुषान् ।
प्रतिभोक्तुर्जीवस्यादृष्टद्वाराकर्तृत्वोपपतेरत एव यस्य चैतत्कर्मेति वाक्यं सफलमदृष्टद्वारा प्रकृतपुरुष कर्तृत्वोपपादकत्वादित्येवं प्राप्ते सिद्धान्तः कर्मशब्दस्य न धर्मादौ रूढिश्चलनात्मकं कर्मेति प्रसिध्यनुरोधेन

परिस्पन्दे तस्य रूढत्वात् ।
कथं तर्हि ध्र्मादौ तत्प्रयोगनिर्वाहः विहित प्रतिषिद्ध रूपदेहादि परिस्पन्दजन्ये धर्मादौ लक्षणया प्रयोगोपपतेः ।
न च देवता ध्यानादि रूपमनोमात्र व्यापारजन्ये धमादौ परिस्पन्दजन्यत्वाभावेन लक्षणया प्रयोगे सति परिस्पन्द इव धर्मादावपि रूढिरपरिहार्येति वाच्यम् ।
तर्हि प्रकृते विनिगमनाविरहेण रूढेरनुन्मेषे सति क्रियते इति कर्मेति व्युत्यत्याकर्मपदं कार्यमात्रमाह ।
एतत्पदमपि प्रत्यक्षाद्युपस्थित वस्तुमात्रमाह ।
प्रकृतस्य तत्परामर्श योग्यस्य कस्यचिदभावात् ।
तथा च ।

एतत्कृत्स्नं जगद्यस्य कर्मकार्यमित्यर्थलाभेन वेदितव्य पुरुषस्याशेषजगदुत्पति कर्तृत्वं सिध्यति तच्च ब्रह्मलिङ्ग आदित्यादि पुरुषकर्तृत्वमपि न मुख्यं जीवस्य सम्भवति ।
एतेषां पुरुषाणां कर्तेत्यत्र मुख्यकर्तृ ग्रहणसम्भवे गौणकर्तृ ग्रहणायोगात् ।
न चाशेषजगत्कर्तृत्वोक्तौ तत एव आदित्यादि कर्तृत्वस्यापि लाभात् ।
पृथक् तदुक्तिर्व्यर्थेति वाच्यम् ।
मन्त्रार्थवादादिषु आदित्य चन्द्रादि

४१ब्) पुरुषाणां महामहिम सङ्कीर्तनेन तेषु सञ्जात परब्रह्मत्व भ्रान्ति निवर्तकत्वेन पृथगुक्ति साफल्यात् ।
पुरुषपदस्यापि न जीवे रूढिः ।
पूरणात् पुरुष इति कॢप्तयोगेनैव कृत्स्नजगद्व्यापिनि ब्रह्मणीवकृत्स्न शरीरव्यापिनि जीवेपि प्रयोगोपपत्या तत्र रूढेरकल्पना तत्कल्पनेपि योगवत् रूढेरपि जीवब्रह्मसाधारणे चेतनमात्रे कल्पनोपपतेश्च न पुरुषश्रुतिर्जीवपक्षयातिनी ।
श्रुतिपाठे क्वचित् पुरुषपदाश्रवणाच्च ।
तथा चायं सूत्रार्थः ।
वेदितव्यः पुरुषः परमात्मा कृत्स्न जगत्कर्तृत्वान्न च हेत्वसिद्धिः कर्मपदस्य जगद्वाचित्वातस्माद्वेदितव्यः पुरुषः परमात्मेति सिद्धमेवं च सर्वसंहर्तृत्वादिकमित्यत्र आदिपदेनान्तर्याम्यधिकरणोक्त सर्वनियन्तृत्वरूप सर्वस्थिति कर्तृत्वं जगद्वाचित्वाधिकरणोक्तं सर्वजगदुत्पति कर्तृत्वं च गृह्यते ॥

अन्ये तु जन्मकारणत्वस्य स्थिति कारणत्वस्य च निमित्तकारण साधारण्यादुपादानत्व प्रत्यायनाय प्रपञ्चस्य ब्रमणिलयो दर्शितः ।
अस्तु ब्रह्मजगदुपादानम् ।

तज्जन्मनि चट जन्मनि कुलालवत् ।
तत्स्थितौराज्यस्थेम्निराजवच्चोपादानादन्यदेवनिमित्तं भविष्यतीति शङ्काव्यवच्छेदाय तस्यैव जगज्जन्मजीवन नियामकत्व मुक्तम् ॥

ननु यत इत्यादि श्रुत्या जीवव्यावृतेश्वरस्य तत्पदवाच्यस्य ब्रह्मणो लक्षणमुक्तमिति तात्पर्य वर्णनमयुक्तम् ।
तद्विजिज्ञास स्वतद्ब्रह्मेति वाक्यशेषानुसारेण श्रुतेर्वाक्यार्थभूताद्वितीय जिज्ञास्य ब्रह्मलक्षण प्रतिपादाकत्वस्यैवावगमादित्याशङ्क्य श्रुतेस्तथा भूतब्रह्मलक्षणपरत्वमुपगच्छताम्मतमाह ।
अन्ये त्विति ।

चेतनाचेतनात्मक कृत्स्नभूतोपादानत्व प्रतिपतिर्हि ब्रह्मणो अद्वितीयत्व बोधहेतुः ।
न च चेतनानां नित्यत्वात् ।
कथं तदुपादानत्वं ब्रह्मण इति वाच्यम् ।
तेषां स्वरूपेण नित्यत्वेपि शरीरद्वयविशिष्टतया कार्यत्वोपगमात् न चैवमपि ब्रह्मापेक्षया द्वितीयस्य तत्कार्यस्य विद्यमानत्वात् कथं तदुपादानत्वमद्वितीयत्व प्रत्यायकमिति वाच्यं कार्यस्य हि उपादानमेव वास्तवं स्वरूपं न तु तदतिरिक्तं वास्तवं स्वरूपमस्तिनामरूपात्मक जगद्रूपं तु मिथ्याभूतमित्यारम्भणाद्यधिकरणेषु व्यवस्थापितत्वात् ।
अतस्सर्वोपादनत्वं सर्वस्य वास्तवं स्वरूपं ब्रह्मैवेति बोधनद्वारा ब्रह्मणोवास्तवा द्वितीयत्वबोधहेतुर्भवति ।
अद्वितीय ब्रह्मबोधश्च मुक्तिहेतुरिति मुक्ति प्रयोजनक ब्रह्मा द्वितीयत्व बोधहेतु भूतोपादानत्व प्रत्यायनार्थं यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति श्रुति भागेन ब्रह्मणि सर्वभूतलयो दर्शित इत्याह ।
उपादानत्वेति ।

ननु घटाद्युपादाने मृदादौ घटादिलयाधारत्ववजन्मादिकारणत्वस्यापि सत्वेन तद्बलादप्युपादानत्व प्रत्ययः स्यादिति नेत्याह ।
जन्मकारणत्वस्येति ।

निमित्तं कुलालदण्डचक्रादि ।
तर्हि श्रुतौ जन्मादिकारणत्व प्रतिपादनं व्यर्थं लयमात्र प्रतिपादनादेवेष्टसिद्धेरिति नेत्याह ।
अस्त्विति घटजन्मन्युपादानमृदतिरिक्तकुलाल इव जगज्जन्मन्यपि उपादान ब्रह्मापेक्षया अन्यत्कर्तृरूपं निमितं भविष्यतीति भ्रमव्यवच्छेदाय तस्यैव ब्रह्मणः श्रुतौ जगज्जनन कर्तृत्वमुक्तं तथा राज्यस्थेम्निपालनरूपे पालनीय प्रजाद्युपादानाति रिक्त राजवज्जगतः स्थितौ जगदुपादान ब्रह्मापेक्षया अन्यन्निमितं नियन्तृतया स्थिति हेतुभूतं भविष्यतीति शङ्का व्यवछेदाय तस्यैव ब्रह्मणो जगज्जिवननियामकत्वं श्रुत्या उक्तमित्यर्थः ॥

तथा चैकमेवेदं लक्षणमभिन्ननिमितोपादानतयाऽद्वितीयं ब्रह्मोपलक्षयतीत्याहुः ब्रह्मणश्चोपादानत्वमद्वितीय कूटस्थ चैतन्यरूपस्य न परमाणूनामिवारम्भकत्वरूपं न वा प्रकृतेरिव परिणामित्वरूपं किन्तु अविद्यया वियदादि प्रपञ्चरूपेण विवर्तमानत्वलक्षणम् ॥

तथा चेति जगज्जननजीवननियामकत्वाभ्यां जगदुपादान ब्रह्मण एवतन्निमितत्वप्रतीतौ सिद्धायामित्यर्थः इदं श्रुत्युक्तं लक्षणमेकं स देवाभिन्ननिमितोपादानत्वे पर्यवस्पदद्वितीयं ब्रह्मलक्षयति ब्रह्मव्यतिरिक्तवस्त्वस्तित्वशङ्का निराकरणद्वारेण ज्ञापयति न तु प्रत्येक लक्षणं सदित्यर्थः ।
निमित्तं च तदुपादानं चेति निमितोपादानम् अभिन्नं च तन्निमितोपादानं चेति पुनः कर्मधारयः आद्यकर्मधारया देवनिमितोपादानयोरभेदे सिद्धेपि पुनरभिन्नपदं कर्मधारयावगताभेद ऐक्यलक्षण एव न नीलोत्पलादौ गुणगुणिनोरिव तादात्म्यरूप इति ज्ञापनार्थमिति बोध्यम् ।
ननु यत इति पञ्चमी श्रुत्या सर्वभूतलयाधारत्व लिङ्गे न च निश्चितं ब्रह्मण उपादानत्वं प्रधानस्येव परिणामित्वरूपं वा परमाणूनामिवारम्भकत्वरूपं वा रज्वादेरारोपित सर्पाद्युपादानस्येव जगद्रूपविवर्ताधिष्ठानत्वरूपं वा वाच्यम् ।
तत्र नाद्यः ब्रह्मणः कूटस्थ त्वात् परिणाम वा देहि परिणामपरिणामिनोर्वास्तवा भेदस्वीकारेण ब्रह्मणः परिणामित्वे परिणामजन्मादयोपि ब्रह्मणि प्रसज्येरन् ।
तथा च जन्ममरणादि विकारशून्यत्वलक्षणं श्रुति सिद्ध कूटस्थत्वं तस्य भज्ये ततश्च कूटस्थ त्वात् तस्य परिणामित्वं न सम्भवति ।
न द्वितीयः अद्वितीयत्वात् ब्रह्मणः ब्रह्मणः स द्वितीयत्वे हि परमाणु द्वयसंयोगवदसमवापि कारणलाभसम्भवादारम्भकत्वं भवेदित्याशयेनाह ।
ब्रह्मणश्चेति ।
तृतीय प्रकारः परिशिष्यत इत्याह ।
किन्त्वित्यादिना ॥

वस्तुनस्तत्समसताकोन्यथाभावः परिणामः ।
तदसमसता को विवर्त इति वा कारण स लक्षणोन्यथा भावः परिणामः ।
तद्विलक्षणो विवर्त इति वा कारणाभिन्नं कार्यं परिणामः ।
तदभेदं विनैव तद्व्यतिरेकेण दुर्वचं कार्यं विवर्त इति वा विवर्तपरिणामयोर्विवेकः ।
अथ शुद्धं ब्रह्मोपादानमिष्यते ।
ईश्वररूपं जीवरूपं वा ।
अत्र सङ्क्षेप शारीरकानुसारिणः केचिदाहुः शुद्धमेवोपादानं जन्मादि सूत्र तद्भाष्ययोरुपादानत्वस्य ज्ञेय ब्रह्मलक्षणत्वोक्तेः ।
तथा चात्मनः आकाशः सम्भूत इत्यादिकारण वाक्येषु शवलवाचिनामात्मादि शब्दानां शुद्धे लक्षणैवेति ॥

ननु ब्रह्म तद्विवर्तप्रचंयोरभेदस्सिद्धान्ते उपेयते आरम्भवादे तु आरभ्यम् आरम्भकादत्यन्तभिन्नमुपेयते इति आरभ्य विवर्तयोर्भेदः स्पष्टः सिद्धान्त इव परिणाम वादेपि साङ्ख्याद्यभिमते परिणामपरिणामिनोरभेदाभ्युपगमात विवर्तपरिणाअमयोर्भेदः कथमवगन्तव्य इत्याशेक्यलक्षणभेदादित्याह ।
वस्तु न इति ।
वस्तु न उपादानत्वाभि यतस्य ।
अन्यथा पूर्वरूपा पेक्षयारूपान्तरेण भावः भवनम् अवस्थानम् ।
अन्यथा भावः ।
अवस्थाविशेष इति यावत् ।

तत्समसत्ता कः तेन वस्तुना समासत्ता यस्य अन्यथा भावस्य स तथा ।
तथा च उपादानत्वाभिमत वस्तुसत्ता समानसत्ता कत्वे सति ।
तदवस्थाविशेषरूपत्वं तत्परिणामत्वमिति परिणामलक्षणं पर्यवस्यति ।
तत्र विवर्तवारणाय सत्यं तम् ।
घटस्य तं तु परिणामत्व वारणाय विशेष्यं विवर्तलक्षणमाह ।
तदिति वस्तुनस्तदसमसता कोन्यथा भावो विवर्त इति सम्बन्धः ।
उपादानत्वाभिमत वस्तुसत्ता विषमसता कत्वे सति तदवस्थाविशेषरूपत्वं तद्विवर्तत्वमिति विवर्तलक्षणम् ।
उपादानत्वाभिमत मृद्वस्तु सताविषमसत्ताकत्वं चैतन्यस्याप्यस्तीति तस्य मृद्वस्तुविवर्तत्ववारणाय विशेष्यम् ।
परिमाणवारणाय सत्यं तं ब्रह्मचैतन्यस्य पारमार्थिकी सत्ता घटादि प्रपञ्चस्य व्यावहारिकी सत्ताशु ॥

कैवसता न तदतिरिक्तेति मत्तसाधारण्येन लक्षणान्तरमाह ।
कारण स लक्षण इति ।
उपादानत्वाभिमत वस्तु सलक्षणत्वे सति तदवस्थाविशेषत्वमिति ।
परिणामलक्षणम् अत्र स लक्षणं जडरूपं बोध्यं परिणामपरिणामिनोर्जडत्व नियमात् ।
न काप्य व्याप्ति शङ्का मृद्वस्तुनो घटपरिणामत्ववारणाय विशेष्यं प्रपञ्चस्य संवित्यपरिणामत्ववारणाय सत्यं तं विवर्तलक्षणमाह ।
तदिति ।
उपादानत्वाभिमत

वस्तुविलक्षणत्वे सति तदवस्थाविशेषत्वं तद्विवर्तत्वमिति विवर्तलक्ष्णमत्र चित्व जडत्वरूप वैलक्षण्यं विवक्षितं वियदादि प्रपञ्चवत् शुक्तिरजतादेरपि ततदवछिन्नचैतन्य एवाध्यासाङ्गीकाराज्जडमात्रे चैतन्यविवर्ते तद्विलक्षणत्वमस्तीति लक्षणसङ्गतिः ।
उपादानत्वाभिमत जडविलक्षणे चैतन्ये जडविवर्तत्ववारणाय विशेष्यं मृत्परिणामे घटादौ मृद्विवर्तत्व वारणाय सत्यं तम् ।
प्रकारान्तरेण विवर्तपरिणामयोर्लक्षणमाह ।
कारणाभिन्नमिति ।
कारणत्वाभिमत वस्त्वभिन्त्तत्वे सति तत्कार्यत्वं तत्परिणामत्वं वियदादौ ब्रह्मकार्यत्वमस्ति तत्परिणामत्वं तु नास्तीति तद्वारणाय सत्यं तं ब्रह्मप्रपञ्चयोरारोपिता भेदसत्वेपि लक्षणे विवक्षितस्य धर्मि द्वय समान स्वभाव भेदस्याभावान्नाति व्याप्तिः ।
परिणामवादे मृदोपि घटाभिन्नत्वमस्तीति तस्याः घटादि परिणामत्व वारणाय विशेष्यम् ।
तदभेदमिति वस्तुतस्तद भेदं विनैवेत्यर्थः ।
व्यतिरेकोभेदः अस्मिन् ।
लक्षणे कार्यत्वमविवक्षितम् ।
अनाद्य

विद्यादेरपि विवर्तत्वाङ्गीकारात् ।
यद्वा कार्यरूपस्यैव विवर्तस्येदं लक्षणम् ।
तथा च उपादानत्वाभिमत वस्तुतः सकाशाद्वस्तुतो भेदाभेदाभ्यां दुर्निरूपत्वे सति कार्यं कार्यरूपविवर्तलक्षणमत्रा विद्यां प्रति उपादानत्वाभिमत चैतन्याद्वस्तुतो भेदाभेदाभ्यां निरूपयितुमशक्यायामविद्याया प्रतिव्याप्ति वारणाय विशेष्यम् ।
आरम्भवादे उपादानादभेदेन दुर्मिरूपकार्ये अतिव्याप्ति वारणाय भेदेत्युक्ते परिणामवादे उपादानात् ।
भेदेन दुर्निरूपकार्ये अतिव्याप्ति वारणायाभेदेत्युक्तम् ।
सिद्धान्ते कार्यकाकारणयो भेदोपगमादसम्भववारणाय वस्तुत इत्युक्तम् ।
ननु कार्यकारणयोर्वस्तुतो भेदाभेदौ कथं दुर्निरूपाविति उच्यते ।
तत्र तयोर्भेदस्तावत् दुर्निरूपः ।
निम्नोन्नतादि युक्तमृद्वस्तु व्यतिरेकेण घटा ॥

क्ति रजतादेः प्रातिभासिकी सतेति सता त्रैविध्याङ्गीकारमते लक्षणभेद उक्तः ब्रह्मणि घटादौ शुक्तिरजतादौ च सर्वत्र ब्रह्मस्वरूपभूता ए ॥

द्यनुपलम्भात् ।
संयोगविशेषयुक्ततन्त्वतिरेकेण पदानुपलम्भाच्च मृद्घटः तन्तवः पटः सुवर्णं कुण्डलमित्यादिना सामानाधिकरण्याच्च ।
न हि वस्तुतोभिन्नयोस्सामानाधिकरण्य प्रत्ययः सम्भवति ।
किं च कारकव्यापारात् पूर्वं मृदादौ घटादेरऽसत्वेशशशृङ्गादिवदुत्पत्यनुपपत्तेः ।
उत्पति क्षणात् पूर्वसंसतः कार्यस्य उत्पति क्रियां प्रतिकर्तृत्वानुपपतेश्च ।
पूर्वसिद्धस्यैव कर्तृत्व दर्शनात् ।
उत्पति क्षणे उपादानेन सहकार्यस्य सम्बन्धानुपपतेश्च पूर्वक्षणे कार्यस्यासत्वात्पूर्वसिद्धयोरेव हि पश्चात्सम्बन्ध सम्भवः ।
अन्यथा शशशृङ्गादेरपि कारणसम्बन्धस्य दुर्वारत्वात् कारकव्यापारात्पूर्वं कार्यस्य तुछवैलक्षण्यानङ्गीकारे तद्वदेव पश्चादात्मलाभा सम्भवस्य दुर्वारत्वाच्च सिद्धे च प्राक् कार्यस्य सत्वे प्राक्काले कार्यकारणयोर्भेदे मानाभावादभेदे सिद्धौ पश्चादपि तयोरभेद एव स्वीकर्तव्य इति कार्यकारणामेदवादिनः ।
साङ्ख्यादयः तद्भेदवादिनस्तार्किकादयस्तु वदन्ति ।

कार्यकारणयोरभेदो न सम्भवति तद्भाव विरोधात् ।
न हि तस्यैव तत्कार्यत्वं तत्कारणत्वं च सम्भवति ।
अर्थक्रियाभेदाभावप्रसङ्गाच्च न हि जलाहरणाद्यर्थ क्रियामृद्वस्तुनस्सम्भवति घटोत्पतेः ।
प्रागपि तत्प्रसङ्गात् ।
नापि मृदोर्थ क्रिया घटस्य सम्भवति मृद्धद्घटस्यापि घटोत्पादकत्व प्रसङ्गात् ।
कार्यस्य कारणव्यापारात्पूर्वं सत्वे च कारकव्यापार वैयर्थ्य प्रसङ्गात् ।
तदा मृद्वदेवोपलम्भ प्रसङ्गाच्च ।
तदुक्तं पञ्चदश्याम् ।
स घटो न मृदो भिन्नो वियोगे सत्यनी क्षणात् ।
नाप्यभिन्नः पुरापिण्डदशायाम न वेक्षणात् ।
इति ।
वियोगे सति मृदः सकाशात् ।
बुध्याविवेचने क्रियमाणे इत्यर्थः ।
एवं कार्यकारणयोर्मेदवादिभिरभेदवादिभिश्च दर्शितः परस्परं प्रतिक्षेप्तुमशक्यैर्न्यायैः कार्यस्य कारणाद्भेदाभेदाभ्यां प्रागुत्पतेः ।
सत्वासत्वाभ्यां च दुर्निरूपत्वात् ।
तस्यानृतत्वं सिद्धं कारणं तु कार्योत्पतेः पूर्वकाले कार्यकाले कार्यनाशकाले चानुवर्तमानं कार्यात् भेदेन सत्वेन च निरूपयितुं

शक्यत्वात् सत्यमेव कार्यापेक्षया एवं मृदादेरवान्तरकारणस्य तत्तत्कार्यापेक्षया सत्यत्वे सिद्धेपि परमार्थ सत्यत्वं नोपेयते श्रुत्या ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य सर्वस्यैव वाधितत्वात् ।
ब्रह्मणस्तु परमार्थ सत्यत्वं सदात्मनो वाधशून्यत्वात् ।
अभ्युपगम्यते ।
अत एव जगत्कारणस्य सत्यत्वे मृदादि सत्यत्वम् ।
जगतो मिथ्यात्वे च मृदादि कार्यस्य घटादेरनृतत्वं च दृष्टान्त्तत्वेन श्रुत्या उपादीयते तदुक्तं पञ्चदश्याम् ।
एवं मायामयत्वेन विकारस्यानृतात्मतां विकाराधारमृद्वस्तु सत्यत्वं चाब्रवीच्छ्रुतिरिति श्लोके विकारानृतत्वादौ पूर्वाक्त न्यायकलाप ।
एवं शब्दार्थः दृष्टान्तत्वेनेति शेषः ।
उक्तं च भामतीति बन्धने ।
तदनेन प्रमाणेन विकारजातस्यानिर्वाच्यतया सिद्धमनृतत्वं कारणस्य निर्वाच्य तया सिद्धं सत्यत्वं च मृतिकेत्येव स्त्यमित्यादिना प्रबन्धेन दृष्टान्ततयानुवदति श्रुतिरिति वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृतिकेत्येव सत्यमिति श्रुतिरित्यर्थः ।
विकारो घटादिर्वाचा घटशरावादिरस्तीत्यादि

शब्देनारभ्यते व्यवह्रियत इत्यारम्भणं वाचा व्यवह्रियत एव न वस्तुतोस्ति विकारस्तस्य दुर्निरूपत्वादिति भावः ।
कथं तर्हि मृद्वस्तुनस्सकाशात् घटादिजीत इति कार्यकारणयोर्भेदव्यवहार इत्यत आह ।
नामधेयं भेदव्यवहारो नाममात्रम् अर्थशून्यः ।
यथाराहोः शिरः पुरुषस्य चैतन्यमिति व्यवहारः विकारवत् भेदोप्यनिर्वचनीय इति भावः ।
किं तर्हि सत्यं तत्राह ।
मृतिकेति अनेन मृतिकात्वेन रूपेण घटशरावादि विकारेषु प्रतीयमानं कारणरूपं वस्तुसत्यं विकारसत्यत्वमेव कारेण व्यवछिद्यते तत्सिद्धं दुर्वचत्वं कारणाद्भेदाभेदाभेदाभ्यां कार्यस्येति ।
पृच्छति अथेति ।
ननु वाक्यार्थ भूतशुद्ध ब्रह्मण एव श्रुतौ लक्षणमुक्तं तद्विजिज्ञासस्वेति वाक्यशेष लक्षणीयस्य ब्रह्मणो जिज्ञास्यत्वाभिधानात् ।
तथा च निश्चितार्थे प्रश्नानुपपतिरिति चेन्न ।
यथा शुद्धस्य जिज्ञास्य त्वम् ।
एवं तत्वं पदार्थभूतयोर्जीवेश्वरयोरपि शुद्ध ब्रह्मप्रतिपति हेतुत्वेन जिज्ञास्य त्वमस्ति तथा

तयोरपि वक्ष्यमाणरीत्याभिन्न निमितो पादानत्वं च सम्भवतीति ।
जिज्ञास्य त्वकारणत्वयोः साधारणत्वेन प्रश्नोपपतेरिति भावः ।
जीव ईशो विशुद्धाचित् तथा जीवेशयोर्भिदा ।
अविद्या तच्चित्तोर्योगष्षडस्माकमनादय इति सम्प्रदायविद्वचने चैतन्यत्रैविध्यस्यैव प्रसिद्धत्वातदनुसारेण त्रेधः प्रश्नः ।
सामान्यज्ञनस्य विशेषवुभुत्सा हेतुत्वात् ब्रह्मणः सामान्यरूपेणोपादानत्वज्ञानानन्तर्यमथ शब्दार्थः प्रश्नो वा तदर्थः ।
ईश्वररूपं जीवरूपं वा ब्रह्मनोपादानमिति एव कारार्थः ।
जन्माद्यस्य यत इति सूत्रं जन्म आदिरस्येति बहुब्रीहिः जन्मस्थितिभङ्गम् अन्यपदार्थः ।
जन्मादीति नपुंसकैक वचनेन ।
अन्यपदार्थे समाहार द्वन्द्व सूचनादन्य पदार्थ भूतजन्मस्थिति भङ्गेष्वितरेतरयोगद्वन्द्वाश्रयणे तु जन्मादय इति सूत्रापतेः ।
जन्म न आदित्वं च जायमान पदार्थेषु स्थितिभङ्गावपेक्ष्य दृष्टमिति सूत्रे जन्मनः प्राथम्यरूपादित्व निर्दशः ।
अस्येति सर्वनाम्ना सूत्रकर्तुर्बुद्धिस्थ सकलप्रपञ्चनिदेशः षष्ट्या च जगतो

जन्मादेश्च सम्बन्धनिर्देशः ।
यत इति कारणनिर्देशः सूत्रे तत्पदाध्याहारः पूर्वसूत्रात् ब्रह्मपदानुषङ्गः ।
तथा च यतः कारणादस्य जगतोजन्मान्दि तद्ब्रह्मेति सूत्रार्थः ।
ज्ञेय ब्रह्मेति वाक्यार्थ भूतशुद्ध ब्रह्मण एव प्राधान्येन लक्षणीय त्वात् ।
तस्यैव जन्मादि सूत्रे लक्षणमुच्यते ।
अथातो ब्रह्मजिज्ञासेति पूर्वसूत्रे शास्त्रविषय समर्पकेण ब्रह्मपदेन शुद्धब्रह्मण एवोपात्तत्वेन तस्यैव लक्षणाकाङ्क्षणाच्चेति भावः ।
नत्वात्मन आकाशः सम्भूतः सोकामयतयस्सर्वज्ञः सर्वविदित्यादिकारण वा कोषु ईश्वररूप ब्रह्मणकारणत्वमुच्यते न शुद्धस्य तस्य कामयितृत्व सर्वज्ञानकर्तृ ॥

विवरणानुसारिणस्तु यः सर्वज्ञः सर्ववित् यस्य ज्ञानमयं तपः तस्मादेतद्ब्रह्मनामरूपमन्नं च जायत ।
इत्यादि श्रुतेः ।
सर्वज्ञत्वादि विशिष्टं मायाशवलमीश्वर रूपमेव ब्रह्मोपादानम् ।
अत एव भाष्यें तस्तद्धर्मोपदेशात् सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशादित्याद्यधिकरणेषु सैव ऋक् तत्साम तदुक्थं तद्यजुस्तद् ब्रह्म सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः

सर्वरस इत्यादिश्रुत्युक्तं सर्वोपादानत्वप्रयुक्तं सर्वात्मकत्वं जीवव्यावृतमीश्वरलिङ्गमित्युपवर्णितम् ॥

त्वाद्यनुपपतेरतस्तद्वाक्यगतात्मपद तत्पद सर्वज्ञादि पदानां शबलवाचित्वात् ।
न कारण वाक्येभ्यः शुद्धस्योपादानत्व सिद्धिरितिरेनेत्याह ।
तथा चेति ।
जन्मादि सूत्र तद्भाष्ययोः स्वारस्येन शुद्धस्योपादानत्वावगमे सतीत्यर्थः ।
लक्षणैव स्वीक्रियते अतः कारणवाक्येभ्यः शुद्धस्य कारणत्वावगतिर्युक्तेति भावः ।
अथ शुद्धं ब्रह्मोपादानमित्यादि प्रश्ने द्वितीयपक्षमादाय प्रतिवचनमुत्थापयति विवरणेति ।
यस्य प्रकृतस्य भूतयोनेः पूर्वमन्त्रोपातं तपः ज्ञानमयं स्वरूपज्ञानविकारः मायावृति प्रतिबिम्बरूपमिति यावत् ।
तस्मात् सर्वज्ञाद्भूतयोनेस्सकाशादे तत्सन्निहितम् ।
अपरकालीनं कार्यरूपमिति यावत् ब्रह्महिरण्यगर्भाख्यं जायत इति श्रुतेरीश्वररूपमेव ब्रह्म उपादानमिति सम्बन्धः ।
न शुद्धं जीवरूपं वेत्येवकारार्थः सर्वज्ञत्वादीत्यादि पदेन सर्ववित्वकाम पितृत्व सर्वेश्वरत्वादीनि गृह्यन्ते मायोपाधिनिरूपितर्विवत्वविशिष्टे सर्वज्ञत्वादि गुणयुक्तं च यदीश्वररूपं ब्रह्मचैतन्यं तदेवोपादानमित्यर्थः ।
अथ शुद्धं ब्रह्मोपादानमिष्यत इति प्रश्नस्य प्रतिवचनावसरे ईश्वररूपमेव ब्रह्मोपादानमित्ये तावति वक्तव्ये तस्य मायाशबलत्व विशेषणमीश्वरोपि शुद्धचैतन्यमेवेति भ्रान्ति निरासार्थं तस्य सर्वज्ञत्वाद्यनेक

विशेषणोपादानं चेश्वररूप ब्रह्मण उपादानत्वे यस्सर्वज्ञ इत्यादिकारणवाक्यानां सर्वेषामैक कण्ठ्यप्रदर्शनार्थमिति मन्तव्यं जीवशुद्ध ब्रह्मव्यावृतेश्वररूप ब्रह्मण ॥

जीवेश्वरानुस्यूत चैतन्यमात्रस्य सर्वोपादानत्वे तु न तज्जीव व्यावृतमीश्वर लिङ्गं स्यात् ।
सङ्क्षेप शारीरकेशवलोपादानत्व निराकरणमपि मायाविशिष्टोपादानत्व निराकरणाभिप्रायं न तु निष्कृष्टेश्वररूप चैतन्योपादानत्व निराकरण परम् ।
तत्रैव प्रथमाध्यायान्ते जगदुपादानत्वस्य तत्पदार्थवृत्तित्वोक्तेः ॥

उपादानत्वे भाष्यसम्मतिमाह ।
अत एवेति ।
ईश्वररूप ब्रह्मण एवोपादानत्वाभ्युपगमा देवेत्यर्थः ।
इत्यादि श्रुत्युक्तं सर्वोपादानत्व प्रयुक्तं सर्वात्मकत्वमीश्वरलिङ्गमित्युपवर्णितं भाष्ये इति सम्बन्धः यस्य सर्वोपादानत्वं तस्य सर्वात्मकत्वमुपादानोपादेययोस्तादात्म्यान्नान्यस्येत्यविवादम् ।
यदि प्रतिबिम्बत्वविशिष्टचैतन्यरूपे जीवे विंवत्व विशिष्टचैतन्यरूप ईश्वरे च विशेष्यतया अनुस्यूत शुद्धचैतन्यरूप ब्रह्मणः सर्वोपादानत्वमिष्यते ।
तदा तस्यैव सर्वात्मकत्वस्यान्नेश्वरस्येति सार्वात्म्यस्य भाष्ये जीवव्यावृतेश्वर लिङ्गत्वोपन्यासो न स्यात् ।
न च विशेष्य भूतशुद्ध ब्रह्मगतं सर्वात्मकत्वं विवत्वविशिष्ट चैतन्यरूपेश्वर लिङ्गतया भाष्ये

वर्णितमिति वाच्यम् ।
तथा सति तस्य जीवव्यावृतत्वं न स्यात् विशेष्य धर्मस्य सर्वात्मकत्वस्य ईश्वरधर्मत्ववज्जीवधर्मत्वस्यापि सत्वादित्याशयेनाह ।
जीवेश्वरानुस्यूतेति छान्दोग्ये श्रूयते ।
य ए * तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषोद्वश्यते हिरण्यण्मशुर्हिरण्यकेशः ।
आप्रणखात् सर्व एव सुवर्ण इत्युपक्रम्य तस्य ऋक् सामर्थगेष्णावित्युक्ता? उतरत्रय एषोन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते सैव ऋक्तत्साम तदुक्थं तद्यजुस्तद्ब्रह्मेति चोक्ता तद्य इमे वीणायां गायन्ति एनं ते गायान्तीति ।
अस्यार्थः आदित्ये अन्तर्यः पुरुषः शास्त्रतो दृश्यते एष हिरण्मयः ज्योतिर्मयः स्वतः प्रकाशचैतन्य स्वरूप इत्यर्थः ।
तस्योपासनार्थं शरीरमाह ।
हिरण्यश्मश्रुरित्यादिना ।
हिरण्यसुवर्णशब्दौ ज्योतिः परौ ।
प्रणखानखाग्नम् आडुः अभिव्याप्तौ तस्य हिरण्मय पुरुषस्य ऋक् सामनीगेष्णौ परिमलौक्तरित्या स्तुति धनीभूते इत्य ॥

गात् तस्यैव पुरुषस्यादित्य स्थानवदुपासनार्थं स्थानान्तरमाह ।
य एषोन्तरक्षिणीति ।
सैव ऋगित्यादौ विधेया पेक्षयालिङ्गव्यत्यासः ।
स एव ऋक् पुरुषः समासामसः उक्थं सः यजुः सः ब्रह्मवेदः ब्रह्मपदम् ऋगाद्यति रिक्त वेदपरम् ।
तथा च गेष्णवाक्येन सर्वदेवात्मकत्वमुक्तं सैव ऋगिति वाक्येन सर्ववेदात्मकत्व

मुक्तम् ।
तथा ये इमे प्रसिद्धागापकाः वीणायां लौकिक पुरुषं गायन्ति तेपि एनं पुरुषं गायन्तीत्युक्त्या इन्द्राद्यात्मकत्ववत् लौकिकपुरुषात्मकत्वमपि सिध्यति ।
तथा च सर्वदेवात्मकत्व सर्ववेदात्मकत्व सर्वलौकिक पुरुषात्मकत्वानिमिलित्वा सर्वात्मकत्वे पर्यवस्यन्ति ।
तिर्यगात्मत्वस्याप्युक्त प्रायत्वात् ।
एवं स्थिते संशयः आदित्ये अक्षिणि चान्तः श्रूयमाणो हिरण्मयः पुरुषः मण्डलाभिमानि देवताविशेषो वा नित्यसिद्धः परमेश्वरोवेति ।
तत्र देवता विशेष एव हिरण्मयः पुरुषस्तस्य संसारित्वेन हिरण्यश्म श्रुत्वादि रूपसत्वोपपतेस्सर्वात्मकत्वस्याप्युपासनार्थं तत्रारोपोपपतेश्च न परमेश्वरः तस्य शरीरा सम्भवादिति प्राप्तम् एवं प्राप्ते ब्रूमः ।
अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशादिति आदित्यादावन्तरवस्थितो हिरण्मयपुरुषो नित्यसिद्ध परमेश्वर इव कुतः तद्धर्मस्य सर्वात्मकत्वस्य सैव ऋक् तत्सामेत्यादावुपदेशात्सर्वात्मकत्वं हि ईश्वरस्यैव धर्मः ।
तस्य सर्वोपादानत्वेन सर्वात्मकत्वो

पपतेर्न च मुख्य सम्भवे सत्यारोप कल्पनान्याय्या परमेश्वरस्यापि साधकानुग्राहार्थमिछावशान्मायागत शुद्धसत्वांश परिणामरूपशरीरसम्भवादुमासहायं परमेश्वरं प्रभुमित्यादि श्रुतिषु जन्मकर्म च मे दिव्यमित्यादि स्मृतिषु च प्रसिद्धत्वाच्चेति निर्णयः ।
सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति प्रकृत्यसक्रतुं कुवीतेति वाक्येन क्रतु शब्दवाच्यमुपासनं विधाय उपास्याकाङ्क्षायां पठ्यते ।
मनोमयः प्राणशरीरः भारूपः सत्यसङ्कल्प आकाशात्मा सर्वकर्मा सर्वकामः ।
सर्वगन्धस्सर्व रसस्सर्वमिदमभ्यातो वाक्यनादर एषम आत्मान्तर्हृदय इति ।
अयमर्थः ।
मनोमयः ॥

र्थः इदम् ऋक्सामगेष्णत्वं समस्त ऋक् सामस्तुत्यत्वरूपं हिरण्मय पुरुषविशेषणं तस्य वेदे ऋक्सामस्तुत्यतया प्रसिद्धेन्द्राद्यात्मकत्वमादाय पर्यवस्यति ।
हिरण्मयपुरुषस्येन्द्रादिभ्यस्साकाशाद्भिन्नत्वे तु तद्विशेषणं न सिध्यति अन्यस्तु ते रन्यविषयकत्वायो ॥

मनः प्रधानः प्राणः शरीरमस्येति प्राणशरीरः ।
भाश्चैतन्यं रूपमस्येति भारूपः सत्याः

अप्रतिहताः सङ्कल्पाः सृष्ट्यादि गोचरा अस्य आकाश वदात्माव्यापकत्व सूक्ष्मत्वादि युक्तं स्वरूपमस्य सर्वाणि कर्माणि क्रियन्त इति व्युत्पत्या कार्याण्यस्य यद्वा भूतगुणगन्धरसादि सन्निधानात्कर्मपदं परिस्पन्द परं सर्वं परिस्यन्दा अस्येत्यर्थः ।
सर्वे कामा इछारूपा अस्य सुखविशेषरूपा वा सर्वे गन्धाः पुण्यरूपाः अस्य पुण्यो गन्धः पृथिव्यां चेति स्मृतेः सर्वे रसाः अस्य इदं दृश्यं सर्वम् अभि आभिमुख्येन तादात्म्येनातः व्यामः वागेव वाकः वाको अस्यास्तीति वा की न वाकी अवाकी वागिन्द्रिय शून्य इति यावत् ।
वाक् ग्रहणं कर्मेन्द्रियाणां मुख्य प्राणस्य च उपलक्षणम् ।
क्रियाशक्तिमत्वाविशेषात् ।
आदरः कामः सोस्य नास्तीत्यनादरः ।
आदरनिषेधेन तत्परिणामि मनोनिषिध्वं भवति मनो निषेधेन च ज्ञानेन्द्रियाणां निषेधस्सिद्धो भवति ।
ज्ञानशक्तिमत्वाविशेषात् ।
अत्र परिस्पन्देछा गन्धरसवत्वं तदा श्रयैर्वायुमतः पृथिवीजलैर्भूतविशेषैस्तादात्म्यं विना न सम्भवतीति सर्वकर्मत्वादि वचनेन अविशेषेण सर्वतादात्म्य

प्रतिपादक सर्वमिदमभ्यात इति वचनेन च मनोमयत्वादि गुणकस्य सर्वात्मत्वं प्रतीयते ।
तच्च ब्रह्मण एवोपपद्यते ।
तस्य सर्वोपादानत्वेन सर्वात्मकत्वोपपतेः ।
न जीवो मनोमयत्वादि गुणकस्तस्य सार्वात्म्या सम्भवात् ।
न च मनोमयत्व प्राणशरीरत्वयोर्जीवधर्मयोर्ब्रह्मण्य सम्भव इति वाच्यं भूततादात्म्येन गन्धादि मत्ववज्जीव तादात्म्येन मनोमयत्वाद्युपपतेरिति ।
सूत्रार्थस्तु मनोमयत्वादि गुणकं ब्रह्मैव उपास्य त्वेनेह निर्दिश्यते कुतः सर्वत्र वेदान्तेषु प्रसिद्धस्य ।
ब्रह्मणः सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति पूर्ववाक्ये स्वशब्देनैवोपदेशादस्मिन्नपि वाक्ये प्राणः शरीरमस्येत्यादि विग्रहवाक्येषु पकृतब्रह्माकर्षक सर्वनामश्रुतीनां सत्वाच्च ब्रह्मैव सगुणमुपास्यमत्रेति सिद्धम् ।
सर्वोपादानत्वे त्विति शुद्धब्रह्मवज्जीवस्य सर्वोपादानत्वोपगमेपि सर्वात्मकत्वं जीवव्यावृतमीश्वरलिङ्गं न स्यादिति ।
तु शब्दार्थः ।
ननु सङ्क्षेपशारिरके मायाशवलस्य उपादानत्वं निरस्तमिति तद्विरोध इत्यत

आह ।
सङ्क्षेपशारीरक इति ।

मायाया अपि बिम्बभूतेश्वर विशेषणतयानुपादानत्वाश्रयकोटौ निवेश एव तत्र दूषितः ।
न तु बिम्बत्वविशिष्ट चैतन्यरूपेश्वरस्य तन्निरस्तमिति न तद्विरोध इत्यर्थः ।
ननु शबलस्योपादानत्वं निराकृत्यजगदुपादातत्वस्य ज्ञेय ब्रह्मलक्षणत्व समर्थन परस्य सङ्क्षेपशारीरक ग्रन्थस्य कथमेवमभिप्रायः कल्पयितुं शक्यते स्वरसतस्तस्य बिम्ब प्रतिबिम्बानुगतशुच ब्रह्मोपादानत्व प्रतिपादनपरत्वावगमादिति नेत्याह ।
तत्रैवेति ।
सङ्क्षेपशारीरक एवेत्यर्थः ।
न च तत्पदार्थ वृतित्वं तत्पदलक्ष्यार्थ वृतित्वं विवक्षितं लक्ष्यार्थश्च शुद्धं ब्रह्मेति न सङ्क्षेपशारीरक ग्रन्थस्य पूर्वापरविरोधः ।
न वाते न बिम्ब भूतेश्वरस्योपादानत्व लाभ इति वाच्यम् ।
लक्ष्यार्थ त्वस्य वाक्यार्थ साधारणतया तत्पदार्थवृत्तित्व विशेषणवैयर्थ्यापतेस्तत्पदार्थवृत्तित्वं तत्पदवाच्यार्थवृत्तित्वमेव वक्तव्यमिति तदविरोधाय सर्वज्ञत्वादि गुणकेश्वरस्य जगत्कारणत्व प्रतिपादक

वहुश्रुत्यविरोधाय च शबलोपादानत्व निराकरणं मायाविशिष्टोपादानत्व निराकरणरूपमेव वक्तव्यमिति न सङ्क्षेपशारीरक विरोध इति भावः ।
तर्हि जन्मादि सूत्र तद्भाष्ययोर्ज्ञेय ब्रह्मलक्षणत्वोक्ति विरोध इति नेत्याह ।
एवं चेति ।
अभिन्ननिमितोपादानत्वरूपलक्षणस्यां तस्तद्धर्माधिकरणभाष्यपर्यालोचनया बिम्बभूते एवावगत्वे सिद्धे सतीत्यर्थः ।
अपि शब्दः ।
एवं चेश्वरगतमपि कारणत्वं तदनुगतमखण्डचैतन्यं शाखा चन्द्रमसमिव तटस्थ तयोपलक्षयितुं शक्नोतीति तस्य ज्ञेय ब्रह्मलक्षणत्वोक्तिरिति मन्यन्ते ।
विपदादि प्रपञ्च ईश्वराश्रित माया परिणाम इति तत्रेश्वर उपादानम् ॥

चैतन्यमित्यनेन सम्बध्यते कारणत्वमित्यनन्तरमीश्वरमितरव्यावृततया बोधयत्सदिति शेषः ।
तदनुगतमिति ।
बिम्बत्वविशिष्टचैतन्यरूपेश्वरानुगतमित्यर्थः ।
अखण्डचैतन्यमिति ।
विशेष्य भूतशुद्धचैतन्यमित्यर्थः ।
तटस्थत्वं च लक्ष्य स्वरूप बहिर्भूतत्वं वा लक्ष्यावृतित्वं वा उपलक्षणत्वं वा बोध्यम् ।
क्व चन्द्र इति ।
प्रष्णे शाखायामित्युतरं भवति ।
तत्र यथा शाखादिगन्तरगतं नक्षत्रव्यावृत्तं चन्द्रमुपलक्षयति

तथा ईश्वर गतं कारणत्वमीश्वरमितरव्यावृततया बोधयत् स तटस्थ तयेश्वरानुगतमखण्डचैत्यन्यमपीतरव्यावृत्तत उपा-उपलक्षयितुं शक्नोत्येवेत्यर्थः ।
ईश्वरगतेनाभिन्ननिमितोपादानत्वेन बिम्बत्व विशिष्ट चैतन्य रूपेश्वरस्य जगदुपादानत्व सम्भव शून्याज्जीवात् ।
तत्कर्तृत्व सम्भव रहितात्प्रधानादेश्च सकाशाद्व्यावृतौ गम्यमानायां सत्यां विशेष्य भूत ज्ञेय ब्रह्मणोपि प्रधानादिव्यावृतिर्गम्यत इत्यभिप्रेत्य तस्य ज्ञेय ब्रह्मलक्षणत्वं जन्मादि सूत्र तद्भाष्ययोस्सङ्क्षेपशारीरके चोक्तमिति भावः ।
एवं तटस्थ लक्षणेन प्रधानादिव्यावृतत्वेनावगतं ब्रह्मकीदृक् स्वरूपं तदिति विशेषजिज्ञासायां सत्यांसत्यज्ञानानन्दात्मकं ब्रह्मेति स्वरूपलक्षणं प्रवर्तते ।
अनेनैवाभिप्रायेण भाष्यकारैरुक्तम् ।
तस्य च निर्णय वाक्यमानन्दाद्ध्येव खल्विमानि भूतानि जायन्त इति यतो वेत्यादि वाक्येन यस्मात् कारणात् ।
इमानि भूतानि जायन्त इत्युक्तम् ।
तद्वस्तुतस्सत्यज्ञानानन्त स्वरूपादानन्दादेवनान्यस्मात्कारणादित्ये तत् हि प्रसिद्धं पूर्ववल्यामिति श्रुत्यर्थः ।
अनेन स्वरूपलक्षणेन बिम्बभूतेश्वरानुगतं तत्पदलक्ष्यं वस्तुतो वाक्यार्थ भूतं ज्ञेयं ब्रह्मविशेषतो निर्धारितं भवति ।
इयं च स्वरूपलक्षणविवक्षामूले अ ॥

खण्डपदेन सूचिता जगत्प्रकृतिभूत मायाप्रतिबिम्ब ईश्वरः ।
माया चेश्वराश्रिता ।
न च प्रतिबिम्बत्वस्य माया कलितत्वात् ।
तद्विशिष्ट

चैतन्याश्रितत्वं मायाया न सम्भवति प्रतिबिम्बत्व कल्पनात्प्रागेव तस्याश्चैतन्याश्रितत्वस्य वक्तव्यत्वादिति वाच्यम् ।
मायावत्प्रतिबिम्बत्व स्याप्यनादित्वे न तस्यास्तद्विशिष्ट चतन्याश्रितत्वोपपतेः ।
वस्तुतो निर्विशेष चैतन्ये अनादिकालमारभ्य कल्पित प्रतिबिम्बत्व स्थितेरनिर्वचनिय मायाधीनत्व मात्रेण प्रतिबिम्बत्वस्य तत्क चैतन्ये अनादिकालमारभ्य कल्पित प्रतिबिम्बत्व स्थितेरनिर्वचनीय मायाधीन मात्रेण प्रतिबिम्बत्वस्य तत्कल्पितत्वं न तु प्रतिबिम्बत्वस्य वियदादेरिव मायापरिणामत्वमुपेयते तथा सति प्रतिबिम्ब भूतेश्वरस्य सादित्व प्रसङ्गात् ।
न च माया ।
अनादिकालमारभ्य चैतन्ये प्रतिबिम्बत्वस्य तत्कल्पितत्वं घटयति तद्विशिष्टमेव चैतन्यमाश्रयत इति कथं सम्भावयितुं शक्यमिति वाच्यम् ।
मायाया अघटित घटनापटीयस्त्वात् ।
न च शुद्ध चैतन्याश्रितैव माया तत्र प्रतिबिम्बभावं घटयतीति कुतो नाश्रीयत इति वाच्यम् ।
मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरमिति श्रुति

विरोधात् ।
मायिनमिति पदेन मायाया ईश्वराश्रितत्व प्रतीतेः ।
जीवास्त्वविद्याप्रतिबिम्बाः ।
जीवेशावाभासेन करोतीति श्रुतेः ।
प्रकृता मूलप्रकृतिः जीवेशौ प्रतिनिम्बरूपौ करोतीत्यर्थः ।
नह्युपाधिभेदं विना प्रतिबिम्ब भेदस्सम्भवति ।
न चैकस्मिन्नपि दर्पणे अनेक प्रतिबिम्ब दर्शनात् ।
प्रतिबिम्ब भेद उपाधिभेदव्याप्यो न भवतीति वाच्यम् ।
एकस्मिन् दर्पणे बिम्बभेदेन प्रतिबिम्बभेदेपि सूर्यादि बिम्बैक्य स्थले उपाधिभेदे विना प्रतिबिम्बभेदा दर्शनात् ।
बिम्बभूत चैतन्यस्य चैकत्वात् ।
तस्मात् ईश्वरोपाधि मायापेक्षया भिन्ना एवजीवोपाधिभूता अविद्या स्वीकर्तव्या ।
न च मूलप्रकृतिं प्रकृत्य प्रवृतायां जीवेशावाभासेन करोति ।
माया चाविद्या च स्वयमेव भवतीति श्रुतौ जीवेश रूपप्रतिबिम्बाधारयोर्मायाविद्ययोः स्वयमेवेत्यनेन प्रकृतमूलप्रकृत्यात्मकत्व प्रतिपादनम्मायाविद्ययोर्भेद पक्षे विरुध्यत इति वाच्यम् ।
मायायावियदादि प्रकृतित्ववत् ।
अविद्याया अपि लिङ्ग

शरीरादि प्रकृतित्वस्य वक्ष्यमाणत्वेन मायाविद्ये प्रकृतित्वेनैकीकृत्य स्वयमेवेत्येक प्रकृत्यात्मकत्व प्रतिपादनस्याविरोधादविद्या चेत्येक वचनस्यापि जात्यभिप्रायत्वोपपतेर्न तन्नानात्वविरोधोपि बिम्बैक्य स्थले उपाधि भेदं विना प्रतिबिम्बभेदासम्भवस्य दर्शितत्वात् प्रतिबिम्ब जीवानां च नाना त्वात् ।
अदृश्यत्वाधिकरणभाष्येप्यव्याकृतमीश्वराश्रयं तस्यैवोपाधि भूतमिति मायाया ईश्वरोपाधित्व तदाश्रयत्वयोरुक्तत्वात् ।
तथा आनुमानिकाधिकरण प्राष्ये मुक्तानां च न पुनरुत्पतिः ।
तस्या अविद्या बीज शक्तर्विद्ययादाहादित्यत्र जीवनानात्वस्य तदुपाधिभूताविद्या नानात्वस्य च स्पष्टमभिहित त्वात् ।
भामती निबन्धने तद्भाष्यस्य जीवोपाधिभूता विद्यैक निराकरण तयैव व्याख्या तत्वाच्च आभास एव चेति ।
सूत्र तद्भाष्ययोर्जीवानां प्रतिबिम्बतायाः स्पष्टमभिहितत्वाच्च ।
तथा च मायाविद्याभेदः श्रुत्यादि संसत इति ये मन्यन्ते तेषां मतमुपन्यस्यति ।
विपदादि प्रपञ्च इत्यादिना ।

पूर्वमते ईश्वररूपं ब्रह्मोपादानमित्युक्तं तत्सत्यमेव परं तु क्वचिज्जगति जीवस्याप्युपादानत्वमभ्युपगन्तव्यमित्यभिप्रायेणास्य मतस्य प्रवृतिर्बोध्या ।
ईश्वराश्रित माया परिणाम इति मायां तु प्रकृतिं विद्यादिति श्रुतेरिति भावः ।
तत्रेति वियदादावीश्वर एव उपादानमित्यर्थः ।
अन्तःकरणादौ तु शब्दसूचितं विशेषं दर्शयति ईश्वरेति ।
भूतैरूपष्टम्भलक्षणैस्संसृष्टत्वं भूतोपसृष्टत्वं तच्च जीवा वा विद्याकृतानां भूतसूक्ष्माणां विशेषेणम् ।
भूतानां सूक्ष्मत्वं परिछिन्नत्वम् ।
अत एवेति ।
अन्तःकरणादौ जीवाविद्यापरिणाम सूक्ष्मभूतानां तदुपष्टम्भकतया माया परिणाम महाभूतानां च उपादानतया प्रविष्टत्वादे ।
अन्तःकरणादिकन्त्वीश्वराश्रित माया परिणाःममहाभूतोपसृष्टजीवाविद्याकृत भूतसूक्ष्म कार्यमिति तत्रोभयोरुपादानत्वम् ।
अत एव एवमेवास्य परिद्रष्टुरिमाषोडशकलाः पुरुषायणाः पुरुषं प्राप्यास्तं यान्तीति श्रुतौ कलाशब्दवाच्यानां प्राणमनः

प्रभृतीनां विदुषो विदेह कैवल्य समये अविद्यानिवृत्या अविद्या कार्यांशाभिप्रायेण विद्ययो छेदो दर्शितः गताः कला पञ्चदश प्रतिष्ठा इति श्रुत्यन्तरे ।
तदनिवर्त्यमायाकार्य महाभूत परिणामरूपोपष्टम्भकांशाभिप्रायेण तेषां स्व स्व प्रकृतिषु लयो दर्शित इति मायाविद्याभेद वादिनः ॥

वेत्यर्थः ।
यथा गङ्गाद्यानद्यस्समुद्रं प्राप्यास्तं गच्छन्ति ।
एवमेवास्य विदुषः परितः सर्वत्रात्मानं पूर्णं पश्यतः कलाः लिङ्ग शरीरैक देशभूताः पुरुषायणाः पुरुष श्रिदात्मा अयनमधिष्ठामं या सान्ताः पुरुषायणाः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्ति पुरुषे लीयन्त इत्यर्थः ।
दर्शित इति पुरुष इति शेषः ।
प्रतिष्ठा इति द्वितीया बहुवचनम् ।
माया परिणामात्मक महाभूतानीति द्वितीया बहुवचनार्थः ।
पञ्चदशकलाः प्रतिष्ठाः प्रतिगताः तासूलीना इति यावत् ।
तदनिवर्त्येति ।
ईश्वरोपाधिभूत माया या जीवगत विद्यानिवर्त्यत्वा भावादिति भावः ।
यदि कलानां जीवा विद्या मात्र परिणामत्वं तदा तासामशेषतः पुरुष एव लयः स्या तथा च तासां भूतेषु लयप्रतिपादके वचनं निर्विषयं स्यादतो माया कार्य महाभूतानामपि लिङ्गशरीरोपादानत्वं वाच्यमिति ।
तत्र उभयोरुपादानत्वे श्रुति द्वय व्यवस्था सिद्धिरेव फलमित्यर्थः ।
न च मायायाः

तत्वज्ञान निवर्त्यत्वाभावे मिथ्यात्व सिद्धिर्न स्यादिति वाच्यं ब्रह्मणि सर्व दृश्य निषेध श्रुति बलाद्दृश्यत्वादि लिङ्गैश्च तन्मिथ्यात्व सिद्धेः ।
न च मायायाः विद्यया निवृत्यभावे निवर्तकान्तराभावात् ।
सर्वमुक्तावपि तदनुवृति ।
प्रसङ्ग इति वाच्यम् ।
महाप्रलयकाले सर्वप्राणिभोगप्रद कर्मणां युगपदुपरमे सति ईश्वर सङ्कल्पमात्रादेव सर्वप्रपञ्च लयवत् सर्वमुक्ति ॥

यथा वियदादि प्रपञ्च ईश्वराश्रित माया परिणाम इति तत्रेश्वर उपादानं तथान्तःकरणादिर्जीवाश्रिताविद्यामात्रपरिणाम इति तत्र जीव एवोपादानम् ।
न चान्तःकरणादौ मायाकार्य महाभूतानामप्य ननु प्रवेशे उदाहृतं श्रुतिद्वय व्यवस्थानुपपतिः ।
कलानां विद्ययोच्छेद श्रुतिस्तत्ववित् दृष्टिविषया गताः कला इति श्रुतिस्तम्रियमाणे तत्वविदि समीपवर्तिनः पुरुषा नश्यत् ।
घटवत् तदीय शरीरादीनामपि भूम्यादिषु लयं मन्यन्त इति तटस्थ पुरुषप्रतीति विषयेति व्यवस्थायाः कलालयाधिकरणभाष्ये स्पष्टत्वात् ।
इति मायाविद्याभेदवादिष्वेक देशिनः ॥

काले इतःपरं स कार्याया मायायाः प्रयोजनं नास्तीति ।
अनुसन्धानवत ईश्वरस्य सत्य सङ्कल्पस्य मायास्वकार्यैः सहमयि वस्तुतश्चिदेकरसे निःशेषं लयं यात्वित्येवं रूपादेव मायापरिणामलक्षण सङ्कल्पातल्लयोपपतेः ।
श्रुतिस्मृति पुराणादिषु तत्वज्ञानात् मायानिवृति प्रतिपादकग्रन्थजातमविद्यानिवृत्यभिप्रायम् ।
यद्वा तत्वज्ञानमात्रमविद्याया इव मायाया निवर्तन योग्यमपि नानाप्राणि कर्मप्रतिबन्धान्नस्या निवर्तकं चरममुच्यमानस्यैव तु तत्वज्ञानं प्रतिबन्धकाभावातन्निवर्तकमित्यादि कल्पनीयमिति सङ्क्षेपः अन्तःकरणादौ उभयोरुपादानत्वमसिद्धं श्रुतिद्वय व्यवस्थाया भाष्यकारैरेवान्यथा प्रतिपादितत्वादिति मत्वान्तरं दर्शयति ।
यथा वियदादीति ।
तत्वविदो दृष्टिस्तत्वसाक्षात्कारः ।
अत्र दृष्टिपदेन तत्फलभूतः कलाक्षयो विवक्षितः ।
तद्विषया पुरुषे कलाप्रलय श्रुतिरित्यर्थः ।
भूतेषु कलाप्रलयवचनं तु कलानामपि मायापरिणाम महाभूतकार्यत्व भ्रमवतां भ्रान्ति सिद्धार्थानुवादकमिति भावः चूर्णीभाव पर्यन्तो घटनाशो यथा भूमौ दृश्यते ।
तद्वत् मन्यन्त इत्यक्षरार्थः ।
प्रतीति विषयेति ।

प्रतीतिरत्र भ्रान्तिरूपातद्विषया तदविषयिकेत्यर्थः ।
स्पष्टत्वादिति ।
तानि परे तथाह्याहेति तदधिकरणसूत्रम् ।
तानि मनः आदीनि परे पुरुषे निरवशेषं लीयन्ते ।
तथा हि श्रुतिराह ।
एवमेवास्येत्याद्या श्रुतिर्निरवेशेषं लयमाहहीति सूत्रार्थः ।
अन्तःकरणादीनां मायाकार्यत्वाभावे ईश्वरस्यान्तःकरणाद्युपादानत्व प्रतिपादक श्रुति विरोध इति दोषं सूचयति

एकदेशि न इति ॥

तदभेदवादिष्वपि केचिद्यद्यपि वियदादि प्रपञ्चस्येश्वर उपादानम् ।
तथाप्यन्तःकरणादीनां जीवतादात्म्यप्रतीतेर्जीव एवोपादानम् ।
अत एवाध्यासभाष्येन्तःकरणादीनां जीव एवाध्यासोदर्शितः ।
विवरणे च प्रतिकर्म व्यवस्थायां ब्रह्मचैतन्यस्योपादानतया घटादि सङ्गित्वं जीवस्य तद सङ्गित्वेप्यन्तःकरणादि सङ्गित्वं च वर्णितमित्याहुः ।
एतस्माज्जायते प्राणोमनः सर्वेन्द्रियाणि च खं वायुज्योन्तिरापश्च पृथिवी विश्वस्य धारिणीत्यादि श्रुतेः कृत्स्नस्य व्यावहारिक प्रपञ्चस्य ब्रह्मैवोपादानम् ॥

मायैवा विद्या साचेश्वरस्यैवोपाधिर्जीवानां तु प्रतिबिम्बरूपाणामन्तःकरणान्येवोपाधय इति मायाविद्ययोरभेदवादिनोपि केचिदन्तःकरणादौ जीवस्यैवोपादानत्वं तद्भेदवादिन इव वदन्तीत्याह ।
तदभेद वादिष्वपीति ।

अपि शब्दः क्वचिदंशे पूर्वमत साम्यार्थकः ।
तच्च साम्यं तथापीत्यादिना स्पष्टं भविष्यति ।
ननु वियदादि प्रपञ्चेपि जीव एवोपादानं किं न स्यादित्यत आह ।
यद्यपीति ।
ईश्वराश्रित मायापरिणाम त्वात् ।
ईश्वर एव वियदादौ उपादानं न जीव इत्यर्थः ।
ननु माया विद्ययोरभेदोपगमे अविद्यापरिणामान्तःकरणादीनामपि ।

ईश्वराश्रित माया परिणामत्वाविशेषादीश्वर एवान्तःकरणादावपि उपादानमिति वक्तुमुचितमिति नेत्याह ।
तथापीत्यादिना ।
जीवेति ।
अहङ्कर्ता अहम्प्राणिमि अहङ्काणः अहं स्थूल इत्यादि प्रकारेणान्तःकरणादीनां शरीरान्तानां जीव तादात्म्यं प्रतीयते तच्च तेषां जीवे ध्यस्तत्वं विना न सम्भवतीति जीवस्यैव तदधिष्ठानत्वरूपमुपादानत्वं न चेश्वरस्येत्यर्थः ।
प्रतिकर्मव्यवस्थेति ।

ब्रह्मणः स्वरूप चैतन्ये न सर्वदा सर्वभासकत्वरूपे सर्वज्ञत्वे उक्ते तर्हि जीवस्यापि स्वरूप चैतन्ये नैव सर्वदा सर्वद्रष्टृत्वमिति दोषप्रसक्तौ जीवं प्रतिविषय व्यवस्था प्रतिपादकग्रन्थ इत्यर्थः ।
ब्रह्मेति बिम्ब चैतन्यरूपब्रह्मणः सर्वोपादानतया घटादि तादात्म्यरूपः संसर्गः कॢप्त इत्यर्थः ।
अविद्याया व्यापकत्वेन तत्प्रतिबिम्ब रूपजीवस्य व्यापकत्वेपि न घटादिभिस्तस्य तादात्म्यमुपादानत्वाभादादन्तःकरणादिभिस्तुती ॥

जीवस्तु प्रातिभासिकस्य स्वप्नप्रपञ्चस्य च कृत्स्नप्रसक्तिर्निरवयवत्वशब्दकोपोवेत्यधिकरणे ब्रह्मणो जगदुपादानत्वे तस्य कार्त्स्न्येन जगदाकारेण परिणामे विकारातिरेकेण ब्रह्माभावो वा एकदेशेन परिणामे निरवयवत्व श्रुति विरोधो वा प्रसज्यत इति ।
पूर्वपक्षे ।
आत्मनि चैवं विचित्राश्च हीति सूत्रेण

विवर्तवादाभिप्रायेण स्वप्न दृशिज्जीवात्मनि स्वरूपानुपमर्दनेनानेकाकार स्वप्न प्रपञ्च सृष्टिवत् ।
ब्रह्मणि वियदादि सृष्टिरुपपद्यत इति सिद्धान्ति तत्वादित्यन्ये ॥

वस्य तादात्म्यलक्षणः संसर्गोस्तीति प्रतिपादितं विवरण इत्यर्थः ।
अनेन जीवस्यान्तःकरणादा उपादानत्वमुक्तं भवति ।
अन्यथा घटातिभिरिवातःकरणादिभिरप्युक्त सङ्गित्वं जीवस्य न स्यादुपादानत्वाभावाविशेषादिति भावः ।
अत्रान्तःकरणादि परिणाम्युपादानभूताया अविद्याया ईश्वराश्रित मायया सहाभेदाङ्गीकारे ईश्वरस्यैवान्तःकरणादावुपादानत्वं वक्तुमुचितम् ।
यदि जीव तादात्म्य प्रतिपत्यादिभिरुक्त हेतुभिः ।
जीवस्यैवान्तःकरणादावुपादानत्वं वक्तव्यं तदान्तःकरणादि परिणामि भूताविद्यायाः जीवाश्रितत्वमीश्वराश्रित मायायाः सकाशाद्भिन्नत्वं च वक्तव्यं कार्यात्मना परिणम्यमान प्रकृत्याश्रयत्वातिरिक्तस्य चैतन्यगतोपादानत्वस्याभावादतो मायाविद्ययोरभेदाङ्गीकारो जीवस्यैवान्तःकरणादावुपादानत्वाङ्गीकारश्च परस्पर विरुद्ध इत्य स्वरसस्तदभेदवादीष्वपीत्यपि शब्देन सूचितः ।
ईश्वरस्यान्तःकरणादावप्युपादानत्वमुपेत्यापि तस्य कार्यमात्रे उपादानत्वन्नास्तीति विशेषं वक्तुमतान्तरमवतारयति ।
एतस्मादिति प्रकृतादीश्वरादित्यर्थः ।
प्रकृतित्वं षञ्चम्यर्थः ।
तु शब्दोवधारणार्थः ।

स्वप्नप्रपञ्चस्येत्यनन्तरमुपादानमित्यनुषङ्गः किं कृत्स्नं ब्रह्मजगदाकारेण परिणमते एकदेशेन वा नाद्य इत्याह ।
तस्येति ।
यथा दध्याकारेण परिणतस्य क्षीरस्य पूर्वरूपात्प्रच्युतिः ।
एवं ब्रह्मणोपि स्वरूपात्प्रच्युतिः स्यादित्यर्थः ।
ब्रह्मण एकदेशः परिणमत इति द्वितीयकल्पं दूषयति ।
एकदेशेनेति ।
पूर्व ॥

जीव एव स्वप्नद्रष्टृवत्स्वस्मिन्नीश्वरादि खर्व कल्पकत्वेन सर्वकारणमित्यपि केचित् ।
अथ मायां तु प्रकृतिं विन्द्यादित्यादि श्रुतेर्माया जाड्यस्य घटादिष्वनुगमाच्च मायाजगदुपादानं प्रतीयते कथं ब्रह्मोपादानम् ।
अत्राहुः पदार्थ तत्वनिर्णयकाराः ब्रह्ममाया चेत्युभयमुपादानमित्युभय श्रुत्युपपतिः ।
सता जाड्यरूपोभयधर्मानुगत्युपपतिश्च तत्र ब्रह्मविवर्तमानतयोपादानमविद्यापरिणममानतया ॥

पक्ष इति ।
उभयथापि ब्रह्मण उपादानत्वं न सम्भवतीति पूर्वपक्षे प्राप्ते सतीत्यर्थः ।
यदि ब्रह्मण उपादानत्वं क्षीरपृथिव्यादिवत्परिणामित्वरूपमभ्युपगम्येत तदा कृत्स्न प्रसक्तादि दोषः प्रसज्येत न तु तथाभ्युपगम्यते किं तु रज्ज्वादेः सर्पाद्युपादानत्ववत् विवर्तोपादानत्वं ब्रह्मण

उपेयते अतो नोक्तदोषावकाश इति सिद्धान्त एति ।
आत्मनि चेति ।
एकश्चकारो यथा शब्दसमानार्थः ।
द्वितीयोवधारणार्थः हि शब्दो हेत्वर्थस्ततश्च यथा आत्मनि जीवे स्वप्न द्रष्टरि विचित्राः रथादि सृष्टयो जीवचैतन्य स्वरूपोयमर्दे विनैव भवन्ति स्वप्नावस्थानिवृत्यनन्तरमपि बुध्यादि साक्षितया जीवचैतन्यस्य यथा पूर्वमवस्थानात् ।
एवं ब्रह्मणि तत्स्वरूप प्रच्युतिं विनैव विचित्राः वियदादि सृष्टयः सम्भवन्ति ।
सृष्टिस्थितिसंहारेषु सच्चिदानन्दस्वरूपेण ब्रह्मानुवृतेः श्रुतिसिद्धत्वादिति सूत्रादिति सूत्रार्थः ।
अथ शुद्धं ब्रह्मोपादानमित्यादि प्रश्ने तृतीयं पक्षमादाय प्रतिवचनमवतारयति ।
जीव इति ।

परिपूर्णश्चिदात्मा अविद्यया अवच्छेद प्रतिबिम्ब भावौ विनापि प्राप्त जीवभावः सन् ।
आत्मानमेव सर्वेश्वरं कल्पयति प्राप्तेश्वर भावात् ।
स्वस्मादेवगगनादि सृष्टिं कल्पयति स्वस्य कल्पितादीश्वराद्भेदं तन्नियमत्वं च कल्पयति ।
तथा क्रमेण मनुष्यादि भावं कल्पयति ।
यथा वियदादि प्रपञ्चो व्यावहारिक सत्यः स्वप्नप्रपञ्चः प्रातिभासिक इति पक्षे स्वप्नद्रष्टा जीव एव देवतिर्य"न्मनुष्यादि भावेन तन्नियन्तृ परमेश्वर रूपेण ततो भिन्नत्वादि रूपेण चात्मानं कल्पयति तद्वत्तथा च स्वस्मिन्नेव सर्वप्रपञ्च कल्पकत्वाज्जीवभावापन्नं ब्रह्म सर्वोपादानमिति दृष्टि सृष्टि वादिन आहुरित्यर्थः ।
जीवभावापन्न ब्रह्मणः सर्वोपादानत्वमित्यस्मिन्पक्षे जीवादधिकस्येश्वरस्याभावादी ॥

श्वरस्य सर्वजीवनियन्तृत्व प्रतिपादक

श्रुतिस्मृति न्यायसूत्र भाष्यादि विरोधो बन्ध मोक्षव्यवस्थानुपपतिश्चेति दोषं सूचयति ।
इत्यपि केचिदिति ।

तथा च जीवेति व्याप्तभावादीश्वररूपमेव ब्रह्मसर्वोपादानमिति स्थितमिदानीं ब्रह्मलक्षणस्योपादानत्वस्या सम्भवमाशङ्कते ।
अथेति ।
श्रुतौ तु शब्दो मायायाः प्रकृतित्वमवधारयति ।
यथा मृदादि गतश्लक्ष्णत्वादेर्घटादावनुगमात् ।
घटादौ मृदादेरुपादानत्वम् ।
तथा मायागत जाड्यस्य जगत्यनुगमातस्यास्तदुपादानत्वमिति युक्तिमप्याह ।
माया जाड्यस्येति ।
कथमिति ।
ननु ब्रह्मण उपादानत्वं बहुश्रुत्युदाहरणेन पूर्वं दर्शितं सत्यं दर्शितम् ।
ततु न सम्भवति निरवयवस्य तस्य मृदादेरिव परिणाम्युपादानत्वा सम्भवान्न च विवर्तोपादानत्वं निरवयवस्यापि सम्भवति गगनादौ नैल्याद्यारोपदर्शनादिति वाच्यम् ।
परिणामिष्विव विवर्ताधिष्टानेषु लोके उपादानत्व प्रसिध्यभावेन तत्रोपादानत्वाभ्युपगमस्य परिभाषामात्रत्वादित्याक्षेपाभिप्रायः उपादानत्व घटित ब्रह्मलक्षणस्यासम्भवं

निराचष्टे ।
अत्राहुरित्यादिना ।
सतेति ।

न च वाधायोग्य स्वरूपभूतायास्तस्याः ब्रह्मस्वरूपत्वात्सतायास्तद्धर्मत्वोक्तिरयुक्तेति वाच्यम् ।
राहोः शिर इति वत् भेदकल्पनयातद्धर्मत्व व्यवहारोपपतेरिति भावः ।
ननु उपादान द्वयंर्थमिति नेत्याह ।
तत्रेति ।
यद्वा निरवयवस्य ब्रह्मण उपादानत्वमनुपपन्नमिति नेत्याह ।
तत्रेति ।
माया ब्रह्मणोर्मध्य इत्यर्थः ।
आक्षेपाभिप्रायमनूद्यनिराचष्टे ।
न चेति ।
मृदादिषु प्रसिद्धस्योपादान लक्षणस्य विवर्ताधिष्ठानेष्वपि सत्वात् ।
तेषूपादानत्वाभ्युपगमस्य परिभाषा मात्रत्वन्नास्तीत्यर्थः ।
स्वात्मनीति ।
अत्र स्वशब्द उपादानत्वाभिमत वस्तु परः तथा च कार्या धारत्वे सति कार्यजनि हेतुत्वमुपादानत्वं निमितकारणवारणाय सत्यं तं भूतलादेरपि कार्या धारत्वेन तद्वारणाय विशेष्यं तत्रापीति ।
विवर्ताधिष्ठानेपीत्यर्थः ।
उक्तामेवेति ।
प्रपञ्चे उभयोरपि माया ब्रह्मणोरुपादानत्वं तत्र च न च विवर्ताधिष्टाने पारिभाषिकमुपादानत्वं स्वात्मनि कार्यजनि हेतुत्वस्योपादानलक्षणस्य ॥

तत्राप्यविशेषादिति केचित् ।
उक्तामेव प्रक्रियामभ्युपगम्य विवर्त परिणामोपादान द्वय साधारणमन्यलक्षणमाहुः ।
स्वाभिन्नकार्यजनकत्वमुपादानत्वम् अस्ति च प्रपञ्चस्य सद्रूपेण ब्रह्मणा विवर्तमानेन जडेनाज्ञानेन परिणामिना चाभेदः ।
सत् घटः जडो घट इति सामानाधिकरण्यानुभवात् ॥

परिणामितया मायाया उपादानत्वम् ।
अधिष्ठान तया च ब्रह्मण उपादानत्वम् उभयोरुपादानत्वे श्रुति न्याययोरुपपत्तिश्चेत्यर्थः ।
स्वाभिन्नेति ।
स्वशब्देन घटाद्युपादान मृदादि जगत्परिणाम्युपादान भूतमज्ञानं जगत् ।
विवर्तोपादान भूतं ब्रह्म च गृहयते ।
तत्र घटादर्मृदादेस्सकाशादभेदः स्फुटः मृदेव घट इत्यनुभवात् ।
अज्ञाने ब्रह्मणि च कार्या भेदमनुभवेन दर्शयति ।
अस्ति चेति ।
ननु मृद्घट इतिवत् ब्रह्मघटः ब्रह्मपटः ।
इत्यनुभवो नास्ति तथा अज्ञानं घट इत्याद्यनुभवोपि नास्ति अतः प्रपञ्चस्याज्ञानेन ब्रह्मणा च कथम भेदोस्तीति शङ्कानिरासायब्रह्मणः ।
सद्रूपत्वं विशेषणं दत्तम् अज्ञानस्य जडत्वम् ।
तथा च ब्रह्माज्ञानाभ्यां सह ब्रह्मत्वाज्ञानत्वा कारेणाभेदानुभवाभवेपि सत्व जडत्व रूपेण ताभ्यां सह प्रपञ्चस्याभेदानुभवोस्तीत्याह ।
सन् घट इत्यादिना ।
ननु घटोत्पतेः पूर्वं तत्कारण द्रव्यस्य मृत्वानुभवात् मृत्वस्य कारणधर्मत्वे सिद्धे सति

मृद्घट इति प्रत्यक्षानुभवः कार्यकारणद्रव्ययोरभेदावगाहीति युक्तम् ।
सत्व जडत्वयोस्तु कारण धर्मत्वे किं मानं येन सन् घटः जडो घट इत्यनुभव बलेन सद्रूप जडरूपाभ्यां ब्रह्मा ज्ञानाभ्यां प्रपञ्चस्याभेदः सिद्धेदिति चेदुच्यते ।
ब्रह्मणः सद्रूपत्वं स देवेत्यादि श्रुति सिद्धं तदेतज्जडमोहात्मकमिति ।
श्रुत्या अज्ञानस्य जडत्वं सिद्धम् ।
तथा च घटादौ मृद्द्रव्या भेदात् मृत्वानुभववत् ।
सद्वस्त्वादि रूपकारणद्रव्याभेदा देव प्रपञ्चे सत्व जडत्वानुभवोपपतौ पृथक् सत्वादि धर्मो नोपेयते ।
तथा च सन् घटो जडो घट इत्याद्यनुभवोपि कार्यकारणद्रव्या भेदावगाहीति ॥

न च तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्य इति सूत्रे अनन्यत्वं व्यतिरेकेणाभावः न खलु अनन्यत्वमित्य भेदं ब्रूमः ।
किं तु भेदं व्यासेधाम इति भाष्यभामतीनिबन्धाभ्यां प्रपञ्चस्य ब्रह्माभेद निषेधादभेदाभ्युपगमेपसिद्धान्त इति वाच्यम् ।
तयोर्ब्रह्मरूपधर्मि समानसताका भेदनिषेधे तात्पर्येणेदंरजतयोरिव प्रातीति का भेदाभ्युपगमेपि विरोधाभावादिति ॥

भावः न च जडरूपाज्ञानस्य प्रपञ्चाभेद सिद्धावपि मायायाः किमायातमिति वाच्यम् ।
तयोरभेदाभ्युपगमादिति

भावः कार्यकारणयोरभेदाभ्युपगमे अय सिद्धान्तं शङ्कते न चेति ।
तयोः कार्यकारणयोरनन्यत्वमुपगन्तव्यं कुतः आरम्भण शब्दादिभ्यः वाचारम्भण श्रुतिरारम्भण शब्दार्थः ।
आत्मैवेदं सर्वमित्यादि सार्वात्म्य प्रतिपादक श्रुतिर्नेहनानास्ति किञ्चनेत्यादि ।
निषेध श्रुतिश्चादि शब्दार्थः वाचारम्भण श्रुतिर्विवर्तलक्षण कथनावसरे व्याख्याता कार्यस्य कारणातत्वान्तरत्वे जगत्कारणस्य ब्रह्मणः सर्वात्मकत्व श्रुतिरनुपपन्ना स्यात् ।
तथा ब्रह्मोपादानकस्य जगतः सत्यत्वे ब्रह्मणि जगन्निषेधो न स्यादतः कारणीभूत ब्रह्मानन्यत्वं प्रपञ्चस्याभ्युपगन्तव्यमिति भावः ।
ननु सौत्रानन्यत्वपदेन कार्यकारणयोरेक्यं प्रतीयते ।
तदनुपपन्नं कार्यकारणभावविरोधाच्चिज्जडयोर्ब्रह्मप्रपञ्चयोरैक्यायोगाच्चेति शङ्कां निराकर्तुं सौत्रानन्यत्व पदं व्याचष्टे भाष्यकारः ।
अनन्यत्वं व्यतिरेकेणाभाव इति ।
न च कारण व्यतिरेकेण कार्यस्याभावे कथं कार्यकारणभाव इति वाच्यम् ।
कारण सत्व व्यतिरेकेण कार्यसत्वाभावस्य विवक्षित तया कार्यस्वरूपापलापशङ्कानवकाशात् ।
सौत्रानन्यत्व पद तात्पर्य प्रदर्शकं भामतीनिबन्धन वाक्यमुदाहरति ।
न खल्विति ।
अनन्यत्वमिति पदेन कार्यकारणयोरभेदं न ब्रूमः चेतनाचेतनयोरभेदानुपपतिस्तन्निषेध हेतुः खलु शब्देनद्योत्पते ।
तर्हि कारण ब्रह्मविज्ञानात्सर्वविज्ञानं श्रुति सिद्धं न भवेत् ।
अभेदानभ्युपगमादिति शङ्कतेः किन्त्विति ।
परिहरति ।
भेदमिति ।
कार्यकारणयोः सत्व

भेदंव्यासेधाम इत्यर्थः ।
तथा च कारण ब्रह्मस्वरूपभूतं सत्वमेव कार्यस्य वास्तवं स्वरूपमिति ।
तस्मिन् विदिते तदऽव्यतिरिक्तं सर्वं तत्वतो विदितं भव ॥

तीति नैकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञा विरोधः ।
न च ब्रह्मस्वरूपज्ञानेन सर्व प्रपञ्चस्य वास्तव स्वरूपे विदितेपि तत्तदसाधारणरूपज्ञाना सम्भवात् प्रतिज्ञाविरोधस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् ।
आत्मनि विदिते सर्वं विदितं भवतीत्यादि प्रतिज्ञा वाक्येषु सर्वपदस्य सर्वतत्व परत्वेन तदसाधारणरूपेण सर्वज्ञानस्याविवक्षितत्वात् ।
न च तथा कल्पनायां किं विनिगमकमिति वाच्यम् ।
सर्वप्रपञ्च तत्वज्ञानमात्रेणाद्वितीय ब्रह्मज्ञानस्य मुक्तिसाधनस्य लाभेन तत्तदसाधारणरूपज्ञाननैष्फल्यस्यैव विनिमकत्वात् कारणे ब्रह्मणि विदितेपि सर्वप्रपञ्च गततत्तद साधारणरूपज्ञानस्यासम्भवेन सर्वविज्ञानश्रुतेस्तत्परत्वे प्रामाण्याभाव प्रसङ्गाच्च भेददर्शनस्यानर्थ हेतुतया श्रुतिषु तत्र तत्र निन्दितत्वाच्च प्रतिज्ञा श्रुतेर्न नानारूपज्ञाने तात्पर्यम् ।

तदुक्तं पञ्चदश्याम् ।
अद्वैतेभिमुखी कर्तुमेवात्रैकस्य बोधतः सर्वबोधः श्रुतो नैव नानात्वस्य विवक्षयेति ।
अस्यार्थः ।
अत्र वेदान्तेषु एकस्य ब्रह्मणो बोधेन सर्वस्य प्रपञ्चस्य बोधः अद्वैते ब्रह्मणि मुमुक्षुमभिमुखी कर्तुमेव मुमुक्षोरद्वितीय ब्रह्मबोधार्थमेव श्रुत इत्यर्थः ।
अद्वितीय ब्रह्मबोधश्च सर्वस्य ब्रह्मैव वास्तवं स्वरूपमिति ज्ञानमात्रात् सिध्यतीति भावः ।
ननु ब्रह्मणि विदिति सर्वं विदितं भवतीति श्रुतौ स्वरसतः प्रतीयमानं तत्तदसाधारणरूपेण सर्वज्ञानमेव श्रुत्यर्थः ।
किन्न स्यादिति नेत्याह ।
नैवेति ।
नानात्वबोध विवक्षया सर्व बोधोनैव श्रुत इति योजना प्रयोजनाभावात् ।
वाधितत्वान्निदि तत्वाच्चेति तयोरिति भाष्यभामतीनिबन्धयोरित्यर्थः ।
न च प्रपञ्च ब्रह्मणोर्वास्तवाभेद निषेधे सति वास्तवभेदः स्यादिति वाच्यम् ।
भेदस्य वास्तवत्वं हि धर्मि प्रतियोगिनो वास्तवत्वापेक्षम् ।
तत्र ब्रह्मणो वास्तवत्वेपि प्रपञ्चस्य आरभण शब्दादिभ्यो मिथ्यात्वावगमेन तयोर्भेदस्य

सत्यत्वायोगादिति भावः प्रातीतिकेति यथा इदं रजतमिति भ्रान्ति सिद्धं रजतेदमर्थयोरभिन्नत्वम् ।
तथा सन् ।
घट इत्यादि भ्रान्तिसिद्धाभेदोपगमे सिद्धान्तविरोधाभावादिति भावः ।
मायां तु प्रकृतिं विद्यादिति श्रुत्या अवधारणार्थक तु शब्दवत्यामायाया एवोपादानत्वावगसङ्क्षेपशारीरककृतस्तु ब्रह्मैवोपादानम् ।
कूटस्थस्य स्वतः कारणत्वानुपपत्तेर्मायाद्वारकारणम् ।
अकारणमपि कार्येनुगच्छति मृद इव तद्गत श्लक्ष्णत्वादेरपि घटेनुगमदर्शनादित्याहुः ॥

मेन ब्रह्मण उपादानत्वाभावादुपादानत्व घटित ब्रह्मलक्षणस्यासम्भव शङ्कायां सत्यां माया ब्रह्मणो रुभयोरपि प्रकृतित्वमस्ति श्रुतियुक्त्योरविशेषान्मायान्त्विति श्रुतौ तु शब्दोनावधारणार्थः ।
किं तु सद्रूप ब्रह्मापेक्षया मायाया वैलक्षण्यद्योतनार्थः ।
तच्च वैलक्षण्यं परिणामित्वरूपं प्रकृतित्वं मायाया इत्याशयवतां पदार्थ तत्वनिर्णयकारादीनां मतभेदेन लक्षणासम्भवशकापरिहृता ।
इदानीं ब्रह्मैवोपादानं न माया अतो न लक्षणासम्भवशङ्कावकाश इति मन्यमानानां मतद्वयमाह ।
सङ्क्षेपशारीरक कृतस्त्वित्यादिना ।
तर्हि व्यर्था मायेति नेत्याह ।
कूटस्थस्येति ।

यदि मायां विनैव ब्रह्मोपादानं स्यात् तदा ब्रह्मणः स्वतः परिणामित्वमेव स्यात् ।
तथा च परिणामवादिभिः ।
परिणाम परिणामिनोर्वास्तवाभेदाभ्युपगमात् ।
परिणामस्य जन्मादि विकारैर्ब्रह्मापि विकारवदेवस्यान्न चेष्टापतिरत्र वक्तुं शक्यते न जायत इत्यादि बहु श्रुतिषु ब्रह्मणो जन्मादि विकारराहित्यरूपकूटस्थत्व प्रतिपादन विरोधादतो मायाद्वारा ब्रह्मणः कारणत्वं वक्तव्यमिति न व्यर्थामायेत्यर्थः ।
यथा मृद्वस्तु न उपादानत्वेपि तद्गत श्लक्ष्णत्वादि संस्कारो द्वारकारणं नह्यसंस्कृतस्य मृद्वस्तुनः घटाद्युपादानत्वं घटते ।
तथा कूटस्थ चैतन्यरूपे ब्रह्मणि समारोपिता माया तत्र जगत्प्रकृतित्वं घटयन्ती सहकारिकारणमुपेयत इति भावः ।
न च मायाया उपादानत्वाभावे मायां तु प्रकृतिं विद्यादिति श्रुति विरोध इति वाच्यम् ।
ब्रह्मगतप्रकृतित्व निर्वाहकता मात्रेण तस्यां प्रकृतित्व श्रुत्युपपतेर्मायायां प्रकृतित्वं निर्वाहकत्वमात्रं न स्वतः प्रकृतित्वमस्तीत्याशयेनैव तस्यां शक्तित्व व्यवहारः श्रुतौ दृश्यते ।
परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयत इति न हि मृदादि पदार्थगतशक्तेः किञ्चित्कार्यं प्रत्युपादानत्वम् ॥

वाचस्पति मिश्रास्तु जीवाश्रित माया विषयीकृतं ब्रह्मस्वत एव नाड्याश्रय प्रपञ्चाकारेण विवर्तमानतयोपादानमिति माया सहकारिमात्रं न कार्यानुगतं द्वारकारणमित्याहुः ॥

प्रसिद्धं लोके अत एव विनिगमकाभावान्माया ब्रह्मणोरुभयोरप्युपादानत्वमिति निरस्तं मायायाः ब्रह्मशक्तित्वेन स्वत उपादानत्वा सम्भवान्न च तस्याः प्रकृतित्वानुपगमे जगतः परिणाम्युपादानं न स्यात् ब्रह्मणः परिणामितायाः कूटस्थत्वविरोधेनासकृत्प्रत्युक्तत्वादिति वाच्यं वाचस्पति मत इव प्रपञ्चस्य चिदध्यस्तमाया विषयीकृत ब्रह्मविवर्तत्वमात्राङ्गीकारोपपतेः ।
न च सङ्क्षेपशारीरक ग्रन्थे तत्र तत्र मायायाः परिणामित्व व्यवहारविरोध इति वाच्यम् ।
तथा व्यवहारस्य मतान्तराभिप्रायत्वोपपतेः ।
ननु जडभूतमायाप्रकृतिकत्वाभावे प्रपञ्चस्य जाड्यं न स्यादिति नेत्याह ।
अकारणमपीति अनुपादानमपीत्यर्थः ।
जगत्यनुगतं जाड्यं न कारणगुणः किं तु जगत एव स्वाभाविकमतस्तत्सिद्धये मायाया उपादानत्वं कार्यानुगतद्वारकारणत्वं वा न कल्पनीयमित्याशयेनाह ।
वाचस्पति मिश्रास्त्विति ।
जीवाश्रीतेति ।

नन्वक्षरब्राह्मणे आकाशशब्दिताया मायायाः तनित्य चैतन्याश्रितत्वस्य प्रतिपादितत्वात् ।
कथं तस्याजीवाश्रीतत्वमुपेयते ।
मायिनं तु महेश्वरमिति श्रुति विरोधाच्च अत्र मायिनमि ।
अक्षरशब्दित्यनेन महेश्वर शब्दित ब्रह्माश्रितत्व प्रतिपादनात् ।
किं च जीवस्य मायाश्रयत्वे तस्यैव जगदुपादानत्वं स्यात्प्रपञ्चस्य मायापरिणामत्वात् ।
प्रपञ्च परिणामि मायाश्रयत्वं हि ब्रह्मणः प्रपञ्चोपादानत्वं जीवस्य मायाश्रयत्वे तु तस्यैव जागदुपादानत्वं स्यान्न ब्रह्मणः किं च जीवाश्रित मायाविषयी कृतं ब्रह्मेति

मते ब्रह्मण उपाध्यनङ्गीकारेण नियन्तृत्व जगत्कर्तृत्वादेरभाव प्रसङ्गश्चेति चेत् ।
उच्यते जीवाश्रितेति पदेन जीवत्व विशिष्ट चैतन्याश्रीतत्वं विवक्षितं न भवति ।
किन्त्वक्षर ब्राह्मणानुरोधेन चैतन्याश्रितत्वमेव जीवत्वं तु मायापद वेदनीया विद्यायाश्चैतन्ये वृतौ अवच्छेदकमिति जीवाश्रितमायेत्युच्यते ।
न च जीवत्वस्यापि चैतन्ये वृतौ मायैवावच्छेदका वाच्येति परस्पराश्रय प्रसङ्ग इति वाच्यम् ।
द्रव्यत्वगुणाश्रयत्वयोरिव परस्पर स्थिति प्रयोजकतया परस्परापेक्षत्व लक्षणपरस्पराश्रयत्वस्या दोषत्वात् ।
परस्पराश्रयो

ह्युत्पतौ ज्ञप्तौ वा दोषो भवेत् ।
स च प्रकृते नास्ति अविद्या जीवत्वयोरनादित्वान्नित्यसाक्षिभास्यत्वाच्च ।
न च जीवत्वस्या विद्यास्थितिं प्रति तु नियामकत्व कल्पनं व्यर्थमिति वाच्यम् ।
ब्रह्मणि तस्याः स्थिति निवारकत्वान्निरवद्यं निरञ्जनमिति श्रुत्या ब्रह्मणो निर्दोषत्वावगमेन तस्याविद्यारूपदोषा श्रयत्वानुपपतेः ।
न च वस्तुतो निर्दोषत्व पराश्रुतिरिति वाच्यम् ।
तथा सङ्कोचे मानाभावादीश्वररूपब्रह्मवज्जीवस्यापि वस्तुतो निर्दोषत्वाच्च ।
न च मायिनं तु महेश्वरमिति श्रुतिविरोधः ।
गृहीधनी देवदत्त

इत्यादौ देवदत्तस्य ग्रहाद्याश्रयत्वाभावेपि प्रत्ययस्य स्वस्वामिभावलक्षणसम्बन्धान्तारबोधकत्ववत् ।
महेश्वरशब्दित ब्रह्मणो मायाश्रयत्वाभावेपि माया ब्रह्मणोर्विषयविषयिभाव लक्षणसम्बन्धान्तर बोधकतयामायिनमिति श्रुत्युपपत्तेः ।
प्रपञ्चस्य च जीवाश्रित मायाविषयीकृत ब्रह्मविवर्तत्व मात्राभ्युपगमान्न जीवस्य जगदुपादानत्व प्रसङ्गः ब्रह्मण उपाध्यभावेपि सर्वनियन्तृत्व सर्वज्ञत्वादि प्रतिपादक शास्त्रस्य कसत्वाच्च ।
तस्मात् सिद्धं जीवाश्रितमायाविषयीकृतं ब्रह्मप्रपञ्चाकारेण विवर्तमानतया उपादानमिति ।
उक्तं वाचारम्भणाधिकरणभाष्ये मूलकारणमेवान्त्यत्कार्या तेन कार्या कारेण नटवत्सर्व व्यवहारास्पदत्वं प्रतिपद्यत इति ।
अन्त्यात्कार्यादिति ।
अन्त्यकार्यपर्यन्तमित्यर्थः ।
नटो हि द्रष्टृभिरविज्ञात निजरूप एव ततदभिनेया सत्यरूपतां प्रतिपद्यते ।
एवं जीवैरविज्ञात तत्वं सद्ब्रह्मा सत्यविपदादि प्रपञ्चाकारतां तट्टाराव्यवहारविषयतां च प्रतिपाद्यत

इति भाष्यार्थः ।
अत्र नटदृष्टान्तोक्त्या वाचस्पति मतं भाष्याभिमतं निश्रीयते ।
तदुक्तं कल्पतरौ ।
अज्ञात नटवत् ब्रह्मकारणं शङ्करो ब्रवीत् ।
जीवाज्ञातं जगद्बीजं जगौ वाचस्पतिस्तथेति ।
सिद्धान्तमुक्तावली कृतस्तु मायाशक्तिरेवोपादानं न ब्रह्मतदेत ब्रह्मापूर्वमनपरम् अबाह्यं न तस्य कार्यं करणं च विद्यते इत्यादि श्रुतेः ।
जगदुपादान मायाधिष्टानत्वेन तूपचारादुपादानम् ।
तादृशमेवोपादानत्वं लक्षणे विवक्षितमित्याहुः ।
अथक ईश्वरः को वा जीवः अत्रोक्तं प्रकटार्थकारविवरणे अनादिरनिर्वाच्याभूत प्रकृतिश्चिन्मात्रसम्बन्धिनी माया तस्याञ्चित्प्रतिबिम्ब ईश्वरः तस्या एव परिछिन्नानन्त प्रदेशेष्वावरणविक्षेप शक्तिमदविद्याभिधानेषु चित्प्रतिविंवो जीव इति ॥

इदानीं मायाया एव मायां तु प्रकृतिं विद्यादिति श्रुति स्वारस्यानुरोधेन मुख्यमुपादानत्वमिति स्वीकृत्यापि ब्रह्मलक्षणासम्भवं परिहरति ।
सिद्धान्तमुक्तावलीकृतस्त्विति ।
तत्प्रकृतम् ।
एतद्बुध्यादि साक्षिरूपं पूर्वं कारणं न विद्यते यस्य तदपूर्वम् अपरं कार्यं न विद्यते यस्य तदनपरं तस्य ब्रह्मणः कार्यं

करणं च जगत्सृष्टिसाधनं चेत्यर्थः ।
इत्यादि श्रुतेर्न ब्रह्मोपादानमित्यर्थः ।
तर्हि ब्रह्मणो जगदुपादानत्व प्रतिपादक श्रुतिसूत्रभाष्यादि विरोध इत्यत आह ।
जगदिति ।
तु शब्दोवधारणे ।
तु शब्दोवधारणे ।
तादृशमेवेति ।
जगदुपादान मायाधिष्टानत्वमित्यर्थः ।
पूर्वत्र ईश्वरस्य जगदुपादानत्व मुक्तम् ।
जीवाश्रित मायेत्यादौ जीवोपि व्यवहृत ।
इदानीं तयोः स्वरूपं निरूपयितुं प्रश्नुमवतारयति ।
अथेति ।
मायां तु प्रकृतिमिति श्रुतौ या भूत प्रकृतित्वेन माया प्रसिद्धा तस्यां चैतन्य प्रतिबिम्ब ईश्वरः ।
ननु मायिनं तुं महेश्वरमिति वाक्यशेषे मायाया ईश्वराश्रितत्व प्रतिपादनादीश्वरस्य माया प्रतिबिम्बत्वं न सम्भवति उपाधेः प्रतिबिम्बाश्रितत्वादर्शनादिति शङ्कां निराचष्टे ।
चिन्मात्राश्रितेत्यर्थः ।
मात्रपदेन बिम्बत्वादेर्व्यवच्छेदः ।
वाक्यशेषेपि महेश्वर पदं चिन्मात्रलक्षकमिति भावः ।
साङ्ख्याभिमत प्रकृतेरिव मायायाः सत्यत्वं वारयति ।
अनिर्वाच्येति ।
माया तावद्ब्रह्मचैतन्यान्न वस्तुतोभिन्ना ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य सर्वस्य मिथ्यात्व प्रतिपादक श्रुतिविरोधेन वस्तुतः ।
तस्यास्ततो भेदासम्भवात् ।
नाप्यभिन्ना चैतन्य जडयोरैक्या योगात् ।
नापि चैतन्याद्भिन्नाभिन्ना एकन्न भिन्नत्वाभिन्नत्वयोर्विरोधेना सम्भवात् ।
एवं न तावन्मा ॥

या सती अद्वैत श्रुतिविरोधादेवनाप्यसतीभूतप्रकृतित्वानुपपतेः ।
नापि सदसती सत्वा सत्वयोरेकत्र विरोधादेव न तावन्माया

सावयवा तस्यास्सादित्व प्रसङ्गेन तत्प्रतिबिम्बभूतेश्वरस्यापि सादित्व प्रसङ्गात् मायायाः सादित्वे तत्प्रकृतित्वेन मायान्तरा पेक्षया अनवस्था प्रसङ्गाच्च ।
नापि निरवयवा प्रकृतित्वा भावप्रसङ्गात्सावयवपदार्थानामेव लोके प्रकृतित्व दर्शनात् ।
नाप्युभयरूपासावयवत्व निरवयवत्वयोरेकत्र विरोधात् ।
तस्मात् सर्वप्रकारेण निर्वक्तुमशक्य तया माया अनिर्वाच्येत्यर्थः ।
तस्याः परिच्छिन्नानन्त प्रदेशेषु चैतन्य प्रतिबिम्बो जीवः ।
न साक्षातस्यामेव चित्प्रतिबिम्बो जीव इत्येव कारार्थः ।
प्रदेशानां परिच्छिन्नत्व विशेषणं तत्प्रतिबिम्बरूपजीवानां परिच्छिन्नत्वलाभार्थम् ।
तथा च भाष्ये तत्र तत्र जीवानां परिच्छिन्नत्व निरूपणं सङ्गच्छते ।
तथाहि ।
सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशादित्यधिकरणे सौत्रशारीरपदव्याख्यानरूपं भाष्यं शारीर इति शरीरे भव इत्यर्थः ।
नन्वीश्वरोपि शरीरे भवति सत्यं शरीरे भवति न तु शरीर एव भवति ।
आकाशवत्सर्वगतश्च नित्य इति व्यापित्व श्रवणात् ।
जीवस्तु शरीरे एव भवति तस्य

भोगाधिष्ठानाच्छरीरादन्यत्र वृत्यभावादिति तथाद्युभाद्यधिकरणगतं भाष्यं न चोपाधिपरिछिन्नस्याविभोः प्राणभृतोद्युभ्वाद्यायतनत्वं सम्यक् सम्भवतीति प्राणभृतो जीवस्य द्युभ्वादि शब्दित जगदायतनत्वं मुख्यं न सम्भवति ।
अविभुत्वादिति भाष्यार्थः ।
पटस्यारम्भकतं तव इव मायाया न प्रदेशाः सन्ति तस्या अनादि त्वात् ।
किं तु मायायां विक्षेपावरण शक्तीनामानन्त्याद्विक्षेपावरणशक्तिमद्भागा एव प्रदेशा विवक्षिता इत्याशयेनाह ।
आवरणविक्षेप शक्तिमदिति ।

ब्रह्मचैतन्यावरणानुकूलाशक्तिरावरणशक्तिः ।
आवरणं च ब्रह्म नास्ति न प्रकाशत इति व्यवहारयोग्यत्वम् ।
विक्षेप पदेन ततज्जीवसाधरणदुःखादिकं विवक्षितं तदनुकूलशक्तिर्वेक्षेपशक्तिरित्यर्थः ।
ननु माया प्रदेशानां जीवोपाधित्ववर्णनमनुपपन्नम् ।
आनुमानिकाधिकरणभाष्यादौ अविद्याया जीवोपाधित्व व्यवहारविरोध प्रसङ्गादत आह ।
अविद्याभिधानेष्विति ॥

माया प्रदेशानामेव भाष्यगता विद्यापदाभिलुप्यत्वान्न तद्विरोध इति भावः ।
तत्वविवेके तु त्रिगुणात्मिकाया मूलप्रकृतेर्जीवेशावाभासेन करोति माया चाविद्या च स्वयमेव भवतीति श्रुतिसिद्धौ द्वौ रूपभेदौ रजस्तमो नभिभूतशुद्धसत्वप्रधाना माया तदभिभूतमलिन सत्वात्व विद्व्येति मायाविद्याभेदं परिकल्प्य माया प्रतिबिम्ब ईश्वरो विद्याप्रतिबिम्बो जीव इत्युक्तम् ।
एकैव मूल प्रकृतिर्विक्षेप प्राधान्येन मायाशब्दितेश्वरोपाधिः ।
आवरणप्राधान्येनाविद्याज्ञानशब्दिता जीवोपाधिः ।
अत एव तस्या जीवेश्वर साधारण चिन्मात्र सम्बन्धित्वेपि जीवस्यैवाज्ञोष्णीत्यज्ञानसम्बन्धानुभवो ।
नेश्वरस्येति ।
जीवेश्वर विभागः क्वचिदुपपादितः ॥

एकस्यामेव मूलप्रकृतौ प्रदेश प्रदेशि भावेनानिर्वचनीयं भेदं कल्पयित्वा जीवेश्वरयोः प्रतिबिम्बरूपत्वमुक्तम् ।
इदनीन्तस्यामेव प्रकारान्तरेण रूपभेदं कल्पयित्वा तदुपपादयति ।
तत्वविवेकेत्विति ।

भेदकल्पना वैलक्षण्य द्योतनार्थस्तु शब्दः रूपभेदावितिस्त इति शेषः ।
रजस्तमोनभिभूतत्वमेव सत्वस्य शुद्धत्वम् ।
शुद्धसत्व प्रधानाप्रकृतिर्माया ।
मलिनसत्व

प्रधानाप्रकृतिरविद्येत्यर्थः ।
रजस्तमोभिभूतत्वमेव सत्वस्य मलिनत्वम् ।
सत्व शुद्ध्यशुद्धिभ्यां मायात्वाविद्यात्वाख्यौ श्रुत्युक्त रूपभेदौ निरूप्यविक्षेपावरणशक्तिभेदेन श्रुत्युक्तरूपभेदावेव निरूपयति ।
एकैवेति ।
अत एवेति ।
जीवस्यावरण शक्तिमदुपाधिमत्वादेवेत्यर्थः ।
तस्या इति जीवेश्वरोपाधिभूताया प्रकृतेः प्रतिबिम्बरूपजीवेश्वर साधारणबिम्ब चैतन्याश्रितत्वेपीत्यर्थः ।
नेश्वरस्येति ।
अत्रापि अत एवेत्यस्यानुषङ्गः ।
आवरणशक्तरीश्वरोपाधिकोटावननुप्रवेशादेवेति तदर्थः ।
तथा च जीवेश्वरौ प्रति प्रकृतेः साधारणत्वादेकस्य सर्वज्ञत्वमपरस्याज्ञत्वमिति यद्वैलक्षण्यं श्रुत्यनुभवसिद्धं तत्कथं सम्भवतीति शङ्काया अनवकाश इति भावः ।
मतान्तरमाह ।
सङ्क्षेपेति ।
श्रुतौ कारणपदमविद्यापरं कार्यपदमन्तःकरणपरमिति मत्वा प्राह ।
अविद्यायामित्यादिना ।
ननु जीवेशावाभासेन करोति माया चाविद्या च स्वयमेव भवतीति श्रुति विरोधः तस्यां श्रुतौ जीवस्य कारणोपाधिकत्व प्रतीतेरिति चेदुच्यते ।
जीवेशावाभासेन करोतीति ।
पूर्वभागेन हि जीवेश्वरयोरुभयोपि प्रति

सङ्क्षेप शारिरके तु कार्य्यौपाधिरयं जीवः कारणोपाधिरीश्वर इति श्रुति मनुसृत्याविद्यायां चित्प्रतिबिम्ब ईश्वरः अन्तःकरणे चित्प्रतिबिम्बो जीवः ।
न चान्तःकरणरूपेण द्रव्येण घटेनाकाशस्येव चैतन्यस्यावछेदसम्भवातदवछिन्नमेवे

चैतन्यं जीवोस्त्विति वाच्यम् ।
इह परत्र च जीव भावेनावछेद्य चैतन्य प्रदेशस्य भेदेन कृतहानाकृताभ्यागम प्रसङ्गात् ।
प्रतिबिम्बस्तूपाधेर्गतागतयोरवछेदकगतागतयोरवछेद्यवन्न- भिद्यत इति प्रतिबिम्ब पक्षेनायं दोष इत्युक्तम् ॥

बिम्बभावः प्रतीयते ।
न च बिम्बैक्यस्थले उपाधिभेदं विना प्रतिबिम्बभेदः सम्भवति सूर्यादि प्रतिबिम्बस्थले उपाधिभेदं विना प्रतिबिम्बभेदादर्शना ।
तथा चोदाहृत श्रुतौ प्रतिबिम्बरूपयोर्जीवेशयोर्यथाक्रमं मायाविद्यापदाभ्यामुपाधीसमर्थो ते मायापदं चात्र मायाकार्यान्तःकरणपरम् ।
न चैवं मूलाप्रकृतिं प्रकृत्यप्रवृतायां जीवेशाविति श्रुतौ माया चाविद्या च स्वयमेव भवतीति वाक्येन मायाविद्ययोरुभयोरपि मूलप्रकृत्यभेदोपपादनविरोध इति वाच्यम् ।
मूलप्रकृत्यविद्ययोरिव मायाशब्दितान्तःकरण मूलप्रकृत्योर्मुख्याभेदाभावेपि प्रकृतिविकारभावप्रयुक्ता भेदसत्वेन तावता माया चाविद्या च स्वयमेव भवतीति वाक्यशेषोपपतेरिति भावः ।
न चाविद्यावछिन्न चैतन्नमेवेश्वरोस्तु तथान्तःकरणावछिन्न चैतन्यमेव जीवोस्तु ।
अविद्यान्तःकरणाधिष्ठान चैतन्ययोः तदवछिन्नत्वस्य कॢप्तत्वान्तदतिरिक्त प्रतिबिम्बकल्पनायां गौरवाच्चेत्याशयेन शङ्कते ।
न चेति ।
न तु प्रतिबिम्बचैतन्यमित्येव

कारार्थः ।
जीवग्रहणमीश्वरस्याप्युपलक्षणम् ।
जीवेश्वरयोः प्रतिबिम्बतायाः श्रुतिसिद्धत्वान्न कल्पनागौरवदोषोस्तीत्यभिप्रेत्यजीवस्यावच्छिन्नत्व पक्षे दोषमाह ।
इहेति अस्मिन् लोके ब्राह्मणादि शरीरगतान्तःकरणावच्छिन्नचैतन्य प्रदेशस्य कर्मकर्तृत्वात् ।
लोकान्तरे देवादि शरीरगतान्तःकरणावच्छिन्न चैतन्य प्रदेशस्य चाकर्तुर्भोक्तृत्वात् ।
कृत् हानादि प्रसङ्गः ।
येन कर्मकृतं न तस्य भोगः येन कर्म न कृतं तस्याकृत कर्मफलाभ्यागम इत्यर्थः ।
न च ब्राह्मणादि शरीरगतस्यैवान्तःकरणस्य लोकान्तरे गमनाभ्युपगमातदवच्छिन्न चैतन्य प्रदेशस्यैव तत्रापि गमनमस्त्विति वाच्यम् ।
घटस्य देशान्तरगमनेपि तदवच्छिन्नाकाशप्रदेशस्य गमनादर्शनादिति भावः ।
प्रतिबिम्बस्यावच्छेद्यचैतन्यापेक्षया वैलक्षण्य द्योतनार्थस्तु शब्दः ।
गतागतयोरिति ।

गमनागमनयोः सतोरपि अवच्छेद्य प्रदेशवन्नभिद्यत इत्यर्थः ।
सूर्यादि प्रतिबिम्बवति जलपूर्ण घटादौ देशान्तरे नीयमानेपि प्रतिबिम्ब भेदादर्शनादिति भावः ॥

एवमुक्तेष्वेतेषु जीवेश्वरयोः प्रतिबिम्बविशेषत्व पक्षेषु यत् बिम्बस्थानीयं ब्रह्म तन्मुक्त प्राप्यंशुद्धचैतन्यं चित्रदीपे जीव ईशोविशुद्धाचिदिति त्रैविध्य प्रक्रियां विहाय ।
यथा घटावच्छिन्नाकाशो घटाकाशस्तदाश्रिते जले

प्रतिबिम्बितः साभ्रनक्षत्रोजलाकाशः ।
अनवच्छिन्नो महाकाशः ।
महाकाशमध्यवर्तिनिमेघमण्डले वृष्टिलक्षणकार्यानुमेयेषु जलरूपतदवयवेषु तुषाराकारेषु प्रतिबिम्बितो मेघाकाश इति वस्तुत एकस्याकाशस्य चातुर्विध्यम् ॥

ननु चन्द्रादि प्रतिबिम्बवतां जलपात्राणां मध्ये एकस्य नाशे तद्गत तया प्रतीतस्य प्रतिबिम्बस्य बिम्बैनैकीभावः प्रत्यक्षेणानुभूयलेन तथा प्रतिबिम्बान्तरेण एवं प्रतिबिम्बरूपजीवस्यापि विदेह कैवल्य समये बिम्बभूतशुद्धब्रह्मभाव एवस्यान्न तु प्रतिबिम्बेश्वर भावापतिर्दृष्टविरोधादित्याशङ्कामिष्टापत्यापरिहरति ।
एवमुक्तेष्विति ।
बिम्बस्थानीयमिति ।

लोकप्रसिद्धचन्द्रादि रूपबिम्बस्थानीयमित्यर्थः ।
ननु बिम्बत्वविशिष्टचैतन्यं कथं शुद्धमिति चेन्न शुद्धपदेन सर्वज्ञत्व सर्वकर्तृत्वादि धर्मराहित्यस्य विवक्षितत्वादिति चित्रदीपे च त्रैविध्य प्रक्रियां विहाय चैतन्यस्य चातुर्विध्यं परिकल्प्य जीवेश्वर विभागो दर्शित इति सम्बन्धः ।
तथा च चित्रदीपवचनम् ।
कूटस्थो ब्रह्मजीवेशावित्येवं चिच्चतुर्विधा घटाकाश महाकाशौ ।
जलाकाशाभ्रखे यथेति ।
एतत् श्लोके पात दृष्टान्त भागं सङ्गृह्णाति ।
यथेत्यादिना ।
मदाश्रित इति ।
घटान्तःस्थाकाशाश्रित इत्यर्थः अभ्रनक्षत्र साहित्य विशेषणम् ।
आकाशस्य जले प्रतिबिम्बाभावे शङ्का निरासार्थम् ।

इत्थं च तन्निरासप्रकारो विवक्षितः ।
यदा जलेभ्रनक्षत्राणां प्रतिबिम्बोनुभूयते ।
तदातैस्सहाकाश प्रतिबिम्बोप्यनुभूयत एवेति नाकाश प्रतिबिम्बाभावशङ्कावकाश इति ।
अनवच्छिन्न इति ।

घटानवच्छिन्न इत्यर्थः ।
मेघमण्डले ये जलरूपास्तदवयवास्तेषु प्रतिबिम्बित इति सम्बन्धः तछब्दो मेघमण्डलपरः मेघमण्डले जलानि सन्ति चेत्कुतो नोपलभ्येत इत्याशङ्का न कार्या तेषां तुषारवत् सूक्ष्मरूपत्वादित्याशयेनाह ।
तुषारेति तत्र जल सत्वे मानमाह ।
वृष्टिलक्षणेति ।
श्लोको पातदार्ष्टान्तिकभागं सङ्गृह्णाति ।
तथेति ।
सूक्ष्मेति घ्राणरस न चक्षुश्रोत्रत्व ॥

तथा स्थूलसूक्ष्म देहद्वयस्याधिष्ठानतया विवर्तमानं तदवछिन्नं चैतन्यं कूटवन्निर्विकारत्वेन स्थितं कूटस्थम् ।
तत्र कल्पितेन्तष्करणे प्रतिबिम्बितं चैतन्यं संसारयोगी जीवः ।
अनवछिन्नं चैतन्यं ब्रह्म तदाश्रित मायातमसि स्थितासु सर्वप्राणिनान्धीवासनासु प्रतिबिम्बितं चैतन्यमीश्वर इति चैतन्यस्य चातुर्विध्यं परिकल्प्यान्तःकरणधीवासनोपरक्ता ज्ञानोपाधिभेदेन जीवेश्वरविभागो दर्शितः ।
अयं चापरस्तदभिहितो विशेषः ॥

गाख्यानि पञ्चज्ञानेन्द्रियाणि वाक्पाणिपादपायूपस्थाख्यानि पञ्चकर्मेन्द्रियाणि प्राणापानादयः पञ्चवायवः मनोबुद्धिश्चेत्यन्तःकरणं द्विविधमाहृत्य सप्तदशकं लिङ्गशरीरं दार्ष्टान्तिके घटस्थानीय सूक्ष्मदेह शब्दार्थः देह द्वयावच्छिन्न चैतन्यं घटाकाशस्थानीयं कूटस्थ शब्दाअर्थः चैतन्यस्य देहद्वयावच्छिन्नत्वे हेतुरधिष्ठानतया वर्तमानत्वं काष्टविशेषलग्नायः पिण्डविशेषः कूटशब्दार्थः तद्वदचलतया तिष्ठतीति कूटस्थः ।
तत्र कूटस्थे कल्पितं घटगतजलस्थानीयं यदतःकरणं तस्मि व्यतिबिम्बित्यर्थः ।
कूटस्थ चैतन्यातिरिक्त चिदाभासकल्पनायाः प्रयोजनमाह ।
संसारेति ।
कूटस्थ चैतन्यस्य न संसाराश्रयत्वं तस्य जन्ममरणादिलक्षणसंसाराश्रयत्वे कूटस्थत्वव्याघातादिति भावः ।
महाकाशस्थानीय ब्रह्माश्रिते मेघमण्डलस्थानीये मायाख्य तमसि स्थितायाधीवासनास्तासु प्रतिबिम्बितमित्यर्थः ।
जाग्रत्स्वप्नावस्थाद्वयगतानि स्थूलान्तःकरणानिधि यः तासां सुषुप्त्यवस्थागताः सूक्ष्मावस्थाः वासना विवक्षिताः ।
अन्तःकरणेति अन्तःकरण च धीचासनोपरक्ता ज्ञानं च ते एवोपाधीतयोर्भेदेनेत्यर्थः ।
धीवासनानामानन्त्यातासु प्रतिबिम्बचैतन्यरूपेश्वरस्य नानात्वशङ्काव्यावृत्यर्थं वासनोपरक्ता ज्ञानोपाधिकत्वमुक्तम् ।
पूर्वमतेषु बिम्बप्रतिबिम्बयोर्भेदमात्रं कल्पितं स्वतस्तयोरभेद एवेतीममर्थं सिद्धं कृत्वा अस्मिन्मते ततो विशेषमाह ।
अयं चेति ।
अस्मिन्मते पूर्वं चिच्चातुर्विध्यलक्षणम् एकोविशेषः उक्तः ।
तदपेक्षया अपरः अन्यः

प्रतिबिम्बमिथ्यात्वरूपो विशेषस्तदभिहितः तत्र चित्रदीपे अभिहित इत्यर्थः ॥

चतुर्विधेष्वेषु चैतन्येषु जीवोहमिति प्रकाशमानः कूटस्थे विद्या तिरोहिता सङ्गानन्दरूपविशेषांशे ।
शुक्तौरूप्यवदध्यस्तः अत एवेदन्त्व रजतत्वयोरिवाधिष्ठान सामान्यांशाध्यस्त विशेषांशरूपयोः ।
स्वयं त्वाहं त्वयोः सह प्रकाशः स्वयमहङ्करोमीत्याहौ ।
अहं त्वं ह्यध्यस्त विशेषांशरूपं पुरुषान्तरस्य पुरुषान्तरे व्यवहाराभावेन व्यावृतत्वात् ।
स्वयं त्वं चान्यत्व प्रतियोग्यधिष्ठान सामान्यांशरूपं स्वयं देवदत्तो गच्छतीति पुरुषान्तरेपि व्यवहारेणानुवृतत्वात् ॥

अपरं विशेषमेव दर्शयति ।
चतुर्विधेष्विति ।
अहमिति प्रकाशमानो जीवः शुक्तौ रूप्यवदध्यस्त इति सम्बन्धः ।
नन्विदन्त्वेन सामान्यरूपेण ज्ञाते शुक्तित्वादि विशेषरूपेणाज्ञाते शुक्त्यादौ रूप्याद्यध्यासो दृष्टः इह तु तथा सामान्यरूपेण ज्ञातं विशेषरूपेण चाज्ञातं किञ्चिदधिष्ठानं च नोपलभ्यत इत्याशङ्क्याह ।
कूटस्थ इति ।
नन्वविद्यया कूटस्थस्यासङ्गत्वानन्दत्व पूर्णत्वादि विशेषांशस्यावृततया शुक्तित्वादि वद प्रतीतावपि शुक्तेरिदन्त्वेनेव

कूटस्थस्य केनचित् सामान्येन रूपेण प्रकाशो न दृश्यते ।
किं च इदं रजतमित्यत्राधिष्टान सामान्यांशस्यारोप्यविशेषस्य च सह प्रकाशो दृश्यते ।
प्रकृते तु अहमर्थरूपो विशेष एवाहमिति ।
प्रकाशते न तु सामान्यांशः कश्चिदतोहमर्थस्य रूप्यवदध्यस्तत्वकल्पनं न युक्तमित्याशङ्क्याह ।
अत एवेति ।
अहमर्थस्य कूटस्थे ध्यस्तत्व कल्पनादेवेत्यर्थः ।
स्वयं त्वाहं त्वयोरिति ।

कूटस्थस्य हि स्वयं त्वं सामान्यरूपं न कूटस्थ त्वं तस्य शास्त्रैक गम्यत्वात् ।
स्वयं त्वं च कूटस्थस्याहमर्थारोपकाले तेन सह प्रकाशते तत्पूर्वकालेपि स्वयं त्वस्य भानमविरुद्धं तस्य नित्यचैतन्यात्मक कूटस्थ स्वरूपत्वाभ्युपगमात् स्वयं त्वकूटस्थ चैतन्ययोः राहोः शिरः पुरुषस्य चैतन्यमिति वद्भेदकल्पनयाधर्मधार्मीभावोपपतेश्चातः कूटस्थस्य स्वयं त्वेन सामान्यरूपेण सदा प्रकाशसत्वादहमर्थरूपचिदाभासाध्यासाधिष्टानत्वमविरुद्धमिति भावः ।
अहमर्थस्य रूप्यवद्विशेषरूपत्वं दर्शयति ।
अहं त्वंहीति ।
अहमर्थ इत्यर्थः ।

अध्यविशेषांशारूपमिति ।
शुक्त्यादावध्यस्तो यो विशेषांशो रूप्यादिस्तद्रूपं तत्सदृशमित्यर्थः ।
सादृश्यं च व्यावृत्तत्वं व्यावृतत्वादिति व्यावृतत्वावगमादित्यर्थः ।
तेन न हेतु साध्ययोरभेदः व्यावृतत्वावगमे हेतुर्व्यवहाराभावः ।
स्वयं त्वस्य इदं त्ववत्सामान्यरूउपत्वं दर्शयति ।
स्वयं त्वं चेति ।

स्वयमन्य इति लोकव्यवहारे स्वयं त्वमन्यत्व प्रतिद्धन्द्धितया प्रसिद्धमिति दर्शयितुमन्यप्रतियोगीति स्वयं त्वस्य विशेषणमिति ।
तदुक्तम् ।
चित्रदीपे देवदतः स्वयं गच्छेत्वं वीक्षस्व

स्वयं तथा ।
अहं स्वयं न शक्नोमीत्येवं लोके प्रयुज्यत इति ॥

एवं परस्पराध्यासादेव कूटस्थ जीवयोरविवेको लौकिकानां विवेकस्तु तयोर्वृहदारण्यके प्रज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थायतान्येवानुविनश्यतीति जीवाभिप्रायेण मायोपाधिविनाशानुविनाश प्रतिपादनेनाविनाशी वा अरेयमात्मेति कूटस्थाभिप्रायेणाविनाशप्रतिपादनेन च स्पष्टः अहमर्थस्य जीवस्य विनाशित्वे कथमविनाशि ब्रह्मा भेदः ॥

ननु स्वयमहमिति प्रकाशमानयोः कूटस्थ जीवयोः शुक्ति रजतयोरिव भेदस्वत्वे सर्वेषां कुतो भेदोनोपलभ्यते तत्राह ।
एवमिति अहमर्थ जीवस्य शुक्तौ रूप्यवत् कूटस्थाध्यस्तत्वे सतीत्यर्थः ।
परस्परेति ।
तयोरभेदाध्यासादेवाविवेकः विवेकाभावोभेदानुभवा भाव इत्यर्थः ।
ननु इदं रजतमिति भ्रमस्थले शुक्तिरियम्मिति विशेष दर्शनेन इदं रजतमिति प्रतीतयोः सामान्यविशेषपदार्थयोः शुक्तित्व रजतत्व रूपविरुद्धधर्मवत्व निश्चया तयोर्भेद उपेयते ।
इह तु जीव कूठस्थयोः कथं भेदोवगन्तव्यः ।
तदभावे हि स्वयमहमिति सामान्यविशेषभावेन प्रकाशमानयोस्सत्यरजतस्थले रजतेदमर्थयोरिववस्तुत ऐक्यापत्या

अहमर्थरूपजीवस्य स्वयं शब्दार्थभूतकूटस्थे कल्पितत्वासिद्धेरित्याशङ्क्य श्रुत्यातयोर्भेर्ददर्शयति ।
विवेकस्त्विति तु शब्दः शङ्का व्यावृत्यर्थः ।
विवेकोभेदानुभवः एतेभ्यः सन्निहितेभ्यः देहादि सङ्घातरूपेण तेभ्यः उपाधिरूपेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय साम्येनोत्थाय उपाधिरूप बुद्ध्याद्युत्पत्या उत्पतिं प्राप्येत्यर्थः ।
तान्युपापि भूतानि बुध्यादीनि तत्वज्ञानेन विनश्यन्ति तदा तान्यनुविनश्यतीति श्रुत्या औपाधिकस्यात्मनो विनाशित्वं प्रतिपाद्यते तच्चान्तःकरण प्रतिबिम्बरूपस्य उपाध्याय तस्य जीवस्य मिथ्यात्वे सति सम्भवति औपाधिक जीवस्य सत्यत्वे तु तस्य विनाशित्व प्रतिपादक वचनं न सङ्गच्छेत तथा अयं प्रज्ञान घन आत्मा अरे मैत्रेपि अविनाशी वा अविनाश्येव न तु उपाधिनाशान्नश्यतीति कूटस्थ चैतन्यस्य श्रुत्यानाशाभावः प्रतिपाद्यते ।
एतदुक्तं भवति अयमात्मा प्रज्ञान घन एवेतेभ्यो भूतेभ्यस्समुत्थायेत्यादि शुत्याचिदेक रस आत्मैव उपाध्युत्पति मनूत्पद्यते ।
तन्नाशमनु नश्यतीत्युपाध्युत्पति विनाशव्यतिरेकेण उत्पति विनाशौ न चिदात्मनः प्रतिपाद्ये ते अनुविनश्यतीत्यनुशब्दप्रयोगात् ।
न च तस्य स्वतो विनाशादिमत्वं सम्भवति अविनाशी वा अरे यमात्मेति वाक्येन विज्ञान घनात्मनो विनाशाभावप्रतिपादनविरोधातश्चिदात्मन उत्पति विनाशवता प्रतिबिम्बचैतन्यरूपजीवेन तादात्म्यमादाय विनाशादि वचनमुपपादनीयं ततश्च भ्रमस्थलीयरजतेदमर्थयोरिवात्रापि विनाशित्वा विनाशित्व

रूपविरुद्धधर्मवत्व निश्चयादेव जीवकूटस्थयोर्भेदः स्पष्टं भासत इत्यतः कूटस्थ चैतजीवरूपाहमर्थस्याध्यास सिद्धिरिति उदाहृत श्रुत्या प्रतिबिम्बजीवस्य विनाशित्वोपगमे श्रुत्यन्तरविरोधमाशङ्कते ।
अहमर्थेति ।

अभेद इत्यनन्तरमहं ब्रह्मास्मीति वाक्येन प्रतिपायत इति शेषः ।
विनाश्य विनाशिनोरभेदा योगादिति भावः ॥

नेदमभेदे सामानाधिकरण्यं किं तु बाधायां यथायः स्थाणुरेष पुमानिति पुरुषत्व बोधेन स्थाणुत्व बुद्धिर्निवर्त्यते ।
एवमहं ब्रह्मास्मीति कूटस्थ ब्रह्मरूपत्व बोधेनाध्यस्ताहमर्थरूपत्वं निवर्त्यते ।
योयं स्थाणुः पुमानेष पुन्धिया स्थाणुधीरिवब्रह्मास्मीति धियाशेषा ह्यहं बुद्धिर्निवर्त्यत इति नैष्कर्म्य सिद्धिवचनात्

परिहरति ।
नेदमिति ।
सोयमित्यादि सामानाधिकरण वाक्यस्य यथा अभेदो वाक्यार्थो दृश्यते तथा यः स्थाणुस्सपुरुष इत्यादि समानाधिकरण वाक्यस्य बाधारूपो वार्क्योर्थो दृश्यते ।
यस्थाणुस्सपुरुष इत्यत्र हि पुरुषे आरोषितस्य प्रातिभासिकस्य स्थाणोर्व्यावहारिक पुरुषेण सहाभेदो न वाक्यार्थः वाधितत्वात् ।
किं तु स्थाण्वारोपाधिष्ठान भूते पुरुषे वस्तुतः स्थाणु तादात्म्याभावरूपावाधावाक्यार्थः ।
तथा

च यस्थाणुस्सपुरुष इति वाक्येन वस्तुतः स्थाणु तादात्म्याभाववानयं पुरुष इति बोधो जायते तेन च बोधेन पुरुषे स्थाण्वारोपस्सविषयो निवर्त्यते ।
एवमहं ब्रह्मास्मीति वाक्येनाहमर्थ भूतजीव तादात्म्य शून्यं ब्रह्मैवास्मीति ज्ञानं जायते तेन ज्ञानेनाहे ज्ञाताकर्ता सुखीदुःखीत्याद्यारोपः कर्तृत्वादि धर्मविशिष्टाहमर्थेन स्वविषयेण सहनिःशेषं निवर्त्यते ।
आरोपिताहमर्थ निवृतौ च सत्यां जीवस्य पद्वास्तुवंरूपं कूटस्थ चैतुन्यात्मकम् ।
तत्पूर्णब्रह्मरूपेणावतिष्ठते इति न श्रुत्यन्तरविरोध इति भावः ।
अक्षरार्थस्तु ।
इदं ब्रह्माहं पदयोस्समान विभक्तिमत्वरूपं सामानाधिकरण्यमभेदरूपेर्थेनाभ्युपगम्यते ।
येनाभेदासम्भवो दोषः स्यात् ।
ननु यद्यभेदो न वाक्यार्थः कस्तर्हि स इति शङ्कते ।
किन्त्विति ।
बाधान्न वाक्यार्थो विवक्षित इत्याह ।
बाधायामिति पुरुषत्व पदेन कल्पितस्थाणु तादात्म्याभाववत्वं विवक्षितम् ।
बाधायां वाक्यार्थत्वस्वीकारात् ।
अहं ब्रह्मीत्यत्रेति पदानन्तरं वाक्य जन्येनेति शेषः ।
अत्र वाक्यार्थ ज्ञानस्याहं ब्रह्मास्मीत्याकारत्वाभावात् ।
कूटस्थ ब्रह्मरूपत्व पदेनापि वस्तुतोहमर्थ तादात्म्याभाववत् कूटस्थ ब्रह्मरूपत्वं विवक्षितं बाधाया एव ॥

यदि च विवरणाद्युक्तरित्येदमभेदे सामानाधिकरण्यं तदा जीववाचिनोहं शब्दस्य लक्षणया कूटस्थ परत्वमस्तु तस्याबाध्यस्य ब्रह्माभेद योग्यत्वात् ॥

वाक्यार्थ बोधविषयत्वाभ्युपगमात् ।
दृष्टान्त दार्ष्टान्तिकयोरधिष्ठानस्यारोपितार्था भाववत्वमारोपितात्यन्ता भावस्याधिष्टानातिरिक्तत्वमिति मतमाश्रित्यास्माधिरुक्तमिति ध्येयम् ।
अध्यस्ताहमर्थरूपत्वमिति ।

अध्यस्तो यो अहमर्थस्तद्रूपत्वं तादात्म्यं निवर्तत इति बोधफलमुक्तम् ।
महावाक्यस्य बाधार्थकत्वं न स्वकपोलकल्पितम् ।
किं तु सुरेश्वराचार्यैरुक्तमित्याह ।
योयमिति ।
मन्दान्धकारे यः स्थाणुर्गृहीतः ।
एषोयं पुमानित्याप्तवाक्यजन्यया पुन्धिया वस्तुतो नायं स्थाणुः किं तु पुमानितिधिया ।
स्थाणुरयमिति धीरारोपितस्थाणु तादात्म्येन सह यथा निवर्त्यते ।
एवमहं ब्रह्मास्मीति वाक्यजन्ययाधिया अहमर्थ भूतजीव तादात्म्य शून्यं ब्रह्मैवास्मीत्याकारयाहं बुद्धिरहं कारोमि भुञ्ज इत्यादि बुद्धिरशेषा आरोपिताहमर्थ सहिता निवर्त्यते महावाक्यार्थ ज्ञानादशेषानर्थ निवृतिर्विदुषोनुभव सिद्धेति द्योतनार्थो हि शब्दः ।
ननु समानाधिकरण वाक्येषु अभेदरूपवाक्यार्थस्य मुख्यतया बाधारूपवाक्यार्थस्य औत्सर्गिकत्वाद्विवरणाद्विषु प्रकृते अभेदरूप वाक्यार्थस्यैव स्वीकाराच्च ।
भगवत्पादैरपि वाक्यवृतौ तादात्म्यमत्रवाक्यार्थस्तयोरेव पदार्थयोरिति श्लोकेन महावाक्येषु तत्वं पदार्थयोस्तादात्म्य शब्दिता भेदस्यैव वाक्यार्थतया स्वीकाराच्च ।
वार्तिककार वचनस्य बाधाया अपि प्रकृते वाक्यार्थता वक्तुं शक्यत इति प्रौढिमाश्रित्य प्रवृत्युपपतेश्च तस्मादहं ब्रह्मास्मीत्यत्रा भेदो वाक्यार्थ इति स्थिते विनाशि जीवस्याविनाशि ब्रह्माभेदोनुसम्भवतीति

चोद्यं तदवस्थमेवेति अस्वरसादाह यदि चेति ॥

यस्तु मेघाकाशक तुल्योधीवासनाप्रतिबिम्ब ईश्वर उक्तः सोयं सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुगिति माण्डुक्य श्रुति सिद्धः सौषुप्तानन्दमयस्तत्रैव तदनन्तरमेष सर्वेश्वर एष सर्वज्ञ एषोन्तर्यामी एष योनिः सर्वस्य ॥

कूटस्थो ब्रह्मजीवेशावित्येवं चिच्चतुर्विधेति श्लोक सङ्गृहीइतानां कूटस्थ ब्रह्मजीवेश्वराणां चतुर्णाम्मध्ये ब्रह्मचैतन्यं तावत् सत्यज्ञानदिवाक्येषु प्रसिद्धमिति तत्र वाक्यं प्रमाणत्वेन नोदाहृतं कूटस्थ चैतन्ये अविनाशी वा इति वाक्यं प्रमाणत्वेन दर्शितम् ।
उपाध्युत्पति विनाशानुविधाप्युत्पति विनाशवचनमन्तःकरण गत चैतन्यप्रतिबिम्बरूपे जीवे प्रमाणमुक्तं परिशेषात्पूर्वोक्तेश्वरे प्रमाणं वक्तव्यं तदाह ।
यस्त्विति ।
त शब्दोवधारणे य ईश्वर उक्तः सोयं श्रुत्युक्तानन्दमय एव नान्य इत्यर्थः ।
सुषुप्तं स्थानमस्येति सुषुप्तस्थानः जागरणे हि विज्ञानशब्दितान्तःकरणे तादात्म्याध्यासाद्विज्ञान मयत्वमनोमयत्वकर्तृत्वाग्दीनिरूपाणि सन्ति ।
तथा देहे स्थूलोहमित्याद्यभेदाध्यासात् स्थूलत्व कृशत्व ब्राह्मणत्वादीति रूपाणि सन्ति ।
तथा चक्षुरादिषु काणोहं मूकोहमित्यादि रूपादध्यासा

त्काणत्वादीनिरूपाणि सन्ति ।
एवमाकाशादिषु पदार्थेषु ध्यास सिद्धानि आकाश मयो वायुमप इत्यादि श्रुति सङ्गृहितान्यनन्तरूपाणि जीवस्य सन्ति ।
सुषुप्ते तु बुध्याद्युपाधि लयेन सर्वप्रकार भ्रान्तिलयाद्भ्रान्ति सिद्धानि सर्वाण्यपि रूपाणि लीयन्त इत्यभिप्रेत्य एकीभूतः इत्युक्तम् ।
तदुक्तम् ।
विज्ञानमय मुख्यैर्योरूपैर्युक्तः पुराधुना ।
स लये नैकतां प्राप्तो बहुतण्डुलपिष्टवदिति ।
पुरासुप्तात्पूर्वकाले ।
लयेन रूपाणां लयेनेत्यर्थः ।
प्रज्ञानं चैतन्यं तच्च जाग्रदादौ वृतिभेदेन भेदरूपं शैथिल्यं प्राप्य स्थितं सुषुप्ते वृतीनां विलयात्पुनरेकत्वं प्राप्तमित्यभिप्रेत्यप्रज्ञान घनत्वमुक्तम् ।
आनन्दोत्र बिम्बभूतो ब्रह्मानन्दो विवक्षितः ।
तस्य प्रतिबिम्बभूतो जीव आनन्दमयः स च स्वरूपभूतमानन्दं सुषुप्तिकाले अविघावृतिभिर्भुङ्क्त इत्यानन्द भुगिति श्रुत्यर्थः ।
ननु जाग्रत्स्वप्नयोः स्थूलावस्थान्तःकरण प्रतिबिम्बरूपो जीवो विज्ञानमयः ।
स्थूलान्तःकरणस्य विज्ञानशब्दवाच्य त्वात् ।
स एव विज्ञानमयो जीवः स्वापकाले सूक्ष्मरूपेण विलीनावस्थान्तः ॥

प्रभवाप्ययौ हि भूतानामिति श्रुतेः सर्ववस्तु विषय सकलप्राणिधीवासनोपाधिकस्य तस्य सर्वज्ञत्वं तत एव सर्व कर्तृत्वोपपतेश्च ।
न चास्मद्बुद्धिवासनोपहितस्य कस्यचित्सार्वज्ञ्यं नानुभूयते इति वाच्यम् ।
वासनानां

परोक्षत्वेन तदुपहितस्यापि परोक्ष्मत्वादिति ॥

करणोपाधिकस्सन् आनन्दमय इत्युच्यते तथा चानन्दमयस्य जीवत्वादीश्वरत्वमसिद्धमित्याशङ्क्यसौषुप्तानन्दमयस्यैवेश्वरत्वं वाक्यशेषो दर्शयतीत्याह ।
तत्रैवेति माण्डूक्य श्रुतावेवेत्यर्थः ।
सर्वेश्वरत्वं सर्वजगदुत्पति कर्तृत्वं योनिरुपादानम् ।
आनन्दमयस्य सर्वोपादानत्वे हेतुमाह ।
प्रभवेति ।

हि यस्माद्भूतानां प्रभवाप्ययौ जन्मलयौ सौषुमानन्द मयात् ।
भवतः तस्माद्वेष सर्वस्य योनिरित्यर्थः ।
आनन्दमयस्य श्रुत्युक्त सर्वज्ञत्वे युक्तिमप्याह ।
सर्ववस्त्विति ।
एकैकाधीः किञ्चित्किचिद्विषयी करोतीति सर्वाभिर्मिलित्वा सर्वं जगद्विषर्या क्रियते एवं च सर्वबुद्धीनां सर्वविषयकत्वे सिद्धे सति सर्वबुद्धिसूक्ष्मावस्थारूपाणां सर्वबुद्धिवासनानामपि सर्वविषयकत्वं सिध्यति ।
तथा च सर्वप्राणि बुद्धिवासनोपाधिकस्यानन्दमयस्य सर्वज्ञत्व सिद्धिरित्यर्थः ।
ननुधीवासनोपरक्ताज्ञानोपाधिक ईश्वर इति ।
यदुक्तम् ।
तत्र किं प्रतिबिम्बेश्वरस्याज्ञानमेवापाधिः किं वासनोपरक्ताज्ञानम् अथवा सर्वाःधीवासनाः उत्तप्रत्येकं वासनानाद्यःधीवासनासु प्रतिबिम्बितं चैतन्यमीश्वर इत्युक्ति विरोधात् ।
अज्ञान मात्रस्य ईश्वरोपाधित्वेधीवासनानुसरण वैफल्याच्च ।
न चाज्ञानोपाधिकस्यैवेश्वरस्य सर्वज्ञत्व लाभार्थं सर्वविषयकधीवासनानुसरणमिति वाच्यमज्ञानगत सत्वांश परिणामरूपाभिस्सर्वविषयक वृतिभिरेव सर्वज्ञत्वोपपादन

सम्भवेन तदर्थं धीवासनानामनपेक्षणादनत एव द्वितीयः अज्ञानमात्रस्य तदुपाधित्व सम्भवात् ।
युगपत् सर्वप्राणिनां सुषुप्त्यसम्भवेन सर्वबुद्धिवासनानां यौगपद्यासम्भवाच्च ।
न तासामज्ञानविशेषणतया ईश्वरोपाधित्व सम्भवः तासां यौगपद्यासम्भवादेव न तृतीयोपि कल्पः सङ्गच्छते सर्वासुधीवासनासु व्यासक्ततया एकस्य ईश्वररूप प्रतिबिम्बस्यासम्भवाच्च ।
लोके व्यासज्यवृति प्रतिबिम्बा दर्शनात् ।
तस्मात् चतुर्थः कल्पः परिशिष्यते तत्रानुभव विरोधमाशङ्कते ।
न चास्मदिति ।
अस्माकं प्राणिनामेकैक बुद्धिवासनोपहितस्यानन्दमयस्य कस्यापि स्वापकालेहं सर्वज्ञ इत्यनुभवो नास्तीत्यर्थः ।
वासनानामिति ।
जाग्रदादौ स्थूलावस्थान्तःकरणानामिव सुषुप्तौ वासनात्मकान्तःकरणानां साक्षिप्रत्यक्षयोग्यत्वाभावेन तदुपाधिकानन्दमयानामपिनाहमनुभव योग्यत्वमित्यर्थः ॥

ब्रह्मानन्दे तु सुषुप्ति संयोगान्माण्डूक्योक्त आनन्दमयो जीव इत्युक्तम् ।
तथा हि जाग्रदादिषु भोगप्रदस्य कर्मणः क्षये निद्रा रूपेण विलीनमन्तःकरणं पुनर्भोगप्रदकर्मवशात्प्रबोधे घनी भवति तदुपाधिको जीवो विज्ञानमय इत्युच्यते ।
स एव पूर्वं सुषुप्ति समये विलीनावस्थोपाधिकः सन्नानन्दमय

इत्युच्यते ।
सदावमाण्डूक्ये सुषुप्तिस्थान एकीभूत इत्यादिना दर्शित इति ।
एवं सति तस्य सर्वेश्वरत्वादि वचनं कथं सङ्गच्छताम् ।
इत्थं सन्त्यधिदैवत मध्यात्मं च परमात्मनः स विशेषाणि त्रीणि रूपाणि ।
तत्राधिदैवतं त्रीणि शुद्धचैतन्यं चेति चत्वारि रूपाणि चित्रपटदृष्टान्तेन चित्रदीपे समर्थतानि ॥

मान्दूक्य श्रुत्युक्तानन्दमयस्य सकलधीवासनोपाधिकस्य उक्तरित्या एकस्यासम्भवात् ।
प्रत्येकमेवधीवासनोपाधिक आनन्दमयो वाच्यस्स च जीव एवेत्याह ।
ब्रह्मानन्दे त्विति ।
चित्रदीपे श्रीविद्यारण्यगुरुभिरीश्वर त्वेनोक्तानन्दमयस्य तैरेव ब्रह्मानन्दाख्य ग्रन्थे जीवत्वमुक्तम् ।
जीवत्वोक्ति रूपविशेषार्थकस्तु शब्दः ।
सुषुप्तिसंयोगादित्युपलक्षणं वासनोपाधिकस्येश्वरत्वे जाग्रदादावीश्वराभावप्रसङ्गादेकैकवासनोपाधिकस्य नानात्वेनेश्वर नानात्व प्रसङ्गात्सकलवासनोपाधिकस्य कस्यचिदसम्भवाच्चेत्यपि द्रष्टव्यम् ।
तत्रोक्त प्रकारं दर्शयति ।
तथा हीति ।

जाग्रदादिषु भोगप्रदं यत्कर्म तस्य क्षये सतीत्यर्थः ।
आदिपदं स्वप्न परं बहुवचनं तु जाग्रत्स्वप्न व्यक्तिभेदापेक्षम् ।
निद्रारूपेणेति ।
सुषुप्तिरूपेणेत्यर्थः ।
तदुक्तं पञ्चीकरणे ।
बुद्धेः कारणात्मनावस्थानं सुषुप्तिरिति ।
आनन्दमयस्य जीवत्वे तस्येश्वरत्व प्रतिपादक वाक्यशेष विरोधं शङ्कते ।
एवं सतीति ।

सौषुप्तजीवरूपानन्दमयस्य वस्तुत ईश्वरत्वाभावेपि ईश्वराभेद विवक्षया तस्येश्वरत्व वचनं सङ्गच्छत इति परिहरति ।
इत्थमित्यादिना ।

माण्डूक्य श्रुतौ जीवश्वरयोरभेद विवक्षां दर्शयितुं पीठिकां करोति ।
सन्तीति ।

परमात्मन अधिदैवतं सविशेषाणि त्रीणि रूपाणि सन्ति तथा परमात्मनोध्यात्मं च सविशेषाणि रूपाणि सन्तीति सम्बन्धः परमात्मन इत्यस्य निर्विशेष चैतन्यस्येत्यर्थः ।
अधिदैवतमित्यस्य देवतात्मकानीत्यर्थः ।
अध्यात्ममित्यस्य च जीवात्मकानीत्यर्थः ।
अधिदैवतमध्यात्ममिति च पदद्वयमव्ययम् ।
उक्तं प्रपञ्चयति ।
तत्रेति ।
अध्यात्माधिदैवतरूपाणां मध्य इत्यर्थः ।
जीवस्य त्रीणि सविशेषरूपाणि तुर्यपादात्मकं निर्विशेषरूपं च मान्दूक्य श्रुतौ कण्ठतो दर्शितानि ।
ईश्वरस्य तु निर्विशेष सविशेष रूपाणि तच्छ्रुत्यभिप्रेतगन्यपि श्रुत्या कण्टतो नोक्तानितानि तु श्रुति तात्पर्याभिज्ञैः श्रीविद्यारण्य गुरुभिश्चित्रदीपे सदृष्टान्तम् ॥

यथा स्वतः शुभ्रः पटो धौतः अत्र लिप्तो घटित इति मष्यादि विकारयुक्तो लाञ्छितो वर्णपूरितोरञ्जित इत्यवस्था चतुष्टयमेकस्यैव चित्रपटस्य तथा परमात्मामाया तत्कार्योपाधिरहितः शुद्धः मायोपहित ईश्वरः अपञ्चीकृत भूकार्य समष्टि सूक्ष्मशरीरोपहितो हिरण्यगर्भः ।

पञ्चीकृतभूतकार्य समष्टि स्थूलशरीरोपहितो विराट् पुरुष इत्यवस्था चतुष्टयमेकस्यैव परमात्मनः ॥

निरूपितानीत्याह ।
चित्र पदेति ।
तत्रायं दृष्टान्त सङ्ग्राहकः श्लोकः स्वतः शुभ्रोत्र धौतः स्यात् घटितोन्नविलेपनात् ।
मष्याकारैर्लाञ्छितः स्याद्रञ्जितो वर्णपूरणादिति ।
एतच्छ्लोक सङ्गृहीतं दृष्टान्तं विवृणोति ।
यथेति ।
स्वतश्चिदन्तर्यामी तु मायावी सूक्ष्मसृष्टितः ।
सूत्रात्मा स्थूलसृष्ट्यैष विराडित्युच्यते पर इति श्लोक सङ्गृहीतं दार्ष्टान्तिकं दर्शयति ।
तथेति ।
श्लोके परः स्वतश्चिदिति सम्बन्धः अमुमंशं विवृणोति ।
परमात्मेति ।
श्लोके तु शब्दोवधारणे ।
तथा च पर एव मायावी सन् अन्तर्यामीत्युच्यते इति सम्बन्धः अमुमंशमाह ।
मायोपहित ईश्वर इति ।
श्लोके पर एव सूक्ष्मसृष्टितस्सूत्रात्मेति सम्बन्धः ।
अमुमंशं व्याचष्टे अयं पञ्चीकृतेति ।

अपञ्ची कृतानां भूतानां यत्कार्यं व्यापकं सूक्ष्मशरीरं तदुपहित इत्यर्थः ।
न च सूत्रात्मनो हिरण्यगर्भ शब्दितस्य श्रुतिस्मृत्योर्जीवत्व प्रसिद्धेः कथं तस्येश्वररूपत्वमिति वाच्यं जीवरूपहिरण्यगर्भस्य समष्टि सूक्ष्मशरीराभिमानविशिष्टस्य सत्यलोकस्वामिनः ईश्वरान्यत्वाभ्युपगमात् ।
ईश्वरस्य तु समष्टि सूक्ष्मशरीराभिमानाभावेपि समष्टि सूक्ष्मशरीर नियंहृतयातदुपाधिकस्य समष्टिसूक्ष्मोपाध्युपहितत्वगुणयोगेन

हिरण्यगर्भसूत्रात्मपदाभ्यां निर्देशस्येह विवक्षितत्वा तथा च गौणमीश्वरस्य हिरण्यगर्भत्वमिति भावः ।
अत एव चित्रदीपे ईश्वररूप हिरण्यगर्भापेक्षया सत्यलोकाधिपतेर्ब्रह्मणस्ततद्वाद्यभिमतेश्वर परिगणनावसरे पृथगुपादानं कृतमिति मन्तव्यम् ।
श्लोके एष एव परः स्थूलसृष्ट्याविराडित्युच्यत इति सम्बन्धः ।
अमुमंशंव्याकुर्वन् सङ्गृह्णाति ।
पञ्चीकृतेति ।
अयमीश्वररूपो विराट् पुरुषः पुरुषसूक्त वैश्वानरविद्यावाक्यादि रूपश्रुति सिद्धो द्रष्टव्यः सत्यलोकाधिपतेर्हिरण्यगर्भस्य पुत्ररूपो विवाटपुरुषस्समष्टि स्थूलाभिमानी जीवो बृहदारण्यक श्रुति सिद्धोन्य एवेत्यपि द्रष्टव्यम् ।
इत्यवस्येति ।
उक्त प्रकारेण वस्तुत एकस्यैव रूपचतुष्टयं द्रष्टव्यमित्यर्थः ॥

अस्मिंश्च चित्रपटस्थानीये परमात्मनि चित्रस्थानीयः स्थावरजङ्गमात्मको निखिलः प्रपञ्चः ।
यथा चित्रगतमनुष्याणां चित्राधारवसुसदृशावस्त्राभासालिख्यन्ते तथा परमात्माध्यस्त देहिनामपिष्टान चैतन्य सदृशाश्चिदाभासाः कल्प्यन्ते ते च जीवनामानः संवरन्तीति ।
अध्यात्मं तु विश्वतैजस प्राज्ञभेदेन त्रीणि रूपाणि ।
तत्र सुषुप्तौ विस्तीनेन्तः करणे ज्ञानमात्र साक्षीप्राज्ञः ।
योयमिहानन्दमय

उक्तः स्वप्ने व्यष्टि सूक्ष्मशरीराभिमानी तैजसः जागरे व्यष्टिस्थूल शरीराभिमानी विश्वः ॥

एवं प्रकृतोपयुक्तं रूप चतुष्टयं दर्शयित्वा प्रसङ्गादाह ।
अस्मिन्निति ।
ननु कृत्स्नस्य जगतश्रित्रस्थानीयत्वे तद्वदेव सर्वमचेतनं स्यातथा च चेतनाचेतनविभागो न स्यादिति शङ्कां दृष्टान्तेन परिहरति ।
यथेति ।
वस्त्राभासा इति वर्णविशेषात्मक वस्त्राणां चित्राधारेण वस्त्रेणाकृति साम्येपि शीतवानादि निवर्तकत्वा भावादाभासत्वम् ।
देहिनामिति स्थूलदेहवतामहङ्कारणामित्यर्थः अन्तःकरणात्मकाहङ्कारेषु चैतन्यस्य प्रतिबिम्ब कल्पनस्य प्रयोजनमाह ।
ते चेति तथा च विदाभासयुक्ताः कार्यकारणसङ्घाताश्चेतनाः अन्ये गिरि समुद्रादयो चेतना इति विभाग सिद्धिरिति भावः ।
एवमीश्वरस्य रूपाणि दर्शितानि जीवस्य श्रुत्युक्तानि सविशेष निर्विशेषरूपाणि दर्शयति ।
अध्यात्मं त्विति ।

तु शब्द ईश्वरस्य स विशेषरूपाण्यपेक्ष्यजीवस्य स विशेषरूपाणां वैलक्ष्यण्य सूचनार्थः ।
तदेव वैलक्षण्यं दर्शयति ।
विश्वेति ।
रूपाणीति ।
सविशेषाणीति शेषः ।
तत्रेति ।

रूपत्रयमध्ये इत्यर्थः ।
विलीन इति अन्तःकरणे विलीने सति सूक्ष्मरूपेण विलीनान्तःकरणोपाधिकः सम्पद्यत इति भावः स्थूलान्तःकरणादि साक्षित्व व्यवच्छेदार्थं मात्रग्रहणं ननु पूर्वं सौषुप्तजीव आनन्दमय इत्युक्तमिदानीं कथं स एव प्राज्ञ इत्युच्यते ।
तत्राह ।
योयमिति इहेति माण्डूक्य श्रुतावित्यर्थः ।

तत्रैवानन्द भुगित्यनन्तरं चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः पाद इति वाक्यशेष दर्शनादिति भावः ।
चेतांसि चित्प्रतिबिम्बोपेतान्यविद्यावृतिरूपाणि मुखानि स्वापकालीनानन्दानुभव साधनानि यस्य स चेतो मुखः ।
ननु सौषुप्तजीवस्यानन्द भुक्तं चेतो मुखत्वं च श्रुतमपि कथमुपपन्नमिति

तत्र माण्डूक्य श्रुतिरहमनुभवे प्रकाशमानस्यात्मनो विश्वतैजस प्राज्ञतुरीयावस्थाभेदरूपं पादचतुष्टयं सोयमात्मा चतुष्पादित्युपक्रम्य पूर्वपूर्वपादविप्रलापनेन निःप्रपञ्च ब्रह्मात्मक तुरीय पादप्रतिपतिसौ कार्याय स्थूलसूक्ष्म सूक्ष्मतरोपाधिसाम्याद्विराडादीन्विश्वादिष्वन्तर्भाव्यजागरित स्थानो बहिः प्राज्ञः इत्यादिना विश्वादि पादान्न्यरूपयत् ।
अतः प्राज्ञ शब्दिते आनन्दमये व्याकृतस्येश्वरस्यान्तर्भाव विवक्षित्वाक्ष तत्र सर्वेश्वरत्वादि तद्धर्मवचनमिति ॥

चेदुच्यते ।
सुषुप्तादुत्थितस्य हि सुखमहमखाप्समिति ।
स्वापकालविशिष्ट सुखस्मरणं दृश्यते ।
तच्च तदा सुखानुभवमन्तरेण सम्भवति अननुभूतस्य सुखस्य स्मरणायोगात् ।
न च सुषुप्तावात्मरूपसुखस्यान्तःकरणवृतिभिरेवानुभवः

सम्भवतीति वाच्यम् ।
तदा विलीनस्यान्तःकरणस्य वृत्युत्पादन योग्यत्वाभावान्न च मुक्तिकाल इव स्वापकालेपि स्वरूप चैतन्ये नैव सुखानुभव सम्भवात् किमविद्यावृत्ति प्रतिबिम्बरूप चेतः कल्पनयेति वाच्यम् ।
जाग्रत्स्वप्नयोश्चैतन्य प्रतिबिम्बोपेतवृतिभिरानन्दानुभव दर्शनेन सुषुप्तावपि तथा सम्भवे परित्यागा योगात् ।
मुक्तिकाले चोपाधिमात्र विलयाभ्युपगमात् ।
वृत्यसम्भव इति वैषम्य सत्वात् ।
सौषुप्त सुखानुभवस्य केवल नित्यसाक्षिरूपत्वे अनुभवनाशरूपसंस्काराभाव प्रसङ्गेन सुखमखाप्सम्मित्यनुसन्धानाभावापतेश्च तस्माद्यथोक्तार्था श्रुतिरुपपन्नैव व्यष्टीति परिछिन्नेत्यर्थः ।
एते पादास्साक्षाच्छ्रुत्युक्ता इत्याह ।
तत्रेति ।
उक्तरीत्या पादकल्पनोपपतौ सत्यामित्यर्थः ।
श्रुतिः ।
पादचतुष्टयमुपक्रम्य विश्वादिपादान्न्यरूपयदिति सम्बन्धः ।
पद्यते गम्यतेवगम्यते ब्रह्मात्मैक्यमेभिरिति पादाविश्वादयः ।
इमां व्युत्पतिमभिप्रेत्य श्रौतपादकल्पनायाः ।
प्रयोजनमाह ।
पूर्वपूर्वेति अयमर्थः ।
सोयमात्मा चतुष्पादिति वाक्येन जीवस्य पादचतुष्टयवत्वमुषक्रम्य जागरितस्थानो वैश्वानरः प्रथमः पादः इत्युक्तम् ।
अत्र जीवपादानामेव वक्तुमुपक्रान्तत्वाद्विश्वः प्रथमः पाद इति वक्तव्ये वैश्वानर शब्दितस्य विराट्पुरुषरूपे ॥

श्वरस्य प्रथपादत्वोक्तिर्विश्वे वैश्वानरेश्वरस्यान्तर्भावं

सूचयति ।
न च हिरण्यगर्भेश्वरौ विहाय वैश्वानरेश्वरस्यैव विश्वान्तर्भावे किं नियामकं श्रुत्यभिमतमिति वाच्यम् ।
तयोः स्थूलोपाधिकत्वरूपसाम्यस्य ईश्वरहिरण्यगर्भ व्यावृतस्य नियामकतया विवक्षितत्वा तथा द्वितीयपाद प्रतिपादक वाक्ये स्वप्नस्थानस्तैजसो द्वितीयः पाद इत्युक्तम् अत्र सूक्ष्मोपाधिकत्व साम्येन हिरण्यगर्भस्य तैजसे अन्तर्भावो विवक्षितः वैश्वानरः प्रथमः पाद इत्युपक्रमानुसारा तथा तृतीय पाद प्रतिपादकं सुषुप्तस्थान एकीभूत इत्यादि वाक्यं प्रागेवोदाहृतम् ।
अत्रापि तृतीयपादत्वेनोक्ते प्राज्ञ शब्दितानन्दमये सूक्ष्मतरोपाधिकत्व सामान्येन ईश्वरस्यान्तर्भावोविवक्षितः ।
तथा च वाक्यशेषस्य एष सर्वेश्वर इत्यादेरानन्दमयेश्वरयोरभेदस्य विवक्षिततया प्रवृतत्वान्नानुपपतिः ।
तथा तुरीयपाद प्रतिपादकमिदं वाक्यम् ।
अदृश्यमव्यवहार्यमग्राह्यमलक्षणमचिन्त्यम- व्यपदेश्यमैकात्म्यात्पयसारं प्रपञ्चोपशमं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्त इति ।

अदृश्यं चक्षुराद्यविषयम् ।
अव्यवहार्यं प्रवृति निवृति लक्षणव्यवहारागोचरम् ।
अग्राह्यं कर्मेन्द्रियागोचरम् अलक्षणमसाधारण धर्मं शून्यम् अचिन्त्यं शुष्कतर्कागोचरम् ।
अव्यपदेश्यं शब्दशक्त्यगोचरम् ।
एकात्मप्रत्ययसारम् ।
एकादि पद चतुष्टयस्य कर्मधारयः स्वगत भेदशून्यत्वमेकत्वं सर्वदेहेषु पूर्णत्वमात्मत्वं प्रत्ययत्वं चिद्रूपत्वं सारत्वमानन्दत्वं सार आनन्द इत्यर्थः ।
इत्यानन्दमयाधिकरणभाष्यात्प्रपञ्चोपशमं प्रपञ्चाभावरूपं कल्पितपदार्थाभावस्याधिष्ठानानतिरेकात् यद्वा प्रपञ्चध्वंसरूपं ज्ञानसाध्यायास्सकारणद्वैत निवृतेरधिष्ठानात्मकताया वक्ष्यमाणत्वात् शिवं शुद्धं सर्वदोषरहितमद्वैतन्द्वैतरहितं चतुर्थं विश्वतैजस प्राज्ञ रूपपादत्रयापेक्षया चतुःसङ्ख्यापूरकं पादं चिन्तयन्तीति श्रुत्यर्थः ।
अत्र विश्वतैजस प्राज्ञलक्षण पादेषु वैश्वानरहिरण्यगर्भेश्वराणामन्तर्भाव च नन्तैरेषामेकत्व चिन्तनपरं तथा विश्वादि पादानामोङ्कारावयवभूतमात्राणां चैकत्व

चिन्तनमत्र विवक्षितम् ।
तथा च श्रुतिः पादामात्रा मात्राश्च पादा इति ।
तथा गौडपादीय वचनमपि ।
ओङ्कारं पादशो विद्यात्पादामात्रा न संशय इति संशय इत्यस्यायमभिप्रायः ।
विश्वादि पादानाम्मात्राणां च यावत्संशयनिवृतिम् एकत्वं चिन्तनीयमिति मात्रा स्वरूपं च श्रुत्यैव दर्शितमकार उकारो मकार इतीति ।
एवं विश्वादि पादानां वैश्वानरादीनां मात्राणां चैकत्व चिन्तनं सर्वेषामेतेषां निष्प्रपञ्च ब्रह्मात्मकतुर्यपादे चिन्मात्रे प्रविलापनार्थम् ।
तत्र चायं क्रमः विश्ववैश्वानराकाराणामेकत्वं प्रथमं विचिन्त्य पश्चातैजस हिरण्यगर्भो कारणामेकत्वं चितयेत् ।
तत ईश्वरप्राज्ञमकाराणामप्येकत्वं चिन्तयेत् ।
तथा चिन्ताक्रमेणैव प्रविलापयेत् ।
अकारादि त्रयमुकारे उकारादि त्रयं मकारे मकारादि त्रयं चिन्मात्रे तुर्यपादे प्रविलापयेत् ।
चिन्मात्रे प्रविलाप्य च चितं तत्रैव स्थापयेत् ।
उकारादौ प्रविलापनं नामाकारादि त्रयमुकार व्यतिरेकेण नास्ती ॥

त्याहार्य निश्चय एवं प्रत्यहमुक्तप्रकारेण समाधिं कुर्वतो ब्रह्मसाक्षात्कारो भवति ।
ततश्च ब्रह्मप्राप्त्याकृतकृत्यतेति माण्डूक्य श्रुत्यभिप्रायः ।
इदं सर्वं माण्डूक्यश्रुतेरिदं सङ्ग्रहेण तात्पर्य कथन परस्य भाष्यकृद्भिः कृतपञ्चीकरणस्य व्याख्यानरूपे वार्तिके सुरेश्वराचार्यैरमिहितम् अकारमात्रं विश्वः स्यादुकारस्तैजसः स्मृतः प्राज्ञोमकार इत्येकं परिपश्येत् क्रमेण तु ।
अत्र विश्वादिषु वैश्वानरादीनामन्तरभावं सिद्धं कृत्वा न पृगुपादानं कृतमिति मन्तव्यम् ।
समाधिकालात् ।
प्रागेवं विचिन्त्याति प्रयत्नतः स्थूलसूक्ष्मक्रमात्सर्वं चिदात्मनि विलापयेत् ।
अकारं पुरुषं विश्वमुकारं प्रविलापयेत् ।
पुरुषोत्र वैश्वानरः ।
उकारं तैजसं सूक्ष्मं मकारे प्रविलापयेत् ।
अत्र समष्टिसूक्ष्मशरीरनियन्तृतया तदुपहितः परमेश्वरः सूक्ष्मशब्दार्थः ।
मकारङ्कारणं प्राज्ञं चिदात्मनि विलापयेत् ।
अत्रान्तर्यामीमायामात्रोपाधिकः कारणशब्दार्थः ।
चिदात्माहं नित्यशुद्ध बुद्ध मुक्तसदद्वयः परमानन्दसन्दोह वासुदेवोहमोमिति ।

यतोहं चिदात्मावशेषितः ।
अतोहं नित्य शुद्धबुधादि रूपो वासुदेव इत्यर्थे अङ्गीकारात्मक ओङ्कार इत्यर्थः ।
इति शब्दश्चोतरश्लोकान्वयी ज्ञात्वा विवेचकं चितं तत्साक्षिणिलापयेत् ।
इति उक्त प्रकारेण केवल चिदात्मानमवशिष्टं ज्ञात्वा विवेचकं विलापकं तच्चित्तं साक्षिणि यथोक्ते वासुदेवे विलापयेत् स्थापयेदित्यर्थः ।
चिदात्मनि विलीनं च तच्चितं नैव चालयेत् ।
पूर्ण बोधात्मनासीनं पूर्णाचल समुद्रवत् ।
चिरकालं समाधिं कुर्यादिति वार्तिकार्थः ।
एवं समाहितो योगी श्रद्धाभक्ति समन्वितः ।
जितेन्द्रियोजित क्रोधः पश्येदात्मानमद्वयम् आदिमध्यावसानेषु दुःखं सर्वमिदं यतः तस्मात्सर्वं परित्यज्य तत्वनिष्ठो भवेत् सदा यत्प * * त्वनिष्टाव्यतिरिक्तं पुरुषार्थ साधनत्वेन लोकशास्त्रसिद्धं सर्वं कालत्रयेपि दुःखाविना भूतं तस्मात्सर्वं विधिनासन्न्यस्य उक्तरीत्यातत्वनिष्टां समाधि लक्षणां कुर्यादित्यर्थः ।
तदेवाह ।

इमां विद्यां प्रयत्नेन योगीसन्ध्यासु सर्वदा ।

समभ्यसेदिहामुत्रभोगानास ॥

क्तधीस्सुधीरिति ।
इमां समाधिलक्षणां विद्यां सुधीरास्तिकतमो विरक्तो भूत्वा सन्ध्यासूपक्रम्य सदाभ्यसेदित्यर्थः ।

यः पश्येत् सर्वगं शान्तसनन्तात्मानमद्वयम् ।
न तेन किञ्चिदाप्तव्यं ज्ञातव्यं वावशिष्यते ॥

कृतकृत्यो भवेद् विद्वान् जीवन्मुक्तो भवेत् सदा ।
अविद्या तिमिरातीतं सर्वाभासविवर्जितम् ॥

आनन्दममलं शुद्धं मनोवाचामगोचरम् ।
वाच्यवाचकनिर्मुक्तं हेयोपादेय वर्जितम् ॥

प्रज्ञानघनमानन्दं वैष्णवं पदमश्रुत ।
इति ॥

आभासपदं चिदाभासपरं वाच्याः विश्वादयः वाचकाः आकारादयः प्रकृतत्वात् हेयं दुःखम् उपादेयं विषयसुखमित्यर्थः ।
तथा माण्डूक्य श्रुतौ समाधिनिष्टा विवक्षामभिप्रेत्यगौडपादीयेप्युक्तम् ।

युञ्जीत प्रणवे चेतः प्रणवो ब्रह्मनिर्भयम् ।
प्रणवे नित्ययुक्तस्य न भयं विद्यते क्वचित् ॥
इति सङ्क्षेपः ।

ननु श्रवणादि रूपसाङ्ख्यमार्गेणैव तत्वप्रतिपति सम्भवात् किं मुमुक्षोर्योग विधिनेत्यत आह ।
प्रतिपतिसौ कार्यापेति ।
यस्य मुमुक्षोस्सन्यासिनः ।
बुद्धिमान्द्याद्वाकौशलसत्वेपि

न्याय व्युत्पादन कुशलाचार्याद्यभावाद्वासाङ्ख्यमार्गो न सम्भवतीति तस्यानायासेन ब्रह्मतत्व प्रतिपत्ति साधनतया बुधिपूर्वक प्रविलापन क्रमेण समाधि विधानं माण्डूक्यादौ उक्तं माण्डूक्यतापनीय पञ्चीकरणादौ विहित ब्रह्मोपासनं प्रकृत्यध्यानदीपे ॥

इत्थमेव भगवत्पादैर्गौडपादीय विवरणे व्याख्यातं दृक् दृश्य विवेके तु चित्रदीय व्युत्पादितं कूटस्थं जीवकोटावन्तरभाव्य चित्त्रैविध्य प्रक्रियैवालम्बितेति विशेषः ।
तत्र ह्युक्तं जलाशय तरङ्ग बुद्बुद न्यायेनोपर्युपरिकल्पनाज्जीवस्त्रिविधः ।
पारमार्थिको व्यावहारिकः प्रातिभासिकश्चेति ।
तत्रावछिन्नः पारमार्थिको जीवः ॥

श्रीविद्यारण्य गुरुभिरधिकारी दर्शितः ।
अत्यन्त बुद्धिमान्द्याद्वासामग्र्यावाप्यसम्भवात् ।
यो विचारत्न लभते ।
ब्रह्मोपासीतसोनिशमिति ।
अव्याकृतस्येति ।

अनभिव्यक्त जगद्वा विना अव्याकृतपदेन लक्षणया परमेश्वरस्तत्र तत्र व्यवहृत इति कृत्वा तेन तन्निर्देशः कृतः माण्डूक्य श्रुत्युक्तानन्दमयस्य ईश्वरत्ववचनं तदभेद विवक्षयेत्येतत् माण्डूक्य श्रुतिव्याख्यान रूपस्य गौडपादीयस्य विवरणरूपे भाष्ये भाष्यकारैरेवोक्तमित्याह ।
इत्यमेवेति ।

श्रीविद्यारण गुरुभिश्चित्र दीपे स्वोक्तं चिच्चातुर्विध्यं विहाय ग्रन्थान्तरे जीव ईशो विशुद्धा चिदिति वृद्धवचनसिद्धं त्रैविध्यमेवावलंव्य जीवस्य त्रैविध्याख्यो विशेष उक्त इत्याह ।
दृक् दृश्य विवेकेत्विति ।
तु शब्द उक्त विशेषार्थकः कूटस्थस्य जीवकूण्टावन्तर्भावमेव दर्शयति ।
तत्रेति ।
दृक् दृश्य विवेकाख्य ग्रन्थ इत्यर्थः ।
हि शब्दः प्रसिद्धि द्योतकः जलाशय तरङ्गेति ।
यथा समुद्रादि जलाशये तरङ्गा उपरिभावेन तिष्ठन्ति तेषु चोपरिभावेन बुद्बुदास्तिष्टन्ति इदं प्रसिद्धमिति हि शब्दार्थः न्यायो दृष्टान्तः ।
एवं कूटस्थस्योपरिव्यावहारिकान्तःकरणप्रतिबिम्बरूपो यावद्व्यावहारमनुवर्तमानो व्यावहारिक जीवः कल्प्यते ।
तस्य चोपरिभावेन स्वप्नकाले वासनामय प्रातिभासिक रथादि वद्वासनामयान्तःकरणप्रतिबिम्बरूपः प्रातिभासिक जीवः कल्प्यत इत्यर्थः ।
तत्रेति त्रिविधजीवमध्य इत्यर्थः ।
अवछिन्न इति ।
देहद्वयावछिन्नकूटस्थ चैतन्यरूप आत्मा पारमार्थिक जीव इत्यर्थः ।
अहं ब्रह्मास्मीति महावाक्येषु ।
जीवब्रह्मणोरभेदः ।
प्रतिपाद्यते स च पारमार्थिक जीवकल्पने सति निर्वहति ।
अन्यथा व्यावहारिक प्रातिभासिक जीवयोश्शु ॥

तस्मिन्नवच्छेदकस्य कल्पितत्वेपि अवछेद्यस्य तस्याकल्पितत्वेन ब्रह्मणा भिन्नत्वात् ।
तमावृत्यस्थितायां मायायां कल्पितेन्तःकरणे

चिदाभास्येन्तःकरण तादात्म्यापत्याहमित्यभिमन्यमानो व्यावहारिकः ।
तस्य मायिकत्वेपि यावद्व्यवहारमनुवृतेः ।
स्वप्ने तमप्यावृत्यस्थितया मायावस्थाभेदरूपया निद्रया कल्पिते स्वाप्न देहादावमभिमानीप्रातिभासिकः ॥

क्तिरूप्यादिवत्स्वरूपतो मिथ्यात्वेन सत्यब्रह्माभेदायोगात् देहद्वयावछिन्नकूटस्थ रूपपारमार्थिक जीवस्यत्ववच्छेदकीभूत देह द्वयस्य कल्पितत्वेपि स्वतः सत्यत्वात् ।
सम्भवति ब्रह्माभेद इति पारमार्थिक जीवकल्पनायाः प्रयोजनं दर्शयति ।
तस्मिन्निति ।
अवछिन्न जीव इत्यर्थः ।
व्यावहारिक जीवं निरूपयति ।
तमिति ।
कूटस्थमात्मानमावृत्याविघायां स्थितायां सत्यां कूटस्थात्मनि कल्पितं यदन्तःकरणं तत्र यश्चिदाभासः व्यावहारिक जीव इत्यर्थः ।
तदुक्तं कूटस्थे कल्पिता बुद्धिस्तत्र चित्प्रतिबिम्बक इति ।
अहमित्यभिमन्यमान इति ।
अहमित्योवकारकाभिमानकर्तेत्यर्थः ।
नन्वहमाकारवृतिरूपेण परिणममानेन्तःकरण एवाहमभिमानवत्वं युक्तं न तु चित्प्रतिबिम्बस्यात आह ।
अन्तःकरणेति ।
तस्य व्यावहारिकत्वे युक्तिमाह ।
तस्येति ।
न च व्यावहारिक जीवेमानाभाव इति वाच्यम् ।
अहङ्कर्ता भोक्तेत्यादि रूपाहमनुभवस्य तत्र मानत्वात्कर्तृत्व भोक्तृत्वाद्यात्मसंसाराश्रयत्वस्यान्यत्रायोगाच्च ।
न चान्तःकरणे तत्सम्भवः तस्य चिदाभास शून्यस्य चैतन्य धर्मत्वेन प्रसिद्धकर्तृत्वाद्या

श्रयत्वायोगात् ।
चिदाभासस्य तु चेतनात्मप्रतिबिम्बतया मिथ्याभूतस्यापि चेतनत्व व्यवहारयोग्यत्वेन तद्धर्माणां चेतन धर्मत्व प्रसिद्धि विरोधाभावात् ।
पारमार्थिक जीवस्य च संसारा श्रयत्वं न सम्भवति तस्य कूटस्थत्वादिति भावः ।
तमपीति ।
व्यावहारिकजीवमपीत्यर्थः ।
व्यावहारिक जीवो हि जाग्रद्दशायामात्मानं ब्राह्मणं देवदेत्तं यज्ञदत्त पुत्रं विष्णुभक्तस्मन्यते स्वाप्न जीवस्तु स्वप्नावस्थायामात्मानं क्षत्रियं विष्णुशर्मनामानं नारायण पुत्रं महादेव भक्तं मन्यते ।
अतो जाग्रज्जीवस्यावरणं सिद्धं प्रातिभासिक जीवेक ॥

स्वप्रपञ्चेन सह तत् द्रष्टुर्जीवस्यापि प्रबोधे निवृतेरिति ।
एवमेते प्रतिबिम्बेश्वर वादिनां पक्षे भेदादर्शिताः ।
विवरणानुसारिणस्त्वाहुः विभेदजनके ज्ञानेनाशमात्यन्तिकं गते ।
आत्मनो ब्रह्मणो भेदमसन्तङ्कःरिष्यति इति स्मृत्या एकस्यैवाज्ञानस्य जीवेश्वर विभागोपाधित्व प्रतिपादनाद्बिम्ब प्रतिबिम्बभावेन जीवेन जीवेश्वरयोर्विभागः नोभयोरपि प्रतिबिम्बभावेनोपाधिद्वयमन्तरेणोभयोः प्रतिबिम्बत्वा योगात् ॥

ल्पकमाह ।
निद्रयेति ।
ननु मायायास्सर्वकल्पकत्वाभ्युप

वामात्कथं निद्रायाः कल्पकत्वमपसिद्धान्तापतेरित्याशङ्क्य निद्रायास्तदवस्थारूपत्वाभ्युपगमान्नोक्त दोष इत्याशयेनाह ।
मायेति ।
न च निद्राया माया लक्षणाभावात् कथं तदवस्था विशेषरूपत्वमिति वाच्यम् ।
आवरणविक्षेप शक्तिमत्वं हि माया लक्षणं तस्य लक्षणस्य जाग्रज्जिवावरिकायां स्वाप्नजगदात्मक विक्षेपकारिण्यां च निद्रायामक्ष तत्वादिति भावः ।
प्रातिभासिक जीवकल्पनायाः प्रयोजनमाह ।
स्वाप्नदेहादाविति ।
व्यावहारिक जीवस्याब्द तत्वेन स्वप्नकाले अहमभिमाअनकर्तृत्वासम्भवादिति भावः ।
तस्य प्रातिभासिकत्वे हेतुमाह ।
स्वप्नप्रपञ्चेनेति प्रबोधकाले ब्राह्मणोहं न क्षत्रिय इत्यादि रूपेण बोधेन स्वप्न दृष्टुः क्षत्रियादि रूपस्य बाधानुभवादिति भावः ईश्वरविषये उक्त वक्ष्यमाण प्रकारभेद ज्ञानार्थमुपसंहरति ।
एवमिति ।
बिम्बचैतन्यमेवेश्वरो न प्रतिबिम्बविशेष इति वक्ष्यमाणविशेषार्थकस्तु शब्दः विभेदजनकत्वं जीवेश्वरभेदस्थितिप्रयोजकत्वं विवक्षितं न तु यथाश्रुतं तद्भेदस्यानादित्वाभ्युपगमात् ।
आत्यन्तिकमिति स्वाय प्रलयादौ अज्ञानकार्यनाशेन तत्कारणाज्ञानस्यापि नाशोस्ति परिणामपरिणामिनोरभेदात् स चाज्ञाननाशो नात्यन्तिकः ।
पुनरुत्थानात् ।
मुक्तौ तु तत्वज्ञानेन स्वरूपेणापि नाशोस्ति स चात्यन्तिकः ।
पुनरुत्थानाभावादिति मत्वा अज्ञाननाशस्यात्यन्तिकं विशेषणं दत्तम् ।
यद्वा जीवन्मुक्तिकाले अज्ञानस्यावरणांशेन नाशेपि विक्षेपांशनाशा भावादनात्यन्तिकस्सनाशः

विदेह मुक्तौ तु आत्यन्तिको ज्ञाननाश इति तदभिप्रायं तद्विशेषणमिति भावः प्रतिबिम्बत्वायोगादिति ।
न च जीवैशावाभासेन करोति माया चाविद्या च स्वयमेव भवतीति श्रुत्या उभयोः प्रतिबिम्बत्व प्रतिपादनविरोध इति वाच्यम् ।
प्रतिबिम्बत्ववद्बिम्बत्वस्यापि कल्पिततया श्रुतिगताभासपदेन प्रतिबिम्बद्बिम्बस्यापि ग्रहणोपपतेः ॥

तत्रापि प्रतिबिम्बो जीवः बिम्बस्थानीय ईश्वरः तथा सत्येव लौकिक बिम्बप्रतिबिम्ब दृष्टान्तेन स्वातन्त्र्यमीश्वरस्य तत्पारतन्त्र्यं जीवस्य च युज्यते ॥

ननु लोके प्रतिबिम्बत्व विशिष्टमुखे मुखाभासत्व व्यवहारात् ।
बिम्बत्व विशिष्टमुखे तथा व्यवहाराभावादाभासपदं मुख्यवृत्या बिम्बचैन्तन्यं प्रतिपादयितुं न शक्नोतीति खलु प्रतिबिम्बवद्बिम्बस्यापि विशिष्टरूपेण कल्पिततया कल्पितत्वगुणयोगेन बिम्बपरमाभास पदं वक्तव्यम् ।
तच्च न सम्भवति सकृदुच्चरितस्याभास पदस्य मुख्यवृत्या प्रतिबिम्ब परत्वं गुणवृत्या बिम्बपरत्वमिति कल्पनस्य च्युत्पति विरुद्धत्वात् ।
न चाजहल्लक्षणया आभास पदस्य बिम्बप्रतिबिम्बोभय परत्वाभ्युपगमेनायं विरोध इति वाच्यम् ।
उभयोरपि प्रतिबिम्बरूपतामादायाभास पदस्य मुख्यार्थ परत्व सम्भवे सति लक्षणाकल्पनाया एवनिर्मूलत्वादिति चेदुच्यते ।
यथा श्रुतं

जीवेशयोरुभयोरपि प्रतिबिम्बरूपत्वं न सम्भवति ।
बिम्बभूतचैतन्यस्य सूर्यवदेकत्वेन उपाधिभेदं विना प्रतिबिम्ब द्वया सम्भवात् ।
न च माया चाविद्या च स्वयमेव भवतीति वाक्यशेषेणमाया विद्यारूपोपाधिद्वय प्रतिपादनात्न प्रतिबिम्बद्वयानुपपतिरिति वाच्यं तेन स्वयं शब्दोपातायाः प्रकृतमूल प्रकृतेर्मायात्वा विद्यात्वलक्षणरूपभेद प्रतिपादनेपि प्रतिबिम्बद्वयापेक्षितोपाधि द्वया प्रतिपादनान्मायाविद्ययोः स्वरूपतो भेदस्य सिद्धान्त विरुद्धत्वाच्च ।
तस्माद्यथा श्रुतासम्भवादेकस्यैवाज्ञानस्य जीवेश विभागप्रयोजकत्व प्रतिपादक स्मृत्यनुरोधाच्च जीवेशावाभासेन करोतीति श्रुतावाभासपदमजहल्लक्षणया बिम्बप्रतिबिम्बोभयपरमिति विवरणानुसारिणामाशय इति ।
तत्रापीति ।
बिम्बप्रतिबिम्बयोरुभयोर्मध्येपीत्यर्थः ।
तत्र युक्तिमाह ।
तथा सत्येवेति ।
बिम्ब चैतन्यस्यैवेश्वरत्वाभ्युपगमे सतीत्यर्थः ।
स्वातन्त्र्यमिति ।
एष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरित्यादि श्रुति सिद्धमिति शेषः ।
तत्पारतन्त्र्यमिति एष ह्येव साधुकर्मकारयति ।
य आत्मानमन्तरोयमयति ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वाश्वभ्रमेव वेत्यादि श्रुतिस्मृति सिद्धमिति शेषः ॥

प्रतिबिम्बगताः पश्यनृजुवक्रादि विक्रियाः पुमान् क्रीडेद्यथा ब्रह्मतथा जीवस्थ विक्रिया इति कल्पतरूक्तरीत्यालोकवतुलीला

कैवल्यमिति सूत्रमपि सङ्गच्छते ।
अज्ञानप्रतिबिम्बितस्य जीवस्यान्तःकरणरूपो ज्ञान परिणामभेदोविशेषाभिव्यक्ति स्थानं सर्वतः प्रसृतस्य सवितृप्रकाशस्य दर्पण इव ॥

लौकिक दृष्टान्तमेव कल्पतरुश्लोकोदाहरणेन दर्शयति ।
प्रतिबिम्बगता इति ।
यथालोके कश्चित्पुरुषः स्वप्रतिबिम्बगताः ऋजुवक्रादि विक्रियाः बिम्बभूत स्वप्रयुक्ताः पश्यन् क्रीडति तथा ब्रह्मापि जीवस्थ विक्रियाः प्राणिकर्मानुसारेण स्वप्रयुक्ताः पश्यन् क्रीडतीति योजनाकल्पतरूक्तरीत्या ईश्वरस्य स्वातन्त्र्य प्रतिपत्युपयोगिन्येश्वरस्य स्वातन्त्र्य प्रतिपादकं सूत्रमपि सङ्गच्छत इत्यर्थः ।
सूत्रार्थस्तु ईश्वरस्याप्त कामत्वेन प्रयोजनोद्देशाभावात् ।
सृष्ट्यादि व्यापारेषु प्रवृतिर्न सम्भवतीति पूर्वपक्षव्यावृत्यर्थकस्तु शब्दः ईश्वरस्य सृष्ट्यादि प्रवृतिलक्षणक्रिया केवलं प्रयोजनोद्देशं विनैव लीलालोकवत् ।
यथा लोके सार्वभौमादेस्सर्वैर्मानुषैः भौगैस्सम्पन्नतमस्य प्रयोजनाभिसन्धिं विनैव क्रीडा दृश्यते तद्वत् ।
किं च ईश्वरस्य प्रयोजनोद्देशाभावेपि स्वभावादेवसृष्ट्यादि प्रवृतिरुपपद्यते ।
दृश्यते हि सुखोद्रेकानुभव प्रयुक्ताहासगानादि रूपाप्रयोजनोद्देशरहिता लीलाप्राणिनां स्वाभाविकी

न हि तत्र प्रयोजनमपि सम्भावयितुं शक्यते ।
दुःखोद्रेकेरोदन वत्सुखोद्रेकेहासगानादेः प्रयोजनरहितस्य सर्वानुभव सिद्धत्वात् ।
अत एव हसित रुद्रितादिषु कारणमेव पृच्छति न प्रयोजनम् ।
उक्तं च माण्डूक्य श्रुतौ ।
देवस्यैष स्वभावोयमाप्तकामस्य कास्पृहेति ।
एषः सृष्ट्यादि व्यवहार इत्यर्थः ।
किं च स्वप्न सृष्टिवन्मायामयी प्रपञ्च सृष्टिरस्माभिरुपेयते ।
न च तत्र प्रयोजन प्रष्णोन्याय्यस्वप्नसृष्टौ प्रयोजन प्रष्णादर्शनादिति भावः ।
ननु यद्यज्ञानं जीवस्योपाधिस्तर्हि व्यर्थमन्तःकरणस्य जीवोपाधित्ववर्णनं सूत्रभाष्यादिषु तत्राह अज्ञानेति ।
विशेषाभिव्यक्ति स्थानमिति ।
अविद्या प्रतिबिम्ब चैतन्यरूपस्य सुषुप्ति साधारणस्य प्रमातृत्व कर्तृत्व भोक्तृत्वादि विशेषरूपेणया अभिव्यक्तिरुपलब्धिस्तस्याः स्थानमुपाधिरित्यर्थः ॥

अतस्तस्य तदुपाधिकत्व व्यवहारोपि नैतावताः ज्ञानोपाधिपरित्यागः अन्तःकरणोपाधिपरिछिन्नस्यैव चैतन्यस्य जीवत्वे योगिनः कायव्यूहाधिष्ठानत्वानुपपतेः ॥

एतदुक्तं भवति ।
कर्तृत्वादि धर्माणां केवलाज्ञानपरिणामत्वा भावेन तदुपाधिमात्रान्नजीवस्य कर्तृत्वादि धर्मरूपविशेषलाभः किं तु कर्तृत्वादि विशेष वदन्तःकरण तादात्म्याध्यासादेवतल्लाभ इति न तदुपाधिनिरूपणं व्यर्थमिति ।
अत इति ।
अन्तःकरणस्य विशेषाभिव्यक्ति स्थानत्वाभ्युपगमादित्यर्थः ।
व्यवहारोपीति ।
कार्योपाधिरयं जीव इति श्रुतौ सूत्रभाष्यादिषु चेति शेषः ।
विभेदजनके ज्ञानेनाशमात्यन्तिकं गते ।
आत्मनो ब्रह्मणोभेदमसन्तङ्कः करिष्यतीति विष्णुपुराणवचने जीवस्याज्ञानोपाधिकत्व व्यवहारवदित्ययेरर्थः ।
ननु कार्योपाधिरयं जीव इति श्रुति वलादज्ञानोपाधि परित्याग उचितः कार्योपाधिकत्वविशेषणस्य कारणोपाधिकत्व व्यावर्तकत्वादित्याशङ्क्य स्मृतिविरोधान्न तस्य कारणोपाधिव्यावर्तकत्वमये यत इत्याशयेनाह ।
नैतावतेति ।
श्रुतौ कार्योपाधिकत्वविशेषणमात्रेणेत्यर्थः ।
ननु श्रुति विरोधे स्मृतेरेवान्यथा नयनमुचितम् ।
तत् नयनप्रकार श्रेत्थं

स्मृतावज्ञानपदं तत्कार्यान्तःकरणपरं जीवोपाध्यन्तःकरणस्य नातात्वेप्यज्ञान इत्येक वचनं जात्यभिप्रायं तथा चान्तःकरणावछिन्न आत्माजीवस्तदनवछिन्न आत्मा ईश्वर इति जीवब्रह्मविभागप्रयोजकमन्तःकरणमिति स्मृत्यर्थो भविष्यतीति इमामाशङ्कां निवर्तयितुं कार्योपाधिमात्रस्य जीवतोपाधित्वं निराकरोति ।
अन्तःकरणोपाधि परिछिन्नस्यैवेति नाज्ञानोपाधिकस्यैत्येव कारार्थः ।
अनुपपतेरिति कायव्यूहाधिष्ठानं हि युगपदनेकशरीर नियन्तृत्वं तच्च योगिनो योगप्रभावान्निर्मितेषु सर्वशरीरेषु युगपदवथितस्य वक्तव्यम् ।
नचान्तःकरणावछिन्नरूपस्य योगिनस्तत्सम्भवति तस्य परिछिन्नतादक्षानस्य जीवोपाधित्वे तु तत्सम्भवति तस्य व्यापकत्वेन तदुपाधिकस्य योगिजीवस्य युगपत्सर्वशरीरेषु सन्निधानोपपतेस्तथा च श्रुत्यपेक्षयास्मृतेर्दुर्वलत्वेपि कायव्यूहाधिष्टान्वानुपपति सहितस्मृतेर्बलवत्वात् तदनुरोधेन कार्यापाधिरयं जीव इति श्रुतौ कार्योपाधिपदं स्वरूपकथनमात्र परं न कारणोपाधि व्यावर्तक विशेषण परमिति भावः ॥

न च योगप्रभावात् ।
योगिनोन्तःकरणं काय

व्यूहाभिव्यक्ति योग्यं वैपुल्यं प्राप्नोतीति तदवछिन्नस्य काय व्यूहाधिष्ठानत्वं युज्यत इति वाच्यम् ।
प्रदीपवदावेशस्तथा हि दर्शयतीति शास्त्रोपान्त्याधिकरणभाष्यादिषु कायव्यूहे प्रतिदेहमन्तःकरणस्य चक्षुरादि वद्भिन्नस्यैव योगप्रभावात् सृष्टेरुपवर्णनात् ॥

वैपुल्यमिति व्यापकत्वमित्यर्थः ।
अधिष्ठानत्वमिति प्रेरकत्वमित्यर्थः ।
प्रदीपवदिति ।
यथा एकस्य प्रदीपस्यानेक वर्तिकावेशः तथा योगिनो योग प्रभवादनेकेष्वेकदा आवेशः यद्युपि प्रदीपस्य वर्त्याविष्टदीपानां च भेदोस्ति योगिनस्तु सर्वदेहेष्वैक्यमिति दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यमस्ति ।
तथापि दीपत्वजात्यभेदं व्यक्तिश्चारोप्यतयोः सङ्गतिरवगन्तव्या तथाहि दर्शयति श्रुतिरेकस्य योगिनोनेकधाभावं स एकधा भवन्ति त्रिधा भवति पञ्चधा सप्तधेत्यादिका न च योगिनो युगपदनेक शरीरेष्ववस्थानमन्तरेण श्रुतिसिद्धानेकधा भाव उपपद्यत इति सूत्रार्थः ।
सृष्टेरुपवर्णनादिति ।
तथा एकस्यैवान्तः करणस्य कायव्यूहाभिव्यक्तियोग्यवैपुल्याभ्युपगमे भाष्यादि विरोध इति भावः ।
अत्र

यद्यपि योगिनो निजसिद्धान्तःकरणमेव योगप्रभावाद्वैपुल्यं प्राप्यस्वावछिन्नचैतन्यरूपस्य योगिनः काय व्यूहाधिष्ठान भोगादिकं घटयतीत्येव भाष्यादीनां तात्पर्यं वक्तुमुचितं न तु यथा श्रुतं नानान्तःकरणसर्गे आगन्तुकानेकान्तःकरणसृष्ट्युपगमे असत्कार्यवादापातात् कल्पनागौरवाच्च हिरण्यगर्भादीनां योगप्रभावादेवाण्डव्यापि समष्ट्यान्तःकरणाभ्युपगमाच्च ।
न हि हिरण्यगर्भादीनां पूर्वजन्मनियजमानावस्थायां तदीयान्तःकरणानां व्यापित्वे प्रमाणमस्ति ।
तथा सत्यस्मदाद्यन्तःकरणानामपि व्यापित्वापतेः भाष्यादिषु अन्तःकरणसृष्टिवर्णनस्यमतान्तराभिप्रायत्वोपपतेश्च एषैव च योगशास्त्रेषु योगिनामनेक शरीरयोगप्रक्रियेति भाष्ये एवमतान्तरोपदर्शनात् ।
योगशास्त्रेष्वेव च एष्य प्रक्रियेति ।
एव करान्वयोपपतेस्तथापि ।
शास्त्रोपान्त्याधिकरण यथा श्रुतभाष्याद्यभिप्रायेणेदं दूषणमिति मन्तव्यम् ॥

प्रतिबिम्बे बिम्बाद्भेदमात्रस्याध्यस्तत्वेन स्वरूपेण तस्य सत्यत्वात् ।
न प्रतिबिम्बरूप जीवस्य मुक्तान्वया सम्भव इति ।
न तदतिरेकेण

मुक्तान्वयावछिन्नरूपजीवान्तरं वा प्रतिबिम्बजीवातिरिक्तं जीवेश्वर विलक्षणं कूटस्थ शब्दितं चैतन्यान्तरं वा कल्पनीयम् अविनाशीवारेऽयमात्मेति श्रवणं जीवस्य तदुपाधिनिवृतौ प्रतिबिम्बभावापगमेपि स्वरूपं न विनश्यतीत्ये तत्परं न तदतिरिक्त कूटस्थ नाम चैतन्यान्तरपरम् ॥

वस्तुतस्तु अन्तःकरणावछिन्न चैतन्यं जीवस्तदनवछिन्नमीश्वर इति पक्षे अण्डान्तर्गत चैतन्यस्य सर्वात्सना तदवछेदादनवछिव चैतन्यरूपेश्वरस्थाण्डाद्वद्बहिरेव सत्वं स्यादि वक्ष्यमाणदूषणे तात्पर्यम् ।
यदि वा नवछिन्न चैतन्मीश्वर इत्यनेन निरुपाधिकं चैतन्यमीश्वर इति विवक्षितं तदा तस्य सर्वत्र सत्वेनाण्डाद्भिरेव सत्वापति दोषाभावेपि कारणोपाधिरीश्वर इति श्रुति विरोधं दोषो दुर्वारस्तस्मात्कारणोपाधिकत्वमीश्वरवज्जिवस्याप्युपगन्तव्यं स्मृत्यनुसारादिति स्थितं यत्तु चित्रदीपे प्रतिबिम्बचैतन्यरूप जीवस्य स्वरूपतो मिथ्यात्वा तस्य मुक्त्यन्वयायोग इति तदन्वययोग्यं कूटस्थ नामकं जीवेश्वरविलक्षणं किञ्चिच्चैतन्य परिकल्प्य

चिच्चातुर्विध्यं दर्शितम् ।
यदपि च दृक् दृश्य विवेके प्रतिबिम्ब मिथ्यात्वमेवाश्रित्य मुक्त्यन्वया यावछिन्न चैतन्यस्य पारमार्थिक जीवत्वं कल्पितं तदुभयमप्ययुक्तम् ।
बिम्बप्रतिबिम्बयोर्भेदमात्रस्य कल्पिततया स्वतस्तयोर्भेदे मानाभावादित्याशयेनाह ।
प्रतिबिम्बे बिम्बादिति ।
स्वरूपस्य कल्पितत्व व्यवछेदो मात्र शब्दार्थः ।
न तदतिरेकेणेति ।
प्रतिबिम्बजीवातिरेकेण जीवान्तरं वा कूटस्थ शब्दित चैतन्यान्तरं वा न कल्पनीयमिति सम्बन्धः ।
एवं व्यावहारिक जीवातिरेकेण प्रातिभासिक जीवोपि न कल्पनीयः प्रमाणाभावान्नवव्यावहारिक जीवस्य स्वप्नकाले आवृतत्वेन तस्य तदा व्यवहर्तृत्वानुपपतिस्तत्कल्पने प्रमाणमिति वाच्यम् ।
जीवचैतन्य आवरणाभावस्य साक्षिनिरूपणावसरे वक्ष्यमाणत्वेन जाग्रज्जिवस्य स्वप्नेपि व्यवहारकर्तृत्वोपपतेः योहं स्वप्ने श्रीकृष्णमद्राक्षंस एवेदानीं जाग्रत्पुनः तं स्मरामीति जाग्रत्स्वप्नदृष्टोरभेदप्रत्यभिज्ञानात् संस्कारोद्बोधाभावादि कारणवशादेव कदाचिद्ब्राह्मणत्वाद्यप्रतीत्युपपतेश्च न च स्वप्रपञ्चेन सह तदृष्टुर्वाध दर्शनं प्रातिभासिक जीवकल्पने प्रमाणमिति वाच्यम् ।
प्रबोधकालेनाहं क्षत्रिय इत्यादि रूपवाध ॥

जीवोपाधिनान्तःकरणादिनावछिन्नं चैतन्यं बिम्बभूत ईश्वर एवयोविज्ञानेतिष्वन्नित्यादि श्रुत्या ईश्वरस्यैव जीवसन्निधानेन दन्तर्यामि भावेन विकारान्तरवस्थान श्रवणादिति ॥

क प्रत्ययस्यात्मन्यारोपित क्षत्रियत्वादि मात्रबाधकत्वेन स्वप्नद्रष्ट्रर्वाधत्वा भावादन्यथा पूर्वोदाहृत द्रष्ट्रैक्य प्रत्यभिज्ञा न विरोधातस्मात्प्रातिभासिक जीवकल्पनमपि प्रामाणिकं न भवतीति बोध्यम् ।
यदपि चिच्चातुर्विध्यवादिभिरुक्तं तान्येवानुविनश्यति अविनाशी वा अरेयमात्मेति वाक्याभ्यां प्रकृते प्रज्ञान घनात्मनि विनाशित्वाविनाशित्वरूपविरुद्धधर्मद्वयप्रतिपादनातदुपपतये विनाशि प्रतिबिम्ब व्यतिरेकेण विनाशरहित कूटस्थ चैतन्यं सिध्यतीति तदपि मन्दम् ।
अविद्याप्रतिबिम्बचैतन्यरूपे जीव एव प्रतिबिम्बत्वरूपविशेषणांशताशाभिप्रायेण विनाशवचनस्य विशेष्य चैतन्यांशाभिप्रायेण विनाशाभाव प्रतिपादकवचनस्य चोपपतौ धर्मिभेद कल्पनस्य गौरवुपराहतत्वादित्याशयेनाह ।
अविनाशीवेति ।
न्वन्वविद्याप्रतिबिम्बो जीवस्तत्बिम्ब ईश्वरः बिम्बप्रतिबिम्बानुगतचैतन्यं शुद्धचैतन्यमिति विवरणपक्षे देह

द्वयोपादानतया तदछिन्नस्य पारमार्थिक जीवनामकतया कूटस्थ नामकतया च चिच्चातुर्विध्यवादिभिरङ्गीकृतस्य चैतन्यस्य कुत्रान्तर्भाव उपेयनेन तावज्जिवे शुद्धचैतन्येवान्तभीवः सम्भवति तयोरुपादानत्वाभावेन देहद्वयोपादानकूटस्थस्य तयोरन्तर्भावायोगान्नापि बिम्बभूतेश्वरे तस्यान्तर्भावः सम्भवति ईश्वरस्य जीव तदुपाध्यन्तःकरणादि सन्निहिततया देहादि विकारेष्ववस्थाने प्रमाणाभावात् ।
कूटस्थनामक चैतन्यस्य च कूटस्थवादिभिस्तथा त्वाङ्गीकारादित्यत आह ।
जीवोपाधिनेति ।
अविद्याप्रतिबिम्बरूपजीवस्य विशेषाभिव्यक्ति प्रयोजकौपाधिनेत्यर्थः ।
प्राणचक्षुरादिकमादि पदार्थः ।
ईश्वर एवति ।
न शुद्धं ब्रह्मनापि प्रतिबिम्बरूपजीव इत्येव कारार्थः ।
चेतनाचेतनात्मक निखिलप्रपञ्चोपादानत्व प्रतिपादक श्रुतिस्मृति सहस्रस्य बिम्बभूतेश्वरस्य देहाद्युपादानतया देहादि विकारेष्वन्तरवस्थाने प्रमाणत्वात् ।
कूटस्थस्य च ततो भेदे मानाभावादिति भावः न केवलमुपादानत्वप्रतिपादकशास्त्रमेव तत्र प्रमाणं किं तु चेतनाचेतनात्मक सकलजगन्नियन्तृत्व प्रतिपादकमन्तर्यामि ब्राह्मणमपि बिम्बभूतेश्वरस्य

विकारेष्वन्तरवस्थने प्रमणमित्याह ।
यो विज्ञाने तिष्ठन्नित्या ॥

अन्ये तु रूपानुपहित प्रतिबिम्बो न युक्तः सुतरां च नीरूपे गगनप्रतिबिम्बोदाहरणमय्ययुक्तम् ॥

दिश्रुत्येति ।
विज्ञानादन्तरोयं विज्ञानं न वेदयस्य विज्ञानं शरीरं यो विज्ञानमन्तरोयमयतीत्यादि वाक्यमादि पदेन गृह्यते ।
अत्र विज्ञानपदं जीवपरं बृहदारण्यके ।
माध्यन्दिमपाठेय आत्मनि तिष्ठन्निति पर्याय स्थाने काण्वपाठे यो विज्ञाने तिष्ठन्निति पर्यायाम्ना न दर्शनेन काण्वपाठे विज्ञानपदस्य आत्मपद समानार्थकत्वावगमादात्मपदं चात्र जीवपरं तस्य तत्र रूढत्वादात्मपदस्य जीवेश्वर साधारणत्वेपि नियम्यत्वलिङ्गेन प्रकृते जीवपरत्वावश्यं भावादिति भावः ।
जीवसन्निधानेनेति ।

ईश्वरस्य जीवादि नियन्तृत्वं हि व्यवहित राजादेः प्रजानियन्तृत्ववत्र भवति ।
किं तु नियम्य जीवादि सन्निधानेनैव य आत्मनि तिष्ठन्निति सन्निधानप्रतीतेरित्यर्थः ।
अन्तर्यामि ब्राह्मणवाक्यग्रहणं स्मृतेरप्युपलक्षणम् ।
तथा च भगवद्गीता स्मृतिः ईश्वरस्सर्वभूतानाहृद्देशेर्ज्जनतिष्वति ।
भ्रामयन् सर्वभूतानियन्त्रारूढानि

माययेति ।
भूतानि प्राणिनः यन्त्रं शरीरं तदारूढत्वं तत्राहं ममाभिमान नवत्वं भ्रामयन्निति कर्मानुसारेण प्रवर्तयन्निवर्तयत्यर्थः ।
ईश्वरस्य नियन्तृत्वं मायोपाधिकमेव न वास्तवमित्याशयेन माययेत्युक्तम् ।
एवं चैतन्यस्य प्रतिबिम्बत्वमुपगच्छताम्मतभेदेन जीवेश्वर विभागो दर्शितः ।
इदानीं तदमनभ्युपगन्तॄणां मतेन जीवादि स्वरूपं दर्शयितुं चैतन्यस्य प्रतिबिम्बं निराकरोति ।
अन्येतिति ।
रूपानुपहितेति ।

लोके रूपवत एव चन्द्रादेः प्रतिबिम्बो दृश्यतेन रूपरहितस्य वाय्वादेरिति व्याप्ति दर्शनान्नीरूप चैतन्यस्य प्रतिबिम्बत्वासम्भव इत्यर्थः ।
इतश्च चैतन्यस्य न प्रतिबिम्बत्व सम्भव इत्याह ।
सुतरां नीरूप इति अविद्यान्तःकरणादाविति शेषः ।
रूपवत् एव द्रव्यस्य प्रतिबिम्ब इति नियमस्य वक्ष्यमाणरीत्यागगने व्यभिचार सत्वेपि रूपवत्येवोपाधौ प्रतिबिम्ब इति नियमस्य न क्वचिदपि व्यभिचार इति मत्वासुतरामित्युक्तम् ।
ननु नीरूपगगनस्य कूपजलतटाकादौ प्रतिबिम्बानुभवान्निरूप द्रव्यस्य प्रतिबिम्बाभाव इति नियमो नास्तीत्याशङ्क्याह ।
गगनेति ।

कूपजलादौ तावदा लोकप्रतिबिम्बस्सम्प्रतिपन्नस्तस्मिन् गगनप्रतिबिम्बत्वभ्रमो लोकानामिति कल्प्यतेन तु वस्तुतः तत्र गगन प्रतिबिम्बोस्ति उक्त

नियम विरोधात् ॥

गगनाभोगव्यापिनि सवितृकरमण्डले सलिले प्रतिबिम्बिते गगनप्रतिबिम्बत्व व्यवहारस्य भ्रममात्रमूलकत्वात् ।
ध्वनौवर्णप्रतिबिम्बत्ववादोप्युक्तः व्यञ्जकतया सन्निधानमात्रेण ध्वनि धर्माणामुदात्तत्वादनां वर्णेष्वारोपोपतेर्ध्वनेर्वर्ण प्रतिबिम्बोपाधिकत्व कल्पनायानिःप्रमाणकत्वात् ॥

भ्रमप्रयोजकं दोषमाह ।
गगनाभोगव्यापिनीति आभोगो विस्तारः गगनो परिभागे व्याप्यवर्तमानस्य सवितृकिरणमण्डलादेर्जले प्रतिबिम्बदशनातदनुगगनस्य जले प्रतिबिम्ब भ्रम इत्यर्थः ।
ननु यथा वहिर्नीलं नभः विशालं नभ इत्यादि रूपेण गगनमनुभूयते ।
एवं कूपतटाकादि जलेपि नीलं नभो विशालं नभ इत्यादिरूपोनुभवस्सर्व सम्प्रतिपन्नः ।
न च कूपजलादौ प्रतीयमानवैशाल्यादि युक्तां नभो वस्तुतोस्मि ।
अतः प्रतिबिम्बरूपमेव ।
तत्र दृश्यमानं नभो भवतीति वक्तव्यम् ।
ततश्च कथं गगन प्रतिबिम्बापलापः क्रियते ।
न च नीरूपस्य

प्रतिबिम्बासम्भवादिति वाच्यम् ।
रूपसङ्ख्या परिमाणादेर्नीरूपस्यापि प्रतिबिम्ब दर्शनान्न च द्रव्यत्वमपि विशेषणं विवक्षितमिति वाच्यम् ।
सिद्धान्ते द्रव्यगुणादि परिभाषाया अनुभ्युपगमातदभ्युपगमपि गगनप्रतिबिम्बानुरोधेन न रूपोपहित द्रव्यस्य प्रतिबिम्बः तदुपहितत्वं च वस्तुतः स्वगतरूपेण स्वस्मिन्नारोपित रूपेण वेति नियमकल्पनोपपतेश्च ।
तथा च बहिरारोपित नैल्यादि विशिष्टगगनस्य जलादौ प्रतिबिम्बाभ्युपगमेन किञ्चिद्बाधकं न च जलादौ सम्प्रतिपन्नालोकप्रतिबिम्बातिरिक्त गगनप्रतिबिम्बाभ्युपगमे गौरवमेव बाधकमिति वाच्यम् ।
आलोकप्रतिबिम्बे गगनप्रतिबिम्बत्व भ्रमाभ्युपगमेपि तद्भ्रमविषयस्य आलोकप्रतिबिम्बाधिकरणकस्य शुक्तिरूप्यादि वदनिर्वचनीयस्य गगनप्रतिबिम्बत्वस्याभ्युपगन्तव्यत्वेन गौरवस्य तुल्यत्वादनुभवानुसारि गौरवस्यादोषत्वाच्च तस्मादूपवत एव द्रव्यस्य प्रतिबिम्ब इति नियमस्य गगनप्रतिबिम्बस्थले व्यभिचारो दुर्वार इति चेत्सत्यम् ।
तथापि चैतन्यस्य प्रतिबिम्बो न सम्भवति नीरूपान्तःकरणादेः प्रतिबिम्बोपाधित्वासम्भवादित्यत्रैव तात्पर्यम् ।
ननु नीरूपेपि ध्वनौ नीरूपद्रव्यात्मक वर्णानां प्रतिबिम्बोस्तीति वक्तव्यम् ।
तथा सत्येव दर्पणश्यामतायाः दर्पणगत प्रतिबिम्बे

मुख इवध्वनिगतानान्तारत्वादीनां ध्वनिगतवर्ण प्रतिबिम्बद्वारावर्णेष्वारोपस्सम्भवति नान्यथा ।
एवं नीरूपान्तःकरणादौ नीरूपात्मनः प्रतिबिम्बसम्भव इत्याशङ्क्य दृष्टान्तं विघटयति ।
ध्वनाविति

प्रतिध्वनिरपि न पूर्वशब्दप्रतिबिम्बः पञ्चीकरणप्रक्रियया पटहययोनिधिप्रभृति शब्दानां क्षिति सलिलादि शब्दत्वेन प्रतिध्वनेरेवाकाशशब्दत्वेन तस्यान्यशब्दप्रतिबिम्बत्वायोगात् ।
वर्णरूपप्रतिशब्दोपि न पूर्ववर्ण प्रतिबिम्बः वर्णाभिव्यञ्जकध्वनि निमित्तक प्रतिध्वनेर्मूलध्वनि वदेव वर्णाभिव्यञ्जकत्वेनोपपतेः ।
तस्मात् घटाकाशवदन्तःकरणावछिन्नं चैतन्यं जीवः तदनवछिन्नं चैतन्यमीश्वरः ॥

ननु पटहाख्य वाद्यविशेषादि शब्दोत्पति काले पाषाणविशेषादि सन्निहिताकाश प्रदेशेषु प्रतिध्वनि श्रूयते सः पूर्वशब्दप्रतिबिम्ब एव नमख्य ध्वनिस्तदुत्पत्तौ कारणाभावा तथा च यथा नीरूपाकाशप्रदेशेषुनीरूपध्वनेः प्रतिध्वनिनिरूपः प्रतिबिम्बः

तथा प्रकृते किं न स्यादिति नेत्याह ।
प्रतिध्वनिरपीति ।

न च प्रतिध्वनेरुत्पादकाभावश्शङ्कनीयः आकाशस्यैवोपादानस्य सत्वात्पूर्वशब्दस्य निमितकारणस्य सत्वाच्च ।
न च प्रतिध्वनेः प्रतिबिम्बत्वेप्याकाशगुणत्वं किं न स्यादिति वाच्यम् ।
बिम्बप्रतिबिम्बयोर्भेदपक्षे प्रतिध्वनिरूप प्रतिबिम्बस्य प्रातिभासिकत्वेन व्यावहारिक गुणत्वानुपपतैस्तदभेदपक्षे बिम्बभूत पृथिव्यादिशब्द पेक्षया प्रतिधवनिरूप प्रतिबिम्बस्य भेदाभावेन तस्याकाशगुणत्वानुपपतेरिति भावः ।
ननु वर्णरूप प्रतिशब्दस्य वर्णप्रतिबिम्बत्वमवश्यं वाच्यम् ।
न तु साक्षाद्वर्णरूपत्वं प्रतिवर्णाभिव्यक्ति स्थले वर्णव्यञ्जक कण्ठताल्वादेरभावा तथा च यथा तत्र पर्वत गुहादि सन्निहितेषु नीरूपेष्वाकाश प्रदेशषुनीरूपाणां वर्णानां प्रतिबिम्बस्तथा प्रकृते किं न स्यादिति नेत्याह ।
वर्णरूपप्रतिशब्दोपीति ।

प्रतिध्वनिवदित्यपि शब्दार्थः कण्ठताल्वादि स्थलेपि न कण्ठादेर्वर्णव्यञ्जकत्वं किं तु कण्ठताल्वाद्यभिघातजन्यध्वनेस्तथा च यथा मूलध्वनिवर्णव्यञ्जकः ।
एवं प्रतिवर्णाभिव्यक्तिस्थले उत्पन्नः प्रतिध्वनिरेव तत्र वर्णानां व्यञ्जकः सम्भवतीति ।
न प्रतिवर्णानां प्रतिबिम्बरूपत्वमभ्युपगन्तव्यमित्यर्थः चैतन्यप्रतिबिम्बनिराकरणमुपहरति ।
तस्मादिति ।
चैतन्य

प्रतिबिम्बा सम्भवादित्यर्थः ॥

न चैव मण्डान्तर्वर्तिनश्चैतन्यस्य ततदन्तःकरणोपाधिभिः सर्वात्मनाजीवभावेनावछेदा ततदवछेदरहित चैतन्यरूपस्यैश्वरस्याण्डाद्बहिरेव सत्वं स्यदिति यो विज्ञाने तिष्ठन्नित्यादावन्तर्यामि भावेन विकारान्तरवस्थान श्रवणं विरुध्यते ।
प्रतिबिम्बपक्षेत जलगतस्वाभाविकाशे सत्येव प्रतिबिम्बाकाश दर्शनादेकत्र द्विगुणीकृत्य वृतिरुपपद्यते इति वाच्यम् ।
यतः प्रतिबिम्बपक्षेपि उपाधावनन्तर्गतस्यैव चैतन्यस्य तत्र प्रतिबिम्बाच्यः ।
न तु जल चन्द्रन्यायेन कृत्स्न प्रतिबिम्बः तदन्तर्गत भागस्य तत्र प्रतिबिम्बासम्भवात् ।
न हि मेघावछिन्नस्याकाशस्यालोकस्य वा जले प्रतिबिम्बवत् जलान्तर्गतस्यापि तत्र प्रतिबिम्बो दृश्यते न वा मुखादीनां बहिस्थिति

समये इव जलान्तर्निमज्जनेपि प्रतिबिम्बोस्ति ॥

अन्तःकरणानवछि चैतन्यस्येश्वरत्वे अन्तःकरणादिषु सर्वविकारेषु परमेश्वरस्यान्तर्यामि भावेनावस्थान प्रतिपादक श्रुति विरोधं शङ्कते ।
न चैवमिति ।
विरुध्यत इति ।

तथा च श्रुति विशेधपरिहाराय प्रतिबिम्बपक्ष एव स्वीकर्तव्य इति भावः प्रतिबिम्बपक्षाश्रयणेपि श्रुति विरोधमाशङ्क्याहम् ।
प्रतिबिम्बपक्षेत्विति ।

तु शब्दसूचितं विशेषमेव दर्शयति ।
जलगतेति द्विगुणीकृत्येति ।
प्रतिबिम्बरूपजीवभावेन तदुपाध्यन्तर्यामि भावेन चेत्यर्थः ।
प्रतिबिम्बपक्षेपि अन्तर्यामि ब्राह्मणविरोधो दुष्परिहर इत्याह ।
यत इति ।
यत ईश्वरे अन्तर्यामि ब्राह्मणां तस्याभावस्तुल्योतो न च वाच्यम्मिति सम्बन्धः ।
तत्रेति ।
अन्तःकरणादावित्यर्थः ।
ननु यथा जले कृत्स्नस्य चन्द्रमण्डलस्य प्रतिबिम्बस्तथा कृत्स्नस्यैव चैतन्यस्यान्तःकरणादौ प्रतिबिम्बोस्तनतूपाध्यनन्तर्गत चैतन्यभागस्याण्डाद्बहिर्भूतस्य तथा च बिम्बभूतेश्वरस्याण्डातरेपि सत्वान्नान्तर्यामि ब्राह्मणविरोधतौल्यमिति नेत्याह ।
न त्विति ।
असम्भवमेव दर्शयति ।
न हीति ।
आलोकस्य वेति बहिस्थितस्येति शेषः जलान्तर्गतस्यापीत्या

काशादेरित्यनुषङ्गः तत्रेति जलादावित्यर्थः उदाहरणान्तरमाह ।
नवेति ॥

अतो जलप्रतिबिम्बं प्रतिमेघाकाशादेरिवान्तःकरणाद्युपाधि प्रतिबिम्बं प्रतितदनन्तर्गतस्यैव बिम्बत्वं स्यादिति बिम्बभूतस्य विकारान्तरवस्थानायोगादीश्वरेन्तर्यामि ब्राह्मणाञ्जस्याभावस्तुल्यः

ततः किं तत्राह ।
अत इति ।
उपाध्यन्तर्गतभागस्य तत्र प्रतिबिम्बा सम्भवादित्यर्थः ।
तदनन्तर्गतस्यैवेति चैतन्यस्येति शेषः ।
दृष्टानुरोधित्वात्कल्पनाया इति भावः विकारान्तरिति ।
अण्टान्तर्गत चैतन्यभागस्य उपाध्यान्तर्गतत्वातद्बहिस्थितस्यिव चैतन्यस्य बिन्त्वं वाच्यम्मिति बिम्बभूतेश्वरोप्यण्डात् बहिरेव स्यादित्यर्थः ।
यदि च प्रतिबिम्बपक्षे ईश्वरस्य सर्वान्तर्यामित्वप्रतिपादक श्रुत्याद्यनुसारेण लोकदृष्टिमनादृत्यकृत्स्न चैतन्यप्रतिबिम्बमुपेत्यान्तर्यामि ब्राह्मणाञ्जस्यमुपपाद्यते ।
तदा नवछिन्नचैतन्यमीश्वर इति पक्षेप्यन्तःकरणाभावावछिन्नचैतन्यमीश्वर इति विवक्षितमन्तःकरणस्य कल्पितत्वैन चैतन्येतःकरणाद्यवछेदेनाप्यन्तःकरणाभावस्य वास्तवस्य मत्वेन

तदवछिन्नचैतन्यरूपेश्वरस्य सर्वविकारान्तरवस्था न सम्भवा तत्प्रतिपादक ब्राह्मणाञ्जस्य तुल्यमिति ।
समाधानं बोध्यम् ।
अभावस्यापीश्वरोपाधित्वमुक्तम् ।
तृप्तिदीपे ।
अन्तःकरणसाहित्यराहित्याभ्यां विशिष्यते ।
उपाधिं जीवभावस्य ब्रह्मतायाश्च नान्यथा ।
यथा विधिरुपाधिः स्यात् ।
प्रतिषेधस्तथा न किं सुवर्णलोहभेदेन शृङ्खलात्वं न भिद्यते अतद्व्यावृतिरूपेण साक्षाद्विधि मुखेन च वेदान्तानां प्रवृतिः स्यात् द्विधेत्याचार्य भाषितमिति ।
श्लोकानामयमर्थः ।
जीवत्व ब्रह्मत्वयोरुपाधिरन्तःकरणसाहित्यराहित्याभ्यां विशिष्यते भिद्यते तत्साहित्यं जीवत्वोपाधिः ।
तद्राहित्यं ब्रह्मताया उपाधिरिति जीवेश्वरोपाधिभेद इत्यर्थः ।
नान्यथा न प्रकारान्तरेण जीवभावाद्युपाधिरित्यर्थः ।
ननु भावस्यैवोपाधित्वं नाभावस्येत्याशङ्क्य विनिगमनाविरहमाह ।
यथेति ।
भाववदभावस्य व्यावर्तकोपाधित्वे विशेषो नास्तीत्यत्र दृष्टान्तमाह ।
सुवर्णेति ।

शृखलात्वं नामयथेष्टसञ्चारव्यावर्तकत्वम् ।
ननु भावरूपान्तःकरणादेर्द्रष्ट्रत्वादिरूपेण जीवोपलब्धि साधनत्वा तस्य जीवोपाधित्वं युक्तमित्याशङ्क्यतर्ह्यन्तःकरणनिषेधस्यापि ब्रह्मोपलब्धि साधनं त्वात् तस्य ब्रह्मोपाधित्वं युक्तमित्यभिप्रेत्यत तदुपाधि

निषेधस्य ब्रह्मोपलब्धि साधनत्वं भाष्यकारैरुक्तमित्याह ।
अतद्व्यावृतीति ।

अत्र तत् शब्देन ब्रह्मोच्यते तत्र भवतीत्यतदन्तःकरणादि रूपमुपाधिजातं तस्या ततो व्यावृतिर्निषेधः तत् रूपेण तद्बोधनद्वारेणेत्यर्थः ।
साक्षाद्विधिमुखेन च बुद्धेस्साक्षीमनसस्साक्षी सर्वस्य साक्षी पश्यन् शृण्वन्मन्वान इत्यादि प्रकारेण च प्रवृतिर्बोधकतया ब्रह्मणि तेषां प्रा

एतेनावछिन्नस्य जीवत्वे कर्तृभोक्तृसमययोस्तत्र तत्रान्तःकरणावछेद्य चैतन्यप्रदेशस्य भिन्नत्वात्कृतहानाकृताभ्यागमप्रसङ्ग इति निरस्तं प्रतिबिम्बपक्षेपि स्वानन्तर्गतस्य स्वसन्निहितस्य चैतन्यप्रदेशस्यान्तःकरणे प्रतिबिम्बस्य वक्तव्यतया तत्र तत्रान्तःकरणस्य गमने बिम्बभेदा तत्प्रतिबिम्बस्यापि भेदावश्यं भावेन दौषतौल्यात् ।
न चान्तःकरणप्रतिबिम्बो जीव इति पक्षे दोषतौल्येप्यविद्याप्रतिबिम्बो जीवः तस्य च तत्र तत्र गत्वरमन्तःकरणं जलाशय व्यापिनो महामेघमण्डल प्रतिबिम्बस्य तदुपरिवि-

सृत्वरस्फीतालोक इव तत्र विशेषाभिव्यक्तिहेतुरिति पक्षेनायं दोषः ।
अन्तःकरणवदविद्याया गत्यभावेन प्रतिबिम्बभेदानापतेरिति वाच्यम् ॥

माण्यमिति ।
तथा च उक्तरित्याप्रतिबिम्बावछेदपक्षयोरुभयोरपि अन्तर्यामि ब्राह्मणाञ्जस्याभावाञ्जस्ययोस्तुल्यत्वे सति सुतरां नीरूप इत्यादिना चैतन्यप्रतिबिम्बा सम्भवस्य दर्शितत्वात्प्रतिबिम्बपक्षन्त्यक्ता अवछेद पक्ष एवादरणीय इति भावः ।
एवमवछेदपक्षे दोषान्तरमपि वक्ष्यमाणदोषतौल्यादि नैव निरस्तमित्याह ।
एतेनेति ।
स्वानन्तर्गतस्येति ।

प्रागुक्तयुक्तिरत्रानुसन्धेया स्वसन्निहितस्येति विशेषणस्या यमभिप्रायः यदि सर्वेष्वन्तःकरणेषु तदनन्तर्गतस्याण्डाद्रबहिर्विद्यमानस्यैव चैतन्यभागस्यैकस्य प्रतिबिम्बस्सम्भवेत् ।
तदा बिम्बचैतन्य प्रदेशभेदाभावात् ।
प्रत्यन्तःकरणं बिम्बचैतन्य प्रदेश भेदेन प्रतिबिम्बभेदापादनेन सम्भवेत् ।
न च तथा सम्भवति व्यवहितस्य प्रतिबिम्बायोगात् किं तु तत्र तत्रान्तःकरणे सन्निहितस्यैव चैतन्य प्रदेशस्य बिम्बत्वं वाच्यम् ।
ततश्चेह परत्र च प्रतिबिम्बभेदापादनं युक्तमिति ।
दोषतौल्यादिति ।
कृतहानाकृताभ्यागमप्रसङ्गदोषतौल्यादित्यर्थः ।
अविद्यायां

चित्प्रतिबिम्ब ईश्वरः अन्तःकरणे चित्प्रतिबिम्बो जीव इति पूर्वप्रदर्शिते सङ्क्षेप शारीरकपक्षै दोष तौल्येपि विवरणादि पक्षे उक्त दोषाप्रसक्तेस्तस्योपादेयत्वं स्यादिति शङ्कते ।
न चेति ।

गत्वरङ्गमनशीलं तदुपरीति जलाशयोपरीत्यर्थः ।
विसृत्वरेति ।

यथा तत्र तत्र जल प्रदेशेषु विसृत्वरोगमनशीलो मेघछिद्रेभ्यो निसृतः स्फीतालोकखण्डो महामेघमण्डल प्रतिबिम्बस्य जलाशय व्यापकस्य विशेषेण स्फुरणहेतुस्तथा तत्र तत्रेह परत्र च कर्तृत्वभोक्तृत्वादि विशेषाभिव्यक्ति हेतुरन्तःकरणमिति पक्ष इत्यर्थः ।
कृतहानादि दोषाभावे हेतुमाह ।
अन्तःकरणवदिति ॥

तथैवावछेदपक्षेप्यविद्यावछिन्नो जीव इत्यभ्युपगमसम्भवात् ।
तत्राप्येकस्य जीवस्य क्वचित्प्रदेशे कर्तृत्वं प्रदेशान्तरे भोक्तत्वमित्येवं कृतहानाकृताभ्यागमदोषापनुतये वस्तुतो जीवैक्यस्य शरणीकरणीयत्वेन तन्न्यायादन्तःकरणोपाधिपक्षेपि वस्तुतश्चैतन्यैकस्य तदवछेदकोपाध्यैकस्य च तत्राभ्युपगमेन दोषनिराकरणसम्भवाच्च ॥

यदि प्रतिबिम्बवादिनान्तःकरणप्रतिबिम्बो जीव इति पक्षमुक्तदोषतौल्येन परित्यज्याविद्याप्रबिम्बो जीव इति पक्षः स्वीक्रियते ।
तदा अवछेद वादिनापि ।
अन्तःकरणावछिन्नो जीव इति पक्षं कृतहानादि दोषयुक्तं त्यक्ता उक्तदोषरहितमविद्यावछिन्नो जीव इति मतमुपादीयत इत्याह ।
तथैवेति ।
जीव इति ।

उपलक्षण चैतत् अविद्यायाः कल्पितत्वेन वास्तव तदभावावछिन्नश्चिदात्मा ईश्वर इत्युपगमसम्भवाच्चेत्यपि द्रष्टव्यम् एवमविद्याप्रतिबिम्बो जीव इति पक्षे कृतहानादिदोषाभावमुपेत्यतत्साम्यमविद्यावछिन्नस्य जीवत्वपक्षे दर्शितमिदानीमन्तःकरणावछेदपक्षे कृतहानादिदोषाभावं समर्थयितुमविद्या प्रतिबिम्बो जीव इति पक्षेपि कृतहानादिदोषमाशङ्क्यपरिहरति ।
तत्रापीति ।
अविद्याप्रतिबिम्बो जीव इति पक्षेपीत्यर्थः ।
क्वचित् प्रदेश इति ।

ब्राह्मणादि शरीरगतान्तःकरणावछिन्नप्रदेश इत्यर्थः ।
प्रदेशान्तर इति ।

देवादि शरीर गतान्तःकरणावछिन्नप्रदेश इत्यर्थः ।
वस्तुत इति ।

प्रदेशभेदे सत्यपि इह परत्र च अविद्याप्रतिबिम्बरूपजीवैक्यमात्रेण कृतहानादि दोषः परिहर्तव्यः ।
प्रतिबिम्ब वादिनागत्यन्तराभावादित्यर्थः ।
सोयं परिहारप्रकारोन्तष्करणावछेदपक्षेपि समान इत्याह ।

तच्छा?यादिति ।
वस्तुत इति ।
इह परत्र चान्तष्करणावछेद्यचैतन्यप्रदेशभेदेपि चैतन्यस्य वस्तुत एकत्वात् ।
न कृतहानादि दोष इत्यर्थः ।
ननु वास्तव चैतन्यैक्यमात्रस्य जीवान्तरसाधारणत्वादन्यकृत कर्मणोन्यस्य भोगप्रसङ्ग इत्यत आह ।
तदवछेदकेति ।

तत्पदं चैतन्यपरम् ।
तथा चैकान्तष्करणावछिन्न चैतन्यमेको जीवः अन्तःकरणान्तरावछिन्नचैतन्यमन्यो जीव इति स्वीकारात्रोक्ताति प्रसङ्ग इति भावः ।
अस्मिन्नवछेदपक्षे प्रायुक्तरीत्या वास्तवान्तष्करणाभावावछिन्न चैतन्यमीश्वरः ।
कारणोपाधिरीश्वर इति ।
श्रुत्यनुरोधेनाविद्यावछिन्नचैतन्यं वा ईश्वर इति बोध्यम् ॥

न चावछेदपक्षे यथा ह्ययञ्ज्योतिरात्माविवस्वानयो भिन्नाबहुधैकोनुगछन् उपाधिना क्रियते भेदरूपो देवः क्षेत्रेष्वेवमजोयमात्मा ।
अत एव चोपमासूर्यकादि वदिति श्रुतिसूत्राभ्यां विरोधः ।
अम्बुवदग्रहणात्नुन तथात्वमित्युदाहृत सूत्रानन्तरसूत्रेण ॥

अस्य पक्षस्य श्रुति सूत्राभ्यां विरोधं शङ्कते ।
न चावछेदपक्ष इति ।
यथा एको विवस्वान् पात्रभेदेन भिन्ना अपो अन

गछन् वहुजलपात्रेषु प्रतिबिम्बितस्सन्निति यावद्बहुधाभेदरूपः क्रियते औपाधिकं नानात्वं प्रतिपद्यते एवं देवः स्वप्रकाश आत्मास्वत एकस्सन् क्षेत्रेषूपाधिषु प्रतिबिम्बितो भेदरूपः क्रियते नानात्वं लभ्यत इति यावत् ।
यथा एकस्य सूर्यस्य बहुषूपाधिषु प्रतिबिम्बितत्वप्रयुक्तो भेद एवमात्मनोपि क्षेत्रेषु प्रतिबिम्बित्वत प्रयुक्तमेव नानात्वमिह विवक्षैतमिति वक्तव्यमन्यथा दृष्टान्त दार्ष्टान्तिकयोरतुल्यत्वापत्यातयोरसामञ्जस्य प्रसङ्गा तथा चावछेदपक्षः श्रुतिविरुद्ध इत्यर्थः ।
एवमेक एव तु भूतात्माभूते भूते व्यवस्थितः ।
एकधा बहुधा चैव दृश्यते जल चन्द्रवत् रूपं रूपं प्रतिरूपोवभूव जीवेशावाभासेन करोतीत्यादि श्रुतयोपि चैतन्यस्य प्रतिबिम्बावगमकत्वेन द्रष्टव्याः भूतानां ब्रह्मादिस्तंवपर्यन्तानामात्मास्वरूपभूतः परः भूते भूत इति वीप्सया ये सर्वे प्रतिबिम्बोपाधयो गृह्यन्ते तेषु प्रतिबिम्बित तया व्यवस्थितस्सन् बहुधा दृश्यते ।
स्वतस्तशास्त्रादेकधा दृश्यते ।
रूपशब्द उपाधिपरः ।
अत्रापि विशासर्वोपाधिसङ्ग्रहार्था प्रतिरूपः प्रतिबिम्बः पुरुषप्रतिबिम्बे पुरुषप्रतिरूपोयमिति प्रयोगदर्शनात् ।
त्रितीयाध्यायगतसूत्रमुदाहररति ।
अत एवेति ।
यतश्चिदात्मनः स्वाभाविकमेकत्वं नानात्वं चौपाधिकं श्रुतिषु विवक्षितमत एव तस्यौपाधिक

नानात्वे जलादिषु प्रतिबिम्बित सूर्यादिर्दृष्टान्तत्वेन श्रुतिषूपादीयत इति सूत्रार्थः ।
रूपं रूपमिति ।

श्रुतौ प्रतिरूपशब्दो न प्रतिबिम्बवाचकः वायुर्यथैकोभवनं प्रविष्टो रूपं रूपप्रतिरूपोवभूवेत्यादौ व्यभिचारादतः सूर्यादि प्रतिबिम्बदृष्टान्त स्वारस्यादेव चैतन्यप्रतिबिम्बो वक्तव्यस्तं प्रतिबिम्बं स्वयमेव सूत्रकृदाक्षिपति अम्बुवदिति ॥

यथा सूर्यस्य रूपवतः प्रतिबिम्बोदय योग्यं ततो विप्रकृष्टदेशं रूपवज्जलं गृह्यते नैवं सर्वगतस्यात्मनः प्रतिबिम्बोदययोग्यम् ।
किञ्चिदस्ति ततो विप्रकृष्टमिति प्रतिबिम्बासम्भवमुक्त्वा वृद्धिह्रासभाक्त्वमन्तर्भावादुभयसामञ्जस्यादेवमिति ।
तदनन्तरसूत्रेण यथा जलप्रतिबिम्बितः सूर्यौजलवृद्धौ वर्धते इव जलह्रासे ह्रसतीवजलचलने चलतीवेति तस्याध्यासिकं जलानुरोधिवृद्धिह्रासादि भाक्तं तथात्मनोन्तष्करणादिनावछेदेनोपाध्यन्तर्भावादाध्यासिकं तदनुरोधि वृद्धिह्रादि भाक्तमित्येवं दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः

सामञ्जस्यादविरोधः इति स्वयं सूत्रकृतैवावछेदपक्षे तयोस्तात्पर्य कथनात् ॥

सूत्रे दृष्टान्तभागस्यार्थमाह ।
यथेति ।
प्रतिबिम्बोदय योग्यत्वं स्वछत्वम् ।
उपाध्यन्तर्गतस्य न तत्र प्रतिबिम्ब इत्याशयेनाह ।
तत इति ।
बिम्बभूतसूर्यापेक्षयेत्यर्थः ।
दार्ष्टान्तिकभागं व्याचष्टे ।
नैवमिति ।
न तथात्वं चिदात्मनः प्रतिबिम्बित सूर्यादि तुल्यत्वं नास्ति कुतः ।
अग्रहणात् अन्तःकरणादेरात्मप्रतिबिम्बोदय योग्यत्वेनाग्रहणात् ।
नह्यन्तःकरणमात्मापेक्षया विप्रकृष्टदेशवत्सर्वगतत्वादात्मनः नापि तदुद्भूतरूपवदनङ्गीकारात् ।
चिदात्मनोपि सूर्यादिवद्बिम्बत्व योग्यत्वेनाग्रहणाच्च ।
तस्य नीरूपद्रव्यत्वातस्मात्प्रतिबिम्बित सूर्य चिदात्मनोर्दृष्ट्यान्तदार्ष्टान्तिकभावानुपपतिरिति ।
तु शब्दार्थः ।
दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः प्रतिबिम्बितत्वांशेन साम्याभावेपि न तद्भावविरोधोस्तीति विवक्षितांशेन साम्यस्या तत्रापि सम्भवात् ।
न हि तयोस्सर्वसाम्यं क्वचिदपि सम्भवति ।
तथा सति दृष्टान्तदार्ष्टान्तिक भावोछेदप्रसङ्गादित्यभिप्रेत्यविवक्षितांशसाम्यं सूत्रकृद्दर्शयति ।
वृद्धिह्रासेति ।
तदनन्तरेत्यत्र तत्पदमम्बुवदिति सूत्रपरं सूत्रं व्याचष्टे यथेति आध्यात्मिकमिति भ्रान्तिसिद्धमित्यर्थः ।
तथेति ।
चिदात्मनो बुद्ध्याद्यवछिन्नतया बुद्ध्याद्युपाधावन्तर्भावात् ।
गजादि

शरीरेन्तष्करणवृद्धौ चिदात्मा वर्द्धते इवमशकादि शरीरेन्तष्करणह्रासे ह्रसत इव तच्चलने चलत इव तद्भेदे भिन्न इव च भाति ।
तथा च श्रुतिः ध्यायती वलेलायति वेति ।
बुद्धौ ध्यायन्त्यामात्माध्यायतीवतस्याञ्चलन्त्यामात्मा चलतीव न तु वस्तुतो ध्यांयति चलति वेत्यर्थः ।
एवमध्यास सिद्धमन्तष्करणानुरोधिवृद्ध्यादि मत्वमात्मनोत्र विवक्षितं साम्यमित्यर्थः ।
तयोरिति ।
चैतन्यस्य प्रतिबिम्बितत्व गमक श्रुति तन्मूलकसूत्रयोः पूर्वमुदाहृतयोरित्यर्थः ॥

घट संवृतमाकाशन्नीयमाने यथा घटे घटोनीयेतनाकाशं तद्वज्जीवो नभोपमः

अवछेदपक्षे न केवलं श्रुतिसूत्रविरोधाभाव एव किन्तु श्रुति सूत्रानुग्रहोप्यस्तीत्याह ।
घटसंवृतमिति ।
घटसंवृतं घटावछिन्नमाकाशं प्रसिद्धमस्ति तच्च घटे नीयमानेपि न नीयते यथा यं दृष्टान्तः ।
तद्वज्जीवो नभोपमः नभसः तुल्यः एतदुक्तं भवति ।
जीवस्य नभो यमशब्देन घटसंवृताकाशतुल्यत्वमभिदधता अवछिन्न चैतन्यरूपत्वमक्तमिति ।
एवं प्रवेश श्रुतिरपि चिदात्मनो बुध्याद्यवछेदकतमेव दृष्टत्वादि धर्मलाभं दर्शयति ।
न प्रतिबिम्बभावकृतम् ।
तथाहि ।
स एष इह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्य इत्युपक्रम्य

प्राणन्नेव प्राणों नाम भवति वदन् वाक् पश्यन् चक्षुः शृण्वन् श्रोत्रं मन्वानो मन इति पुरुष विध ब्राह्मणे श्रूयते अयमर्थः सूः सर्ववेदान्तेषु प्रसिद्धः एषः नामरूपव्याकृर्तृत्वेन सन्निहितः इह कार्यकारण सङ्घाते नखाग्रमवधीकृत्य प्रविष्टः ।
ननु यथा देवदतस्य ग्रहे ।
सर्पस्य वा विले प्रवेशः प्रसिद्धः न तथा आत्मनः प्रवेशः कल्पयितुं शक्यते ।
तस्य सर्वगतत्वान्नापि जलामत्रेषु सूयादिरिव प्रतिबिम्बभावलक्षणः प्रवेशः सम्भवति ।
तस्य तैतिरीयकादौ प्रवेशवाक्यविचारावसरे भाष्यकारे रेवनिरस्तत्वादतः कीदृशः प्रवेशः प्रविष्टपदेन विवक्षित इति जिज्ञासायां यथा जले प्रतिबिम्बभावेन प्रविष्टस्य सूर्यादेस्तद्धर्मवतया उपलभ्यमानत्वमस्ति ।
एवमात्मनः सङ्घाते अधिष्ठानतया प्राक् सिद्धस्यैव प्राणाबुध्यादि धर्मवतया उपलभ्यमानत्वमेव प्रकृते प्रविष्टपदेन विवक्षितं न तु मुख्यः प्रवेश इति मन्वानाश्रुतिः स्वयमेव प्रविष्टपदं व्याचष्टे ।
प्राणन्नेवेत्यादिना ।
प्राणम् प्राणचेष्टां प्राणोपाधि द्वारा कुर्वन् प्राणस्य प्राणमित्यादि श्रुतौ द्वितीय प्राणपदवाच्यो भवति ।
वदन् वागिन्द्रिय व्यापारं कुर्वन् वाचो हि वाचमित्यादि श्रुतौ द्वितीय वाक् शब्दवाच्यो भवति ।
रूपं पश्यन् रूपगोचर चाक्षुषवृतमन्तष्करणतादात्म्यापत्याकुर्वन् चक्षुषा चक्षुरित्यादि श्रुतौ द्वितीय चक्षुश्शब्दवाच्यो भवति शृणन् शब्दगोचरां श्रोत्रकरणिकां

वृत्तिमन्तेष्करण तादात्म्यापत्यैव कुर्वन् श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्यादि श्रुत्वौ द्वितीय श्रोत्रशब्दवाच्यो भवति मन्वानो मननरूपां चक्षुरादि निरपेक्षां वृतिं कुर्वन् मनसो मन इत्यादि श्रुतौ द्वितीय मनः शब्दवाच्यो भवति चक्षुरादि व्यापार ग्रहणं कार्यकारणसङ्घात व्यापारमात्रस्योप्रलक्षणम् ॥

अंशो नानाव्यपदेशादिति श्रुति सुत्राभ्यामवछेद पक्षस्यैव परिग्रहाच्च ॥

सङ्घात धर्माणां सर्वेषामात्मन्युपलभ्यमानत्वान्नन्वेवमप्यवछेद पक्षस्य द्वितीयाध्याय गतेन आभास एव चेति सूत्रेण तद्भाष्येण च विरोधो दुर्वारस्तयोश्चैतन्य प्रतिबिम्बस्य स्वयमुक्तत्वात् ।
सूत्रार्थस्तु ।
आभास एव जीवः परमात्मनः प्रतिबिम्ब एव न निरुपाधिकः परमात्मैव जीवः ।
नापि न्यायमत इव परमात्मनस्सकाशादत्यन्तभिन्नः तत्वमस्याद्यभेद श्रुतिविरोधात् ।
प्रतिबिम्बस्य वस्तुतो बिम्बाभिन्नत्वेन नाभासत्व पक्षे उक्त श्रुतिविरोध इति च शब्दार्थ इति ।
चेनु ।
उदाहृत सूत्रतद्भाष्ययोरुक्त प्रतिबिम्बपक्षस्य भोक्तापतेरविभागश्चेत्स्यालोकवदिति सूत्रोक्त सिद्धन्तवन्मतान्तरत्वोपपतेर्न च तथा कल्पने किं विनिगमकमिति वाच्यं तृतीयाध्याये स्वयं सूत्रकृतैव न्याय पूर्वकं कृतस्य चैतन्य प्रतिबिम्ब निरासस्य नियामकत्वादाभाससूत्रे च जीवस्य

प्रतिबिम्बत्वे उपपत्यादेरनुपन्यासाच्च भोक्तापति सूत्रस्यायमर्थः ।
सर्वखल्विदं ब्रह्मेति श्रुत्याप्रपञ्चस्य ब्रह्माभेदः प्रतिपाद्यते ।
अहं ब्रह्मास्मीति श्रुत्या अहंशब्दार्थभूतभोक्तृवर्गस्य च ब्रह्माभेदः ।
प्रतिपाद्यते ।
तथा च श्रुति द्वयानुसारेण भोक्तृभोग्य प्रपञ्चयोरेक ब्रह्माभेदस्वीकारे भोग्य प्रपञ्चस्य भोक्तापतेर्भोक्तभेदापतेरेवं भोक्तुरपि भोग्याभेदापतेरेक ब्रह्माभिन्नयोस्तयोः परस्परमप्यभेदावश्यं भावान्नचेष्टापतिस्तथा सत्य विभागः प्रसज्येत भोक्तृभोग्ययोर्विभागबोधकप्रत्यक्षादि विरोधः प्रसज्येतेति चेदुच्यते ।
श्रुति सिद्धं भोक्तृभोग्ययोरेक ब्रह्माभिन्नत्वं तयोः प्रत्यक्षादि सिद्धं परस्परं विभक्तत्वं चेत्युभयं लोकवत्स्यादुपपद्यते ।
यथालोके ।
एकसमुद्रविकाराणां फेनबुद्बुदतरङ्गाणामेक समुद्राभिन्नत्वं परिणामानां परिणाम्यभेदस्यानुभव सिद्धत्वात् ।
तेषामेव फेनादीनां परस्परं भिन्नत्वं चास्ति भेदस्यानुभवसिद्धत्वादेवमेकब्रह्मपरिणामयोर्भोक्तृभोग्ययोरेक- ब्रह्माभिन्नत्वं परस्परं भिन्नत्वं चोपपद्यत इति न अद्वैत श्रुतीनां प्रत्यक्षादि विरोध प्रसक्तिरित्ययं च विरोधपरिहारो न सिद्धान्त सम्मतः कूटस्थ नित्यस्य ब्रह्मणः परिणामित्वानुपगमात् ।
किं तु मतान्तराभिप्रायेणेति भाष्यादिषु घण्टाघोषः तथा प्रकृतेपीति सङ्क्षेपः ।
अंश इति ।
जीव ईश्वरस्यांशः कुतः नानाव्यपदेशात् ।

य आत्मानमन्तरोयमयतीत्यादि श्रुतिषु ।
नियम्यनियामकभावादीनां जीवेश्वरयोर्नानात्वस्य भेदस्य व्यपदेशादिति सूत्रभागस्याक्षरार्थः अत्रांशत्वं जीवचैतन्यस्य घटाकाशवदन्तःकरणावछिन्नत्व रूपं विवक्षितं न तु मुख्यामंशत्वम् ।
निरवयवस्य ब्रह्मणो मुख्यांशा सम्भवादिति तदधिकरणभाष्ये स्फुटमिति भावः ॥

तस्मात्सर्वगतस्य चैतन्यस्यान्तष्करणादिनावच्छेदोवश्यं- भावीत्यावश्यकत्वादवछेदो जीव इति पक्षं रोचयन्ते ।
अपरे तु न प्रतिबिम्बोनाप्यवछेदो जीवः किं तु कौन्तेयस्यैवराधेयत्ववदविकृतस्य ब्रह्मण एवाविद्ययाजीवभावः ॥

अवछेद पक्षसमर्थनमुपसंहरति ।
तस्मादिति ।
प्रतिबिम्बा सम्भवात् ।
अवछेदपक्षे विरोधाभावात्साधक सत्वाच्चेत्यर्थः ।
अवछेदा चैतन्यस्य प्रतिबिम्बपक्षेपि सम्मततया उभयसम्प्रतिपन्नस्य तस्यैव जीवत्वादि कल्पनं युक्तं लाघवादित्याशयेनाह ।
अवछेदोवश्यम्भावीति ।
अवछेद इति ।
अन्तःकरणावछिन्नो जीवः जीवग्रहणमुपलक्षणम् ।
अविद्यावछिन्न ईश्वरः कार्योपाधिरयं जीवः कारणोपाधिरीश्वर इति श्रुतेर्जीवेशावाभासेन करोति माया च विद्या च स्वयमेव भवतीति श्रुतौ च आभास

पदमवछिन्नपरं प्रतिबिम्बासे भवस्योक्तत्वात् ।
माया पदं च प्रथमोपातजीवोपाधिभूतान्तःकरणपरं कार्योपाधिरयं जीव इति श्रुतेरेव ।
मायापदोपातान्तष्करणस्य च मूल प्रकृत्यात्मकत्वं प्रकृतिविकार भावप्रयुक्तम् ।
पूर्वमनवछिन्नस्येश्वरत्वोक्तिस्तृप्ति दीपवचनानुसारेणाभावावछिन्नस्येश्वरत्वोक्तिश्च सम्भवमात्रेण न तु तात्पर्य तष्कारणोपाधिरीश्वर इति श्रुति विरोधात् ।
अनवछिन्नस्य ईश्वरत्वपक्षे तु तस्योपाध्यभावेन सर्वज्ञानकर्तृत्वादेरसम्भवाच्चाभावस्य ईश्वरोपाधित्वपक्षपि समानोयं दोषः माया विद्या व्याकृता शक्त्यक्षराकाशादि शब्दित भावरूपोपाधेरिव तस्य सर्वज्ञत्वादि प्रयोजकत्वा योगात् ।
अत एव वाक्यवृतौ भगवत्पादैस्सर्वज्ञत्वादि प्रयोजकोपाधित्वमविद्याया दर्शितम्मायोपाधिर्जगद्योनिस्सर्वज्ञत्वादि लक्षण इतीति भावः ।
अथ क ईश्वरः कश्च जीव इति प्रश्ने प्रतिवचनत्वेन मतान्तरमुत्थापयति ।
अपरे त्विति ।
कस्तर्हि जीव इति पृछति ।
किन्त्विति ।
दृष्टान्त पूर्वकं ब्रह्मैव जीव इत्युतरमाह ।
कौन्तेयस्यैवेति ।
कुन्तीकुमारस्यैव न तु तत्प्रतिबिम्बादेरित्येवङ्कारार्थः ।
राधाया अपत्ये राधेयस्तस्य भावस्तत्वं तद्वदित्यर्थः ।
किन्त्वविकृतस्यैवेति सम्बन्धः ।
अवछेदप्रतिबिम्बभावरहितस्येत्यर्थः ।
तत्र भाष्य वार्तिक सम्मतिं हेतुत्वेन दर्शयति ।
व्याधेत्यादिना ।
यथाराजकुले जातः कर्णो जन्मप्रभृति व्याधाकुल एव संवर्धितस्तज्जातीयैस्सहवासादि जनिक्षभ्रान्तिलक्षणाविद्यया स्वात्मानं राधेयं मन्यते न तु स्वतस्सिद्धमपि

कौन्तेयत्वमनुभवति ततश्च ॥

व्याधकुलसंवर्धितराजकुमार दृष्टान्तेन ब्रह्मैव स्वाविद्यया संसरति स्वविद्यया विमुच्यत इति बृहदारण्यकभाष्ये प्रतिपादनात् ।
राजसूनोः स्मृति प्राप्तौ व्याधभावो निवर्तते ।
यथैवमात्मनोज्ञस्य तत्वमस्यादि वाक्यत इति वार्तिकोक्तेश्च एवं च स्वाविद्यया जीवभावापन्नस्यैव ब्रह्मणः सर्वप्रपञ्च काल्यत्वादीश्वरोपि सहसर्वज्ञत्वादि धर्मैः स्वमोपलब्ध देवतावज्जीव कल्पित इत्याचक्षते ॥

कौन्तेयत्व प्रयुक्ताच्छ्रेयसस्सकाशात्प्रच्युतः सर्वत्र नानाविधशापावमानादि लक्षणं बहुविधदुःखं प्राप्तवान् ।
स च कदाचिद्भगवता विवस्वताकर्णकौन्तेयोसित्वं नराधेय इत्युपदेशं कुर्वतास्मारित निजरूपस्सन् ।
तया स्मृत्याव्याधत्वराधेयत्वादेरविद्या क्व तस्य निवृतौ सत्यां व्याधेयत्वराधेयत्वकृतं नानाविधदुःख त्यक्ता कौन्तेयत्व स्मृति प्रयुक्त श्रेयः प्राप्तवान् ।
तथा ब्रह्माप्यनादि सिद्धया स्वाविद्यया आवृतनिजरूपं सज्जीवभावं प्राप्यस्वतः सिद्धान्नित्यनिरतिशयानन्द स्वरूपात्प्रच्युतं भवति ।

ततश्च संसरति एवं संसरद्ब्रह्म कदाचित् स्वप्नदशायामिव स्वाविद्याकल्पितेन गुरुणाशास्त्रेण चोत्पादितया सुगोचर विद्यया जीवभावादि प्रयोजका विद्यानिवृतौ मुच्यतेतित्य सिद्ध निरतिशयानन्दमनुभवति स्वरूप चैतन्येनैवेति भाष्यार्थः ।
अज्ञस्येति ।
अज्ञानावृतनिजस्वरूपस्येत्यर्थः ।
तत्वमस्यादीति गुरुपदिष्टतत्वमस्यादि वाक्यजन्यज्ञानेनाज्ञाननिवृतौ जीवभाव आत्मनो निवर्तत इत्यर्थः ।
एवं जीवं निरूप्य ईश्वरं निरूपयति ।
एवं चेति ।
भाष्यवार्तिक पर्यालोचनया प्रतिबिम्बभावादि रहितस्य पूर्णब्रह्मण एव जीवत्वे सिद्धे सतीत्यर्थः ।
ईश्वरोपि सर्वज्ञत्वादि धर्मैस्सहजीव कल्पित इति सम्बन्धः ।
यथोक्त जीवस्यैवेश्व्र कल्पकत्वे हेतुमाह ।
स्वाविद्ययेत्यादिना ।
अन्यस्य कल्पकस्याभावादिति तात्पर्यकमवधारणं जीवस्येश्वर कल्पकत्वे दृष्टान्तमाह ।
स्वप्नेति यथा स्वप्ने स्वप्नद्रष्टा जीव एव परां देवतां सर्वज्ञत्वादि धर्मैस्सहितां कल्पयति कल्पयित्वा च तामहर्न्निशमुपास्ते ।
तदुपासनया चाभ्युदय निश्रेय सलक्षणं फलं लभते ।
एवं जागरणेपीति दृष्टान्तादेरभिप्रायः ॥

अथायं जीव एकर?तानेकः अनुपदोक्त पक्षावलम्बिनः केचिदाहुः ।
एकोजीवस्तेन चैकमेव शरीरं सजीवमन्यानि स्वप्नदृष्ट शरीराणीव निर्जीवानि तदज्ञान

कल्पितं सर्वं जगत् ।
तस्य स्वप्नदर्शनवद्यावदविद्यं सर्वोव्यव्यहारः ।
बद्धमुक्तव्यवस्थापि नास्ति जीवस्यैक त्वात् ।
शुकमुक्त्यादिकमपि स्वाप्नपुरुषान्तरमुक्त्यादिकमिव कल्पितम् ॥

जीवेश्वरनिरूपण प्रसङ्गेन विचारान्तरमारभते ।
अनुपदोक्तेति ।
ब्रह्मैव स्वाविद्यया संसरति स्वविद्ययामुच्यत इत्यादि ग्रन्थोक्तेत्यर्थः ।
एक इति ब्रह्मण एकत्वा तत्र च अवछेद प्रतिबिम्बभावयोरनङ्गीकाराच्चेत्यर्थः ।
ननु जीवैक्ये तेनैकमेव शरीरं सजीवं स्यान्न सर्वशरीराणीत्याशङ्कामिष्ट्यापत्यापरिहरति ।
तेन चेति ।
ननु यथा एकशरीरे हितप्रामिपरिहारार्थस्पन्दनरूपा चेष्टा दृश्यते ।
तथा सर्वशरीरेषु दृश्यते ।
तथा च कथमेकमेव शरीरं सजीवं तत्राह ।
अन्यानीति ।
यथा स्वप्न दशायां स्वप्न दृष्ट्रश्शरीरमेकमेव सजीवं स्वप्नद्रष्ट्रा दृष्टान्यन्यानि शरीराणी चेष्टाविशेषवतया दृश्यमानान्यपि शजीवानि न भवन्ति तथा जगरणेपीति द्रष्टव्यम् ।
ननु स्वाप्नस्य जगतः कल्पिका तावन्निद्रा अन्वय व्यतिरेक सिद्धा यथा वर्ततेन तथा जाग्रत् प्रपञ्चस्य कल्पकमन्सयव्यतिरेक सिद्धम् ।
किञ्चिदस्तीति ।
जगत्सत्यमेवस्यान्नेत्याह ।
तदज्ञातेति ।
जीवाज्ञानेत्यर्थः ।
अज्ञानस्य जगत्कुल्यकत्वं शास्त्रसिद्धमिति भावः ।

ननु सर्वव्यवहारस्य स्वप्नव्यवहारवत्कल्पितत्वे तद्वदेव सहसा व्यवहारलोपः ।
प्रसज्ज्येन तथा च विद्यानर्थक्यमिति नेत्याह ।
तस्येति ।
जीवस्येत्यर्थः ।
यावन्निद्राक्षयं स्वप्नव्यवहारानुवृतिवत् ।
विद्यया यावदविद्यानिवृति सर्वव्यवहारानुवृतिर्युज्यत इति न विद्यावैफल्य स विद्यानिवृत्यर्थमयेक्षि तत्वादिति भावः ।
ननु जीइवैकामते एको जीवो बद्धः अन्योजीवो मुक्त इति व्यवस्था शुकादि शुक्ति प्रतिपादक शास्त्रसिद्धा न स्यादित्याशङ्क्य इष्टापतिरित्याह वद्धेइत् ।
यथा स्वप्नादुत्थितः स्वप्न भ्रान्ति सिद्धां पुरुषान्तर मुक्तिं परं प्रतिबोधयति ।
तथा जीवभ्रान्ति सिद्धांशुकादि मुक्तितं प्रत्येव बोधयति श्रवणादि प्रवृत्युपयोगितयेति भावः ॥

अत्र च सम्भावित सकलशङ्काथङ्कक्षालनं स्वप्नदृष्टान्त सलिल धारयैव कर्तव्यमिति ।
अन्येत्वस्मिन्नेक शरीरैक जीववादे मनः प्रत्ययमलभमाना अधिकं तु भेदनिर्देशात् लोकवतु लीलाकैवल्यमित्यादि सूत्रैर्जीवाधिक ईश्वर एव जगतः सृष्टा न जीवस्तस्याप्तकामत्वेन प्रयोजनाभावेपि केवलम् ।
लीलयैव जगतः सृष्टिरित्यादि

प्रतिपादयद्भिर्विरोधं च मन्यमानाहिरण्यगर्भ एको ॥

ननु जीवैक्यमते विद्योपदेष्टुरन्यस्याभावाद्विद्योदयो न स्याज्जीवेश्वर विभागाभावेन जीवस्येश्वरोपासनादि व्यवहारश्च नस्यादित्याशङ्क्याह ।
अत्र चेति ।
यथा स्वप्नदशायां स्वप्न दृष्क?कञ्चिद्गुरुमीश्वरं च कल्पयित्वा तावुपास्ते ताभ्यां च विद्यादिकं लभते तद्वदिति भावः एकजीववाद एवमतान्तरमाह ।
अन्येत्विति ।
एकशरीरेति ।
एकमेव शरीरं सजीवं यस्मिन्नैक जीववादे स तथोक्तः ।
मनः प्रत्ययमिति ।
मनसो विश्वासम्प्रामाणिकत्व निश्चयमित्यर्थः ।
एकमेव शरीरं सजीवं शरीरान्तराणि निर्जीवानीत्यत्र विनिगमकाभावान्न च जीवैक्यं विनिगमकमिति वाच्यम् ।
एकोपि जीवः कस्मिन् शरीरे वर्तत इत्यत्र विनिगमकस्य वक्तुमशक्यत्वादिति भावः ।
अधिकं त्विति जीवाभिन्न ईश्वरे वेदान्तानां प्रथमाध्याये निरूपितः समन्वयो न घटते ।
तथा सतीश्वर गतजगत्स्रष्टृत्वादेर्जीवधर्मत्वप्रसङ्गा ।
तथा चानुभवविरोध इति पूर्वपक्ष निरासार्थस्तु शब्दः ।
अधिकं जीवादुपाधितोभिन्नं ब्रह्मजगत्स्रष्टृत्व सर्वज्ञत्वादि गुणकमभ्युपगम्यते ।
अतो न ब्रह्मधर्माणां जीवे प्रसक्तिरौपाधिकभेदस्यापि धर्मव्यवस्थापकतया लोकसिद्धत्वात् ।
कल्पित भेदाङ्गीकारे

हेतुमाह ।
भेदनिर्देशादिति ।
य आत्मनि तिष्टत्रात्मानमन्तरोयमयतीत्यादौ नियम्यनियामक भावादीनां भेदनिर्देशादिति सूत्रार्थः ।
लोकवदिति ।
सूत्रं पूर्वमेव व्याख्यातम् ।
अत्रादि पदेन अनुपपतेस्तु न शारीर इत्यादि ।
सूत्रं गृह्यते मनो मयत्वादि गुणको न शारीरस्तस्मिन् सर्वकर्मत्वादीनामनुपपतेरेवेति सूत्रार्थः विरोधं चेति ।
जीवातिरिक्तेश्वराभाववादेस्मिन् जगत्सृष्ट्यादि समर्थस्य व्यावहारिक भेदवत ईश्वर ॥

ब्रह्मप्रतिबिम्बोमुख्यो जीवः अन्ये तु तत्प्रतिबिम्ब भूताश्चित्र लिखितमनुष्यदेहार्पित पटाभासकल्पा जीवाभासाः संसारादि भाज इति सविशेषानेक शरीरैक जीववादमातिष्ठन्ते ।
अपरे तु हिरण्यगर्भस्य प्रतिकल्पं भेदेन कस्य हिरण्यगर्भस्य मुख्यं जीवत्वमित्यत्र नियामकं नास्तीति मन्यमाना ।
एक एव जीवो विशेषेण सर्वं शरीरमधितिष्ठति ।
न चैवं शरीरावयवभेद इव शरीरभेदेपि परस्पर सुखाद्यनुसन्धानप्रसङ्गः ॥

स्यास्तित्वजगत्स्रष्टृत्व सर्वात्मकत्वादि गुणप्रतिपादकैः

सूत्रैर्विरोधमित्यर्थः ।
ब्रह्मप्रतिबिम्ब इति ।
अनेन बिम्बभूतं ब्रह्मजीवादधिकमीश्वररूपमस्मिन्मतेस्ति अतोनोदाहृत सूत्रविरोध इति सूचितम् ।
तदिति ।
ब्रह्मप्रतिबिम्बभूत हिरण्यगर्भस्य भौतिक जगत्स्रष्टृतयाकारणोपाधिकतया च मुख्य जीवस्य प्रतिबिम्बभूता अन्ये जीवाजीवाभासाः तद्वत्सृष्ट्यादि सामर्थ्याभावादित्यर्थः ।
कल्पा इति तुल्या इत्यर्थः ।
संसारादि भाज इति ।
अनेन यथा हिरण्यगर्भशरीरं मुख्यजीवेन सजीवं तथा इनराण्यपि शरीराणिजीवाभासैस्सजीवानीति पूर्वमतात् ।
विशेषः सूचितः अत्रादि पदं मुक्ति सङ्ग्रहार्थं जीभासानां मुक्तिश्च स्वबिम्बभूत हिरण्यगर्भप्राप्तिः क्रमेण च शुद्धब्रह्मप्राप्तिरिति मन्तव्यम् ।
स विशेषेति ।
स विशेषाणि स जीवानि अनेकशरीराणि यस्मिन्नेकजीववादे स तथा आतिष्ठन्ते ।
अङ्गीकुर्वन्तीत्यर्थः ।
अत्राप्यस्वरसंवदन्नेकजीववादमेवाह ।
अपरेत्विति ।
एक एवेति ।
अविद्यायां ब्रह्मप्रतिबिम्बरूपो जीवस्तावदेक अविद्याया एकत्वात् स एव च सर्वं शरीरं स्वभोगाद्यर्थमधितिष्ठति नत्व विद्यायां ब्रह्मप्रतिबिम्बो हिरण्यगर्भ शरीरसधितिष्ठति अन्यानि तु शरीराणि तत्प्रतिबिम्बाभासा अधितिष्ठन्ति ।
कुतः इतर जीवानां

तत्प्रतिबिम्बत्वे मानाभावादित्येव कारार्थः ।
अविशेषेणेति ।
मुख्यामुख्यविभागं विनेत्यर्थः ।
जीवभेदे हि सति कश्चिन्मुख्यो जीवः कश्चिच्चामुख्यो जीवाभास इति विभागः सम्भवेत् ।
नत्वे तदस्ति ।
तस्यैकत्वाभ्युपगमादिति भावः ।
ननु देवदत्तस्य शिरः पाणिपादानधितिष्ठित एकस्य यथाशिरसि मे वेदना पादे मे सुखमित्याद्यनुसन्धानं दृश्यते ।
एवमेकस्यैव जीवस्य सर्वशरीराधिष्टातृत्वे मम देवदत्तशरीरे मुखं यज्ञदतनामक शरीरे दुःखमित्यादि रूपेण सर्वस्य सर्वत्रानुसन्धान प्रसङ्ग इति शङ्कते ।
न चेवमिति ॥

जन्मान्तरीय सुखाद्यनुसन्धानादर्शनेन शरीरभेदस्य तदननुसन्धान प्रयोजकत्व कॢप्तेः योगिनस्तकाय व्यूह सुखाद्यनुसन्धानं व्यवहितार्थ ग्रहणवद्योगप्रभावनिवधेनमिति न तदुदाहरणमित्यविशेषानेकशरीरैकजीववादं रोचयन्ते ।
इतरेत्वत्रापि वद्धमुक्तव्यवस्थाभावस्य तुल्यत्वेन तद्योयो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवदित्यादि श्रुतेः प्रतिषेधादिति चेत् ॥

शरीरभेदस्याननुसन्धान प्रयोजकत्वाभ्युपगमान्नोक्ताति प्रसङ्गः ।
न च तत्र मानाभावश्शङ्कनीयः जीवस्यातीत शरीरेषु वर्तमान शरीरे चैकत्वेपि जन्मान्तरीय सस्वाद्यनुसन्धानादर्शनेन तद्भेदस्य तत्प्रयोजकतायाः सम्प्रतिपन्नत्वादिति परिहरति जन्मान्तरीयेति ।
ननु योगिनो देहभेदे सत्यप्यनुसन्धानदर्शनात् ।
व्यभिचार इत्यत आह ।
योगिनस्त्विति ।
अस्मदादि वै लक्ष्यार्थकस्तु शब्दस्तद्दर्शयति ।
कायेति ।
न ह्यस्मदादीनां व्यवहितार्थ साक्षात्कारोस्ति तत्प्रयोजका दृष्टविशेषाभावा तथा च शरीरभेदमात्रं न तत्प्रयोजकम् ।
किं तु अदृष्टविशेषा सह कृत शरीरभेदो ननु सन्धान प्रयोजक इति न योग्यनुसन्धानस्थले व्यभिचार इति भावः ।
योगदं योगजा दृष्टपरम् ।
अविशेषेणाधिष्ठितान्यनेक शरीराणि यस्मिन्नेकजीव वादे सः तथेत्यर्थः ।
अनेक जीववादमुत्थापयति ।
इतरेतिति ।
अत्रापीति ।
अव्यवहितमतेपीत्यर्थः ।
यद्येक जीववादे व्यवस्थान सिध्यति ततः को दोष इत्याशङ्क्य श्रुति स्मृति भाष्याणामनाञ्जस्यं दोष इत्याह ।
तद्योय इति ।
देवानाम्मध्येयो यो देवः तद्ब्रह्मप्रत्यबुध्यतसाक्षात्कृतवान् स एव तद्ब्रह्माभवत् ।
नान्योब्रह्मबोध रहितः विदुषो मुक्तत्वमविदुषो वद्धत्वं च प्रतिपादयन्त्याश्रुत्याबन्ध

मुक्ति व्यवस्था दर्शिता ।
आदिपदेन अजामेकामिति श्रुतिर्बन्धमुक्ति व्यवस्था प्रतिपादकत्वेन भाष्यकारादिभिरङ्गीकृता गृह्यते श्रुतिग्रहणं यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धामपरमं ममेत्यादि स्पृतीनासुपलक्षणम् ।
प्रतिषेधादिति ।
इदं पूर्वपक्षसूत्रम् ।
बृहदारण्यके काण्वशाखायां न तस्य प्राणा उत्क्रामन्तीति वाक्येन ।
परब्रह्मतत्वविदः ।
प्राणोत्क्रान्ति प्रतिषेधा तस्य गत्युकान्तीनस्तः ।
उत्क्रान्ति पूर्वकत्वात् गतेरिति चेदिति सिद्धान्ति शङ्काभागार्थः ॥

न शारीरादित्यधिकरणे बद्धमुक्तत्वप्रतिपादक भाष्यस्य घनाञ्जस्यमित्यपरितुष्यन्तोन्तष्करणादीनां जीवोपाधित्वात्युपगमेनानेकजीववादमाश्रित्य बद्धमुक्तव्यवस्थां प्रतिपद्यन्ते ।
तिषु केचिदेवमाहुः ॥

पूर्वपक्षीतां दूषयति ।
न शारीरादिति ।
बृहदारण्यक एव माध्यन्दिन शाख्यायां समानप्रकरणे ब्रह्मविदं शारीरं प्रकृत्य न तस्मात् प्राणा उत्क्रामन्तीति वाक्यं पव्यते ।
अत्र तच्छब्देन प्रकृतः शारीरो गृह्यतेन शरीरम् ।
तस्य शरीरापेक्षया प्रधानत्वा तथा च न तस्मादिति वाक्येन शारीराज्जीवात् प्राणानासुत्कुमणं

निषिध्यते ।
न शरीरादतश्शरीरादुत्क्रमणं विदुषोप्यस्तीति तस्यापि गत्युत्क्रान्तिस्त एव न तस्य प्राणा इति काण्ववाक्यस्यापि ।
तस्य विदुषः प्राणाश्शारीरात्रोत्क्रामन्ति किं तु तेन सहैव ब्रह्मलोकं गछन्तीत्यर्थो बोध्यः ।
नान्तस्यमिति ।
आन्तस्याभावः उपपन्नत्वाभाव इत्यर्थः ।
अन्तष्करणादीनामिति ।
न च नानाजीववादेपि ब्रह्मैव स्वाविद्यया संसरति स्वविद्ययामुच्यत इत्यर्थे ।
न बृहदारण्यक भाष्ये प्रतिपादितेन विरोधस्तुल्य इति वाच्यम् ।
तद्भाष्य प्रतिपादनस्य ब्रह्मैव स्वाविद्ययानानान्तष्करणरूपेण परिणतया नानाजीव भावं प्राप्यसंसरति ।
स्वविद्यया क्रमेण मुच्यत इत्यभिप्रायकत्वोपपतेः ।
श्रुतिस्मृत्युपोद्वलित शुकादि मुक्ति प्रतिपादकभाष्यस्य ब्रह्मैव स्वाविद्यया संसरतीति भाष्यमात्रस्वारस्य मनुसृत्या न्यत्थ्यानयनायोगात् ।
न चोदाहृत श्रुतिस्मृति भाष्याणां ब्रह्मात्मैकत्व परत्वेन ननाजीव वादे ।
तात्पर्था भावात् ।
तेभ्यो जीवनानात्वं न सिध्यतीति वाच्यम् ।
एकजीववादेपि तात्पर्याभावस्य तुल्यत्वान्न च जीवत्वोपाधिभूताया अविद्याया एकत्वाज्जीवैक्यसिधिरिति वाच्यम् ।
उदाहृत श्रुति भाष्यानुरोधेनाविद्यानानात्वाभ्युपगम सम्भवात् ।
तदेकत्व श्रुत्यादीनां जात्यमिप्रायकत्वोपपतेः ।
अविद्यायाः एकं त्वपि कार्योपाधिरयं जीव इति श्रुत्यनुसारेणान्तष्करणानामेव

जीवत्वोपाधित्वोपगमसम्भवाच्चेति भावः ।
नानाजीववादे मतभेदेन बन्धमुक्तिव्यवस्थामुपपादयितुमारभते ।
तेष्विति ।
नानाजीववादिषु मध्य इत्यर्थः केचिदिति ॥

यद्यपि शुद्धब्रह्माश्रयविषयमेकमेवाज्ञानं तत्राश एव च मोक्षस्तथापि जीवन्मुक्तावज्ञानलेशातु वृत्यभ्युपगमेनाज्ञानस्य सांशत्वा तदेव क्वचिदुपाधौ ब्रह्मावगमोत्पत्तावंशेनं निवर्तते उपाध्यन्तरेषु यथा पूर्वमंशान्तरेरनुवर्तत इति अन्ये तु ॥

ननु नानाजीववादेपि जीवस्यान्तष्करणोपाधिकत्वपक्षे मूलाज्ञानस्य एकत्वेन शुकादि तत्वज्ञानेनैव तस्य निवृतत्वादिदानी संसारानुपलब्धि प्रसङ्ग इत्याशयेन शङ्कते ।
यथपीति ।
शुद्धब्रह्मा श्रयेति ।
जीवेश्वरयोर्विशिष्टरूपयोरज्ञानाश्रयत्वं न सम्भवति ।
तयोः कल्पितत्वा तथा च शुद्धस्यैवावृतत्वरूपं विषयत्वं नत्वीश्वरस्यापि तस्य जीवान्तरवदौपाधिक भेदादेवानुपलब्धि सिद्धौ जीवान् प्रतीश्वरस्याज्ञानावृतत्वरूपविषयत्व कल्पनस्य व्यर्थत्वादिति भावः ।
एकमेवेति ।
अजामेकाम्मायां

तु प्रकृतिं विद्यात् ।
विभेदजनके ज्ञान इति श्रुतिस्मृतिषु एकवचन श्रवणेन स्मृतिलाघवेन च तस्यैकत्वावगमादिति भावः ।
तन्नाश एव चेति ।
भूयश्चान्ते विश्वमाया निवृतिः अज्ञानेनाशमात्यन्तिकं गत इत्यादि श्रुतिस्मृतिषु सर्वानर्थमूलाज्ञान निवृतेर्मोक्षत्वावगमादिति भावः ।
एकस्य तत्वज्ञानेन कृत्स्नाज्ञाननाशोनाङ्गी क्रियते ।
येन व्यवस्था न स्यात् किन्तु तस्य ज्ञानेन ततदन्तष्करणादि परिणामिनो मूलाज्ञानांशस्यैव नाश उपेयते ।
न च तस्य सांशत्वे मानाभाव इति वाच्यम् ।
जीवन्मुक्तौ आवरणशक्तिमदज्ञानांशस्य नाशेपि विक्षेपशक्तिमदज्ञानांशस्य ज्ञानादनिवृतस्य यावद्विदेहकैवल्यमनुवृत्युपगमेन तस्य सांशत्वावगमात् ।
तथा चाज्ञानस्यानिर्वचनीयस्यानिर्वचनीयानामेव भागरूपांशानामनन्तानां सम्भवात् ।
नानादाय बन्धमुक्ति व्यवस्थासूपयादेति परिहरति ।
तथापीत्यादिना ।
अज्ञानसत्वं बन्धस्तन्नाशो मोक्षम् इति मतं मुक्तम् ।
इदानिं चैतन्यस्याज्ञानसम्बन्धो बन्धस्तदसम्बन्धो मोक्षः ।
न तु तन्निवृतिरसम्बन्धमात्रेणैव बन्धनिवृति सिद्धेः ज्ञानादज्ञाननिवृति प्रतिपादकशास्त्रस्यापि तदसम्बन्ध एव तात्पर्योपपतेरन्यथा मूलाज्ञानस्य विरोधिज्ञानोदये सति तूलपिन्दस्य विरोध्यग्नि संसर्ग इवावशेषा

सम्भवेन बन्धमुक्ति व्यवस्था शास्त्रस्य जीवन्मुक्ति शास्त्रस्य च निरालम्बनत्व प्रसङ्गादिति मन्यमानानाम्मतमाह अन्येत्विति ॥

यथान्यायैक देशिमते भूतले घटात्यन्ताभावस्य वृतौ घटसंयोगाभावो नियामक इत्यनेकेषु प्रदेशेषु तद्वत्सुसे सृज्यवर्तमानो घटात्यन्ताभावः क्वचित् प्रदेश घटसंयोमोत्यत्यातुदभावनिवृतौ न संसृज्यते ।
एवमज्ञानस्य चैतन्ये वृतौ मनो नियामकमिति तदुपाधिनाचैतन्यप्रदेशेषु संसृज्यवर्तमानमज्ञानं क्वचिद्ब्रह्मदर्शनोत्यत्याभिद्यते ।
हृदयग्रन्थिविति श्रुत्युक्तरीत्यामनसो निवृतौ न संसृज्यते ।
अन्यत्र यथा पूर्वमवतिष्ठते ज्ञानसंसर्गासंसर्गावेव च बन्धमोक्षावित्याहुः ।
अपरे तु नाज्ञानं शुद्धचैतन्याश्रयम् ॥

प्रथमं प्रकृतोपयोगि दृष्टान्तमाह ।
यथेति ।
भूतले ।
घटोनेत्यनुभव सिद्धो घटाभावस्त्रैकालिकत्वाभ्युपगमात् ।
घटानानन्तरे तदधिकरणेपि भूतले वर्तत एव ।
तथावघटवत्यपि भूतले घटो नास्तीति

प्रमास्यादिति दोष प्रसक्तौ तत्परिहाराय नैयायिकाः कल्पयन्ति घटाधिकरणे तदत्यन्ता भावस्य सम्बन्धा भावेन तत्र तत्प्रतीतेर्भान्तित्वोपपते ।
न च घटसंयोगोत्पतेः पूर्वं भूतले सम्बन्धवतस्तस्य घटसंयोगकाले कथं वृतिरूपसंवेधाभाव इति वाच्यम् ।
प्रतीत्यनुसारेण भूतलादौ घटात्यन्ताभाववृतौ घटसंयोगस्य प्रागभाव प्रध्वंसाभावयोरन्यतराभावो नियामक इति कल्पनेन घटसंयोगाधिकरण भूतले घटाभावस्यासम्बन्धोपपतेरिति तदेतन्मतं दृष्टान्ती करोति ।
न्यायैक देशि मत इति ।
तद्वत्स्विति ।
घटसंयोगाभाववत्स्वित्यर्थः ।
तदुपाधिनेति ।
मन एवोपाधिस्तेनेत्यर्थः ।
क्वचिदिति ।
चैतन्य प्रदेश इत्यर्थः ।
ब्रह्मदर्शनोत्पत्यामनसो निवृताविति सम्बन्धः ।
ब्रह्मदर्शनं मनसो निवर्तकमित्यत्रमानमाह भिद्यत इति ।
हृदयग्रन्थिरित्यत्र हृदयमित्यन्तष्करणपरं तच्चान्तष्करणं चिदात्मन्यध्यस्ततया ततादात्म्यापन्नं सद्ग्रन्थिरिव ग्रन्थिः ।
स च ब्रह्मदर्शने जाते ब्रह्मण्येव विलीयत इति श्रुत्यर्थः ।
अन्यत्रेति ।
चैतन्यप्रदेशान्तरैष्वित्यर्थः ।
नाज्ञानमिति ।
शुद्धचैतन्यस्य वेदान्तशास्त्रप्रतिपाद्यस्य नाज्ञानाश्रयत्वम् ।
तस्य वेदान्त वेद्य वस्तु न जानामीत्यज्ञानविषयत्वेनैवानुभवादिति भावः ॥

किं तु जीवाश्रयं ब्रह्मविषयं तच्चान्तष्करण

प्रतिबिम्बरूपेषु सर्वेषु जीवेषु व्यक्तिषु जातिवत्प्रत्येक पर्यवसायितया वर्तमानमुत्पन्न विद्यं कञ्चित्यजति नष्टां व्यक्तिमिव जातिः स एव मोक्षः ।
अन्यं यथापूर्वमाश्रयतीति व्यवस्थेत्याहः ॥

जीवा अयमिति ।
न जानामीत्यज्ञानाश्रयत्वेन जीवस्यैवानुभवान्न चाज्ञानस्य स्वकार्यान्तष्करणविशिष्टचैतन्यरूपजीवाश्रितत्वमनुपपन्नमिति वाच्यम् ।
अन्तष्करणे यत्प्रतिबिम्बभूतं चैतन्यं तस्यैव जीवत्वाभ्युपगमेन विशिष्टस्य जीवत्वानुपगमात् ।
वचान्तष्करणस्य सादितया तद्गत प्रतिबिम्बस्यापि सादित्वात् ।
कथं तस्यानाद्यज्ञानाश्रयत्वमिति वाच्यम् ।
अन्तष्करणस्य स्वापादौलय श्रवणेन जाग्रदादौ जन्मश्रवणेन च सादित्वावगमेपि तस्य स्थूलसूक्ष्मरूपेणानादितायाः पुहुस्त्वादिवत्वस्य सतोभिव्यक्ति योगादिति सूत्रे व्यवस्थापि तत्वाद्यथा पुंस्त्वस्त्रीत्वादेः श्रुक्रश्रोणितस्तनादि रूपस्य वाल्यादावनभिव्यक्तस्य यौवने प्रादुर्भावने प्रादुर्भावः तथा अस्यान्तष्करणस्य स्वापादावनभिव्यक्ततया सत एव स्थूलावस्थाप्राप्तिरूपाया अभिव्यक्तेर्युक्तत्वात् असतः शशशृङ्गादेरुत्पत्यदर्शनादिति ।
सूत्रार्थः ।
अविद्यायाः

अनादि चैतन्यप्रतिबिम्बाश्रितत्वस्य मायाविद्याभेदवादनिरूपणावसरे समर्थितत्वात् ।
प्रत्येकेति द्वित्व बहुत्वादिवदज्ञानस्य सर्वजीवव्यक्तिपुव्यासज्यवृतित्वे सर्वेषां प्रत्येकमहमज्ञ इति प्रत्यक्षं न स्यात् ।
व्यासज्यवृतिधर्म प्रत्यक्षस्य यावदाश्रय प्रत्यक्षसापेक्षत्वेन एकैकस्य जीवस्य सर्वजीव प्रत्यक्षाभावादित्यर्थः ।
वस्तुतस्तु अज्ञानस्य व्यासज्यवृतित्वेपि तत्प्रक्षस्य नित्यसाक्षिरूपतया यावदाश्रयप्रत्यक्षानपेक्षणात् उक्त नियमस्य जन्यप्रत्यक्षविषयत्वादिति मन्तव्यम् ।
कञ्चिदिति उत्पन्नया विद्ययामनसो निवृतौ तन्निरूपित प्रतिबिम्बभावस्यापि निवृततया तद्विशिष्ट चैतन्यरूपव्यक्तिनाशादिति भावः ।
तथा च श्रुतिर्जहात्येनां भुक्तभोगामजोन्य इति एनामजाशब्दितामविद्यां जीवेन भुक्ताभोगा यस्याः साभुक्तभोभुज्यत इति व्युत्पत्याभोगशब्दितानां विषयाणामविद्यापरिणामत्वादिति भावः ।
अजो जन्मरहितः अन्यः उत्पन्नविद्योजीव इति श्रुत्यर्थः ।
स एवेतित्याग एवेत्यर्थः ।
अन्यमिति ।
अज्ञमिति भावः ।
तथा च श्रुतिः अजो ह्येको जुषमाणौनुशेत इति एकः पुनरजो विवेकरहितः कार्यकारणसघातरूपेणपरिणतामविद्याञ्जषमाणः सेवमानः तत्राहं ममाभिमानवान् अनुशेतेतामनुसृत्यशेते वर्तते

न जहातीति यावत् ॥

इतरे तु प्रतिजीवमविद्याभेदमभ्युपगम्यैवतदनुवृतिनिवृतिभ्यां वद्धमुक्तवस्थां समर्थयन्ते ।
अस्मिन् पक्षे कस्याविद्यया प्रपञ्चः कृतोस्त्वित्विचेत् ।
विनिगमकाभावात् सर्वाविद्याकृतोऽनेकं तत्वारब्धपटतुल्यः एकस्य मुक्तौ तदविद्यानाशे एकतन्तुनाशे पटस्येव तत्साधारण प्रपञ्चस्य नाशः तदैव विद्यमानतन्त्वन्तरैः पटान्तरस्येवेतराविद्याभिः सकलेतरसाधारण प्रपञ्चान्तरस्योत्पादनमित्येके ॥

अत्राज्ञानकञ्चिज्जहाति अन्यमाश्रित्यैव तिष्ठतीत्युक्त्यापि अज्ञानसम्बन्धा चेव बन्धमोक्षावित्युक्तं भवति ।
तदुक्तेरर्थान्तरासम्भवात् ।
अज्ञानसम्बन्धासम्बन्धौ बन्धमोक्षाविति मतद्वयमपि तस्य ज्ञाननाश्यत्वं प्रतिपादक श्रुतिस्मृति भाष्यादि स्वारस्य विरुद्धं मत्वा तदविरुद्धम्मतमाह ।
इतरेत्विति ।
अभ्युपगम्यैवेति ।
अविद्योभेदानुपगमे तत्सत्वत

न्नाशरूपयोर्बन्धमोक्षयोरुपपादयितुमशक्यत्वान्न च तस्या एकत्वेपि अंशवत्वकल्पनयातन्नाशरूपो मोक्षः प्रागुपपादित इति वाच्यं विरोधि विद्योदये तदवस्थानायोगस्याप्युक्तत्वान्न जीवन्मुक्तौ तल्लेशानुवृत्युपगमविरोध इति वाच्यम् ।
अविद्यानाशेपि तत्संस्कारस्य यावत् प्रारब्ध क्षयमनुवर्तमानस्याविद्यालेशत्वेन विवक्षिततायास्सदृष्टान्तं वक्ष्यमाणत्वादिति भावः ।
एवं नानाजीववादे बन्धमोक्ष व्यवस्थां बहुप्रकाराम्मुपपाद्यतदुपपादनोपयोगितया प्रसक्तमविद्यानानात्वमुपजीव्याक्षेपमवतारयति ।
अस्मिन्पक्ष इति ।
अविद्यानानात्वपक्ष इत्यर्थः ।
कस्येति ।
किमेकस्य जीवस्याविद्यया प्रपञ्चारम्भः उतसर्वेषामविद्याभिर्न्नाद्यः विनिगमनाविरहात् ।
तद्वितीयः एकाविद्यानाशे सर्वप्रपञ्चनाशापत्यामुक्ते नरजीवानां प्रपञ्चानुपलब्धि प्रसङ्गादित्याक्षेपाभिप्रायः ।
द्वितीयपक्षे परिगृह्य तत्रोक्तानुपपतिम् ।
परिहरति ।
विनिगमकाभावादित्यादिना सर्वाविद्याकृत इति सर्वेषां जीवानां सर्वाविद्यापरिणाम इत्यर्थः ।
यद्वा सर्वाविद्याविषयीकृत ब्रह्मविवर्तः ।
प्रपञ्च इत्यर्थः ।
प्रथम व्याख्याने दृष्टान्तमाह ।
अनेकं तत्वारब्धेति ।
सकलेतरेति ।
सकलाः समस्तामुक्तजीवापेक्षयाये इतरे तेषां साधारण प्रपञ्चान्तरस्येत्यर्थः ॥

तत्तदज्ञानकृतप्रातिभासिकरजतवन्न्यायमते तत्तदपेक्षाबुद्धिजन्यद्वित्ववच्च तत्तदविद्याकृतो वियदादि प्रपञ्चः प्रतिपुरुषं भिन्नः ।
शुक्तिरजते त्वया यद्दृष्टं रजतं तदेवमपापीति वदैक्य भ्रममात्रमित्यन्ये जीवाश्रितादविद्यानिवहाद्भिन्नामायैवेश्वराश्रिता प्रपञ्चकारणं

प्रपञ्चस्य सर्वाविद्याकार्यत्वेपि तद्भेदात्प्रपञ्चस्यापि प्रतिपुरुषं भेद एवेति मतं सदृष्टान्तमाह ।
तत्तदिति ।
ननु यत्र एकदा बहुनां शुक्तौ रजतभ्रमो भवति ।
तत्र प्रतिपुरुषमज्ञानभेदेन तत्कृतरजतभेदोत्र दृष्टान्तत्वेन वक्तव्यः स च न सम्भवति ।
तत्रापि तावत् पुरुषाणामज्ञानैरेकस्यैरजतस्योत्पति सम्भवादिति चेन्न तत्र दैवयोगादेकस्य पुरुषस्य प्रथमं शुक्तित्वविशेषदर्शने सति नेदरजतमिति बाधकप्रत्येक्षेण सोपादानस्य रजतस्य नाशेपि तदितरेषां रजतभ्रमानुवृत्यारजतभेदस्यावश्यक तया दृष्टान्त सिद्धेरिति भावः ।
न्यायमत इति ।
सिद्धान्ते तु एकत्व वद्वित्वादिकमपि यावदृव्यभाव्येव न तु तत्रदपेक्षाबुद्धिजन्यम् ।
अनन्त द्वित्वादैस्तदुत्पत्यादीनां च कल्पने गौरवाद

पेक्षाबुद्धेस्तद्व्यञ्जकत्वाभ्युपगमात् ।
न सदा तत् प्रत्यक्षापतिरिति स्वीकारादिति भावः ।
ननु तर्हि यथा ततद्रजतं तस्य तस्यैव प्रत्यक्षं नान्यस्य तथा तत्तदविद्याकल्पितः प्रपञ्चोपि तस्य तस्यैव प्रत्यक्षः स्यान्नान्यस्य तथा च यः प्रपञ्चस्त्वयानुभूयते ।
स एव मयाप्यनुभूयत इति प्रत्यभिज्ञान प्रत्यक्षं न स्यादिति शङ्कां दृष्टान्तेन परिहरति ।
शुक्ति रजत इति उपलक्षणमेतुत् ।
यौ द्वौ रामकृष्णौ त्वया दृष्टौ तावेव मयापि दृष्टाविति प्रत्यभिज्ञानं न्यायमते द्वित्व भेदेपि दृश्यते तद्वदिति बोध्यवियदादि प्रपञ्चो न जीवाविद्या परिणामः ।
किं तु जीवाश्रिताविद्या सङ्घाद्भिन्ना माया सर्वजीवान् प्रतिसाधारणवियदादि प्रपञ्च परिणाम्युपादानमुपेयते ।
अतो वियदादि प्रपञ्चस्यैक त्वात् ।
तदेकत्व प्रतीतिर्न्नम्रममात्रमिति मन्तदर्शयति ।
जीवाश्रितेति ।
मायाया अविद्याभ्यो भिन्नत्वे ईश्वराश्रितत्वे च प्रमाणादिकं प्रागेव दर्शितमिति नात्र तदुच्यते ॥

जीवानामविद्यास्त्वावरणमात्रे प्रातिभासिक शुक्तिरजतादि विक्षेपेपि चोपयुज्यन्त इत्यपरे ।
अवसितमुपादानत्वं

तत्प्रसक्तानुप्रसक्तं च ॥

अविद्यानां प्रपञ्चोपादानत्वाभावे वैयर्थ्यमाशङ्क्याह ।
जीवानामिति ।
उक्त शङ्का निवृत्यर्थस्तशब्दः यत्किञ्चित्कार्यं प्रत्यप्युपादानत्वाभावो मात्रशब्दार्थः ।
न च नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमाया समावृत इति भगवद्वचने अहं परमात्मासर्वस्य प्राणिज्जातस्य प्रकाशः पूर्णानन्दादिरूपेण स्फुरद्रूपो न भवामि मम सर्वज्ञत्व सर्वेश्वरत्व सर्वात्मकत्वादि धर्मजातं घटयन्त्यामायया आवृतत्वादित्यर्थके ईश्वराश्रितमायाया एव ब्रह्मावरकत्व प्रतिपादनात् ।
तद्विरोध इति वाच्यम् ।
ब्रह्मतत्वतो न जानामीत्यावरकस्य जीवाश्रितत्वानुभवानुसारेण जीवाश्रिताविद्याया एव तदावरकत्वे वक्तव्ये सति भगवद्वचनगतमायापदस्य जीव चैतन्ये संसार घटकाविद्यालक्षकत्वोपपतेरिति भावः ।
अविद्याया आवरण इव प्रातिभासिक विक्षेपेपि ।
परिणाम्युपादनत्वस्वीकारान्न वैयर्थ्यशङ्कावकाश इत्याशयेनाह ।
प्रातिभासिकेति ।
ननु जीवाश्रिताविद्यानां जीवचैतन्याध्यस्त प्रातिभासिक स्वप्नप्रपञ्चोपादान तया तत्रोपयोग सम्भवेपि शुक्तिरजताद्यु उपादानत्वं न सम्भवति ।
शुक्त्याद्यवछिन्नचैतन्ये रजताद्यधिष्ठाने

तासामभावादिति चेत् ।
सत्यमादि पदगृहीत स्वप्नयवात्र विवक्षित इत्यदोषः ।
यद्वा वाचस्पति मत इव शुक्तिरजतादेरपि जीवाविद्याविषयीकृत शुक्त्यवछिन्न चैतन्यविवर्तत्वमभिप्रेत्यजीवाविद्यानां प्रातिभासिक रजतादावुपयोग कथनोपपतेर्न दोषः ।
पूर्वमुक्ते अभिन्ननिमितोपादानत्वरूपे ब्रह्मलक्षणे उपादानत्वं विवर्ताधिष्ठानत्वरूपमिति साधिं तत्प्रसङ्गात् जीवेश्वर निरूपणं प्राप्तं तदनुजीवैकत्व नानात्वं बन्धमोक्ष प्रपञ्चैकत्वनानात्वनिरूपणं प्रसक्तम् ।
तदेतत् सर्वं निरूपितमिति निरूपयिष्यमाणार्थ प्रतिपत्युपयोगितया उपसंहरति ।
अवसितमिति ।
समाप्तमित्यर्थः ।
उपादानत्वमिति ।
निरूपणमित्यर्थः ॥

अथ कीदृशं कर्तृत्वं केचिदाहुः ।
तदैक्षत सोकामयत तदात्मानं स्वयमकुरुतेति श्रवणान्प्रायमत इव कार्यानुकूलज्ञानचिकीर्षाकृतिमत्वरूपमिति ।
अन्ये तु चिकीषाकृतिर्तृत्वनिर्वाहाय चिकीर्षाकृत्यन्तरापेक्षायामनवस्था प्रसङ्गात् कार्यानुकूलज्ञानवत्वमेव

ब्रह्मणः कर्तृत्वं न च ज्ञानेप्येष प्रसङ्गः तस्य ब्रह्मस्वरूपत्वेनाकार्यत्वात् ॥

लक्षणान्तर्गतं कर्तृत्वं निरूपयितुमाक्षिपति ।
अर्थेति ।
उदासीनस्य ब्रह्मणः कर्तृत्व धर्मासम्भवादित्यर्थः ।
स्वतस्तदसम्भवेप्यौपाधिकं तत् सम्भवतीति परिहरति ।
केचिदाहुरित्यादिना ।
यद्वा जगदुपादानस्य ब्रह्मणो न तत्कर्तृत्वं सम्भवति ।
घटाद्युपादानस्य मृदादेस्तत्कर्तृत्वा दर्शनादित्याक्षिपति ।
अथेति ।
घटेश्वर संयोगादावुपादानसैवेश्वरस्य कर्तृत्व दर्शनात् ।
ब्रह्मण एव कर्तृत्व प्रतिपादक श्रुति वलाच्च तस्य तत्सम्भवतीति परिहरति ।
केचिदाहुरित्यादिना ।
अथ वा ब्रह्मणः कर्तृत्वं कीदृशमिहलक्षणे विवक्षितं किं ज्ञानचिकीर्षाकृतिमत्वरूपं किं वा कार्यानुकूलज्ञानवत्वरूपं कार्यानुकूलस्रष्टव्यालोचनात्मक ज्ञानवत्वं रूपं वा नाद्यः ब्रह्मणस्तादृश कर्तृत्वे माना भावात् ।
न द्वितीय तृतीयौ कार्यानुकूलज्ञानस्य कार्यत्वे तत्कर्तत्वनिर्वाहाय ज्ञानान्तरापेक्षायामनवस्था प्रसङ्गात् ।
तस्याकार्यत्वे च नित्य ज्ञान स्वरूपस्य ब्रह्मणस्तादृशज्ञानवत्वरूपकर्तृत्वायोगादिति भावः ।
तत्र प्रथमपक्षं स प्रमाणं दर्शयति ।

केचिदाहुरिति श्रुतिषु तच्छब्दाः ब्रह्मपराः स्वयमित्यस्यान्यानपिष्टतमित्यर्थः ।
आत्मानं जगदात्मना अकुरुतकृतवदित्यर्थः ।
एताभिः श्रुतिभिस्सृष्ट्यनुकूलाः ज्ञानेछा कृतयः प्रतिपाद्यन्त इति भावः ।
न च ज्ञानादीनामपि कार्यत्का तत्कर्तृत्वाय ज्ञानाद्यन्तरापेक्षाया मनवस्थास्यादिति वाच्यम् ।
ज्ञानादि त्रितयाति रिक्त कार्ये उक्त रूपकर्तृत्वस्य विवक्षितत्वान्नानवस्था प्रसङ्गः ।
ज्ञानादि त्रयं प्रतित्वन्यदेवकर्तृत्वं भविष्यतीत्यभिप्रायः प्रथपक्षं दूषयन् ।
द्वितीयपक्षं साधयति ।
अन्येत्विति ।
अनवस्थाप्रसङ्गादिति ।
कर्तृत्वलक्षणाननुगमनपरिहाराय कार्यमात्रे प्रतिज्ञानादि त्रितयवत्वरूपे कर्तृत्वे वक्तव्ये सत्यनवस्थाप्रसङ्गो भवत्येवेति भावः ।
ज्ञानवत्वमेवेति ।
इछाकृत्योरेवकारेण व्यवछेदः क्रियते तयोः ।
कर्तृत्वलक्षणप्रवेशे च गौरवादिति भावः न चैव मुदाहृत श्रुत्योरिछाकृति प्रतिपादनं व्यर्थं स्यादिति वाच्यम् ॥

एवं च विवरणे जीवस्य सुखादि कर्तृत्वोक्तिः वीक्षणमात्र साध्यत्वाद्वियदादि वीक्षितं हिरण्यगर्भद्वारावीक्षणाधिक

प्रयत्नसाध्यत्वात् ।
भौतिकं स्मितमिति ।
कल्पतरूक्तिश्च सङ्गछत इति वदति

ताभ्यां श्रुतिभ्यां तयोः सृष्टिहेतुत्वलाभेपि कर्तृत्वनिर्वाहकतयातयोः प्रतिपादनमित्यत्रमानाभावादिति भावः ।
अकार्य त्वादिति नित्यज्ञानस्वरूपस्य ब्रह्मणस्तादृश ज्ञानवत्वमौपाधिक भेदमादाय द्रष्टव्यम् ।
न चैवमपि सृष्टिकारणज्ञानस्य तदैक्षतेति श्रुत्याकादाचित्कत्वप्रतिपादनविरोध इति वाच्यम् ।
ब्रह्मस्वरूपं तयानित्यस्यापि ज्ञानस्य प्राण्यदृष्टपरिपाकलक्षणो यः कादाचित्कस्सहायस्तद्विशिष्टतयाकादाचित्कत्वमभिप्रेत्य तच्छ्रुत्युपतेरिति भावः ।
कार्यानुकूलज्ञानवत्वमात्रं कर्तृत्वमित्यत्रगमकमाह ।
एवं चेति ।
इछाकृत्योः कर्तृत्व लक्षणाननुप्रवेशे विवक्षिते सतीत्यर्थः जीवस्येति ।
तस्य सुखदुःखाद्युत्यत्यनुकूलज्ञानं साक्षिरूपं यथा विद्यते ।
तथा तदनुकूलेछादि कं नास्त्यननुभवादनभ्युपगमाच्च ।
न चेदमनुपपन्नं सुखेछया तत्साधनानुष्ठान द्वारासुखोत्पतेरनुभव सिद्धत्वादिति वाच्यम् ।
सुख्याद्युपादानान्तष्करणगोचरचिकीर्षा कृत्योरभावस्यात्र विवक्षितत्वा तथा च कार्यानुकूल ज्ञानवत्वमात्रं कर्तृत्व

मित्यङ्गीकारे सत्येव विवरणोक्तिः सङ्गछते नान्यथेत्यर्थः ।
निश्वसितमस्य वेदाः वीक्षितमस्य पञ्चभूतानि स्मितस्य चराचरमस्य सुप्तिर्महाप्रलय इति वाचस्पति श्लोके महाभूर्तोनां ब्रह्मवीक्षितत्वमुक्तं तथा भौतिकस्य चराचर प्रपञ्चस्य ब्रह्मस्मितत्वं मुक्ते तदुभय तात्पर्य कथनपरे कल्पतरु ग्रन्थे ब्रह्मवीक्षणमात्रसाध्यत्वं महाभूतेषु तद्धिक्षितत्वनिर्देशस्यालम्बनं दर्शितम् ।
तच्च ब्रह्मणो महाभूत सृष्ट्यनुकूलज्ञानवतदनुकूलचिकीर्षाकृत्योरप्युपगमेन सङ्गच्छते वीक्षणाति रिक्त चिकीर्षादि व्यावर्तकमात्रपदविरोधात् ।
लोके हि मन्दहासरूपं स्मितं ज्ञानाधिक प्रयत्न साध्यं प्रसिद्धम् ।
तथा च ब्रह्मणो भौतिक सृष्टिं प्रतियथावीक्षणमपेक्षितं तथा हिरण्यगर्भोत्पति लक्षणव्यापारोप्यधिकोपेक्षितः चराचर सृष्टौ परब्रह्मण इव हिरण्यगर्भस्यापि कर्तृतायाः श्रुतिस्मृति सिद्धत्वा तथा च परब्रह्मणोनौतिक सृष्ट्यनुकूलं यद्वीक्षणं तदधिक व्यापारापोक्षितत्वं चराचरस्य ब्रह्मस्मि तत्वनिर्देशालम्बनं दर्शितं तदपि यज्व महाभूतसृष्टावेव वीक्षिणान्धिक प्रयत्नापेक्षायां न सम्भवति ।
हिरण्यगर्भद्वारेत्यस्य वाक्यस्य हिरण्यगर्भोत्पतिमपेक्ष्येत्यर्थः ।
न तु हिरण्यगर्भः ।

साक्षात्कर्ता ब्रह्म च प्रयोजक कर्त्रिति यथा श्रुतार्थो ग्राह्यः द्वितीयाध्यायान्तिमाधिकरणे परमेश्वरस्य भौतिक सृष्टावपि साक्षात्कर्तृतायास्साधितत्वादिति भावः ।
वाचस्पति श्लोकश्च ब्रह्मस्तुति परः ब्रह्म ह्यति प्रशस्तम् ।
तथा हि यस्य ब्रह्मणः पुरुषनिश्वासवत् प्रयत्नं विनैव वेदा सर्वे कार्यभूताः यस्य च वीक्षणादेव माहाभूतानि भवन्ति यस्य च हिरण्यगर्भेण सह चराचरात्मकं विश्वं मन्दहासमात्रं यस्य च महाप्रलयोपि सुषुप्ति प्रायः तत्प्राशस्त्येको विस्मय इति भावः ॥

अपरे तु कार्यानुकूल सृष्टव्यालोचनरूपज्ञानवत्वं कर्तृत्वम् ।
न कार्यानुकूलज्ञानवत्वमात्रं शुक्तिरजतस्वाप्नभ्रमादिषु अध्यासानुकूलाधिष्ठान ज्ञानवत्वेन जीवस्य कर्तृत्व प्रसङ्गात् ।
न चेष्टापतिः अथ रथान् रथयोगान्यथाः सृजते स हि कर्तेत्यादि श्रुत्यैव जीवस्य स्वप्न प्रपञ्च कर्तृत्वोक्तेरिति वाच्यम् ।
भाष्यकारैर्लाङ्गलङ्गवादीमुद्वहतीति वत्कर्तृत्वोपचारमात्रं रथादि प्रतिभान निमित्तत्वेनेति व्याख्यातत्वादित्याहुः

अनेनैव निखिलप्रपञ्चरचना कर्तृभावेनार्थ सिद्धं सर्वज्ञत्वं ब्रह्मणः

द्वितीयपक्षेपि दोषं वदन् तृतीयपक्षं समर्थते ।
अपरेत्विति ।
स्रष्टव्यालोचनेति ।
मयेदं स्रष्टव्यमित्याकारकमित्यर्थः ।
अध्यासेति अध्यासस्याध्यस्य मानरजतादेरनुकूलं यदधिष्ठन ज्ञानं तद्वत्वेनेत्यर्थः ।
न चेष्टापतिरिति ।
न चेत्यस्य वाच्यमित्यनेन सम्बन्धः ।
अथेत्यस्य स्वप्नकाल इत्यर्थः ।
जीवस्य रथादि सृष्टृत्वे हेत्वमाह ।
स हि कर्तेति ।
हि यस्मात् स्वाप्न रथादि हेतु कर्मकर्ता जीवस्तस्मादित्यर्थः ।
भाष्यकारैरिति ।
लाङ्गलङ्गवादीनुद्वहतीति प्रयोगे लाङ्गलस्य गवादि स्थिति कर्तृत्वरूपं गवाद्युद्बोद्वृत्वं मुख्यं नास्ति किं तु लाङ्गले सति कृषिद्वारागवादि स्थिति हेतु पलालादि तृणलाभोस्तीति कृत्वा उपचारादुच्यते ।
गवादीनुद्वहतीति ।
तद्वत्स्वाप्नरथादि पदार्थोपलब्धि हेतु धर्मादि कर्तृत्वेन रथादि प्रतिभाननिमितत्वरूपेण हेतुना तस्य कर्तृत्वमुपचर्यते ।
स हि कर्तेति श्रुताविति भाष्यकारैः कर्तृत्वस्य औपचारक कर्तृत्वरूपतया उक्तत्वादित्यर्थः ।
एतेन विवरणे सुखादि कर्तृत्वोक्तिरप्युपचारमात्रपराव्याख्यातामयेदं सुखदुःखादि सृष्ट्यव्यमित्यालोचनरूपज्ञानाभावेपि सुखादि

दर्शनेन मुख्यकर्तृत्वा सम्भवात् ।
वीक्षणमात्र साध्यत्वादिति कल्पतरौ स्रष्टव्यालोचन रूपवीक्षणं विवक्षितमिति न तद्विरोध इति द्रष्टव्यम् ।
जन्मादि सूत्रेण निखिलजगत्कर्तृत्वे सति तदुपादानत्वे ब्रह्मणो लक्षणत्वेन प्रतिपादिते सति तस्य सर्वज्ञत्वमर्थात्सिध्यतितिखिलजगत्सृष्टिस्थितिसंहारकर्तृत्वस्य सर्वज्ञत्वं विनासम्भवादित्याह ।
अनेनैवति ॥

शास्त्रयोनित्वादित्यधिकरणे वेदकर्तृत्वेनापि समर्थितम् ।
अथ कथं ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वं सङ्गच्छे ते जीववदन्तष्करणाभावेन ज्ञातृत्वस्यैवायोगात् ।
अत्र सर्ववस्तु विषय सकल प्राणिधीवासनोपरक्ताज्ञानोपाधिक ईश्वरः ।
अतस्तस्य सर्वविषयवासनासाक्षितया सर्वज्ञत्वमिति भारतीतौर्थादि पक्षः प्रागेव दर्शितः

सर्वज्ञत्वसिद्धौ हेतुन्तरमाह ।
शास्त्रयोनित्वादिति ।
अस्य सूत्रस्यार्थमाह ।
वेदकर्तृत्वेनापीति ।
ननु यथा वेदकर्तृत्वं भाष्यादिषूक्तप्रकारेण सर्वज्ञत्वं साधयति ।
तथा जन्मादि सूत्रोपातं सर्वकर्तृत्वमपि तत्साधयति ।
तथा च पूर्वसूत्रे अर्थसिद्धम् इह तु साध्यत

इत्युक्तौ को हेतुरिति ।
उच्यते ।
पूर्वसूत्रं लक्षणपरं न तु सर्वज्ञत्व साधनं परम् इदं तु तत्साधनपरमिति तात्पर्यसत्वाभ्यां तथा व्यवहारः ।
ततश्च ब्रह्मसर्वज्ञं शास्त्रकर्तृत्वादिति सूत्रयोजना ननु ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वं यः सर्वज्ञस्सर्वविद्गुणी सर्वविद्य इत्यादि श्रुत्याकण्ठत एव प्रतिपाद्यते ।
कात्र साधनापेक्षेति चेत्सत्यं श्रुत्युक्ते सर्वज्ञत्वे प्रतिपतिदाढ्यीयतथोपपति समर्पणात् ।
एवं श्रुत्युपपति सिद्धं सर्वज्ञं निरूपयितुमाक्षेपमवतारयति ।
अथेति ।
जीवस्य हि स्वोपाध्यन्तःकरणवृतिज्ञानाश्रयत्वरूपं ज्ञातृत्वं प्रमाणसिद्धं ब्रह्मणश्चान्तष्करणाभावात् ज्ञातृत्वं न सम्भवति ।
न च ब्रह्मणोप्यन्तःकरणमस्त्विति वाच्यम् ।
कार्योपाधिरयं जीव इति ।
श्रुत्या तस्य जीवोपाधित्वेन नियमितत्वात् ।
ज्ञातृत्वं च सर्वज्ञत्व व्यापकं ज्ञातृत्व विशेषरूपत्वात् ।
सर्वज्ञत्वस्य तथा च ब्रह्मणः ज्ञातृत्वस्य व्यापकस्य निवृत्या व्याप्य सर्वज्ञब्रनिवृतिरित्यर्थः ।
ज्ञातृत्वाभावे सर्वज्ञत्वं दूरापास्तमित्येवकारार्थः ।
अन्तष्करणानां जीवोपाधित्वेपि तद्वासनानामीश्वरोपाधित्वात्सम्भवति कथञ्चित् सर्वज्ञत्वमिति परिहरति ।
अत्र सर्ववस्त्विति ।
अत्रेत्यस्यास्मिन्नाक्षेप इत्यर्थः ।
सर्वविषयवासना साक्षितयेति ।
स्वोपाधिभूतवासना

विषय सर्ववस्त्ववभासकतयेत्यर्थः ॥

प्रकृटार्थकारास्त्वाहुः ।
यथाजीवस्य स्वोपाध्यन्तःकरणपरिणामाश्चैतन्यप्रतिबिम्बग्राहिण इति तद्योगाज्ज्ञातृत्वम् ।
एवं ब्रह्मणः स्वोपाधिमायापरिणामाश्रित्प्रतिबिम्बग्राहिणः सन्तीति तत्प्रतिबिम्बितैः स्फुरणैः कालत्रयवर्तिनोपि प्रपंस्या परोक्षेणावकलनात् सर्वज्ञत्वमिति ।
तत्वशुद्धिकारास्तूक्तरीत्याब्रह्मणो विद्यमाननिखिलप्रपञ्च साक्षात्कार सम्भवात् ।
तज्जनित सङ्कारवतया च स्मरणोपपतेरतीत सकलवस्त्ववन्नाससिद्धिः सृष्टेः प्रा"न्मायायाः सृज्यमाननिखिल पदार्थस्फुरणरूपेणजीवादृष्टानुरोधेन विवर्तमानत्वात् ।
तत्साक्षितया तदुपाधिकस्य ब्रह्मणोपि तत्साधकत्वसिद्धे ॥

अस्मिन् समाधाने प्रागुक्तमस्वरसम्मनसिनिधाय

समाधानान्तरमाह ।
प्रकटार्थकारास्त्विति ।
यथान्तष्करणं ज्ञातृत्वोपाधिस्तथा मायापि ज्ञातृत्वोपाधिर्भवत्ये च तथा च ब्रह्मणि मायोपाधिके सर्वज्ञत्व व्यापकस्य ज्ञात्वस्य निवृत्यभावात् न सर्वज्ञत्वनिवृति शङ्केत्यर्थः ।
स्वोपाधिमायेति मापिनमिति श्रुतेर्मायोपाधिर्जगद्योनिस्सर्वज्ञत्वादि लक्षण इति वाक्यवृति वचनाच्च मायाया ईश्वरोपाधित्वं सिद्धमिति भावः ।
सर्वज्ञत्व सर्वनियन्तृत्व सर्वात्मकत्वानिलक्षणान्यसाधारण धर्माः यस्य सः सर्वज्ञत्वादिलक्षण इत्यर्थः ।
अवकलनादिति ।
विषयीकरणादित्यर्थः ।
तत्वशुद्धिकारास्त्विति ।
प्रकटार्थकाराणां मते अतीतानागत प्रपञ्चविषयेपि ईश्वरीयं मायावृतिप्रतिर्विरूपं ज्ञानमपरोक्षम् ।
तत्वशुद्धिकाराणां मते अतीतादि विषये जीवानामिवेश्वर ज्ञानमपि परोक्षमेवेति विशेषार्थकस्तु शब्दः ।
विद्यमानेति लोके प्रत्यक्षज्ञानस्य वर्तमानवस्तुमात्रविषयकत्व स्वामाव्यदर्शनेन तस्य कॢप्तस्वभावाति लङ्घने कारणानावात् ।
सर्वज्ञत्व प्रतिपादक शास्त्रस्य ईश्वरीय ज्ञानगत परोक्षत्वापरोक्षत्वयोरुदासीनत्वादिति भावः ।
तज्जनितोति ।
विद्यमानवस्तु साक्षात्कारजनितेत्यर्थः ।
अनागत वस्तु ज्ञानमुपपादयति ।

सृष्टेः प्रागिति ।
स्फुरणपदं वृतिपरं विवर्तमानत्वं परिणममानत्वम् ।
तदुपाधिकस्येति ।
मायोपाधिकस्येत्यर्थः कथं तु ॥

रनागत वस्तुविषयविज्ञानोपपतिरिति सर्वज्ञत्वं समर्थयन्ते ।
कौमुदीकृतस्तवदन्ति स्वरूपज्ञाने नैव ब्रह्मणः स्वसंसृष्ट सर्वावभासकत्वात्सर्वज्ञत्वम् ।
अतीतानागतयोरप्यविद्यायां चित्रभितौ विमृष्टानुन्मीलित चित्रवत्संस्कारात्मनासत्वेन तत्संसर्गस्याप्युपपतेः ।
ननु वृतिज्ञानैस्तस्य सर्वज्ञत्वम् ।
तमेव भान्तमनुभाति सर्वमिति सावधारण श्रुति विरोधात् ।
सृष्टेः प्रागेकमेवाद्वितीयमित्यवधारणानुरोधेन महामूतानामिववृत्तिज्ञानानामपि प्रलयस्य वक्तव्य तया ब्रह्मणस्तदा सर्वज्ञत्वाभावापत्या ॥

दुपाधिकत्वमत आह ।
तत्साक्षितयेति ।
तस्यां मायायां प्रतिबिम्बित तयेत्यर्थः ।
सृष्टेःति पूर्वकालेयायायास्तथा ।
परिणामेकारणमाह ।
जीवादृष्टेति ।

तत्साधकत्वसिद्धेरिति ।
मायावृति कर्तृत्वसिद्धैरित्यर्थः ।
अनागतेति ।
अनागत वस्तुविषयकस्य ज्ञानस्य वृतिप्रतिबिम्बरूपस्य ब्रह्मण्युपपतिरित्यर्थः ।
जीववद्ब्रह्मणोपि चैतन्य प्रतिबिम्बोपेतैर्वृतिज्ञानैस्सर्वज्ञत्वं निरूपितं मतद्वयेन ।
इदानीं स्वरूपज्ञानेनैव तन्निरूपयति ।
कौमुदीकृतस्त्विति ।
ननु अतीतानागत प्रपञ्चयोः प्रलयकाले सृष्टिपूर्वकाले च सत्वे माना भावात् ।
तदाब्रह्मणस्सर्वज्ञत्वं न सिध्यति ।
असतोस्तयोश्चैतन्य संसृष्टत्वासम्भवादिति नेत्याह ।
अतीतानागतयोरपीति ।
अतीत प्रपञ्चस्य प्रलयकाले सङ्कारात्मनासत्वस्य देवताधिकरणे सूत्रभाष्यकारादि भिस्माधि तत्वात् तथा नागतस्यापि सृष्टिपूर्वकाले संस्कारात्मनैव सत्वस्यारम्भणाधिकरणादिषु च साधितत्वादतीतादि वस्तुसंसृष्टब्रह्मचैतन्यस्य तदापि सर्वज्ञत्वसिद्धिरि भावः ।
चित्रस्यानुन्मीलितत्वम् अनभिव्यक्तत्वम् ।
तत्र हेतुर्विसृष्टत्वमविद्यैव चित्रमितिरिति ।
रूपकमत्र दृष्टव्य ।
सुत्रेदञ्चित्यम् ।
स्थूलप्रपञ्चस्थितिकाले संस्कारात्मक सूक्ष्मप्रपञ्चो नास्ति प्रलयकालादौ च स्थूलप्रपञ्चो नास्ति तथा च ब्रह्मचैतन्यस्य सदासर्वप्रपञ्च संसृष्टत्वाभावात् सदा तस्यासङ्कुचित सर्वज्ञत्वं न सम्भवतीति ।
स्वरूपज्ञानेनैवेत्यत्रत्यस्यावधारणस्य व्यवचेद्यमाह ।

न तु वृतिज्ञानैरिति ।
श्रुतिमनस्यावधारणस्य स्वप्रकाशात्माति रिक्ता नवभास्यमाऽदित्यादि जगदित्यर्थः ।
अत्रेदं चित्यम् ।
ब्रह्मचैतन्यस्य जगदवभासनार्थं मायावृत्यपेक्षायां यदि श्रौतमवधारणं विरुध्यते ।
तदा जीवचैतन्यस्य घटाद्यवभासनार्थमन्तःकरणवृत्यपेक्षायामपि तद्विरुध्यत एव यदि चान्तष्करणवृतीनां जडत्वात् ।
तदपेक्षायामपि सर्वं जडवस्तुचैतन्यमात्रावभाष्यमिति सावधारण श्रुत्यर्थस्य न बाधस्तदामायावृत्यपेक्षायामपि तुल्यं समाधानमिति ॥

प्राथमिक मायाविवर्तरूपे ईक्षणे तत्पूर्वक महाभूतादौ च स्रष्टृत्वाभाव प्रसङ्गाच्च ।
एवं सति ब्रह्मणः सर्वविषयज्ञानात्मकत्वमेवस्यान्न तु सर्वज्ञातृत्वरूपं सर्वज्ञत्वमिति चेत्सत्यम् ।
सर्वविषयज्ञानात्मकमेव ब्रह्म न तु सर्वज्ञान कर्तृत्वरूपं ज्ञातृत्वमस्ति ॥

प्रलयकाले सर्वज्ञत्वाभावे को दोषस्तत्राह ।
प्राथमिकेति ।
तदासर्वज्ञत्वाभावे सति सर्गादौ तदैक्षेति श्रुत्युक्तं भूतसृष्ट्यनुकूलमीक्षणं प्रतिकर्तृत्वाभावेन

ईक्षणपूर्वकभूतादि सर्गं प्रत्यधि ब्रह्मणः कर्तृत्वाभावप्रसङ्गादित्यर्थः ।
अत्रापीदं चित्यम् ।
एवमपि सृष्टिपूर्वकाले ब्रह्मचैतन्यव्यतिरिक्तस्य माया तत्सम्बन्धादेस्सत्वात् ।
अद्वितीयत्वावधारणं मुख्यं न सम्भवति ।
यदि च मायादेरनादित्व प्रतिपादक श्रुत्यादि वलाद्व्याकृतकार्यात्मक द्वितीयाभावावधारणपरं तद्वचनमित्युच्येते ।
तदा सर्वदा सर्वविषयक ज्ञानकर्तृत्वरूप सर्वज्ञत्व प्रतिपादक श्रुत्यादि बलात् सर्वज्ञत्व घटक मायावृति सन्तत्यति रिक्त कार्याभावावधारणपरसद्वितीयत्व वचनमित्यपि कल्पनं तुल्यम् ।
मायावृतिभिस्सर्वज्ञत्व समर्थनमेव भाष्यसम्मतम् ।
तथा चेक्षत्यधिकरणभाष्यम् ।
अपि चाविद्यादि मतस्संसारिणश्शरीराद्यपेक्षाज्ञानोत्पतिः स्यान्नज्ञानप्रतिबन्धकारणे रहितस्येश्वरस्येति सृष्टेः पूर्वकाले ब्रह्मण स्मृष्टव्यालोचनमीक्षरूपणं न सम्भवति ।
वृतिज्ञानरूपेक्षणस्य शरीरादिकारकसाध्यताया लोकसिद्धत्वेन ब्रह्मणस्तदाशरीराद्यभावादिति साङ्ख्यशङ्कामिरासार्थमिदम् ।
भाष्यं जीवस्यैव वृतिज्ञानोत्पतिश्शरीरादि साध्या ईश्वरस्य तु मायावृतिरूपज्ञानोत्पतिश्शरीराद्यनपेक्षा तथा च सृष्टेः पूर्वं प्रलयकालेपि तस्य मायावृतिरूपमीक्षणं सदासर्वज्ञत्वं च सम्भवतीति समाधान भाष्याभिप्रायः ।

इदं भाष्यमित्थमेव व्याख्यातृभिर्नीतं भाष्ये ज्ञानप्रतिबन्धकारणमविद्यादीति मन्तव्यम् ।
ततश्च मायावृतिभिस्सर्वज्ञत्व समर्थन पक्षदूषणमसङ्गतमिति मन्तव्यम् ।
शङ्कते ।
एवं सतीति स्वरूपज्ञानेनैव सर्वज्ञत्व समर्थने सतीत्यर्थः ।
नत्विति ।
स्वरूपज्ञानस्य नित्यत्वादिति भावः ।
न तु सर्वज्ञानकर्तृत्वरूपमिति ।
ब्रह्मण इति शेषः ।
अत्र यद्यपि ज्ञातृत्वं सामान्यरूपं सर्वज्ञानकर्तृत्वं तु वि शेषरूपमिति न तयोरभेदस्सम्भवति ।
तथापि ब्रह्मणो ज्ञातृत्वं नास्तीत्यत्रैव तात्पर्यं न तु तयोरभेदोक्तावपीत्यविरोधः ॥

अत एव वाक्यान्वयादित्यधिकरणे विज्ञातृत्वं जीवलिङ्गमित्युक्तं भाष्यकारैः यः सर्वज्ञ इत्यादि श्रुतिरपि ज्ञानरूपत्वाभिप्रायेणैव योजनीयेति ।
यद्यपि ब्रह्मस्वरूपचैतन्येनैव स्वसंसृष्ट सर्वावभासकम् ॥

अत एवेति ।
ब्रह्मणो ज्ञातृत्वाभावादेवेत्यर्थः ।
इत्युक्तमिति ।
बृहदारण्यके मैत्रेयी ब्राह्मणे पठ्यते ।
आत्मनस्तकामाय सर्वं प्रियं भवतीत्यात्मा वा अरे द्रष्टव्य इत्यादि ।
अत्र किं जीवो द्रष्टत्वेनोपरिश्यते ।
उत

प्रत्यगभिन्नः परमात्मानिष्प्रपञ्च स्वभावः इति संशयस्तत्र पूर्वपक्षः पूर्ववावाक्ये भोक्तुर्जीवस्य प्रकृतत्वादुपसंहारेपि विज्ञातारमरेकेन विज्ञानीयादिति विज्ञातृत्वस्य जीवधर्मस्य कीर्तनाच्च जीव एवात्र द्रष्टव्य उपदिश्यत इति ।
सिद्धान्तस्तु प्रत्यगभिन्नपरमात्मैव द्रष्टव्यतयोपदिशयते ।
कुतः वाक्यान्वयात् ।
तथाहि ।
अत्र आत्मवेदनेन सर्वं विदितं भवतीति प्रतिपाद्यते ।
तच्च सर्वाधिष्ठान ब्रह्मपरिग्रहं घटतेन जीवपरिग्रहे तथा इदं सर्वमात्मेत्यादि वाक्यान्यपि सर्वात्मके ब्रह्मण्येव तात्पर्येण प्रतिपादकतया अन्वितानि लक्ष्यन्ते ।
आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवतीति पूर्ववाक्ये जीवपरामर्शस्तु लोकसिद्धं भोक्तारं मनूद्य तस्य शुद्धब्रह्मरूपेण द्रष्टव्यत्वोपदेशार्थः विज्ञातारमिति वाक्यं तु जीवस्य विज्ञातृत्वरूपधर्मपरं न भवति तस्य वाक्यस्य मुक्तजीवपरत्वात् ।
मुक्तजीवे चतिरूपाधिके तस्यासम्भवात् ।
किं तु भूतपूर्वगत्याविज्ञातृत्वानुवादमात्रं स्वातन्त्र्येण न कस्य साधकम् ।
तस्मात् ।
मैत्रेयी ब्राह्मणं प्रत्यगभिन्ने निर्विशेषे द्रष्टव्ये समन्वितमिति सिद्धमिति ।
अत्र ज्ञातृत्वं ब्रह्मसाधारणं चेज्जीवलिङ्गतया भाष्यकारैर्नोपन्यस्येत उपन्यस्तं च तस्मात् ज्ञातृत्वं ब्रह्मणो नास्तीति गम्यत इति भावः ।
ईश्वरस्य सर्वविषयकज्ञानकर्तृत्वानभ्युपगमे श्रुतिविरोधमाशङ्क्याह ।
यस्सर्वज्ञ

इति ।
ननु नित्यचैतन्यमात्रस्य सर्वत्रलक्ष्यतयाज्ञाधातुवाच्यत्वा योगात् ।
विशि चैतन्यस्य प्रकृत्यर्थत्वं वाच्यम् ।
तथा च विशिष्टस्य कार्यत्व सम्भवात् ।
प्रत्यय श्रुत्यर्थकर्तृत्वस्य न विरोधः ब्रह्मणः सर्वज्ञानकर्तृत्व प्रतिपादक श्रुतिविरोधेन ज्ञातृत्वस्य जीवलिङ्गत्वोक्तेरभ्युच्चेयमात्रत्वोपपतेः ।
तदधिकरणसिद्धान्ताभिमत निर्विशेष ब्रह्मव्यावृतत्वमात्रेण विज्ञातृत्वस्य पूर्वपक्षलिङ्गत्वोपत्वोपन्यासोपपतेश्च भाष्यकारैरेव मुख्यस्य सर्वविषयक ज्ञानकर्तृत्वस्य ईक्षितृत्वस्य ईक्षत्यधिकरणे प्रतिपादितत्वाच्च प्रत्यय श्रुतेः स्वांर्थपरत्वसम्भवेतत्यागायोगाच्चेत्यस्वरसादाह यद्यपीत्यादिना चैतन्येनैवेति ।
न मायावृतिभिरित्येव कारार्थः

तथापि तस्य स्वरूपेणाकार्यत्वेपि दृश्यावछिन्नरूपेण तु ब्रह्मकार्यत्वाद्यः सर्वज्ञ इति ज्ञानजनन कर्तृत्व श्रुतेरपि न कश्चिद्विरोध इत्याचार्य वाचस्पति मिश्राः नन्वीश्वरज्जीवोपि वृतिमनपेक्ष्यस्वरूपचैतन्येनैव किमिति विषयान्नावभासयति ।
अत्रोक्तं विवरणे ब्रह्मचैतन्यं

सर्वोपादानतया सर्वतादात्म्यापन्नं स्वसंसृष्टं सर्वमवभासयति ।
न जीवचैतन्यं तस्याविद्योपाधिकतया सर्वगतत्वेप्यनुपादानत्वेनासङ्गित्वात् ।
यथा सर्वगतङ्गोत्व सामान्यं स्वभावादश्चादि व्यक्ति सङ्गित्वाभावेपि सास्तावद्व्यक्तौ ।
संसृज्यते ।
एवं विषयासङ्ग्यपि जीवः स्वभावादन्तष्करणे संसृज्यते ।
तथा च यदान्तष्करणपरिणामो वृतिरूपो नयनादि द्वारेण निर्गत्यविषयपर्यन्तं चक्षूरश्मि वक्तुटिति दीर्घप्रभाकारेण परिणम्यविषयं व्याप्नोति ।
तदातमुपारुह्यतं विषयं गोचरयति

तर्हि प्रत्ययार्थ बाधः ।
नेत्याह ।
तथापीति ।
तस्य स्वरूपचैतन्यस्यैत्यर्थः ।
दृश्यावछिन्नेति ।
न चानादि मायादि रूपदृश्यावछिन्नचैतन्यस्य कथमुक्तप्रकारेणाधिकार्यत्वं सिद्धेदिति वाच्यम् ।
मायादेरपि ततत्कार्यतादाअत्म्यापत्याकार्यत्वसिद्धौ मायाद्यवछिन्नस्यापि कार्यत्वस्य सुसम्पादत्वादिति भावः ।
आक्षिपति ।
नन्विति ।

नावभासयतीति ।
न चात्रेष्टापतिवक्तुं शक्यते ।
तथा सत्य विद्या प्रतिबिम्बचैतन्यरूपजीवस्य व्यापकतया स्वसंसृष्टसकलजगदवभासकत्वापत्या सर्वज्ञत्वप्रसङ्गात्स्वरूपचैतन्यस्य कारका न पेक्षतया चक्षुरादि वैयर्थ्य प्रसङ्गाचेति भावः ।
अत्रोक्तमिति अस्मिन्नाक्षेपे समाधानमुक्तमित्यर्थः ।
न जीवचैतन्यमिति ।
यथा जगद्ब्रह्मसंसृष्टं तथा जीवसंसृष्टं न भवति ।
अतो न तस्य सर्वज्ञत्व प्रसक्तिरित्यर्थः ।
ननु यथा जीवस्य घटादि विषयैस्सम्बन्धाभावः तथान्तष्करणादिनापि सम्बन्धाभावस्तुल्य उपादानत्वाभावादेव तथा चान्तष्करणादेर्वृतिं विनैवजीवचैतन्यरूपसाक्षिभास्यत्वं न स्यादित्याशङ्क्य उपादानत्वाभावेपि जीवचैतन्यस्यान्तष्करणादिना तादात्म्य सम्बन्धे दृष्टान्तमाह ।
यथा सर्वगतमिति ।
संसृज्यत इति ।
अतो नान्तष्करणादेस्साक्षिभास्यत्व विरोध इति भावः चक्षुरादि वैयर्थ्य प्रसङ्गं परिहरति ।
तथा चेत्यादिना ।
तथा चेत्यस्य जीवस्य स्वतो विषय सम्बन्धाभावे सतीत्यर्थः ।
अन्तष्करणपरिणामस्य सहसाविषयव्याप्तौ दृष्टान्तः चक्षूरश्मि वदिति ।
तमिति परिणाममित्यर्थः ।
गोचरयतीति ।
जीवचैतन्यमिति शेषः

केवलाग्निनाऽ अदाह्यस्यापि तृणादेरयः

पिण्डसमारूढाग्निदाह्यत्ववत्केवलजीवचैतन्याप्रकाश्यस्यापि घटादेरन्तष्करणवृत्युपारूढ तत्प्रकाश्यत्वं युक्तं यद्वान्तष्करणोपाधिकत्वेन जीवः परिछिन्नः अतः संसर्गाभावान्न घटादिमवभासयति वृतिद्वारा तत्संसृष्टविषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्याभेदाभिव्यक्तौ तं विषयं प्रकाशयति ।
अथवा जीवः सर्वगतोप्यविद्यावृतत्वात् ॥

विषयदेशे सतोपि जीवचैतन्यस्य स्वतो विषयावभासकत्वं नास्ति तस्यैव तु वृत्त्यारूढस्य तदस्तीत्यत्र दृष्टान्तमाह ।
केवलाग्नीति तत्प्रकाश्यत्वमित्यत्र तत्पदम् ।
जीवचैतन्य परं ननु जीवचैतन्यस्य विषयदेशे सतोपि विषयैस्संसर्गाभावात् ।
न तत्प्रकाशकत्वं वृत्यातयोः संसर्गलाभे च तत्प्रकाशकत्वं स्वीकृत्यसर्वज्ञत्व प्रसङ्गः किम्मिति परिहर्यते जीवचैतन्यस्य सर्वगतत्वेन सत्यपि विषयसंसर्गे बिम्बभूतब्रह्मचैतन्यवत्तस्यावृतत्वादेव न विषयप्रकाशकत्वमिति प्रतिपादनेनापि जीवस्य सर्वज्ञत्व प्रसङ्गादेः

परिहारसम्भवादिति भावः जीवचैतन्यस्यान्तष्करणोपाधिकतयापरिछिन्नत्वपक्षे सर्वज्ञत्वापतिशङ्कैव नास्ति ।
तस्य विषयैः सह स्वतः सम्बन्धाभावेन वृतिं विना तत्प्रकाशात्मकत्वासम्भवादिति परिहारान्तरमाह ।
यद्वेति ।
अत इति परिछिन्नत्वादित्यर्थः ।
तत्संसृष्टेति वृतिद्वारावृतिमदेतःकरण संसृष्टं यत् विषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्यं तस्यान्तष्करणोपाधिक जीवचैतन्येन सहाभेदाभिव्यक्तौ सत्यां स जीवस्तं विषयं प्रकाशयतीत्यर्थः ।
अविद्याप्रतिबिम्बो जीव इति प्रथमपक्षमेवाश्रित्यजीवस्योपादानत्वाभावेपि घटादि विषयैस्सहसंसर्गमभ्युपेत्यपरिहारान्तरमाह ।
अथवेति सर्वगतौपीति ।
उपलक्षणं चैतत् ।
विषयसंसृष्टोपीत्यपि द्रष्टव्यम् इतरथा विषयसंसर्गाभावादेव जीवस्य विषयप्रकाशकत्वाभावोपपतौ तस्यावृतत्वकल्पना वैयर्थ्य प्रसङ्गादिति बोध्यम् ।
न च मां न जानामीत्यनुभवाभावात्कथं तस्यावृतत्वं सिध्येदिति वाच्यम् ।
अन्तष्करणोपहित जीवचैतन्यस्यैवमामित्युनुभवविषयतया व्यापकजीवचैतन्ये अन्तःकरणावछेदेन तदभावेपि विषयदेशे तस्यावृतत्वकल्पने बाधकाभावात् ।
सर्वगतत्वेन रूपेण मां न जानामीत्यनुभवसत्वाच्चेति भावः ॥

स्वयमप्यप्रकाशमानतयाविषयानऽनवभासयन् विषयविशेषेवृत्युपरागादावावरणतिरोधानेन तत्रैवाभिव्यक्तस्तमेव विषयं प्रकाशयति ।
एवं चिद्रुपरागार्थत्वेन विषयचैतन्याभेदाभिव्यक्त्यर्थत्वेनावरणाभिभवार्थत्वेन वा वृतिनिर्गममपेक्ष्य तत्संसृष्टविषयमात्रावभासकत्वाज्जीवस्य किञ्चित् जत्वमप्युपपद्यत इति ।
अत्र प्रथमपक्षे सर्वगतस्य जीवस्य वृत्यधीनः को विषयोपरागः वृत्यापि हि पूर्वसिद्धयोः निष्क्रिययोर्विषयजीवचैतन्ययोस्तादात्म्यस्य संयोगस्य वा न सम्भवत्याधानम् ॥

स्वयमपीति ।
विषयास्तावज्जडत्वात्स्वतो न प्रकाशन्ते जीवस्तु स्वप्रकाशमानोप्यावृतत्वादप्रकाशमान इति वक्तुमपि शब्दः यद्वा अपिशब्दो अवधारणार्थः तथा चावृतत्वात् स्वयमेवाप्रकाशमानतयेत्यर्थः ।
वृत्युपरागादाविति ।
विषय विशेषे वृत्युपरागे सति विषयदेशस्य जीवचैतन्यस्यापि वृत्युपरागो भवति ।

तेन च जीवचैतन्यगतस्यावरणस्य तिरोधानं भवति तथा च जीवचैतन्यैं यो वृत्युपरागस्स आदिपदार्थः ।
तत्रैवेति ।
विषयविशेष एवेत्यर्थः ।
तमेवेति ।
नान्यं विषयमतो न सर्वज्ञत्वप्रसङ्ग इति भावः इममेव भावं प्रकटयति ।
एवं चेति ।
जीवचैतन्यस्य वृतिं विनाविषयानवभासकत्वे सिद्धे सतीत्यर्थः ।
तत्संसृष्टेति ।
वृतिसंसृष्टेत्यर्थः ।
किञ्चिद्गत्वमपीति ।
अनुभवसिद्धं किचिद्गत्वम् अनुभव सिद्धासर्वज्ञत्वारिति भावः ।
तत्सिद्धं चक्षुराद्यनुविधानं चेत्यपि शब्दार्थः ।
आक्षिपति ।
अत्रेति ।
उक्तपक्षेषु मध्य इत्यर्थः क इति स्वरूलक्षणो वा तादात्म्यलक्षणो वा संयोगलक्षणोवेति किं शब्दार्थः तत्र न तावदाद्योवृत्यधीनः जीवचैतन्यस्य सर्वगतत्वेन विषयदेशसन्निहित ।
जीवचैतन्यविषययोः स्वरूपात्मक सम्बन्धस्य वृतिं विनापि सिद्धत्वादित्याशयेन सर्वगतस्येत्युक्तम् ।
द्वितीयतृतीयौ क्रमेण दूषयति ।
वृत्यापीति ।
लोकेययोः पदार्थयोस्तादात्म्यमनुभूयते ।
तयोरादित आरभ्यानुभूयते न तु मध्ये आगन्तुकमित्याशयेनाह पूर्वसिद्धयोरिति ।
संयोगस्यान्यतर कर्मजत्वमुभय कर्मजत्वं वा वक्तव्यं तदुभयं प्रकृतेन सम्भवतीत्याह ।
निष्क्रिययोरिति ।
न च सुवर्णादौ द्विविधकर्माभावेपि तेजः पार्थिवभगयोस्संयोगो दृष्ट इति वाच्यम् ।
तथा विषयजीवचैतन्ययोरादित आरभ्य संयोगाभ्युपगमे तस्य वृत्यधीनत्व प्रतिपादनविरोधादिति भावः वृत्याप्याधानं न सम्भवतीति सम्बन्धः

जीवचैतन्यस्यानुपादानतया निरवयवतया च विषय जीवचैतन्ययोस्तादात्म्यसंयोगौ स्वतोनस्त एवं वृत्यापि तयोराधानं न सम्भवतीत्यपि शब्दार्थः आधानमुत्पादनमिति बोध्यम् ॥

अत्र केचिदाहुः ।
विषयविषयिभावसम्बन्ध एवेति ।
अन्ये तु विषयविधिभावमात्रे नियामकावृतिश्चेदनिर्गताया अप्यैन्द्रियक वृतेस्तन्नियामकत्वं नाति प्रसङ्गावहमिति तन्निर्गमाभ्युपगम वैयर्थ्यापतेः ।
स नाभिसंहितः किं तु विषयसन्निहित जीवचैतन्य तादात्म्यापन्नायावृते विषयसंयोगे तस्यापि तत् द्वारकः परम्परासम्बन्धो लभ्यत इति स एव चिदुपरागोभिसंहित इत्याहुः ।
अपरे तु साक्षादपरोक्ष चैतन्य संसर्गिण एव सुखादेरापरोक्ष्यदर्शनादपरोक्षविषये साक्षात्संसर्ग एष्टव्यः ॥

विषयदेशे सन्निहितस्य जीवचैतन्यस्य वृत्युत्पतेः पूर्वं विषयविषयिभावलक्षणसम्बन्धो नाभूत् तदुत्पनं तं *? स जायते तस्याति रिक्तस्यानिर्वचनीयस्य सम्भवादित्याशयेनाह

अत्र केचिदाहुंरिति ।
न तु स्वरूपसम्बन्धस्य वा तादात्म्यस्य वा संयोगस्य वा वृत्यधीनत्वमुपेयते येनोक्त दोषः स्यादित्येव कारार्थः ।
परोक्षस्थले अनुमित्यादिवत्युपहित जीवचैतन्यस्यानुमेयादि विषयैस्सहविषयविषयिभावलक्षणसम्बन्धस्य वृतिनिर्गमनं विना सिद्धान्ते ।
स्वीकाराद्वृतिनिर्गमनमुपगछतां विवरणकाराणामयं सम्बन्धो नाभिप्रेत इत्याह ।
विषयविषयिभावमात्र इति ।
परोक्षस्थल साधारणविषयविषयि भाव इत्यर्थः ।
तन्नियामकत्वमिति ।
विषयविषयिभाव सम्बन्धस्तच्छब्दार्थः वृतिनिर्गमनाभावेपि यद्विषयावृतिर्जीवस्य स ए प्रकाश्योनान्य इति नियमसिद्धेर्विषयान्तरप्रकाशकत्वापत्तिरूपाति प्रसङ्गो नास्तीत्यर्थः संयोगादेरपि निरस्तत्वात् कस्सम्बन्धस्तदधि मत इति पृछति ।
किन्त्विति अभिमतं सम्बन्धमाह ।
विषयसन्निहितेति विषय व्यापितया उत्पन्नां वृतिं प्रतिविषयसन्निहित जीवचैतन्यस्याधिष्ठानतया वृतेस्तत्तादात्म्यं बोध्यं तस्यापीति विषय सन्निहित जीवचैतन्यस्यापि विषयावभासकत्वेनाभि मतस्य विषयेण सह वृतिविषयसंयोगद्वारकः परम्परासम्बन्धः विषय संयुक्तवृतितादात्म्यलक्षणो लभ्यत इत्यर्थः ।
उक्त सम्बन्धस्य वृति निर्गमनं विना सम्भवातन्निर्गमनं विवरणाचार्येरुक्तमिति भावः ।
सुखादेरोतर पदार्थस्यापरोक्षत्वेन तत्प्रकाशक जीवचैतन्येन सह तस्यऽ ग?ता

त्सम्बन्धः प्रयोजकत्वेन कॢप्तः ।
एवं बाह्यघटादीनामापरोक्ष्येपि ।
साक्षात्सम्बन्धः विषयापरोक्ष्ये क्वचित्साक्षात्सम्बन्धः ।
क्वचिच्च परम्परासम्बन्धः प्रयोजक इति वैरूप्यापतेस्सम्भवति ।
साक्षात्सम्बन्धे परम्परासम्बन्ध कल्पनायोगाच्च ।
तस्मान्नायमप्याचार्याभिमतस्सम्बन्धः इत्याह अपरेतिति ॥

तस्माद्वृतेर्विषयसंयोगे वृत्तिरूपावछेदकलाभातदवछेदेन त्वदुपादानस्य जीवस्यापि संयोगजसंयोगः सम्भवतिकारणाकारणसंयोगात् कार्यसंयोगवत् ।
कार्याकार्यसंयोगात्करणाकारणसंयोगस्यापि ।
युक्तितौल्येनाभ्युपगन्तुं युक्तत्वादित्याहुः ।
एकदेशिनस्त्वं तष्करणोपहितस्य विषयावभासक चैतन्यस्य विषयतादात्म्यापन्न ब्रह्मचैतन्याभेदाभिव्यक्तिद्वाराविषय तादात्म्यसम्पादनमेव चिदुपरागोभिसंहितः ॥

तस्मादिति ।
परम्परासम्बन्धस्यानभिमतत्वादित्यर्थः ।
वृतेरिति ।
वृतेर्विषयेण संयोगे सति वृत्युपादानजीवचैतन्यस्यापि विषयेण सहसंयोगजसंयोगस्सम्भवति ।
एतदुक्तं भवति ।
जीवचैतन्यस्य वृतिः कार्यम् अकार्यं विषयः

वृतेर्जीवचैतन्यमुपादानकारणं तस्यावृतेर्विषयोनोपादानकारणम् ।
तथा च वृतिविषययोर्जीवचैतन्यं प्रतिकार्याकार्ययोस्संयोगा जीवचैतन्यविषययोर्वृतिं प्रतिकारणाकारणायोः संयोगोत्र संयोगज संयोगो विवक्षित इति ।
ननु कायं प्रतिकारणभूतरुस्तस्य तं प्रत्येवाकारणभूततरुणासंयोगात् हस्तकार्यकायस्य हस्ताकार्य तरुणा सहसंयोगः उपेयते हस्ततरुसंयोगदशायां तरौ हस्तावछेदेन तरुः कायसंयुक्त इत्यनुभवादित्याशङ्क्यप्रकृतेपि घटादौ विषये वृति संयोगदशायां घटे वृत्यवछेदेन घटस्फुरतीति जीवचैतन्य संसृष्टत्वान भवादित्याशयेनाह कारणाकारणेति ।
युक्तितौल्येनेति ।
उभयत्र कल्पनानुभवरूपाया युक्तेस्तल्पत्वेनेत्यर्थः ।
ननु विषयदेशे सन्निहितस्यापि जीवचैतन्यस्य वृत्युपादानत्वं विवरणाचार्याणामभिमतं न भवति ।
जीवस्यान्तःकरणाद्युपादानत्वाभावेपि सास्नादि मद्यक्तौ गोत्व सामान्यस्येव स्वभावादेव जीवस्यान्तःकरणादौ सम्बन्ध इत्यस्यार्थस्य एवं विषयासङ्ग्यपि जीवः स्वभावादन्तष्करणेन संसृज्यत इत्यत्र प्राविवरणमतत्वेन प्रतिपादितत्वात् ।
ततश्च जीवचैतन्यस्य वृतिं प्रत्युषादानकारणत्वाभावे सत्युक्त सम्बन्धो न सिध्यतीति संयोगजसंयोगोपि नाचायं सम्मत इत्यस्वरसादाह ।
एकदेशिनस्त्विति ।
घटादि विषयाभासकजीवचैतन्यस्य घटादिनाविषयेण सह तादात्म्य

सम्बन्धसम्पादनमेव चिदुपरागत्वेनाभिमतमित्यर्थः ।
ननु वृत्यापि पूर्वसिद्धयोर्विषयचैतन्ययोस्तादात्म्यस्य न सम्भवत्याधानमिति प्रागुक्तत्वात्कथं तत्सम्पादनमत आह ।
विषय तादात्म्यापन्नेति ।
बिम्बभूत ब्रह्मचैतन्यस्य घटादि विषयोपादानतया ब्रह्मविषययोस्तादात्म्यं प्रागेव सिद्धं तथा च विषयतादात्म्यापन्न ब्रह्मचैतन्येन सहविषयादनासक जीवचैतन्यस्य वृति कृता भेदाभिव्यक्तौ सत्यां जीवचैतन्यस्य विषयतादात्म्यं वृत्यधीनतयालभ्यते ।
अभेदाभिव्यक्तिप्रकारश्च वक्ष्यते अतो न तादात्म्य सम्पादनानुपपतिरिति भावः ॥

सर्वगततया सर्वविषयसन्निहितस्यापि जीवस्यतेवरूपेणविषयावभासकत्वे तस्य साधारणतया पुरुषविशेषापरोक्ष्य व्यवस्थित्य योगेन तस्यान्तष्करणोपहितत्वरूपेणैव विषयावभासकत्वात् ।
एवं च विषयापरोक्ष्ये अध्यासिकसम्बन्धो नियामक इति सिद्धान्तोपि सङ्गछतेन चैवं द्वितीय यक्षसाकर्यं जीवस्य सर्वगतत्वे प्रथमः पक्षः परिछिन्नत्वे द्विती

इत्येव तयोर्भदादित्याहुः ॥

विषयावन्नासकजीवचैतन्यस्यान्तष्करणोपहितस्येति यद्विशेषणन्दतं तस्य प्रयोजनमाह ।
सर्वगतयेति ।
ते त्वेति सर्वगतत्वेनेत्यर्थः तस्येति ।
जीवस्येत्यर्थः ।
साधारणतयेति ।
सर्वपुरुषसाधारणतयेत्यर्थः ।
पुरुषपदं प्रमातृ परमविद्या प्रतिबिम्बो जीव इति पक्षे जीवभेदाभावात् ।
अयोगेन तस्येति ।
जीवस्येत्यर्थः ।
तथा च सर्वगतमपि जीवचैतन्यं यस्य पुरुषस्यान्तष्करणोपहितं स यमर्थमवभासयति सोर्थस्तस्यैवापरोक्षो नान्यस्येति व्यवस्थिति सिद्धये अन्तष्करणोपहितत्वविशेषणं वाच्यमित्यर्थः ।
एकदेशमते लाभमाह एवं चेति विषयावभासकजीवचैतन्यस्य वृत्याविषयतादात्म्य सम्पादनोपगमे सतीत्यर्थः ।
अध्यासिकेति ।
अध्याससिद्धतादात्म्य सम्बन्ध इत्यर्थः ।
न चैवमिति ।

सम्बन्धार्थावृतिरिति प्रथमपक्षेपि वृत्याभेदाभिव्यक्त्युपगम इत्युपगम इत्यर्थः ।
साङ्कर्यं पहिहरति ।
जीवस्येति जीवस्य सर्वगतत्वमते सम्बन्धार्थावृतिरिति ।
प्रथमपक्षः जीवस्यान्तःकरणोपाधिकतया परिछिन्नत्वमते अभेदाभिव्यक्त्यर्थावृतिरिति द्वितीयपक्ष इत्यथः ।
अयं भावः प्रथमद्वितीय पक्षयोरुभयोर्वृतिकृताभेदाभिव्यक्ति साम्येपि प्रथमपक्षे वृतिरभेदाभिव्यक्ति

द्वाराविषयावभासक जीवचैतस्यस्य विषयेण महतादात्म्यसम्बन्ध सम्पादनार्थाद्वितीयपक्षे तु वृतिर्विषयावभाब्रह्मसकजीवचैतन्यस्य विषयावछिन्नचैतन्येनाभेदाभिव्यक्त्यर्थैवेति न पक्षयोस्साङ्कर्यामिति ।
यद्वा प्रथमपक्षे जीवस्य व्यापकतया विषयदेशे सदासन्निहितस्यैव विषयावन्नासक जीवचैतन्यस्य विषयतादात्म्यापन्न ब्रह्मचैतन्याभेदाभिव्यक्त्यर्थावृतिः द्वितीय पक्षे तु जीवस्य परिछिन्नतया वृतिस्तस्य विषय सन्निधिं सम्पाद्याधिष्ठान ब्रह्मचैतन्याभेदाभिव्यक्तिमपि सम्पादयतीति तयोः पक्षयोरसाङ्कर्पमयं परिहारो मूले सर्वगतत्वपरिछिन्नत्व पदाभ्यां सूचितः पूर्वपरिहारस्तु प्रथमपक्ष द्वितीयपक्ष पदाभ्यां सूचितः सम्बन्धार्थावृतिरिति प्रथपक्षे सम्बन्धस्योद्देश्यत्वातगमादभेदाभिव्यक्त्यर्थावृतिरिति द्वितीय पक्षे अभेदाभिव्यक्तेरेवोद्देश्यत्वावगमादिति ।
अत्र मते विवछित विवेकेन वृतेरभेदाभिव्यक्तिरेव प्रयोजनं प्रथमद्वितीयपक्षयोः पर्यवस्यतीति तयोस्साङ्कर्यं दुर्वारमित्यभिप्रेत्यादावेव एकदेशिन इत्युक्तमिति मन्तव्यम् ॥

अथ द्वितीयपक्षे केयमाभेदाभिव्यक्तिः केचिदाहुः कुल्याद्वारातटाककेदारसलिलयोरिव

विषयान्तष्करणावछिन्नचैतन्ययोर्वृत्तीद्वारा एकीभावोऽभेदाभिव्यक्तिः ।
एवं च यद्यपि विषयावछिन्नं ब्रह्मचैतन्यमेव विषयप्रकाशकम् ॥

वस्तुतस्तसम्बन्धार्थावृतिरिति वदतामाचार्याणामयमभिप्रायः विषयावभासकत्वेनाभिमतस्य जीवचैतन्यस्य विषयेण घटादिना सहव्यङ्ग्यव्यञ्जकता लक्षणसम्बन्धस्ततद्विषयसंसृष्टवृत्यधीनोत्र विवक्षितः ।
तथाहि अन्तःकरणं स्वछद्रव्यत्वात्स्वत एव चैतन्याभिव्यञ्जनसमर्थं घटादिकं तु तथा न भवति अस्वछद्रव्यत्वात् ।
घटादि विषयव्याप्त्या तु वृत्या तत्र विद्यमानमस्वछत्वमभिभूय चैतन्याभिव्यञ्जनयोग्यता आधीयते ।
तदुक्तम् ।
विवरणाचार्यैरेवान्तष्करणं हि स्वस्मिन्निव स्वसंसर्गिण्यपि घटादौ चैतन्याभिव्यक्ति योग्यन्तामायादयतीति ।
दृष्टं चास्वछस्यापि स्वछद्रव्य संसर्गात् ।
प्रतिबिम्बग्राहित्वयोग्यत्वम् ।
यथा कुड्यादेर्जलसंयोगकाले प्रतिबिम्बग्राहित्वं घटादेः स्वसन्निहित जीवचैतन्यव्यञ्जकत्वं च तत्प्रतिबिम्बग्राहितम् ।
चैतन्यस्यापि व्यङ्ग्यत्वम् ।
तत्र प्रतिबिम्बितत्वमेव ।
एवं विधव्यङ्ग्यव्यञ्जकतालक्षणसम्बन्धार्थमेव वृतेर्निर्गमनमुक्तं विवरणे ।
तथा च वृत्यावहिर्निर्गतया विषयचैतन्ययोर्यथोक्त सम्बन्धे सम्पादिते सति घटादौ प्रतिबिम्बितं

तत्रत्यं जीवचैतन्यं तमवभासयतीति ।
द्वितीयपक्षमाक्षिपति ।
अथेति ।
केयमिति ।
अभेदाभिव्यक्त्यरर्थावृतिरिति द्वितीयपक्षो हि जीवस्य परिछिन्नत्व मत इत्युक्तम् ।
अस्मिन्मते अन्तष्करणोपाधिकस्य जीवस्य विषयावछिन्न बिम्बभूतब्रह्मचैतन्यस्य च वृत्याभेदाभिव्यक्तिर्न सम्भवति ।
अखण्डाकारवृतेरिव घटादि गोचरवृतेरुपाधिनिवर्तकत्वाभावेन भेदकोपाध्योरन्तष्करणविषययोस्सतोर्जीव ब्रह्माभेदाभिव्यक्तेरयोगादित्यर्थः ।
व्यावर्तकोपाध्योस्सत्वेपि तयोरेकदेशस्यात्व सम्पतौ तद्बलादभेदाभिव्यक्तिस्सम्भवति लोके तथा दर्शनादिति परिहरति ।
केचिदाहुरिति ।
केदारः सस्यनिष्पति स्थानम् ।
तथा च तडाकस्थ सलिलस्य कुल्याद्वाराकेदारस्थ सलिलस्य चाभेदाभिव्यक्तिर्यथालोके प्रसिद्धा तथान्तष्करणावछिन्नचैतन्यरूपजीवस्य विषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्यस्य च वृतिद्वाराभेदाभिव्यक्तिर्भवति वृत्तेर्विषयदेशस्थत्वे सति वृतिवृतिमतोरभेदेन जीवोपाध्यन्तष्करणस्यापि विषयदेशस्थत्वसिद्धेरित्यर्थः ॥

तथापि तस्य वृतिद्वारैकी भावेन जीवत्वं सम्पन्नमिति जीवस्य विषयप्रकाशेपपतिरिति ।
अन्ये त्वाहुः बिम्बस्थानीयस्य

विषयावछिन्नस्य ब्रह्मणः प्रतिबिम्बभूतेन जीवेनैकीभावोनाभेदाभिव्यक्तिः व्यावर्तकोपाधौ दर्पण इव जाग्रति तयोरेकीभावायोगात् ।
वृतिकृताभेदाभिव्यक्त्याविषयावछिन्नस्य ब्रह्मणो जीवत्व प्राप्तौ ब्रह्मणस्तदा तद्विषयसंसर्गा भावेन तत् द्रष्टृत्वा सम्भवे सति तस्य सर्वज्ञत्वाभावापतैश्च ॥

एवं चेति ।
अभेदाभिव्यक्तेः सम्भावितायामित्यर्थः ।
ननु जीवचैतन्यस्य विषयावन्नासकत्वं न सम्भवति ।
तस्य विषयं प्रत्युपादानत्वाभावेन तादात्म्यसम्बन्धाभावात् ।
न च ब्रह्मचैतन्यमेव विषयावभासकमस्तु तस्योपादानतया साक्षादेवतादात्म्य सम्बन्धलाभादिति वाच्यम् ।
तथा सत्यालोकेन घटः प्रकाशित इति वन्मया घटोवगत इति जीवचैतन्यस्यैव घटप्रकाशकत्वावगमविरोधादिति मत्वा पुनः शङ्कते ।
अभेदाभिव्यक्तिप्रयोजनं वक्तुम् ।
यद्यपीति ।
विषयप्रकाशकमिति ।

इति वक्तव्यं तादात्म्यसम्बन्ध लाभादिति शेषः ।
न जीवचैतन्यमित्येवकारार्थः तथा च मयायमवगतो घट इत्यनुभवविरोध इति भावः परिहरति ।
तथापीति ।

तस्येति तादात्म्यसम्बन्धेन विषयावभासक ब्रह्मचैतन्यस्य वृति द्वारान्तःकरणोपहितत्व प्राप्तौ जीवे

नैकीभावाज्जीवत्वं सम्पन्नमिति ब्रह्मचैतन्यस्य यद्विषयावभासकत्वं तज्जीवस्यैवेति प्राप्त्योनानुभवविरोध इत्यर्थः ।
दर्पण इवेति ।

यथा दर्पणे प्रतिबिम्बदशायां बिम्बप्रतिबिम्बयोरभैदाभिव्यक्तिर्न्नास्ति तयोस्तदा भेदानुभवा तथा प्रकृतेपि विषयादि रूपभेदकौपाधौ सति साम सम्भवतीत्यर्थः ।
ननु तत्वसाक्षात्कारेणाशेषोपाधि निवृतौ यादृश्यभेदाभिव्यक्तिस्तादृशी न तत्र विवक्षिता ।
किं तु क्षीइरनीरयोरेक पात्रस्थयोरिव वृतिद्वारा अन्तष्करणविषययोरेकदेशस्थत्वप्राप्तौ तन्मात्रप्रयुक्ता तदवछिन्नचैतन्ययोरौपचारिक्यभेदाभिव्यक्तिर्विवक्षिता अस्यां चाभेदाभिव्यक्तौ न व्यावर्तकोपाधि सत्व प्रयुक्तो विरोधोस्ति दर्पणे मुखप्रतिबिम्बदशायामपि मम मुखमेव दर्पणे भातीति बिम्बप्रतिबिम्बयोरभेदाभिव्यक्ति दर्शनात् ।
अस्मिन्मतेपीत्थमेव निर्वाहः कर्तव्यः न ह्यन्तःकरण तद्वृति प्रतिबिम्बयोरभेदाभिव्यक्तिर्मुख्या सम्भवति वृति वृतिमतोः कार्यकारणभावा एन्नयोरैक्यायोगेन तत्प्रतिबिम्बयोरैक्यायोगात् ।
ऐक्येवा एवं चेत्यादिना प्रमात्रादीनामस्मिन्मते साकर्याभावोपपादनविरोधादित्य स्वरसादाह ।
वृतिकृताभेदाभिव्यत्मेति ।
तदा तद्विषयेति ।
विषयावछिन्न ब्रह्मणो जीवत्व प्राप्तौ तस्येश्वरत्व निवृतिरवश्यं वाच्याचैतन्ये एकावछेदेन

जीवत्वेश्वरत्वयोरसम्भवा ।
तथा च तदा जीवत्व दशायां ब्रह्मणस्तद्विषयसंसर्गाभावेन तद्दृष्टृत्वं न सम्भवतीत्यर्थः ।
तस्येत्यनन्तरं तदेत्यनुषङ्गः ॥

किं तु विषयावछिन्नं ब्रह्मचैतन्यं विषयसंसृष्टायावृतेरग्रभागे विषयप्रकाशकं प्रतिबिम्बं समर्पयतीति तस्याप्रतिबिम्बस्य जीवेनैकीभावः ।
एवं चान्तःकरण तद्वति विषयावछिन्नचैतन्यानां प्रमातृ प्रमाणप्रमेय भावेनासङ्करोप्युपपद्यते ।
न च वृत्युपहित चैतन्यस्य विषय प्रमाणत्वे तस्य विषयाधिष्ठान चैतन्यस्येव विषयेणाध्यासिक सम्बन्धाभावाद्विषयापरोक्ष्ये आध्यासिक सम्बन्धस्तन्त्रं न स्यादिति वाच्यम् ।
विषयाधिष्ठान चैतन्यस्यैव विषयेणावछिन्नस्य वृतौ प्रतिबिम्बितया तदभेदेन तत्सम्बन्ध सत्वादिति

ननु विषयाधिष्ठान चैतन्यस्य वृति संसर्ग दशायामन्तष्करणोपहितत्वप्रयुक्त जीवत्ववदविद्योपहितत्व प्रयुक्तमीश्वरत्वमप्यविरुच्चं तथा च बिम्बभूतेश्वरस्य तदापि सर्वज्ञत्वमक्षतम् ।
अन्यथान्तष्करणाद्यधिष्ठान चैतन्यस्य तदुपाधिकत्व प्रयुक्तजीवत्वे सदा स्थिते

सति बिम्बभूतब्रह्मणस्सदान्तःकरणादि संसर्गाभावेन तद्दृष्ट्वत्वासम्भवे सति सदा सर्वज्ञत्वाभाव प्रसङ्गदोष इहापि मते तुल्य इत्यस्वरसम्मनसिति धाय कीदृशी तर्हित्वदभिमताभेदाभिव्यक्तिरिति पृछति ।
किं त्वितिति ।
तामाह ।
विषयावछिन्नमिति ।
अग्रभाग इति वृतिर्हि हृदयस्थान्तःकरणमारभ्यविषयपर्यन्तमविछिन्ना कौस्तुभमण्यादि प्रभावद्दीर्घीभावमापन्ना तिष्ठति तस्यावृतेर्विषय संसृष्टो भागोग्रभाग उच्यते ।
तत्र यो ब्रह्मणः प्रतिबिम्बः तस्य विषयप्रकाशकस्य जीवं नैकीभावः इहाभेदाभिव्यक्तिर्विवक्षितावृतिवृति मतोस्तादात्म्यरूपाभेद सत्वेन तत्प्रतिबिम्बयोरभेदाभिव्यक्ति सम्भवादित्यर्थः ।
एवं चेति ।

वृति प्रतिबिम्बस्यान्तष्करणप्रतिबिम्बाद्वस्तुतोभिन्नस्यैव स तस्तदभेदेनाभिव्यक्तस्य विषयावभासकत्वे स्वीकृते सतीत्यर्थः ।
असङ्करोपीति ।
वृति वृतिमतोस्तादात्म्यात् तत्प्रतिबिम्बयोरभेदाभिव्यक्ति वन्दसङ्करोप्युपपद्यत इत्यपि शब्दार्थः मुखं दर्पणोपाधिनेवान्तःकरणेनोपाधिना अवछिन्नं तत्प्रतिबिम्बचैतन्यं प्रमाता वृति प्रतिबिम्बचैतन्यं तयैवावछिन्नं प्रमाणं विषयावछिन्नं ब्रह्मचैतन्यं प्रमेयमिति ।
तेषामसाङ्कार्यमुपपद्यते व्यावर्तकोपाधि सद्भावादित्यर्थः ।
अस्मिन्मते असाङ्कर्यसुपपद्यत इत्युक्त्या पूर्वमते विषयावछिन्न

ब्रह्मचैतन्यस्य जीवत्व प्राप्ति स्वीकारात् प्रमातृ प्रमेय चैतन्ययोरसाङ्कर्यं नोपपद्यत इति सूचितं वस्तुतस्तु पूर्वमतेपि न साङ्कर्यं जीवब्रह्मभेदकोपाधि सद्भावस्य तत्प्रयुक्ततया सर्वज्ञत्वादि व्यवस्थायाश्च प्राक् दर्शितत्वादिति मन्तव्यम् ।
शङ्कते ।
न चेति ।
तस्येति ।
तस्य विषयेणाध्यासिकसम्बन्धान्नावादिति सम्बन्धः प्रमारूपस्य वृति प्रतिबिम्बस्य विषयोपादानत्वाभावेन तयोस्तादात्म्यासम्भवा तथा च विषयापरोक्ष्ये आध्यासिक तादात्म्य सम्बन्धोनिया ॥

अपरे त्वाहुः बिम्बभूतविषयाधिष्ठानचैतन्यमेव साक्षादाध्यासिकसम्बन्ध लाभाद्विषयप्रकाशकमिति तस्यैव बिम्बत्वविशिष्टरूपेण भेदसद्भावेपि तदुपलक्षितचैतन्यात्मनैकी भावोभेदाभिव्यक्तिः ।
न चैवं सति जीवब्रह्मसाङ्कर्यं न वा ब्रह्मणः सर्वज्ञत्व विरोधः बिम्बात्मना तस्य यथा पूर्वमवस्थानादिति ।
अथ तृतीये पक्षे को नामावरणाभिभवः ।
अज्ञाननाशश्चेत् घटज्ञानेनैवाज्ञानमूलः प्रपञ्चो निवर्तेतेति चेत् ।
अत्र केचिदाकेहुः ।
चैतन्य

मात्रावरकस्याज्ञानस्य विषयावछिन्न प्रदेशे खद्योतादि प्रकाशेन महान्धकारस्येव ज्ञानेनैक देशेन नाशो वा कटवत्संवेष्टनं वा भीतभटवदपसरणं वाभिभाव इति अन्ये त्व ज्ञानस्यैक देशेन नाशे उपादानाभावात् ॥

मक इति सिद्धान्तविरोध इति शङ्काभिप्रायः बिम्बप्रतिबिम्बयोरभेदान्युपगमात् बिम्बचैतन्यस्य विषयेण सहयस्तादात्म्य सम्बन्धः स एव प्रमारूप प्रतिबिम्बस्यापीति नापसिद्धान्त इति परिहरति ।
विषयाधिष्ठानेति ।
तदभेदेनेति ।
प्रतिबिम्ब चैतन्यस्य बिम्बाभेदेनेत्यर्थः ।
बिम्बप्रतिबिम्बयोरभेदे सत्यपि कल्पितभेदसत्वात् बिम्बसम्बन्धस्य प्रतिबिम्बसम्बन्धत्वं नास्तीत्यस्वरसंसाक्षात्पदेन सूचयन् ।
अभेदाभिव्यक्तिं प्रकारान्तरेणाह ।
अपरेत्वाहुरिति ।
भेदसद्भावेपीति ।
प्रतिबिम्बत्व विशिष्टचैतन्य स्वरूप जीवेन सहेति शेषः तदिति बिम्बत्व प्रतिबिम्बत्वाभ्यामुपलक्षक्षितं शुद्धचैतन्यं तदात्मनेत्यर्थः ।
न चैवं सतीति ।
उपलक्षितचैतन्यात्मना अभेदाभिव्यक्त्याङ्गीकारे पूर्वोक्तं दोषद्वयं नास्तीत्यर्थः ।
अत्रेदञ्चित्यम् ।
उपलक्षितचैतन्यात्मना एकीभावो न वास्तवाभेदः तस्य वृत्यु न पेक्षत्वात् ।
नापि व्यवहारिकाभेदः बिम्बप्रतिबिम्ब

भेदस्य व्यावहारिकत्वेन तत्सम्मसताका भेदासम्भवात् ।
नापि प्रातिभासिकाभेदः उपाध्योरेकदेशस्थत्वमात्रेण बिम्बप्रतिबिम्ब चैतन्ययोः प्रातिभासिकाभेदसम्भवेन तदर्थं चैतन्यमात्रोपलक्षण वैयर्थ्यादिति ।
तृतीयपक्षमाक्षिपति ।
अथेति ।
निवर्तेतेति अज्ञानस्यैकत्वादिति भावः ।
न तु निवर्तते अतो नाज्ञाननाशः आवरणाभिभवः ।
न चान्यः प्रकारस्सम्भवति अनुपलम्भादिति भावः ।
अज्ञानैक्यमेवालंव्यपरिहरति ।
अत्र केचिदाहुरिति चैतन्यमात्रेति ।
मात्रषदंसाक्षि व्यतिरिक्त कृत्स्नचैतन्यपरं साक्षिण्यावरण्य भावस्य वक्ष्यमाणत्वादिति भावः ।
एकदेशेन नाशोवेति ।
तथा तन्मूलप्रपञ्चस्य न निवृत्यापतिरिति भावः प्रकारान्तरानुपलम्भो सिद्ध इत्याशयेनाह ।
कटवदित्यादिना ।
निरुक्तमावरणाभि भवं दूषयन् तं प्रकारान्तरेण निर्वक्ति ।
अन्येति तादिना ॥

पुनस्तत्र कन्दलनायोगेन सकृदपगते समयान्तरेप्यावरणाभावप्रसङ्गान्निष्क्रियस्यापसरण सवेष्टनयोरसम्भवाच्च न यथोक्त रूपोभिभवः सम्भवति ।
अतश्चैतन्यमात्रावरकस्याप्यज्ञानस्य ततदाकारवृति संसृष्टावस्थविषयावछिन्न चेतन्यावरकत्व

स्वाभाव्यमेवाभिभवः ।
न च विषयावजूण्टन पटवद्विषयचैतन्यमाश्रित्यस्थितस्याज्ञानस्य कथं तदनावरकत्वं युज्यत इति शङ्क्यम् ।
अहमज्ञ इति प्रतीत्याहमनुभवे प्रकाशमानचैतन्यमाश्रयत एव तस्य तदनावरकत्व प्रतिपतेरित्याहुः ।
अपरे तु घटं न जानामीति घटज्ञानविरोधित्वेन घटज्ञाने सति घटाज्ञानं निवृतमिति तन्निवर्त्यत्वेन चानुभूयमानं न मूलाज्ञानं शुद्धचैतन्यविषयस्य तहान निवर्त्यस्य च तस्य तथा त्वायोगात् किं तु घटावछिन्नचैतन्यविषयं मूलाज्ञानस्यावस्थाभेदरूपमज्ञानान्तरमिति तन्नाश एवाभिभवः ।
न चैवमेकेन ज्ञानेन तन्नाशे तत्समानविषयाणां ज्ञानान्तराणामावरणाभिभावकत्वानापतिः यावन्ति ज्ञानानि तावन्त्यज्ञानानीत्यभ्युपगमादित्याहुः ॥

पुनस्तत्रेति ।
विषयावछिन्नचैतन्ये आवरणोत्यज्ययोगेनेत्यर्थः ।
ततदिति ।
तत्तद्विषयाकारवृतिसंसृष्टावस्थं

यत् विषयावछिन्नचैतन्यं तदनावरकत्वमित्यर्थः ।
ननु यथा घटं व्याप्यमानः पटस्तमावृणोत्येव एवं विषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्यं व्याप्यवर्तमानमज्ञानमपि चैतन्यमावृणोत्येवेति तदनावरकत्व कल्पनमयुक्तमिति ।
शङ्कते ।
न चेति ।
अज्ञाने पट वैलक्षण्यस्यानुभवसिद्धत्वान्नैतच्चोद्यमवतरतीत्याह ।
अहमिति ।
तस्येति ।
अज्ञानस्येत्यर्थः ।
जीवचैतन्याश्रितमप्यज्ञानं न तदावृणोति तस्यावृतत्वे सर्वव्यवहारलोप प्रसङ्गादिति दहराधिकरणभाष्ये साधितत्वात् ।
साक्षि चैतन्यस्यानावृतताया वक्ष्यमाणत्वाच्चेति भावः प्रपञ्चोपादानमूलाज्ञानापेक्षयान्यदेवविषयावछिन्न चैतन्यावरकमज्ञानमिति घटादिज्ञानेन तन्निवृतावपि न प्रपञ्च निवृति प्रसङ्गः तेन प्रपञ्चमूलाज्ञानानिवृतेरिति मतं दर्शयति ।
अपरेत्विति ।
अज्ञानभेदे मानमाह ।
घटमिति ।
विरोधित्वेनेति ।
न जानाम्मीत्यज्ञानानुभवाभिलापक शब्देनत्रो विरोध्यर्थकत्वादभिलप्यानुभवोपि ज्ञानविरोधि विषक एव न च न जानामीत्यनुभवो ज्ञानप्रागभावविषक एव न तु भावरूपाज्ञानविषक इति वाच्यम् ।
प्रागभावस्यैवासम्प्रतिपतेरिति भावः ।
तथात्वायोगादिति ।
घटावछिन्नचैतन्यविषयकत्वतहान निवर्त्यत्वयोरयोगादित्यर्थः ।
किं त्वज्ञानान्तरमिति सम्बन्धः अवस्थाभेदरूपमिति ।
अस्य विशेषणस्य प्रयोजनं वक्ष्यते ।
न

चैवमेकेनेत्यादि ग्रन्थः स्पष्टार्थः ॥

इमानि चावस्थारूपाण्यज्ञानानिमूलाज्ञानवदज्ञानत्वादनादीनीति केचित् व्यावहारिकौ जगज्जीवावावृत्य स्वाप्नौ जगज्जीवौ विक्षिपन्ती निद्रा तावदावरण विक्षेपशक्तियोगादज्ञानावस्थान्नेदरूपा तथा सुषुप्त्यवस्थाप्यन्तःकरणादौ विलीने सुखप्तहमस्वाप्सं न किञ्चिदवेदिषमिति परामर्श दर्शनान्मूलाज्ञानवत्सुषुप्तिकालेनुभूयमानाज्ञानावस्था भेदरूपैव ॥

नन्ववस्थाज्ञानानि किमनादीनि ।
किं वा आदिमन्ति ।
नाद्यः सानाभावान्न द्वितीयः अज्ञानमनादीनि सिद्धान्तविरोधादिति चेदन्न केचिदाद्यं पक्षं साधयन्तीत्याह ।
इमानि चेति ।
अवस्था ज्ञानानि अनादीनि अज्ञानत्वान्मूलाज्ञानवन्न च दृष्टान्ता सिद्धिः देवताधिकरणे मूलाज्ञानानादितस्य श्रुतिन्यायाभ्यां साधितत्वादिति भावः ।
न चाज्ञानगतानादित्वे मूलाज्ञानत्वं प्रयोजकं नत्वज्ञानत्वमात्रम्मिति ।
वाच्यम् ।
लाघवेन तन्मात्रस्यैव प्रयोजकत्वादिति

भावः अवस्थाज्ञानान्यादिमन्तीति द्वितीयपक्षमन्ये साधयन्तित्याह ।
व्यावहारिकावित्यादिना ।
न च सिद्धान्त विरोधः अज्ञानानादित्वाभ्युपगमस्य मूलाज्ञानविषयत्वादिति भावः विमतान्यवस्था ज्ञानानि आदिमन्ति अवस्थाऽज्ञानत्वात् निद्रावत् सुषुप्तिवच्च मूलाज्ञाने व्यभिचारवारणार्थम् ।
आवृत्येति ।
जाग्रत्कालीनौ जगत् ।
जीवौ यादृशौ प्रसिद्धौ न तादृशावेव स्वप्नकाले उपलभ्येते अतस्तयोर्यथा वदनुपलम्भादावरणं वक्तव्यमिति भावः ।
विक्षिपन्तीति सृजन्तीत्यर्थः ।
अज्ञानावस्थाभेदरूपेति ।
अज्ञानस्य हि आवरणविक्षेपशक्तिमत्वं लक्षणं तस्य स्वप्नकारणी भूतनिद्रायां सत्वादज्ञानत्वं तावत् सिद्धं निद्रायाः वक्ष्यमाणरीत्यासादित्वेन साक्षान्मूलाज्ञानत्वायोगातदवस्था विशेषरूउपत्वं सिद्धमिति प्रथमदृष्टान्तेन साधनवैकल्पमिति भावः ।
तथा सुषुप्तिकाले मूलाज्ञान वदनुभूयमाना सुषुप्त्यवस्थाप्यज्ञानावस्थाभैदरूपैवेति सम्बन्धः ।
ननु सुषुप्ति काले मूलाज्ञानसुषुप्त्योरनुत्रवोऽसिद्धस्तदा अहमज्ञ अहं स्वपीमीत्यनुभवा दर्शनादिति नेत्याह ।
सुखमहमिति ।
परामर्शस्मरणम् ।
तथा च उत्थितस्य दृश्यमान परामर्शान्यथानुपपत्या तदा सुषुप्तिमूलाज्ञानयोरनुभवः साक्षिरूपः कल्प्यते ।
अहमुल्लेखे

हि आत्मन्यन्तःकरण संसर्गः प्रयोजकः तत्काले तस्य लीनत्वान्नाहमुल्लेख इत्याशयेनाह ।
अन्तष्करणादौ विलीन इति ।
चक्षुरादिकमादि पदार्थः सुषुप्तिस्वरूप साधनार्थः परामर्शकल्प्यसुषुप्त्यनुभवोपन्यासः सुषुप्तिकाले मूलाज्ञानाभावे सुषुप्तेस्तदवस्थारूपत्वं न सिद्ध्येदतस्तनुभवोपन्यासः तदामूलाज्ञानसत्व साधनार्थः सुषुप्तेस्तदवस्थारूपत्वं परिशेषादवगन्तव्यम् ।
सुषुप्तिकाले मूलाज्ञानातिरिक्तादप्तन्तष्करणादीनां विलीनत्वेनस्तस्यास्तदवस्थारूपत्वासम्भवादिति सूचनार्थं चान्तःकरणादि विलयोपन्यासः ।
तथा च सुषुप्ति दृष्टान्तेपि न साधमवैकल्पमिति भावः ॥

तयोश्च जाग्रद्भोगप्रद कर्मो परमे सत्येवोद्भवात्सादित्वमिति ।
तद्वदन्यदन्यदप्यज्ञानमवस्थारूपं सादीत्यन्ये नन्वनादित्व पक्षे घटे प्रथममुत्पन्नेनैव ज्ञानेन सर्वतदज्ञाननाशो भवेत् ।
विनिगमनाविरहातदवछिन्नचैतन्यावरक सर्वाज्ञानानाशे विषयप्रकाशायोगागाच्च अतः पाश्चात्यज्ञानानामावरणानभिभावकत्वम् ।

तदवस्थमेवेति चेत् ।
अत्र केचिदाहुः ।
यथा ज्ञानप्रागभावानामनेकेषां सत्वेप्येक ज्ञानोदये एक एव प्रागभावो निवर्तते ।
संशयादि जननशक्ततया तदावरणरूपेषु प्रागभावान्तरेषु सत्स्वपि विषयावभासस्तथैक ज्ञानोदये एकमेवाज्ञानं निवर्तते ।
अज्ञानान्तरेषु सत्स्वपि विषयावभास इति ॥

दृष्टान्त द्वयेपि साध्यवैकल्पं परिहरति ।
तयोश्चेति निद्रासुषुप्त्योरित्यर्थः ।
अन्यदषीति ।
घटादिविषयावछिन्नचैतन्यावरकाज्ञानमपीत्यर्थः ।
अवस्थाज्ञानानां सादित्वपक्षे प्रथममुत्पन्नेन घटज्ञानेन तदुत्पतेः पूर्वं घटावरकत्वेन स्थिता ज्ञानस्य नाशे सति पश्चादुत्पन्नमवस्थाज्ञानं पुनस्तमावृणोतीति व्यवस्था सिध्यति ।
तेषा मनादित्व पक्षे तु सानसिध्येदिति शङ्कते ।
नन्विति ।
प्राथमिक घटज्ञानेन तदज्ञानानां सर्वेषां नाशोस्ति ।
न वा द्वितीय कल्पं दूषयति ।
घट इति ।
प्राथमिक ज्ञानेन एकमेवाज्ञानं नश्यति नेतराणीत्यत्र विनिगमका भावात् ।
सर्वाज्ञाननाशो वक्तव्यस्तथा च द्वितीयकल्पानुपपतिरित्यर्थः ।
द्वितीयकल्प एव निविगमकाभाववद्दोषान्तरमाह ।
तदवछिन्नेति ।

प्रथमज्ञानेन सर्वाज्ञाननाशादित्यर्थः ।
तदवस्थमेवेति ।
पाश्चात्यज्ञानानामावरणाभिभावकत्व सिद्ध्यये हि यावन्ति ज्ञानानि तावन्ति तन्निवर्त्याज्ञानानीत्युपगम्यते ।
तदभ्युपगमेपि प्रथमज्ञानेनैव सर्वाज्ञाननाशे स दोषस्तदवस्थ एवेत्यर्थः ।
यथान्यायमते यावन्ति घटज्ञानानि तावन्तो घटज्ञानप्रागभावास्सन्ति ।
तत्र प्रथमेन ज्ञानेन एक एव ज्ञानप्रागभावो निवर्तते ।
अन्ये यथापूर्वं सन्त्येव तेषां सत्वेपि विषयप्रकाशश्चोपेयते तैरेवमत्रापि योजनीयमिति परिहारति ।
अत्र केचिदाहुरिति ।
ननु दृष्टान्तो विषमः ज्ञानप्रागभावस्यानावरकत्वात् ।
भावरूपाज्ञानस्य च विषयावरकत्वात् ।
आवरणसत्वे च न विषयप्रकाशोपपतिरिति नेत्याह ।
संशयादीति ।
विपर्यय आदि पदार्थः सिद्धान्ते भावरूपाज्ञानस्यावरकत्वं ह्यज्ञानवत्वाभिमते वस्तुनि संशयादि जननसमर्थत्वं तच्च परमते ज्ञानप्रागभावरूपाज्ञानस्यापि समानं ततो न दृष्टान्त वैषम्यमिति भावः एकमेवेति ।
फलवलादिति भावः ॥

अन्ये त्वावृतस्यापरोक्षे विरुद्धमेकज्ञानोदये च प्रागभावान्तर सत्वेपि यावद्विशेष

दर्शनाभावकूटरूपमावरणं विशेषदर्शनान्नास्तीति मन्यमानावदन्ति ।
यदा यदज्ञाअनमावृणोति तदा तेन ज्ञानेन तस्यैव नाशः सर्वं च सर्वदानावृणोति वैयर्थ्यात् किन्त्वावरकाज्ञाने वृत्यानाशिते तद्वृत्युपरमेऽज्ञानान्तरमावृणोति ।
न चैवं सति ब्रह्मावगमोत्पति कालेऽनावरकत्वेन स्थितानामज्ञानानां ततोप्यनिवृति प्रसङ्गः तेषां साक्षात् तद्विरोधित्वाभावेपि तन्निवर्त्यमूलाज्ञान परतन्त्रतयाऽज्ञानसम्बन्धादिवतन्निवृत्यैवनिवृत्युपपतेः ॥

नन्वनादित्वपक्षे इत्यादि ग्रन्थेन कृताक्षेपे प्रकारान्तरेण समाधानमाह ।
अन्येत्विति ।
अस्य वदन्तीत्यनेन सम्बन्धः पूर्वपरिहारे अन्येषामभिप्रेतमस्वरसंस्वयं दर्शयति ।
आवृतस्येति ।
आवृतस्यापि पर्वतीय दहनादेः सिद्धान्ते परोक्षज्ञानाङ्गीकारादपरोक्षज्ञानमित्युक्तम् ।
यावदिति ।
स्थाण्वादौ संशयादि विरोधि दर्शन प्रागभावमात्र न संशयादि जननसमर्थं स्थाणुरयमिति ।
निश्चयदशायामपि तत्समानविषयक निश्चयान्तर प्रागभावसत्वेन तदा पुरुषत्व स्मृति मतः पुनरपि संशय प्रसङ्गात् ।
केन्तु संशयादि समानविषयक निश्चयानां

यावन्तः अभावाः तावतां समुदायः संशयादि जननसमर्थतया परमेतविषयावरणत्वेन वाच्यः ।
एक निश्चयकाले च यावद्विशेष दर्शनाभाव कूटरूपस्य परमते आवरणत्वेन सम्मतस्य विशेषाऽदर्शनस्याऽभावात् ।
न पुनः संशयादि प्रसङ्गः न वा प्रथम घटादि ज्ञाने काले परमते विषयप्रकाशानुपपतिः आवरणत्वाभिमत प्रागभावकूटाभावात् ।
तस्मादावृतस्यापि विषयस्य प्रथमज्ञानसमये प्रकाशः सम्भवतीत्यत्रनायं दृष्टान्तः सम्भातीत्यर्थः ।
न चैवं सतीति ।
सर्वदा सर्वेषामवस्थाऽज्ञानानामावरकत्वाभावे सतीत्यर्थः ।
ततोपीति ।
ब्रह्मावगमादपीत्यर्थः ।
निवृत्यभावप्रसङ्गे हेतुरनावरकत्वेन स्थितिः ।
यदि ब्रह्मावगमोत्पति काले मूलाज्ञानवदवस्थाज्ञानान्यपि ब्रह्मचैतन्यं विषयप्रदेशेष्वावृत्यतिष्ठेयुस्तदा ब्रह्मावगमेने तत्समानविषयकमूलाज्ञानस्येव चैतन्यावरकत्वेन स्थितानामवस्थाऽज्ञानानामपि निवृतिः स्यात्समानविषयकत्वाविशेषात् ।
तेषां तदनांवरकत्वेन स्थितौ तु निवृतिर्न सम्भवति तत्समानविषयकत्वा भावादित्यर्थः ।
ततश्च विदेह कैवल्ये तेषासनुवृति प्रसङ्ग इति भावः ।
एवं सत्यनिवृति प्रसङ्ग इति न चेति सम्बन्धः ।
तत्र हेतुमाह तेषामिति ।

अत्र द्वितीय तृतीय तच्छब्दौ ब्रह्मावगमपरौ चतुर्थ तच्छब्दो मूलाज्ञानपरः यथा

ज्ञाननिवृतौ चैतन्याज्ञानयोस्सम्बन्धो निवर्तते तस्य सम्बन्ध्य ज्ञानपरतन्त्रत्वात् ।
तद्वदित्यर्थः ॥

एतदर्थमेव तेषां तदवस्था भेदरूपतया तत्पारतन्त्र्यमिष्यत इति ।
अपरे त्वज्ञानस्य स विषय स्वभावत्वादुत्सर्गतः सर्वं सर्वदावृणोत्येव ।
न च विषयोत्पतेः प्रागावरणियाभावेनावरकत्वं न युज्यत इति वाच्यम् ।
तदापि सूक्ष्मरूपेण तत्सत्वादिति मन्यमानाः कल्पयन्ति ।
यथा बहुजनसमाकुले प्रदेशे कस्यचिच्छिरसिपतन्नःशनिरितरानप्यपसारयति ।
यथा वा सन्निपातहरमौषधमेकं दोषं निवर्तयद्दोषान्तरन्दूरि करोति ।
एवमेकमज्ञानं नाशयत् ज्ञानमज्ञानान्तराण्यपि तिररष्कराति ।
तिरस्कारश्च यावज्ज्ञानस्थिति तदावरणशक्तिप्रतिबन्ध इति ।
नन्वेवं सतिधारावाहिकस्यले द्वितीयादि वृतीनामावरणानभिभावकत्वे वैफल्यं स्यात् ।
प्रथमज्ञाने नैव निवर्तन तिरस्काराभ्यामावरणमात्रस्याभि भवादिति ॥

नन्ववस्थाज्ञानानां मूलाज्ञान परतन्त्रत्वमसिद्धमित्याशङ्क्याह ।
एतदर्थमेवेति ।
यथा संसारस्याज्ञाननिवृत्यानिवृति सिद्धये तन्मूलकतया संसारस्य तत्पारतन्त्र्यं कल्प्यते ।
तद्वत् प्रकृतेपीति भावः ।
यदुक्तम् ।
मवस्थाभेदरूपमिति विशेषणस्य प्रयोजनं वक्ष्यत इति तदत्र दर्शितमिति मन्तव्यम् ।
नन्वनादित्व पक्ष इत्यादिनाकृताक्षेप एव समाधानं प्रकारान्तरेण दर्शयति ।
अपरेत्विति ।
कल्पयन्तीति सम्बन्धः तेषामाशयं दर्शयति ।
अज्ञानस्येति ।
ननु सर्वमज्ञानं स्वस्थितिकाले सर्वदाविषयमावृणीतीति नियमो नास्ति एकज्ञानकाले ।
एकस्याज्ञानस्य नाशः इतरेषां तदा सत्वेप्यावरणशक्तिप्रतिबन्धरूप तिरस्कारस्य वक्ष्यमाणत्वेन एकज्ञानकाले तेषामावरकत्वाभावादित्यत आह ।
उत्सर्गतः इति ।
ननु सर्वदा आवृणोतीत्युक्ते घटादिविषयोत्पतेः ।
पूर्वकालेपि घटाद्यवछिन्न चैतन्यावरकत्वमवस्थाज्ञानानां प्रतीयते ।
तदनुपपन्नम् ।
तदानीमवछेदक विषयाभावेन तदवेछिन्न चैतन्यस्यावस्थाज्ञानैरावरणीयस्याभावादिति शङ्कामपनुदति ।
न चेत्यादिना तदापीति ।
कार्यमात्रस्य उत्पतेः पूर्वकाले नाशोतरकाले चानभिव्यक्तरूउपेणावस्थानस्य श्रुतिस्मृति न्यायैः तत्र तत्र पूर्वाचार्यैः साधितत्वादिति भावः ।
एवमिति ।
ज्ञानं कर्तृ यावात् ज्ञान

स्थितीति ।
सर्वं सर्वदा आवृणोतीत्युत्सर्गस्य ज्ञानस्थितिरयवादहैतुरिति भावः ।
ज्ञानमात्रमज्ञाननिवर्तकमिति नियममाक्षिपति ।
नन्वेवं सतीति ।
एकेन ज्ञानेन एकाज्ञानस्य नाशः इतरेषां तिरस्कार इत्युपगमे सतीत्यर्थः ।
वैफल्यं स्यादिति ।
अज्ञाननाशादि प्रयोजनवत्वं न स्यादित्यर्थः तत्प्रयोजनस्य प्रथमज्ञानेनैव सिद्धत्वादित्याह ।
प्रथमेति ॥

अत्राहुः वृति तिरस्कृतमप्यज्ञानं तदुपरमे पुनरावृणोति प्रदीप तिरस्कृतं तम इव दीपो परमे वृत्युपरमसमये वृत्यन्तरोदये तु तिरस्कृतमज्ञानं तथैवावतिष्ठते प्रदीपो परमसमये प्रदीपान्तरोदये तम इव तथा च यस्मिन् सत्यग्निमक्षणे यस्य सत्वं यद्व्यतिरेके चासत्वं तत्तज्जन्यमिति प्रागभाव परिपालनसाधारण लक्षणानुरोधे नानावरणस्य द्वितीयादि वृतिकार्यत्व स्यापि लाभान्न तद्वैफल्यमिति ।
न्याय चन्द्रिका कृतस्त्वाहुः केनचिद्ज्ञानेन कस्यचिदज्ञानस्य नाश एव तत्वावरकाणामप्यज्ञानान्तराणां तिरस्कारः ॥

प्रथमज्ञानसिद्धस्यापि आवरण तिरस्कारस्य द्वितीयादि ज्ञान साध्यत्वं साध्यलक्षणविशेषानुरोधेन सम्भवति ।
अतो न द्वितीयादि ज्ञानवैफल अज्ञाननाशरूपप्रयोजनाभावेपि त तिरस्करण लक्षणफलस्य सत्वादिति परिहरति ।
अत्राहुरिति ।
प्रथमं धारावहनस्थले सिद्धमर्थं सदृष्टान्तं दर्शयति ।
वृतितिरस्कृतमिति ।
घटोयमिति ।
प्रत्यक्षज्ञानं त्वेकमज्ञानं नाशयदितरदज्ञानं सर्वं तिरस्करोति ।
तच्च तिरस्कृतमज्ञानं घटज्ञानोपरमसमये पुनस्तमावृणोति ।
यदि वुभुत्सादिवशात् ।
प्रथममुत्पन्न घटज्ञाननाशक्षणे घटप्रत्यक्षान्तरमुदेति ।
तदा तिरस्कृतमज्ञानम् ।
तथैवावतिष्ठते इत्यर्थः ।
यस्मिन् सत्यग्निमक्षणे यस्य सत्वं यस्मिन् न सति यस्यासत्वं ततज्जन्यमिति साध्यलक्षणम् ।
इदं च साद्यनादि साधारणम् ।
तथाहि ।
यस्मिन् दण्डादौ सति उत्तरक्षणे घटादिकार्य सत्वं दण्डादावसति च घटादि कार्यासत्वम् ।
ततो घटादिकं दण्डादि जन्यम् ।
तथा प्रायश्चिते सति उत्तरक्षणे दुःखप्रागभावस्य सत्वं प्रायश्चिते चाऽसति दुःखस्यैवोदयात् दुःखप्रागभावस्यासत्वमितिरीत्या अनादेरपि दुःख प्रागभावस्य प्रायश्चित परिपाल्यतयाप्रायश्चित साध्यत्वमुपेयते ।
एवं प्रकृतेपि साध्यत्वं दर्शयति ।
तथा चेति ।
द्वितीय वृत्युदये सति प्रथमज्ञानसिद्धस्यावरण तिरस्कारस्य उत्तरक्षणे सत्वं प्रथमज्ञाननाशक्षणे द्वितीयवृत्युदय व्यतिरेके च उक्त तिरस्कारस्यासत्वमिति ।

प्रथमज्ञानकाल एव सिद्धस्योपि तस्यं द्वितीयवृतिजन्यतया तत्फलत्वमेवं तृतीयादि वृतीनामपि आवरण तिरस्कारफलकत्वं योजनीयमित्यर्थः ।
अनावरणस्येति ।
आवरण तिरस्कारस्येत्यर्थः ।
ज्ञानमात्रमज्ञानविवर्तकं न भवति धरावाहिक द्वितीयादि ज्ञाने व्यभिचारादित्यत्र प्रकारान्तरेण परिहारं ब्रूते न्यायचन्द्रिकाकृतस्त्विति ।
नत्विति ।
न चाज्ञानान्तराणां तिरस्काराभावे एकज्ञानकालेपि तैरतिरस्कृतैर्विषयस्यावृतत्वाद्विषयानुभवा भावप्रसङ्ग इति वाच्यम् ।
प्रथमज्ञानोदये एकमेवाज्ञानं विषयावरकम् इतरेषां तदा विषयावरकत्वमेव नोपेयते अतो न त तिरस्करणापेक्षेति भावः ॥

तथा च धारावाहिक द्वितीयादि वृतीनामप्येकैकाज्ञाननाशकत्वेन साफल्यं न चैवं ज्ञानोदयेप्यावरण सम्भवाद्विषया नवभास प्रसङ्गः अवस्थारूपाण्यज्ञानानि ततत्कालकलोपलक्षितस्वरूपावरकाणि ज्ञानानि च यावत् स्वकालोपलक्षित विषयावरकाज्ञाननाशकानि तथा च किञ्चिज्ज्ञानोदये तत्कालीन विषयावरकाज्ञानस्य नाशाद्विद्यमानानामज्ञानान्तराणामन्यकाली न विषयावरक

त्वाच्च न तत्कालीनविषयावभासे काचिदनुपपतिः कारीरीफले वृष्टावासन्नसमयस्येवा ज्ञानविषये घटाटौ तत्कालस्योपलक्षणतया विषयकोटावननुप्रवेशेन सूक्ष्मतत्तत्कालभेदाविषयैर्धारावाहिकद्वितीयादि ज्ञानैरज्ञानानां निवृतावपि न काचिदनुपपतिरिति ॥

ततः किं तत्राहु ।
तथा चेति आशयमविदुषश्शङ्कामनूद्यनिराकरोति ।
न चैवमित्यादिना ।
एवं शब्दस्य प्रथमज्ञानेन आवरकाज्ञानान्तराणामतिरस्करणे सतीत्यर्थः ।
तत्तत्कालेति ।
अवस्थाज्ञानानां सर्वेषां मूलाज्ञानस्येव सर्वदाविषय चैतन्यावरकत्वं नास्ति वैयर्थ्यात् ।
किं तु किञ्चिदज्ञानं कञ्चित्कालं विषय चैतन्यमावृणोति ।
किञ्चिच्च कालान्तरे तदावृणोतीत्यनेन प्रकारेण कालविशेषैरुपलक्षित विषयचैतन्यावरकत्वं ज्ञानानामपि स्वस्वोदयकाले स्वस्वविषयावरकत्वेन प्रसक्ताज्ञाननिवर्तकत्वमित्यर्थः ।
एवमाशयमुद्वाव्य इदानीं विषयानवभासप्रसङ्गं परिहरति ।
तथा चेति ।
एकज्ञानकाले अज्ञानान्तराणामनावरकत्वे सिद्धे सतीत्यर्थः ।
तत्कालीनेति ।
किञ्चिद्ज्ञानोदय कालीनविषयस्यावरकत्वेन प्रसक्ताज्ञानस्येत्यर्थः ।
न तदिति ।
किञ्चिद्ज्ञानकालीनेत्यर्थः ।
ननु तैस्तैः कालविशेषैर्विशिष्टस्यैव

विषे यस्य ततदज्ञानावरणि यत्वमित्येवं कालविशेषाणां विशेषणतया आवरणीय कोट्यवनुप्रवेशं विहाय तेषां किमित्युपलक्षिणत्वं स्वीक्रियत इत्याशङ्क्य तथा सतिधारास्थले आवरकत्वेन प्रसक्ताज्ञान निवर्तक द्वितीयादि वृतीनामपि ततत्कालविशेषविशिष्टविषयकत्वं वाच्यम् ।
समानविषयकत्वं विना तन्निवर्तकत्वानुपपतेस्तच्च न सम्भवति क्षणभेदानामप्रत्यक्षत्वात् ।
अतस्तेषामुपलक्षणत्वमाश्रितमिति समाधानमभिप्रेत्यसमयविशेषस्योपलक्षणत्वे दृष्टान्तमाह ।
कारीरीफले वृष्टाविति ।
कारीरीनामकेष्टिफलभूता वृष्टिरिष्टि समाप्त्यतरक्षण एव वक्तव्या न तु कालान्तरे तदानीं शुप्यतस्सस्यस्य सञ्जीवने कालान्तरीय वृष्टेरनुपयोगा तथा चासन्न समयस्य वृष्टि विशेषणतया फलकोटि प्रवेशोनोपपद्यत इष्टिं विनापि समयविशेष सम्भवात् किं तु समयातरव्यावर्तकतया उपलक्षणत्वमेवाश्रितमित्यर्थः ॥

केचित्तु प्रथमज्ञाननिवर्त्यमेवाज्ञानं स्वरूपावरकं द्वितीयादि ज्ञाननिवर्त्यानि तु देशकालविशेषणान्तरविशिष्टविषयाणि अत एव सतानिश्चयरूपेऽज्ञाननिवर्तके चैत्रदर्शने सकृते चैत्रं न जानामीति स्वरूपावरणं नानुभूयते किन्त्विदानीं स कुत्रेति

न जानामीत्यादिरूपेण विशिष्टावरणमेव विस्मरणशालिनः क्वचित्सकृत् दृष्टेपि न जानामीति स्वरूपावरणं दृश्यते चेतत्र तथास्तु अन्यत्र सकृद्दृष्टे विषयाण्येवाज्ञानानि ज्ञानानि च न चैवं सति धारावाहिक द्वितीयादि ज्ञानानामज्ञान निवर्तकत्वं न स्यात् स्थूलकालविशिष्टाज्ञानस्य प्रथमज्ञानेनैव निवृतेः पूर्वापरज्ञानव्यावृतसूक्ष्मकालविशिष्टाज्ञानस्य तदविषयैर्द्वितीयादि ज्ञानैर्निवृती योगादिति वाच्यम् ॥

धारावहनस्थले द्वितीयादि वृतीनामावरणाभिभावकत्वं न स्यादित्याक्षेप एव परिहारं त्रेधादर्शयति ।
केचित्विति ।
प्रथमं वस्तुगतिमाह ।
प्रथमज्ञानेति ।
उक्तव्यवस्थायां प्रमाणत्वेनानुभवं दर्शयति ।
अत एवेति ।
उक्त विभागान्युपगमादेवेत्यर्थः ।
ननूक्तविभागो न सिध्यति क्वचित्सकृद्दृष्टेपि वस्तुति पूर्ववत्स्वरूपावरणानुभवादित्याशङ्क्याह ।
विस्मरणशालिन इति ।
तत्र तथास्त्विति पुनः स्वरूपावरणानुभवस्थले द्वितीयादि ज्ञाननिवर्त्यमप्यज्ञानं स्वरूपावरकमस्त्वित्यर्थः ।
तथा च उक्त विभाग औत्सर्गिक इति भावः ।
अन्यत्रेति

विस्मरणाभावस्थल इत्यर्थः ।
नन्वज्ञानानां विशिष्टविषयकत्वे तेषामनिवृति प्रसङ्गः सकृद्दृष्टे वस्तुनि द्वितीयादि ज्ञानानामपि प्रथमज्ञानवत्स्वरूपमात्र विषयकत्वेन तत्समानविषयकत्वरहितानां तन्निवर्तकत्वानुपपतेरिति नेत्याह ।
ज्ञानानि चेति ।
सकृद्दृष्टे विषये ज्ञानान्यपि चैत्र इदानीमत्रास्त इत्याकाराणि सन्ति विशिष्टविषयाण्येवेति स्वीकारान्नोक्त दोष इति भावः ननु ज्ञानानां विशिष्टविषयकत्वं धारास्थले द्वितीयादि वृतिषु व्यभिचारपरिहारार्थं हि कल्प्यते ।
तथा च तत्र ज्ञानानां किं घटिकार्ध घटिकाद्यात्मकस्थूलकालविशिष्टघटादि विषयकत्वं विवक्षितं किं वा क्षणात्मक सूक्ष्मकालविशिष्टघटादि विषयकत्वं विवक्षितमिति विकल्पं मनसि निधाय उभयथापि धारास्थले द्वितीयादि वृतिषु व्यभिचारतादवस्थ्यमिति शङ्कते ।
न चैवं सतीति ।
द्वितीयादि ज्ञानानां तन्निवर्त्याज्ञानानां च उत्सर्गतो विशिष्टविषयकत्वे सतीत्यर्थः ।
प्रथमज्ञानेनैवेति ।
स्थूलकालविशिष्टविषयकेणेति शेषः पूर्वापरेति ।
धारास्थले हि ज्ञानानि क्षणस्थितिकानि ततश्च पूर्वापरज्ञानकालेभ्यो व्यावृताये सूक्ष्मकालाः क्षणात्मकास्तैर्विशिष्टस्य विषयस्थावरकं यदज्ञानं तस्येत्यर्थः ।
तदविषयैरिति सूक्ष्मकालविशिष्टाविषयकैरित्यर्थः ।

धारावहनस्थले प्रथमोत्पन्नाया एव वृतेस्तावत्कालावस्थायित्व सम्भवेन वृतिभेदानभ्युपगमात्तदभ्युपगमेपि

स्थूलकालावस्थापि पञ्चषट्वृतिरूपत्वं सम्भवेन परस्परव्यावृतस्थूलकालादि विशेषणभेदविषयत्वोपपतेः ।
प्रतिक्षणोद्यदनेकवृतिसन्तानरूपत्वाभ्युपगमेपि द्वितीयादि वृतीनामधिगतार्थमात्रविषयतया प्रामाण्याभावेनावरणानिवर्तकत्वेप्यहानेश्च ।
न हि विषयावाधमात्रं प्रामाण्यं प्रागवगतानधिगतयोः पर्वततद्वृतिपावकयोरनुमिति विषययोरबाधस्याविशेषेणोभयत्राप्यनुमितेः प्रामाण्यप्रसङ्गात् ।
न चेष्टापतिः वह्नावनुमितिः प्रमाणमिति वत्यर्वतेप्यनुमितिः प्रमाणमिति व्यवहारादर्शनात् ॥

यत्र एकस्मिन्नेव श्रीमूर्त्यादौ दीर्घकालनैरन्तर्येण स्फुरणमस्ति तत्र श्रीमूर्त्यादि गोचरवृतिरैकैव तद्भेदे मानाभावात् ।
सिद्धान्ते वृतेः क्षणस्थितिकत्वानभ्युपगमात् ।
तथा च न तत्र व्यभिचारशङ्केत्याह ।
धारावहनस्थल इति ।
ननु तत्र वृतेरेकत्वे धारावहनत्व प्रसिद्धि विरोधः एकस्यान्तदसम्भवात् ।
ध्यानसमाध्योरपि उक्तरीत्या

एकवृतिरूपत्वापतौतयोः प्रत्ययसन्तति रूपत्वप्रतिपादक भाष्यादि विरोध प्रसङ्गाच्चेत्याशङ्क्यधारायाः अनेकवृतिरूपत्वमङ्गीकृत्यव्यभिचारं परिहरति ।
तदभ्युपगमेपीति ।
सम्भवेनेति ।
धाराया इति शेषः ।
उपपतैरिति ।
द्वितीयादि वृतीनामज्ञानानिवर्तकत्व दोषो नास्तीति शेषः धारावाहकवृतीनां न्यायमत इव क्षणस्थितिकत्वमुपेत्यापि व्यभिचारं परिहरति ।
प्रतिक्षणोद्यदिति प्रतिक्षणमुद्यन्तः अनैकाश्च यावृतयः तत्सन्तानेत्वर्थः ।
अभ्युपगमेपीति ।
धाराया इति शेषः अहानेश्चेति ।
ज्ञानमज्ञान निवर्तकमिति नियमभङ्गरूपायाः हानेरभावादित्यर्थः ।
हान्याभावे हेतुमाह ।
प्रासाण्याभावेनेति ।
तत्र हेतुमाह ।
अधिगतार्थमात्रेति ।
अनधिगतार्थ विषयकत्वाभावो मात्रपदार्थः ।
तथा च द्वितायादि वृतीनां प्रमात्वं नास्ति स्मृति वदधिगतार्थ मात्रविषयकत्वादित्यर्थः ।
नन्वनधिगतावाधितार्थानुभवत्वं प्रमात्वं न भवति ।
अवाधितानुभव पदव्यावृत्ययोर्भुमस्मृत्योरिवानधिगतपदव्यावर्त्या भावा तथा चावाधित्वार्थानुभवत्व मात्रं प्रमात्वं तच्च द्वितीयादि वृतिष्वक्षतमिति तत्र नियमभङ्गरूपाहानिः स्यादैवेति नेत्याह ।
नहीति ।
प्रामाण्यमित्यनन्तरं तथा सतीति शेषः नैयायिकश्शङ्कते ।
न चेष्टापतिरिति ।
इष्टापतिरिति ।
न चेति सम्बन्धः व्यवहारादर्शनादिति ।
तथा च प्रामाण्याप्रामाण्यव्यवस्थायाः व्यवहारानुसारित्वादनुमितेः पर्वतांशे प्रमात्वाभावेनालक्ष्यत्वे सिद्धे पर्वतांशानुमितौ प्रमात्व लक्षणस्याति व्याप्ति परिहारायानधिगतत्वविशेषणं

तल्लक्षणेदेयमेव ।
ततश्च धारा द्वितीयादि वृतीनां न प्रामाण्यमिति भावः ॥

विवरणे साक्षिसिद्धस्याज्ञानस्याभाव व्यावृति प्रत्यायनार्थानुमानादि विषयत्वेपि प्रमाणावेद्यत्वोक्तेश्च तस्मा द्वितीयादि वृतीनां प्रामाण्याभावादुपासनादि वृतीनामिवाज्ञानानिवर्तकत्वेपि न हानिः प्रामाणवृतीनामेव तन्निवर्तकत्वाभ्युपगमात् ॥

अज्ञातत्वस्य प्रमालक्षणे प्रवेशोस्तीत्यत्र हेत्वन्तरमाह ।
विवरण इति ।
विवरणे अज्ञानस्य प्रमाणावेद्यत्वोक्तेश्चेति सम्बन्धः ।
अत्रानुमानपदमनुमिति परं प्रमाणपदमपि प्रसिति परं प्रमालक्षणस्य प्रकृत्वत्वादिति बोध्यं नन्वज्ञानस्यानुमिति शाब्दार्थापतिरूपवृतिविषयत्वे कथं तस्य प्रमाणावेद्यत्वमत आह ।
साक्षिसिद्धस्येति ।
अज्ञोहमित्यनुभवरूपेणसाक्षिणाऽज्ञानस्वरूपस्य ज्ञातत्वादज्ञानानुमित्यादेरज्ञानस्वरूपे विषये अज्ञातत्व घटितप्रमात्वं नास्तीति मत्वाप्रमाणावेद्यत्वं तस्योक्तम् ।
न च साक्षिण एव प्रमाणत्वात्कथं सामान्यतः प्रमाणावेद्यत्वमुक्तमिति वाच्यम् ।
साक्ष्यतिरिक्त प्रमाणावेद्यत्वस्यैव विवक्षितत्वात् ।
साक्षिणोतित्यत्वेन प्रमाकरणा जन्मतया पराभिमतेश्वर ज्ञानवत्साक्षिणः

प्रमाप्रमाबहिर्भूतत्वेन प्रमाणत्वाभावाद्वा तदवेद्यत्व वचनमिति भावः ।
ननु साक्षिप्रत्यक्षसिद्धं चेदज्ञानं किमर्थं तर्हि तत्रानुमानाद्युपन्यस्यते तत्राह ।
अभाव व्यावृतीति ।
अज्ञानस्य पराभिमताज्ञानादभावरूपात् या व्यावृतिस्तत्प्रत्यायनमर्थः प्रयोजनं येषामनुमानादीनान्तानि तथेत्यर्थः ।
एतदुक्तं भवति ।
अहमज्ञ उभ्यनुभवसिद्धमज्ञानं भावरूपमिति सिद्धान्तिनः ।
तदा न प्रागभावरूपमिति वैशेषिकादयः ततश्चानुमानादिभिरज्ञानस्याभाव प्रतियोगिक भेदस्साध्यत इति न तेषां वैयर्थ्यम् ।
न च तस्य भावरूपत्व साधनेना किं लभ्यत इति वाच्यम् ।
मायां तु प्रकृतिं विद्यादित्यादि शास्त्रसिद्धस्य प्रपञ्चपरिणाम्मुपादानत्वस्य सिद्धेस्तत्साधनफलत्वात् ।
तस्मादिति ।
अनधिगतत्व घटित प्रमालक्षणा भावादित्यर्थः ।
उपासनादि वृतीनामिवेति ।
उपासनारूपावृतिर्नज्ञानं कॢप्त तत्कारणाजन्यत्वात् ।
मनसो ज्ञानकरणत्वस्य निरस्तत्वान्निरशिष्यमाणत्वाच्च किं तु गमनादिवत्क्रियारूपा पुरुष कृति साध्यत्वा तस्मान्नोपास्य स्वरूपाज्ञाननिवर्तिकामवमिछाद्वेषादि वृतयोपि न स्वविषयाज्ञाननिवीर्तकाः ज्ञानरूपत्वाभावात् ।
द्वितीयादि वृतीनां तु स्मृतिवद्ज्ञाअनरूपत्वेपि नाज्ञान निवर्तकत्वमुपेयते प्रमात्वाभावादित्यर्थः ।
ननु कथं न हानिस्तासां प्रमात्वाभावेपि ज्ञानत्वाभ्युपगमेन ज्ञानमात्रमज्ञान निवर्तकमितिति यमस्य व्यभिचाररूपहानेरावश्यकत्वादित्याशङ्क्याह ।
प्रमाणवृतीनामेवेति

नत्वधिगतार्थमात्रगोचरवृतीनामपीत्येव कारार्थः ।
तथा च ज्ञानमात्रमज्ञाननिवर्तकमिति नियमानाङ्गी क्रियते येनोक्तदोशः स्यादिति भावः अभ्युपगमादित्यनन्तरम् इत्याहुरिति शेषः केचित्वित्युपक्रमात् ॥

ननु नायमपि नियमः परोक्षवृतेर्नियमेनाज्ञानानिवर्तकत्वादिति चेत् ।
अत्र केचिदाहुः द्विविधं विषयावरकमज्ञानम् ।
एकं विषयाश्रितं रज्वादिविक्षेपोपादानभूतं कार्यकल्प्यं पुरुषाश्रितमन्यत् ।
विषयमहं न जानामीत्यानुभविकं पुरुषाश्रितस्य विषयसम्भिन्नविक्षेपोपादानत्वासम्भवेन विषयाश्रितस्य विषयमहं न जानामीति साक्षिरूपप्रकाशसंसर्गायोगेन द्विविधस्याप्यावश्यकत्वात् ।
एवं च परोक्षस्थले वृतेर्निर्गमनाभावात् ।
दूरस्थवृक्षे आप्तवाक्यात् परिमाणविषावगमेपि तद्विपरित परिमाणविक्षेपदर्शनाच्च विषयगताज्ञानानि वृतावपि पुरुषगताज्ञाननिवृतिरस्त्येव

प्रमामात्रमज्ञाननिवर्तकमिति नियमस्यापि व्यभिचारं शङ्कते ।
नन्विति ।
परोक्षज्ञानस्यापि तन्निवर्तकत्व सत्वान्न व्यभिचार इति वक्तुमज्ञानस्य द्वैविध्यमाह ।
द्विविधमित्यादिना ।
रज्वादीति रज्वादेर्यो विक्षेपः सर्पादिरूपो विवर्तः ।
तदुपादानभूतमित्यर्थः ।
कार्यकल्प्यमिति ।
विक्षेपाख्यकार्यानुपपति कल्प्यं न त्वनुभव सिद्धमित्यर्थः ।
ननु रज्वादि गताज्ञानस्य रजुं न जानामीत्यनुभवसिद्धत्वात् ।
कथं तस्य कार्यैक कल्प्यत्वमित्याशङ्क्यानुभवस्य विषयगताज्ञानं न विषय इत्याह ।
अन्यदिति ।
अत्र विषयावरणमज्ञानं द्विविधम् ।
एकं विषयाश्रितमन्यत्पुरुषाश्रितमिति सम्बन्धः तथा च विषयाश्रितं स प्रमाणं प्रदर्श्य पुरुषाश्रितं स प्रमाणं दर्शयतीति वा अन्यदित्यस्यावतरणं बोध्यम् ।
नन्वेकेनैवाज्ञानेन सर्पादि विक्षेपस्य न जानामीत्यनुभवस्य च सिद्धेः ।
किम्मज्ञानद्वैविध्येन अत आह ।
पुरुषाश्रितस्येति विषयोरज्वादिरधिष्ठानं तत्सम्भिन्नो विषयतादात्म्यापन्नो यो विक्षेपस्तदुपाधानत्वासम्भवेनेत्यर्थः ।
न ज्ञानामीत्याकारकोपस्साक्षीरूपः प्रकाशस्तत्संसर्गायोगेनेत्यर्थः ।
इदानीं व्यभिचारं परिहरति ।
एवं चेति ।
अज्ञानद्वैविध्ये सतीत्यर्थः ।
एवं च परोक्षस्थले विषयगताज्ञानानिवृतावपि पुरुषगताज्ञाननिवृतिरस्त्येवेति सम्बन्धः ।
तथा च न व्यभिचार इति भावः ।
परोज्ञानस्य विषयगताज्ञाननिवर्तकत्वाभावे हेतुद्वयमाह ।
वृतेरित्यादिना ।
निर्गमना भावादिति ।

विषयचैतन्यसंसृष्टाया एवतेतेर्विषयचैतन्यगताज्ञान निवर्तकत्वस्य वक्षामाणतया निर्गमनाभावे वृतिविषय चैतन्य संसर्गो न सिध्यतीति भावः ।
तद्विपरीतेति ।
दूरे दृश्यमानो वृक्षः सन्निहितवृक्ष इव महानित्याप्तवाक्यजन्य परोक्षज्ञानविषयभूताद्रदूरस्थवृक्षगता तस्मात्परिमाणविशेषाद्विपरीतो यः परिमाणरूपविक्षेप विशेषः तस्य दर्शनादित्यर्थः ।
यदि परोक्ष ज्ञानं रिषयगता ज्ञाननिवर्तकं स्या तदाप्तवाक्यजन्यावगमेन परिमाणविशेषाज्ञाननिवृत्यापत्याविपरीत परिमाणात्मक विक्षेपोत्यन्निर्मस्यात् ।
उपादानाभावादिति भावः ॥

शास्त्रार्थं न जानामीत्यनुभूताज्ञानस्य तदुपदेशानन्तरं निवृत्यनुभवात् ।
अत एवानुमेयादौ सुषुप्ति व्यावृतिरिति विवरणस्य तद्विषयाज्ञाननिवृतिरर्थ इत्युक्तं तत्वदीपने इति ।
अन्ये तु नयनपटलं वत्पुरुषाश्रितमेवाज्ञानं विषयावरणं न तदतिरेकेण विषयगताज्ञाने प्रमाणमस्ति ।
न च पुरुषाश्रितस्य विषयं गतविक्षेप परिणामित्वं न सम्भवति तत्सम्भवे वा दूरस्थवृक्षपरिमाणे परोक्ष

ज्ञानादज्ञाननिवृतौ विपरीतपरिमाण विक्षेपो न सम्भवतीति वाच्यम् ॥

परोक्षज्ञानेन पुरुषगता ज्ञाननिवृतौ हेतुमाह ।
शास्त्रार्थमिति ।
शास्त्रार्थं न जानामित्यनेन प्रकारेण यच्छास्त्रार्थाज्ञानमनुभूतं तस्य शास्त्रार्थोपदेशानन्नतरं शास्त्रार्थाज्ञानमिदानीं निवृतमिति निवृतिरनुभूयते ।
तत्र शास्त्रार्थो द्विविधः धर्मरूपो ब्रह्मरूपश्च धर्मरूपशास्त्रार्थे उपदेश जन्यज्ञानं परोक्षमेव न तु कदाचिदध्य परोक्षं तस्य साक्षात्कारायोग्यत्वा तथा च तत्र विषयगताज्ञाननिवृति प्रसक्तिरेव नास्तीति पुरुषगता ज्ञानमेव निवर्तते इति वक्तव्यम् ।
इतरथा तन्निवृत्यनुभवविरोधात् ब्रह्मरूपे च शास्त्रार्थे ।
उपदेश जन्यज्ञानं परोक्षं तावन्मात्रान्नविषयावरकं मूलाज्ञानं विषयगतं निवर्तते मननादि विधिवैयर्थ्य प्रसङ्गात् ।
अतः पुरुषगताज्ञानमेव निवर्तत इति वक्तव्यमन्यथा तत्रापि तन्निवृत्यनुभवविराधादेवेतिभावः ।
परोक्षज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वे विवरणादि सम्मति आह ।
अत एवेति ।
उक्तानुभव बलादेवेत्यर्थः ।
तद्विषयेत्यत्र तत्पदमनुमेयादि परं सुषुप्तिपदमज्ञान परं व्यावृति पदं निवृति परमिति व्याख्यातं तत्वदीपने ।
तथा च अनुमेयादौ विषयगता ज्ञाननिवृत्यभावस्य वक्ष्यमाणतया तत्र पुरुषगताज्ञाननिवृतिरनुमित्यादि परोक्षज्ञानेन जायत

इत्ययमर्थस्तत्र विवक्षित इति प्रतीयते इत्यर्थः ।
अज्ञानद्वैविध्याभावेपि प्रमामात्रमज्ञाननिवर्तकमिति नियमस्य न व्यभिचार इति मतं दर्शयति ।
अन्येत्विति ।
पुरुषगताज्ञानापेक्षव्या अन्यद्विषयगतमज्ञानं किं विषयावरणार्थमुपेयते ।
किं वा शुक्तिरजतादि विक्षेपोत्यत्यर्थं नाद्य इत्याह ।
नयनपटलवदिति ।
नयनगतकाचादिवदित्यर्थः ।
न द्वितीय इत्याह ।
न तदतिरेकेणेति ।
विषयगताज्ञानाभावेपि वक्ष्यमाण विधया विक्षेपोत्पति सम्भवादिति भावः ।
प्रमाणाभवोऽ असिद्ध इति शङ्कते ।
न चेति ।
न सम्भवतीति ।
पुरुषगताज्ञानस्य शुक्त्याद्यवछिन्नचैतन्यगतसत्वा भावादिति भावः ।
पुरुषगतस्यैवाज्ञानस्य विषयगतविक्षेपोपादानत्वे दोषमाह ।
तत् सम्भवेवेति ।
पुरुषगताज्ञानस्य विषयगतविक्षेप परिणामित्वं तच्छब्दार्थः ।
न सम्भवतीति ।
विषयगताज्ञानस्या नभ्युपगमात्पुरुषगताज्ञानस्य च आप्नोपदेशजन्य परोक्षज्ञानेन निवृतत्वाच्चेति भावः ॥

वाचस्पतिमते सर्वस्य प्रपञ्चस्य जीवाश्रिताज्ञानविषयीकृत ब्रह्मविवर्तत्वेन तद्वच्छुक्तिरजतादेः पुरुषाश्रिताज्ञानविषयीकृत ब्रह्मविवर्तत्वोपपतेः ।
परोक्षवृत्यैकावस्थानिवृतावप्यवस्थान्तरेण

विपरीत परिमाणविक्षेपोपपतेश्चेत्याहुः ।
अपरे तु शुक्तिरजतादि परिणामोपपत्याञ्जस्याद्विषयावगुण्ठन पटवद्विषयगतमेवाज्ञानं तदावरणम् ॥

आद्यं दोषं परिहरति ।
वाचस्पतिमत इति ।
शुक्तिरजतादि विक्षेपस्याज्ञान परिणामत्वपक्षे अज्ञानस्य विषयचैतन्यगतत्वं वक्तव्यं तस्याज्ञानपरिणामत्वानङ्गीकार पक्षे तु तस्य विषय चैतन्यगतत्वं नापेक्षितमिति भावः ।
दार्ष्टान्तिके ब्रह्मपदं शुक्त्याद्यवछिन्न चैतन्यरूप ब्रह्मपरं न तु पूर्णब्रह्मपरम् अवछिन्नचैतन्यस्यैव शुक्तिरजताद्यधिष्ठानत्वोपगमादिति भावः विपरीतपरीमाणरूपो विक्षेपो न सम्भवतीत्विद्वितीयं दोषं परिहरति ।
परोक्ष वृत्येति ।
परोक्षज्ञानादज्ञाननिवृतिर्यथा अनुभूयते ।
तथा उदाहृतस्थले सत्यपि परोक्षज्ञाने विपरीत परिमाणोत्पतिरनुभूयते तथा चानुभवद्वयानुरोधेन पुरुषाश्रितस्यैव वा ज्ञानस्य विषयावरकस्य एकदेशमपरोक्षज्ञानेन विवर्तत एकदेशान्तरमनुवर्तत इति कल्प्यते न त्वज्ञानहैविध्यमुपगम्यने गौरवादिति भावः ।
अवस्थान्तरेणेत्यनन्तरं पुरुषाश्रिताज्ञानस्यैवेति शेषः वस्तु तस्तु परोक्षज्ञाननिवर्तकत्वमतेपि प्रतिवेधरहित मेघ परोक्षज्ञानमज्ञाननिवर्तकं

प्रकृत च भ्रमानुरोधेन दूरत्वादि देश प्रतिवद्धत्वादाप्तवाक्यजन्यमपि ज्ञानं पुरुषगताज्ञाननिवर्तकं न भवति ।
अतो न विपरीत परिमाणोन्यनुपपति शङ्कावकाशः न चतुथ सत्याप्तोपदेशानन्तरं दूरस्थ वृक्षगत परिमाणविशेषननानामित्यनुभवापतिरिति वाच्यम् ।
सतानिश्चयरूपपरोक्ष ज्ञानस्य सत्यप्यज्ञाने तदनुभवप्रतिबन्धकत्वोपपतेर्न च प्रमामात्रमज्ञाननिवर्तकमिति नियमस्य प्रतिवदध परोक्षप्रमायां व्यभिचार इति वाच्यम् ।
अप्रतिवद्धस्य प्रमाविशेषणत्वोपपतेरिति बोध्यम् ।
एवमप्रतिवद्ध प्रमामात्रमज्ञाननिवर्तकमिति नियममनुसृत्य तदव्यभिचाराय परोक्षज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वमुपयादितमिदानिं तथा नियमो नास्ति किन्तु प्रतिवद्धापरोक्षज्ञानमेवाज्ञाननिवर्तकमतो न परोक्षज्ञान व्यभिचार शङ्केति मतमवतारयति ।
अपरेत्विति ।
लोके घटादेर्मृदादि ।
परिणाम्मत्वस्य प्रसिद्धत्वा तद्वत् शुक्तिरजतादेरपि परिणामत्वं सिध्यति तत्परिणामि चान्वयव्यतिरेकाभ्यां परिशेष सहकृतान्यामज्ञानमेव सिध्यति शुक्त्यादेः ।
प्रातिभासिक रजतादि परिणामित्वा सम्भवादज्ञानस्य च विषयचैतन्यगतस्य यथा रजता ॥

न च तथा सत्यज्ञानस्यान्तःकरणोपहित साक्ष्यसंसर्गेण ततः प्रकाशानुपपतिः

परोक्षवृतिनिवर्त्यत्वासम्भवश्च दोष इति वाच्यम् ।
अवस्थारूपाज्ञानस्य साक्ष्यं संसर्गेपि तत्संसृष्टमूलाज्ञानस्यैव शुक्तिमहं न जानामीति प्रकाशोपपतेः ।
शुक्त्यादेरपि मूलाज्ञानविषयचैतन्याभिन्नतया तद्विषयत्वानुभवाविरोधात् ।
विवरणादिषु मूलाज्ञानसाधन प्रसङ्ग एव इदमहं न जानामीति प्रत्यक्ष प्रमाणोपदर्शनाच्च ॥

दि विक्षेपपरिणामित्वमाञ्जस्येनोपपद्यते न तथा पुरुषाश्रितस्योपपद्यते अतस्तदुपपत्याञ्जस्यनुरोधेन विषयगतमेवावस्थारूपमज्ञानमास्थेयं न तु पुरुषगतमप्यवस्थारूपमज्ञानान्तरी वैयर्थ्यात् ।
मानाभावाच्चेति भावः ।
यद्यपि पुरुषाश्रितस्याप्यज्ञानस्य पुरुषमपरित्यज्यैव दीर्घप्रभान्यायेन वृतिद्वाराबहिर्निगत्यविषयचैतन्यमाश्रितस्य रजतादि परिणामित्वमुपपद्यते तथापि सा उपपतिर्नाजसी मूलाज्ञानवदवस्थाज्ञानस्यापि निष्क्रियत्वेन प्रभान्यायानवतारादित्यभिप्रेत्परिणामोपपत्याञ्जस्यादित्युक्तम् ।
तथा सतीति ।
विषयावरकाज्ञानस्य विषयगतत्वे सत्वे सतीत्यर्थः ।
तत इति ।
पञ्चमी साक्षिण

इत्यर्थः ।
असम्भवश्चेति ।
परोक्षवृतेर्विषयदेशे निर्गमनाभावादिति भावः आद्यदोषं परिहरति अवस्थारूपाज्ञानस्येति ।
शुक्तिं न जानामीत्याद्यनुभवस्य नावस्थाज्ञानं विषयगतं विषयः किं तु मूलाज्ञानं तस्यैव साक्षिसंसृष्टत्वादित्यर्थः ।
ननु मूलाज्ञानस्य ब्रह्मविषयकत्वात् कथं तस्य शुक्तिविषयकत्वानुभवः सम्भवति ।
अवस्थाऽज्ञानस्य वा कथं शुक्तिविषयकत्वानुभवस्सम्भवति ।
तस्यापि शुक्त्यवछिन्नचैतन्यमात्रविषयकत्वात् ।
शुक्तेरवस्थाऽज्ञानविषयचैतन्य तादात्म्येन शुक्तिविषयकत्वानुभवो न विरुध्यत इति चेतुल्यमुतरमित्यभिप्रेत्याह ।
शुक्त्यादेरपीति ।
अभिन्नतयेति ।
जडमात्रस्य मूलाज्ञानविषयचैतन्येध्यस्ततया शुक्त्यादेरपि ततादात्म्यरूपं तदभिन्नत्वमस्तीति भावः ।
शुक्तिं न जानामीत्याद्यनुभवस्य मूलाज्ञनविषयकत्वे विवरणादि सम्मतिमाह ।
विवरणादिष्विति ।
ननु मूलाज्ञानसाधनप्रकरणेऽ अहमज्ञ इत्याकरो योनुभवः प्रदर्शितस्स एव मूलाज्ञान साधक ।
इदमहं न जानामीत्यनुभवस्तु अवस्थाज्ञान विषयक एव न च प्रकरणविरोधश्शङ्कनीयः शुक्तिरजतादि लक्षणपरिणामोपपते ये अवस्थाज्ञानस्यापि साधनीयत्वेन मूलाज्ञानसाधनप्रकरणेपि प्रसङ्गा तत्साधनोपपतेः ।
यथाद्रदं न जानामीत्यनुभवस्ततद्विषयावछिन्न-

चैतन्याऽज्ञानगोचरः एव महमज्ञस्तत्वं न जानामीत्यनुभवो मूलाज्ञानगोचर इति दृष्टान्तविध ॥

अहमज्ञ इति सामान्यतोऽज्ञानानुभव एव मूलाज्ञानविषयः शुक्तिमहं न जानामीत्यादि विषयविशेषालिङ्गिता ज्ञानानुभवस्त्ववस्थाज्ञानविषय इति विशेषाभ्युपगमेपि अवस्था अवस्थावतोरभेदेन मूलाज्ञानस्य साक्षिसंसर्गाद्वा साक्षिविषयचैतन्ययोर्वास्तवैक्याद्वा विषयगतस्याप्यवस्थाज्ञानस्य साक्षिविषयत्वोपपतेः परोक्षज्ञानस्याज्ञानानिवर्तकत्वेपि ततस्तन्निवृत्यनुभवस्य सतानिश्चयरूपपक्षवृतिप्रतिबन्धक प्रयुक्ता ननुभवनिबन्धनभ्रान्तित्वोपपतेरपररोक्षज्ञानस्यैवा- ज्ञाननिवर्तकत्व नियमाभ्युपगमादित्याहुः ।
ननु नायमपि नियमः अविद्याहङ्कार सुखदुःखादि तद्धर्म प्रत्यक्षस्याज्ञान निवर्तकत्वानभ्युपगमादिति चेत्

न अविद्यादि प्रत्यक्षस्य साक्षिरूपत्वेन वृतिरूपापरोक्षज्ञानस्यावरणं निवर्तकत्वनियमानपायात् ॥

या मूलाज्ञानसाधनप्रस्तावेपि विषयविशेषालिङ्गिताज्ञानानुभव प्रदर्शनोपपतेश्च तस्मादिदं न जानामीत्याद्यनुभवानां मूलाज्ञानविषयकत्वे प्रमाणाभावदवस्थाज्ञानविषयकत्वस्यैव तत्साधनार्थतया वक्तव्यत्वाच्च तस्य विषयगतत्वे सिद्धे साक्षिसंसर्गाभावान्न तदनुभवस्सम्भवतीत्याशयवती शङ्कामनुवदति ।
अहमज्ञ इतिति ।
विषयगताज्ञानस्य साक्षिणा सहसाक्षात्सम्बन्धाभावेपि परम्परासम्बन्ध सम्भवान्नतदनुभवानुपपतिरिति परिहरति ।
अवस्थावस्थावतोरिति ।
अभेदेनेति ।
तादात्म्यमभेदः ।
तथा च साक्षिसंसृष्टमूलाज्ञानावस्थात्वाद्विषयगता ज्ञानस्य मूलाज्ञानद्वारा साक्षि संसर्ग इत्यर्थः ।
साक्षीति ।
साक्षि चैतन्यस्यावस्थाज्ञानाश्रयविषयचैतन्यस्य च वस्तुत एकत्वाद्धस्ततस्साक्ष्यभिन्नचैतन्याश्रित तं साक्षिणा सह विषयगताज्ञानस्य संसर्ग इत्यर्थः ।
यदुक्तं परोक्षववृतौ व्यभिचारादिति ।
तन्नाऽपरोक्षज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वाभ्युपगमेन तथा नियमानभ्युपगमा तथा नियमे ह्यभ्युपगमे परौक्षवृतौ व्यभिचारदोषो भवेत् ।
ननु तर्हि शास्त्रार्थं

न जानामीत्यनुभूताज्ञानस्य तदुपदेशानन्तरं तन्निवृत्यनुभवविरोध इति नेत्याह ।
परोक्षज्ञानस्येति ।
तत इति ।
परोक्षज्ञानादित्यर्थः भ्रान्तित्वोपपतेरिति ।
न चात्र बाधकाभावात् कथं भ्रान्तित्व कल्पनमिति वाच्यम् ।
विषयगताज्ञानापेक्षया पुरुषगतानन्तावस्थाज्ञानान्तरकल्पना गौरवस्य बाधकस्य सत्वादिति भावः ।
कथं तर्हि प्रमाणवृतीनां तन्निवर्तकत्वाभ्युपगमस्तत्राह ।
अपरोक्षज्ञानस्यैवेति ।
न तु परोक्षज्ञानसाधारणप्रमाणज्ञानमात्रस्यातो न परोक्षज्ञाने व्यभिचार इत्येव काराभिप्रायः ।
तद्धर्मेति ।
तच्छब्दोहङ्कारपरः अनभ्युपगमादिति ।
अविद्याहङ्कारादीनां स्वसताकालेभन नियमेन तेषामावरणानङ्गीकारादित्यर्थः ।
नियमस्य सङ्कोचं वदन् परिहरति नेति ॥

अथ कोयं साक्षी जीवातिरेकेण व्यवह्रियते ।
अत्रोक्तं कूटस्थ दीपे ।
देहद्वयाधिष्टानभूतं कूटस्थचैतन्यं स्वावछेदकस्य देहद्वयस्य साक्षादीक्षणान्निर्विकारत्वाच्च साक्षीत्युच्यते लौकेपि ह्यौदासीन्यबोधाभ्यामेव साक्षित्वं प्रसिद्धं यद्यपि जीवस्य वृतयः सन्ति देहद्वयनासिकास्तथापि ॥

सुखादि धर्मिणोहङ्कारस्य साक्षिप्रत्यक्षविषयत्वोक्त्या अहमर्थजीवापेक्षयाभिन्नस्तत्साक्षीनिर्दिष्टः सुखादि धर्मिणोहङ्कारस्यैव लोके जीवत्व प्रसिद्धेस्तथा च योर्यजीवभिन्न साक्षी व्यवह्रियते स नास्ति मानाभावादित्याक्षिपति ।
अथेति ।
यस्साक्षीजीवातिरेकेण व्यवह्रियते ।
अयं क इति सम्बन्धः किं शब्दो आक्षेपार्थः ।
निर्विकारत्वाच्चेति ननु द्रष्टृत्वं दृष्टिक्रियाकर्तृत्वं निर्विकारत्वं च कर्तृत्वादि विकारराहित्यं तथा च तयोः परस्परविरोध इति चेन्न दृष्टिस्वरूप एव कूटस्थे तत्कर्तृत्वस्य साक्षाद्द्रष्टरि सञ्ज्ञायामिति सूत्रानुसारेण साक्षिशब्दात्प्रतीतस्य सवितरि प्रकाशात्मके प्रकाशत इति प्रकाश कर्तृत्ववदुपचारमात्रत्वात्साक्षात्पदाद्द्रष्टयार्थे इतिः प्रत्ययो भवति साक्षिपदस्य सञ्ज्ञात्व इति सूत्रार्थः ।
ननु साक्षिपदात् साक्षिलक्षणं बोद्धत्वमात्रं प्रतीयते न तु निर्विकारश्यमौदासीन्यमपि तत्कथं साक्षिलक्षणे निर्विकारत्वमपि प्रक्षिप्यते ।
तत्राह ।
लोकेपि हीति ।
अपिशब्दव्याख्यानमवधारणं तच्च औदासीन्य बोद्धत्वयोः प्रत्येकं लक्षणत्व शङ्का व्यवछेदार्थं हि शब्दव्याख्यानं प्रसिद्धपदं लोके हि

द्वयोर्विवदमानयोस्सतोस्ताभ्यामन्यस्तयोर्विवादस्यापरोक्षतया वोद्धा उदासीनश्च यो भवतिऽसस्साक्षीत्युच्यते ।
अतः उदासीनत्वविशेषणमावश्यकम् औदासीन्यमात्रमुक्त विवादस्थले स्तम्भादेरप्यस्तीति तद्धारणाय बोद्धत्व विशेषणमिति मन्तव्यं स्थूलसूक्ष्मात्मक देहद्वयावछिन्नं स्वावछेदकहद्वय भासकचैतन्यं साक्षीति यदुक्तम् ।
न तत्सम्भवति ।
तथा भूतचैतन्ये मानाभावात् ।
न च तदभाव देह द्वयावभासा सिद्धिरिति वाच्यम् ।
प्रकाशात्मकान्तःकरणवृतिभिरेव तत्सिद्धेरिति मत्वाशङ्कते ।
यद्यपीति ।
जीवपदमहङ्कारात्मकान्तःकरणपरन्तित्य चैतन्यस्यानङ्गीकारपक्षे जडाहङ्कारातिरिक्त जीवाभावात् ।
वृतीनामन्तःकरणपरिणामतायाः कामः सङ्कल्प इत्यादि श्रुति सिद्धत्वाच्चेति बोध्यं वृतीनां दीपादिवत्प्रकाशात्मकत्वेपि तासां जडत्वाद्देहद्वयाभासकत्वं न सम्भवति स्वप्रकाशनित्यचैतन्याभ्युपगमे तु तत्प्रतिबिम्बयुक्तानां तासां देहद्वयानुभवरूपत्वं सम्भवति अतस्तादृश चैतन्यमुपेयमित्यभिप्रायेणाह तथापीति ॥

सर्वतः प्रसृतेन स्वावछिन्नेन कूटस्थ चैतन्येनेषत्सदाभास्यमेवदेत्वद्वयं जीवचैतन्य

रूप प्रतिबिम्ब गर्भान्तःकरणाद्धिछिद्य विछिद्योद्गछद्भिर्वृतिर्ज्ञानैर्भास्यते ।
अन्तरालकाले तु सहवृत्यभावैः कूटस्थ चैतन्येनैवभास्यते ।
अत एवाहङ्कारादीनां सर्वदाप्रकाश संसर्गात्संशयाद्यगोचरत्वम् ॥

किं च वृतीनामन्तरालदशासुदेहद्वयस्यास्पष्टं भानं देहद्वयगोचर वृतीनां सद्भावकालेत्वहङ्कर्तास्थूलोहमित्यादि रूपेणस्पष्टं भानतित्यनुभवसिद्धन्त तन्नास्पष्टभानोपपतये वृत्तिज्ञानातिरिक्तं नित्यसाक्षिचैतन्यमुपेयमित्याशयेनाह ।
सर्वतः प्रसृतेनेति ।
व्याप्तेनेत्यर्थः देहद्वयं कूटस्थ चैतन्येन ईषत्सदाभास्य मानमेव वृतिज्ञानैः स्फुटमवभाष्यत इति सम्बन्धः जीव चैतन्यरूपो यः प्रतिबिम्बस्तद्गर्भा तद्युक्तादित्यर्थः ।
अनेनान्तःकरणप्रतिबिम्बो जीवः बिम्बचैतन्यरूपः कूटस्थः साक्षीति जीवसाक्षिणोर्भेदो दर्शितः यथाग्नितप्तायः पिण्डादुद्गछन्तो विस्फुलिङ्गाः साग्नय एवोद्गछन्ति ।
एवं चैतन्य प्रतिबिम्बोपेतादन्तष्करणादुत्पद्यमानऽवृतयोपि तत्प्रतिबिम्बगर्भा एवोत्पद्यन्ते अतस्तासां देहाद्यनुभव रूपत्वं सम्भवतीति सूचयितुमन्तष्करणस्य

प्रतिबिम्बगर्भत्वमुक्तं जाग्रदवस्थायां देहद्वयस्य साक्षि चैतेन्यमात्रादस्पष्टतयाभानावसरं दर्शयितुं विछिद्यविछिद्येत्युक्तम् ।
तमेवावसरं स्पष्टमाह ।
अन्तरालकाले त्विति तु शब्दस्य व्याख्यानमेवकारः देहद्वयंवृत्यभावैः सहाऽवभास्यत इति सम्बन्धः वृत्यभावैरित्यस्य वृतीनां ध्वंसैरित्यर्थः ।
उपलक्षणं चैतत् वृतीनामुत्पतिभिः वृतिभेदैश्च सहेत्यर्थः ।
अयं भावः नित्यचैतन्यानभ्युपगमे वृत्युत्पति विनाश तद्भेदादेरपरोक्षतया भानं न स्यात् स्वोत्पति विनाशयोः स्वग्राह्यत्वासम्भवात् वृतिगोचरापरोक्षवृतीनां निरशिष्यमाणतया तयोर्तृत्यन्तरग्राह्यत्वासम्भवाच्च ।
तस्माद्वृतिनाशादि साक्षितयापि नित्यचैतन्यमुपेयमिति ।
अत्रैवोपपत्यन्तरं दर्शयति ।
अत एवेति ।
नित्यचैतन्यरूपसाक्षिसद्भावादेवेत्यर्थः ।
अहङ्कारप्राणशरीरादीनां योग्यतद्धर्म सुखदुःखादीनां च सदाहङ्कारादि सताकाले संशयादिनिवृतिलक्षणफलभाक्तं तावदनुभवसिद्धं न हि कदाचिदपि अहमासं न वा अहं वर्तेन वा अहं प्राणिमिनवाहहं ब्राह्मणो न वेत्यादि प्रकारेणाहङ्कारा हि सतासशयः ।
कस्यचिदप्यस्ति तच्च तेषां सदाप्रकाशसंसर्गविना न सम्भवति ।
घटादीनां प्रकाशसंसर्गदशायामेव संशयाद्यगोचरत्व दर्शनात् सदाप्रकाश संसर्गित्वं त्वऽहङ्कारादीनां जन्यज्ञानपक्षे न सम्भवति ।
तेषामुत्पति विनाशवत्वात्

प्रायेण बाह्यविषयगोचरत्वाच्च तस्मादहङ्कारादीनां सदासंशयाद्यगोचरत्व निर्वाहाय तेषां सदास्वाङ्क्षि चैतन्यरूपप्रकाशसंसर्गो वाच्य इति भावः ॥

अन्य ज्ञानधाराकालीनाहङ्कारस्यैतावन्तं कालमिदमहं पश्यन्नेवासमित्यनुसन्धानं च न च कूटस्थ प्रकाशिते कथं जीवस्य व्यवहार स्मृत्यादिकमिति शङ्क्यम् ।
अन्योन्याध्यासेन जीवैकत्वापत्याकूटस्थस्य जीवान्तरङ्गत्वात् ।
न च जीवचैतन्यमेव साक्षी भवतु किं कूटस्थेनेति वाच्यम् ॥

साक्षिसद्भावे उपपत्यन्तरमाह ।
अन्यज्ञानेति ।
अहङ्कारग्रहणं धारान्तर्गतवृतीनामप्युपलक्षणं नित्यानुभवरूपसाक्ष्यनङ्गीकारे दिव्यमङ्गल श्रीकृष्णमूर्तिगोचरवृति सन्तति ।
कालीनाहमर्थस्य तत्कालीन वृत्तीनां च तत्काले जन्यानुभवासम्भवै न संस्कारा सम्भवादुतरत्रानुसन्धानं न स्यान्न हि धाराकाले ।
अहङ्कारगोचरो वा प्रत्येकं वृत्ति गोचरो वा जन्यानुभवस्सम्भवति धाराविछेद प्रसङ्गाद्वृति सन्ततेरिछा घटित सामग्रीकत्वेन तद्विछेदासम्भवाच्च तस्मादन्यज्ञानधारा कालीनाहमर्थादि साक्षितया

नित्यानुभवो वाच्य इति भावः ।
अनुसन्धानं चेति सङ्गछत इति शेषः ।
ननु साक्षि चैतन्येनानुभूताहमर्थ तद्वृतीनां कथमहं पश्यन्नेवासुमिति स्सरणं जीवस्य सम्भवति ।
अहमर्थ भूतप्रतिबिम्ब जीवापेक्षया बिम्बभूतस्य कूटस्थचैतन्यात्मक साक्षिण्ये भिन्नत्वादन्यानुभूते अर्थे अन्यस्य स्मरणा योगादिति शङ्कते ।
न च कूटस्थेति ।
स्वेनस्वतादात्म्याषन्नैन वा अनुभूतार्थे स्वस्य स्मरणं भवतीत्यङ्गीकारान्नाति प्रसङ्गः न हि देवदत्त यज्ञदत्त जीवयोः परस्परं तादात्म्यमस्ति ।
येन देवदतानुभूतेर्थे यज्ञदत्तस्य स्मरणप्रसङ्ग इति दोषो भवेदित्याशयेन परिहरति ।
अन्योन्याध्यासेनेति ।
तादात्म्याध्यासेनेत्यर्थः ।
जीवस्य कूटस्थे कल्पितत्वस्य प्रागेव निरूपे तत्वादिति भावः न चैवमपि सर्वदेहेषु साक्षिण एकत्वाद्देवदत साक्षिणानुभूतदेवदताहङ्कारादिषु यज्ञदत्वादेरप्यनुसन्धानप्रसङ्गः यज्ञदतादेरपि देवदतसाक्षिण्ये बाध्यस्ततया तदैकत्वापतेस्सत्वादिति वाच्यम् ।
देहद्वयरूपावछेदक भेदेन ततज्जीवतादात्म्यापन्न साक्षिणोभेदाभ्युपगमात् ।
एवमवछेदकभेदेन साक्षिभेदं ज्ञापयितुमेव स्वावछेदकस्येति विशेषणं पूर्वमवदतमिति बोध्यम् ।
नन्वस्तु जीवकूटस्थ नामक चैतन्यद्वयं तथापि जीव एव साक्षी किं न स्यादिति

शङ्कते ।
न चेति ।
किं कूटस्थेनेति किं कूटस्थस्य साक्षित्वेनेत्यर्थः ।
न तु कूटस्थस्यैवाक्षेपः तस्य साधितत्वात् ॥

लौकिक वैदिक व्यवहारकर्तुस्तस्योदासीन द्रष्टत्वासम्भवेन साक्षीचेताकेवलो निर्गुणश्चेति श्रुत्युक्त साक्षित्वायोगात् तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्धत्यनश्नन्यो अबिचाकशीतीति कर्मफल भोक्तुर्जीवादुदासीन प्रकाशरूपसाक्षिणः पृथगाम्नानाच्चेति ।
नाटकदीपेपि नृत्यशालास्थ दीपदृष्टान्तेन साक्षीजीवा द्विविच्य दर्शितः ।
तथाहिः ।
नृत्यशालास्थितो दीपः प्रभुं सभ्यांश्च नर्तकीम् ।
दीपयेदविशेषेण तदभावेपि दीप्यते ।
तथा चिदाभासविशिष्टाहङ्काररूपं जीवं विषयभोगसाकल्पवैकल्पाभिमानप्रयुक्तहर्षविषादवत्वान्नृत्याभि मानि प्रभुतुल्यम् ॥

उदासीनास्यैव लोके साक्षित्वस्य प्रसिद्धत्वात् तदनुरोधेन

श्रुत्यनुरोधेन च कूषस्थस्यैव साक्षित्वं न जीवस्येति परिहरति ।
लौकिकेति ।
साक्षिणो लक्षणमाह श्रुतिः चेताकेवल इति ।
चेतावोद्वा केवलः अकर्ता उदासिन इति यावत् ज्ञानादि गुणक आत्मेति वैशेषिकादि मतं श्रुतिः स्वयमेव निराकरोति ।
निर्गुणश्चेति ।
मध्यमपरिमाणस्सक्रिय आत्मेति दिगम्बरमत निरासार्थश्चकारः निष्क्रियश्चेत्यर्थः साक्षिणो जीवाद्भिन्नत्वे श्रुतिमप्याह तयोरन्या इति जीवकूटस्थयोर्मध्ये कूटस्थादन्यो जीवः पिप्पलं कर्मफलं स्वादुयथा भवति तथा अतिभु"न्क्ते शरीरस्याश्वत्थवृक्षत्वेन निरूपितत्वात्कर्मफलस्य पिप्पल्लत्वेन निरूपणमिति द्रष्टव्यं स्वाद्धिति विशेषणं पुण्यफलाभिप्रायं जीवादन्यः कूटस्थः अनश्रन् अशनं कर्मफलभोगमकुर्वन्नभिचाकशीति अभि आभिमुख्येनापरोक्षतया चाकशीति बुध्यादि साक्षितया प्रकाशत इति यावत् ।
अत्रानश्रन्नित्यनेन भोकृत्वे निषिद्धे सति कर्तृत्वमपि निषद्धं भवति ।
तथा चान श्रन्नभिचाकशीतीति पदाभ्यामुदासीनत्वे सति बोद्धत्वरूपं साक्षित्वं प्रदर्शितमित्यर्थः ।
कूटस्थ दीपे निरूपितस्साक्षी अन्यत्रापि दृष्टान्त विशेष पूर्वकं सुषुप्ति साधारणो निरूपित इत्याह ।
नाटकदीपेपीति ।
दृष्टान्त प्रतिपादकं तत्रत्यश्लोकं पठति ।
नृत्यशालास्थित इति ।
प्रभुं नृत्याभिमानिनं सम्भ्यांस्तत्परिसरवर्तिनः अविशेषेणेति ।
दीपोहि

वृद्धिं प्राप्य प्रभुं प्रकाशयति ।
मध्यमावस्थां प्राप्यसभ्यान् ।
ततो निकृष्टावस्थां प्राप्यनर्तकीमिति प्रकाशतारतम्यानुसारेण वृध्यादिविकारं प्राप्य न दीपप्येत् ।
किं तु एकरूपेणैव स्थितस्सन् प्रकाशयेदित्यर्थः ।
इदं च विशेषणं दार्ष्टान्तिके निर्विकारस्य कूटस्थस्य साक्षित्वज्ञापनार्थमिति मन्तव्यम् ।
तदभावेपीति ।
प्रभुसभ्याद्यभावेपीत्यर्थः ।
अहङ्कारः प्रभुः सभ्याविषया नर्तकीमतिः तालादिधारीण्यक्षाणि दीपस्साक्ष्यवभासक इति दार्ष्टान्तिक सङ्ग्राहकं श्लोकं मनसि निधायाह ।
तथेति जीवस्य नृत्याभिमानि प्रभुतुल्यत्वकल्पनाप्रयोजकं साम्यमाह ।
विषयेति

तत्परिसरवर्तित्वेपि तद्राहित्यात्सभ्यपुरुषतुल्यान्विषयान्नानाविध विकारवर्तित्वान्नर्तकी तुल्यान्धिपञ्चदीपयन्सुषुप्त्यादावहङ्काराद्यभावेपि दीप्यमानश्चिदाभासविशिष्टाहङ्काररूपजीवभ्रमाधिष्ठान कूटस्थचैतन्यात्मासाक्षी एवं जीवाद्विवैचितोयं साक्षीन ब्रह्मकोटिरपि किं त्वस्मृष्टजीवेश्वर विभागं चैतन्यमित्युक्तं कूटस्थदीपे ॥

नृत्यसाकल्पवैकल्पप्रयुक्त हर्षादिमत्वं प्रभोरभिमानपदेन सूचितम् ।
यथा सभ्याः प्रभुपरिसरवर्तिनः तथा रूपादयो विषयाः जीवपरिसरवर्तिनस्तथा च विषयाणां सभ्यसाम्यात् सभ्यत्व कल्पनं युक्तमित्याशयेनाह ।
तत्परिसरवर्तित्वेपीति ।
तत्पदं जीवपरं ननु जीवपरिसरवर्तिनामपि विषयाणां जीववत् प्रभुतुल्यत्वमेव कुतो न कल्प्यत इत्याशङ्क्य तत्प्रयोजकाभावादित्याशयेनाह ।
तद्राहित्यादिति ।
प्रभुतुल्यत्वकल्पकहर्षविषादादेरभावादित्यर्थः ।
यद्वा विषयाणां सभ्यपुरुषसाम्यमाह ।
तद्राहित्यादिति ।
बुद्धेर्नर्तकी साम्यमाह ।
नानाविधेति ।
यथा तालादिधारिणः पुरुषाः नर्तकी मनुवर्तन्ते एवमिन्द्रियाण्यपि धियमनुवर्तन्त इत्यनेन साम्येन इन्द्रियाणां तालादिधारिपुरुषसाम्यंश्लोकोपातं धियं चेत्यत्रवशब्दार्थः जीवादीनामवभासक साक्षीदीपतुल्य इति चरमपादार्थः तं सङ्गृह्णाति दीपयन्नित्यादिना ।
प्रकाशयन्नित्यर्थः ।
दीपयन्नित्यतः प्राकजाग्रदादावितिशेषः नाटकदीपे निरूपितः साक्षीकूटस्थ दीपोक्तकूटस्थ एव नान्य इत्याशयेनाह ।
चिदाभासविशिष्टेति ।
कूटस्थ दीपे हि जिवभ्रमाधिष्टनभूतकूटस्थ चैतन्यं जीवादेरवभासकमित्युक्तम् ।
नाटकटीपे च ।
चिदाभासविशिष्टाहङ्कारं जीवं कल्पयित्वातदवभासक

चैतन्यं साक्षीत्युक्तं ततश्च तत्रोक्त कूटस्थ एवान्न साक्षीत्ववगम्यते ।
अन्तष्करणप्रतिबिम्बरूप जीवाधिष्ठानत्वतदवभासकत्वादि निशसाम्या तथा च नाटकदीपम्पि नृत्यशालास्थ दीपदृष्टान्तेन साक्षी जीवाद्दिविच्यदर्शित इति पूर्वग्रन्थे कूटस्थदीपे यस्माक्षीजीवाद्भेदेन दर्शितस्स एव नाटकदीपेपि ततो भेदेन दर्शित इति विवक्षितार्थस्सिद्ध इति भावः साक्षी यथा जीवकोटिर्न भवति ।
जीवस्य उदासीनत्वाभावा तथा ईश्वरकोटिरपि न भवति जगत्सृष्टिनियमनादि व्यापार कर्तुस्तस्य उदासीनत्वा भावादीश्वरस्य परोक्षतया ।
जीवं प्रतिबुध्यादि साक्षितयानित्यापरोक्ष साक्षिरूपत्वासम्भवाच्चेत्याशयेनाह ।
एवं जीवादिति ।
ब्रह्मपदमाश्वरपरं नत् दीसीन चैतन्यपरम् ।
कस्तर्हि साक्षीति पृछति ।
किन्त्विति ।
उत्तरमस्पृष्टेति ।
उक्तमिति ।
इति शैवपुराणेषु कूटस्थः प्रविवेचितः जीवेशत्वादि रहितः केवलः स्वप्रभः शिव इति श्लोकेनेतिशेषः जगद्रूपत्वमादिपदार्थः ।
केवल उदासीनः शिवः शुद्धः परमात्मेत्यर्थः ॥

तत्वप्रदीपिकायामपि शवलिते सगुणे परमेश्वरे केवलो निर्गुण इति ।
विशेषणानुपपतेः सर्वप्रत्यग् भूतं विशुद्धं

ब्रह्मजीवाभेदेन साक्षीति प्रतिपद्यत इति निवदितम् ।
कौमुद्यां त्वेको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्माकर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षिचेताकेवलो निर्गुणश्चेति देवत्वादि श्रुतः परमेश्वरस्यैव रूपभेदः कश्चिज्जीव प्रवृतिनिवृत्योरनुमन्ता स्वयमुदीसीनः साक्षीनाम ॥

ईश्वरत्वादि धर्मरहितश्चिदात्मैवान्यत्रापि साक्षित्वेनोक्त इति संवादार्थमाह ।
तत्वप्रदीपिकायामपीति ।
सर्वेषां जीवानामन्तःकरणगत चित्प्रतिबिम्बात्मकानां प्रत्यग्भूतमधिष्ठानतया आन्तरं स्वरूपभूतं विशुद्धं जीवत्वेश्वरत्व जगदूपत्वरहितं ब्रह्मजीवाभेदेन ततज्ज्जिवाधिष्ठानत्वादेव ततज्जीवतादात्म्यापत्याप्रतिशरीरं प्राप्तभेदं सत्साक्षीति प्रतिपद्यते ।
इति शब्दः प्रकारवाघीसत्साक्षित्वमाह तथा च साक्षित्वं प्रतिपद्यते ।
परमेश्वरस्यैव कश्चिद्रूपभेदः साक्षीनामकुतः देवत्वादि श्रुतेर्नत्वीश्वर विलक्षणः साक्षीदेवत्वादि श्रुतिविरोधादित्येवकारार्थः देवत्वादीत्यादि पदेन सर्वभूतान्तरात्मत्वादि धर्मागृह्यन्ते ।
एतदुक्तं भवति ।
देवत्वादयो धर्माः श्रुतिस्मृत्यादिषु परमेश्वर धर्मत्वेन प्रसिद्धा इति नान्यस्य

साक्षित्वं देवत्वादि श्रवणविरोधात् ।
यद्यपि देवत्वं हिरण्यगर्भेद्रादि जीव साधारणं तथापीतरधर्माणामीश्वरासाधारणत्वाद्देवत्वमपीश्वर गतमेव ग्राह्यमिति भावः ।
परमेश्वरस्य शिवविश्वात्मना प्राप्तं भेदं निराचष्टे ।
एक इति ।
बिम्बभूतस्य परमेश्वरेस्य मूर्तिभेदेन शिवविष्णु सञ्ज्ञानत्वीश्वरभेदोस्तीत्यर्थः ।
तथा च श्रुत्यन्तरं शास्वतं शिवमच्युतमिति ।
अच्युत पदस्य विष्णौरूढत्वात् आवयोरन्तरं नास्ति शब्दैरर्थैजगत्यत इत्यादि स्मृतयोप्यत्र शतशो द्रष्टव्याः श्रुतौ सर्वभूतेष्वित्यनन्तरं वर्तत इति शेषः ।
तथा च स्मृतिः ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेर्ज्जनतिष्ठतीति ।
तर्हि किमिति सर्वेषां नोपलभ्यते ।
तत्राह गूढ इति ।
तथा स्मृतिर्ताहं प्रकाशः सर्वस्य योगमाया समावृत इति ।
श्रीकृष्णोत्राहं शब्दार्थः प्रकाशः प्रकाशमान इत्यर्थः ।
परमात्मनो भूतेषु अवस्थानाभ्युपगमेधिकरण भेदा तस्यापि भिन्नत्व शङ्कास्यातांवारयति ।
व्यापीति ।
व्यापित्वेपि नभो वद्वस्तुतो जीवभिन्नत्वं वारयति ।
सर्वभूतान्तरात्मेति ।
सर्वभूतानां ब्रह्मादिस्तंवपर्यन्त सङ्घातानामन्तरवस्थित आत्मासर्वजीवस्वरूप इति ।
यावत् ।
परमेश्वरस्य कर्मकर्तृजीवाभिन्नत्वे तस्यापि तत्कर्तृत्वस्यादिति नेत्याह ।
कर्माध्यक्ष इति ।
जीवकर्तृकर्मणां साक्षीनस्वय तत्कर्तेत्यर्थः जीवपरमात्मनोरौपाधिक-

भेदेन धर्मव्यवस्था सम्भवतीति भावः ।
सर्वभूतेष्वित्यादिना परमात्मापेक्षयाभेदेन भूतानां निर्दे ॥

स च कारणत्वादि धर्मानास्पदत्वादपरोक्षो जीवगतमज्ञानाद्यवभासयंश्च जीवस्यान्तरङ्गः सुषुप्त्यादौ च कार्यकारणो परमे जीवगता ज्ञानमात्रव्यञ्जकः प्राज्ञ शब्दितः ॥

शातस्य सद्वितीयत्वमाशङ्क्याह ।
सर्वभूताधिवास इति ।
अधि उपरिवसन्त्यस्मिन् भूतानीत्यधिवासोऽ अधिष्ठानं सर्वेषां भूतानामधिवासस्सर्वभूताधिवासः न चाधिष्ठानातिरेकेणरोपितानां पृथक् सत्वमस्तीतिनाद्वितीयत्व विरोध इति भावः ।
न केवलं जीवगतकर्मणामेव साक्षी किं तु जीवानामपीत्याशयेनाह ।
साक्षीति ।
अवशिष्टा श्रुतिः प्रागेव व्याख्याता अनुमन्तानैरन्तर्येण बोद्धास्वयमिति ।
जीवे व्यापारवत्यपि स्वयं तद्रहितः रूपविशेषसाक्षिलक्षणमुक्ता साक्षिपदं तत्र वर्तयति ।
साक्षी नामेति ।
नामपदं श्रुतिप्रसिद्धि द्योतकम् ।
ननु साक्षीजीवस्यापरोक्षः तस्याज्ञानान्तष्करणाद्यनुभवरूपत्वाङ्गीकारात् ।
ईश्वरस्तु नित्यं परोक्षः कारणत्वसर्वज्ञत्व सर्वनियन्तृत्वादेर्जीवं प्रत्ययोग्यत्वेन तद्विशिष्ट बिम्बचैतन्यरूपेश्वरस्यायोग्यत्वादिति चेन्न ।

तस्य रूपविशेषत्वाङ्गीकारेणापरोक्षत्वोपपतेरित्याशयेनाह ।
स चेति न चेश्वरस्यैतादृशरूपभेदेमानानावः शङ्कनीयः एकोदेव इति मन्त्रस्य अनश्रनन्यो अभिचाकशीति मन्त्रभागस्य च उदासीने परमेश्वररूपभेदे मानत्वात् ।
कारणत्वादि धर्मास्पदे चेश्वरे सृष्टिवाक्यानां सर्वेषामेवमानत्वादिति भावः ।
स च जीवस्यापरोक्षोम् अन्तरङ्गश्चेति सम्बन्धः उभयत्र हेतुमाह ।
जीवगतमज्ञानाद्यवभासयन्निति ।
अन्तःकरण तद्धर्म सुखदुःखादि सङ्ग्रहार्थमादिपदं साक्षिचैतन्यमज्ञानाद्यवभासनुद्वारा अहमज्ञः अहं सुखीदुःखीत्यादि व्यवहारनिर्वाहकं भवति ।
अतः साक्षी जीवऽस्यान्तरङ्गः लोके राजादि व्यवहार निर्वाहकपुरुषे राजान्तरङ्गत्वस्य प्रसिद्धत्वादिति भावः ।
ननु सुषुप्त्यादौ साक्ष्यस्यान्तःकरणतदवृत्यादेरुपरतत्वा तदा चिदात्मनस्साक्षित्वं न स्या तथा च तेभ्यो विलक्षणस्साक्षी चिन्मात्रोहं सदाशिव इत्यादौ सुषुप्त्यादावपि तस्य साक्षित्व व्यवहार विरोध इत्यत आह ।
सुषुप्त्यादौ चेति ।
तेभ्यो इति ।
भोक्त्रादिभ्य इत्यर्थः ।
तदापि मूलाज्ञानस्य साक्ष्यस्य सत्वान्न विरोध इति भावः परमेश्वरस्यैव रूपविशेषात्मके साक्षिणि सुषुप्त्यक्रान्तिविषयकवाक्यद्वयमपि प्रमाणमित्याशयेनाह ।
प्राज्ञशब्दित इति

सुषुप्तिविषयकवाक्ये उत्क्रान्तिविषयकवाक्ये च प्राज्ञशब्देन यथोक्त साक्षिण एव प्रतिपादितत्वादितिभावः ॥

तद्यथा प्रिययास्त्रियासम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेदनान्तरमेवमेवायं पुरुषः प्राज्ञनात्मनासम्परिष्वक्तोत बाह्यं किञ्चन वेदनान्तरं प्राज्ञेनात्मनान्वारूढ उत्सर्जन् यातीति श्रुति वाक्याभ्यां सुषुप्त्यक्त्रान्त्यवस्थयोर्जीवभेदेन प्रतिपादितः परमेश्वर इति सुषुप्त्युत्क्रान्त्यधिकरणनिर्णयोपि साक्षिपर इत्युपवर्णितं तत्वशुद्धावपि यथेदं रजतमिति भ्रमस्थले वस्तुतः शुक्ति कोट्यन्तर्गतोपीदमंशः प्रतिभासतो रजतकोटिः तथा ब्रह्मकोटिरेव साक्षीप्रतिभासतो जीवकोटिरिति ।
जीवस्य सुखादि व्यवहारे तस्योपयोग इत्युक्त्वायमेव पक्षः समर्थितः ॥

ननु सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेनेत्यधिकरणे सुषुप्त्यादि विषयक श्रुतिगतप्राज्ञशब्दस्य सर्वेश्वरत्व भूताधिपतित्वादि

विशिष्टपरमात्मप्रतिपादकत्वाया उक्तत्वात्कथं प्राज्ञशब्दस्य उदासीनेश्वर परत्वमत आह ।
तद्यथेति ।
दृष्टान्त वाक्ये बाह्यं रथादि वृतान्तमातरं ग्राहक्यं? पुरुषो जीवः प्राज्ञः परमात्मा तेन सम्परिष्वक्तः सुषुप्त्यादावुपाधिलयादेकी भावं प्राप्तः बाह्यं जाग्रत्प्रपञ्चं किञ्चन किञ्चिदपि उत्क्रान्ति वाक्यमुदाहरति ।
प्राज्ञेनात्मनान्वारूढ इति अन्वारूढो अधिष्ठितः उत्सर्जत्वेदनावशाच्छब्दं कुर्वन् ।
याति शरीराद्बहिर्निर्गछति ।
उत्क्रामतीत्यर्थः ।
अवस्थयोरिति ।
सप्तमी प्रतिपादित इत्यनन्तरं प्राज्ञ इति शेषः तथा च वाक्याभ्यां जीवभेदेन प्रतिपादितः प्राज्ञः परमेश्वर इति निर्णयोपि साक्षि पर इत्युपवर्णितं कौमुद्यामिति सम्बन्धः बृहदारण्यक षष्टाध्यायो जीवानुवादमात्ररूपः न तदतिरिक्तेश्वर पर इति पूर्वपक्षे प्राप्ते सिद्धान्तः तद्यथा प्रिययेत्यादि वाक्ययोः सुषुप्त्यवस्थायामुत्क्रान्त्यवस्थायां च पुरुषशब्दित जीवापेक्षयाभेदेन परमेश्वरस्य तृतीयान्त प्राज्ञशब्देन व्यपदेशान्न षष्टाध्यायो जीवानुवादमात्ररूपः किं तु तदति रिक्तेश्वर प्रतिपादनपरः तत्प्रतिपादनं च लोकसिद्धजीवानुवादेन तस्येश्वराभेद प्रतिपादनार्थं

तथा च वाक्यशेषो दृश्यते ।
स वा एष महानत आत्मायोयं विज्ञानमय इति यो विज्ञानमयो जीवस्म एष महानात्मापूर्णः परमात्मेत्यर्थः इति तदधिकरणनिर्णयः ।
नन्वस्य निर्णयस्य उदासीनेश्वर रूपसाक्षि परत्वाप्यनुपपन्नं स वा एष महानत आत्मेत्येतदनन्तरम् एष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरित्यादिना तस्य सर्वेश्वरत्वादि गुणजात प्रतिपादनादिति चेन्न ज्ञेय ब्रह्मप्रकरणगतसर्वेश्वरत्वादि वचनस्य स्तुति मात्रपरत्वादिति भावः ।
कौमुदीकार मतस्य संवादार्थं मतान्तरमुपन्यस्यति तत्वशुद्धावपीति ।
इदं रजतमिति भ्रमस्थले रजताभेदेन प्रतिभासमानोपीरमंशः रजतान्तरर्भूतो न भवति रजतवत तस्य बाधाभावात् ।
नापि शुक्ताववान्तर्भवति तस्य शुक्त्यंशवदज्ञातत्व प्रसङ्गात् ।
अतो यथा इदमंशस्य वस्तुतः शुक्तिरूपत्वं प्रतिभासतो रज ॥

केचित्वविद्योपाधिको जीव एव साक्षाद्द्रष्ट्वत्वात्साक्षीलोकेपि ह्यकर्तृत्वे सति द्रष्टृत्वं साक्षित्वं प्रसिद्धं तच्चासङ्गोदासीन प्रकाशरूपे जीव एव साक्षात्सम्भवति ।
जीवस्यातःकरणतादात्म्यापत्या कर्तृ

द्यारोपभात्केपि स्वयमुदासीन त्वात् ।
एकोदेव इति मन्त्रस्तु ब्रह्मणो जीवभावामि प्रायेण साक्षित्व प्रतिपादकः द्वासुपर्णेति मन्त्रो गुहाधिकरणन्यायेन जीवेश्वरौभयपरः ॥

नाभिन्नात्वमेवं साक्षिणोपि वस्तुगत्या ईश्वर रूपाभेदत्वं कल्पित तल्लजीवाधिष्ठानरूपस्य साक्षिणस्सुखाद्यनुभवितुः ।
अहं सुखमनुभवामीत्यादि प्रतिभासतस्त तज्जीवाभिन्नत्वम् ।
अतो जीवस्य सुखादि व्यवहारे तस्य सुखाद्यनुभवितुः ।
जीवैकत्वमापन्नस्योपयोग इत्यर्थः ।
अयमेवेति साक्षिणो वस्तुतोपि जीवान्तर्भावे तस्य ब्रह्मकोटित्वोक्ति विरोधात् ।
तस्येश्वररूपाभेदत्वं तत्वशुद्धिकाराभिमतमिति गम्यत इति भावः ।
जीवसाक्षिणोर्भेदपक्षानुपन्यस्य तयोरभेदपक्षानुपन्यस्यति केचिदित्यादिना जीव एव साक्षीति सम्बन्धः ।
नत्वोश्वरस्य रूपभेदस्साक्षी तत्र मानाभावादित्येवकाराभिप्रायः जीवस्य साक्षीत्वाभ्युपगमे हेतुमाह ।
साक्षाद्द्रष्टृत्वादिति ।
तस्यौदासीन्यं सूचयति अविद्योपाधिक इति एतदेव प्रपञ्चयितुम् इदमेव साक्षिलक्षणं नान्यदिति पूर्वोक्तं स्मारयति ।
लोकेपि हीति ।
पूर्वं सङ्ग्रहेणोक्ते जीवस्यैव साक्षित्वं प्रपञ्चयति ।
तच्चेति ।
साक्षादिति ।
अविद्या प्रतिबिम्ब रूपजीवस्य

स्वतः सम्भवतीत्यर्थः ।
अनेन कॢप्तस्य जीवस्यैव साक्षित्व सम्भवे तदतिरिक्त साक्षीन कल्पनीयः गौरवादिति सूचितम् ।
ननु लौकिक वैदिक व्यवहार कर्तुं रौदासीन्यमसिद्धमित्युक्तमित्याशङ्क्यबुद्धितादात्म्ययुक्तमेव कर्तृत्वादिकं स्वतस्तु उदासिनत्वमित्युपगमातस्य साक्षित्वं सम्भवतीत्याह ।
जीवस्यान्तःकरणेति ।
नन्वीश्वरस्य साक्षीत्वाउपगमे मन्त्रविरोध इत्यत आह ।
एकोदेव इति ।
मन्त्रस्त्विति साक्षी तावज्जीवस्यापरोक्ष इत्युक्तम् ईश्वरस्य तूदासीनस्यार्प्यपरोक्षत्वं न सम्भवति बिम्बभूतेश्वरस्य जीवादौपाधिकभेदसत्वेन जीवं प्रतिजीवान्तर चैतन्यस्येवापरोक्षत्वायोगादतो जीवभावापन्न ब्रह्माभिप्रायो मन्त्रगतसाक्षि प्रतिपादकभाग इति भावः ईश्वररूपभेदस्यापरोक्षत्वानुपपति रूपहेतुः मन्त्रस्त्विति तु शब्देनोक्त इति ध्येयम् ।
ननु गुहाधिकरणे यथा गुहां प्रविष्टा इति मन्त्रो जीवेश्वरो भयपरः तथा द्वासुपर्णेति मन्त्रोपि जीवेश्वरो भयपर इत्युक्तं भाष्ये तथा च द्वासुपर्णेति मन्त्रे तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वतीति वाक्यं जीविषयमनश्रन्नन्योभिचाकशीतीति वाक्यं परमेश्वरविषयमिति पर्यवस्यति ततश्च जीवस्य साक्षित्व पक्षे ईश्वरस्य साक्षित्व प्रतिपादके नानश्रन्नन्य इति मन्त्रभागेन विरोध इत्याशङ्क्याह ।
द्वासुपर्णेति मन्त्र इति ।
यदा मन्त्रः जीवपरोभयपरस्तदापि न

विरोधः कश्चित् एकोदेव इति मन्त्रवत् द्वासुपर्णेति मन्त्रस्यापि जीवभावापन्नपरमात्मपरत्वाद्युपगमादित्यर्थः ॥

गुहाधिकरणभाष्योदाहृतपैङ्गीरहस्य ब्राह्मण व्याख्या तेन प्रकारेण जीवान्तःकरणोभय परोवेति न कश्चिद्विरोध इत्याहुः ।
अन्ये तु सत्ये जीव एव साक्षीनत्वसर्वगतेनाविद्योपहितेन रूपेण पुरुषान्तरान्तष्करणादीनामपि पुरुषान्तरं प्रति स्वान्तःकरणभासक साक्षिसंससर्गाविशेषण प्रत्यक्षत्वाततेः

ननु ग्रहाधिकरण भाष्येपैङ्गिरहस्य ब्राह्मणमुदाहृतम् ।
तच्चेदं ब्राह्मणं तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्धतीति सत्वम् ।
अनश्रन्नन्यो अभिचाकशीति ।
अनश्रन्नन्योधि पश्यतिज्ञः त्वावेतौ सत्वक्षेत्रज्ञाविति ।
अनेन ब्राह्मणेनादनवाक्यमन्तष्करणविषयम् अनथन् वाच्यं क्षेज्ञविसयमिति व्याख्यातं न च ब्राह्मणेनैव सत्वक्षेत्रज्ञपरत्वेन मन्त्रे व्याख्यायमाने कथं भाष्यकारैरस्य जीवेश्वर परत्वमुक्तमिति वाच्यम् ।
तदुक्तेः कृत्वा चिन्तामात्रत्वेन विरोधानावा तथा चान्तष्करणप्रतिबिम्बरूपोपदिपैङ्गि

ब्राह्मणाभिमतः क्षेत्रज्ञः स्यातदा तस्यैवा न श्रन्नितिवाक्योक्तं साक्षित्वं स्यान्नाविद्याप्रतिबिम्बस्य तथा चाविद्याप्रतिबिम्बरूपस्य ब्रह्मस्वभावस्य जीवस्य साक्षित्वपक्षः पैङ्गिब्राह्मणनिर्णितार्थकद्वासुपर्णेति मन्त्रभागविरुद्धः प्रसज्येतेत्याशङ्क्याह गुहाधिकरणभाष्योदाहृतेति ।
न कश्चिद्विरोध इति पैङ्गि ब्राह्मणाभिप्रेतः क्षेत्रज्ञोनां तष्करणगतचैतन्य प्रतिबिम्बरूपजीवस्तस्य कर्तृत्वं भोक्तत्व स्वभावत्वेनानश्रन्निति वाक्योक्त साक्षित्वासम्भवात् ।
किं त्वसङ्गोदासीन प्रकाशरूपाविद्याप्रतिबिम्बरूपजीव एव ब्राह्मणाभिप्रेतः क्षेत्रज्ञस्तस्यानश्यन् वाक्योक्त साक्षित्व सम्भवस्योपपादितत्वादतोऽविद्याप्रतिबिम्बजीवस्यैव साक्षित्व पक्षेन पैम्पीरहस्य ब्राह्मणानुरोधिमन्त्रविरोध इत्यर्थः ।
अविद्यायां चैतन्यप्रतिबिम्बरूपजीवस्यैव साक्षित्वमुपेत्यत्र किञ्चिद्विशेषं वक्तुं मतान्तरमवतारयति ।
अन्ये त्विति नत्वविद्यायां चिद्बिम्बभूतेश्वर साक्षीतस्यापरोक्षत्वानुपपतेरित्येव काराभिप्रायः रूपेणेति साक्षीत्यनुषङ्गः सर्वशरीरसाधारणाविद्योपाधिकस्य साधारणरूपेण साक्षित्वाभावे हेतुमाह ।
पुरुषान्तरेति ।
यज्ञदतान्तष्करणं तद्वृतीनामित्यर्थः पुरुषान्तरं प्रतीति ।
देवदतं प्रतीत्यर्थः स्वेति स्वस्य देवदतस्यान्तःकरणभासकोपस्साक्षी तेन साक्षिणा सह देवदतां तष्करणस्येव यज्ञदतां तष्करणादीनामपि

संसर्गाविशेषाद्देवदतस्य यथा स्वान्तष्करणं प्रत्यक्षं तथा यज्ञ दतान्तष्करण तद्वृतयोपि देवदतस्य प्रत्यक्षाः स्युरित्यर्थः ।
अत्र पुरुषान्तरं प्रतिपुरुषान्तरान्तष्करणादीनामपि प्रत्यक्षत्वापतेरिति सम्बन्धः ।
तत्र हेतुः स्वान्तष्करणेत्यादिरिति विभागः ।
सर्वशरीरेषु साक्षिण एकत्वेपि प्रतिशरीरं प्रमातृभेदान्नोक्तदोष इत्याशङ्कते ।
न चेति ।
देवदतं प्रति तदन्नन्तष्करणादेः प्रत्यक्षत्वे हि देवदत साक्षिसंस

न चान्तष्करणभेदेन प्रमातृभेदात् तदनापतिः साक्षिभास्येन्तष्करणान्दौ सर्वत्र साक्ष्यभेदे सति प्रमातृभेदस्याप्रयोजकत्वात् तस्मादन्तष्करणोपधानेन जीवः साक्षी तथा च प्रतिपुरुषं साक्षिभेदात्पुरुषान्तष्करणादेः पुरुषान्तरसाक्ष्य संसर्गाद्वान्तदयोग्यत्वाद्वाऽप्रकाशः उपपद्यते ।
सुषुप्तावपि सूक्ष्मरूपेणान्तःकरणसद्भावात्तदुपहितः साक्षी तदाप्यस्त्येव न चान्तःकरणोपहितस्य प्रमातृत्वेन न तस्य साक्षित्वं सुषुप्तौ प्रमात्रः भावेपि साक्षि सत्वेन तयोर्भेदश्चावश्यं

वक्तव्य इति वाच्यम् ॥

र्गः प्रयोजकः तथा च यज्ञदतान्तष्करणादीनामपि देवदतं प्रत्यपरोक्षत्व प्रयोजकस्य देवदत साक्षि संसर्गस्याविशेषेण तं प्रत्यपरोक्षत्वापादनात्मको दोषः प्रत्यक्षत्व प्रयोजकं साक्षि संसर्गभेदेनैव परिहर्तव्योनाप्रयोजक प्रमातृभेदेनेति दूषयति ।
साक्षिभास्य इति साक्ष्यभेद इति साक्षिण एकत्वे सतीत्यर्थः ।
अप्रयोजकत्वादिति ।
देवदतं प्रतितदीयान्तष्करणादिकमेव प्रत्यक्षं नान्यदीपान्तष्करणादिकमिति व्यवस्थायामिति शेषः तस्मादिति ।
अविद्योपाधिकजीवस्य साधारणरूपेण साक्षित्वासम्भवादित्यर्थः ।
तथा चेति ।
साक्षि भेद प्रयोजकोपाधिभेद विवक्षायां सत्यामित्यर्थः ।
तदयोग्यत्वाद्वेति पुरुषान्तरं प्रत्ययोग्यत्वकल्पनाद्वा प्रत्यक्षत्वाभाव उपपद्यत इत्यर्थः ।
ननु अविद्याप्रतिबिम्बरूपजीवस्याविद्योपाधिकत्वेनैव रूपेण साक्षित्वे सति तस्य सुषुप्ति साधारण्यं सम्भवति प्रतिशरीरं साक्षिभेदसिध्यर्थं तस्यान्तष्करणोपहितत्वेन रूपेण साक्षित्वे तु सुषुप्ति साधारण्यं तस्य न सम्भवति ।
सुषुप्तावन्तःकरणलय श्रवणादित्याशङ्क्याह ।
सुषुप्तींवपीति शङ्कते ।
न चान्तःकरणोपहितस्येति अविद्याप्रतिबिम्बस्य जीवस्येतिशेषः ।
ततस्येति ।
अन्तःकरणोपहित जीवस्य साक्षित्वं न सम्भवति तस्य प्रमातृत्वादन्यथा प्रमातुरेव

साक्षित्वापत्यासाक्षिप्रमात्रोर्भेदो न स्यादिति भावः ।
इष्टापतिमाशङ्क्याह ।
सुषुप्ताविति ।
अभावेपीति ।
अथास्मिन् प्राण एकधा भवतीति श्रुतौ सुषुप्तिकाले प्राणशब्दिते परमात्मनि एकीभावलक्षणस्य प्रमातृ लयस्य श्रवणादिति भावः साक्षि सत्वेनेति ।
सुषुप्तिकाले साक्षिणस्सत्वमवश्यं वाच्यं तत्काले तत्सत्वस्य त्रिषु धामस्वित्यादि बहुश्रुति सिद्धत्वात् ।
धामसु अवस्थास्वित्यर्थः ।
तत्काले साक्षिणानुभूतानामज्ञानसुखसुषुप्तीनामुत्थितस्य न किञ्चिदवेदिषं सुखमस्वाप्समिति स्मरण दर्शनाच्च ।
न चाहमस्वाप्समिति स्वाणदिवदहमर्थस्य प्रमातुरपि सुषुप्तिकालीनत्वेन स्मरण दर्शनात् ।
तस्यापि तदासत्वं वाच्यमेवेति वाच्यं सुषुप्तौ प्रसातृ लय प्रतिपादकबहुश्रुति विरोधेन श्रहमस्वाप्समित्यादि स्मरणस्याहमर्थांशे अनुभवरूपत्व कल्पनान्न प्रमातुस्तदा सत्वमावश्यक तथा च सुषुप्तिकाले सदसतोस्साक्षिप्रमात्रोरनेदायोगात् प्रमातुस्सकाशात् साक्षीभिन्न एव वाच्य इत्यर्थः ।
प्रमातृ साक्षिणोरभेदपक्षे प्रमातुरुदासीनत्वाभावेन साक्षित्वा सम्भवरूपदोष सङ्ग्रहार्थश्चकार इति बोध्यम् ॥

विशेषणोपाध्योर्भेदस्य सिद्धान्त सम्मतत्वेनान्तष्करणविशिष्टः प्रमाता तदुपहितः साक्षीतिभेदोपपतेरित्याहुः ॥

न च वाचमित्यत्र हेतुमाह अन्तष्करणविशिष्ट इति अन्तष्करणस्याविद्योपाधिके जीवे विशेषणत्वेन प्रमातृत्व प्रयोजकत्वमुपाधित्वेन साक्षित्वप्रयोजकत्वं तथा च विशिष्टोपहितयोः प्रमातृसाक्षिणोर्भेदः विशिष्टस्य प्रमातुः कर्तृभोक्तस्वभावत्वेपि उपहितस्योदासीनत्वात्साक्षित्वं च सम्भवतित्यर्थः ।
ननु विशेषणत्वस्य उपाधित्वस्य च भेदे सति एकस्याप्यन्तष्करणस्य विशेषणत्वादिरूपेणभेदं कल्पयित्वा तद्विशिष्टस्य प्रमातृत्वं तदुपहितस्य साक्षित्वमिति व्यवस्था सिध्यति ।
तयोर्भेद एकथमित्यत आह ।
विशेषणोपाध्योरिति कार्यान्वपित्वे सति व्यावर्तकत्वं विशेषणत्वं यथा नीलोत्पलमानयेत्यादौ नैल्यस्यणातस्य रक्तोत्पलादि व्यावर्तकत्वादुत्पलद्वारा आनयनरूपकार्यान्वयित्वाच्च ।
लक्षणे कार्यपदं विधेयपरं तथा च यत्काकवत् तद्देवदत ग्रहमित्यादौ विधेयस्य देवदतगृहत्वस्य कार्यस्य उपलक्षणेकाकेनास्त्यन्वयः गृहान्तरव्यावर्तकत्वं त्वस्तीति तत्राति व्याप्तिवारणाय सत्यं तं कार्यान्वयिनि विशेष उत्पलादावति व्याप्तिवारणाय विशेष्यदलङ्कायानन्वयित्वे सति व्यावर्तकत्वे सति कार्यान्वयकालविद्यमानत्वमुपाधित्वं यथालोहितस्फटिकमानयेत्पादौस्फटिक सन्निहितस्य जपाकुसुमस्य

उपाधित्वं तस्यानयनलक्षणकार्यान्वयाभावात् स्फटिकान्तरव्यावर्तकत्वादानयनान्वयकाले विद्यमानत्वाच्च ।
तत्र प्रथमं सत्यं तं विशेषणैनैल्पादावतिव्याप्ति वारणाय न च विशेषणत्वेनाभिमतं नैल्पादिकमप्यत्र लक्ष्यमेवेति वाच्यम् ।
जपाकुसुमादावुपाधित्व व्यवहारवन्नैल्पादौ तथा व्यवहाराभावात् ।
जपाकुसुमादौ स्फटिकादि विशेषणत्वस्य व्यवहाराभावाच्च ।
तथा च विशेषणोपाध्योर्भेदावश्यं भावे सति विशेषणत्वाभिमत नैल्पादेरलक्ष्यत्वा तत्राति व्याप्तिवारणं युक्तमेव काकवद्ग्रहं प्रविशेत्यत्र प्रवेशरूपकार्यान्वयकाले यदि दैवयोगादुपलक्षणभूतकाकस्यान्यत्र गमनं काकान्तरस्य तद्गहे आगमनं तदा तत्रागतकाकस्य पूर्वस्थित काकवद्व्यावर्तकत्वं नास्ति तथा च तत्रागत काके प्रवेशानन्वपि निविद्यमीने उपाधित्वरहिते अतिव्याप्तिवारणाय द्वितीय सत्यं तम् उक्तस्थल एव उपलक्षणीभूत काके अति व्याप्तिवारणाय विशेष्यदलं न च यत्र उपलक्षणी भूतकाकस्यैव कार्य कालेपि दैवाद्विद्यमानत्वं तन्त्रोपलक्षणकाके कृत्स्नं लक्षणमस्तीत्यति व्याप्तिरिति वाच्यम् ।
कार्यकाले नियमेन विद्यमानत्वस्य विवक्षितत्वात् नन्वेवमपि लोहित स्फुटिकमानयेत्यत्र क्वचिद्धामश्रवणकाले सत एव जपाकुसुमस्य

स्फटिकानयनकाले दैवादविद्यमानत्व सम्भवात् जपाकुसुमस्यापि कार्यकाले विद्यमानत्वनियमो नास्तीति चेतर्हीदं लक्षणं श्रोत्रत्वोपाधिकर्णशष्कुल्यामन्तष्करणादौ च विवक्षितमस्तु जपाकुसुमस्यान्यस्य वाततुल्यस्वनिष्टध ॥

ननूक्तरूपस्य साक्षिणश्चैतन्यमात्रावरकेणाज्ञानेनावरणमवर्जनीयमिति कथमावृतेनाविद्याहङ्कारादिभानमिति चेत् ।
राहुवदविद्यास्वावृत प्रकाश प्रकाशेति केचित् ।
वस्तुतो विद्यान्तष्करणतद्धर्मावभासकं साक्षि चैतन्यं विहायै वाज्ञानचैतन्यमावृणोत्यनुभवानुसारेण कल्पनान्न कश्चिद्दोषः ॥

र्मा सञ्जकत्वरूपं प्रसिद्धमेवोपाधित्वमस्तु ।
न चाननुगमः स्वनिष्ठत्यादिलक्षणोपाधित्वस्य प्रसिद्धोपाधौ कर्णवलये बिम्बप्रतिबिम्बपक्षे दर्पणादौ स्वोपहित बिम्बसुखादो स्वधर्मानासञ्जके च वाधित्वेन तत्सङ्ग्राहकलक्षणान्तरकणस्यावश्यकतया तस्यादोषत्वादनुगतलक्षणसम्भवे हि तस्य दोषत्वं प्रसिद्धम् ।
तथा च ।
प्रकृतेन्तष्करणस्य उभयविधोपाधित्वसम्भवात्

कार्यानन्वपित्वे सतीत्यादिलक्षणानुरोधेनान्तुष्करणोपहितो जीवस्साक्षीत्युपगमे साक्षित्वं जीवचैतन्यमात्रनिष्टं पर्यवस्यति जीवचैतन्यमात्रं तूदासीनमेवेति नोपहितस्य साक्षित्वानुपपतिर्न्न वा प्रमातृसाक्षिणोस्साङ्कर्यमिति सङ्क्षेपः ।
अविद्याहङ्कारादीनां पूर्वोक्तं साक्षि भास्यत्वमाक्षिपतिमन्विति चैतन्यमात्रेति कृत्स्न चैतन्यावरकेणेत्यर्थः ।
कथमिति ।
न च साक्षि गोचरापरोक्षवृत्यातदावरण निवृतौ निवृतावरणेन साक्षिणा अविद्यादिभानं सम्भवतीति वाच्यम् ।
तेषां केवल साक्षिभास्यत्व सिद्धान्तविरोधप्रसङ्गाः सनसः करणत्वस्य निरसिष्यमाणतया साक्षि चैतन्यगोचरापरोक्षवृत्यसम्भवाच्चाहङ्कारादीनां स्वसताकाले तत्सताप्रकारकसंशयाद्य भावै न सदा तेषां संशयादि निवृति प्रयोजकतया सदा प्रकाशसंसर्गे वक्तव्ये सति कादाचित्कवृत्या तेषां सदाभानासम्भवाच्च ।
साक्षि गोचरवृतिसन्तत्युपगमे युगपद्वृति द्वयानभ्युपगमेन बाह्य घटादि प्रतीत्युछेद प्रसङ्गाच्च तस्मात् साक्षिमात्रभास्यत्वमविद्याहङ्कारादीनां वक्तव्यम् ।
तच्च न सम्भवति तस्यावृतत्वान्न च साक्षि चैतन्यं विहायान्पदेवचैतन्यमावृतमिति वाच्यम् अज्ञानस्य चैतन्यमात्रावरकत्वादन्यथा साक्षिचैतन्यादन्यचैतन्येप्यावरणाभावप्रसङ्गादित्याक्षेपाभिप्रायः आवृतस्यापि साक्षिणोऽविद्याप्रकाशकत्वं दृष्टान्तेन दर्शयन् परिहरति राहुवदिति राहुणा सर्वात्मनावृतस्य चन्द्रमण्डलादेः

स्वावरकराहुमात्र प्रकाशकत्वेपि तदतिरिक्त प्रकाशकत्वादर्शनादत्राप्यावृतस्य साक्षिणः कथञ्चिदविद्यामात्रावभासकत्वं स्यान्नाहङ्कारादि भासकत्वमित्यस्वरसादाह ।
वस्तुत इति ।
अनुभवानुसारेणन्ति ।
अहङ्कारादिषूक्तरीत्याकादाचित्कवृत्या सदा ज्ञानासम्भवेनपि सदा प्रकाशसंसर्ग फलस्य संशयनिवृत्यादेस्सत्वानुसारेणेत्यर्थः ॥

अत एव सर्वदा तेषामनावृत प्रकाशसंसर्गादज्ञानविपरीत ज्ञानसंशयागोचरत्वं साक्षि चैतन्यस्यानावृतत्वे तत्सरूपभूतस्यानन्दस्यापि प्रकाशापतिरिति चेन्न ।
इष्टापतेः आनन्दरूपप्रकाश प्रयुक्तस्यात्मनि निरुपाधिकप्रेमणो दर्शनात् ।
भासत एव परमप्रेमास्पदत्वलक्षणं सुखमिति विवरणाच्च ।
स्यादेतदिदानीमप्यानन्द प्रकाशे मुक्ति संसारयोरविशेषप्रसङ्गः

अनुभवफलमेवोपदर्शयति ।
अत एवेति ।
अज्ञानस्य साक्षि चैतन्यं विहायैवावरकत्व स्वभावकल्पनादेवेत्यर्थः ।
अगोचरत्वमिति ।
नन्वविद्यायाभावरूपत्वादौ अहङ्कारस्यानात्मत्वादौ सुखदुःखवृतीनाम् अनात्मधर्मत्वादावज्ञानविपरीत

ज्ञानसंशयानां सत्वेन तेषां सदासंशयाद्यगोचरत्वमसिद्धमिति चेन्न अविद्यादि सत्वकाले कदाचिदप्यविद्यादिसत्वप्रकारकाज्ञानाद्यभावस्य विवक्षितत्वं तथा च तद्गतविशेषगोचराज्ञानविपरीतज्ञानादेरभ्युपगमैपि न दोष इति भावः ।
शङ्कते ।
साक्षि चैतन्यस्येति ।
नन्विष्टापतेरिति वक्तुं न शक्यते संसारदशायां स्वरूपानन्दप्रकाशप्रयुक्तकार्यादर्शनादित्यत आह ।
आनन्दरूपेति लोके हि तस्य तस्यानुभूयमाने आनन्दे प्रीतिरनुभवसिद्धा तथा च प्रीतेः प्रकाशमानानन्दविषयकत्वे सिद्धे प्राणिमात्रस्य स्वस्वात्मनि दुःखदशायामपि प्रीति दर्शनादात्मगोचर प्रीतेरपि प्रकाशमानात्मानन्दविषयकत्वं सिध्यति ।
पुत्रादि गोचरप्रीतिः तावदौपाधिकी उपाधिश्च आत्मसुखाभिव्यक्ति साधनत्वमुपाधित्वव्यतिरेकदशायां तेषु प्रीतेरदर्शनादात्मनि तु प्रीतिर्निरुपाधिकी पुत्रादिष्विवात्मनि प्रीतेरन्यार्थत्वाभावा ।
तथा च श्रुतिरात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति ।
तथा तदेतत्प्रेयः पुत्रात्प्रेयो वितात्प्रेयोन्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतरमिति ।
अन्तरतरमित्यनेन सर्वान्तरमुच्यते ।
तथा च यत्सर्वान्तरमात्मचैतन्यं तत् एतत् अपरोक्षं प्रीतिविषयत्वेन सम्भाषितात्पुत्रादेस्सर्वस्सादतिशयेन प्रियमिति द्वितीय श्रुत्यर्थः तथा च आत्मानन्दोयदिनप्रकाशेत तदा आत्मनि

श्रुत्यनुभवसिद्धानिरुपाधिकप्रीतिर्न स्यात् प्रीतेः प्रकाशमानानन्द विषयकत्वनियमादतः साक्ष्यानन्दप्रकाशापादने इष्टापत्यभिधानं युक्तमेव उक्तार्थे वृद्ध सम्मतिमप्याह ।
भासत एवेति परमप्रेमविषयत्वं परमप्रेमास्पदत्वं तल्लक्षणं यस्य सुखस्य ततथा सुखं भासत एव परमप्रेमास्पदत्वादन्यथा तत्र स्यादित्येव काराभिप्रायः ।
तच्च सुखं साक्षि चैतन्याभिन्नमिति स्वरूपानन्दप्रकाशे सम्मतिर्भवत्येव संसारदशायां स्वरूपानन्दस्फुरणाभ्युपगमे बाधकमाशङ्कते ।
स्यादेतदित्यादिना ।
तस्मात्साक्ष्यां नदस्यानावृतत्वकल्पनमयुक्तमित्यन्तेन

ननु कल्पितभेदस्य साक्ष्यानन्दस्य प्रकाशेप्यनवछिन्नस्य ब्रह्मानन्दस्यावृतस्य संसारदशायामप्रकाशेन विशेषोस्तीति चेत् ।
न आनन्देऽनवछेदांशस्यापुरुर्षार्थत्वात् ।
आनन्दापरोक्षमात्रस्य चेदानीमपि सत्वात् ।
नन्ववछिन्नः साक्ष्यानन्दः सातिशयः सुषुप्तिसाधारणादनुति स्पष्टा ततौ वैषपिकानन्देष्वतिशयानुभवात् ।
अनवछिन्नो ब्रह्मानन्दस्तुनिरतिशयः ॥

सिद्धान्ती विशेषं शङ्कते ।
नन्विति ।
अविद्यायामानन्द प्रतिबिम्बस्साक्ष्यानन्दः तस्य बिम्बभूतानन्दाद्भेदः कल्पितस्तथा च संसारदशायामनावृतसाक्ष्यभिन्न प्रतिबिम्बानन्द प्रकाशेपि बिम्बभूतब्रह्मानन्दो न प्रकाशते ।
तथा प्रकाशमानोपि साक्ष्यानन्दः प्रतिशरीरं भिन्न एव प्रकाशते न त्वनवछिन्न इति विशेषोस्तीत्यर्थः ।
बिम्बभूतब्रह्मानन्दाप्रकाशे हेतुः ।
आवृतस्येति ।
अत्र यद्यपि मूलाज्ञानं शुद्ध चिन्मात्राश्रयं तद्विषयकञ्चन तु बिम्बभूतेश्वरविषयकं तस्यानावृतत्वेपि जीवापेक्षया कल्पित भेदवत्वात् ।
तस्य जीवं प्रत्यप्रकाशमानत्वं सम्भवति ।
तथा मुक्तौ बिम्बभूत ब्रह्मानन्दस्फुरणमप्यसिद्धं मूलाज्ञाननिवृतौ तत्प्रयुक्तप्रतिबिम्बभावस्येव बिम्बभावस्यापि निवृत्यवश्यम्भावा तथापि पूर्वपक्षिमुखपिधानमात्रे सिद्धान्तिनस्तात्पर्यमिति बोध्यम् ।
किमनवछिन्नानन्दस्फुरणं मोक्षे विशेषः आनन्दस्फुरणमात्रं वा उभयथापि विशेषो वक्तुं न शक्य इत्याह पूर्ववादीनेति ।
अवछेदो हि भेदस्स च आत्मनि कल्पितस्तथा चावछेदाभावोयद्यानन्दादति रिक्तस्तदा दोषमाह ।
अनवछेदांशस्येति ।
यद्यानन्द एव

कल्पिताभावस्याधिष्ठानात्मकत्वा तदा तस्य द्वितीय प्रकार एवान्तर्भाव इति मत्वातं प्रकारं दूषयति ।
आनन्दापरोक्ष्य मात्रस्य चेति ।
तथा च न मुक्ति संसारयोर्विशेष इति भावः ।
सिद्धान्तीप्रकारान्तरेण विशेषमाशङ्कते नन्वछिन्न इति ।
प्रतिशरीरमवछिन्नत्वेन प्रकाशमानस्साक्ष्यानन्दस्सातिशयः उत्कर्षापकर्ष रूपातिशय वा नित्यर्थः साक्ष्यानन्दस्यातिशयत्वे हेतुमाह ।
सुषुप्ति साधारणादिति ।
स्पष्टता उत्कर्षः अति स्पष्टता अत्युत्कर्षः सुषुप्तिकाले प्रकाशमान साक्ष्यानन्दः स्पष्ट एव इतरथा तस्य सुखमस्वाप्समिति परामर्शनीयत्वाभावप्रसङ्गात् ।
लोके हि यः आनन्दः स्पष्टमनुभूतः स एव पुनः परामर्शयोग्योनानुभूतानन्दमात्रमिति प्रसिद्धम् ।
तथा च ततः साक्ष्यानन्दान् सुषुप्त्यावति स्पष्टतारहित्वात् ।
सक्चन्दनादि विषयप्रयुक्तानन्देषूत्कर्षविशेषानुभवादित्यर्थः ।
अनवछिन्न इति ।
कल्पितावछेदाभावात्मा ब्रह्मानन्दो मुक्तिकाले प्रकाशमानोतिशय सामान्यरहित एवेत्यक्षरार्थः मुक्तौ ब्रह्मानन्द एकरूपेण पूर्णतया च प्रकाशते ।
इदानी तादृश ब्रह्मानन्दप्रकाशो नास्ति किन्तूत्कर्षपि कर्षोपेतानन्दप्रकाश एवास्मि अतः स्वरूपानन्दस्फुरणेपिततदुत्कृष्टां नन्दाभिलाषारूपपिशाचीग्रस्ततयाकस्यापि निर्वृतिर्नास्तीति संसारमोक्षयोर्विशेष इति भावः ॥

आनन्दवल्ल्यां मानुषानन्दाद्युतरोतरशतगुणोत्कर्षोपवर्णस्य ब्रह्मानन्दे समापनादिति चेत् ।
न सिद्धान्ते साक्ष्यानन्दविषयानन्द ब्रह्मानन्दानां वस्तुत एकत्वेनोत्कर्षा सम्भवात् ।
मानुषानन्दादीनामुतरोतरमुत्कर्षं श्रुतिर्वदतीति चेत् ।
को वा ब्रूते श्रुतिर्न वदतीति ।
किं त्वद्वैतवादे तदुपपादनमशक्यमित्युच्यते ।
नन्वेकस्यैव सौरालोकस्य करतलस्फटिकदर्पणाद्यभिव्यञ्जकविशेषोपधानेनाभिव्यक्ति- तारतम्यदर्शनादेकत्वेप्यानन्दस्याभिव्यञ्जकसुखवृतिभेदो- पधानेनाभिव्यक्ति तारतम्यरूपमुत्कर्षापकर्षवत्वं युक्तमिति चेत् ॥

अविद्याप्रतिबिम्बरूपसाक्ष्यानन्दस्य लोके विषयानन्दत्वेन गृहीतस्य सातिशयत्वे ब्रह्मानन्दस्यैक रूपत्वै च श्रुतिं प्रमाणयति ।
आनन्दवल्ल्यामिति ।
मानुषानन्दस्सार्वभौमानन्दस्स च शतगुणितस्सन् मनुष्यगन्धर्वानन्दो भवति ।
सोपि शतगुणितस्सन् देवगन्धर्वानन्दो भवति ।
एवमेवपित्रानन्दादिषु स

एको ब्रह्मण आनन्द इत्युक्त हिरण्यगर्भानन्दां तेषूत्कर्षापकर्षयोरुपवर्णनं योजनीयं समापनादिति स यश्चायं पुरुषे पश्चा सावादित्ये स एक इति वाक्येनेति शेषः पुरुषो मनुष्यः आद्य चकारस्त्विर्यगादि सङ्ग्रहार्थः ।
आदित्यपदं मण्डलाभिमानि देवतापरं द्वितीयचकारस्तदितरसकलदेवता सङ्ग्रहार्थः ।
तथा च देव मनुष्य तिर्यक्षु सर्वत्रविद्यमानो ब्रह्मानन्दः एकः एकरूप एव न तु साक्ष्यानन्दवत् सातिशय इति श्रुत्यर्थः ।
साक्षानन्दविषयानन्द ब्रह्मानन्दानां सति भेदे उक्तरीत्यामुक्ति संसारयोर्विशेषो वक्तुं शक्यते ।
स एवतवा सिद्ध इति पूर्ववादी दूषति ।
नेति असम्भवादिति ।
उत्कर्षापकर्षयोर्जातिविशेषरूपयोरेकस्यां व्यक्तावसम्भवादित्यर्थः ।
नन्वानन्दव्यक्तेर्वस्तुगत्या एकत्वेपि कल्पितभेदवत्यां तस्यामुत्कर्षादिस्सम्भवतीत्यभिसन्धिमान ।
सिद्धान्ती शङ्कते ।
मानुषानन्दादीनामिति ।
अनुभवानुसारि श्रुतिसिद्धानन्दोत्कर्षादेरपलापकरणमयुक्तं पूर्ववादि न इत्यर्थः ।
अभिसन्धिमविद्वानिवपूर्ववादी दूषयति ।
कोवेति ।
कात्वर्हानुपपतिरिति सिद्धान्ती शङ्कते ।
किं त्विति तामाह ।
अद्वैतवाद इति ।
आनन्दैकत्वमत इत्यर्थः ।
अशक्यमिति ।
औपाधिकभेदेमपि ।
तदुपपादनमशक्यमनुरूपदृष्टान्ताभावादिति पूर्ववादिनोप्यभिसन्धिः ।
एकस्यामप्यानन्दव्यक्ताम् औपाधिभेदेन श्रुत्यनुभवसिद्धानन्दोत्कर्षादेरुपपादनं कर्तु

शक्यमिति स्वाभिसन्धिमुद्घाटयन् ।
सिन्द्धान्ती शङ्कते ।
नन्वेकस्यैवेति ।
आलोकस्य करतलादि सम्बन्धरहितस्य या हि अभिव्यक्तिस्तदपेक्षयाकरतले ईषदधिकाभिव्यक्ति तदपेक्षया स्फटिके अधिकाभिव्यक्तिस्तदपेक्षयाप्यधिकादर्पणादावभिव्यक्तिरनुभवसिद्धा तद्वत्प्रकृतेपि स्वरूपानन्दव्यञ्जकवृतितारतम्येन तत्तद्वृत्युपहित साक्ष्यानन्देवुत्कर्षादिकमुपपद्यत इत्यर्थः

न दृष्टान्ता सम्प्रतिपतेः सर्वतः प्रसृमरस्य सौरालोकस्य गगने विना करतलादि सम्बन्धमस्पष्टं प्रकाशमानस्य निम्नतले प्रसृमरस्य जलस्येव करतलसम्बन्धेन गति प्रतिहतौ वहलीभावादधिक प्रकाशः भास्वरदर्पणादि सम्बन्धेन गतिप्रतिहतौ बहलीभावा तदीय दीप्ति सम्बलनाच्च ततोप्यधिक प्रकाश इति ।
तत्राभिव्यञ्जकोपाधिकाभिव्यक्ति तारतम्यानभ्युपगमात् ।
दृष्टान्तसम्प्रतिपतौ च गगनप्रसृत सौरालोकवदनुवछिन्नानन्दस्यास्पष्टता

करतलाव्यवछिन्न सौरालोकवत्सुखवृत्यवछिन्नानन्दस्याधिकाभिव्यक्तिरिति ।
मुक्तितः संसारस्यैवाभ्यर्हि तत्वापतेश्च ।
एतेन संसारदशायां प्रकामानोप्यानन्दो मिथ्याज्ञान तत्संष्कार विक्षिप्ततया तीव्रवायुविक्षिप्तदीपप्रभावन्न स्पष्टं प्रकाशते मुक्तौ तदभावात् ।
यथा वदवभासत इत्यपिति रस्तं

पयालोक एकव्यक्तिरेक रूपश्च स्वतो भवेत् तदा तथाविध स्वरूपानन्दस्य दृष्टान्तो भवेन्नत्वालोकस्यैक व्यक्तित्वमस्ति तस्य नानाकिरणसमूह रूपत्वान्नाप्येक रूपत्वं तस्यास्ति तत्र तत्र सौरकिरणानामल्पत्व बाहुल्यरूप नानारूपत्वावगमादिति पूर्ववादी स्वाभिसन्धिमुद्घाटयन् दूषयति ।
असम्प्रतिपतेरिति ।
ममासम्मतत्वादित्यर्थः ।
प्रसृमरस्येति ।
गमनशीलस्येत्यर्थः ।
गति प्रतिहताविति सूर्यकिरणानां गतिप्रतिबन्धे सतीत्यर्थः ।
अत एव यत्र भूभागे करतलादि कृतप्रतिबन्धवशात् ।
सूर्यकिरणा न प्रसरन्ति तत्र तमोरूपाछाया दृश्यते ।
आलोकस्य गतिप्रतिहत्यावहलीभावे दृष्टान्तमाह ।
निम्नतल इति ।
यथानिम्नतले प्रसृमरस्य जलस्य करतल सम्बन्धेन गति प्रति

हतौ जलस्य बहलीभावस्तथेत्यर्थः ।
अधिकेति ।
करतलादि सम्बन्धरहित गगनेय आलोकस्य स्फुटमप्रकाशस्तदपेक्षया अधिकेत्यर्थः ।
तदीप दीप्ति सम्बलनादिति ।
दर्पणादेर्यादीप्तिः प्रभातयामि अणादित्यर्थः ।
ततोपीति ।
करतलगतप्रकाशादपीत्यर्थः ।
तत्रेति ।
एकरूपस्यालोकस्य उपाधिगत तारतम्यकृताभिव्यक्ति तारतम्यासम्प्रतिपतेर्न्न तस्य दृष्टान्तत्वं सम्भवतीत्यर्थः ।
उक्त दृष्टान्ताङ्गीकारे सिद्धान्तितिनोबाधकमप्याह ।
दृष्टान्त सम्प्रतिपतौ चेति मुक्तित इति ।
तथा च सिद्धान्ते मुक्तिमुद्दिश्य तत्साधनेषु कस्यापि प्रवृतिर्न स्यादिति भावः ।
मुक्तिसंसारयो विशेषप्रसङ्ग चोद्ये समाधान प्रकारविशेषोपि वक्ष्यमाणहेतुना निरस्त इत्याह ।
पूर्ववादी ।
एतेनेति ।
अनात्मनि देहावात्मत्वज्ञानं वस्तुत आत्मसम्बन्धशून्ये देहावात्मीयत्व ज्ञानं त्वं च मिथ्याज्ञानम् ।
तच्च जाग्रदादि काले स्वरूपानन्दस्य प्रकाशमानस्यापि विक्षेपकमस्पष्टतापादकं मिथ्याज्ञानजन्य संस्कारश्च सुषुप्तौ प्रकाशमानस्याप्यानन्दस्य विक्षेपकः पुरुषार्थत्वविघटकः पुनर्भागप्रदकर्मविशेषोद्बोधित मिथ्याज्ञानसंस्कारवशादेव हि सर्वोजन्तुस्सौषुप्तमानन्दानुभवपरित्यजति ततश्च सौषुप्तानन्दप्रकाशस्याध्रुवस्यमुमुल्वभिलषितत्वाभावादपुरुषार्थ- त्वमितिभावः ॥

निर्विशेष स्वरूपानन्दे प्रकशमाने तत्र विक्षेपदोषादप्रकाशमानस्य मुक्त्यन्वपि नोति पायस्यासम्भवात् ।
तस्मात्साक्ष्यानन्दस्यानावृतत्व कल्पनमयुक्तम् ।
अत्राहुरद्वैतविद्याचार्याः यथात्युत्कृष्टस्यैकस्यैव धवलरूपस्य मालिन्य तारतम्य युक्तैष्वनेकेषु दर्पणेषु प्रतिबिम्बे सत्युपाधिमालिन्य तारतम्या तत्र तत्र तत्र प्रतिबिम्बेधावल्यापकर्षस्तारतम्येनाध्यस्यते ।
एवं वस्तुतो निरतिशयस्यैव स्वरूपानन्दस्यान्तष्करण प्रतिबिम्बिततया साक्ष्यानन्दभावे प्राकृतन सुकृत सम्पत्यधीन विषयविशेष सम्पर्क प्रयुक्तसत्वोत्कर्षापकर्षरूपशुद्धितारतम्ययुक्त सुखरूपान्तःकरणवृतिबिम्बिततयाविषयानन्दभावे च ॥

दृष्टान्ते प्रभायास्सावयवत्वातीव्रवायुनाकेष्यं चिदवयवानां नाशरूपाद्वाप्रभारूपगतभास्वरत्वस्य तेन प्रतिबन्धरूपाद्वाविक्षेपात्प्रकाशमानायामपि दीपप्रभायामस्पष्टप्रकाशता उपपद्यते ।

अवयवगुणादिविशेषरहितस्य ब्रह्मानन्दस्य तु न तथा विशेष उपपद्यत इत्याह निर्विशेषेति प्रकाशमान इति ।
सति सप्तमी ।
तत्रेत्यधिकरणसप्तमी मुक्त्यन्वपि न इति ।
मुक्ति दशायां प्रकाशमानस्येत्यर्थः ।
अतिशयस्येति ।
दृष्टान्त इवावयवरूपस्य जातिविशेषरूपस्य वेत्यर्थः ।
तस्मादिति ।
मुक्ति संसारयोरविशेषप्रसङ्गादित्यर्थः ।
स्यादेतदित्यादिना प्राप्तं पूर्वपक्षं निराकरोति ।
अत्राहुरित्यादिना ।
एकरूपस्य स्वरूपानन्दस्याभिव्यक्ति तारतस्यानुरूपं दृष्टान्तं वदन् स्वरूपानन्दे श्रुत्यनुभवसिद्धं तारतम्यशब्दोक्तम्मुत्कर्षापकर्षवत्वमुपपादयति ।
यथेति ।
अत्युत्कृष्टस्येति ।
धवलरूपाणां मध्ये सर्वोतमस्येत्यर्थः ।
एकस्येति अनेन वक्ष्यमाणौ उत्कर्षापकर्षौ तत्र स्वतोनस्त इति सूचितम् ।
तत्र तत्र प्रतिबिम्ब इत्येतानि पदानि सामानाधिकरण्यति ।
धावल्यापकर्ष इति ।
ईषन्मलिन दर्पण प्रतिबिम्बे अपकर्षोध्यस्यते ।
मध्यमविधमलिनदर्पणप्रतिबिम्बे च तदपेक्षया अधिकोपकर्षोध्यस्यते ।
अत्यन्तमलिनदर्पणप्रतिबिम्बे चात्यन्तापकर्षोध्यस्यते ।
ततश्च तादृश दर्पणेषु प्रतिबिम्बित धवलरूपं तारतम्येनाभिव्यज्यते ।
वस्तुत एकरूपमपि स्वरूपेण प्रकाशमानमपीत्यर्थः ।
अन्तष्करणेति ।
सुषुप्तावप्यन्तःकरणं सूक्ष्मरूपेण तिष्ठतीति साक्ष्यानन्दस्य सुषुप्ति साधारण्यं बोध्यं मतान्तरेषु त्वविद्यायां प्रतिबिम्बिततया साक्ष्यानन्दभावो द्रष्टव्यः आनन्दभाव इति प्राप्ते सतीति शेषः

सम्पतिः परिपाकः फलजननौन्मुख्यमिति यावत् ।
प्राकृत न सुकृतसम्पत्यधीनो यो विषयविशेषसम्पर्कः तत्प्रयुक्तौयौ सत्वस्योत्कर्षापकर्षौतद्रपं यच्छुद्धि तारतम्यं तद्युक्तोसु सुखरूपासन्तःकरणवृतिषु प्रतिबिम्बिततया विषयानन्दभवे च प्राप्ते सतीत्यर्थः ।
वृतीनां स्वरूपसुखव्यञ्जकतया सुखरूपत्वमुक्तम् ।
एतदुक्तं भवति ।
पूर्वजन्मसुसम्पादित पुण्यकर्मपरिपाकवशादन्तःकरणस्य स्रकचन्दनादि रूपविषविशेषगोचरवृतिद्वाराविषयविशेषैस्सहसम्बन्धे सति तद्गत सत्वगुणस्य उत्कृष्टविषयसम्बन्धादुत्कर्षो भवति निकृष्टविषयसम्बन्धान्निकर्षो भवति ।
ततश्चान्तष्करणगतसत्वांशपरिणामरूपाः वृतयाः स्वरूपानन्दगोचरा जायन्ते जायमानाश्चता अप्युत्कर्षापकर्षोपेता एव जायन्तेतास्वानन्दप्रतिबिम्बो विषयानन्द उच्यत इति ॥

तमोगुणरूपोपाधिमालिन्य तारतस्यदोषादपकर्षस्तारतम्येनाध्यस्त इति संसारदशायां प्रकाशमानेप्यानन्देध्यस्तापकर्ष तारतम्येन सातिशायित्वादतृप्तिः विद्योदये निखिलापकर्षाध्यास निवृतेरारोपितसातिशयत्वापायात् ।
कृतकृत्येतेति विशेषोपपतेर्निरुपाधिकप्रेमगोचरतया

प्रकाशमानः साक्ष्यानन्दोनावृत एवेति ॥

ननु स्वरूपानन्दगोचरसत्ववृतिगतापकर्षवशात् प्रतिबिम्बरूपे विषयानन्दे अपकर्षाध्यासो वक्तव्यः मलिनद्रव्यकृतदर्पणोपाधिनिष्टापकर्षवशात् तत्प्रतिबिम्बे अपकर्षाध्यास दर्शनात् ।
तथा च स्वरूपानन्दगोचरा सुवृतिषु सत्वगुणपरिणामभूतासु अपकर्षप्रयोजकं मलिनद्रव्यं किञ्चिदवश्यं वक्तव्यं साक्षाद्दर्पणसंयुक्तस्यैव मलिनद्रव्यस्य दर्पणेपकर्षाधायकत्वदर्शनादित्यत आह ।
तमोगुणरूपेति अन्तःकरणस्य सत्वरजस्तमोगुणात्मकत्वात्तद्वृतिष्वपि तमोगुणरूपोपाधिरनुवर्तते ।
तत्कृतो यो मालिन्यतारतम्य दोषः ।
अपकर्ष तारतम्यात्मको वृतिगतदोष इति यावत् ।
तस्मादोषादपकर्षस्सत्ववृति प्रतिबिम्बरूपे विषयानन्देध्यस्यत इत्यर्थः ।
पूर्वं विषयसम्पर्कः सुखरूपवृति कारणत्वेन निर्दिष्टः तत्र विषयविशेषेति विशेषपदं विषयगतोत्कर्ष तारतम्यपरं तत्तारतम्यं च सुखरूपवृतिगतोत्कर्ष तारतम्यप्रयोजकत्वेन निर्दिष्टम् ।
इह तु सुखरूप वृतिष्टे वापकर्ष प्रयोजकतया अपकर्ष तारतम्य प्रयोजकतया च तारतम्योपेतं तमोगुणात्मकं मलिनद्रव्यं निर्दिष्टमिति विभागो बोध्यः ।
ततः किं तत्राह ।
इति संसारदशायामिति ।
प्रकाशमानेप्यानन्दे पदध्यस्तमपकर्षतारतम्यं तेन सातिशयत्वात् ।
विषयानन्दस्येत्यर्थः ।

तथा च निकृष्टमानन्दमनुभवतः उत्कृष्टानन्द तृष्णाभिभूतस्य तत्सम्पादनाय प्रयतमानस्य तत्साधनत्वभ्रान्त्या कदाचित् दुःखसाधेनेष्वपि प्रवर्तमानस्य देवमनुष्यतिर्यगादि योन्यापतिलक्षणो भवत्यनर्थ इति नास्ति निर्वृतिरित्यर्थः ।
निवृतेरिति ।
मूलाज्ञान निवृतौ तत्कार्योपाधिनिवृत्या तत्कृतापकर्षाद्यध्यासनिवृतेरित्यर्थः ।
कृतकृत्यतेति ।
कृत्ये कर्तव्यजातं कृतं येन सः कृतकृत्यः तस्य भावस्ततापुरुषस्य हि विद्योदयात् ।
पूर्वे दुःखनिवृतये सुखावाप्तये च बहुकर्तव्यजात मासीद्विद्योदये तु दुःखमात्रस्य निवृतत्वादत्युत्कृष्टं धवलरूपस्य निर्मलदर्पण इव निरशय स्वरूपानन्दाविर्भावाच्च तन्निवृतये तत्प्राप्तये वा न किञ्चित् कर्तव्यमस्तीति कृतकृत्यतेतिभावः ।
तदाह भगवान् श्रीकृष्णः एतद्बुध्वा बुद्धिमान् स्यात् कृतकृत्यश्च भारतेति ।
एतन्निरतिशयानन्दरूपब्रह्मापरोक्षतया बुध्वा बुद्धिमन भवति ।
पण्डितो भवति कृतकृत्यंश्च भवति ।
हे भारत अर्जुन यतस्तत्वज्ञानं विनाप्पण्डित्यादिकं न लभ्यते ।
तस्मातदेवसम्पादयान्यत्सर्वं परित्यजेति भावः ।
विशेषोपपतेरिति ।
मुक्तिसंसारयोरितिशेषः ।
ननु ब्रह्मानन्दवत्साक्ष्यानन्दोपि आवृतोस्तु तथा च मुक्तिसंसारयोर्विशेषस्साव च इति नेत्याह ।
निरुपाधिकेति ।
एवं भूतः प्रेमास्वरूपानन्दावरणसत्वेन सम्भवति लोके प्रकाशमान सुख एव प्रीतेरनुभव सिद्धत्वादितिभावः ॥

अन्ये तु प्रकाशमानोप्यानन्दो नास्ति न प्रकाशत इत्यावरणानुभवादावृत एव एकस्मिन्नपि साक्षिण्य विद्याकल्पित रूपभेदसम्भवेन चैतन्यरूपेणस्यानन्दरूपेणावरणस्य चाविरोधात् ।
स्वरूप प्रकाशस्यावरणा निवर्तकतया प्रकाशमाने आवरणस्याविरोधा च ॥

साक्षि चैतन्यस्यानावृतत्वे तदभिन्नस्यानन्दस्याप्यमावृतत्वापत्या मुक्तिसंसारयोरविशेषप्रसङ्ग इति पूर्वपक्षे प्राप्ते स्वरूपानन्दस्यानावृतत्वेपि तयोर्विशेषस्सम्भवतीति सिद्धान्तो दशितः ।
इदानीं तस्यावृतत्वमुपेत्यैव विशेषं मुक्तिसंसारयोर्वदन् सिद्धान्तं दर्शयति ।
अन्ये त्विति विदान्त प्रतिपाद्य स्वरूपानन्दो मे नास्ति न प्रकाशते ।
इति व्यवहारदर्शनातद्धेतुभूतमावरणं तावदस्त्येव संसारदशायाम्मुक्तौ तु तदावरणनाशात्स्वरूपानन्दस्फुरणमस्तीति न तयोरविशेषप्रसङ्ग इत्यर्थः ।
अत्र प्रकाशमानोप्यानन्द आवृत एवेति सम्बन्धः नत्वनावृतः तस्यानावृत्वे उक्त व्यवहारविरोधप्रसङ्गादित्येवकाराभिप्रायः ।
नन्वेवमात्मनि सदानिरुपाधिक प्रेमानस्यादनावृतस्वरूपानन्दस्फुरणस्याभावात् वृतिकृतानन्दस्फुरणस्य च कादाचित्कत्वादिति चेन्न फलबलेन आवृतस्यापि स्वरूपानन्दप्रकाशस्य

निरुपाधिक प्रेम हेतुत्वकल्पनात् भासत एव परमप्रेमास्पदत्व लक्षणं सुखमिति विवरणस्याप्यत्रेव तात्पर्योपपतेश्च ।
अनेनैवाधिप्रायेण प्रकाशमानोपीत्युक्तमन्यथा प्रकाशमानत्वविशेषणस्यावृतत्वकल्पने उपयोगाभावेन वैयर्थ्यप्रसङ्गादिति बोध्यं साक्षि चैतन्याभिन्नस्य साक्ष्यानन्दस्यावृतत्वे साक्षि चैतन्यमप्यावृतं स्यादेकत्र आवृतत्वानावृतत्वयोर्युगपद्विरोधादित्यत आह ।
एकस्मिन्नपीति यथा वस्तुत एकस्मिन्नेव चैतन्ये जीवेश्वरत्वाख्यौ रूपभेदौ कल्पे तेनाहमीश्वरः किं तु संसारीति व्यवहारबलात् ।
तथा अहंसुखी ज्ञानमानन्दो न भवतीत्यादिरूपेणाहङ्काराद्यवनासक ज्ञानस्यानन्दात् भेदव्यवहार दर्शनात् ।
तदनुरोधेन चित्वानन्दत्वाख्यौ रूपभेदावनादि सिद्धौ कल्प्येते ।
यथा च एकस्मिन्नेवं चैतन्ये जीवत्वावछेदेनाज्ञत्वादिकमीश्वरत्वावछेदेन तदभावश्च कल्प्यते ।
तथैवानन्दत्वावछेदेनावृतत्वं चित्वावछेदेनाहङ्काराद्यवभासक चैतन्ये तदभावश्च कल्प्यते फलवलादिति न विरोधः जीवत्वादिरूपभेदस्याप्यविद्याकल्पितत्वाभ्युपगमान्नाद्वैत विरोधश्चेत्यर्थः ।
नन्वेकस्मित् साक्षिणि रूपभेदेनावृतत्वदभावयोर्विरोधाभावेप्यानन्दः प्रकाशमानोप्यावृत इति विरुद्धे प्रकाशस्यावरणविरोधित्वादिति नेत्याह ।
स्वरूपप्रकाशस्येति ।
आगन्तुकवृति रूप

प्रकाशस्यावरणविरोधित्वकल्पनान्नस्वरूपप्रकाशस्तद्विरोधी तस्यावरण साधकत्वादित्यर्थः ।
नन्वेवं प्रकाशमानोप्यानन्द आवृत इति ग्रन्थे प्रकाशमानत्वविशेषणं स्वरूपप्रकाशस्यावरणाविरोधित्वज्ञापनार्थमिति तत्प्रयोजनसम्भवात् तद्विशेषणम् आत्मनि निरुपाधिकप्रेमसम्भव ज्ञापनप्रयोजनकमिति यदुक्तं तत्र सम्भवतीति चेतर्हि विनिगमकाभावेन तद्विशेषणस्योभयप्रयोजनकत्वमस्तु स्वरूपप्रकाशे आवरणाविरोधित्वस्येव आनन्दावरणपक्षे आनन्दरूपे आत्मनि निरुपाधिकप्रेमसम्भवस्याप्यवश्यं ज्ञापनीयत्वात् ॥

त्वदुक्तमर्थं न जानामीति प्रकाशमान एवावरण दर्शनात् ।
न च तत्रानावृत सामान्याकारावछेदेन विशेषावरणमेवानुभूयत इति वाच्यम् ।
अन्यावरणस्यान्यावछेदेन भानेऽतिप्रसङ्गात् ।
न च सामान्यविशेषभावोनियामक इति नाति प्रसङ्ग इति वाच्यम् ।
व्याप्यव्यापकभावाति रिक्तसामान्यविशेषभावाभावेन वह्नि न जानामीति धूमावरकाज्ञानानुभवप्रसङ्गात् तस्माद्यदवछिन्नमज्ञानं प्रकाशते तदावृतमिति प्रकाशमानेप्यज्ञानं युज्यते

अज्ञानं च यथा साक्ष्यं शंविहाय चैतन्यमावृणोति ।
एवमानदमपि तत्तत्सुखतिततत्सुखरूपकृतिकवली ॥

स्वरूपप्रकाशस्यावरणाविरोधित्वे हेत्वन्तरमाह ।
त्वदुक्तमिति ।
एवकारानन्तरमाप्रोक्तार्थ इति शेषः ।
श्रीकृष्ण एव वेदान्तवेद्यः परमात्मा दुर्विज्ञेयोयमकृतात्मभिरित्याप्तोपदेशानन्तरं मन्दस्य वाक्यार्थबोधो न भवति स च मन्दस्त्वदुक्तमर्थं न जामीत्यज्ञानमनुभवतीति प्रसिद्धं लोके तत्र त्वद्वाक्यस्यास्ति कश्चिदर्थ इति ज्ञानामि ।
आप्तवाक्यत्वाद्विशेषं तु न जानामीति व्यवहारदर्शनादवगतो यस्त्वद्वाक्यार्थ त्वलक्षणस्सामान्याकारस्स एव व् इशेषावरकाज्ञानस्य विषयतया प्रकाशते ।
तथा च त्वदुक्तमर्थं न जानामीत्यनुभवे अज्ञानविशेषणतया प्रकाशमान सामान्याकारस्यावरणविषयत्वाभावादावरणविषयस्य विशेषस्य प्रकाशमानत्वाभावात् ।
प्रकाशमानस्यावृतत्वेनायमनभवाः ।
शङ्ककारस्यावरणविषयत्वाभावादावरणविषयस्य विशेषस्य प्रकाशमानत्वाभावात् ।
प्रमाणमिति शङ्कते ।
न च तत्रेति ।
अन्यावारकाज्ञानस्यान्यावछेदेन प्रकाशाभ्युपगमे चैत्रं न जानामीत्यनुभूयमाना ज्ञानस्य विष्णुमित्रविष्यकत्व प्रसङ्ग इति दूषयति ।
अन्यावरणस्येति ।
ननु त्वद्वाक्यार्थ

त्वलक्षण आकारस्तावत्सामान्यरूपः आप्तौपदिष्टे श्रीकृष्ण इवत्वदुपदिष्टेषु श्रीकृष्ण प्रतिपत्युपायेष्वपि त्वद्वाक्यार्थत्वस्य सत्वात् ।
वेदान्तवेद्यत्वादि लक्षणाकारस्तु विशेषरूपः तस्य श्रीकृष्णस्वरूपमात्र वृतित्वा तथा च विशेषावरकाज्ञानं सामान्याकारोवछेदेन प्रकाशत इत्युपगमेनाति प्रसङ्गः ।
चैत्रत्व विष्णुमित्र त्वयोस्सामन्यविशेषभावाभावादिति शङ्कते ।
न च सामान्येति ।
किं सामान्यै विशेषभावाः श्रीकृष्णमूर्तित्वविष्णुमूर्तित्वयोरिव व्याप्यव्यापकभावः ।
तदतिरिक्तो वा न द्वितीयस्तस्यानिरूपणादित्याशयेनाह ।
व्याप्येति ।
आद्ये दोषमाह ।
वह्निमिति ।
तस्मादज्ञानानुभवे अज्ञानविशेषणतया यद्वप्रकाशते तदेवावरणविषय इति वक्तव्यं नवत्वदुक्त न जानामीति ।
ज्ञानस्यत्वदुक्तार्थ प्रकारकत्वे सत्यज्ञानविशेष्यकत्वेन त्वदुक्तार्थोविशेषणरूप एवेत्युपगमे तद्ज्ञानस्य विशेषणज्ञानरूपकारणस्याभावातद्विशिष्टाज्ञात्वानुभवो न स्यादिति वाच्यमज्ञानुभवस्य नित्यसाक्षिरूपत्वोपगमेन तत्र विशेषण ज्ञानानपेक्षणान्न च प्रकाशमानत्वमावृतत्वं च विरुद्धं प्रकाशस्यावरणविरोधित्वादिति वाच्य ।
विरोधस्य प्रागेव परिहृतत्वादित्याशयेनोपसंहरति ।
तस्मादिति अन्यावरकाज्ञानस्यान्यावछिन्नतयाभाना सम्भवादित्यर्थः ।
यदवछिन्नमिति ।
येन वस्तुनाविशेषितमित्यर्थः

नन्वानन्दस्यावृतत्वे विषयसम्पर्कदशायां विशिष्यानन्द प्रकाशीनस्यादित्यत आह ।
अज्ञानं चेति ।
कवलीकृतं विहायै वा वृणोति ॥

स एष वैषयिकानन्दस्यावरणाभिभवः स चावरणाभिभवः प्रत्यूषसमये बाह्यावरणाभिभववत् कारणविशेष प्रयुक्तवृतिविशेषवशातरतमभावेन भवति ।
अतः स्वरूपानन्दविषयानन्दयोर्विशयानन्दानां च परस्परं भेदसिद्धिरिति वदन्ति ।
सर्वथ्यापि साक्षिचैतन्यस्यानावृतत्वादावरणाभिभवार्थं वृतिमनपेक्ष्यैव तेनाहङ्कारादि प्रकाशनमिति तुल्यमेव ।
नन्वेवं कथमहङ्कारादीनामनुसन्धानं ज्ञानसूक्ष्मावस्थारूपस्य संस्कारस्य ज्ञाने सत्ययोगेन नित्येन साक्षिणा तदाधानासम्भवात् ॥

ननु वृतेरावरणाभिभावकत्वोपगमादज्ञानस्य सुस्ववृतिविषयीकृतानन्दानावरकत्वमिति कथमुच्यते तत्राह ।
स एष इति ।
सुखवृतिविषयत्वप्रयुक्तानावरकत्वस्वभाव एव वृतिकृतावरणाभिभव इत्यर्थः ।
ननु सुखरूप वृतेरेकरूपत्वात् ।
तत्कृता वरणाभिभवोप्येकरूप एव स्या तथा च विषयसम्बन्धदशायामानन्दोप्येकरूपतयैव

प्रकाशेतनतूत्कृष्टापकृष्टरूपेणेत्विनेत्याह ।
स चेति ।
यथा प्रत्यूषसमये आलोकतारतम्येन बाह्यतमस्तारतस्ययुक्ताभिबवो भवति ततश्च तत्तत्तमसावृतानां पदार्थानां तारतम्ययुक्तं प्रकाशनं भवति ।
एवं विषयविशेषरूपकारणविशेषप्रयुक्तोयो वृतिषुविशेषः उत्कर्षतारतम्यरूपस्तद्वशातारतम्यभावप्रयुक्त एव आवरणाभिभवोभवति ।
ततश्चानन्दोपि तरतमभावयुक्त एव प्रकाशत इत्यर्थः ।
एवमप्यानन्दस्यैकत्वाभ्युपगमा तद्भेदप्रथाकथं सिद्ध्यति तत्राह ।
अत इति वस्तुत एकस्मिन्नप्यानन्दे उपाधिप्रयुक्त भेदाभ्युपगमादित्यर्थः ।
तथा च विद्यया आवरण निवृतौ सत्यां प्रकाशमानानन्दः स्वरूपानन्दस्तदनिवृतिदशायां वृतिसम्बन्धात् प्रकाशमानानन्दो विषयानन्द इति स्वरूपानन्दविषयानन्दयोर्भेदो ज्ञातव्यस्तथा वृतिभेदेनानन्द भेदाभ्युपगमाद्विषयानन्दानां परस्परं भेद प्रसिद्धिश्चावकल्प्यत इत्यर्थः ।
अहङ्कारादीनां केवल साक्षिभास्यत्वं परमप्रकृतं सिद्धमित्याशयेनाह ।
सर्वथापीति ।
स्वरूपानन्दस्यानावृतत्वपक्षे तस्यावृतत्वपक्षे चेत्यर्थः ।
तेनेति ।
साक्षि चैतन्येनेत्यर्थः ।
ननु सिद्धान्ते संस्कारस्यानुभवताशरूपत्वोपगमेन संस्कारार्थं साक्षि चैतन्यस्याहङ्कारादि गोचरवृत्यपेक्षास्त्येवेति शङ्कते ।
नन्वेवमिति ।

अहङ्कारादि साक्षिणो वृत्यनेपेक्षत्वे सतीत्यर्थः ।
अनुसन्धानं स्मृतिः तदाधानेति संस्कारोत्पादनेत्यर्थः ।
तदाधानासम्भवे हेतुमाह ।
ज्ञानसूक्ष्मावस्थारूपस्येत्यादिना ।
ननु यदि साक्षि चैतन्यस्थिति दशायां तत्यूक्ष्मावस्यारूपसंस्कारोन्यन्ययोगस्तर्हि तत्राशदशायां तदुत्पतिरस्तुनेत्याह ।
नित्येनेति ।
तथा चाहङ्काराद्यवछिन्नसाक्षिचैतन्यस्यानावृतत्वेन तदभिभवार्थं वृत्यनपेक्षणेपि संस्कारार्थं तदपेक्षा सत्वात्केवलसाक्षिभास्यत्वमहङ्कारादीनामिति सिद्धान्तव्याकोप इति भावः ॥

अत्र केचिदाहुः स्वसंसृष्टेन साक्षिणासदाभास्यमानोहङ्कारस्तततदघटादिविषयवृत्याकारपरिणतु स्वावछिन्नेनापि साक्षिणाभास्यत इति ।
तस्यानित्य त्वात् सम्भवति संस्काराधानं घटादौ विषय इव न हि स्वाकारवृत्यवछिन्न साक्षिणैव स्वगोचरसंस्काराधानमिति नियमोस्ति ।
तथा सति वृतिगोचरसंस्कारासम्भवेन वृतेरस्मरस्मरण प्रंसङ्गात् ।
अनवस्थापत्यावृतिगोचरवृत्यन्तरस्यानुव्यवसायनिरासेन निरस्तत्वात् ।
किं तु यद्वृत्यवछिन्नचैतन्ये

यत्प्रकाशते तद्वृत्यातद्गोचरसंस्काराधानमित्येव नियमः ॥

अहङ्कारादि गोचरवृतिं विनैव संस्कारोपपतेर्न सिद्धान्तविरोध इति समाधत्ते ।
अत्र केचिदाहुरिति ।
स्वयदद्वयमहङ्कार परंस्वसंसृष्टेनेत्यादिनाभास्यत इत्यन्तेन ग्रन्थेन अहङ्कारस्य यथाहङ्कारावछिन्न साक्षिभास्यत्वं तथा घटपटादिविषय गोचरवृत्यवछिन्नसाक्षिभास्यत्वमप्यस्तीति दर्शितं भवति ।
ततः किं तत्राह ।
तस्येति ।
घदादिगोचरवृत्यवछिन्नसाक्षिचैतन्यस्यानित्यत्वात् ।
तेन यथा घटादौ विषये सस्काराधानं सम्भवति ।
तथा तेनैव वृत्यवछिन्न साक्षिचैतन्येनाहङ्कारादावपि संस्काराधानं सम्भवतीति नाहङ्कारगोचरवृत्यपेक्षेतिभावः ।
नन्वहङ्कारव्यतिरिक्तेषु घटादिषु सर्वत्रस्वाकारवृत्यवछिन्नचैतन्येनैव घटादिगोचरसंस्काराधान दर्शनात्स्वगोचरवृत्यैव स्वगोचरसंस्काराधानमिति नियमोवसीयते ।
तथा चाहङ्कारमात्र एव कथमन्यगोचरवृत्यातदाधानमित्याशङ्क्याह ।
नहीति ।
तथा नियमे मानाभावादप्रयोजकत्वाच्चेतिभावः ।
नियमाभ्युपगमे बाधकमाह ।
तथा सतीति ।
ननु ज्ञानरूपवृतेः संस्कारादि लाभाय वृतिगोचरवृत्यन्तरमप्यस्तु नेत्याह ।
अनवस्थापत्येति ।
घटादि गोचरवृतिस्मरणसिध्यर्थ तद्गोचरवृत्यन्तरोपगमे द्वितीयवृतिस्मरणाय तृतीयापि

तद्गोचरावृतिर्व्यक्तव्यास्यादेवं ततद्वृतिगोचर वृत्यभ्युपगमापत्यावृत्यनवस्था प्रसज्येत ।
न च द्वितीयत्रितीयादि वृतीनां मध्ये कासाञ्चिदज्ञातानामेव नाशाभ्युपगमसम्भवन्नानवस्थाप्रसक्तिरितिवाच्यम् ।
उत्पन्नायाः वृतेरवश्यज्ञातव्यत्वादन्यथा सत्यामेव घटाद्याकारवृतौ कदाचिन्मयेदं ज्ञायते न वा घटादि वृतिनाशानन्तरं मयेदं ज्ञातं न वेति वा संशय प्रसङ्गातस्माद्वृतेरवश्यज्ञातव्यत्वं वृतेर्वृत्यावेद्यत्वपक्षे प्रापये देवानवस्थामनेनैव न्यायेन निबन्धनेषुनुव्यवसायो निरस्तरं ततश्च स्वगोचरवृत्यैव स्वगोचरसंस्काराधान नियमो नास्ति वृतिष्वसम्भवादित्यर्थः ।
नन्वन्यगोचरवृत्यान्यगोचरसंस्काराधानोपगमे घटगोचरवृत्यापटादावपि तदाधानप्रसङ्ग इति शङ्कते ।
किन्त्विति ।
अति प्रसङ्गपरिहाराय प्रयोजकमाह ।
यद्वृत्येति ।
यद्वस्तु गोचरवृत्यवछिन्न चैतन्ये यावन्तः पदार्थाः प्रकाशन्ते तद्वस्तु गोचरवृत्या तावत्सुपदार्थेषु संस्काराधानमिति नियमे घटगोचरवृत्यवछिन्नचैतन्ये च पटादेरप्रकाशनान्नाति प्रसङ्गः ।
ननु स्वगोचरवृत्यैव स्वगोचरसंस्काराधानमिति नियम इत्येव कारार्थः ॥

एवं च ज्ञानसुखादयोप्यन्तष्करणवृतयस्तप्तायः पिण्डाद्व्युच्चरन्तो विस्फुलिङ्गा इव स्वावछिन्नेन

वह्निनेव स्वस्वावछिन्नेनानित्येन साक्षिणाभास्यन्त इति युक्तं तेष्वपि संस्काराधानं यस्तु घटैकाकारधीस्था चिद्घटमेवावभासयेत् ।
घटस्य ज्ञातता ब्रह्मचैतन्येनावभास्यत इति कूटस्थ दीयोक्तो विषयविशेषणस्य ज्ञानस्य विषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्यावभास्यत्वपक्षः यश्च तत्व प्रदीपिकोक्तो ज्ञानेछादीनामनवछिन्न शुद्धचैतन्यरूपनित्यसाक्षिभास्यत्वपक्षः ॥

ननु घटादिवृत्यवछिन्नचैतन्ये घटादि प्रकाशनं निर्विवादं तत्र चैतन्येहङ्कारस्यापि प्रकाशनं घटादिविषयवृत्याकार परिणत स्वावछिन्नेनापि साक्षिणाभास्यत इति पूर्वग्रन्थे दर्शितम् ।
तथा च घटादि वृत्याहङ्कारेपि संस्काराधानमस्तु तथापि घटादि ज्ञानरूपायावृतेः स्वावछिन्नचैतन्ये प्रकाशनस्यासिद्धत्वा तस्याः स्वगोचरसंस्कारजनकत्वं न स्यात् तथा सुखदुःखेछद्वेषादीमामहङ्कारधर्माणां घटादि वृत्यवछिन्न चैतन्ये प्रकाशन प्रसत्म भावातयातेषु संस्काराधानं न स्यान्न च सुखादिरूपवृतिषु घटादि वृत्यासंस्कारानाधानेपि सुख

दुःखादिगोचरान्तःकरणवृतिभिरेव तासु तदाधानमस्तज्ञानरूपासु घटादि वृतिषु तधानार्थं वृत्यन्तरोपगम इवानवस्था प्रसक्त्यभावादिति वाच्यम् ।
सुखदुःखादिगोचरावृतिरभ्युपगम्यमाना किं ज्ञानरूपा किं वा इछादिवृतिवत्क्रियारूपा नाद्यस्तदुत्पादककरणाभावात्मनः करणतायानिरशिष्यमाणत्वान्न द्वितीयस्तस्या अपि वृतेस्संस्काराधानाय तद्गोचर वृत्यन्तरोपगमे सैवानवस्था प्राप्नोति तस्माद्ज्ञानरूपासुघटादि वृतिषु ज्ञानभिन्नासुखदुःखादि रूपवृतिषु च कथं संस्काराधानमित्याशङ्क्याह ।
एवं चेति ।
उक्त नियमे सतीत्यर्थः ।
अन्तष्करणेयायावृतयः उत्पद्यन्ते ज्ञानरूपावातुद्भिन्नावातास्सर्वा अपि स्वस्वावछिन्नानित्यचैतन्यभास्या एव तथा च चैतन्यस्य नित्यतेपि तद्भास्यतया तदवछेदकतया चोत्पद्यमानानामहङ्कारधर्माणामनित्यतया ततद्धर्मविशिष्टस्य ततदवभासकस्य चैतन्यस्य नाशरूपस्तद्धर्मगोचरस्संस्कारः सम्भवतीति न ज्ञानसुखादिषु संस्कारानुपपतिरितिभावः ।
दृष्टान्ते स्वपदं विस्फुलिङ्ग परं घटस्यैकस्याकार इवाकारोपस्यास्साघटैकारा सा चासौधीश्च तस्यां स्थिता चित् चिदाभासः घटाकारवृति प्रतिबिम्बरूपं घटज्ञानमिति यावत् ।
घटमेव न घटस्य ज्ञाततामपीत्येव कारार्थः ।
ज्ञाततानामज्ञानविषयत्वं विषयता सम्बन्धेन विषयनिष्टं ज्ञानमित्यर्थः ।
तच्च ज्ञानं विषयस्य विशेषणं ज्ञातो घट इत्यनुभवादितिभावः ।
नन्वनयोः पक्षयोज्ञान्नेछादि

भासकचैतन्यस्य नित्यत्वात् कथं ज्ञानेछादिषु संस्कारः न च पूर्वोक्तरोत्याज्ञानेछादि वृतीनां स्वस्वावछिन्नसाक्षिचैतन्य प्रकाश्यत्वमादापानयोरपि पक्षयोः संस्काराधानमिति वाच्यम् ।
घटादि गोचरवृति प्रतिबिम्बरूपज्ञानस्य ज्ञातता शब्दितस्यातद्वृत्यनवछिन्न ॥

तयोरपि चैतन्यस्य स्वसंसृष्टापरोक्षरूपत्वाद्वृतिसंसर्गोवश्यं वाच्य इति तत्संसृष्टानित्यरूपसद्भावान्न तेषु संस्काराधानेकाचिदनुपपतिरिति ।
अन्ये तु सुषुप्तावविद्याद्यनुसन्धानसिद्धये कल्पितामविद्यावृतिमहमाकारामङ्गीकृत्याहमर्थे संस्कारमुपपादयन्ति ॥

विषयाधिष्ठान ब्रह्मचैतन्यभास्यत्वोक्ति विरोधा तथा द्वितीयपक्षे ज्ञानेछादि वृतीनाम नवछिन्न साक्षिभास्यत्वोक्ति विरोधप्रसङ्गादतः कथं तयोः पक्षयोस्तदाधानमत आह ।
तयोरपीति ।
विषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्यस्य ज्ञातताभासकत्वमते तद्ब्रह्मचैतन्यं ज्ञातताया अपरोक्षज्ञानरूपमेवोपैयते ज्ञातोयं घट इति ज्ञातताया अपरोक्षत्वानुभवात् ।
अनवछिन्न शुद्धचैतन्यमपीछाज्ञानादीनामपरोक्षज्ञानरूपमेवोपेयते ।
इछादि वृतिनामप्यपरोक्षत्वानुभवात्

तथा चापरोक्षज्ञानरूउप द्विविधचैतन्यस्य स्वविषयभूतैर्ज्ञानेच्छादिभिस्संसर्गोवश्यम्भावी अपरोक्षज्ञानस्य स्वतादात्म्यापन्नविषयानुभवरूपत्वनियमा ततश्च स्वविषयभूतज्ञानेछादि नाशसमये ज्ञानादि विशिष्टरूपेण द्विविधचैतन्यस्यापि नाशलक्षणसंस्कारोपपतिरित्यर्थः ।
तयोरपीति सप्तमी चैतन्यस्येति द्विविधस्येति शेषः ।
तत्पदं ज्ञानेछादि रूपवृतिपरं यदि च स्वगोचरवृत्यैव स्वसंस्काराधानमवश्यं वाच्यं तदापि नानुपपतिरविद्यावृतिभिरहङ्कार तद्धर्मगोचराभिरहङ्कारादिषु संस्काराधानसम्भवान्न च वृत्तिगोचरवृत्युपगमे प्रागुक्तानवस्था प्रसक्तिरिति वाच्यमविद्यावृतिनामनुभवायोग्यत्वेन तासु ज्ञानाय संस्काराय वा ज्ञानेछाद्यनुभवकालेऽविद्यावृत्यन्तरानुपगमात् ।
न चाविद्यावृतीनामकॢप्त संस्कारजनकल्पने गौरवमिति वाच्यम् ।
सुषुप्तौ तासाअं तद्ज्ञानकत्वस्य कॢप्तत्वादित्याशयेन मतान्तरमाह ।
अन्ये त्विति उत्थितस्याविद्यान्द्यनुसन्धानसिद्धये सुप्तौ कल्पितामविद्यादि गोचरामविद्यादि वृतिमिवाहमाकारामविद्यावृतिमङ्गीकृत्येति वाक्यं योजनीयं यथा श्रुते सुषुप्तौ यदविद्याद्यनुसन्धानं तत्सिद्धय इति भ्रान्तिः स्यात् ।
सन्निधाना तथा सुषुप्तौ कल्पिताया एवाविद्यावृतेरहमाकारत्वमङ्गीकृत्येति भ्रान्तिः स्यादिति बोध्यम् अविद्यादीत्यादि पदं सुखसुप्त्यौस्सङ्ग्रहार्थ सुखमहम

स्वाप्सं न किञ्चिदवेदिषमिति सुषुप्तिकालीनानां सुखसुषुप्त्यविद्यादीनामुत्थानानन्तरमनुसन्धान दर्शना तत्कालीना विद्याद्यनुभवस्य नित्यसाक्षिरूपतया तस्याविद्यावृतिरूपावछेदकाकल्पने संस्कारासम्भवेनोक्तानुसन्धानाभावप्रसङ्गात् ।
नन्वज्ञानाहङ्कारादि गोचराविद्यावृत्युपगमे तेषां केवलसाक्षि वेद्यत्वसिद्धान्तव्या कोप इति चेन्नाविद्यावृतीनां कॢप्तज्ञानकारण जन्यत्वा भावेन ज्ञानात्मकवृतित्वाभावात् ।
ज्ञानात्मक वृत्यनुपहित साक्षिण एवकेवल साक्षिशब्दार्थत्वाङ्गीकारादितिभावः ।
अहमर्थ ग्रहणं तद्धर्माणामप्युपलक्षणं तुल्यन्यायतया बाधकाभावेन च तद्धर्मेष्वपि अविद्यावृतिभिस्संस्कारस्योपपादितत्वादिति ध्येयम् ॥

न चास्मिन् पक्षे एतावन्तं कालमिदमहं पश्यन्नेवा समित्यन्यज्ञानधाराकालिनाहमर्थानुसन्धानानुपपतिः ।
अवछेदकभेदेन सुखदुःखयौगपद्यवद्वृतिद्वय यौगपद्यस्याप्यविरोधेनान्यज्ञानधाराकालेप्यहमाकारा विद्यावृति सन्तानसम्भवादिति ।
अपरे तु अहमाकारावृतिरन्तष्करणवृतिरेव किं तूपासनादि वृतिवन्न

ज्ञानं कॢप्त तत्कारणा जन्यत्वात् ।
न हि तत्र चक्षुरादि प्रत्यक्षलक्षणं सम्भवति ।
न वा लिङ्गादिकं लिङ्गादि प्रतिसन्धानशून्यस्याप्यहङ्कारानुसन्धान दर्शनात् ।
नापि मनः करणं तस्योपादान भूतस्य क्वचिदपि करणत्वाकॢप्तेः ।
तर्ह्यहमर्थ प्रत्यभिज्ञापि ज्ञानं न स्यादिति चेन्न तस्या अहमंशे ज्ञानत्वाभावेपि ततांशे स्मृतिकरणत्वेन कॢप्तसंस्कारजन्यतयाज्ञानत्वात् ।
अंशभेदेन ज्ञाने परोक्षत्वापरोक्षत्ववत् ।
प्रमात्वाप्रमात्ववच्च ज्ञानत्वाज्ञानत्वयोरप्य अविरोधादित्याहुः ॥

नन्वस्मिन् पक्षेन्यज्ञानधाराकालीनाहमर्थादिषु अहमर्थादि गोचराविद्यावृत्यसम्भवेन संस्काराधानं न स्यात् धाराकाले अविद्यावृत्यम्पिकारे युगपत् वृतिद्वय प्रसङ्गादिति शङ्कामनूद्यदृष्टान्तेन परिहरति ।
न चास्मिन् पक्ष इति ।
अविद्यावृतिभिस्संस्काराधानपक्ष इत्यर्हः ।
अवछेदकभेदेनेति ।
शिरसि मे वेदनापादे मे सुखमित्यनुभव दर्शनादिति भावः ।
वृतिद्वयेति अन्यज्ञानधारा कालेपि अन्य वस्तुगोचरान्तष्करणवृतिरहमर्थगोचरा विद्यावृतिश्च युगपत्प्रमातर्यवछेदकभेदेन न विरुध्यत इत्यर्थः ।
सन्तानेति ।
नन्वन्य

ज्ञानधाराकाले एकैवाविद्यावृतिरिति वक्तुं शक्यते तर्दतन्नानात्वे मानाभावाल्लाघवाच्चेति चेत् ।
सत्यं तथाप्यन्तःकरणवृतिसन्तति रूपत्वाद्वारायास्तत्कालीनाविद्यावृतेरपि सन्तति रूपत्वं सम्भवतीति सम्भावनामात्रेण तथोक्तमत एवाह ।
सन्तानसम्भवादिति ।
अहमर्थांशे अन्तःकरणवृत्यैव सङ्काराधानं सम्भवतीति न तदंशेप्यविद्यावृतिः कल्पनीयान्तःकरणवृतिसम्भवे तत्कल्पनायोगात् ।
न चान्यज्ञानधाराकाले अहमर्थ गोचरान्तःकरणवृतिर्न सम्भवति ।
सुखदुःख यौगपद्यवत् ज्ञानद्वययौगपद्यायोगादिति वाच्यम् ।
संस्कारार्थाहं वृतेर्ज्ञानरूपत्वानुपगमादिति मतमाह ।
अपरे त्विति ।
तर्ह्यसौ वृतिर्घटादि वृतिवत् ज्ञानरूपापि स्या तथा च ज्ञानात्मक वृत्युपहित साक्षि वेद्यत्वापत्या अहमर्थस्य केवल साक्षि भास्यत्वसिद्धान्त हानिरित्याशयेन शङ्कते ।
किन्त्विति ।
परिहरति ।
उपासनादीति ।
इछादि सङ्ग्रेहार्थमादि पदम् ।
अनुसन्धानमनुभवः क्वचिदपीति वृतिज्ञानं प्रत्युपादानभूतस्यान्तष्करणस्याहमाकारवृतेस्सकाशादन्यत्र क्वचिदपि वृतौ तस्य करणत्वाकॢप्तेरित्यर्थः ।
तर्हीति ।
योहं स्वप्ने साक्षाद्भगवन्तं श्रीकृष्णमन्वभूवं सोहमिदानीं तं स्मरामीति प्रत्यभिज्ञा अहमर्थांशे ज्ञानं न स्यात् ज्ञानकारणा जन्यत्वादित्यर्थः ।
इष्टापत्यापरिहरति ।
नेति तर्हि प्रत्यभिज्ञानन्ततांशेपि ज्ञानं न स्यादेकस्यां प्रत्यभिज्ञायां

ज्ञानत्व तदभावत्वयोर्विरोधेनायोगादित्यत आह ।
तस्या इति ।
प्रत्यभिज्ञाया इत्यर्थः ।
अंशभेदेनेति ।
विषयैक देशोत्रांशः स च प्रागेव दर्शितः ।
अहमंश इति ।
ततांश इति च ।
परोक्षत्वेति ।
पर्वतो वह्निमा नित्यनुमितेः सिद्धान्ते वह्न्यंशे परोक्षत्वं सन्निकृष्टपर्वतांशे त्वपरोक्षत्वमुपेयते ।
मत द्वय सम्मत दृष्टान्तमाह ।
प्रमा त्वेति ॥

इतरे त्वहमाकारापि वृतिर्ज्ञानमेव मासहञ्जानामित्यनुभवात् ।
न च करणासम्भवः अनुभवानुसारेण मनस एवान्तरिन्द्रियस्य करणत्वस्यापि कल्पनादित्याह ।
एवं सति बाह्यविषयापरोक्षवृतीनामेवावरणाभिभावकत्वनियमः पर्यवसन्नः ।
ननु नापमपि नियमः ।
शुक्तिरजतस्थले इदमाकारवृतेरज्ञानानभिभावकत्वात् ।
अन्यथोपादानाभावे न रजतोत्पत्ययोगादिति चेत् अत्राहुः इदमाकारवृत्येदमंशाज्ञाननिवृतावपि ॥

पूर्वोपदर्शित प्रत्यभिज्ञाया अहमर्थांशेपि ज्ञानत्वमुपेय मन्यथा हि प्रत्यभिज्ञा प्रामाण्येनान्तष्करणोपहित चैतन्यरूपस्य जीवस्याहमुर्थस्य स्थापित्वसाधनम् ।
सूत्रभाष्ययोर्दृश्यमानं विरुध्येत तथा च सूत्र

मनुस्मृतेश्चेति ।
अनुस्मृतिः प्रत्यभिज्ञा तथा च तत्सूत्रस्थं भाष्यंय एवाहं पूर्वेद्युरद्राक्षं स एवाहमद्यस्मरामीति ।
तथा च प्रत्यभिज्ञाया अहमंशे ज्ञानत्वाभावाभिधानमयुक्तमिति मन्यमानानां मतमाह ।
इतरे त्वितिति ।
अनुभवादिति ।
अहमर्थगोचरावृतौ ज्ञानत्वानुभवादित्यर्थः ।
मनस इति ।
अत एव वियत्यादे भाष्यं बुद्धेः कारणत्वाभ्युपगमादिति ।
अत एव च अहङ्कार धर्माणां ज्ञानसुखादीनां केवलसाक्षीभास्यत्वेप्यहमर्थरूपस्य मनः प्रत्यसाधारणविषयस्य सत्वान्तस्येन्दियत्वं प्राणपादे चक्षुरादरिवभाष्यकारैरेव व्यवस्थापितमिति मन्तव्यम् ।
केवलसाक्षिभास्यत्वसिद्धान्तोप्यन्त एवाहमर्थ व्यतिरिक्ताज्ञानसुखादिमात्रविषय इत्यपि मन्तव्यं ननु मनस ईद्रियत्वपक्षे रूपादौ चक्षुरादेरिव तस्याहमर्थे प्रमाणत्वं वाच्यम् ।
तच्च न सम्भवति ।
अहमर्थस्यानावृत साक्षि चैतन्ये ध्यस्तस्या ज्ञातत्वाभावेन मनस अज्ञातज्ञापकत्वा भावादिति चेन्न ।
तद्वृति तत्प्रकारानुभवत्वमवाधितानुभवत्वं वा प्रमात्वमिति ।
मतानुरोधेनाहमाकारज्ञानस्य प्रमात्वोपपतौ तत्कारणस्य मनसोपि चक्षुरादेरिव प्रमाणत्व सम्भवात् इति भावः ।
ननु तर्ह्य परोक्षवृतीनामावरणाभिभावकत्व नियमस्याहमाकारापरोक्षवृतौ व्यभिचार इत्याशङ्क्यनियमस्य सङ्कोचं दर्शयति ।
एवं सतीति ।
अहमाकारापरोक्षवृत्युपगमे सतीत्यर्थः ।

उक्तनियममप्याक्षिपति ।
नन्विति ।
इदं रजतमिति ।
भ्रमस्थले प्रथममिदमाकारापरोक्षवृतिरुदेति ।
पश्चादिदं रजतमिति भ्रमो भवति ।
तत्रेदमाकारायाः प्रथमोत्यत्रवृतेरज्ञाननिवर्तकत्वम् ।
किं नास्ति ।
अस्ति वा आद्ये नियमस्य व्यभिचारमाह ।
नायमपीति यथाश्च परोक्षवृतिमात्रमज्ञाननिवर्तकमिति नियमो नास्ति अक्लमाकारवृतौ व्यभिचारात् ।
तथा बाह्यगोचरापरोक्षवृतिमात्रमज्ञाननिवर्तकमिति नियमोपि नास्ति ।
इदमाङ्कारवृतौ व्यभिचारादित्यर्थः ।
द्वितीये बाधकमाह ।
अन्यथेति ।
इदमाकारवृतेरज्ञानाभिभावकत्व इत्यर्थः ।
इदनाकारवृतिनिवर्त्याज्ञानमन्यद्रजतोपादान भूताज्ञानमन्य तथा च न व्यभिचारः ।
न वा रजतोत्पत्ययोग इति परिहति अत्राहुरिति ॥

शुक्तित्वादिविशेषांशाज्ञानानिवृतेस्तदेवरजतो पादानं शुक्तित्वाद्यज्ञानेरजताध्यासस्य तद्ज्ञानेतभावस्यानुभूयमानत्वात् अध्यासभाष्यटीकाविवरणेनुभूयमानान्वयव्यतिरेकस्यैवा- ज्ञानस्य रजताद्यध्यासौपादानत्वोक्तेः ।
अत एव शुक्त्यंशोधिष्टानम् ।
इदमंश आधारः सविलासाज्ञानविषयोधिष्ठानम् ।
अतदूपोपि तदूपेणारोप्य बुद्धौस्फुरन्नाधार इति सङ्क्षेप शारीरके विषेचनादिति ।

अपरे त्विदं रजतमितीदमंशसम्भिन्नत्वेन प्रतीयमानस्य रजतस्येदमंशाज्ञानमेवौपादानं तस्य चेदमाकारवृत्यावरणशक्तिमात्रनिवृतावपि विक्षेप शक्त्या सह तदनुवृतेर्नोपादानत्वासम्भवः

शुक्तित्वादिविशेषांशावरकाज्ञानमेव रजतोपादानमित्यत्रमानमाह ।
शुक्तित्वाद्यज्ञान इति ।
नीलपृष्टत्वादिकमादिपदार्थः ।
रजतमेवाध्यस्यत इति ।
अध्यास इत्यर्थः ।
प्रथम तत्पदं विशोषांशपरं द्वितीय तत्पदमध्यासपरम् ।
तत्र सम्मतिमाह अध्यासेति टीका पञ्चपादिका अनुभूयेमानावन्वयव्यतिरेकौ यस्येति विग्रहः ।
ननु पुरोवर्ति द्रव्यस्य शुक्तित्वादि विशेषरूप विशिष्टस्यैवरज्ञतकारणाज्ञा चावृतत्वाभ्युपगमे तस्यैवाधिष्ठानत्वं स्यात् ।
नत्विदं त्वरूपविशिष्टस्येदमंशस्य स विलासाज्ञानविषयस्यैवाधिष्ठानत्वा तथा चाधिष्ठानारोप्ययोरेक ज्ञानविषयत्वनियमाच्छुक्तिरजतमिति भ्रमाकारः स्यात् ।
न स्याच्चेदं रजतमिति प्रतीत्याकारः इदमंशस्याधिष्ठामत्वा भावादित्यत आह ।
अत एवेति ।
अध्यासोपादानाज्ञानविषयत्वा देवेत्यर्थः शुक्त्यंश इति ।
शुक्तित्व विशेषरूपेण पुरोवर्त्यवछिन्नचैतन्यमित्यर्थः ।
इदमंशस्याधिष्ठानत्वाभाव इष्ट इत्याशयेनाह ।
इदमंश इति ।
ननु तस्याधारत्वे आगतमेवाधिष्ठानत्वं तयोर्भेदाभावादिति

नेत्याह ।
स विलासेति ।
विलासो रजतादि विक्षेपः विषयेत्वमावृतत्वम् ।
अतद्रूपीपीति ।
तत्पदमध्यस्त रजतादि परं तथा चाध्यस्तरजताद्य भेदरहितोपि तदभिन्नत्वेन स्फुरन्नित्यर्थः ।
अधिष्ठानस्यैवारोपित रजततादात्म्याद्वस्तुगत्या इदमंशस्यातद्रूपत्वमिति बोध्यमस्मिन्मते ।
अधिष्ठानारोप्ययोरेकज्ञानविषयत्वं नास्ति ।
किं तु आधारारोप्येरेव तदिति न भ्रमस्य शुक्त्यंशोल्लेखापतिरितिभावः ।
नन्वधिष्ठानारोप्ययोरारोपे प्रकाशमानत्वस्य सम्भावना भाष्यटीकाविवरणादिषु समर्थितत्वा तद्विरोधत्वमाशङ्क्यमतान्तरं तदविरुद्धमाह ।
अपरे त्विति ।
सम्भिन्नत्वं तादात्म्यमिति यावत् ।
अज्ञानमेवेति ।
न तु विशेषांशाज्ञानमित्येवकारार्थः ।
विशेषांशस्यारोपे स्फुरणाभावेन तस्याधिष्ठानत्वासम्भवादिति भावः ।
शुक्तित्वादिरूपविशेष दर्शनस्याध्यास प्रतिबन्धकत्वा तदभावविषयौ पूर्वोक्तान्वय व्यतिरेकावितिभावः ।
नन्विदमाकारवृत्या इदमंशाज्ञानस्य निवृतत्वात्कथम् इदमंशस्याधिष्ठानत्वमत आह ।
तस्य चेति ।
इदमंशाज्ञानस्येत्यर्थः ।

जलप्रतिबिम्बितवृक्षाधोग्रुत्वाध्यासे जीवन्मुक्तानुवृतप्रपञ्चाध्यासे च सर्वात्मनाधिष्ठान साक्षात्कारानन्तरभाविन्यावरणनिवृतावपि विक्षेपक्तिसहिता ज्ञानमानस्योपादानत्वसम्प्रतिपतेरित्याहुः ।
कवितार्किक

चक्रवर्तिनृसिंहभट्टोपाध्यायास्त्विदं रजतमिति भ्रमरूपवृति व्यतिरेकेण रजतोत्पतेः ।
प्रागिदमाकारावृतिरेव नास्तीति तस्या अज्ञाननिवर्तकत्व सद्भावविचारं निरालम्बनं मन्यन्ते ।
तथा द्विनतावद्भ्रमरूपवृतिच्यतिरेकेणेदमाकारावृतिरनुभवसिद्धा- ज्ञानद्वित्वा ननु भवात् ।
नाप्यधिष्ठानसामान्यज्ञानमध्यासकारणमिति कार्यकल्प्या तस्य तत्कारणत्वे मानाभावात् ॥

ननु ज्ञानस्यावरणांशमात्रनिवृतिर्विक्षेपशक्त्यासहा अनुवृतिश्च क्वापि न दृष्टात आह ।
जलप्रतिबिम्बितेति ।
प्रपञ्चेति ।
जीवन्मुक्तस्याप्यन्तष्करणादि प्रपञ्च प्रतीतेस्सत्वादितिभावः ।
सर्वात्मनेति ।
रजतादिभ्रमस्थले हि सर्वात्मनाधिष्ठानसाक्षात्कारो नास्ति शुक्तित्वादि विशेषरूपेण शुक्ति साक्षात्काराभावादतस्तत्र इदमंशाज्ञाननिवृतावपि विशेषांशाज्ञाननिवृत्यभावा तस्याध्यासो पादो नत्वप्रसक्तिरस्ति प्रतिबिम्बभ्रमस्थ तु जले वृक्षो नास्त्येव ऊर्ध्वाग्र एवायं वृक्ष इति सर्वात्मनाविशेषदर्शनस्य सत्वात्सामान्यांशाज्ञानं निवृतं विशेषांशाज्ञानमनिवृतमिति

विभागासम्भवेन विशेषां ज्ञानमुपादानमिति वक्तुमशक्यं तस्मादत्र वृक्षाधोग्रत्वाद्यध्यासानुरोधेन एकस्यैवाज्ञानस्यावरणांश निवृतावपि विक्षेपशक्तिमदज्ञानांशानुवृतिरुपया तथा जीवन्मुक्त्यवस्थायामपि ब्रह्मतत्वसाक्षात्कारादावरणमात्र निवृतिर्विक्षेपशक्तिमदज्ञानांशानुवृतिश्च वाच्या तथा रजताध्यासस्थलेपि इदमंशाज्ञानस्य उपादानत्वं सम्भवतीतिभावः ।
एवं बाह्यगोचरापरोक्षवृतीनां सर्वासामेवावरणाभिभावकत्व नियमस्य भ्रमस्थलीयेदमाकारवृतौ या व्यभिचारशङ्कासा तत्रापि इदमंशाज्ञाननिवर्तकत्वस्य इदमंशावरणमात्रनिवर्तकत्वस्य वासत्वादित्युपपादनेन निरस्ता इदानीं प्रथममिदमाकारवृतिरेव भ्रमस्थले नास्ति तत्र न व्यभिचारशङ्का तत्समाधानं तु दूरत एव निरस्तम् इत्याह ।
कवितार्किकेति ।
भ्रमरूपवृतीति ।
पूर्वमतद्वये इदमाकारवृतिसत्वातदभिव्यक्त चैतन्यरूपमेव शुक्तिरजतादि ज्ञानं न तु वृतिरूपमस्मिन्मते तदभावाद्वृतिरूपमेव तद्ज्ञानमिति मन्तव्यम् ।
एतच्चाग्रे स्फुटं भविष्यति ।
धर्मिज्ञानरूपामिदमाकारवृतिं निराकरोति ।
तथाहीत्यादिना ।
सा किमनुभवसिद्धा उतकार्यं कल्प्या अथवा सामग्री कल्प्यानाद्य इत्याह ।
न तावदिति ज्ञानद्वित्वेति ।
इदमित्येकं ज्ञानमिति ज्ञानमपरमित्यनुभवादित्यर्थः ।
द्वितीयं निराकरोति ।
नाप्यधिष्ठानेति ।

अध्यासरूपं कार्यं स्वकारणमधिष्ठानगोचर सामान्यज्ञानमन्तरेणानुपपद्यमानं सत् ।
तत्कल्पयति ।
ततश्चाधिष्ठानसामान्यज्ञानरूपा इदमाकारावृतिः सिध्यतीत्यपि न मन्तव्यमधिष्ठान सामान्यज्ञानस्याध्यासकारणत्वे माना भावादित्यर्थः ॥

न चाधिष्ठान सम्प्रयोगाभावे रजताद्यनुत्पतिस्तत्रमानम् ।
ततो दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगस्यैवाध्यासकारणत्वप्राप्तेः ।
न च सम्प्रयोगो न सर्वत्र भ्रमव्यापी अधिष्ठानस्फुरणं तु स्वतः प्रकाशमाने प्रत्यगात्मन्यहङ्काराद्यध्यासमपि व्याप्नोतीति वाच्यं तस्यापि घटाद्यध्यासाव्यापि त्वात् घटादि प्रत्यक्षात्प्राक्तदधिष्ठानभूतनीरूप ब्रह्ममात्रगोचर चाक्षुषवृत्यसम्भवात् ।
स्वरूपप्रकाशस्यावृतत्वात् ।
आवृतानावृत साधारण्येनाधिष्ठान प्रकाशमात्रस्याध्यासकारणत्वे शुक्तीदमंश संयोगात्प्रागपि तदवछिन्न चैतन्यस्वरूपप्रकाशस्यावृतस्य सद्भावेन तदाप्यध्यासापतेः ।

मानाभावो सिध इति शङ्कते ।
न चेति ।
इदमर्थस्य चक्षुस्सम्प्रयोगे सति

रजतादिरूपस्याध्यासस्योत्पतिर्नान्यथेत्यनुभवसिद्धम् ।
तथा च उक्तान्वय व्यतिरेकाभ्यामधिष्ठान सामान्यज्ञानस्य रजतादिव्यध्यासं प्रतिकारणत्वं सिध्यति ।
न च उक्तान्वयादिनासम्प्रयोगस्यैवाध्यासकारणत्वं सिध्यति न धर्मिज्ञानस्येति वाच्यम् ।
तथा सति ।
अहङ्काराद्यध्यासे सम्प्रयोगासम्भवेन व्यभिचारापतेरतस्सम्प्रयोगस्याध्यासं प्रतिकारणत्वग्राहकाभ्यामेवान्वयव्यतिरेकाभ्यां शुक्तिरजताद्यध्यासस्थले धर्मिज्ञानस्यैव सम्प्रयोग साध्यस्य कारणत्वं कल्पते तथा चाधिष्ठान सामान्यज्ञानस्याध्यासकारणत्वे उक्तान्वय व्यतिरेकौ प्रमाणं भवत एवेति गूढाभिसन्धिः ।
अभिसन्धिमज्ञात्वा दूषयति ।
तत इति ।
उक्तान्वयादित इत्यर्थः ।
सम्प्रयोगमात्रस्य प्रमास्थलसाधारणत्वादृष्टेत्युक्तम् ।
धर्मि ज्ञानकारणवादीस्वाभिसन्धिमाविष्करोति ।
न च सम्प्रयोग इति ।
अधिष्ठान सामान्यज्ञानस्य सम्प्रयोगस्येव न व्यभिचार इत्याह ।
अधिष्ठान स्फुरणं त्विति ।
सम्प्रयोग वैलक्षण्यार्थस्तु शब्दः ।
अधिष्ठान स्फुरणं कर्तृ शुक्तिरजताद्यध्यासमिवाहङ्काराद्यध्यासमपि व्याप्नोतीत्यर्थः ।
स्वत इति बाह्य चैतन्यस्यावृतत्वाद्वृति कृतं तत्राधिष्ठान स्फुरणं साक्षि चैतन्यस्यानावृतत्वादहङ्काराद्यध्यासे स्वप्न प्रपञ्चाद्यध्यासे च तत्स्वतस्सिद्धमित्यर्थः ।
अधिष्ठान सामान्यज्ञानस्यापि व्यभिचारमाह

तस्यापीति ।
उक्तज्ञानं तच्छब्दार्थः घटाद्यध्यासव्यापित्वा भावादित्यर्थः ।
तथा च धर्मिज्ञानं नाध्यास कारणमितिभावः ।
अव्यापित्व शब्दितं व्यभिचारमुपपादयति ।
घटादीत्यादिना ।
घटाद्यध्यासस्थले शुक्तिरजताद्यध्यासस्थल इव किं वृतिकृतमधिष्ठान स्फुरणमहङ्काराद्यध्यासस्थल इव स्वतस्सिद्धं वा नाद्य इत्याह ।
घटादि प्रत्यक्षादिति ।
तत्पदं घटादि परं न द्वितीय इत्याह ।
स्वरूपेति ।
नन्वधिष्ठान प्रःकाशमात्रम् अध्यासे कारणं लाचदान्नत्वभिव्यक्ताधिष्ठान प्रकाशस्तथा च सन् घटस्सन् ।
पट इत्यादि रूपेष्वध्यासेषु घटाद्यधिष्ठानस्य सद्रूपस्य ब्रह्मणस्स्वप्रकाशत्वादधिष्ठान प्रकाशमात्रं तत्राप्यस्तीति न व्यतिचार इत्याशङ्क्याह ।
आवृतानावृतेति ।
तदापीति ।
सम्प्रयोगात्प्राक्कालेपीत्यर्थः ॥

नवाध्यास सामान्येधिष्ठान प्रकाशसामान्यं हेतुः ।
प्रातिभासिकाध्यासेभिव्यक्ताधिष्ठानप्रकाश इति नाति प्रसम्प्रसङ्गः सामान्ये सामान्यस्य विशेषे विशेषस्य हेतुत्वौ चित्यादिति वाच्यम् ।
एवमपि प्रातिभासिक शङ्खपीतिमकूपजलनैल्पाद्यध्यासा व्यपनात् ।
रूपानुपहित चाक्षुष प्रत्यया

योगेन तदानी शङ्खादिगतशौक्ल्योपालम्भाभावेन चाध्यासात्प्राक् शङ्खादिनीरूपाधिष्ठानगोचरवृत्यसम्भवात् ॥

धर्मिज्ञानकारणवादीशङ्कते ।
न चाध्यास सामान्य इति ।
प्रातिभासिकेति ।
अभिव्यक्ताधिष्ठान स्फुरणं प्रातिभासिकाध्यासेष्वेवकारणमाचार्याणामभिप्रेतं तेष्वेव दोषसम्प्रयोगसंस्काररूपकारणत्रय जन्यताया अध्यासटीकाविवरणादिषु व्यवस्थापितत्वेन सम्प्रयोगकारणताग्राहक प्रमाणलभ्याधिष्ठानापदोक्षस्य तेष्वेव कारणत्व सिद्धेरित्यर्थः ।
प्रकाशपदानन्तरं हेतुपदमनुषञ्जनीयं नाति प्रसङ्ग इति ।
न सम्प्रयोगात्प्राक् रजताद्यध्यासप्रसङ्ग इत्यर्थः ।
रजताद्यध्यासस्य प्रातिभासिक त्वेन तदधिष्ठानापरोक्षाय सम्प्रयोगाधीनवृतेरपेक्षितत्वादिति भावेः औचित्यादिति ।
तथा च धर्मिज्ञानस्याध्यासकारणत्वे सम्प्रयोगकारणता ग्राहकान्वयादेः प्रमाणस्य सत्वात बाधकाभावाच्च तस्याध्यासकारणत्वसिद्धाविदमाकारावृतिस्सिद्धेतिभावः ।
अभिव्यक्ताधिष्ठान प्रकाशस्य प्रातिभासिकाध्यासेष्वपि सर्वत्रव्याप्तिनीस्तीति कविता किं कमतानुवन्ती दूषयति ।
एवमपीति ।
अधिष्ठानापरोक्षस्य प्रातिभासिकाध्यासमात्र हेतुत्वे स्वीकृतेपीत्यर्थः ।
धर्मिज्ञानकारण वा देहि प्रथममिदमित्येवमाकारावृतिरुदेति

तया च वृत्या अभिव्यक्ते शङ्खजलाद्यवछिन्नचैतन्येपित नीलरूपादेरध्यास इति प्रक्रिया तथा च तत्रेदमाकारावृतिः किं शङ्खादिद्रव्यमात्रं विषयी करोति किं वा रूपविशिष्टं द्रव्यं नाद्य इत्याह ।
रूपानुपहितेति ।
रूपाविषयक द्रव्य चाक्षुषवृतिर्न सम्भवति इतरथा वाग्वादेरपि चाक्षुषत्वापतेरिति भावः ।
द्वितीयेपि किं शुक्लरूपविशिष्टं द्रव्यं विषयी करोति किं वा आरोप्यरूपविशिष्टम् ।
न द्वितीयः आरोप्यरूपविशिष्टशङ्खादि वृतेरेवभ्रान्तित्वेन तस्याः धर्मिज्ञानत्वा भावात् ।
नाद्य इत्याह ।
तदानीमिति ।
अध्यासात्पूर्वकाले इत्यर्थः ।
तदानीं शौक्ल्योपलम्भे चाध्यासाभाव प्रसङ्गादिति भावः असम्भवादिति ।
तथा चाभिव्यक्ताधिष्ठान स्फुरणस्य तत्रासम्भवाद्व्यभिचारेण धर्मिज्ञानं नाध्यासकारणमितिभावः ।
नन्वध्यासात्पूर्वं द्रव्यमात्ररूपेण शङ्खादिगोचर चाक्षुषवृतिरुदेत्येव द्रव्यगोचरचाक्षुषवृतौ रूपविषयकत्वनियमस्या प्रयोजकत्वान्न चैवं वाप्वादेरपि चाक्षुषत्वप्रसङ्गः द्रव्यचाक्षषे द्रव्यगतोद्भूतरूपस्यतियामकत्वादध्यासात्पूर्वकाले द्रव्यग्रहणेपि शुक्तित्वादेरिव दोषबलात्सन्निकृष्टस्यापि शुक्लरूपमात्रस्याग्रहणोपपतेश्च ।
तदुक्तं भामत्याम् ॥

न च प्रातिभासिकेष्वपि रजताध्यासमात्रे निरुक्तो विशेषहेतुरास्तामिति वाच्यम् ।
तथा सति सम्प्रयोगात्प्राक्पीत शङ्खाद्यध्यासाप्रसङ्गायतदध्यासे दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगः कारणमित्यवश्यं वक्तव्यतया तस्यैव सामान्यतः प्रातिभासिकाध्यासमात्रे लाघवान् कारणत्वसिद्धौ तत एव रजताध्यासकादाचित्कत्वस्यापि निर्वाहादधिष्ठान प्रकाशस्य सामान्यतो विशेषतौ वा ध्यासकारणत्वस्यासिद्धेः ॥

शङ्खं च दोषाछादित शुक्लिमानं द्रव्यमात्रस्वरूपं गृहीत्वेति शुक्लिमाशुक्लरूपमित्यर्थः ।
अस्तु वा तत्र शुक्लरूपविशिष्टशङ्खादि ग्रहणे तथापि नाध्यासानुपपतिः दोषबलेन रूपगत शुक्लतर्ज्जातिग्रहणप्रतिवद्धं मात्रेणापि तदुपपतेस्तथा च प्रातिभासिकाध्यासेषु अभिव्यक्ताधिष्टान स्फुरणस्य व्यभिचाराभावाद्धर्मिज्ञानरूपा इदमाकारावृतिस्सिद्धा भवति ।
तत्सिद्धौ च तस्यामावरणनिवर्तकत्व सदसद्भाव चिन्तासालम्बनैवाचार्याणां न निरालम्बनेति चेत्सत्यमस्मिन्मते अयमेवास्वरसः उपाध्यायामन्यन्तै इत्यनेन सूचिते ।
पीतशङ्खादिभ्रमस्थले वस्तुतो व्यभिचारा भावेपि

तमभ्युपगम्यधर्मिज्ञानकारणवादी शङ्कते ।
न च प्रातिभासिकैष्वपीति ।
निरुक्त इति व्यक्ताधिष्ठान प्रकाश इत्यर्थः ।
तथा सतीति ।
पीतशङ्खाद्यध्यासेषु अभिव्यक्ताधिष्ठानप्रकाशस्य हेतुत्वानुपगम इत्यर्थः ।
अधिष्ठानापरोक्ष्यवत्सम्प्रयोगस्यापि पीतसङ्खाद्यध्यासेषु कारणत्वानुपगमे सम्प्रयोगात्प्रागपि पीतशङ्खाद्यध्यासप्रसङ्गः अतस्तत्परिहाराय तत्र सम्प्रयोगस्य कारणत्वमवश्यं वाच्यम्मित्यर्थः ।
ततः किं तत्राह ।
तस्यैवेति ।
दुष्टेन्द्रिय सप्रयोगस्यैवेत्यर्थः ।
सामान्यत इत्युक्तं सामान्यमेव दर्शयति ।
प्रातिभासिकाध्यासमात्र इति ।
प्रातिभासिकाध्यासत्वमेव दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगकार्यतावछेदकं लाघवान्नतु पीतशङ्खाद्यध्यासत्वं गौरवादित्यर्थः ।
ततोपि किं तत्राह ।
तत एवेति सम्प्रयोगात् ।
प्राक्पीतशङ्खाद्यध्यासप्रसङ्गपरिहाराय तत्र सामान्यत सूकॢप्तात् दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगादेवेत्यर्थः ।
कादाचित्कत्वस्यापीति ।
सदा रजताद्यध्यासपरिहारायाभिव्यक्ताधिष्ठान प्रकाशस्य रजताद्यध्यासकारणत्वं वाच्यम् ।
तथा सति शुक्त्यवछिन्नचैतन्यरूपस्याधिष्ठान प्रकाशस्यावृततया सदा तदभिव्यक्तेरभावेन सदारजताद्यध्यासप्रसङ्गपरिहारोपपतेरिति हि धर्मिज्ञानकारणवादिनस्तवाभिप्रायः स चाति प्रसङ्गपरिहारः पीतशङ्खाद्यध्यासस्थले

कॢप्तात्सम्प्रयोगादेव लभ्यत इत्यर्थः ।
सामान्यत इति ।
अधिष्ठान प्रकाशमात्र मध्यासमात्रे कारणमभिव्यक्ताधिष्ठान प्रकाशः ।
प्रातिभासिकाध्यासैकारणमिति ।
पूर्वोक्तकार्यकारणभावद्वयमपि न सिध्यतीत्यर्थः ।
ननु तस्यैव सामान्यतः प्रातिभासिकाध्यासमात्रे लाघवात्कारणत्व सिद्धावित्ययुक्तमहङ्काराद्यध्यासे साक्षि चैतन्ये स्वप्नाध्यासे च सम्प्रयोगासम्भवेन व्यभिचारान्न चाहङ्काराद्य ॥

ननु च सादृश्यनिरपेक्षे ध्यासान्तरेऽकारणत्वेपि तत्सापेक्षे रजताद्यध्यासे रजतादि सादृश्यभूतरूपविशेषादि विशिष्टधर्मिज्ञानरूपमधिष्ठान सामान्यज्ञानं कारणमवश्यं वाच्यं दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगमात्रस्य कारणत्वे शुक्तिवदिङ्गालेपि रजताध्यासप्रसङ्गात् ।
न च सादृश्यमपि विषयदोषत्वेन कारणमिति वाच्यम् ।
विसदृशेपि सादृश्यभ्रमे सत्यध्यास सद्भावात् ।
जलधि सलिलपूरे दूरे नीलशिलारोप दर्शनात् ॥

भ्यासस्य व्यावहारिकत्वमते तत्र व्यभिचारो न दोष इति वाच्यम् ।
तथापि तत्प्रातिभासिकत्वमते दोष

परिहारा सम्भवात् ।
साक्षिणि स्वप्नाध्यासे प्रातिभासिकत्वस्य सम्प्रतिपन्नतया तत्रोक्त व्यभिचारस्य दृढत्वाच्च ।
न च स्वप्नाध्यासेभिव्यक्ताधिष्ठान स्फुरणं कारणमन्यथा स्वप्नप्रपञ्चस्यापरोक्ष्याभावप्रसङ्गात् ।
बाह्यप्रातिभासिकाध्यासेषु तु दुष्टेन्दिर्य सम्प्रयोगः कारणमिति न तस्य व्यभिचार इति वाच्यम् ।
प्रातिभासिकाध्यासमात्रेत्वदुक्त लाघवेनाभिव्यक्ताधिष्ठान प्रकाशस्य कारणत्वौचित्यात् ।
बाह्याध्यासेषु सम्प्रयोगस्याधिष्ठन चैतन्याभिव्यञ्जक वृत्युत्पादकतया चारित्यार्थ्य सम्भवाच्च पीतशङ्खाद्यभ्यासस्थलेपि अधिष्ठान चैतन्याभिव्यञ्जकवृति सम्भवस्य दर्शितत्वाच्चेति चेत्सत्यं सूक्ष्मदृष्ट्याविचार्यमाणो एवमेव स्थूलदृष्ट्या तु सम्प्रयोगस्य लाघवात्प्रातिभासिकाध्यासमात्रे कारणत्वमुक्तमिति मन्तव्यं शुक्तिरजताद्यभ्यासात्प्रागिदमाक्यरवृतिसिद्धय प्रकारान्तरेण धर्मिज्ञानस्य कारणत्वं शङ्कते ।
ननु च सादृश्येति अध्यासान्तर इति पीतशङ्खाद्यध्यास इत्यर्थः ।
शङ्खादेः पीतरूपादेश्च सादृश्या भावादिति भावः ।
तत्पदं सादृश्यपरं रजतादिना सह शुक्त्यादेः सादृश्यभूतो यो रूपविशेषादिस्तद्विशिष्टधर्मीत्यर्थः ।
स्थाण्वादौ पुरुषाद्यध्यासापेक्षितमूर्धत्वादिकमादि शब्दार्थः ।
सम्प्रयोगमात्रस्येति ।
सादृश्यानपेक्षायामिति मात्र शब्दार्थः ।
अग्निदग्धं नील

रूपवत्कापृमिङ्गाल शब्दार्थः ।
नन्वपेक्षितमपि सादृश्यं स्वरूपसदेवाध्यासकारणं तावता उक्ताति प्रसङ्गनिरासान्न ज्ञातं स तत्कारणं तथा च न धर्मिज्ञानस्य कारणत्वसिद्धिरिति मत्वाशङ्कते ।
न च सादृश्यमिति ।
स्वरूप स तत्कारणत्वे सादृश्यभ्रमादध्यासो न स्यात् ।
सादृश्यभ्रमस्थले सरूप स तस्सादृश्यस्याभावात् ।
अतस्सादृश्यज्ञानं भ्रमप्रमासाधारणमध्यासकारणं वाच्यमिति तद्विशिष्टधर्मिज्ञनसिद्धिरिति धर्मिज्ञानकारणवादीपरिहरति ।
विसदृशेपीति ।
तत्रोदाहरणमाह ।
जलधि सलिलपूर इति प्रवाहः पूरशब्दार्थः जलस्य वस्तुतः शुक्लरूपत्वान्नीलशिलातल सादृश्यं नास्ति ।
अतस्सादृश्य भ्रमान्नीलशिलातलत्वारोप इति भावः ॥

न च तद्धेत्वोरेवेति न्यायात् सादृश्य ज्ञानसामग्र्ये वाध्यासकारणमस्त्विति युक्तम् ।
ज्ञानसामग्र्या अर्थकारणत्वस्य क्वचिदप्यदृष्टेः ततः सादृश्य ज्ञानत्वस्यैव न लघुत्वाच्च न च स्वतः शुभ्रेपि शुभ्रकलधौत भृङ्गारगतेपि स्वच्छे जलेम्पवनैल्याध्यासः ।
न मुक्ताफल इति व्यवस्थावद्धस्तु स्वभावादेवशुक्तौ रजताध्यासोनेङ्गालादोविति व्यवस्था न तु सादृश्य ज्ञानपेक्षणादिति वाच्यम् ।
स्वतः

पटखण्डेपुण्डरीक मुकुलुत्वानध्यासेपि तत्रैव कर्तनादि घटित तदाकारे तदध्यासदर्शनेन तदध्यासस्यनुस्तु स्वभावमननुरुध्य सादृश्यज्ञानभावाभावानरोधित्व निश्चयात् ।
अन्यथान्यदापि तत्र तदध्यास प्रसङ्गात्

ननु धर्मिज्ञानकारणतापक्षेपि तत्सामग्रीत्वेन दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगो वश्यं वाच्यः ।
तथा च आवश्यकत्वादध्यासविशेषकारणतावछेदकं सादृश्यज्ञानसामग्रीत्वमेव न तु सादृश्यज्ञानत्वम् ।
ततश्च न धर्मिज्ञानसिद्धिरित्याशयेन इङ्गाले रजताध्यासप्रसङ्गं विस्मृत्यशङ्कते ।
न च तद्वेल्लोरेवेति ।
तद्वेतोरेवास्तु तद्धेतुत्वं मध्ये किं तेनेति न्यायादित्यर्थः ।
धर्मिज्ञान वादिओतिराकरोति ।
ज्ञानसामग्र्या इति धर्मे ज्ञानकारणता मते हि धर्मिज्ञानं रजतादिरूपार्थोत्यतौकारणमिष्यते ।
तथा च तद्वेतोरेवेति न्यायेन धर्मिज्ञानसामग्रीभूतसम्प्रयोगस्य कारणत्वमुच्यमानं रजताद्यर्थोत्यतावेव भवे तच्च न सम्भवति सन्निकर्षस्य ज्ञान इव विषयोत्पतौकारणतायाः क्वचिदप्य कॢप्तत्वादित्यर्थः ।
तत इति ।
सादृश्यज्ञानसामग्रीत्वापेक्षया सादृश्यज्ञानत्वस्यैवकारणतावछेदकत्वे लाघवादित्यर्थः ।
तथा च धर्मिज्ञानसिद्धिरितिभावः ।
सादृश्यज्ञानस्याध्यासविशेषे कारणत्वाभावेपि व्यवस्थासम्भवाअन्न धर्मिज्ञानसिद्धिरिति मत्वा पुनः शङ्कते ।
न च स्वत इति ।
जलस्य मुक्ताफलस्य च नैलोन

सादृश्याभावे समानेपि ।
जल एव नैल्याध्यसो दृश्यते न मुक्ताफल इति व्यवस्थायां जलदिवस्तु स्वभाव एव हेतुर्नान्य इत्यर्थः ।
ननु पत्रगतनैल्यसन्निधानं जले तदध्यासे नियामकं न स्वभाव इत्यत आह ।
शुभ्रकलधौतेति ।
निर्मलसौवर्णपात्रविशेषगतेपीत्यर्थः ।
नन्वेवमपि जलगतनीलरूपवत् द्रव्यसंसगीत् त्वत्रैवतदध्यास इति नेत्याह ।
स्वतः शुभ्रेपीति जलविशेषणं स्वतः शुभ्रपदव्याख्यानं स्वछ इति पदम् ।
एवं क्वचित्स्वभावस्यैवाध्यासप्रयोजकत्वे कॢप्ते फलितमाह ।
वस्तुस्वभावादेवेति ।
उक्तपीतशङ्खाध्यास इव भृङ्गारादि गतजलेनैल्याध्यासे सादृश्य ज्ञाना न पेक्षत्वेपि पुण्डरीकमुकुलत्वाध्यासे तदपेक्षाया अन्वयव्यतिरेक सिद्धत्वेन ।
तद्वच्छुक्तिरजताध्यासेपि सादृश्यभानभावाभावाभ्यासेवव्यवस्था न तु वस्तु स्वभावादगतिकगतित्वाद्वस्तु स्वभावाश्रयणस्य ।
तथा च धर्मिज्ञानकारणतासिद्धिरप्रत्यूहेति मत्वादूषयति ।
स्वतः पटखण्ड इति ।
पुण्डरीकस्य कमलस्य यामुकलत्वावस्था तस्याः अनध्यासेपीत्यर्थः ।
अत्रैव पटखण्ड एव कर्तनादिनाघटितः सम्पादितः तदाकारः पुण्डरीकमुकमलत्वाकारौ यस्य पटखण्डस्य स तथा तस्मिन्नित्यर्थः ।
तदध्यासेति पुण्डरीकमुकुलत्वाध्यासेत्यर्थः ।
तदध्यासस्यानुरोधित्वनिश्चयादिति सम्बन्ध ।
अन्यथेति ।
वस्तु स्वभावस्यैव तदध्यासकारणत्व इत्यर्थः ।
अन्यदापीति कर्तनादिना तदाकार सम्पादनात् प्रागपीत्यर्थः ॥

उच्यते ।
सादृश्यज्ञानस्याध्यासकारणत्व वादेपि विशेषदर्शनप्रतिबध्येषु रजताद्यध्यासेष्वेव तस्य कारणत्वं वाच्यम् ।
न तु तदप्रतिबध्येषु पीतशङ्खाद्यध्यासेषु श्रसम्भवात् विशेषदर्शनप्रतिबध्येषु च प्रतिबन्धकज्ञानसामग्र्याः प्रतिबन्धकत्वनियमेन विशेषदर्शनसामग्र्यवश्यं प्रतिबन्धिका वाच्येति ।
तत एव सर्वव्यवस्थोपपतेः ।
किं सादृश्यज्ञानस्य कारणत्वकल्पनया ।
तथाहि ।
इङ्गालादौ चक्षुस्सम्प्रयुक्ते तदीयनैल्यादिरूपविशेषदर्शनसामग्री सत्वान्न रजताध्यासः शुक्त्यादावपि नालभागादिव्यापि चक्षुः सम्प्रयोगे तत्सत्वान्न तदध्यासः सदृशभागमात्रसम्प्रयोगे तदभावादध्यासः ॥

ननु सादृश्य निरपेक्षे ध्यासान्तरे अकारणत्वेपीत्यादिना प्राप्तं सादृश्यज्ञाग्नस्याध्यासविशेषेकरणता प्रसाधनद्वाराधर्मिज्ञानस्य कारणत्वमावश्यकमिति पूर्वपक्षं कचितार्किकमतानुवर्ती निराकरोति उच्यते इत्यादिना ।
नत्विति पीतत्वा भावव्याप्यशङ्खत्ववानयं नैल्याभावव्याप्यजलत्ववदिदमित्यादिरूपविशेषदर्शना- प्रतिबध्येष्वित्यर्थः ।
उक्तविशेषदर्शने सत्यपि पीतः शङ्खः नीलं जलमित्यध्यासदर्शनादितिभावः ।

असम्भवादिति ।
वस्तु तस्मादृश्यस्य तत्रासम्भवात् ।
पुण्डरीकमुकुलत्वभ्रमवत्सादृश्यज्ञानाननुरोधित्वाच्चेत्यर्थः ।
ततः किं तत्राह ।
विशेषदर्शनप्रतिबध्येषु चेति ।
प्रतिबन्धकसामग्र्याः प्रतिबन्धकत्वे दाहप्रतिबन्धकमेकत्वोक्तौ धर्मिज्ञानसामग्री भूतसम्प्रयोगस्याध्यास प्रतिबन्धकत्वपङ्गः ।
तद्वारणाय प्रतिबन्धकेति ज्ञानविशेषणं धर्मिज्ञनस्य चाध्यासानुगुणत्वेन प्रतिबन्धकरण्यादि सामग्र्याः दाहप्रतिबन्धकत्व प्रसङ्गः तद्धारणाय ज्ञानपदं मण्यादेः प्रतिबन्धकज्ञानत्वाभावान्नाति प्रसङ्गः ज्ञानसामग्र्याः प्रतिबन्ध त्रुटज्ञानत्वाभावान्नोक्ताति प्रसङ्गः तथा च पक्षे साध्याभाववताज्ञानं ग्राह्याभावावगाहित्वादनुमिति प्रतिसाक्षात्प्रतिबन्धकं तत्र साध्याभावव्याप्यवताज्ञानं प्रतिबन्धकज्ञानस्य सामग्रीत्वे नानुमिति प्रतिबन्धकमिति व्यवस्था प्रसिद्धेत्यर्थः ।
तत एवेति ।
प्रबन्धकज्ञानसामग्र्याः प्रतिबन्धकत्वस्वीकारादेवेत्यर्थः ।
किमिति ।
तथा च धर्मिज्ञानरूपा इदमाकारावृतिर्न सिध्यतीतिभावः ।
सादृश्यज्ञानस्याकारणत्वे पूर्वोक्तप्रसङ्गं परिहरति ।
इङ्गालादाविति ।
इङ्गालगतं नैल्यादिर्विशेषः ।
तद्दर्शनसामग्री च चक्षुः संयुक्तेङ्गालतादात्म्यरूपा तस्याः सत्वान्नास्तीति बोध्यम् ।
नीलभागादीति ।
त्रिकोणभागसङ्ग्रहार्थमादिपदम् ।
तत्सत्वादिति ।
विशेषदर्शनसामग्री सत्वादित्यर्थः ।
नतदिति ।
तत्पदं रजतादिपरम् ।
ननु यदि शुक्तिसम्प्रयोगकाले रजताध्यासाभावस्तर्हि सम्प्रयोगोप्यध्यासकारणं न

स्यादिति नेत्याह ।
सदृशभागमात्रेति ।
तदभावादिति नैल्यादिदर्शनसामग्र्यभावादित्यर्थः ॥

तदापि शुक्तित्वरूपविशेषदर्शनसामग्रीसत्वादनध्यासप्रसङ्ग इति ।
चेन्न ।
अध्याससमये शुक्तित्वदर्शनाभावेन तत्पूर्वं तत्सामग्र्यभावस्य त्वयापि वाच्य त्वात् ।
मम सादृश्यज्ञानरूपाध्यासकारणदोषेण प्रतिबन्धात् तदाशुक्तित्वदर्शनसामग्र्यभावाभ्युपगमः तव तथा भ्युपगमे तु घट्टकुट्टीप्रभातवृतान्त्व इति चेत् न समीपोपसर्पणानन्तरं रजतसादृश्यरूपे चाकचिक्ये दृश्यमान एवं शुक्तित्वोपलम्भेन तस्य तत्सामग्री प्रतिबन्धकत्वासिद्धौ दूरत्वादि दोषेणप्रतिबन्धाद्वा

शङ्कते ।
तदापीति ।
सदृशभागमात्रसम्प्रयोगकालेपीत्यर्थः ।
अनध्यासप्रसङ्ग इति ।
तथा चाध्यासाभावप्रसङ्गपरिहाराय सादृश्यज्ञानं दोषत्वेनाध्यासकारणं बाध्यम् ।
ततश्च उक्तदोष इय प्रतिबन्धक सत्वादप्रतिबद्धाशुक्तित्वदर्शनसामग्री नास्ति अतो रजताध्यास उपपचत इति धर्मिज्ञानकारणवादिनोभिसन्धिः अनध्यासप्रसङ्गं परिहर्तुमुभयसम्मतमर्थे धर्मिज्ञानापलापीदर्शयति ।
नेत्यादिना ।
त्वयापीति सादृश्यज्ञानकारणतावादिनापीत्यर्थः ।
वाच्यत्वादिति ।
सदृशभागमात्र सम्प्रयोगकाले शुक्तित्वदर्शन सामग्र्यां

चक्षुस्संयुक्त तादात्म्यलक्षणायां सत्यामप्यध्यासदर्शनेन तदनुरोधाच्छुक्तित्व रूपविशेषदर्शनसामग्र्याः प्रतिबन्धको दोषो वश्यं वाच्य इति तावत् सत्यं स च दोषो न सादृश्य ज्ञानं किं तु दूरत्वादिरेवातो दोषत्वेनापि न सादृश्यज्ञानमध्यासकारणमिति ।
न धर्मिज्ञानसिद्धिरिति तदपलापिनोप्यभिसन्धिः धर्मिज्ञानवादीस्वाभिसन्धिमुद्घाटयन् आशङ्कते ।
ममेति तवेति ।
धर्मिज्ञानापलापे प्रवृतस्य कवितार्किकमतानुवर्तिन इत्यर्थः ।
सादृश्यज्ञानस्याध्यासकारणत्वं त्वदनिष्टं दूरं गतस्यापि तव प्रसज्येतेतिभावः ।
धर्मिज्ञानापलापवाद्यपि स्वाभिसन्धिमुद्घाटयन् अनध्यासप्रसङ्गं परिहरति ।
तेत्यादिना तस्येति सादृश्य दर्शनस्येत्यर्थः ।
तत्सामग्रीति ।
शुक्तित्वदर्शनसामग्रीत्यर्थः ।
रजतरागादीदीषसङ्ग्रहार्थमादिपदम् ।
ननु दूरस्थस्यापि पुंसः कदाचिच्छुक्तौ शुक्तिप्रमायाः दर्शनेन दूरत्वस्यापि ।
सादृश्य ज्ञानस्येव व्यभिचारस्तुल्यः तथा रजते रागवतोपि समीपोपसर्पणानन्तरं शुक्तिदर्शनेन तस्यापि व्यभिचारस्तुल्यः तथा च दूरत्वादेरपि दोषत्वं न स्यात् ।
यदि च क्वचिदध्यासे कदाचित् कश्चित् दोष इतिरित्यादूरत्वादेर्दोषत्वेनाध्यासकारणत्वं समर्थ्यते ।
तदा ज्वालादौ सादृश्य ज्ञानरूपेणैव दोषेण सेय दीपज्वालेत्यादिभ्रमस्य सर्वानुभवसिद्धतया तस्यापि कदाचिद्रजताध्यासादौ दोषत्वेन कारणत्वं दुर्वारं सादृश्य ज्ञानस्य दोषत्व भाष्यसम्मतं च तथा च देवताधिकरणे भाष्यं सादृश्यात् प्रत्यभिज्ञानं

केशादिष्विवेति ।
तथा बौद्धाधिकरणेपि सादृश्यनिमितं प्रतिसन्धानमिति ।
प्रतिसन्धानं प्रत्यभिज्ञानं तथा च सादृश्यज्ञानस्य दोषत्वेनाध्यासकारणत्वमत निराकरणमयुक्तमिति चेत्सत्यं तथापि स्थूलबुद्धिमाश्रित्येदमिति ध्येयम् ॥

व्यजकनीलपृष्टत्वादि ग्राहकासमवधानाद्वा तत्सामग्र्यभावस्य वक्तव्यत्वात् ।
एवं जलधिजले नियतनीलरूपाध्यास प्रयोजक दोषेण दूरे नीलत्वव्यञ्जकतरङ्गादि ग्राहकासमवधानेन च शौक्ल्य जलराशित्वादि विशेषदर्शनसामग्र्यभावाच्छिलातलत्वाद्यिध्यासः ।
विस्तृते पटे परिणाहरूपविशेषदर्शनसामग्रीसत्वान्नपुण्डरिक- मुकुलत्वाध्यासः कर्तनादि घटित तदाकारे तदभावात् तदध्यास इति ॥

सहकार्यभावात्सामग्र्यभावमाह ।
व्यञ्जकेति ।
शुक्तित्व व्यञ्जकेत्यर्थः ग्राहकपदं नीलभागव्यापि चक्षुस्सम्प्रयोगपरम् ।
तत्सामग्रीति ।
शुक्तित्वविशेषदर्शनसामग्र्याभावस्योभाभ्यां वक्तव्यत्वादित्यर्थः ।
शुक्ति रजतभ्रमस्थलोक्त न्यायमन्यत्रापि योजयति ।
एवमिति सादृश्यज्ञानरूपदोषं दिनं जलराशित्वादि रूपविशेषदर्शनं च प्रतिबन्धक ततः शुक्लरूपादि दर्शनसामग्र्यपि तत्र प्रतिबन्धका तथा च प्रतिबन्धक

ज्ञानसामग्र्यभावादेव तत्र नीलशिलातलत्वारोपः न तु प्रथमं जले नैल्याध्यासेन सादृश्यज्ञानसम्पतौ सत्यान्तद्दोषान्नीलशिलातलत्वाध्यास इत्यर्थः ।
ननु जलधि सलिपूरे शुक्लरूपात्मकविशेषदर्शनसामग्र्यं भावो सिद्धः नीलशिलातलत्वारोपात्पूर्वकाले चक्षुः सम्प्रयुक्ते जले शुक्लरूपस्य तादात्म्याभ्युपगमेन चक्षुः संयुक्त तादात्म्यरूपसन्निकवस्य आलोकादेश्च सत्वा तथा जलराशित्वादि रूपविशेषदर्शनसामग्र्यभावोप्यसिद्धः ।
जलराशित्वव्यञ्जकतरङ्गादि प्रत्यक्षस्यापि तत्र सत्वादित्यत आह ।
नियतेति ।
जलधि सलिलं दूरे नैल्याध्यासवत्समीपोपसर्पणानन्तरमपि तदध्यासो दृश्यते ।
अतस्तस्य नियतत्वम् ।
एतदुक्तं भवति ।
शुक्लरूपात्म विना रजताध्यासवत् ।
नीलशिलातलत्वाद्यध्यासः सम्भवतीत्यर्थः ।
जले नीलशिलातलत्वाध्यासे हि शुक्लरूपात्मकविशेषदर्श ५९ त्रुटत्कविशेषदर्शनसामग्रीनियत नीलशिलारूपाध्यास प्रयोजकदोषेणप्रतिबद्धा अतस्सा अप्रतिवद्धा नास्ति दूरत्वदोषाज्जलराशित्व व्यञ्जकतरङ्गादेग्नीहकसमवधानं नास्ति तेन जलराशित्व रूपविशेषदर्शनसामग्री च नास्ति ।
तथा च द्विविध प्रतिबन्धकज्ञानसामग्र्यभावाज्जलधि सलिले नीलशिलातलत्वाद्यध्यास उपपद्यत इति ।
अत्रेदं बोध्य जलिधि सलिलपूरे नीलशिलातलत्वारोपे उक्तविधयाविशेषदर्शनसामग्र्यभावस्यापेक्षितत्वेपि

न तावन्मात्रात् ।
तदध्यासः ।
किं तु जले नीलरूपाध्यासेन नीलशिलातलसादृश्य सम्पत्यनन्तरमेव तदध्यासस्तथा च दूरे नीलशिलातलत्वाध्यासवत्वां जलधि सलिलपूरसमीपोपसर्पणानन्तरं व्यवहारः अस्मिनजलधिसलिलपूरे मम दूरे नैल्यनैश्चल्यादि साम्येन नीलशिलातलत्वभ्रम आसीत् ।
इद्धान्नी सभुमो निवृत इति ।
एवं तत्र तत्र सादृश्य दोषान्मम पूर्वमन्यथा भ्रम आसीत् इदानीं सनिवृत इति लोकव्यवहार एव सादृश्य ज्ञानस्य दोषत्वेनाध्यास विशेषकारणत्वसाधको द्रष्टव्य इति सादृश्य ज्ञातस्याध्यासकारणता ग्राहकान्वय व्यतिरेको दाहरणान्तरमप्यन्यथयति ।
विस्तृत इति परिणाहो विस्तारस्तद्दर्शनं पुण्डरीकमुकुलत्वाध्यासप्रतिबन्धकं तत्सामग्रीसत्वादित्यर्थः ॥

नन्वेवं करस्पृष्टे लोहशकले तदीयनीलरूपविशेषदर्शनसामग्र्यभावाद्रजताध्यासः ।
किं न भवेत् सादृश्य ज्ञाना न पेक्षणादिति चेत् ।
भवत्येव किं तु ताम्रादि व्यावर्तकविशेषदर्शनसामग्र्या अप्यभावातदध्यासेनापि भाव्यमिति क्वचिदनेकाध्यासे संशयगोचरो भवति ।
क्वचितुरजतप्राये कोशग्रहादौरजताध्यास एव भवति ।

क्वचित् सत्यपि सादृश्य ज्ञाने शुक्तिकादौ कदाचित्करणदोषाद्यभावेनाध्यासानुदयवदध्यासानुदयेपि न हानिः तस्मान्न कार्यकल्प्येदमाकारवृतिर्नाप्यप्रतिबद्वेदमर्थ सम्प्रयोगकारणकल्प्या ॥

सादृश्यज्ञानकारणमते हि चक्षुस्सम्प्रयोगस्थले चाक्षुषं सादृश्य ज्ञानं धर्मि ज्ञानत्वेन दोषत्वेन च रजताद्यध्यासोत्पतौ कारणं त्वगिन्द्रिय सम्प्रयोगस्थेले च स्यार्शनं सादृश्यज्ञानमुक्तविधया रजताद्यध्यासोत्पतावेकारणं कवितार्किकमते तु धर्मिज्ञानप्रसङ्गभीत्यासादृश्यज्ञानं कुत्राप्यध्यासे कारणं नाभ्युपेयते इति व्यवस्था तथा च त्वगिन्द्रियेदमर्थ सम्प्रयोगस्थले त्वदभिमताध्यासकारण सत्वात् स कि न स्यादिति शङ्कते ।
नन्वेवमिति ।
सादृश्यज्ञानं विनापि अध्यास प्रतिबन्धकविशेषदर्शनसामग्र्यभावमात्रेणाध्यासोपगम इत्यर्थः ।
किं तत्र रजताध्यास आपाद्यते ।
किं वा रजताध्यास एव आपाद्यते आद्ये इष्टापतिरित्याह ।
भवत्येवेति ।
द्वितीयं शङ्कते ।
किं त्विति ।
तत्र विशेषदर्शनसामग्र्यभावस्य ताम्राद्यध्यास साधारणत्वाद्रजताद्यध्यास एवस्यादित्यत्रापादकं नास्तीति मत्वा परिहरति ।
ताम्रादीति ।
रङ्गसुवर्णशकलादि सङ्ग्रहार्थमादि पदं क्वचिदिति ।
करतलस्पृष्टलोह शकलस्थलेपि क्वचिदित्यर्थः ।
गोचर इति ।
लोहशकलरूपेदमर्थः ।

किमिदं रजतं किं वा ताम्रं किं वा सुवर्णादीति संशयविषयो भवतीत्यर्थः ।
ताम्रादि व्यावर्तकविशेषदर्शनस्थले तु रजताध्यास एवषी भवतीत्याह ।
क्वचित्विति ।
यस्मिन् कोशग्रहादौ प्रायेण रजतशकलानामेवावस्थानं तत्र प्रविष्टस्य दैवादयः शकले करतलस्पृष्टे सति तत्र रजताध्यास एव भवति ।
रजतकोशग्रहमिति बुद्धेस्तस्य सत्वादित्यर्थः ।
ननु क्वचित्करतलस्पृष्टलोहशकले रजताध्यासाभावोपि दृश्यते ।
स च तवमते न सम्भवति ।
विशेषदर्शनसामग्र्यभावस्य तत्रापि सत्वेन रजताध्यासापतेरावश्यकत्वान् मम तु सादृश्यज्ञानरूपकारणाभावात् ।
स न भवतीति वक्तुं शक्य इत्यत आह ।
क्वचित्सत्यपीति ।
समीपोपसर्पणानन्तरं सत्यपि सादृश्य ज्ञाने यथा रजताध्यासाभावः ।
तवमते उपेयते ।
तथा मम मतेपि क्वचिदध्यासाभावो न दोषावह इत्यर्थः ।
तस्मादिति ।
कथमपि धमिधर्मिज्ञानस्याध्यासकारणत्वासिद्धेरित्यर्थः ।
इदमाकार वृतिरनुभवसिद्धावाकार्यकल्प्यावाकारणकल्प्यावेति विकल्प त्रये प्रथमद्वितीयौ निरस्य तृतीयं निराकरोति ।
नाप्यप्रतिबद्धेति ।
इदमर्थस्य चक्षुस्सम्प्रयोगकाले अन्यत्र व्यासङ्गे सति इदमर्थगोचरज्ञानानुदयादप्रतिबद्धेति विशेषणम् ॥

ततो भवन्त्या एवेवं वृतेर्दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगक्षुभिताविद्यापरिणाम स्वसमानकाल रजतविषयत्वस्याप्यस्माभिरुच्यमानत्वात् ।
तत्र च ज्ञानसमानकालोत्पतिके प्रतिभासमात्र विपरिवतिनिरजतेः ।
तत्प्राचीन सम्प्रयोगाभावेपि ।
तत्तादात्म्याश्रयेदमर्थ सम्प्रयोगादेव तस्मापि चक्षुग्नी ह्यत्वोपपतेश्चक्षुषा रजतं पश्यामीति प्रातिभासिकरजतस्य स्वसम्प्रयोगाभावेपि चाक्षुषत्वानुभवात् ।
न च स्वसप्रयोगाभावादेववाधकान्न तच्चाक्षुषं नापि दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगजन्यमिदं वृतिसमकालम् ।
ज्ञानकारणस्येन्द्रिय सम्प्रयोगस्यार्थकारणत्वाकॢप्तेः ॥

यथोक्त सम्प्रयोगवशाजायमानावृतिर्भ्रान्ति रूपैव जायते न तु भ्रान्तेः प्राचीना इदमर्थमात्रगोचरा प्रमारूपा तत्र मानाभावादित्याशयेनाह ।
तत इति इदमर्थावछिन्न चैतन्ये विद्यमाना रजतपरिणामिन्य विद्या दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगरूपादध्यासनिमितकारणभूतात् क्षोभं कार्याभिमुख्यं प्राप्नोति ।
उतरक्षणे च रजतरूपेण परिणमते दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयोगाद्वृतिरपि तदैव जायते ।
तथा प्रतिबद्धात् दुष्टोन्द्रिय सम्प्रयोगाद्भवन्तीदमर्थगोचरवृतिः स्वकालोत्पन्नरजत

विशिष्टेदमर्थं विषयी करोतीत्यर्थः ।
स्वपदं वृत्तिपरं धर्मिज्ञानपक्षे इदमाकारवृतिरविद्याक्षोभिका तदभावपक्षे धर्मिज्ञानहेतु सम्प्रयोगो विद्याक्षोभक इति विभाग इति स्थिते ।
तत्रान्तिमपक्षो नषुक्तः ।
इदमर्थ सम्प्रयोगस्य इदमाकारवृताविवरजतगोचरवृतावहेतु त्वात् ज्ञानसमकालोत्यत्र रजतस्य ज्ञानात्पूर्वं चक्षुस्सन्निकर्षाभावाच्च ।
तथा च रजतगोचरवृतौ सामग्र्यभाव एव इदं वृतेर्धर्मिमात्रगोचरतां व्यवस्थापयतीत्याशङ्क्याह ।
तत्र चेति भ्रमस्थले इत्यर्थः प्रतिभासकालमात्रे विपरिवर्तिनी सता यस्य तत्प्रतिभासमात्रविपरिवर्तितस्मिन् प्रतीति व्याप्यमुताक इति यावत् ।
इदमर्थ सम्प्रयोगस्य रजतगोचरवृत्युत्पतावपि हेतुत्वं सम्भवति ।
न चान्यसम्प्रयोगादन्यगोचरवृत्युपगमे घटेन्द्रियसंयोगात् ।
पटगोचरवृत्यापतिरिति वाच्यम् ।
स्वगोचरवृतौ स्वस्य स्वतादात्म्याश्रयस्य वा इन्द्रियेण सहसम्प्रयोगः कारणमिति कल्पना तावत्या उक्ताति प्रसङ्गपरिहारोपपतेरित्याशयेनाह ।
तत्प्राचीनेति ।
रजतप्रतिभासान्पाचीनेत्यर्थः ।
ततादात्म्येति ।
रजतस्येदमर्थे कल्पितत्वाद्रजततादात्म्याश्रयत्वमिदमर्थस्य पटतादात्म्याश्रयत्वं तु घटस्ति पटस्य तत्रा न ध्यस्तत्वादितिभावः ।
चक्षुः सम्प्रयोगानाश्रयस्यापि रजतस्य चाक्षुषवृतिविषयत्वकल्पने हेतुमाह ।

चक्षुषेति ।
धर्मिज्ञानवादी चाक्षुषत्वानुभवस्यान्यथा सिद्धिं वदन् ।
धर्मीन्द्रियसम्प्रयोगजन्यावृतिर्धर्मिमात्रगोचरेत्याशयेन शङ्कते ।
न चेति ।
तद्रजतमिदं वृतिसमकालं स त दुष्टेन्द्रिय सम्प्रयागजन्येमपि न भवतीत्यत्र हेतुमाह ।
ज्ञानकारणस्येति ।
तथा च प्रातिभासिकरजतस्य ऐन्द्रियकत्वपक्षे अन्यसम्प्रयोगस्यान्यगोचरवृतिजनकत्वमेकं कल्पनीयं तथा ज्ञानकारणस्य सन्निकर्षस्य रजताद्यर्थोत्पतौकारणत्वमपरं कल्पनीयमिति गौरवमिति भावः ॥

किं त्विदं वृत्यनन्तरभावितज्जन्यम् ।
तदभिव्यक्त साक्षिण्य ध्यासात् ।
तद्भास्यं चाक्षुषत्वानुभवस्तु स्वभासकचैतन्याभिव्यञ्जकेदं वृतिजनकत्वेन परम्परया चक्षुरपेक्षामात्रेणेति ।
तथा सतिपीतशङ्खभ्रमे चक्षुरनपेक्षाप्रसङ्गात् ।
न हि तत्र शङ्खग्रहणे चक्षुरपेक्षा रूपं विना केवल शङ्खस्य चक्षुर्ग्राह्यत्वायोगात् ।
नापि पीतिमग्रहणे आरोप्ये ऐन्द्रियकत्वानभ्युपगमात् ।
न च पीतिमास्वरूपतो नाध्यस्यते किं तु नयनगतपितपीतिम्नोनुभूषमानस्य शङ्खे संसर्गमात्रमध्यस्यत इति पीति सानुभवार्थमेव चक्षुरपेक्षेति वाच्यम् ॥

परिसम्प्रयोगो न रजताद्यर्थे कारणं तर्हि किं तत्र कारणमविद्यामात्रस्य सदा सत्वेन रजताद्यध्यासस्य कादाचित्कत्वप्रतीतस्य प्रयोजकत्वानुपपतेरिति शङ्क्यते ।
किं त्विति ।
उतरमाह ।
इदं वृत्यनन्तरभावीति ।
इन्द्रियसम्प्रयोगादिदमर्थमात्रगोचरवृतिरुदेति ।
तयाचाध्यासम्प्रतिनिमित्वकारणभूतयाक्षुब्धासती ।
अविद्यारजताकारेण परिणमते ।
रजतस्य च इदमाकारवृत्यभिव्यक्तमिदमर्थावछिन्न चैतन्यमधिष्टानम् ।
तथा च रजतं स्वगोचरवृतिं विनैव चैतन्यभास्यमहङ्कारादि वदित्यर्थः ।
तज्जन्यमित्यत्र तदभिव्यक्त इत्यत्र च तत्पदमिदं वृतिपरं तद्वृतेश्च कादाचित् कत्वात् ।
रजताद्यध्यासस्य कादाचित्कत्वमितिभावः ।
तद्भास्यमिति साक्षिभास्यमित्यर्थः ।
न च बाह्यचैतन्यावभास्य शुक्तिरूप्यादेरहङ्कारादिवत् कथं साक्षिभास्यत्वमिति वाच्यम् ।
स्वगोचरज्ञानरूपवृत्यनुपहित चैतन्यभास्यस्यैव साक्षिभास्य शब्दार्थत्वात् ।
तथा च यथा अविद्याहङ्कार तद्धर्माणामवभासकचैतन्यमविद्यादिगोचरया ज्ञानात्मकवृत्या उपहितं न भवति ।
एवं शुक्ति रजतादि भासकचैतन्यमपि शुक्तिरजतादि गोचरज्ञानात्मकवृत्युपहितं न भवतीति तस्य साक्षिभास्यत्वमुक्तमिति मन्तव्यम् ।
ननु शुक्ति रजतस्य साक्षिभास्यत्वे चाक्षुषत्वानुभवविरोध इति नेत्याह ।
चाक्षुषत्वानुभवस्त्विति

स्वंशुक्ति रजतं तद्भासकस्य इदमंशावछिन्नस्याभिव्यञ्जकामिदं वृतिस्तत्र चक्षुषो जनकत्वेन शुक्तिरजतस्य चक्षुरपेक्षावर्तते ।
साचापेक्षापरम्परयैव स्वाधिष्ठानगोचरवृत्यर्थमपेक्षितत्वान्नतु साक्षात्स्वगोचरवृत्यर्थमनपेक्षितत्वात् ।
यथा कथञ्चिच्चक्षुरपेक्षामात्रेण तत्र चाक्षुषत्वानुभव उपपद्यते इत्यक्षरार्थः ।
ननु चक्षुषारजतं पश्यामीत्यनुभवो हि रजतगतं चाक्षुषवृतिविषयत्वमवगाहतेन तु शुक्तिरजतगतं चाक्षुषवृत्यभिव्यक्तचैतन्यविषयत्वमिति वस्तुगतिः तथा च परम्परया चक्षुरपेक्षामात्रेणेति ग्रन्थेन चाक्षुषत्वानुभवस्य चाक्षुषवृत्यभिव्यक्तचैतन्यविषयत्वं रजतयतं विषय इति तदनुभवस्य गतिः कल्पितेति प्रतिभाति ।
तदयुक्तम् ।
शब्दवदनुभवस्य व्याख्यानानहन्त्वादिति चेत् ।
न वस्तुत इदमर्थ गतस्येदं त्वस्य तत्रानुभूयमानस्य यथा शुक्तिरजते संसर्गारोपस्तथा इदमर्थगतस्य तत्रानुभूयमानस्य चाक्षुषत्वस्य शुक्तिरजतै संसर्गारोप इत्यस्यर्थस्य प्रकृते विवक्षितत्वात् ।
तथा च स्वस्मिन्नारोपणियं यच्चाक्षुषवृतिविषयत्वमिदमर्थगतं तल्लाभाय शुक्तिरजतस्य चक्षुरपेक्षा वर्तते इत्ययमर्थः परम्परया चक्षुरपेक्षामात्रेणेति ग्रन्थस्य द्रष्टव्य इति न कश्चिद्दोषः ।

तथा सतिशङ्ख तत्संसर्गयोरप्रत्यक्षत्व प्रसङ्गात् ।
नयनप्रदेशगतपितपीति माकारवृत्यभिव्यक्तसाक्ष्यसंसर्गेण तयोस्तद्भास्यत्वाभावात् ।

पीतिससंसृष्ट शङ्खगौचरैक वृत्यनभ्युपगमाच्च ।
न च नयनप्रदेशस्थस्य पितपीतिम्नोदोषाच्छङ्खे संसर्गाध्यासोनोपेयते किं तु नयनरश्मिभिः सहनिर्गतस्य विषयव्याअपिनस्तस्य तत्र संसर्गाध्यासः कुसम्भारुणित इव कौसुम्भ इति ।
सम्भवति ।
तदाकारवृत्यभिव्यक्तसाक्षिसंसर्ग इति वाच्यम् ॥

प्रातिभासिकरजतादेस्साक्षिभास्यत्वमेव न त्वैन्द्रियकत्वमिति मतं दूषयति ।
तथा सतीति अधिष्ठानस्यैन्द्रियकत्व लाभायैवेन्द्रियापेक्षा नत्वारोप्यस्य ।
तदर्थमिन्द्रियापेक्षेत्युपगमे सतीत्यर्थः ।
न हीति ।
इदं चापाततः पीतशङ्खभ्रमादि स्थलेप्यध्यास प्राचीनधर्मिगोचरचाक्षुषवृतेः प्रागुपपादि नत्वादिति मन्तव्यम् ।
नापिपीतिमग्रहण इति ।
चक्षुरपेक्षेत्यनुसङ्गः रूपं विना केवलशङ्खस्य चक्षुः ग्राह्यत्वायोगमुपेत्यारोपितस्य साक्षिभास्यत्ववादीशङ्कते ।
न च प्रीतिमेति ।
पीतरूपमित्यर्थः ।
यथा शुक्तौरजतं स्वरूपेणाध्यस्यते तथा शङ्खे पीतरूपं नाध्यस्यत इत्यर्थः ।
नयनगतं यत्पितं पीतरूपयुक्तद्रव्यविशेषस्तस्य यः पीतिमातस्य पितद्रव्य एवानुभूयमानस्य शङ्खे संसर्ग एवाध्यस्यते ।
यथा कुसुमादावनुभूयमानस्य लौहित्यस्य स्फटिकमण्यादौ संसर्गाध्यासस्तद्वत् ।

न चान्यगतस्यान्यत्रारोपाभ्युपगममे अन्यथाख्याति प्रसङ्ग इति वाच्यम् ।
अध्यस्य मानसंसर्गस्यानिर्वचनीयस्योत्पत्युपगमेनान्यथा खाति वैलक्षण्य सत्वादितिभावः ।
पीति मानुभवार्थमेवेति ।
शङ्खे पीतरूपसंसर्गाध्यासात्प्राचीनो यः पितद्रव्ये पीतरूपानुभवस्तदर्थमित्यर्थः ।
तत्र किं नयनप्रदेशगत एव पितद्रव्येपीति मानुभवः ।
किं वा शङ्खदेशं प्राप्य तत्रस्थेपितद्रव्येपीतिमानुभवः आद्यं दूषयति ।
तथा सतीति ।
नयनगत एव पितद्रव्ये पीतरूपानुभवाङ्गीकार इत्यर्थः ।
शङ्ख तत्संसर्गयोरिति ।
शङ्खस्य शङ्खपीतरूपयोस्संसर्गस्य चेत्यर्थः ।
शङ्ख तत्संसर्गयोर्भानं किं पितिमगोचरवृत्यभिव्यक्ते न साक्षिणा किं वापीति ससंसृष्टशङ्खगोचरवृत्यभिव्यक्तेन साक्षिणानाद्य इत्याह ।
नयनप्रदेश इति ।
नयनप्रदेशगतपितपीतिमाकारवृत्या तत्प्रदेशस्थपीतिमावछिन्नचैतन्यमभिव्यज्यते तेन चाभिव्यक्तचैतन्यलक्षणसाक्षिणा सह शङ्खस्य शङ्खे समारोपित पीतरूपसंसर्गस्य चासम्बन्धाच्छङ्ख तत्संसर्गयोरापरोक्ष्यं न स्यादित्यर्थः ।
न द्वितीय इत्याह ।
पीतिमसंसृष्टेति ।
अनभ्युपगमाच्चेति ।
साक्षिभास्यत्ववादिनेतिशेषः ।
शङ्खदेशं प्राप्तेपितद्रव्ये पीतिमानुभव इति द्वितीयं शङ्कते ।
न चेति विषयव्यापिनस्तस्येति ।
शङ्खरूपमधिष्ठानं व्याप्तस्य पितद्रव्यस्येत्यर्थः ।
तथा च पितपीतिमाकारवृत्याशङ्खदेशस्थस्यैव चैतन्यस्याभिव्यक्त्याशङ्ख तत्सं

सर्गयोरापरोक्ष्यं सम्भवतीतिभावः कुसुम्भस्तु द्रव्यविशेषः तद्याप्ते पटे यथा कुंसुभे अनुभूयमानस्य रक्तरूपस्य संसर्गारोपस्तथेत्यर्थः ॥

तथा सति सुवर्णलिप्त इवपितोपहतनयतेन वीक्ष्यमाणे शङ्खे तदितरेषां पीतिमधीप्रसङ्गात् ।
न च सपीति मासमीपे गृहीत एव दूरे गृहीतुं शक्ये विहायस्युपर्युत्यतन् विहङ्गम इव इतरेषां च समीपेन ग्रहणमिति वाच्यम् ।
इतरेषामपि तच्चक्षुर्निकटन्यस्त चक्षुषाम्पीतिमसामीप्यसत्वेन तद्ग्रहणस्य दुर्वारत्वात् ।
एवमप्यति यवलसिकतामषतलं प्रवहदछनदीजल नैल्याध्यासे गगननैल्याध्यासे च रक्तवस्त्रेषु निशि चन्द्रिकायां नैल्याध्यासे चानुभूयमानारोपस्य वक्तुमशक्यत्वेन तत्र नैल्यसंसृष्टाधिष्ठानगोचर चाक्षुष वृत्यनभ्युपगमे चक्षुरनुपयोगस्य दुःपरिहरत्वाच्च अनास्वादिततिक्तरसस्य वालस्य मधुरे तिक्ततावभासो जन्मान्तरानुभवसंस्कारहेतुक इति प्रतिपादयतां पचपादिकाग्रन्थेन स्वरूपतोध्यस्य सान

स्यैवतिक्तरसस्येन्द्रियकत्व स्फुटीकरणाच्च ॥

नयनगपितद्रव्यस्य नयने सर्वैरनुभूयमानस्य नयनरीश्मद्वारानिर्गत्यशङ्खव्यापित्वोपगमे बाधकमाह ।
तथा सतीति ।
पितोपहतनयनः पुरुषः यदा शङ्खं पश्यति तदा तदितरेषामपिपीतः शङ्ख इत्यनुभवप्रसङ्गादित्यर्थः ।
ननु पितद्रव्यस्य नयनप्रदेशाद्विषयदेशं प्रतिगमनावसरे पथापितोपहत नयने नयनदेशमारभ्यविषयव्याप्तिपर्यन्तं पीतिमागृह्यते तथान्यैरपि नयनसमीपे मध्ये च पीति मागहीतश्चेच्छङ्खदेशेपि गृहितुं शक्यते नान्यथेत्यत्र दृष्टान्तमाह ।
विहायसीति ।
यथा विहङ्गमः पक्षीगने उत्पतन् उत्पतनावसरे भूप्रदेशमारभ्य येन पुंसागृह्यते तेनैव गगनोपरिभागे दूरङ्गतोपि गृह्यते नान्यैस्तथा प्रकृतेपीत्यर्थः ।
दृष्टान्त वैषम्यमाह ।
इतरेषमपीति ।
दृष्टान्ते हि गगनोपरिभागे दूरे विहङ्गमं पश्यन् कश्चिदन्यं प्रत्युपदिशति ।
मम चक्षुर्निकटेत्वच्चक्षुर्न्यस्तं चेत् ।
त्वयापि स विहङ्गमो द्रष्टं शक्यत इति स चान्यस्तथा कृत्वा तं पश्यति न तथा प्रकृते सम्भवतीत्यर्थः ।
अस्तु वा अनुभूयमानरोपस्थले कथञ्चिच्चक्षुरपेक्षास्सर्यमाणनैल्याद्यध्यासस्थले तु तदपेक्षा सर्वात्मना वक्तुमशक्येत्याह ।
एवमपीति ।
जलाधारभून्नागे वा जलमिश्रितद्रव्यविशेषे वा यदि नीलरूपमस्ति ।
तदा तत्रैवानुभूयमान नैल्यस्य जले ध्यास इति शङ्काभवे तन्निवर्तये सिकता

मयतलस्याति धवलत्वं नदीजलस्य चाछत्वं विशेषणमुपातम् ।
अछत्वं निर्मलत्वं निशिरात्रौ चन्द्रिकायामित्यस्यापि पूर्वोक्तमेव प्रयोजनं द्रष्टव्यम् ।
दुष्परिहरत्वाच्चेति ।
अत्र पीतशङ्खजलनैल्याद्यध्यासेषु आरोप्यपीतिमनैल्यादि संसृष्टाधिष्टानगोचरचाक्षुषवृत्यनुपगमेपि चक्षुरनुपयोगो न दुष्परिहरः शङ्खादिधर्मिमात्रगोचर चाक्षुषवृतिसम्भवस्य प्राग्दर्शितत्वादिति मन्तव्यम् ।
आरोप्यस्येन्द्रियजन्यवृतिविषयत्वे सस्समतिमाह ।
अनास्वादितेति ॥

अन्यथा तत्र रसनव्यापारापेक्षानुपपतेः तस्मादुदाहृत नैल्याध्यासस्थलेषुधिष्ठानसम्प्रयोगादेव ॥

अस्मिन् जन्मनि अनास्वादितः रसनेन्द्रियेणाननुभूतस्तिक्तरसो येन वालेन स तथा तस्येत्यर्थः ।
मधुरेस्तनयानादौ तिक्ततावभासस्तिक्तता साक्षात्कारः स च जन्मान्तरीयतिक्त रसानुभवजन्यसंस्कारजन्यः आरोपे आरोप्य सजातीय पूर्वानुभवजन्मसंस्कारस्य कारणत्वादित्यक्षरार्थः ।
अत्र ग्रन्थे तिक्तत्वावभासस्य सस्कारसहकृतरसनेन्द्रियजन्यत्वं भाति ।
तस्य संस्कारमात्रजन्यत्वे स्मृतित्व प्रसङ्गात् ।
तथा च तिक्तताध्यासाधिष्ठानस्य मधुरद्रव्यस्य रसनेन्द्रियायोग्यतया

परिशेषात् स्वरूपतोध्यस्य मानस्य तिक्तरसस्यैव रसनेन्द्रियजन्यवृतिविषयत्वं स्पष्टीकृतमिति भवति ।
समारोप्यस्यैन्द्रियकत्वे सम्मतिरयं ग्रन्थ इति भावः ।
अन्यथेतिः आरोप्य तिक्तरसस्येन्द्रियकत्वानुपगमे तत्र बालस्य तिक्ततावभासस्थले रसनेन्द्रियव्यापारो न स्यान् मधुरद्रव्यस्या तदयोग्यत्वादित्यर्थः ।
वस्तुतस्तु तिक्ततावभास इत्यत्रतिक्ततापदावभासपदयौः कर्मधारयः अवभासपदं चावभास्यत इति व्युत्पत्याध्यस्य मानतिक्त रसपरं पञ्चपादिकायामेवावभासपदस्यावभासमानतापदेन तथा व्याख्यातत्वात् ।
जन्मान्तरीय संस्कारोपि अध्यस्य मानतिक्त रसोत्पतौ हेतुः ।
प्रातिभासिकाध्यासस्थलेषु दोषसंस्काराधिष्ठान सामान्यज्ञानरूपकारणत्रयस्याध्यस्य मानपदार्थोत्पतावेवकारणतायाः टीकाविवरणादिष्वेव स्पष्टत्वा तथा च कथमनेन ग्रन्थेन स्वरूपतोध्यस्य मानस्यैव तिक्तरसस्यैन्द्रियकत्वस्य स्पष्टीकरणं न च तिक्तरसयैन्द्रियकत्वाभावे रसनव्यापारापेक्षानुपपतिरिति वाच्यम् ।
वालस्यान्येषां वातिरसाध्यासकाले रसनेन्द्रियव्यापारसत्वे माना भावात् ।
न च तथा सतितिक्ततानवभासप्रसङ्ग इति वाच्यम् ।
त्वगिन्द्रियजन्यमधुरद्रव्यगोचरवृत्या अभिव्यक्ते मधुरद्रव्यावछिन्नचैतन्ये तिक्तताध्यासाङ्गीकारेण तिक्ततायाः स्वगोचरवृतिं विनैव स्वाधिष्ठान चैतन्यभास्यत्व सम्भवात् ।
अस्तु वा तिक्रताध्यासस्थले रसनेन्द्रियापेक्षा ।
तथापिताध्यस्यमानतिक्तरसस्येन्द्रियकत्व

सिद्धिरध्यस्य मानतिक्ततां प्रतिमधुरद्रव्यनिष्ट मधुररसस्याधिष्ठानत्वसम्भवेन तदधिष्ठान भूतमधुररसग्रहणे तदपेक्षोपपतेः ।
पञ्चपादिकागतमधुरपदस्य मधुररससाधारणत्वेन तद्विरोधाभावाच्च ।
न च मधुररग्रहणे तिक्तताध्यासानुपपतिरिवाच्यम् ।
रसग्रहणेपि दोषविशेषेण मधुररसत्वजातिसाक्षात्कारप्रतिबन्धे सति तिक्ताध्यासोपपतेस्तस्मादारोप्यस्य साक्षिमात्रभास्यत्वं पूर्वांर्याणां सार्वत्रिकव्यवहारसिद्धन्निरपवादमिति मन्तव्यमितः परङ्कविता किं कमतानुसारेण यत्पञ्चपादिका ग्रन्थव्याख्यानं कृतं तदेवानुवर्त्यते ।
तस्मादिति ।
अध्यस्यमानपदार्थस्य साक्षिभास्यत्वमते पीतशङ्खाद्यध्यासेषु चक्षुरनुपयोगस्य दुष्परिहरत्वादित्यर्थः ॥

तद्गोचर चाक्षुषवृतिसमकालोदयोध्यासस्तस्यावृतेर्विषय इति तस्य चाक्षुषत्व मध्युपगन्तव्यं रूपं विना केवलाधिष्ठानगोचरवृत्यभावे च विषयचैतन्याभिव्यक्ता भावेन जल तदध्यस्त नैल्यादीनां तद्भास्यत्वायोगात् ।
तिक्तरसाध्यासस्थले त्वधिष्ठानाध्यासयोरेकेन्द्रियग्राह्यत्वाभावात् त्वगिन्द्रियजन्याधिष्ठानगोचरवृत्या तद

वछिन्नचैतन्याभिव्यक्तौ पितोपहतरसनसम्प्रयोगादेव ।
तत्र तिक्तरसाध्यासस्तन्मात्रविषयरासवृतिश्च समकालमुदेती तिक्तरसस्य रासनत्वमप्यभ्युपगन्तव्यं त्वगिन्द्रियजन्याधिष्ठानगोचरवृत्यभिव्यक्तचैतन्यभास्ये तिक्तरसे परम्परयापि रसनोपयोगाभावेन तत्र कथमपि प्रकारान्तरेण रासनत्वानुभवसमर्थनासम्भवात् ।
तथैव रजतस्यापि चाक्षुषत्वोपपतेः पश्यामीत्युनुभवो न वाधनीयः ॥

तद्गोचरेति ।
अधिष्ठानगोचरेत्यर्थः ।
वृतिसमकालमुदयो यस्याध्यासस्य पीतरूपादेस्स तथेत्यर्थः ।
अधिष्ठानसम्प्रयोगजन्यावृतेरारोपित रूपादिविशिष्टशङ्खादिविषयत्वावङ्गीकारे आरोपितरूपादेरनवभासप्रसङ्ग इत्यर्थः ।
रूपं विना केवलाधिष्ठानगोचरवृत्यभावे चेति ।
आरोप्यपीति मनैल्यादि संसृष्टशङ्खादिगोचरवृत्यनभ्युगमे चेति च कारार्थः ।
तत्पदं चैतन्यपरं पञ्चपादिकाग्रन्थोक्तं तिक्तरसस्याध्यस्य मानस्यैन्द्रियकत्वं चाक्षुषाध्यासस्थले इवा अधिष्ठानारोप्ययोरेकवृतिविषयत्वेन भवति ।
किं तु तिक्तरसमात्रगोचररासनवृत्येत्युपपादयति ।
तिक्तरसाध्यासस्याले त्विति ।
तदवछिन्नेति ।
मधुरादि द्रव्यरूपाधिष्ठानावछिन्न

इत्यर्थः ।
पिताख्यदोषेण उपहतं यद्रसनं तेन सह मधुरद्रव्यरूपाधिष्ठानस्य सम्प्रयोगात् तत्राधिष्ठानावछिन्नचैतन्ये तिक्तरसाध्यास उदेति तदैवाध्यस्यमानतिक्तरसमात्रगोचररासनवृतिश्च उदेतीत्यर्थः ।
ननु तिक्तरसाध्यासाधिष्ठानस्य भानंरासनं तिक्तरसभानं तु केवलसाक्षिरूपमिति मतमेव कुतोनाद्रियते तत्राह ।
त्वगिन्द्रियेति ।
चैतन्यभास्ये तिक्तरस इति ।
अभ्युपगम्यमान इति शेषः परम्परयापीति ।
रजताद्यध्यासस्थले इव धर्मिमात्रगोचरवृत्युत्पादनद्वारापीत्यर्थः ।
धर्मिणो मधुरद्रव्यादेः रसनेन्द्रिया योग्यत्वादितिभावः ।
तत्र तिक्ततारूपे अध्यासे कथमपीत्यस्य व्याख्या प्रकारान्तरेणेति ।
यद्यपि स्वप्नकाले केवलसाक्षिभास्येषु रसरूपादिषुरासनत्वचाक्षुषत्वाद्यनुभवस्यारोपरूपताया वक्ष्यमाणत्वेन प्रकृतेपि तथा समर्थनं सम्भवति स्वप्नपदार्थानामिव प्रातिभासिक तिक्तरसादेरपीन्द्रियासन्निकृष्टत्वेन सामग्र्यभावस्य तुल्यत्वा तथापि तं प्रकारमजानता तत्र कथमपीत्याद्युक्तमिति ध्येयम् ।
तथैवेति ।
यथा रासनवृतिविषयत्वमादाय रासनत्वानुभवस्समर्थितस्तथा चाक्षुषवृतिविषयत्वमादायैव चाक्षुषत्वानुभवसम्भवे तदनुभवस्यारोपरूपत्वकल्पनमयुक्तमित्यर्थः ॥

न चासम्प्रयुक्तस्य रजतस्य चाक्षुषत्वे प्रत्यक्ष

मात्रे विषयेन्द्रिय सन्निकर्षः कारणं द्रव्यप्रत्यक्षे तत्संयोगः कारणं रजतप्रत्यक्षे रजतसंयोगः कारणमिति गृहीतानेककार्यकारणनियमभङ्गः स्यादिति वाच्यम् ।
सन्निकर्षत्वस्य संयोगाद्यनुगतस्यैकस्याभावेनाद्यनियमासिद्धेः ।
द्वितीयनियमस्य नैयापिकरीत्यातमसीव संयोगायोग्ये क्वचिदद्रव्येपि द्रव्यत्वाध्याससम्भवाद्व्यवहारदृष्ट्या यद्द्रव्यत्वाधिकरणं तद्विषयत्वेन प्रातिभासिक रजते द्रव्यत्वस्याधिष्ठान गतस्यैवेदत्व वदध्यासात् प्रतीत्यभ्युपगमेन च द्वितीयनियमाविरोधात् ।
द्वितीयनियमरूपसामान्यकार्यकारणभावव्यतिरेकेण विशिष्यापि कार्यकारणभावकल्पनायोगौरवपराहतत्वेन तृतीयनियमासिद्धेः ॥

न बाधनीय इत्ययुक्तं बाधके सति तद्बाधस्यावश्यकत्वादिति मत्वाशङ्कते ।
न चेति ।
शङ्कितं बाधकं परिहरति ।
सन्निकर्षत्वस्येत्यादिना ।
आद्यनियमासिद्धेरिति जन्यप्रत्यक्षमात्रे इन्द्रिय सन्निकर्षः कारणमिति नियमासिद्धेरित्यर्थः ।
जन्यपदं नित्यसाक्षिरूपे प्रत्यक्षे व्यभिचारवारणार्थः ।
शाब्दापरोक्षमते शाब्दभिन्नत्वमपि प्रत्यक्षविषणं द्रष्टव्यम् ।
अत्रेदं बोध्यम् ।
संयोगाद्यन्यतमत्व

मनुगतमस्ति न्यायमते अभावत्वादि वदखण्डोपाधिरूपं वा सन्निकर्षत्वं सम्भवतीत्याद्यनियमविरोधोदुर्वार इति ।
आद्यतियमस्यासिद्धत्वमुक्ताजन्यद्रव्यप्रत्यक्षे इन्द्रियसंयोगः कारणमिति द्वितीयमुपेत्यप्रकृतेनस्याविरोधमाह ।
द्वितीय नियमस्येति ।
द्वितीय निमस्य व्यवहारदृष्ट्यायद्द्रव्यत्वाधिकरण तद्विषयत्वेन द्वितीयनियमाविरोधादिति सम्बन्धः नियमस्य व्यावहारिकद्रव्यविषयत्वकल्पनायां नियामकमाह ।
संयोगायोग्ये क्वचिदिति ।
एकत्वद्वित्वादावित्यर्थः ।
एकत्वमेकमित्यादिप्रकारेण तत्रापि सङ्ख्याश्रयत्वभ्रमेण द्रव्यत्वाध्याससम्भवादित्यर्थस्तथा च द्रव्यप्रत्यक्षमात्रे इन्द्रियसंयोगस्य कारणत्व नियमस्य एकत्वादौ द्रव्यत्वाध्यासकाले तत्प्रत्यक्षे व्यभिचार इत्यर्थः ।
अद्रव्ये द्रव्यत्वारोपे दृष्टान्तमाह ।
तमसीवेति ।
सिद्धान्ते तस्य द्रव्यत्वाभ्युपगमादाह ।
नैय्यापिकरीत्येति ।
प्रौढालोकाभावस्तम इति नैयायिकैरुक्तरीत्येत्यर्थः ।
गुणाश्रयत्वं द्रव्यलक्षणमिति जानतां तमसिरूपवत्व भ्रमेण द्रव्यत्व भ्रमस्सम्भवतीत्यर्थः ।
ननु शुक्तिरजतादौ घटादाविव स्वभावत एव द्रव्यत्वमस्ति अन्यथारजतत्वादि जातिरपि तत्र न स्यान्न चेष्टापतिरुतरत्ररजतन्त्वादि जातेस्साधपिष्यमाणत्वात् ।
ततश्च शुक्तिरजतादिकमपि व्यवहारदृष्ट्याद्रव्यत्वाधिकरणं भवति ।
व्यवहारदर्शांयां शुक्तौ रजतवाधवच्छुक्तिरजते द्रव्यत्वरजतत्वादि जातिवाधादर्शना तथा च शुक्तिरजतादेरिन्द्रियासंयुक्तस्य ऐन्द्रियकवृतिविषयत्वोपगमे द्वितीय

नियमविरोधोपि दुर्वार इति चेत्सत्यं शुक्तिरजतादौ रजतत्व द्रव्यत्वादि जातिर्नास्तीति मतमनुसृत्य तत्र द्रव्यत्वप्रतीतिं घटयति ।
प्रातिभासिकरजत इति ।
इदमर्थगतेदं त्वस्येव तद्गतद्रव्यत्वस्यापि तत्र संसर्गारोप इत्यर्थः ।
तथा च शुक्तिरजतं व्यवहारदृष्ट्याद्रव्यत्वाधिकरणं न भवतीतिभावः ।

यत्सामान्ये यत्सामान्यं हेतुस्तद्विशेषे तद्विशेषो हेतुरिति न्यायस्यापि यत्र वीजाङ्कुरादौ सामान्यकार्यकारणभावाभ्युपगमे वीजान्तरादङ्कुरान्तरोत्यत्यादिप्रसङ्गः ।
तद्विषयत्वेन ततो जागलस्तनायमान विशेषकार्यकारणभावासिद्धेः न वात्रापि द्रव्यप्रत्यक्षे द्रव्यसंयोगः कारणमिति सामान्यनियमोपगमेऽन्यसंयोगादन्यद्रव्यप्रत्यक्षापतिरिति प्रसङ्गोस्तीति वाच्यम् ।
तद्द्रव्यप्रक्षे तत् द्रव्यसंयोगः कारणमिति नियमाभ्युपगमात् ।
अन्यथा तृतीयनियमेप्यति प्रसङ्गस्य दुर्वारत्वात् ।
तस्मान्नास्तिकॢप्तनियममङ्गः किं चात्र कॢप्तनियमभङ्गेपि न दोष इदं रजतं पश्यामि नीलं जलं पश्यामीत्यादेरनन्यथा सिद्धस्यानुभवस्य प्रथमगृहीतानामपि प्रत्यक्षमात्रे विषयसन्निकर्षः कारणमित्यादि

नियमानां व्यावहारिकविषये सङ्कोच कल्पनमन्तरेणोपपादनासम्भवात् ॥

ननु द्रव्यप्रत्यक्षे इन्द्रियसंयोगः कारणमित्युपगमे रजतचाक्षुषे रजत चक्षुः सम्प्रयोगः कारणमिति तृतीयनियमोपि दुर्वारः रजतस्य द्रव्यविशेषत्वात् ।
रजतचक्षुः संयोगस्य चेन्द्रियसंयोगविशेषत्वाद्द्रव्यविशेषप्रत्यक्षे इन्द्रियसंयोगविशेषः कारणमित्यस्यार्थस्य यत्सामान्यन्यायससिद्धत्वादिति शङ्कां परिहरति ।
यत्सामान्य इति ।
सामान्यकार्यकारणभावौ ।
यत्राति प्रसङ्गावहस्तत्रैवायं न्यायोनान्यत्रेत्यर्थः ।
न्यायस्य तद्विषयत्वेनेति सम्बन्धः ।
तत् इति न्यायादित्यर्थः ।
ननु बीजसामान्यस्याङ्कुर सामान्यस्य च कार्यकारणभावोपगमे बीजान्तरादङ्कुरान्तरोत्पति प्रसङ्गवदिहाप्यति प्रसङ्गसत्वादुक्तन्यायप्रवृतिरस्त्येवेति शङ्कते ।
न चात्रापीति ।
उक्ताति प्रसङ्गपरिहराय तत्तदङ्कुरव्यक्तिं प्रति ततद्बीजव्यक्तेरुक्तन्यायेन हेतुत्वकल्पनावत्प्रकृतेपि ततद्द्रव्यप्रत्यक्षं प्रति तत्तद्द्रव्यसंयोगस्यैव तेन न्यायेन कारणत्वं सिध्यति ।
न तु तेन न्यायेन तृतीयकार्यकारणभावस्सिध्यतीत्याशयेनाह ।
तत् द्रव्येति ।
ननु तेन न्यायेनाति प्रसङ्गपरिहाराय तृतीयनियम एव कुतो न कल्प्यते ।
तत्राह अन्यथेति ।
तृतीयनियमकल्पन इत्यर्थः ।
अति प्रसङ्गस्येति अन्यरजतचक्षुस्संयोगात् ।
अन्यरजतचाक्षूषा

पतिरित्येवं रूपस्येत्यर्थः ।
न च व्यक्तिनियमवत् तृतीयनियमोप्यस्त्विति वाच्यम् ।
अतिप्रसङ्गपरिहारानुपयुक्तस्य तस्याजागलस्तनायमानस्याकल्पनीयताया उक्तत्वादिति भावः ।
तस्मादिति ।
प्रथमतृतीयनियमयोरसिद्धत्वात् द्वितीयनियमस्य चाविरुद्धत्वादित्यर्थः ।
ननु प्रथमद्वितीयनियमविरोधस्य दुर्वारतायाः प्रागुक्तत्वातदन्तःपातिव्यक्तिनियमविरोधस्यापि दुर्वारत्वाच्च नास्ति कॢप्तनियमभङ्ग इत्ययुक्तमत आह ।
किं चात्रेति ।
शुक्तिरजतादिस्थाल इत्यर्थः ।
अनन्यथा सिधस्येति ।
स्वप्नकाले केवलसाक्षिभास्येषु रजतादिषु चाक्षुषत्वाद्यनुभवस्येवात्रापि आरोपरूपत्व कल्पनासम्भवात् ।
अनन्यथा सिद्धत्व सिद्धः कॢप्तमामग्र्यभावस्य स्वप्न इवात्रापि तल्पत्वादन्यथा स्वप्नेपीन्द्रिय व्यापारकल्पनाप्रसङ्गादनुभवविरोधे सति तत्काले तदुपरमश्रवणस्यान्यथा नयनोपपतेरित्यादिकमत्रानुसन्धेयम् ।
अनुभवस्योपपादनासम्भवादिति सम्बन्धः ॥

न चैवं सतिप्रमायां सन्निकर्षः कारणं न भ्रम इत्यपि सङ्कोच कल्पनासम्भवादसन्निकृष्टस्यैव देशान्तरस्थस्यैव रजतस्ये हारोपापतिरित्यन्यथाख्यातिः पादप्रसारिका अभिव्यक्तचैतन्यावषुण्टन शून्यस्य देशान्तरस्थ रजतस्यापरोक्ष्यानुपपतेः ख्यातिबाधानुपपत्यादिभिर्भ्रमविषयस्यानिर्वचनीयत्व सिद्धेश्च

न चाधिष्ठानसम्प्रयोगमात्रात्प्रातिमासिकस्यैन्द्रियकत्वोपगमे शुक्तिरजताध्याससमये तत्रैव कालान्तरे ध्यसनीयस्य रङ्गस्यापि चाक्षुषत्वं कुतो न स्यादिति वाच्यम् ॥

कॢप्तनियमानां सङ्कोच कल्पने सति शुक्तिरजतादेरनिर्वचनीयत्वासिद्धिं शङ्कते ।
न चैवं सतीति देशान्तरस्थं रजतादिकं भ्रमविषयमिति न्यायमतं तत्रासन्निकृष्टस्य कथं प्रत्यक्षत्वमित्यनिर्वचनीयख्यातिवादिभिः शङ्कायां कृतायां सन्निकर्षः प्रत्यक्षे कारणमित्यादिति यमस्य भवतां मते व्यावहारिक पदार्थप्रत्यक्षविषयत्वेन सङ्कोचवन्मममतेपि तस्य प्रत्यक्षप्रमायां सन्निकर्षः कारणमिति प्रत्यक्षप्रमाविषयत्वेन सङ्कोचकल्पनोपपतेरन्यथाख्याति वादस्य न किचिद्बाधकमिति परिहारस्सु वचः परेषामित्यर्थः ।
भ्रमरूपे प्रत्यक्षे सन्निकर्षस्या हेतुत्वेपि नान्यथाख्याति वादप्रसक्तिरिति परिहरति अभिव्यक्तेति अर्थस्यापरोक्षत इन्द्रियसन्निकृष्टत्वं न प्रयोजकं किं त्वभिव्यक्तचैतन्याभिन्नत्वमिति वक्ष्यते ।
तथा च भ्रमविषयस्य रजतादेर्देशान्तरस्थत्वे आपरोक्ष्यं न सम्भवतीति ।
शुक्ति तादात्म्याम्पन्नं रजतं सिध्यतीत्यर्थः ।
अवज्जण्टनं तादात्म्यं नन्वेवमपि शुक्तिरजतं शुक्तिवत्सत्यमेवस्यान्नानिर्वचनीयं मानाभावादित्यत आह

ख्यातीति ख्यातिरपरोक्षप्रतीतिस्तथा च भ्रमविषयस्य देशान्तरस्थत्वमसत्वं च निरस्तं भवति ।
असतस्संवित् ।
तादात्म्याभावेन प्रत्यक्षायोगात् ।
शुक्तौ कालत्रयेपि रजतनास्तीत्य बाधितबाधकप्रत्यक्षबलाद्रजनस्थिति समयेपि शुक्तौरजताभावः सिध्यति शुक्तौ यदि रजतं न स्यातदाख्यात्यनुपपतिर्यदि तत्र तत्सत्यं स्या तदा शुक्तौ शुक्तित्वमिव न बाध्येतातः ख्याति बाधानुपपत्या तस्यानिर्वचनीयत्वं सिध्यति ।
शुक्तिरजतस्य उत्पति विनाशवत्वादनिर्वचनीयत्वसिद्धिरेतच्च विवर्तलक्षणनिरूपणावसरे प्रपञ्चितमिति नात्र प्रपञ्च्यते ।
उत्पतिमत्वादि युक्तिरादिशब्दार्थः ।
शुक्तिरजतादेस्साक्षिभास्यत्व वादीशुक्तिरजतस्य स्वतादात्म्याश्रयेदमर्थ सम्प्रयोगादेव चाक्षुषवृतिविषयत्वेति स प्रसङ्ग इति शङ्कते न चेति तत्रैवेति ।
शुक्तावेव कालान्तरे यदध्यसनीयं तस्येत्यर्थः ।
कुत इति ।
यावृतिः शुक्तिरजतं विषयी करोति सैववृतिः शुक्तौकालान्तरे ध्यसतीयं रङ्गमपि कुतो न विषयी करोति तस्यावृतेः रजत तादात्म्याश्रयेदमर्थ सम्प्रयोगजन्यत्वस्यैवकालान्तरीयरङ्गतादात्म्याश्रयेदमर्थ- सम्प्रयोगजन्यत्वस्याप्यविशेषादित्यर्थः ।
तथा च सम्प्रयोगो न रजतगोचरवृतिहेतुः ।
किं तु सादृश्यं विशिष्टधर्मिज्ञान एव हेतुः सादृश्यज्ञानं च दोषत्वेन धर्मिज्ञानत्वेन च रजताद्यध्यासे कारणं रजतादिकं च स्वगोचरवृतिं विनैव चैतन्यभास्यमिति मतमुपेयमितिभावः ॥

रजताध्याससमये रङ्गरजतसाधारणचाकचिक्यदर्शनाविशेषेपि ।
यतो रागादिरूपपुरुषदोषाभावादितस्तत्र तदानरङ्गाध्यासस्तत एवमयापि तद्विषयवृत्यनुदयस्याप्युपगमात् ।
तस्मादिदमंश सम्भिन्नरजतगोचरा एकैववृतिरिन्द्रियजन्या न ततः प्रागिदमाकारावृतिरिति ।
नात्रैवेयमज्ञाननिवर्तकत्व सदसद्भाव चिन्ताकार्य्येति अन्येत्वधिष्ठानज्ञानमध्यासकारणमितीदमाकारां वृतिमुपेत्यतदभिव्यक्तेनैवसाक्षिणा तदध्यस्तरजतस्यावभाससम्भवातद्भासकसाक्ष्यभिव्यञ्जकया तयैवेदं वृत्यारजतविषयसंस्काराधानोपपतेश्च रजताकारावृतिर्व्यर्थेति मन्यते ।
ज्ञानद्वयपक्षे इदमित्येकावृतिरध्यासकारणीभूता ।
इदं रजतमिति द्वितीयां वृतिरध्यस्तरजतविषयानत्विदमंशं विनाध्यस्तमात्रगोचरासा ॥

तवमतेपि शुक्तौक्यालान्तरे अध्यसनीयस्य रङ्गस्य रजताध्याससमय एवाध्यासः किं न स्यादधिष्ठानस्य सादृश्यज्ञानस्य च रजतंरमाध्यास साधारणत्वादिति दोषतौल्यं सूचयति ।
रजताध्याससमय इति

यदि च दृश्यमानसादृश्यरूपविषयदोषाविशेषेपि रजताध्याससमये रंरागोचररागात्मकपुरुषदोषस्याभावाद्रजतरागस्य सत्वाच्च न रङ्गाध्यास इति परिहार इष्यते ।
तदा ममापि तुल्यमुतरमित्याशयेनाह ।
यत इति ।
रागादिरूपायेः पुरुषदोषस्तदभावादेस्सकाशादित्यर्थः ।
रागादीत्यादि पदेन रङ्गस्य बुद्धौविपरिवर्तनं गृह्यते दोषाभावादीत्यादि पदेन रजतरागो गृह्यते ।
तत एवेति ।
रङ्गगोचररागादरभावाद्रजतरागसत्वादन्यस्याद्वाकारणात् ।
रजतस्यैव तत्रौत्पतिस्तत्काले रजतविशिष्टधर्मि गोचरवृतेरुदयश्चोपेयत इत्यर्थः ।
कवितार्तिकमतसुय संहरति ।
तस्मारिति ।
धर्मिज्ञानस्य कारणत्वे मानाभावादित्यर्थः ।
नात्रेत् ।
इदमाकारवृतावित्यर्थः ।
धर्मिज्ञानस्य कारणत्वे मानाभाववचनमाया तत इत्युपपादितं तत्र तत्र तदेतदभिसन्ध्ययतस्य तत्कारणत्वमतमेवाह ।
अन्ये त्वधिष्ठानज्ञानमिति ।
इदमाकारवृतिपक्षेपि रजतगोचरवृतिरङ्गीकर्तव्येति केचितं मतं दूषयति ।
इदमाकारामिति ।
अन्ये त्विदमाकारां वृतिमुपेत्यरजताकारावृतिर्व्यर्थेति सम्बन्धः ।
इदमाकारवृत्युपगमे हेतुरधिष्ठानज्ञानमध्यासकारणमितीति ।
इति शब्दो हेत्वर्थः ।
धमज्ञानस्याध्यासकारणत्वादित्यर्थः ।
इदमाकारवृति व्यतिरिक्तारजताकारवृतिः किं रजतभानार्था किं वा तत्संस्कारार्थामाद्य इत्याह ।
तदभिव्यक्ते नैवेति ।
इदमाकारवृत्यभिव्यक्तेनैवेत्यर्थः ।
द्वितीयं दूषयति ।
तद्भासकेति ।
न चान्यगोचरवृत्या कथमन्यगोचरसंस्काराधानमिति

वाच्यम् ।
यद्धृत्यवछिन्नचैतन्येयावन्तः ।
पदार्थाः प्रकाशन्ते तयैव वृत्या तावत्सु पदार्थेषु संस्काराधानमिति ।
प्रागुक्तत्वादिति भावः ।
ये तु स्वगोचरवृत्यैव स्वगोचरसंस्काराधानमिति मन्यन्ते ।
तेषां मते अध्यस्त रजतगोचरवृतिरप्यस्ति ।
तत्र किं द्वितीयावृतिरध्यस्तरजतविशिष्टधर्मिगोचरा किं वा रजतमात्रगोचरेति संशये मत द्वयेन निर्णयं दर्शयति ।
ज्ञानद्वयपक्ष इत्यादिना ।
द्वितीयवृतिरिदं रजतमित्येवमाकारासती अध्यस्तरजतविषयेति सम्बन्धः ।
आकारविशेषोपादानफलमाह ।
नन्विति ॥

इदं रजतं जानामीति तस्या इदमर्थ तादात्म्यापन्नरजतविषयत्वानुभवादिति केचित् ।
अन्ये तु यथेदमंशावछिन्न चैतन्यस्थाः विद्यारजताकारेण विवर्तते ।
एवमिदमंश विषयवृतिज्ञानावछिन्न चैतन्यस्थाविद्यारजतज्ञानाभासाकारेण विवर्ततेन त्विदमंशवृतिवदनध्यस्तं रजतज्ञानमस्ति ।
तथा च रजतस्याधिष्ठानगतेदं त्वसंसर्गभानवत्वत् ।
ज्ञानस्याप्यधिष्ठानगतेदं विषयत्वसंसर्गभानोपपतेर्न तस्यापि

तद्विषयत्वं वक्तव्यमिति वाच्यम् ।
स्वतादात्म्याश्रयस्येदं त्वविषयत्वादेव तस्य तत्संसर्गविषयत्वेति प्रसङ्गाभावात् ।
न चाधिष्ठानाध्यासयोरेकस्मिन् ज्ञाने प्रकाशनियमस्य सम्भावना भाष्यविवरणे प्रतिपादनात् ।
एकवृतिविषयत्वं वक्तव्यमिति वाच्यं वृतिभेदेपीदमाकारवृत्यभिव्यक्ते एकस्मिन् साक्षिणि तयोः प्रकाशोपममादित्याहुः ॥

द्वितीयवृतेर्विशिष्टविषयकत्वे अनुभवं प्रमाणयति ।
इदं रजतं जानामीति ।
द्वितीयवृतेरध्यस्तमात्रविषयकत्वमिति मतमाह ।
अन्ये त्विति ।
ज्ञानद्वयपक्षे द्वितीयवृतिरविद्यावृतिरिति प्रतिपादयति यथोत्पादिना ।
विवर्तते परिणमत इत्यर्थः ।
एवमिति ।
इदमंशविषयं यद्वृतिज्ञानं तदवछिन्नेत्यर्थः ।
इदमाकारवृत्यवछिन्नचैतन्यगता विद्या अध्यस्तरजतमात्रगोचरवृतिरूपेण परिणमते सा च वृतिर्ज्ञानाभासः कॢप्तज्ञानकारणाजन्यत्वादित्यर्थः ।
अनभ्यस्तमिति ।
ज्ञानाभासरूपं रजतज्ञानं रजतवप्रातिभासिकमेव न त्विदमाकारवृतिवद्व्यावहारिकम् ।
ज्ञानाभासस्यापि शुक्तिरजतवदेवशुक्त्यज्ञाननिवर्तक प्रत्यक्ष बाध्यत्वादित्यर्थः ।
ज्ञानाभासस्य रजतमात्रविषयकत्वे तस्य इदं रजतमित्याकारो न स्यादित्याशङ्क्याज्ञानाभासस्य इदमंशविषयकत्वाभावेपि

तस्य तदाकारस्सम्भवतीत्याशयेनाह ।
तथा चेति ।
ज्ञानाभासम्प्रति इदं विषयकवृत्यवछिन्न चैतन्यस्याधिष्ठानत्वे सतीत्यर्थः ।
इदमंशज्ञाने ज्ञानाभासं प्रत्यधिष्ठानभूते विद्यमानं यदिदं त्व विषयकत्वं तत्संसर्गो रजतगोचरज्ञानो भासते तत्र दृष्टान्तमाह ।
रजतस्येति ।
रजताधिष्ठानगतस्येदं त्वस्य संसर्गो यथा रजते भासते तथेत्यर्थः ।
ननु ज्ञानाभासेन रजते गृह्यमाणे इदं त्वसंसर्गो गृह्यते चेदिदं त्वमपि तेनावश्यं ग्रासम् इदं त्वग्रहणं विना तत्संसर्गग्रहणायोगात् ।
तथा च ज्ञानाभासस्य रजत विशिष्टेदमंशविषयकत्व सिद्धिरिति शङ्कते ।
न चेति ।
संसर्गांशस्य रजतज्ञानाभासगोचरत्वे हेतुर्गर्भविशेषणमध्यस्तस्येति ।
वक्तव्यमिति ।
अन्यथा घटत्वादि निरूपित संसर्गप्रत्यक्षस्य घटत्वादि विषयकत्वं न स्यादित्यति प्रसङ्गायतेरितिभावः ।
ज्ञानाभासस्य इदं त्वरूप प्रतियोगिविषयकत्वाभावेपि ज्ञानाभासं प्रत्यधिष्ठानतया ज्ञानाभासतादात्म्यापन्नस्य इदमंशज्ञानस्य प्रतियोगिविषयक त्वात् ।
ज्ञानाभासस्य संसर्गविषयकत्वात् ।
ज्ञानाभासस्य संसर्गविषयकत्वं सम्भवति ।
तावतैव उक्ताति प्रसङ्गपरिहारोपपतेरिति परिहरति ।
स्वतादात्म्याश्रयस्येति स्वषदं ज्ञानाभासपरंवृतिभेदेपीति ।
अध्यस्तमात्रगोचराविद्यावृतेर्विवरणाकारैरेवाभ्युपगमा तदुक्त नियमे ज्ञानपदं साक्षि परमे वनवृति परमिति विवरणाकाराणामाशयो लक्ष्यत इति भावः ॥

ननु सर्वपदार्थानां साक्षि प्रसादादेव प्रकाशोपपतेः ।
किं वृत्याघटादिविषयसंस्काराधानाद्युपपते ये तदपेक्षणेपि तन्निर्गमाभ्युपगमोव्यर्थः ।
परोक्षस्थल इवानिर्गतवृत्यवछिन्न साक्षिणैव घटादैरपि प्रकाशोपपतेः ।
न च तथा सति परोक्षापरोक्ष वैलक्षिण्यानुपपतिः ।
शाब्दानुमित्योरिवकरणविशेषप्रयुक्तवृतिवैजात्यादेव तदुपपतेः ।
अत्र केचिदाहुः ।
प्रत्यक्षस्थले विषयाधिष्ठानतया तदवछिन्नमेव चैतन्यं विषयप्रकाशः साक्षातादात्म्यरूपसम्बन्ध सम्भवे स्वरूपसम्बन्धस्यान्यस्य वा कल्पना योगादिति तदभिव्यक्त्यर्थं युक्तो वृति निर्गभाभ्युपगमः परोक्षस्थले ॥

एवं बाह्यगोचरापरोक्षवृतीनामेवावरणाभिभावकत्वमिति नियमस्य भ्रमस्थलीयेदमाकारवृतौ व्यभिचारशङ्कायां सत्यां तद्वृत्यभ्युगमानभ्युपगमाभ्यान्तापरिहृत्यप्रसङ्गात् ज्ञानद्वयपक्षे किचिद्विचार्य पूर्वोक्तवृतितिर्गममाक्षिपति ।
नन्विति ।
किं वृत्येति ।
वृतिरेवमास्तु तन्निर्गमो दूरापास्त एवेत्याशयः ।
ननु केवलसाक्षिण एव विषयानुभवरूपत्वे कालान्तरे विषयानुसन्धानं

न स्यादनुभवनाशलक्षणसंस्काराभावा तथा आगन्तुक वृत्यनङ्गीकारे चक्षुराद्यनुविधानं न स्यान्नित्यसाक्षिणि चक्षुरादेरनुपयोगादतो वृतिरादर्तव्येत्याशङ्क्यतामङ्गी करोति ।
घटादीति ।
ननु विषयप्रकाश एव तन्निर्गमफलमिति नेत्याह ।
परोक्षस्थल इवेति ।
ननु प्रत्यक्षपरोक्षज्ञानयोर्वैलक्षिण्यमनुभवसिद्धम् ।
तच्च प्रत्यक्षस्थले वृतिनिर्गमाभ्युपगमे निर्वहतिः ।
वहिर्निर्गतवृत्यवछिन्नचैतन्यमऽपरोक्षजतानमनिर्गत वृत्यवछिन्नचैतन्यं परोक्षज्ञानमिति नेत्याह ।
न च तथा सतीत्यादिना ।
वृत्यनिर्गमनेऽसतीत्यर्थः ।
इन्द्रियजन्यज्ञानं प्रत्यक्षं तदन्यं ज्ञानं परोक्षमिति वैलक्षण्योपपतेरित्यर्थः ।
यथाशाब्दज्ञाने शब्दरूपकरणविशेषप्रयुक्तं शाब्दत्वरूपं वै जात्यं यथा वा अनुभितावनुमितावनुमिति त्वं तथेत्यर्थः ।
करणविशेषः इन्द्रियमनुमानादि च ।
तत्प्रयुक्तं वृतिषु वै जात्यं प्रत्यक्षत्वादितरूपमुपाधिरूपमुपाधिरूपं वा तस्मादेवेत्यर्थः ।
वृतिनिर्गमं साधयति ।
अत्र केचिदाहुरिति ।
विषयाधिष्ठानतया विषयावछिन्नं यच्चैतन्यं तदेवविषयप्रकाशः न जीवचैतन्यं तस्य विषयं प्रत्युपादानत्वाभावेन साक्षात् तादात्म्य सम्बन्धाभावादित्यर्थः ।
अन्यस्यवेति ।
परम्परासम्बन्धस्य वेत्यर्थः ।
तादात्म्यरूपसम्बन्धसम्भवे स्वरूपसम्बन्धकल्पना योगात् ।
साक्षात्सम्बन्धसम्भवे अन्यस्य सम्बन्धस्य कल्पना योगादिति विभागः ।
ततः किं तत्राह ।
इति तदभिव्यक्त्यर्थमिति ।

विषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्यस्यैव विषयप्रकाशकत्वा तस्य च आवृतत्वादावरणाभिभवरूपाभिव्यक्ति सिद्ध्यर्थमित्यर्थः ।
ननूक्त युक्त्यापरोक्षस्थलेपि विषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्यमेव विषयावभासकस्या ततश्च तत्रापि तन्निर्गमः प्रसज्येतेति नेत्याह ।
परोक्षस्थल इति ॥

व्यवहिते वह्न्यादौ वृतिसंसर्गायोगादिन्द्रियवदन्वयव्यतिरेक शालिनो वृतिनिर्गमद्वारस्यानुपलम्भाच्चानिर्गतवृत्यवछिन्नचैतन्यमेव स्वरूपसम्बन्धेन विषयगोचरमगत्याभ्युपगम्यत इति ।
अन्ये त्वहङ्कार सुखदुःखादिष्वापरोक्ष्यं साक्षाच्चैतन्यसंसर्गिषु कॢप्तग्निति घटादावपि विषयसंसृष्टमेव चैतन्यमापरोक्ष्य हेतुरिति तदभिव्यक्तये वृतिनिर्गमं समर्थयन्ते ।
इतरे तु शब्दानुभानावगतेभ्यः प्रत्यक्षावगते स्पष्टतानावदनुभूयते ।
न हि रसालपरिपलादिविशेषे शतवारमाप्तोपदिष्टेपि प्रत्यक्षावगत इव स्पष्टतीस्ति तदनन्तरमपि कथं तदिति जिज्ञासानुवृतेः न च शब्दान्माधुर्यादिमात्रावगमेपि रसालमाधुर्यादिवृत्यवान्तर जातिविशेषवाचि शब्दाभावा तत्सत्वेपिश्चोत्रात्तस्यागृहीत सङ्गति कत्वाच्छब्दादसाधारणाजाति विशेषावछिन्नप्ताधुर्यावगमो नास्तीति

जिज्ञासानुवृतिर्युक्तेति शङ्क्यम् ।
रसाले सर्वातिशायी माधुर्य विशेषोस्तीत्यस्माच्छब्दात् ॥

वृतिनिर्गमन हेतु सन्निकर्षाभावादित्याशयेनाह ।
व्यवहित इति ।
वृतिनिर्गमने उपपत्यन्तरमाह ।
अन्ये त्विति ।
संसर्गिषु कॢप्तमितीति ।
संसर्गस्तादात्म्यं विषयापरोक्षे क्वचित् कॢप्तप्रयोजकस्य संसर्गस्यैवान्यत्रापि सम्भवे तत्त्यागायोगादितिभावः ।
विषयसंसृष्टमेवेति न तु तदसंसृष्टं जीवचैतन्यमित्येवकारार्थः ।
तदिति ।
विषयावछिन्न ब्रह्मचैतन्याभिव्यक्तय इत्यर्थः ।
प्रत्यक्षे वस्तुन्यावरणाभिभवस्यावश्यकता प्रतिपादनपूर्वकं तदभिभवार्थम् ।
वृतिनिर्गमनमिति प्रतिपादयति ।
इतरे त्विति ।
ननु शब्दाद्यवगतेप्यर्थे स्पष्टता किं न स्यादिति ।
नेत्याह नहीति ।
परिमलं सुगन्ध आदिपदं रसालगत रससङ्ग्रहार्थमाम्रफले मधुररसादिरस्तीत्येवं रूपादाप्त वाक्याच्छतवारमुक्तादपि मधुरत्वादि सामान्यविशिष्टतयैवरसादि ज्ञानं भवति न तु मधुरत्वव्याप्य जाति विशेषविशिष्टरसादि ज्ञानं तथा च रसादिगत जातिविशेषज्ञानाभावादेव जातिविशेषजिज्ञासा उपपद्यते न तु शब्दादवगतेपि स्पष्टत्वाभावादित्याशयेन शङ्कते ।
न च शब्दादिति ।
माधुर्यं मधुररसं माधुर्यादिमात्रावगमेपि शब्दादसाधारण्यजातिविशेषावछिन्न

माधुर्यावगमो नास्तीति सम्बन्धः आसाधारणो यो जातिविशेषस्तदवछिन्नतया माधुर्यावर्गमो नास्तीत्यर्थः जातिविशेषावगमाभावे उपायाभावं हेतुमाह ।
रसालेत्यादिना रसालस्य यन्माधुर्यादि तद्वृतिर्यो अवान्तरजातिविशेषस्तद्वावकशब्दाभावादित्यर्थः तद्बोधकशब्दमङ्गीकृत्यापि शक्तिग्रहाभावा तदवगमो न सम्भवतीत्याह ।
तत्सत्वेपीति ।
तस्यैति ।
अवान्तरजातिविशेषवाचकशब्दस्येत्यर्थः ।
न च शङ्क्यमिति सम्बन्धः तद्वाचकपदाभावेपि तद्बोधको वाक्यरूपशब्दोस्ति तेन च जातिविशेषावगमोप्यस्ति तथा चावगते जातिविशेषे स्पष्टत्वाभावादेव जिज्ञासेत्याशयेवाह ।
रसास्त इत्यादिना

तद्गतावान्तरजातिविशेषस्याप्यवगमात् न ह्ययं विशेषशब्दस्तद्गतं विशेषे विहायान्यगतं विशेषं तत्र बोधयति अप्रामाण्यापतेः ।
न च तद्गतमेव विशेषं विशेषत्वेन सामान्येन रूपेण बोधयति न विशिष्येति जिज्ञासेति वाच्यम् ।
प्रत्यक्षेणापि मधुररसविशेषस्य जातिविशेषस्य स्वरूपत एव विषयीकरणेन जातिविशेषगतविशेषान्तराविषयीकरणाज्जिज्ञासानुवृतिप्रसङ्गात् ।
तस्मात् प्रत्यक्षग्राह्येभिव्यक्तापरोक्षैकर स चैतन्यावगुण्ठनात्

स्पष्टता जिज्ञासा निवर्तन क्षमाशब्दादिगम्ये तदभावादस्पष्टतेति व्यवस्थाभ्युपगन्तव्या ।
अत एव साक्षि वेद्यस्य सुखादैः स्पष्टता ॥

अयंशब्दः किं तद्गतजातिविशेषं बोधयति किं वान्यगतेम् ।
आद्यमङ्गी करोति ।
तद्गतावान्तरेति ।
द्वितीयं दूषयति ।
नह्यद्यमिति ।
तत्रेति रसालामाधुर्यादावित्यर्थः ।
तात्पर्थ्य विषय एव शब्दस्य प्रामाण्याभ्युपगमादिति भावः ।
न चाप्रामाण्ये इष्टापतिरिति वाच्यम् ।
आप्तवाक्यस्य तदङ्गीकारा योगादितिभावः ।
माधुर्यगतजातिविशेषभावमङ्गीकृत्यशङ्कते ।
न च तद्गतमेवेति ।
सामान्येनेति ।
विशेषत्वं रसालमाधुर्यगते जातिविशेष इव फलान्तरमाधुर्यगतेषु जातिविशेष्वपि सत्वात् सामान्यरूपमितिभावः ।
न विशेष्येति ।
जातिविशेषगतविशेषविशिष्टतया जातिविशेषन्न बोधयति ।
तथा च रसालमाधुर्यगत जातिविशेषस्य स्वरूपेण शब्दादवगतत्वेपि स्वमतासाधारणविशेषविशिष्टतयानवगतत्वादेवजिज्ञास्यत्वमितिभावः ।
जातिविशेषगतो साधारणविशेषः किं जातिरूपः ।
किं वा जातिविशेषाश्रयेतरावृतित्वे सति जातिविशेषाश्रयवृतित्वरूपोपाधिर्वा नाद्यः जातौतन्दनङ्गीकारात् ।
न द्वितीयः रसालमाधुर्यगतजातिविशेषे प्रत्यक्षेणापि

तदग्रहणेन प्रत्यक्षावगतेपि जातिविशेषजिज्ञासानुवृति प्रसङ्गात् ।
तस्मात् प्रत्यक्षेणापि स जाति विशेषः स्वरूपेणैव गूह्यते ।
इति वक्तव्यम् ।
स्वरूपेण तदवगमश्चोक्त शब्दादप्यस्त्येवेति शब्दावगतस्यापि स्पष्टत्वे तत्र जिज्ञासानुवृतिर्न स्यादित्याशयेनाह ।
प्रत्यक्षेणापीति ।
तस्मादिति ।
प्रत्यक्षावगत इव शब्दादि गम्येर्थे स्पष्टत्वाभावादित्यर्थः ।
अनुभवसिद्धायाः स्पष्टतायाः प्रयोजकमाह ।
अभिव्यक्तेति ।
अपरोक्षत्वं स्वप्रकाशत्वमेकरसमेक रूपत्वम् ।
अभिव्यक्तं यदपरोक्षैकर स चैतन्यन्ततादात्म्यात् प्रत्यक्षग्राह्ये स्पष्टताविषयताविशेषरूपेत्यर्थः ।
अनेन विषयगतस्पष्टता प्रयोजकी भूताविषयचैतन्यं तताक्ति सवरणनिवृतिरूपा तस्यास्सिद्धये वृतिनिर्गमनमपेक्षितमिति सूचितम् ।
आवरणनिवृतेः स्पष्टताप्रयोजकत्वे अन्वयव्यतिरेकौ दर्शयति ।
अत एवेत्यादिना ।
अभिव्यक्तचैतन्यसंसर्गादेवेत्यर्थः ॥

शाब्दवृतिवेद्यस्यापि ब्रह्मणो मननादेः प्रागज्ञानानिवृतावस्पष्टता तदनन्तर तन्निवृतौ स्पष्टतेति वृतिनिर्गममुपपादयन्ति ।
नन्वेतावतापि विषयावरकाज्ञाननिवृत्यर्थं वृतिनिर्गम इत्युक्तम् ।
तदयुक्तम् ।
विषयावछिन्नचैतन्यगतस्य तदावरकाज्ञानस्यानिर्गतवृत्यानिवृत्युपगमेप्यनति प्रसङ्गात् ।
न च तथा सति देवदतीय घटज्ञानेन यज्ञदतीय

घटाज्ञानस्यापि निवृतिप्रसङ्गः समानविषयत्वस्य सत्वात् ।
अहमर्थविषयचैतन्यनिष्ठयोर्ज्ञानाज्ञानयोर्भिन्नाश्रयत्वेन तर्योर्विरोधे समानाश्रयत्वस्यात्वन्त्रत्वादिति वाच्यं समानाश्रयविषयत्वं ज्ञानाज्ञानयोर्विरोधप्रयोजकमङ्गीकृत्यवृतिनिर्गमाभ्युपगमेपि देवदतीय घटवृतेर्यज्ञदतीय घटाज्ञानस्य च घटावछिन्नचैतन्यैकाश्रयत्वविषयत्व प्राप्त्यातिप्रसङ्गतादवस्थेन ॥

शाब्दवृतीति ।
शब्दजन्यावृतिर्मननाद्यनुष्ठानात् प्रागसम्भावना विपरीतभावनाभ्यां प्रतिबद्धत्वादज्ञानानिवर्तिका तदनुष्ठानातन्तरमप्रतिबद्धत्वावज्ञाननिवर्तिकेति भावः ।
नन्वेतावतापीति ।
अत्र केचिदाहुरित्यादिनामतत्रयोपन्यासात्मक ग्रन्थेनापीत्यर्थः ।
विषयावरकाज्ञानस्य पुरुषगतत्वमते ।
अनिर्गतवृत्यानिवृतिसम्भवेपि तस्य विषयावछिन्नचैतन्यगतत्वपक्षे तन्निर्गमापेक्षास्यादित्याशङ्क्यानिर्गतवृत्यैवविषयगताज्ञानस्यापि निवृतौ नास्ति बाधकमित्याशयेनाऽज्ञानं विशिनष्टिविषयावछिन्नचैतन्यगतस्येति ।
ननु ज्ञानाज्ञानयोर्निवर्त्यनिवर्तकभावलक्षणे विरोधे समानाश्रयत्वे सति समानविषयकत्वम् ।
तन्त्रं समानाश्रयत्वं च वृतिनिर्गमने सति सम्भवति ।
अज्ञानाश्रये

विषयचैतन्ये वृतिरूपज्ञानस्थापि स्थितिलाभात् तन्निर्गमाभावे तु तयोस्समानाश्रयत्वासम्भवात् ।
समानविषयकत्वमात्रं विरोधप्रयोगजं पर्यवस्यति ।
तथा चाति प्रसङ्ग इति शङ्कते ।
न च तथा सतीति ।
वृतिनिर्गमानुपगमे सतीत्यर्थः ।
सत्वादिति ।
देवदतीय घटज्ञानयज्ञदतीय घटाज्ञानयोरिति शेषः ।
अहमर्थेति ।
वृतिनिर्गमाभावे सति ज्ञानमहमर्थनिष्टमेव न विषयचैतन्यनिष्टं विषयावरकाज्ञानं च विषयचैतन्यनिष्ठमेव नत्वहमर्थनिष्ठम् ।
तथा च समानाश्रयत्वं वापि तत्वान्नप्रयोजककोटिप्रविष्टमित्यर्थः ।
समानाश्रयविषयत्वमिति ज्ञानाज्ञानयोर्विरोधे समानाश्रयत्वे सति समानविषयकत्वं प्रयोजकं परिकल्प्य तन्निर्वाहायवृतिनिर्गमे स्वीकृतेप्युक्तदोषतादवस्थो न तयोर्विरोधे उक्त प्रयोजकादन्यदेवप्रयोजकं कल्पनीयं तच्च वृतिनिर्गमं विनैव सिध्यति ।
अतो विरोधप्रयोजकोपपादकतयापि वृतिनिर्गमो न सिध्यतीति समुदायार्थः ।
देवदतीयेति ।
यज्ञदतीय घटाज्ञानाश्रये घटावछिन्नचैतन्ये देवदतीय घटज्ञानरूपवृतेर्निर्गमनद्वारासम्बन्धे सति देवदतीय घटज्ञानयज्ञदतीय घटाज्ञानयोस्समानयोस्समानाश्रयत्वे सति समानविषयकत्वं लभ्यते न च देवदतीय घटवृत्यायज्ञदतीय घटाज्ञाननिवृतिरस्तीत्युक्तदोषतादवस्थ्यमित्यर्थः ॥

यदज्ञानं यं पुरुषं प्रति यद्विषयावरकं ततदीय तद्विषयकज्ञाननिवर्त्यमिति पृथगेव विरोधप्रयोजकस्य वक्तव्यतया सामानाश्रयत्वस्यानपेक्षणात् ।
अत्राहुः वृतिनिर्गमानुपगमे ज्ञानाज्ञानयोर्विरोधप्रयोजकमेवदुर्नीरूप्यं यदज्ञानं यं पुरुषं प्रतीत्याद्युक्तमिति चेन्न परोक्षज्ञानेनापि विषयगताज्ञाननिवृतिप्रसङ्गात् अपरोक्षत्वमपि निवर्तकज्ञानं विशेषणमिति चेत् ।
किं तदपरोक्षत्वं न तावज्जातिः दण्ड्ययमासीदिति संस्कारोपनीत दण्डविषिष्टपुरुषविषयस्य चाक्षुषज्ञानस्य दण्डांशेपि तत्सत्वे तत्रापि विषयगताज्ञाननिवृत्यापातात् ।
दण्डंसाक्षात्करोमीति तदंशेप्यापरोक्ष्यानुभवापतेश्च ।
अननुभवेपि संस्कारं सन्निकर्षं परिकल्प्येन्द्रिय सन्निकर्षजन्यतया तत्र काल्पनिकापरोक्ष्योपगमेनुमित्यादावपि लिङ्गज्ञानादिकं सन्निकर्षं परिकल्प्यतदङ्गीकारापतेः ।
दण्डाशे आपरोक्षा सत्वे तु तस्य जातित्वायोगाज्जातेर्व्याप्यवृतित्वनियमात् ॥

यदीदं प्रयोजकं न भवति ।
किं तर्हि तत्प्रयोजकं वृतिनिर्गमननिरपेक्षं पूर्ववादिनस्तवाभिप्रेतम् ।
तत्राह ।
यदज्ञानमिति ।
तदिति ।
तदज्ञानं तत्पुरुषीय तद्विषयकज्ञाननिवर्त्यमित्यर्थः ।
तथा च प्रयोजक शरीरे यं पुरुषं प्रतीत्यनेन तदीयेत्यनेन च यज्ञदतं प्रतिविषयावरकाज्ञानस्य यज्ञदतीय ज्ञानेनैव निवृतिर्न देवदत ज्ञानेनेति नियमलाभान्नोक्ताति प्रसङ्ग इति सूचितम् ।
वृतिनिर्गमं साधयितुमुपक्रमेते ।
अत्राहुरित्यादिना किं तदिति ।
अपरोक्षत्वं जातिरुपाधिर्वेति किं शब्दार्थः आद्यं दूषयति ।
न तावदिति ।
पूर्वं दण्डविशिष्टतया गृहीते विष्णुमित्रे वर्तमानकाले दण्डवियुक्ते प्रत्यक्षप्रत्यभिज्ञानं संस्काररूपोपनायकसहितादिन्द्रियाज्जायते ।
अयं विष्णुमित्रोदण्ड्यासीदिति ।
तत्र दण्डांशे प्रत्यक्षत्वमस्ति न वा आद्ये दोषमाह ।
देडांशेपीति ।
निवृत्यापातादिति ।
न चात्रेष्टापतिर्वक्तुं शक्यासदण्ड इदानीं कीदृश इति जिज्ञासानुदयप्रसङ्गादितिभावः ।
नन्वज्ञाननिवृत्यनुभवयोरभावेपि दण्डांशे प्रत्यक्षं त्वं कल्प्यते कल्पकं च इन्द्रिय सन्निकर्ष जन्यत्वं सन्निकर्षश्च स विषयप्रत्यासतिरिति मतमनुस्वत्यसंस्कारः कल्प्यते इत्याशङ्क्य अतिप्रसङ्गमाह ।
अननुभवेपीत्यादिना

अनुमितौ लिङ्गज्ञानं सन्निकर्षः उपमितौ सादृश्यज्ञानं सन्निकर्षः शाब्दे पदार्थोपस्थितिस्सन्निकर्षः ।
अर्थापतावनुपपद्यमानपदार्थज्ञानं सन्निकर्षः अभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानं सन्निकर्ष इति कल्पनया प्रत्यक्षप्रमाणपरिशेषापतेरितिभावः ।
तदङ्गीकारेति अपरोक्षत्वाङ्गीकारापतेरित्यर्थः ।
दण्डांशेपि प्रत्यक्षत्वं नास्तीति ।
द्वितीय कल्पं दूषयति ।
दण्डांश इति व्याप्यवृतित्वनियमादिति ।
अन्यथा एकस्यामेव प्रत्यभिज्ञायां ततांशे संस्कारजतया स्मृतित्वापतौ जातिसङ्करापतेरितिभावः ॥

तदनियमेप्यवछेदकोपाधिभेदानिरूपणेन तस्याव्याप्यवृतिज्ञातित्वायोगाच्च ।
नाप्युपाधिस्तदनिर्वचनात् ।
इन्द्रियजन्यत्वमिति चेन्न ।
साक्षि प्रत्यक्षा व्यापनात् ।
अनुमिति शाब्दज्ञानोपनीत गुरुत्वादिविशिष्टघटप्रत्यक्षे विशेषणांशातिव्यापनाच्च ।
कारणान्तराभावेन तदंशे परोक्षेप्युपनय सहकारिसामर्थ्याद्रिन्द्रियस्यैव जनकत्वादनुगतजन्यतावछेदका ग्रहेणानेकेष्विन्द्रियजन्यत्वस्य दुर्ग्रहताच्च ।
तत् ग्रेहे च तस्यैव प्रथमप्रतीतस्यापरोक्षरूपत्वोपपतौ प्रत्यक्षानुभवा

योग्यस्येन्द्रियजन्यत्वस्य तद्योग्यापरोक्षरूपत्व कल्पनायोगात् ॥

तदनियमेपीति ।
जातेर्व्याप्यवृतित्वनियमाभावेपि प्रकृते प्रत्यभिज्ञायाः विष्णुमित्रांशे प्रत्यक्षत्वं दण्डांशेत प्रत्यक्षत्वं दण्डांशे तदभावश्चास्तीति वक्तव्यम् ।
ततश्चावछेदकभेदं विना प्रतियोगि तदभावयोरेकत्र वृत्ययोगादुपाधिभेदो वाच्यस्स च दुर्निरूपस्तस्मादपरोक्षत्वजातेः स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वरूपाव्याप्यवृतित्वायोगाद्व्याप्यवृतिजातित्वमेव वाच्यम् ।
तत्र च दूषणमुक्तमितिभावः ।
ननु प्रकृते उपाधिभेदानिरूपणमसिद्धं लौकिकसन्निकर्षजन्यत्वतःदभावयोर्वासंस्काराजन्य ज्ञानत्व तदभावयोर्वा विष्णुमित्रविषयकत्व तदभावयोर्वापरोपरोक्षत्व तदभावौ प्रत्युपाधित्व सम्भवादिति चेत् न ।
उक्तोपाधो नामपि भावाभावरूपतया तदर्थमुपाध्यन्तरापेक्षायामनवस्था प्रसङ्गादिति भावः ।
अपरोक्षत्वमुपाधिरिति पक्षं दूषयति ।
नापीति ।
अनिर्वचनमसिद्धमिति चेत्तन्न व्यूक्तव्यं किमिद्रियजन्यत्वमपरोक्षत्वं किं वा तत्सन्निकर्षजन्यत्वं सिद्धान्त्यभिमतं वा तत्राद्यमनूद्यदूषयति ।
इन्द्रियेति ।
सुखादि प्रत्यक्षरूपे नित्यसाक्षिण्यव्याप्तिमुक्ताति व्याप्तिमप्याह ।
अनुमितीति ।
यस्मिन् घटे अनुमानेन वा शब्देन वा गुरुत्वमनुभूतं तस्मिन् इन्द्रियसन्निकर्षे सति घटोयं

गुरुरिति प्रत्यक्षं भवति ।
तत्र विशेषणीभूतगुरुत्वांशेति व्याप्तिरित्यर्थः ।
ननु गुरुत्वस्य इन्द्रियायोग्यतयापरोक्षे तदंशज्ञाने तज्जन्यत्वमसिद्धमित्यत आह ।
कारणान्तरेति ।
यथा रुचिदतमते अनुमितौ मनसः करणत्वं तथेति भावः ।
न चेन्द्रियत्वेनेन्द्रियजन्यत्वमपरोक्षत्वं गुरुत्वांशज्ञाने च न तथा तज्जन्यत्वमिति नाति व्याप्तिरिति वाच्यम् ।
तथापि साक्षिप्रत्यक्षा व्याप्त्यनिरासादितिभावः ।
अनेकेषुरूपादि साक्षात्कारेषु तज्जन्यत्वं दुर्ग्रहमनुगत जन्यतावछेदकाभावे न तद्ज्ञानं विना जन्यत्वज्ञानासम्भवादित्याह ।
अनुगतेति ।
ननु साक्षात्करोमि इत्यनुभवसिद्धः कश्चिदखण्डोपाधिरेव जन्यतावछेदकोस्तित्याशङ्क्य तर्हि ।
स एवापरोक्षत्वं भवेन्नान्यदित्याह ।
तद्ग्रहे चेति अवछेद्य जन्यत्वग्रहात्पूर्वमेवावछेदक ग्रहस्यावश्यकत्वात्साक्षात्करोमीत्यनुभवयोग्यस्यापरोक्षत्वस्य तदयोग्य धर्मरूपत्वायोगोच्चेत्यर्थः ॥

एतेनेन्द्रिय सन्निकर्षजन्यत्वमापरोक्ष्यमुपनयसहकृतेन्द्रिजन्यपरोक्षांशे च न सन्निकर्षजन्यत्वमनुमितावप्युपनीतभानसत्वेन प्रमाणान्तरसाधारणस्योपनयस्यासन्निकर्षत्वादित्यपि शङ्कानिरस्ता

संयोगादि सन्निकर्षाणामननुगमेनानुनुगमाच्च ।
यत्तवाभिमतमापरोक्ष्यं तदेव ममाप्यस्त्विति चेन्न तस्य शब्दापरोक्षनिरूपणप्रस्तावे प्रतिपादनीयस्य तत्रैव दर्शनीययारित्या ॥

अस्त तर्हि उक्तावछेदकोपाधिरेवापरोक्षनं स किं व्याप्यवृतिरव्याप्यवृतिर्वानाद्यः दण्ड्यऽयमासीदिति प्रत्यक्षे दण्डाशातिव्याप्तेर्न द्वितीयः अवछेदकभेदानिरूपणात् ।
न च विष्णुमित्रविषयकत्वावछेदेन तत्रापरोक्षत्वरूपोपाधिरस्ति दण्डविषयकत्वावछेदेन तत्रैव तदभावोप्यस्तीति वाच्यम् ।
तथा सति दण्डांशे विष्णुमित्रविषयकत्वाभावस्य वक्तव्यतया तत्र प्रत्यक्षे विष्णुमित्रविषयकत्व तदभावयोरविरोधायावछेदकान्तरापेक्षायां पूर्वोक्तानवस्थाप्रसङ्गादखण्डोपाधिस्वीकारे जातिमात्रविलयप्रसङ्गाच्च नोक्तोपाधिपक्षः सम्भवतीति भावः ।
उपाधिपक्षे द्वितीयविकल्पं निराचष्टे ।
एतेनेति ।
अव्याप्त्यादिदोषप्रसङ्गेनेत्यर्थः ।
इन्द्रियजन्यत्वमपरोक्षत्वमिति पक्षे या अतिव्याप्तिरुक्ता सा तत्सन्निकर्षजन्यत्वं तदिति पक्षे नास्तीत्याह शङ्किकः उपनयेति ।
कारणान्तरा भावेन इन्द्रियजन्यत्व सत्वेपि तत्सन्निकर्षजन्यत्वं नास्ति ।
उपनयस्य सन्निकर्षत्वाभावात् ।
सन्निकर्षातराभावाच्चेति भावः ।
दूषणान्तरमाह ।
संयोगादीति ।
संयोगसंयुक्त ससमवादि

सन्निकर्षाणामननुगमेन संयोगादिष्वनुगतसन्निकर्षत्वस्याभावेनेति यावत् ।
अननुगमाच्चेति ।
इन्द्रिय सन्निकर्ष जन्यत्वस्येति शेषः ।
तथा च घट तद्रूपरूपत्व शब्दशब्दत्वसुखादिगोचरसाक्षात्कारेषु साक्षत्करोमीत्यनुगत प्रत्यक्षं न स्यादितिभावः ।
उपाधिपक्षे तृतीयमुपाधिमाशङ्कते ।
यतवाभिमतमिति ।
तवसिद्धान्तिनो यद्ज्ञानगतमपरोक्षत्वं सम्मतं तदेव मम मतेप्यस्त तथा चापरोक्षत्वस्याज्ञाननिवर्तक ज्ञानविशेषणत्वं सम्भवान्न परोक्षज्ञानेन तन्निवृतिप्रसङ्ग इति भावः ।
मदभिमतापरोक्षत्वस्य ज्ञाने तन्निवृतिप्रयोजकत्वं न सम्भवतीति सिद्धान्ती दूषयति ।
न तस्येति ।
मडभिमतापरोक्षत्वस्येत्यर्थः ।
प्रस्तावः प्रकरणं तच्च तृतीय परिछेदोवसाने द्रष्टव्यम् ।
तत्रैव दर्शनीययेति ।
ज्ञानस्यापरोक्षत्वं हि न करणविशेषप्रयुक्तं किं त्वपरोक्षार्था भिन्नत्वमिदं चापरोक्षत्वं विषयावभासकचैतन्यरूपज्ञाननिष्ठमतो न साक्षिप्रत्यक्षा व्याप्तिः अर्थापरोक्ष्यं च स्वव्यवहारानुकूलचैतन्याभि ॥

अज्ञाननिवृति प्रयोज्यत्वेन तन्निवृतिप्रयोजकविशेषणभावायोगात् ।
तस्मातरति शोकमात्मविदिति श्रुतस्य ब्रह्मज्ञानस्य

मूलाज्ञानाश्चय भूतसर्वोपादान ब्रह्मसंसर्गनियतस्य मूलाज्ञाननिवर्तकत्वादैन्द्रियकवृतयः ॥

न्नत्वं स्वपदमर्थपरं तद्व्यवहारानुकुलं च चैतन्यं निवृतावरणं ततदधिष्ठानचैतन्यमेव तथा घटाद्यर्थस्य स्वव्यवहारानुकूलेन स्वाधिष्ठानचैतन्येन स्वगोचरवृत्यभिव्यक्तेन तादात्म्यलक्षणाभेद स त्वात् ।
स्वव्यवहारानुकूलचैतन्याभिन्नत्वरूपमऽपरोक्षत्वमुपपन्नं तथा अहङ्कारादिषु तदधिष्ठानभूतस्य केवलसाक्षिरूप तत्प्रत्यक्ष ज्ञानस्य बाह्यघटादिषु तत्तदाकारवृयुपहितस्यऽघटादि प्रत्यक्षज्ञानरूपस्य घटाद्यधिष्ठानचैतन्यस्य च तेन तेन विषयेण तादात्मः सत्वादपरोक्षार्थाभिन्नरूपमपरोक्षत्वमुपपन्नम्मिति हि तत्र दर्शनीयारीतिः ।
प्रयोज्य त्वेनेति ।
विषयचैतन्यगताज्ञाननिवृत्तौ सत्यां विषयस्य घटादेः स्वव्यवहारानुकूलचैतन्याभिन्नत्वरूपमपरोक्षत्वं लभ्यते ।
विषयस्य तल्लाभे सति तद्ज्ञानस्यापरोक्षार्थो भिन्नत्वरूपमपरोक्षत्वं लभ्यते ।
तथा च विषयचैतन्यगता ज्ञाननिवृतेः पूर्वं ज्ञानस्यापरोक्षत्वालाभेन सिद्धान्त्यभिमतस्य ज्ञानगतापरोक्षत्वस्य विषयचैतन्यगताज्ञाननिवृति प्रयोज्यस्याज्ञाननिवृतिं प्रतिप्रयोजकत्वासम्भवादित्यर्थः ।
तन्निवृतिर्प्रतिप्रयोजकतया निवर्तक

ज्ञानविशेषणत्वायोगादित्यक्षरार्थः ।
तस्मादिति ।
यदज्ञानं यं पुरुषं प्रतीत्यादिरूपे निरुक्ते विरोधप्रयोजके अपरोक्षत्वस्य निवर्तक ज्ञान विशेषणत्वासम्भवादित्यर्थः ।
तस्मादज्ञानाश्रयचैतन्यसंसर्गनियतत्वं निवर्तकज्ञानविशेषणं वाच्यमिति सम्बन्धः परोक्षज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्व प्रसङ्गवारणायेति शेषः ।
ननु विषयसंसृष्टस्य वृतिज्ञानस्य विषयगतो ज्ञाननिवर्तकत्वं क्वचिदप्यकॢप्तमित्याशङ्क्य ब्रह्मगोचरवृति ज्ञाने कॢप्तमित्याशयेनाह ।
ब्रह्मज्ञानस्येति ।
मूलाज्ञानाश्रय भूतसर्वोपादाने ब्रह्मणि संसर्गनियतस्येत्यर्थः ।
यदा ब्रह्मगोचरवृतिज्ञानमुदेति तदा नियमेन ब्रह्मसंसृष्टमेवोदेत्वीत्यत्र हेतुत्वेन सर्वोपादानत्वमुपातं कार्यमात्रस्य जन्मप्रभृत्युपादानभूतब्रह्मणा सहसंसर्गनियमे सति ब्रह्मगोचवृतिज्ञानस्यापि स्वनिवर्त्यमूलाज्ञानाश्रयभूते ब्रह्मणि संसर्गनियमोप्यर्थ सिद्ध इति भावः ।
ब्रह्मज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वे मानमाह ।
तरति शोकमिति ।
शोकपदमिज्ञानपरम्मत्मपदं प्रत्यगभिन्न ब्रह्मपरं श्रुतस्येति पदात्पूर्वमज्ञाननिवर्तकत्वेनेति शेषः ॥

ततदिन्द्रिय सन्निकर्ष सामर्थ्यात्तत्तद्विषयावछिन्नचैतन्यसंसृष्टा एवोत्पद्यन्त इति नियममुपेत्याज्ञानाश्रयचैतन्य संसर्गनियतत्वं निवर्तकज्ञानविशेषणं वाच्यम् ।
तथा च पदज्ञानं यं पुरुषं प्रतियद्विषयाबरकं तत्तदीतद्विषय तदज्ञानाश्रयचैतन्यसंसर्गनियतात्मलाभज्ञाननिवर्त्यमिति ज्ञानाज्ञानयोर्विरोधप्रयोजकं निरूपितं भवति ।
न चैवं सति नाडीहृदयस्वरूपगोचरशाब्दज्ञानस्याप्यज्ञाननिवर्तकत्व प्रसङ्गः ॥

परोक्षवृतीनां विषयचैतन्यसंसर्गाभावादैन्द्रियकवृतीनां तत्संसर्गे को हेतुस्तत्राह ।
ततद्रिन्द्रियसान्निकर्षसामर्थ्यादिति ।
अनेनपरोक्षवृतीनामज्ञानाश्रयविषयचैतन्यसंसर्गनियतत्व रूपविशेषणाभावाद्यदज्ञानं यं प्रतीत्याद्यंश सत्वेपि न तत्राति प्रसङ्ग इति सूचितम् ।
पर्यवसितं प्रयोजकं दर्शयति ।
तथा चेति ।
उक्तविशेषणे सतीत्यर्थः ।
घटावछिन्नचैतन्ये तदावरकाज्ञानानि बहूनि सन्ति ।
तेषां मध्ये कानिचिद्रदेवदतम्प्रति तदावरकाणिकानि चिच्चयज्ञदताद्दिकं प्रतितदावरकाणि एवं प्रतिविषयं पुरुषभेदेनानेको ज्ञाननिसन्ति ।
तथा च विषयावरकाज्ञानानां

मध्ये यदज्ञानं यं पुरुषं देवदतं प्रति यद्विषयावरकं यस्य विषयस्य घटस्यावरकं तदज्ञानं तदीपेन देवदतीयेन तद्विषयेण तद्वटविषयकेण तदज्ञानाश्रयचैतन्यसंसर्गनियतात्मलाभज्ञानेन निवर्त्यमित्यर्थः ।
तदज्ञानेति यद्देचदतं प्रतिघटावरकाज्ञानमभिधीयते ।
तदज्ञानाश्रयचैतन्यं घटावछिन्नचैतन्यम् ।
तत्र यः संसर्गः तन्नियतः तद्व्याप्य आत्मलाभो यस्य घटगोचरवृतिज्ञानस्य तद्ज्ञानं तदज्ञानाश्रयचैतन्य संसर्गनियतात्मलाभम् ।
तच्च तद्ज्ञानं चेति विग्रहः आत्मलाभः उत्पतिः नियमश्च यदा यदा घटगोचरवृतिज्ञानस्य घटेन्द्रिय सन्निकर्षजन्यस्यात्मलाभस्तदा तदा घटावछिन्नचैतन्ये तस्य घटगोचरवृतिज्ञानस्य संसर्ग इत्येवमात्मकः तदुक्तं प्रागैन्द्रियकवृतयस्ततद्विषयावछिन्नचैतन्यसंसृष्टा एवोत्पद्यन्त इति नियममुपेत्येति ।
अत्र यदा यदा ऐन्द्रियकवृतीनां मुत्पतिस्तदा तदा विषयचैतन्ये तासां संसर्ग इति हि नियमः स्पष्टं भासते ।
एवं विषयान्तरेषु पुरुषान्तरेष्वज्ञानान्तरेषु च इदं प्रयोजकं विशिष्यविशिष्य योजनीयम् ।
ननु परोक्षवृतीनां विषयचैतन्यसंसर्गाभावेनोक्त प्रयोजकानाक्रान्तत्वादज्ञाननिवर्तकत्व प्रसङ्गो नास्तीत्युक्तमयुक्तम् ।
कदाचित् परोक्षवृतेरपि विषयसंसर्ग स त्वात् ।
तथा हि ।
हृदयपुण्डरीके नाड्यः सन्तीति

वाक्याजायमानायावृतेः ।
कदाचिदन्तःकरणे हृदयपुण्डरीकस्थे नाडीहृदयान्यतरवस्त्ववछेदेन जनने सति तस्यावृतस्तदन्यतरवस्त्ववछिन्नचैतन्ये संसर्गसत्वा तदावरणनिवर्तकत्व प्र ॥

तस्य कदाचिदर्थसम्पन्ननाडीहृदयान्यतरवस्तसंसर्ग सम्भवेपि विषयसंसर्गं विनापि शाब्दज्ञानसम्भवेन तत्संसर्गनियतात्मलाभत्वालाभात् ।
तस्मादज्ञान ज्ञानविरोधनिर्वाहायवृतिनिर्गमो वक्तव्य इति ।
अन्ये तु विषयगताज्ञानस्य लाघवात् ।
समानाधिकरणज्ञाननिवर्त्यत्व सिद्धौ वृतिनिर्गमः फलतीत्याहुः ।
अपरे तु बाह्यप्रकाशस्य बाह्यतमो निवर्तकत्वं सामानाधिकरण्ये सत्येव दृष्टमिति दृष्टानुरोधात् ।
वृतिनिर्गमः सिद्ध्यतीत्याहुः ।

सङ्गः न चेष्टापतिस्तदा तदन्यतरवस्तनिन्निज्ञासानुदयप्रसङ्गादिति शङ्कानियतपदेन निरस्तेत्याह ।
न चैवं सतीति विरोधप्रयोजकस्य नियतगर्भत्वे सति शाब्दज्ञानस्याप्यज्ञाननिवर्तकत्वप्रसङ्गो न चेति सम्बन्धः ।
यदा यदा हृदयादि

गोचरशाब्दवृतिरुदयस्तदा तदा तस्यावृतेर्हृदयाद्यन्यतरवस्त्ववछिन्नचैतन्ये संसर्ग इति नियमो नास्तीति हेतुमाह ।
तस्येति ।
तादृशशाब्दज्ञानस्येत्यर्थः ।
ऐन्द्रियकवृतीनां हि ततदिन्द्रियगोलकावछिन्नान्तःकरणप्रदेशेषूत्पति नियमस्सम्भाव्यते ।
इन्द्रियनिरपेक्षवृतीनां त्वं तष्करणे जायमानानां प्रदेशनियमे कारणाभावाद्धृदयादिगोचरशाब्दवृतिः कदाचिद्दैवयोगाद्धृदयाद्यवछेदेनान्तष्करणे जायते कदाचितु हृदयादि प्रदेशं विहाय प्रदेशान्तरावछेदेन सा तत्र जायत इति निरुक्तनियमो नास्तीत्यर्थः ।
अत्र तस्येति षष्ट्याः सप्तम्यापञ्चम्या च सम्बन्धः ।
तस्मादिति वृतिज्ञानस्याज्ञानाश्रयविषयचैतन्य संसर्गं विना तन्निवर्तकत्वासम्भवादित्यर्थः ।
एवं ज्ञानाज्ञानयोर्विरोधप्रयोजकनिर्वाहकत्वेन वृतिनिर्गमनं प्रसाध्यतेत्रैव हेत्वन्तराणि मतभेदेनाह ।
अन्ये त्वित्यादिना ।
लाघवादिति विषयगताज्ञानस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां ज्ञाननिवर्त्यत्वग्रहदशायां लाघवात् समानाधिकरणज्ञाननिवर्त्यत्वं गृह्यतेन तु व्यधिकरणज्ञाननिवर्त्यत्वमित्यर्थः ।
एतदुक्तं भवति ।
अज्ञानस्य विषयचैतन्यगतत्वातन्निवृतिलक्षणं ज्ञानकार्यमपि तद्गतमेव तथा चाज्ञाननिवृतिरूपकार्यस्य

स्वकारणभूतज्ञानेन सहेन्द्रिय सन्निकर्ष सामर्थ्यात् ।
सामानाधिकरण्य लक्षणसम्बन्ध सम्भवेत त्यागायोगात् ।
कार्यकारणयोस्सामानाधिकरण्यस्यौत्सर्गिकादिति ।
बाह्यतम इति ।
अन्धकारेत्यर्थः ।
सत्येवेति ।
अन्यत्र विद्यमानादालोकादन्यत्रतमोनाशो न दृष्ट इत्येवकारार्थः ।
अज्ञानस्यापि विषयावरकत्वैन बाह्यतमस्सदृशत्वाद्धृतिरूपस्य वृत्यारूढे चेतन्यरूपस्य वा प्रकाशस्यावरणनिवर्तकत्वेनालोक सदृश त्वात् ज्ञानाज्ञानयोरप्यन्धकारालोकयोरिव सामानाधिकरणयोरेव निवर्त्यनिवर्तक भावः ।
कल्प्यते तच्च सामानाधिकाण्यमज्ञानाश्रयविषयचैतन्ये वृतिज्ञानस्य संसर्गरूपं स च संसर्गो वृतिनिर्गमाधीन इति भावः ।

केचित्वावरणाभिभवार्थं वृतिनिर्गमानपेक्षायामपि चिदुपरागार्थम् ।
प्रमातृचैतन्यस्य विषयप्रकाशब्रह्मचैतन्याभेदाभिव्यक्त्यर्थं वा तदपेक्षेत्याहुः ।
अथ किं प्रमाणको यं जीवब्रह्मणोरभेदः ।
यो वृत्याभिव्यज्येत वेदान्त प्रमाणक इति घण्टा घोषः ।
सर्वेपि वेदान्ता उपक्रमोपसंहारैकरूप्यादि तात्पर्य लिङ्गैर्विमृश्यमानाः ।
प्रत्यमिन्ने

ब्रह्मण्य द्वितीये समन्वयन्ति ।
यथा चायमर्थस्तथा शास्त्राथा समन्वयाध्याये प्रपञ्चितं विस्तुरभयान्नेह प्रदर्श्यते ॥

इति श्रीशास्त्रसिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे अप्यैदीक्षितविरचिते प्रथमः परिछेदः ॥

शुभम्मस्तुः ॥