+तन्त्रागम

संस्कृत-वाङ्मय बृहद इतिहास डळालाळाछालाकाकाकाकाकाकाळाडाळाकाळाला एकादश-खण्ड . तन्त्रागम प्रधान सम्पादक पद्मभूषण आचार्य श्री बलदेव उपाध्याय सम्पादक प्रो. व्रजवल्लभ द्विवेदी छळालाळला उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान लखनऊ संत नायक बृहदाइकिल एकादश-खण्ड প न्वाय, शैवागम, वैष्णवागम, शाल योगतत्र व अन्य मंत्रिक समाया , पमा प्रधान सम्पादक आचार्य बलदेव भार उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान लखनऊ संस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास छ are को प्रकार एकादश-खण्ड तन्त्रागम (तन्त्रागम, शैवागम, वैष्णवागम, शाक्तागम, योगतंत्र एवं अन्य तांत्रिक सम्प्रदाय) का लाभ प्रधान सम्पादक पद्मभूषण आचार्य बलदेव उपाध्याय सम्पादक प्रो. व्रजवल्लभ द्विवेदी कामात पिएक किली)-100 र उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान लखनऊशंकाने काही : की प्रकाशक : डा. (श्रीमती) अलका श्रीवास्तव का प्रयाकलां निदेशक : उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, लखनऊ 1201 प्राप्ति-स्थान : विक्रय विभाग : उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, नया हैदराबाद, लखनऊ-२२६००७ साफ For शामाजिक माना गया किती शिलानगर, प्रथम संस्करण : वि.सं. २०५३ (१६६७ ई.) प्रतियाँ : ११०० मूल्य : रु. ३००/-(तीन सौ रुपये) © उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, लखनऊ नामांकमांडर मुद्रक : शिवम् आर्ट्स, निशातगंज लखनऊ । दूरभाष : ३८६३८६ पुरोवाक् उत्तरप्रदेशसंस्कृतसंस्थानेन प्रकाशनाय संकल्पितस्य “संस्कृत वाङ्मय का बृहत् इतिहास” इत्याख्यस्याष्टादशखण्डात्मकस्य ग्रन्थस्य तन्त्रागमीये खण्डेऽस्मिन् द्वादश निबन्धाः समावेशिताः सन्ति। वैष्णवागमस्थ वैखानसपाञ्चरात्रशाखासंबद्धौ द्वौ, शैवागमस्य पाशुपत-द्विविध शैवसिद्धान्त-प्रत्यभिज्ञा-वीरशैवशाखासम्बद्धाः पञ्च, बौद्ध-जैनतन्त्रसंबद्धौ द्वौ, शाक्ततन्त्र(क्रम-कौल)-स्मार्ततन्त्रसंबंद्धौं द्वौ, एकश्च पुराणवर्णितयोगतन्त्रसंबद्ध इत्येवमिमे निबन्धाः स्वस्वबिंषयेषु कृतभूरिपरिश्रमैर्विद्वद्भिर्निबद्धाः सन्ति। भारतीयदर्शनानां भारतीयसाहित्यस्य चेतिहासं वर्णयन्तो बहवो ग्रन्थाः पाश्चात्त्यैः प्राच्यैश्च विद्वद्भिर्विरचिताः समुपलभ्यन्ते। तत्र न दृश्यते वर्णनं तन्त्रागमवाङ्मयस्य दर्शनस्य चेति चेखिद्यमानेन मया परमश्रद्धास्पदस्य महामहोपाध्याय-पद्मविभूषणादिनानाविरुदालङ्कृतस्य पण्डितश्रीगोपीनाथकविराजमहोदयस्य प्रेरणया मदीये हिन्दीभाषानिबद्धे “भारतीय दर्शन" इत्याख्ये ग्रन्थे तन्त्रागमसाहित्यदर्शनानां केषाञ्चन परिचयः प्रदत्त आसीत्, अधुना च तस्य ग्रन्थस्य नूतनतमसंस्करणे बौद्ध-जैनतन्त्राणि विहाय प्रायः सर्वासामेवोपर्युक्तानां तान्त्रिकशाखानां वाङ्मयस्य दर्शनस्य च सारगर्भः परिचयः समुपस्थापितः। संक्षेपरुचीनां कृतेऽद्यापि तदवदानभूतमास्ते। तान्त्रिकवाङ्मयस्य वैष्णव-शैव-शाक्त-सौर-स्कान्द-गाणपत्यशाखानां परिचयः संक्षेपविस्तराभ्यां प्रथमतो डॉ. आर. जी. भाण्डारकरमहोदयेन स्वकीये “वैष्णविज्म, शैविज्म एण्ड अदर माइनर रिलीजियस सिस्टम्स” इत्याख्ये ग्रन्थे, तदनु च डॉ. एस. एन. दासगुप्तमहोदयेन पञ्चखण्डात्मके “हिस्ट्री आफ इण्डियन फिलॉसफी” इत्याख्ये ग्रन्थे प्रदत्तः। शर्मण्यदेशीयेन विदुषा डॉ. ओटो-श्रॉदर-महोदयेन स्वकीये “इण्ट्रोडक्शन टू दि पांचरात्र लिटरेचर एण्ड दि अहिर्बुध्यसंहिता" इत्याख्ये ग्रन्थे पाञ्चरात्रायमसाहित्यदर्शनयोः प्रामाणिक विवरणमुपस्थापितम्। “अर्ली हिस्ट्री आफ दि वैष्णव सेक्ट" इत्याख्ये ग्रन्थे च डॉ. हेमचन्द्ररायचौधुरीमहोदयेन पाञ्चरात्रागमस्य प्राचीनता सविस्तरं सप्रमाणं साधिता। अधुना च डॉ. राधवप्रसादचौधरीमहोदयेन “पाञ्चरात्रागम" इत्याख्यो ग्रन्थो हिन्दीभाषायां निबद्धो बिहारराष्ट्रभाषापरिषदा पटनातः प्रकाशितः। साम्प्रतमेव नैकैयूरोपीयैर्विद्वद्भिः सम्भूय नैकखण्डात्मकः “हिस्ट्री आफ इण्डियन लिटरेचर" इत्याख्य इतिहासग्रन्थः प्राकाश्यमानीतः। अत्रागमतन्त्रसाहित्यस्य परिचयः पृथक् पृथग् द्वयोः खण्डयोवर्तते। वैष्णवानां शैवानां च वाङ्मयस्यागमखण्डे शाक्ततन्त्राणां च समावेशस्तन्त्रखण्डे तत्र कृतो वर्तते। तेनोभयोः शास्त्रयोः पार्थक्यं तैः साध्यते, किन्तु नैतत् समुचितम्, नैकेषु स्थलेषु तन्त्रागमशब्दयोः पर्यायत्वेन प्रयुक्तत्वात्, विषयसाम्याच्च। मृगेन्द्रागमो मृगेन्द्रतन्त्रमिति, पाद्मसंहिता पामतन्त्रमिति, सात्वतसंहिता सात्वततन्त्रमिति, पारमेश्वरागमः पारमेश्वरतन्त्रमिति च नाम्ना तत्र तत्र स्मर्यते। तन्त्रागम-खण्डस्य ____तन्त्रागमशब्दयोः, निगमागमपदयोर्वा पृथक् पृथनिर्वचनं परिभाषां विषयविभागं चामनन्ति विद्वांसः। तदेतत्सर्वं पराक्कालिकं वाङ्मयं गर्भीकरोति, न प्राचीनम्। आगमपदस्य शोभना सर्वसम्मता च परिभाषाऽभिनवगुप्तेन तन्त्रालोके (३५. १-२) प्रदत्ता, व्याकृता च सा तत्र तत्र तेन, किन्तु ततोऽपि पूर्वतनेन वाचस्पतिमिश्रेण योगभाष्यटीकायां तत्त्ववैशारद्यां प्रदत्ता तस्य पदस्य व्युत्पत्तिरेषा दर्शनार्हा-“आगच्छन्ति बुद्धिमारोहन्ति यस्मादभ्युदयनिश्रेयसोपायाः स आगमः”। एतच्च सर्वमस्मदीये “भारतीय दर्शन” इत्यस्य ग्रन्थस्य नूतनतमे संस्करणे (ई. १६६१, पृ. ४३२-४३४) द्रष्टव्यम्। एतत्सर्वमुपेक्ष्य म.म. भारतरत्न-पी.वी.काणेमहोदयेन स्वकीयस्य महनीयस्य “हिस्ट्री आफ धर्मशास्त्र’ इत्यस्य ग्रन्थस्य तन्त्रविषयके खण्डे, साम्प्रतमेव कलिकालातः प्रकाशितयोर्ग्रन्थयोः श्रीमद्भ्यां भट्टाचार्य बनर्जीमहोदयाभ्यां च तन्त्रपदस्य संकीर्णा परिभाषा प्रदत्ता यन्मारणमोहनादिषट्कर्मणां मकारत्रयस्य मकारपञ्चकस्य वा प्रकाशका ग्रन्था एव तन्त्रपदाभिलप्या इति, यद्यपि सर्वैरेतैः प्राचीनानामागमग्रन्थानां परिचयः प्रदत्त एव। अत्र यद्वक्तव्यं तदस्य खण्डस्य सम्पादकेन श्रीमता पण्डितव्रजवल्लभद्विवेदिना ‘आगम और तन्त्रशास्त्र” (पृ. १-६) इत्याख्ये ग्रन्थे उक्तमिति नात्र वितन्यते। एवं च समानप्रकृतिकमेतद् विशालं वाङ्मयमागमपदेन तन्त्रपदेन वा यथेच्छं व्यवहर्तुं शक्यते। अत एवास्माभिः कश्चन विभ्रमो मा भूदिति तन्त्रागमपदेन व्यवहृतोऽयं खण्डः, अत्र च सर्वास्तन्त्रागमशाखाः संगृहीताः; यासां परिचयः पूर्वमेवास्माभिः संक्षेपेण पूर्वोक्ते ग्रन्थे प्रदत्त आसीत्। IP खण्डेऽस्मिन सर्वप्रथमं वैष्णवागमीयवैखानसपाञ्चरात्रशाखाभ्यां संबद्धौ निबन्धौ संनिवेशितौ। तत्र वैखानसागमः कृष्णयजुर्वेदीयया औरवेयशाखया संबद्धः, पाञ्चरात्रागमश्च एकायनशाखयेत्यामनन्ति तज्ज्ञा विद्वांसः । छान्दोग्योपनिषदनुसारमेकायनविद्या नारदेनाधीताऽऽसीत्। शुक्लयजुर्वेदीयया काण्वशाखया तदभिन्नतां साधयन्ति केचन। एवं द्वयोरपि शाखयोर्वेदमूलकत्वे सिद्धेऽपि वैखानसागमा वेदानां सार्वात्म्येन प्रामाण्यमूरीकुर्वन्ति, तत्रैव कासुचन पाञ्चरात्रसंहितासु वेदविरुद्धा अप्यंशा विद्यन्त इति ते पाञ्चरात्राधिकरणभाष्ये भगवत्पादशङ्कराचार्यैः प्रतिक्षिप्ताः, वैष्णवाचार्यश्चानुमोदितास्त इति तेषु तेषु ब्रह्मसूत्रभाष्येषु, यामुनाचार्यादिविरचितेष्वागमप्रामाण्यादिषु द्रष्टव्यम्। रामानुजमाध्वमतयोः साम्यं वैषम्यं च प्रदर्शयता सायणेन स्वकीये सर्वदर्शनसंग्रहे पाञ्चरात्रप्रामाण्यमुभयसंमतमित्युक्तम्। अत्र वैखानसागमीया ग्रन्थाः स्वल्पा एव समुपलभ्यन्ते। ते च प्रायस्तिरुपतिनगरतः प्रकाशिताः। श्रीपर्वतस्थितवेङ्कटेश्वरभगवत उत्तरभारते ‘बालाजी’ नाम्ना प्रथिते देवमन्दिरे वैखानसागमपद्धत्या देवार्चनं भवति, श्रीरङ्गम्-प्रभृतिस्थलेषु च पाञ्चरात्रपद्धत्या। वैखानसीयनिबन्धस्य लेखको डॉ. राघवप्रसादचौधरी बहूनि वर्षाणि यावत् तत्रत्ये संस्कृतविद्या पीठे ऽध्यापयन् स्वयं वैखानसागमानधीतवान् । अधुना स जम्मूनगरस्थे रणवीरसंस्कृतविद्यापीठे प्राचार्य(प्रिंसिपल)पदमलकरोति। एवमेव पाञ्चरात्रागमीयनिबन्धस्य लेखको डॉ. अशोककुमार कालिया पाञ्चरात्रागमीयं लक्ष्मीतन्त्रमधिकृत्य शोधव्यापृतो दक्षिणभारतीययात्रां व्यदधात् । पुरोवाक् साम्प्रतं स लक्ष्मणपुर(लखनऊ)विश्वविद्यालये संस्कृतविभागे प्रवाचक(रीडर)पदमध्यास्ते । तदाभ्यां सज्जीकृतयोर्निबन्धयोः पाञ्चरात्रवैखानसमतयोः साम्यवैषम्यविषये न किमप्युक्तमासीदिति पाठकानां सौविध्यायास्माभिः सम्प्रेरितः श्रीमान् डॉ. राघवप्रसादचौधरी कार्यमेतत् सम्यक् सम्पादितवान् । उभाभ्यामपि विद्वद्भ्यां वैखानसपाञ्चरात्रागमयोः साहित्यस्य, दर्शनस्य, उपासनापद्धतेश्च सम्यक् परिचयः प्रदत्तः। वैदिकवाङ्मये प्राचीनेषु शिलाशासनादिषु च पाञ्चरात्रपाशुपतमते चर्चिते इति जानन्त्येव विद्वांसः। गुजरातराज्ये बटोदर(बड़ोदा)नगरं निकषा स्थितं कारवणग्रामं शैवयोगाचार्येष्वन्तिमो लकुलीशः स्वजनुषा समलञ्चकारेति तत्रत्यः प्रथितो विद्वान् डॉ. ए.एन. जानीमहोदयस्तत्रत्यस्य शोधसंस्थानस्य निदेशकचरः प्रार्थित आसीत्। अध्यात्मरुचिना तेन साम्प्रतमीदृशेभ्यो लौकिककार्येभ्यो विरामो गृहीत इति परिज्ञाय खण्डस्यास्य सम्पादकेन श्रीमता पण्डितव्रजवल्लभ द्विवेदिना सोऽयं भारः स्वयं गृहीतः। एवमेव शैवसिद्धान्तविषयेऽपि शैवागमानां प्रथितो विद्वान् श्रीमान् ए. एन. भट्टमहोदयः पाण्डिचेरीस्थफ्रेंचशोधसंस्थाने शैवागमोद्धारनिरतः प्रार्थित आसीत्। सिद्धान्तशैवागमीयायाः शाखायाः संस्कृततमिलभाषयोर्निबद्धस्य सम्पूर्णस्य वाङ्मयस्य परिचयस्तत्रभवता समुपस्थापयिष्यत इति विचारितमासीत् । तत्रापि वयमसफलाः संजाता इति संस्कृतवाङ्मयं तमिलवाङ्मयं च विभज्य द्वौ विद्वांसावस्माभिः प्रेरितौ। तयोरेकः सम्पूर्णानन्दसंस्कृतविश्वविद्यालये वाराणसीस्थे शैवागमप्राध्यापको डॉ. शीतलाप्रसाद उपाध्यायः, अन्या च विदुषी डॉ. रमाघोषमहोदया शैवसिद्धान्तसंबद्ध तमिलवाङ्मये कृतभूरिश्रमा काशीस्थे आर्यकन्यामहाविद्यालये दर्शनशास्त्रमध्यापयन्ती वर्तते। काश्मीरप्रत्यभिज्ञा-स्पन्द-त्रिकशास्त्रसंबद्धस्य निबन्धस्य लेखको विद्यतेऽस्य शास्त्रस्य प्रथितो विद्वान् काश्मीराभिजनः श्रीमान् डॉ. बलजिन्नाथपण्डितमहोदयः। “काश्मीर शैव दर्शन" इत्याख्यो हिन्दीभाषामयो ग्रन्थोऽन्ये च संस्कृतहिन्दीभाषामया महनीयाष्टीकाग्रन्था महानुभावेनानेन रचिताः। भारतराष्ट्रपतिना सत्कृतोऽसौ संस्कृतविद्वान् शैवागमकोशमपि विरचितवान् । वीरशैवधर्मदर्शनविषयकस्य निबन्धस्य निबन्धकाश्च सन्ति काशीज्ञानसिंहासनाधीश्वराः श्री १००८ डॉ. चन्द्रशेखरशिवाचार्यमहोदयाः। संस्कृत-हिन्दी-कन्नड़भाषासु नानाग्रन्थानां रचयितृभिरेभिः साम्प्रतं काशीस्थे जंगमवाड़ीमठे शैवागमशोधप्रतिष्ठानस्य स्थापना कृता, अल्पावधावेव ततो द्वादश ग्रन्थाश्च वीरशैवागमीयाः प्राकाश्यमानीताः। क्रमकौलमतसंबद्धो निबन्धो डॉ. नवजीवनरस्तोगीमहोदयेन लिखितः। सोऽयं डॉ. कान्तिचन्द्र पाण्डेयमहोदयस्य शिष्यः, येन हि “अभिनवगुप्त : एन हिस्टोरिकल एण्ड फिलासफिकल स्टडी", “शैवदर्शनबिन्दुः’ इत्याद्या नैके ग्रन्थाः संस्कृत-आङ्ग्लभाषामयाः, प्रत्यभिज्ञा-स्पन्द त्रिक-क्रम-कुलमतसम्बन्धिनः सौन्दर्यशास्त्रसंबद्धाश्च स्वीयाः स्वतन्त्रा विचाराः प्रौढ्या भाषया प्रमाणपद्धत्या च पुरस्कृताः। स्वयं डॉ. नवजीवनरस्तोगिनाऽपि “क्रम तान्त्रिसिज्म इन कश्मीर शैविज्म’ इत्याख्यो विशिष्टः प्रबन्धः, सम्पूर्णः सविवेकस्तन्त्रालोकश्च विस्तृतया भूमिकया प्रसाद्य प्रकाशितः। तन्त्रागम-खण्डस्य स्मार्ततन्त्रसम्बन्धिनो विशेषतो दशमहाविद्यासंबन्धिनो निबन्धस्य लेखको वर्तते प्रयागस्थगङ्गानाथझाशोधसंस्थाने प्रवाचक(रीडर)पदे कार्यव्यापृतो डॉ. किशोरनाथझामहोदयः। अनेन विदुषा प्रथिताया महाकालसंहिताया भूमिकापरिशिष्टादिभिः सह चतुर्यु खण्डेषु सम्यक् सम्पादनं कृतम् । तदनेन विदुषा न्यायशास्त्रविषयका अपि ग्रन्थाः सम्यक् सम्पाद्य प्रकाश्यतामानीता इति प्राचीनां मिथिलाभूमिपरम्परामनुसरता न्यायदर्शनप्रवीणेन भगवती तारा सम्प्रदायपरम्परया समुपास्यत इति वैशिष्ट्यमस्य। बौद्धतन्त्रसंबद्धो निबन्धः सारनाथस्थितकेन्द्रीयतिब्बती-उच्चशिक्षासंस्थानेन संचाल्यमाने “दुर्लभ बौद्ध ग्रन्थ शोध योजना” इति प्रविभागे वरिष्ठशोधसहायकपदे कार्यव्यापृतेन डॉ. बनारसीलालेन निबद्धः, यो हि टीकाद्वयसहिताया नामसंगीतेः सम्यक् सम्पादनं विधाय विद्यावारिधि(पीएच.डी.)पदवीं समधिगतवान्, तत एव प्रकाश्यमानायां ‘धीः’ इत्याख्यायां षाण्मासिक्यां शोधपत्रिकायां बहून् शोधनिबन्धान लिखितवान्, अन्येषां च बौद्धतन्त्रग्रन्थानां सम्पादने महत्त्वाधायकं साहाय्यमाचरति। एवमेव जैनतन्त्रसंबद्धं निबन्धं सज्जीकृतवान् श्रीमान् डॉ. रुद्रदेवत्रिपाठी। साहित्यशास्त्रनिष्णातः कविवरो “मालवमयूरम्” इति संस्कृतपत्रिकायाः सम्पादकचरो दिल्लीस्थे लालबहादुरशास्त्रिसंस्कृतविद्यापीठे शोधाधिकारिरूपेण बहून ग्रन्थान् सम्पादितवान्, तत्रत्यां शोधपत्रिकां च सम्यक् संचालितवान्। भगवत्यास्त्रिपुरसुन्दर्याः समुपासकेनानेन जैनतन्त्रेऽप्यद्भुतं प्रावीण्यमधिगतमिति तदीयेन निबन्धेनैव व्यक्तीभवति । केचन जैनाचार्या अपि भगवत्यास्त्रिपुरसुन्दर्या उपासका आसन्निति धर्माचार्यकृतलघुस्तवस्य सोमतिलकसूरिकृतव्याख्यासमन्वितस्य सम्पादकेन श्रीमता पद्मश्रीजिनविजयमुनिना निबद्धेन तत्रत्येन प्रास्ताविकेन ज्ञायते। पुराणानि भारतीयज्ञानस्य विश्वकोशस्थानीयानीति जानन्त्येव विद्वांसः। अत्र तन्त्रागमयोगसंबद्धा विषया अपि प्रसङ्गवशादुपदिष्टाः सन्ति। “कूर्मपुराण : धर्म-दर्शन” इति शोधप्रबन्धस्य रचयित्र्या डॉ. करुणा एस. त्रिवेदिमहोदयया अहमदाबादविश्वविद्यालयतः ‘पीएच.डी.’ पदवी समधिगता। पुराणानि समनुशीलयन्त्या तया तन्त्रागमदर्शनयोगसम्बन्धिनोंऽशाः संगृहीता आसन्। तत्साहाय्येन तया “पुराणगत योग एवं तन्त्र" इति शीर्षको निबन्धः सज्जीकृतः। साम्प्रतमेषा गुजरातराज्ये साबरकांठाजनपदान्तर्गते ‘ईडर’ इत्याख्ये नगरे स्थिते महिलाकला-महाविद्यालये प्राध्यापक(लेक्चरर)पदमध्यास्ते। एवं संक्षेपेण परिचायिता एते सर्वे निबन्धलेखका धन्यवादशतैरस्माभिः सभाज्यन्ते।। वैखानसागमस्य परिचयोऽस्माभिरस्मदीये पूर्वस्मृते ग्रन्थे (पृ. ४५८-४६०) अतिसंक्षेपेण प्रदत्तः। हालैण्डदेशीयेन प्रथितेन विदुषा डॉ. जे. गोण्डामहोदयेन स्वकीये “मिडीवल रिलीजियस लिटरेचर इन संस्कृत” (पृ. १४०-१५२) इत्याख्ये ग्रन्थे यद्यपि वैखानसमतस्य परिचयः संक्षेपेणैव समुपस्थापितः, तथापि तत्रत्यासु टिप्पणीषु वैखानसमतमधिकृत्य लिखितानामाधुनिकग्रन्थानां निबन्धानां च परिचयः सम्यक् प्रदत्तः, मतस्यास्य ऐतिहासिकप्रवृत्तिविषये च महत्त्वपूर्णानि प्रमाणानि समुपस्थापितानि। सन्तोषस्यायं विषयो यद् डॉ. चौधरीमहोदयेनास्यागमस्य विविधग्रन्थ पुरोवाक् साहाय्येन साहित्यस्य दर्शनस्य योगस्य प्रतिष्ठापद्धतेश्चर्यायाश्च विस्तृतः परिचयः समुपस्थापितः। वैष्णवागमेषु शैवागमेषु च विद्या-क्रिया-योग-चर्यापादेषु वर्णितानां सर्वेषां विषयाणां समावेशोऽत्र वर्तते विनैव पादविभागमित्यागमान्तरेभ्यः प्राचीनताऽस्य द्योत्यते। अत्र वानप्रस्थानां वैखानसागमानां च परस्परसापेक्षता सप्रमाणं प्रदर्शिता। अस्मदभिप्रायमधिगत्य च विदुषा लेखकेन वैखानसपाञ्चरात्रमतयोस्तौलनिकमनुशीलनमप्यत्र संयोजितमिति धन्यवादाहः श्रीमान् डॉ. राघवप्रसाद-चौधरीमहोदयः। तिरुपतिस्थं राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठमधुना मान्यविश्वविद्यालयत्वेन स्वीकृतमधिवसता तेन वैखानसागमानां सम्पादनानुशीलनादिकं सम्यगाचरितमिति तत्रार्जितं ज्ञानमस्मिन् निबन्धे सम्यक् स्फुटीभूतम्। वैखानसागमानवलम्ब्य न केनापि विदुषाऽद्यावधि स्वतन्त्रो ग्रन्थो लिखित इति निबन्धस्यास्य वैशिष्ट्यमनितरसाधारणं वर्तत इति विभावयन्तु नामागमशास्त्रानुशीलनरुचयो विद्वांसः। वाम पाञ्चरात्रागमानामितिहासदर्शनादिविषये बहु लिखितमास्ते। अस्माभिरपि पूर्वोक्ते ग्रन्थे (पृ. ४४६-४५८) वैखानसागमापेक्षयास्यागमस्य विस्तरो विहितः। डॉ. जे. गोण्डामहोदयेनापि पूर्वोक्ते ग्रन्थे (पृ. ३८-१३८) पाञ्चरात्रपदव्युत्पत्तिप्रामाण्यादिविषये, संहितानां तिथिक्रमविषये, प्रचारप्रसारक्षेत्रविषये च बहु चर्चितम्। अमेरिकादेशीयेन डा. डेनियनस्मिथमहोदयेन च पाञ्चरात्रसाहित्यपरिचायकाः पारिभाषिकपदव्याख्यानपराश्च ग्रन्था रचिताः। तेषु द्वौ ग्रन्थौ बड़ोदानगरस्थितगायकवाड़शोधसंस्थानतः प्रकाशितौ समुपलभ्येते। सर्वेष्वेषु ग्रन्थेष्वन्यत्र च वर्णितान् सर्वान् विषयान् क्रोडीकृत्य श्रीमता डॉ. अशोककुमारकालियामहोदयेन पाञ्चरात्रागमसम्बद्धो निबन्धो ग्रथितः । इतिहासप्रधानोऽयं निबन्धः। अत्र दार्शनिकतत्त्वानामपि संक्षिप्तः परिचयः प्रस्तोतव्य आसीत्, यथा ह्यस्मदीये पूर्वोक्ते ग्रन्थे दृश्यते। पाञ्चरात्रागमानां श्रुतिमूलकता, पाञ्चरात्रपदव्युत्पत्तिरित्यादयो विषया अनपेक्षितविस्तरेणात्र विवृता आसन्। निबन्धकलेवरवृद्धिर्मा भूदिति सम्पादकमाध्यमेनैतादृशा अंशाः सर्वेष्वपि निबन्धेषु संक्षिप्य स्थापिताः। वाम म अत्रत्याः काश्चन संहिता ज्ञान-योग-क्रिया-चर्याख्येषु चतुर्पु पादेषु विभक्ताः सन्ति, यथा हि सिद्धान्तशैवागमेषु दृश्यते। त्रिरत्ननाम्ना प्रथितासु सात्वत-पौष्कर-जयाख्यासु संहितासु विनैव पादविभागं त इमे सर्व विषयाः प्रतिपादिता दृश्यन्ते। एकायननाम्ना प्राचीने साहित्ये पाञ्चरात्रागमस्यैवोल्लेखो विद्यते। अयमेव भागवतधर्मनाम्ना सात्वतधर्मनाम्ना च तत्र तत्र वैदिकवाङ्मयेऽपि समुल्लिख्यते। तदेतस्य भागवतधर्मस्य कांश्चन सिद्धान्तान् आद्यः शङ्कराचार्यः स्वकीये तर्कपादभाष्ये वेदविरुद्धान् साधयति, यामुनाचार्य-रामानुजाचार्यादयो वैष्णवाचार्याश्च तत्रत्याः सर्वे सिद्धान्ता वेदाविरोधिन इति ख्यापयन्ति । वस्तुतस्तु- “सांख्यं योगः पाञ्चरात्रं वेदाः पाशुपतं तथा। स्वयंप्रमाणान्येतानि" इति महाभारते शान्तिपर्वणि नारायणीयोपाख्याने सर्वेषामेषां समानं प्रामाण्यमङ्गीकृतम्, धर्मशास्त्रनिबन्धकारैश्च कैश्चन तत् तथैव सप्रमाणं स्थापितमित्ययमेव पन्थाः श्रेयान् । नारायणीयोपाख्याने वर्णितं पाञ्चरात्रदर्शनं डॉ. आर.जी. भण्डारकरमहोदयेन, अहिर्बुध्न्यसंहिता-जयाख्यसंहितादिषु वर्णितं पाञ्चरात्रदर्शनं तन्त्रागम-खण्डस्य डॉ. ओटो श्रॉडर-डॉ. एस. एन. दासगुप्त - पण्डित ए. कृष्णमाचार्य - डा. जे. गोण्डा डॉ. राघवप्रसादचौधरीप्रभृतिभिरस्माभिश्च पूर्वोक्ते ग्रन्थे संक्षेपविस्तराभ्यां प्रस्तुतम् । साम्प्रतमपि तमिलनाडुप्रदेशे श्रीरङ्गम्प्रभृतिषु देवस्थानेषु पाञ्चरात्रपद्धत्यैव देवाराधनं भवतीति तु विभावनीयम्। अत्र श्रीमता पण्डितव्रजवल्लभद्विवेदिना सम्पादितायाः सात्वतसंहिताया उपोद्घातोऽपि विशेषतोऽवधाना) विद्यते, यत्र साम्प्रतिकानां केषाञ्चन विदुषां स्खलितानि परिष्कृतानि। “तन्त्रं सात्वतमाचष्ट नैष्कर्म्य कर्मणां यतः” (१.३.८) इति भागवतपद्ये सूचितं कर्मणामपि मोक्षसाधनत्वं तत्र सप्रमाणं साधितम् । निवृत्तिपरायणाः प्रवृत्तिपरायणाश्च मुनयः श्रूयन्ते। तत्र पाशुपता निवृत्तिपरायणाः, पाञ्चरात्रविदश्च प्रवृत्तिपरायणा इति तत्र तत्र प्रतिपाद्यते। हयशीर्षपञ्चरात्रे पञ्चविंशतिपाञ्चरात्रसंहितानां नामान्युल्लिख्य ततः परं भागवतसंहितानामानि सूचितानि। एतच्च “अमी भागवतानां तु” (१.२.६) इत्येवं तत्र स्पष्टं निर्दिश्यते। एतत्सर्वमुपेक्ष्य केचन सर्वा एताः पाञ्चरात्रसंहिता इति वदन्ति । एवमेव—“पौष्कराख्ये च वाराहे प्राजापत्ये महामते" (६.१३३) इत्यत्र सात्वतसंहितायां त्रिविधः सर्गो वर्ण्यते, किन्तु संहितानामान्येतानि केचन वर्णयन्ति, गतानुगतिकन्यायेन तत्परवर्तिनोऽपि तथैवानुकुर्वन्ति। - शैवागमसम्बन्धिनः पञ्च निबन्धा अत्र समावेशिताः सन्ति। तत्र पाशुपत-वीरशैव काश्मीरशैवमतसम्बद्धास्त्रयो निबन्धाः सन्ति, द्वौ च निबन्धौ शैवसिद्धान्तसम्बद्धौ स्तः। तत्रैकः काश्मीरमध्यदेशादिष्वपि लब्धप्रसरं द्वैतवादिनं सिद्धान्तशैवागमं वर्णयति, अपरश्च दक्षिणे भारते शिवज्ञानबोधसंज्ञक ग्रन्थमवलम्ब्य प्रसृतमन्ततोऽद्वैतमतप्रविष्टं सिद्धान्तशैवदर्शनम्। PM तत्र पाशुपतं मतं (शैवमतं) मोहेंजोदड़ो-हड़प्पास्थानयोः समुपलब्धेष्वैतिहासिकावशेषेषु मुद्रादिषु च समुपलभ्यत इत्याधुनिका इतिहासविद उत्खननशास्त्रनिष्णाता मन्वते। कृष्णयजुर्वेदस्य तैत्तिरीयसंहितायां मैत्रायणीसंहितायां तैत्तिरीयारण्यके शुक्लयजुर्वेदमाध्यन्दिनसंहितायाः शतरुद्रियाख्ये षोडशतमाध्याये च पञ्चब्रह्ममयस्य पञ्चमन्त्रतनोः शिवस्य वर्णनं समुपलभ्यते, श्वेताश्वतरोपनिषदादिषु च पतिपशुपाशसंबन्धिनो दार्शनिकाः सिद्धान्ता वर्ण्यन्ते। नैकेषु ग्रन्थेषु सिद्धान्त-पाशुपत-कालामुख-कापालिकाश्चत्वारः शैवभेदाः समुपवर्ण्यन्ते। तदत्र शैवसिद्धान्तसंबद्धं लेखद्वयमुपरि चर्चितमेव। पाशुपत-कालामुख-कापालिकसम्प्रदायानाधृत्यास्येतिहासस्य तन्त्रागमखण्डस्य सम्पादकेन श्रीमता पण्डितव्रजवल्लभद्विवेदिना सपरिश्रमं शोभनो निबन्धोऽत्र समावेशितः। अत्र हि श्रीकण्ठप्रवर्तितं प्राचीनं पाशुपतमतम्, लकुलीशप्रवर्तितं च लकुलीशपाशुपतमिति द्विप्रवाहमिदं शास्त्रं तन्त्रालोककारेण श्रीमताऽभिनवगुप्तेन सूचितं सम्यग् वर्णितं विस्तरेण, तदनु च कालामुख-कापालिकमते यथोपलब्धप्रमाणान्येकीकृत्य परिचायिते। सर्वेषामेषां मतानां विशेषतो द्विप्रवाहस्य पाशुपतमतस्य परिचयः प्राचीनानामर्वाचीनानां च ग्रन्थानामाधारेण समुपस्थापित इति धन्यवादाझै लेखकः । कालामुख-कापालिकसम्प्रदायाववलम्ब्य डॉ. एन. लोरेंजनमहोदयेन महता श्रमेण “कालामुख्स एण्ड कापालिक्स" शीर्षको ग्रन्थो लिखितः, किन्तु पाशुपतमतमवलम्ब्य न कोऽपि ग्रन्थोऽद्यावधि केनचित् प्राच्येन पाश्चात्त्येन वा विदुषा निबद्ध इति सावहितं पठनीयः समालोचनीयश्चायं निबन्ध इत्यागमशास्त्रनिष्णाता विद्वांसः प्रेर्यन्ते।पुरोवाक् र सिद्धान्तशैवमतमवलम्ब्य निबन्धद्वयमत्र वर्तते । तत्र प्रथमे निबन्धे श्रीमान् डॉ. शीतलाप्रसाद उपाध्यायोऽष्टाविंशतिशैवागमान् सिद्धान्तपदवाच्यान् तदुपागमांश्च द्विशताधिकानाधृत्य प्रथमतः, तदनु च काश्मीरेषु मध्यदेशादिषु च विततं वाङ्मयं परिचायितवान्। मध्यदेशीयानां नामान्ते शिवशम्भुपदाभ्यामलङ्कृतानां शैवाचार्याणां परिचयोऽत्र प्रदत्तो विशेषतोऽवधानार्हः। एतेन सिद्धान्तशैवदर्शनं दक्षिणभारतीयं दर्शनमित्याधुनिकानां विदुषां प्रवादो निष्प्रमाणक इति सुतरां सिद्धयति । प्रवादस्यास्य केनापि मूलेन भाव्यमिति भवति स्वाभाविकी जिज्ञासा। प्रवादेनापि नहि सर्वथा निर्मूलेन स्थातव्यमित्यैतिह्यप्रमाणवादिनो मन्यन्ते। तदेषा जिज्ञासा डॉ. रमाघोषनिबद्धेन निबन्धन द्वितीये न सिद्धान्तशैवसंबद्धे न समाधीयते। अत्र हि प्रथमतो मेयकण्डशास्त्रपूर्ववर्तिनस्तमिलवाङ्मयस्य, यत्र हि विशेषतो द्वादशग्रन्थानां समावेशो भवति, तदनु च मेयकण्डदेवकृतशिवज्ञानबोधग्रन्थस्य, तदाधारेण विकसितस्य शैवसिद्धान्तवाङ्मयस्य, यत्र हि प्राधान्येन चतुर्दशग्रन्थानां गणना विधीयते, तत्प्रतिपाद्यदर्शनस्य, उपासनापद्धतेश्च सम्यक् परिचयः प्रस्तुतो विद्यते। कालक्रमेण सिद्धान्ताचार्या एतेऽद्वैतवादप्रवणा बभूवुरित्येतस्य सिद्धान्तशैवदर्शनस्य दक्षिणभारतीयत्वे न कोऽपि विवादः प्रसरेत। मीनार सिद्धा-मालिनी-नामक(वामक = वामकेश्वरीमत)नामधेयान् श्रीनागमग्रन्थान्, शिवसूत्रं स्पन्दशास्त्रं प्रत्यभिज्ञाकारिकां चावलम्ब्य काश्मीरेषु प्रसृतं गतं शास्त्रं काश्मीरशैवदर्शनं प्रत्यभिज्ञादर्शनं वेति नाम्ना प्रथितमभूत् । स्वप्ने शिवादेशमवाप्य आचार्यो वसुगुप्तः शिवसूत्राण्युद्दधार। स्पन्दकारिकाकर्तुर्विषये द्वे मते प्रचलिते स्तः—वसुगुप्तः स्पन्दकारिकाकर्तेत्येकम्, तच्छिष्यः कल्लटः स्पन्दकारिकां संदृब्धवानित्यपरम्। क्षेमराजादयः प्रथमम्, भास्करादयश्च द्वितीयं मतमनुसरन्ति। प्रथमे शिवपारम्यवादिनः, अपरे च शक्तिपारम्यवादिनः। शक्तिपारम्यवादिषु प्रद्युम्नः कल्लटस्य प्रधानः शिष्यः। प्रत्यभिज्ञाकारिकाकर्ता शिवदृष्टिवृत्तौ तस्य सिद्धान्तं समालोचयति। अधुना शिवसूत्रं खण्डत्रयात्मकमेवोपलभ्यते। पूर्वमेतत् खण्डचतुष्टयात्मकमासीत् । प्रथमेषु खण्डत्रयेषु कल्लटेन मधुवाहिनीनाम्नी, चतुर्थे च खण्डे तत्त्वार्थचिन्तामणिनाम्नी व्याख्या न्यबध्नत। शिवसूत्रस्य खण्डत्रयमेवाधुना समुपलभ्यते। तस्य चतुर्थः खण्डः, कल्लटकृतित्वेन चर्चितं व्याख्यानद्वयं च साम्प्रतं नोपलभ्यते। शक्तिपारम्यवादिनः स्पन्दकारिकां तत्कर्तारं कल्लटं च क्रमदर्शनस्याद्यमाचार्य मन्वते। परम्परा सा नामशेषतां गता, अथवा क्रमदर्शनरूपेण तस्याः पृथग् विकासः संजातः। APR

  • प्रस्तुतेऽस्मिन् निबन्धे शिवपारम्यवादिनं पक्षमाश्रित्य सर्वेषामुपर्युक्तानामन्येषां चागमानाम्, शिवसूत्र-स्पन्दकारिका-प्रत्यभिज्ञाकारिकाणामाधारेण विकसितं सोमानन्द-उत्पलदेव अभिनवगुप्तप्रभृतिभिर्महनीयैराचार्यैर्विवृतं प्रत्यभिज्ञादर्शनं सेतिहासमत्र प्रामाणिक्या पद्धत्या प्रस्तुतम्। परात्रीशिकाशास्त्रमप्यत्रैवान्तर्भाव्यते। ‘परात्रिंशिका’ इति नाम्नो भ्रममूलकताऽत्र निबन्धकारेण प्रस्थाप्यते। शास्त्रमिदं कौलदर्शनं प्रतिपादयति। अत एवाभिनवगुप्तेन स्कीये तन्त्रालोके उपायचतुष्टयप्रतिपादनावसरे आणवोपायत्वेन द्वैतदृष्टीनामागमानाम्, शाक्तोपायत्वेन क्रमदर्शनस्य, शाम्भवोपायत्वेन कुलदर्शनस्य, अनुपायपद्धत्या च तन्त्रान्तरेषु सहजशब्देन REका तन्त्रागम-खण्डस्य व्याकृतस्य प्रत्यभिज्ञादर्शनस्य व्याख्यानमक्रियत। सर्वमेतन्निबन्धकारेणात्र संगृहीतम्। अपि च, नानाशाखोपशाखभिन्नस्य सम्पूर्णस्यास्य वाङ्मयस्य तत्प्रतिपादितदर्शनस्य चापि सम्यक् परिचयोऽस्मिन् निबन्धे प्रदत्तः। मन्त्रोद्धारपद्धतिविषयको विचारो विशेषतोऽवधानार्होऽत्रत्यः । इष्टलिगधारणम्, शवस्याग्निसंस्कारापेक्षया भूमिसंस्कारः, वर्णाश्रमधर्माङ्गीकृतशैवाचारपालने शैथिल्यम्, पुराणादिष्वेषां कृते ‘अत्याश्रमी’ इति पदप्रयोग इतीदृशानां लक्षणानां दर्शनेन वीरशैवधर्मस्य सम्बन्धः प्राक्कालिकशैवधर्मेण सह सुतरां सिद्ध्यति, किन्तु कलचुरिनरेशस्य विज्जलस्य मन्त्रिणा बसवनामधेयेन १२ शताब्दीभवेन सोऽयं धर्मः कर्णाटकराज्ये प्रसारित इत्याद्यो धर्मप्रचारकः स इति साधयन्त्याधुनिका इतिहासविदः, तन्न साध्विति च वदन्ति तन्मतानुयायिन आचार्याः । सिद्धान्तशिखामणिग्रन्थोऽष्टमनवमशताब्द्यां रेणुकागस्त्यसंवादरूपेण प्रादुर्भूत इति सप्रमाणं ते साधयन्ति । तत्र च कामिकाद्यष्टाविंशत्यागमानां सिद्धान्तपदवाच्यानामुत्तरे भागे वीरशैवमतं सविशेष प्रतिपाद्यत इति स्पष्टमेवोच्यते। अत्र शिवशक्तिपर्यायतया प्रकाशविमर्शशब्दौ प्रयुक्तौ। तस्मिन् काले कर्णाटकराज्ये जैनधर्मस्य कालामुखसम्प्रदायस्य च प्रभावातिशयो ज्ञायते। अतः प्रत्यभिज्ञादर्शनमनु सहैव वाऽस्य मतस्य प्रवृत्तिबीजान्यन्वेषणीयानि। भारतस्य प्रत्येक प्रदेशेषु नानाशाखोपशाखाभिन्नानां संस्कृतभाषानिबद्धानां ग्रन्थानामाधारेणैव तासु तासु भाषासु सन्तवाण्यः प्रसूतिं लेभिरे। एवं च कन्नडभाषायां वीरशैवधर्मदर्शनयोरुपदेशको बसवो नाद्यः प्रतिष्ठापकः। प्रत्युत पूर्वतः प्रवृत्तमेनं धर्म कन्नडभाषामाध्यमेन लोके प्रचारयामासेत्येव मन्तव्यम्। । अस्य धर्मस्य प्रतिष्ठापका लोके प्रचारकाश्च पञ्चाचार्याः श्रूयन्ते। काशी-केदारप्रभृतिषु भारतस्य पञ्चसु स्थानेषु तैर्ज्ञानसिंहासनादीनि पञ्च पीठानि स्थापितानि। सम्पूर्णाया अस्याः परम्परायाः संक्षेपविस्तराभ्यामत्र परिचयो निबन्धकारेण प्रदत्तः। वीरशैव-लिगायतप्रभृतिशब्दानां व्युत्पत्तयः सुस्पष्टं स्फोरिताः। सम्पूर्णस्य साहित्यस्य प्राचीनस्यार्वाचीनस्य संस्कृतभाषानिबद्धस्य परिचयः सम्यक् प्रदत्तः। निबन्धेऽस्मिन् पूर्वार्धे धर्मस्य, उत्तरार्धे च वीरशैवदर्शनस्य शक्तिविशिष्टाद्वैतसिद्धान्तप्रतिपादकस्य प्रतिपादनं वर्तते। द्वैतवादिनीनामद्वैतवादिनीनां च श्रुतीनां समन्वयः सार्वात्म्येनास्मिन् दर्शन एव भवितुमर्हतीति साधयन्ति वीरशैवमतनिष्ठा दार्शनिकाः, संसारावस्थायां द्वैतदृष्टेर्मुक्तावस्थायां चाद्वैतदृष्टेरबाधप्रसराङ्गीकारात्। द्वैताद्वैतमताङ्गी कर्तृभास्कराचार्यवद् वीरशैवदर्शनेऽपि ज्ञानकर्मसमुच्चयवादोऽङ्गीक्रियते। सोऽयं सिद्धान्तो निबन्धकारेणात्र संक्षेपेण समुपस्थापितः। अस्य विस्तरस्तु तदीये “सिद्धान्तशिखामणिसमीक्षा" इत्याख्ये ग्रन्थे द्रष्टव्यः। दिशा अत्रत्येषु शैवागमसंबद्धेषु पञ्च निबन्धेषु यत् प्रतिपादितम्, तत्सर्वमस्मदीये पूर्वोक्ते ग्रन्थेऽपि (पृ. ४६५-५०८) विवृतं वर्तते। तत्र रसेश्वरदर्शनस्य, व्याकरणदर्शनस्य च संक्षेपेण परिचयः प्रदत्तः (पृ. ४८२-४८५)। रसशास्त्रेण व्याकरणविद्यया च तयोः संबन्ध इति तन्त्रागमखण्डेऽस्मिन् न तौ समावेशितौ। पूर्वोक्तेषु वैष्णवेषु शैवेषु चागमतन्त्रेषु शक्तिसहितस्य स्वेष्टदेवस्य भक्तिः प्राधान्येन प्रतिपाद्यते। शाक्ततन्त्रेषु च शक्तेरेव प्राधान्यम्। तच्च “शक्त्या विना शिवे सूक्ष्मे नाम धाम पुरोवाक् न विद्यते”, “शिवः शक्त्या युक्तो यदि भवति शक्तः प्रभवितुम्” इत्यादिना प्रतिपाद्यते। क्रमकुलमतत्रिकदर्शनानां समाहारभूते काश्मीरशैवदर्शने शक्तिपारम्यवादिनः सन्तीत्यधुनैवाबोचाम। तत्र कुलागमानां वक्ता शिवः, श्रोत्री च भगवती नानानामधेया शक्तिः, एतद्विपरीतं च क्रमागमानामुपदेष्ट्री शक्तिः, शिवश्च श्रोतृरूपेण तत्रोपतिष्ठते। आगमनिगमपदवाच्यावेताविति केचन वाराहीतन्त्रप्रामाण्येन साधयन्ति। प्राचीनासु तन्त्रनामावलीषु न दृश्यते तन्त्रमेतत् । अभिनवगुप्तप्रभृतिभिश्च प्राचीनैराचार्यैर्निगमागमशब्दौ वेदतन्त्रवाङ्मयपर्यायावभ्युपगम्येते, प्राचीने वाङ्मये चागमपदेनोभौ क्रमकुलमतौ सूचितौ। तेन पराक्कालिके एते निगमागमसंज्ञे इति मन्तव्यम् । कलिकातातः प्रकाशिते कुलचूडामणिनिगमे क्षेमराजेन कुलचूडामणिवचनत्वेन स्मृताः श्लोका नोपलभ्यन्ते। एवमेव कुलार्णव-तन्त्रराजतन्त्रविषयेऽपि मन्तव्यम्, तन्त्रालोकतद्विवेकादिषु स्मृतानां श्लोकानां तत्राभावात् । भवतु नाम। शाक्ततन्त्रसंबद्ध एक एव निबन्धोऽत्र वर्तते, यत्र हि क्रमकुलागमयोः साहित्यस्य विस्तरेण तत्प्रतिपादितानां दर्शनोपासनाविषयकसिद्धान्तानां च संक्षेपेण परिचयो वर्तते। स्मार्ततन्त्रसंबद्धे निबन्धेऽपि दशमहाविद्याविषयको विस्तरः शाक्ततन्त्रसंबद्ध एव मन्तव्यः । डॉ. कान्तिचन्द्रपाण्डेयमहोदयेन स्वीये पूर्वोक्ते ग्रन्थे प्रत्यभिज्ञादर्शनस्य सर्वासां शाखानां कुल-क्रममतयोश्च विस्तरेण, शैवदर्शनबिन्दौ च संक्षेपेण परिचयः प्रदत्तः । अस्माभिश्च पूर्वोक्ते ग्रन्थे मतावेतावपि विवृतौ (पृ. ५०८-५२७)। निबन्धलेखकस्य क्रममतसंबद्धो ग्रन्थः पूर्वं सूचित एव। कुलकौलशास्त्राणामाद्यः प्रवर्तको मत्स्येन्द्रनाथ इति नानाप्रमाणेभ्यः सिद्धयति । अयमेव बौद्धसिद्धेषु चतुरशीतिसंख्याकेष्वाद्यो मीननाथ इति डॉ. प्रबोधचन्द्रबागचीमहोदयः “कौलज्ञाननिर्णयः” इति ग्रन्थस्य प्रस्तावनायां स्थापयति । नवनाथेष्वपि श्रूयते तदेतन्नाम । अयं च पञ्चमषष्ठशताब्दीभव इति डॉ. कान्तिचन्द्रपाण्डेयः सप्रमाणं साधयति। एवमेव वातूलनाथ-निष्क्रियानन्दनाथादयः क्रमदर्शनस्य प्रवक्तार इति सर्वेषामेषां परिचयः कुलक्रमसंबद्धे निबन्धेऽस्मिन् डॉ. नवजीवनरस्तोगिना नातिविस्तरेण प्रदत्त इति विभावनीयम्।। कर अस्माभिः, श्रीमता डॉ. कान्तिचन्द्रपाण्डेयेन च पूर्वोक्तयोर्ग्रन्थयोर्नित्याषोडशिकार्णवप्रभृतीनां त्रिपुरातन्त्राणां भास्कररायप्रभृतिग्रन्थकाराणां च परिचयः कौलसम्प्रदायप्रसङ्गे प्रदत्तः । भगवती त्रिपुरा दशमहाविद्यासु प्रथिततमा। सकलं निष्कलं चेति द्विविधमुपासनं ताराप्रभृतिमहाविद्यानां शक्तिसङ्ग्मतन्त्रादिषु वर्णितम् । तच्च समयिमतं कौलमतं चेति नाम्नाऽपि प्रसिद्धम् । शाङ्करेषु मठेषु समयिमतपद्धत्यैव भगवत्यास्त्रिपुराया उपासना विधीयते। शङ्कराचार्यकृतित्वेन प्रसिद्ध प्रपञ्चसारे त्रिपुरामहाविद्यासमर्चना सर्वप्रथमं प्रदर्श्यते। एवमेव शारदातिलकेऽपि प्रपञ्चसारवत् पञ्चायतनपूजाविधानं वर्तते। एतौ च ग्रन्थौ स्मार्ततन्त्रत्वेन प्रसिद्धौ। स्मार्ततन्त्राणामपीदृशानां वर्तते महती परम्परा। महाकालसंहिता-शक्तिसंगमतन्त्र-ईशानशिवगुरुदेवपद्धतिसदृशेषु ग्रन्थेषु सा सविशेष प्रतिपादिता। तदेतेषां स्मार्ततन्त्राणां दशमहाविद्यासमुपासाविधायकानां च ग्रन्थानां सम्यक् परिचयो डॉ. किशोरनाथझानिबद्धे निबन्धे द्रष्टव्यः । स्मार्ततन्त्राणां प्रवृत्तिः कथं कदा कुत्र समजायतेत्यपि तत्र सप्रमाणमुपपादितम्। दशमहाविद्याविषये बहवः पक्षा निबन्धकारेण १० तन्त्रागम-खण्डस्य समुपस्थापिताः, विवेचिताश्च ते। अत्र निबन्धकारस्य प्रधानमवलम्बनं यद्यपि महाकालसंहितैव विद्यते, तथापि दशमहाविद्यासंबद्धानामन्येषां च ग्रन्थानां यथायथमुपयोगः, तेषां परिचयः, तत्प्रतिपादितविषयाणां संग्रहश्च सपरिश्रमं कृतः। अस्य निबन्धस्या:भागः शाक्ततन्त्रैरन्यश्च स्मार्ततन्त्रैः संबद्ध इति शाक्ततन्त्रसंबद्धनिबन्धानन्तरमयं स्थाप्यते। बौद्धमतानुसारं भगवता बुद्धेन श्रावकयानस्य, महायानस्य, मन्त्रयानस्य च देशना कृता। ऐतिहासिका मन्त्रयानमपि त्रिधा विभजन्ति–वज्रयानं कालचक्रयानं सहजयानं चेति। विभागत्रयमेतत् तन्त्रागमशास्त्रनिष्णाताः, वर्तमाने काले सुदृढैः प्रमाणैः शास्त्रस्यास्य प्रचारकाः प्रसारकाश्च श्रीमन्तः पण्डितगोपीनाथकविराजमहोदयास्तथैव मन्यन्ते, व्याकृतवन्तश्च आचार्य नरेन्द्रदेवकृतस्य “बौद्ध धर्म-दर्शन” इत्याख्यस्य ग्रन्थस्य भूमिकायाम्। तत्र वज्रयानं कौलिकप्रक्रियायाः कापालिकप्रक्रियायाश्च, कालचक्रयानं प्राणापानप्रक्रियायाः, सहजयानं च सिद्धानां दर्शनस्य प्रातिनिध्यमाचरन्ति। अन्येष्वपि कौलिकदर्शनेष सर्वमेतद द्रष्टं शक्यते। त्रिभेदभिन्नानां बौद्धतन्त्राणां परिचायकेऽत्रत्ये निबन्धेऽपि सर्वमेतद् द्रष्टुं शक्यते। की शैववैष्णवागमेषु विद्या (ज्ञान)-क्रिया-योग-चर्याख्याश्चत्वारः पादाः सन्तीति पूर्वमुक्तम् । मन्त्रयाने तु क्रिया-चर्या-योग-अनुत्तरभेदेन भिन्नानि नाना तन्त्राणि विराजन्ते। मन्त्रनयस्य तात्त्विकविकासक्रमः, प्राचीना आचार्याः, चीन-जापान-तिब्बत-प्रभृतिदेशेषु बौद्धतन्त्राणां प्रचारः, विशिष्टा मौलिकास्तन्त्रग्रन्थाः, बौद्धतन्त्राणां प्रतिपाद्या मुख्या विषयाः, षडङ्गयोगः, अभिषेकः, मुद्रा-मण्डल-कुलादिविचारः, पीठोपपीठवर्णनमित्याद्या नैके विषया यथाशास्त्रमत्र वर्णिताः। कुण्डलिनीयोगो हेवज्रादितन्त्रेषु चाण्डालीयोगनाम्ना व्याक्रियते। तत्प्रसङ्गे नाडी-चक्र-वायु तिलकादीनां व्याख्यानं शाक्ततन्त्रवर्णितैरेषां स्वरूपैः साम्यं वैषम्यं च बिभर्तीति विभावनीयं विद्वद्भिः। पीठोपीठादीनामान्तरबाह्यस्वरूपविषयेऽपि तथैव वक्तुं शक्यते। सर्वान् बौद्धतन्त्रवर्णितान प्रधानान् एतान् विषयान् संक्षेपपद्धत्या निर्दिष्टसीमनि वर्णयन् निबन्धकारो नूनमतीव साधुवादार्हः । जैनसम्प्रदाये तन्त्राणां प्रवृत्तिर्नास्तीति तत्सम्प्रदायनिष्णाता बहवो विद्वांसो मन्वते। पद्मावतीकल्पप्रभृतिग्रन्थानां प्रकाशनमनु श्वेताम्बरजैनसम्प्रदाये सा प्रवृत्तिः शिथिलीभूता, अथापि दिगम्बराणां सैव धारणाऽद्यापि सुस्थिरा वर्तते, यद्यपि सौन्दर्यलहरीटीकाकर्तुः कार्णाटकीयस्य लक्ष्मीधरस्य, यत्र हि कदाचन जैनसम्प्रदायस्य महान् प्रचार आसीत्, वचनमिदं समुपलभ्यते. —“दिगम्बरक्षपणकादयस्तु….." (तवाधारे ४१ श्लोकव्याख्यायाम्) इति । नात्र सम्पूर्ण वचनं दीयत इति जिज्ञासुभिस्तत्रैव द्रष्टव्यम् । विषयस्यास्य एक एव विद्वानस्माकं परिचित आसीत्। सोऽपि नासीज्जैनः। विषयेऽस्मिन् निबन्धं सज्जीकर्तुं स एवास्माभिः प्रार्थितः। तेन च जैनतन्त्रविषये साहित्यसम्पद्विषये च शोभनो ऽयं निबन्धः सज्जीकृत्य प्रेषित इत्यत्रावदधतु नाम विद्वांसः। ____दिगम्बर-श्वेताम्बर-स्थानकवासिभेदेन विभक्तस्त्रिविधो जैनसम्प्रदायः साम्प्रतं प्रवर्तत इति प्रदर्श्य निबन्धलेखकेन जैनतन्त्राणामुद्भवस्य विकासस्य चेतिहासः सम्यक् प्रदर्शितः। देवतानां देवीनां मन्त्राणां च स्वरूपं संवर्ण्य तेन जिननमस्कारात्मकमन्त्रसाहित्यस्य, विविधयन्त्राणां ११ पुरोवाक् स्वरूपस्य, तन्त्रविद्या-योग-शिल्पकलादिसंबद्धस्य साहित्यस्य, जैनस्तुतिसाहित्यस्य, जैनपरम्परासु प्रचलितानां विविधानामनुष्ठानानाम्, अनुष्ठानसाहित्यस्य, तान्त्रिकाध्यात्मदर्शनसाहित्यस्य च सुविशदं विवरणमुपस्थापितम्। तेन जैनसम्प्रदाये तन्त्राणां प्रवृत्तिर्नास्तीति केषाञ्चन जैनविदुषामाग्रहो नैव याथार्थ्य भजत इति सम्यग् निबन्धस्यास्य पठनेन सिद्धयति । वस्तुतस्तु तन्त्रपदस्य विकृतां परिभाषामालक्ष्य तेन भीतभीता इव जैनाचार्या निषेधमुखेन तत्र प्रवर्तन्ते। वीरशैवमतवज्जैनमतमपि प्राधान्येन तन्त्रागमानां सौम्यस्वरूपस्य प्रातिनिध्यमाचरतीति तु निष्कृष्टः पन्थाः। श
  • अन्तिमोऽत्र निबन्धो वर्तते पुराणगतयोगतन्त्रविषयकः। पुराणानि भारतीयज्ञानस्य विश्वकोशस्थानीयानीति जानीमो वयम्। अग्निपुराण-गरुडपुराण-नारदीयपुराणानि तत्र निदर्शनतयोपस्थापयितुं शक्यन्ते। आगमानि ज्ञान-क्रिया-योग-चर्या-प्रतिपादकानीति सूचितमेव। सर्वमेतत् पुराणेष्वपि संवर्ण्यते। कानिचन पुराणान्यपि चतुष्पादानि सन्ति। विस्तरो मा भूदिति धिया पुराणगतयोगतन्त्रयोरेव स्वरूपं संक्षेपेणात्र समावेशितम्, एतद्विषयकश्च निबन्ध: “कर्मपुराण : धर्म और दर्शन” इत्याख्यस्य ग्रन्थस्य लेखिकया डॉ. करुणा एस. त्रिवेदिमहोदयया लिखितः। तया हि सर्वप्रथमं सिद्धान्तस्यास्य स्थापना कृता यत् पुराणानां वेदार्थोपबृंहकत्ववद् आगमतन्त्रोपबृंहकत्वमप्यङ्गीकर्तव्यमिति। तदेतस्य सिद्धान्तस्य सुदृढीकरणाय तया कृतान्तपञ्चकप्रामाण्यपक्षोऽङ्गीकृतः, यत्र न केवलं वेदोपनिषदाम्, किन्तु सांख्य-योग-पाञ्चरात्र पाशुपतमतानामपि समानमानं प्रामाण्यमुद्घोष्यते। आगमतन्त्रशास्त्रस्य परिधिं सम्यगुपवर्ण्य स्वरूपं च वैशयेन स्फुटीकृत्य तया पुराणेषु महाभारते धर्मशास्त्रनिबन्धेषु च कृतान्तपञ्चकस्य प्रामाण्याङ्गीकारपक्षः स्फुटीकृतः, तत्प्रमाण्याप्रामाण्यप्रतिपादकानां वचनानां सामञ्जस्यं च स्थापितम्। निबन्धस्य योगखण्डे पुराणवर्णितानि योगलक्षणानि संवर्ण्य योगभेदान्, योगाङ्गानि च परिगणय्य तेषां स्वरूपं साधु समुन्मीलितम्। पाशुपतो योगो मन्त्रयोगश्चात्र वैशयेन विवृतः। आगमशास्त्रेषु जपस्यापि योगाङ्गता प्रतिपाद्यते। साऽत्र सम्यक् प्रदर्शिता। देशकालविचारो योगसाधनाय नितान्तमपेक्षितः । तन्त्रशास्त्रेष्वपि प्रवर्ततेऽत्र महान् विस्तरः । सोऽयं विषयोऽप्यत्र चर्चितः। नानापुराणेष्वष्टाविंशतिसंख्याका योगाचार्याः, तेषां प्रत्येकं चत्वारः शिष्याश्चेति चत्वारिंशदधिकैकशतयोगाचार्याणां नामावली सम्यगत्र परीक्षिता। सहैवात्र ज्ञानकर्मसमुच्चयवादः, भक्ति (प्रपत्ति)योगः, कूर्मपुराणगतेश्वरगीताप्रतिपादितानां पति-पशु-पाशाख्यानां तत्त्वानां विवेचनमित्यादयो विषया अपि वैशद्येन वर्णिताः। ___ एवमेव तन्त्रखण्डे सप्तदशपुराणानि समवलम्ब्य तत्र तन्त्रागमसंबद्धानां विषयाणां समाहारः कुत्र कुत्र केन केन रूपेण वर्तत इति सम्यक् प्रदर्शितम्। अत्र निबन्धान्ते शाक्तपीठसंबद्धा विचारसरणिरपि समालोचिताऽऽस्ते। तन्त्रागमेषु चत्वारि, अष्टौ, चतुर्विंशतिः, द्वात्रिंशत्, एकपञ्चाशत्, चतुष्पष्टिश्च पीठानि समुपवर्ण्यन्ते। पुराणेषु तु तेषां संख्या १०८ वर्तत इति मत्स्यपुराण-देवीभागवतयोः प्रामाण्येन नामावली प्रस्तुताऽत्र। डॉ. डी. सी. सरकारविरचिते “दी शाक्त पीठाज्” इति नामधेये ग्रन्थे एकपञ्चाशत्पीठान्यष्टोत्तरशतपीठानि १२ तन्त्रागम-खण्डस्य च वैशयेन वर्णितानि, विशेषजिज्ञासुभिस्तत एव द्रष्टव्यानि। पीठनामावलीप्रसङ्गेनाग्नि पुराणवर्णितचतुष्पष्टियोगिनीनामान्यप्यत्र सूचितानि। अन्ते च पुनरपि पुराणानां तन्त्रागमोपबृंहकत्वं संसाध्य कृतान्तपञ्चकप्रामाण्यं च सुस्थिरीकृत्य निबन्धोऽयमुपसंहृत इति साधुवादार्हा निबन्धस्यास्य लेखिका। गलाक मग अस्य तन्त्रागमखण्डस्य सम्पादने ममान्तेवासी डॉ. रमाकान्तझा अपि साहाय्यमकरोदिति सोऽप्याशीर्वादभागिति शम्। जन्माष्टमी बलदेव-उपाध्यायः वि.सं. २०५३ मतीमालामालिन । विद्या-विलासः रवीन्द्रपुरी, वाराणसी ਸਰਬਜੀ ਉ ਸ ਦੇ ਅੰਤ ਨਹੀਂ पुरोवाक्य भारतीय दार्शनिक विचार-सरणि में तन्त्रागम का, साधना की दृष्टि से विशेष महत्त्व है। तन्त्रागमों के दार्शनिक विचार उतने ही उदात्त हैं जितने षड्दर्शनों के; उनकी साधनापद्धति उतनी ही पावन और उपादेय है जितनी वेदों की। सभी सम्प्रदायों में साधना के दो प्रकार स्वीकृत हैं— बहिरङ्ग और अन्तरङ्ग। बहिरङ्ग साधना में सार्वभौम विधि-विधानों की प्रमुखता होती है। इसका अधिकारी सर्वसाधारण होता है। इसमें अधिकारी की विशेष योग्यता अपेक्षित नहीं होती। अन्तरङ्ग साधना के विधि-विधान में विशिष्ट अधिकारी की अपेक्षा रहती है। इस साधना के लिए सबको अनुमति नहीं है। अधिकारी की योग्यता परख कर ही साधना की स्वीकृति विहित है। साधना के ये दो प्रकार संसार के समग्र धार्मिक सम्प्रदायों में उपलब्ध होते हैं।
  • भारतीय साधना-पद्धति में प्रथम बहिरङ्ग साधना का द्योतक ग्रन्थ है- निगम अर्थात् वेद। द्वितीय अन्तरङ्ग साधना का बोधक ग्रन्थ है तन्त्रागम। भारतीय जनमानस की धार्मिक तथा सांस्कृतिक आस्था उभयाश्रित है। वह निगम और आगम दोनों का आश्रयण करती है। भारतीय दार्शनिक एवं सांस्कृतिक साधनातत्त्व के यथार्थ बोध के लिए निगमागम का ज्ञान नितान्त अपेक्षित है। तन्त्रागम का अर्थ-‘तन्त्र’ शब्द की निष्पत्ति तन् धातु से ष्ट्रन् प्रत्यय लगने पर सिद्ध होती है। तन्यते विस्तार्यते ज्ञानमनेन इति तन्त्रम्, अर्थात् तन्त्र वह शास्त्र है जिसके द्वारा ज्ञान का विस्तार किया जाता है। ‘कामिक आगम’ के अनुसार तन्त्र शब्द की निरुक्ति तन् (विस्तार करना) और त्रै (रक्षा करना) इन दो धातुओं के योग से सिद्ध होती है। इसका आशय है कि तन्त्र विपुल अर्थों को विस्तार देने के साथ ही तन्त्रसाधकों का त्राण (रक्षा) भी करता है तनोति विपुलानर्थान् तन्त्रमन्त्रसमन्वितान्। त्राणं च कुरुते यस्मात् तन्त्रमित्यभिधीयते।। इस प्रकार ‘तन्त्र’ का व्यापक अर्थ शास्त्र, सिद्धान्त, अनुष्ठान, विज्ञान तथा विज्ञान विषयक ग्रन्थ आदि है और इस व्यापक अर्थ में इसका प्रयोग मिलता भी है। महाभारत में न्याय, धर्मशास्त्र, योग आदि के लिए तन्त्र शब्द का प्रयोग किया है - ____ ‘स्मृतिश्च तन्त्राख्या परमर्षिप्रणीता’ । परन्तु लोक व्यवहार में तन्त्र शब्द का संकुचित अर्थ में प्रयोग किया जाता है जिसका अभिप्राय वह शास्त्र है जो मन्त्र, कील, कवच आदि से सम्बद्ध एक विशिष्ट साधनपथ का निर्देश देता है। १४ तन्त्रागम-खण्ड तन्त्र का दूसरा प्रसिद्ध नाम आगम है। वाचस्पति मिश्र ने योगभाष्य की अपनी तत्त्ववैशारदी व्याख्या में ‘आगम’ शब्द की व्युत्पत्ति की है— ‘आगच्छन्ति बुद्धिमारोहन्ति यस्मादभ्युदयनिःश्रेयसोपायाः स आगमः’ अर्थात् जिससे अभ्युदय और निःश्रेयस के उपाय बुद्धि में आते हैं वह ‘आगम’ कहलाता है। लौकिक समुन्नति और मोक्ष के उपायों का प्रतिपादक शास्त्र आगम है। निगम (वेद) में कर्म, उपासना और ज्ञान के स्वरूप का तथा आगम में साधनभूत उपायों के रूप का दिग्दर्शन कराया जाता है। निगम और आगम दोनों परस्पर उपकारक शास्त्र हैं। यथा, अद्वैतवेदान्त नाना युक्तियों से अद्वैत तत्त्व का प्रतिपादन करता है, शाक्त आगम अद्वैत तत्त्व का साधना-प्रकार बतलाता है। निगम में सिद्धान्तपक्ष का और आगम में व्यवहारपक्ष का प्रामुख्य होता है। तन्त्र या आगम में साधना का उपदेश ही प्रमुख तत्त्व है। इसमें क्रिया तथा अनुष्ठान पर विशेष बल दिया जाता है। वाराही तन्त्र के अनुसार आगम के सात लक्षण हैं- (१) सृष्टि, (२) प्रलय, (३) देवार्चन, (४) सर्वसाधन, (५) पुरश्चरण, (६) षट्कर्म, (७) ध्यानयोग। ये सातों लक्षण आगम के विषयों के संकेतक हैं। निष्कर्षतः वैदिक ग्रन्थों में निर्दिष्ट ज्ञान का क्रियात्मक आचार ही आगमों का मुख्य विषय है। का तन्त्रागम की वैज्ञानिकता - वस्तुतः तन्त्रागम आधुनिक विज्ञान से तुलनीय है। यद्यपि विज्ञान का मार्ग सबके लिए प्रशस्त है, किन्तु बिना प्रशिक्षक और प्रयोगशाला के कोई विज्ञान में दक्षता नहीं प्राप्त कर सकता; विज्ञान का समुचित प्रयोग नहीं कर सकता। ठीक यही स्थिति तन्त्रागम की भी है। तन्त्र आध्यात्मिक जगत् का व्यावहारिक विज्ञान है। तन्त्र साधना में भी योग्य गुरु की समुचित शिक्षा के बिना साधक को तन्त्रविद्या का सही ज्ञान नहीं हो सकता। जिस प्रकार आज व्यवहार-जगत् में विज्ञान का युग है, उसी प्रकार आज धार्मिक संसार में तन्त्र का युग है। तन्त्रविद्या में गुरु प्रयोग के द्वारा अधिकारी शिष्य को शास्त्र की सत्यता को प्रमाणित कर उसे तन्त्र की व्यावहारिक शिक्षा देता है। तन्त्रमार्ग सर्वसाधारण के लिए उन्मुक्त होने पर भी अधिकारी की अपेक्षा रखता है। आज व्यवहार में विज्ञान की भाँति अध्यात्म में तन्त्र की नितान्त आवश्यकता है। महानिर्वाण तन्त्र का ‘विना ह्यागममार्गेण कलौ नास्ति गतिः प्रिये’ यह वचन इस तथ्य की पुष्टि करता है। ऊपर कहा जा चुका है कि तन्त्रों की विशेषता क्रिया है। वैदिक साहित्य में उपदिष्ट ज्ञान का क्रियात्मक रूप आगम शास्त्र का मुख्य विषय है। भारतीय धर्म और संस्कृति निगमागममूलक हैं। आगम शास्त्र के परिशीलन से यह परिलक्षित होता है कि तन्त्र दो प्रकार के हैं- (१) वेदानुकूल तन्त्र, (२) वेदबाह्य तन्त्र। अधिकतर तन्त्रों के सिद्धान्त तथा आचार का उत्स वेद ही है। पाञ्चरात्र तथा शैवागम के कतिपय सिद्धान्त वेदमूलक होकर भी प्राचीन ग्रन्थों में इन्हें वेदबाह्य कहा गया है। शाक्त तन्त्र के सप्तविध आचारों में केवल वामाचार को छोड़कर शेष आचार वेदमूलक ही हैं। वेदबाह्य तन्त्रों में आचार और पूजा-प्रकार वैदिक पद्धति से भिन्न होते हैं। पुरोवाक्क शाक्त तन्त्र का उद्देश्य जीवात्मा की परमात्मा के साथ तादात्म्यप्राप्ति है। तन्त्रोपासना की प्राथमिक मान्यता है— उपास्यदेव और उपासक में अभेदभाव का स्थापन। ‘देवो भूत्वा यजेद् देवम्’ के अनुसार शाक्त-साधना में अद्वैतभाव अनुस्यूत रहता है। सच्चे शाक्त में ‘मैं ही देवी हूँ, मैं ही ब्रह्म हूँ, मैं स्वभावतः मुक्त सच्चिदानन्द रूप हूँ’ यह अद्वैत धारणा विद्यमान रहती है। शाक्तों की दार्शनिक धारणा जीव को अग्निस्फुलिङ्गवत् ब्रह्म से आविर्भूत मानती है। वस्तुतः तन्त्रों के सिद्धान्त उपनिषन्मूलक हैं। तन्त्रों में परमतत्त्व मातृरूप से स्वीकृत है। ऋग्वेद के वागाम्भृणीसूक्त (१०.१२५) में प्रतिपादित शक्तितत्त्व शाक्त तन्त्रों के भाष्य का स्रोत है। निगम तथा आगम में मुख्य भेद यही है कि जहाँ निगम अपने सिद्धान्तों तथा कर्मकाण्डों को त्रिवर्णों (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य) के लिए सीमित करता है, वहाँ आगम प्रत्येक वर्ण- स्त्री तथा शूद्रों के लिए भी साधना का द्वार खोल देता है। निगम ज्ञान प्रधान है और आगम क्रिया प्रधान है। तान्त्रिक आचार - शाक्त मत में पशभाव, वीरभाव और दिव्यभाव संज्ञक तीन भाव हैं। इसमें वेदाचार, वैष्णवाचार, शैवाचार, दक्षिणाचार, वामाचार, सिद्धान्ताचार तथा कौलाचार नामक सात आचार होते हैं। ये सात आचार पशु आदि तीनों भावों से सम्बद्ध हैं। भाव मानसिक स्थिति है और आचार बाह्य आचरण। जिस जीव में अविद्या-निवृत्ति न होने से अद्वैत ज्ञान का लेशमात्र भी उदय नहीं हुआ है, उसकी मानसिक अवस्था ‘पशुभाव’ कहलाती है। जो ,जीव अद्वैतज्ञान रूप अमृत सरोवर की कणिकामात्र का आस्वादन कर अज्ञानपाश को काटने में सफल होता है, उसकी मानसिक अवस्था ‘वीरभाव’ कहलाती है। जो साधक जीव वीरभाव से पुष्ट होकर द्वैतभाव के निराकरण में समर्थ होता है और उपास्यदेव की सत्ता में अपनी सत्ता को डुबो कर अद्वैतानन्द का आस्वादन करता है, उसकी मानसिक अवस्था ‘दिव्यभाव’ कहलाती है। उपर्युक्त आचारों में प्रथम चार आचार- वेद, वैष्णव, शैव तथा दक्षिण पशुभाव के लिए, वाम तथा सिद्धान्त वीरभाव के लिए तथा श्रेष्ठ कौलाचार पूर्ण अद्वैत की भावना से भावित दिव्यभाव के लिए है। ती भास्करराय के अनुसार अद्वैत भावना से पूर्ण तथा विशुद्ध साधक ही कौलपदवाच्य है। कौल वह साधक है जो अद्वैत निष्ठा में, पूर्णतया प्रतिष्ठित हो चुका है। उसकी अद्वैत भावना में कर्दम तथा चन्दन में, शत्रु तथा प्रिय में, श्मशान तथा भवन में, काञ्चन तथा तृण में, भेदबुद्धि नहीं रहती है— कर्दमे चन्दनेऽभिन्नं पुत्रे शत्रौ तथा प्रिये। श्मशाने भवने देवि! तथैव काञ्चने तृणे।। न भेदो यस्य देवेशि स कौलः परिकीर्तितः। (भावचूडामणितन्त्र) कौल साधकों के विषय में यह प्रसिद्धि है कि वे हृदय से शाक्त, बाहर से शैव और सभा में वैष्णव दृष्टिगोचर होते हैं अन्तःशाक्ताः बहिः शैवाः सभामध्ये तु वैष्णवाः। नानारूपधराः कौला विचरन्ति महीतले ।। तन्त्रागम-खण्ड व इस प्रसिद्धि में कौल साधकों में शक्ति, शिव और विष्णु में निष्ठा-समन्वय की झलक मिलती है। तन्त्रविद्या में कौलाचार के अतिरिक्त ‘श्रीविद्या’ के उपासकों का भी एक आचार है जो ‘समयाचार’ के नाम से प्रसिद्ध है। आचार्य शंकर इसी समयाचार के अनुयायी थे। समयाचार में अन्तर्याग की प्रधानता होती है। समय का अर्थ है - हृदयाकाश में चक्र की भावना कर पूजाविधान। इसमें मूलाधार में सोयी हुई कुण्डलिनी को जगाकर स्वाधिष्ठानादि चक्रों से होकर सहस्रार चक्र में विराजमान सदाशिव के साथ संयोग कर देना प्रमुख आचार है। लक्ष्मीधर के अनुसार आधार चक्र की प्रत्यक्ष रूप से पूजा करने वाला तान्त्रिक ‘कौल’ तथा उसकी भावना करने वाला उपासक ‘समयमार्गी’ कहलाता है। तन्त्र का प्रामाण्य - तन्त्रों की प्रामाणिकता के विषय में दो मत हैं - परतः प्रामाण्य तथा स्वतः प्रामाण्य। भास्करराय तथा राघवभट्ट श्रुत्यनुगत होने से तन्त्रों का परतः प्रामाण्य मानते हैं। परन्तु श्रीकण्ठाचार्य तन्त्रागम का श्रुति के समान स्वतः प्रामाण्य स्वीकारते हैं। कुलार्णव तन्त्र (२.१४०) कौल आगम को वैदिक शास्त्र कहता है। कुल्लूक भट्ट ने मनुस्मृति (२.१) की टीका में हारीत ऋषि का एक वाक्य उद्धृत कर तन्त्र को वेद के समान श्रुति कहलाने की योग्यता का समर्थन किया है। इन मतों के अनसार तन्त्र की प्रामाणिकता श्रति के समान है और वह वेद के समान ही स्वतः प्रमाण है। तन्त्र-भेद - तन्त्रों के मुख्यतः तीन प्रधान भाग हैं - ब्राह्मणतन्त्र, बौद्धतन्त्र तथा जैनतन्त्र। ब्राह्मणतन्त्र भी उपास्य देवता की भिन्नता के कारण तीन प्रकार के होते हैं - (१) वैष्णवागम (पाञ्चरात्र), (२) शैवागम, (३) शाक्तागम। इनमें क्रमशः विष्णु, शिव तथा शक्ति की परा देवता के रूप में उपासना विहित है। दार्शनिक सिद्धान्तों के भेद से आगम भी द्वैत प्रधान, अद्वैत प्रधान और द्वैताद्वैत प्रधान हैं। रामानुज के अनुसार पाञ्चरात्र आगम विशिष्टाद्वैत का प्रतिपादक है। शैवागम में तीनों मतों की उपलब्धि होती है, परन्तु शाक्तागम में सर्वथा अद्वैततत्त्व का प्रतिपादन मिलता है। 1 आधुनिक गवेषणा भी इस निष्कर्ष पर पहुँची है कि वैदिक धारा की जो उपासना की दिशा है, वह अविभाज्य रूप से बहुत अंशों में तान्त्रिक धारा से मिली हुई है और बहुत से तान्त्रिक विषय अति प्राचीन काल से परम्परा क्रम से चले आ रहे हैं। वस्तुतः वेद और तन्त्र का निगूढ तत्त्व एक ही प्रकार का है। दोनों ही शब्दात्मक ज्ञानविशेष हैं। ये शब्द लौकिक न होकर दिव्य और अपौरुषेय हैं। मन्त्रद्रष्टा इसी गूढ रहस्य को जानकर सर्वज्ञ होते थे। पुराकल्प में लिखा है- यां सूक्ष्मां विद्यामतीन्द्रियां वाचं ऋषयः साक्षात्कृतधर्माणः मन्त्रदृशः पश्यन्ति तामसाक्षात्कृतधर्मेभ्यः प्रतिवेदयिष्यमाणा बिल्मं समामनन्ति, स्वप्नदृष्टमिव दृष्टश्रुतानुभूतम् आचिख्यास्यन्ते। वस्तुतः वेद और तन्त्रागमों की मौलिक दृष्टि एक ही है। वैदिक और तान्त्रिक विचार धारायें भारतीय संस्कृति की आत्मा हैं। जैसे अनेक जलधारायें नदीरूप में समवेत होकर१७ पुरोवाक् समुद्र में मिल जाती हैं, वैसे ही वैदिक तान्त्रिक आदि संस्कृति-धारायें परम तत्त्व में समाहित होती हैं। वाय ___तान्त्रिक संस्कृति में मूलतः साम्य होने पर भी देश, काल और क्षेत्र के भेद से उसमें विभिन्न सम्प्रदायों का उदय हुआ है। विभिन्न तांत्रिक सम्प्रदायों में आपाततः वैषम्य परिलक्षित होने पर भी उनमें निगूढ रूप से मार्मिक साम्य है। उपास्यभेद के कारण उपासना-प्रक्रिया और आचारादि में भेद होने पर भी सबमें मूल तत्त्व समान हैं। ____ तान्त्रिक-साधना का भी लक्ष्य है - मानव जीवन की पूर्णता-अनादि अविद्या से जग कर पूर्ण प्रबोधन- प्रबुद्धः सर्वदा तिष्ठेत्। द्वैतशैवदर्शन और उसके आचार्य -भारतवर्ष में शैवदर्शन एक प्राचीन धार्मिक सम्प्रदाय हैं। ऋग्वेद में रुद्ररूप से शिव के स्वरूप के प्रतिपादक बहुत से मन्त्र उपलब्ध हैं। भारत में इस सम्प्रदाय का उदय कहाँ और कब हुआ, इस विषय में कुछ मतभेद हैं। द्रविड़-आम्नाय के विद्वान् इस सम्प्रदाय का उदय द्रविड़देश में मानते हैं। उनके अनुसार अत्यन्त प्राचीन काल में शिव तथा शिवपूजा का सर्वप्रथम आविर्भाव द्रविड़ देश में ही हुआ था। उसके बाद ही उत्तर भारत के आर्यों ने वेदों और पुराणों में द्रविड़देशीय मतानुसार शिव तथा उनकी उपासना-विधि का विपुल विस्तार किया। परन्तु यह मत समीचीन नहीं है, क्योंकि द्रविड़ शैव धर्म वेद से प्राचीन नहीं है। द्रविड शैवाम्नायों में शिववाचक शब्दों का मूल भी संस्कृत ही है। ‘पुलनाणूर’ नामक प्राचीन संगम कालिक ग्रन्थ में शिव का नाम ‘वलैमिट-लण्णल’ निर्दिष्ट है। उस नाम का अर्थ है ‘नीलकण्ठ’। यह दो शब्दों का समस्त रूप है। दूसरे ग्रन्थों में ‘चिवन्’, ‘चेम्पु’ ये दो नाम मिलते हैं। वहाँ ‘चिवन्’ यह द्रविड़ शब्द संस्कृत के ‘शिव’ शब्द का प्रतिरूपक है। शिव का ‘चेम्पु’ यह नाम लोहित (रक्त) वर्ण को आभिव्यक्त करता हैं। गौर वर्ण के सुनहले प्रकाशमय शिव के लिए यह नाम उचित प्रतीत होता है। अनेक वेदमन्त्रों में शिव ‘कृष्णपिङगल’ इस शब्द से अभिहित हैं। वहाँ विष धारण करने से कण्ठ की कृष्णवर्णता और शुभ्र शरीर होने से देह की पिङ्गलरूपता उस नाम के रहस्य का द्योतक है। पुराणों में ‘कृष्णपिङ्गल’ के स्थान पर ‘नीललोहित’ शब्द का प्रयोग भी उसी अभिप्राय को व्यक्त करता है। इस प्रकार शिव के लिए वैदिक रुद्र शब्द का प्रयोग यह सिद्ध करता है कि शिव आर्य देवता हैं न कि द्रविड देवता और उनका पूजनविधान आर्यदेश में ही विहित है, भले ही बाद में द्रविड देश में भी शिव तथा उनकी पूजा-विधि का प्रचलन हो गया हो। अग्नि के उपासक वैदिकों के धर्म में लिङ्गात्मक रूप से उपास्य शिव का आविर्भाव किस प्रकार हुआ, इस विषय में मेरा अभिमत है कि वैदिक संहिताओं में शिव ही रुद्र नाम से अभिहित हुए हैं। अथर्ववेद (११.२.६) में स्तुतिप्रसङ्ग में शिव ही भव, शर्व, पशुपति, भूपति आदि नामों से कहे गये हैं। वहाँ ‘पशुपति’ नाम में ‘पशु’ शब्द न केवल गो आदि चतुष्पद जन्तु का वाचक है, वरन् द्विपद पुरुष का भी द्योतक है। यथा- SSTE १८ तन्त्रागम-खण्ड THI तवेमे पञ्च पशवो विभक्ता गावो अश्वा पुरुषा अजावयः। (अथर्ववेद) . ऋग्वेद में अग्नि ही रुद्रनाम से अभिहित है। अग्नि और रुद्र के एकतापरक कतिपय मन्त्र हैं - परिका (क) त्वमग्ने रुद्रो असुरो महो दिवः। (ऋग्वेद २१६) (ख) यो अग्नौ रुद्रो य अप्स्वन्तर्य ओषधीविरुध आविवेश। य इमा विश्वा भुवनानि चाक्लृपे तस्मै रुद्राय नमो अस्त्वग्नये।। (अथर्ववेद ८७१) (ग) अग्निवै स देवः। तस्यैतानि नामानि। शर्व इति प्राच्या आचक्षते। भव इति यथा वाहीकाः। पशूनां पती रुद्रोऽग्निरिति तान्यस्याशान्तान्येवेतराणि नामानि। अग्निरित्येव शान्ततमम्। (शत. ब्रा. १७३।८) _ उपर्युक्त उद्धरणों के अनुशीलन से यह प्रतीत होता है कि रुद्र ही अग्निरूप हैं। शतपथ ब्राह्मण तो यही निर्दिष्ट करता है कि प्राची दिशा में रुद्र शर्व नाम से और पश्चिम दिशा में भव नाम से व्यवहृत थे। शर्व और भव की एकरूपता होने पर भी उन-उन देशों की प्रसिद्धि के अनुसार नाम-भेद दृष्टिगोचर होता है। मी आज की शिवोपासनापद्धति भी इसी तथ्य की पुष्टि करती है। ‘जलधारी’ इस नाम से प्रसिद्ध स्थान के मध्य में ऊर्ध्वमूल शिवलिङ्ग विराजमान है। ‘अभिषेकप्रियः शम्भुः’ इस वेचन के अनुसार जल के अभिषेक से ही शिव अत्यधिक प्रसन्न होते हैं। भस्म-धारण शैवों का मुख्य कर्तव्य है। यह सार्वकालिक और सार्वभौम उपासनामार्ग शिवपूजा की अग्निपूजा से समता का संकेत देता है। ‘जलधारी’ यह प्रसिद्ध स्थान अग्नि का वेदिरूप है। उसके बीच विराजमान ऊर्ध्वमूल शिवलिङ्ग वेदि के मध्य प्रदीप्त अग्नि का स्तूप है। इस विषय में शिवलिङ्ग के लिए ‘ज्योतिर्लिङ्ग’ शब्द का व्यवहार भी प्रमाण है। यज्ञ में अग्नि से निष्पन्न भस्म को याज्ञिक लोग पवित्र बुद्धि से धारण करते हैं। रुद्र ही अन्तरिक्ष में विद्यमान अग्निरूप विद्युत् के अध्यक्षरूप से वेदों में बार-बार कथित हैं। इसीलिए अथर्ववेद में कोई ऋषि विद्युतुपात से अपनी रक्षा के लिए रुद्र से प्रार्थना करता है १६ पुरोवाक् मा नो रुद्र तक्मना मा विषण मा नः सं स्रा दिव्येनाग्निना। कारभार _ अन्यत्रास्मद् विद्युतं पातयताम्।। (अथर्ववेद ११। २। २६) कांच हम अग्नि के दो रूपों का नित्य साक्षात्कार करते हैं। उनमें एक है घोरा तनुः और दूसरा है अघोरा तनुः। अग्नि का प्रथम रूप भीषण और प्राणियों के लिए भयप्रद है। द्वितीय रूप है प्राणियों की सुखसमृद्धि और नित्य कल्याण का सम्पादक। जगत् संहारक रुद्र भी सृष्टिकर्म में प्रवृत्त होते हैं। इसीलिए महाकवि कालिदास ने अग्नि की संहारकारिणी शक्ति की उपादेयता का वर्णन इस प्रकार किया है कृष्यां दहन्नपि खलु क्षितिमिन्धनेद्धो बीजप्ररोहजननी ज्वलनः करोति। (रघुवंश ६८०) जिस प्रकार सृष्टि में प्रलय का बीज निहित है, उसी प्रकार प्रलय में भी सृष्टि का बीज अन्तर्निहित है। सृष्टि और प्रलय परस्पर सापेक्ष हैं। इसीलिए जो रुद्र है वही शिव है। अग्नि की घोरा तनु का प्रतीक रुद्र और अघोरा तनु का प्रतीक शिव हैं। इस प्रकार रुद्र और शिव की अभेदरूपता निर्विवाद है। जो शैव सम्प्रदाय -शैव सम्प्रदाय में द्वैतशैवतथ्य-प्रतिपादक दो सम्प्रदाय हैं (१) पाशुपतदर्शन, (२) शैवसिद्धान्तदर्शन। इनमें पाशुपतदर्शन से सम्बद्ध ग्रन्थों के प्रकाशित न होने से इस दर्शन के तत्त्वों का सम्यग् ज्ञान नहीं हो पाता, परन्तु प्राचीन काल में इसका बहुत प्रचार था। ब्रह्मसूत्र का ‘पत्यधिकरण’ दार्शनिकों की दृष्टि में पाशुपत मत का खण्डन करता है। यह अधिकरण किस शैवमत का खण्डन करता है, इसमें एकमत नहीं है। कुछ विद्वान् वहाँ नकुलीश पाशुपत तन्त्र का खण्डन मानते हैं, किन्तु यह समीचीन नहीं है। ‘पत्युरसामञ्जस्यात्’ (ब्रह्मसूत्र २.२.३७) इस सूत्र के भाष्य में शंकराचार्य का कथन है “माहेश्वरास्तु मन्यन्ते कारणकार्ययोगविधिदुःखान्ताः पञ्च पदार्थाः पशुपतिनेश्वरेण पशुपाश विमोक्षणाय उपदिष्टाः । पशुपतिरीश्वरे निमितकारणमिति वर्णयन्ति”। शंकराचार्य के भाष्यघटक इस वाक्य समूह की टीका करने वाले वाचस्पति मिश्र ने “भामती" में जो निर्देश दिया है, उसके अनुसार पाशुपत दर्शन का द्वैतरूप ही स्पष्ट होता है। वाचस्पति मिश्र की व्याख्या इस प्रकार है
  • चत्वारो माहेश्वराः-शैवाः, पाशुपताः, कारुणिकसिद्धान्तिनः, कापालिकाश्च । चत्वारोऽप्यमी महेश्वरप्रणीतसिद्धान्तानुयायित्वाद् माहेश्वरा एव । तेषाम् (माहेश्वराणां) अभिसन्धिः - “चेतनस्य खल्वधिष्ठातुः कुम्भकारादेः कुम्भादिकार्ये निमित्तकारणत्वमात्रं न तूपादनत्वमपि तस्मादिहापीश्वरो जगत्कारणं निमित्तमेव न तूपादानमपि, एकस्याधिष्ठातृत्वाधिष्ठेयत्वविरोधात्”। अतो निमित्तोपादानकारणयोः परस्परभेदस्वीकाराद् न्यायवैशेषिकवद् इदं दर्शनं द्वैतभावनामेव पुष्णाति। अत एवात्र द्वैतपाशुपततन्त्रस्यैव मतनिराकरणम्, न तु नकुलीशपाशुपतस्य, द्वैताद्वैतप्रतिपादनपरत्वात् तस्य दर्शनस्येति दिक्। जी तन्त्रागम-खण्ड उपर्युक्त उद्धरण में वाचस्पति मिश्र का आशय यह है कि माहेश्वरमत में ईश्वर जगत् का केवल निमित्त कारण है, उपादान कारण नहीं। निमित्त और उपादान कारण में भेद स्वीकार करने के कारण न्याय और वैशेषिक दर्शन के समान यह माहेश्वर दर्शन भी द्वैतभाव को पुष्ट करता है अतः यहाँ द्वैतमत के प्रतिपादक पाशुपततन्त्र का ही खण्डन है, द्वैताद्वैत प्रतिपादक नकलीशतन्त्र का नहीं। _पाशुपत दर्शन और सिद्धान्त शैवदर्शन में मुख्य भेद यह है कि पाशुपत दर्शन दस आगमों पर आश्रित है और सिद्धान्त शैव दर्शन १८ आगमों पर। द्वैत पाशुपतदर्शन के दस आगम हैं- (१) कामज, (२) योगज, (३) चिन्त्य, (४) मौकुट, (५) अंशुवत्, (६) दीप्त, (७) कारण, (८) अजित, (६) सूक्ष्म, (१०) सहस्र । सिद्धान्त शैव दर्शन के १८ आगम हैं (१) विजय, (२) निश्वास, (३) मद्गीत, (४) पारमेश्वर, (५) मुखबिम्ब, (६) सिद्ध, (७) सन्तान, (८) नारसिंह, (E) चन्द्रांशु, (१०) वीरभद्र, (११) आग्नेय, (१२) स्वायम्भुव, (१३) विसर, (१४) रौरव, (१५) विमल, (१६) किरण, (१७) ललित, (१८) सौरभेय। 5 इन अट्ठारह आगमों को अभिनवगुप्त ने द्वैताद्वैत प्रतिपादक तन्त्र के रूप में उपन्यस्त किया है। उन्हीं को सिद्धान्त शैव दार्शनिकों ने द्वैत-प्रतिपादक तन्त्र के रूप में स्वीकार किया है। पाशुपत और सिद्धान्त शैव दर्शन के ये आगम ही मूल हैं। परवर्ती तान्त्रिक विद्वानों ने अपने अभिमत तन्त्र के प्रतिपादन में आगम की व्याख्यायें की हैं और अपने ग्रन्थों में इन्हीं तत्त्वों का सप्रमाण निरूपण किया है। उनमें प्रसिद्ध ग्रन्थकार आचार्य १. सद्योज्योति-द्वैत शैवागम टीकाकारों में सद्योज्योति प्राचीन आचार्य हैं। अभिनवगुप्त ने तन्त्रालोक में सद्योज्योति को द्वैत-सिद्धान्त प्रतिपादक आचार्य के रूप में निर्दिष्ट किया है अतः इनका समय नवम शताब्दी माना जाता है। इनके द्वारा रचित ग्रन्थों के नाम हैं- रौरवागमटीका, स्वायम्भुवागमटीका, तत्त्वत्रयनिर्णय, भोगकारिका, मोक्षकारिका, तत्त्वसंग्रह और परमोक्षनिरासकारिका। द्वैत शैवदर्शन में ‘सिद्धान्त’ शब्द का प्रथम प्रयोग सद्योज्योति ने ही किया है। मोक्षकारिका में उन्होंने स्पष्ट कहा है मिरी रुरुसिद्धान्तसंसिद्धौ भोगमोक्षौ ससाधनौ। राति नाम) वच्मि साधकबोधाय लेशतो युक्तिसंस्कृतौ ।। ण २. बृहस्पति-शंकरनन्दन-देववल-तन्त्रालोक के टीकाकार जयरथ ने इन तीनों आचार्यों का नामनिर्देश अपनी टीका में किया है। अभिनवगुप्त ने भी शंकरनन्दन का उल्लेख किया है। शरणमा ३. काश्मीरी आचार्य-द्वैतशैवसिद्धान्त-प्रतिपादक आचार्यों में रामकण्ठ प्रथम, श्रीकण्ठ, रामकण्ठ द्वितीय प्रमुख हैं। रामकण्ठ द्वितीय ने बहुत से आगमों पर टीकायें लिखी हैं, जिनमें ‘मतङ्गागमटीका’ अब प्रकाशित रूप में उपलब्ध है। ४. राजा भोज- प्रसिद्ध धारानरेश भोज ने ‘तत्त्वप्रकाशिका’ नामक प्रसिद्ध ग्रन्थ लिखा है, जिसमें द्वैत शैवतत्त्व का निरूपण है। ताकि पुरोवाक् ५. अघोर शिवाचार्य-ये दक्षिण भारत में चोल देश के कुण्डिनपुर नामक गाँव के निवासी थे। इन्होंने बहुत से ग्रन्थों की रचना करके शैवतत्त्व का विशद प्रतिपादन किया है। पद्धतिग्रन्थ की रचना-समाप्ति ११५८ ई. में हुई अतः अघोर शिवाचार्य का आविर्भाव काल द्वादश शताब्दी का उत्तरार्ध माना जाता है। अघोरशिवाचार्य रचित द्वैत शैवतत्त्व प्रतिपादिक प्रसिद्ध टीका-ग्रन्थ हैं (१) तत्त्वप्रकाशिका टीका, (२) तत्त्वसंग्रह टीका, (३) तत्त्वत्रय टीका, (४) भोगकारिका टीका, (५) नादकारिका टीका, (६) रत्नत्रय टीका तथा (७) मृगेन्द्रागमवृत्ति टीका। इस प्रकार यह निश्चित रूप से कहा जा सकता है कि नवम शताब्दी से लेकर द्वादश शताब्दी तक द्वैत सिद्धान्त शैवमत का प्रचार गुजरात, चोल, मध्यप्रदेश और काश्मीर में था। ‘संस्कृत वाङ्मय का बृहत् इतिहास’ के इस तन्त्रागम खण्ड में बारह आलेख हैं जिनमें आगमदर्शन के विविध सम्प्रदायों का गवेषणात्मक पर्यालोचन है। इस खण्ड के सम्पादक पं. व्रजवल्लभ द्विवेदी आगम शास्त्र के मर्मज्ञ मनीषी हैं। इनके वैदुष्यपूर्ण सम्पादकत्व में यह खण्ड यथासमय प्रकाशित हो सका, एतदर्थ मैं श्री द्विवेदी को हृदय से साधुवाद देता हूँ। इस खण्ड के विद्वान् लेखकों का भी आभारी हूँ, जिनका सहयोग ग्रन्थ की पूर्णता में उपयोगी सिद्ध हुआ है। उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान की निदेशक श्रीमती अलका श्रीवास्तवा विशेष बधाई की पात्र हैं, जिनके सफल निदेशकत्व में संस्कृत वाङ्मय का यह एकादश पुष्प जिज्ञासु पाठकों के समक्ष प्रस्तुत है। इस सन्दर्भ में संस्कृत संस्थान के पूर्व निदेशक श्री मधुकर द्विवेदी के प्रति कृतज्ञता-ज्ञापन करना मेरा कर्तव्य है, जिन्होंने संस्कृत वाङ्मय के इतिहास-प्रकाशन का मार्ग प्रशस्त किया है। संस्कृत संस्थान के सहायक निदेशक डॉ. चन्द्रकान्त द्विवेदी के प्रति भी मेरी हार्दिक शुभ कामनायें हैं, जिनकी सतत सक्रियता प्रकाशन कार्य में उपादेय है। या सुरभारती-सेवा के प्रति समर्पित अपने प्रिय शिष्य डॉ. रमाकान्त झा को मैं हृदय से आशीर्वाद देता हूँ, जिनका संस्थान से प्रकाश्यमान संस्कृतवाङ्मय-इतिहास के सम्पादन-प्रकाशन में सक्रिय सहयोग विशेष महत्त्व रखता है। अन्त में मैं शिवम् आर्ट्स प्रेस के व्यवस्थापक द्विवेदी बन्धुओं के प्रति भी अपना आभार व्यक्त करता हूँ, जिन्होंने प्रस्तुत ग्रन्थ के मुद्रण में अपना अपेक्षित सहयोग प्रदान किया है। शा मुझे पूर्ण विश्वास है कि संस्कृत वाङ्मय-इतिहास का यह एकादश सुमन आगमदर्शन के जिज्ञासु पाठकवृन्द को अपने सौरभ से सुरभित कर सकेगा। इति शम् जन्माष्टमी बलदेव उपाध्याय वि.सं. २०५३ विद्या विलास रवीन्द्रपुरी, वाराणसी सम्पादकीयम् साम्प्रतं तन्त्रागमशास्त्रस्य विभिन्नानां शाखानामितिहासं वर्णयन्तो नैके ग्रन्थाः समुपलभ्यन्ते। डॉ. आर.जी. भाण्डारकर-डॉ. ओटोश्राडर-डॉ. सुरेन्द्रनाथ दासगुप्त-म.म. भारतरत्न - पी.वी. काणे-प्रो. जे. गोण्डा-डॉ. कान्तिचन्द्रपाण्डेयसदृशैर्महद्भिर्विद्वद्भिः प्राच्यैः पाश्चात्त्यैश्चात्र स्वीयविचारकुसुमाञ्जलयः समुपाहृता इति जानन्त्येव तन्त्रागमशास्त्ररुचयो मनीषिणः । तदेतादृशानां विदुषां तन्त्रागमशास्त्रस्य च संक्षिप्ततमः परिचयो वन्दनीयचरणैः पद्मविभूषणादिविरुदालङ्कृतैः श्रीमद्भिः पण्डितगोपीनाथकविराजमहोदयैरित्थं समुपस्थापित आसीत् _आगमशास्त्रमिति तन्त्रशास्त्रमिति वा नाम्ना प्रथितं वर्तते भारतीयं विशालं वाङ्मयम्, साम्प्रतमपि प्रायो विद्वद्गोष्ठीषु नातिसत्कृतम्। रहस्याम्नायपदेन प्रख्यापितं तत्। शैवानां वैष्णवानां च तदीयं वाङमयमागमपदेन. शाक्तानां बौद्धानां जैनानां च तन्त्रपदेन प्रायोऽभिधीयते। तिष्ठत्स्वपि साधकवर्येषु तत्र तत्र साधनानिरतेषु लुप्तप्रायमेवासीच्छास्त्रं पठनपाठन-विधिषु सर्वथा बहिष्कृतम्। विस्मृतप्राया एवासन्नवत्या विशिष्टा ग्रन्था अपि। काश्मीरमहाराज श्रीप्रतापसिंहदेवप्रतिष्ठापितया काश्मीरग्रन्थमालया, दक्षिणभारतीयसंस्थाभिर्नेकाभिः, पाण्डिचेरी स्थफ्रेंचशोधसंस्थानेन, तिरुपतिस्थवेड्कटेश्वरशोधसंस्थानेन, बड़ोदानगरस्थगायकवाड़शोधसंस्थानेन, कलिकातास्थितयाऽऽगमानुसन्धानसमित्या च काश्मीरशैवागमस्य, सिद्धान्त-वीरशैवागमयोः, पाञ्चरात्रवैखानसवैष्णवागमयोः, बौद्धानां शाक्तानां च तन्त्राणां विशिष्टा ग्रन्थाः प्राकाश्यन्त। कलिकाता-उच्चन्यायालयस्य विचारपतिना मनीषिणा सर-जान-वुडरफमहानुभावेन शिवचन्द्रविद्यार्णवस्य शिष्येण ‘आर्थर एवेलन’ इति कल्पितेन नाम्ना विशिष्टान् तन्त्रग्रन्थान् प्रकाश्य आङ्ग्लभाषया व्याख्याय च पुनः प्रतिष्ठामापादितमेतच्छास्त्रम्। डॉ. विनयतोषभट्टाचार्य डॉ. प्रबोधचन्द्रबागची-डॉ. कान्तिचन्द्रपाण्डेय-डॉ. चिन्ताहरण-चक्रवर्ति-डॉ. गोविन्दगोपाल मुखोपाध्याय-डॉ. उपेन्द्रनाथदासप्रभृतयो भारतीयाः, प्राध्यापक सिलवांलेबी-डॉ. ओटोश्राडर प्रा. वर्नेट-डॉ. टुच्ची-डॉ. न्योली -डॉ. गुन्थरप्रभृतयो वैदेशिकाश्च विद्वांसः प्रायतन् प्रवृत्ताश्च सन्ति शास्त्रस्यास्य गौरववर्धनाय। तदेतच्छाखाप्रशाखासहितं विशालं वाङ्मयं तन्त्रागमपदाभिधेयमिति। सर्वमेतत् क्रोडीकृत्य साम्प्रतमयमुत्तरप्रदेशसंस्कृतसंस्थानेन प्रकाशनाय संकल्पितस्य “संस्कृत साहित्य का बृहत् इतिहास” इत्याख्यस्याष्टादशखण्डात्मकस्य ग्रन्थस्य तन्त्रागमाख्यः खण्डो विदुषां पुरतः समुपस्थाप्यते। अत्र द्वौ निबन्धौ वैखानस-पाञ्चरात्रसंज्ञाभ्यां प्रसिद्धयोर्वेष्णवागमयोः, पञ्च पाशुपत-द्विविधसिद्धान्तागम-काश्मीरप्रत्यभिज्ञा- वीरशैवसंज्ञाभिः प्रसिद्धानां शैवागमतन्त्रशास्त्राणाम्, द्वौ बौद्ध-जैनतन्त्रसंबद्धौ, द्वौ शाक्ततन्त्र(क्रम-कौल) स्मार्ततन्त्रसंबद्धौ, एकश्च निबन्धः पुराणगतयोगतन्त्रसंबद्ध इत्याहत्य द्वादश निबन्धा अत्र समावेशिताः सन्ति। सम्पादकीयम् इदमत्रावधेयम् –सर्वानेतान् विषयान् तन्त्रागमशास्त्र्यसंबद्धानवलम्ब्य वाराणस्यामेव सारनाथक्षेत्रेऽखिलभारतीया “भारतीय तन्त्रशास्त्र” इति विषयिणी कार्यशाला सप्तदिवसीया समायोजिता केन्द्रीय-उच्चतिब्बतीशिक्षासंस्थानेन साम्प्रतं मान्यविश्वविद्यालयपदवीमापन्नेन संचालितेन दुर्लभबौद्धग्रन्थशोधयोजनाविभागेन। तस्याः कार्यशालाया विवरणं प्रायः सप्तशतपृष्ठात्मकं साम्प्रतं मुद्रितमुपलभ्यते प्रत्येकं निबन्धेषु विद्वद्विचारविमर्शप्रश्न प्रतिवचनसमुपस्थापनपुरस्सरम्। कार्यशालाविवरणे प्राधान्येन दीक्षा-अभिषेक-मन्त्र-मुद्रा न्यास-पीठादिविषयाणां स्वरूपं याथातथ्येन तुलनात्मिकया पद्धत्या च समुपस्थापितम्, प्रस्तुतेऽस्मिन्नितिहासखण्डे च प्रामुख्येन इतिहासविषयकाः प्रश्नाः समाहिता इति तन्त्रागम शास्त्रस्य सर्वाङ्गपूर्ण परिचयं प्राप्तुकामैस्तस्याः कार्यशालाया विवरणमप्यवश्यमेवावलोकनीयम् । का “पाञ्चरात्रं भागवतं तथा वैखानसाभिधम्” इति भास्कररायकृतनित्याषोडशिकार्णव सेतुबन्धधृतवचनात् त्रिविधा वैष्णवागमाः सन्तीति ज्ञायते। महाकविना बाणेन स्वकीये हर्षचरिते पाञ्चरात्रा भागवताश्च पार्थक्येन वर्णिताः, हर्षशीर्षपञ्चरात्रे च भागवतसंहितानामानि सूच्यन्ते। न ताः साम्प्रतमुपलभ्यन्ते। श्रीमद्भागवतादिवैष्णवपुराणेषु भक्तिसाहित्ये च तासां समावेशः समजायतेति संभावयामो वयम्। त्रिविधा एते वैष्णवागमाः परवर्तिनाम् ‘आलवार’ इत्याख्यया प्रसिद्धानां वैष्णवभक्तानाम्, अथ च रामानुज-मध्व-निम्बार्क-चैतन्यसदृशानां वैष्णवाचार्याणां प्रेरणास्रोतांसीति मन्तव्यम्। त्रिरत्ननाम्ना प्रसिद्धासु पाञ्चरात्रसंहितासु, नारायणीयोपाख्याने, नारदपञ्चरात्र-अगस्त्यसंहिता-ब्रह्मसंहिता-हर्षशीर्षपञ्चरात्रादिषु च वासुदेवो नारायणो रामः कृष्णो वा परतत्त्वत्वेन वर्ण्यते। अग्निपुराणेऽपि पञ्चविंशतिपाञ्चरात्रसंहितानामानि समुपन्यस्तानि। पुराणान्युपपुराणानि च वैदिकवाङ्मयवत् तन्त्रागमवाङ्मयमपि गाढं बाढं प्रमाणयन्तीति साधितमस्माभिः “पुराणानां नूनमागममूलकत्वम्" इति शीर्षके निबन्धे। नामिजिना पाञ्चरात्र-पाशुपतमतयोः प्राचीनताविषये नानाग्रन्थेषु प्रमाणवचांसि संगृहीतानि सन्ति । अनयोरुपलब्धे साहित्ये पाशुपतवाङ्मयं प्राचीनतरमिति वक्तुं शक्यते। श्रीकण्ठप्रवर्तित पाशुपतमतवद् वैखानसागमा अपि वैदिकवाङ्मस्य समधिकं प्रामाण्यमुररीकुर्वन्तीति निगमागमयोर्मध्यस्थानीयावेतौ सिद्धान्ताविति स्वाभाविकी मनीषा प्रवर्तते। अभिनवगुप्तेन श्रीकण्ठप्रवर्तितो लकुलीशप्रवर्तितश्चेति द्विविधः शिवागमो वर्ण्यते। आधुनिकाः केचन इतिहासविदो लकुलीशपाशुपतमततो भिन्नस्य प्राचीनस्य श्रीकण्ठप्रवर्तितस्य पाशुपतशास्त्रस्य सत्तां न स्वीकुर्वन्ति। ते तत्र ‘लकुलीश’ इति विशेषणं किमर्थं प्रदीयते? इति प्रष्टव्याः । अपि च, “द्विप्रवाहमिदं शास्त्रम्" इति वदन्नभिनवगुप्तपादाचार्यः स्पष्टमेव तयोः स्वतन्त्रां स्थितिं प्रमाणयति। सन ब्रह्मसूत्रभाष्यकारैष्टीकाकारैश्च चतुर्विधाः शैवा वर्णिताः। वामनपुराणादिषु वर्णविभागेन तेषां व्यवस्था दृश्यते। प्रतिशाखं तस्य तस्य सम्प्रदायस्य प्रवर्तकौ द्वौ द्वौ तत्राचार्यों निर्दिष्टौ। डॉ. कान्तिचन्द्रपाण्डेयमहोदयेन शैवागमानामेषां दश भेदा वर्णिता इति तद्विरचिते ‘शैवदर्शनबिन्दु’ १. द्रष्टव्यम्-निगमागमीयं संस्कृतिदर्शनम्, पृ. १०७-११८ (शैवभारती-शोधप्रतिष्ठानम्, जंगमवाडी मठ, वाराणसी, सन् १६६५)। २४ तन्त्रागम-खण्डस्य इत्याख्ये संस्कृतभाषामये ग्रन्थे द्रष्टुं शक्यन्ते। भगवतः शिवस्य पञ्चब्रह्माभिधैः पञ्चवक्त्रैः सिद्धान्त-गारुड-भैरव-भूत-वामाख्यानि पञ्च स्रोतांसि प्रसृतानीति च जानन्त्येव विद्वांसः। पल एतेषु दशाष्टादशधा भिन्नाः सिद्धान्तागमा द्वैतदृष्ट्याऽद्वैतदृष्ट्या चेति द्विविधया पद्धत्याऽनशील्यन्ते। कश्मीरमध्यदेशादिष प्रसतः सिद्धान्तशैवागमो द्वैतवादमथ च दक्षिणभास्ते साम्प्रतमधीतिविषयोऽद्वैतवादमनुसरति। त्रिलोचनशिवाचार्य-अघोरशिवाचार्यसदृशाः प्राचीना दाक्षिणात्या आचार्यास्तु द्वैतवादमेव मानयन्त आसन्। एवं च मेयकण्डदेवसंकलितशिवज्ञान बोधाख्यशास्त्रतः परं दक्षिणे भारते सिद्धान्तशास्त्रमद्वैतोन्मुखं समजायतेति वक्तुं शक्यत इति सिद्धान्तशैवदर्शनं दक्षिणभारतीयमिति स्थापनाऽर्धसत्यरूपैव। कालामुखादिसम्प्रदायानां चर्चा हिन्दीभाषामये सम्पादकीये कृतैवेति नात्र पुनश्चर्च्यते। जी कला राजस्थाने उदयपुरनगरं निकषा ‘एकलिंगजी’ इत्याख्ये मन्दिरे पञ्चमुखः पशुपतिः पाशुपतपद्धत्या समाराध्यते। मेवाड़राज्यसंस्थापकस्य ‘बप्पा रावल’ इति नामधेयस्य भूपतेरध्यात्मगुरुणा श्रीमता हारीतराशिना संस्थापितमिदं मन्दिरं नेपालराजधान्यां ‘काठमाण्डू’ इत्याख्यायां स्थितस्य पशुपतिनाथमन्दिरस्य सादृश्यं धारयति। अत्र पूर्वस्यां दिशि लकुलीशस्य मूर्ती राजते। साम्प्रतमत्रत्यं पूजाविधानं नाथयोगिपरम्परया प्रवर्तते। सर्वमेतदस्मदीये पाशुपतादिमतसंबद्धे निबन्धे एकलिङ्गमाहात्म्यपरिचयावसरे विस्तरेण निरूपितमिति तत्रैव द्रष्टुं शक्यते। यति माटीमा पूरा “सर्वमेवमयः कायः” इति सिद्धान्तो लकुलीशेन प्रवर्तित इति तन्त्रालोककारोऽभिनव गुप्तो भणति। एवं च पिण्डब्रह्माण्डयोरैक्यमत्र स्थाप्यते। अयमेव सिद्धान्तो नाथयोगिभिरपि स्वीक्रियते। एवं च लाकुल-मौसुल-वैमल-कारुकादिभेदभिन्नानां पाशुपतयोगिनामेव परम्परायां कौलयोगो नाथयोगश्च, यो हि बौद्धेषु तन्त्रेषु सेकयोग इति, हठयोग इति च नाम्ना प्रथितो नीवर्तते, किं प्रसृति लेभे? इति प्रश्नो हठादवतरति। अस्य प्रश्नस्य समाधानं गर्भीकरोति कौलमतप्रवृत्तिम् । भास्कररायप्रभृतयो वैदिकतान्त्रिकाः सौत्रामणीयागे, “न काञ्चन परिहरेत्" इत्युपनिषद्वाक्ये च; बौद्धाश्च महापण्डितराहुलसांकृत्यायन-पण्डित शान्तिभिक्षुशास्त्रिप्रभृतयो नीलपटदर्शनादिषु; अन्ये च मोहेंजोदड़ो-हडप्पा-सभ्यतायामृग्वेदादिषु ‘शिश्नदेवाः’ इतीदृशैः शब्दैः संकेतितायां कौलमतस्य बीजानि प्रसुप्तानीति वर्णयन्ति। प्रसृते च कौलमले पूजोपादानेषु समाजव्यवस्थायां च महान् व्युत्क्रमः समजायत। “चित्तनदी नाम उभयतोवाहिनी—वहति पापाय वहति पुण्याय च" इति पातञ्जलयोगसूत्रव्यासभाष्यवचनमत्र चरितार्थीभवति। प्रसङ्गेऽस्मिन् केचन गुह्यसमाजसदृशानां बौद्धतन्त्राणां प्राचीनतां साधयन्ति, तन्न विचारचारु इति सप्रमाणं साधितमत्रैव। 5 वैदिकस्तान्त्रिको मिश्र इति त्रिविधो मखो वर्ण्यते पुराणेषु स्मार्तेषु तन्त्रेषु च। वैदिकी तान्त्रिकी चेति द्विविधा श्रुतिः कुल्लूकभट्टेन मनुस्मृतिव्याख्यात्रा हारीतवचनप्रामाण्येन निर्दिष्टा। एवं च वेदानामेव प्रामाण्यमिति प्राचीनः सिद्धान्तोऽत्र शिथिलीभूत इव दृश्यते। ब्रह्मसूत्रीये तर्क-पादे सांख्य-योगौ, न्याय-वैशेषिकौ, जैन-बौद्धौ, पाशुपतपाञ्चपरात्रौ चेति संमिल्याष्टौ सम्पादकीयम् सिद्धान्ता वेदबहिर्भूता इति सप्रमाणं साध्यते श्रीमद्भिः शङ्कराचार्यप्रभृतिभिः प्राचीनैराचार्यैः । महाभारतीये नारायणीयोपाख्याने च कृतान्तपञ्चकस्य प्रामाण्यमप्रतिहतमूरीक्रियते। एतद्विपरीतं तान्त्रिकग्रन्थेषु वेदशास्त्रस्य पशुशास्त्रत्वमुद्घोष्य तस्यावरत्वं प्रसाद्ध्यते। प्रपञ्चसार-शारदा तिलकादिग्रन्थेषु च तत्र समन्वयः स्थाप्यत इति त्रिविधेयं प्रवृत्तिरेव वैदिक-तान्त्रिक मिश्रमखप्रवर्तयित्रीति वक्तुं शक्यते। भास्कररायप्रभृतिभिस्तु सर्वमेतद् वैदिकवाङ्मयमूलकमेवेति स्थाप्यते। भगवच्छङ्कराचार्यतः प्रवृत्ता तन्त्रागमानां वैदिकीकरणप्रक्रियाऽत्र पूर्णतामेति। वस्तुतस्तु पातञ्जलयोगापेक्षया कौलयोगस्य नाथयोगस्य च, तदनुकारमेव बौद्धानां सेकयोगस्य हठयोगस्य च प्रक्रियायां वर्तते महदन्तरम्। तन्त्रागमशास्त्रवद् योगशास्त्रमपि बहुशाखं प्रवर्तत इत्यन्या कथा नात्र विस्तरभयादुपस्थापयितुं शक्यते। - । स्मार्ततन्त्राणां प्रवृत्तिर्मनुस्मृतितः समजायतेति केचन वदन्ति। न तत्र कञ्चन प्रमाणमुपलभामहे । तत्त्वसागरसंहिता-मायावामनसंहिता-वायुपुराणादिषु सामान्यतः, विशेषतश्च विष्णुधर्मोत्तरपुराणे तस्य बीजानि पिहितानीति वक्तुं शक्यते। प्रपञ्चसारतः प्राचीनानां तदेतेषां ग्रन्थानां प्रवृत्तिः कदा समभूदिति साम्प्रतमपि गवेषणाया विषयः। नेत्रतन्त्र-स्पन्दप्रदीपिका संवित्प्रकाशसदृशेषु ग्रन्थेषु सर्वागमप्रामाण्योपपादकानि वचनानि वर्तन्ते, सर्वागमप्रामाण्यसदृशाश्च ग्रन्था विरचिताः। सैषा परम्परा साम्प्रतं गवेषणापदवीमानेतव्या, तयैव च पद्धत्या साम्प्रतिकेषु परस्परविरुद्धेषु मतवादेषु समन्वयः स्थापनीयः । साली भारतीयशास्त्राणां निगमागमविभागः श्रूयते। अत्र चतुर्दशविद्यास्थानान्यष्टादशविद्यास्थानानि च नानाशास्त्रेषु वर्ण्यन्ते। तेषां च विस्तरेण परिचयो वेदान्तशास्त्रनिष्णातेन मधुसूदनसरस्वत्या स्वीये प्रस्थानभेदाख्ये लघुग्रन्थे प्रदत्तः । परयूथ्यविभागोऽयमिति कृत्वा बौद्धतन्त्रेषु पञ्चविद्यास्थानानि सूच्यन्ते लक्षणं हेतुविद्या च तथैवाध्यात्मिकी पुनः। चिकित्साशिल्पविद्ये द्वे विद्यास्थानानि पञ्च तु।। (वसन्ततिलकटीका, पृ. ७२) शैवागमग्रन्थेषु च लौकिक-वैदिक-आध्यात्मिक-आतिमार्गिक-मान्त्रिकभेदेन पञ्चधा भिन्नानि शास्त्राणि पुनः पञ्चधा विभज्यन्ते। एतेषु प्रत्येकं पञ्चधा विभक्तेषु सत्सु पञ्चविंशतिभेदात्मक भारतीयं वाङ्मयमिति शतरत्नसंग्रहे शिवाचार्य उमापतिः प्राह । सिद्धान्तदीपिकायां सर्वमेतद्विवृतमिति च तेन सूचितम्। तदेतस्य ग्रन्थस्य मातृकाः साम्प्रतमुपलब्धा इति, अशुद्धिभूयिष्ठं तस्य संस्करणं संजातमिति, प्राचीने काल एव तमिलभाषायामस्यानुवादः समजायतेति च ज्ञात्वा सोऽयं ग्रन्थोऽस्माभिरेव सम्पाद्य टिप्पणीप्रस्तावनादिभिश्च संयोज्य काशीजंगमवाड़ी मठस्थितशैवभारतीशोधप्रतिष्ठान-शोधग्रन्थमालायां नवमपुष्पत्वेन प्रकाशपदवीमानीतः सहैव मधुसूदनसरस्वतीकृतप्रस्थानभेदेनेति तत्रत्यायां प्रस्तावनायां निगमागमशास्त्राणां विस्तरेण परिचयः २६ तन्त्रागम-खण्डस्य प्राप्तुं शक्यते। अत्रैव आतिमार्गिको विभागोऽपि वैशयेन विभावित इति तत्रत्यायां प्रस्तावनायां टिप्पणीषु च सावधानमवलोकनीयम् । वैष्णव-शैव-शाक्त-बौद्ध-जैन-सौर-गाणपत्य-स्मार्तादिभेदभिन्नानां तन्त्रागमशाखानां वाङ्मयस्य परिचायका नैके ग्रन्थाः साम्प्रतं लिखिताः समुपलभ्यन्ते। तेषु केषाञ्चन संक्षिप्तः परिचयोऽस्मदीये पाशपत-कालामख-कापालिकमतसंबद्ध निबन्धे, अथवा सम्पादकीये वक्तव्ये, प्रधानसम्पादकीयपुरोवाचि च; विस्तरश्चात्रत्येषु निबन्धेषु द्रष्टुं शक्यत इति नात्र पुनः पिष्टपेषणमावश्यकम्। पाश्चात्त्या विद्वांस आगमशास्त्रस्य तन्त्रशास्त्रस्य च भिन्नतां निर्धार्य तथैव ग्रन्थान् निबध्नन्ति। नायं विभागः प्रामाणिकः, नापि च भारतीयां परम्परामनुवर्तत इति तत्र तत्र साधि तमेवास्माभिः। तन्त्रागमविषयकभाषासाहित्यस्य न कापि चर्चा ग्रन्थस्थेषु निबन्धेषु विद्यत इति सापि सम्पादकीये वक्तव्ये द्रष्टव्या। एवमेवात्र समावेशितानां निबन्धानां निबन्धकानां च परिचयः समालोचनं च प्रधानसम्पादकीये पुरोवाचि सम्पादकीये वक्तव्ये च हिन्दीभाषामये कृतमिति नात्र पुनश्चर्यते। डॉ. आर. जी. भाण्डारकरमहोदयैः शाक्तः सम्प्रदायः प्रायोऽसामग्येण विवेचितः। न केवलमत्रैव, अन्यत्रापि शाक्तमतस्य विवेचनं प्रायः परवर्तिनि काले प्रादुर्भूतान् ग्रन्थानाधृत्यैव कृतमिति प्रतीयते। शिवदृष्टिकारेण सोमानन्देन तृतीयानिकारम्भे शक्तिपारम्यपक्षः प्रतिक्षिप्तः। तदेतन्मतं पूर्वपक्षरूपेणोपस्थापयता तवृत्तिकारेण भट्टोत्पलेन भट्टप्रद्युम्नरचितस्य’ तत्त्वगर्भस्तोत्रस्यैष श्लोक उपस्थापितः यस्या निरुपधिज्योतीरूपायाः शिवसंज्ञया। व्यपदेशः परां तां त्वामम्बां नित्यमुपास्महे ।। तदेतस्याः शाक्ताया अद्वयदृष्टेस्तदीयप्राचीनवाङ्मयस्य च स्वरूपमभिनवगुप्तकृते तन्त्रालोके जयरथकृतायां तट्टीकायां च स्थाने स्थानेऽवलोकयितुं शक्यते। प्रत्यभिज्ञादर्शनं शैव्याः शाक्तायाश्च दृष्टेः समन्वयमुखेनैव प्रादुर्भूतमिति वक्तुं पार्येत। शाक्तोपासनाविधिस्तदीयं वाङ्मयं च कदा प्रवृत्तिं लेभे ? इत्येनं प्रश्नं नैव साधुतया समादधत्यैतिहासिकाः। इदमवधेयमत्र यदधुनैव मथुरानगरस्थे पुरातत्त्वसंग्रहालये प्रायः २३०० वर्षप्राचीना मनसादेव्याः प्रतिमा संगृहीता। उदयपुरनगरस्थे पुरातत्त्वसंग्रहालये संरक्षितस्य । “भट्टप्रद्युम्नेन तत्त्वगर्भे" (शि. वृ., पृ. १६) इति भट्टोत्पलोक्त्यैव ज्ञायते श्लोकोऽयं भट्टप्रद्युम्नरचितस्य तत्त्वगर्भस्येति। एष श्लोकोऽन्ये च केचन श्लोकास्तत्त्वगर्भस्था रामकण्ठकृतस्पन्दकारिकावृत्तौ (पृ. १२६-१३३) दृश्यन्ते।२७ सम्पादकीयम् ४६० ई. वर्षे समुत्कीर्णस्य पूर्वमुदयपुरमण्डलान्तर्गते ‘छोटी सादड़ी’-स्थानसमीपवर्तिनि गिरौ भ्रमराम्बा’ (भँवर माता)मन्दिरस्य गर्भगृहे स्थापितस्य ‘शिलाशासनस्य वर्ततेऽयमाद्यः श्लोकः देवी जयत्यसुरदारणतीक्ष्णशूला प्रोद्गीर्णरत्नमुकुटांशुचलप्रवाहा। सिंहोग्रयुक्तरथमास्थितचण्डवेगा का भ्रूभङ्गदृष्टिविनिपातनिविष्टरोषा।। चतुर्विधभेदानां शैवानां तन्त्राणां पूर्वमुल्लेखः कृतः । इतो भिन्नान्यपि पूर्वादिस्रोतोभेदेन, आम्नायभेदेन, पीठविद्यादिभेदेन, कुल-क्रम-मत-त्रिकादिभेदेन, द्वैत-द्वैताद्वैत-अद्वैतभेदेन च समवस्थितानां शैवानां शक्तानां च तन्त्रागमानां वर्तते विस्तृतं वाङ्मयम् । तन्त्रालोकविवेकधृतश्रीकण्ठीसंहितायाम, “नित्याषोडशिकार्णवे च परस्परं भिन्नानां प्राचीनानां चतुष्पष्टितन्त्राणां नामावली वर्तते। अपरा च नामावली वर्तते ‘सर्वोल्लासतन्त्रे तोडलतन्त्रानुसारिणी। एताभ्यो विलक्षणा च दृश्यते विष्णुक्रान्ता-रथक्रान्ता-अश्वक्रान्ताविभागेषु विभक्तानां चतुष्षष्टितन्त्राणां त्रिविधा नामावली महासिद्धसारतन्त्रस्था। विशालतमेऽस्मिन् वाङ्मये समुपलब्धानां मातृकाणां परिचायको ग्रन्थः प्राय ८०० पृष्ठात्मकः “तान्त्रिक साहित्य” इत्याख्यः श्रीमद्भिर्गोपीनाथ कविराजमहोदयैः संगृहीत उत्तरप्रदेशप्रशासनस्य सूचनाप्रकाशनविभागान्तर्गतया हिन्दीसमित्या प्रकाशितो जिज्ञासुभिरवश्यं द्रष्टव्यः। वैष्णवानामालवाराणामाचार्याणां च परम्परायां प्रादुर्भूता रामानुजाचार्या यामुनाचार्य प्रदर्शितदिशा वैष्णवागमानां वेदानुवर्तित्वं प्रथयाम्बभूवुः । एषां प्रधानः शिष्यः कूरेशस्तु द्रविड़भाषामयं भक्तिसाहित्यं बहु मेने। फलतः परवर्तिनि काले द्रविड़संस्कृतभाषाश्रितेषु वैष्णवसिद्धान्तेषु भेदः कश्चनाष्टादशविधः संजातः । वेदान्तदेशिको लोकाचार्यश्चानयोः प्रातिनिध्यं कुर्वाते। संस्कृतभाषाया वर्णाश्रमधर्मस्य च समर्थको वर्गः ‘बड़कलै’-नाम्ना, द्रविड़भाषाया वैष्णवानामाचाराणां समर्थकश्च ‘टैंगलै’-नाम्ना ख्यातिमाप। अस्यामुत्तरस्यां परम्परायामेवोत्तरे भारते रामानन्दः प्रादुर्बभूव। १. भगवत्यां दुर्गासप्तशत्यां वर्णिता भ्रामरी देवी तदत्र भ्रमराम्बापदेनोक्ता। २. शिलाशासनमिदम् “एपिग्राफिया इण्डिका"-पत्रिकायां ३० तमे वर्षीये चतुर्थेऽके १२०-१२७ पृष्ठेषु सविवरणं प्रकाशितमवलोकनीयम्। ३. तन्त्रालोकविवेके प्रथमे भागे ४१-४३ पृष्ठेषु। ४. प्रथमे पटले १४-२२ श्लोका द्रष्टव्याः। ५. द्वितीयोल्लासे, पृ. ५-६; श्लोका इमे मुद्रिते तोडलतन्त्रे, दृष्टासु सरस्वतीभवनमातृकासु च नोपलभ्यन्ते। ६. तन्त्राभिधानभूमिका (पृ.२-४) द्रष्टव्या। सर्वानेतान् ग्रन्थानाधारीकृत्य निर्मिता शैवानां शक्तानां च तन्त्रागमग्रन्थानां विस्तृता नामावली लुप्तागमसंग्रहीये द्वितीये भागेऽस्मदीये संस्कृतभाषामये उपोद्घाते (पृ. २६-१११) द्रष्टव्या। २८ तन्त्रागम-खण्डस्य रामानन्देन’ वैष्णवमताब्जभास्करे ऽष्टादशविध एष मतभेदः संक्षेपेण व्याख्यातः । एतद्विषयकाः केचन स्वतन्त्रा ग्रन्था अप्यवलोक्यन्ते। काजी रामानुजशिष्यस्य कूरेशस्य रामभक्तिपरम्परा पाञ्चरात्रागमस्याऽगस्त्यसंहितामाश्रित्य प्रावर्तत। पाञ्चरात्रागमीयाश्चतुर्विधाः संहिताः साम्प्रतमुपलभ्यन्ते, यत्र वासुदेवस्य, नारायणस्य, रामस्य, कृष्णस्य च भगवतः समाराधनं भवति। तत्र रामानन्दो रामपरम्परामाश्रयति। रामानन्दस्य ग्रन्थेषु तान्त्रिककर्मकाण्डस्य बाहुल्यं केचनाप्रासङ्गिकं मन्यते। अयं च पाञ्चरात्रागमस्यैव तदानीन्तनस्य प्रभाव इत्यवगन्तव्यम् । परवर्तिनि काले प्रादुर्भूते तान्त्रिके वाङ्मये दार्शनिकसिद्धान्तानां योगविधीनां चापेक्षयाऽस्य बाह्यक्रियाकाण्डस्य विस्तार एव स हेतुर्येन वैदिककर्मकाण्डमिव तान्त्रिकं कर्मकाण्डमपि हेयमिवोपेक्षितमिव संजातम्। र तदेतस्मिन् तन्त्रागमीये वाङ्मयेऽत्युन्नतास्वाध्यात्मिकीषु भूमिकासु स्थितानां स्थितप्रज्ञानां महामानवानां सममेव पशुप्रायाणामुच्छृङ्खलानामज्ञानां च मनुष्याणामाध्यात्मिकविकासाय योग्यतानुरूपो रुच्यनुसारी पन्थाः समुपलभ्येत। महार्थमञ्जरीकारमहेश्वरानन्दप्रभृतिभि ोगिभिर्जात्यादिदुराग्रहा आगमवचनप्रामाण्येन पाशत्वेनाभिमताः, भगवत्पादानां शङ्कराचार्याणां ब्रह्माद्वैतवादतोऽप्यत्युत्कृष्टमागमीयं तान्त्रिकं च दर्शनमिति च सप्रमाणं साधितम्। अस्मिन् हि दर्शने जगदेतन्न मिथ्या, ब्रह्म च नानिर्वचनीयया मायया, अपि तु कर्तुमकर्तुमन्यथाकर्तुं समर्थया स्वाभिन्नया स्वस्वरूपया शक्त्या समुपेतमित्यङ्गीक्रियते। उपासनाविधौ कर्म-योग-ज्ञानापेक्षया भक्तेर्गरीयस्त्वख्यापनं नाम तन्त्रागमशास्त्रस्य विशिष्टः सिद्धान्तः। आलवार-अलियार-सिद्ध-नाथ-सन्त-गुरु-सूफीप्रभृतीनां प्रेरणादायकं तदेतद् वाड़मयमेव रामानन्द-कबीर-रविदास-नानक-प्रभृतीन भक्तजनान प्रादुर्भावयामास। तस्यामेव परम्परायां नरसी-मेहता जनिं लेभे, यस्य हि “वैष्णव जन तो तेने कहिये’ इति वचनेनानुप्राणितो ‘गाँधी’ महात्मा संजातः। एवं च रामानन्द-कबीरप्रभृतीनामुपदेशाः स्वप्रतिभाप्रसूता इति वदन्तस्तत्पुरोभाविना वाङ्मयेन तन्त्रागमीयेनापरिचिता इत्येव मन्तव्यम् । दशमशताब्दीतः परमाविर्भूतं प्रादेशिकभाषासु रचितं वा सम्पूर्ण वाङ्मयं नानापुराणनिगमागममूलकम्, “गुरुतः शास्त्रतः स्वतः” इति त्रिप्रत्ययप्रसूतं चेत्येव परमार्थतः सत्यमित्येवोक्त्वा विरम्यते।। विद्वद्वशंवदः व्रजवल्लभद्विवेदः १. ग्रन्थे ऽस्मिन् अष्टादशश्लोकेषु (श्लो. ६३-११०) स्वपक्षीया अष्टादशवादा विवृताः सन्ति। २. अष्टादशभेदविचार-अष्टादशवादप्रभृतीनां ग्रन्थानां मातृका अड्यारपुस्तकालयादिषु संरक्षिताः सन्ति। तदयमष्टादशवादानां संग्राहकः श्लोकः भेदः स्वामिकृपाफलान्यगतिषु श्रीव्याप्त्युपायत्वयो स्तद्वात्सल्यदयानिरुक्तिवचसोन्यासे च तत्कर्तरि। जाजत धर्मत्यागविरोधयोः स्वविहिते न्यासाङ्गहेतुत्वयोः तीन बालक प्रायश्चित्तविधौ तदीयभजने ऽणुव्याप्तिकैवल्ययोः।। सामान्य ३. महार्थमञ्जरीपरिमलीयं वाराणसीसंस्करणं (पृ. १३०, १४५) द्रष्टव्यम्। न सम्पादकीय वक्तव्य निवि की तब उत्तरप्रदेश संस्कृत अकादमी, अब संस्कृत संस्थान ने सन् १८८६ में संस्कृत वाङ्मय के बृहत् इतिहास के प्रकाशन की एक योजना बनाई थी। उस समय अकादमी के अध्यक्ष वाराणसी के सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय के पूर्व कुलपति पण्डित करुणापति त्रिपाठी थे। प्रथम निश्चय के अनुसार सोलह और बाद के संशोधित रूप में अठारह खण्डों में यह इतिहास लिखा जाना था और प्रत्येक खण्ड के लिये एक-एक सम्पादक नियुक्त कर दिया गया था। योजना के अनुसार प्रत्येक खण्ड का आकार ५०० से ७०० पृष्ठों के बीच का निर्धारित किया गया था। यह एक सुविचारित योजना थी। बाद में पूरे इतिहास में एकरूपता लाने के लिये प्रधान सम्पादक के पद पर स्वनामधन्य पद्मभूषण पण्डित बलदेव उपाध्याय जी को प्रतिष्ठित किया गया। प्रत्येक खण्ड की पृष्ठ संख्या रायल आकार के ७५० पृष्ठों की निर्धारित कर दी गई और सम्पादकीय वक्तव्य के लिये २५ पृष्ठ हिन्दी और २५ पृष्ठ संस्कृत के निर्धारित किये गये। किन । अन्य विद्वानों के सहयोग से प्रत्येक खण्ड को तैयार करना था। सम्पादकीय वक्तव्य के अतिरिक्त प्रत्येक सम्पादक २०० पृष्ठ तक की सामग्री स्वयं लिख सकता था। शेष सामग्री के लिये अन्य विद्वानों का सहयोग अपेक्षित था। मुझे जब इस बृहत् इतिहास के तन्त्रागम संबन्धी खण्ड को तैयार करने के लिये कहा गया, तो उस समय सारनाथ स्थित केन्द्रीय उच्च तिब्बती शिक्षा संस्थान में कार्यरत दुर्लभ बौद्ध ग्रन्थ शोध योजना की तरफ से भारतीय तन्त्रशास्त्र पर एक अखिल भारतीय गोष्ठी (कार्यशाला) आयोजित करने का उपक्रम चल रहा था। बृहत् इतिहास के तन्त्रागम खण्ड के लिये मैंने ग्यारह विद्वानों का चयन किया था। मैंने मात्र सम्पादकीय वक्तव्य लिखने की जिम्मेदारी अपने ऊपर ली थी। योजना के अनुसार प्रत्येक निबन्ध के लिये ६० पृष्ट निर्धारित किये जा सकते थे, जो कि विषय की दृष्टि से कम पड़ते थे। इसके लिये एक उपाय सोचा गया कि सारनाथ में सम्पन्न होने वाली कार्यशाला में उन्हीं विद्वानों को बुलाया जाय, जिनको इतिहास खण्ड के लिये लिखना है। यह भी सोचा गया कि इतिहास खण्ड में तान्त्रिक वाङ्मय के परिचय को और कार्यशाला में चुने हुए विषयों को प्रधानता दी जाय। हामी संस्थान के अधिकारियों ने इस सुझाव को मान लिया और एक कमेटी बनाकर कार्यशाला के लिये कुछ चुने हुए विषय निर्धारित किये गये, जिनकी तन्त्रशास्त्र की प्रत्येक शाखा में संक्षेप अथवा विस्तार से चर्चा है। ये विषय थे— दीक्षा, अभिषेक, मन्त्र, मातृका, मुद्रा, पीठ, न्यास, बाह्य और आन्तर पूजा, षडंगयोग, कुण्डलिनी (चण्डाली) योग, वज्रदेह तन्त्रागम-खण्ड A और प्राणापान व्यापार। विषय का विभाजन हो जाने से ५०-६० पृष्ठ के भीतर इतिहास खण्ड का प्रत्येक निबन्ध तैयार हो जाना चाहिये था, किन्तु हमें ११० पृष्ठ तक के निबन्ध मिले और यह भी देखने को मिला कि दो अलग-अलग निबन्धों में कुछ पृष्ठों को एक ही सामग्री से विभूषित कर दिया गया है। कोई आध्यात्मिक पृष्ठभूमि न रहते हुए भी इस विषय में पाश्चात्त्य विद्वान् अधिक ईमानदार हैं और हम “यस्यागमः केवलजीविकायै तं ज्ञानपण्यं वणिजं वदन्ति” इस उक्ति को विस्मत कर देते हैं। कि कुछ निबन्ध अवश्य ही अपनी निर्धारित सीमा के भीतर ही लिखे गये थे, किन्तु प्रस्तुत खण्ड इसके लिये निर्धारित पृष्ठसंख्या से अधिक न बढने पावे, इसके लिये कुछ निबन्धों का संक्षेप अपेक्षित था। सबसे पहले इतिहास खण्ड से उस सामग्री को हटा दिया गया, जिसका कि समावेश कार्यशाला वाले निबन्धों में हो चुका था। दूसरा संक्षेप उन लम्बी टिप्पणियों को हटा कर किया गया, जिनका कि मूल निबन्ध में हिन्दी अनुवाद के रूप में समावेश हो चुका था। ऐसे स्थलों पर केवल संबद्ध ग्रन्थ का स्थलनिर्देश मात्र रख दिया गया। एक दो निबन्धों में संबद्ध ग्रन्थों अथवा विषयों का परिचय अतिविस्तार से दिया गया था, इनको भी संक्षिप्त कर दिया गया। प्रधान सम्पादक जी के निर्देश के अनुसार कुछ अन्य स्थलों को भी संक्षिप्त कर दिया गया है। खण्ड की पृष्ठसंख्या को बढते देख कर भी विषय के सातत्य को बनाये रखने के लिये आवश्यक कटौती न करने का ही यह परिणाम है कि प्रधान सम्पादकीय और सम्पादकीय वक्तव्यों की पृष्ठसंख्या मात्र ५२ कर दी गयी है। इस इतिहास खण्ड के सुबुद्ध पाठकों से हमारा निवेदन है कि वे इस खण्ड के साथ सारनाथ में सम्पन्न हुई कार्यशाला के विवरण को भी अवश्य पढ़ें। वहाँ सम्पन्न हुए विचार-विमर्श में तन्त्रागम संबन्धी अनेक प्रश्न उठे हैं और उनका समाधान भी प्रस्तुत किया गया है। भारतीय तन्त्रशास्त्र और योगशास्त्र पर दो अलग-अलग ग्रन्थ लिखने का हमारा विचार था। उसकी बहुत कुछ आवश्यकता इन दोनों ग्रन्थों से पूरी हो गई है। पूरे आगम-तन्त्रशास्त्र और योगशास्त्र पर एक दर्शन-संस्कृति प्रधान विहंगम दृष्टि डालने की हमारी इच्छा है। इच्छा, ज्ञान और क्रिया-शक्ति सम्पन्न भगवान् शिव का यदि अनुग्रह रहा, तो “शैव धर्म-दर्शन” ग्रन्थ के माध्यम से इसका ताना-बाना बुनना है। निबन्धों और निबन्धकारों के विषय में और उनसे संबद्ध आधुनिक ग्रन्थों के विषय में प्रधान सम्पादक जी के वक्तव्य में बहुत कुछ आ चुका है। साठ पृष्ठ की सीमित परिधि में इनमें से किसी भी शाखा का सर्वांगपूर्ण परिचय नहीं दिया जा सकता था। इनमें से प्रत्येक शाखा के लिये अलग-अलग ग्रन्थों की अपेक्षा है और इस अपेक्षा की पूर्ति भविष्य में अवश्य होगी, ऐसी हमें आशा है। इस पुण्य कार्य में कुछ सहयोग इस खण्ड से मिल सके, तो हम अपने परिश्रम को सार्थक मानेंगे। इस पूर्वपीठिका के साथ अब हमें यहाँ कुछ कड़ियाँ जोड़ देनी हैं। ह मा TE सहित निमः सम्पादकीय वक्तव्य आगम-तन्त्रशास्त्र का विहगावलोकनारा प्रायः सभी इतिहास-ग्रन्थों में पांचरात्र आगम के बाद वैखानस आगम का परिचय दिया गया है। किन्तु प्रस्तुत ग्रन्थ में वैखानस आगम को पहला स्थान दिया गया है। यह इसलिये कि आगम की यह शाखा निगम और आगम की शृंखला को जोड़ने वाली पहली कड़ी है और वैदिक वर्णाश्रमव्यवस्था के अन्तर्गत तृतीय वानप्रस्थ आश्रम से इसका गहरा संबन्ध है। प्रो. जे. गोण्डा का कहना है कि पांचरात्र मत के अनुयायियों के समान वैखानस मत में तमिल भाषा का प्रयोग नहीं किया गया है। ये केवल संस्कृत भाषा का ही उपयोग करते हैं। स्त्री और शूद्रों को भी यहां वह स्थान नहीं मिला, जो कि पांचरात्र मत में तमिल आलवारों के माध्यम से उनको प्राप्त हुआ। अत्रि, मरीचि, भृगु और काश्यप के सूत्रों को वे ३-४ शताब्दी की रचना मानते हैं, जब कि त्रिरत्न के नाम से प्रसिद्ध सात्वत, पौष्कर और जयाख्य संहिताओं का काल इसके बाद का माना जाता है। वैष्णव आगमों के वैखानस, पांचरात्र और भागवत’ नामक तीन भेद माने जाते हैं। महाकवि बाण के हर्षचरित में पांचरात्रों और भागवतों की अलग-अलग चर्चा है। हयशीर्ष पांचरात्र में पांचरात्र संहिताओं के साथ भागवत संहिताओं का भी उल्लेख है। इनकी चर्चा प्रधान सम्पादकीय वक्तव्य में आ चुकी है, किन्तु इनमें से आज कोई भी उपलब्ध नहीं है। इसकी उपलब्धि के अभाव में पांचरात्रों और भागवतों के सिद्धान्तों की विभाजक-रेखा का पता लगा पाना कठिन है। लगता है अब भागवत मत का समावेश पूरी तरह से भक्ति-सम्प्रदाय अथवा श्रीमद्भागवत पुराण में हो गया है। अन्य वैष्णव पुराणों का सूक्ष्म पर्यवेक्षण भी इसके लिये अपेक्षित हो सकता है। यह कार्य संभवतः अभी तक नहीं हो सका है। ये त्रिविध वैष्णव संहिताएं ही परवर्ती आलवारों और आचार्यों की प्रेरणास्रोत रही हैं तथा रामानुज, मध्व, निम्बार्क, चैतन्य आदि सभी वैष्णव दार्शनिकों के विचारों की उर्वरा भूमि हैं। वासुदेव और नारायण ही नहीं, कृष्ण और राम का भी इनमें परतत्त्व के रूप में वर्णन हुआ है। नारदपंचरात्र, अगस्त्यसंहिता, ब्रह्मसंहिता, हयशीर्षपंचरात्र जैसी संहिताओं का प्रादुर्भाव दक्षिण भारत में न होकर बंगाल और उड़ीसा में हुआ है। अग्निपुराण के वैष्णव तन्त्र संबन्धी अध्याय आनुपूर्वी से हयशीर्षपंचरात्र के आदि काण्ड से उद्धृत हैं। अन्य वैष्णव’ पुराणों में भी पांचरात्र संहिताओं के नाम मिलते हैं। पांचरात्र संहिताओं की १. मिडीवल रिलीजियस लिटरेचर इन संस्कृत, पृ. १४२ २. “पाञ्चरात्रं भागवतं तथा वैखानसाभिधम्” (नित्याषोडशिकार्णव, सेतुबन्धटीका, पृ. ५)। निर्णयसागर प्रेस, बम्बई संस्करण, पृ. २३६-२३७ ४. राजशाही संस्करण, २.३-६ द्रष्टव्य। यहाँ २५ पांचरात्र संहिताओं के साथ, जिनकी नामावली अग्निपुराण (३६.२-५) में भी है, भागवत संहिताओं के नाम भी मिलते हैं। ५. “वाशिष्ठं नारदीयं च कापिलं गौतमीयकम्। परं सनत्कुमारीयं पञ्चरात्रं च पञ्चकम् ।।" (ब्रह्मवैवर्त, १३०.२४)। नामधारी प्रदान तन्त्रागम-खण्ड पृष्ठभूमि में वैष्णव पुराणों और विष्णुधर्मोत्तर जैसे उपपुराणों का भी अनुशीलन अभी तक नहीं हो पाया है। कहा जा सकता है कि पूरे भारतवर्ष में फैले विभिन्न वैष्णव मतों के नियामक तत्त्व इन्हीं त्रिविध संहिताओं से लिये गये हैं और वैष्णव सन्तों की परम्परा पर इनकी प्रत्यक्ष अथवा परोक्ष रूप से अमिट छाप है।
  • पांचरात्र मत की अपेक्षा पाशुपत मत अधिक प्राचीन है। लकुलीश के पाशुपतसूत्र उपर्युक्त वैष्णव संहिताओं से पहले सत्ता में आ चुके थे। अभिनवगुप्त ने श्रीकण्ठ और लकुलीश को शैवागमों की दो भिन्न-भिन्न परम्पराओं का प्रवर्तक माना है। महाभारत नारायणीयोपाख्यान में श्रीकण्ठ को पाशुपत मत का आद्य प्रवर्तक बताया गया है। शिवदृष्टिकार सोमानन्द श्रीकण्ठ को अद्वैत शैवमत परम्परा का आद्य प्रवर्तक मानते हैं और अभिनवगुप्त का कहना है कि श्रीकण्ठनाथ की आज्ञा से ही त्र्यम्बक, आमर्दक और श्रीनाथ ने क्रमशः अद्वैत, द्वैत और द्वैताद्वैत आगमों का प्रचार किया। शिवदृष्टि और तन्त्रालोक में निर्दिष्ट श्रीकण्ठ पाशुपत मत के प्रवर्तक न होकर शैवागमों और भैरवागमों के प्रवर्तक हैं, जबकि महाभारत के श्रीकण्ठ पाशुपत मत के। कुछ पाश्चात्त्य विद्वान् इनकी सत्ता को ही स्वीकार नहीं करते। पुराणों में योगाचार्यों और उनके शिष्यों की लम्बी परम्पराएं मिलती हैं। कुछ पाश्चात्त्य विद्वानों के कह देने से हम अपनी मान्य परम्पराओं को कपोलकल्पित नहीं मान सकते। जब तक कोई स्पष्ट विपरीत प्रमाण न मिल जाय, तब तक परम्परा को अमान्य करने का कोई प्रश्न ही नहीं है। श्रीकण्ठ-प्रवर्तित पाशुपत मत के स्वरूप को समझने के लिये ईसापूर्व विकसित पूरे भारतीय वाङ्मय का और इस पूरी प्राचीन परम्परा का प्रतिनिधित्व करने वाले पुराण-उपपुराण और आगम-तन्त्र वाङ्मय का गहन अनुशीलन करना पड़ेगा। तभी हम उस प्राचीन पाशुपत मत के स्वरूप को समझने में समर्थ हो सकेंगे। ब्रह्मसूत्र के विविध भाष्यों और टीका-उपटीका ग्रन्थों में तथा वामनपुराण आदि में भी चतुर्विध शैवों का उल्लेख मिलता है। लगता है तब तक सिद्धान्तशैव दर्शन पूर्ण रूप से प्रतिष्ठित हो चुका था। वामनपुराण की उक्ति से यह स्पष्ट हो जाता है कि ब्राह्मण सिद्धान्त-शैव पद्धति से, क्षत्रिय पाशुपत, वैश्य कालामुख और शूद्र कापालिक पद्धति से शिव की आराधना के लिये अधिकृत थे। इस उच्च स्थिति तक आने के लिये सिद्धान्तशैवों को १. “द्वावाप्तौ तत्र च श्रीमच्छीकण्ठलकुलेश्वरौ। द्विप्रवाहमिदं शास्त्रम्” (तन्त्रालोक, ३७.१४-१५)। २. “उमापतिर्भूतपतिः श्रीकण्ठो ब्रह्मणः सुतः। उक्तवानिदमव्यग्रो ज्ञानं पाशुपतं महत्।।" (शान्तिपर्व, ३४६.६७)। ३. “कैलासाद्रौ भ्रमन् देवो मूर्त्या श्रीकण्ठरूपया। अनुग्रहायावतीर्णश्चोदयामास भूतले ।।" (७.१०६) यहाँ श्रीकण्ठ को भगवान् शिव का अवतार बताया गया है। तदा श्रीकण्ठनाथाज्ञावशात् सिद्धा अवातरन्। त्र्यम्बकामर्दकाभिख्यश्रीनाथा अद्वये द्वये।। द्वयाद्वये च निपुणाः क्रमेण शिवशासने। (तन्त्रा. ३६.११-१२)। सम्पादकीयं वक्तव्य ३३ लम्बा रास्ता तय करना पड़ा होगा। सिद्धान्तशैव और पाशुपत दोनों ही मतों के प्रवर्तक श्रीकण्ठ हैं, किन्तु इन दोनों ही मतों के स्वरूप में भिन्नता ही अधिक नजर आती है। संभव है लकुलीश मत के कारण पाशुपत मत को द्वितीय स्थान पर आना पड़ा हो। दक्षिण भारत में तमिल भाषा के माध्यम से विकसित शैवधर्म के साथ इसके घात-प्रतिघात का सूक्ष्म पर्यवेक्षण अपेक्षित है। शैवागमों के संबन्ध में दक्षिण भारत में दो प्रकार की विचारधाराएं विकसित हुई हैं। एक के अनुसार प्राचीन तमिल विचारधारा का आगमों के रूप में संस्कृतीकरण हुआ, अर्थात् शैवागमों का प्रादुर्भाव दक्षिण में हुआ। दूसरी विचारधारा के अनुसार उत्तर भारत (मध्यदेश) में इनका प्रादुर्भाव हुआ और बाद में विभिन्न शैव मठों के माध्यम से दक्षिण में जाकर इसने तमिल वाङ्मय को प्रभावित किया। इनमें से कोई एक मत ही मान्य हो सकता है। इस बात का निर्णय संस्कृत भाषा में उपलब्ध आगमों का और तमिल भाषा में निबद्ध शैव मत का सही काल निर्धारित हो जाने के साथ इनके गंभीर एवं निष्पक्ष तुलनात्मक अनुशीलन पर निर्भर है। भाषा और प्रादेशिकता के मोह से ऊपर उठ कर ही यह कार्य किया जा सकता है। नकालामुख और कापालिक मत का कोई ग्रन्थ आज उपलब्ध नहीं है। अन्य ग्रन्थों में इनका जो विवरण दिया गया है, वह शत-प्रतिशत सही हो, ऐसा नहीं माना जा सकता। पूर्वपक्ष के उपस्थापन में भारतीय दार्शनिकों ने ईमानदारी दिखाई है, इसमें सन्देह नहीं है। इस बात को पूरी तरह से हम मान लें, यह भी संभव नहीं है। दोनों ही तरह के उदाहरण खोजे जा सकते हैं। कालामुख सम्प्रदाय के उद्भव और विकास की स्थली कर्णाटक मानी जाती है। जैन धर्म का भी यहाँ पर्याप्त प्रभाव रहा है और वीरशैव धर्म का भी विकास यहीं हुआ है। ऐसी परिस्थिति में “सुरापात्रस्थापन" आदि के रूप में कालामुख सम्प्रदाय का जो स्वरूप उपस्थापित किया गया है, उस पर परस्परविरोधी मतवादों का आग्रह भी प्रेरणास्रोत के रूप में कार्य कर रहा हो, ऐसा माना जा सकता है। यह भी हो सकता है कि कालामुख और जैनमत के घात-प्रतिघात से वीरशैव मत का वर्तमान स्वरूप प्रस्फुटित हुआ हो। इस उपलब्ध प्रमाणों के आधार पर यह सिद्ध हो जाता है कि कापालिक मत का प्रभाव ई. प्रथम-द्वितीय शताब्दी में अवश्य दिखाई देने लगा था। लकुलीश पाशुपत मत की प्रवृत्ति का काल भी इसी के आसपास माना जाता है। लाकुल के साथ मौसुल, वैमल और कारुक नामक चार प्रकार के पाशुपतों का उल्लेख शास्त्रों में मिलता है। मोहेंजोदड़ो-हडप्पा के उत्खनन में हमें अनेक ऊर्ध्वमेद्र मुद्राएं मिली हैं। “एनल्स आफ भाण्डारकर इंस्टीट्यूट, पूना’’ नामक शोधपत्रिका के किसी अंक में इनका सचित्र वर्णन मिलता है। नेत्रतन्त्र (१३.१०-११) में वर्णित विश्वरूप के ध्यान में भी उनको ऊर्ध्वमेद्र बताया गया है। १. देखिये-भाग ३६, अंक ३-४, पृ. २८६-३६४, सन् १६५८ (80 ) ३४ तन्त्रागम-खण्ड काठमाण्डू (नेपाल) में गुह्येश्वरी देवी और पशुपतिनाथ के मन्दिरों के बीच की पहाड़ी पर स्थित मन्दिर में विश्वरूप की मूर्ति का स्वरूप उसी ध्यान पर आधारित लगता है। इसी परम्परा में कालामुख और कापालिक मतों का विकास हुआ हो, यह संभव हो सकता है। लकुलीश की राजस्थान आदि में उपलब्ध मूर्तियों का इस प्रसंग में पर्यवेक्षण अपेक्षित है। कौल मत के बीज हमें यहाँ भी खोजने होंगे। किन के कि भास्करराय जैसे वैदिक-तान्त्रिक विद्वान् सौत्रामणी याग और “न काञ्चन परिहरेत् तद् व्रतम्” (छान्दोग्य. २.१३.२) इस उपनिषद् वाक्य में इसके बीज खोजते हैं। महापण्डित राहुल सांकृत्यायन, पण्डित ‘शान्तिभिक्षु शास्त्री आदि बौद्ध विद्वान् “नीलपट दर्शन" में इसके मूल उपादानों को देखते हैं। शिश्नदेवों का उल्लेख ऋग्वेद (७.२१.५,६६.३३.१३१) में भी मिलता है। इस पूरी परम्परा की पृष्ठभूमि में ही मत्स्येन्द्रनाथ सकलकुलशास्त्रावतारक के रूप में प्रसिद्ध हुए। मत्स्येन्द्रनाथ ने इस ज्ञान को छः राजपुत्रों में वितरित किया और आनन्द, आवलि, बोधि, प्रभु, पाद और योगी’ – इन पदों से इनको अलंकृत किया, अर्थात् दीक्षा के समय दिये जाने वाले नाम के अन्त में अपनी-अपनी परम्परा के अनसार आनन्द, योगी आदि को जोड़ने की परम्परा प्रचलित की। आज हम देखते हैं कि आनन्द, योगी आदि को जोड़ने की परम्परा शैव-शाक्त तन्त्रों के उपासकों में तथा बोधि, प्रभु, पाद आदि को जोड़ने की बौद्ध तान्त्रिकों में रही है। चौरासी सिद्धों में प्रथम मत्स्येन्द्र मीननाथ के नाम से भी जाने जाते हैं और नेपाल के बौद्धों में आज भी रक्त और श्वेत मत्स्येन्द्र की यात्रा प्रचलित है। बौद्ध सिद्ध कृष्णपाद आदि कापालिक के रूप में प्रसिद्ध हैं और कापालिक मत में प्रचलित छ: मुद्राएं बौद्ध तन्त्रों में भी उसी रूप में मान्य हैं। यज्ञोपवीत को हटाकर पंचमुद्राधर देवी-देवताओं की भी आराधना वहां वर्णित है। । ।
  • इस कौल मत की प्रवृत्ति के साथ ही आराधना के क्षेत्र में क्रान्तिकारी परिवर्तन हुआ। पूजा के बाह्य और आन्तर उपादानों के अतिरिक्त एक तीसरा प्रकार भी प्रचलित हुआ। अभिनवगुप्त कहते हैं कि आचार्य लकुलीश आदि के अनुसार इस मनुष्य-शरीर में सभी देवता निवास करते हैं। इस मत के अनुयायियों का कहना है कि मन्त्र के बल से जब हम पाषाण, मृत्तिका, पट आदि निर्जीव पदार्थों में इष्टदेव की प्रतिष्ठा कर सकते हैं, तो इस सजीव मनुष्यदेह में उसकी प्रतिष्ठा कर उसकी उपासना क्यों नहीं कर सकते? कापालिक १. दुर्लभ बौद्ध ग्रन्थ शोधयोजना, सारनाथ से प्रकाशित गुस्यादि-अष्टसिद्धिसंग्रह का उपोद्घात (पृ. १४ की टि.) देखिये। २. “आनन्दावलिबोधिप्रभुपादान्ताऽथ योगिशब्दान्ताः। एता ओवल्ल्यः स्युः" (तन्त्रा. २६.३६)। ३. “कर्णिका रुचकं चैव कुण्डलं च शिखामणिः। भस्म यज्ञोपवीतं च मुद्राषट्कं प्रचक्षते।।" आगम- TEP प्रामाण्य, (गायकवाड़ सिरीज, बड़ौदा) पृ. ६२-६३ तथा साधनमाला (गायकवाड़) पृ. २५६,४५४ ) इत्यादि तथा पंचमुद्रा के लिये पृ. ५०४ देखिये। ४. “सर्वदेवमयः कायः सर्वप्राणिष्विति स्फुटम्। श्रीमद्भिर्लकुलेशाद्यैरप्येतत् सुनिरूपितम्।।" (तन्त्रा. १५.६०४)। E -EF ३५ सम्पादकीय वक्तव्य पद्धति के अनुसार यह पूजा प्रथमतः स्वदेह से निर्गत द्रव्यों से की जाती थी। इनके साथ ओष्ठ्यान्त्यत्रितय (तीन मकार) अथवा पंच मकारों का समावेश कब हुआ, यह अब भी शोध का विषय है। नाम कुछ विद्वान् इनकी आध्यात्मिक व्याख्या करने का प्रयत्न करते हैं, किन्तु इस संबन्ध में हम शक्तिसंगमतन्त्र के चतुर्थ छिन्नमस्ता खण्ड के उपोद्घात (पृ. ८७-८८) में पर्याप्त लिख चुके हैं। बौद्ध तन्त्रों में सेकयोग और हठयोग की प्रक्रिया वर्णित है। हम सेकयोग को सिद्ध-परम्परा और हठयोग को नाथ-परम्परा से जोड़ सकते हैं। “जाग मछिन्दर गोरख आया” इस उक्ति में हम उक्त दोनों योगों की प्रतिध्वनि सुन सकते हैं। इसके आधार पर मत्स्येन्द्र और गोरक्ष को गुरु-शिष्य के रूप में स्थापित करने और इनको समसामयिक मानने की परम्परा चल पड़ी है। कई स्थलों पर हम इसका प्रतिवाद कर चुके हैं। चौरासी सिद्धों और नव नाथों की परम्परा का हमें समुचित समाधान खोजना होगा। त्रिपुरा तन्त्रों में नव नाथों के भिन्न ही नाम मिलते हैं। परवर्ती परम्परा के अनुसार गुरु प्रत्येक शिष्य को आनन्दनाथान्त नाम देता है, जैसे कि भासुरानन्दनाथ आदि। यह भी ध्यान देने की बात है कि सिद्धों और नाथों की नामावली में भी पहला नाम मत्स्येन्द्रनाथ का ही आता है। 18 बौद्ध तन्त्र-ग्रन्थों में वर्णित हठयोग का भी लक्ष्य “मरणं बिन्दुपातेन” ही है। इसको “असिधाराव्रत” कहा गया है। यह ध्यान देने की बात है कि सेकयोग के प्रसंग में ऐसे वाक्य देखने को नहीं मिलते। “यत्र यत्र मनस्तुष्टि:" विज्ञानभैरव के इस (७८ वें) श्लोक की व्याख्या में शिवोपाध्याय ने सेकयोग का वर्णन इस प्रकार किया है- “मनसो धारणमपीत्थं कामादिक्षोभं प्रशमय्य नितम्बिनीसुन्दरकायमन्दिरे चिदानन्दात्मकः शिवोऽहमस्मि, न पुनः केवलकामपरतन्त्रतया, ममैवेयं भङ्गिरिति यथाशक्ति…..रेतःसिञ्चनपर्यन्त क्षोभविधानेनात्मानं गर्ते पातयेत्” (पृ.६३) । सहज, स्वाभाविक रूप से मानस क्षोभ पर विजय प्राप्त कर लेना ही, बिन्दु की स्थिरता ही, सेकयोग का मुख्य प्रयोजन है। इन दोनों ही योगों को आजकल “सेक्सअल योग” नाम दे दिया गया है। क्या यह सही है? एकपत्नीव्रत का पालन करने वाला गृहस्थ स्मृति-ग्रन्थों में ब्रह्मचारी माना गया है। उसी तरह आगम-तन्त्रशास्त्र के ग्रन्थों में “ओष्ठ्यान्त्यत्रितयासेवी" को भी ब्रह्मचारी ही कहा जाता है। बिन्दु की स्थिरता अथवा ऊर्ध्वरेतस्त्व की प्राप्ति इस योग का लक्ष्य है, किन्तु आजकल इसकी जो स्थिति है, तदनुसार हमें “प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम्” इस नीतिवाक्य की याद आ जाती है। इस प्रवृत्ति से तभी बचा जा सकता है, जब कि “यदहरेव विरजेत्, तदहरेव प्रव्रजेत्” इस उक्ति को कलिवर्ण्यप्रकरण में डालने का हम मन बना सकें। अस्तु. १. नित्याषोडशिकार्णव (सं. सं. वि. वि., वाराणसी) उपोद्घात, पृ. ११६-११७ की टिप्पणी तथा शिवाय “आगम और तन्त्रशास्त्र” (परिमल पब्लिकेशन्स, दिल्ली), पृ. ६१-६५ द्रष्टव्य। तन्त्रागम-खण्ड शिर उदयपुर के पास स्थित एकलिंग जी के मन्दिर में पंचमुख शिव की आराधना पाशुपत पद्धति से होती है। मेवाड़ राज्य के संस्थापक बप्पा रावल के आध्यात्मिक गुरु हारीत राशि के आचार्यत्व में इस मन्दिर-मूर्ति की स्थापना हुई थी। नेपाल के पशुपतिनाथ के समान शिव की यह मूर्ति भी पंचमुखी है। शिव की पूर्व दिशा में लकुलीश की मूर्ति भी यहां विद्यमान है। ऐसा कहा जाता है कि आजकल यहां की परम्परा पाशुपत मत से अपना संबन्ध छोड़ चुकी है और अब नाथ मत से जुड़ गई है। लकुलीश और उनके पूर्ववर्ती आचार्य विश्वरूप के ध्यान की चर्चा ऊपर आ चुकी है। कायपूजा की भी अभी चर्चा आई है। जो कुछ ब्रह्माण्ड में है, वह सब मनुष्य के शरीर में भी है, लकुलीश की परम्परा के पाशुपतों के साथ यह सिद्धान्त नाथ योगियों को भी मान्य है। हमें इस विषय का अभी गहन अनुशीलन करना पड़ेगा कि सिद्धों और नाथों की परम्परा के विकास में, सेकयोग और हठयोग की विभिन्न पद्धतियों के स्वरूप के निर्धारण में लाकुल, मौसुल, वैमल और कारुक भेद से भिन्न पाशुपतों का कितना कुछ अवदान है ? क्या कुण्डलिनी योग की साधना इन दोनों ही पद्धतियों से हो सकती है ? क्या सहजयोग की साधना सेक (कौलिक) पद्धति से और हठयोग की साधना नाथ पद्धति से की जा सकती है ? इन प्रश्नों के समाधान के लिये हमें अनेक कड़ियों की खोज करनी होगी, उनको आपस में मिलाना होगा। तभी हम इस बात का खुलासा कर सकेंगे कि क्या कापालिक परम्परा और लकुलीश की परम्परा से ही सेकयोग (सिद्ध) और हठयोग (नाथ) की परम्पराएं विकसित हुई ? और क्या कर्णाटक के कालामुख सम्प्रदाय के विकास में भी इसका कुछ अवदान है? जैसा कि हम देखते हैं, आगम परम्परा का विकास बौद्धों और जैनों के जैसे निगम (वेद)-परम्परा के विरोध में नहीं हुआ, किन्तु आगे चलकर इसको वैदिक परम्परा से श्रेष्ठ स्थापित करने का प्रयास हुआ और दूसरी तरफ जैनों और बौद्धों के साथ ही सांख्य-योग, पांचरात्र-पाशुपत आदि सभी मतों को अवैदिक, अत एव अग्राह्य बताया गया। पूर्वमीमांसा में स्मृति, पुराण आदि का प्रामाण्य तभी माना गया है, जबकि वे वेदानुमोदित हों। पूरा पुराण वाङ्मय और स्मृति वाङ्मय वेदों का प्रामाण्य सर्वोपरि मानता है। इसी परम्परा में ब्रह्मसूत्र के तर्कपाद पर भाष्य लिखते हुए आचार्य शंकर ने वेदों की सर्वश्रेष्ठता स्थापित कर दी। इसका प्रभाव यह हुआ कि शंकरपरवर्ती वैष्णव और शैव आचार्यों ने अपने अपने मतों को वेदानुवर्ती सिद्ध करने के लिये अथक प्रयास किया। इसी बीच एक समन्वयवादिनी दृष्टि विकसित हुई। उसको हम विविध पुराणों में और प्रपंचसार, शारदातिलक जैसे आगम-ग्रन्थों में देखते हैं। जैनों और बौद्धों को छोड़कर उस समय प्रचलित सभी मतों पर इस दृष्टि का सीधा प्रभाव पड़ा और यह स्मार्त परम्परा के नाम से प्रचलित हुई। यों जैन और बौद्ध मत भी आगम-तन्त्रशास्त्र की लम्बी परम्परा से प्रभावित हुए बिना नहीं रह सके थे। सारनाथ में सम्पन्न हुई कार्यशाला के विवरण में इसकी स्पष्ट झलक मिल जाती है। किसानलेसम्पादकीय वक्तव्य कुछ लोग मनुस्मृति में स्मार्त परम्परा के बीज देखते हैं, किन्तु इस तरह का कोई वचन वहां उपलब्ध नहीं है। वायु, विष्णुधर्मोत्तर आदि पुराणों में यह दृष्टि देखने को मिलती है। उक्त दोनों ग्रन्थ छठी-सातवीं शताब्दी में अवश्य विद्यमान थे, ऐसा माना जाता है। विष्णुधर्मोत्तर की गणना उपपुराणों में होती है। हम मान सकते हैं कि इस दृष्टि का विकास पौराणिक परम्परा में हुआ होगा। हमें यह भी देखना होगा कि क्या पुराणों की परम्परा पर वैदिक वाङ्मय का और उपपुराणों की परम्परा पर आगमिक वाङ्मय का अधिक स्पष्ट प्रभाव है? प्रपंचसार और शारदातिलक में प्रतिपादित दृष्टि का मूल उत्स कितना पीछे जाता है, इसकी भी खोज हमें करनी होगी। प्रपंचसार आचार्य शंकर की कृति के रूप में प्रसिद्ध है। टीकाकार’ पद्मपाद का कहना है कि इस ग्रन्थ की रचना समस्त आगमों के सारसंग्रह रूप प्रपंचागम के सार को संगृहीत कर की गई है। इस पंक्ति की व्याख्या करते हुए प्रयोगक्रमदीपिकाकार कहते हैं कि समस्त आगमों में स(त)त्त्वसागर संहिता आदि परिगृहीत होती हैं। प्रपंचागम में उनका सार संगृहीत है और इसके भी सार को संगृहीत कर प्रपंचसार की रचना हुई है। ईशानशिवगुरुदेवपद्धति भी इसी परम्परा का ग्रन्थ है। वहां तत्त्वसागर संहिता आदि ऐसे अनेक ग्रन्थ उद्धृत हैं, जो कि स्मार्त परम्परा के प्रतीत होते हैं। इस पद्धति-ग्रन्थ में उद्धृत ग्रन्थों में से, जिनकी मातृकाएं उपलब्ध हैं, उनके प्रकाशन के बाद ही अथवा किसी साहसी परिश्रमी व्यक्ति के द्वारा इन सब मातृकाओं के आलोडन के बाद ही इस स्मार्त तन्त्र-परम्परा के मूल उत्स तक पहुँचा जा सकता है। दुःख की बात है कि विश्वविद्यालयों और शोध संस्थानों के अधिकारीगण विद्वानों को इस और प्रवृत्त न कर उनको तान्त्रिक रहस्यवाद में ही उलझाये रखना चाहते हैं। पर Pा दस महाविद्याओं का उल्लेख शिवपुराण (५.५०.२८-२६) में पाया जाता है, किन्तु प्रसिद्ध अरब यात्री अलबेरुनी से यह पुराण बहुत प्राचीन सिद्ध नहीं हो सकेगा। इसमें शिवसूत्र, शिवसूत्रवार्त्तिक, विरूपाक्षपंचाशिका, परापंचाशिका, शिवमहिम्नस्तव आदि ग्रन्थ उद्धृत हैं। हाँ, इसकी अन्तिम वायवीय संहिता अधिक प्राचीन मानी जा सकती है। प्राचीन उद्धरणों में इसका स्वतन्त्र उल्लेख मिलता है, शिवपुराण के अंग के रूप में नहीं। बौद्ध तन्त्र सेकोद्देशटीका (पृ. २३) में मूल तन्त्र को उद्धृत कर तारा से लेकर धर्मधातु पर्यन्त दस विद्याओं का उल्लेख किया गया है। सकल और निष्कल (समयिमत और कौलमत) कालिक की कहाईक १. “समस्तागमसारसंग्रहप्रपञ्चागमसारसंग्रहरूपं ग्रन्थं चिकीर्षुः” (कलकत्ता संस्करण), जापान भा. १, पृ. १ द्रष्टव्य। “समस्तागमाः स(त)त्त्वसागरसंहितादयः, तेषां संग्रहः प्रपञ्चागमः, तस्यापि सारसंग्रहरूपमिति प्रपञ्चसार एवाभिप्रेतः" (भा. २, पृ. ३८२)। pिe निकली 5 ya ३. इधर डॉ. वी. एस. पाठक का “स्मार्त रिजीजियस ट्रेडीशन” नामक ग्रन्थ प्रकाशित हुआ है। वह हमारे इस अध्ययन में सहायक नहीं हो पाता। इनके अन्य ग्रन्थ “शैव कल्ट इन नार्दर्न इण्डिया” का परिचय हम अपने “पाशुपत…… " निबन्ध में दे चुके हैं। की ३८ च तन्त्रागम-खण्ड A AL पद्धति से तारा की उपासना शक्तिसंगमतन्त्र में निर्दिष्ट है। इन दस महाविद्याओं में काली, तारा और त्रिपुरा की उपासना से संबद्ध विशाल साहित्य’ उपलब्ध है। शाक्त तन्त्रों के साथ इस तरह के स्मार्तर तन्त्रों का परिचय देने का सर्वप्रथम सराहनीय प्रयत्न हालैण्ड के आगम-तन्त्रशास्त्र के प्रसिद्ध विद्वान् डॉ. तून गान्द्रियान ने किया है। इनका प्रथम शोधप्रबन्ध तो वैखानस आगम पर था, किन्तु अब इन्होंने अपना जीवन कुब्जिकामत जैसे प्राचीन शाक्त तन्त्रों के उद्धार के लिये समर्पित कर दिया है। कुब्जिका का दस महाविद्याओं में समावेश नहीं है, किन्तु शाक्त मत में कुब्जिका से संबद्ध साहित्य प्राचीनतम माना जाता है। कलालिकाम्नाय के नाम से भी यह मत प्रसिद्ध है। कहा जाता है कि धर्मकीर्ति ने इसको उद्धत किया है। नेपाल में इसकी उपासना अब भी प्रचलित है। हालैण्ड का उच्छेख्ट नगर प्रसिद्ध भारतविद्याविद् प्रो. जे. गोण्डा की कर्मस्थली रहा है। यहां एक शोध संस्थान स्थापित हुआ था, उसमें कुब्जिका संबन्धी लगभग सौ ग्रन्थों के हस्तलेख संगृहीत हैं। आगम-तन्त्रशास्त्र की प्रसिद्ध विदुषी डॉ. संयुक्ता गुप्ता (गोम्ब्रिच) यहीं कार्य करती थीं। इस संस्था की आर्थिक स्थिति को देखकर इसको बचाने के लिये इन्होंने अपनी पहली बलि दी। बाद में इन दोनों विद्वानों के अन्तरंग सहयोगी षट्साहस्रसंहिता (कुब्जिकामत) के प्रथम पांच अध्यायों के सम्पादक डॉ. जान ए. सोत्रामन स्वर्गस्थ हो गये। इन बलिदानों के बाद भी यह संस्था बच न सकी। भारत का यह अनुभव रहा है कि आर्थिक तंगी का पहला आक्रमण शिक्षा के क्षेत्र में होता है। अब यूरोप में भी यह सब होने लगा है। “संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति"। अभी हाल में वहां से अंग्रेजी अनुवाद और विविध यन्त्रों के चित्रों के साथ “कुब्जिका उपनिषद्” छपा है। इसके पहले वहां से समग्र सार्धत्रिसाहस्रिका कुब्जिकामत भी रोमन लिपि में प्रकाशित हो चुका था। यह प्रसन्नता की बात है कि कब्जिका उपनिषद् का प्रकाशन देवनागरी लिपि में हुआ। क्या आगे भी यह परम्परा वहां चल सकेगी? यों कम्प्यूटर के युग ने इसको सुलभ कर दिया है। FFEB * आगम-तन्त्रशास्त्र पर आधुनिक साहित्य अका हमने अपने “पाशुपत, कालामुख और कापालिक मत” शीर्षक निबन्ध में आधुनिक विद्वानों के द्वारा लिखे गये अनेक ग्रन्थों का उल्लेख किया है। उनमें से भाण्डारकर के “वैष्णविज्म…..” ग्रन्थ में उक्त मतों के अतिरिक्त चतुर्विध शैव सम्प्रदाय में एक सिद्धान्त शैव मत के उभयविध स्वरूपों पर भी विचार किया गया है। काश्मीरशैव और वीरशैव (लिंगायत) सिद्धान्तों की भी चर्चा की गई है और अन्त में द्रविड़ देश में विकसित शैव धर्म के स्वरूप पर विचार किया गया है। प्रत्यभिज्ञादर्शन संबन्धी निबन्ध के लेखक डॉ. १. त्रिपुरा संबन्धी साहित्य का परिचय हमने अपने नि. षो. और लु. सं. के उपोद्घातों में दिया है। व ज्ञानदीपविमर्शिनी नामक त्रिपुरा-पद्धति ग्रन्थ के उपोद्घात में भी इनकी चर्चा की जायगी। २. इनके ग्रन्थ का परिचय अभी आगे पृ. १३-१५ पर दिया जा रहा है। मिटर वित ३. डॉ. राघवन् ने इस विषय की कहीं चर्चा की है। सम्पादकीय वक्तव्य ०३६ बलजिन्नाथ पण्डित ने इस विषय पर हिन्दी में “काश्मीर शैव दर्शन” नामक ग्रन्थ लिखा है। वहां उन्होंने अतिप्राचीन शैव धर्म, वेदों में, इतिहास-पुराणों में शैवधर्म, शैवधर्म का व्यापक प्रभाव, आगमों का आविर्भाव, वेदान्त और प्रत्यभिज्ञादर्शन की तुलना जैसे महत्त्वपूर्ण विषयों पर भी प्रकाश डाला है। बंगाली विद्वानों के द्वारा लिखे गये तन्त्रसंबन्धी ग्रन्थों में इस विषय के उद्भट विद्वान् डॉ. चिन्ताहरण चक्रवर्ती द्वारा लिखे गये ग्रन्थ “तन्त्राज : स्टडीज ऑन देयर रिलीजन एण्ड लिटरेचर” का महत्त्वपूर्ण स्थान है। स्वयं बंगाली होने पर भी इन्होंने बंगाल में विकसित तन्त्रों के काल-निर्धारण आदि में एक इतिहासज्ञ के लिये आवश्यक पूर्ण निष्पक्ष दृष्टि का | अनुसरण किया है। अनेक पाश्चात्त्य विद्वानों में भी यह निष्पक्षता देखने को नहीं मिलती। वे अपने पूर्वाग्रहों को मिलाकर इतिहास को अविश्वसनीय बना डालते हैं। आश्चर्य तब होता है, जब कि अनेक भारतीय लेखक भी “गतानुगतिको लोकः” इस आभाणक में प्रदर्शित ‘लोक’ के समान इनका अन्धानुकरण करते हैं। डॉ. चक्रवर्ती ने अपने ग्रन्थ में तन्त्र के भेदोपभेदों की चर्चा कर शैव, शाक्त और वैष्णव तन्त्रों का परिचय देते हुए तान्त्रिक साहित्य का और तन्त्र-संबन्धी साहित्य के विशिष्ट लेखकों का भी परिचय दिया है। तिब्बती इतिहासकार तारानाथ ने अपने ग्रन्थ में अनेक बौद्ध तन्त्रों के विषय में यह जानकारी दी है कि अमुक-अमुक तन्त्रों का सर्वप्रथम प्रचार अमुक-अमुक आचार्य के द्वारा किया गया। इस तरह की सूचनाएं यहां विद्वान् लेखक ने वैष्णव आदि तन्त्रों के लिये भी दी है। “परमानन्दमतसंग्रह’ नामक एक छोटा सा ग्रन्थ भी यहां प्रकाशित हुआ है। शिगस डॉ. प्रबोधचन्द्र बागची इस विषय के माने-जाने विद्वान् हैं। इन्होंने अपना पूरा जीवन इस विषय को समर्पित कर दिया। बौद्ध और कौल तन्त्रों पर इन्होंने विशेष रूप से महत्त्वपूर्ण कार्य किया है। इन्होंने अपने ग्रन्थ “स्टडीज इन दी तन्त्राज" नामक ग्रन्थ में निःश्वासतत्त्वसंहिता, ब्रह्मयामल, जयद्रथयामल, पिंगलामत आदि प्राचीन तन्त्रों का तथा कम्बुज शिलालेखों के आधार पर कम्बोडिया में प्रचारित चार प्राचीन तन्त्र-ग्रन्थों का भी विश्लेषण किया है। वे तन्त्रों का आस्तिक-नास्तिक विभाग कर नास्तिक तन्त्रों पर विदेशी प्रभाव की खोज करते हैं। इस विषय में हम अपने तन्त्रयात्रा, आगम और तन्त्रशास्त्र आदि ग्रन्थों में पर्याप्त लिख चुके हैं। अपने ग्रन्थ के अन्त में इन्होंने ब्रह्मयामल आदि के महत्त्वपूर्ण अंशों का संग्रह भी किया है। शान्तिनिकेतन में कार्यरत विद्वान् उपेन्द्रनाथदास ने बंग भाषा में तन्त्रशास्त्र का इतिहास लिखा था। लिपि की अनभिज्ञता के कारण हम उसके विषय में कुछ भी कहने में असमर्थ हैं। यों श्रद्धेय श्री श्री गोपीनाथ कविराज जी की जीवितावस्था में यह ग्रन्थ प्रकाशित हो चुका था। इस ग्रन्थ के वे प्रशंसक थे। __ अभी इधर कलकत्ता से तन्त्रशास्त्र संबन्धी दो और ग्रन्थ प्रकाशित हुए हैं। इनमें से पहले “हिस्ट्री आफ दी तान्त्रिक रिलीजन" के लेखक श्री नरेन्द्रनाथ भट्टाचार्य और दूसरे 18 ४० जतन्त्रागम-खण्ड ग्रन्थ “ए ब्रीफ हिस्ट्री आफ तन्त्र लिटरेचर" के लेखक श्री एस.सी. बनर्जी हैं। पहला ग्रन्थ सन् १९८७ में और दूसरा सन् १६८८ में छपा। पहले ग्रन्थ का दृष्टिकोण कुछ व्यापक लगता है, जबकि दूसरा ग्रन्थ तन्त्रशास्त्र की परिभाषा और परिधि को कुछ संकीर्ण कर देता है। यह लेखक का दोष नहीं है, म.म. भारतरत्न पी.वी. काणे ने भी तन्त्रशास्त्र को इसी दृष्टिकोण से देखा है। इस विषय की भी समालोचना ‘हम कर चुके हैं। सिके । आतिमार्गिक शास्त्र के विषय में दोनों ही ग्रन्थों में लिखा गया है कि कापालिक, कालामुख तथा मत्तमयूर ये तीनों इसकी शाखाएं हैं। मत्तमयूर शाखा का उल्लेख शिलाशासनों में सिद्धान्तशैवों के प्रसंग में आता है। इसलिये इस विषय को हम परीक्षा के बाद ही ग्रहण कर सकते हैं। शैव तन्त्रों में सारे भारतीय वाङ्मय के पांच बड़े विभाग किये गये हैं—लौकिक, वैदिक, आध्यात्मिक, आतिमार्गिक और मान्त्रिक। इनमें से प्रत्येक के पुनः पाँच-पाँच भेद किये गये हैं। उनमें से पंचविध मान्त्रिक विभाग का परिचय उमापति शिवाचार्य ने शतरत्नसंग्रह (पृ. ८-६) में दिया है और शेष विभागों के लिये लिखा है कि इनका विवरण सर्वात्मशंभु की सिद्धान्तदीपिका में देखना चाहिये। यह ग्रन्थ अभी प्रकाशित नहीं हुआ है। किन्तु पांडिचेरी के फ्रेंच शोध संस्थान की सहायता से इसकी अब तक तीन मातृकाओं की प्रतिलिपियां हमें मिल गई हैं। वहां आतिमार्गिक विभाग में मत्तमयूर शाखा की गणना नहीं की गई हैं। ऊपर सूचित दोनों ग्रन्थों में अन्य भी अनेक समानताएं देखने को मिलती हैं। जैसे कि दोनों ही ग्रन्थों में पारिभाषिक शब्दों की अंग्रेजी अनुवाद के साथ विस्तृत सूची दी गई है और तन्त्रशास्त्र एवं उससे संबद्ध आधुनिक भाषाओं में निबद्ध ग्रन्थों की भी नामावली दी गई है। यह सूची श्री एस.सी. बनर्जी की पुस्तक में अधिक विस्तृत है। तन्त्रशास्त्र के क्रमिक विकास को समझने में इनसे हमें कोई सहायता नहीं मिल पाती। हां, सचेत पाठकों के लिये तन्त्रशास्त्र संबन्धी अनेक सूचनाएं इन दोनों ग्रन्थों से मिल सकती हैं। की कि अब दो चार महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ हमारे सामने बचते हैं। आगमशास्त्र और तन्त्रशास्त्र को अलग-अलग मानकर इनकी रचना की गई है। आगमशास्त्र संबन्धी “मिडीवल रिलीजियस लिटरेचर इन संस्कृत” नामक ग्रन्थ के लेखक हालैण्ड के प्रसिद्ध विद्वान् डॉ. जे. गोण्डा हैं और तन्त्रशास्त्र संबन्धी ग्रन्थ “हिन्दू तान्त्रिक एण्ड शाक्त लिटरेचर” के लेखक हालैण्ड के ही डॉ. तून गान्द्रियान हैं। बंगला भाषा में लिखे गये ग्रन्थों का परिचय इसी ग्रन्थ के अन्त में डॉ. संयुक्ता गुप्ता (गोम्बिच) ने दिया है। बंगला तन्त्र-ग्रन्थों का परिचय गुजराती तन्त्र-ग्रन्थ की याद दिलाता है। इनका परिचय गुजराती लेखक श्री नर्मदाशंकर देवशंकर मेहता ने अपने ग्रन्थ “शाक्त सम्प्रदाय” में दिया है। इस ग्रन्थ १. “आगम और तन्त्रशास्त्र, पृ. ३-५ देखिये। सम्पादकीय वक्तव्य से पता चलता है कि वैष्णव और शैव धर्मों के विषय में भी गुजराती में अलग से ग्रन्थ लिखे गये थे, किन्तु प्रयत्न करने पर भी वे ग्रन्थ अभी तक हमें मिल न सके। पशवी कि डॉ. जे. गोण्डा ने सन् १९७७ में प्रकाशित अपने ग्रन्थ में सर्वप्रथम आगमशास्त्र पर एक संक्षिप्त भूमिका लिखी है और बाद में वैष्णव मत और भक्ति सम्प्रदाय की संक्षिप्त चर्चा के साथ पांचरात्र संहिताओं के विविध आयामों की परीक्षा की है। इसके बाद वैखानस मत की चर्चा कर शैवमत पर संक्षिप्त विचार प्रस्तुत करते हुए शैवागम साहित्य के साथ अन्य आगमों का भी परिचय यहां दिया गया है। आगे १३वें अध्याय में पाशुपतों, नाथ-योगियों, दत्तात्रेय सम्प्रदाय और वीरशैवों के साहित्य की समीक्षा की गई है। १४वें अध्याय में स्तोत्र साहित्य का और पन्द्रहवें अन्तिम अध्याय में गीता, माहात्म्य और अन्य धार्मिक साहित्य का पविय दिया गया है। इस प्रस्तावना का आकार हम बढ़ा नहीं सकते। इसलिये इतना ही कहना पर्याप्त है कि इस ग्रन्थ में प्रस्तुत इतिहास खण्ड के प्रारंभिक सात निबन्धों की सामग्री समाविष्ट है, जो कि वैष्णवागम और शैवागम के अन्तर्गत आती है। इस ग्रन्थ की सबसे बड़ी विशेषता यह है कि संबद्ध विषय पर निबद्ध महत्त्वपूर्ण ग्रन्थों और निबन्धों की भी सूचना टिप्पणियों के माध्यम से यहाँ दे दी गई है, जो कि एक शोधार्थी के लिये बहुत लाभदायक सिद्ध हो सकती है। जैसे कि गणकारिका के कर्ता हरदत्त की १७६ ई. में हुई मृत्यु की सूचना भविष्योत्तर पुराण में मिलती (पृ.२२०) है। गणकारिका की रत्नटीका का और सभाष्य पाशुपतसूत्र का अंग्रेजी अनुवाद के साथ संस्करण हार्वर्ड विश्वविद्यालय में हो रहा है (प.२२१)। हमारी “आगममीमांसा” के प्रकाशकीय वक्तव्य में इस बात पर आश्चर्य प्रकट किया गया था कि बिना टिप्पणी का इसमें मुश्किल से ही कोई पृष्ठ दिखाई देता है। इन टिप्पणियों का क्या महत्त्व है, इसकी जानकारी डॉ. जे. गोण्डा जैसे समर्पित जीवन वाले विद्वानों के ग्रन्थों से ही हमें मिल सकती है। सन १६८१ में प्रकाशित तन्त्रशास्त्र संबन्धी ग्रन्थ के प्रथम खण्ड में ११ अध्याय हैं। पहले अध्याय में तन्त्रशास्त्र के विशिष्ट स्वरूप पर और दूसरे अध्याय में तन्त्र की प्राचीन परम्परा पर विचार किया गया है। हम इन दोनों अध्यायों के निष्कर्षों से प्रायः हम सहमत हैं, किन्तु गुह्यसमाजतन्त्र उतना प्राचीन नहीं है, जितना कि उसको बताया जाता है। इस सम्बन्ध में हमने अपने विचार अन्यत्र प्रकट किये हैं। जापानी विद्वानों ने भी उक्त प्राचीन तिथि से अपनी असहमति प्रकट की है। स्वयं लेखक ने भी यह सूचित किया ही है (पृ. २० टि.)। Ali १. “भारतीय तन्त्रशास्त्र” विषय पर तिब्बती संस्थान, सारनाथ, वाराणसी में सम्पन्न हुई कार्यशाला का विवरण देखिये। ४२ तन्त्रागम-खण्ड Any तृतीय अध्याय में श्रीकुल (त्रिपुरा सम्प्रदाय) के तन्त्रों का परिचय दिया गया है। त्रिपुरा सम्प्रदाय के लिये श्रीकुल शब्द के प्रयोग पर कुछ विद्वान् आपत्ति उठाते हैं, किन्तु उसको बहुत महत्त्व नहीं दिया जा सकता। सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय, वाराणसी से सटीक परमानन्दतन्त्र, त्रिपुरार्णव और सटीक उत्तरषट्क का प्रकाशन हुआ है। इनमें से उत्तरषट्क नित्याषोडशिकार्णव से प्राचीन ग्रन्थ हो सकता है। मुद्रित त्रिपुरार्णव, त्रिपुरासारसमुच्चय आदि प्राचीन ग्रन्थों में उद्धृत त्रिपुरार्णव से भिन्न है। परमानन्दतन्त्र भी परवर्ती प्रादुर्भाव है। इन तीन तन्त्र-ग्रन्थों के अतिरिक्त यहां से त्रिपुरा-उपासना संबन्धी पद्धति-ग्रन्थ भी प्रकाशित हुए हैं या हो रहे हैं। शंकरानन्दनाथ का सुन्दरीमहोदय डॉ. रुद्रदेव त्रिपाठी द्वारा संपादित अभी प्रकाशित हुआ है। दूसरा पद्धति-ग्रन्थ “ज्ञानदीपविमर्शिनी” है। नि.षो. की अर्थरत्नावली टीका के रचयिता विद्यानन्द की यह कृति है। इसमें बाह्य वरिवस्या के साथ आन्तर वरिवस्या का प्रत्येक प्रकरण में निरूपण किया गया है। अतिरात्र यज्चाकत श्रीपदार्थदीपिका का भी प्रकाशन शीघ्र होने वाला है। इस ग्रन्थ के सम्पादक प्रो. बटुकनाथ शास्त्री खिस्ते और डॉ. शीतलाप्रसाद उपाध्याय हैं। रीति लाए चौथे अध्याय में कालीकुल के तन्त्रों के अतिरिक्त अन्य देवियों और महाविद्याओं से संबद्ध तन्त्रों का और पांचवें अध्याय में कुछ शैव तन्त्रों एवं अन्य रहस्यवादी तन्त्रों का वर्णन है। अगले अध्याय में वैष्णव, वीरशैव, सूर्य, स्कन्द और जैन सम्प्रदाय की बहुत संक्षेप में चर्चा हुई है। सातवें अध्याय में मारण-मोहन आदि षट्कर्मों और जादू-टोना, इन्द्रजाल आदि से संबद्ध कल्प, डामर, उड्डीश आदि नामों से प्रसिद्ध तन्त्रसाहित्य का वर्णन है। दस महाविद्याओं से संबद्ध साहित्य का यहां विस्तार से निरूपण नहीं किया गया। इसी तरह से सूर्य, स्कन्द, गणपति आदि से संबद्ध साहित्य पर भी इतिहास-ग्रन्थों में बहुत कम लिखा गया है। शक्तिसंगमतन्त्र (२.१.१५-२१) ने यामल, डामर, तन्त्र, अर्णव, चूडामणि, चिन्तामणि, कल्पतरु, कल्प, कामधेन, पारिजात, अमत. दर्पण, सोपान, संहिता, उपसंहिता, मूलावतार, उपपुराण, रहस्य, बृहद्रहस्य, उज्जालक, हृदय, कौमुदी, चन्द्रिका, पातंजल, सारस्वत, उपतन्त्र, बृहत्तन्त्र नामक भेदों में विभक्त तान्त्रिक साहित्य का प्रमाण पचास महाभार बताया है। इस ग्रन्थ के चतुर्थ खण्ड का संस्कृत उपोद्घात (पृ. २२-२८) देखिये। र आठवें अध्याय में मन्त्रशास्त्र के विषयों को संक्षेप में प्रस्तुत करने वाले प्रपंचसार, शारदातिलक जैसे ग्रन्थों का विवरण है। प्रपंचसार का नाम शंकराचार्य से जुड़ा है। लेखक का कहना है कि उनका काल जो ७८८-८२० ई. निर्धारित किया है, वह एक शताब्दी पूर्व भी जा सकता है (पृ. १३१)। स्मार्त तन्त्रों के प्रसंग में हमने जो ऊपर टिप्पणी की है, उस पर अभी शोध कार्य नहीं के बराबर हुआ है। इस साहित्य की संक्षिप्त सूचना हमने “निगमागमीयं संस्कृतिदर्शनम्” नामक ग्रन्थ में प्रकाशित “आचार्यशङ्करीयः प्रपञ्चसारः" (पृ. १८२-१९६) शीर्षक निबन्ध में दी है। नौवें अध्याय में तन्त्रशास्त्र से संबद्ध निबन्ध ग्रन्थों का विवरण है। दसवें अध्याय में दीक्षा आदि विविध विषयों की मीमांसा करने वाले ग्रन्थों का परिचय है और अन्तिम ११वें अध्याय में अभिनवगुप्त के तन्त्रालोक, तन्त्रसार सम्पादकीय वक्तव्य L आदि ग्रन्थों का, त्रिपुरा की आन्तर वरिवस्या से संबद्ध ग्रन्थों का और भास्करराय आदि के ग्रन्थों का विवरण है। अन्त में यहाँ काशी के काशीनाथ भट्ट के ग्रन्थों की भी संक्षिप्त चर्चा है। काशी के भास्करराय की परम्परा के प्रसिद्ध विद्वान् प्रो. बटुकनाथ शास्त्री जी का ग्रन्थ “भास्करराय भारती दीक्षित : व्यक्तित्व एवं कृतित्व” नामक ग्रन्थ सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय, वाराणसी से अभी (सन् १६६३) निकला है। काशीनाथ भट्ट और उनके ग्रन्थों का परिचय प्रो. चिन्ताहरण चक्रवर्ती ने “काशीनाथ भट्ट एण्ड हिज वर्क्स” (जर्नल एशियाटिक कलकत्ता, लेटर्स, भा. ४, अं. ३, सन १६३८) में दिया है। इनके अन्य भी अनेक ग्रन्थों का विवरण हमने एकत्र किया है, किन्तु अभी तक उस सामग्री का उपयोग हो नहीं पाया है। TET EPISIFE पहा SSC IFE को ie पाकक आजारो भाषा साहित्यमा जोड कि इस ग्रन्थ के दूसरे खण्ड में आधुनिक भारतीय भाषाओं में लिखित तन्त्रशास्त्र के ग्रन्थों का परिचय देते हुए विदुषी लेखिका डा. संयुक्ता गुप्ता (गोम्ब्रिच) ने पहले अध्याय की अपनी भूमिका में विभिन्न भारतीय भाषाओं में लिखे गये तन्त्रों की पृष्ठभूमि पर प्रकाश डाला है। सर्वप्रथम यहाँ अपभ्रंश भाषा में लिखी गयी चर्यागीतियों और दोहों का संक्षिप्त परिचय दिया है। दूसरे अध्याय में बंगला भाषा में लिखे गये ग्रन्थों का तथा तीसरे में हिन्दी तथा उससे संबद्ध भाषाओं में निबद्ध तन्त्रशास्त्र संबन्धी ग्रन्थों का विवरण है। परन उक्त दोनों ग्रन्थों के प्रकाशित होने के बीच में सन १६७६ में हालैण्ड से ही ‘हिन्द तान्त्रिज्म’ शीर्षक एक और ग्रन्थ प्रकाशित हुआ था। तीन विद्वानों ने मिलकर इसको लिखा था। इनमें से दो के नाम ऊपर आ चुके हैं। तीसरे विद्वान् हैं—डॉ. डी.जे. होन्स । इस ग्रन्थ के पहले खण्ड में डॉ. तन गान्द्रियान ने तन्त्रशास्त्र के इतिहास और दर्शन पर प्रकाश डाला है। डॉ. डी.जे. होन्स ने दीक्षा आदि तन्त्रशास्त्रीय विषयों पर, शब्द और अर्थ के साथ मन्त्र के स्वरूप पर और तान्त्रिक उपासना-पद्धति पर प्रकाश डाला है। अन्तिम तृतीय खण्ड में डॉ. संयुक्ता गुप्ता ने बाह्य द्रव्यों और आन्तर योगपद्धति से संपन्न होने वाली बाह्य और आन्तर पूजा का वर्णन किया है। विराजे क्रिीकी कि जोक निकाली _इस ग्रन्थ के तो सारे विवरण इस इतिहास खण्ड में और सारनाथ में सम्पन्न हुई कार्यशाला के विवरण में आ जाते हैं, किन्तु इसके पूर्व के ग्रन्थ में वर्णित सभी विषयों का समावेश यहाँ नहीं हो पाया है। स्थान के अभाव में अब हम भी इससे अधिक कुछ कहने की स्थिति में नहीं हैं। श्रद्धेयचरण श्री गोपीनाथ कविराज जी के द्वारा निबद्ध और लखनऊ की हिन्दी समिति के द्वारा प्रकाशित ग्रन्थ “तान्त्रिक साहित्य" से इनका तथा अन्य भी तन्त्रशास्त्र संबन्धी ग्रन्थों का और उनकी मातृकाओं का परिचय प्राप्त किया जा सकता है। " ऊपर हमने श्री नर्मदाशंकर देवशंकर मेहता के सन् १६३२ में प्रकाशित ग्रन्थ “शाक्त सम्प्रदाय : तेना सिद्धान्तों, गुजरात मां तेनो प्रचार अने गुजराती साहित्य ऊपर तेनी SIR ४४ का तन्त्रागम-खण्ड असर” शीर्षक ग्रन्थ की चर्चा की है। इस ग्रन्थ में १६ प्रकरण और दो परिशिष्ट हैं। प्रारम्भ में विस्तृत विषयसूची के साथ शाक्त सम्प्रदाय के ग्रन्थों और ग्रन्थकारों की सूची भी दी गयी है। प्रारम्भ के छ: प्रकरणों में वैदिक धर्म में व्याप्त शक्तिवाद, ब्राह्मण और आरण्यक में शक्तिवाद, उपनिषद् और वेदांग साहित्य में शक्तिवाद, सूत्रसाहित्य में शक्तिवाद, आगम अथवा तन्त्रशास्त्र में अभिव्यक्त शक्तिवाद, निबन्ध साहित्य और पौराणिक साहित्य में निर्दिष्ट शक्तिवाद का परिचय दिया गया है। सातवें प्रकरण में शाक्त सिद्धान्त विचार, आठवें में शाक्त अधिकारी और पंच मकार, नवें में शाक्तों की विद्या और मन्त्र के भेद और दसवें में शाक्तपूजन के प्रकारों पर विचार कर आगे के प्रकरण में शाक्त सम्प्रदाय से संबद्ध गुजरात के इतिहास पर, १२वें में शाक्त सम्प्रदाय से सम्बद्ध गुजराती साहित्य पर और १३वें में शक्ति की उपासना के त्रिविध भावों पर प्रकाश डाला गया है। १४वें प्रकरण में शाक्त सम्प्रदाय और बौद्ध धर्म, १५वें में शाक्त सम्प्रदाय और जैन धर्म पर विचार कर अन्तिम १६वें प्रकरण में शिव-शक्ति के सामरस्य के फल का निरूपण किया गया है। अन्तिम दो परिशिष्टों में कादि-हादि मत के अनुसार श्रीविद्या और श्रीयन्त्र के स्वरूप का विवरण है। मा ऊपर अभी बंगीय, हिन्दी और गुजराती भाषाओं में विकसित तान्त्रिक साहित्य की सूचना दो ग्रन्थों के आधार पर दी गई है। इसी पद्धति पर अपभ्रंश भाषाओं और उनसे उद्भूत विभिन्न भारतीय भाषाओं में निबद्ध तान्त्रिक साहित्य पर ग्रन्थ लिखे गये हों, तो उनसे हम परिचित नहीं है। यदि यह कार्य अभी तक न हुआ हो, तो अब होना चाहिये। तभी हम निगमागम शास्त्र की सारी कड़ियों को जोड़ पाने में समर्थ होंगे और तभी भारतीय धर्म और संस्कृति पर किये गये और किये जा रहे संकीर्णता, साम्प्रदायिकता जैसे आक्षेपों का समाधान हो सकेगा। आधुनिक सुधारवादी आन्दोलनों में आगम-तन्त्रशास्त्र पर बिना उसको समझे निराधार आक्षेप थोपे गये हैं। जिन समस्याओं का समाधान इन शास्त्रों के माध्यम से एक हजार वर्ष पहले ही हो चुका था, उनको झटला कर नये सिरे से विदेशी दष्टि के आधार पर उनका समाधान खोजने की मृगतृष्णा में हम भटक रहे हैं। इस व्यामोह से मुक्त होकर पुनः हमें इन शास्त्रों की यथोचित प्रतिष्ठा करनी है। आज तो हम वैदिक और तान्त्रिक दोनों दृष्टियों की विकृतियों से चिपके हुए हैं। माना निबन्धों का संक्षिप्त पर्यवेक्षण इन आधुनिक ग्रन्थों के साथ अब इस खण्ड में समाविष्ट निबन्धों का भी संक्षिप्त पर्यवेक्षण कर लेना उचित होगा। यहाँ संगृहीत सभी विषयों में से कुछ का हमारा परिचय बहुत गहन नहीं है। ऐसे विषयों को छोड़कर ही हम यहाँ कुछ लिखना चाहेंगे। एक दो सामान्य बातों की ओर पहले हम प्रबुद्ध पाठकों का ध्यान आकृष्ट करना चाहते हैं। __ आधुनिक लेखन-पद्धति में यह मान लिया गया है कि यदि हम किसी वचन को उद्धृत करते हैं, तो उसका स्थान-निर्देश अवश्य करें, किन्तु ऐसा हो नहीं पाता। हम जहाँ से इन वचनों को उद्धृत करते हैं, वे वचन प्रायः उन ग्रन्थों से लिये रहते हैं, जहाँ कि उनका सम्पादकीय वक्तव्य स्थान निर्दिष्ट नहीं है। ऐसी स्थिति में हमें मूल ग्रन्थ को देखकर यह वचन उद्धृत किया गया है, इस लोभ का संवरण कर उस ग्रन्थ का नाम अंकित करना चाहिये, जहाँ से उन उद्धरणों को लिया गया हो। अनेक प्राचीन निबन्धकारों ने इस विषय में पूरी ईमानदारी बरती है। वे किसी वचन को प्रमाण के रूप में उद्धृत करते समय स्पष्ट निर्देश करते हैं कि यह वचन अमुक ग्रन्थ में अमुक ग्रन्थ के नाम से अथवा बिना नाम के उद्धृत है। भाष्य-व्याख्या-टीका ग्रन्थों में अपने-अपने मत को श्रुति-स्मृति-पुराण संमत सिद्ध करने के लिये जो वचन उद्धृत किये जाते हैं, उनमें से कुछ वचन मूल ग्रन्थ में नहीं मिलते अथवा वे किसी दूसरे प्रसंग को सूचित करते हैं। यहाँ दो तरह की स्थितियाँ बनती हैं। पहली यह कि उन मूल ग्रन्थों के ही दक्षिण और उत्तर के भेद से अलग-अलग संस्करण हो गये हैं। रामायण, महाभारत, स्कन्दपुराण, कूर्मपुराण आदि में यह देखा जा सकता है। कभी-कभी यह देखने को मिलता है कि इनमें भी वे वचन उपलब्ध नहीं हैं। यहाँ दूसरी स्थिति बनती है। स्पष्ट है कि ऐसे स्थलों पर अपने मत की पुष्टि के लिये वचन अमुक प्रामाणिक ग्रन्थ के नाम से प्रचलित कर दिये गये। इनकी तह तक तभी पहुँचा जा सकता है, जबकि उद्धृत वचनों का स्थान-निर्देश करने का प्रयत्न किया जाय। इससे तीन लाभ होते हैं—एक तो मूल स्थान पर वचन मिल जाने पर उसके सही पाठ का निर्धारण किया जा सकता है, दूसरे वह उद्धरण मूल ग्रन्थ में किस प्रसंग में आया है, इसका पता चल जाता है और तीसरे इन दोनों ग्रन्थों अथवा ग्रन्थकारों का कालनिर्णय की दृष्टि से पूर्वापरभाव भी निश्चित हो जाता है। की एक अन्य विशेष बात की ओर निर्देश कर देना भी जरूरी है कि विभिन्न आगमों के ग्रन्थ देवनागरी लिपि में मुद्रित न होकर तमिल, तेलुगु, ग्रन्थ, कन्नड़, बंगला आदि लिपियों में छपे हैं। आजकल विदेशों में रोमन लिपि में ये ग्रन्थ मुद्रित हो रहे हैं। अपने-अपने सम्प्रदाय की गोपनीयता अथवा छपाई की सुविधा इनका कारण हो सकती है। इस दृष्टि से हम देखें तो वैखानस आगमों का प्रकाशन तेलुगु लिपि में, पांचरात्र और सिद्धान्त शैवागमों का तमिल अथवा ग्रन्थ लिपि में, वीरशैव सम्प्रदाय के ग्रन्थों का कन्नड़ लिपि में और बंगाल में विकसित तन्त्रशास्त्र के ग्रन्थों का बंगला लिपि में अधिसंख्य प्रकाशन हुआ है। सरकार
  • ब्रह्मसूत्र पर वैखानस मत संबन्धी लक्ष्मीविशिष्टाद्वैत भाष्य का प्रकाशन हुआ है, इसकी सूचना हमें यहाँ समाविष्ट प्रथम निबन्ध (पृ. ८-६) से मिलती है। उत्तर भारत में इस भाष्य का प्रचार नहीं है और जहाँ तक हमारा ज्ञान है, किसी भी इतिहास ग्रन्थ में १. नेत्रतन्त्र की व्याख्या (१.२६) में क्षेमराज इच्छा आदि तीन शक्तियों के समर्थन में महाभारत (द्रोण. २०२.१३०) का एक श्लोक उद्धृत करते हैं। उससे ऐसा प्रतीत होता है कि महाभारत में इच्छा आदि तीन शक्तियों का वर्णन है। वस्तुतः यहाँ भारत के इस श्लोक में आकाश, जल और पृथिवी की अधिष्ठात्री देवियों का उल्लेख है, जो कि वेदान्त की त्रिवृत्करण प्रक्रिया के अधिक अनुरूप है। तन्त्रागम-खण्ड इसका उल्लेख अभी तक नहीं हुआ है। यहीं (पृ. ४३) शब्दमूर्तिधर भगवान् विष्णु का वर्णन किया गया है। यह पूरा प्रसंग विष्णुपुराण (१. २२. ७६, ८३-८५) में भी इसी रूप में मिलता है। चार भूतों से चार अन्तःकरणों की उत्पत्ति की चर्चा यहाँ (पृ. ४६) की गयी है। यह एक विचारणीय विषय है। यों शिवदृष्टि, तन्त्रालोक आदि ग्रन्थों में पाशुपत पद्धति के अनुसार पाँच तन्मात्राओं से ही पाँच-पाँच के विभाग से ३५ तत्त्वों की उत्पत्ति मानी गई है, किन्तु उस तरह का प्रसंग यहाँ देखने को नहीं मिलता। यजुर्वेद का अरुण-केतुक प्रसंग भी अवलोकनार्थ है। यहाँ प्रथम पृष्ठ पर ही २६ यागों का उल्लेख है। शैवागमों, पुराणों और गौतम स्मृति आदि में हम देखते हैं कि ४८ संस्कारों में इनकी गणना की गई है। इनका परिचय “पुराणगत योग एवं तन्त्र” शीर्षक यहाँ संगृहीत अन्तिम निबन्ध से प्राप्त किया जा सकता है। आम SIS जमक मनम-कि 20 “सांख्यं योगः पाञ्चरात्रं वेदाः पाशुपतं तथा” कृतान्तपंचक का सूचक यह वचन महाभारत, पुराण आदि में तथा धर्मशास्त्र के निबन्ध-ग्रन्थों में भी उपलब्ध है। पांचरात्र और पाशुपत मत पर ही नहीं, समस्त आगमों पर और जैन-बौद्ध दृष्टियों पर भी सांख्य, योग और उपनिषद् दर्शन की स्पष्ट छाप है, यह हमें मानना ही पड़ेगा। वैखानस और पांचरात्र मत संबन्धी दार्शनिक विचारों को देखने पर ऐसा प्रतीत होता है कि इनमें और अन्ततः शैवागमों में सांख्य की तत्त्वप्रक्रिया का और योगशास्त्र की सेश्वर दृष्टि का सतत विकास हुआ है। यह एक गंभीर और मनोरंजक शोध का विषय है, किन्तु अभी तक यह कार्य हो नहीं पाया है। म एक विशेष बात की ओर हम प्रबुद्ध पाठकों का ध्यान आकृष्ट करना चाहते हैं कि केवल वैदिक उपनिषद् दर्शन का ही नहीं, वैदिक कर्मकाण्ड का भी शैव और वैष्णव आगमों के साथ बौद्ध तन्त्रों पर भी सीधा प्रभाव देखने को मिलता है। भूमिसंस्कार, अग्निसंस्कार, घृतसंस्कार आदि की सारी प्रक्रिया सर्वत्र वैदिक पद्धति का अनुसरण करती है। वैष्णव आगमों में तो अनेक श्रुतिवचन भी उद्धृत हैं। इनका संकलन कर स्थान-निर्देश यदि किया जाय, तो उनमें उद्धृत वैदिक वचनों की एक लम्बी सूची बनेगी और इससे आगमवचनों और श्रुतिवचनों की तुलनात्मक परीक्षा भी सम्भव हो सकेगी। जानि पांचरात्र आगम की ‘पारमेश्वर और ईश्वर संहिताओं में अनेक प्रकरण एक दूसरे से पूरी आनुपूर्वी से मिलते हैं। इसी तरह हम देखते हैं कि हरिवंश और ब्रह्मपुराण के भी अनेकों अध्याय आनुपूर्वी से एक सरीखे हैं। पूरे आगम साहित्य और पुराण साहित्य का इस दृष्टि से अध्ययन होना चाहिये। हमारा सोचना है कि प्रतिष्ठा, प्रासादनिर्माण आदि से १. पारमेश्वरसंहिता के सातवें अध्याय की ईश्वरसंहिता के पांचवें अध्याय से तथा आगे भी इसी तरह तुलना कीजिये। २. ब्रह्मपुराण के प्रथम १६ अध्यायों की हरिवंश के प्रथम पर्व के ३६ अध्यायों से तुलना कीजिये।४७ सम्पादकीय वक्तव्य संबद्ध अनेक अध्याय आनुपूर्वी से सर्वत्र समान रूप से मिल सकते हैं। “पुराणगत योग एवं तन्त्र" शीर्षक निबन्ध में अग्निपुराण और हयशीर्ष पांचरात्र की तथा लीलावती आगम की आनुपूर्वी का उल्लेख विदुषी लेखिका ने किया है। पांचरात्र संहिताओं में और बौद्ध तन्त्रों में मण्डलनिर्माण की विधि की विस्तार से चर्चा है। इनका भी तुलनात्मक अध्ययन अपेक्षित है। हरिवंश विष्णुपर्व (५०.६७) में हमें पाँच वस्तुओं से बने गन्धचूर्णों का उल्लेख मिलता है। हम समझते हैं कि यह विषय मण्डलनिर्माण से सम्बद्ध है। कुछ पुराणों और आगमों में भी वैष्णव संहिताओं के नाम अथवा उनके उद्धरण मिलते हैं। निबन्ध-ग्रन्थ एवं टीका-ग्रन्थों में तत्त्वसागरसंहिता के उद्धरण मिलते हैं। यह ग्रन्थ वैष्णव आगमों से संबद्ध है या प्रपंचसार के समान सभी मतों का संग्राहक है, इसकी परीक्षा अभी अपेक्षित है। यों कुछ विद्वान् प्रपंचसार को भी वैष्णव तन्त्र मानते हैं, किन्तु ऐसा है नहीं। जयाख्या और मायावामनसंहिता नेत्रतन्त्र की टीका (१३.१०) में उद्धृत हैं। इनका तथा अन्य वैष्णव आगमों का परिचय हमने लुप्तागमसंग्रह के द्वितीय भाग के एवं सात्वतसंहिता के उपोद्घातों में दिया THE FEES पाशुपत, कालामुख और कापालिक सम्प्रदायों से संबद्ध निबन्ध हमारा स्वयं का लिखा हुआ है। इसकी समीक्षा का भार हम पाठकों के ऊपर डालना चाहते हैं। यों शिवानन्द के योगशास्त्र सरीखे संग्रह-ग्रन्थों में पाशुपत योगसंबन्धी अनेक वचन उपलब्ध होते हैं। शैव पुराणों में प्रसंगवश पाशुपत योग का उल्लेख हुआ है। इसकी संक्षिप्त सूचना “पुराणगत योग एवं तन्त्र" शीर्षक निबन्ध से हमें मिलती है। प्रसंगवश यहाँ इतना अवश्य समझ लेना चाहिये कि श्रीकण्ठ-प्रवर्तित पाशुपत मत अथवा सिद्धान्तशैवों की धारा से भी कापालिकों का कोई प्रत्यक्ष या परोक्ष संबन्ध नहीं स्थापित किया जा सकता, जैसा कि कुछ लोग प्रयत्न करते हैं। सिद्धान्तशैवों के हमने दो विभाग कर दिये हैं— उत्तर भारत में विकसित द्वैतवादी संस्कत साहित्य और दक्षिण भारत में तमिल और संस्कत भाषा के माध्यम से विकसित अद्वैतोन्मुख साहित्य। इन दोनों पर यहाँ दो स्वतन्त्र निबन्ध हैं। हमने अपनी आगममीमांसा (पृ. ३४-३५) में और लुप्तागमसंग्रह के द्वितीय भाग के उपोद्घात (पृ. १२) में द्वैतवादी संस्कृत साहित्य का संक्षिप्त परिचय दिया था। उस पूरी सामग्री का यहाँ विस्तार से समावेश यथोचित पद्धति से कर दिया गया है। साथ ही उत्तर भारत में विकसित विभिन्न शैव मठों और शैवाचार्यों का भी यहाँ सर्वांगपूर्ण परिचय दिया गया है। पाण्डिचेरी के फ्रेंच शोध संस्थान से शैवागमप्रधान हस्तलेखों का विवरणात्मक परिचय तीन भागों में प्रकाशित हुआ है। इससे सिद्धान्तशैवागम सम्बन्धी अन्य मुद्रित ग्रन्थों और विशेषकर हस्तलेखों का परिचय मिलता है। द्वितीय निबन्ध प्रधानतः दक्षिण भारतीय सिद्धान्तशैव धारा से सम्बद्ध है। डॉ. एस. एन. दासगुप्त के ग्रन्थ में सिद्धान्तशैवों की इन दोनों धाराओं का परिचय त्रुटिपूर्ण और ४८ तन्त्रागम-खण्ड अस्तव्यस्त है। इसका प्रभाव अन्यत्र भी पड़ा है। डॉ. आर.जी. भाण्डारकर आदि के ग्रन्थों में भी इनका संतोषजनक विस्तार नहीं है। इस सम्बन्ध में दक्षिण भारत से अंग्रेजी में अवश्य कुछ अच्छे ग्रन्थ निकले हैं। उनके आधार पर विदुषी लेखिका डॉ. रमा घोष का हिन्दी भाषा के माध्यम से पूरे वाङ्मय का यह परिचय अतीव महत्त्वपूर्ण बन पड़ा है। शिवज्ञानसिद्धि तथा अन्यत्र भी उद्धृत आगम-ग्रन्थों के कुछ नाम अशुद्ध लगते हैं। हमने अभी बताया है कि दक्षिण भारत का सिद्धान्तशैव दर्शन, जैसा कि कहा जाता है, शनैः शनैः अद्वैतोन्मुख होता गया, किन्तु उत्तर भारत से गये त्रिलोचन शिवाचार्य ने सिद्धान्तसारावली में, उनकी परम्परा के अघोर शिवाचार्य ने अपने सभी व्याख्या-ग्रन्थों में तथा परवर्ती काल के पौष्करागम के भाष्यकार उमापति शिवाचार्य ने शतरत्नसंग्रह में कश्मीरी द्वैतवादी दार्शनिकों की परम्परा का ही अनुसरण किया है। शिवज्ञानबोध के नाम से प्रसिद्ध रौरवागम के कुछ श्लोकों को आधार बनाकर मेयकण्डदेव ने अद्वैतोन्मुख दृष्टि को प्रवृत्त किया, ऐसा माना जाता है, किन्तु इस विषय के प्रसिद्ध विद्वान् पं. एन.आर. भट्ट’ का कहना है कि ये श्लोक रौरवागम में अभी तक उपलब्ध नहीं हुए हैं। लेखिका ने निबन्ध के अन्त में तत्त्वरूप, तत्त्वदर्शन और तत्त्वशुद्धिः, आत्मरूप, आत्मदर्शन और आत्मशुद्धि तथा शिवरूप, शिवदर्शन, शिवयोग और शिवभोग नामक ज्ञान के दस स्तरों का निरूपण किया है। यह प्रकरण विशेष रूप से अवधेय है, क्योंकि इस तरह का विवरण द्वैतवादी सिद्धान्तशैव ग्रन्थों में नहीं मिलता। बौद्ध तन्त्रों में भिन्न प्रकार के दस तत्त्वों का निरूपण मिलता है। उनका सम्बन्ध आध्यात्मिक प्रक्रिया से न होकर तान्त्रिक कर्मकाण्ड से है। पण्डित क्षितिगर्भ रचित दशतत्त्वसंग्रह में उनका विवरण मिलता है। उनके नाम हैं-रक्षा, चक्र(मण्डल), चक्र(मण्डलदेवता), जाप, सेक, हठ, बलि, प्रत्यंगिरा, पुट और घात। काश्मीर शैवदर्शन सम्बन्धी निबन्ध अपने में परिपूर्ण है। सिद्धातन्त्र सिद्धयोगीश्वरी मत (तन्त्र) से अभिन्न प्रतीत होता है। इसकी मातृका उपलब्ध है। वहाँ सिद्धातन्त्र के उद्धरणों की खोज होनी चाहिये। अभिनवगुप्त ने कुल, क्रम, मत और त्रिक सिद्धान्तों का अलग-अलग उल्लेख किया है, किन्तु आज इन सबका त्रिक सिद्धान्त में ही समावेश कर लिया गया है, ऐसा हम मान सकते हैं। यों मताचार या मतसिद्धान्त का सम्बन्ध पश्चिमाम्नाय-पूजित कुब्जिका भगवती से मानना चाहिये। आज यह सम्प्रदाय लुप्त सा हो गया है। डॉ. कपिला वात्स्यायन द्वारा कश्मीर से लाई गई ईश्वरप्रत्यभिज्ञाविवृति की मातृका की चर्चा यहाँ की गई है, किन्तु उस संस्था से सम्पर्क करने पर हमें इस प्रकार की कोई भी सूचना देने में वहाँ के अधिकारी असमर्थ रहे हैं। उत्पल वैष्णव और दिवाकरवत्स भट्ट भास्कर ये दोनों अभिनवगुप्त के पूर्ववर्ती आचार्य हैं। आमर्दक, श्रीनाथ और त्र्यम्बक को १. फ्रेंच शोध संस्थान, पाण्डिचेरी से प्रकाशित रौरवागम द्वितीय भाग का संस्कृत उपोद्घात (पृ. २०-२१) देखिये। सम्पादकीय वक्तव्य अभिनवगुप्त ने द्वैत, द्वैताद्वैत और अद्वैत मतों का आचार्य माना है। इन सभी मठों की स्थिति मध्यदेश में मानी गई है। प्रथम नाम अमर्दक है या आमर्दक, यह भी अभी विचारणीय विषय है। चिद्गगनचन्द्रिका की एक टीका दक्षिण भारत से भी निकली है। चिद्गगनचन्द्रिका के रचयिता कालिदास न होकर, श्रीवत्स हैं। विद्वान् लेखक ने “कालिदासपदवीं तवाश्रितः” (श्लो. ३०६) में कालि! को संबोधन पद माना है, किन्तु कालिदास पद का प्रयोग यहाँ ग्रन्थ के प्रारम्भ (श्लोक ३१) और अन्त (श्लोक ३०५) में । भी हुआ है। धर्माचार्य की पंचस्तवी कालिदास के नाम से उद्धृत है, वैसे ही स्वयं श्रीवत्स अथवा क्रम-सम्प्रदाय का कोई आचार्य इस नाम से प्रसिद्ध हो सकता है। विद्वान् लेखक ने हमें यहाँ एक महत्त्वपूर्ण सूचना दी है कि प्रत्यभिज्ञादर्शन के प्रवर्तक आचार्य उत्पल भट्ट मूलतः ‘लाट (गुजरात) देश के निवासी थे। गाजावान साधिलाइ प्रस्तुत निबन्ध में इस विषय के वर्तमान काल के विद्वान् आचार्य अमृतवाग्भव जी की तो विस्तृत चर्चा आई है, किन्तु इनके साथ महामहोपाध्याय आचार्य रामेश्वर झा का नाम छूट-सा गया है। इन्होंने पूर्णताप्रत्यभिज्ञा नामक महनीय ग्रन्थ की रचना की है। नाम के अनुरूप इससे प्रत्यभिज्ञादर्शन को पूर्णता प्राप्त हुई है और साधक इसकी सहायता से अपनी शिवभावरूपी पूर्णता को अनायास पहचान सकता है। पूर्णताप्रत्यभिज्ञा के लेखक ने भट्ट उत्पल की शिवस्तोत्रावली की पद्धति पर कुछ भावपूर्ण स्तोत्रों और मुक्तक श्लोकों की रचना की है। इन पंक्तियों के लेखक के प्रयास से उनमें से कुछ काशी के संस्कृत साप्ताहिक “गाण्डीवम्” में छपे थे। उनका विपुल साहित्य अभी भी उपेक्षित पड़ा है। भट्ट उत्पल की शिवस्तोत्रावली को विश्वावर्त ने वर्तमान स्वरूप दिया था। आदरणीय रामेश्वर झा की शिष्य-ए मण्डली से हमारा निवेदन है कि उनमें से कोई इस शुभ कार्य को सुचारु रूप से सम्पन्न । करे। किनकि वीरशैव सम्बन्धी निबन्ध में इस मत के प्रवर्तक आचार्यों की परम्परा पर, इस मत के धार्मिक और दार्शनिक साहित्य एवं दृष्टि पर तो प्रकाश डाला ही गया है, साथ ही यहाँ इस मत की प्रवृत्ति के विषय में आधुनिक विचारकों के दृष्टिकोण की सप्रमाण समीक्षा की गयी है। शिव और जीव का लिंग और अंग के रूप में निरूपण, षट्स्थल सिद्धान्त, अष्टावरण, पंचाचार- ये वीरशैव दर्शन और धर्म के प्रमुख सिद्धान्त हैं। वीरशैव मत का? कालामुख और जैन सम्प्रदाय के साथ तुलनात्मक समीक्षण होना अभी बाकी है। भुवनों की । संख्या, मतवादों की संख्या, जीव के लिये पुद्गल शब्द का प्रयोग आदि ऐसे विषय हैं, जिनके कारण सिद्धान्त शैवागमों की भी जैन आगमों के साथ तुलनात्मक समीक्षा अपेक्षित होगी। कि कुल और क्रम संबन्धी निबन्ध भी अपने में परिपूर्ण हैं। कापालिक और कौल तन्त्रों की व्याप्ति शैव और शाक्त ही नहीं, बौद्ध तन्त्रों तक फैली हुई है। रामभक्ति में भी रसिक १. “लाट इत्यादिना। पूर्व शुद्धवेशजन्मनो द्वितीये वागीश्वरीगर्भजन्मनि कृते पूर्व द्विजत्वं भवतीति” (ई. प्र. वि. वि., भा. ३, पृ. ४०४) इस उद्धरण से यह अभिप्राय निकलता है। अभी इसकी विशेष परीक्षा अपेक्षित है। ५०४ तन्त्रागम-खण्डम सम्प्रदाय का प्रादुर्भाव हुआ है। श्रीकृष्ण के लोकमंगलकारी स्वरूप की अपेक्षा रासलीला वाला स्वरूप अधिक लोकप्रिय है। इस दृष्टि से अभी कुल-कौल सम्प्रदाय का सम्पूर्ण परिशीलन नहीं हो पाया है। इसके लिये हमें इनके ऐतिहासिक विकास की, उसमें सिमटे हुए क्रम, मत, त्रिक और बौद्ध अनुत्तर तन्त्रों के स्वरूप की तथा भगवान् राम और श्रीकृष्ण से सम्बद्ध पांचरात्र संहिताओं की सूक्ष्म परीक्षा करनी होगी। कौल और मत तन्त्रों में पिण्ड, पद, रूप और रूपातीत पद प्रयुक्त हैं। जैन योगशास्त्र में भी चार ध्यानों के रूप में इनका वर्णन मिलता है। इसकी भी परीक्षा अपेक्षित है। कि माजगारी क दस महाविद्या तथा स्मार्त तन्त्र संबन्धी निबन्ध के लेखक महाकालसंहिता के सम्पादक’ डॉ. किशोरनाथ झा हैं। शक्तिसंगमतन्त्र (१.१०.१४ इत्यादि) में महाकालसंहिता उद्धृत है। इन दोनों ग्रन्थों में अनेक समानताएँ हैं। अक्षोभ्य, तारा, दस महाविद्या, विप्र’ के लिये मद्यनिषेध, विविध रात्रियों का वर्णन, स्त्रीदीक्षा का महत्त्व आदि विषय शक्तिसंगमतन्त्र में वर्णित हैं। स्पष्ट है कि इन पर स्मार्त धर्म का गहरा प्रभाव है। इन दोनों ही महनीय ग्रन्थों में अन्य अनेक ग्रन्थ उद्धृत हैं। उनके आधार पर हम ईशानशिवगुरुदेवपद्धति के परवर्ती स्मार्त तन्त्र-साहित्य की रूपरेखा खड़ी कर सकते हैं। तन्त्रालोक की काली की उपासना बंगाल में प्रचलित उपासना से भिन्न है। मालिनीमत या मालिनीविजयोत्तर त्रिक मत का प्रसिद्ध आधार ग्रन्थ है। प्रस्तुत निबन्ध में उद्धृत मालिनीविजयोत्तर उससे भिन्न है। हम कह सकते हैं कि इस पूरे निबन्ध का आधार वे तन्त्र-ग्रन्थ हैं, जिनका प्रादुर्भाव बंगाल में १४वीं, शताब्दी के बाद में हुआ, जिनका वर्णन डॉ. चिन्ताहरण चक्रवर्ती आदि ने किया है। “यदन्नः पुरुषो भवति तदन्नास्तस्य देवताः” (३.१०३.३०) यह वचन मूलतः वाल्मीकि रामायण का जिESE वाचका _दस महाविद्याओं का उल्लेख शिवपुराण (५.५०.२८-२६) में ही नहीं, देवीभागवत (१०.१३.३१०) में भी है। इनमें काली, तारा और त्रिपुरा प्रधान विद्याएँ हैं। इनका विपुल साहित्य उपलब्ध है। काठियावाड़ (गुजरात) में गोंडल नामक स्थान में भुवनेश्वरी पीठ स्थित के है। यहाँ भुवनेश्वरी संबन्धी विपुल साहित्य संगृहीत है। आचार्य पृथ्वीधर भुवनेश्वरी देवी के प्रसिद्ध उपासक थे। राजस्थान पुरातत्त्व मन्दिर, जोधपुर से प्रकाशित श्रीभुवनेश्वरी महास्तोत्र इन्हीं की महनीय कृति है। इसमें भुवनेश्वरी पंचांग, पृथ्वीधराचार्यपद्धति, क्रमचन्द्रिका आदि ग्रन्थ भी समाविष्ट हैं। संमोहन तन्त्र के विषय में डॉ. प्रबोधचन्द्र बागची के मत की है। नहालय १. “विप्राः क्षोणिभुजो विशस्तदितरे क्षीराज्यमध्वासवैः" लघुस्तव के इस १४वें श्लोक में चार वर्णों के .. लिये क्रमशः चार प्रकार के द्रव्यों से भगवती की पूजा का विधान है। २. शक्तिसंगमतन्त्र के चतुर्थ खण्ड के उपोद्घात (पृ. २०-२१) में प्राचीन और अर्वाचीन तन्त्रों की आधार-सामग्री का उल्लेख किया गया है। स्मार्त तन्त्रों के इस प्रकार के विभाग के लिये कि ईशानशिवगुरुदेवपद्धति को आधारभूत ग्रन्थ माना जा सकता है। इस ग्रन्थ में उद्धृत सामग्री का परिचय हमने “निगमागमीयं संस्कृतिदर्शनम्" (जंगमवाडी, वाराणसी) में प्रकाशित “आचार्यशङ्करीयः ।। प्रपञ्चसारः" शीर्षक निबन्ध में दिया है। पाकि ५१ सम्पादकीय वक्तव्य समालोचना हम कर चुके हैं’। वास्तव में यह शक्तिसंगमतन्त्र के चतुर्थ छिनमस्ता खण्ड का ही दूसरा नाम है। कम्बुज शिलालेख में स्मृत संमोहतन्त्र इससे भिन्न है। तन्त्र-साहित्य में पारानन्द एक अलग सम्प्रदाय है। पारानन्दसूत्र (तन्त्र) का प्रकाशन बड़ोदा (गुजरात) से सन् १६३१ में हुआ है और यह हम बता चुके हैं कि डॉ. चिन्ताहरण चक्रवर्ती के ग्रन्थ के अन्त में परमानन्दमतसंग्रह नामक एक लघु ग्रन्थ प्रकाशित हुआ है। बड़ोदा से ही सन् १६३७ में प्रकाशित हंसमिटु विरचित हंसविलास भी इसी सम्प्रदाय का ग्रन्थ लगता है। वाराणसी से प्रकाशित सटीक परमानन्दतन्त्र त्रिपुरा सम्प्रदाय से संबद्ध है। प्रेमनिधि पन्त तन्त्रशास्त्र के प्रसिद्ध पर्वतीय विद्वान् हुए हैं। इन्होंने तन्त्रशास्त्र पर अनेक ग्रन्थ लिखे हैं। इनकी तृतीय विदुषी पत्नी प्रेममंजरी ने इनके अधूरे व्याख्या ग्रन्थों को पूरा किया था। षडंग योग का सुस्पष्ट विवरण कुछ उपनिषदों और बौद्ध, वैष्णव, शैव, शाक्त तन्त्रों में भी मिलता है। इसकी संक्षिप्त सूचना हमारे नित्याषोडशिकार्णव के उपोद्घात (पृ. ११७-११२) से मिल. सकती है। स्मार्त साहित्य के विशेष परिचय के लिये प्रबुद्ध पाठकों को ऊपर विवृत डॉ. तून गान्द्रियान का ग्रन्थ देखना चाहिये।। बौद्ध तन्त्र संबन्धी निबन्ध में बताया गया है कि स्थविरवाद, महायान और मन्त्रयान का भी उपदेश भगवान बुद्ध ने ही किया। यहाँ मन्त्रनय के अन्तर्गत क्रिया, चर्या, योग और अनुत्तर तन्त्रों का वर्णन किया गया है और नागार्जुन, आर्यदेव एवं असंग को बौद्ध तन्त्रों का प्रारंभिक आचार्य कहा गया है। आगे यहाँ चीन, जापान, श्रीलंका और तिब्बत में बौद्ध । तन्त्रों के विस्तार की चर्चा कर तन्त्रशास्त्र को वर्गीकृत करते हुए मुख्य-मुख्य तन्त्र-ग्रन्थों का परिचय दिया गया है और अन्त में बौद्ध तन्त्रों की विशेषताओं पर प्रकाश डालते हुए अभिषेक, षडंगयोग, मण्डल, चक्र, मुद्रा, पीठोपपीठ आदि का स्वरूप प्रदर्शित है। आधुनिक विचारक स्थविरवाद, महायान और मन्त्रयान का विकास कालक्रम से मानते हैं। वे दार्शनिक नागार्जुन और आर्यदेव को तान्त्रिक नागार्जुन और आर्यदेव से भिन्न मानते हैं। असंग की कुछ उक्तियों के आधार पर उनकी बौद्ध तन्त्रों के प्रवर्तक आचार्यों में गणना की जाती है। इस विषय की भी समालोचना हम अन्यत्र कर चुके हैं। क्रिया, चर्या आदि चतुर्विध पाद-विभाग शैव और वैष्णव आगमों में भी मिलता है। यहाँ स्वतन्त्र तन्त्रों के रूप में उनका परिगणन किया गया है। इस विषय पर भी अभी अधिक अनुसन्धान अपेक्षित है। हमें इस विषय पर भी विचार करना होगा कि क्या बौद्ध तन्त्रों की प्रवृत्ति कौल तन्त्रों के साथ छठी शताब्दी के आसपास हुई? बाजEDBp लिन 15 जैन तन्त्र सम्बन्धी निबन्ध लगता है अधिक व्यापक हो गया है, क्योंकि इसमें जैन तन्त्र के उद्गम-स्रोत एवं प्रवाह का परिचय देते हुए देवी-देवता, मन्त्र, यन्त्र आदि के वर्णन के साथ जैन कला साहित्य, जैन योग और आध्यात्मिक दर्शन का भी समावेश हुआ है। अनुष्ठानों की विविधता के प्रसंग में भी ऐसी सामग्री दी गई है, जिसकी कि व्याप्ति केवल १. “तन्त्रयात्रा” (रत्ना पब्लिकेशंस, वाराणसी) में प्रकाशित “संमोहनतन्त्रं शक्तिसंगमतन्त्रादभिन्नम्" शीर्षक निबन्ध (पृ. १०६-१११) देखिये। २. ऊपर की पृ. ४१ की टिप्पणी देखिये। 19.00 ‘५२ न तन्त्रागम-खण्ड तन्त्रशास्त्र तक ही सीमित नहीं है। इस प्रसंग में जैन विद्वानों से सम्पर्क होने पर हमें ऐसा प्रतीत हुआ कि तन्त्रशास्त्र को वे उसकी रहस्यात्मक गतिविधियों तक ही सीमित कर देते हैं और इसीलिये उनका कहना है कि जैन साहित्य में तन्त्रशास्त्र का कोई स्थान नहीं है। इस भ्रम का निराकरण तो सारनाथ में सम्पन्न हुई तन्त्रविषयक कार्यशाला से बहुत कुछ हो चुका है, किन्तु जैन तन्त्रशास्त्र में अभी अपेक्षित अनुसन्धान नहीं हो सका है। प्रस्तुत निबन्ध और सारनाथ की कार्यशाला में पढे गये निबन्ध एवं उन पर हआ विचार-विमर्श इस ओर पथप्रदर्शन कर सकते हैं। मध्यप्रदेश के दमोह से एक जैन विद्वान् का हमारे पास पत्र आया था कि उन्होंने इस क्षेत्र में कुछ कार्य किया है, किन्तु उनका निबन्ध हमें प्राप्त न हो सका। यो अहमदाबाद से सन् १६४४ में प्रकाशित भैरवपद्मावती कल्प की विस्तृत अंग्रेजी भूमिका से इस विषय की अच्छी जानकारी मिलती है। एक की इस खण्ड का अन्तिम निबन्ध पुराणगत योग एवं तन्त्र से संबद्ध है। विदुषी लेखिका ने १७ पुराणों से अपनी सामग्री संकलित की है। महापुराणों में वायुपुराण और शिवपुराण तथा श्रीमद्भागवत और देवीभागवत के सम्बन्ध में वैमत्य है। यों वायुपुराण और श्रीमद्भागवत का ही उनमें समावेश मान्य है, किन्तु शिवपुराण और देवीभावगत की सामग्री का भी यहाँ समावेश किया गया है। स्कन्दपुराण, पद्मपुराण और भविष्यपुराण की सामग्री का यहाँ N समावेश नहीं हुआ है। इसी तरह से प्रस्तुत अनुशीलन को पूरा करने के लिये यहाँ रामायण और महाभारत का भी समावेश अपेक्षित है। निबन्ध की विशेषता यह है कि यहाँ पुराणों - को केवल वेदार्थ के ही नहीं, आगम और तन्त्रशास्त्र के उपबंहक के रूप में भी प्रस्तुत किया - गया है और कूर्मपुराणगत ईश्वरगीता के अनुशीलन के प्रसंग में ज्ञानकर्मसमुच्चयवाद, भक्ति-प्रपत्ति, शक्तितत्त्व और शैवागमसंमत पति, पशु, पाश नामक तत्त्वों का भी विवेचन किया गया है। पुराणों की दृष्टि से तन्त्रशास्त्र के प्रामाण्य पर भी विचार हुआ है। अन्त में मत्स्यपुराण और देवीभावगत के आधार पर शाक्त पीठ संबन्धी दो तालिकाएँ प्रस्तत की गई हैं। उपपुराणों पर अभी तक डॉ. आर.सी. हाजरा के सिवाय अन्य किसी विद्वान् ने विशेष कार्य नहीं किया। पुराणों की अपेक्षा उपपुराणों पर आगम-तन्त्रशास्त्र का अधिक गहरा प्रभाव है। शिवधर्म, शिवधर्मोत्तर जैसे ग्रन्थों की उपपुराणों के साथ उपागमों में भी गणना होती है। गाडीलामी सिंध इस विश्लेषण के साथ ही हम अपने सम्पादकीय वक्तव्य को पूरा करते हैं। कहने को तो बहुत सी बाते हैं, किन्तु हमारे लिये निर्धारित सीमा से हम आगे बढ़ना नहीं चाहते। पूर्णता केवल परब्रह्म में है। अन्य सब कुछ निरन्तर गतिशील है। इतिहास में तो यह गतिशीलता बनी ही रहती है। उसी के लिये हमने यहाँ कुछ सुझाव रखे हैं। उस पर भविष्य में कार्य हो सकता है। इस सम्बन्ध में सुविज्ञ पाठकों के सुझावों का स्वागत है। “गच्छतः स्खलनं क्वापि भवत्येव प्रमादतः" प्रमादवश आगत त्रुटियों के लिये पाठकगण क्षमा करेंगे। जंगमवाड़ी मठ, वाराणसी गुरुपूर्णिमा, संवत् २०५३ Se 3 विद्वद्वशंवद Thण व्रजवल्लभ द्विवेदी नाती सिनो कफि मामीजी 3-5 कति लाजी -63-199 कि काक होगा कि शशा च्या 32-33 की संस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास IP ISDPSEPTESPO-E 23-जीण तिचा 30वाला 30-30 का जगवि मस तन्त्रागम-खण्ड पिकाच्या का कामगार की बयार - Ep. ना विषय-सूचीया स्तुि (क) 03 गोरकी मरमा शानिए जीत कमी प्रधान सम्पादकीय (संस्कृत, हिन्दी) शाहि माग - १-२१ एवंला का घमा निशा कानीक) सम्पादकीय (संस्कृत, हिन्दी) का माया (1) 03- २२-५२ नाम से प्राचार- कि आप वाचार विषय-सूची पार -150f-fof निमस गाली ५३-५६ विषय एवं लेखक संकेत की मानक ६१-६२ वैखानस सम्प्रदाय : सामान्य परिचय TETE DE ESTE REPREPE१-५७ Sof ESPE वैखानस सम्प्रदाय १-८, सम्प्रदाय की वर्तमान स्थिति ८-११, साकार और निराकार आराधन ११-१२, वैदिक एवं वैखानस आराधना की तुलना १२-१३, ऐतिहासिक पर्यवेक्षण १४-१५, वैखानस वानप्रस्थ १६-१८, वैखानस तथा पांचरात्रागम का साम्य-वैषम्य १५-२६, वैखानस आगम-साहित्य २६-३६, टीका, व्याख्यान एवं पद्धति-ग्रन्थ ३६-३८, वैखानसागम-सम्मत दर्शन ३६, परब्रह्म नारायण ३६-४०, समूर्त एवं अमूर्त परम तत्त्व ४०-४२, नारायण के चार रूप, ४२, आभूषण एवं अस्त्र ४२-४३, शब्दमूर्ति विष्णु, ४३, परम तत्त्व का ध्यान ४३-४४, विष्णु की विभूतियाँ ४४, सृष्टिप्रक्रिया ४५-४६, पचीस तत्त्व ४६-४७, देहोत्पत्ति ४७-४८, जीव का स्वरूप ४६, चतुर्विध मोक्षपद ४६-५०, चतुर्विध समाराधन ५०, वैखानस आगम का क्रियासम्बद्ध विषय ५०-५२, प्रतिमा-निर्माण ५२-५३, तालमान और अंगुलमान ५४, उपादान द्रव्य ५४, प्रतिमा-निर्माण की विधि ५४-५५, अर्चनोपयोगी पात्र आदि ५५, वैखानसागम का चर्यासम्बद्ध विषय ५५, चर्या ५६-५७ विचार पाञ्चरात्र-परम्परा और साहित्य ४१-350 क तनीयता गाजाक,५८-१०२ पाञ्चरात्र-परम्परा ५८-६०, पाञ्चरात्र-सम्प्रदाय की प्राचीनता तन्त्रागम-खण्ड ६१-६२, पुरातात्त्विक स्रोत ६२-६४, साहित्यिक स्रोत ६४-६८, नाला, वैदिक साहित्य ६८-६६, पाञ्चरात्र सम्प्रदाय के आविर्भाव काल की मित परसीमा ६६-७०, निष्कर्ष ७०-७१, पाञ्चरात्र शास्त्र की श्रुतिमूलकता ७१-७२, एकायन शाखा का स्वरूप ७३-७६, पाञ्चरात्र, एकायन तथा पुरुषसूक्त ७६-७८, पाञ्चरात्र शब्द ७६, शब्द की निष्पत्ति ७६-८०, पाञ्चरात्र शब्द का अर्थ ८०-८७, पाञ्चरात्र सम्प्रदाय की उपदेश परम्परा ८७-८६, पाञ्चरात्र साहित्य ८६-६०, पाञ्चरात्र शास्त्र के भेद ६०, (क) वक्तृभेद से पाञ्चरात्र शास्त्र का विभाजन ६०, १. दिव्य ६१, २. मुनिभाषित ६१-६२, सात्त्विक मुनिभाषित ६२, राजस मुनिभाषित २६२-६३, तामस मुनिभाषित, ३. पौरुष ६३-६४, पाञ्चरात्र शास्त्र FIR (तालिका) ६४, (ख) सिद्धान्त भेद से पाञ्चरात्र शास्त्र का विभाजन 5-६५-६७, (ग) गुणभेद से पाञ्चरात्र शास्त्र का विभाजन ६७-६८, लियामा पाञ्चरात्र शास्त्र की रत्न संहिताएँ ६८-१०१, रत्नत्रय, व्याख्यान 2 सामजि-post संहिताएँ और सम्बद्ध दिव्यदेश १०१-१०२ पाशुपत, कालामुख व कापालिक मत वन को कम १०३-१४४ as उपोद्घात १०३, दशविध विभाग १०३-१०५, द्विविध पाशुपत १०५, अतिमार्गी शास्त्र १०६, पाशुपत मत १०७-११२, श्रीकण्ठ पाशुपत साहित्य ११२-११३, श्वेताश्वतर उपनिषद् ११३, अथर्वशिरस् उपनिषद् ११३, महाभारत ११३-११४, शिवमहापुराण (वायवीय संहिता) ११४-११७, सूतसंहिता ११७-११६, कारवण माहात्म्य ११६, एकलिंगमाहात्म्य १०२-११६, हारीत मुनि १२०-१२२, लकुलीश पाशुपतसूत्र १२२-१२४, हृदयप्रमाण १२४, पञ्चार्थभाष्य १२५-१२६, विद्यागुरु अथवा विद्याधिपति १२७-१२८, पञ्चार्थप्रमाण १२८, हरदत्ताचार्य १२८-१२६, विशुद्धमुनि १२६, संस्कारकारिका १२६, टीकाकार १२६, भासर्वज्ञ १३०, सत्कार्यविचार १३०-१३१, टीकान्तर १३१, कारणपदार्थ १३१, पञ्चार्थभाष्यदीपिका, १३१, आदर्शकार १३१, स्वयोगशास्त्र १३१-१३२, आधुनिक साहित्य १३२, वैष्णव, शैव और अन्य धार्मिक मत १३२, भारतीय दर्शन का इतिहास (भाग-५) १३३, शैवमत १३३, शैवदर्शनबिन्दु १३४, आगममीमांसा १३४, हिस्ट्री आफ शैव कल्ट्स इन नार्दर्न इण्डिया १३४, कापालिक्स एण्ड कालामुख्स १३५, मिडीवल रिलीजियस लिटरेचर इन संस्कृत १३५-१३६, डॉ. देवराज पौडेल SOF-१३६, कालामुख एवं कापालिक मत १३६-१४४जी yिp-जाना फणा नायरामा ५५ 7-0VIESPाना-०८-58 भाप सिंह विषय-सूची द्वैतवादी सिद्धान्त शैवागम गुणव OF शाला १४५-१७१ शैवागम परम्परा काल-निर्णय १४५-१५४, कश्मीर में द्वैतशैव- -६६१ सिद्धान्त का प्रचार १५४-१५८, अन्य शैवाचार्य १५८-१५६, शैव मठों बाहर की परम्परा १६०-१६२, आमर्दक मठ की परम्परा १६२-१६३, TPE मत्तमयूर मठ की परम्परा १६३-१६४, माधुमतेय मठ की परम्परा १६४-१६६, सिद्धान्त-शैव दर्शन का संक्षिप्त परिचय १६६-१६८, TO तत्त्व-परिचय १६८-१६६, दीक्षा १७०, योग के अंग १७०-१७१, PETE उपसंहार १७१ का गंलीए 5-Veries अमिधात 815-05 दक्षिण भारत का शैवसिद्धान्त 5-10-(एनपरी १७२-२०८ प्राक्-मैकण्डशास्त्र ग्रन्थ १७२-१७५, शैवसिद्धान्त की तत्त्वदृष्टि 9-800 १७५-१८०, मैकण्डशास्त्र १८१-१८४, १. तिरुवुन्दियार और पाठक २. तिरुक्कलिप्पडियार १८४-१८५, ३. शिवज्ञानबोधम् १८५-१८८, १०४. शिवज्ञानसिद्धियार १८८-१६०, ५. इरुपाइरुपदु १६०-१६१, -PP FET ६. उणमैविलक्कम् १६१-१६२, उमापति शिवाचार्य १६२-६१३, डि ७. शिवप्पिरकाशम् १६३-१६५, ८. तिरुवरुट्पयन् १६५-१६७, ६. वीणावेनबा १६७-१६८, १०. पोट्रीपर्होदई, ११. कोडिक्कवि ६८-१६६, मा १२. ने[विडुतुदु १६६, १३. उणमैनेरीविलक्कम् २००, १४. संकर्पनिराकरणम् २०१, उमापति शिवाचार्य के अन्य ग्रन्थ २०१-२०२, . मोक्ष एवं साधना २०२-२०६, शिवयोग २०६-२०७, शिवभोग २०७-२०८ काश्मीर शैवदर्शन ses २०६-२५६ आचार्य सोमानन्द-निर्दिष्ट इतिहास २०९-२१०, सिन्धुघाटी की 509 शैवी साधना २१०-२११, शाम्भवी योगविद्या २११-२१२, आचार्य–105 भर्तृहरि २१२, काश्मीरी शैवदर्शन २१२-२१३, बौद्धवाद और शाङ्कर शिकि अद्वैतवाद २१३-२१४, काश्मीरी अद्वयवाद २१४-२१५, शैवी दर्शनविद्या २१५, महामुनि श्री दुर्वासा २१६, आचार्य शम्भुनाथ २१६, परम्परा का पीलाल उच्छेद २१६-२१७, मठिकाओं की स्थिति २१७, छः काश्मीरागम — २१७-२१८, तीन स्तरों के आगम २१८, अन्य आगम-ग्रन्थ २१६, जानकारी आचार्य वसुगुप्त २१६-२२०, भट्ट कल्लट २२०-२२१, तत्त्वार्थचिन्तामणिनीति २२१-२२२, स्पन्द सिद्धान्त २२२, स्पन्द शब्दार्थ २२३, गति २२३-२२४, स्फुरत्ता (चलत्ता) २२४-२२५, स्पन्द तत्त्व २२५-२२६, स्पन्दकारिकामा २२६-२२७, संवित् तत्त्व २२७-२२८, भास्करराय और अरविन्द घोष Theater २२८, भट्ट कल्लट का दर्शन सिद्धान्त २२८, आचार्य सोमानन्द 386-soc0 तन्त्रागम-खण्ड २०१२२६-२३०, आचार्य उत्पलदेव २३०-२३३, लक्ष्मणगुप्त एवं अभिनवगुप्त की शिका २३३-२३५, तन्त्रालोक २३६, मालिनीविजयवार्त्तिक २३६, परात्रीशिकाविवरण २३७-२३८, क्रमकेलि तथा अन्य ग्रन्थ २३८-२३६, नहीं पूर्ववर्ती स्तोत्रकार २३६, क्षेमराज २३६-२४१, उत्पल वैष्णव आदिए कि २४१, नाथ-गुरु २४१-२४२, सिद्ध-सम्प्रदाय २४२-२४३, मधुराज प्रकार और वरदराज २४३, उपलब्ध वाङ्मय का वर्गीकरण २४४, त्रिक पद -४३ का अर्थ २४५, कुछ आवश्यक तथ्य २४५-२४६, शैव साधना में भक्ति - की महिमा २४६-२५०, आचार्य अमृतवाग्भव २५०-२५२, इतिहासशेष जप २५२-२५४, काश्मीर शैवदर्शन २५५-२५६, प्रतिबिम्बन्याय २५६, लीला (निग्रहानुग्रह) २५६-२५७, षट्कञ्चुक २५७, शुद्ध तत्त्व । २५७-२५८, शुद्धाशुद्ध तत्त्व २५८-२५६, त्रिविध मल २५६, मोक्षप्राप्तिए के उपाय २५६ सालकी लापहर वीरशैव धर्म-दर्शन-03 स्नातक EP-18 मार जोशीलाव २६०-३०५ वीरशैव शब्द का निर्वचन २६०-२६३, वीरशैव शब्द का धार्मिक निर्वचन २६३-२६५, लिंगायत शब्द की व्याख्या २६५-२६६, वीरशैवों के प्रभेद २६६, वीरशैव धर्म-दर्शन के संस्थापक आचार्य २६७, १. श्री जगद्गुरु रेवणाराध्य २६७, २. श्री जगद्गुरु मरुलाराध्य २६८, ३. श्री जगद्गुरु एकोरामाराध्य २६८, ४. श्री जगद्गुरु पण्डिताराध्य २६६, ५. श्री जगद्गुरु विश्वाराध्य २६६-२७४, वीरशैव धर्म और सन्त ने बसवेश्वर २७४-२७६, वीरशैवों के गोत्र व उनके मूल प्रवर्तक 5 साल २७६-२७७, धार्मिक संस्कार में स्त्री-पुरुषों को समान अधिकार २७७-२७८, इष्टलिंग की पूजा में सूतक का प्रतिषेध २७८-२८०, गम जी वीरशैवों में संस्कृत साहित्यकार व उनका साहित्य २८०-२८०, अगस्त्यमा मुनि २८१, श्री शिवयोगी शिवाचार्य २८१-२८२, शिवयोगी शिवाचार्य का DESTE कालनिर्णय २८२-२८३, इनके कालनिर्णय में दासगुप्त की अनवधानता ? २८३-२८४, सिद्धान्तशिखामणि के टीकाकार २८४-२८५, श्री नीलकण्ठ 5 शिवाचार्य २८५-२८६, श्रीपति पण्डिताराध्य २८६, श्री मायिदेव २८६, ६-ORE श्री नन्दिकेश्वर २८६, श्री स्वप्रभानन्द शिवाचार्य २८७, श्री मरितोण्टदार्य २८७, श्री केवली बसव भूपाल २८७, श्री शंकर शास्त्री २८७-२८८, विभिन्न भाषाओं में वीरशैव साहित्य २८८-२८६, वीरशैव-दर्शन २८६, ICC-ICE विशेषाद्वैत २८६-२६०, शिवाद्वैत २६०, शक्तिविशिष्टाद्वैत २६०-२६१, CG-26५७ -१८७ विषय-सूची शिव का स्वरूप २६१, शक्ति का स्वरूप २६१, शिव-शक्ति का सम्बन्ध पसन २६२, शक्ति के भेद २६२-२६३, जीवात्मा २६४, जीवात्मा की षड्विध शां भक्ति और षट्स्थल २६४, भक्त २६४, माहेश्वर २६५, प्रसादी गाय २६५-२६६, प्राणलिंगी २६६, शरण २६६, ऐक्य २६७, वीरशैव धर्म २६७, मुक्तिमार्ग के सहकारी साधन २६७, अष्टावरण २६७-२६८, माई श्रीगुरु २६८, लिंग २६८-२६६, जंगम २६६-३००, भस्म ३००-३०१, रुद्राक्ष ३०१, मन्त्र ३०१-३०२, पादोदक ३०२, प्रसाद ३०२-३०३, BPTEL पंचाचार ३०३, लिंगाचार ३०३, सदाचार ३०४, शिवाचार ३०४, गणाचार ३०४, भृत्याचार ३०५ कौल और क्रम मतगतनाvepe काम करायलायत र ३०६-३६३ कुल मत ३०६-३१२, पूर्वाम्नाय ३१२-३१४, उत्तराम्नाय । ३१४-३१५, दक्षिणाम्नाय ३१५-३१७, पश्चिमाम्नाय ३१७-३३३, क्रम मत ३३३-३६३। काना PETT E दश महाविद्या एवं स्मार्ततन्त्र-परम्परा ३६४-४०५ पराशक्ति या आदिशक्ति ३६४-३६५, पराशक्ति के विविध रूप-४४४ ३६५-३६६, दश महाविद्याएँ २६६-३६६, सिद्धविद्या ३६६-३७०, महाविद्याओं का मानव शरीर में अधिष्ठान ३७०-३७१, भगवान् विष्णु के दस अवतारों के साथ इन महाविद्याओं का तादात्म्य ३७१-३७२, महाविद्याओं के आविर्भाव का देश तथा काल ३७२-३७३, महाविद्याओं की उद्भव-कथा, स्वरूप, प्रकार तथा साहित्य ३७३-३७७, काली से सम्बद्ध साहित्य ३७७-३७८, तारा की उद्भव-कथा ३७८-३८१, त्रिपुरसुन्दरी के पर्यायनाम, व्युत्पत्ति तथा साहित्य ३८१-३८६, भुवनेश्वरी. मान ३८६-३८७, भैरवी. ३८७-३८८, छिन्नमस्ता. ३८-३६०, धूमावती. ३६०-३६१, बगलामुखी. ३६१-३६२, मातंगी. ३६२-३६३, कमला. पोलिस ३६३-३६५, स्मार्ततन्त्र परम्परा ३६५-३६६, इस परम्परा का वैशिष्ट्य ३६६-३६७, त्रिविध उपासना ३६७-३६८, बाह्य पूजा ३६६, अवान्तर भेद ४००, दीक्षा ४००, मन्त्र ४००-४०२, यन्त्र ४०२-४०५, उपसंहार ४०५ -38 सामान -238 बौद्ध तन्त्रवाङ्मय का इतिहास शरीपालन ४०६-४४६ त्रिविध धर्मचक्र प्रवर्तन ४०६-४०७, मन्त्रनय की देशना : 5 ४०७-४०८, क्रियातन्त्र ४०८, चर्यातन्त्र ४०८, योगतन्त्र ४०५-४०६, तन्त्रागम-खण्ड अनुत्तर-योगतन्त्र ४०६, मन्त्रनय का तात्त्विक विकास ४१०-४१२, कि बौद्ध तन्त्रों के प्रवर्तक प्रारंभिक आचार्य ४१२, नागार्जुन ४१२-४१३,535 आर्यदेव ४१३, असंग ४१३-४१५, सिद्धाचार्य ४१५-४१६, बौद्ध तन्त्रों को का विस्तार ४१६-४१६, जापान ४१६, श्रीलंका ४१६, तिब्बत ४२०, -6 बौद्ध तन्त्र-साहित्य एवं उसका वर्गीकरण ४२०-४२१, चतुर्विध तन्त्र का लक्षण ४२१-४२२, आन्तरिक विभाजन ४२२-४२३, तन्त्रों का आभार त्रिविध विभाजन ४२३-४२४, बौद्ध तन्त्र-साहित्य ४२४-४२५, आठ सर्वतथागततत्त्वसंग्रह ४२५, सर्वदुर्गतिपरिशोधनतन्त्र ४२५-४२६, माजी गुह्यसमाजतन्त्र ४२६-४२७, आर्यमञ्जुश्रीनामसंगीति ४२७-४२८, हेवजतन्त्र ४२६, चण्डमहारोषणतन्त्र ४२६-४३०, खसमतन्त्र ४३०, महामायातन्त्र २४३०-४३१, कृष्णयमारितन्त्र ४३१, सम्पुटतन्त्र ४३१-४३२, डाकार्णवतन्त्र मा कि ४३२, अभिधानोत्तरतन्त्र ४३२, चक्रसंवरतन्त्र ४३२-४३३, संवरोदयतन्त्र ४३३, कालचक्रतन्त्र ४३३-४३५, बौद्ध तन्त्रों की विशेषताएँ ४३५-४३६, - वज एवं वज्रसत्त्व ४३६-४३७, पाँच तथागत और उनके ज्ञान , ४३७-४३६, आनन्द, क्षण एवं मुद्रा ४३६-४४१, अभिसम्बोधि एवं कायसिद्धान्त ४४१-४४२, वज्रयोग ४४२, षडंगयोग ४४३, अभिषेक UPITOREP ४४४-४४५, मण्डल ४४५-४४६, कुल ४४६-४४७, पीठ ४४७-४४८, उपसंहार ४४८-४४६EROER RESPEE PRE- OPाला शिाग जनतन्त्र और साहित्य-सम्पदाहाल लीला ४५०-४८० मानक-परम्परा ४५०, जैनतन्त्र का उद्गम-स्रोत एवं प्रवाहातीला ४५०-४५२, जैनतन्त्र के देवी-देवता ४५२-४५४, जैन धर्म और मन्त्र कि ४५४, जिन नमस्कार-मन्त्रात्मक साहित्य ४५४-४५६, अन्य जैन ॐ मन्त्रात्मक साधना-साहित्य ४५६-४६२, जैन विद्या-पदान्त मन्त्र-ग्रन्थ करणी ४६२-४६३, जैन यन्त्रात्मक साधना-साहित्य-४६४, निमाण कलिका-पादलिप्तसूरि ४६४, वर्धमान चक्रोद्धार विधि ४६४-४६५, -035 सिद्धचक्र-बृहद् यन्त्राराधनविधि ४६५, श्री ऋषिमण्डलस्तव-यन्त्रालेखन -६ ४६५-४६६, श्रीपञ्चपरमेष्ठिविद्यायन्त्र ४६६, लघुनमस्कारचक्रस्तोत्र - ४६६-४६७, श्रीपद्मावतीसाधनयन्त्र ४६७, चिन्तामणि यन्त्र ४६७, ४ यन्त्रोद्भावक स्तोत्र ४६७-४६६, जैन अंकात्मक यन्त्र ४६९-४७१, २०७ जैन कल्प-साहित्य ४७१-४७५, जैनयोग तथा तन्त्रविद्या ४७५-४७८, जैन ध्यानसाधना साहित्य ४७-४८१, ध्यानयोगसम्बन्धी शोधकार्य ४८१-४८२, जैन स्तुति-साहित्य और तन्त्रशास्त्र ४८२-४८३, जैन ग्रन्थ-सम्पदा और सुरक्षा ४८३-४८५, जैन परम्परा में अनुष्ठानों की-20 प विषय-सूची विविधता ४८५-४८६, जैन अनुष्ठानात्मक साहित्य ४८६-४८८, जैन अध्यात्मदर्शन-साहित्य ४८८-४६० पुराणगत योग एवं तन्त्र ४६१-५४७ प्रस्तावना ४६१, पुराण वेदार्थ और आगमार्थ के उपबृंहक ४६१, शास्त्र प्रामाण्य ४६१-४६६, कृतान्तपञ्चक का प्रामाण्य ४६६-४६८, आगम और तन्त्रशास्त्र का स्वरूप ४६८-४६६, पुराणों पर इनका प्रभाव ५००, पुराणों में इनका प्रामाण्य ५००-५०३, पुराणगत योग ५०३-५०४, योग के भेद ५०४-५०५, योग के अंग ५०५, योगांगों का विवरण ५०५, यम और नियम ५०५, आसन ५०५-५०६, प्राणायाम ५०६-५०७, प्रत्याहार ५०७, धारणा ५०७-५०८, ध्यान ५०८-५०६, समाधि ५०६, पाशुपत योग ५०६-५१०, मन्त्रयोग ५१०, जप की योगांगता ५१०, देश-काल ५१०-५११, योगाचार्यावतार ५११-५१२, द्विविध पाशुपत ५१२-५१४, ज्ञान और कर्म का समुच्चय ५१४-५१६, भक्ति और प्रपत्ति ५१७-५२१, ईश्वरगीता एवं पुराणों में शक्ति तत्त्व ५२१-५२३, पति, पशु और पाश ५२३-५२५, पुराणगत तन्त्र ५२५, अग्निपुराण ५२५-५२६, कूर्मपुराण ५२६-५२७, गरुडपुराण ५२७-५२८, देवीभागवत ५२८-५२६, नारदपुराण ५२६-५३०, ब्रह्मपुराण ५३०-५३१, ब्रह्मवैवर्तपुराण ५३१-५३२, ब्रह्माण्डपुराण ५३२-५३३, भागवतपुराण ५३३, मत्स्यपुराण ५३३-५३४, मार्कण्डेयपुराण ५३४-५३५, लिंगपुराण ५३५-५३६, वराहपुराण ५३६, वामनपुराण ५३६-५३७, वायुपुराण ५३७-५३८, विष्णुपुराण ५३८-५३६, शिवपुराण ५३६-५४०, पुराणों में शाक्त पीठ ५४०-५४१, पुराणगत १०८ शक्तिपीठ ५४१-५४४, देवीभागवतवर्णित पीठ ५४५-५४७, अग्निपुराणवर्णित ६४ योगिनियां ४४७ सन्दर्भ ग्रन्थ-सूची ५४८-५६० विषयानुक्रमणिका ५६१-६५१ ਨ b ਦੇ ਲਏ : ਇਸ Bਓ ਜT ਜੋ, 1 -2 TE E F ਰੋਣ ਨੂੰ ਰੋਲ ਨ ਵਸE HAI - SAT SR Ep #y T|ET FUN 8 WE ARE ਲ ਸ਼ਾਈ - TE

ਤੜ 70 ਦੇ 68 eo ਸ -30 FUPPOFTOPIPFIUS PR INT 5 ਨੂੰ ਹੋਰ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਦੇਸੀ ਨਾ ਨੀ –੦੬ ਚ ਕੜੀ ,ਉ ਦੇ ਚ P*} EE, UNFE 35 ਦੇ ਸਨ

  • Phoਨ ਮੁੱਲ ਦੇ 5735 WEEK

ਦੇ TAਜਿਸ ਲਈ ੪੧੪ਪੂਰੀ ਸੀਨਸ ਨੂੰ का मिया शकीट क माका जीक तवयि पनि छ विषय एवं लेखक संकेत विषय १. वैखानस सम्प्रदाय : सामान्य परिचय २. पाच्चरात्र-परम्परा और साहित्य किन एक ३. पाशुपत, कालामुख व कापालिक मत ४. द्वैतवादी सिद्धान्त शैवागम ५. दक्षिण भारत का शैव सिद्धान्त लेखक डॉ. राघव प्रसाद चौधरी श्रीरणवीर केन्द्रीय संस्कृत विद्यापीठ ३०४-ए शास्त्री नगर, जम्मू। डॉ. अशोक कुमार कालिया रीडर संस्कृत विभाग, लखनऊ विश्वविद्यालय, लखनऊ। प्रो. व्रजवल्लभ द्विवेदी एम.एम.३, विकास प्राधिकरण कालोनी द्वितीय चरण, दौलतपुर, पाण्डेयपुर, वाराणसी। डॉ. शीतलाप्रसाद उपाध्याय आगम अध्यापक, सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय, वाराणसी। डॉ. रमा घोष दर्शन विभागाध्यक्ष, आर्य महिला महाविद्यालय चेतगंज, वाराणसी। डॉ. बलजिन्नाथ पण्डित ५१, आदर्श नगर पी. ओ., वनतालाब, जम्मू-१८११२३ । डॉ. चन्द्रशेखर शिवाचार्य डी. ३५/७७, जंगम वाणीमठ श्री क्षेत्र काशी, वाराणसी-२२१००१। डॉ. नवजीवन रस्तोगी विभागाध्यक्ष, संस्कृत विभाग लखनऊ विशवविद्यालय, लखनऊ। डॉ. किशोरनाथ झा गंगानाथ झा केन्द्रीय संस्कृत विद्यापीठ इलाहाबाद। ६. काश्मीर शैव दर्शन ७. वीरशैव धर्म-दर्शन ८. कौल और क्रम मत ६. दश महाविद्या एवं स्मार्ततन्त्र-परम्परा ६२ तन्त्रागम-खण्ड १०. बौद्ध तन्त्रागम का इतिहास कर्तक की ११. जैन तन्त्र और साहित्य-सम्पदा HIPTURES डॉ. बनारसी लाल दुर्लभ बौद्ध ग्रन्थ शोध योजना केन्द्रीय उच्च तिब्बती शिक्षण संस्थान सारनाथ, वाराणसी। डॉ रुद्रदेव त्रिपाठी बृजमोहन बिड़ला शोध केन्द्र विक्रम कीर्तिमन्दिर, विक्रम विश्वविद्यालय, उज्जैन। IASp-FICE डॉ करुणा सुधीर त्रिवेदी, द्वारा-अरुणाप्रसाद बी• त्रिवेदी श्री खोडियार माता का माढ़ सिद्धपुर, गुजरात-३८४१५१। IPीत गान का 1s १२. पुराणगत योग एवं तन्त्र - शिक्षिी मला कि किंगनिक कलाकार FT ADHI प्रकाश शरणार PIPE STकाट र मिया कामगिरी कहा कि शाहकर कमी जागागामी काम मिणमा शंकारिजाल र शावनिक ग ET SP 16 -मार गगाजाक शाशाशी मारि गह चंड दि अमित FSB-HPS foot-BIJEET कागान मामा कला जगात चल जायी TE कोड -काम Tashan ISIST जी होगा का कोणार याकामलोपाकशासन