राघवनैषधीयम् (प्रथमसर्गः)

[[राघवनैषधीयम् (प्रथमसर्गः) Source: EB]]

[

________________

१ सर्गः] राधवनैषधीयम् । भारतसूत्रम् । पायोऽम व्यकः । उपजाविच्छन्दः । निगुस् जगमीयोपर्यात् । ‘नामचरकाप्राणापुर श्युच्यते इति पुप्रशान्दव्युत्पतिः । ‘पुनाती ति या पुत्रः’शी भाष्यकाराः श्रीशदशावस्थेशि दिए । ‘भारपुषी सहितभ्याम्’ इति पूर्व पदा मगवान् ज्याचट “निमीति धाता, पाचीति पिता, भाग्यत इति माता, पुनातीति पुत्र’ति॥
सहत्तसर्वंकषयुद्धशौण्डहिंसीरदद्धिरणाय घात्रा ।
पात्रीपतीपाय समभ्युदायि क्षोणीतले सदयनः स एकः ॥ ३ ॥ पापा क्षोणीतले स एकः समभ्युदामि । ‘उधार भारगपोपणयोः’ । दधाति प्रमाः पुण्यातीनि पाता टेन पृषिमास प्रसिद्धः। भुलादिषु एकः । ‘एम्मेवाद्वितीय माम’ इति श्रुतेः । अद्वितीयविदात्मा भगवान् रामः । समभ्युदायि । प्रकटीत इसयः। सम्यक समीचीनविचारेण सममिपूदियः कर्ममिचिए । उदयमान प्रेरितवान् सररि । इमेनिटि । गोः प्राय नती उदयानिधायचाः’ इतिमामाकोशे टकम् । अत एव ‘उदयटिलिटतोवरदिपाबी’ इति माधः । विभूतः सः । सदयनः । ‘दय दानगतिरक्षणहिंशावाने भाचे दुद । सनो इपनं रक्षा यस्य सः । परमकायनिक दार्पः । सरी प्रयोनाय । गहरोबादि । सम्प्रशां पतं चरितं येषां वे सत्ताः साभवरतेषां धनेकपा माधकार सूचकलात् । ‘सर्वकूतमानकरीरेषु कपः’ इति राशि गुम् । ‘सर्पकपः यतः’ इति पीक्षिताः । सूचनं दिप्राणावियोगानुएल्याचयानुकूलक्षादिरीद। वादनादिवान्ता हिवैध । तपाविधाष मुखीयाहसीराष संभामप्रवीणाः । सा हिसका ये रावणादयस्तेषां पौद्धरणाय भईनदष्पंयाय । हन् दरपे । उत्पूऽयं हरवि
साटने वर्तते । सादध्ये चनु । पुनः प्रयोजनान्तरं लिसिनशि-पात्री पृथ्वी निःखाप्यायवपट्टारतासातकपीटिटा भारायमामा देखेवासाः प्रतोपाय बसन्ततोपाव प्रादुर्भाय प्राप्तः । ‘बदा सदादि धर्मस ग्लानिर्भवति भारत । न्युरमानमधर्मन तदात्मानं सचम्बदम् ॥ इति गीतासु। नादप्रावि चाँ। ‘पृतं पये चरिने । कीन्हो दक्षः प्रयोगः सान इति ईमः । ‘हवीये व्याधरसो(दुष्यो)इति रभवः। महसेरन् । एक मुख्यान्यकेवला’ दलमरः । मन्तातुरेर । उपसर्गयोतकसम्। अनन्यसाधारगाव रामस्सैतावता व्यज्यते । परतिगादिविषमा अमिचारी तथाशितः। भाषा प्रोजन नारायनविषविनी रचिरा व्यापा सर्वत्रापरीवा ॥ नलपक्षेएवासहरना स एको सुप इति विशेषः । शासन तमःखभावेषु दयनं ईसा यसस इचि बहुमोदिता दर दानगविरक्षणदिसादानेषु । शेष समानयत्रापि प्रतिषसम्यम् । यदे विधतामपि तमःसभापं विविध्य युद्धवीण्डरवे यति तिरस्कारकत्यमाभूदिति भावः । एवं व पीनाशक्य कमापि न गनीयम् । उपेन्द्रवसेन्दयनगोरेखानोपजातिकतम् । उप
शातिष्ठन्दोन
.. ________________

गण्डकः भारम्भाव्य आदिशपादिभाषा निलपितं यहां
काव्यमाला। निर्वृत्तचूडादिक एष रूप्यः पुरोधसा शास्त्रनिरुक्तवर्मना ।
शिखण्डकी पर्यरमद्वयस्यैरखद्वयस्यं चरितं न्यशाम्यत् ॥ ४ ॥ एष वयस्यैः सह पर्यरमत् । एप रामः उत नलः वयसा तुल्या वयस्याः । ‘नौवयो-’ इत्यादिना तुल्यार्थे यत् । ‘वयस्यः स्निग्धसवयाः’ इत्यमरः । तैः स्निग्धैः सह । सहयोग विनापीह सहार्थे तृतीया प्रतिपत्तव्या । ‘वृद्धो यूना’ इति निर्देशात् । पर्यरमत् । ‘व्याङ् परिभ्यो रमः’ इति रमेः परस्मैपदं योध्यम् । इतस्ततो व्यलासीत् । किंभूत एपः । रूप्यः प्रशस्ताकारवान् । ‘रूपादाहतप्रशंसयोः’ इति यप् । ‘हप्यः प्रशस्तरूपे स्यात्’ इति धरणिः । पुनः कथंभूतः । पुरोधसा वशिष्ठेन, सुमतिना वा शास्ने निरूपितं यदम मार्गस्तेनैव निर्वृत्तं चूडादिकं कर्म यस्येति बहुव्रीहिः । ‘शेपाद्विभाषा’ इति कप । ‘चूडा कार्या यथा कुलम्’ इति योगीश्वरः । विद्यारम्भादय आदिशब्दोपादेयाः । पुनः कीदृशः । शिखण्डकी। काक्रपक्षः शिखण्डकः । ‘अत इनिठनौ’ इति मलीय इनिः। पुनरेपः । अखत् खीय इवाचरत् अखदित्यर्थः । य एव ददर्श स एवाहंमतोऽस्मीति हार्दात् अपि च एप द्वयस्यं चरितं न्यशाम्यत् । द्वयं द्रुतमार्ग स्यन्ति नाशयन्तीति द्वयस्याः साधवः तेषु योग्य द्वयस्यं वेदान्तविपयावच्छिन्नचरितं न्यशाम्यत् शुश्राव । ‘निशाम्यतीति श्रवणे घातौ जिप्रति शिद्धति’ इति भट्टमल्लकोशः। निपूर्वकस्य शमेः श्रवणार्थकलम् । योगवाशिष्टरामायणे वेदान्तचर्चाश्रवणं गुरुणा वर्णितं रामं प्रति । तत्रापि सुमतिः कृतयुगे नलं प्रति वर्णयांचके पुण्यश्लोकस्तेनाभूदिति शेयम् । यद्वा खः प्रमाणमेपां खद्वयसाः। प्रमाणे द्वयसच् । न खद्वयसाः अखद्वयसाः । तत्र साधुः अखद्वयस्यम् । कौमारपोगण्डयोरपि अवस्थयोः स्थविरचरितमेव श्रोतुकाम आसीदिति विशेषोक्तिरलंकारः । अभझोपमासंसृष्टिः । अनुतो रसः । वयोरूपविभूतीनां मदकारणता भवत्यन्येषाम् । अनयोस्तु प्रहत्वं जातमिति भावः । जगतीभेदेन सहोपजातिरियम् । पुरोधा अपि अन्वर्थ एवासीत् । कति पुरोधसो दुर्वृत्ता अपि भवन्ति माघमाहात्म्यादिप्रसिद्धाः । इदं ध्वनयितुं शास्त्रनिरुति विशेषणम् ॥
सगाधिसूनूक्तिसमहणोऽगावाग्दर्शनं क्षोणिसुपर्वणां तत् ।
सिद्धास्पदं देवनदीभुवं च सरित्सरः प्रस्रवणानि वुन्दन् ॥५॥ स द्राक् क्षोणिसुपर्वणां तद्दर्शनमगात् । दाशरथेःपक्षे–स रामो द्राक् शीघ्रंक्षोणिसुपर्वणां भूदेवानाम् । विप्राणामिति यावत् दर्शनं नयनविषयमगात् प्राप्तवान् । विश्वामिश्रेण पथि । नीयमानस्तांस्तानृषीन् पश्यन् तत्प्रसिद्धमित्यर्थः । यद्दर्शनं दुर्लभतरं तद्दर्शनम् । कथंभूतः सः। गाधिसूनूक्तिसमर्हणः । यज्ञविधातशान्तये दशरथं याचितवान् । यदा तर्हि खयमेव दशरथसंतापं दूरीकृत्य विश्वामित्रमर्हयांचके । गमिष्यामीति ब्रुवन् सम्यक्, न तु शङ्कमान एव । इति रामायणकथानुसंधेया। गाधिर्नाम राजा तत्पुत्रो विश्वामित्रस्तद्वचनं तदुक्तिस्तदर्हणा यस्य स इति वहुव्रीहिः । किं कुर्वन् । सिद्धास्पद ________________

KÂVYAMÁLA. 67.
THE RAGHAVA-NAISHADHIYA
HARADATTASÚRI
with his own Gloss.
EDITED
PANDIT SIVADATTA Heat Pants Superintendent, Sanskrit Department,
Oriental College, Labore,
AND KAS’INATH PANDURANG PARAB.
WUTARD DY WÁSUDEV LAXMAN SHASTRI PAŅSIKAR.
Second Revloed Edition
PUBLISHED
PANDURANG JAWAJI, PROPRIETOR OF THE “NIRNAYA-SAGAR” PRESS,
BOMBAY.
1926.
Price 20
ss ________________

१ सर्गः] राघवनपधीयम् । सरित्सरः प्रभवणादिमध्ये मार्ग पुन्दन् । ‘उयुन्दिर निशामने पादुः । निशामनं दर्शनम् । व देवनदीभुवमवाद । रानगंगीरपस्य चरितं भागीरम्या मवर्ग खकार सम्यगजानाव । य एवं गति एवं प्रात्पर्या ज्ञानाधिति शान्दिकराक्षान्तः । भवन भूः । संपदादिवाझावे किम् । बुन्दिः सरिख । नलपक्षेतु-गाधीलादि । ‘गाध प्रतिक्षा विकलोमन्थे । मीणादिको विनिः । इनिया भुवयइति पसारात् । गाविनधामाविनय गाधिनधेति एतद्वन्दानामेकशेषः । प्रतिशवन्तय छिपामानाथ यो सुबस्तष ठेपो (ये सूनयादुषीनाम्) गनसापि हीनतमपिचारबन्द सिम्यगईयां - येन परितो निषधदेव चरन् । तत्तन्मुनीनां पुस्करादियाचिनो दर्शनमगाद् दर्शनाईलात सिधागामाधम पितादीनां सरितः सरांसि प्रयपानि दुन्दन् पश्यन् देवनदीमु च सुनिभ्य एव अमरतरक्षिणी चानानात् । विशेषणानां वायतमवरीयमन्येषान् । उपेदरअन्दरकयोरेयोपजाबिल सारणीयमत्र पये विशारदः ॥ गीर्वाणसिन्धोरुदयं च कौशिकान्निशम्य विस्नेरमसो बभूव । न ताटकां खच्युतिमाजघान नो खतो हिनातिपणयाय कोयलन् ॥६॥
स इसनुपर्तने । वच स्मेरसुयो बभूव । किंमा । अशियादिश्वाभिमाद पीयाणसिन्धोः उदयं निशम्य । निर एव थापा येषां तु गीर्वाणा देवाः पापापहरामर्थसाद सेपा सिन्धुनी महादेशे नविशेपेयी सिन्धुना सरिति खियाम् । तथा उत्पत्ति निशम्य धुत्वा मापूर्वमा दायभूहा जाताः, रित्वं सामर्थमहल दस्तिमिति। स्मेिरमुखः पद्धधनशीलः । ‘सि ईपद्धयने’। उपसचिसदापिरिषन्ति’ इति मा. प्यम् । विपूऽयमाघ । विवानिवेऽपि कोशाचोकमोरपि कौशिकः’ इति विश्वः । निपूर्वः शमः धवणे । स रामः सच्युति साटको नो बारपान । इति नेति काकः । अपि तु भाजपाननेताः । तत्र हेतुनाइ-वर्ल खतः सामगुदिल नो थानपान अपि तु विवाविप्रगयाय स्वीयाना मुनीनां युतिनोको यस्याः सा साडयम् । गुर यो । गनिरत्र अंधः। स प प्युर यनितम्’ इति कोमामापाव । ‘खानायात्मनित विष्वात्मीये चोऽतियां पने इसमरताबिके। वादक राक्षसोमाजपानय, येय निधि द्विजातीनां प्रमयःप्रेम तसा एव । विद पाकाते। ‘भरमा माझया गापः श्री तपनी च रोगभार’ इति स्मतिः धर्मस्थापनायाथवरन् स्रोपपकातरो रामः तो नाभूदिति । वदिशाइन परिहियते । उत्वयंपवादन्यायेनैव सपा शासस्थितिः बरवानवमिदम् । अपवाद-वि दुष्यं प्रियं धूपपुष्पानीमा - पीम् । तुनेश्वरी गावित यमा प्रवेशयेद ॥ इति। योगीपरवाक्य कर्ष संगां स्थाद, तस्लानिप्रावित्री तु इन्तब्येति निर्णयः शाले। मत एवं द्विजातिप्रगयामेति पार्क पद प्रक्षितम् । मनाया कुतरचना न पायो वार्षिक विश्वामित्रमुगादिप्रसमकारिणी क्षुत्वा प्रणामदावी क्षिति भावः । माटवापक्षे क्षिपञ्चविल्यादित्वं न बोरव्यम् । रदिप दिगिमपहरवीति परिभाषया नेति विस्थाविषद ॥ नलपक्षे तु ________________

[ All rights reserved by the publisher. ]
PUBLISHER:-Pandurang Jawaji,
Nirnaya-sagar Press, PRINTER:-Ramchandra Yesu Shedge, 526-28, Kolbhat Lane, Bombay. ________________

काव्यमाला।
पूर्वार्धे कौशिकात्समस्तकोशशात्सुमतेः सकाशात् कोशपदं चोपलक्षणम् । न हि व्याकरणं विना फोशान् ज्ञातुं शक्यन्ते । न हि महाभायं बिना चैयाकरणो व्याख्यायते । न ही भाष्यपारीणः शास्त्रान्तरानभिज्ञो भवतीति समस्त विद्यार्णवावगाहित्वं मुमतेज़न्यते । कारणमालालंकारो व्यज्यते । अपि च स नलः अखलः अखाननात्मीयान् रिपुं स्तस्यति नाशयति इत्यखतः । ‘तसु उपक्षये देवादिकः किम् । ‘अधातोः’ इति निपेधान्न दीर्घः । विरोधे नसमासः । ‘अप्राशस्त्यं विरोधश्च’ इति भाप्यात् । न ताटकां खच्युतिं नो जघान । कस्मै प्रयोजनाय । केवलं द्विजातिप्रणयाय । नताः प्रणताः साधवः । ‘प्रणतदेहिनां पापकर्शनमि’ ति भागवते द्रष्टव्यम् । तानटन्ति यान्तीति नताटा वैष्णवानुसारिणः । ‘अट पट गतौ’ । पचायच् । नताटानां कमानन्दो यस्याः सा । ‘मुख शीर्षजलेषु कम्’ इति विश्वः । सेदृशी-खच्युतिः निरन्तरं खर्णयर्षणं तां च्युतिं नो दूरीचकारेत्यर्थः । आहन्तेर्वारणार्थकस्लमत्र ध्येयम् । कोशाध्यक्षवैमनस्यप्रतिपादितखर्ण. वर्षरोधानुकूलव्यापारवत्ता कदाचिन्नासीदिति भावः । च्युतिर आसेचने । ‘सर्वधातुभ्यः क्विन्’ । वर्पणमित्यर्थः। द्विजातीत्यादिपदे तादर्थ्य चतुर्थी । अदेशकालश्रद्धादिव्याहत. तामसादिसंप्रदानकदानं कदाचित्तस्य नेवासीदिति व्ययितुं केवलद्विजातिपदद्वयसंदर्भणमवसीयतां पण्डितैः । ‘निर्णीते केवलमिति त्रिलि त्वेककृत्स्नयोः’ इति तातीयीके । शेष समानम् । जगत्या सहोपजातित्वम् ॥
सुबाहुमारीचवृतं पदं ययौ सत्रं रिरक्षीः समजीघटच्च ।
द्रुतिं खगैः स व्यपनेतुमिच्छन्नुद्यानमेवाश्रयदाङ्गनार्तिः ॥ ७ ॥ आशनार्तिः सुवाहुमारीचपदं ययौ । आफ्नमानासमूहः । ‘तस्य समूहः’ इत्यण् । तस्य स्त्रीसमूहस्य यन्मूर्ति दृष्ट्वा कामवाधा प्रतिग्राममासीत् । आनस्यार्तिर्यस्मात् । पञ्चम्यर्थे बहुमीहिर्दष्टव्यः । ईदृशो भगवान् स सुवाश्च मारीचश्च ताभ्यां प्रतं पदं स्थानं ‘गौणमुख्ययोर्मुख्य कार्यसंप्रत्यः’ इति परिभापया रक्षसां राजानी द्वी गृहीती । उपलक्षणमन्येपामतः राक्षसवृतं पदं स्थानं ययौ जगाम । किं चिकीर्पः सः। सर्व विश्वामित्रय रिरक्षी रक्षितुमिच्छुः। सन्नतारिकप् । ‘ऊरुपधायाः-‘इत्यनेन दीर्घः । ‘सत्रमाच्छादने यज्ञे सदादाने धनेऽपि च’ इत्यमरः। च मारीचादीनां खगैः द्वतिं समजीघटत् सम्यक् चक्के । चेष्टा व्यापारः क्रियेति भाष्यात् करोत्यर्थवाचकत्वात् । किं चिकीघेन् । आश्रमाझ्यपनेतुमिच्छन् यज्ञार्थम् । ‘णी प्रापणे’ व्यपपूर्वो दूरीकरणार्थः । महर्षिव्यथां नुनुत्सन्नेवेति भावः । ‘स्यादुद्यानं निःसरणे वनमेदे प्रयोजने’ इत्यमरः सामान्यकाण्डे । तेषां मुनीनां यज्ञविघ्नविघातप्रयोजनमेवाश्रयत् सेवितवान् । ‘परित्राणाय साधूनाम्’ इत्यादि गीतासु प्रतिपादितत्वात् ॥अथ नलपक्षे व्याख्यानम्-सुबाहुमारीचखगैर्वृतं पदं ययौ । तर्हि कश्चन सुवाहुर्नाम वली राजा आसीत् । तमेव करदयांचकार मर्दयित्वा बहुधा । अथ वा शोभना वाहवो दोर्दण्डा येषां ते क्षत्रियकुञ्जरास्तेषामपि घातकत्वादिग्विजये सुवाहुमारी । ‘सुप्यजातौ णिनिस्वाच्छील्ये’। सुबाहुमारी खगैर्हसै ________________

काव्यमाला. ५७.
श्रीहरदत्तसूरिविरचितं राघवनैषधीयम्।
खोपशव्याख्यासमलंकृतम् ।
जयपुरमहाराजाभिचमहामहोपाच्यावपण्डितदुर्गाप्रसाददारककेदारनाथकृपावीकृतशोधनकर्मणा शिवदचशर्मणा, गुम्बापुरवासिपरपोपाहपान्डरमात्मनकाशिनाथशर्मणा व संशोधितम् , तब पणशीकरोपाहलक्ष्मणशर्मात्मजवासुदेवशनणा
संस्कृतम् ।
द्विवीयावृतिः ।
तच मुम्बयां
पाण्डर जावजी इत्येतैः खीये निर्णयसागराख्ययालये मुद्रयिरवा प्राकाश्यं नीतम् ।
१९२६.
मूल्य १० आणकाः। ________________

१ सर्गः] राघवनैषधीयम् । एवं पदं तबागस्थान यगी । भिवं पदम् । व्यानमेव । नन्नपपारणं किमर्थम् । सनपदाव्ययाशागतये तारापदयानसोचिसान् । कर्षभूतः वाणानातिः मानी दमयन्तीजा मातिः पीडा यस स इति बहुमोहिः । ‘तखेदम्’ इल। “रिया-’ इति टीए । ‘नियाः पद’ वि [se:] पुंगडापत्तलम् । पुनः फीडाः । समं रिषीः सदा दान रक्षितुमिन्छुः । कदाचिदपि प्राषितविपातकत्वं तस नाभूत् । र हतिव्यपमेनुमिच्छन् भाभयदेव । ‘उड उपता । सादिः । इति पामजगंजापं तप गममेन दूरीविधीपापि अनिमार्थनात्तामाधमदेव सेषितवानेव । चकारो द्वितीयोऽप्यति । यसगैईस खनजोपट । भारमान मिति घोषागदपरे गोरूपम् । संगमितवा निसर्थः । दौहिणरावगमयगात्रविचित्रईसदर्शनाता प्रति गौमुख्यमकरोत् । अपातकारष्यपि पारकराचारः । पन्दाकारा सवय वर्तते । ततभापारूपोडांतरसेपपारितो दुपटः कन्यन्तः सोऽपि व्यपावि प्रपन्पोऽयम् ॥
मारीचमाद्दुचदुमतेजा एक परे नेशुरयो सलक्ष्मणः । जग्राह हांसी पदवी बुधादितां नीच नदेहो दयितार्तिजोपः ॥ ८॥ श्रीरामप-पूर्वछोपात्य इखनुवर्तते । समयःमारीचमानुषन दायरामाध। यागेनेति शेषः । ‘इड गती’। चट्परेपो रूपम् । गाविदूरं दारांचके । कयंभूतः । स्मतेजाः सं तेजो यस सः एकमन्य मुयाहुमदुडपच, न पिलापितवान् न मारितवान, अपि तु शमीगरदेव । ‘चिसोने शवविद्युती’ । इत्यमर्यान्तरदर्शनादय हावयाँ। एमोऽन्यायें प्रधाने व अयमे येवले तथा । साधारणे समानेऽपे संवायां च प्रयुग्यो।परे सन्ये एमाशः । नाशः पलायगे गुलाबपप्पलावदर्शने’ पति हमः । सलामण इति पदेन अन्य सबै साणेनैव दलाः शरैमन्या इति पनिलम्। आय नीचीनदेदो दमिवासिनोपः उपादियां दासी पदी जमाह । अप निचईजानन्सार नीचीनो दो वक्ष पन तथा पराममे कृतेऽपि अनुदत एवेवि प्यानवितुं विभापावरविक नियाम्’ इति साथै सप्रायः । ईनादेशः ‘मायनेयी- इति मोग। दवितानो भवानी मा गातितो ये पते इति रमेयम् । “यदा यदा हि धर्मेस’ इति रसृतः । मकानप्रदार्पमवतारान् रोनोति भगवटा व्यासेन निजावलाद । हांसी हेयः पूर्वः। ‘भानुदसः इति कोशात् इंसखेवमतिप्रकाशरूपा या पदवी तां वसाह । तमोरूपरायसवाटकसा । ‘पदवी सूतिः’ इलापरः । कर्षभूना पदचीम् । अऔर परिदिता प्रार्थिताम् । ‘मर्द गती याचने च । भौवादिको भानुः ।‘धुप पनी रद्धितेऽपि’ इति सामान्दकावे । हरिबन्दी रम्तिदेवो उति चिपि लियाधः कपोतो यहयो बाभुग हर्ष यताः ॥ इति भागवते परोपकारस्पानिवर्णनात् । सर्व सुखवान् महर्षीन गुणानि ष्यन्यवे ॥ अथ नलपक्षे व्याख्या-समोसमीयान् च एक मारीचमाडापातेपो यगाना मध्ये इति प्रकरणमेव । दीपे’ इति सक्षगं पापिफारच । मरीनिव्या मारीचम् । दीपिकोऽ । व्यास मुवर्णमनिशान्तिप्राजिष्णु
एपव.२ ________________

काव्यमाला.
ब्रह्ममण्डलप्रथानलात् अभ्यधाविष्ट । किंभूतः । उग्रतेजाः । परे तु नेशः । पलायन्ते इति भावः । अथो पलायनानन्तरं नीचीनदेहः नीची नो वामनीभूतो देहो यस्य सः। कपटेन ग्रहीष्य इति वुद्ध्या निश्चित्य दयितातिजोपो दमयन्तीतो या आर्तिस्वज्जोपः अपारकामबाधाव्याप्तदेहः कश्चनात्रार्थे सहायं कुर्यादिति समालोच्य हंसानां हंसस्य प्रधानस्य वा तस्यैव पदवीं सरणिं जग्राह । मार्गरोधाद्धस्तेन जग्राहेत्यर्थः । ब्रह्मप्रेरितः सोऽपि जगृहे । अन्यथा कथं गृह्येत । कथंभूतां पदवीम् । बुधादितां पण्डितैरर्दितां वाधिताम् । विहामनिग्रहस्य साधूनामनहितखात् । ‘अर्द हिंसायाम्’ चौरादिको धातु. ोध्यः । तप्रत्यये द्वयोरेव तुल्यं रूपम् । तदेव छन्दः ॥
वैदेहमाश्रित्य पतिंवरोद्धं यज्ञार्थकेतं प्रभुमानयन्तम् । निमन्त्रितं धीरवरस्तदानीं विवाहचेता जनकास्पदं तत् ॥९॥
रामपक्षे-धीरवरः पण्डितश्रेष्ठो विश्वामित्रः तं प्रभु तज्जनकास्पदमानयत् । प्रसिद्धार्थस्तच्छब्दः काव्यप्रकाशे व्याख्यातः । तत्प्रसिद्ध जनकास्पदं मिथिलापुरमानयत् प्रापयामास । किं कृत्वां । पतिंवरोद्धं यज्ञार्थकेतं वैदेहमाश्रित्य पतिंवरा खयंवरा सीता तस्याः सकाशात् उद्धा अधिकं शोभा यस्य सः । साक्षालक्ष्मीः पृथ्वीतः प्रादुर्भूता यस्य यज्ञवाटे इति प्रतिष्ठाधिक्यं तदवधि तस्यासीत् । ‘पतिंवरा च वर्या च’ इत्यमरः । तदानीमेव कौशिकनिमन्त्रणार्थ जनकेनागतं यज्ञायायं यज्ञार्थस्तादृशः केतो निमन्त्रण यस्य सः । ‘केत श्रावणे निमन्त्रणे च’ । चौरादिको धातुः । केतनं केतो भावे घञ् । तं वैदेहम् । विदेहानां देशानां राजा वैदेहो जनकः विदेहस्य युवापत्यं पुमान् इति वा वैदेहः । आश्रित्य पूजया योग्यया संसेव्येत्यर्थः । ‘श्रिञ् सेवायाम्’ । ‘पडा भवन्ति’ इति श्रुतेः । अतः पूर्वकाले क्त्वो ल्यप् । कथंभूतं प्रभु रामम् । निमन्त्रितम् । नितरामर्थेषु मन्त्रिता यस्य स इति बहुव्रीहिः । ‘गोस्त्रियोः-’ इति हखम् । कथंभूतो धीरदरः । विवाहे चेतो यस्य सः । रामलक्ष्मणयोर्विवाहो जनकपुर्या द्रुतं स्यादिति चिन्ता यस्य स इति ॥ अथ नलपक्षे वर्णनम्-धीरवरः तं प्रभुं वैदेहं यज्ञार्थकेतमानयत् । ‘धीरः पण्डितमन्दयोः’ इति धरणिः । तेषु श्रेष्ठो नैपधः कार्ये प्रभुं समर्थम् । कार्यशब्दोऽध्याहार्यः । यथा क्रियतामित्यत्र कर्ता स्वयमाक्षिप्यते तथानावसेयम् । क्रियाकारकसंवन्धस्य नित्यसंपृक्तलात् । वीनां पक्षिणां देहाः विदेहाः। विदेहानां हंसानामीशो वैदेहः । ‘तस्येदम्’ इत्यण् । ‘शेषे’ इति वाण् । ‘विविष्किरपतन्त्रयः’ इत्यमरः । तं हंसराजं यज्ञार्थः पञ्चमहायज्ञार्थस्तत्रैवोद्याने स्थान विशेष रचितोऽभूत् । केतः स्थानम् । ‘कित निवासे रोगापनयने च’ । भ्वादौ धातुः । ततो पनि रूपम् । निवासे खार्थे सन्विधानं नाकार्षीत् , अतः सन्न । कथंभूतं तम् । पतिवरोद्धं पतिंवरा खयंवरा दमयन्ती तस्या उद्धा अतिशयितः प्रकाशो यस्मात् । ‘खद्योग्या अभूतपूर्वा दमयन्ती अस्ति । तदर्थमहं घटिष्ये’ इत्याकारकः प्रकाशो हंसादेव नलस्य समजनिष्टः । पुनः कथंभूतम् । निमन्त्रितम् । नितरां मन्त्रिता गुप्तपरिभापणं यस्य सः। ‘चतु ________________

काव्यमाला।
श्रीहरदचरिविरचितं राघवनैपधीयम् । खोपान्याच्यासमतम् ।
प्रथमः सर्गः । मनिबन्ध पयामान गिरं च गुरुनपि ।
पियरीमि धीरामपपीयं निजहरः॥ विशिशिधावारपरम्पराप्रामधुतिमूलकसिष्यशिक्षादक्षमालिशोदामसमुभययोजकसपासतारमग त्यचरपोचारणरूपमाखाचरण पीरस्त्वपछीक्खापनदिममन्यचारः पर्यगुम्पीत
दशरय इति नामा वीरसेनः क्षितीशः
क्षितिवलपिबुधानां चन्दपुः माग्दभूद। गुरुकविबुधजोपः सामृतो नारदाबः
सति नरसतिरने मयेलोकोऽप्यनाकीत् ॥ १॥ ननु मामा जिपवाल भापती पपेक्षायामाद-साधीनमस्तिया मानिर्देश इति विधा । अत्र चलानिर्देशात्मक मार्क विदायते । अत्र पये माउिनीपणम् । ममी मिद इति नगणस्य । मित्रत्वम् । नातः परमस्वदतो न पमक्षेपः। ‘दोपः सोध्यम्’ इति श्रीनारायणगारिटायो दयारस पूर्वन्यासः । पालादाइल ध्याचष्टे सः । अवारसंपतिर्भवतीति अभारत्यानिअपारपाठः । हिमेलापता
१. दत्तरिमगोत्रोपावावरात्मज मातीदिशी परमपपतोऽवगम्यते. देशातीतुन यावे. तपापि यासारगिमान्तयोडीममीमहाविदीक्षितस नामी ‘दीक्षिताः’ इति पदेन रेनोपलाभाचतोऽर्वाचीन इति तु गम्पते. २. असच काग्पसा पुलकनेकोर मीकरमीएवरेशापुस्तकामतः पधगदरेसीपस्विविधामाण्यापिप्रारीस्टैन (Dr.M.A. Stein) महाशमानामुपोयेन प्रान, पुलपति सनकाय-माकाशमायादिचन्द्रे (१०४०)के परयोदशीन्युझे भीमानक्षत्र शातिरोगकर्षभः । तरफटमेव रशियः. ________________

१ सर्गः] रापयनैपधीयम् । । वर्णव मन्त्रस प्राप्यन्तं न गच्छति’ इति पृहस्पतिः । ‘मनि ग्रहपरिभाषणे’ धातुः । कि कसा । पदाधिय । पूर्व प्रधानन्तर क्षणं तत्र स्थित्यः । कथंभूतं वाईघेतम् । तानिदै जनकारपदं पितुः स्थानम् । गीरतेनेनर पित्रा पूर्व पाठहोमादिपणयार्थ रात्र रचितमिलों व्यायः । इन्द्रयओपेन्द्रबायोपजातिच्छन्दः । मतो माझमरालापहतारपायद्विपाहपटनं साविति येतो वस पछी गूढी व्यापः । एवं मालविशेषणं योप्यम् ॥ सतर्कवानास्पदमिद्धतेनाः प्रयाय पूतां तनुमाचचार। परिच्छइस प्रगुणो नलो यो चायमस्यास परामिसारी ॥ १०॥ रामपक्षे-बजाः अस्य वागमत्य परिच्छदस्य पूता रानुमाघचार । एवं पीतं नो यस्य नश्वदेवा ताशी रामः । ‘पायमपुरंदरी च’ इति सूत्रेण निवासिलो मुनिबाचोऽयम् । ‘तपसी तापनः पारिकाही यार्चयगो सुनिः’ इत्यमरः । ‘परिच्छदः परीवारः’ इति देगः : पापागमूवाइल्याया मुनिशापेर पवित्रा तमरापात् । भावरति फनः । शनिवारा’ इति मामाको । वामशानकारकता प्रमाणादिषोदशपदार्थनिरूपकलात् । (उत्तडाँगीतमः) तस वामा महल्या सदास्पद पापाणीगस्थाननिति तात्पपाः । तत्पदाविद्यान वरपरजाफमेरिति व्यज्यते । देवविधमरतिः कोपाया । उत्तमसान्यातक्षणं कायप्रकाशे । कथंभूलो रामः । प्रगुणः सरतामः । ‘शपारजिष्पगुणो’ समरः । पुनः रूयंभूतः । मनतः । ‘म भूषणपर्यासिकारमेषु’। मलतीति भला । नाला समयों यमाव । भानुमहाविममयः इवि बापत् । पुनः कयामतः । पराभिमारी परेषु प्रदादादिपु अभि समन्तात्सरतीयनितारी । ‘पूरानामोत्तमाः पराः’ इति निकायाम् । चलपक्षे-बनाः सतधामारपई प्रयाय पूत वनुमाचार । इदं तेजोविशेषयुकसान या स इति यहुमोदिः । सौवर्णतनुभाव चिरचिवानलाद । तपा इंसः । पीवि पुरादी दण्डके तर्फदापार्षः । अन् तों भाषा संस्कृतारूपो येषां वे चचे याना रमणीया विनाः । ‘पानी याप्रतीपी ही’. समरः । ‘विपरीचे मुन्दरे च चामो यामा दु योपिति’ इति संसारापनः । वेपामारपर्द स्थान यामन्दिर गला पूता परिमां तनुमावदार महापात् । होमभूमाथिप्रदर्शनादिना तनोः पवित्रलं शालायां सपा मवति। यतः-यो गतः परामिसारी मस यार्चवमा परिच्छदस युनिपरिकल्पितरस प्रगुणः सोऽयं राजसत्ता पूतामाचचारेवन्ययः । प्रगनिता गुणा वेन सः । ‘प्रादिन्यो भानुजय’ इति पारिरचनेन भाभीहियोगा। पायगो भफिरस्पेसए । पृयत्वाधार दिन सवे। वायनमकपास मतोखम्बयः । तिरथामयं दौरये गौपदयनीयः खान इत्वं निचिन्य रहस्यनेमिया पिविशे मन्चमकादि । वनय याशाणया गया प्रोफपान् । ________________

काव्यमाला।
प्रयासेनेति चेत् । ‘अक्षरे परिशुद्धे तु नायको भूतिगृच्छति’ इति प्रन्यकृत्परमफलप्राप्तिः, आनुपशित्वेन श्रोतृणां पाठकर्तृणां च फलातिशायनं वोमवतीति । प्राक दशरथ इति क्षितीशो बभूव । कथंभूतः । वीरसेनः वीरा सेना यस्य सः । ‘शूरो वीर विक्रान्तः’ इत्यमरः । निलितोऽयम् । ‘गोत्रियोः-’ इति हखः। ‘रियाः पुंवत्’ इति पूर्वस्य हख(पुंव)त्त्वम् । ‘शूर वीर विक्रान्ती’ चौरादिकी धातू । पचाद्यच् । ‘पृतनानी किनी सेना’ इति शब्दार्णयः । रणानिवर्तिनी सेनेति ध्वनितम् । तथा स्मृतिश्च-‘द्वाविमा पुरुषी लोके सूर्यमण्डलनेदिनी। परिवाद योगयुक्तश्च रणे चाभिमुखो हतः ॥’ बभूवेत्यत्र ‘चा पदान्ते’ इति गुरुवम् । पुनः कथंभूतः । वितितल. वियुधानां वन्दथुः । क्षितितले वियुधा इय ब्राह्मणाः । ‘भाश्रमोऽत्ती द्विजात्यप्रजन्मभूदेवयाख्याः’ इति कोशः । रूपकालंकारः । ‘उपमितं व्याघ्रादिमिः सामान्याप्रयोगे’ इति समासः । तेषां विप्राणां वन्दथोनमस्कारकर्ता तोता च । ‘यदि अभिवादनस्तुत्योः’ इति अर्थद्वय निर्देशात् । ‘शीशपिरुगभिवन्दिनीविप्राणिभ्योऽधुः’ चन्दतेरनेन सूत्रेणाथुप्रत्ययः । यदा कर्तरि तदा स्तोता नमस्कर्ता च ज्ञेयः यदा कर्मणि तदा स्तुत्यो नन्तव्यश्चेति भावः । कर्मणि पष्टी। क्षि निवासगयोः । क्षियन्ति भूतान्यस्यामिति संज्ञायां तिन् । वयोरूपादीनां न हि सर्वेषां नम्रत्वं जायते इति विशेपोक्किरलंकारः । साकूतसवैविशेषणखात्परिकरश्च । विबुध इति । ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः’ इति कप्रत्ययः । कृद्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणम् । पुनः कथंभूतः । गुरुकविबुधजोपः । ‘कृयोरुय’ इति फुप्रत्ययः । गृणाति हितं शिष्यायेति गुरुः । गुरुश्च कविश्व विबुधश्चेति द्वन्द्वः । जोषणं जोपः । तेषां जोपणं यस्य स इति बहुव्रीहिः । ‘जुपी प्रीतिसेवनयोः’ । ‘हलश्च’ इति घन् । कर्तरि कप्रत्ययप्रसमात् । गुरुवंशिष्टः, कविर्वाल्मीकिः, वुधः पण्डितजनः। जात्याख्यामेकलम् । तेषां नित्यसेवकः । पुनः कथंभूतः। सामृतः। अमृतेन सह वर्तत इति सामृतः। ‘चोपसर्जनस्य’ इति सहस्य सः। ‘अमृतं विघसो यज्ञशेपभोजनशेषयोः’ इत्यमरः। ‘अमृतं यज्ञशेषे स्यात्पीयूपे सलिले घृते’ इति मेदिनिः । यज्ञशेषभुगिति तात्पर्यार्थः । पुनः कथंभूतः । नारदाढ्यः । नराणां समूहो नारम् । ‘तस्य समूहः’ इत्यण । तस्मै ददतीति नारदा दानशौण्डास्तैः सभायामात्यो युक्त इत्यर्थः । यत्सर्वास्थानसभायां महोदारा एव प्रिया आसन् । न तु कृपणाः। नामग्रहणस्यापि तेषां धर्मशास्त्रे निषिद्धलात् । ‘भात्मनाम गुरोर्नाम नामातिकृपणस्य च । श्रेयस्कामो न गृह्णीयाज्ज्येष्ठपुत्रकलत्रयोः॥ इति स्मृतिः। तस्मिन् नरपतिरने सति मर्त्यलोकोऽप्ययमनाकीत् । ‘रत्नं खजातिश्रेष्ठेऽपि यले सलिलकानने’ इति तार्तीयकवचनम् । नाक इवाचारीत् । ‘सर्वप्रातिपदिकेभ्यः विपू या वक्तव्यः’ इति किम् । ‘सनाद्यन्ताः’ इति धातुलम् । लुङ् । न हि मर्त्यलोकस्य खर्गसाम्यं जातु भवति वैधात् । तत्रत्यानां साधर्म्य सत्युपमा घटते । व्यतिरेकश्च कुतः स्यादित्याशङ्कायामाह-श्लिष्टविशेषणमाहात्म्यात्वर्गस्य साम्यं भवत्येव खर्गे गुरुवृहस्पतिः । कविः शुक्राचार्यः । बुधो प्रहचान्द्रिः। अमृतपानं तेषाम् । नारदो देवर्षिरपि ________________

काव्यमाला।
. विदेहराजः पुरमच्छगत्य दत्तार्घकः सर्वसमक्षमेपः ।
हिरण्मयीं रत्नविचित्रितां तां ननन्द निःशेपपतद्विहाराम् ॥ ११ ॥ एष विदेहराजस्तां पुरमच्छगत्य ननन्द । विदेहानां हंसानां राजा । टच् । स पुरं यज्ञागारमगात् । ‘अगारे नगरे पुरम्’ इत्यमरः । यज्ञागारसंमुखं गत्वा । अच्छगत्येत्यस्यार्थः । ननन्द जहर्प । कथंभूतः सः । दत्तार्घकः सर्वसमक्षं सर्वेषां प्रत्यक्षं विरधिवाहनमिति क्षमापयित्वा विमोच्य पूजितखात् दत्तोऽ? यस्मै । चतुर्थ्यर्थ बहुव्रीहिः । कथंभूतां पुरम् । हिरण्मयीं स्वर्णमयीम् । रत्नर्माणिक्यादिभिर्विचित्रिताम् । पुनः कर्थभूताम् । निःशेषपतद्विहाराम् । निःशेषाः सकला ये पत्रिणस्तेपां रमणं यस्यां सा ताम् । पुरशब्दस्य स्त्रीलिझत्वात्पूःशब्दोऽत्र ऊह्यः । द्वितीयायां तस्य रूपम् । ‘पूरगारे च नगरे’ इति हैमः । अथ श्रीरामपक्षे–एप विदेहराजः पुरमच्छगत्य ननन्द जल्हाद विदेहानां रांद विदेहराद तस्य पुरं मिथिलामच्छगत्य संमुखं गत्वा ननन्द । कथंभूतः। सर्वसमक्षं दत्तार्घकः । ‘शेपाद्विभाषा’ इति कप समासान्तः । ‘मूल्ये पूजाविधावर्षः’ इत्यमरः । कथंभूतां पुरम् । हिरण्मयीं वर्णप्रचुराम् । पुनः कथंभूताम् । रत्नैर्मणिभिविचित्रिताम् । विस्मयाधायिनीम् । पुनः कथंभूताम् । निःशेपपतद्विहाराम् । संपूर्णाः पतन्तः पक्षिणः पिकादयस्तेपां स्फीता समत्वाद्विहारः क्रीडा यस्यां सा । यद्वा अविद्यान्धकारग्रस्तपतन्ननज्ञानोपदेशरूपमार्तण्डप्रकाशद्वारा तेपां ब्रह्मानन्दाखादो यस्यां सा। मोक्षधर्मादौ जनकमहाराजवृन्दस्य तादृशवर्णनस्य भारतादौ प्रसिद्धत्वात् । उपजातिच्छन्दः॥
विना बभाषे कुहकं सवान्ते तपखिना क्षोणिपतिविनीतः। कोदण्डमग्र्यं परिदर्शयंस्त्वं रामाय तोषं खलु लप्स्यसे मे ॥ १२ ॥ श्रीरामपक्षे-तपखिना सवान्ते कुहकं विना विनीतः क्षोणिपतिर्वभाषे । ‘यज्ञः सवोऽध्वरो यागः’ इत्यमरः । सवान्ते यज्ञान्ते । कुहको नटविद्याज्ञे कुहकं कहना छले’ इति मेदिनी । तपखिना विश्वामित्रेण । ‘अस्मायामेधास्रजो विनिः’ । तपःशब्दाद्विनिप्रत्ययः । ‘तसौ मत्वर्थे’ इति मत्वम् । अतो रुत्वं न । ‘विनीतं शिक्षिते नम्र’ इति हैमः। विनीतो नम्रः क्षोणिपतिर्जनकः वभाषे उक्तः। किमिति । हे राजन्, रामाय अयं ‘कोदण्डधनुर्माहेश्वरं परिदर्शयन् त्वं मे । पञ्चम्यर्थे शेषे पष्ठी । मत्तः तोषमानन्दं खलु निश्चयेन लप्स्यसे प्राप्स्यसि । संशयो नास्ति खलुशव्दार्थः । माहेश्वरस्य चापस्याश्यत्वं श्रेष्ठत्वं वर्तते । येन खयंवरे राजानः सलज्जाः खान् गृहान् गताः । रामस्तु तादृशधनुरारोपणे योग्यः समर्थखातू तव दुहितुर्वरस्त्वमपि परमानन्द प्राप्स्यसि नान्यः कश्चिद्योग्य इति भावः। तत्र कपटं विना परमर्षिरुभयोहितं विधातुं प्रावर्तिष्ठति ध्वनयितुं कुहकं विनेति पदं प्रायुङ॥ अथ नलपक्षे विवृतिः-सवान्ते । ‘घुञ् अभिषवे’। ‘पीडनं सुरासंधानं चाभिषवः’ इति दीक्षिताः। निग्रहान्ते मोचने कृते सुखोपविष्टेन, ________________

१ सर्गः]
राघवनैषधीयम् । तम विन्भो । एपममापि सर्व नियवे । एवं सति सर्गखममीवाफपाचोदामाबादसारथे गति शब्दलेषोषमातंकारो विसमतीति विदांकन्तु सहृदयाः । ‘यादेवि समाचे साधर्माधारयचि सहि । कर्णफोर्णगुत्येवादियो कि समासय दश काव्यप्रकाशे निरुपितम् ॥ इदानीमग्रेव पये चमत्कारधारामपारां यती नकयामपि कपिरयादीतरत् । एवं सर्वश्राम भोत्तरिष्यति कमेण । मलपक्षे इति योजनिका-प्रार चौरसेन इति शिवीसो बभून । ग्राहकृतयुगे। नामेति ‘मायादिभ्स रूपयानम् शवि धीया । प्रायतेऽम्पसते इति नाम । ‘नामसीमान्-‘श्लादिना सूक्षेण निपाखते। बीररोजनामा मतस्य पिताभूत् । क्षितेरीयो राजा । फर्थभूलो पीरसेनः । दशरमः दास दिव रयोज्यादतो यस्य स इति बहुमीहिः । बडा दशि दर्शनाइनयो।’ इसाशमीयो धातुः । रोल्पेके । शखयोरमेदादलवारशाख्ने । दशः साघुर्दशको रपो यस स इति यहुम्पीहिः । दः पचायन् । ‘बानियष्यन्ताधुरादयः’ इत्युचावात् । गहा तेनातिकागति रयेनाविकामति रपयदि दशानों देशकानो पुटिलार्ग रमेनाविकामक इत्यर्थः । दानां मानकर्मेन्द्रियाणां स्थः प्रवर्तक इव मनसः सारभिखाराधान्यम् । साक्षान्नानीका इवैति रूपकम् । यहा दान दापन कविधानम् । धान रक्षणं विचरण वाश्यन्ति मायन्ति इति दशा देखराक्षसाः । सदपको रयो यस्पेति धर्मगुर इति - हितोऽर्थः । देश रक्षपे।इदाम् दाने। ही धातू गवे यतः। तथा गुरुः मुमतिः, जातूफी भूइस कविप्रधः मानव्याख्याता पवितस्तेषां जोषा ऐपनं यस्य स इति । मपक्षेऽप्यन्यत्समानामवि ॥
रामोऽभिरामः सनलः प्रतीतः पुत्रोऽभवत्स गुसत्यसंधः ।
सलक्ष्मणः सदरतः साबुद्दा चतुर्विधर गतवानिवैकः ॥२॥ दस्थ रामः पुत्रोऽभूत् । बर्थभूतः । समगः सदरतः सानुहा। इधापर्यम् । मेति निश्चये। ‘भा स्थाद्विकरपोपमयोरेवाऽपि समुथवेशी विधः। एसः एकमेवाद्विवीय मद्या’ इति श्रुतिः । रामहदये ‘रामं विद्धि पर प्रदा’ इति पचनात्परमात्यलम् । सायबास्यानां शिरोधार्यवात् । बर्षियत्वं गतवान् । प्रन मायाशयतं जगदुपादानकारणम् इति वेदान्तिरादान्तः । ‘न पटा बद्धपः प्रतिधुपयोयममयुबा भवन्त्यशुरुतः’ इत्यादि वेदमुविवचन च । एवं चति मारमा प्यूई चनु स्वादिति भाषः । वास्तममेकां गतोऽपि भगवानवशारे पल्पयन् भूभारदरणाचे तापहा दहशे । पर्थभूतो रामः । श्रनिरामः सुन्दरः । ‘नगमो हौ, यो रामो नीच्यायमिते नियु’ समरः । अभिः परितोमाये वर्तते । पुनः पर्वभूतः । अनलः । पगु दाने तानादिकः । पः सः । सन्यन्ति विप्रेभ्यो ददति हिरण वे ते समाः । पचायन् । भारनिगणवान् । खान थाति स्पीकरोबीवि संभावनावाम् । सनलः । मातोश्नुपसर्गे : । यहा । सगिरपगाधरकारपूर्वको पर्यापिण्यापारः । सनि यन्ति सनयन्ति ते सगाः टिकोपः तान् १. रामपोगवाद कः’ इति मूलपा प्रतीयते. ________________

१३
१ सर्गः]
राघवनैषधीयम् । अत एव सतपसिना संतापरहितेन विना पक्षिणा सेन । ‘संतापतपसोखपः’ इति हैमः । कुटक विना छल बिना शलं क्षिरटा विनीतः झोविपतिनतो यमापे कथितः।
मिति । अयं पन्धन दर्ष परिदर्शयन् लंकोऽति । ‘अतिभवन्तीपरः [शतः पक्षाः’ इति] अणुबमानोऽप्यनीति क्याम्पते पति गायफाराः । संशोऽधीति अयमेव संनियते । मे मनः स रामाया अयः प्रातिर्वस्मात् स प्राप्तिरूपचासी तोपत्र
मतो वसवे । ‘अय गी’ भौयादिडो थातुः। पन विधानम् । मनायाहनसादे पीडाकरः रोति । एतस्मयोजन नम तवामतः । दमयन्ती सत्पानी मधोम मवित्रीति भावः। सपवानिवृतम् । अपुदई यया हातमा मिनीतः योगिपनि लो बमापे इति ।
स्फीतेन राज्येन न मोदमेपि कोशेन पूर्णेन न वाहनेन । यथेमकेन न्यविपातिना पुरा प्रयाति नूनं गुणवान्भवन्मवान् ॥ १३ ॥
रामपझे-दे राजमिति मष्याहिनवेलफीवेन राज्येन मोद हर्ष पिन नामोषि म प्राप्यति । वर्तमानमानीप्ये लद गमिष्यति । तपा न कोझेन नैपि न प्राप्नोपि । तथा बाहनेन रेपि यया गुणवान् मयन भवान् व्यतिपातिना हमकेन पुरा दर्ष प्रयाति प्रयापति रफीवेन बहुना । ‘मुद दर्षे’ मोद इति पन् रूपम् । सोशोऽयंगमूहः । ‘सर्य साहादन यानम्’ इलमिधानकोशा गुगाब्दाप्रसार्या मदए । गणिति भू. भातो मातृप्रायः । भवान् पूज्यायें बुष्पपठम्दाऽवधीयते। मतियायेगिनिः । प्रतिसषियोग्यपराकमकलापः । व्यतिब्दः कर्मन्यतिदारपोतकः । इसकेन कुमारेगाप्वमुनेशायः । इसे इलः भवान् सर्वनामः । अयाति प्रयास्यति । पुरेत्यासने भवि प्पति काले धनुर्भशानन्तरगति प्यनितम् ‘गापधुरानिपातयोलंद इन मविष्यद कद योधपः ॥ श्रय नलपक्षे याप्लान दर्शपति-पलोनियसंपन्यार ‘तषा’ इति व्याक्षिप्यते । राजन्, गुपयान् सत्यधीलदयासमानयाधिमाश् मवान् सं दमा इमबेन पुरस्थितन सेन व्यतिचतिना अावाहनवाद भाकाशे विशिष्टेभ्योऽपि भाभिफोममानेन सीतेन शेतन बाहनेन बन्दिष्यति । ‘पात रहयो । ‘पाते निपातपादिनाशयोः’ इति हैगः 1 व्यतिशब्दोऽतिशायनपोतकः । मां विराज तप आर्यमई फां । निरजगोपजातिवं हितान्दाखपि मिश्विास स्वरन्ति जातिश्विदमेन नाम’ इति बचनप्रामाण्यात् । षनिकामगुप्तमं दर्शितम् ॥
उदीरितोऽसाविति तेन शान्तो विवष्टवानैशपरं विलोक्य । खगाहाम्बानणं चिकीर्षुः पौखं त्वरावचदुपाजहार ॥ ११ ॥ रामपक्षे वर्णनम्-तेनोदीरितः शान्तो जनफा इत्यासी पास विद्यावान् । किं शत्या । ऐपपर विसोक्य ऐशं मादेवरे मनुः लापरं रामं विवोपय । किंचिकीर्षुः । खगाहाभ्याहरण निवाः खगान् थाणान् गहाति इति जगमई पनुः तेषां महो म ________________

‘काव्यमाला।
लाति गृह्णाति इति तादृशः । उदारप्रिय इति भावः । पुनः कथंभूतः । प्रतीतः । ‘ख्याते दृष्टे प्रतीतोऽमिजातस्तु कुलजे जने’ इति कोशः । ख्यातो दिक्षु लोकत्रये। पुनः कथंभूतः । सुसत्यसंधः । अतिशयेन सत्यसंधः सत्यप्रतिज्ञः । ‘संधा प्रतिशा मर्यादा श्रद्धा संप्रत्ययः स्पृहा’ इति तातायिके । ‘खत्यतीव च निर्भरे’ इति च । ‘रामो द्विर्नाम भाषते’ इत्यध्यात्मरामायणे । अन्यसत्यवद्य(क)वैलक्षण्यं ध्वन्यते सुशदेनेति योध्यम् । पुनः कथंभूतः । सलक्ष्मणः लक्ष्मणसंज्ञभ्रातृसहितः । पुनः कथंभूतः । सद्भरतः प्रशस्तभरतभ्रातृक इत्यभिप्रायः । सन्भरतो यस्य स इति बहुव्रीहिः । पुनः कथंभूतः । सशत्रुहा शत्रुघ्नभ्रातृसहितः । ‘चोपसर्जनस्य’ सहस्य सः। गुरुरेव प्रीणन् एवं गुणवतां तेषां निरूप्य तादृशि नामानि चकारेत्यर्थः । दशरथस्य लोकपाला इव चत्वारः पुत्रा अभूवन्नित्यर्थः फलितः। रमु क्रीडायाम् । ‘अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्’ इत्यधिकरणे घन् । पद्मपुराणे–‘रमन्ते योगिनो ह्यस्मिन्नित्यानन्दे चिदात्मनि । इति रामपदेनासी परं ब्रह्मामिधीयते ॥’ इति । काश्यां तारकोपदेशमन्त्रोऽप्ययमेव बोध्यः। भगवानपि यरपुत्रत्वमझीचके तस्य दशरथस्यापि गुणवत्तां वर्णयितुं पारयेदित्यपि ध्वन्यते । ‘इदमुतममतिशयिनि व्यगये वाच्याध्वनिर्बुधैः कथितः’ इति भरतर्पिसूत्रं साक्षादेवंरूपमुत्तम काव्यम् । रसानुगुणा एव वर्णा गुम्फिताः ॥ नलपक्षे इत्यम्-तस्य वीरसेनस्य नलः पुत्रोऽभवत् । त्यदादीनां वुद्धिस्थपदार्थपरामर्शकलात् । ‘तस्येदम्’ इत्यादि शापकात् तच्छन्दः प्रसिद्ध्यर्थकः । त्रैलोक्ये प्रसिद्धः । ‘प्रकान्तप्रसिद्धानुभूतार्थस्तच्छब्दो यच्छब्दोपादानं नापेक्षते’ इत्युक्तं काव्यप्रकाशे । कथंभूतः । रामः । ‘रः पावके च तीक्ष्णे च राः स्मृतः खर्णवित्तयोः’ इति विश्वः । रं पावकममति सेवत इति रामः । सदाहितानिरिति तात्पर्यार्थः । ‘अम गत्यादिपु’ । ‘गतेः परयोः शब्दसंभक्त्योरादिशब्देन ग्रहः’ इति दीक्षिताः । अमतेः पचाद्यच् । पुनः कथंभूतः । अभिरामः सुन्दरोऽत्यर्थ प्रतीतो हसन्मुखः । ‘ख्याते दृष्टं’ इति कोशे तथा दर्शनात् । ‘प्रतिपूर्वादिणः कर्तरि क्तः’। ‘संपूर्वाद्धात्र आतश्चोपसर्गे’ इति कर्मण्यङ् । ‘लक्ष्मीवांलक्ष्मणः श्रीलः’ इत्यमरः। अमात्यादिभिर्लक्ष्मीवद्भिर्युक्तः इत्यर्थः । पुनः कथंभूतः । सद्भरतः बिभर्तीति भरः । ‘डभृञ् धा. रणपोषणयोः’ तस्य भावस्त्वतलौ । प्रकृतिजन्यबोधप्रकारस्वाद्यर्थः । सतां साधूनां पोषकता यस्य स इति वहुव्रीहिः । उपसर्जनहखत्तम् । ‘आपोऽन्यतरस्याम्’ इति विकल्पस्तु कप्येव । असाधुपोषकत्वं धर्मशास्त्रे प्रत्याख्यातम् । तथा च योगीश्वरः-भक्कावकाशाग्न्युदकमन्त्रोपकरणव्ययान् । दला चोरस्य वा हन्तुर्जानतो दम उत्तमः॥ इति । अत एव ‘अदान्तान् दमयेत्’ इति गौतमस्मृतिः। शिष्टपालनं च दुष्टनिग्रहमन्तरेण न संभवतीति विज्ञानेश्वरः । सर्वत्र सभङ्गाभङ्गशब्दलेपोपमालंकारः केषुचित्पदेषु प्रकृतिप्रत्ययश्लेषः । शास्त्रान्तरसंवादित्वेन निर्दूषणत्वं सर्वम् । साकृतविशेषणत्वेन परिकरव। संयष्टिरर्थालंकारी या रसध्वनिश्चात्र वोध्यः । एकोऽपि नलो लक्ष्मणादिभेदत्रयमवगाध चतुर्विधत्वं प्राप्तवानिवेत्युत्प्रेक्षालंकारः । ‘संभावनमथोत्प्रेक्षा प्रकृतस्य समेन यत्’ इति ________________

काव्यमाला।
हणं यस्येति तस्याभ्याहरणं सभायां सर्वसमक्ष यदानयनं तगिकीपुः तत्कनुमिच्छुः । अथ त्वरावत्पौनं तदनुरुपाजहार । सहसाधिका माहप्रायाः पुरुषाः शीघ्रं महता - च्छेण निकटमानिन्युरित्यर्थः । पुंसां समूह इत्यर्थे माञ् प्रत्ययः । ‘सीपुंसाभ्यां नमनी भवनात्’ इति सूत्रेण । ‘मित्वरा संभ्रने’ । घटादेः पित्यादन् । असन्तं तियानेव ।
शः शंकरः तस्येदमैशं तत्परं यस्य स इति बहुमीहिः । इमकेनेति पूर्वपद्यादनुवर्तते । इमकं राममित्यर्थः । अर्थवशाद्विभक्तिपरिणामः’ । इत्थं भाप्यं जागरूकम् । ‘अनायकः’ इत्यत्राककारकस्येत्यनादेशाभावः । विश्वामित्र विशेषणे विधिदिसते तेनेत्यस्य तमेशपरं विलोक्येति स्पष्टमेव ॥ अथ नलपक्षे व्याख्यानमाह-तेन पक्षिणा शान्तोऽनलोऽती इति व्यायनोदीरितः । पण्डितसं विराष्टवान् यिसमज । किं कला । ईशानामिन्द्रादीनामपीशो ब्रह्मा । त्यदादीनां बुद्धिस्थपरामर्शकलात् ‘तस्वेदम्’ इत्यणि तस्येदमित्यदंशब्दस्येशार्थप्रतिपादनं बोध्यम् । स पर उत्तमो यस्य स इति पहुनीहिः ‘दुरानात्मोत्तमाः पराः’ इति त्रिकाण्ज्याम् । विरचिराकोशं चरेवेन्मनानिष्टं स्यादिति शहमानः। विलोकि विचारे द्रष्टव्यः । यद्यपि शालायां पूजित एवास्थात्मक्षी तथापि गच्छ यथेच्छ मिति वाज्ञापितोऽभूदिति ध्वन्यते विसृष्टवानिति पदेन व्यज्यते । किं चिकीर्षुः । वगमहाभ्याहरणं चिकीर्षुः खगप्रहो हंसग्रहः तस्मादाद्वासुदेवादीः तस्या आहरणं खीकारः आसमन्तादानीकारः । ‘हरणं प्रापणं खौकारः स्तेयं नाथनं च’ इति दीक्षिताः कौमुद्यां व्याचख्युः । ‘अकारो वासुदेवः स्यात्’ इत्येकाक्षरकोशः । अहिंसासत्यमस्तेयम्’ इति धर्मलक्षणम् । ‘न हिंस्यात्सर्वभूतानि’ इति श्रुतिः । ताउनादियधान्ता हिंसा प्रोच्यते इति विचार्येत्यर्थः । साविकानामिदं गर्हितमिति भावः । खराबपौलं तदुपाजहार । अदूरस्थो वायदेशं पुरुपसमूहस्वरावान् तच्छासनं विसर्जयत पक्षिण इत्येवंरूपं छुपाजहार । अधिकमा समन्तादशीचके इति भावः । ‘उपोधिके च’ इति ज्ञापकादुपशब्दार्थवृत्तित्वं सिद्धम् । ततश्च सर्वे विसर्जिता इत्यर्थः ॥
शरासनं वेगवशेन कृष्ट्वा रामोऽभनक्तं जनकाद्भुतप्रदः। विसिमिये भूपसभं पराक्रमं वीक्ष्यास्य मावतरत्वमैट्ट ॥ १५ ॥
रामपक्षे-रामो वेगवशेन तच्छरासनं कृष्ट्वाभनन् । कथंभूतो रामः। जनकाद्भुतप्रदः । भूपसभमस्य पराक्रमं वीक्ष्य विसिष्मिये अस्य मावतारवमैह इत्यन्वयः । रामो दाशरथिर्वेगवशेन जववशात् शरासनं कृष्ट्वा आकृष्य अभनक् वभा । कथंभूतो रामः। जनकाद्भुतप्रदः तदाश्चर्यदः तं पराक्रमं वीक्ष्य । ‘शौर्योद्योगी पराक्रमौ’ ।ष्मिए ईपद्धसने’ । ‘विस्मयोऽद्भुतगर्वे स्यात्’ इति हैमः। अस्य वासुदेवस्य मावतारत्वमैट्ट तुष्टाव । ‘ईइ स्तुतौ’ । लुग्विकरणाल्लुङि रूपम् । साक्षान्नारायण एवावतीर्णोऽत्र । ऐश्वरं धनुभक्तुं को वा समर्थो नारायणं विनेति भावः ॥ नलपक्षे-रामो नलः । [नगमों द्वा] वले रामो नीलचारुसिते त्रिषु’ इत्यमरः । अतिसुन्दररूपत्वान्नलस्यारण्यपर्वणि भारते ________________

१ सर्गः]
राघवनैषधीयन् । गर्णितवात् । पापमापी गर्या रामशब्दः कोशप्रामाश्यात् । पूर्व येगवशेन तं हमें हा आकृष्प रागवेगात पारासनम् । ‘शु हिंसाया’ । ‘दोरपू’ फरः धारः एक इदि रूपागि । परोपमा । ‘भस गतिदीप्यादाने भादान महर्ण बघाय ग्रहणम् । शाहनाविषपान्ता वा सा हिरीय प्रकीर्तिता’ इति मेदिनी । निष्क्षाय प्रणमभनक् मर्दयागास दूरीमकारेसः । जातकाष्यः परनिप्रदोपहितारनामेव विचार्म इरीयकार गादित्यर्थः । अब जनकाराप्रवं विशिनष्ठि-जवानों का मानन्दापों प्रददायीति समानुतनदो ईसा प्रकरणासम्म एर माधर्म प्रतवान् । ‘एसपीजलेषु कम्’ इति विश्वः । अथ भूसर्ग पराम दहा वीक्ष्म अपि च मर्याधतरल मानुशावतार हरिमिद बीक्षक रे। ’ तो’ वा । पर्णपामास । सवारती मागोमतरलं समन्तामाये स्वप्रध्ययः । इन्द्रयगोपेन्मजयोरेनोपजाति ॥
अभिख्यया या दमयन्त्यपूर्वलावण्यभाजः प्रथितेह सीता । सा राजवक्रोचितसाभीतानलेन राजीववनी यथैव ॥ १६ ॥ शतादिरानन्द उपैतु तूर्ण राजः कुलं हंसकुलैरमान्यः । चक्रेण शक्रेण समस्य तस्य सोऽयं सकार्यव्यवसायसायः ॥ १७ ॥ रामपक्षे-अपूर्णचौन्दर्ययुधान् श्रीसमूहान् दमयन्ती यान्ता तिरस्कृती या सीता प्रथितान्ति राजवका सा उचितपदभीतात् प्रामोलोष । केन का इस । नरेन रानीपवनीन । ‘राजासी रोहिणीप्रियः’ इति कोशः । राजपा यस्याः सा चन्दानमेति फानिवार्थः । ‘वन उपशमें । हेवगणवन्तः । ‘खावयं रामणीयकम्’ इति धरणिः । ‘विसपानराशीचमुकाराम्भोरुवाणि च । शादिराचन्दच कुर्क पुरमुमैत्र । फस्य । राक्षः। किंमूतः । इंसाठरमान्यः । कयंभूतख राज्ञः । योग शग सनल तरुप सोम सायव्यवसायसायः अधि । शशब्द वादी पक्ष सः । उत्तरपदे बालग्दो गस स इसीष्टतानन्दो गौतमपुत्री मा पुरोहितलवायला गडा शीघ्रम् । किंभूतः । हराइवरमान्यः । “हो मराठे एच न्यासपिरीतिः’ इति फैधयः । ‘कुस बोने च पाते कुतं जनपदे रहे’ इति मेदिनी। हंसः सूर्यः कुर्स पो से हंगाखा सूर्पनखा सर्ने मान्यो बसाद । अब बा एन भगवद्वासुदेबेनापि मान्यः । मान पूणायाम् । ‘व बानीकमाखियाम्’ इति कोशः । काचौं ये व्यवसाया व्यमावेशं सापोऽन्तः । कार्येषु निविता इयर्थः । यासार्थस्स वर्तव्यत्नात् । ‘मन्तः सरूले निकटे मानिधययोरपि’ इतिहमा । ‘उद्यने व्यवसायः साभिययेऽपि च पुंसपम्’ इति रन्तिकः ॥ अब नलपक्षे याश्या-पद सीठा । कामः, एस इहवः सोऽस्मास्त्रीनिःइइसी नागीता मनसा प्रपना अनिकन्दमकम्मूतिपनी समेत मना मागेप प्राता । ‘पीयति- इलशारोऽपि पालम्वर प्रतिप्यते’ इति दीक्षित कीयामाहुः सर्वसंमतत्यान् । सती निशायाम् ईत इति रूपम् । ________________

१ सर्गः]
रापपनैपधीयन् । खरोचकः कार्णधनुकिय सगेन सैन्यैरनुगन्यमानः। सत्यापकः क्षत्रियजिस्वरस्य संसृष्टपातेन गर्ग व्यतानीत् ॥ २४ ॥
रामपक्षे-नियजितररुप पार्ण भविष्यरेन पापेन वरीयानरोपकः सखापफः सत्संचनाका रोन परपुरामण मेस्पछपाट् स्पृश्वरमः सन्
# व्यतानीत भकार्यात् । रोबरघुगम्भमानः रितस्वः धरियजयपीलएको राम
पर्जयामास । विष्णर्य धनुखदादाथिटय समारोप्य सधीवराभमागरोधो दाशरविरेसतं कर्म गदारोव तदा वरणरामदायो विदाय एमागकोसरासरेण व्यग्यो । सशी सर्गमार्यपारिपत्यं वाय राम मनोरनाम्यवान पन्यते । एताहश रायस्पर फाल्याप्रकारे वामरायल दर्शितम् ।
ताप्रपोजको हेतु’ इति ‘तृजकाभ्यां कतरि’ इति निषेपसानिललसीनार परोपक
व समासः एत सबसेयम्भव नटपटेरिया परततातरवस नतः चरपः सन् निपधपुर प्रति गर्म रचार । मनः । शनियामावरस पर घापका रोपां प्रियागो मदे कपन विभिनये सम्माशा एपिय मामात् तवा गृहीतचरण तलाश यदा अपधमकारयतेन । ‘वर्ष पयायोत्सग पाल निनाएर पनातिचरात् । रागेवि गावापावामी राग रागैरिखकारमाता
कवचनम् । जयकृष्णदेवता काणम् । ‘साख देवता’ रखए । सम्बाहमहापुर विचार तपःयामपैर तान्न जिल्ला पुरं प्रति जाति भावः । इन्दना
पिन्दवजयोरूपजातिः।
उसस्पताकं नगरं प्रविश्य जैत्रो धनुष्मान्मणनाम मातृः । ज्येष्टागुरूस्ता महनीयरूपां श्वध्वो विलोक्य प्रमदं परापन् ।
५॥ रामपझे-लापता नगर प्रविश्य मानः प्रगनाम निसः गुरुः पा
बना बीता गबन्दै । नांगहनीपरूपांसा मिलोस प्रमई वर्ष परापन् मलगन्ना गुरु गोर
विपित्राची इसमरः । ‘पोतो गुणपचनात्’ इति और।गुवाँ गुहा रुपायम । शाही भीतीपागम् । कमिटादयध तवाचतः । अनन्तरं गाना ॥ भय गलपले-माओऽपि तादर्श नगरे प्रविश्य मातः प्रगनाम । वीरगन्यायाः पर भासशिति द्योपचे। ताः शाम्बदेश को दमयन्ती हा मसुरितिक इन्द्रवोपेन्दपजयोदपजातिः ॥ पुरसं परात्मानमात्यं गुणधैिः श्रिया सेव्यमानं कदाचिस्पशान्तम् । विमीताश्रयः सान्तरः ख्यानकीर्तिः कलिन म सोऽभ्याययौ गारदा ॥३६॥
रामपझे-पदाचिमारदाता काटिनांग पुरस्थ परारमानमभ्यायीभूतम् । गुराव्यम् । पुनः कर्षभूतम् । प्रिया सेव्यमानम् । पुनः भूतम् । । कया ________________

काव्यमाला।
टाए । अभिख्यया नाम्ना ‘अमिख्या नामशोभयोः’ इत्यमरः । या दमयन्ती राजवफा सोचितसज्ञभीतात् । कथंभूता । अपूर्वलावण्यभाजः अपूर्वसौन्दर्यभाजां नारीणां मध्ये । यतश्च ‘निर्धारणम्’ इति निर्धारणे पष्ठी । एकत्वे च निर्धारणं भवति । ‘जातिः पदार्थः’ इति खीकारात् । ‘मिदचोऽन्यात्परः’ इति सूत्रेऽज्ग्रहणमत्र ज्ञापकं वोध्यम् । प्रथिता विख्यातास्ति । ‘अस्तिर्भवन्तीपरः’ इति भाष्यम् । चन्द्रानना सा भवत्पत्नी भवतु । योग्यत्वात् । ‘णल गन्धे’ । का केनेव । ‘नलो नालमथास्त्रियाम् । कमलवनी नलेन यथा । वमपि नलनामासि कमलवनीस्थानीया सा तवैव योग्यास्तीति भावः । ननु तत्र दूतो घटकः कः स्यादित्यशश्याह-हंसकुलैरमान्यः शतादिरानन्दः सोऽयं तूर्ण भीमस्य पुरम् उपैतु मल्लक्षणः पुरः स्फुरत्यक्षी प्रसिद्धः दौत्येन । शतपदमनेकसंख्यामवगाहते । देवशतेष्वपि श्रेष्ठः । आदिशब्दः श्रेष्ठवाची प्रथमस्याग्रेसरत्वात् । आनन्दयति रूपेण वाचा सर्वानित्यानन्दः । नन्दयतेः पचाद्यचू । हंसकुलैः नैकब्रह्मयानमरालैः न मान्यो यस्मादिति पञ्चम्यर्थे बहुव्रीहिः । उपैतु गच्छतु । कथंभूतस्य तस्य राज्ञः । चक्रेण बलेन इन्द्रेणा तुल्यस्य कुण्डिनेश्वरस्य । अयं खकार्यव्यवसायसाय एव । आत्मन एव कार्योद्योगनिश्चयोऽस्तीति भावः । मदेकसाध्यं तत्प्रापणमिति ध्वन्यते । युग्मम् । ‘पोऽन्तकर्मणि’ । भावे घञ् । ‘आतो युक्’ । कोशः प्रागेवामिहितः । तदेव वृत्तम् । मां दूतं शीघ्र खमाज्ञापय पाण्डुलादिकामवाधां जहि इत्येवं हंसेन ध्वन्यते ॥
स राजहंसो वचनं महार्थं निगद्य मौनं जुजुषेऽभिरामम् । आरामभूतः प्रससाद रामो मध्येसभं सज्जनवन्दनीयः ॥ १८ ॥
रामपक्षे-राजहंसो जनको नाम अमिराम महार्थ वचनं निगद्य मौनं जुजुषे । ‘स्युरुत्तरपदे-’ इत्यादिवाक्यात्कोशस्य हंसस्य श्रेष्ठवाचकत्वं ज्ञेयम् । राज्ञां मध्ये हंसमिवेति “उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे’ इति समासः । अभिरामं सुन्दरम् । महार्थमर्थगम्भीरं निगद्य तूष्णीं वभूवेत्यर्थः । ‘जुषी प्रीतिसेवनयोः’ । लिटू । कथंभूतो राजा । मध्येसभं सज्जनवन्दनीयः । आरामभूतो रामः प्रससाद । कथंभूतो रामः । सज्जनैर्वन्दनीय इति श्रीरामविशेषणमपि घटते । मध्ये पाठादेहलीदीपन्यायेनोभाभ्यां संवध्यते । ‘वदि अभिवादनस्तुत्योः’ । तृतीयासमासः । आरामभूत उपवनत्वं प्राप्तः । ‘पारे मध्ये षष्ट्या वा’ इति मध्यशब्दपूर्वनिपातः । अयं भावः-शतानन्दयानेनाह्वानेन च पितुर्जनके प्रीतिमानभूदामः । अथ नलपक्षे-स राजहंसः हंसानां राजा महार्थे वचनमभिधाय मौनं सेवितवान् । कथंभूतम् । अभिरामं सुन्दरम् । रामोऽत्र नलोऽतिसुन्दरलात् । प्रागेवोक्तम् । ‘नैगमौ द्वौ बले रामो नीलचारुसिते निषु’ इति
१. ‘नाला न ना पद्मदण्डे’ शति मेदिनीसंवादादमरेऽपि ‘नाला नालम्’ इत्यस्यैव पाठस्य संमतत्वादत्रापि ‘नालेन राजीववनी’ इति पाठस्यैव थोग्यत्वात्. ________________

२६
| काव्यमाला|
भूतो नारदः । विभीताश्रयः। पुनः कथंभूतः । सान्तरः । पुनः कथंभूतः । ख्यातकीर्तिः । नारद इत्याहा नाम यस्य स इति । ‘स्त्रियाः पुंवत्’ इति पुंवद्भावः (१) । नामेति प्रसिद्धावव्ययम् । अग्निर्माणवक इतिवत्साध्यवसाना लक्षणा बोध्या। साक्षात्कलिकारकत्वात्कलिरेव पुरि अयोध्यायां तिष्ठन्तं परात्मानं ‘रामं विद्धि परं ब्रह्म’ इत्यध्यात्मरामायणे । व्यापकं भगवन्तमभिमुखीकृत्य आययौ सौन्दयादिगुणसमूहपूर्ण श्रिया सीतया स्त्रिया सेव्यमानं प्रकर्पण शमनिष्ठं विशेषेण संसाराद्भीता विभीता ध्रुवादयस्तेपां विद्यानुशासनेनाश्रयं शरण्यान्तरेण मेदेनान्यत्र कर्तव्येऽन्यवातीव्यवहारकत्वम् । भेदशिक्षासु हितमित्यर्थः । ‘अन्तरमवकाशावधिपरिधानान्तधिमेदतादर्थे । छिद्रात्मीय’विनावहिरवसरमध्येऽन्तरात्मनि च ॥’ इत्यमरः । ख्याता प्रसिद्धा त्रिलोक्यां वार्ता यस्य सः ॥ अथ नलपक्षे-इन्द्रादिदेवतिरस्कारात्कुपितः कलिस्तदानीं निपधपुरीमागत्य विभीतवृक्षाश्रयो भूत्वा अवकाशान्वेषी पुराणादिख्यातवार्तः कलिः साक्षान्निठापरनामा स पुरस्थमुत्तमबुद्धिं प्रशान्तं नलमाक्रान्तवान् । अभ्याट्पूर्वो यतिराक्रमणे । उपसर्गास्त्वर्थविशेषद्योतकाः । चरणप्रक्षालनाभावमात्ररन्ध्रान्वेपणात् । कथंभूतः । नारदाहः नराणां समूहो नारम् । ‘दो अवखण्डने’ । नारं द्यति खण्डयति इति नारदः, नारद इत्याहा यस्य सः । कलिवेशे सति पुण्यात्मापि दुर्बुद्धिर्भवति इत्यर्थः । भुजाप्रयातं छन्दः॥
ततो वैष्णवी भारती लोकनन्दा परानन्दधुं प्राप शृण्वन्नृमौलिः । उदाराः समस्ताः समस्ताविपुस्तं पुरा वृत्तगुम्फैरुदन्तैः समस्तैः ॥ ३७॥
रामपक्षे-ततो नृमौलिः परानन्दधुं प्राप । नृणां मध्ये मौलिरि किरीटे धम्मिल्ले कङ्केलिट्ठमचूडयोः’ इति विश्वः । ‘स्युरुत्तरपदे व्याघ्रः-’ इति कोशः । एवं मौलिशब्दस्य श्रेष्ठार्थाभिधायित्वम् । रामस्ततो नारदात्परानन्दं प्राप । किं कुर्वन् । लोकानन्दां वैष्णवीं शृण्वन् श्रीमद्भगवद्गुणानुवादरूपामत एव लोकानन्दाम् । ‘टुनदि समृद्धौ’ । कर्मण्यण् । टाप् । ‘द्वितोऽथुच्’ । ‘स्यादानन्दथुरानन्दः-’ इति. त्रिकाण्ड्याम् । शृण्वन् सन् समस्ता उदाराः पुरावृत्तादिभिः तं समस्ता विपरित्यन्वयः॥ ‘उदारो दातृमहतोः’ इति कोशः । ‘इतिहासः पुरावृत्तम्’ इति च । ‘गुम्फ ग्रन्थे’ तौदादिकः । भावे घञ् । इतिहासगुम्फितैरित्यर्थः । बहुव्रीहिसमासात् । सद्वृत्तस्यान्तो निश्चयो यत्र आध्यात्मिकज्ञानप्रकाशस्य नीत्यादेवेति भावः । तं रामम् । ‘एञ् स्तुता । लुड् ‘स्तुसुधूभ्यः’ इतीद। सम्यग्वर्णयामासुः। सभायां कदा राजा रामः स्यादिति स्मार्षः। वैष्णवीमिति । विष्णोरियम् । ‘तस्येदम्’ इत्यण् ॥ अथ नलपक्षनृमौलिनलो राजा ततो विवाहोत्तरं मध्येसभं सुमतिजातूकयंबकदाल्भ्यादिभ्यो वैष्णवीं भारती शृण्वन् परानन्दथु प्राप । कथंभूताम् । लोकानन्दाम् । उदारा इत्यादि च पूर्ववदेव विशेषण विशिष्टत्वं प्रतिपत्तव्यम्। भुजङ्गप्रयातं छन्दः॥
स्यादिति स्तुसुधूभ्यः तस्य नीत्यादेवेति समासात् । सत्तार ________________

१ सर्गः] रापयनैषधीयम् । बचनात् । नलस्य प्रवन्तवाद । मलायेति शेषः । मध्येसर्म सन शालायां प्रसनोऽभूत् । फयंभूतः । आरामभूतः । शानोपदेशद्वारा सापापहारेण खकारकक्षाद । बत एसोधागवं प्राहः । सम्यनन्दनीयः । इसाक्षमारमंतीपाविशाहिवात् । त्रिमिर्विशेषकम् । तदेव वृत्तम् ॥
विदर्भमूः मापि विनायकेन नरेशितः शासनहारकेण । सुतस्य पाणिग्रहणं चिराय मा भूदिति प्रीतियुतोऽवदहराम् ॥ १९ ॥
रामपक्षे-धिनायकेन विदर्भभूः प्रापि । ‘बिनायको गणपकी शिक्षके दण्भारके’. इति दमः । विशेषशिक्षण शतानन्देन । ‘हमी प्रन्ये तीदादिकः । दौं प्रन्यः । मिशिष्टा दो प्रन्या या वासिष्परामायणादयो प्रन्या मानवान्तवा या साइधसाकेवाः प्राप्लेसर्थः । सर्वभूतेन । नरेशितुःशासनहारकैग । नराणामीशिता जनकः तला शासनस झारफेण प्रापफेण । ‘इन् हरपे’। खुद करि । ‘ईश ऐच’ । तृन्। प्रीतियुतः स मुनिः गुतस्य बापुत्रस परिप्राइणे चिराय मा भूदिति । परां दशरथ गला असदन । ‘देवोढ़ते परामोठे विपु शीब मनाविप्रये’ इलमरः । नरः ठः पुत्रो को रामो यस सः। भकारो बासुदेवः स्यात्’ इति कोशः। पराशन्दस द्वितीयकवचने परामिति रुपमययोप्यम् । जनकप्रेरितोऽइमामता, अनुभवानन्तारै विवादो निर्माता, ससैयामाबर मविला हवं याहीदि भागः ॥ अथ नलपक्षे माया–पूर्व नद्यः प्रससाद । हंसवयनमाकसुफ तत्पदेन मयते । यदि भवान् दीने शकखर्दि गउनु कार्य करोषिति प्रसादे देतुः । विनायफेन चीनां नायकेन हंसेन लिर्भभूः विदर्भदेशमूः प्रापि । ‘थागक्येन नन्दामाहवेन प्राद्धे जिग्निता नन्दान् बचाता दीपरणत उदय पाटिदाखलादिददेश मातम्’ इति वृहत्कथासरित्सागरे व्यं कथानुसंधानम् । कर्मभूतेन । नरेशितः मात्र शासनारकैग माहापितवानीयापिणा। ‘पाधिने गये गुतावमा विमानको इंशा पर दमयी मापद । मुरास रामस्सयोग्य नकम्य विपानिप्रदर्ण चिराय विसम्मेन मा भूदिति । मयंभूतः । प्रीचिमुवः । ‘प्रसवैश्वर्ययोः’ इति धातोः मुत इति रूपम् । ‘तिची व संशायाम्। नामरामवचनं मलगा देवेन विशिवालिद सीकला विदरिष्यसीति भावः।
भैमी गुणगुम्फितमूर्तिमारावत्कृतोद्वाहविधानशोमः ।
यदीह रागे निनयेतिदेहभूसादेव सार्थक्यमुपैति नान्यथा ॥ २०॥ । रामपक्षे-पोह रामो मी मिनयेत् तदैन मिदेवभूः साश्यमुपैति मन्यया ने । कपभूतो रामः । भारावकतोहाइपिपानशोभः । कथंभूना भैमीम् । गुमैgम्मितमूर्तिम् । पर मनायाह-यदि इद मनायतरे । भीमाईकरादेव यस प. भीमो जनकः तस्सापर्य श्री ममी । बगलामुपासप्रेऽपि वा भीनोखीति भावः । ‘रिड्डा- इति हि तो सीतामन, परि ________________

१ सर्गः] ’ राघवनैपधीयम् । तदीयाधिराज्यं विहन्तुं तदानीं नृपानुज्ञया मन्थरा दुःप्रवृत्तिः । समुहपिताप्यास वाता कलीया यतः पुष्कराक्षा प्रजज्वाल कापात् ३८ रामपक्षे-नादा तदीयाधिराज्यं लिइन्हें नूपागण्या मन्या दुःप्रवृत्तिरभूदिति शेषः। ‘कर्मगि द्वितीया’ इति सूक्षं व्याचक्षमाणो भाष्यफार माद-असिवन्तीपरः प्रथमपुपैडप्रयुज्यमानोऽप्यतीति गम्यते । पूक्षः क्षः अमोति गम्यो । न पानीति नृपाः लोकपाला इन्द्रादयस्वदनुपया इन्दादिदेर राज्यले रामे रायसवयों न भविष्यतीति विचार्य नोदिता वाणी मन्या सुद्धा या विशेति सा कैकेयीद्वारा पिन करिष्यतीति प्रविष्टा या सर्व विपरीतं मन्थरामाविश्य चके इति रामायणच्याशुभेया । दुष्ठा प्रतिषाची यस्याः सा तयाभूता मन्थरास्पा करेगीपरिचारिकानून । यतः हारगाए पुग्धराक्षी केयी धोपावग्याछ । अत एव सहूषितापि पण्दिीमिन्दितापि रानराज्याभिषेकविनराजसंस्थादिदुवाती कलीया कलियुगीया प्रेतायुगे सास बभूवेल लिए प्रतिरूपकमव्ययम् । उत्तरार्मकारेण कषानुर्वया । ‘पुष्कर पाइने योनि दीपेऽम्मति नपुंसकम् इति ऐमः ॥ अप नलपक्षे-दानी नृपाशुया तीयाधिराज्य विदन्तुं दूरीका मन्यरा। ‘मन्य पिलीयने । ‘मयि दिखाया च’ । मन्भन मन्थः । मन्य गा राति पातीनि मन्थरा । ‘रा दाने’। दुःप्रवृत्तिः समुद्रपितापि कतीया था। नृपावायेति पदेन ससियुगाविद्यः फदान्यतयाचारितो वृते नमः सनायर्या कितपराजमर्मया पद दीन्यक्षपदा । समुप धर्मादिशा पिटापि सा पार्ता कलीया कली साप्पी कलहकारिणी । सर्वत्र अमिलिया डा मतव्यः’ इति उकोपपादस्पेन ‘या नामषेयर’ व प्रवाष्टः पिकः । चतरा पशूव । यतः कारणात् पुपरवायापलीच पुष्कराक्षी। बहुरूपदणापुप्फरसद पूर्वनिपातःमिक्षाः फूटलेनास सन्नीबक्षी। ‘भव इनिठगी’ वि इनिर्मलीयः। लिवशेषः सदाचारः । एवं च प्रजम्वालपदेन राज्यकोशादिकमपहर महीयं दुटदाबादः पुष्टये राज्यधिया यताजितवादीय पाश । नख्ने प्रपत्रीको हतराज्योऽभूदिति विपदव्ययम् । ‘पल पीसी’ भौवादिकः लिए । ‘भधातु देयनाः पाशकाच वे’ इसमरः । सपि तथा बकार अन्येषां का फषेति भावः । भुनाया छन्दः॥
अब सुतः स्वादरतो हि राज्ये वम्प्रम्यमाणो विपिनेऽवसीदेत् । यधूसमेतो बरदानतः पुरा राजानमित्याह कनिष्ठमाता ॥ ३९ ॥
रामपझे-निगावा । रामस्पेदि शेषः । राजानं दशरथमिलाद-मिति । भरतः मुतो राज्ये साव । बभूसमेतले यम्नम्यमाणोऽयमवदित् । अतः । यरदानतः कारणात् । भाभ्यां पराभ्याम् । देवासुरसुदेऽक्षीला पतितः । केपी हायपरत्य रयायथास्थानस्य गृतपक्षी सदा परब न्यासपूर्ण पदचं समादधे । तस्यमिदानी ययाचे । एकच मरवानिपेका साव, अपरेप सीतो रागो गण्यमान् गन्तु नो ________________

काव्यमाला।
णीय चेत्नापयेत् तदैव सा पुरी विदेहानां जनकानां भूः सार्थक्यं प्राप्नोति नान्यथा । श्रीसंकाशा सा नारायणेनैव रामेण संयोगमर्हति उत्कटबोधशालित्वं तेपामद्यैवोचितं भवति । अन्यथा नैव । कथंभूतो रामः । भवता कृता उद्वाह विधानशोभा यस्य सः । भवता तत्र शीघ्रं गन्तव्यम् । अतो जनकप्रेरितोऽहं समागत इति ध्वन्यते। कथंभूतां भैमीम् । गुणैः शीलसौन्दर्यादिमिर्गुम्फिता मूर्तिर्यस्याः सा । एवं च विल. म्बो न कार्योऽद्यैव गन्तव्यमित्युक्तं भवति शतानन्देन मुनिना ॥ अथ नलपक्षे व्याख्या-हे राजपुत्रि, यदि खामिति शेपः । इह रामः इ. कामस्तमपि सौन्दर्येण हन्ति ताडयती इहः स चासौ रामश्च अतिसुन्दरो नलः आत्मपुरं निनयेत् परिणीय गच्छेत् भीमस्यापलं स्त्री भैमी तां ला त्राणं निनयेत् तदेव विदेहभूः । ‘पण्डा संवेदनं विदा’ इति शब्दार्णवः। विदया बुध्यैव ईहा व्यापारः क्रियामानं येषां ते विदेहाः नीतिशास्त्रपारीणास्तेपामियं भूः सार्थक्यं महात्मलमुपैति । नान्यथा । अन्यस्मै खां ददानो भीमो बुद्धिमान्द्यं लोके प्रकटयिष्यति इति हार्दोऽभिप्रायः । कथंभूतो नलो रामशब्दलक्षितः । भवत्कृतोद्वाहविधानशोभः । भवत्या कृता कण्ठे मालाप्रक्षेपेण खयंवरे उद्वाहविधानस्य शोभा यस्य सः । ‘सर्वनानो वृत्तिमाने पुंवद्भावः’ इति वार्तिकवचनम् भवत्या कृता भवत्कृता इति रूपनिष्पत्तिर्बोध्या । कथंभूतां वाम् । गुणैर्गुम्फितमूर्तिम् । ‘आराहूरसमीपयोः’ इत्यमरः । आरान्निकटकाले विवाहस्तव यथा स्यात्तथा यतनीयम् । त्रिष्टुब्जगलोरुपजातिः। प्रस्तारे भेदवशादवसेया छन्दश्चितितत्त्वज्ञैः॥
स राजहंसो निगृहीतसंवित्सत्तर्कजोषां पुरमाजगाम । . विहाय सा खेचरवृत्रहेव नभोविमानैरिव वीतिवयः ॥ २१ ॥
रामपक्षे-स राजहंसोऽपि पुरमाजगाम। राजश्रेष्ठो दशरथोऽपि पुरं मिथिलामागात् । कथंभूतो राजा। गृहीतसंवित् । ‘त्री संविज्ज्ञानसंभाषाक्रियाकाराजिनामसु’ इत्यमरः। क्रियाकारः संकेत इत्यर्थः । तद्यायवाच्यवृत्तिं पुरस्कृत्य संप्रजगामेति तात्पर्थिः । कथंभूताम् । सत्तर्कजोषाम् । सन्तस्तकी यस्मिन् स गौतमस्तत्प्रधाना अन्ये च मुनयो यत्र सत्तकै जुषन्ते इति सत्तर्कजोषाः । अर्शआद्यचू । अस्यां सन्तीति पूर्विशेषणम् । कुतर्कश्रयणं यत्र खमेऽपि नास्ति “किमीहः किंकायः’ इत्यादिरूपः । तादृशीं नगरी नभोविमानैरिव वीतिवर्यैः नभ आकाशं वेगेन मान्त इव । ‘मा माने’ धातुः । उत्प्रेक्षालंकारः । नभसो विशेषेण मानं येषां ते । वीतीनां तुरगाणां वर्याः श्रेष्ठास्तैरश्वैरतिशीधैर्जगाम । सपरिच्छ इति भावः । ‘घोटके वीतितुरग-’ इति कोशः। केन क इव । विहायसा खेचरवृत्रहा इव । उपमालंकारः। शब्दालंकारसंसृष्टिकाव्यं काव्यप्रकाशे स्फुटीकृतम् ॥ अथ नलपक्षे व्याख्या-स राजहंसो ब्रह्ममरालोऽपि सत्तकेजोषां नलनगरीमाजगाम । विहायसा आकाशमार्गेणेत्यन्वयः । कथंभूतः । गृहीतसंवित् अवश्यं तस्यैव बलस्य वरणं कर्ताह इति दमयन्तीतः प्राप्य निःसंदेहसंकेतः । संवि ________________

२८
काव्यमाला।
चेन्मरिष्यामीति सा निर्ववन्ध । तदा सत्यपाशवदो राजा तथैवाकरोदिति व्यज्यते प्रवन्धरूपरामायणकथानुसंधानमित्यवसीयतां बुधैः॥ अथ नलपक्षे-कनिष्ठमाता। ‘कनिष्ठोऽतियुवाल्पयोः’ इत्यमरः । कनिष्ठस्य तुच्छस्य लघुपदार्थस्य माता उर्वका । ‘माङ् माने शब्दे च’। जौहोत्यादिको धातुः । ‘बुल्तृची’ इति कर्तरि तृचि कृते सौपरे प्रसूवाचिमातृशब्दवद्रूपं जायते । पुष्करः कितवो राजानं नलमाहकिमिति । हि अयं मल्लक्षणो जनः पुरा पूर्वकाले धूतकाले वरदानतः परस्य श्रेष्ठस्य पणे राज्यदानाद्धेतोः राज्ये निषधराज्ये स्तात् । भरतः । ‘अप्यथातिशयो भरः’ । इत्यमरः । भरेणातिशयेन तस्यति व्यथते इति भरतः । ‘तम उपक्षये’ । देवादिको धातुः । ततः क्विप् । अधातोरित्युक्तेः ‘अलसन्तस्य’ इति दीर्घा न सी परे । ‘मुतः पार्थिवपुत्रयोः’ इति तृतीये काण्डे । खालक्षणः सुतो राजा दुःखी नितरां दमयन्तीसहितो वने वम्भ्रम्यमाणोऽटन् अवसीदेत् । अयेव मम राज्यं लब्धा वनं गच्छेति भावः । त्रिष्टुब्जगत्योरुपजातिः॥
अक्षैर्निहीनत्वमवाप्नुवन् राट् सलक्ष्मणोऽगापितृसद्म तूर्णम् । साध्वीयुतस्तादृशवेपदर्शनाधलापि पौर्धिगितीरयद्भिः ॥ ४० ॥
रामपक्षे-सलक्ष्मणो राद साध्वीयुतस्तूर्ण पितृसद्म अगात् । कथंभूतो रामः। अर्निहीनत्वमवाप्नुवन् । पौरैस्तादृशवेपदर्शनात् व्यलापि । कयंभूतैः परैिः । धिगितीरयद्भिः। निर्वन्धेन सीतयानुयातः प्रणामाय दशरथमन्दिरमयासीत् शीघ्रमेव । ‘अथाक्षमिन्द्रिये । ना द्यूता कर्पचके व्यवहारे कलिहमे’ इति तृतीयेऽमरोकिः । श्वो राजा भूखा व्यवहारान्नारदोकान् । व्यवहाराध्यायेऽष्टादश करिष्यतीति पूर्वदिने सर्वैरवधृतम्। अथ दण्डकगमनावधारणेन तैर्व्यवहारैवियोगमाप्नुवन् इति गूढोऽमिसंधिः। ‘सती साध्वी पतिव्रता’ इति कोशेऽमिसंधिः। विलपिः परिदेवने । ‘विलापः परिदेवनम्’ इत्यमरोकिः । तादृशवेपदर्शनात् चीरवल्कलधारणात् ॥ अथ नलपक्षेलक्ष्मणः स राद नलः । ‘राजा राट् पार्थिवः’ इत्यादिकोशः । साध्वीयुतः दमयन्त्या युतः तूणे द्राक् पितृसद्म । तसिन्दिने नगरान्ते श्मशानकुट्यां न्यवात्सीत् । श्मशानं स्यात्पितृवनम्’ इत्यमरः । अगादगमत् । ‘लक्ष्मीवांलक्ष्मणः श्रीलः’ इति कोशे । सामुद्रिकरेखात्मकपद्मादिराजचिहसमेतः पाणिपादे पूतपूर्वगत्या वा अथ पौरैर्निपधवास्तव्यैः पट्टचीरधारिखदर्शनात् तादृशवेपदर्शनादित्यस्यार्थः । ‘ईर क्षेपे’ चौरादिकः । ‘इतीरिते वचसि वचखिना’ इति माघात् । ‘भव शरणमितीरयन्ति ये वै त्यज भट’ इति विष्णुपुराणाच व्यक्तवागर्थत्वं निणींतमेव । ईरयद्भिः। कथयद्भिरित्यर्थः । त्रिष्टुब्जगत्योरुपजातिः॥
आर्योक्तितः को न चिराय यायाद्वनं न सत्यात्परमोऽस्ति धर्मः। मुनीन्बुधानित्यथ संकथय्य प्रणम्य विश्राण्य वसून्यगाद्वनम् ॥ ४१ ॥ ________________

१ सर्गः] रामवनैषधीयम् ।
१९ रस्त इति मागेच याख्यातम् । क इव । वेवरवहा गर का सार्थम् । तैः । खकीय सान्यतः साम् । कैरिव । नभसि विमानैरिव व्योमयानरिव विरोर्षिमा
चलायेषाम् । श्रीनां पक्षिणामीतिर्गत बेन गतेन पर्याः श्रेष्ठा संढीनोटीनपारीणानी सही निगडितोऽयः । विशेषगराझे यहुउपाहणावृक्षः शिशिपा शिशिपावृक्ष इति प्रयोगा शायन्’ इति भाष्पे भवयाख्यानादीनि गर्वपरनिपातो जात इति बोप्यम् । मत्रोपेन्दवजेन्द्रवजयोपजातिः॥
पुरस्कियां तस्य यथा विधान विधाय हांसमवरख राजा । वाता फिलाचुददपनेयं सुसबवयं गणसेन्यमानम् ॥ २२॥
रामपक्षे-राजाप्रमेये दार पार्तमचूनुदन किस । किला । हासप्रवरस तस्य यथा विधानं पुरस्कियां विवाय । पमहं दशरणम् । मुसलायम् । पुनः कथंभूतम् । गगसैन्धमानम् । प्रफरमाइशरपः प्रकान्तः । ‘यात फागुन्यरोगे च इबमरः । कृशक्षमित्यर्थः । चुदिः पृच्छायामपि यतते। ‘बहमपीदमचोय चोयम्’ इति महाभाष्ये तमामसूत्रे पृच्छावा प्रयोगात् । बिजमादिना प्रभातुमसमयमप्रमेयम् । शाकि लिर्च पति फलप्रायः । हंसः सूर्ये मराठे च हसो जीवात्मनि स्मृताः’ इति यादवः । हासानां राज्ञा प्रपरस पेष्ठस नस पुररिक पूनां विधाय सा। कुदाल पप्रच्छेवि तात्पर्योर्षः। ‘बदः पि क्य च’ इति पने यत् । अतिसलामचनमिलः । गणेन सेनाप्रमून सेन्यगानगाराप्यमानम् ॥ भप नलपशे-रामा नकः उस्स हाँसमपरस्त इंससमूहबोठस्य । ‘वस समूहः’ इसप । यथाविपानम् । विधानमनिमाम्येलत्ययीभापः । पुररियां पूनां विचाय वाले पत्यागमद किड पुनः प्रविदम् अनुपम सबपादिन गणेन ईचसमूहेन सेव्यमानमन्वीयमानम् । उपजातिवृत्तम् ॥
गुरुर्वसिष्ठः करपछवेन युना वैवाहिकवर्वदिष्टे ॥ वावर्तनं साकृत पूर्वमेव वधूर्नुपेत्याह च तं विदेहः ॥ २३ ॥
रामपक्षे न्याख्या-च पुनदिहनिलाह-वसिष्ठो गुरुरय साहकवर्षदिष्टे । सेति पर्वते । मर्यवशात् विमकिपरिणामः’ इति परिमापा भाप्ने वा स्याः हरपाइनेन धीरामकरपावं युनछु । विवाहे यन्तीति वाहिन्धः। शशिकरमूलादिभगथा ज्योतिशाषक्षाः सन्ति ताशे वर्षे निध में संयोजया । विठे काले प्रशस्ते । वधूः सौता धनुनधानन्तरं नापतेने पूर्वमेनाकृत्त । तु रणे । बाहगं तुपाचोरायायययमिच्छन्त्याचार्याः । मान एव ‘वृत्ते तु इतमारती’ इमरः । षवारीदिति। मालपति भावः। दे स्पेति चोपनं जानकीयम् । अपीयान् पिसम्योऽपि मम नास्ति । पटकता भवदधीनेति भावः ॥ अथ नलपक्षे व्याख्यान पुनर्विदिहलमाह-वैः पक्षियो देहो यस्य साक्षादेति बभूपेक्षाऽव्ययं पाते। सूप, यसिया सुमतिः पुरोषाः । ‘अतिशयेन बफी बसिः’ इलतियन इन्प्रक्षयः । एपमहान् । ‘गुगनिकादिकरे ________________

२९
१ सर्गः] रामवनैषधीयम् ।
रामपक्षे पुण्यः पार्थोचितः खार्यः पिता तरचना :विराय अविशी नयायातून गटन। अपितु बायादेव । सत्वात्परमो धर्मों म । अय रानी अधातू पन्दितान् हनीन् कपथ्य संबादविषयील प्रगम्य बनि दिरम्यादीनि विधाम्प दावा मनमरयमयात् ॥ अथ मलपक्षे-मगाये नानी मापि’ इसमरम्। अवार्यः इति पदच्छेदः । स्वसवर्गीपंकः सन् बनायोचितः न याया । मपि न गच्छेदेव । यतः सवारपरी धर्म एरन । ‘सवं शानमनन्तं मया’ इति सुवे॥ सयस धर्मवचरणवाद । पगम मयोपवाद । शेषं पूर्वपत् । मिपुज्जगलोसमातिः। बहिः पुरं यस्तमसा परिष्कृतोद्देशं व्यपालोकत चीरवासाः । व्यत्यक्रमीचत्र निशां समस्त खावारयोग्योऽऽपि विनियोगात् ॥१२॥ रामपक्षे बिरगम्-चौरमायाः यदिः पुर मन् तमद्यापरिमतोदेशं व्यपाटोबत । तत्र सातारयोग्योऽपि विनियोगद समक्षा निकाा व्यासपी । चीरानि वासपि यस सः। अपपरि-’ इति समासः । अत एस शापकाइदिगि पञ्चमी । पुरादिविषः । यत् गछन् रामरामशागदीव्याप्तोरे नागोयत निछपेण ददर्श। ‘द गती’ । परिपूर्वो व्याप्त्यर्थः । पर्यशदिखापयोग्योऽपि मुषि तृपेषु तो रात्रि व्यविभादयामास देवरसाद । मनुलनु भामेच्छानुसारी भगवायरसीला शुर्वनिति वेदान्तिपिशान्तः ॥ अथ नलपक्षे-पीरखासा नतः पुरावहिर्गच्छन् गावान्पकारव्यासोऐशं यदर्थ । वत्र उमसेचि व्यालं पदं देयम् । तर मशानाय पित्याखस। ‘मशान स्थापितसप’ इति कोशात् । श्मशान एवं रात्रि समस्खां व्यविकान्तवान् । मादोऽपि विपीच्छयान्वभूत् । ‘तूम् भाण्टादने’ । भाखारेमाचे पम् सार्थिकात् । व्यलकमीदिल्लन ‘दयन्त’ इति न पूद्धिः 1 प्राग्वतम् ॥ निषादराह संवदनाधिगन्ता सलक्ष्मणतां रजनी व्यतील । उत्तीर्णकूलकपकोऽतियज्ञाकुय्यां न्यवात्सीत्प्रमदासमेवः ॥ १३ ॥ रामपझे-सपमणः प्रभदायमेतः निषादराद बदनाधिगम्ताभूत् । ‘परिवर्ग- . मम्वीपर’ इति भाष्यं मागेयोचम् । निषादराद गुदलत्रायश संपादनकोसेब कृतसंवादो भक्या तो निवदीय प्रभात उत्तीर्ण भागीरथीकः प्रपनाहदानीतनाया पारेगांकुमां मानारसीद । अग नलपले-कधिभिषादाना बेहः श्मशाने नवनियोग्यता सेन संवादं विषाय तो रानि पिनीय बतः कांचित्सरितमुत्तीने प्रयक्षाकाधिवीगंवभागण्यापान्तिक तमचीकरदिति हादोऽभिप्रायः । इमओपेन्द्रनायोपजातिः॥
सद्वापरंतु कलिना इतवासाः सुन्दराशोऽयम् । सहचेलखण्ड बाटीदनादनं कान्तयावियुतः ॥ १४ ॥ ________________

२०
काव्यमाला ।
जास्त । सा श्रेयः पवयंवरे वरिष्यामि । ‘युजिर महान
पित्रादौ सुरमन्त्रिणि । दुर्जरालधुनोश्चापि गुरुर्महति वाच्यवत् ॥’ इति विश्वः । महान् विद्वान् सुमतिरित्यर्थः । तदीयकरपल्लवेन बदीयकरपल्लवं युनक्तु । ‘युजिर योगे’ लोटू । अहं तथा वाग्मितां व्यधां यथा नलमेव खयंवरे वरिष्यामि पुरुषान्तरनामग्रहणमपि न करिष्य इति प्रत्यज्ञास्त । सा श्रेयः परं ब्रह्मवाक्यादरीरधं गमनमात्रविलम्बोऽयं पदार्थ इति भावः । ब्रह्मयानखात्कामरूपिता तस्य संप्रति विदेहत्वं खीकृतमिति ध्वनयितुं विदेहपदं प्रक्षिप्तम् ॥
स जालपादः पुरमाजगाम महेनलो धोरणतोऽभ्यूयासीत् । तत्रान्तरे देवऋषिश्च नाकं शक्रास्पदं प्राप जवेन जिन्वन् ॥ २४ ॥ रामपक्षे-स जालपात् अः परम् आजगाम । अनलः सन् धोरणतो महे अभ्ययासीत् । तत्रान्तरे देव ऋषिश्च नाकं जिन्वन् शकास्पदं जवेन प्राप । ‘जल घातने’। जालं घातनं तेन सह वर्तन्ते इति सजालाः हिंस्रा राक्षसादयस्तेषु पादो यस्य सः। रक्षोमूर्धसु पादप्रहारदानक्षमः ओ वासुदेवो रामः परं पितरम् । ‘दूरानात्मोत्तराः पराः’ इति तृतीयकाण्डे । ‘पृ पालनपूणयोः’ । पिपर्ति पालयतीति परः पोषकं पितरं पूर्वमाजगाम । खकेतादागतं प्रत्युज्जगामेत्यर्थः । ततो नालः समर्थो यस्मात् । अलं भूषणपर्याप्तिवारणेषु । अलतीत्यलः । पचाद्यचू । न अलो यतः । धोरणेनेति धोरणतः । ‘आद्यादिभ्य उपसंख्यानम्’ इति वार्तिकेन तृतीयाथै तसिप्रत्ययः। ‘सर्व स्थाद्वाहन यानं युग्मं पत्रं च धोरणम्’ इत्यमरः । वाहनेन महे विवाहोत्सवशालायामभ्ययासीत् । अगमत् । परिणयार्थमिति तात्पर्यम् । तत्रावसरे देवो राजा दशरथः ऋषिर्वसिष्ठश्च नाकं न विद्यते अकं दुःखं यस्मिन् सः नाको ज्ञानपूर्णः ब्रह्मानन्दाखादं तं जनक जिन्वन् प्रीणयन् शकास्पदमिन्द्रास्पदतुल्यस्थानम् । ‘आस्पदं प्रतिष्ठायाम् निपातनम् । उद्वाहस्थान प्राप । पृथक् पृथक् । ‘जिवि प्रीणने’ जिन्वन् प्रीणयन् ॥ अथ नलपक्ष व्याख्या–स जालपादो हंसः। ‘जालपादो मराले स्यात्’ इति हैमः। जालाकाराः पादाः अस्येति स हंस उत्कृष्टं परं ब्रह्मलोकमगात् । तत्र महे नलो धोरणतो धोरणेन धोरणं यानमारुह्य । ल्यब्लोपे पञ्चमी । महे विवाहशालायां स्वयंवरेऽभ्ययासीत् । तत्रान्तरे देवऋषि रदश्च । समासेऽप्ययं प्रकृतिभावः । ‘ऋत्यकः’ इति । जवेन वेगेन जिन्वन् प्रीणयन् नाकं निरन्तरसुखम् । ‘अकं पापे च दुःखे च’ इति विश्वः । ‘नत्राएनपान्-’ इति प्रकृतिभावः । शकास्पदममरावतीं प्राप । पूर्ववदुपजातिवृत्तम् । ‘राजा भट्टारको देवः’ इति कोशः॥
अपपुजद्विष्टरगन्धमाल्यैर्देवं मुनि संविधया यथावत् । भैमी स्फुरन्तीं प्रभयातिसर्वो जिष्णुर्विवोढुं यतते न किंवा ॥ २५॥
रामपक्षे-अतिसर्वो जनकः ज्ञान विज्ञानसंपत्त्या सर्वानतिक्रान्तो जनकः विष्टरगन्धमाल्यैर्यथावत् देवं दशरथं मुनि वशिष्टं गुरुं तेषां संविधया सामय्या मधुपर्कादि ________________

३०
काव्यमाला।
रामपक्षे-कान्तया अवियुतः सहितः सद्वापरं ससंदेहं यथा स्यात्तथा कलिना कलिः कलहः कैकेयीकृतदुष्टकलहेन हृतवासा हृतवनश्चैलचीरसहितः ‘सुन्दरदेहोऽयं रामो वनाद्वनं पूर्ववनं परित्यज्योत्तरवनमाटीत् । ‘अट गतौ’ लुङ्। वभ्राम । ‘संदेहद्वापरौ’ इत्यमरः । सीता सौधयोग्याङ्गना सकण्टके हिंस्रव्याघ्रवने कथं भयाज्जीविष्यतीति कथं च भ्रमिष्यतीति संदेहवान् । ‘कलिस्तिष्ये च संग्रामे संख्याने कलहे मतः’ इति हैमः। ‘चैलं वसनमंशुकम्’ । पेशलमूर्तिभंगवानेव बनेपु परोपकाराय बभ्रामेति भावः ॥ अथ नलपक्षे-द्वापराख्ययुगसध्रीचीनाधमकलियुगेन व्याप्तसुन्दरदेहोऽर्धचीरवस्त्रोऽधिरजनि पक्षिहतवसनः शून्यसभामण्डपस्थच्छुरिकया शयानाया दमयन्या वस्त्रार्ध नग्नखाच्छित्वा क्रूरवुद्धिः कल्पावेशात्तां विहाय तद्वियुक्त एव वनादूनं वभ्राम । सा तत्रैव परिधान्तादृष्टपूर्वघोरभ्रमणक्लेशा(वना)न्यद्राक्षीदिति तात्पर्यार्थः ॥
दावं संदह्यमानं चण्डरवं वहिनैक्षिप्ट । नागेशं च तदन्तस्त्रात्वा तदंशितो व्यकृत ।
अग्रिमसौन्दर्यदिशं श्रित्वावसनं ततोऽब्राजीत् ॥ ४५ ॥ रामपक्षे-वहिना दह्यमानं चण्डरवं दावमैक्षिष्ट। अरण्ये भ्रमन् चटचटायितशब्दं । कुर्वाणं वनं ददर्श । वहिना भयंकरेण । ‘दवदावौ वनारण्यवही’ इत्यमरः । इह वनवाची । तदन्तस्तन्मध्ये नागेशं लक्ष्मणमित एहीति मार्गान्तरे नीला त्राला रक्षिला तत्र दंशितस्तदंशितः । ‘संनद्धो वर्मितः सज्जो दंशितो व्यूढककटः’ इत्यमरः । ‘दशिदंशने’ चौरादिको धातुः खार्थे णिच् । अग्रे निशाटो भवेदिति समनह्यत । तादृशस्थले. ऽपि अव्यकृत इति च्छेदः । ‘अभावे नानो नापि’ इत्यनिषेधेऽव्ययम् । न व्यकृत। विकारं न लेमे इत्यर्थः । ‘अकर्मकाच’ इति कृत्रस्त । पूर्वरूपम् । अथ तृतीयार्धव्याख्या’शेष गाथानिभिः षड्मिश्वरणैश्चोपलक्षिताः’ इति गाथाछन्दः। तद्याख्यानं पद्यानन्तरम् । ततोऽग्रिमसौन्दरी आवसनमदिशां श्रिखा अब्राजीत् । ध्यनः षिखात्’षिद्गौरादिभ्यश्च’ इति ठीप् । ‘हलतद्धितस्य’ इति यलोपः । ‘अकारो वासुदेवः स्यात्’ । ‘वस नेहेच्छापहरणेषु ।’ आसमन्तात्प्रीतिसहितं यथा स्यात्तथा महासुन्दरी सीतारामदिशामनुसत्य भीता वनमैक्षिष्ट ददर्श । ‘ईक्ष दर्शने’ । ‘बज गतौ’ । ‘बदब्रज-’ इति वृद्धिः । अग्रिमा सौन्दरी यस्याः सा ॥ अथ नलपक्षे-स नलोऽग्निना दह्यमानं चण्डरवं दावं वनमैक्षिष्ट ददर्श । ‘ईक्ष दर्शने’ लुङ् । तन्मध्ये नागानामीशं कर्कोटकं दह्यमानं भीतभीतं पाहीति वदन्तं त्राखा रक्षिखा पुनरग्रे रक्षार्थ तद्देशितस्तद्दष्टः सन्व्यकृत वैरूप्यं श्यामत्वं हखत्वं च लेभे । अतिसुन्दरलात्कोऽपि सेवकं न करिष्यतीति सौन्दर्य व्यपनीय ऋतुपर्णनगरे कंचित्कालं व्यपगमय्य पश्चादनेनावृताङ्गो वसनेन पूर्वरूप प्राप्स्यसीति उपदिश्य वस्त्रं दत्त्वा विससर्जेति भारतकथानुसंधानं कृला व्याख्यातव्यम् । अनिमसौन्दर्यदिशं श्रेष्ठसौन्दर्यदायकं वसनं तद्दत्तं श्रिता संगोप्य ततोऽयोध्या प्रत्यबाजीत् । ________________

१ सर्गः] राघवनैषधीयम् ।
२१ मिपुजन् मानर्थ । ‘पूज पूलाबाम्’ । चौरादिको धातुः । चपरे पो रूपम् 1 उपाराउंडारेण माद चेति सम्पम् । विष्णुः ग्वाप्रत्ययान्तः । रामः प्रभवा कान्या कु. रन्ती भैमी सीता नीर्मायस्य सः भीमो जनकः तस्यापत्यम् । तस्वेदम्’ इत्पए। ‘टिडाप्यम्-‘वादिना सोए । मा समधारगे प्रोपा । पियो, परिगेन सवते किम् । ‘यत्री प्रमों । एतावद्विसम्यो म वष्यः । मुछमातिवनमन्याव्यमिति भावः ॥ अथ मलपक्षे-जिष्णुः पुरंदरः । “जिष्णुतेरापंमः शाकः’ इति पचनाद । यथावत् सदई मिति विषया । “पिया विषौ प्रकारे च’ इति पोशः । विरगन्धमाश्यैः । विएर मासनम् । गन्यापन्दनम् । मास्वं माला। पमिपचारदेवं मुनि भारदर्पिमपूजत् । भाग \। दत्तरासंकारेण तदापय पक्ष्यमाणमूपम् । जिष्णुः पुरंदरो मवानाविवर्षों भूतांप्रममा स्फुरन्तों मैमों वाशब्दः कहे । निपादानामेकार्थवाव । विमोढुं न यतवे विम् आधर्वमिदम् । इन्द्राया तब पल्यरुपया कि मवति यदि दमयन्ती सर्पवरेन समते तईि मिलोफीपसनिमानित्वं व्य व्यर्थमेवेवि परितम् । पूर्वपद्दतम् ।
आनन्दशब्दोचरमाह सौरं वचौविसम्बं गमयन्मुलो । जितोवंशीकां सुरराट् विलोकितुं वैवाहशालं स हरिः प्रतत्त्वरे ॥२६॥
रामपक्षे-मानन्दशन्दोतरः पाजानन्दो नाम और दशरय सूरस सूर्वरू गोप्रापलं पुमान सौरः बच भाद विसन्यं गमयन् पीप्रवां शापयन् । य एष गत्पपांच एवं ज्ञानार्याः । मनिवयुपगन्यसाधिकरपे तथा सयंगतिः’ इति भाष्यात् । किमादेखाह-अविलम्बग सिम्पामानोऽतु पार्य इति । पुरराष्ट्र रानो जितोर्वशीर्थ सीता विलोमिएम् । ‘मायुताय’ इति पम् । वाहसदिपेयवादारः । तवरे खरया जथाम ॥ पय नलपमे-यानन्दशरदोत्तरः । ’ शानमानन्दं गन’ इति शुचिः। मानन्दस श्रीकृष्णास्थामामागः । शब्द उपसर्गावाविष्कारेन । सन्दर्न शब्दः। मावे पन् । मदेवयानानामकीर्तनमेन बत्तर मात्र ः नारदः सौर गुराणामीयम् । तदा इलम् । मुझमे दमयन्ती विवाहलो अपिलम् गमयन, शापयन् बच पाह।
याँ बचनाचगारेवर्षः । मुराद इन्दः । जिवोपीकांना विठोकिनु पवाशाल विवाहमारो मूष वैवादाः । शेये इस । पेमादानों राशो साता वैपादकालम् । ‘विभाषा सेना-‘इति नपुंसकत्वं हवार्य योग्यम् । चदिश्वेवण्याहारः । प्रतवारे सरवा ममादित्यर्थः । व्यंभूतः हरिः । यमाविषदितः। उपन्यतया व्याख्यानम् । ‘सा प्रीतिः सह माजीरः’ इतियत् । जिगलोरपनातितम् ॥
आमोदवासं पवनः सिपेवे खःकौसुमोद्धान्तपद्विरेफः । प्रातिप्कशी वानल मावनोचदा मियासमक्षं गत उप्रतेजाः ॥ २७ ॥ रामपक्षे-खादीपमोहान्तपद्विरेपः भामोदवान, पपनः तं सिपेये । फुगुमानी समूहः कौशमम् । ‘तसा पमूहः’ इताए । सर्गस फोर्म माग्दापारिजातं सनोहान्ताः
रापद.३ ________________

१ सर्गः) राघवनैषधीयम् । समेलो भूमिपतिः सेन दोशी हिचाय पीप्रमेय यांतिदयामामोडमा । तपाभूत शिकारं नासः प्रापद । शिया सन् गुप्तं परिणाप्येवर्षः ॥
जाकालिककृतवान्पुरः पुरं माप शाययुत्तः । मतमार्नुपर्णेमसिलवाणकरं भारमास पहिः ॥ १६ ॥ रामपक्षेत्रीय मुहः भाकाठिकपैकतमान पुरोडने मामिटमार्नुपर्णपुर प्राप । *सगारे नवरे पुरम्’ इसमरः । कपभूतम् । गरिमाणपरम् । पुनः कथंभूतम् । भारम् । चाबहहिरास । रामो यात्मीयारीत्यर्थः । साधनन्तारकालपति गोपवनान् प्रागिमानं पा । ‘कल बिल क्षेपे उरादिः । इत्वाकालि । जशशायी पराशठिको यमः । “यो मन्नामानिला शामने सर्पनानि च’ इति विश्वः । गरिमन्नपि वैतवान भगवान् । ‘त उसपराकमन्सपिगणम्य शिरो निम्तेः’ इति धीमद्भागने मेदखतीवितगेव बेष्टनाम् । प्रहायर सा मा । युता शीर्थग पराकमेग युवः । कवन बसन्तादीन् पर्णयति हस्तियति प्रकाशयति तपोयटन युगपदापि पर्ण पुरादिः । इनुपगंस कोः । पाल्मीरिदम् । तस्येदम्’ इम् । विरारमनीन मिलने पड़ेनुवाददात्मीय । ‘कविल्मीकिमुकयोः’ इति दैमः । पर्यभूतं पुरम् । मसिसमागकर सरक्षाकरम् । गोयामादीनामपि प्रशान्तपरत्वाद । पुनः फर्यभूतम् । भार कान्तिप्रदम् । सब विप्रफूटपसताविधी सनिष्णतः पदम च । ‘निष्पतः निदपदम प्रदाइति शकिपादस्वाच्छाप्नेषु ॥ अथ नलपक्षे-यापाटिकवायन्तवचने’ इति व्याकरणे सूत्रम् । मानवर इराः पूतः । गदेन परानपरिपायी सदैव अपमानित शाकाक्षिकसत्यं सहास । बागातिवापान शौर्ययुतः । पूर्व दिग्विये पुरोऽये मार्नुपर्णपुरमयोप्यायं पाप । कर्मभूतम् । भसिकमाणकर पुष्पडोकपास । भागीर ख । अनिदेनम मिश्ययः । ‘पारके पीने पराः स्मृतः शर्णवर्गयो।’ इति मिथः । प्राग्वादिरास द्वारा मनाहूतः प्रविशति । योगपगुचवाहिरविदानिबेदनात् । फचर शानिहोत्रपारीगो द्वारि तिलग्नेन पातीमावेदयोचक इति भावः । राजान्तिकपर्मकरोडस्तीवि ॥
हारि भियते रामो दिक्षते सत्यपूर्त खाम् ।
इत्युतः साकेतेपरिचर्याय पुनः सोऽपेत् ॥ ७॥ रामपशे-रामो दाशरपिदार जिमचे गहापूल या दिवशते इयुषः स यात्मीकि सालेदपरिचर्याय मदिरभ्वत् संमुख प्राप । ‘पूर अपत्याने’ । विसीयर्थः । दियते इति ‘भारता’ यामनेपदमयीयताम् । ‘साकेतः सादयोध्यामाम’ इति धरी । परिचर्वा तु प्रभूषा’ इति त्रिफायाम् । तादर्षे बर्थी । पानीको नाम्यवादिशात् । साथ नलपक्षे-रामः सन्दरो भूगपंगसा । यहा ‘रामो नीठचादसिते विधु’ इसमरः । एताद रामी मीलः कृष्णवर्णः सर्पदश्नाव। साकेद नुपर्णः ________________

२२
काव्यमाला। पटवो गुजनप्रवीणा द्विरेफा यस्मिन् सः पवनो वायुः तं रामं भगवन्तमगोचरस्तदा सेवितवान् । ‘पेथ सेवने’ लिट् । उग्रतेजा वा निश्चयेन तदा अनले वैवाहिकेऽनी ज्वलति सति प्रातिष्कशी सहायतामातनोत् । वेदवाक्यैरपरित्यागं जन्मपर्यन्तं प्रियायाश्चकारेत्यर्थः । ‘प्रतिष्कशश्च कशेः’ इति सुद ब्राह्मणादिखात्प्यम् । पिलान्टीप् । ‘अस्थिभिरस्थीनि संदधामि’ इति वचनात् । ‘प्रतिष्कशः सहाये स्याद्वार्ताहरपुरोगयोः’ इति विश्वः । कथंभूतः प्रियासमक्षं गतः । अञ्चलप्रन्थ्यनन्तरं मण्डपे यावने ध्यात इति भावः । प्रिया सीता तस्याः समक्ष प्रत्यक्षं गतः । ‘प्रतिपरसमनुभ्योऽक्ष्णः’ इति समासान्तः ॥ नलपक्षे–उग्रतेजा नल इन्द्रस्य तदा दौयं प्रातिष्कशीमातनोत् चकार । इन्द्रेण ‘त्वमेवास्सत्कामव्यथावारणाय गच्छ, अन्तर्धान विद्यया महत्तया कोऽपि जनो न द्रष्टा’ इत्युक्तः। कथंभूतः । प्रियासमक्षं गतः । ‘आमोदः सोऽतिनिर्हारी’ इति कोशः । खःकुसुमादिविशेपणं सौन्दर्यद्योतकम् । पक्षद्वयेऽपि तुल्यः परिकरालंकारः । त्रिष्टुब्जगत्योरुपजातिवृत्तं बोध्यम् ॥
नारस्य सो गोचर एव हारं पर्यटवीत्तत्स्वयमेव तत्र । विहाय तरिकं जगदीश्वरेण संपर्चनं वामहतश्चरे त्किम्(त्कः) ॥ २८ ॥
रामपक्षे-तत्र शालायां प्रक्रान्तत्वात्पूर्व सजनकः कन्यापिता नारस्य नरसमूहस्य अविषय एकान्तत्वात् , हारं पर्यष्टवीत् । हरेनारायणस्यावतारं नारदाद्युक्तं रामं चर्णितवानित्यर्थः । इत्याह चोत्तरालंकारेण तद्वैष्णवं धाम जगदीश्वरेण संपर्चन संयोगं त्यक्त्वा को वामः प्रतिकूलकारी अत्र कं पुरुपान्तरं गच्छेत् । आत्महेत्यर्थः। तस्मादुचितकारित्वं संप्रति ममैव वृत्तम् । किमन्यत्कुत्सितमेव ॥ अथ नलपक्षेनारस्य रक्षिवर्गस्य राजमन्दिरेऽगोचरोऽन्तर्धानविद्यया स नलस्तत्र कन्यापुरे खयमेव हारमिन्द्रचरितं पर्यष्टवीत् पुनः पुनर्वर्णयांचक्रे । तज्जगदीश्वरेण संपर्चनं विहाय को वामो मन्दो मे संपर्चनमितोऽत्र चरेत् । न कोऽपीति काकुव्यङ्ग्यम् । त्रिलोकनाथेन शचीपतिना सह नन्दनादिवनेषु रंस्यसे वयं मानवाः के वराका इति भावः । वा निश्चयः । एवं ब्रुवाणस्य मनसा सत्यवादित्वं ध्वनितम् । उपजातिवृत्तम् ॥
सखीसहस्रेण समन्वितां तां चेतो हरन्तीमपि वैबुधस्य । अनन्यचित्तां समवेक्ष्य नान्यगेत्यचष्ट जिष्णुं स परीत्य तत्र ॥ २९॥ रामपक्षे-तत्र स परीत्य अनन्यचित्तां तां नान्यगेत्यचष्ट । कथंभूताम् । जिष्णु नार्यन्तरजयनशीलाम् । कर्तरि ष्णुप्रत्ययः । पुनः कथंभूताम् । सखीसहस्रेण समन्विताम् । पुनः कथंभूताम् । वैबुधस्यापि चेतो हरन्तीम् । अग्निमिति शेषः । सोऽग्निं परिक्रम्य अन्यत्र रामं विना नास्ति चित्तं यस्याः सा ईदृशीं तां वीक्ष्य अन्यगा मनसापि नास्तीति अचष्ट । चक्षिङ् दर्शनेऽपि ज्ञानदृष्ट्या विचारयामास । लडि रूपम् । विवु- - धानां समूहो वैवुधं तस्य । तडिद्वद्दयोतमानां विस्मायकरूपां समवेक्ष्य तुतोष । ________________

૨૨
१ सर्गः] राघवनैषधीयम् । मनमा रामचदेति भावः ॥ नलपसे- परीख तत्र इन्द्राविस्थाने पराल बन्यगा घा नास्तीति निष्णुमिन्द्रमा कथयामास । ‘यक्षिद् व्यचायो बानि ।’ सद्वर्य निरन्ते दर्शिवम् । श्वा । अनन्यचित्तां समवेक्ष्य मान्यत्र विस यस्याः नेति यदुनीहिः। भूताम् । विशेषगपद प्रापद । कन्यापुरे वागतरूपा मया दया । मां विदायेन्द्रपझो भवेति चौद्यनागा भाजीगगयुष्मान् मानेवारणीवेति वासर्यायः। ‘शमाचे मह्य मो नामि मा स मार्क व धारणे’। माशब्दोऽव्ययं निषेपार्थेऽगरेण प्रतिपादितः । ‘सरादिनिपालगन्ययम्’ इति सूझे मनोरमाया विद्या भण्याहुः । मान्यया। नायगेवर्षः । पिजगत्यौपजातिः ॥
हरे विजानीहि नरल यूपं प्रतिप्कशलं कृतान्ययाहम् । उजिज्ज्ञिपासा मनसः कदाचिनवास्ति मे की सुविकलबुया ॥३०॥
समपक्षे-पुना रामो लिई रूपेग श्रीशिवरी नीतामाह-देहरे, दरा पीकारिका चासो इतनीरिव तत्संबोधनम् । हे हरे मदीनर्षि चीते, नररूप यतं विजासीदि। “नू मये। पचायन् । नयहस में चरित्र विजानीहि । यमाई पश्चिमी पापपानका प्रतिकाल सर्वथा सहचरी मरिष्यामीति कदाचिन्ने मनसोयालय उजिविसपा नादि । ‘वजा वाया जिवाचा इत्ययः । समन्तादप्रायः किन देना। कीचतिकलयुद्धपा । ‘पसा निशतिः पापम्’ इत्यमरः। वरियतामतिः धीकमल फीसनिकतत्यम् । काटिल या रूपसायनं प्रविष्काशयस्य सोशष प्रागेप दर्शितः ॥ भय नलपक्षे-दरा तोहरा बिनोधीत्वमा राति तपोपमम् । हे हरे, गरव में प्रत्तं सापसाधु विजानीहि मचाईवर प्रविष्फत्वं पातीहरसं तबान् ।ौलभिसर्थः । पूर्व देवाचतमानीपे सर्वसाक्षित्पा, सलमानसं पा असा दमपन्या में मनमः उजिविसपा नेवालि । प्रनिर्मदे गपवेऽयोयरिक फरखानि अदम्, काम्नवेऽपि मा विहाय पअन्तरं करोति, ममताको दोपदी भाषः। वापतम्।
तसो सभायां सगलंकृतायां गतम्पलीकः सितिमाततान । सकौतुका खे सरपातिरस्थानापी तु रामान्यसुरानिराखत् ॥ ३१ ॥
रामपक्षे-पतव्यतीको रामः समतायो तसो सभायां सिविमावतान। ‘यसी विनियेतेश्सभर को व्यताको यतः समपारी रामः तस्यां समायाँ स्थिगिवस्थानचकार । बदानी रामविवाोत्सबदर्शनाप ये समतुशायरपालिरस्थाव । ‘पालिः प्रसवपट्टिपु’ इति गानायीकेऽगरः । नापी वीजा छ । नृपसापर्ल जी (रामापारान निरास्वत् तसाज) रामान्यसुरान् सेऽवस्थिवान, दवाशान् फूला राममेमामयीवति भाषः अप नलपक्षे-उन पनी भूगेय पिपाय दगमग्लासया याकरोद सा दमयन्ती मल्ले गयावस्थान सचिदं विधाय नस्वी सा बडगेवारीदेति सलपाशेर १. मान्मगा’ इत्तम लाने ‘मामा’को पार साव. … ________________

१ सर्गः] राघवनैषधीयम् ।
३३ रामपक्षे-सीयापिटताप यह सम्बनूगः युख्योपाकः भवरजनिव्यविकीर्णः। राम इत्यनुपर्वते । चित् विष्टम् । कालो दिघोऽप्यनेहापिदिष्ट कार्ड यतीयाय । सीपशाचरितं तृणरपितं एवं यस्य सः । तस्यैवम्’ इत्पर । सीपशवादाचारफ्यटन्तानिठापतरे । गुफा योषा यस्य सः । ‘होपादिभाषा’ इति कए भिमरा अनियंस सोऽनुजो लक्ष्मणः तेन सहितः । ‘संपर्क व व्यतिकरः प्रकारमातयोरपि’ इति हैमः । व्यतिपूर्व फिरतिरेव वर्तते । मामा बन्षणीया गया समर सः क्षात्रधर्मसात् ॥ मगध नलपक्षे-युफयोपाच इति पूर्वरूपेणाकारलेपः । दमयन्तीरहिता अचरज निभिरवपात्रहुभिः सहित इस बहादयोऽपश्चीया भवन्तीत्यर्थः । शेष प्राग्यद । उपगीनिवृत्तम् ॥
खोतदभूपा गतरामा यातलक्ष्मणा सा पूः॥
श्रितभरता विलपन्ती बनाने वहि नो नूनन् ।॥ ११ ॥ रामपक्ष-खोगे दो दशरमभूपो वस्थाः सा गतरामा यातणगा, श्रितभरता विरूपन्दी या पूरचोप्या न धनाजे नूनं निषनेत्यधी । मालाहान् श्रीप्रायातभरतापि । मलपक्षे-यानिपथपुरी सन्तवीरसेना गारामः । रामः पूर्व अन्दरसायकरायचार्यः । प्रोपिशनला निर्गतसममा निर्गतीनजना वितभरता पुष्परनियबापटा एस पदुमाखमाभूषमिति भावः । भरता इसपि नटाबारमात कुशीयाः’ इलामरः । वितपन्ती नलमेव पुज्यको शोचन्ती ताई तदा पिते गले बामाजिशेवः । ननम् । भावांछन्दः ॥
श्यामा हरिनित्रं कपिराहदचीचरजातु । द्विजको परवर्णोऽहं प्रतिरोधि तपाटमाखेटी ॥ ५२ ॥ रामपक्षे मा स्वाचित बाल्मीकि ऋषिराद श्यामा मेषश्याम राम दरेन्द्रस्य निर्ष तत्कायोचितारला खां कममिति शेषः । अदचीचर उपाय । वह द्विजकारणायो फन् । झाचारो द्विजोऽई पुरा थामेटी समयावरपरः प्रतिरोधिसमा चीर्यपत्या । ‘प्रतिरोधिपराएकन्दि’ इलमरः । माटमप्रमियम् । ‘बाटो सुगया झियाम्’ शी कोणः । इनिर्मन यः । प्रतिरोधीति हाच्छील्ये लिनिःशयापरमति प्रारजन्मवृत्तवनम् ॥ भय नलपक्षेपिराद शुभमेत ऋनुपर्णः जानु हरिभिगमश्वमिन बाहुकं खा ड्थामुदचीचरत् । द्विजेनुकम्पितो द्विजः बरवणीः महायशाः मद जावे न तु सर्वदा शाखेटी गुगवार्यमाटम् । अस पाचरः प्रतिरोमिलेन गंगाणां न्याय इस । उपनीतिः ॥
सप्तऋषीस्तेजोमिः प्रकाशमानान्समदादाम् ॥
दर्शनलव्यपियोथो रामाख्यां प्रोजपनखाम् ॥ ५३ ॥” . रामपसे-हे राम, नेनोमिः प्रयामानान् मनाइयोन । ‘समासेम्ययं प्रकृतिमायः प्रयुक्तम् । समझा ज्वान् । शेर्छह । दर्शनानन्तरमेव सम्बयोधोऽदै रामे
रापन. ________________

काव्यमाला। बद्धत्यद्भुतो रसः । उत्तरालंकारेण सर्वो गम्भीरार्थो लभ्यतेऽलंकारस्यैव तादृशी शक्तिः समुज्जृम्भत इति ज्ञेयम् । रामशब्देनामिरामः सुन्दरो नल एव । कोशः सुन्दरवाची प्रागेव दर्शितः । पूर्वाध नलपक्षेऽपि समानम् । प्राग्वद्वृत्तम् ॥
वृन्दारका प्राप्तवरः स पावकः सौरी प्रतिश्रुत्य परार्धवर्णाम् । इयेष गन्तुं समितः प्रतीक्ष्यः संप्राप्य सद्यौतकमुन्नतेच्छः ॥ ३२ ॥
रामपक्षे-स पावकः प्रतीक्ष्यः समितो गन्तुमियेप। ‘पूज् पवने’ । अहल्यापावनः स रामः सर्वेषां पूज्यः । ‘पूज्यः प्रतीक्ष्यः’ इति कोशः। समितः सभातःगन्तुमयोध्यां प्रति इयेष । यद्वा समितप्रतीक्ष्य इत्यविसर्गः पाठः। संगतपूज्यः दशरथवसिष्ठादिसहितः। कथंभूतः । वृन्दारकै रूपिक्षत्रियैरपि । ‘वृन्दारको रूपिमुख्यो’ इति कोशः । अप्राप्ता वरा श्रेष्ठा यस्य स इति बहुव्रीहिः । किं कृता । परार्ध्यवर्णा श्रेष्ठवर्णा सौरीम् । तस्येदम्’ इत्यण् । सूर्यस्य प्रभामिव प्रतिश्रुत्य अशोकृत्य । परिणीयेति यावत् । पुनः किं कृला । सद्यौतकं संप्राप्य उन्नतेच्छो महेच्छः सन् कुजरदासीदासादियुतं जनकदत्तं परिवह संप्राप्य खयोग्यमिति तात्पर्यार्थः । ‘यौतकादि तु यद्देयं प्रदायो हरणं च तत्’ इति त्रिकाण्ड्याम् ॥ अथ नलपक्षे-वृन्दारकेभ्यः इन्द्रादिभ्यः संतुष्टेभ्यः आप्राप्तवरं नानावरान् प्राप्य खत एव सत्यपूतत्वात्कथामिः पावकः कलिदोपन्नः संगतपूज्यः सुमत्यादिपूज्यः गन्तुं निषधपुरीमियेप अवाञ्छत् । ‘पूज् पवने’ । ण्वुल । किं कृता । परार्ध्यवर्णा सौरी सूर्यप्रभामिव दमयन्ती प्रतिश्रुत्य अङ्गीकृत्य विवाहानौ । किं कृत्वा । उन्नतेच्छः सद्यौतकं योग्यं पारिवह संप्राप्येत्यर्थः। पूर्ववत् त्रिष्टुजगयोरुपजातिवृत्तम् ॥
पदं खकीयं त्रिदशाः समीयुः पुरी निजां क्षोणिपतिः प्रतस्थे । त्रियोजनं यावदतीतवान्पथं तावत्सपत्नैरुदजृम्भ(म्भ्य)ताध्वनि ॥३३॥
रामपक्षे-कौतुकद्रष्टारत्रिदशाः प्रसन्नाः स्वकीयं पदं समीयुः । इण् गतौ’ लिट् । जग्मुः। क्षोणिपतिर्निजां पुरी प्रतस्थे । यावत्रियोजनं पथम् ‘वाटः पथश्च मार्गश्च’ इति त्रिकाण्डशेषः। त्रियोजनमिति पात्रादित्वानपुंसकत्वम् । पथशब्दोऽकारान्तः । मार्गमतीतवान् अतिचक्राम तावत्सपत्नैरुदम्भ (म्भ्य) ताध्वनि बहुभिः शिष्यैः सह परशुरामेण मुख्येन च उदजृम्भ(ग्भ्य)त प्रकटीभूतम् । इत्थं बहुवचनं सर्वेषां तदाज्ञाकारत्वात् ॥ अथ नलपक्षे-ते इन्द्रादयः पदं खं ययुः क्षोणिपतिनलः निजां पुरी निषधराजधानी प्रति प्रतस्थे यावनियोजनं पथमतीतवान् तावत्सपत्नैः क्षत्रियैः स्वयंवरे तिरस्कृतैः अध्वनि बहुभिः समेत्य उदजृम्भ(म्भ्योत प्रकटीभूतम् । त्रिपदं बहुखोपलक्षणं बोध्यम् । नलपक्षे खयंवरसमाजे तु इन्द्राणी भस्सीकरोतीति नायुध्यन् । नलस्त्वनैषीत् । प्राग्वद्वृत्तम् ॥ ________________

३४
काव्यमाला। तिवर्णद्वयं प्रोजपन् । वृषलतुल्यत्वायुत्कमोपदिष्टं जान
पन् । प्रोयजय मिदम् (8)। तत्रै वाविष्टम् । ‘गातिस्था-’ इति सिचो लुक । अस्थादित ॥ नलपक्ष-मृगयाथ वने धावंतानेवापश्यं सप्त ऋपीन् । दर्शनलब्धवोधोऽहम रामेति परब्रह्माख्यां प्रकर्पण जपनस्थाम् । उपगीतिवृत्तम् ॥
चलितोऽपि दूरदूरं हरिशरणोऽन्तर्दधुसे च ।
भुवनेशगुहां चित्रां तत्राहं तन्महोऽपाम् ॥ ५ ॥ रामपक्षे-च पुनस्तेऽन्तर्दधुः । हरिशरणोऽहं पूरी
दूरदूरं चलितोऽपि भ्रष्टसमाधी भवन्नपि दृढं तन्मुकुन्दशरणलात् चित्रां भुवनेशगुहां
सुवनेशः साक्षी चिदात्मा तदुहा हृदयगुहा । ‘गुहां प्रविष्टावात्मानौ-’ इति व्यासस्ता
वात् । तत्रानिर्वचनीयं तन्महो ज्योतीरूपमपश्यं भगवन्तमिति तात्पर्यार्थः ॥ नलपक्ष
क्षे-ऋतुपर्णोकिः । च तेऽन्तदधुः । हरिशरणोऽहं दूरादरं चलितः अपि पुनः शरघुरामा
यूरामयोर्मध्ये भुवनेश्वरशिवगुहां पाताले वर्तमानां कूर्माचले चित्रामभृतां सरस्मेरसुधामयात्र
ख्याप्रयितां दुरन्तां तत्र मूर्तिवयात्मकं तेजोलक्षणं भुवनेश्वरमद्राक्षम् । दशदिग्गमनं ।
ततो भवतीति कूर्माचलेऽस्तीति स्कन्दपुराणान्तर्गतभुवनेशानमाहात्म्यमवलोक्य बुधैः प्रा
आव्रज्य चिरात्तेऽमी नाकुं पुपुर्दया माम् ।
ऋतुपर्ण कविमुक्त्वा खैरवज्या व्यचारिपुजापम् ॥ १५ ॥ रामपक्षे-तेऽमी ऋषयश्चिरादहवर्षान्ते आवल्य आगत्य नाकुं वल्मीकभूमि पुपुवुः पवित्रीचक्रुः स्पर्शादिभिः । कथंभूताः । दया
र ऋतुपर्ण कविं प्रोच्य खैरव्रज्याः स्वच्छन्दगा जोषं व्यचारिषुः । ‘वामलूरश्च नाय.
’ इति । कोशः । ‘मन्दवच्छन्दयोः खैरः’ इति च । ‘बज्याटाट्या पर्यटनम्’ इति ।
खैरं व्रज्यं गमनं येषां ते इति बहुव्रीहिः । ‘तूष्णीमर्थे सुखे जोषम्’ इति तृतीये। ऋतु
नां सर्वेषां पर्णत्वं हरितीभावः ।
जाज मामभिधायेत्यभिप्रायः । अतःपरं वाल्मीकिः कविराद परमर्षिर्भविष्यसीति वरं द
दुः॥ अथ नलपक्षे-तेऽमी ऋषयश्विराद्विलम्बन आव्रज्य आगत्य आ समन्तात्कुः ।
पापं यस्य स आकुः । पापकुसेषदर्थे कुः’ इत्यमरः । ‘अत्युच्चैः सौ’ इतिवत्कृते न
बहुव्रीही जायन्ते । तमीदृशं मां
मृतुपर्ण मामभिधाय जो खैर० चारिणो व्यचारिषुः । वाहक प्रति प्रतिपर्णोतिरिद्रुतभुवनेशाख्यशंकरदर्शनात्त्वमुत्तमश्लोको राजर्षिर्भविष्यसि पण्डितोऽपि भवितेति प्रर"५ ५
श्यामाङ्गो हरिमित्रं विसिष्मिये तां का शुत्वा
अथ भरतः परिकरवान्स्थलीमयोध्यां सहाथाऽगात् ॥ १६ ॥ . रामपक्षे-श्यामाङ्गो हरिमित्रं तां कथां श्रुत्वा लेसिमिये । अथ सतीर्थः परिकरवान् भरतः अयोध्यां स्थलीमगा । मेघश्यामाजलद्रामस्य श्यामाङ्ग इति नाम । ________________

१ सर्गः] रावनेषधीयम्।
३५ हरिन्दस मिश्र पिलिभिये । ‘विद् इंपने’ । आश्चर्ययुखोऽभूत् । माइपचेशी दर्शचन् अनन्तरं मातरं संतम फलपश्चिमातुः पुरोपसा ग्रमंतीपशब्देन पुरोधा बशिष्ठः परिवारेण समसेन राहिवः ससैन्यः बोरामपदभारु पादचारेण । अयमेवोस्वयेच पायन्तीति अयोध्या मुनयः । ‘भयः धुभावही विधिः’ इसमरः । ‘भावोजपसमें क ई बाप । अयोध्यावन्ती । ‘मती बहुचः’ इति दीपः । बगान जगाम । स्वकी चित्रशूलस्थीम् ॥ अथ नलपक्षे-दरेरचनादेर्मिनम् । श्यामाको बाहुनाला कषां तुपाखा शिमिये । अनन्तरमेव कविषटराजो भरतः सपरिकर उपयोगिकतत्रादिना युतः । ‘भरता इत्सपि नमः’ इलमरः । सोम्यायः, परमैन्द्रजालिक सत्र सयपविधाकः अयोध्या स्थली पुरीया भयात् । खर्गेऽपि राम परिकरः पर्यशपरिवारयोः’ । ती शाखाप्यरोनोपायोराम्यागमन्त्रि’ इति विश्वः। मूलनिमुनादिक्षादात इति प्यायवेकः । उपगीतिः॥
भरतः प्रणीतपूजो मध्येमार्ग स्थलान्तरे विरजन् ।
पूर्वोपदं हरिपदं हित्वा तृणयन्सकोटीरः ॥ ५७॥ मध्येमार्ग भरद्वाजानिमिः प्रनीतपूलों भरतः खन्यत्र पिरजन् पिर मामीदिसर्यः अभिवन्तीपर’ इति भायं प्रागेव दलितम् । तत एनाध्यादानम् । इरिपदं हिला पूर्यास्पदं तृणयन् सबोटीर भासीत् । यत्र रामेण निकेतः, कवलाप, हिता अन्यत्र नाम तुणीवन सबोटीरो जवाजूभाक् आसीत् । कोटीरो मुटे प्रोकर कोटीरः सानटारडे’ इति रमसोशः। गशब्दावाला गिन् । अब नलपक्षेभरतो नटः स मध्येमार्यम् । मव्ययीभावः । ‘पारेमध्ये’ इति निपातनादेलम् । बनीः पूजितोऽपि पूर्वेषां पूषा पूर्ववरसानामास्पद स्थान विदाय इन्दप्रस्थापित पदान्तरं तृपयन् कोटिप्रदं तमुवपर्ण ममा तमेवाम्पथावत् । भरतपोक नटसूत्रः मपीत इति मरतः । ‘प्रोकार’ इति अगो छ । ‘भरता इलपि नवाः’ इसमरः । उपगीवितम् ॥
श्यामाई गुणवत्त्वान्नाणसीद्धपकण्टकितः ।
आयोध्योऽपि ददर्श प्रभु तमुचैर्गुणं भरतम् ॥ ५८ ॥ रामपशे-दर्षकठकित व इयवर्तते । गुणयाणा मेवनम्रता सामा गर्म भार्गवीत् । भायोभ्यः प्रभुरपि । अयोध्यावा राजा बायोमः। रामोऽपि उचैर्गुणं मारवं ददर्श । ‘रोमाधन इण्डविचममम्’ इति मेदिनी । बारकाविलातिन् । वर्षभूवः । इर्षण सरोमायः । रामदर्शनवन्याहर्षेप रोमान्चितः सालिकलात् । पितृदयराज्य
सक्या सं प्रभुमेर शरणं चधार । यतः-या प्रत्ये शन्दे । उर् । उगुगामिति । परिकालंकारोऽयम् ॥ अथ नलपमे-इपैकण्टफितः स भरती नटः स्यामार्श बाहु
कम् अभिवगुणयक्षादर्शनानन्दे । तदन अयोग्याचा राजा ऋतुपोऽपि उप ________________

१ सर्गः] राघवनैषधीयम् । -सा रावणान्तमा दिनसा दायादपिञ्जना महू ।
आचकन्द परामयणोत्था घातवर्णिनी तत्र ॥ ७८ ॥ रामपझे-दिगणा दायादपिक्षना साम राधान्तमार्छन् । ‘वन्तः सको निकटे नाशनिधाययोरपि इति ईमः । रावणसभी जगाम । ‘दाबादी गुतयान्धवी’ । “पिजि हिंसापाम् । दावादानां यान्वयानां पितनं मारणं यस्याः सा । वियतनाविकयोपक्षिताम् । ‘दामा सपदि हवे इत्यमरः । म शीघ्रम् । तत्र राबणायभायो या शूर्पणखा परामधयोरयापारबर्तिनी भाचकन्द परोद। परामनो विष्णोः श्रवणं येपा वे परामभवणा वैष्णपाः पचवटीदाखव्यमुनयः परमप्रतिकूलाः तदुत्पो य थापावः बदनं खयादीनां तस्य परितस्य वर्णनशीलाः । वर्णवेमाच्छोल्पे विनिः । मदादिमुनिपुनमक्षगशीलाया में तापमाभ्यां तत्र बायां सुनिदिताभ्यां चतुर्दशवादमारादिधामोऽफारिसदार में दशा चैषा मृता इति बदन्तरोगीदेवि रामायणरूपाजुधिया ॥ अथ मलपक्षे-या परा विवेकवधी सुद्धिनातायादपिशनाविकौटिल्या द्वान रावणान्त महामोहगपतेः साई जगाम । भविद्यासंपस महामोदमूहयात्व एम रामा गनुदृम्म । ‘प्रसन्तो मझेठदेशः सात्’ इति मोशसारदक्षिानो महामोह इति मीमांसनीयम् । रापयति रोदयति सान् यमनपरमर्षिलादिति महामोदः से चाईममतामूलकः तत्माचर्य समप्रमानेषु हेयम् । ‘विषप्पातःग्दसिसन् सा सात्वाप्यवसानिका’ इति काव्यप्रकाशे व्याख्यातम् । शवक्षणायां महामोहमन्दानुपादानम् । रावण एवायगिसमयसानाद । विखरगीला मदु नोच्यतेउस्माभिः । परात्मनो विष्णोः भयर्ण यस्य स नववइत्यो य क्षात्मीयापातमणिनीवर्षः । विपक्षवकासस भात्मनध दीवमानयनादायकन्द विष्ठापेति वापयोः । गीतिः
विगतस्पशत्त्वलधुतः कोन कुलं घातयेन्मूतः ।
इत्यं संश्रुतकदनी मारीचं शिनिये जवतः ॥ ७९ ॥ रामपझे-हिमादेसाई-गितस्त्रायलधुतः से मुहः कुन पातयेत् । अपि गुसाऽपि । ‘अपायरः सशः’ इत्यमरोपिः । विपक्षचारस्वेन लपुना यस सः। चारनेत्रविहीनः को मूढो राजा - सादृशः कुर्क पेश न मारपेत् । अपि तु मारयेदेव । इत्यंबद वैशम्य’ पयादिः । भुतकुलनायो गला बैगेन. मारी रायस समुहले परान्तं प्राइ-विधिये कार्य सागपूई शिभिये. इति पदव्ययम् । हत्यमिति बदादोनों युधिस्थपरामर्शवत्वाच जनस्थाने मापासूनों भूत्या राम नवमेव दीयोदेश गमय, बई वामझुगलांसनाया हला पारेसमुई नीचा रखे तया सहेनि रामायणकवानुबंधेयां । प्रयन्योऽयमितर्थपदद्योलः । स्थमिति देहादीपन्यापनोमाम्या संप्यते ॥ अब नलपक्षे-समदामोदर तामसराजसत्यान्महामोहा शब्दादिनि
चारपाणि
पूर्व कि ________________

३६
काव्यमाला।
नटराजं तं भरतं ददर्श अद्राक्षीत् । वासादिकं दत्वा कृपया यशोऽर्थम् । आर्यावृत्तम् ॥
करुणं रसं प्रकटयन्भरतः सर्वान्व्यममुहत्तत्र ।
खयोततातवृत्तं प्रथयन्नस्यात्सहानुजः श्रमणि ॥ ५९॥ रामपक्षे-तत्र भरतः करणं रसं प्रस्टयन् पिलपितं तातमुद्दिश्य कुर्वन् सीन्मुनिसहितान् व्यमूमुदत् मोहयामारा । कथंभूतः सः । सर्याततातगृतं प्रथयन् । कथंभूतं वृत्तम् । श्रमणि श्रमणककथायुजम् । शीनं राजा मृतोऽभूत् इत्यंभूतः सदानुजोऽस्थात् । हा हेति आर्तनादभापदणरसं व्यापयन् लक्ष्मणादीन् मोहयांयभूव । खगेतदशरथचरितमेव ख्यापयंस्तत्र तस्या ॥ अय नलपक्षे-नपरस्यां करणं रसं प्रकटयन् तन सभायां सर्वान्मोहितवान् । खर्यातर्तुपर्णतातस्य चरितं बिसारयन् तद्रूपानुसंधानेन खभ्रातृयुक् बहुव्य शितलीलादर्शनश्रमणं यथा स्यात्तथाऽस्यात् । स्ववित्र प्रस्तुपर्णस्येति शेषः । गीतिवृत्तम् ॥
वाप्पायमाणकण्ठो रामो राजाधिराजोऽसौ ॥
ववृते तदा बहुतपास्तस्मै राज्यं समर्पयामास ॥ ६० ॥ - रामपक्षे-असी रामत्तदा वाप्पायमाणः । आर्याश्व (1) ‘याप्पोप्मभ्यामुमने’ इति क्यङ्वाप्पमुद्रमतीत्वथें । ववृते बभूव । वहुतपाः। ‘तपत्तपति संतापे’ इति हैमः। ‘तप संतापे । ‘सर्वधातुभ्योऽसुन्’ । बहुसंताप इत्यर्थः । तसै भरताय अयोध्याराज्य खमेव शाधि अहं नायामीति पितृदत्तलात्तुभ्यं तावत्कथयिला समर्पयामास । तत्प्रेम्णातुपत्तुतोष ॥ अथ नलपक्षे-राजाधिराजोऽसौ नल एव संप्रति नीलरूपत्वादामः । ‘रामो नीलचारुसिते त्रिपु’ इति कोशः प्रागुक्तः। ‘नानार्थे तात्पर्याद्विशेषावगतिः’ इति भाष्यादत्र नीलार्थे तात्पर्यम् । [स]दत्वानलस्य नीलत्वं तादृग्बहुगुणं दृष्ट्वा नटं परसेवकत्वाद्भष्टराज्यत्वात् । ‘रा दाने। घनर्थ कविधानम् । राणंरः रस्य ऋतुपर्णदानस्य भाग्य घृतं बहुलं घृतं समर्पयामास । ददावित्यर्थः । वीरसेनदमयन्यादिखरूपदर्शनात्तावस्थ्यानाप्रारम्भ इति भावः । ‘घृतमाज्यं हविः सर्पिः’ इति कोशः । उद्गीतिवृत्तम् ॥
स तु पादुकापुरस्कृन्नन्दिग्रामे तदीयभक्तियुतः । . आदेशकारिजनतापुरस्कृतस्तीर्थभागेमे ॥ ६१ ॥ . रामपक्षे–स तु नन्दिप्रामे रेमे । कथंभूतः । पादुकापुरस्कृत् तदीयभक्तियुतः आदेशकारिजनतापुरस्कृतः। तीर्थभाक् । पादुकां पुरस्करोतीति उपपदसमासः। ‘किव्वा’ इति क्विप् । तीर्थशब्देन गुरुः रामपादुकां पुरस्कृत्य भक्तियुतस्तदीयशब्देन पादुकापरामर्शः। सदादीनां पूर्वपरामर्शकत्वात् ‘पुरस्कृतः पूजितः स्यात्’ इति हैमः । आदेश आज्ञा तत्कारिणी या जनता तया पूजितः राज्यं भवतामेव भवदासोऽहं यावदागर्म पुरमविशन्नेव पादुकाकिंकरो भवदाज्ञया शासिष्यामि राज्यमिति निगद्य निवर्त्य नन्दिग्रामे वसन् रा ________________

४६
काव्यमाला॥
षयग्रामसकाशं गत्वा खप्ने विषयमृगतृष्णासमूहं तस्मै नलाय तत्र द्वतं प्राहिणोत् । मरीचीनां विकारो मारीचम् । ‘मृगतृष्णा मरीचिका’ इत्यनुशासनम् । मध्याहार्के सैकतपुजोऽपि पयःपूरत्वमापद्यते इति प्रसिद्धम् । तदस्मिन्नास्तीति विषयग्राम एव मा. रीचः । अर्शआयच् । निद्रावस्थायां रामं श्यामाझं मिथ्याभूतमारीचं दर्शयध्वम् । निगीर्याध्यवसानरूपातिशयोक्त्यलंकारेणोपमानमानं शिष्यते भरतानुशासनात्काव्यप्रकाशे ‘विहाय सि विहारिणी लसतु नाम सौदामिनी’ इत्यादि दृष्टान्ता द्रष्टव्याः। आनृशंस्येन नृशंसंवादयोजिता इति नलेन महामोहसेनाकदनं कृतं पूर्वम् । इदानीं विषयमामं मारीचं परिणती मिथ्याभूतं साकेते नलाभ्यासे प्रेषयामासेत्यर्थः । उपगीतिवृत्तम् ॥
अभ्यर्थितस्तु तेन प्रोद्विममना गतो रामम् ।
महसान्धमाक्षिपन्तं सगरं प्रैक्षिष्ट गत्वा सः॥ ८० ॥ “रामपक्षे-तेन रावणेन तु निश्चयेन अभ्यर्थितो मारीचःप्रोद्विग्नचित्तः पञ्चवटीस्थं रामं गतः पूर्वं रामचरितश्रवणेऽपि यदासौ नामस्त तदा तस्मादेव मर्तव्यमिति निश्चित्यं गतोऽयमिति प्रोद्विग्नचित्तपदेन ध्वन्यते । कथंभूतः । महसा तेजसा ज्ञानप्रकाशेन अविद्यान्धकारमाक्षिपन्तं गला रामं प्रैक्षिष्ट स’प्रशब्दो दूरवाची । ‘क्षौद्रेऽप्यन्धं तमस्यपि’ इति कोशवाक्यम् । कथंभूतम् । सगरम् । ‘गृ शब्दे’ । ‘ऋदोरम्’ । गरेण मुनिस्तवेन सहितम् । मुनिभिः स्तूयमानमित्यर्थः ॥ अथ नलपक्षे-तेन महामोहेन राज्ञा तु निश्चयेनाभ्यर्थितः शब्दादिविषयग्रामरूपो मारीचः प्रोद्विग्नमना भीतचित्तो रामं नलं गतः । कथंभूतम् । महसा ज्ञानप्रकाशेनान्धमविद्यान्धकारमाक्षिपन्तम् । परया सात्त्विकवुझ्याश्लिष्टम् । स विषयरूपमारीचः प्रैक्षिष्ट । खप्ने इति शेषः । राज्यलक्ष्मी दृष्ट्वा चित्रां हरिं ध्याला प्रबुद्धः सन् मारीचं फल्गूकृत्य व्यनीनशत् । प्रत्युत्तरेणावपालादिस्तुत्या युक्तं प्रैक्षिष्ट मारीचः ध्यानविषयत्वे हरेविषयग्रामो वरीमृशीतीत्यर्थः ॥
नितहणं चिकीर्षन्प्रार्थितमपदिश्य कान्तायाः। .
प्रतिदूरं प्रणियातोऽमुष्य पलाशोद्विषस्तहि ॥ ८१ ॥ . रामपक्षे-कान्तायाः सीतायाः प्रार्थितं प्रकृष्टकनकमृगमानयेति याचितं व्यप. दिश्य लक्ष्यीकृत्य तस्य मारीचस्य, निस्तहणं निहननं चिकीर्षन् रामो मायाविना वश्चितोऽतिदूरं प्रणियातोऽभूत् । कथंभूतः । अमुष्य पलाशो द्विषन् वैरी । पलमश्नातीति पलाद । ‘अश भोजने’ । ‘क्विप् च’ इति कर्तरि क्विप् । ‘द्विषः शतुर्वा’ इति पक्षे षष्ठी। प्रणियात इति ‘नेर्गद-’ इति णत्वं बोध्यम् ॥ नलपक्षे-कान्तायाः परस्या बुद्धरपसारणरूपं प्रार्थितमपदिश्य खप्ने विषयव्यतिकरस्य निहननं कर्तुमिच्छन् दूरमतिकान्तोऽतिदूरं खहृत्पद्मवती साक्षी चिद्रूपस्तं प्रणियातः शरणीचके । कथंभूतो नलः । अमुष्य पलाशो रक्षोरूपविषयव्यतिकरस्य संसारहेतोषिन् शत्रुः । उपगीतिः॥ ________________

१ सर्गः] रायनपीयम् । ज्यमविपरित बी भाषः ॥ अथ नलपक्षे- पुनः स नहीं दितीयप तस्य प्रकान्तलास इवि नलः परामश्यते । तु पुनः स नवः ऋतुपर्णपादुकापुरस्कन प्रतिदिनं प्रणामकारी पाहुकापसाद । नन्दिप्रामे नन्दिनो हर्षका मामा परपरस्यामितः अस्ति तारशे व बहुमोदिः । सत्र पसन् । ‘इनादि समी’ गिनिः । मत इनिया । रेमे व्याधीत् । ‘फभूना मादेशकारिजनतापुरस्कृतः सवपासासीयातीयकिकरा राँबादेशादभूवन् । यतः वीर्यमान् सरवादितायी । मायापत्तम् । __ मम कासारे नलिनी विनायकेन व्यदर्शि तदा ।
अवलम्बितनामचा प्रत्यूपे घूर्णमागतनुः ॥ ६२ ॥ अध भरतविसर्जनोत्तरं चित्रकूटपर्वतको सातु गतेन रामेण कासारः कषिपपिनीमण्डितोऽदर्शि । नेः पक्षिणो गाडस नायक श्रीपन रामेण । ‘नागको नेसार हे हारमध्यमणावपि’ इति विधः । तत्र कासारे तबागे काचिमाविनी कमलिनी नतमसायोति मालिनी चदक्षि रोपिए । कर्यभूता । अवलम्बितजामना । ‘हत्तविषयासेम्यः संपन्धाभिधानं भावप्रयर’ इति विज्ञाश्तः । प्रत्यूषे प्रातःका। अवन्यिता माभिता जानता विकायो मला सा । रामी पमानां संकोचाव । पुनः कथंभूतः । पूर्णमानतनुः ‘युग पूर्ण भ्रमणे । वायुवाइमन्ती मूर्तिर्यस्याः सा । एतामेव पुनर्वर्णविष्यति विपझे ॥ष नलपटे-पहा यलो विहाय जामां गतोऽभूत् ततः कावस्या दमयन्या मभूविवाद-पत्र जीगंनभामधे महः विश्थे । तया यह सप्त निहरे मासार भाचीत् । काधार इति सप्तमी गमायाँ पोप इनिग । उफ दि भाष्येसाधक्तमय व्याभूतेन धमन्ययेनेदं शापितम् । ‘फारकाधिकारे गौगमुष्पयायो न प्रार्यते’ इति परिमाया। बताया थायः गर्गक शेनेसादिप्रयोगाः विहाः।स्थानन्दस्खासार बागमो यस्मादिति यौगिोऽयं काधारणब्दः । विनायकेन पेनचित्कठिविधिकरण पक्षियरुपधारिणा इतनाचीरवरेण सरतितामिठे तसिन्काले भविनी नल पनिरपेनासा सवीति ।मत इनिर्भतादः। यानि डोप । नतपनी । दमयनवीयः । बदशि ‘इया । नझगमनानन्तरे प्रातः प्रयुद्धा । कता 1 सपछीम्बनजामता इत्यादिविशेषणानि प्रामत् । पनिदर्शनामापात् पूर्णमानभूतिः । अनधितावेन न्याकुला ‘को दिशं यामि हा पिधे कि करोमी त पपनार । कविनाश दमयन्यो(पयो)वियोगः दृष्ट्वा जति भाषः । उपगीविरत्नम् ॥
बनजावकान्तिपूरादूरपतित्वात्सवाप्पजला ।
शवरकरानमिमृष्या साक्षान्मन्दाकिनी यमात् ॥ ६३ ॥ रामपक्षे-त्रिनिविंशेपकमिदं बौप्यम् । पुनः संभूता । बने जठे । ‘शीयन सुपनं बनम्’ पति कोषः । जातः कान्तिपूरो पत्याः वा । ‘उपयुषव’ इदि त्रिकायाम् । गदरपनिपूर्वक्षात् । ‘धाग्नगा च’ इति कोशः। प्रतीतागादी ________________

१ सर्गः] राघवनैषधीयम् ।
१७ अतिलक्ष्मणान्तसंस्था कन्दं पण कान्ता सा। -
खान्याने शत्रुहतिः परं प्ररक्षेहि शीघमित्यवदत् ॥ ८२ ॥ रामपक्षे-भविष्मयान्तर्गस्था सा चीता छन्द पस्प है देवर, शत्रुइतिर्मम सामी बावे । पराचिनं प्ररक्ष पीप्रमिहि गच्छेदागदत् । ‘तु दि च स ह वै पादपूरमे पूजने सति’ इसमरः । भविषामितप्रशस्तयायी उपमणयेति धर्मधारयः । ‘मन्तः खरूपे निकटे’ इति दैमः । रामसंपुषिवमापर्य यतो मारीचा प्रामान जद्दी शति सीता बधाम ॥ मप गलपशे-मा प्रचिता परा कान्ता नापी भतिशपितधीमनिकटस्था परा वात्मप्यानवशात्पनावितामाबलाः कन्दं पण विती पूर्ण हरितवायो शुकुन्द भाले तमेष शीघ्र मिहि प्रपद्यम प्ररक्ष उपसर्गाहोपाय गौनिक पिण्डमिलवदत् । उपगीतिः॥
अतिलक्ष्मणो न मेने प्रमाववित्तस तवचनम् ।
समुदासिष्ट खराणीविजनासीनोऽपरां शोचन् ॥ ८ ॥ रामपक्षे पल्प प्रभावपिदिति मणः तस्य न नेने । ताईि फिमकरोदियाइ-खरांणीविजनाधीनः अपरो छायासीतो शोचन् कोणो मानन्तरेग दरिष्मवीचि शोचन् । कपभूताः । प्रभापयित मिठोफीसदारेऽपि समर्षः। प्रभुणा दतःव्यादः उदबकरणी विराति सा तु पापाठये गदागदापासरदित्यर्थः। आधेईएमय नलपक्षे-केवरकृतये ऋापर्ग मिना श्रीमतोऽन्यानतिकान्तः सविससाणः श्यामाइलव साक्षिपेतम्यस्य प्रभाव विच तदापनं मासिकधीवचनं न भेने इति न । अपि तु मेने इवि काकुः । सप्नावरमायामिति शेषः । मपरा शोचन विषयव्यतिकरेण दुष्ठापरा मौ प्रंशयितुमानता प्यारानुभायादाश्मनः फन्दन्ती दुर्दपापनावितेति कांगने नि डोचन् । शेष समागम् । उहौति.
बालवन्तमरि हत्या निरवारीदुत्तमश्लोकः ।
रावण इह चायसरे मितुबपुस्तामुपासांपीत् ॥८॥ रामपक्षे-उसमठोको रामः मायापारीणसालवतां गरीचख । परिकासपारः। बलमन्त मारीचं हना निरमारी भावादिष्ट । ‘माहादने निर्पूणोति’ इति भामतः । च पुनः इहानसरे प्रावृदयरहितसमये निधनपुः संन्यासिको रापमः सामुपायापद माजगाम ॥ गप नलपक्षे उत्तमश्लोकः पुण्यकीर्तिनसः पल्पनां विषयव्यतिकरमारे इला निरवारीद । ‘निर्वान् परमानन्दे’ इति शब्दार्णयः । पुनरिहायबरे अमिरवपुर्महामोड़ा गृहिनेदा नठतेनानुसयेन मरिमीति रागवी तां शुद्धिगन्नेतलगसार्वाद । उपगीतिः ॥
बहुधा प्रतार्य बड़े छायां शोशुच्यमानां ताम् ॥ खगराजमात्रशरणां त्रिकूटपरकेतनो दुष्टः ॥ ८५॥ । ________________

३८
‘काव्यमाला।
वाप्पोद्गमो भवति । नीहारवत् ततोऽम्बुकणाः परिस्रवन्ति । तत्र कविरुत्प्रेक्षतेखण्डिता नायिकेव पद्मिनी स्त्री रुरोद सबाप्पजला मन्ये । पुनः कथंभूता । शवरकरानभिमृष्टा शबरकरण किरातादिहतेन वृपलादिवारणान्मुनिभिर्मन्दाकिनीजलवादनभिमृष्टा अस्पृष्टा । तमेवार्थ द्रढयति-यतः साक्षान्मन्दाकिनी तत्समीपस्थानां तत्मखावलात् सरस्यादीनाम् । अतो नीचस्पर्शरहिता ॥ अथ नलपक्षे-कथंभूता सा दमयन्ती । क्ष जै पै क्षये’ धातुः । जनेर्जायतेश्च के तुल्यं जात इति रूपं भवति । वने जातः क्षीणः कान्तिपूरो यस्याः सा क्लेशाधिक्यात् सवाप्पजला अधुववर्षिणी दूरपतित्वात् । ‘भन्दाः किरातशवरपुलिन्दा म्लेच्छजातयः’ इत्यमरः । भ्रमन्ती बने शवरं कामुकं दृष्ट्वा भस्मीचकार पातिव्रत्येन शापात्रायाः न तु तत्स्पृष्टासीत् । तत्र हेतुमाहसाक्षागौरीव सतीव मन्देपु मूढबुद्धिपु आकिनी । ‘अक अग कुटिलायां गतो’ ‘मुप्यजाती’ इति णिनिः । कुटिलगामिनी । ‘टुटेपु मायाचारो मायया पर्तनीयः’ इत्युद्योगे विदुरवाक्यं परो धर्मः । एवं शवरकरेणास्पृष्टवाभिप्रायचेष्टादर्शनादेव चचण्डे । उपगीतिः॥
अजगरगुप्तिपरोऽपि प्रियभक्तेः खण्डकोऽपि विधुः । स नलिन्या विधुरासीच्छेपितभूतिः क्षणे तस्मिन् ॥ ६४ ॥ अजगरगुप्तिपरोऽपि अपि पुनः प्रियभक्तेः खण्डकोऽपि विधू राक्षस इव बभूव । नलिन्यास्तस्मिन् क्षणे शेषितभूतिरासीत् । ‘अजा विष्णुहरच्छागाः’ इत्यमरः । ‘यशब्दे’। गरणं गरः । ‘पडदोर’ गोपनं गुप्तिः । गरश्च गुप्तिश्च गरगुप्ती अजस्य शिवस्य वर्णनरक्षणपरोऽपि कालकूटदाहशमकत्वादप्तिपरोऽपि प्रियस्य रवेर्भतः खण्डकः । ‘खडि खण्डने । रात्रिकरत्वात्संकोचकरत्वात् । ‘विधुः शशाङ्क कर्पूरे हृपीकेशे च राक्षसे’ इति हैमः। राजा चन्द्रोऽपि । स प्रत्यूपे तु धूसरकान्तिलात् शेषिता कलावशेषा भूतिः संपत्तिर्यस्य स शेषितभूतिः शङ्क नलिन्याः शापादिव तीक्ष्णकान्तिरासीदिति व्यज्यते । ‘शिष असर्वोपयोगे’ । इतरनिवृतिपूर्वकावस्थानं शेषपदार्थः । एवं नलिन्याः पग्रिन्या राक्षस इवासीद्धूसर इति फलितोऽर्थः ॥ अथ नलपक्षे-भ्रमन्त्या वने दमयन्या अजगरप्रस्ताया असिना तं हत्वा रक्षापरोऽपि तत्कर्षणाबादकत्वाद्विधुरपि व्यभिचारचित्तत्वात् नलखण्डकत्वात्तस्य नलिन्या विधुरिव राक्षस इव क्रुद्धया तया पतेत्युक्तत्वासावशेषीभूतः तत्र क्षणे शेषितभूतिरित्यासीत् । काव्यलिङ्गरूपकालंकारयोः संसृष्टिः । एतेन दमयन्याः पातिव्रत्यमाहात्म्यं ध्वन्यते । उपगीतिवृत्तम् ॥
मुनिमण्डलान्तरगता जाताहादा चिरेण पुनः । . कृतसौहित्या रुचिरा क्षणेन नष्टं तदादर्शत् ॥ ६५ ॥
रामपक्षे-प्रातर्मुनिमण्डलमध्यगता मानकालेऽचिरेण पुनर्जाताहादा सत्सङ्गात् .. १. ‘भेदाः किरात-‘इत्येव पाठोऽमरकोपे तूपलभ्यते. ________________

काव्यमाला।

रामपक्षे-त्रिकूटधरकेतनो दुष्टः बहुधा प्रतार्य शोशुच्यमानां छायां तां सीतां जहे। कथंभूताम् । खगराजमात्रशरणाम् । अहार्यधरपर्वताः’ इति कोशः। निकटाचलवासी दुष्टः कितवः । ‘कित निवासे’ भावे ल्युट् । मध्यमार्ग जटायुमात्रशरणां दाशरथप्रीति विचाराद्रावणेन घोरं युद्धं कृत्वा प्राणत्यागी स ईदृशः शरणं रक्षणं यस्याः सा शरणं रक्षणः नान्यः कोऽपीति व्यज्ञयितुं मात्रशब्दः । हा रामेति शोशुच्यमानाम् । शुचेर्यढन्तात्कतरि शानच् । विहायसा रथेन नीयमानां तां जहे ॥ अथ नलपक्षे-त्रिकूटधरकेतनो दुष्टो महामोहः त्रयः कूटा इव कामक्रोधलोभा यस्य तादृशधरनिवासी प्राणिदेहरूपोऽधरः । ‘त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः’ इति भगवद्वाक्यात् । रोख्यमाणां रागवतीं बुद्धिं मा कृथा इति बहुधा प्रतार्य जहे । शीघ्रं पौनःपुन्येन शोचन्ती तां रागवतीं बुद्धिम् । कथंभूताम् । खगराजमात्रशरणां खगराजस्य मा लक्ष्मीः शोभा। ‘लक्ष्मीः संपदि शोभायाम्’ इति हैमः । तां त्रायत इति खगराजमात्रः स विष्णुः शरणम् । ‘श हिंसायाम्’ । ल्युट् । घातसाधनं यस्याः सा । हरिनामशरणा एवं तां हातुं पारयन्तीति गूढोऽभिप्रायः । विशेष्यं विनापि बुद्धिस्थविशेषणपदानि प्रयुज्यन्ते इत्यथैवत्सूत्रे ज्ञापितं सूत्रकारेण । शब्दरूपशब्दस्य विप्रकृष्टस्यानुवृत्तेरभावात् । अतएवोद्योगपर्वणि विदुरवाक्यम्-‘एकया द्वे विनिर्जित्य त्रीश्चतुर्भिर्वशं कुरु । पञ्च जिला विदित्वा च सप्त जित्वा सुखी भव ॥’ इति । विशेष्यमत्रापि नास्ति । उपगीतिः ॥

हिंसीरमध्यसंस्था ह्यशोकवनिकागता रामा।

आश्रयमेवाशोचत्पौरस्त्यं ध्यानमूकत्वा ॥ ८६ ॥ रामपक्षे-हिंसीरं राक्षसीवृन्दं तन्मध्यसंस्था अशोकवनिकागता रामा सीता ध्यानेन मूकत्वं यस्याः सा ध्यानमूकत्वा हि निश्चयेन पौरस्त्यं पति राममाश्रयं शरणमेवाशोचत् ॥ अथ नलपक्षे-नास्तिक्यमदक्रोधादि हिंसीरमध्यसंस्था हि ध्यानमूकत्वा रागवती धीः अशोकवनीतः तत्राशोकवृक्षसमूहान्तराले जनाश्रयोऽभूत् तत्रस्थः कं सुखं सखदे । ‘केणः’ इति हखः । तत आगता तिरस्कृता नलेन पौरस्त्यमाश्रयमेवाशोचत् स दुर्जयो वैरिसेनिः कदा मया भग्नः करिष्यत इति । उपगीतिः । श्यामाङ्गो व्यावृत्य व्यचिनोदपरां रजोव्याप्तः।

नापश्यन्धलपच्च प्रादर्शल्लक्ष्मणं तत्र ॥ ८७ ॥ रामपक्षे-रजोव्याप्तः श्यामाको रामः मेघश्यामत्वात् अपरां’ छायासीतां व्यचिनोत् अन्वेषयामास । ‘संवीक्षणं विचयनम्’ इत्यमरः । तत्र नापश्यत् लक्ष्मणं प्रादर्शत् । च पुनर्व्यलपत् । दीपकालंकारः । भावशबलता च व्यजया ॥ अथ नलपक्षे-यामाझो बाहुको नाम जाग्रदवस्थायां ज्ञानकर्मेन्द्रियव्यापारवत्ता प्रकाशते । जाग्रदवस्था ध्वनयितुमेव कविना रजोव्याप्तमिति पदं प्रयुक्तम् । एतत्प्राचीनपद्येष्वत एव खनावस्था ध्वनिता रजोव्याप्तो व्यावृत्य निवृत्य पूर्वव्यापारात् अपरां राजसी घियमन्वियेष। ________________

१ सर्गः] राघवनैषधीयम् । फतपहिल्या सर्व गोहिलं प्रीयनं तोपो गया गा चिरा सौन्दर्ययती सा नलिनी नई खादेषु कतागर्म मुनिमम्बई तत्समवेऽदर्शन ददर्श ॥ नखप-अजगर मसौकृया गर्न गवा या दमयन्ती माविमाययस्य मुनिमन्हा दृष्टा बदनारगवा धुतदयाप्ता वान्तातिस्पैन नाताझादा पुनरविरेण शी तसोहिया कृतकृतिक्रिया सचिरा वदा क्षणेने तमुनिमन्दमन्तादिवं ददर्श । उपपीतिः ॥
याताभूतोदचलत्कान्वारनतिः मुसाहुसार्थपरा ।
करिवस्थाहीता प्रोदचलादूरतोऽपि ततः ॥६६॥ रामपक्षे-या रामय नदिनी गायाभूता बान्तारणतिः गुबाटुगायपरा उदासत् । पावेन कम्पिटा सा शान्तानां त्रीणां निमहिनादरा बीमा गतिर्यस्खा सा मुनिपनीरूताबगाहा सुवानां शोमनभुजवानां त्रीणां सार्य एव पर उत्तमो यस्याः सा । ‘रानात्मौतमाः परा’ इसमरः । उदवशत् । ‘पल फमने’छ । चडम्मे। ततो दूरसोऽपि करिबरवाड़ीताशीव खा गामुच्छेदयेयुरिवि देपर्यु भेजे मन्ये माताधूतान कम्ममाता । अपितु इयं चिरलेयुपेक्षालंकारोपन्यते फायप्रमोशनलपलेनसम्यन्तर्धानानन्तरं चक्रवातव्याभूताताई। ‘कान्वारोऽत्री महावनम् । कान्तारे महारो गतिर्गमन बस्याः सा । सुबाहुषेदिराजवरमार्थ पेदिषु गच्छन्त पपि प्राप्य तत्परा रात्री दैववशात्करियूपे वत्र प्राले तेनियां निवेऽजल्यापीति दिने स्श प्राह दन्तिान्दाद्भौता पवाहुरेभ्यो विश्वभारिभ्योऽपि सुभीता प्रण चकम्मे इति भावः । मनाजीव सतोऽपि दरम् । मायावत्तम् ॥ । सा चैलपण्डयात्री दोधूषितमाप दौर्जनात्सङ्गात् ।
चेदीशो जननीं तां विभूयाचहि स्थितिं दध्याम् ॥ ६७ ॥ रामपक्षे-पुनः भूता सा नलिनी शासीत् । चैतपण्याषी या दीर्जनात्यात दोभूषितमाप । ‘सबसेञ्चमे त्रिपु’ इसपरः। बैलाच पण्डाल ये केचिधातुमागताः बाबारे नेपामपि सोमय्येन परमेय पात्रो पोपवियो । दधावेलू । ‘शोभ्यः’ इति मैप । सनदुर्जनसझाव अविकम्पमाप । पिचालितापि वा गायं दयौ यदि जननीनामीशो मामिति शेषः । विगयात् विचित्र सहले धारयेत् तदैवाई स्थिविमुतभरमा दयां धारषेवन् । ‘मलघुत्तमः’ इयत्र व्याख्यानम् । पुज्यमानेऽप्रयुज्यमाने चोत्तमः स्यादमादि । अतोऽहमिति पर लब्धम् । बजा माया तत्प्रभुरपि राम एस वारिसरा सा नविनी मनसा ससार । पेयस रामल इनोऽकारो वासुदेवो यस्याः या ईश्वरी सीता अगजननी मां धारयेत् वदेवादं स्थितिमवी स्सालेति तात्पर्य मम मोक्षः साद॥ अथ नलपक्षे-पालवाडधानी । ’ चे पडसपी हनूमान् हनुमानपि’ इति विरूपपोशः । सा दमयन्ती दुर्जनमार्थनाइवाव अतिकम प्रापद । दुनस्यागम् । ‘लखेदम् इवाम् । अत्तापर या चिन्ता धके । विस्तीगंवान्तारीभूवचेदिनगरं प्र ________________

४
१सर्गः] राघवनैषधीयम् । मंइतामपि शोचावेशात् कदाचिद्रजोगव्यतिषहो जायत एवेति सूचितम् । ‘मनतो निमई मन्ये वायोरिन मुटुकरम्’ इति गीताम् । सन नापश्यहागाकुलो दमयन्तीलमिभूतां विचिन्वनामि सामनमूतुपर्ण प्रगामार्य प्रादर्श । उपहरे दमयन्तीप्रेम्णा व्यकपच । उपगीतिः॥
मतसंभाषोऽनेन भानाम्यत्कानने प्रचरन् । खगराजगविं कृत्ला न्यायतदोष कवन्धमय ॥ ८८॥ असमानं निजमूर्ति पैशिष्ट विकतनेन पुनः सः । युच्या युक्त्वा व्यचरत्स कागने श्रीमतां धुर्यः ॥ ८९ ॥
रामपक्षे-कानने प्रथरन् अनेन कटसंभाषः प्राधाम्या दूरदेशेऽनमीत् । प्रपामो इरपाची । गुग्गी मनानमः । चीता व्याहतपनर्माता सीमिराचा मोई निरमनमिति पुनरमे गती मध्येमार्ग पटायुषा किंचिभाम सहति कुष्ठीया विभाग । अपामे व्यायनदोष काम्पं रामः प्रैदिष्ट । कभभूतम् । बामवदो योजनाबामयाहुम् । पुनः व्यंभूतम् । चिजमातमात्मदेदं प्रसमान मध्ये पाचात् । पुनपिच्चनेन तहादुन्देन गुल्या मुल्या संयोग्य पुनः श्रीमनो भुगों रामः प सामने दण्डकबने व्यचरत् ॥ अथ नलपझे-अनेन ऋतुपर्णेन्च फूतर्वभाषः कुत्रचिनरोपवने मदाने प्रचरमधाम्पत् । पुनः कयंभूतः श्रिीमतां विज्ञान संपतिमा धुमाल रखा उदाचिरपञ्चाशत्कोरियोजनपृथ्वीमण्डतव्यापकताहीर्षभुजमिव । केन विषयगुझेन । “मुसमीपनले कम्’ इति विवः । यन्मः संचारबन्यो यसात् समीयां नित्रमूर्ति पद्यमाननिय प्रैक्षिष्ट साप्ने जागरेच दाखपरामगतिम् । ‘सं बम विदेसिन गरो वर्णन यस स थासावजय सहति तदययोघ युक्या पराभूतया तं उपन्य धानाविना विपर्तनन गयोश्च कानने । यवं ज्ञानमानन्दं प्रदा’ इति धुतेः । फेनानन्देनामर्न जीवनं यतः । मन प्राणने खुद । पत्र पानात्मके परे नामानि बचरत् । इयं नको चन इति भावः । सपगीतिः ॥
शपरीकृतसंवादो गतिकोऽज्ञानां परं सरोजुषत ।
सावरजो धुर्वमतिर्विलक्षणं कान्तिपूरवहम् ॥ ९०॥ रामपक्षे-दावरीफ़तसंवादः माशानां गतिदः सापरजः धुर्ममतिः विलक्षणं कान्तिपूरयहं सरः अनुप नलपक्षे-गिगीयोग्यवसानरूपातिशयोक्यतंचार मई तो शबरी कदापिष्टोकतम मादुभचिन तया कृतसंबादः गला रात्री पुष्कर हन्यां आ इलादि वरसंवादः पुनर्जागरे सहिप अपानां पविदो शानद्वारा पर परमानन्दरूप.प्रायर बजपत बसवत । सागरजा हावपालान्तरसहितः । धुर्या मनिर्यस्य सः। की परः । विक्षणमनिर्वचनीय शान्तिपूरमई कोटिसूचिममभम् । ‘तमेव भान्त ________________

४०
काव्यमाला।
तिष्ठासती चेदिपाश्चेदीनामीट् चेदीट तस्य चेदीशः इनः । ‘इनः सूर्य प्रभी राजा’ इत्यमरः । प्रभवी जननी मन्मातृभगिनी सुबाहुमाता मां विभृयात् तर्हि अन कंचित्कालं स्थितिमात्मरक्षां दध्यां नान्यथा । अरं दध्यामिति पूर्ववव्याख्या । ‘ईश ऐश्वर्य’ । कर्तरि क्किए । सभाः श्लेषो विचित्रः शब्दालंकारः। दोधूयितमिति । ‘धून कम्पने’ । अस्साद्यन्ताद्भावे कप्रत्ययो बोद्धव्यः॥
एवं विचिन्तयन्ती तथावनं खल्ववारुणत्पुरगा। पुण्यश्लोकोत्तंसः पौरविमर्द जहन्मनसा ।
अनसूयाभर्तारं दृष्ट्वा गत्वाभ्यवन्दिष्ट ॥ ६८ ॥ रामपक्षे-युग्मश्लोकेनान्वयः। एवं पूर्वोकं विचिन्तयन्ती पुरगा। ‘पुर अग्रगमने’ पुरतीति पुरः । इगुपधात्कः’ । ‘गमेडः’। अन्येषामपि दृश्यते’ । पुरं ब्रह्मादिदेवाप्रेसरं राम गच्छतीति पुरगा खलु निश्चयेन तथा तेनैव प्रकारेणैव अवनं रामहस्तप्राप्तिरक्षणमवारुणत् प्राप । ‘अवरोधस्तिरोधाने प्राप्तावन्तःपुरेऽपि च’ इति विश्वः । ‘विदते विन्दति प्राप्तौ भवनेवसुपद्धिच(2) इति हैमः।भक्तचिन्तान प्रभुणा रामेण स्नानं कुर्वता सीतार्थ विचिन्त्यात्तागृहं गला तस्यै भ्रमअमरशोमिनी दत्तेति भावः ॥ नलपक्षे–सा दमयन्ती विचिन्तयन्ती चेदिपुरगा राजमात्रा मध्येरथ्यं यान्ती लावण्यशालिनी दृष्टा प्रसादाद्धात्रीमुखेनाहूता हानीता कृतसंभापणा सर्व वृत्तं निवेदितं श्रुला संवन्धमात्मनो निर्णीय पुत्र्यै समर्प्य समयं कृत्वाश्रुमुखी महतादरेणैकान्ते वासं दत्वा स्थापयामासेति भारतकथा ध्वन्यते । ‘प्रवन्धेऽप्यर्थशक्तिभूः’ इति सव्यङ्गथं महाकाव्यत्वात् । पटचरणं गाथाछन्दः । इत्थं वनमवारुणत् प्राप ॥ रामपक्षे-पुण्यश्लोकोत्तंसो रामः । ‘पुंस्युत्तंसावतंसौ द्वौ कर्णपूरे च शेखरे’ इत्यमरः । पौराणामयोध्यावास्तव्यानां नकंदिनं गतागतखाद्विमर्द संमर्दमाशझ मनसा तं चित्रकूटं जहत् त्यजन् । अनसूयाभर्तारमत्रि प्रजापति गत्वा सद्वयो दृष्ट्रा तमभ्यवन्दिष्ट प्राणसीत् । वदेर्लुङि रूपम् । ‘वदि अ. भिवादनस्तुत्योः’ । अथ नलपक्षे-पुण्यः पवित्रः’लोको यशो यस्य स पुण्यश्लोकस्तेषामुत्तंसः शेखर इव सत्यादिगुणशालित्वात् स नलो मनसा गुणवत्त्वादनसूयाभतारं गुणेषु दोषारोपणमसूया न विद्यतेऽसूया यस्य सोऽनसूयः तादृशश्चासावश्वानसूया विश्वपावत् स चासौ भर्ती तमनसूयाभतारं भगवन्तं वासुदेवं गत्वाभ्यवन्दिष्ट । शालिहोत्रज्ञोऽसि तच्छास्त्रमस्मभ्यं देहीति यदा पौरविमर्दोऽभूत् तं जहत् ‘नाभ्यस्ताच्छतुः’ इति न नुम् । मनसा विरकेन तत्रैव नगरे गोविन्दालयोऽभून्महान् तदासौ शीघ्रं गत्वा नारायणमूर्तिमभ्यवन्दिष्ट अस्तावीदपूपुजच्च । भर्तारं त्रिलोकीपोष्टारम् । उपगीतिवृत्तम् । इतः प्रभृति नलिनीरूपकालंकारो गतः। प्रकरणान्तरमाख्यायते ॥
अवरुद्धगन्धवनितो वीरसुतस्तत्र विन्नमहः । लडितनिम्नग आईत्पारं तीरं सयोषवरः ॥ ६९ ॥ ________________

५०
काव्यमाला।
मनुभाति’ इति श्रुतेः । पूरः । ‘मेदाः किरातशवर-’ इत्यमरः । गत्यर्थानां ज्ञानार्थखात् कातिदैक्षित्वं (?) व्याख्यातम् । गतिहीनम् ॥
पवमानजनस्तावच्छ्यामावयवेन संवदितुम् ।
आयात्सुग्रीवसुहृद्विनयेन च वार्तमाचारीत् ॥ ९१ ॥ रामपक्षे-तावत्सुग्रीवमिन्नं पवमानजनो हनुमान् श्यामावयवेन संवदितुमायात् वार्तमाचारीत् यावत्सरसि गतं तयेव । वृतसमूहम् । ‘तस्य समूहः’ इत्यण । की युवां त्रैलोक्यकर्तारौ भासेथे इत्यादि पवमानजनो वायुपुत्रो हनुमान् । जननं जनः । ‘जनिवध्योध’ इति घनि वृद्धिनिषेधः । श्यामावयवो रामः । ‘रामः श्यामः प्रसन्नः’ इति रामायणे ॥ नलपक्षे-तावत्सुप्रीवो भीमः तत्सृहत् । सुग्रीवत्वं च हरिनामकीर्तनाचारुकण्ठत्वं भवति । ‘बर्हायिते ते नयने नराणाम्’ इत्यादि श्रीमद्भागवतं प्रमाणम् । पवमानः पवित्रस्तादृशो जनो विप्रः भूदेवत्वात् । श्यामावयवेन पाहुकेन संवादं कर्तुमपूवंशीललात् चतुर्दिक्षु भीमप्रेरिता द्विजा गतास्तस्य नलस्यान्वेषणाय तेपामेक महतुपर्णनगरे वसन् सायं विलापगर्भपा शुश्राव तत्समीपमागत्य विनयनेन वार्तमाचारीत् तद्वत्तव्यतिकरं चित्ते प्रणिधाय जद्दादे शृण्वन् । उपगीतिः ॥ किं वार्तमाचारीत् इत्याह-नलपक्षे-स भीमप्रेरितो द्विजस्तं वाहुकमाह
लोकोत्तरवृत्तान्तः सलक्ष्मणस्त्वं विराजसे श्रीमान् ।
हरिणा मैत्री क्षिप्रं स्वकार्यघटनां प्रकुर्वीथाः ॥ ९२ ॥ रामपक्षे-अङ्ग हे सलक्ष्मणस्त्वं लोकोत्तरवृत्तान्तो मतिमानतिमेधावी विराजसे । उत्तरालंकारेण रामेणापि खवृत्तमुक्तोऽसाविति गम्यते । सलक्ष्मणपदेन । हरिणा कपिना सुग्रीवेण क्षिप्रं मैत्री फुरु । कथंभूताम् । खकार्यस्य सीताप्राप्तिरूपकार्यस्य घटना यस्याः सा । इत्थं विनयेन हनूमान् राममाहेति बोध्यम् ॥ अथ नलपक्षे-लक्ष्मणः प्रशस्तसामुद्रिकचिहानि प्रशस्तबुद्धिः स प्रसिद्धस्त्वं भवसि कश्चित् कल्पाविष्टपतिकृतत्यागात्तया भैम्या पत्ये नासूयितव्यम् इत्यादिगाथाः कथयंस्त्वं लोकोत्तरवृत्तान्तस्वमिति पदेन वस्तुना काव्यलिङ्गालंकारो व्यज्यते । इत्थं सायं वदन्तमाकर्ण्य विप्रो नल इति ज्ञावा तदन्तिकगामी प्रशंसा लोकोत्तरेत्यादि चक्रे इति ध्वनिः । अतः परं हरिणाच्युतेन दारसंयोगदां मैत्री प्रकुर्वीथाः कुरु साधो इति ब्राह्मणो निपुणाय निपुर्ण गूढार्थमुत्तरमदादिति साकूतम् ॥ .
ओमित्युक्त्वा मैत्री विशेषतो हारगस्तु भवन् ।
रामः कृतवान्मैत्री दायेन तदाप्रभृत्येव ॥ ९३ ॥ रामपक्षे-रामो मित्रं मारुतिमोमित्युक्ला तथैव करिष्य इति प्रोच्य विशेषतस्तु हारगो हरेरयं स्कन्धः । ‘तस्येदम्’ इत्यण् । हारेण स्कन्धेन गन्ता भवनू तदाप्रभृत्येव ऋष्यमूकस्थसुग्रीवेण सह दाढर्थेन मैत्री कृतवान् अग्निसाक्षिकत्वेन वालिनं हला खां राज्ये ________________

ਹੈ
ਕਿ
ਤੋਂ
ਕ
(4
ਆYYA ________________

१ सर्गः] रापपनैषधीयम् । स्थापमिष्यागीति पाउपम् । पय नलपक्षे- रामो मो निषं विप्रमोगित्युपला व पुनर्विशेषतोऽस्मरणादिय व्यतिकरभजन पूर्वन् तदाप्रमलेव कामनामुद्दिश्य दाउन मैत्री रुपान् । उपगीतिः ॥
8: 10. वान्प्रत्ययाय मतिमान्न्यातततृणराजसंभेदः॥
कान्ताभूपणसङ्गः कालमतिकान्तवांखन ॥ ९४ ॥ रामपले-म मतिमान् रामः काशमविकान्तवान् । कयंभूतः । ज्यातवः स्तः सूपराजानां चलानी यापन संदो येन यः । ‘परामादयस्वालः’ इसमरः । पुनः कर्वभूतः । कान्ताभूषणवतः रक्षमा विदायमा भीयमानामिहानाय सीताभूपर्ण नपुरममुषप्तपणाताबादः । सप नलपो-तत्र सावारिधानाय याततः गुणस राशय गंमेदः संगमनं येन सः व्योरमेदविपत्तिः । अत एव प्रशाखयुधिः। मिमी दारितगंगती’ इविविधः । शान्तपासावध न भूपर्ण येषां तद्यावाया इसर्पः। काठमति गन्तवाद । उपपीतिः ॥
चलिवालिघातकारी धीसचिवहादसंतुष्टः ।
वर्षणकालविनायी सलक्ष्मणोसत्परो व्यलसत् ॥ ९५ ॥ रामपझे-पठी पाचौ पाली प उद्धातभरी एकपाणेन । घीपरियो हनूमान् सत्ताहाददष्टः ययतिवाही । ‘विनगोऽसहती दण्टे विधानपलवोरपि’ इति दैमः। बन “विनीम् दरणे’ । लक्ष्मणयुह । सन्तः पापाः परे पायो यहा सः पयत्परः। व्यसन व्यहरत ॥ अप नलपक्षे पठी यो पाली तद्भातको मो रामो भगांतगृष्ठति परणीकरोति इति ‘पुप्पजाती-‘इति गिनिः । धीराविति । धीरेव सहायभूता यस्य स नजादादेन मंजुष्टः । वर्षगकाशः पारदकालः महिनापी प्रशस्वपशादिरेसाचितः । भवत्परः दुर्जनशत्रुः । तत्र व्यलसत् अश्वपाउनश्यिादिनाकरोत् । सपीतिः ॥
मीमगृहं गतवत्या द्विजवचनपीतिकारिण्या ।
अन्वेष्टं सकिल्यै तर्वादाय प्रतिष्कशा निरयुः ॥ ९६॥ रामपक्षे-तदि प्रतिकता भन्नेहुँ निरयुः । किसजा । भीमद गतवत्या द्विजपचनप्रीतियारिण्याः सीतायाः सांकेयमादाम । ‘भीमोऽश्वेतसे शंभी मीमतेने मयानके पति हैमः । ‘दन्तविभाडमा द्विजाः’ इत्यमरः । पटायुर्वचनेन प्रीविदाचिन्या भयंकर लशगई गतवलयः अन्यत्र पा स्यात्स्थापिता चारेणेति चर्दिषु वे ययुः। सत्यवान् बहूनादाय । ‘प्रतिमाः प्रदाये साहादिपुरोगयोः’ विधार्गवः। सप नलपक्षे-भीमराई मागेय दिशेन प्रापिवेदयुत्तरार्थकारेण सूच्यो । प्रतिकशाः । मतमिति घोषः । अन्येष्ई निरयुः । भीमप्रेरिता ता विशु जामुरिलयः । किं कया। ________________

૪૨

काव्यमाला।
च्यादिक्रियादर्शनव्यवच्छेदे सति अन्तरजखादस्तिक्रिया सर्वत्र योज्या । नलपक्षे ‘दाज दाने’ धातुल्युटि तुल्यमेव रूपम् ॥
अजिरमहौपीत्परभागात्मानं यस्ततः श्रमकृत् । .
पिप्राय तेन रामः सुतीक्ष्णमानी पलाद्विपये ॥ ७१ ॥ ’ रामपक्षे-‘अजिरं विपये काये’ इत्यमरः । आत्मानं सर्वभूतान्तःस्थं रामं यन् जानन् परमात्मानम् । ‘इण गतौ’ शतृप्रत्ययः । ‘ये गत्यर्थास्त एव ज्ञानार्थाः’ इत्युक्तत्वात् । परभाग उत्तमसेवी । ‘दूरानात्मोत्तमाः पराः’ इत्यमरः । ‘श्रम तपसि खेदे च’ । दिवादिः । श्रमकृत् तपखी चितिं विधाय रामस्य पुरस्तात्कायमजिरशब्देनाहीषीत् । ज्वलिते वदौ । श्रमकदिति विशेषणाच्छरभा इत्यनुवर्तते । तेन रामः पिप्राय संतुतोष । अप्रे याला रामः पलाद्विपये रक्षोविपये । पलं मांसमत्तीति पलात् । संचरकोणपेदेशे इत्यर्थः । सुतीक्ष्णमानी सुतीक्ष्णमुनिपूजितः सुतीक्ष्णस्य मानः पूजा सु. तीक्ष्णमानः सोऽस्यास्तीति मत्वर्थीय इनिः । ‘मान पूजायाम्’ । ण्यन्तादेरच् । ‘तलं स्यादामिषे पलम्’ इत्यमरः ॥ अथ नलपक्षे ततः श्रमकृत्तपश्वरन् । ‘श्रमतपसि खेदे च’ इति हैमः। आत्मानं सरयूतीरे ध्यानस्थो ब्रह्मयन् परभाक सत्सेवी रामः । प्रागेव कोश उक्तः । श्याममूर्तिनेलः । अपि च खयंवरेऽग्निना वरो दत्तः सदा मदुपस्थानं स्मरणादेव तव भविष्यतीति । रं पावकममति सेवते इति रामः । ‘रः पावके च तीक्ष्णे च’ इति विश्वः । अग्निशुश्रूषापरस्तेन अजिरशब्दादिविषये मनसाहौपीत तत्याज । तेन कर्मणा पिप्राय तुतोष । प्राणयात्रार्थमेव चेष्टां कृतवान् । श्रमेः पचाद्यच् । पलाद्विषये सुतीक्ष्णमानी पलाशनाश्वपालविषमस्थितोऽपि सुतीक्ष्णमानी । ‘मन स्तम्मे चुरादिः । अतितीक्ष्णजनत्यागी तद्रोधकत्वात् । आसीदिति ऊहितव्यम् ।
उपगीतिः॥
।
स किलेध्मवाहतातपदं सिषेवे गतिः पठताम् ।
हृतहेतिस्तत उच्चैः पञ्चवटीमास्थितो रेमे ॥ ७२ ॥ . . रामपक्षे-पठतामधीयानानां गतिः शरणं स रामः इध्मवाहोऽगस्त्यपुत्रो वनपवैणि प्रसिद्धस्तस्य तातोऽगस्यस्तस्य पदं स्थानं सिषेवे कंचित्कालं तस्थौ । ‘गतिर्वहणे मार्गे शरण्याचगमेऽपि च’ इति हैमः । सर्वेषां ब्रह्मण्येव तात्पर्यमिति ततोऽगस्त्यातहेतिः । ‘ऋ गतौ’ । य एव गत्यर्थास्त एव प्रायश्चि । ऋताः प्राप्ता हेतयो दिव्यानप्रामा येन स इति बहुव्रीहिः । उच्चैर्महत्त्वेनोपलक्षितो रामः पञ्चवटीमास्थितः पर्णशालायां रेमे व्यहरत् किलेति पुराणप्रसिद्धम् ॥ अथ नलपक्षे-पठतां शालिहोत्रं पठतां नृणां गतिराचार्यभूतः स नलः प्रकृतो बुद्धिपरामृष्टखात् इध्मानि काष्ठानि वहन्तीति इध्मवाहः काष्ठविक्रायिणः ते च ताता अनुकम्प्याश्च । ‘तातोऽनुकम्प्ये ‘जनके’ इंति विश्वः । तेषां दुर्बलानां करुणया पदं परित्राणं सिषेवे । पौनःपुन्येनाकार्षित् । ________________

१२
,,काव्यमाला ।
पूर्व द्विजवचनप्रीतिकारिण्याः भीमगृहं गतवत्या दमयन्याः सांकेयं वनच्छेदादि आदाय गृहीला,। उपगीतिः.॥
प्राप्तसुवर्णसमुद्रः पवमानजनस्तु तत्रैकः ।
साङ्गदराट् हरिभक्तः पुरीमयोध्यां हिरण्मयीं वातः ॥ ९७ ॥ रामपक्षे-तत्रैकः पवमानजनो हनूमान् चायुपुत्रः हिरण्मयीमयोध्यां पुरी लां प्राप्तः । तु सावधारण्यः । कथंभूतः । प्राप्तसुवर्णमुद्रिकः । आरादसहितः । हरेभक्तः योद्धमशक्याम् । अनेनैव (एन विष्णुनैव) योध्यामिति वा । भक्तलादेव तत्र गत इति ध्वनयन्नाह ॥ अथ नलपक्षे-तत्रैकः पर्णादो नाम विप्रः सुवर्णमुद्रां गृहीत्वा तामयोध्या प्राप्तः । ‘ब्राह्मणा जझमं तीर्थम्’ इत्यादिवाक्याज्जाताः पावकाः पवमानाः । ताच्छीलं चानश् । पूड्यजोः शानच् वा । पवमानश्चासौ जनश्चायात् । किं कृत्वा । शोभन भैम्युक्ता वर्णास्त एव मुद्रिका यत्र सः । साझं ददातीति साझदस्तादृशो राट्र राजा यस सः । ‘हेमक्षी शफै रौप्यैः’ इत्यादि साझगोदानं यथा तथा सर्वाणि दानानि यस भीमस्याभूवन् । पुनः कथंभूतः । हरिभक्तः । कथंभूतामयोध्याम् । हिरण्मयीम् दाण्डिनायनसूत्रे निपातितो हिरण्मयशब्दः । उद्गीतिवृत्तम् ॥
सम् ॥ __ग्राहतिमिझिलजुष्टां नदीशवेलां विलोक्य पुनः । . संपातिवाक्यमहनः संतीर्य कराशिमेतस्ताम् ॥ ९८॥
रामपक्षे-पुनः संपातिवाक्यमहनो हनूमान् कराशिं संतीर्य तां पुरीमेतः । ति कृला । ग्राहतिमिशिलजुष्टां नदीशवेलां विलोक्य । तत्पर्वतगुहास्थजटायुरनुजसंपाति वाक्यस्य महनं पूजनं यस्य सः । गृधखादित एवाहम् अशोकवनिकास्थसीतां पश्यामि तत्रैवास्ति सेति ॥ अथ नलपक्षे-संपातिवाक्यमहनः ग्राहति मिशिलजुष्टां नदीशवेलां पुनर्विलोक्य कराशिं संतीर्य तामेतः । ग्राहति मिनिलाकारा मण्डलेश्वराः कुण्डिनायोध्यान्तरालवर्तिराजाः तैर्जुष्टां प्रीणितां नदीशवेलामिव दमयन्तीं विलोक्य पुनः कराशि नानानदीनदजलपूरां दृष्ट्वोत्तीर्य पवमानजनोऽन्यः कश्चिद्विजस्वामयोध्यामेत आगतोऽभूत् । संपातिनः शीघ्रोहयनपक्षिण इव दूता ये प्राहीयन्त तद्वाक्यमहनः सत्यवशा इमे इति कृततद्वाक्यपूजनोऽयोध्यामेतः आगमत् । इदं साझरूपकम् ॥ ___ प्राप्तसुवर्णसुमुद्रः पुण्ययशःप्राप्तसांकेत्यः ।
उषितपुरीको मतिमान्नरदेवमवारुणतूर्णम् ॥ ९९ ॥ राम(नल)पक्षे-प्राप्ता सुवर्णा इव सुमुद्राः शोभनमुद्रा येन सः । ‘मुद्राङ्गुलीयके चिहे मुद्रा प्रत्ययदायिनी’ इति रभसः। पुण्ययशःप्राप्तसांकेयः पुण्य यशा बाहुकस्तस्मात् प्राप्तं सांकेत्य क्रियाकारः मा म तप्यथा मामजहात्स इति कलेनियोगात्त्वज्जातनखमत्यानन्तरं विधिर्वर्धयिष्यति एवं सायं पुनीषणेन नल एवायमिति तं प्रधार्य उषिता ________________

१ सर्गः] राघवनैपघीयम् । ‘पर्व व्यय वितत्राणस्थानलक्ष्मातिया’ इसमरोक्तिः । सो दवाशायी सप्रेम गरा. तीरे समीपे व वधः पयानां पटरक्षार्ण गमादार पथवरी । गो।’ इति दीए । विधामार्य निषसा किक रेमे । उपगीतिः । एत सलमेव हेलियस स इति ऋत देधिः । ‘सख्यं तम्यमृतं सम्यक् इत्यमरः । ‘दतिरायुपीतयोः’ इति नेदिनी ।
सह जोपः सावरजः प्रतिदिनसवनश्चिराय वसन् ।
अतिपेशालया परखा स विनिय कान्तमुक्तिमुदा॥ ७३ ॥ रामपशे-पीदासहिवः सलपनगः प्रविदितं सपनं वानं मरून सगौतमीधामी विरं वचन स रामः अशिपेशल्या अतिमन्दर्या सपरया अपमया सूर्पनखया कान्तमकिमुदा मर्नुभयो भपिपूर्व सदर्षया विमिये ममियत । ‘चौर पृणालय देवादिकः। लिहा राक्षसः कामालारसौन्दर्य एलेन कुर्वन्ति । नरपेशालावं त्वं मम पविभनेति अपल्या राक्षस्सा ॥ मम नलपशे-पाद पर्षणेऽगिभये । पर्व कः । गहनं राहः । ‘युष सेवने’ सीनो धातुः । गोपर्ण योषः । वितिक्षासेवी । गवरजः शूदा(दा)धपात्रहुमिः संगतः। प्रनिदिनसारी घरमा पिराम समयरे पसन् भविपेशलया परया जुन्या । युधिनिया ध्यासोफवाद । सात्विरी, राजसी, तामसी चेति । परया उत्तगया साविक्या युया । पिनिये ऋतः । कपभूवया युज्या । कान्तरस मतिः कान्दमकि बहमुमोनियस्याः सा यया सती साकान्त मनहाति तथा नाजहाद । उपगीतिः ॥
लक्ष्मणजोषाद्विरता यदा तमेवामजहहुधा।
विनसा ज्यधायि शीर्ष सरुषा सा नैव रूपवती ॥ ७ ॥ रामपक्षे यदालवणजोषाद्विरता बटुथा तमेष लक्ष्मण परापस पतिर्मविषमज । मद करनयानिवि रामेग प्रत्याख्याता कायाती तदा रूपमती प्रशान्तसौन्दना । प्रश्र्थचायाँ म । सश्या नैव लक्ष्मन शी छुरिकामादाय विममा विमा व्यपादिया। राक्षसः । बिनसोपतक्षितेत्यर्थः । इत्यंभूतक्षणे स्वीया इश्व्याप नलपक्षे व्याख्या-तमाई निमाई मन्ये बायोरिष मष्टरम्’ इति भवबहीतासूचाक्षात्- बदा कदाचिदपियवती बुद्धि कमजोषादिरता धीमदाजादिसेवनावित्रता बहुधा बहुभिा प्रचरिः तमेव नलं ततः पराश्यामगव । तदा सषा बासनाचत्वरेन तेल नहेन की चित्तसमाधानेन ज्ञानामिना बिनसा छिन्नमासिकेच बड़े कवियत्प्रेक्षते । यता द्वितीयोऽर्थः । ‘णन कीटिये नमन मयः पौटिल्य साहिता येदान्तशानाम्याण्यछैन पाधि चके तथा यती पुनर्विचकनती भुद्धिमविभिनव, ।
सरदूषणगारन्या पृतनामा पर्षगायः। ।
खरदूषणमुख्याने रामं जभुर्वलेन छूताः ॥ ७५ ॥ रामपक्षे-परखूषगगारन्या पृतनामा भूयः पर्वपत् पराल बंगात, सूचणसा कौमपी अहं निरपरामा पचयटीवामिना तापमेन चरन्जी खेच्छया व्यमा सस्ता नरमा ________________

१ सर्गः] राघवनैपपीयम् । पुरी मयोप्या येव ग मतिमारपूर्ण नरदेनं राजान भीमाश्य दूर्गमेवारगर प्रापद । ‘चपरोपतिरोधाने इलादियोशलु प्रागुपन्यतः॥ अथ प्राप्तेखादिरामचन्द्रपक्षेष्माल्या. नम्-गुमनामानि प्रापदायकं मान्य पुण्ययामा देवभून सोलापतप । ‘उप पाहा पग्धापका शुद्धिमारयेयं राम हनूमान् पयमानजन इति प्रकरणादायते । प्रापत् । गपगीतिः ॥
मीमपुरीमूनुराजः खयंवरार्थ गतः समाहूतः ।
हरिचर्रभारु मतिमान्सलक्ष्मणो याहुकामसरः ॥ १०॥ रामपक्षे-गाहूतः ग गावरामः सर्गबरार्थ भीमपुरी गतः । कर्मभूतः । दरियरभार । पुनः कथंभूतः । मधिमान् । पुनः स्पभूतः । सलपमणः । पुनः कर्यभूतः । याहुशामतरः । ‘पानूनों कुसुमाकरः’ पनि गोताम् । साक्षादसन्त इस रूपकम् । मया पीतया सम्या माहूतः फी प्रयागच्छति इनमयमार । ‘बरा सन्दने तृप्ती’ इति दैमः । चरो रथः’ इति दन्ते दीक्षिताः । पाइव एव का मायभाया येषां ते पादशा यानरा अमेसरा यस सः । याह निजी कायि शान्ताविय चस्वेति खयांदण्यछीवि मावः । शमने गर्यनानि का पति विषाा भीमपुरी रावणधुरीम् ॥ य नलपक्षे-मीमेनेतिपः । सयंवर करोमि मैग्या इति समाहूत राजा नामण्ये पूर्वोकभाव्यापामैकदेशप्रहम् । नम् (ट) समासान्तः । नुपर्णो राजा लयंपराध भीमपुरी कृष्टिनं गतः । कथंभूतः । अश्वयुक् रथारूढः मतिमान् सक्ष्मणः श्रीमान् यः। पुनः उपभूतः । याहुक एयामसरो यस सः । उपगीतिः ॥
उत्तमचरितो गच्छन्पथि राजा बाहुकालिककृत् ।
परिगणिताक्षावयवोबरुद्धहरिहत्कुतूहुली नृपतः ॥ १०१॥ रामपक्षे-समचरितः पथि माटुकाक्षिकात् परिगमिनाक्षावयवः गच्छन् सवादहरिहत् राजा नृपतिः कुतूहली बाधीत् । अधिर्भयन्तीपर, इति । पादुकाः फपय एम बाक्षिका व्यवहारष्टारोऽयशासवतीचमूपतित्वदीयारिकत्वनेष्यत्वादिति युजाः कताः. परिगणिताशावयमा अादशभेदो बबदारवृक्षो मन्नायुको मिताक्षरायाम् । वे समें येन विचारिता भगयता प्रासमप्रीमहादानिप्रायः रामकार्य मया तव्यमेवेति गृह पायन्ति शोषयन्तीति भूपा राक्षसाः । ‘पैकी दोपगे’ तस्वसाधीति ‘तम उपाये’ विवादिः। नृपतः पदजिव गर्गन्त सागरे वा गगनाहार ष्वा नाली रामोऽभूदिसर्थः ॥ अय नलपक्षे-यि गच्छतरीयरगने परिगणित विगीतकपत्रफला नियाविनिमयात्रटिश्या बाहुलसाक्षादवावकत । बक्षीय विमोतफः खयं याहुचात्मासाचदमः उत्तमपरितः पुष लोकापर्ण भाषीद यूदली इति तात्पर्यम् । ‘अतिर्मयभतीपरः’ इति महाभाष्ये प्रागेव कमितोपपतिः । वहीतिः ॥ ________________

काव्यमाला।
त्रेण । तच्छ्रखा तामेव पुरोधाय पृतना चमूश्चतुर्दशसहस्राणि रक्षांसि तेपाममा। ‘प्राग्राग्याप्रीयमप्रियम्’ इत्यमरः । तदप्रेसरारामं दर्शयामास ते खरदूषणमुख्या महाचक्रेण वृताः वितैः शरैः रामं जघ्नुः ताडयामासुः । हन्तिस्ताडनार्थोऽत्र । ‘आजन्ने विषमविलोचनस्य वक्षः’ इति भारविः ॥ अथ नलपक्षेसा तामसी बुद्धिर्नलेन विनसेव कृता । ततः परावृत्य खराणि तीक्ष्णानि दूषणानि येषां ते खरदूषणाः अतिप्रवणपापसमूहाः ब्रह्महत्यादयस्तत्समीपगामिनी महाराजमहामोहसेनामुख्याभूत् । तद्वलमादाय कामक्रोधनृशंसलजमावाक्पारुष्यादिकास्तत्र रामं श्यामाझं नलं जपूर्विव्यधुः । स तु पुरुषसूक्तादिपाठेन द्वादशाक्षरवैष्णवमन्त्रेण तत्कटकं पलायनपरं चके । सा तामस्यपि पराजिता पलायिष्ट तगतविध्वस्तपलायितैः सह । उपगीतिः॥
नैव चचाल तदासौ निहन्यमानोऽपि पुण्ययशाः।
लक्ष्मणनिक्षिप्तवरो व्याधूना तत्प्रतिक्रियस्तान्द्राक् ॥ ७६ ॥ रामपक्षे तदासौ तैर्निहन्यमानोऽपि नग इव रामो नैव चकम्पे । ‘चल कम्पने’ लिटू । कथंभूतः। पुण्ययशाः पुण्यकीर्तिः। नामोच्चारणमात्रेण सतां गतिप्रदलात् । पुनः कथंभूतः । लक्ष्मणनिक्षिप्तवरः । लक्ष्मणे निक्षिप्ता वरा श्रेप्रिया सीता येन सः। निक्षिप्ता न्यतेत्यर्थः । संग्रामसमये मेष्यतीति । ‘गोत्रियोः’ इति हखः । आग्नेयं वारुणेन जघानेत्यादि तदनप्रतीकारकदिव्यास्त्रैः प्रतिकर्ता व्यपोहिता शीघ्रं चतुर्दशसाहस्रं वलममीमरदित्यर्थः ॥ अथ नलपक्षे-तादृग्वलसंस्थानेऽपि पुण्ययशा नलः स्थिरबुद्धिलात् लक्ष्मणेषु श्रीमदान्धेषु निक्षिप्ता वरा । ‘वृञ् वरणे’ । संसारवेष्टकत्वाद्वरा अविद्या येन स इति बहुव्रीहिः । त्वं मदान्धेषु गच्छेति तां प्रत्याय परया विद्यया नैव गिरिरिव चकम्पे विष्णुभक्त्येति भावः । किं तु श्रवणादिभिस्तान् पातकसमूहान् द्राक् प्रतिकारकैर्भजनैाधूनादिति भावः । श्रीमद्भागवतीयपुरंजनोपाख्यानोकरीत्यातिशयोक्त्यलंकारेण सर्वमारोप्यम् । उपगीतिः॥ … प्रतिपक्षहाचकासीत्प्रतिविधि पारीण उग्रतपाः।
सहजोषः सावरजो विललास पुनः कुटीजोषः ॥ ७७ ॥ रामपक्षे-प्रतिविधिपारीणः प्रतिकारपारगामी उग्रतपा भयंकरतापकः खयं च महातपाः खरदूषणादिप्रतिपक्षहन्ता अचकासीत् रराज । पुनः कथंभूतः । पञ्चवटीकुटीजोषः । ‘जुषी प्रीतिसेवनयोः’ । जोषणं जोषः। भावे घन् । कुट्याः पञ्चवट्याः जोषः सेवकः । तत्र निवसन् विललास । किंभूतः । सहजोषः जोषया सीतया सहितः सावरजः सलक्ष्मणः । ‘यवीयोवरजानुजाः’ इत्यमरः ॥ अथ नलपक्षे-वेदान्तशाबानुगा व्याख्या। प्रक्रिया प्रारदर्शिता । पारगामीत्यादि समानम् । सहजोषः तितिक्षुः। योषेण सहिंतः सेवकश्च । सह तिरस्कारं सहत इति सहजोषः । उपपत्तिः शब्दस्य प्रारदर्शिता । पुनः कुटीजोषः आतुपर्णे तागृहे वसन् । ‘वासः कुटी द्वयोः शाला’ इत्यमरः । अश्वसंबन्धिविलासेन सहाकरोदित्यर्थः । उपगीतिः ॥ ________________

५४
काव्यमाला। - कृतसेतुर्हरियानस्तीर्णनदीशो विभीषणाश्रयणः । ।
भीमपुरीमृतुराजोऽवारौत्सीलक्ष्मणाग्रसरः ॥ १०२ ॥ . रामपक्षे-बद्धसेतुः । भ्रुकुटिवशात् इति शेषः । हरियानो हनूमद्यानः तीर्णसमुद्रः। आदिकर्मणि निष्ठा । तरीतुमारुच्च(रब्धः) विभीषणेन आश्रयणं दुरात्मरांवणपरिहरणेन यस्य स इति बहुव्रीहिः । समुद्रतीरप्राप्तेन लक्ष्मणोऽस्त्रचक्षुर्यस्य सेनाग्रसर ऋतुराजः इव सौन्दर्येण रामो भीमपुरी रक्षःपुरी भयंकरीमवारौत्सीत् । अवरुधेलृट् । समन्ताद्वरोध ॥ अथ नर्लपक्षे-योषिद्रूपं महान्तमपि धर्मतो भ्रंशयतीति ध्वनयन्नेवाह-कृतसेतुः द्वितीयः पतिर्न भवतीति जानन्नपि ऋतुपर्णः कृतसेतुः। ‘कृञ् हिंसायाम्’ । स्वादिः छिन्नधर्मसेतुः । अश्वरथगविभीषणैः शान्तैराश्रयणं यस्य सः। तीर्णा नदीशा महानद्यः पथि येन सः लक्ष्मणः पद्मादिरेखायुक्तः । बाहुकोऽग्रसरो यस्य सः भीमपुरी सायं त्वरया अवारौसीत् प्राप । कोशः रुधेः प्राप्त्यर्थे प्रागेव दर्शितः । आयोवृत्तम् ॥
हीनां खयंवरेण न्यशीशमत्तां पुरी मतिमान् । - भीमप्रत्युद्गमनोऽभ्यागममात्रस्फुरद्धिषणः ॥ १.०३ ॥
रामपक्षे–मतिमान् रामः तां पुरीं लङ्का न्यशीशमत् । लुङ् । ददर्श । निपूर्वः शमिर्दर्शने । प्रेरणांशत्यागहेतुमण्ण्यन्तस्य रूपमिदम् । उक्तं च हरिणा-‘निवृत्तप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽर्थे णिजिष्यते’ ‘उवुन्दिर निशामने’ इति धातुपाठे ज्ञापकाद्दर्शनार्थः । कथंभूतो रामः। भीमैः राक्षसैः प्रत्युद्गमनं यस्य सः इत्युत्प्रेक्षा व्यङ्गया ध्वनिनिरूपणे काव्यप्रकाशे चतुर्थोल्लासे बुधैरवसीयताम् । पुनः कथंभूतः। अभ्यागममात्रस्फुरद्धिषणः संप्राममात्रप्रकाशमानवुद्धिः । कैदा हत्वा मृघे दयितामिमं दुष्टं लप्से इति । एतावन्मात्रावधृतशेमुषीकः। ‘स्त्रियाः पुंवत्-’ इति पुंवद्भावः। ‘गोस्त्रियोः- इति प्रान्तस्य हवः। कथंभूतां पुरीम् । परेण हीनाम् । ‘देवावृते वरः श्रेष्ठे’ इति कोशः । ‘वरो जामातरि प्रोक्तः’ इति हेमचन्द्रः । लकाशब्दस्य स्त्रीत्वम् । समासोक्तिरलंकारः। मन्ये तादृशी लङ्का हिरण्मयी खानुरूपवरेण हीनाभूत् ॥ अथ नलपक्षे-मतिमाऋतुपर्णस्तां पुरीमशीशमत् । कथंभूताम् । स्वयंवरेण हीनाम् । स्वयंवरचर्चापि यत्र नाभूत् कथंभूतो राजा। भीमेन राज्ञा ऋतुपर्णः समागम इति कृतप्रत्युद्गमः तस्याभ्यागमेनैवाहं वश्चितोऽस्मीति धिषणा प्रादुर्भूता । उपगीतिः॥
भैम्यालिः केशिनिका कारिणिकी वीरसेनसुतम् ।
अभ्याजगाम विनयाज्जलवहिनिमीलनासक्ता ॥ १०४॥ रामपक्षे-विनयात् भैमी आलिः वीरसेनसुतमभ्याजगाम । विगतो नयो विनयः प्रादिसमासः । विनयमयते इति विनयात् विनय औद्धत्यम् । उद्धतेत्यर्थः । भीमस्य भ
१. ‘कदा इत्वा मृधे दुष्टमिमं दयितां लप्स्ये’ इति योजना कार्या. ________________

१ सर्गः]
रापयनैपपीयम् । संकरस्य रामसेयम् । तस्वेदम् प्रख्यम् । टिड्डा-’ इति हो । कौपपी आधिपतिः। ‘वीण्याविरापतिः पहिणी घाख राजयः’ इनुशासनम् । चीरा विकमाठिची साक्षी सेना या समीरसेनो रामः स चासो मतपेवियर्मधारयः । अतः पार्थिवानयोः’ इत्यमरः । रामं राजानमभ्याजगाम । योद्धमागमत् । कर्यभूता भैयालिः । चिनिका। विशायने मनपायो महाभाष्यवचनात् भूगनिन्देवादियोप्यम् । लम्बा पेशा वस्याः सन्तीति । अवक्षेपणेकन् । स्थापिण्यायोगा। कारगिटी । परीक्षकः कारनियः’ इति सूचीय काण्डे । फर्भ विमो मनुष्पादिरणनिति परीक्षमाणा युद्ध। पुनः कपभूता। जलं बारुणा भातृभ्यो प्रदिपि ददिरामे तषिमीलनं प्युपदशनं प्रत्यानिवत्राराक्षेति पतितोऽर्थः । अब नलपक्षे-भीमेन रामा प्रागेर मचिदुपकार्यापाः बाहुपायावस्वान पर परीक्षा कोऽपि न पश्येहवागतानिदेशि । रान दमयन्तीप्रेरिवा सोधिनीसती बावादारभ्य हितैषिणी। अनुहम्पायां फन् योयः । सखी विचक्षणा कारगिकी परीक्षिचा विनयाद दिनपयस्येन पीरनिगुतं नतमभ्वाजगाम संगुखमाबाद। रुभूताजसवहिनिमीलनासका। केनचिदत्राी पचिकिया जसवदी नैव देगी। यदिनोजमविष्यत्तदि देववरखामम्पादयमत्रोपाख्यापविष्मण पेति दमयन्तीनीशा या ताकापौर प्रसानेवेति गृहोऽभिप्रायः । उपगीतिः ॥
द्विनिमीलनापि शच्या नलेन निर्वर्णितोद्गमद्वितया ।
कृतसंवादा बहुधा प्रतियाता सा पति तूर्णम् ॥ १०५ ॥ रामपक्षे-मा भैम्याकिः पूर्ण राबर्ग पनि प्रतियाना पयालगता। . भूता । रक्षःशल्या हिनिमीलनापि अगठेन साहस्तिस्परामेण निर्मिती दर्शित गगनः प्रकाशी द्विवयस्प जलापनदवस यसै ति व्यधिकरगपदो पहुबीहिः । ‘सतभी विशेषणे’ इति रक्षे शापितला बहुधा तिवादा भनेकोरेखि विवि कटुमा रामेम ग्रह कृतसंवादापि रोख्यमाणा इतपिष्मता समेव रावर्ण शरण गमेति बज्यते । पूर्ण प्रतिमा वि पदन्यनिकरी ठानकः ॥ अथ नलपक्षे-विचारितशिवयापि नछेन देवराला दर्शिता दारकर्यदर्शनादिना यहुपा फतवादापि पुररीक्षया निश्चिता(स)नागमा दमयन्तीं खामिनी शी प्रत्ययासीत् ॥
मन्दोदरी तु भीमं जगाद नृपतीन्द्र कालरूपत्वात् ।
चर्कर्ति सांशपिक्य केवलमिह वीरसेनसुतः ॥ १०६॥ .. . रामपक्षे-पुनरेवं सवि मन्दोदरी जगाद । किनिति । भीमं मयंकरका राव वृणां पतिनांशी पेभ्योपामिन्द्र दे राक्षवेन्द्र प्रर्यराजवापासाद्वा । परीणाविक इन् । बीरा सेना यस्य सः वीरटेनहतः । भुतः पार्थिवषयोः’ इटि कोशः पालमपलासा- लपव दयामरूपवाद मम केनल निवितमिह सट्टायां युद्धे वर्चसक्षयकुल पातयिष्यतीति
मांगाविषयं परमरायम् । बातिशयेर करोनिनलपक्षे- पुनः मन्दोदरी भीम ________________

२ सर्गः] . राघवनैषधीयम् ।
जिप्रवीर्यविधि)तो जनोऽयम् । प्रवेः समन्ताजिए । मधुर्विचारयामास । हेमन्तचिशिरयोगोंधमाधभावाद सुथितो जनः यदि मथ्यपि तथा सहाशत्वं मम गतम् । इस पो सूर्ये विजयति सति गोपां राष्ट्रामिदमेव युधम् । दिमकते प्रवाटीभरति प्रभोः शुदत्वं न युक्तमिति मधुचीकरत॥
उल्हासो न भवति जाधतो नृणां द्रा
गुष्णत्वादपि परिदूयते नितान्तम् । वासन्तं दिननिकरं किमेतदूरी
साम्याकः प्रकटितनिति व्ययत् ॥ ११ ॥ नृणां जाब्याडवासः प्रीतिनं भवति यतादपि दारु परिवाते । एतद्वितकों को ब्रह्मा प्रकटितानन्दः साम्म दियाराग्योमेघरोबर्थः । प्रकटितानन्द साम्यं गतः।
मानुष्यं विलसितमेव मय्युदीते
प्रादुःप्याद्यदि कषमाविशयन ने। मत्वेदं बहनविधानम्मुरत्व
प्राप्तर्षिः खत इह संबभूव पत्रः ॥ १२ ॥ मप्युपीते सदिते पति । बीगतीखा इसारोऽपि घाबन्ता प्रवियते । ततः उसूर्य उदयमानी। पक्षमाः प्राय उत्पू उदयापामिभायाः’ इति भामाकोशः। यदि मावपक्रियामा मयि प्रबाटे प्रादुष्यात् फुरत् सादि ममाभिषयं कुतः । इदमाकसम्मेव अग्निहोत्रारम्भमवबन्धनादिकिमाधारभूतो मधुबैन आमीततो व्यतिरिकत्वं जातमनुष्य । प्रहर्षिणी वृत्तम् । अतिवायनस कारण मिति ‘तस्पेदम्’ इथए । खतः खयमेव संबभूयात्मराम्यान तु तपःप्रभावात् ॥ इति वसन्तपर्णनम् ।
(प्रीमपर्णनम् ।) नवमालिकानवमालिका व्यजनैर्मुहुः कृतवीजना ।
उप आगते परनायिकाजनि न लरातपतापिता ॥ १३ ॥ नवमालिकापपर्नरमाथिका यस्याः सा । व्यजनहुरिवार कृतमीजना परनाविकातपे प्रोमे शागते चाति मागतपतापिता कामाप्रितापिता नागगि ना बभूव पानिवाइमशाहोष्मे होगामनपाला इपति यत् ॥ दशें दर्शितदैन्य एवं कतिचित्कांश्चित्कलाः प्राप्तवा
मचो मच इवायमिन्दुरधिकं जाव्याश्रयो हैमनः । मचेजस्तपसि व्यनीनशदरं मत्त्वेति नूनं रवि
श्री भीष्मकर्षिशोषयति किं क्रोधाजगयायतः ॥ ११ ॥ ________________

काव्यमाला ।
राजानमिह केवलं कालरूपत्वात्कृष्णवर्णत्वात् वीरसेनसुतो राजा मम संशयं चर्ति । कृमो घञ् (यङ्) लुगन्ताछुट । अन्येभ्योऽपि श्रुतत्वात्स एव । मन्दः कृशः उदरदेशो’ यस्याः सा. । ‘मूढाल्पापटुनिर्भाग्या मन्दाः स्युद्वौ तु शारदी’ इति कोशोकलात् । कृशोदरी दमयन्तीत्यर्थः । आर्यावृत्तम् ॥
इत्युक्तः कृतहूतिं स नतसुतं तं निरैक्षिष्ट । __ आत्मजयाततहर्षः खाहेयहतेः खरूपसंपत्तिम् ॥ १०७ ॥
रामपक्षे-मन्दोदर्या यदेत्थमुक्तस्तदा पुत्रमिन्द्रजितमाजुहाव रामजयाय । इत्युक्तः स कृताहुतिराहानं यस्य तं प्रसिद्धं त्रिलोक्यां पादयोः प्रणतं सुतं मेघनादं निरक्षिष्ट । कथंभूतं तम् । खाहेयधृतेः ब्रह्मास्त्रसपास्त्रादिधारणात् अवश्य जेष्यामि राममिति आत्मजये आततो हर्षों यस्य तम् । ‘दृतिकुक्षिकलशिवस्त्यहेर्डन्’ । आहेयमिति शैषिकेवर्थेषु । खरूपसंपत्तिः खरूपं खभावः । ‘खरूपं च खभावश्च’ इति कोशात् । खभावादेव संपत्तिर्यस्य स तम् ॥ अथ नलपक्षे-दमयन्येत्युक्तः स भीमो नाम बाहुकव्याज नलमाह्वयत् । कृतहूतिं कृताहुतिर्यस्य तम् । ‘हतिराकारणाहानं’ इति वचनम् । प्रणतसुतं चरणपतितनलं निरैक्षिष्ट । आत्मजया दमयन्त्या ततो हर्षों यस्य तम् । सुष्ट. अहिदत्तवस्त्रधृतेर्धारणमात्राच्छिन्नसंदेहखरूपसंपत्ति कन्दर्पतुल्यपूर्वखरूपसंपत्तिमत एव सर्वेऽप्यानन्दवरूपा जाता इत्यर्थः । अहिः कर्कोटकः प्रागुक्त एव । ‘सुतः पार्थिवपुत्रयोः’ । उद्दीतिः॥ .
रामाभ्यागम एव द्राग्रावणराण्महामोहः । अतिकायाकम्पनयुग्देवान्तनरान्तयुक्सकुलः । सह कुम्भकर्णमेघो वज्रखगैरस्तमायिष्ट ॥ १०८ ॥ रामपक्षे-रामाभ्यागमे सत्सेव द्राक् रावणराट् अस्तमायिष्ट अस्तंगतः । ‘संग्रामाभ्यागमाहवाः’। कथंभूतो रावणराद। महामोहः अतितमसा महामोहो यस्य सः। अतिकायः सेनापतिः अकम्पनदेवान्तकनरान्तकादयः कुम्भकर्णमेघनादौ च । कुलेन सह गणयितुमशक्यतात् । वज्रतुल्यखगै रामस्य लक्ष्मणस्य जेध्रीयमाणाः पृथिव्यां शिक्षियरे । रामयोरभ्यागम एवेति समासे द्वयोरमेदालक्ष्मणोहः कर्तव्यः । सरूपलादेकशेषः ॥ अथ नलपक्षे-रामस्य नलस्य संगमे सत्येव कल्पावेशाद्रावणराडिव महामोहः षड्वर्गषडूादिगणसहितो निगीर्याध्यवसानरूपातिशयोक्त्या तेषां सर्वेषां कविना कोणपरूपत्वं दर्शितम् । शीघ्रमेवानश्यदित्यर्थः । षट्पदीगाथावृत्तम् ॥
वियतः कौसुममपतत्पुण्यचरित्रस्य मूर्ध्नि तदा (वर्षम्)। .., अपणायन्विबुधास्तं क्षौणीशी नीतितो हृष्यत् ॥ १०९॥
रामपक्षे-पुण्यचरित्रस्य रामस्य शिरसि वियत आकाशात् कौसुमम् । तस्य समूहः’ इत्यण् । पुष्पवर्षमपतत् तदैवागत्य इन्द्रादयोऽपणायन अस्तुवन् । ‘पण स्तुतौ । क्षोणी ________________

६६
. काव्यमाला।
.
दर्शितदैन्य एव मत्तः कतिचित् कलाः प्राप्तवान् हैमनो हेमन्तप्रकाशो जाज्याश्रयो विधुरयं तपसि मत्तेजो व्यनीनशन्नाशयामास । लघुरविरिति मत्वा ग्रीष्मे कोधाजगति व्यायतो दीर्घ इव भीष्मः करैविंशोपयति नूनम् । उत्प्रेक्षालंकारः। शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥
(वर्षावर्णनम् ।) अथ वर्षावर्णनमाह
वार्षेण पङ्किलजलेन परौद्धतीका
नद्यो जनव्यतिकरव्यतिमज्जनोत्काः । आसन्नचित्रमिह तुच्छजनोऽपि राज
__ संमानमीषदधिगम्य सतां निहन्ति ॥ १५ ॥ जनव्यतिकरव्यतिमज्जनोत्का वार्पण पहिलजलेन परौद्धतीका नद्यः आसन् इह चित्रं न । तुच्छजनोऽपि ईषद्राजसंमानमधिगम्य सतां निहन्ति पीडयति । ‘जासिनिप्रहण’ इति कर्मणि षष्ठीविधानाद्वितीया न भवति । वसन्ततिलका वृत्तम् ॥ ।
वारां सुपूरमपि कर्पकभूरिसौख्यं
निर्मुच्य नारसिपुरम्बुधरास्तदानीम् । यच्छन्नपि प्रचुरभूरि महाजनोऽपि(हि)
खं नैव वर्णयति सर्गनिसर्ग एषः ॥ १६ ॥ - तदानीमम्बुधराः कर्षकभूरिसौख्यं वारां सुपूरं प्रवाहं निर्मुच्यापि नारसिपुः न जगर्जुः । ‘रस शब्दे’ । ‘अतो हलादेः-’ इति वृद्धिविकल्पः । यच्छन्नपि प्रचुरधनो राजादिः खं नैव वर्णयति एष सर्गनिसर्ग एव सृष्टिखभाव एव । ‘खणेऽपि भूरिचन्द्रौ द्वा’ इत्यमरः । अतः प्रचुरभूरीति न पौनरुक्त्यम् । वसन्ततिलका वृत्तम् ॥
पुष्टास्ते कर्णधारा जलधरपटलीव्याप्तकाले मयूरा
नाट्यं सौख्यातिशीत्या व्यदधत मधुरं चातकाश्चातकान्न(न)। गोत्रागोत्रा च गोत्रा बहुरसभरिता दीनदैन्यं व्यपोह
त्पत्रैः पुष्पैः फलैश्च प्रकटितविभवा प्राप्तपालाशसंपत् ॥ १७ ॥ जलधरपटलीव्याप्तकाले कर्णधारा नाविकाः पुष्टा धनादिमिरासन् । तत्काले तरणनैरन्तर्येण गर्वाधिक्यादतिरिक्थलाभोऽनायासेन व्यज्यते । मयूराः सौख्यानाट्यं व्यदधत चक्रुः । मधुरं यथा स्यात्तथा चातकाश्चातका जला[नां] याचका[नां] नाभूवन् । गोमिर्जलैनाणकारिका गाः पालयन्ती तृणसंपत्त्या गोत्रा पृथ्वी रसबाहुल्यपूर्णा कृषीवलानां दैन्यं व्यपोहत् निरास्थात् । जीविकाबाहुल्यात् । भूरिपलाशयुक् फलपुष्पादिभाक् । पृथ्वीविशेषणानि । सग्धरावृत्त ________________

.१ सर्गः] रापपनैपपीयम् ।
५७ शालेयमवयं श्री गीता गीच्या अभिप्रदात्मयेहकरणरूपनीसाहयत् ममन्दत् । छोफापपादपरिहारपूर्वका समागमात् ॥ एवमेप नलपक्षप्रापि पुण्यालोकोपरि पुष्पमपमपतत् । कतिजये दवितासंगमे वरुपपाती सत्यानिन्द्रादयोऽनुवन् पोचिनगारिखान सोपांची दमयन्ती वन्दनीतिफलपत्तादचनादम्यत् शानुपर्मश्चमितो गृहानगा।
करिथगा साध्वी शुचिवर्णितवृत्तवैशिष्टा ।
आवाझं भुवि गीता नृपदयिताजीदपत्सम्यान् ॥ ११० ॥ रामपशे-गपदविता शीता सभ्यानजीहपन । मभूता सा । करिथच नाचितमपहनाण्यवानगा । पुनः व्यंभूता । साध्वी पतिमता । शुचिनामिना पर्गितं उत्तम चरिमा वैशिष्टय यस्याः सा । भुषि आदानं प्रमतोकावधि नोएप्समागा। तर साधुः’ इति उभाशब्दाद्यत् ॥ नलपक्षे-शुचिनिर्मघातिविशुमतिजामानिना(द)पवितरितत्राशस्या दमयन्धी प्रायोतिः । शेष समागम् । उपगीतिः ॥
स्थावृ ऋतुराजे यथागत सत्सभाजनो विधिवत् ।
मासादयसभिललितगुरुद्धीक्षणोऽभासीत् ॥ १११ ॥ रामपक्षे-गुराने यापते सति विधिवासनाजनः प्राणादपर्षभिहितगुरुदीक्षणोडमासीत् दाशरथिःप्रकरणाइभ्यते विशेषः। ‘सदाने। कतूनामात्मशत्या लोके राति ददातीति वदः । ‘भातोऽनुपयर्मे का । पालदा यदायापजय पाइरानो विरधिः । कापर प्रतिवर्ष प्रष्टीकरोति प्रलाई बोके दरीरस्पताम् तसिन् राममनिएस साधाम गते सति । ‘समाज प्रीतिसेवनयो । राक्षां रोचक इति पूजक इति राता पू. जयः लहायागेव शाखादवभिन्न विधिवत् यथाई कलितगुरुवीक्षणः कृतदारयदर्शनोऽभिषग्य । सविधानुरनेकार्षः। करितं कृतं पुरोहीक्षणं येन सः’भा दीप्तौ उद्। यथा लोके पितृमफा कोऽपि नाति, राधा भतिस्फीतां विधान पूर्णचन्द्र इस यचकावीत् । म चेदं नासि । ‘यहाँ अपि पारायो भवन्ति’ इति भूवादिसू व्याचक्षागो भाष्पकार आह ॥ अथ नलपक्षे-मापण राशि ययागतं खीवामयोप्या प्रति गते सति विषादीनां सपाई कपूणो नः शुरमागियीनां गुरुजनानां प्रोविनिशासनव्यापारी वस्य स प्रासादोई भीडनमाविष्ठाय चिदि व्ययोनिष्ट । बातम् ॥
पुण्यजनेशेन ततः प्रतिष्ठेन प्रणीतवरिवस्सः ।
वैमानपुप्परथमाक्सलक्ष्मणो वागतः वपुरीम् ॥ ११२ ॥ रामपझे-ततः प्रालिन प्रतिषायामनुभावी प्रतिष्ठः । शेषे पति रमेणाम् । ‘वादितिः । शेषे’ इति सक्षम चाधिकारपेशि सिधान्ते त्याल्यातम् । नाराज्यप्रति पाइभानी विभीषणोन रसोविपतिगा प्रणीतपरिवसः कापूनगठभूपः मानपुप्परथ
राष. . ________________

२ सर्गः] राघवनपधीयम् ।
(शरदुर्गनम् ।) हिमोपमा बारिधरास्तु शारदा न स्तोकदानक्षमणा वभूवः। विचे विनष्ट परमोऽपि मा बाच्चामपारां परिभर्ति लोके ॥ १८ ॥ हिमोपमा निर्गलाः शारदा मापदानसमर्षा न ययुः। विनटे विचे यथा मलोंऽपि दानमाझ्या ()लोकेऽपरां याच्या परिमति तथा । प्रियुजगलोरपनाविः ॥
(दमन्वयर्णनम्।) प्रचण्डहिमवर्षणात्कमलिनीरुचिं अंशय
कलव्यतिकरच्छवान्वरतरून्विचेलांश्वरन् । गति तनुभृतां हरन्यकरयत्नृणां निःखतां
हिमागम ऋतुगुणी हिमचलेभिः समरे ॥ १९ ॥ फरव्यतिकरण एदयन्ति जीपयन्ति सर्वानिति तानपि नमीयन् प्रचण्ड हिमयीपात्रमविनीचि ग्रंशयन् यक्षहीनानो मारोधं कुर्वन् निधनाम प्रादयन् । दिमागगमतारेत्यप समारोपप्प प्रतिमान इति हिमजालमाप्रेण नुगिणमान् स्मृत इति । पृषीछन्दः ॥
(शिरपर्णनम् ) अघरदशनरागो मारुतो याति पूर्ण
वरखुवतिजनानागौंपपत्य दधानः । तपसि परतपांसि व्यञ्जयन्य(न्यामिन्नृणां
शिशिर इति स यत्र प्रोदगादाभियंगुः ॥ २० ॥ या माती पूर्ण वरघुपतिलगानामधरसण्डगारेमा । ‘रागोऽधुरागे मास इति विधः । बीपपचं आरकम दधान इव मारतो बुधिपूर्व वाति । कयंभूतः प्रतुः। 4()
र्मिणां तपछि मापे परतपाति पातम्शानवावीअपदानयनानि पुराणोक्षानि व्यशयन् प्रकटीयन् । एको हमादी तदा पापितः प्रिंयार्भवति पक्षो नान्यः हिमशीपला इलपरामाद-मात्रियंगुरिति । ‘भा डीसी’ शमन्तः । भाप्रियंगरेप नरिमन् व शिशिर इति भावः श्रोदगावं व्यम्मिट । राणामारटये भुवं शासति वर्णनमकापौद याः कवितुपरकत्यातो भूतभयोगः । मोरपूदिउँ इसपनीयता पण्डित। तकं हि भाष्ये तृतीया पाये-‘हदि उल्कालिकाना राहां क्रियान्धि प्रत्ययेऽपिकरणम्’ इति । तस्थुः पर्वताः, अबायः, इति वदाहरणानि प्रयुतानि भवता । विचरमिमा नपरकमसामिः ॥ इति सवर्णनम् । ________________

काव्यमाला। .
भाक् विमानानामीष्टे प्रभुभवति वैमानश्चासौ पुष्पघटितरथश्च । मध्यमपदलोपी समासः। वैमानपुष्परथं भजतीति भजो ण्विः । पुष्पकमध्यारुह्य लक्ष्मणयुरु द्राक् खपुरीमयोध्यां गन्तुमारेमे आदिकर्मणि निष्टा गत इति ॥ अथ नलपक्षे-ततः पुण्यजनाः कुण्डिनभवास्तेषामीशेन प्रभुणा भीमेन मासमात्रं व्यतिवाय कृतपूजनो विमानानुकारिपुष्परथारूढः। ‘असौ पुष्परथश्चित्रयानं न समराय यत्’ इति कोशः । लक्ष्मीवान् स नलः खपुरी निपधपुरीं द्राक् गतः । आर्यावृत्तम् ॥
तीर्थेशपौरसङ्गश्चतुरङ्गवलावराश्रितो नन्दी ।
अक्षहृदयी जिताक्षः सपुष्कराक्षः पदं प्रार्च्छत् ॥ ११३ ॥ रामपक्षे-पुष्कराक्षः स रामः पदमयोध्यानगरं प्रार्छत् प्राप । कथंभूतः । तीथेशे प्रयागे पौराणां सको यस्य सः। पुनः कथंभूतः । चतुरावलावराश्रितः हस्त्यश्वादिचतुरकवलेन अवराभ्यां भरतशत्रुन्नाभ्यां श्रितः सेवितः अवरजन्मसात् अनुजाभ्यामित्यर्थः । कथंभूतः । नन्दी अत एवाधिकहपः । अक्षेपु व्यवहारेपु हृदयं प्रशस्तं चित्तमस्यास्तीति अक्षहृदयी । प्रशंसायां मत्वर्थीय इनिः । ‘अथाक्षमिन्द्रिये । ना द्यूताझे कर्पचक्र व्यवहारे कलिहमे’ इत्यनुशासनमामरम् । जिता अक्षाः पाशका येन । खप्नेऽपि धूतव्यसनं नाभूदिति भावः । एवं स कमलपत्राक्षः पदं प्रार्छत् । ‘पुष्कर पहजे व्योनि’ इति कोशः ॥ अथ नलपक्षे–‘तीर्थ शास्त्राध्वरक्षेत्रोपायोपाध्यायमन्त्रिपु । अवतारर्पिजुष्टाम्भः’ इत्यमरः । उपाध्यायादिपौरजनसशः चतुरभवलाश्रितः श्वशुरदत्तखात् अवराः कृषीवलादयः तैश्च सह नन्दी प्रमोदभाक् अक्षहृदयी युध्यख द्यूतं वा कुरु सर्वज्ञोऽहमित्युत्तो हृष्टः । पुष्करोऽक्षक्रीडां पुनस्तेनाकापीत् । एतच स पुष्कराक्षपदेन व्यज्यते । काव्यप्रकाशे व्याख्यातम् । पुष्करेण आक्षं कीडनं सवर्णदीर्घ सति । पुष्करेण आक्षमक्षक्रीडनं यस्य स इति बहुव्रीहिः । जितं जयोऽक्षर्यस्य स इति बहुव्रीहिः । पदं राज्यमपहृतं प्रार्च्छत् प्राप । नैषध इत्यर्थः । स तु हीणः सन् नलेन खग्राम प्रेषितो निरकामत् । अनन्तरं दमयन्तीमाहास्त स्फीतपरिवहींम् ॥
आशिरसाभैविप्रैरभिषिक्तो देववृन्दनुतः ।
अधिराजं करकर्षां क्षौणीशीसंयुतो व्यचकात् ॥ ११४ ॥ रामपक्षे-स इत्यनुवर्तते । वसिष्टेन राज्याभिषेकसंभारे कल्पिते सति आशिरसो वृहस्पतिः तत्तुल्यैरौर्वशेयादिभिर्महर्षिभिः सिंहासनोपविष्टो रामः ससीतः पुण्यतीर्थजलैः सर्वाधिदेवस्तूयमानः। अधिराजं राजभ्यः इति विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः । क. रान् कर्षति तच्छीलस्तदाचकात् अराजिष्ट । चकासेलेटि रूपम् ॥ अथ नलपक्षेनिषधस्थब्राह्मणादिभिः सर्वैः संभूय मागल्यसाधकाभिपेकसर्वविपत्कर्तनं विधिवत्समानैर्यथाविधि पुनरभिषिको मृतागत इव पुण्यश्लोकलात्खस्थैः सुरैरपि दत्तमण्यादिसंभारः प्रीत्याधिराजकरानादाय दमयन्तीसंयुतो व्यचकात् विदिद्युते । उपगीतिः ॥
भिषिक्तो स्वागतम माझल्यसाधकाभिपक रूपम् ॥ अथ नलपले ________________

काव्यमाला।
गर्गविंशतिलको जयशंकराख्यो
ज्योतिर्विदां प्रणयकृत्सुकवीन्द्रमान्यः । अध्यात्मिकावगतिशान्तिपरायणोऽभू
द्धर्मोपदेशनपटुर्नयवोध आसीत् ॥२१॥ तत्सूनुहेरदत्त इत्यमलघीः श्रीमत्फणीन्द्रोदिते
भाष्ये पाटवतः प्रथामधिगतश्छन्दश्चितीनां बुधः । साहित्यार्णवमन्थनैक…………
…….॥ २२ ॥ गीत्यादिपद्यानि स्पष्टार्थानि । प्राप्तादनाः । ‘अद अतिक्रमसिंहयोः’ । प्राप्तमदैवमतिक्रमणमनादं यैस्ते इति प्राप्तादना इति प्रकर्पभ्रमणाः प्रकर्पण भ्रमणं येषां भ्रमवित्तालाभार्थ दूरगता इति महाकाव्यम् । काव्यस्य शुभाचार्यस्य सुकाव्यं प्रशस्तकाव्यं तद्काव्यं स्तुत्यम् । ‘कवृ वर्णने’ । ‘ऋहलोर्ण्यत्’ । अत एव परममुत्कृष्ट इति भावः । समजीघटत् निरमासीत् । एतावद्रूढमत्र ज्ञेयम् ॥
इति श्रीहरदत्तसूरिकृते महाकाव्ये राधवनपधीये द्वितीयः सर्गः।
समाप्तमिदं महाकाव्यम् । ________________

.१ सर्गः] राघवनैषधीयम् ।
५९ कामोऽयं कथमझी वृत्रभोऽयं कथं द्विनेत्र इति ।
प्रक्षोऽयं च हि तीक्ष्णस्तदित्यमूहा व्यकल्पन्त ॥ ११५ ॥ नलपक्षे-गदि कन्दर्पः कपमझी तस्यानवालात्, परि मनमः द्विनेप्रलं कथं सहप्राक्षाचादिग्दस, यदि पण्डासहि वीक्ष्यत्वं फर्थ न साद, तदा जहाखामा इत्य व्यकल्पन्त विपलायाः । पसंदेहासकारोऽयम् ॥ नलपक्षेऽपि उमानार्थगिएन् । नुस्खसौन्दर्गस्यात् । मार्यारतम् ॥
फपिकच्छूः शत्रूणां मित्राणामास पाठीरः।
कल्पतरुदीनानां बनीपकानां स वीरसेनमुतः ॥ ११६ ॥ रामपक्षे-मातारूपकेगाइ-दायूणां फपिकाहः कश्राम, रामपक्षे प्राह निप्राणां तु पाठीरो मलयज इस भास बभूवेसमें विमतिरूपकमव्ययं योग्यम् । दीनानां वाचकाना कल्पतरित दानशीडवान् । कथंगतो रामः । वीरगनातः बीरा रगानिष. तिनी सेना यस सास चासी गुजब। ‘प्रहदे पजे फेतुः पार्थिवे तनवे मुतः’ इखमरोफिः ॥ नलपक्षेऽपि इत्यंभूतोऽयों व्यपसातन्यः ॥ परस्परितास्थ रूपर्क काव्यप्रहा।
लोफैगुणः प्रणयद्धरिचर्याणां गुणोचरणी ।
पवमानजनाक्षेपी विसष्टहरिकोऽकरोदाज्यम् ॥ ११ ॥ रामपक्षे- इसनुवर्तते । राज्यमकरोत् । कथंभूतः। [छो] पृणः। ‘लो. यस पुणे’ इति सूत्रेण मुम् । शृण प्रौगने सौदादिकः । गुपधबारकः । प्रणयात् । लोशन येषाति इति युतिः । प्रणयारलनी । विशम्भयानामागः’ इति तृतीये। विश्वासन हितेऽप्रेमकद प्रणयं करोतीत्युपपदसमासः । हरिवः मुभीयादयः पां वितर्ननकाले माग्येश गुपयर्णनकद वेन रोपांमकारकरयं जातम् । पुनः कथंभूतः। पवमानजनो हनूमान् सदालिवानकारी। ‘सुप्पणाती-‘इति विनिः । विराष्ठा खदेवां प्रति दरमः पूर्णकामा मेन सः । शेषाद्विभाषा’ इति कर समासान्तः ॥षय नलपक्षेदरिरेस क्यों येपो ते हरिचर्याः परमपेप्पयारतेषां गुणोशारणे प्रणयश्व प्रेमात परमानजना विशालदाछेपी भणया दरि फायन्ति गणयन्ति । शब्द’ । इरिका मेगावाः पिबई दान हरिकेभ्यो यस सः । ‘सूज वितानपुंसके भावे ः। विपूर्व उत्सर्जनविरानगे । एवारा राज्यं नतोऽकरोत् ॥
पटदोहिन्यो गावः फलपूर्णा विविधुते बसुधा ।
व्यसनानि पुष्करामपि त्यक्त्वारण्यं प्रयागानि ॥ ११८॥ रामपझे-रामे राज्य शासात गायो घटपूरकदोहाः मागन, भाभा फलसंपूर्ण विदिपुते पति भयं फुतः व्यसनानि पानाक्षादीनि पुष्फन चालमपि खपला पोरे वन
की पाये। पुनः भूना,
हनुमान दादानिनाद बेन दोषागासः । यियों कामा मैन ब राचगाती- ________________

६०
काव्यमाला।
प्रयातानि । इदमद्धतमासीदिति भावः । तस्मिन् पञ्चमानजनाश्लेपिणि राजनि सति इति ‘अर्थवशाद्विभक्तिपरिणामः’ इति भाष्ये परिभापा । अनुवर्तते पूर्वतः पदमिदम् ॥ , इत्थमेव नलपक्षेऽपि । अद्भुतो रसो व्यङ्ग्यः । उपगीतिः ॥
कलशोद्भवादयस्तं दिदृक्षवो द्राक्समायाताः ।
रावणविमर्दतोषाः सलक्ष्मणं प्राणुवन्स्तोत्रैः ॥ ११९ ॥ रामपक्षे-तं रामं दिदृक्षवः कलशोद्भवादय उपयः आयाता द्राक् शीघ्र रामाया. गत्य कलशभूरगस्त्यः रावणचूर्णीकरणतोपाः सलक्ष्मणं भूभारहारकलात्स्तोत्रैः प्राणुवन् । ‘णु स्तुतौ’ लुछ् । आदादिकः। उपसर्गादिति णलम् । सलक्ष्मणमिति मेघनादस्याप्यजय्यत्वं चित्रं लक्ष्मणेन कृतं हननमिति धनयामासुः ॥ अथ नलपक्षे-अतिशयोक्त्या रावणो महामोहोऽध्यात्मविद्यया नलः(लेन) सोऽपि हतः पुण्यश्लोक[खात् । तस्य] दिदृक्षयागस्त्यादयः श्रीमज्जनसमेतं तं कृतयुगे तुष्टबुरित्यर्थः । उपगीतिः ॥
शम्बूकहिंसयापि ब्राह्मणवरदायको राजा ।
पार्थिव्या गर्भरुचा जहादे संशयच्छेत्ता ॥ १२० ॥ रामपक्षे-‘शम्बूकः शुगतापसे’ इति मेदिनी। शुगतापसहिंसयापि मृतविप्रपुत्रवरदायको रामोऽन्तरागत्य गर्भरुचा पार्थिव्या राजपुच्या सीतया आजहादे आननन्द । व्यवहारेपु संशयच्छेत्ता ॥ अथ नलपक्षे-‘गर्भागारं वासगृहम्’ इत्यमरोक्तिः । ‘हश्यन्ते च पदेषु पदैकदेशान् प्रयुञानाः’ इति महाभाष्यम् । गर्भे वासगृहे कोष्ठागारेऽपि दीपं विना रुक् कान्तिर्यस्याः सान्यत्र का कथा तादृशसौन्दर्यवती दमयन्ती राज्ञी तस्याभूदिति विशेषः । शेपं समानम् ॥
कव्यन्तगामिनी तां पदान्तरस्थानसेवनां साध्वीम् ।
मुनिवरयोषा भेजुः समीपमागत्य लब्धार्थाः ॥ १२१ ॥ रामपक्षे-रावणगृहे चिरस्थितां तां वाल्मीकेरन्ते प्रयातां तां मुनिवरयोषा मेजुः सिषेविरे । पदान्तरस्थानसेवनां कथम् । ‘पदं शव्दे च वाक्ये च’ इति विश्वः । वाल्मीक्याश्रमोऽयं मिथिलायां जनकस्थानमिति शब्दभेदमात्रभेदात् स्थानान्तरमिति प्रतीतेलोंके भगवद्भक्तसाम्याज्जनकस्थान मिति पारीणत्यम् । साध्वीं पतिव्रतां लब्धार्थाः समीपमागत्यासन्निवताः(१)। ‘अन्तः समीपे’ इति प्राक्कोशे प्रोक्तम् । ‘कविर्वाल्मीकिशुक्रयोः’ इति च । उत्तरालंकारेण पुनर्लोकापवादमिया पुनर्लक्ष्मणेन त्याजिताभूदिति व्यज्यते तदाश्रमे ॥ अथ नलपक्षे-मुनिवरयोषा जातूका दिजोषास्तां साध्वीं दमयन्तीं भेजुः । कथंभूताम् । पण्डितपार्श्वगामिनीम् । तिथिनिर्णयादिसंशयच्छेदनाय जातु प्रासादान्तरस्थानसेवनां नव्यगृहस्थान् विहाराय तत्र नले गते सति । कथंभूता योषाः । समीपमागत्य दौर्गत्यभाजो लब्धार्थाः व्रतादौ स्वर्णवर्षकरणात् ॥ ________________

१ सर्गः] राघदनैपधीयम् ।
सकुशलवार्तापतियुग्दमयन्ती पार्थियी नित्यम् । प्राणेशानुध्याना कालं व्यत्याक्रमीयः ॥ १२२ ॥ रामपक्षे समाधमे कुशलपनामपुपड़ाय हिता दमै करोति दमयन्धी तथा शर्यती दमयन्ती । नामघाखान ‘न पादम्पाइ-‘दति निषेपो न धातुपाठस्थस्यैव पेपात् । फर्भभूता । मार्या दुनिता मपवियु पतिहीना नियमनुष्यानमारदे प्रणेगाव मनु’बीप्सया प्यानं यस्याः सा भूयः स्फीतं कालं व्यतिकान्तवती । ‘पृथिव्या कामी।’ विद्यापञ्-‘इति गप्प नलपक्षेपल्याणवातीसहिता । इस क्षेवमनिपाम् ।’ पतिगुरु दमयन्ती राशी भूषः फालं पहुदायनी व्याकमीत । कथंभूता प्रायशा क्षसुमो पसाः सा । ‘अनुष्यानमानुपहे’ इत्युत्पलयासाकोशात् ॥
यज्ञेषु सार्चाकं सौशील्यादेरचीयन्तम् ।
प्रकलल्य भूरितोषा पियं विवेकाबई मेने ॥ १२३ ॥ रामपक्षे-भूरितोपा विवेसार त्रियं मेने। बहुतोषा सा शौता तत्राथमे बिनेककारिणामापति । रोतीझायः। ‘रुती फरोखावहति विदघालावधवापि’ इति महमहकोशः । प्रियं रामं भने । कि कला । सस्था अची प्रतिमा यस स पनी मिनायसाभावात् । ‘प्रतिपतिरची सि’ इत्यमरः । पुनः कपभूतम् । सौशीवादेरधीयन्तम् । सोशीत्यादिशुगयुतां सीताम् । परोझे स्वरमाम् । अभीगर्थदयेशाम्’ इति कर्मणि पी। प्रकलम शुमा । ‘कृत्सर। निलमभिपूर्वः ॥ सप नलपक्षेम पूजायाम् । ‘गुरोध दल इसाप्रत्ययः । सस्मा एवं पूजा यस्य स तम् । योपिदनारपरिमदानावात् प्रकलप्प धुला । कडियावरनेवायः । शेषं प्राग्वत् । उपगीतिः॥
प्राचेतसातनेन प्राप्तपदा सा रसाश्रयणा ।
मद्रासनोपविष्टाहीशमहातयशोगासीत् ॥ १२ ॥ रामपक्षे-याबीता सशः अमाचीत् । यी शब्देश । प्रासमा बाल्मीकेः बनेन प्राममोपाय रामसमीपागता भातैनं दया । तिः सीत्रः। ‘धर्तन च ऋतीया च’ यमरः । प्राप्तवाना पश्चाच्छावान्तर रसा विद्वानारुटा पातलमनपीय पुत्रीखानागा सहायता । महाधिनाने इत्यर्थः । रसाया भुव भायमणमासम्बन यस्याः सा ताशी सीता पवित्रता बही मातृवन्मही यस्याः सा तहमवानुस्यादिभिः तत्रस्थापि तयश एमा(गा)सीत् । अदुतो रसः ॥ अथ नलपक्षे-वादनयन्ती तथाशो नलझीतिमेषागासीन प्रा घेतो येपा ते प्रचेतसो विप्राः पर्णादादयः प्रतानिई प्राथेतममरोन रुपा तव प्राताराग्या प्राप्तपतिया रसाना वारादीनामापवयं यस्याः साबित सेवामाम् । राज्ञा सह सिद्धासनोपविष्टा हि निणयन देशीसीकालमहा पूल वरूण गा। पुष्योरयात् । “मइ जायाम् । ‘पन कविधानम्’ । वेदशालपारीगाबादप्रचेतावं विप्राणामेय भीमहापरवेजपारितम् ॥ ________________

काव्यमाला।
"”””””” \।\। १२५ ॥ रामपक्षे-नल एवं नृसोमः तीर्थ गतः अग्निहोत्रसहितः नृपु सोम इय। ‘उपमितम्’ इति तत्पुरुषः । रामो विरक्ततीर्थ गोप्रतराठ्यं रारम्बदन्तर्गतं गतः । कथम् । ततदेणु कुशावत्यादिपु न्यस्तासु ताः कुशलवसहिता भ्रातृपुत्रा येन सः । विगतः शेपो यन्मात दुर्वासःशापभीत्या त्यचाखात् अमुमिन्नेव उत्कण्ठितमानसः । थमत इति सार्यविभक्तिकस्तसिः । सन्नान् शरणागतान सीदतो लाति अनुगृहातीति समलः । पुनः श्रुवागमनं हरीणां समूहेन हारेण पारेण पारसगृहेन च वां विना मरिप्याम इति प्रार्थितः समागतः शून्या अयोध्या आसीत् ॥ अथ नलपक्षे-यानलः अग्निहोत्र एवं गृसोमः हारेण पारेण समागतः स नल आसीत् । हरेरयं भको हारः । जात्यपेक्षयैकतम् । वैष्णयसमूहेन पी. रेण पौरसमूहेन प्रेम्णा प्रारू समागतः संगतः संचासी नलः पण्डितो नलः स्थितः पुनस्तीर्थ ब्रह्माद्रवं गतः । कथंभूतः । तत्तत्पदव्यत्तमुतः तेषु तेपु स्थानेषु खताः मुताः पार्थिवा ग्यस्ता येन सः निपधपुर्यामिन्द्रसेनं खपुत्रं प्रत्यतिष्टिपत अनुतः अयोधा दूरतः विशेपे परे ब्रह्मणि सचिदानन्दरूपे उत्कण्ठितं मानसं यस्य सः । ‘भदसन्तु विप्रहटे’ इति मनोरमायामुकत्वात् । अदसो दूरचाचित्यम् । सप्तम्यर्थे ततिः । ‘तसेव’ इति तसिलादेशः । विभकिवं प्रारदेशीयलात् । भिष्टप्जगत्योपजातिः ॥
……. \।\। १२६ ॥ रामपक्षे-कश्चन अवरजोऽपि त्रिदिवे जिगमिपुं रामं न जही । सरयूजलमवगाय परं पदं वैष्णवमध्यगात् प्राप । सदेहः जघन्यजोऽपि आयोध्यः सारय्यं जलमवगाह्य परं पदं विमानस्थोऽगात् । श्रीरामकरुणया केवलं स रामो भुवि यशसा यशःशरीरेणैव शिशिपे कर्मकर्तरि लिट् । शिपेः अशिष्यत॥अथ नलपक्षे तन्नलपालनजन्यप्रेम्णा कश्चन पलोऽपि मनसा स्वर्ग जिगमिपुस्तं न जही । मनसेत्यध्याहार्यम् । स नलः प्रियया सह कं ब्रहाद्रवमवगाय निरस्तसुखान्तरं ब्रह्मानन्दं प्रविश्य वैकुण्ठमगमत् । केवलं स नलो यशसा भुवि पर्यशिष्यत । अद्यापि यदुपाख्यानश्रवणात्संकीर्णरपि मुच्यते इति भावः । द्रुतविलम्वितवृत्तम् । ‘को ब्रह्मात्मानिलार्केपु शमने सर्वनानि च । पावके च मयूरे च सुखशीपेशलेषु कम् ॥’ इति विश्वः। शेपं प्राग्वत् । पर्यन्ते ग्रन्थकारः शब्दब्रह्मरूपभगवचरणारविन्दस्मरणरूपमङ्गलं व्यतानीत् । ‘मालादीनि मालमध्यानि मालान्तानि शास्त्राणि सुखदानि भवन्ति’ इति महाभाष्ये ॥
इति श्रीहरिदत्तसूरिकृते महाकाव्ये राघवनैषधीये प्रथमः सर्गः ।
१-२. आदर्शपुस्तके शोकद्वयं नोपलभ्यते.

---

]