सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहः

[[सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहः Source: EB]]

[

सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहःशङ्कराचार्यविरचितः

(

१)

अथ उपोद्घातप्रकरणं

वादिभिर्दर्शनैः सर्वैर्दृश्यते यत्त्वनेकधा ।

वेदान्तवेद्यं ब्रह्मेदमेकरूपमुपास्महे ॥१॥

अङ्गोपाङ्गोपवेदाः स्युर्वेदस्यैवोपकारकाः ।

धर्मार्थकाममोक्षाणामाश्रयाः स्युश्चतुर्दश ॥२॥

वेदाङ्गानि षडेतानि शिक्षा व्याकरणं तथा ।

निरुक्तं ज्योतिषं कल्पश्छन्दोविचितिरित्यपि ॥३॥

मीमांसा न्यायशास्त्रं च पुराणं स्मृतिरित्यपि ।

चत्वार्येतान्युपाङ्गानि बहिरङ्गानि तानि वै ॥४॥

आयुर्वेदोऽर्थवेदश्च धनुर्वेदस्तथैव च ।

गान्धर्ववेदश्चेत्येवमुपवेदाश्चतुर्विधाः ॥५॥

शिक्षा शिक्षयति व्यक्तं वेदोच्चारणलक्षणम् ।

वक्ति व्याकरणं तस्य संहितापदलक्षणम् ॥६॥

वक्ति तस्य निरुक्तं तु पदनिर्वचनं स्फुटम् ।

ज्योतिःशास्त्रं वदत्यत्र कालं वैदिककर्मणाम् ॥७॥

क्रमं कर्मप्रयोगाणां कल्पसूत्रं प्रभाषते ।

मात्राक्षराणां सङ्ख्योक्ता छन्दोविचितिभिस्तथा ॥८॥

मीमांसा सर्ववेदार्थप्रविचारपरायणा ।

न्यायशास्त्रं प्रमाणादिसर्वलक्षणतत्परम् ॥९॥

पुराणं नष्टशाखस्य वेदार्थस्योपबृंहणम् ।

कथारूपेण महतां पुरुषार्थप्रवर्तकम् ॥१०॥

वर्णाश्रमानुरूपेण धर्माधर्मविभागतः ।

धर्मशास्त्रमनुष्ठेयधर्माणां तु नियामकम् ॥११॥

हेतुलिङ्गौषधस्कन्धैरायुरारोग्यदर्शकः ।

आयुर्वेदो ह्यनुष्ठेयः सर्वेषां तेन बोध्यते ॥१२॥

अर्थवेदोऽन्नपानादिप्रदानसुखतत्परः ।

दक्षिणाज्यपुरोडाशचरुसम्पादनादिभिः ॥१३॥

तत्पालनाच्चतुर्वर्गपुरुषार्थप्रसाधकः ।

धनुर्वेदो भवत्यत्र परिपन्थिनिरासकः ॥१४॥

सप्तस्वरप्रयोगो हि सामगान्धर्ववेदयोः ।

समेतो लौकिको योगो वैदिकस्योपकारकः ॥१५॥

अङ्गोपाङ्गोपवेदानामेवं वेदैकशेषता ।

चतुर्दशसु विद्यासु मीमांसैव गरीयसी ॥१६॥

विंशत्यध्याययुक्ता सा प्रतिपाद्यार्थतो द्विधा ।

कर्मार्था पूर्वमीमांसा द्वादशाध्यायविस्तृता ॥१७॥

अस्यां सूत्रं जैमिनीयं शावरं भाष्यमस्य तु ।

मीमांसावार्तिकं भाट्टं भट्टाचार्यकृतं हि तत॥१८॥

तच्छिष्योऽप्यल्पभेदेन शवरस्य मतान्तरम् ।

प्रभाकरगुरुश्चक्रे तद्धि प्राभाकरं मतम् ॥१९॥

भवत्युत्तरमीमांसा त्वष्टाध्यायी द्विधा च सा ।

देवताज्ञानकाण्डाभ्यां व्याससूत्रं द्वयोः समम् ॥२०॥

पूर्वाध्यायचतुष्केण मन्त्रवाच्या च देवता ।

सङ्कर्षणोदिता तद्धि देवताकाङ्क्षमुच्यते ॥२१॥

भाष्यं चतुर्भिरध्यायैर्भगवत्पादनिर्मितम् ।

चक्रे विवरणं तस्य तद्वेदान्तं प्रचक्षते ॥२२॥

अक्षपादः कणादश्च कपिलो जैमिनिस्तथा ।

व्यासः पतञ्जलिश्चैते वैदिकाः सूत्रकारकाः ॥२३॥

बृहस्पत्यार्हतौ बुद्धो वेदमार्गविरोधिनः ।

एतेष्वधिकृतान्वक्ष्ये सर्वे शास्त्रप्रवर्तकाः ॥२४॥

वेदाप्रामाण्यसिद्धान्ता बौद्धलोकायतार्हताः ।

युक्त्या निरसनीयास्ते वेदप्रामाण्यवादिभिः ॥२५॥

—

ओ)०(ओ—

(

२)

अथ लोकायतिकपक्षप्रकरणं

लोकायतिकपक्षे तु तत्त्वं भूतचतुष्टयम् ।

पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुरित्येव नापरम् ॥१॥

प्रत्यक्षगम्यमेवास्ति नास्त्यदृष्टमदृष्टतः ।

अदृष्टवादिभिश्चापि नादृष्टं दृष्टमुच्यते ॥२॥

क्वापि दृष्टमदृष्टं चेददृष्टं ब्रुवते कथम् ।

नित्यादृष्टं क्?

मत्स्यात्शशशृङ्गादिभिः समम् ॥३॥

न कल्प्यो सुखदुःखाभ्यां धर्माधर्मौ परैरिह ।

स्वभावेन सुखी दुःखी जनोऽन्यत्रैव कारणम् ॥४॥

शिखिनश्चित्रयेत्को वा कोकिलान्कः प्रकूजयेत।

स्वभावव्यतिरेकेण विद्यते नात्र कारणम् ॥५॥

स्थूलोऽहं तरुणो वृद्धो युवेत्यादिविशेषणैः ।

विशिष्टो देह एवात्मा न ततोऽन्यो विलक्षणः ॥६॥

जडभूतविकारेषु चैतन्यं यत्तु दृश्यते ।

ताम्बूलपूगचूर्णानां योगाद्राग इवोत्थितम् ॥७॥

इहलोकात्परो नान्यः स्वर्गोऽस्ति नरको न वा ।

शिवलोकादयो मूढैः कल्प्यन्तेऽन्यैः प्रतारकैः ॥८॥

स्वर्गानुभूतिर्मृष्टाष्टिर्द्व्यष्टवर्षवधूगमः ।

सूक्ष्मवस्त्रसुगन्धस्रक्चन्दनादिनिषेवणम् ॥९॥

नरकानुभवो वैरिशस्त्रव्याध्याद्युपद्रवः ।

मोक्षस्तु मरणं तच्च प्राणवायुनिवर्तनम् ॥१०॥

अतस्तदर्थं नायासं कर्तुमर्हति पण्डितः ।

तपोभिरुपवासाद्यैर्मूढ एव प्रशुष्यति ॥११॥

पातिव्रत्यादिसङ्केतो बुद्धिमद्दुर्बलैः कृतः ।

सुवर्णभूमिदानादि मृष्टामन्त्रणभोजनम् ।

क्षुत्क्षामकुक्षिभिर्लोकैर्दरिद्रैरुपकल्पितम् ॥१२॥

देवालयप्रयासत्रकूपारामादिकर्मणाम् ।

प्रशंसा कुर्वते नित्यं पान्था एव न चापरे ॥१३॥

अग्निहोत्रं त्रयो वेदास्त्रिदण्डं भस्मगुण्ठनम् ।

बुद्धिपौरुषहीनानां जीविकेति बृहस्पतिः ॥१४॥

कृषिगोरक्षवाणिज्यदण्डनीत्यादिभिर्बुधः ।

दृष्टैरेव सदोपायैर्भोगाननुभवेद्भुवि ॥१५॥

—

ओ)०(ओ—

(३)

अथ आर्हतपक्षप्रकरणं

लोकायतिकपक्षोऽयमाक्षेप्यः सर्ववादिनाम् ।

स्वपक्षेण क्षिपत्येष तत्पक्षं क्षपणो ऽधुना ॥१॥

अग्नेरौष्ण्यमपां शैत्यं कोकिले मधुरः स्वरः ।

इत्याद्येकप्रकारः स्यात्स्वभावो नापरः क्वचित॥२॥

कादाचित्कं सुखं दुःखं स्वभावो नात्मनो मतः ।

धर्माधर्मावतस्ताभ्यामदृष्टाविति निश्चितौ ॥३॥

अदृष्टस्यात्र दृष्टत्वं नादृष्टत्वं भवेदिति ।

त्वयोक्तदोषो न स्यान्मे तत्सिध्यत्यागमाद्यतः ॥४॥

अदृष्टमग्निमादातुं धूमं दृष्ट्वोपधावता ।

धूमेनाग्न्यनुमानं तु त्वयाप्यङ्गीकृतं ननु ॥५॥

प्रत्यक्षेणानुमानेन पश्यन्त्यत्रागमेन च ।

दृष्टादृष्टं जनाः स्पष्टमाहतागमसंस्थिताः ॥६॥

सिद्धा बद्धा नारकीया इति स्युः पुरुषास्त्रिधा ।

केचित्परमसिद्धाः स्युः केचिन्मन्त्रैर्महौषधैः ॥७॥

गुरूपदिष्टमार्गेण ज्ञानकर्मसमुच्चयात।

मोक्षो बन्धाद्विरक्तस्य जायते भुवि कस्यचित॥८॥

अर्हतामखिलं ज्ञातुं कर्मार्जितकलेवरैः ।

आवृतिर्बन्धनं मुक्तिः निरावरणतात्मनाम् ॥९॥

पुद्गलापरसंज्ञैस्तु धर्माधर्मानुगामिभिः ।

परमाणुभिराबद्धाः सर्वदेहाः सहेन्द्रियैः ॥१०॥

स्वदेहमाना ह्यात्मानो मोहाद्देहाभिमानिनः ।

क्रिमिकीटादिहस्त्यन्तदेहपञ्जरवर्तिनः ॥११॥

आत्मावरणदेहस्य वस्त्राद्यावरणान्तरम् ।

न त्वयं यदि गृह्णाति तस्यापीत्यनवस्थितिः ॥१२॥

प्राणिजातमहिंसन्तो मनोवाक्कायकर्मभिः ।

दिगम्बराश्चरन्त्येव योगिनो ब्रह्मचारिणः ॥१३॥

मयूरपिच्छहस्तास्ते कृतवीरासनादिकाः ।

पाणिपात्रेण भुञ्जाना लूनकेशाश्च मौनिनः ॥१४॥

मुनयो निर्मलाः शुद्धाः प्रणताघौघभेदिनः ।

पूजाजपपरा नित्यमाचार्यानुगतास्तदा ॥१५॥

निरावरण एवैषामीश्वरोऽनन्तशक्तिमान।

तदीयमन्त्रफलदो मोक्षमार्गोऽपि तत्कृतः ।

सर्वैर्विश्वसनीयः स्यात्स सर्वज्ञो जगद्गुरुः ॥१६॥

—ओ)०(ओ—

(४)

अथ बौद्धपक्षप्रकरणं,

माध्यमिकमतम्

बौद्धाः क्षपणकाचार्यप्रणीतमपि साम्प्रतम् ।

पक्षं प्रतिक्षिपन्त्यत्र लोकायितमतं यथा ॥१॥

चतुर्णां मतभेदेन बौद्धशास्त्रं चतुर्विधम् ।

अधिकारानुरूपेण तत्र तत्र प्रवर्तकम् ॥२॥

ज्ञानमेव हि सा बुद्धिर्न चान्तःकरणं मतम् ।

जानाति बुध्यते चेति पर्यायत्वप्रयोगतः ॥३॥

त्रयाणां बौद्धानां बुद्धिरस्त्यविवादतः ।

बौद्धार्थोऽस्ति द्वयोरेव विवादोऽन्यत्र तद्यथा ॥४॥

प्रत्यक्षसिद्धं बाह्यार्थमसौ वैभाषिकोऽब्रवीत।

बुद्ध्याकारानुमेयोऽर्थो बाह्यः सौत्रान्तिकोदितः ॥५॥

बुद्धिमात्रं वदत्यत्र योगाचारो न चापरम् ।

नास्ति बुद्धिरपीत्याह वादी माध्यमिकः किल ॥६॥

न सन्नासन्न सदसन्न चोभयाभ्यां विलक्षणम् ।

चतुष्कोटिविनिर्मुक्तं तत्त्वं माध्यमिका विदुः ॥७॥

यदसत्कारणैस्तन्न जायते शशशृङ्गवत।

सतश्चोत्पत्तिरिष्टा चेज्जनितं जनयेदयम् ॥८॥

एकस्य सदसद्भावो वस्तुनो नोपपद्यते ।

एकस्य सदसद्भ्योऽपि वैलक्षण्यं न युक्तिमत।

चतुष्कोटिविनिर्मुक्तं शून्यं तत्त्वमिति स्थितम् ॥९॥

जातिर्जातिमती भिन्ना न वेत्यत्र विचार्यते ।

भिन्ना चेत्सा च गृह्येत व्यक्तिभ्योऽङ्गुलवत्पृथक॥१०॥

अविचारितसंसिद्धा व्यक्तिः सा पारमाणुकी ।

स्वरूपं परमाणूनां वाच्यं वैशेषिकादिभिः ॥११॥

षट्केन युगपद्योगात्परमाणोः षडंशता ।

षण्णां समानदेशत्वात्पिण्डः स्यादणुमात्रकः ॥१२॥

ब्राह्मणत्वादिजातिः किं वेदपाठेन जन्यते ।

संस्कारैर्वा द्वयेनाथ तत्सर्वं नोपपद्यते ॥१३॥

वेदपाठेन चेत्कश्चित्शूद्रो देशान्तरं गतः ।

सम्यक्पठितवेदोपि ब्राह्मणत्वमवाप्नुयात॥१४॥

सर्वसंस्कारयुक्तोऽत्र विप्रो लोके न दृश्यते ।

चत्वारिंशत्तु संस्कारा विप्रस्य विहिता यतः ॥१५॥

एकसंस्कारयुक्तश्चेद्विप्रः स्यादखिलो जनः ।

जातिव्यक्त्यात्मकोऽर्थोऽत्र नास्त्येवातो निरूप्यते ॥१६॥

विज्ञानमपि नास्त्यत्र ज्ञेयाभावे समुत्थिते ।

अतो माध्यमिको वक्ति सर्वशून्यं विचारितम् ॥१७॥

—ओ)०(ओ—

(५)

अथ योगाचारमतम्

अत्र माध्यमिकेनोक्तं शून्यत्वं शून्यवादिना ।

निरालम्बनवादी तु योगाचारो निरस्यति ॥१॥

त्वयोक्तसर्वशून्यत्वे प्रमाणं शून्यमेव ते ।

अतो वादेऽधिकारस्ते न परेणोपपद्यते ॥२॥

स्वपक्षस्थापनं तद्वत्परपक्षस्य दूषणम् ।

कथं करोत्यत्र भवान्विपरीतं वदेन्न किम् ॥३॥

अविभागो हि बुद्ध्यात्मा विपर्यासितदर्शनैः ।

ग्राह्यग्राहकसंवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते ॥४॥

मानमेयफलाद्युक्तं ज्ञानदृष्ट्यनुसारतः ।

अधिकारिषु जातेषु तत्त्वमप्युपदेक्ष्यति ॥५॥

बुद्धिस्वरूपमेकं हि वस्त्वस्ति परमार्थतः ।

प्रतिमानस्य नानात्वान्न चैकत्वं विहन्यते ॥६॥

परिव्राट्कामुकशुनामेकस्यां प्रमदातनौ

कुणपं कामिनी भक्ष्यमिति तिस्रो विकल्पना ॥७॥

अथाप्येकैव सा बाला बुद्धितत्त्वं तथैव नः ।

तदन्यद्यत्तु जात्यादि तन्निराक्रियतां त्वया ॥८॥

क्षणिका बुद्धिरेका तु त्रिधा भ्रान्तैर्विकल्पिता ।

स्वयंप्रकाशतत्त्वज्ञैर्मुमुक्षुभिरुपास्यते ॥९॥

—ओ)०(ओ—

(६)

अथ सौत्रान्तिकमतम्

विज्ञानमात्रमत्रोक्तं योगाचारेण धीमता ।

ज्ञानं ज्ञेयं विना नास्ति बाह्यार्थोऽप्यस्ति तेन नः ॥१॥

नीलपीतादिभिश्चित्रैर्बुद्ध्याकारैरिहान्तरैः ।

सौत्रान्तिकमते नित्यं बाह्यार्थस्त्वनुमीयते ॥२॥

क्षीणानि चक्षुरादीनि रूपादिष्वेव पञ्चसु ।

न षष्ठमिन्द्रियं तस्य ग्राहकं विद्यते बहिः ॥३॥

षडंशत्वं त्वयापाद्य परमाणोर्निराकृतिः ।

युक्तस्तेनापि बाह्यार्थो न चेद्ज्ञानं न सम्भवेत॥४॥

आकाशधातुरस्माभिः परमाणुरितीरितः ।

स च प्रज्ञाप्तिमात्रं स्यान्न च वस्त्वन्तरं मतम् ॥५॥

सर्वे पदार्थाः क्षणिका बुद्ध्याकारविजृम्भिता ।

इदमित्येव भावास्तेऽप्याकारानुमिताः सदा ॥६॥

विषयत्वविरोधस्तु क्षणिकत्वेऽपि नास्ति नः ।

विषयत्वं हि हेतुत्वं ज्ञानाकारार्पणक्षमम् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

(७)

अथ वैभाषिकमतम्

सौत्रान्तिकमतादल्पभेदो वैभाषिके मते ।

प्रत्यक्षत्वं तु बाह्यस्य क्वचिदेवानुमेयता ॥१॥

पूर्वापरानुभावेन पुञ्जीभूताः सहस्रशः ।

परमाणव एवात्र बाह्यार्थघनवत्स्थिताः ॥२॥

दूरादेव वनं पश्यन्गत्वा तस्यान्तिकं पुनः ।

न वनं पश्यति क्वापि वल्लीवृक्षातिरेकतः ॥३॥

मृदो घटत्वमायान्ति कपालत्वं तु ते घटाः ।

कपालानि च चूर्णत्वं ते पुनः परमाणुताम् ॥४॥

चतुर्णामपि बौद्धानामैक्यमध्यात्मनिर्णये ।

व्यावहारिकभेदेन विवदन्ते परस्परम् ॥५॥

बुद्धितत्त्वे स्थिता बौद्धा बुद्धिवृत्तिर्द्विधा मता ।

ज्ञानाज्ञानात्मिका चेति तत्र ज्ञानात्मिका निजा ॥६॥

मूलाज्ञाननिमित्तान्या स्कन्धायतनधातुजा ।

प्रपञ्चजातमखिलं शरीरं भुवनात्मकम् ॥७॥

पञ्चस्कन्धा भवन्त्यत्र द्वादशायतनानि च ।

सर्वेषामपि बौद्धानां तथाष्टादश धातवः ॥८॥

ज्ञानसंस्कारसंज्ञानां वेदनारूपयोरपि ।

समूहः स्कन्धशब्दार्थः तत्तत्सन्ततिवाचकः ॥९॥

ज्ञानसन्ततिरेवात्र विज्ञानस्कन्ध उच्यते ।

संस्कारस्कन्ध इत्युक्तो वासनानां तु संहतिः ॥१०॥

सुखदुःखात्मिका बुद्धिस्तथापेक्षात्मिका च सा ।

वेदनास्कन्ध इत्युक्तः संज्ञास्कन्धस्तु नाम यत॥११॥

रूपस्कन्धो भवत्यत्र मूर्तिभूतस्य संहतिः ।

रूपस्योपचयः स्तम्भकुम्भादिरणुकल्पितः ॥१२॥

पृथिव्याः स्थैर्यरूपादि द्रवत्वादि भवेदपाम् ।

उष्णत्वं तेजसो धातोर्वायुधातोस्तु शीतता ॥१३॥

एषां चतुर्णां धातूनां वर्णगन्धरसौजसाम् ।

पिण्डाज्जाताः पृथिव्याद्याः परमाणुचया अमी ॥१४॥

श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा घ्राणं प्रत्ययपञ्चकम् ।

वाक्पादपाणिपाय्वादि ज्ञेयं कारकपञ्चकम् ॥१५॥

सामुदायिकचैतन्यं बुद्धिः स्यात्करणं मनः ।

कल्पितं भ्रान्तदृष्ट्यैव शरीरभुवनात्मकम् ॥१६॥

बौद्धशास्त्रप्रमेयं तु प्रमाणं द्विविधं मतम् ।

कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षं कल्पना पुनः ॥१७॥

नामजातिगुणद्रव्यक्रियारूपेण पञ्चधा ।

लिङ्गदर्शनतो ज्ञानं लिङ्गिन्यत्रानुमानता ॥१८॥

चतुर्विधं यदज्ञानं प्रमाणाभ्यां निवर्तते ।

नष्टे चतुर्विधेऽज्ञाने मूलाज्ञानं निवर्तते ॥१९॥

मूलाज्ञाननिवृत्तौ च विशुद्धज्ञानसन्ततिः ।

शुद्धबुद्ध्यविशेषो हि मोक्षो बुद्धमुनीरितः ॥२०॥

उत्पत्तिस्थितिभङ्गदोषरहितां सर्वाशयोन्मूलिनीं

ग्राहोत्सर्गवियोगयोगजनितां नाभावभावान्विताम् ।

तामन्तद्वयवर्जितां निरुपमामाकाशवन्निर्मलां

प्रज्ञां पारमितां धनस्य जननीं शृण्वन्तु बुद्ध्यर्थिनः ॥२१॥

अतिस्तुतिपरैरुक्तो यस्तु वैशेषिकादिभिः ।

ईश्वरो नेष्यतेऽस्माभिः स निराक्रियतेऽधुना ॥२२॥

हेयोपादेयमर्थं च मोक्षोपायं च वेत्ति यः ।

स एव नः प्रमाणं स्यान्न सर्वज्ञस्त्वयेरितः ॥२३॥

दूरं पश्यतु वा मा वा तत्त्वमिष्टं प्रपश्यतु ।

प्रमाणं दूरदर्शी चेद्वयं गृध्नानुपास्महे ॥२४॥

देशे पिपीलिकादीनां सङ्ख्याज्ञः कश्चिदस्ति किम् ।

सर्वकर्तृत्वमीशस्य कथितं नोपपद्यते ॥२५॥

यदि स्यात्सर्वकर्तासावधर्मेऽपि प्रवर्तयेत।

अयुक्तं कारयन्लोकान्कथं युक्ते प्रवर्तयेत॥२६॥

उपेक्षैव च साधूनां युक्तासाधौ क्रिया भवेत।

न क्षतक्षारविक्षेपः साधूनां साधुचेष्टितम् ॥२७॥

ईश्वरेणैव शास्त्राणि सर्वाण्यधिकृतानि चेत।

कथं प्रमाणं तद्वाक्यं पूर्वापरपराहतम् ॥२८॥

कारयेद्धर्ममात्रं चेदेकशास्त्रप्रवर्तकः ।

कथं प्रादेशिकस्यास्य सर्वकर्तृत्वमुच्यते ॥२९॥

ईशः प्रयोजनाकाङ्क्षी जगत्सृजति वा न वा ।

काङ्क्षते चेदसम्पूर्णो नो चेन्नैव प्रवर्तते ॥३०॥

प्रवर्तते किमीशस्ते भ्रान्तवन्निष्प्रयोजने ।

छागादीनां पुरीषादेर्वर्तुलीकरणेन किम् ॥३१॥

क्रीडार्थेयं प्रवृत्तिश्चेत्क्रीडते किं नु बालवत।

अजस्रं क्रीडतस्तस्य दुःखमेव भवत्यलम् ॥३२॥

अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुःखयोः ।

ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वभ्रम् एव वा ॥३३॥

तप्तलौहाभितापाद्यैरीशेनाल्पसुखेच्छुना ।

प्राणिनो नरके कष्टे बत प्राणैर्वियोजिता ॥३४॥

वरप्रदाने शक्तश्चेत्ब्रह्महत्यादिकारिणे ।

स्वर्गं दद्यात्स्वतन्त्रः स्यान्नरकं सोमयाजिने ॥३५॥

कर्मानुगुणदाता चेदीशः स्यादखिलो जनः ।

दाने स्वान्तन्त्र्यहीनः सन्सर्वेशः कथमुच्यते ॥३६॥

एवं नैयायिकाद्युक्तसर्वज्ञेशनिराक्रिया ।

हेयोपादेयमात्रज्ञो ग्राह्यो बुद्धमुनिस्ततः ॥३७॥

चैत्यं वन्देत चैत्याद्या धर्मा बुद्धागमोदिताः ।

अनुष्ठेया न यागाद्या वेदाद्यागमचोदिताः ॥३८॥

क्रियायां देवतायां च योगे शून्यपदे क्रमात।

वैभाषिकादयो बौद्धाः स्थिताश्चत्वार एव ते ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

(८)

अथ वैशेषिकपक्षः

नास्तिकान्वेदबाह्यांस्तु बौद्धलोकायतार्हतान।

निराकरोति वेदार्थवादी वैशेषिकोऽधुना ॥१॥

वेदमार्गपरिभ्रष्टा विशिष्टाः परदर्शने ।

बौद्धादयो विशिष्टास्ते न भवन्ति द्विजाः पुनः ॥२॥

अतो बुद्धादिभिर्नित्यं वेदब्राह्मणनिन्दया ।

आत्मवञ्चकता कष्टा सर्वत्राघोषिता भुवि ॥३॥

प्रमाणमेव वेदाः स्युः सर्वेश्वरकृतत्वतः ।

स एव कर्मफलदो जीवानां पारिशेष्यतः ॥४॥

जीवा वा जीवकर्माणि प्रकृतिः परमाणवः ।

नेशते ह्यत्र जीवानां तत्तत्कर्मफलार्पणे ॥५॥

जीवाः कर्मफलावाप्तौ शक्ताश्चेत्स्वसुखे रताः ।

अप्रार्थैतानि दुःखानि वारयन्तु प्रयत्नतः ॥६॥

अशक्तान्यत्र कर्माणि जीवानां स्वफलार्पणे ।

अचेतनत्वादगतेः स्वर्गादिफलभूमिषु ॥७॥

नाचेतनत्वात्प्रकृतेः फलदातृत्वसम्भवः ।

अचेतनाः फलं दातुमशक्ताः परमाणवः ॥८॥

कालोऽप्यचेतनस्तेषां न हि कर्मफलप्रदः ।

अतोऽन्यः फलदो लोके भवत्येभ्यो विलक्षणः ॥९॥

स तु प्राणिविशेषांश्च देशानपि तदाश्रयान।

जानन्सर्वज्ञ एवेष्टो नान्ये बौद्धादिसंमताः ॥१०॥

अजानन्प्राणिनो लोके हेयोपादेयमात्रवित।

प्रादेशिको न सर्वज्ञो नास्मदादिविलक्षणः ॥११॥

वेदैकदेशं दृष्ट्वा तु कारीरी वृष्टिबोधकम् ।

अदृष्टयोश्च विश्वासः कार्यः स्वर्गापवर्गयोः ॥१२॥

कारीरीष्ट्युक्तवृष्टिश्च द्रष्टव्यादृष्टनिर्णये ।

ज्योतिःशास्त्रोक्तकालस्य ग्रहणं तन्निदर्शनम् ॥१३॥

दृष्टैकदेशप्रामाण्यं यत्तूक्तं सौगतादिभिः ।

तच्च वेदादपहृतं सर्वलोकप्रतारकैः ॥१४॥

मन्त्रव्याकरणं दृष्ट्वा मन्त्रा विरचिताः पुनः ।

लिपिसंमिश्रजातास्ते सिद्धमन्त्रास्तथा कृताः ॥१५॥

बौद्धागमेभ्यो दृष्टार्था न हृता वैदिकैः क्वचित।

वेदस्यैव षडङ्गानि यतः शिक्षादिकानि वै ॥१६॥

नान्यागमाङ्गता तेषां न क्वाप्युक्ता परैरपि ।

अतो वेदबलीयस्त्वं नास्तिकागमसञ्चयात॥१७॥

षट्पदार्थपरिज्ञानान्मोक्षं वैशेषिका विदुः ।

तदन्तर्गत एवेशो जीवाः सर्वमिदं जगत॥१८॥

द्रव्यं गुणस्तथा कर्म सामान्यं यत्परापरम् ।

विशेषः समवायश्च षट्पदार्था इहेरिताः ॥१९॥

पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च ।

दिक्कालात्ममनांसीति नव द्रव्याणि तन्मते ॥२०॥

पृथिवी गन्धवत्यापः सरसास्तेजसः प्रभा ।

अनुष्णाशीतसंस्पर्शो वायुः शब्दगुणं नभः ॥२१॥

दिक्पूर्वापरधीलिङ्गा कालः क्षिप्रचिरागतः ।

आत्माहंप्रत्ययात्सिद्धो मनोऽन्तःकरणं मतम् ॥२२॥

अयोगमन्ययोगं च मुक्ता द्रव्याश्रिता गुणाः ।

चतुर्विम्शतिधा भिन्ना गुणास्तेऽपि यथाक्रमात॥२३॥

शब्दः स्पर्शो रसो रूपं गन्धसंयोगवेगताः ।

सङ्ख्याद्रवत्वसंस्कारपरिमाणविभागताः ॥२४॥

प्रयत्नसुखदुःखेच्छाबुद्धिद्वेषपृथक्कृताः ।

परत्वं चापरत्वं च धर्माधर्मौ च गौरवम् ॥२५॥

इमे गुणाश्चतुर्विम्शत्यथ कर्म च पञ्चधा ।

प्रसाराकुञ्चनोत्क्षेपा गत्यवक्षेपणे इति ॥२६॥

परं चापरमित्यत्र सामान्यं द्विविधं मतम् ।

परं सत्तादि सामान्यं द्रव्यत्वाद्यपरं मतम् ॥२७॥

परस्परविवेकोऽत्र द्रव्याणां यैस्तु गम्यते ।

विशेषा इति ते ज्ञेया द्रव्यमेव समाश्रिताः ॥२८॥

सम्बन्धः समवायः स्यात्द्रव्याणां तु गुणादिभिः ।

षट्पदार्था इमे ज्ञेयास्तन्मयं सकलं जगत॥२९॥

तेषां साधर्म्यवैधर्म्यज्ञानं मोक्षस्य साधनम् ।

द्रव्यान्तर्गत एवात्मा भिन्नो जीवपरत्वतः ॥३०॥

देवा मनुष्यास्तिर्यञ्चो जीवास्त्वन्यो महेश्वरः ।

तदाज्ञप्तक्रियां कुर्वन्मुच्यतेऽन्यस्तु बध्यते ॥३१॥

श्रुतिस्मृतीतिहासाद्यं पुराणं भारतादिकम् ।

ईश्वराज्ञेति विज्ञेया न लङ्घ्या वैदिकैः क्वचित॥३२॥

त्रिधा प्रमाणं प्रत्यक्षमनुमानागमाविति ।

त्रिभिरेतैः प्रमाणैस्तु जगत्कर्तावगम्यते ॥३३॥

तस्मात्तदुक्तकर्माणि कुर्यात्तस्यैव तृप्तये ।

भक्त्यैवावर्जनीयोऽसौ भगवान्परमेश्वरः ॥३४॥

तत्प्रसादेन मोक्षः स्यात्करणोपरमात्मकः ।

करणोपरमे त्वात्मा पाषाणवदवस्थितः ॥३५॥

दुःखसाध्यः सुखोच्छेदी दुःखोच्छेदवदेव नः ।

अतः संसारनिर्विण्णो मुमुक्षुर्मुच्यते जनः ॥३६॥

पश्चान्नैयायिकस्तर्कैः साधयिष्यति नः शिवम् ।

नातिभिन्नं मतं यस्मादावयोर्वेदवादिनोः ॥३७॥

—ओ)०(ओ—

(९)

अथ नैयायिकपक्षः

नैयायिकस्य पक्षोऽथ सङ्क्षेपात्प्रतिपाद्यते ।

यत्तर्करक्षितो वेदो ग्रस्तः पाषण्डदुर्जनैः ॥१॥

अक्षपादः प्रामाणादिषोडशार्थप्रबोधनात।

जीवानां मुक्तिमाचष्टे प्रमाणं च प्रमेयता ॥२॥

निर्णयः संशयोऽन्यश्च प्रयोजननिदर्शने ।

सिद्धान्तावयवौ तर्को वादो जल्पो वितण्डता ॥३॥

हेत्वाभासं छलं जातिर्निग्रहस्थानमित्यपि ।

प्रत्य्क्षमनुमानाख्यमुपमानागमाविति ॥४॥

चत्वार्यत्र प्रमाणानि नोपमानं तु कस्यचित।

प्रत्यक्षमस्मदादीनामस्त्यन्यद्योगिनामपि ॥५॥

पश्यन्ति योगिनः सर्वमीश्वरस्य प्रसादतः ।

स्वभावेनेश्वरः सर्वं पश्यति ज्ञानचक्षुषा ॥६॥

यत्नेनापि न जानन्ति सर्वेशं मांसचक्षुषः ।

ईश्वरं साधयत्येतदनुमानमिति स्फुटम् ॥७॥

भूर्भूधरादिकं सर्वं सर्ववित्कर्तृपूर्वकम् ।

कार्यत्वाद्वटवच्चेति जगत्कर्तानुमीयते ॥८॥

कार्यत्वमप्यसिद्धं चेत्क्ष्मादेः सावयवत्वतः ।

घटकुड्यादिवच्चेति कार्यत्वमपि साध्यते ॥९॥

दृष्टान्तसिद्धदेहादेर्धर्माधर्मप्रसङ्गतः ।

न विशेषविरोधोऽत्र वाच्यो भट्टादिभिः क्वचित॥१०॥

उत्कर्षसमजातित्वात्सम्यग्दोषो न तादृशः ।

कार्यत्वमात्रात्कर्तृत्वमात्रमेवान्मीयते ॥११॥

दृष्टान्तस्थविशेषैस्त्वं विरोधं यदि भाषसे ।

धूमेनाग्न्यनुमानस्य ह्यभावोऽपि प्रसज्यते ॥१२॥

अशरीरोऽपि कुरुते शिवः कार्यमिहेच्छया ।

देहानपेक्षो देहं स्वं यथा चेष्टयते जनः ॥१३॥

इच्छाज्ञानप्रयत्नाख्या महेश्वरगुणास्त्रयः ।

शरीररहितेऽपि स्युः परमाणुस्वरूपवत॥१४॥

कार्यं क्रियां विना नात्र सा क्रिया यत्नपूर्विका ।

क्रियात्वात्साध्यतेऽस्माभिरस्मदादिक्रिया यथा ॥१५॥

सर्वज्ञीयक्रियोद्भूतक्ष्मादिकार्योपपत्तिभिः ।

ईश्वरासत्त्वमुक्तं यन्निरस्तं पारिशेष्यतः ॥१६॥

यथा वैशेषिकेणेशः पारिशेष्येण साधितः ।

तत्तर्कोऽत्रानुसन्धेयः समानं शास्त्रमावयोः ॥१७॥

कालकर्मप्रधानादेरचैतन्यात्शिवोऽपरः ।

अल्पज्ञत्वात्तु जीवानां ग्राह्यः सर्वज्ञ एव सः ॥१८॥

सर्वज्ञेशप्रणीतत्वाद्वेदप्रामाण्यमिष्यते ।

स्मृत्यादीनां प्रमाणत्वं तन्मूलत्वेन सिध्यति ॥१९॥

श्रौतं स्मार्तं च यत्कर्म यथावदिह कुर्वताम् ।

स्वर्गापवर्गौ स्यातां हि नैव पाषण्डिनां क्वचित॥२०॥

त्रैयम्बकादिभिर्मन्त्रैरपि देवो महेश्वरः ।

अनुष्ठानोपयुक्तार्थस्मारकैः प्रतिपाद्यते ॥२१॥

कारीरीष्ट्यर्थवृष्ट्यादि दृष्ट्वा स्वर्गापवर्गयोः ।

विश्वासोऽदृष्टयोः कार्यः करणाद्यैः अञ्चितः ॥२२॥

अप्रमाणमशेषं च शास्त्रं बुद्धादिकल्पितम् ।

स्यादनाप्तप्रणीतत्वादुन्मत्तानां यथा वचः ॥२३॥

बीजप्ररोहरक्षायै वृतिः कण्टकिनी यथा ।

वेदार्थतत्त्वरक्षार्थं कृता तर्कमयी वृतिः ॥२४॥

प्रमाणानुग्राहकस्तर्कः स कथात्रयसंयुतः ।

वादो जल्पो वितण्डेति तिस्र एव कथा मताः ॥२५॥

आचार्येण तु शिष्यस्य वादस्तत्त्वबुभुत्सया ।

जयः पराजयो नात्र तौ तु जल्पवितण्डयोः ॥२६॥

वादो तु प्रतिवादी च प्राश्निकस्य सभापतिः ।

चत्वार्यङ्गानि जल्पस्य वितण्डायास्तथैव च ॥२७॥

सदुत्तरापरिज्ञानात्पराजयभये सति ।

जयेच्छलेन जात्या वा प्रतिवादो तु वादिनाम् ॥२८॥

छलं जातिं ब्रुवाणस्य निग्रहस्थानमीरयेत।

निग्रहस्थानमित्युक्तं कथाविच्छेदकारकम् ॥२९॥

तत्रोपचारसामान्यवाक्पूर्वं त्रिविधं छलम् ।

चतुर्वेदविदित्युक्ते कस्मिंश्चिद्वादिना द्विजे ।

किमत्र चित्रं ब्राह्मण्ये चतुर्वेदज्ञतोचिता ॥३०॥

एवं सामान्यदृष्ट्या तु दूषिते प्रतिवादिना ।

वेदवाक्यैरनेकान्तं निग्रहस्थानमप्यथ ॥३१॥

नववस्त्रो बटुश्चेति वाद्युक्ते तत्र वाक्छलम् ।

कुतोऽस्य नव वासांसीत्याचक्षाणस्य निग्रहः ॥३२॥

तात्पर्यवैपरीत्येन कल्पितार्थस्य बाधनम् ।

स्वस्य व्याघातकं वाक्यं दूषणक्षममेव वा ।

उत्तरं जातिरित्याहुः चतुर्विंशतिभेदभाक॥३३॥

चतुर्विंशतिजातीनां प्रयोक्तुः प्रतिवादिनः ।

वक्तव्यं निग्रहस्थानमसदुत्तरवादिनः ॥३४॥

यथा साधर्म्यवैधर्म्यात्समोतकर्षापकर्षतः ।

वर्ण्यावर्ण्यविकल्पाश्च प्राप्त्यप्राप्तीति साध्यताः ॥३५॥

प्रसङ्गप्रतिदर्शनानुपपत्तिश्च संशयः ।

अर्थापत्त्यविशेषौ च हेतुप्रकरणाह्वयौ ॥३६॥

कार्योपलब्ध्यनुपलब्धिनित्यानित्याश्च जातयः ।

साम्यापादकहेतुत्वात्समताजातयो मताः ।

सदुत्तरापरिज्ञाने स्यादेकान्तपराजयः ॥३७॥

एवं जल्पवितण्डाभ्यां वेदबाह्यान्निरस्य तु ।

वेदैकविहितं कर्म कुर्यादीश्वरतृप्तये ॥३८॥

तत्प्रसादाप्तयोगेन मुमुक्षुर्मोक्षमाप्नुयात।

नित्यानन्दानुभूतिः स्यान्मोक्षे तु विषयादृते ॥३९॥

वरं वृन्दावने रम्ये शृगालत्वं वृणोम्यहम् ।

वैशेषिकोक्तमोक्षात्तु सुखलेशविवर्जितात॥४०॥

यो वेदविहितैर्यज्ञैरीश्वरस्य प्रसादतः ।

मूर्च्छामिच्छति यत्नेन पाषाणवदवस्थितिम् ॥४१॥

मोक्षो हि हरिभक्त्याप्तयोगेनेति पुरोदितः ।

अष्टावङ्गानि योगस्य यमोऽथ नियमस्तथा ॥४२॥

आसनं पवनायामः प्रत्याहारोऽथ धारणम् ।

ध्यानं समाधिरित्येवं तत्साङ्ख्यो विस्तरिष्यति ॥४३॥

—ओ)०(ओ—

(१०)

अथ प्रभाकरपक्षः

प्रभाकरगुरोः पक्षः सङ्क्षेपादथ कथ्यते ।

तुष्टाव पूर्वमीमांसामाचार्यस्पर्धयापि यः ॥१॥

वेदैकविहितं कर्म मोक्षदं नापरं गुरोः ।

बध्यते स हि लोकस्तु यः काम्यप्रतिषिद्धकृत॥२॥

विध्यर्थवादमन्त्रैश्च नामधेयैश्चतुर्विधः ।

वेदो विधिप्रधानोऽयं धर्माधर्मावबोधकः ॥३॥

आत्मा ज्ञातव्य इत्यादिविधयस्त्वारुणे स्थिताः ।

यथावदात्मनां तत्र बोधं विदधते स्फुटम् ॥४॥

बुद्धीन्द्रियशरीरेभ्यो भिन्न आत्मा विभुर्ध्रुवः ।

नानाभूतः प्रतिक्षेप्त्रमर्थज्ञानेषु भासते ॥५॥

घटं जानाम्यहं स्पष्टमित्यत्र युगपत्त्रयम् ।

घटो विषयरूपेण कर्ताहंप्रत्ययागतः ।

स्वयंप्रकाशरूपेण ज्ञानं भाति जनस्य हि ॥६॥

करणोपरमान्मुक्तिमाह वैशेषिको यथा ।

दुःसहासारसंसारसागरोत्तरणोत्सुकः ॥७॥

प्रयत्नसुखदुःखेच्छाधर्माधर्मादिनाशतः ।

पाषाणवदवस्थानमात्मनो मुक्तिमिच्छति ॥८॥

दुःखसाध्यसुखोच्छेदो दुःखोच्छेदवदिष्यते ।

नित्यानन्दानुभूतिश्च निर्गुणस्य न चेष्यते ॥९॥

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् ।

अन्यः सन्न्यासिनां मार्गो जाघटीति न कर्मिणाम् ॥१०॥

तस्मात्यागादयो धर्माः कर्तव्या विहिता यतः ।

अन्यथा प्रत्यवायः स्यात्कर्मण्येवाधिकारिणाम् ॥११॥

कर्ममात्रैकशरणाः श्रेयः प्राप्स्यन्त्यनुत्तमम् ।

न देवता चतुर्थ्यन्तविनियोगादृते परा ॥१२॥

वेदबाह्यान्निराकृत्य भट्ट्.एणैर्गते पथि ।

चक्रे प्रभाकरः शास्त्रं गुरुः कर्माधिकारिणाम् ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

(११)

अथ भट्टाचार्यपक्षः

बौद्धादिनास्तिकध्वस्तवेदमार्गं पुरा किल ।

भट्टाचार्यः कुमारांशः स्थापयामास भूतले ॥१॥

त्यक्त्वा काम्यनिषिद्धे द्वे विहिताचरणान्नरः ।

शुद्धान्तःकरणो ज्ञानी परं निर्वाणं ऋच्छति ॥२॥

काम्यकर्माणि कुर्वाणैः काम्यकर्मानुरूपतः ।

जनित्वैवोपभोक्तव्यं भूयः काम्यफलं नरैः ॥३॥

कृमिकीटादिरूपेण जनित्वा तु निषिद्धकृत।

निषिद्धफलभोगौ स्यादधोऽधो नरकं व्रजेत॥४॥

अतो विचार्य विज्ञेयौ धर्माधर्मौ विपश्चिता ।

चोदनैकप्रमाणौ तौ न प्रत्यक्षादिगोचरौ ॥५॥

विध्यर्थवादमन्त्रैश्च नामधेयैश्चतुर्विधः ।

वेदो विधिप्रधानोऽयं धर्माधर्मावबोधकः ॥६॥

निवर्तकं निषिद्धाद्यत्पुंसां धर्मप्रवर्तकम् ।

वाक्यं तच्चोदना वेदे लिड्लोट्तव्यादिलाञ्छितम् ॥७॥

निषिद्धनिन्दकं यत्तु विहितार्थप्रशंसकम् ।

वाक्यमत्रार्थवादः स्याद्विध्यंशत्वात्प्रमाणकम् ॥८॥

कर्माङ्गभूता मन्त्राः स्युरनुष्ठेयप्रकाशकाः ।

यागादेर्नामभूतानि नामधेयानि हि श्रुतौ ॥९॥

आत्मा ज्ञातव्य इत्यादिविधयस्त्वारुणेषु ये ।

बोधं विदधते ब्रह्मण्यात्मनां परमात्मनि ॥१०॥

दूषयन्त्यनुमानाभ्यां बौद्धा वेदमपि स्फुटम् ।

तन्मूललब्धधर्मादेरपलापस्तु सिध्यति ॥११॥

वेदोऽप्रमाणं वाक्यत्वाद्रथ्यापुरुषवाक्यवत।

अथानाप्तप्रणीतत्वादुन्मत्तानां यथा वचः ॥१२॥

तदयुक्तमिमौ हेतू भवेतामप्रयोजकौ ।

वाक्यत्वमात्राद्वेदस्य न भवत्यप्रमाणता ॥१३॥

अनाप्तपुरुषोक्तत्वं हेतुस्ते न प्रयोजकः ।

स्यादनाप्तोक्ततामात्रादप्रामाण्यं न च श्रुतेः ॥१४॥

नित्यवेदस्य चानाप्तप्रणीतत्वं न दुष्यति ।

विप्रलम्भादयो दोषा विद्यन्ते पुंगिरां सदा ॥१५॥

वेदस्यापौरुषेयत्वाद्दोषाशङ्कैव नास्ति नः ।

वेदस्यापौरुषेयत्वं केचिन्नैयायिकादयः ॥१६॥

दूषयन्तीश्वरोक्त।अत्वान्मन्यमानाः प्रमाणताम् ।

पौरुषेयो भवेद्वेदो वाक्यत्वाद्भारतादिवत॥१७॥

सर्वेश्वरप्रणीतत्वे प्रामाण्यमपि सुस्थितम् ।

प्रामाण्यं विद्यते नेति पौरुषेयेषु युज्यते ॥१८॥

वेदे वक्तुरभावाच्च तद्वार्तापि सुदुर्लभा ।

वेदस्य नित्यता प्रोक्ता प्रामाण्येनोपयुज्यते ॥१९॥

सर्वेश्वरप्रणीतत्वं प्रामाण्यस्यैव कारणम् ।

तदयुक्तं प्रमाणेन केनात्रेश्वरकल्पना ॥२०॥

स यद्यागमकल्पः स्यान्नित्योऽनित्यः किमागमः ।

नित्यश्चेत्तं प्रतीशस्य केयं कर्तृत्वकल्पना ॥२१॥

अनित्यागमपक्षे स्यादन्योऽन्याश्रयदूषणम् ।

आगमस्य प्रमाणत्वमीश्वरोक्त्येश्वरस्ततः ॥२२॥

आगमात्सिध्यतीत्येवमन्योऽन्याश्रयदूषणम् ।

स्वत एव प्रमाणत्वमतो वेदस्य सुस्थिरम् ॥२३॥

धर्माधर्मौ च वेदैकगोचरावित्यपि स्थितम् ।

ननु वेदं विना साक्षात्कारामलकवत्स्फुटम् ॥२४॥

पश्यन्ति योगिनो धर्मं कथं वेदैकमानता ।

तदयुक्तं न योगी स्यादस्मदादिविलक्षणः ॥२५॥

सोऽपि पञ्चेन्द्रियैः पश्यन्विषयं नातिरिच्यते ।

प्रत्यक्षमनुमानाख्यमुपमानमनन्तरम् ॥२६॥

अर्थापत्तिरभावश्च न धर्मं बोधयन्ति वै ।

तत्तदिन्द्रिययोगेन वर्तमानार्थबोधकम् ॥२७॥

प्रत्यक्षं न हि गृह्णाति सोऽप्यतीतमनागतम् ।

धर्मेण नित्यसम्बन्धिरूपस्याभावतः क्वचित॥२८॥

नानुमानमपि व्यक्तं धर्माधर्मावबोधकम् ।

धर्मादिसदृशाभावादुपमानमपि क्वचित॥२९॥

सादृश्यग्राहकं नैव धर्माधर्मावबोधकं

सुखस्य कारणं धर्मो दुःखस्याधर्म इत्यपि ॥३०॥

अर्थापत्त्यात्र सामान्यमात्रे ज्ञाने न दुष्यति ।

सामान्यमननुष्ठेयं किं चातीतं तदा भवेत॥३१॥

यागादयो ह्यनुष्ठेया विशेषा विधिचोदिताः ।

अभावाख्यं प्रमाणं न पुण्यापुण्यप्रकाशकम् ॥३२॥

प्रमाणपञ्चकाभावे तत्सदा वर्तते यतः ।

वेदैकगोचरौ तस्माद्धर्माधर्माविति स्थितम् ॥३३॥

वेदैकविहितं कर्म मोक्षदं नापरं ततः ।

मोक्षार्थी न प्रवर्तेत तत्र काम्यनिषिद्धयोः ॥३४॥

नित्यनैमित्तिके कुर्यात्प्रत्यवायजिहासया ।

आत्मा ज्ञातव्य इत्यादिविधिभिः प्रतिपादिते ॥३५॥

जीवात्मनां प्रबोधस्तु जायते परमात्मनि ।

प्रत्याहारादिकं योगमभ्यस्यन्विहितक्रियः ॥३६॥

मनः करणकेनात्मा प्रत्यक्षेणावसीयते ।

भिन्नाभिन्नात्मकस्त्वात्मा गोवत्सदसदात्मनः ॥३७॥

जीवरूपेण भिन्नोऽपि त्वभिन्नः पररूपतः ।

असत्स्यात्जीवरूपेण सद्रूपः पररूपतः ॥३८॥

शावलेयादिगोष्वेव यथा गोत्वं प्रतीयते ।

परमात्म त्वनुस्यूतवृत्तिर्जीवेऽपि बुध्यताम् ॥३९॥

त्रैयाम्बिकादिभिर्मन्त्रैः पूज्यो ध्येयो मुमुक्षुभिः ।

ध्यात्वैवारोपिताकारं कैवल्यं सोऽधिगच्छति ॥४०॥

परानन्दानुभूतिः स्यान्मोक्षे तु विषयादृते ।

विषयेषु विरक्ताः स्युर्नित्यानन्दानुभूतितः ।

गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं मोक्षमेव मुमुक्षवः ॥४१॥

—ओ)०(ओ—

(१२)

अथ साङ्ख्यपक्षः

साङ्ख्यदर्शनसिद्धान्तः सङ्क्षेपादथ कथ्यते ।

साङ्ख्यशास्त्रं द्विधाभूतं सेश्वरं च निरीश्वरम् ॥१॥

चक्रे निरीश्वरं साङ्ख्यं कपिलोऽन्यत्पतञ्जलिः ।

कपिलो वासुदेवः स्यादनन्तः स्यात्पतञ्जलिः ॥२॥

ज्ञानेन मुक्तिं कपिलो योगेनाह पतञ्जलिः ।

योगी कपिलपक्षोक्तं तत्त्वज्ञानमपेक्षते ॥३॥

श्रुतिस्मृतीतिहासेषु पुराणे भारतादिके ।

साङ्ख्योक्तं दृश्यते स्पष्टं तथा शैवागमादिषु ॥४॥

व्यक्ताव्यक्तविवेकेन पुरुषस्यैव वेदनात।

दुःखत्रयनिवृत्तिः स्यादेकान्तात्यन्ततो न्èणम् ॥५॥

दुःखमाध्यात्मिकं चाधिभौतिकं चाधिदैविकम् ।

आध्यात्मिकं मनोदुःखं व्याधयः पिटकादयः ॥६॥

आधिभौतिकं दुःखं स्यात्कीतादिप्राणिसम्भवम् ।

वर्षातपादिसम्भूतं दुःखं स्यादाधिदैविकम् ॥७॥

एकान्तात्यन्ततो दुःखं निवर्तेतात्मवेदनात।

उपायान्तरतो मोक्षः क्षयातिशयसंयुतः ॥८॥

न चौषधैर्न यागाद्यैः स्वर्गादिफलहेतुभिः ।

त्रैगुण्यविषयैर्मोक्षः तत्त्वज्ञानादृते परैः ॥९॥

पञ्चविंशतितत्त्वानि व्यक्ताव्यक्तादिकानि यः ।

वेत्ति तस्यैव विस्पष्टमात्मज्ञानं भविष्यति ॥१०॥

पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो यत्र कुत्राश्रमे वसेत।

जटी मुण्डी शिखी वापि मुच्यते नात्र संशयः ॥११॥

पञ्चविंशतितत्त्वानि पुरुषः प्रकृतिर्महान।

अहङ्कारश्च शब्दश्च स्पर्शरूपरसास्तथा ॥१२॥

गन्धः श्रोत्रं त्वक्च चक्षुर्जिह्वा घ्राणं च वागपि ।

पाणिः पादस्तथा पायुरुपस्थश्च मनस्तथा ॥१३॥

पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमित्यपि ।

सर्वं हि प्रकृतेः कार्यं नित्यैका प्रकृतिर्जडा ॥१४॥

प्रकृतेस्त्रिगुणावेशादुदासीनोऽपि कर्तृवत।

स चेतनावत्तद्योगात्सर्गः पङ्ग्वन्धयोगवत॥१५॥

प्रकृतिर्गुणसाम्यं स्याद्गुणाः सत्त्वं रजस्तमः ।

सत्त्वोदये सुखं प्रीतिः शान्तिर्लज्जाङ्गलाघवम् ।

क्षमा धृतिरकार्पण्यं दमो ज्ञानप्रकाशनम् ॥१६॥

रजोगुणोदये लोभः सन्तापः कोपविग्रहौ ।

अभिमानो मृषावादः प्रवृत्तिर्दम्भ इत्यपि ॥१७॥

तमोगुणोदये तन्द्रो मोहो निद्राङ्गगौरवम् ।

आलस्यमप्रबोधश्च प्रमादश्चैवमादयः ॥१८॥

व्यासाभिप्रेतसिद्धान्ते वक्ष्येऽहं भारते स्फुटम् ।

त्रैगुण्यविततिं सम्यग्विस्तरेण यथातथम् ॥१९॥

प्रकृतेः स्यान्महांस्तस्मादहङ्कारस्ततोऽप्यभूत।

तन्मात्राख्यानि पञ्च स्युः सूक्ष्मभूतानि तानि हि ॥२०॥

शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्ध इतीरिताः ।

खवाय्वग्न्यम्बुपृथ्व्यः स्युः सूक्ष्मा एव न चापरे ॥२१॥

पटः स्याच्छुक्लतन्तुभ्यः शुक्ल एव यथा तथा ।

त्रिगुणानुगुणं तस्मात्तत्त्वसृष्टिरपि त्रिधा ॥२२॥

सत्त्वात्मकानि सृष्टानि तेभ्यो ज्ञानेन्द्रियाण्यथ ।

श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा घ्राणमित्यत्र पञ्चकम् ।

तैः शब्दस्पर्शरूपाणि रसगन्धौ प्रवेत्त्यसौ ॥२३॥

रजोगुणोद्भवानि स्युस्तेभ्यः कर्मेन्द्रियाण्यथ ।

वाक्पाणिपादसंज्ञानि पायूपस्थौ तथैव च ॥२४॥

वचनादानगमनविसर्गानन्दकर्म च ।

मनोऽन्तःकरणाख्यं स्यात्ज्ञेयमेकादशेन्द्रियम् ॥२५॥

तमोगुणोद्भवान्येभ्यो महाभूतानि जज्ञिरे ।

पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाश इत्यपि ॥२६॥

पञ्चविंशतितत्त्वानि प्रोक्तान्येतानि वै मया ।

एतान्येव विशेषेण ज्ञातव्यानि गुरोर्मुखात॥२७॥

आत्मानः प्रलये लीनाः प्रकृतौ सूक्ष्मदेहिनः ।

गुणकर्मवशाद्ब्रह्मस्थावरान्तस्वरूपिणः ॥२८॥

प्रकृतौ सूक्ष्मरूपेण स्थितमेवाखिलं जगत।

अभिव्यक्तं भवत्येव नासदुत्पत्तिरिष्यते ॥२९॥

असदुत्पत्तिपक्षे च शशशृङ्गादि सम्भवेत।

असत्तैलं तिलादौ चेत्सिकताभ्योऽपि तद्भवेत॥३०॥

जनितं जनयेच्चेति यस्तु दोषस्त्वयेरितः ।

अभिव्यक्तिमते न स्यादभिव्यञ्जककारणैः ॥३१॥

आत्मानो बहवः साध्या देहे देहे व्यवस्थिताः ।

एकश्चेद्युगपत्सर्वे म्रियेरन्सम्भवन्तु वा ॥३२॥

पश्येयुर्युगपत्सर्वे पुंस्येकस्मिन्प्रपश्यति ।

अतः स्यादात्मनानात्वमद्वैतं नोपपद्यते ॥३३॥

आत्मा ज्ञातव्य इत्यादिविधिभिः प्रतिपादितः ।

निवृत्तिरूपधर्मः स्यान्मोक्षदोऽन्यः प्रवर्तकः ॥३४॥

अग्निष्टोमादयो यज्ञाः काम्याः स्युर्विहिता अपि ।

प्रवृत्तिधर्मास्ते ज्ञेया यतः पुंसां प्रवर्तकाः ॥३५॥

धर्मेणोर्ध्वगतिः पुंसामधर्मात्स्यादधोगतिः ।

ज्ञानेनैवापवर्गः स्यादज्ञानाद्बध्यते नरः ॥३६॥

ब्रह्मार्पणतया यज्ञाः कृतास्ते मोक्षदा यदि ।

अयज्ञत्वप्रसङ्गः स्यान्मन्त्रार्थस्यान्यथाकृते ॥३७॥

तस्माद्यागादयो धर्माः संसारेषु प्रवर्तकाः ।

निषिद्धेभ्योऽपि कर्तव्याः पुंसां सम्पत्तिहेतवः ॥३८॥

—ओ)०(ओ—

(१३)

अथ पतञ्जलिपक्षः

अथ सेश्वरसाङ्ख्यस्य वक्ष्ये पक्षं पतञ्जलेः ।

पतञ्जलिरनन्तः स्याद्योगशास्त्रप्रवर्तकः ॥१॥

पञ्चविंशतितत्त्वानि पुरुषं प्रकृतेः परम् ।

जानतो योगसिद्धिः स्याद्योगाद्दोषक्षयो भवेत॥२॥

पञ्चविंशतितत्त्वानि पुरुषं प्रकृतिर्महान।

अहङ्कारश्च तन्मात्रा विकाराश्चापि षोडश ।

महाभूतानि चेत्येतदृषिणैव सुविस्तृतम् ॥३॥

ज्ञानमात्रेण मुक्तिः स्यादित्यालस्यस्य लक्षणम् ।

ज्ञानिनोऽपि भवत्येव दोषैर्बुद्धिभ्रमः क्वचित॥४॥

गुरूपदिष्टविद्यातो नष्टाविद्योऽपि पूरुषः ।

देहदर्पणदोषांस्तु योगेनैव विनाशयेत॥५॥

सम्यग्ज्ञातो रसो यद्वद्गुडादेर्नानुभूयते ।

पित्तज्वरयुतैस्तस्माद्दोषानेव विनाशयेत॥६॥

गुरूपदिष्टविद्यस्य विरक्तस्य नरस्य तु ।

दोषक्षयकरस्तस्माद्योगादन्यो न विद्यते ॥७॥

अव्दियोपात्तकर्तृत्वात्कामात्कर्माणि कुर्वते ।

ततः कर्मविपाकेन जात्यायुर्भोगसम्भवः ॥८॥

पञ्चक्लेशास्त्वविद्या च रागद्वेषौ तदुद्भवौ ।

अस्मिताभिनिवेशौ च तत्राविद्यैव कारणम् ॥९॥

आत्मबुद्धिरविद्या स्यादनात्मनि कलेवरे ।

पञ्चभूतात्मको देहो देही त्वात्मा ततोऽपरः ॥१०॥

तज्जन्यपुत्रपौत्रादिसन्तानेऽपि ममत्वधीः ।

अविद्या देहभोग्ये वा गृहक्षेत्रादिके तथा ॥११॥

नष्टाविद्योऽथ तन्मूलरागद्वेषविवर्जितः ।

मुक्तये योगमभ्यस्येदिहामुत्रफलास्पृहः ॥१२॥

चित्तवृत्तिनिरोधे स्याद्योगः स्वस्मिन्व्यवस्थितिः ।

वृत्तयो नात्र वर्ण्यन्ते क्लिष्टाक्लिष्टविभेदिताः ॥१३॥

क्रियायोगं प्रकुर्वीत साक्षाद्योगप्रवर्तकम् ।

क्रियायोगस्तपो मन्त्रजपो भक्तिर्दृढेश्वरे ॥१४॥

क्लेशकर्मविपाकादिशून्यः सर्वज्ञ ईश्वरः ।

स कालेनानवच्छेदाद्ब्रह्मादीनां गुरुर्मतः ॥१५॥

तद्वाचकः स्यात्प्रणवस्तज्जपो वाच्यभावनम् ।

योगान्तरायनाशः स्यात्तेन प्रत्यङ्मनो भवेत॥१६॥

आलस्यं व्याधयस्तीव्राः प्रमादस्त्यानसंशयः ।

अनवस्थितचित्तत्वमश्रद्धा भ्रान्तिदर्शनम् ॥१७॥

दुःखानि दौर्मनस्यं च विषयेषु च लोलता ।

श्वासप्रश्वासदोषौ च देहकम्पो निरङ्कुशः ।

इत्येवमादयो दोषा योगविघ्नाः स्वभावतः ॥१८॥

ईश्वरप्रणिधानेन तस्माद्विघ्नान्विनाशयेत।

मैत्र्यादिभिर्मनःशुद्धिं कुर्याद्योगस्य साधनम् ॥१९॥

मैत्रीं कुर्यात्सुधीलोके करुणां दुःखिते जने ।

धर्मेऽनुमोदनं कुर्यादुपक्षामेव पापिनाम् ॥२०॥

भगवत्क्षेत्रसेवा च सज्जनस्य च सङ्गतिः ।

भगवच्चरिताभ्यासो भावना प्रत्यगात्मनः ॥२१॥

इत्येवमादिभिर्यत्नैः संशुद्धं योगिनो मनः ।

शक्तं स्यादतिसूक्ष्माणां महतामपि भावने ॥२२॥

योगाङ्गकारणाद्दोषे नष्टे ज्ञानप्रकाशनम् ।

अष्टावङ्गानि योगस्य यमोऽथ नियमस्तथा ॥२३॥

आसनं पवनायामः प्रत्याहारोऽथ धारणा ।

ध्यानं समाधिरित्येवं तानि विस्तरतो यथा ॥२४॥

अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यापरिग्रहौ ।

यमाः पञ्च भवन्त्येते जात्याद्यनुगुणा मताः ॥२५॥

नियमाः शौचसन्तोषतपोमन्त्रेशसेवनाः ।

यमस्य नियमस्यापि सिद्धौ वक्ष्ये फलानि च ॥२६॥

अहिंसायाः फलं तस्य सन्निधौ वैरवर्जनम् ।

सत्यादमोघवाक्त्वं स्यादस्तेयाद्रत्नसङ्गतिः ॥२७॥

ब्रह्मचर्याद्वीर्यलाभो जन्मधीरपरिग्रहात।

शौचात्स्वाङ्गेऽजुगुप्सा स्याद्दुर्जनस्पर्शवर्जनम् ॥२८॥

सत्त्वशुद्धिः सौमनस्यमैकात्मेन्द्रियवश्यते ।

आत्मदर्शनयोग्यत्वं मनःशौचफलं भवेत॥२९॥

अनुत्तमसुखावाप्तिः सन्तोषाद्योगिनो भवेत।

इन्द्रियाणां तु कायस्य सिद्धिः स्यात्तपसः फलम् ॥३०॥

इन्द्रियस्य तु सिद्ध्या स्याद्दूरालोकादिसम्भवः ।

कायसिद्ध्याणिमादि स्यात्तस्य दिव्यशरीरिणः ॥३१॥

जपेन देवताकर्षः समाधिस्त्वीशसेवया ।

आसनं स्यात्स्थिरसुखं द्वन्द्वनाशस्ततो भवेत॥३२॥

पद्मभद्रमयूराख्यैर्वीरस्वस्तिककुक्कुटैः ।

आसनैर्योगशास्त्रोक्तैरासितव्यं च योगिभिः ॥३३॥

प्राणापाननिरोधः स्यात्प्राणायामस्त्रिधा हि सः ।

कर्तव्यो योगिनो तेन रेचपूरककुम्भकैः ॥३४॥

रेचनाद्रेचको वायोः पूरणात्पूरको भवेत।

सम्पूर्णकुम्भवत्स्थानादचलः स तु कुम्भकः ॥३५॥

प्राणायामश्चतुर्थः स्याद्रेचपूरककुम्भकान।

हित्वा निजस्थितिर्वायोरविद्यापापनाशिनी ॥३६॥

इन्द्रियाणां च चरतां विषयेभ्यो निवर्तनम् ।

प्रत्याहारो भवेत्तस्य फलमिन्द्रियवश्यता ॥३७॥

चित्तस्य देशबन्धः स्याद्धारणा द्विविधा हि सा ।

देशबाह्यान्तरत्वेन बाह्यः स्यात्प्रातिमादिकः ॥३८॥

देशाभ्यन्तरो ज्ञेयो नाभिचक्रहृदादिकः ।

चित्तस्य बन्धनं तत्र वृत्तिरेव न चापरम् ॥३९॥

नाभिचक्रादिदेशेषु प्रत्यय्स्यैकतानता ।

ध्यानं समाधिस्तत्रैव त्वात्मनः शून्यवत्स्थितिः ॥४०॥

धारणादित्रये त्वेकविषये पारिभाषिकी ।

संज्ञा संयम इत्येषा त्रयोच्चारणलाघवात॥४१॥

योगिनः संयमजयात्प्रज्ञालोकः प्रवर्तते ।

संयमस्य तु कर्तव्यो विनियोगोऽत्र भूमिषु ॥४२॥

पञ्चभ्योऽपि यमादिभ्यो धारणादित्रयं भवेत।

अन्तरङ्गं हि निर्बीजसमाधिः स्यात्ततः परम् ॥४३॥

अजित्वा त्वपरां भूमिं नारोहेद्भूमिमुत्तराम् ।

अजित्वारोहणे भूमेर्योगिनः स्युरुपद्रवाः ॥४४॥

हिक्काश्वासप्रतिश्यायकर्णदन्ताक्षिवेदनाः ।

मूकताजडताकासशिरोरोगज्वरास्त्विति ॥४५॥

यस्येश्वरप्रसादेन योगो भवति तस्य तु ।

न रोगाः सम्भवत्येते येऽधरोत्तरभूमिजाः ॥४६॥

एक एवाखिलो धर्मो बाल्यकौमारयौवनैः ।

वार्धकेन तु कालेन परिणामाद्विनश्यति ॥४७॥

पराग्भूतस्य यातीडापिङ्गलाभ्यामहर्निशम् ।

कालस्तं शमयेत्प्रत्यगभियातः सुषुम्णया ॥४८॥

मुक्तिमार्गः सुषुम्णा स्यात्कालस्तत्र हि वञ्चितः ।

चन्द्रादित्यात्मकः कालस्तयोर्मार्गद्वयं स्फुटम् ॥४९॥

क्षीरात्समुद्धृतं त्वाज्यं न पुनः क्षीरतां व्रजेत।

पृथक्कृतो गुणेभ्यस्तु भूयो नात्मा गुणी भवेत॥५०॥

यथा नीता रसेन्द्रेण धातवः शातकुम्भताम् ।

पुनरावृत्तये न स्युस्तद्वदात्मापि योगिनाम् ॥५१॥

नाडीचक्रगतिर्ज्ञेया योगमभ्यस्यतां सदा ।

सुषुम्णा मध्यवंशास्थिद्वारेण तु शिरोगता ॥५२॥

इडा च पिङ्गला घ्राणप्रदेशे सव्यदक्षिणे ।

इडा चन्द्रस्य मार्गः स्यात्पिङ्गला तु रवेस्तथा ॥५३॥

कुहूरधोगता लिङ्गं वृषणं पायुमप्यसौ ।

विश्वोदरा धारणा च सव्येतरकरी क्रमात॥५४॥

सव्येतराङ्गी विज्ञेयौ हस्तिजिह्वा यशस्विनी ।

सरस्वती तु जिह्वा स्यात्सुषुम्नापृष्ठनिर्गता ॥५५॥

तत्पार्श्वयोः स्थितौ कर्णौ शङ्खिनी च पयस्विनी ।

गान्धारी सव्यनेत्रं स्यान्नेत्रं पूषा च दक्षिणम् ॥५६॥

ज्ञानकर्मेन्द्रियाणि स्युर्नाड्यः कण्ठाद्विनिःसृताः ।

नाड्यो हि योगिनां ज्ञेयाः सिरा एव न चापराः ॥५७॥

प्राणादिवायुसञ्चारो नाडीष्वेव यथा तथा ।

ज्ञातव्यो योगशास्त्रेषु तद्व्यापारश्च दृश्यताम् ॥५८॥

योगी तु संयमस्थाने संयमात्सर्वविद्भवेत।

पूर्वजातिपरिज्ञानं संस्कारे संयमाद्भवेत॥५९॥

हस्त्यादीनां बलानि स्युर्हस्त्यादिस्थानसंयमात।

मैत्र्यादि लभते योगी मैत्र्यादिस्थानसंयमात॥६०॥

चन्द्रे स्यात्संयमात्तस्य तारकाव्यूहवेदनम् ।

ध्रुवे तद्गतिविज्ञानं सूर्ये स्याद्भुवनेषु धीः ॥६१॥

कायव्यूहपरिज्ञानं नाभिचक्रे तु संयमात।

क्षुत्पिपासानिवृत्तिः स्यात्कण्ठकूपे तु संयमात॥६२॥

कूर्मनाड्यां भवेत्स्थैर्यमूर्ध्वज्योतिषि सिद्धधीः ।

जिह्वाग्रे रससंवित्स्यान्नासाग्रे गन्धवेदनम् ॥६३॥

अभ्यासादनिशं तस्माद्देहकान्तिः शुभाकृतिः ।

क्षुदादिविनिवृत्तिश्च जायते वत्सरार्धतः ॥६४॥

संवत्सरेण विविधा जायन्ते योगसिद्धयः ।

यथेष्टचरितं ज्ञानमतीताद्यर्थगोचरम् ॥६५॥

स्वदेहेन्द्रियसंशुद्धिर्जरामरणसङ्क्षयः ।

वैराग्येण निवृत्तिः स्यात्संसारे योगिनोऽचिरात॥६६॥

अणिमाद्यष्टकं तस्य योगसिद्धस्य जायते ।

तेन मुक्तिविरोधो न शिवस्येव यथा तथा ॥६७॥

अणिमा लघिमा चैव महिमा प्राप्तिरीशिता ।

प्राकाम्यं च तथेशित्वं वशित्वं यत्र कामदम् ॥६८॥

—ओ)०(ओ—

(१४)

अथ वेदव्यासपक्षः

सर्वशास्त्राविरोधेन व्यासोक्तो भारते द्विजैः ।

गृह्यते साङ्ख्यपक्षाद्धि वेदसारोऽथ वैदिकैः ॥१॥

पुरुषः प्रकृतिश्चेति द्वयात्मकमिदं जगत।

परः शयानस्तन्मात्रपुरे तु पुरुषः स्मृतः ॥२॥

तन्मात्राः सूक्ष्मभूतानि प्रायस्ते त्रिगुणाः स्मृताः ।

प्रकृतिर्गुणसाम्यं स्याद्गुणाः सत्त्वं रजस्तमः ॥३॥

बन्धः पुंसो गुणावेशो मुक्तिर्गुणाविवेकधीः ।

गुणस्वभावैरात्मा स्यादुत्तमो मध्यमोऽधमः ॥४॥

उत्तमः सात्त्विकः श्लेष्मप्रकृतिः स जलात्मकः ।

राजसो मध्यमो ह्यात्मा स पित्तप्रकृतिर्मतः ॥५॥

अधमस्तामसो वातप्रकृतिर्यत्तमो मरुत।

सत्त्वं शुक्लं रजो रक्तं धूम्रं कृष्णं तमो मतम् ॥६॥

जलाग्निपवनात्मानः शुक्लरक्तासितास्ततः ।

तत्तदाकारचेष्टाद्यैर्लक्ष्यन्ते सात्त्विकादयः ॥७॥

प्रियङ्गुदुर्वाशस्त्राब्जहेमवर्णः कफात्मकः ।

गूढास्थिबन्धः सुस्निग्धपृथुवक्षा बृहत्तमः ॥८॥

गम्भीरो मांसलः सौम्यो गजगामी महामनाः ।

मृदङ्गनादो मेधावी दयालुः सत्यवागृजुः ॥९॥

क्षुत्तृड्दुःखपरिक्लेशैरतप्तो घर्मतस्तथा ।

अनेकपुत्रभृत्याढ्यो भूरिशुक्लो रतिक्षमः ॥१०॥

धर्मात्मा मितभाषी च निष्ठुरं वक्ति न क्वचित।

बाल्येऽप्यरोदनोऽलोलो न बुभूक्षार्दितो भृशम् ॥११॥

भूङ्क्तेऽल्पं मधुरं कोष्णं तथापि बलवानसौ ।

अप्रतीकारतो वैरं चिरं गूढं वहत्यसौ ॥१२॥

धृतिर्बुद्धिः स्मृतिः प्रीतिः सुखं लज्जाङ्गलाघवम् ।

आनृण्यं समतारोग्यमकार्पण्यमचापलम् ॥१३॥

इष्टापूर्तविशेषाणां क्रतूनामविकत्थनम् ।

दानेन चानुग्रहणमस्पृहा च परार्थतः ॥१४॥

सर्वभूतदया चेति गुणैर्ज्ञेयोऽत्र सात्त्विकः ।

रजोगुणपरिच्छेद्यो राजसोऽत्र यथा जनः ॥१५॥

रजः पित्तं तदेवाग्निरग्निस्तत्पित्तजस्तु वा ।

तीव्रतृष्णो बुभुक्षार्तः पैत्तिकोऽमितभोजनः ॥१६॥

पिङ्गकेशोऽल्परोमा च ताम्रवक्त्राङ्घ्रिहस्तकः ।

घर्मासहिष्णुरुष्णाङ्गः स्वेदनः पूतिगन्धयुक॥१७॥

स्वस्थो विरेचनादेवं मृदुकोष्ठोऽतिकोपनः ।

शूरः सुचरितो मानी क्लेशभीरुश्च पण्डितः ॥१८॥

माल्यानुलेपनादीच्छुरतिस्वच्छोज्ज्वलाकृतिः ।

अल्पशुक्लोऽल्पकामश्च कामिनीनामनीप्सितः ॥१९॥

बाल्येऽपि पलितं धत्ते रक्तरोमाथ नीलिकाम् ।

बली साहसिको भोगी सम्प्राप्तविभवः सदा ॥२०॥

भुङ्क्तेऽतिमधुरं चार्द्रं भक्ष्यं कट्वम्लनिस्पृहः ।

नात्युष्णभोजी पानीयमन्तरा प्रचुरं पिबन॥२१॥

नेत्रं तन्वल्पपक्ष्मास्य भवेच्छीतजलप्रियः ।

कोपेनार्काभितापेन रागमाशु प्रयाति च ॥२२॥

अत्यागित्वमकारुण्यं सुखदुःखोपसेवनम् ।

अहङ्कारादसत्कारश्चिन्ता वैरोपसेवनम् ॥२३॥

परभार्यापहरणं ह्रीनाशोऽनार्जवं त्विति ।

राजसस्य गुणाः प्रोक्तास्तामसस्य गुणा यथा ॥२४॥

अधर्मस्तामसो ज्ञेयस्तामसो वातिको जनः ।

अधन्यो मत्सरो चोरः प्राकृतो नास्तिको भृशम् ॥२५॥

दीर्घस्फुटितकेशान्तः कृशः कृष्णोऽतिलोमशः ।

अस्निग्धविरलस्थूलदन्तो धूसरविग्रहः ॥२६॥

चञ्चलास्य धृतिर्बुद्धिश्चेष्टा दृष्टिर्गतिः स्मृतिः ।

सौहार्दमस्थिरं तस्य प्रलापोऽसङ्गतः सदा ॥२७॥

बह्वाशी मृगयाशीलो मलिष्ठः कलहप्रियः ।

शीतासहिष्णुश्चपलो दोषधीर्जर्जरस्वरः ॥२८॥

सन्नसक्तचलालापो गीतवाद्यरतः सदा ।

मधुराद्युपभोगी च भक्ष्यपक्वाम्लसस्पृहः ॥२९॥

अल्पपित्तकफः प्रेक्ष्योऽस्वल्पनिद्रोऽल्पजीवनः ।

एवमादिगुणैर्ज्ञेयस्तामसो वातिको जनः ॥३०॥

पञ्चभूतगुणान्वक्ष्ये त्रैगुण्यान्नातिभेदिनः ।

जङ्गमानां च सर्वेषां शरीरे पञ्च धातवः ।

प्रत्येकशः प्रभिद्यन्ते यैः शरीरं विचेष्टते ॥३१॥

त्वक्च मांसं तथास्थीनि मज्जा स्नायुश्च पञ्चमः ।

इत्येतदिह सङ्घातं शरीरे पृथिवीमयम् ॥३२॥

तेजो ह्यग्निस्तथा क्रोधश्चक्षुरुष्मा तथैव च ।

अग्निर्जरयते यच्च पञ्चाग्नेयाः शरीरिणः ॥३३॥

श्रोत्रं घ्राणं तथाप्यञ्च हृदयं कोष्ठमेव च ।

आकाशात्प्राणिनामेते शरीरे पञ्च धातवः ॥३४॥

श्लेष्मा पित्तमथ खेदो वसा शोणितमेव च ।

इत्यापः पञ्चधा देहे भवन्ति प्राणिनां सदा ॥३५॥

प्राणात्प्रणीयते देही व्यानाद्व्यायच्छते तथा ।

गच्छत्यपानोऽधश्चैव समानो हृद्यवस्थितः ॥३६॥

उदानादुच्छ्वसिति च प्रतिभेदाच्च भाषते ।

इत्येते वायवः पञ्च चेष्टयन्तीह देहिनम् ॥३७॥

इष्टश्चानिष्टगन्धश्च मधुरः कटुरेव च ।

निर्हारी सङ्गतः स्निग्धो रुक्षो विशद एव च ।

एवं नवविधो ज्ञेयः पार्थिवो गन्धविस्तरः ॥३८॥

मधुरो लवणस्तिक्तः कषायोऽम्लः कटुस्तथा ।

एवं षड्विधविस्तारो रसो वारिमयः स्मृतः ॥३९॥

ह्रस्वो दीर्घस्तथा स्थूलश्चतुरस्रो ऽथ वृत्तवान् ।

शुक्लः कृष्णस्तथा रक्तो नीलः पीतोऽरुणस्तथा ॥४०॥

कठिनश्चिक्कणः श्लक्ष्णः पिच्छिलो मृदुदारुणः ।

एवं षोडशविस्तारो ज्योतीरूपो गुणः स्मृतः ॥४१॥

उष्णः शीतः सुखो दुःखः स्निग्धो विशद एव च ।

तथा खरो मृदू रूक्षो लघुर्गुरुतरोऽपि च ।

एव्ग्द्वादशविस्तारो वायव्यो गुण उच्यते ॥४२॥

षड्जर्षभौ च गान्धारो मध्यमः पञ्चमस्तथा ।

धैवतो निषधश्चैव सप्तैते शब्दजा गुणाः ॥४३॥

आकाशजं शब्दमाहुरेभिर्वायुगुणैः सह ।

अव्याहतैश्चेतयते न वेत्ति विषमस्थितैः ॥४४॥

आप्याय्यन्ते च ते नित्यं धातवस्तैस्तु पञ्चभिः ।

आपोऽग्निर्मरुतश्चैव नित्यं जाग्रति देहिषु ॥४५॥

चतुर्व्यूहात्मको विष्णुश्चतुर्धैवाकरोज्जगत।

ब्रह्मक्षत्रियविट्शूद्रांश्चतुर्वर्णान्गुणात्मकान॥४६॥

विप्रः शुक्लो नृपो रक्तः पीतो वैश्योऽन्त्यजोऽसितः ।

विस्तृत्य धर्मशास्त्रे हि तेषां कर्म समीरितम् ॥४७॥

एकस्मिन्नेव वर्णे तु चातुर्वर्ण्ये गुणात्मकम् ।

मोक्षधर्मेऽधिकारित्वसिद्धये मुनिरभ्यधात॥४८॥

स कर्मदेवतायोगज्ञानकाण्डेष्वनुक्रमात।

प्रवर्तयति तत्कर्मपरिपाकक्रमं विदन॥४९॥

ऋजवः शुद्धवर्णाभाः क्षमावन्तो दयालवः ।

स्वधर्मनिरता ये स्युस्ते द्विजेषु द्विजातयः ॥५०॥

कामभोगप्रियास्तीक्ष्णाः क्रोधनाः प्रियसाहसाः ।

त्यक्तस्वधर्मा रक्ताङ्गास्ते द्विजा क्षत्रतां गताः ॥५१॥

गोषु वृत्तिं समाधाय पीताः कृष्युपजीविनः ।

स्वधर्मान्नानुतिष्ठन्ति ते द्विजा वैश्यतां गताः ॥५२॥

हिंसानृतप्रिया लुब्धाः सर्वकर्मोपजीविनः ।

कृष्णाः शौचपरिभ्रष्टास्ते द्विजाः शूद्रतां गताः ॥५३॥

समयाचारनिःशेषकृत्यभेदैर्विमोहयन।

मोक्षदो विष्णुरेव स्याद्देवदैतेयरक्षसाम् ॥५४॥

चतुर्भिर्जन्मभिर्मुक्तिर्द्वेषेण भजतस्तव ।

भवेदिति वरो दत्तः पुण्डरीकाय विष्णुना ॥५५॥

रजःसत्त्वतमोमार्गैस्तदात्मानः स्वकर्मभिः ।

प्राप्यते विष्णुरेवैको देवदैत्यनिशाचरैः ॥५६॥

ब्रह्मविष्णुहराख्याभिः सृष्टिस्थितिलयानपि ।

हरिरेव करोत्येको रजःसत्त्वतमोवशात॥५७॥

सात्त्विकास्त्रिदशाः सर्वे त्वसुरा राजसा मताः ।

तामसा राक्षसा शीलप्रकृत्याकृतिवर्णतः ॥५८॥

धर्मः सुराणां पक्षः स्यादधर्मोऽसुररक्षसाम् ।

पिशाचादेरधर्मः स्यादेषां लक्ष्म रजस्तमः ॥५९॥

ईश्वराज्ज्ञानमन्विच्छेच्छ्रियमिच्छेद्धुताशनात।

आरोग्यं भास्करादिच्छेन्मोक्षमिच्छेज्जनार्दनात॥६०॥

यस्मिन्पक्षे तु यो जातः सुरो वाप्यसुरोऽपि वा ।

स्वधर्म एव तस्य स्यादधर्मेऽप्यत्र धर्मवित॥६१॥

वेदत्रयोक्ता ये धर्मास्तेऽनुष्ठेयास्तु सात्त्विकैः ।

अधर्मोऽथर्ववेदोक्तो राजसैस्तामसैः श्रितः ॥६२॥

विष्णुक्रमणपर्यन्तो योगोऽस्माकं यथा तथा ।

राजसैस्तामसैर्ब्रह्मरुद्राविज्यौ तु तद्गुणौ ॥६३॥

निजधर्मपथायाताननुगृह्णात्यसौ हरिः ।

मुच्यते निजधर्मेण परधर्मो भयावहः ॥६४॥

एक एव परो विष्णुः सुरासुरनिशाचरान।

त्रिगुणानुगुणं नित्यमनुगृह्णाति लीलया ॥६५॥

—ओ)०(ओ—

(१५)

अथ वेदान्तपक्षः

वेदान्तशास्त्रसिद्धान्तः सङ्क्षेपादथ कथ्यते ।

तदर्थप्रवणाः प्रायः सिद्धान्ताः परवादिनाम् ॥१॥

ब्रह्मार्पणकृतैः पुण्यैर्ब्रह्मज्ञानाधिकारिभिः ।

तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थो ब्रह्म जिज्ञास्यते बुधैः ॥२॥

नित्यानित्यविवेकित्वमिहामुत्रफलास्पृहा ।

शमो दमो मुमुक्षुत्वं यस्य तस्याधिकारिता ॥३॥

तत्त्वमस्येव नान्यस्त्वं तच्छब्दार्थः परेश्वरः ।

त्वंशब्दार्थो पुरोवर्ती तिर्यङ्मर्त्यादिकोऽपरः ॥४॥

तादात्म्यमसि शब्दार्थो ज्ञेयस्तत्त्वंपदार्थयोः ।

सोऽयं पुरुष इत्यादि वाक्ये तादात्म्यवन्मतः ॥५॥

स्यान्मतं तत्त्वमस्यादिवाक्यं सिद्धार्थबोधनात।

कथं प्रवर्तकं पुंसां विधिरेव प्रवर्तकः ॥६॥

आत्मा ज्ञातव्य इत्यादिविधिभिः प्रतिपादिताः ।

यजमानाः प्रशस्यन्ते तत्त्ववादैरिहारुणैः ॥७॥

बुद्धीन्द्रियशरीरेभ्यो भिन्न आत्मा विभुर्ध्रुवः ।

नानाभूतः प्रतिक्षेत्रमर्थवित्तिषु भासते ॥८॥

व्यर्थातो ब्रह्मजिज्ञासा वाक्यस्यान्यपरत्वतः ।

अत्र ब्रूमः समाधानं न लिङेव प्रवर्तकः ॥९॥

इष्टसाधनताज्ञानादपि लोकः प्रवर्तते ।

पुत्रस्ते जात इत्यादौ विधिरूपो न तादृशः ॥१०॥

आत्मा ज्ञातव्य इत्यादिविधयस्त्वारुणे स्थिताः ।

बोधं विदधते ब्रह्मण्यज्ञानाद्भ्रान्तचेतसाम् ॥११॥

स्यादेतत्काम्यकर्माणि प्रतिसिद्धानि वर्जयन।

विहितं कर्म कुर्वाणः शुद्धान्तःकरणः पुमान।

स्वयमेव भवेज्ज्ञानी गुरुवाक्यानपेक्षया ॥१२॥

तदयुक्तं न विज्ञानं कर्मभिः केवलैर्भवेत।

गुरुप्रसादजन्यं हि ज्ञानमित्युक्तमारुणैः ॥१३॥

प्रत्यक्प्रवणतां बुद्धेः कर्माण्युत्पाद्य शक्तितः ।

कृतार्थान्यस्तमायान्ति प्रावृडन्ते घना इव ॥१४॥

प्रत्यक्प्रवणबुद्धेस्तु ब्रह्मज्ञानाधिकारिणः ।

स्यादेव ब्रह्मजिज्ञासा तत्त्वमस्यादिभिर्गुरोः ॥१५॥

तत्त्वमस्यादि वाक्यौघो व्याख्यातो हि पुनः पुनः ।

गुर्वनुग्रहहीनस्य नात्मा सम्यक्प्रकाशते ॥१६॥

आत्माविद्यानिमित्तोत्थः प्रपञ्चः पाञ्चभौतिकः ।

निवर्तते यथा तुच्छं शरीरभुवनात्मकम् ।

तथा ब्रह्मविवर्तं तु विज्ञेयमखिलं जगत॥१७॥

वेदान्तोक्तात्मविज्ञानविपरीतमतिस्तु या ।

आत्मन्यविद्या सानादिः स्थूलसूक्ष्मात्मना स्थिता ॥१८॥

आत्मनः खं ततो वायुर्वायोरग्निस्ततो जलम् ।

जलात्पृथिव्यभूद्भूमेर्व्रीह्याद्यौषधयोऽभवन॥१९॥

औषधिभ्योऽन्नमन्नात्तु पुरुषः पञ्चकोशवान।

अपञ्चीकृततन्मात्रः सूक्ष्मभूतात्मको जनः ।

स्थूलीभवती तद्भेदस्तिर्यङ्नरसुरात्मकः ॥२०॥

धर्माधिक्ये तु देवत्वं तिर्यक्त्वं स्यादधर्मतः ।

तयोः साम्ये मनुष्यत्वमिति त्रेधा तु कर्मभिः ॥२१॥

त्वगसृङ्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः ।

सप्तान्नपरिणामाः स्युः पुंस्त्रीत्वमपि न स्वतः ॥२२॥

शुक्राधिक्ये पुमान्गर्भे रक्ताधिक्ये वधूस्तथा ।

नपुंसकं तयोः साम्ये मातुः सञ्जायते सदा ॥२३॥

मज्जास्थिस्नायवः शुक्राद्रक्तात्त्वङ्मांसशोणिताः ।

षट्कोशाख्यं भवेदेतत्पितुर्मातुस्त्रयं त्रयम् ॥२४॥

बुभुक्षा च पिपासा च शोकमोहौ जरामृतौ ।

षडूर्मयः प्राणबुद्धिदेहेषु स्याद्द्वयं द्वयम् ॥२५॥

आत्मत्वेन भ्रमन्त्यत्र वादिनः कोशपञ्चके ।

अन्नप्राणमनोज्ञानमयाः कोशास्तथात्मनः ॥२६॥

आनन्दमयकोशश्च पञ्चकोशा इतीरिताः ।

मयङ्विकारे विहित इत्यानन्दमयोऽभ्यसन॥२७॥

गृह्णात्यन्नमयात्मानं देहं लोकायतः खलु ।

देहैः परिमितं प्राणमयमारहता विदुः ॥२८॥

विज्ञानमयमात्मानं बौद्धा गृह्णन्ति नापरम् ।

आनन्दमयमात्मानं वैदिकाः केचिदूचिरे ॥२९॥

अहंकारात्मवादी तु प्राह प्रायो मनोमयम् ।

कर्तृत्वादिभिरस्पृष्टो ग्राह्य अन्यथाविन्मते ॥३०॥

कर्तृत्वं कर्मकाण्डस्थैर्देवताकाण्डमाश्रितैः ।

अवश्याश्रयणीयं हि नान्यथा कर्म सिध्यति ॥३१॥

वसन्ते ब्राह्मणोऽत्राग्नीनादधीतेति वै विधौ ।

देहो वात्मविशिष्टो वा कोऽधिकारी तु कर्मणि ॥३२॥

अचेतनत्वाद्देहस्य स्वर्गकामाद्यसम्भवात।

न जाघटीति कर्तृत्वं नाशित्वात्तत्र कर्मणि ॥३३॥

आत्मनो ब्राह्मणत्वादिजातिरेव न विद्यते ।

जातिवर्णाश्रमावस्थाविकारेभ्योऽपि सोऽपरः ॥३४॥

विशिष्टो नापरः कश्चिद्विद्यते देहदेहिनोः ।

अतः काल्पनिकः कर्ता विज्ञेयस्तत्र कर्मणि ॥३५॥

नेति नेत्युच्यमाने तु पञ्चकोशे क्रमेण यः ।

भासते तत्परं ब्रह्म स्यादविद्या ततोऽन्यथा ॥३६॥

आत्मस्वरूपमाच्छाद्य विक्षेपान्सा करोत्यलम् ।

अहङ्काराख्यविक्षेपः कामात्कर्मफलं सदा ॥३७॥

मूलभूतोऽखिलभ्रान्तेर्बिभ्राणो दुःखसन्ततिम् ।

व्यवहारान्करोत्युच्चैः सर्वान्लौकिकवैदिकान।

मातृमानप्रमेयादिभिन्नान्सर्वस्य सत्यवत॥३८॥

निष्क्रियस्य त्वसङ्गस्य चिन्मात्रस्यात्मनः खलु ।

स्वतो न व्यवहारोऽयं सम्भवत्यनपेक्षिणः ॥३९॥

जडश्चेतत्यहङ्कारश्चैतन्याध्यासनाद्ध्रुवम् ।

अन्यवस्त्वन्तराध्यासादात्मान्यत्वेन भासते ॥४०॥

इदमंशो द्विधाभूतस्तत्र प्राणः क्रियाश्रयः ।

ज्ञानाधारोऽपरो बुद्धिर्मन इत्यंश ईरितः ॥४१॥

तस्य चेष्टादयोऽपीष्टाः प्राणाद्याः पञ्च वायवः ।

करणाद्याः क्रियाभेदवागादिद्वारकास्तथा ।

द्विधान्तःकरणं बुद्धिर्मनः कार्यवशादिह ॥४२॥

आत्मैव केवलः साक्षादहंबुद्धौ तु भाति चेत।

कृशोऽस्मीति मतौ भाति केवलो नेति तद्वद ॥४३॥

कृशादयोऽत्र दृश्यत्वान्नात्मधर्मा यथा मताः ।

मुखादयोऽपि देहस्था नात्मधर्मास्तथैव च ॥४४॥

मातृमानप्रमेयेभ्यो भिन्न आत्मात्मविन्मते ।

तथैव चोपपाद्यः स्यान्निरस्य परवादिनः ॥४५॥

अनात्मा विषयश्चेति प्रतिपाद्यो न कस्यचित।

घटोऽहमिति कस्यापि प्रतिपत्तेरभावतः ॥४६॥

रूपादिमत्त्वाद्दृश्यत्वाज्जडत्वाद्भौतिकत्वतः ।

अन्नवच्चादनीयत्वात्श्वादेर्नात्मा कलेवरम् ॥४७॥

देहतो व्यतिरेकेण चैतन्यस्य प्रकाशनात।

अतस्त्वन्नमयो देहो नात्मा लोकायतेरितः ॥४८॥

प्राणोऽप्यात्मा न वायुत्वाज्जडत्वाद्बाह्यवायुवत।

इन्द्रियाणि न चात्मा स्यात्करणत्वात्प्रदीपवत॥४९॥

चञ्चलत्वान्मनो नात्मा सुषुप्तौ तदसम्भवात।

सुखे पर्यवसानां च सुखमेवात्मविग्रहः ॥५०॥

धत्तेऽन्नमयमात्मानं प्राणः प्राणं मनो मनः ।

सच्चिदानन्दगोविन्दपरमात्म वहत्यसौ ॥५१॥

यदा बाह्येन्द्रियैरात्मा भुङ्क्तेऽर्थान्स्वपराङ्मुखान।

तदा जाग्रदवस्था स्यादात्मनो विश्वसंज्ञिता ॥५२॥

बाह्येन्द्रियगृहीतार्थान्मनोमात्रेण वै यदा ।

भुङ्क्ते स्वप्नांस्तदा ज्ञेया तैजसाख्या परात्मनः ॥५३॥

अविद्यातिमिरग्रस्तमनस्यात्मन्यवस्थिते ।

सुषुप्त्यवस्था विज्ञेया प्राज्ञाख्यानन्दसंज्ञिता ॥५४॥

स्वापेऽपि तिष्ठति प्राणो मृतभ्रान्तिनिवृत्तये ।

अन्यथा श्वादयोऽश्नन्ति संस्करिष्यन्ति वानले ॥५५॥

स्वापेऽप्यानन्दसद्भावो भवत्येवोत्थितो यतः ।

सुखमस्वाप्समित्येवं परामृशति वै स्मरन॥५६॥

स्यान्मतं विषयाभावान्न तद्विषयजं सुखम् ।

वैद्यत्वान्न निजं तेन दुःखाभावे सुखभ्रमः ।

प्रतियोगिन्यदृष्टेऽपि सर्वाभावोऽपि गृह्यते ॥५७॥

यतोऽन्यस्मै पुनः पृष्टः सर्वाभावं प्रभाषते ।

न्यायेनानेन भावानां ज्ञानाभावोऽनुभूयते ॥५८॥

अत्र ब्रूमः समाधानं दुःखाभावो न गृह्यते ।

प्रबुद्धेनेति सुप्तस्य नाज्ञानं प्रति साक्षिता ॥५९॥

प्रतियोग्यग्रहात्स्वापे दुःखस्य प्रतियोगिता ।

अभावाख्यं प्रमाणं तु नास्ति प्राभाकरे मते ॥६०॥

नैयायिकमतेऽभावः प्रत्यक्षान्नातिरिच्यते ।

सुखदुःखादिनिर्मुक्तेर्मोक्षे पाषाणवत्स्थितम् ।

आत्मानं प्रवदन्वादी मूर्खः किं न वदत्यसौ ॥६१॥

स्थितमज्ञानसाक्षित्वं नित्यानन्दत्वमात्मनः ।

वदत्यत्रात्मनानात्वं देहेषु प्रतिवादिनः ॥६२॥

एकश्चेति सर्वभूतेषु पुंसि कस्मिन्मृते सति ।

सर्वे म्रियेरन्जायेरन्जाते कुर्युश्च कुर्वति ॥६३॥

एवं विरुद्धधर्मा हि दृश्यन्ते सर्वजन्तुषु ।

अतः सर्वशरीरेषु नानात्वं चात्मनां स्थितम् ॥६४॥

विरुद्धधर्मदृष्ट्यैव पुंसां भेदस्त्वयेरितः ।

विरुद्धधर्मा दृष्टा क्व देहे वात्मनि वा वद ॥६५॥

देहे चेद्देहनानात्वं सिद्धं किं तेन चात्मनि ।

चिद्रूपात्मनि भेदश्चेत्पुंस्येकस्मिन्प्रसज्यते ॥६६॥

एकस्येन्दोरपां पात्रेष्वनेकत्वं यथा तथा ।

अनेकदेहेष्वेकात्मप्रतिभासस्तथा मतः ॥६७॥

आत्मान्यः पञ्चकोशेभ्यः षड्भावेभ्यः षडूर्मितः ।

देहेन्द्रियमनोबुद्धिप्राणाहङ्कारवर्जितः ॥६८॥

एकः सकलदेहेषु निर्विकारो निरञ्जनः ।

नित्योऽकर्ता स्वयंज्योतिर्विभुर्भोगविवर्जितः ॥६९॥

ब्रह्मात्मा निर्गुणः शुद्धो बोधमात्रतनुः स्वतः ।

अविद्योपाधिकः कर्ता भोक्ता रागादिदूषितः ॥७०॥

अहङ्कारादिदेहान्तः कलुषीकृतविग्रहः ।

यथोपाधिपरिच्छिन्नो बन्धकाष्टकवेष्टितः ।

ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु भ्रमन्कर्मवशानुगः ॥७१॥

कर्मणा पितृलोकादि निषिद्धैर्नरकादिकम् ।

विद्यया ब्रह्मसायुज्यं तद्धीनः क्षुद्रतां गतः ॥७२॥

एक एव परो जीवः स्वकल्पितजगत्त्रयः ।

बन्धमुक्तादिभेदश्च स्वप्नवद्घटनामियात॥७३॥

अथवा बहवो जीवाः संसाराज्ञानभागिनः ।

अनादित्वादविद्याया अन्योन्याश्रयता नहि ॥७४॥

व्यष्टिदेहादिदं युक्तं द्वयमित्यपरं मतम् ।

समष्टिदृष्ट्या त्वेकत्वं व्यष्टिदृष्ट्या त्वनेकता ॥७५॥

साक्षी सद्वारनिर्द्वारसम्बन्धानां जडात्मनाम् ।

विज्ञानाज्ञानरूपेण सदा सर्वज्ञतां गतः ॥७६॥

मायामात्रः सुषुप्त्यादौ स्वचिताज्ञानकञ्चुकः ।

जन्मान्तरानुभूतानामपि संस्मरणक्षमः ॥७७॥

तत्प्रापकवशादत्र तारतम्यविशेषभाक।

अवस्थापञ्चकातीतः प्रमाता ब्रह्मविन्मतः ॥७८॥

प्रसाधनमित्येव मानसामान्यलक्षणम् ।

तत्परिच्छेदभेदेन तदेवं द्विविधं मतम् ॥७९॥

निवर्तकमविद्याया इति वा मानलक्षणम् ।

सशेषाशेषभेदेन तदेवं द्विविधं मतम् ।

तत्त्वमस्यादि वाक्योत्थमशेषाज्ञानबाधकम् ॥८०॥

प्रत्यक्षमनुमानाख्यमुपमानं तथागमः ।

अर्थापत्तिरभावश्च प्रमाणानि षडेव हि ॥८१॥

व्यावहारिकनामानि भवन्त्येतानि नात्मनि ।

स्वसंवेद्योऽप्रमेयोऽपि लक्ष्यते वाङ्मनोऽतिगः ॥८२॥

हिरण्यगर्भपक्षस्तु वेदान्तान्नातिभिद्यते ।

आनन्दः पुरुषोऽज्ञानं प्रकृतिस्तन्मते मता ॥८३॥

ज्ञानं द्विधा स्थितं प्रत्यक्परागिति हि भेदतः ।

आनन्दाभिमुखं प्रत्यग्बाह्यार्थाभिमुखं पराक॥८४॥

आत्माज्ञानविवर्तः स्याद्भूततन्मात्रपञ्चकम् ।

तन्मात्रपञ्चकाज्जातमन्तःकरणपञ्चकम् ॥८५॥

मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तं ज्ञातृत्वमित्यपि ।

पार्थिवः स्यादहङ्कारो ज्ञातृत्वमवकाशजम् ॥८६॥

करणद्वयमेतत्तु कर्तृत्वेनावभासते ।

बुद्धिः स्यात्तैजसी चित्तमाप्यं स्याद्वायुजं मनः ॥८७॥

भूम्याद्येकैकभूतस्य विज्ञेयं गुणपञ्चकम् ।

अहङ्कारो भुवः प्राणो घ्राणं गन्धश्च पायुना ॥८८॥

चित्तापानौ तथा जिह्वा रसोपस्थावपां गुणाः ।

बुद्ध्युदानौ तथा चक्षूरूपपादास्तु तैजसाः ॥८९॥

मनो वायोर्व्यानचर्मस्पर्शाः पाणिर्गुणास्तथा ।

ज्ञातृत्वं च समानश्च श्रोत्रं शब्दश्च वाक्खजाः ॥९०॥

एकैकसूक्ष्मभूतेभ्यः पञ्च पञ्चापरे गुणाः ।

अस्थि चर्म तथा मांसं नाडी रोमाणि भूगुणाः ॥९१॥

मूत्रं श्लेष्मा तथा रक्तं शुक्रं मज्जा त्वपां गुणाः ।

निद्रा तृष्णा क्षुधा ज्ञेया मैथुनालस्यमग्निजा ॥९२॥

प्रचालस्तरणारोहैर्वायोरुत्थानरोधने ।

कामक्रोधौ लोभभये मोहो व्योमगुणास्तथा ॥९३॥

उक्तोऽवधूतमार्गश्च कृष्णेनैवोद्धवं प्रति ।

श्रीभागवतसंज्ञे तु पुराणे दृश्यते हि सः ॥९४॥

सर्वदर्शनसिद्धान्तान्वेदान्तास्तानिमान्क्रमात।

श्रुत्वार्थवित्सुसंक्षिप्तान्तत्त्वतः पण्डितो भुवि ॥९५॥

॥ शङ्कराचार्यविरचितः सर्वसिद्धान्तसङ्ग्रहःसमाप्तः॥

]