713 भावना

वाक्यार्थभावनापक्षसारांशोऽथावधार्यताम्।भाव्यनिष्ठो भावकस्य व्यापारो भावना मता॥

सा शब्दभावनाऽथार्तभावनेत्यपिच द्विधा।विभज्य व्यवहारस्य विषयीक्रियते बुधैः॥

तन्त्र.[345]

पुंप्रवृत्त्यनुकूलात्मा व्यापारश्शब्दभावना।प्रवर्तना प्रेरणा सा नियोग इति कीर्त्यते॥

क्रियानुकूलः पुरुषव्यापारो ह्यर्थभावना।कृतिः प्रयत्न इत्यादिपर्यायपदशाब्दिता॥

लोकेऽस्मिन्नभिधाशब्दः शब्दव्यापारबोधकः।अतोऽभिधाभावनेति तामाहुश्शब्दभावनाम्॥

भावना या तु पुरुषैरिष्टोपायतयाऽर्थ्यते।पुंव्यापारात्मिका सैषा कीर्त्यते चार्थभावना॥

भूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव चोच्यते।तत्सिद्धान्तकटाक्षेण भाव्येत्यादिपरिष्कृतिः॥

पा. भा.[4-20]

सैव वाक्यार्थ इति कुमारिलविनिर्मयः।वेदाद्गुरुनियोगाद्वा शासनाद्वा महीभुजाम्॥

न सचेताः क्रियां कांचित् अनुतिष्ठति निष्फलाम्।वस्तुतस्तु फलं तस्मात्प्रधानमवगम्यते॥

सएव वाक्यार्थ इति वक्तुं युक्तुं च यद्यपि।तथाऽपि काम्यमानत्वात् सिद्धं तन्नावगम्यते॥

साध्यमानत्वपक्षे तु साक्षात्तत्सिद्ध्यवेदनात्।व्यापार एव तन्निष्ठः वाक्यवेद्य इतीष्यताम्॥

अत एवाहि वाक्यार्थं भावनां प्रतिजानते।यथोचितफलाढ्यां च त्रयसंबन्धबन्धुराम्॥

आस्तां विधिपदं तावद्वर्तमानापदेशिनः।शब्दाद्यजत इत्यादेः भावना न न गम्यते॥