701 अधिकरणम्

यो नाम वेदतात्पर्यनिर्णयाय विरच्यते।न्यायाख्यस्सोऽधिकरणमिति व्याहृतं बुधैः॥

विषयो विषयश्चैव विचारो निर्णयस्तथा।प्रयोजनं च पञ्चाङ्गं प्राञ्चोऽधिकरणं विदुः॥

सङ्गतिर्विषयश्चैव संशयोत्थानकारणम्।संशयस्य प्रकारश्च तदर्था च विचिन्तना॥

तस्यां फलफलित्वं च न्यायौ द्वौ पूर्वपक्षयोः।निर्णयस्तत्फलं चेति दशाङ्गानीतरे विदुः॥

वाक्यस्य विषयत्वं तु यत्कोट्योस्संशयीययोः।उपस्थापकशब्दाभ्यां घटितं सत् तथैवच॥

सन्न्यायाधीनतात्पर्यनिर्णयादेककोटिकम्।प्रमितं जनयेत् वाक्यं तत्त्वमित्यवधार्यते॥

न्यायत्वं च निरुक्ताङ्गपञ्चकाद्यवबोधकम्।वाक्यजातं यथा न्यायवाक्यं शास्त्रान्तरे मतम्॥

अनन्तराभिधाने या जिज्ञासा स्यात्प्रयोजिका।तद्धेतुज्ञानविषयसंबन्धः सङ्गतिर्मता॥

तां प्रसङ्गः उपोद्घातः हेतुताऽवसारस्तथा।निर्वाहकैक्यं कार्यैक्यमिति षोढा विदुः परे॥

अपवाद उपोद्घातः प्रसङ्गः प्रत्युदाहृतिः।दृष्टान्ताक्षेपातिदेशा इति मीमांसकाः विदुः॥

पूर्वाधुकृतिसिद्धान्तन्यायं यत्रावलम्बते।उत्तराधिक्रियापूर्वपक्षस्तत्रापवादिकी॥

उपोद्घातः प्रस्तुतार्थस्योपपादकता मतः।चिन्तां प्रकृतसिद्ध्यर्थोमुपोद्घातं विदुर्बुधा॥

तन्त्र.[337]

उपोद्घातस्य चिन्तेयं यस्मान्निर्वाहिका स्थिता।तस्मात्तादर्थ्यचाश्चिन्तैवोपोद्घात इतीर्यते॥

स्मृतस्योक्तार्थसंबन्धादुपेक्षाया अनर्हता।प्रसङ्ग इति यत्प्राहुर्यस्मात्सैव हि सङ्गतिः॥

तस्मादुपोद्घातमुखसङ्गतिभ्यः पृथक्कृतः।या संगतिस्म प्रसङ्ग इति निष्कृष्टलक्षणम्॥

पूर्वाधिकृतिसिद्धान्तन्यायस्यविषयीक्रियाम्।आलम्ब्य पूर्वपक्षस्योत्थाने स्यात्प्रत्यपदाहृतिः॥

पूर्वाधिकृतिसिद्धान्तन्यायसाधर्म्यसंश्रयात्।उत्तराधिक्रियापूर्वपक्षे दृष्टांन्तसङ्गतिः॥

पूर्वाधिकृतिसिद्धान्तन्यायस्यानुपपन्नताम्।शङ्कित्वा पूर्वपक्षस्योत्थाने त्वाक्षेपसंगतिः॥

कृत्वा यत्राधिकाशङ्कां पूर्वमेवातिदिश्यते।संगतिः कथिता सद्भिः काचित्तत्रातिदेशिकी॥

इत्थं संगतयस्सप्त मीमांसाशास्त्रसम्मताः।तत्सामान्यं विशेषाश्च संग्रहेण निरूपिताः ॥