50 शून्यवादः

न सन्नासन्न सदसन्न चाप्यनुभयात्मकम् । चतुष्कोटिविनिर्मुक्तं तत्त्वं माध्यमिका विदुः ॥

स. सि.[4-18]

इदं वस्तुबलायातं यद्वदन्ति विपश्चितः । यथायथार्थाश्चिन्त्यन्ते विशीर्यन्ते तथातथा ॥

रजतं न मया दृष्टमित्येवमुपलम्भनम् । निषेधविषयं स्वप्ने जागरे चानुभूयते ॥

स. सं.[2 द,]

द्रष्टृदर्शनसंसर्गाध्यासाधिष्ठानलक्षणे । समूहे कस्य वाऽसत्त्वं कस्य सत्त्वं विविच्यते ॥

अविशेषेण सर्वस्य निषेधोऽत्र विनिश्चितः । न चार्धजरतीयं चोचितं प्रेक्षावतां यथा ॥

न ह्येकभागः कुक्कुट्याः पाकाय प्रविभज्यताम् । प्रसवायापरो भागः कल्प्यतामिति कल्पते ॥

बुद्ध्या विविच्यमानायां स्वभावो नावधार्यते । अतो निरभिलप्यास्ते निःस्वभावाश्च दर्शिताः ॥

यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यतां तां प्रचक्षते । सा प्रज्ञप्तिरुपादाय प्रतिपत्सैव मध्यमा ॥

मा. वृ.[184]

पूर्वोपलम्भोपशमः प्रपञ्चोपशमश्शिवः । न क्वचित्कस्यचित्कश्चित् धर्मो बुद्धेन देशितः ॥

यो हेतुप्रत्ययापेक्षो भावोत्पादश्च कीर्त्यते । स प्रतीत्यसमुत्पादः नेश्वरान्न च कालतः ॥

नाणुभ्यो न स्वभावाच्च न वा प्रकृतितोऽपि च । अहेतोरेकहेतोर्वा विषमाद्वा न सम्भवः ॥

अप्रतीत्यास्तिता नास्ति कदाचित्कस्यचित्क्वचित् । न कदाचित्क्वचित्कश्चित् विद्यते तेन शाश्वतः ॥

भावानां निस्स्वभावानां न सत्ता विद्यते यतः । सतीदमस्मिन् भवतीत्येतन्नैवोपपद्यते ॥

फलं च प्रत्ययमयं प्रत्ययाश्चास्वयंमयाः । कथमस्वंमयेभ्यो यत् तत्प्रत्ययमयं कथम् ॥

पटः कारणतस्सिद्धः सिद्धं कारणमन्यतः । सिद्धिर्यस्य स्वतो नास्ति तदसज्जनयेत्कथम् ॥

अनुत्पन्नोऽयमुत्पादः स्वात्मानं जनयेत्कथम् । अथोत्पन्नो जनयति जातः किं जन्यते पुनः ॥

यः प्रतीत्यसमुत्पादं पश्यतीदं स पश्यति । दुःखं समुदयं चैव निरोधं मार्गमेव च ॥

मा .वृ.[190]

प्रपञ्चोपशमायैव शून्यता सोपदिश्यते । तस्मात् प्रपञ्चोपशमः शून्यतायां प्रयोजनम् ॥

शून्यत्वं नास्तितारूपं भवांस्तु परिकल्पयन् । प्रपञ्चं वर्धयन्नेव न च वेत्ति प्रयोजनम् ॥

अपरप्रत्ययं शान्तं प्रपञ्चैरप्रपञ्चितम् । निर्विकल्पमनानार्थमेतत्तत्त्वस्य लक्षणम् ॥

प्रपञ्चविनिवृत्त्येकस्वभावा या च शून्यता । तस्यां तु नास्तितादृष्टिरमलायां न युज्यते ॥

यं चार्थं शून्यताशब्दस्समुपादाय वर्तते । स प्रतीत्यसमुत्पादः मध्यमा प्रतिपत्तु सा ॥

आसीदसद्वेदमग्रे ततो वै सदजायत । इति छान्दोग्योपनिषद्ब्राह्मणं श्रूयते सदा ॥

इदं चापिहितं तुच्छेनेति ब्राह्मणदर्शनम् । यच्च तित्तिरिशखायां तदप्यत्र समञ्जसम् ॥

आसीदिदं तमोभूतमित्याद्याः श्रुतयोऽपि च । स्मृतयश्चात्र सिद्धान्ते कटाक्षान् पातयन्ति हि ॥

एवं माध्यमिकैकान्तः स माध्यमिकपूर्वके । वृत्तिग्रन्थे च सव्याख्ये पर्यष्कारीति निर्णयः ॥