०९ उपसंहार

मन्त्र सम्पूर्ण तान्त्रिक - साधना का

मूलाधार है। न्यास, अन्तर्याग, बहिर्याग आदि विभिन्न क्रिया-कलाप वहाँ मन्त्रचेतना को ही लक्ष्य करके प्रवृत्त होते हैं । मन्त्रों की यह परम्परा प्राग्वैदिक है अथवा वेदोत्तरकालिक इसकी चर्चा यहाँ अनावश्यक है; किन्तु इसमें सन्देह नहीं है कि मन्त्रविज्ञान का वैदिक मन्त्रविद्या की मूल प्रकृति के साथ पूर्ण साम्य है ।

तन्त्र सम्मत

मन्त्र : स्वरूप विचार तथा प्रकारभेद

२०३

वेदवादियों में प्रतीक विज्ञानात्मक द्रव्य यज्ञ के अतिरिक्त — जिसका उल्लेख ब्राह्मणग्रन्थों में एवं विशदीकरण आगे चलकर जैमिनि द्वारा हुआ था- ब्रह्मयज्ञ’ ( जपयज्ञ ) को मान्यता देनेवाला एक पुरातन सम्प्रदाय विद्यमान था । इस मत में मन्त्रों का विनियोग विभिन्न प्रायश्चितों तथा अभ्युदय और निःश्रेयस की प्राप्ति के लिए होता था । शौनक ने इसी सम्प्रदाय का ऋग्वि धान में पोषण किया है । तान्त्रिकमन्त्रों का भी यही उद्देश्य है, यह सर्व विदित है । मन्त्र एवं वर्णगत देवताओं का जैसा तान्त्रिक विवरण मिलता है वेदों में उसका अंकुर स्फुट रूप में सुलभ है । ऋग्वेद में मन्त्रमय देवशक्तियाँ, अकार, उकार और मकार के देवता, भुवन, वेद तथा जन एवं तीनों वर्णों के समाहृत रूप ओङ्कार की परमाक्षरता, त्रिकालातीतत्व, वेदसारता, अमृतत्व और जगत्कारणता का निर्देश किया गया है-

ऋचो अक्षरे परमे व्योमन् यस्मिन् देवा अधि विश्वे निषेदुः । स्तन वेद किमृचा करिष्यति य इत्तद्विदुस्त इमे समासते ॥

‘परमे व्योमन् — निरतिशय अधिष्ठान,

ऋ० १, मं० १६४, सू० ३९

अक्षरे – प्रणवरूप अविनाशी

शब्दतत्त्व में, ऋचः – सम्पूर्ण ऋगुपलक्षित मन्त्र विद्यमान हैं तथा यस्मिन् -

जिन ऋचाओं अथवा प्रणव में, विश्वे देवा अधिनिषेदुः - सभी देव अवस्थित हैं, यः तत् न वेद – जो प्रणवाक्षर एवं उन मन्त्रों के उपर्युक्त तत्त्व को नहीं जानता, किमृचा करिष्यति - उसे ऋचाओं से क्या सिद्धि मिलेगी, ये इत् तत्वदु: - और जो लोग इस तत्व को जानते हैं, वे इमे समासते - वे इन देवों के साथ तादात्म्य लाभ करते है ।

J

यद्यपि इस मन्त्र के भिन्न-भिन्न अर्थ किये गये हैं फिर भी स्कन्द स्वामी, दुर्गाचार्य, वेङ्कटमाधव, शाकपूणि, यास्क तथा ब्राह्मण और आरण्यक ग्रन्थ उपर्युक्त अर्थ की ही पुष्टि करते हैं ।

१. ’ यत्स्वाध्यायमधीयीतकामृचं यजुः साम वा तद् ब्रह्मयज्ञः ।

२. स्तेयं कृत्वा द्विजो मोहात् त्रिरात्रोपोषितः शुचिः । सूक्तं जप्त्वास्यवामीयं क्षिप्रं मुच्येत किल्विषात् ॥

उद्यनद्येति मन्त्रोऽयं सौरः पापप्रणाशनः । रोगघ्नश्च विषघ्नश्च भुक्तिमुक्तिफलप्रदः ॥

तै० आ० १।१०।६

ऋग्विधान १।२६

वही ।

३. वेङ्कटमाधव - अथादित्यस्य यद्वाचकमक्षरं तत्स्तौति - यस्मादक्षरण- स्वभावात् सर्वा ऋचो विनिर्गताः यस्मिश्च सर्व एव । देवा ऋक्षु दृश्यमाना

२०४

परम व्योम, साक्षी चेतन अथवा ब्रह्म का निवास स्थान है, ऐसी वैदिक मान्यता है । ‘योस्याध्यक्षः परमे व्योमन् ’ ( नासदीय सूक्त ) से यह बात

अन्ये च वर्तन्ते यः तदक्षरं न वेत्ति सः किं ऋचा करिष्यति ये एव तद्विदुः ते इमे नक्षत्ररूपेण दिवि आसते ओमिति प्रतिपद्यन्ते – ‘एतद्वै यजुः त्रयीं विद्यां प्रत्येषा वागेतत्परममक्षरम् । तदेतत् ऋचाभ्युक्तम् — ऋचो अक्षरे परमे व्योमन् ।’ इति ब्राह्मणम् । (ऋगर्थदीपिका ) ।

}

स्कन्दस्वामी - एतदक्षरं परमं चेदं व्योम स्थानम् । अग्न्यादिनानादेवतानां मन्त्राणां सर्वस्याश्च त्रय्याः तदध्ययनस्य चोङ्कारपूर्वकत्वात् अथवा परमेतज्ज- गतः । कथम् ? विमोतत्वात् ( विविधं जगतामोतत्वात् ) । इदं प्रणवाख्यं ब्रह्म जगतः कारणमित्युपनिषत्सु वर्णितम् । तस्य किलोमित्येतस्य ब्रह्मणः प्रथमायां मात्रायां पृथिव्यग्निर्ऋग्वेदः पृथिवीनिवासिनो जना इत्येतत् । द्वितीयायां मात्रायां अन्तरिक्षं वायुर्यजूंषि अन्तरिक्षनिवासिनो जना इत्येतत् । तृतीयायां द्यौरादित्यः सामानि द्युनिवासिनो जना इत्येतत् । तेनेदं जगतः परं व्योम अथवा परमं व्योम - ‘मृत्योबिभ्यतां देवानां – तदेतत् परस्मिन् पादे वक्ष्यते, तस्मिन्नेवं रूपे परमे व्योमन् लुक् सप्तम्याः ’ । देवा वै मृत्योबिभ्यतः त्रयों विद्यां प्राविशन् ते छन्दोभिराच्छादयन् - तच्छन्दसां छन्दस्त्वम् । ते तु तत्र मृत्यर्यथा मत्स्यं उदके परिपश्येदेवं पर्यपश्यदृचि साम्नि यजुषि । ते न वित्त्वोर्वा ऋचः साम्नो यजुषः स्वरमेव प्राविशन् । यदा वा ऋचमाप्नोति ओमित्येवं स्वरति एवं सामैनं यजुरेषः उ स्वरो यदेतदक्षरं एतदमृतमभयं तत् प्रविश्य देवा अमृता अभया अभवन् । "

।"

A

छा० ११४।४।

तदेतदिहोच्यते यस्मिन् देवाः सर्वे मृत्यो बिभ्यतोघिनिषण्णाः प्रविष्टा इत्यर्थः । अथवा ऋगादीनामध्ययनमोङ्कारपूर्वकत्वाद् ऋगादयः सर्वे मन्त्राः अत्र निषण्णाः । तेन च तेषां या देवताः ता अपि तद्वारेणात्र निषण्णाः इत्येतदभि- प्रेत्येतदुच्यते - देवरूपमक्षरं - सः, ताद्भाव्याप्राप्तेः । इच्छब्दस्तु शब्दस्यार्थे, ये तु, य एतदेवं विद्वान् अक्षरं प्रणीति एतदेवाक्षरं स्वरममृतमभयं प्रविशति । तत्प्रविश्य ‘यदमृतास्तदमृतो भवति’ छा० उ० १।४।५ - यदमृता देवास्तदमृतो भवति इति पूर्वस्येतिहासस्योपसंहारश्रुतेस्तास्ताद्भाव्यापत्त्या प्रणवविग्रहात्मान- मनुप्रविश्य ब्रह्मणः साम्यमापन्ना इमे समासते । समित्येकीभावे, तेन सहैकीभूता आसते ।

दुर्गाचार्य - विविधमस्मिन् शब्दजातमोतमिति व्योम । तस्मिन् तिसृषु मात्रासु अकारोकारमकारलक्षणासु उपशान्तासु यदवशिष्यते तदक्षरं परमं व्योम । अपरमाकाशमपेक्ष्य तत् परं व्योम । शब्दसामान्यमभिव्यक्तमित्यभि- प्राय: । ओङ्कारमृते नह्यर्चयन्ति तस्याः । ऋगादिषु ये देवा ते मन्त्रद्वारेणाक्षरे निषण्णाः तस्य शब्दकारणत्वात् । अनया विभूत्याक्षरम् ऋगादिभिर्मन्त्रैः यस्त-

मन्त्र : स्वरूप विचार तथा प्रकारभेद

२०५

स्पष्ट है । इसके अतिरिक्त शब्दतत्त्व का भी यह बोधक है जो वैदिक वाक् तत्त्व से भिन्न नहीं है । " इस परमव्योम रूप शब्द अथवा वाक्तत्त्व को आधार बनाकर वसु, रुद्र, आदित्य आदि देवगण तथा कर्मदेव, आजानदेव, अभिमानीदेवता, नित्य देवता, जीवन धारण करते हैं; समस्त पशु, मनुष्य तथा गन्धर्व आदि इसी के द्वारा प्रतिष्ठित हैं । सम्पूर्ण भुवन भी इसी में समर्पित है । यह वाक् इन्द्रपत्नी है । अक्षर स्वरूप वाग्देवी का सर्वप्रथम प्रादुर्भाव हुआ । यह वेदों की माता तथा अमृत की नाभि है ।" तन्त्रों का शक्तितत्त्व यही है और इस पर अधिष्ठित ब्रह्म, शिवतत्त्व । ’ यावदब्रह्म विष्ठितं तावती वाक्

नाक्षरात्मना पश्यति । ते हि तत्परिज्ञानात् ताद्भाव्यमुपगताः प्रणवविग्रह- मात्मानमनुप्रविश्य समीकृता निर्वान्ति शान्तार्चिष इवानलः इति ।

आचार्य शाकपूणि - अपरे प्रकारान्तरेण प्रतिपादयन्ति — ऋचोक्षरे ऋगु- पलक्षितसर्ववेदसम्बन्धिन्यक्षरे प्रणवरूप ओङ्कार अविनाशिनि सर्ववेदेषु व्याप्तं वा प्रणवस्य सर्ववेदसारत्वं ब्राह्मणे श्रूयते - " तान् वेदानभ्यतपत् तेभ्योऽभितप्ते- भ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्ताकार उकारी मकार इति तानेकधा समभरत् तदेतदो- मिति - ( ऐतरेय ब्रा० ५। ३२ ) परमे निरतिशये नहि प्रणवादधिकं किञ्चिन्मन्त्र- जातमस्ति त्रिकालातीतस्य ब्रह्मणः प्रतिपादकत्वात् । " यच्चान्यत्त्रिकालातीतं तदप्योङ्कार एव ( वा० उ० १ ) " ओमिति ब्रह्म" - ( तै० आ० ७१४ ) इत्यादि श्रुतेः । वेदानां प्रणवस्य स्थानप्रतिनिधिभावः सम्बन्धः । यः ऋचोऽधीते’ इत्याद्युपक्रम्य यः प्रणवमधीते स सर्वमधीत ओमिति प्रतिपद्यत एतद्वै यजुस्त्रयों विद्यां प्रत्येषा वागेतत् परममक्षरम् ( तै० आ० २/२/४ ) यस्मिन् विश्वे सर्वे देवा अधिनिषेदुः । प्रणवस्य सर्वमन्त्रात्मकत्वात् मन्त्रेषु सर्वदेवतानां निवासात् - सर्वदेवनिवासत्वम् । ब्रह्माधिष्ठानत्वाद्वा ब्रह्मणि सर्वदेवानां निवासात् शिष्टम- विशिष्टम् - अस्थवामीय सूक्त में सायण द्वारा उद्धृत ।

ऋचां अक्षरं परमे व्यवने । यस्मिन् देवा: अधिनिषष्णाः सर्वे यस्तन्न वेद कि सऋचा करिष्यति । य इत्तद्विदुः । त इमे समासते इति विदुषः उपदि- शति । कतमत्तदेतदक्षरं ओमित्येषा वागिति शाकपूणिः । ऋचश्च ह्यक्षरे परमे व्यवने धीयन्ते नाना दैवतेषु च मन्त्रेषु ।

यास्काचार्य ( निरुक्त० १३ अ० )

(

१. वाचं देवा उपजीवन्ति विश्वे वाचं गन्धर्वा पशवो मनुष्याः । वाचीमा विश्वा भुवनान्यपिता सा नो हवं जुषतामिन्द्रपत्नी । वागक्षरं प्रथमजा ऋतस्य वेदानां माताऽमृतस्य नाभिः ।

तै० ब्रा० राटाटापा२०६

ऋग्वेद ( १० मं० सू० ११४, मं० ८ ) के इस मन्त्र में शक्ति और शक्तिमान् का स्पष्ट निर्देश मिलता है ।

“प्रत्यग्रूपा पराकाशा” - ( ललितासहस्रनाम २०० श्लोक ) पराकाशो ब्रह्माभिव्यक्तिस्थानं तद्रूपा’ ( सोभाग्यभास्कर, पृ० १५७ ) आदि अनेक तान्त्रिक प्रकरणों में परमव्योम की शक्ति रूप में प्रसिद्धि देखी जाती है । व्याकरण दर्शन तथा तन्त्र में जिस पश्यन्ती वाणी का महत्वपूर्ण उल्लेख मिलता है वह उनकी अपनी उपज नहीं है । शतपथब्राह्मण में यह पश्यन्ती’ वाक् अपनी सम्पूर्ण गरिमा के साथ पहले से ही विद्यमान है । पूर्वमीमांसादर्शन, जो कि वैदिक कर्मकाण्ड की व्याख्या के लिए प्रसिद्ध है, वर्णवाद को मान्यता देता है; और यह वर्णनित्यतावादी परम्परा प्राचीनकाल से ही चली आ रही है, ऐसा जैमिनि के औत्पत्तिक १1१14 सूत्रीय साबरभाष्यगत ‘गकारीकार - विसर्जनीया इति भगवानुपवर्ष : " से पूर्णतया स्पष्ट है । तन्त्र जहाँ वर्णों को विशेष महत्व देता है वहीं वह उनके बाह्य अस्थिमात्र और आन्तर- प्राणीय रूप को भी स्पष्ट करने में पीछे नहीं है । वैदिकसाहित्य के -

तिस्रो मात्रा मृत्युमत्यः प्रयुक्ता

अन्योन्यसक्ता अनविप्रयुक्ताः । क्रियासु बाह्याभ्यन्तरमध्यमासु

सम्यक्प्रयुक्तासु न कम्पते ज्ञः ॥

A

प्रश्नोपनिषद्

‘ओङ्कार की अकार, उकार और मकार ये तीनों मात्रायें संयुक्त अथवा पृथक्-पृथक् रूप में मृत्युमती हैं। हाँ, यदि उन्हें बाह्य, आभ्यन्तर और मध्यम क्रियाओं में अच्छी तरह प्रयुक्त किया जाय तो जानकार व्यक्ति विचलित नहीं होता ।’

इस मन्त्र में भी तान्त्रिक मान्यता की पुष्टि की गयी है । मीमांसक वर्णों तक ही सीमित रहे किन्तु तान्त्रिकों ने वर्णों और सम्पूर्ण आहत नादों के अन्तराल में वर्तमान अखण्ड शब्दतत्व का भी निर्देश किया जो वैदिक मत का ही संवादी है ।

१. यत्क्रियात्मशशिभानुमध्यगे खे चरत्यनलदृष्टिघानि यः ।

यत्तदूर्ध्व शिखरं परं नभः तत्र दर्शय शिवं त्वमम्बिके ॥

चिद्गगनच०, द्वितीय विमर्श ३२

२. संषा त्रय्येव विद्या तपति । तद्वैतदविद्वांस आहु:- त्रयी वा एषा विद्या

तपतीति । वाग्देव तत्पश्यन्ती वदति ।

शतपथब्रा० १०/५/४

मन्त्र : स्वरूप विचार तथा प्रकारभेद

२०७

उत त्वः पश्यन्न

उतो त्वस्मै तन्वं

ददर्श वाचमुत वः शृण्वन्न शृणोत्येनाम् । विसत्रे जायेव पत्य उशती सुवासाः ॥

ऋ० ८/२/२३

कोई तो भूधर आदि विवर्त रूप में स्थित वाणी’ को देखकर भी नहीं देखते - " मैं इन विवर्तों में वाणी का ही साक्षात्कार कर रहा हूँ" - ऐसा अनुसन्धान नहीं कर पाते । भ्रान्तिवश रज्जु में सर्प की तरह वस्तुतः शब्द का दर्शन करके भी फलतः उसे नहीं देखते । तथा कोई अन्य, पूर्व- पूर्वं ध्वनियों से प्रभावित अव्यक्त ज्ञानजन्य वासना से सम्पन्न उत्तरोत्तर ध्वनियों द्वारा क्रमशः स्फुट, पद-वाक्य- महावाक्य आदि को अखण्ड रूप से सुन कर भी व्यञ्जक ध्वनियों द्वारा आरोपित अनिवार्य भेदक्रम से भ्रान्त होकर वर्णों में ही उलझे रहते हैं । परिणामस्वरूप वे अखण्ड वाणी को सुनकर भी नहीं सुनते ।

मन्त्र में – देखकर न देखना - इस कथन से दृश्यमान पदार्थों की वाग्वि- षयता सिद्ध होती है । वस्तुतः वाणी, वर्णविपर्यास से अतीत अखण्ड वाक् तत्त्वात्मक है । समस्त वाग्व्यवहार में वह अनुस्यूत रहती है । जो लोग इस बात को नहीं जानते वे सुनकर भी नहीं सुनते । किन्तु जानकार व्यक्ति के समक्ष वाणी अपना अखण्डरूप सर्वतोभावेन व्यक्त कर देती है । वाणी का वर्ण रूप शरीर तो सबके लिए विवृत ही है । सुनकर भी न सुनने का एक तात्पर्य और हो सकता है - मनन के अभाव से सुनना न सुनना ही है और निदिध्यासन से रहित दर्शन भी अदर्शन ही माना जाता है । निदिध्यासन परायण के समक्ष ही वाणी अपने स्वरूप को अभिव्यक्त करती है । इस व्याख्या द्वारा भी वर्णातिरिक्त वाक्तत्त्व परिलक्षित होता हैं २ ।

१. तत्र पश्यन्नपि वाचमिति वाचश्चक्षुर्विषयत्वोपदर्शनं परिदृश्यमानस्य पदार्थस्य वाग्विषयत्वे सति युज्यते । शृण्वन्नपि न शृणोति इति श्रवणाश्रवणे च सविपर्यासनिर्विपर्यासवागभिप्राये उपपद्येते । अन्यस्मै तनुं विवृणुत इत्येतदपि वर्ण विपर्यासातीतवाक्तत्वाभिप्रायमेव सम्भवति, वर्णरूपायास्तन्वाः सर्वान् प्रति विवृतत्वात् ।

भरत मिश्र : स्फोटसिद्धि

२. अन्यस्मै तु निदिध्यासते स्वां तनुं विवृणुत इत्याश्रीयमाणे श्रवणमनन- निदिध्यासनान्यपि वर्णातिरिक्तवाग्विषयाणीति अस्मद्व्याख्यानादविशेष इति

गतमेतत् ।

  • स्फोटसिद्धि, आगम परिच्छेद

२०८

इस प्रकार संक्षेप में वैदिक और तान्त्रिक मन्त्र और वाक्तत्त्व सम्बन्धी विचारों में साम्य का निर्देश किया गया ।

वर्णं अथवा वर्णसङ्घ का मन्त्रत्व, उसमें निगूढ़ चेतना को उबुद्ध करने में ही है । जप और नाद या देवता के सतत अनुसन्धान से ही यह कार्य सम्भव हो पाता है । आचार्य अभिनवगुप्त ने कहा है - जिस प्रकार निरन्तर रँहट के वाहन की क्रिया विचित्र यन्त्र के रूप में उदित होती है वैसे ही मन्त्रोदय विषयक एकानुसन्धान द्वारा, तादात्म्यापन्न होने के कारण मन्त्र - देवता भी प्रयत्नान्तर के बिना मङ्गलकारी बन जाता है-

यथारघट्टचक्राप्रघटीयन्त्रौघवाहनम् ॥ ३ ॥ एकानुसन्धियत्नेन चित्रं यन्त्रोदयं भजेत् । एकानुसन्धानबलाज्जाते मन्त्रोदयेऽनिशम् ॥ ४॥ तन्मन्त्रदेवतायत्नात्तादात्म्येन प्रसीदति ।

तन्त्रालोक, आ० ७