मातृकाओं के वर्ण-रूप, स्वरूप, अभिरूप, महिमा, कला, देवता, शक्ति, ऋषि और छन्द
‘अ’ से लेकर ‘क्ष’ पर्यन्त समस्त वर्ण’, अमृतमय होने के कारण अत्यन्त निर्मल हैं । कहा जाता है कि द्वादशान्त अर्थात् आज्ञाचक्र से ऊपर ललाटदेश में स्थित अर्द्धचन्द्र से जो अमृतबिन्दु क्षरित होते हैं वे ही मूलाधार, स्वाधिष्ठान आदि छ: कमल दलों में आकर वर्णों के रूप में परिणत हो जाते हैं ।
वर्णों के रंगों - वर्णरूपों के विषय में लक्ष्मीधर ने सुभगोदय की व्याख्या चन्द्रकला में विस्तृत वर्णन किया है । वहाँ सनत्कुमारसंहिता के एतत्सम्बन्धी वर्णन को ही उन्होंने मान्यता दी है । जैसा कि अग्रिम विवृति से स्पष्ट होगा कि प्रत्येक वर्णं पञ्चभूतों, त्रिदेवों एवं प्राणादि से सङ्घटित होता है, अतः उसकी नीलपीतादि वर्णरूपता भी स्वतः सिद्ध है सम्बन्ध में कई मत हैं ।
।
मातृकाओं के वर्ण-रूपों के
अकारादि स्वरों का रङ्ग (वर्ण) धूम्र है । ‘क’ से लेकर ‘ट’ तक सभी वर्ण सिन्दूराभ हैं । ‘ड’ से ‘फ’ तक वर्णों का रंग गौर है । तथा पांच ‘ब’ आदि
१. अकारादिक्षरान्तैर्वर्णैरत्यन्त निर्मलः ।
अशेषशब्देर्या भाति तामानन्दप्रदां नुमः ॥
सूतसंहिता, यज्ञवै० खं० अ० ४७
आधारादिषट्कमलदलेषु पातिता द्वादशान्तस्थितचन्द्रमण्डलात्सृता अमृत- बिन्दवोऽकारादिक्षकारान्तवर्णात्मना परिणताः । उक्तं ह्याचार्यै:-
मूलाधारात्स्फुरिततडिदाभाप्रभा सूक्ष्मरूपो-
द्गच्छन्त्यामस्तकमणुतरा तेजसां मूलभूता । सौषुम्णाध्वाचरणनिपुणा सा सवित्रानुविद्धा-
ध्याता सद्योऽमृतमथ रवेः स्रावयेत् सार्धंसोमात् ।
शिरसि निपतिता या बिन्दुधारा सुधाया ।
भवति लिपिमयी सा ताभिरङ्ग मुखाद्यम् ॥
२. तानि च सनत्कुमारसहितायां-
तात्पर्यदीपिका, पृ० ७५३
“अकाराद्याः स्वरा धूम्राः सिन्दूराभास्तु कादयः ।
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
११५
अरुण वर्ण एवं लकारादि पाँच स्वर्ण वर्ण है । ‘ह’ और ‘क्ष’ ये तड़ित वर्ण हैं- यह सनत्कुमारसंहिता का मत है ।
तन्त्रान्तर में स्वरों को स्फटिकाभ, स्पर्श वर्णों को विद्रुम सदृश, यकारादि नव वर्णों को पीत और क्षकार को अरुण कहा गया है ।
कहीं ऐसा भी उल्लेख है कि सम्पूर्ण वर्णों का रंग श्वेत है । मातृका - विवेक नामक ग्रन्थ में प्रत्येक वर्ण का पृथक्-पृथक् रंग बताया गया है ।
यथा-
‘अकारं सर्वदेवत्यं रक्तं सर्ववशङ्करम्’ ।
सौभाग्यभास्कर, पृ० १२५
कामधेनुतन्त्र में भी वर्णों के स्वरूप की चर्चा करते हुए पृथक् रङ्गों का उल्लेख मिलता है । यहाँ उसी के आधार पर वर्णों के तात्विक रूप का वर्णन समीचीन होगा ।
‘अ’ – ‘शरच्चन्द्रसदृश, पञ्चकोणमय, पञ्चदेवमय, शक्तित्रययुक्त, निर्गुण,
त्रिगुणोपेत, कैवल्यमूर्ति, बिन्दुतत्वमय प्रकृतिस्वरूप ।
डादिफान्ता गौरवर्णा अरुणाः पञ्च वादयः । लकाराद्याः काञ्चनाभाः हकारान्त्यौ तडिन्निभौ ॥ इति
तन्त्रान्तरे तु –
स्फटिकाभाः स्वराः प्रोक्ताः स्पर्शा विद्रुमसन्निभाः । यादयो नव पीताः स्युः क्षकारस्त्वरुणो मतः ॥ सर्वे वर्गा शुक्ला इत्यपि क्वचित् ।
मातृका विवेके तु
अकारं सर्वदेवत्यं रक्तं सर्ववशङ्करम्- इत्यादिना प्रत्यक्षरं वर्णविशेष उक्तः ।
१. शृणु तत्वमकारस्य अतिगोप्यं वरानने । शरच्चन्द्रप्रतीकाशं पञ्चकोणमयं सदा ॥ पञ्चदेवमयं वर्णं शक्तित्रयसमन्वितम् । निर्गुणं त्रिगुणोपेतं स्वयं कैवल्यमूर्तिमान् । बिन्दुतत्वमयं वर्णं स्वयं प्रकृतिरूपिणी । आकारं परमाश्चर्यं शङ्खज्योतिर्मयं प्रिये । ब्रह्मविष्णुमयं वर्णं तथा रुद्रभयं प्रिये । पञ्चप्राणमयं वर्णं स्वयं परमकुण्डली । इकाई परमानन्द सुगन्धकुसुमच्छविम् ।
सौभाग्यभास्कर, पृ० १२५११६
‘आ’ - शङ्खज्योतिर्मय, ब्रह्मा, विष्णु और रुद्रमय, पञ्चप्राणमय तथा परम
कुण्डली रूप ।
‘इ’ - कुसुमच्छवि, ब्रह्मा, विष्णु और रुद्रमय, सदा शक्तिमय, गुरुब्रह्ममय,
सदाशिवमय, गुणत्रयसमन्वित, मूर्तिमान् कुण्डली ।
‘ई’ - पीतविद्युत् के सदृश आकृति युक्त, परमकुण्डली रूप, ब्रह्मा विष्णु और
रुद्रमय पञ्चदेव, पञ्चप्राण तथा चतुर्ज्ञानमय ।
‘उ’ - पीतचम्पक’ सदृश, अधः कुण्डलिनी, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय,
चतुर्वर्गप्रद ।
‘ॐ’ – शङ्ख
और कुन्द के सदृश आकारयुक्त, परमकुण्डली, पञ्चप्राण तथा पञ्चदेवमय, धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष और सदा सुखप्रद ।
‘ऋ’ - मूर्तिमान् कुण्डली, ब्रह्मा, विष्णु, रुद्रमय, सदाशिवयुक्त, ईश्वर संयुक्त,
पञ्चवर्ण तथा चतुर्ज्ञानमय, रक्तविद्युत् सदृश ।
‘ऋ’ - परमकुण्डली, पीतविद्युत् सदृश, पञ्चदेव तथा चतुर्ज्ञानमय, पञ्चप्राणयुक्त
त्रिशक्तिसहित ।
हरिब्रह्ममयं वर्ण सदा रुद्रयुतं प्रिये । सदाशक्तिमयं देवि गुरुब्रह्ममयं तथा । सदाशिवमयं वर्णं पर ब्रह्मसमन्वितम् । हरिब्रह्मात्मकं वर्णं गुणत्रयसमन्वितम् । इकारं परमेशानि स्वयं कुण्डली मूर्तिमान् ।
कामधेनुतन्त्र ( हस्तलिखित )
इकारं परमेशानि स्वयं परमकुण्डली । ब्रह्मविष्णुमयं वर्णं तथा रुद्रमयं सदा । पञ्चदेवमयं वर्णं पीतविद्युल्लताकृतिम् । चतुर्ज्ञानमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा ॥ १. उकारं परमेशानि अधः कुण्डलिनी स्वयम् । पीतचम्पकसङ्काशं पञ्चदेवमयं सदा । पञ्चप्राणमयं देवि चतुवर्गप्रदायकम् । शङ्खकुन्दसमाकारं ऊकारं परमकुण्डली । पञ्चप्राणमयं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा । धर्मार्थकाममोक्षं च सदासुखप्रदायकम् ॥ ऋकारं परमेशानि कुण्डली मूर्तिमान् स्वयम् । अत्र ब्रह्मा च विष्णुश्च रुद्रश्चैव वरानने । सदाशिवयुतं वर्णं सदा ईश्वरसंयुतम् ।
।
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
1
११७
‘ल’ - ‘पीतविद्युत् सदृश, कुण्डली परदेवता, ब्रह्मादि देवों का निवासस्थान पञ्चदेव, चतुर्ज्ञान तथा पञ्चप्राणमय, गुणत्रयात्मक बिन्दुत्रयात्मक । ‘ए’ – रञ्जनीकुसुम सदृश, ब्रह्मा-विष्णु-शिवात्मक, पञ्चदेवमय, पश्च प्राणात्मक,
बिन्दुत्रयात्मक चतुर्वर्गप्रद, परमकुण्डली ।
‘ऐ’ - कोटिचन्द्र सदृश, महाकुण्डलिनी, पञ्चप्राण, ब्रह्मा, विष्णु और रुद्रमय ।
सदाशिवमय, बिन्दुत्रययुक्त ।
‘ओ’ – रक्तविद्युत् सदृश, पञ्चदेवमय, त्रिगुणात्मा, ईश्वर, पञ्चप्राणमय,
देवमाता, परमकुण्डली ।
पञ्चप्राणमयं वर्णं चतुर्ज्ञानमयं तथा । रक्तविद्यल्लताकारं ऋकारं प्रणमाम्यहम् ॥ ऋकारं परमेशानि स्वयं परमकुण्डमम् । पीतविद्युल्लताकारं पञ्चदेवमयं सदा । चतुर्ज्ञानमयं वर्णं पञ्चप्राणयुतं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं प्रणमामि सदा प्रिये ॥
कामधेनुतन्त्र
१. लकारं चञ्चलापाङ्गि कुण्डली परदेवता ।
अत्र ब्रह्मादयः सर्वे तिष्ठन्ति सततं प्रिये । पञ्चदेवमयं वर्णं चतुर्ज्ञानमयं सदा । पञ्चप्राणयुतं वर्णं तथा गुणत्रयात्मकम् । बिन्दुत्रयात्मकं वर्णं पीतविद्युल्लता तथा ॥ एकारं परमेशानि ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् । रञ्जनीकुसुमप्रख्यं पञ्चदेवमयं सदा ॥ पञ्चप्राणात्मकं वर्णं तथा बिन्दुत्रयात्मकम् । चतुर्वर्गप्रदं देवि स्वयं परमकुण्डली ॥ ऐकारं परमं दिव्यं महाकुण्डलिनी स्वयम् । कोटिचन्द्रप्रतीकाशं पञ्चप्राणमयं सदा । ब्रह्मविष्णुमयं वर्णं बिन्दुत्रयसमन्वितम् । ओकारं चञ्चलापाङ्गि पञ्चदेवमयं सदा । रक्तविद्युल्लताकारं त्रिगुणात्मानमीश्वरम् ॥ पञ्चप्राणमयं वर्णं नमामि देवमातरम् । एतद्वणं महेशानि स्वयं परमकुण्डली ॥
कामधेनुतन्त्र
११८
‘ओ’ - ’ रक्तविद्युत् सदृश, कुण्डली, ब्रह्मादि देवों का निवास, पञ्चप्राण तथा
सदाशिवमय, ईश्वरसंयुक्त, चतुर्वर्गप्रद ।
‘अं’ – पीतविद्युत् सदृश, पञ्चप्राणात्मक, ब्रह्मादिदेव तथा सर्वज्ञानमय, बिन्दु -
त्रयसमन्वित ।
‘अ: ’ - रक्तविद्युत्कान्ति, पञ्चदेव, पञ्चप्राण तथा सर्वज्ञानमय, आत्मादितत्वों
से युक्त, बिन्दुत्रय, शक्तित्रयात्मक ।
‘क’ – जपा, यावक तथा सिदूर सदृश कान्तिशालिनी, चतुर्भुजा, त्रिनेत्रा, बाहुलताओं से शोभित, कदम्ब की कलियों के आकार वाले स्तनों से विभूषित, रत्न, कङ्कण, केयूर, तथा अङ्गदों से सुशोभित, रत्न तथा पुष्पहारों से मण्डित, परमेश्वरी कामिनी रूप ।
१. रक्तविद्युल्लताकारं ओंकारं कुण्डली स्वयम् । अत्र ब्रह्मादयः सर्वे तिष्ठन्ति सततं प्रिये । पञ्चप्राणमयं वर्णं सदा
सदा ईश्वरसंयुक्तं
शिवमयं सदा ।
चतुर्वर्गप्रदायकम् ॥
अङ्कारं बिन्दुसंयुक्तं पीतविद्युत्समप्रभम् । पञ्चप्राणात्मकं वर्णं ब्रह्मादिदेवतामयम् ॥
सर्वज्ञानमयं वर्णं बिन्दुत्रयसमन्वितम् ॥ अःकारं परमेशानि
पञ्चदेवमयो वर्णः
सर्वज्ञानमयो वर्णः
3
विसर्गसहितं सदा ।
‘रक्त विद्युत्प्रभामयम् । पञ्चप्राणमयः सदा ।
आत्मादितत्वसंयुतः ।
।
बिन्दुत्रयमयो वर्णः शक्तित्रयमयः सदा । किशोरवयसाः सर्वे गीतवाद्यादितत्पराः । शिवस्य युवती एताः स्वयं कुण्डली मूर्तिमान् । जपायावकसिन्दूरमदृशीं कामिनीं पराम् । चतुर्भुजां त्रिनेत्रां च बाहुबल्लीविराजिताम् । कदम्बकोरकाकारस्तनद्वयविभूषिताम् । रत्नकङ्कणकेयूरैरङ्गदैरुपशोभिताम् । रत्नहारैः पुष्पहारैः शोभितां परमेश्वरीम् ॥ एवं हि कामिनी ध्यात्वा ककारं दशधा जपेत् ॥
कामधेनुतन्त्र
‘ख’
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
११८
‘कुण्डलीत्रय-युक्त, शङ्ख तथा कुन्द के समान कान्तिशाली, त्रिकोण तथा
A
बिन्दुत्रय संयुक्त, गुणत्रय, पञ्चदेव एवं शक्तित्रयविशिष्ट, सामान्यतया सर्वशक्त्यात्मक ।
‘ग’ – पञ्चदेवात्मक, निर्गुण, त्रिगुणोपेत, निरीह, निर्मल, पञ्चप्राणमय,
अरुणादित्यसदृश, कुण्डली रूप ।
‘घ’ - चतुष्कोणात्मक, पञ्चदेवमय, तरुणादित्य- सदश, त्रिगुणोपेत, सर्वगति,
सर्वप्रद, शान्त ।
e
‘ङ’ - २ परम कुण्डली रूप, त्रिगुण एवं सर्वदेवमय पञ्चप्राणमय ।
१. खकारं परमेशानि कुण्डलीत्रयसंयुतम् । खकारं परमाश्चर्यं शङ्खकुन्दसमप्रभम् ॥ कोणत्रययुतं रम्यं बिन्दुत्रयसमन्वितम् । गुणत्रययुतं देवि पञ्चदेवमयं सदा । त्रिशक्तिसंयुतं वर्णं सर्वशक्त्यात्मकं प्रिये ॥ गकारं परमेशानि पञ्चदेवात्मकं सदा । निर्गुणं त्रिगुणोपेतं निरीहं निर्मलं सदा । पञ्चप्राणमयं वर्णं गकारं प्रणमाम्यहम् । अरुणादित्यसङ्काशं कुण्डलीं प्रणमाम्यहम् ॥ घकारं चञ्चलापाङ्गि चतुष्कोणात्मकं सदा । पञ्चदेवमयं वर्णं तरुणादित्यसन्निभम् । निर्गुणं त्रिगुणोपेतं सदा त्रिगुणसंयुतम् । सर्वगं सर्वदं शान्तं घकारं प्रणमाम्यहम् ।
कामधेनुतन्त्र, चतुर्थ पटल
२. ङकारं परमेशानि स्वयं परमकुण्डली ।
सर्वदेवमयं वर्णं त्रिगुणं लोललोचने ॥ पञ्चप्राणमयं वर्णं ङकारं प्रणमाम्यहम् । चवर्णं शृणु सुश्रोणि चतुर्वर्गप्रदायकम् । कुण्डलीसहितं देवि स्वयं परमकुण्डली । रक्तविद्युल्लताकारं सदा त्रिगुणसंयुतम् । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्ण त्रिबिन्दुसहितं सदा । छकारं परमाश्चर्यं स्वयं परमकुण्डली । सततं कुण्डलीयुक्तं पञ्चदेवमयं सदा ।
।
१२०
मन्त्र और मातकाओं का रहस्य
‘च’ - चतुर्वर्गप्रद, कुण्डली से युक्त परमकुण्डली - रूप, रक्त विद्युत्-सदृश, त्रिगुण,
पञ्चदेव, पञ्चप्राण, त्रिशक्ति तथा बिन्दुत्रययुक्त ।
त्रिशक्ति, त्रिबिन्दु
‘छ’ - परमकुण्डली रूप, कुण्डली संयुक्त, पञ्चदेव, पञ्चप्राण, त्रिशक्ति,
एवं ईश्वरयुक्त पीतविद्युत्-सदृश ।
‘ज’ – मध्य कुण्डली - रूप, शरच्चन्द्र-सदृश, त्रिगुण, पञ्चदेव, पञ्चप्राण, त्रिशक्ति
तथा त्रिबिन्दु सहित ।
‘झ’ - ’ कुण्डली तथा मोक्षरूप, रक्तविद्युत्-सदृश, त्रिगुणयुक्त, पञ्चदेव तथा
पञ्चप्राणात्मक, त्रिबिन्दु, त्रिशक्ति एवं ईश्वरसंयुत ।
पञ्चप्राणमयं वर्णं त्रिशक्तिसहितं सदा ।
त्रिबिन्दुसहितं वर्णं सदा ईश्वरसंयुतम् । पीतविद्युल्लताकारं छकारं प्रणमाम्यहम् । जकारं परमेशानि या स्वयं मध्यकुण्डली । शरच्चन्द्रप्रतीकाशं सदा त्रिगुणसंयुतम् । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं प्रिये ।
कामधेनुतन्त्र, चतुर्थ पटल
१. झकारं परमेशानि कुण्डलीमोक्षरूपिणी । रक्त विद्युल्लताकारं सदा त्रिगुणसंयुतम् । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं सदा । त्रिबिन्दुसहितं वर्णं त्रिशक्तिसहितं सदा । सदा ईश्वरसंयुक्तं कारं शृणु पार्वति । रक्त विद्युल्लताकारं स्वयं परमकुण्डली । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । टकारं चञ्चलापाङ्गि स्वयं परमकुण्डली । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । ठकारं चञ्चलापाङ्गि कुण्डली मोक्षरूपिणी । पीतविद्युल्लताकारं सदा त्रिगुणसंयुतम् । पञ्चदेवात्मकं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । त्रिबिन्दुसहितं वर्णं त्रिशक्तिसहितं सदा ।
कामधेनुतन्त्र, चतुर्थ पटल
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
१२१
‘ञ’ - रक्त विद्युत् - लता - तुल्य, परमकुण्डलीरूप, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय,
त्रिशक्ति एवं त्रिबिन्दु सहित ।
‘ट’ – परमकुण्डली - रूप, पञ्चदेव एवं पञ्चप्राणमय, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दुयुक्त । ‘ठ’ - कुण्डली और मोक्ष रूप, पीतविद्युत् लता के आकार सदृश, त्रिगुण, पञ्च-
देव एवं पञ्चप्राणात्मक त्रिबिन्दु एवं त्रिशक्ति सहित ।
‘ड’ - ’ त्रिगुणयुक्त, पञ्चदेव और पञ्चप्राणमय त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु सहित
चतुर्ज्ञानमय एवं आत्मादि तत्त्वों से युक्त, पीतविद्युत्-लताकार ।
‘ढ’ – पराकुण्डली, पञ्चदेव - पञ्चप्राणमय, त्रिगुण तथा आत्मादि तत्त्वयुक्त
रक्तविद्युत्-लताकार ।
‘ण’ - परमकुण्डली, पीतविद्युत्-लताकार, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय, आत्मादि
तत्त्वों से संवलित एवं महासौख्य- प्रदायक ।
‘त’ - स्वयं परमकुण्डली, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय, त्रिशक्ति एवं आत्मा-
दितत्त्वयुक्त, त्रिबिन्दु सहित, पीतविद्युत्समकान्तिशाली ।
१. डकारं चञ्चलापाङ्गि सदा त्रिगुणसंयुतम् । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं तथा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । चतुर्ज्ञानमयं वर्णमात्मादितत्त्वसंयुतम् । पीतविद्युल्लताकारं डकारं प्रणमाम्यहम् । ढकारं परमाराध्यं या स्वयं कुण्डली परा । पञ्चदेवात्मकं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । सदा त्रिगुणसंयुक्तं आत्मादितत्त्वसंयुतम् । रक्तविद्युल्लताकारं ढकारं प्रणमाम्यहम् । णकारं परमेशानि या स्वयं परमकुण्डली । पीतविद्युल्लताकारं पञ्चदेवमयं सदा । पञ्चप्राणमयं देवि सदा त्रिगुणसंयुतम् । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं महासौख्यप्रदायकम् । तकारं चञ्चलापाङ्गि स्वयं परमकुण्डली । पञ्चदेवात्मकं वर्णं पञ्चप्राणमयं तथा । त्रिशक्तिसहितं वर्णमात्मादितत्त्वसंयुतम् । त्रिबिन्दुसहितं वर्णं पीतविद्युत्समप्रभम् ।
कामधेनुतन्त्र, चतुर्थ पटल
१२२
‘थ’ - ’ कुण्डली तथा मोक्ष रूप, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु सहित पञ्चदेव तथा
पञ्चप्राणमय, तरुण आदित्य के समान कान्तिशाली ।
‘द’ - चतुर्वर्ग- प्रदाता, पञ्चदेवमय, त्रिशक्ति सहित, ईश्वरसंयुत, त्रिबिन्दु तथा
आत्मादितत्त्व-युक्त, परमकुण्डलीरूप, रक्तविद्युल्लताकार ।
‘ध’ - कुण्डली तथा मोक्ष रूप, आत्मादितत्त्व संयुक्त, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय
·
त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दुसहित, पीतविद्युत्-सदृश चतुर्वर्ग- प्रदायक ।
‘न’ – * रक्त विद्युत् के सदृश आकृति, पञ्चदेवमय, परमकुण्डलीरूप, पञ्चप्राणा- त्मक, त्रिबिन्दु तथा त्रिशक्तियुक्त, आत्मादितत्त्वयुक्त, चतुर्वर्गप्रद ।
१. थकारं चञ्चलापाङ्गि कुण्डली मोक्षरूपिणी । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं प्रिये । तरुणादित्यसङ्काशं थकारं प्रणमाम्यहम् । दकारं शृणु चार्वङ्गि चतुर्वर्गप्रदायकम् । पञ्चदेवमयं वर्णं त्रिशक्तिसहितं सदा । सदा ईश्वरसंयुक्तं त्रिबिन्दुसहितं सदा । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं स्वयं परमकुण्डली । रक्तविद्युल्लताकारं दकारं हृदि भावय । धकारं परमेशानि कुण्डली मोक्षरूपिणी । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं पञ्चदेवमयं सदा । पञ्चप्राणमयं देवि त्रिशक्तिसहितं सदा ।
त्रिबिन्दुसहितं वर्णं धकारं हृदि भावय ।
पीतविद्युल्लताकारं
चतुर्वर्गप्रदायकम् ।
कामधेनुतन्त्र, पञ्चम पटल
२. नकारं शृणु चार्वङ्गि रक्तविद्युल्लताकृतिम् ।
पञ्चदेवमयं वर्ण स्वयं परमकुण्डली । पञ्चप्राणात्मकं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णमात्मादितत्त्वसंयुतम् ।
चतुर्वर्गप्रदं वर्णं हृदि भावय पार्वति ।
अतः परं प्रवक्ष्यामि पकारं मोक्षमव्ययम् ।
चतुर्वर्गप्रदं वर्ण
पञ्चदेवमयं वर्ण स्वयं परमकुण्डली ।
शरच्चन्द्रसमप्रभम् ।
पञ्चप्राणमयं वणं
त्रिशक्तिसहितं सदा ।
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
१२३
‘प’ - अव्यय मोक्षरूप, चतुर्वर्गप्रद, शरच्चन्द्रतुल्य - कान्तिशाली, पञ्चदेवमय स्वयं परमकुण्डली, पञ्चप्राणमय, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु सहित, आत्मादितत्त्वयुक्त ।
‘फ’ - रक्त विद्युत्सदृश, चतुर्वर्गप्रद, पञ्चदेवमय, पञ्चप्राणात्मक, त्रिगुण
तथा त्रिबिन्दु सहित आत्मादितत्त्व-संयुक्त ।
,
‘ब’ – ‘चतुर्वर्गप्रदाता, शरच्चन्द्रोपम, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय, त्रिबिन्दु तथा त्रिशक्ति सहित, निविड़ अमृत के समान निर्मल, कुण्डलिनी - रूप ।
त्रिबिन्दुसहितं वर्णमात्मादितत्त्वसंयुतम् । महामोक्षप्रदं वर्णं हृदि भावय पार्वति । फकारं शृणु चार्वङ्गि रक्तविद्युल्लतोपमम् । चतुर्वर्गमयं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा । पञ्चप्राणमयं वर्णं सदा त्रिगुणसंयुतम् । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं त्रिबिन्दुसहितं सदा ।
कामधेनुतन्त्र
१. बकारं शृणु चार्वङ्गि चतुर्वर्गप्रदायकम् ।
शरच्चन्द्रप्रतीकाशं
पञ्चदेवमयं सदा ।
पञ्चप्राणात्मकं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं निविडा मृत निर्मलम् । स्वयं कुण्डलिनी साक्षात् सततं प्रणमाम्यहम् । भकारं चञ्चलापाङ्गि स्वयं परमकुण्डली । महामोक्षप्रदं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं प्रिये । मकारं शृणु चार्वङ्गि स्वयं परमकुण्डली । महामोक्षप्रदं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा । तरुणादित्यसङ्काशं चतुर्वर्गप्रदायकम् । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं हृदिस्थं प्रणमाम्यहम् । यकारं शृणु चार्वङ्गि चतुष्कोणमयं सदा । पलालधूमसङ्काशं स्वयं परमकुण्डली । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं तथा । प्रणमामि सदा वर्णं मूर्तिमान् मोक्षमव्ययम् ।
१२४
‘भ’ - परमकुण्डलीरूप, महामोक्षप्रद, पञ्चदेवमय, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु-
सहित ।
‘म’ - परमकुण्डली रूप, महामोक्षप्रद, पञ्चदेवमय, तरुण आदित्य के समान कान्तिशाली, चतुर्वर्ग प्रदाता, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु सहित आत्मादि- तत्त्वों से युक्त ।
‘य’ – चतुष्कोणमय, पुआल के धूयें
के समान कान्तिशाली, परमकुण्डली - रूप पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु सहित मूर्तिमान्, अव्यय मोक्ष-तुल्य ।
‘र’ – कुण्डलीद्वययुक्त, रक्तविद्युत् के सदृश कान्तिशाली, पञ्चदेव तथा पञ्च -
प्राणात्मक, त्रिबिन्दु तथा त्रिशक्तिसहित आत्मादितत्त्वयुक्त ।
‘ल’ – कुण्डलीद्वययुक्त, पीतविद्युत् सदृश, सम्पूर्ण रत्नप्रदाता, पञ्चदेव तथा पञ्च-
प्राणमय, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु सहित, आत्मादितत्त्वयुक्त ।
’ व’ – कुण्डली तथा अव्यय मोक्षरूप, पुआल के समान कान्तिशाली, पञ्चदेव तथा
पञ्चप्राणमय, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु-सहित, आत्मादितत्त्वों से युक्त । ‘श’ - ’ कुण्डलीतत्त्वयुक्त, पीतविद्युत् के सदृश कान्ति-युक्त, सर्वरत्नप्रदायक, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु सहित आत्मादितत्त्वों से युक्त ।
१. रकारं चञ्चलापाङ्गि कुण्डलीद्वयसंयुतम् ।
।
रक्तविद्युल्लताकारं पञ्चदेवात्मकं सदा । पञ्चप्राणमयं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । त्रिशक्तिसहितं देवि आत्मादितत्त्वसंयुतम् । लकारं चञ्चलापाङ्गि कुण्डलीद्वय संयुतम् । पीतविद्युल्लताकारं सर्वरत्नप्रदायकम् । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं हृदि भावय पार्वति । वकारं चञ्चलापाङ्गि कुण्डलीमोक्षमव्ययम् । पलालधूमसङ्काशं पञ्चदेवमयं सदा । पञ्चप्राणमयं वर्ण त्रिशक्तिसहितं सदा । त्रिबिन्दुसहितं वर्णमात्मादितत्त्वसंयुतम् ।
कामधेनु०, षष्ठ पटल
२. शकारं चञ्चलापाङ्गि कुण्डलीतत्त्वसंयुतम् ।
पीतविद्युल्लताकारं
सर्वरत्नप्रदायकम् ।
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
१२५
‘ष’ - अष्टकोणमय, रक्तचन्द्र-सदृश, परमकुण्डलीरूप, चतुर्वर्गप्रद, सुधानिर्मित- विग्रह, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय, सत्त्वादि- त्रिगुण एवं त्रिशक्तियुक्त, त्रिबिन्दु तथा सर्वदेवमय, आत्मादितत्त्वों से युक्त ।
‘स’ – परात्पर - शक्ति - बीज, कोटिविद्युत्-सदृश, कुण्डलीत्रय-युक्त, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणमय, त्रिगुण, त्रिबिन्दु तथा त्रिशक्तियुक्त, आत्मादितत्त्वों से I ‘ह’ - चतुर्वर्ग प्रदाता, कुण्डलीत्रययुक्त, रक्तविद्युत्-सदृश कान्तिशाली, त्रिगुण तथा वायु आदि पञ्चदेव युक्त, पञ्चप्राण, त्रिशक्ति तथा त्रिबिन्दु- सहित ।
पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । आत्मादितत्त्वसंयुक्तं हृदि भावय पार्वति । षकारं शृणु चार्वङ्गि अष्टकोणमयं सदा । रक्तचन्द्रप्रतीकाशं स्वयं परमकुण्डली । चतुर्वर्गप्रदं वर्णं सुधानिर्मितविग्रहम् । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । रजः सत्त्वतमोयुक्तं त्रिशक्तिसहितं सदा । त्रिबिन्दुसहितं वर्णमात्मादितत्त्वसंयुतम् । सर्वदेवमयं वर्णं हृदि भावय पार्वति । सकारं शृणु चार्वङ्गि शक्तिबीजं परात्परम् । कोटिविद्युल्लताकारं कुण्डलीत्रयसंयुतम् । पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । रजः सत्त्वतमोयुक्तं त्रिबिन्दुसहितं सदा । प्रणम्य सततं देवि हृदि भावय पार्वति । हकारं शृणु चार्वङ्गि चतुर्वर्गप्रदायकम् । कुण्डलीत्रयसंयुक्तं रक्तविद्युल्लतोपमम् । रजः सत्त्वतमोवायु पञ्चदेवमयं सदा । पञ्चप्राणमयं वर्ण हृदि भावय पार्वति । क्षकारं शृणु चार्वङ्गि कुण्डलीत्रयसंयुतम् । चतुर्वर्गमयं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा । पञ्चप्राणात्मकं वर्णं त्रिशक्तिसहितं सदा । त्रिबिन्दुसहितं वर्णमात्मादितत्त्वसंयुतम् । रक्तचन्द्रप्रतीकाशं हृदि भावय पार्वति ।
कामधेनुतन्त्र, षष्ठ पटल ।१२६
‘क्ष’ – कुण्डलीत्रययुक्त, चतुर्वर्गमय, पञ्चदेव तथा पञ्चप्राणात्मक, त्रिशक्ति
तथा त्रिबिन्दु सहित आत्मादितत्त्वों से युक्त, रक्तचन्द्रसदृश ।
J
वर्णों की स्वरूप सङ्कटना किन तत्त्वों से होती है, इसका विस्तृत वर्णन ऊपर किया गया है । कुसुमकलिका एवं उसके बीज के गर्भ में निहित, गन्ध, शुचिता, स्मिति, ज्योति आदि तत्त्वों के सदृश वर्णों के गर्भ में, इच्छा, ज्ञान, और क्रियात्मक तीन शक्तियाँ, आकाश, वायु आदि पञ्चदेव, प्राणादि पञ्च- प्राण आत्मतत्त्व, विद्यातत्त्व शिवतत्त्व आदि निहित रहते हैं ।
कामधेनुतन्त्र के मतानुसार मातृकावर्णं ही पचास युवतियां हैं जो विश्व ब्रह्माण्ड में व्याप्त है । युवतियों का यह गण ब्रह्मरूप ही है; इन से परे न तो कोई विद्या है और न मन्त्र ।
मातृकात्मक युवतियों के अभिरूप का विवरण वर्णोद्वारतन्त्र में किया गया है । वहीं उनके लिपिमय सङ्केतों का भी समुचित उल्लेख हुआ है । ककार के कामिनी सदृश अभिरूप की विवृति ऊपर कामधेनुतन्त्र के अनुसार की गई है । वहाँ केवल ककार के ही अभिरूप की चर्चा है, अन्य वर्णों की नहीं । अन्य तन्त्रों में भी समस्त वर्णों के अभिरूप अथवा पूर्ण आकार तथा महिमा का वर्णन मिलता है ।
शारदातिलकतन्त्र की पदार्थादर्शटीका में तन्त्रान्तर से उद्धत वर्णों की मूर्ति और महिमा :-
अ – ’ स्वर्णवर्ण, आठ भुजाओं में शूल और गदा लिये हुए, चतुर्मुख, अतिकाय,
आ -
कूर्मवाहन ।
-
श्वेतवर्ण, पाशाङ्कुशहस्त, कमलासन, हस्तिवाहन, मौक्तिक भूषण,
षष्ट्यूर्ध्वयोजनशरीर ।
।
१. चामीकरनिभः शूलगदाराजद्भुजाष्टकः ।
चतुरास्योऽतिकायः स्यादकारः कूर्मवाहनः । पाशाङ्कुशकरा श्वेता पद्मसंस्थेभवाहना । षष्ट्यूर्ध्वयोजनमिता स्यादा मौक्तिकभूषणा । पीतं कराब्जकुलिशपरशुं वैरिनाशनम् । द्वयेकयोजनमानं स्यादिकारं कच्छपस्थितम् । दशयोजन दीर्घार्द्धनाहासौ हंसवाहना । ई: स्यात्पुष्टिप्रदा श्वेता मौक्तिकाद्या सितानना । गदा कुशकरं काकवाहनं कृष्णभूषणम् ।
मानमुद्वयमक्षरम् ।
योजन द्विसहस्राणां
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
इ - पीतवर्ण, वज्र, परशु, कमलधारी, कच्छपवाह्न, योजन त्रयमित शरीर । ई - श्वेत, पुष्टिप्रद, मौक्तिकभूषण, दशयोजनदीर्घ, हंसवाहन ।
१२७
उ, ऊ – कृष्णभूषण, गदाङ्कुशधारी, काकवाहन, द्विसहस्र-योजन- दीर्घ । ऋ, ॠ - १ रक्तवर्ण, पाशशक्तिधारी, अग्निबिम्बस्थित उष्ट्रवाहन, उक्त-
प्रमाण, कालघ्न ।
ल ल – पुष्परागवर्ण, कमलासन, हंसवाहन, पाशवज्रधर, रौद्ररूप ।
,
६
ए - श्यामवर्ण चक्रवाकवाहन, हारभूषण ।
ऐ - नवकुन्दवर्ण, शूलवज्रधारिणी, द्विपवाहन, कविताकरी, कोटियोजनशरीर । ओ - पीतवर्ण, चिन्मय, सर्वगत शान्त, द्विसहस्र-करोज्ज्वल, वृषवाहन । औ— तप्तकाञ्चनवर्ण, पाशचक्रधारिणी, विभूतिप्रद, योजन सहस्रदीर्घ ।
१. पाशशक्तिभुजं रक्तं वह्निबिम्बस्थितोष्ट्रगम् । उक्तप्रमाणं कालघ्नमृऋवर्णद्वयं भवेत् ।
चतुरस्राब्जहंसस्थं
पुष्परागसमप्रभम् ।
पाशवज्रकरं रौद्रं लयुग्मं स्यान्निरोधनम् । गदाफलारिपद्माढ्यकरं हारविभूषणम् । चक्रवाकस्थितं श्याममेकारं तु महद्भवेत् । नवकुन्दनिभा शूलवज्रबाहा द्विपस्थिता । कोटियोजनमाना स्यादमूर्तिः कविताकरी ॥ चिन्मयं सर्वगं शान्तं द्विसहस्रकरोज्ज्वलम् । पीतं गोवृषसंस्थं स्यादोरूपं श्रीकरात्मकम् ।
२. तप्तहेमनिभा
शारदातिलकतन्त्र टीका, पृ० ३५९
पाशचक्रबाहुर्विभूतिदा ।
योजनानां सहस्रेण स्यादीवर्णामितोजसा । नवकुङ्कुम सच्छायः पद्मस्थो रक्तभूषणः । चतुर्भुजः स्यादंवर्णः श्रीकरो रिपुनाशकः । वज्रशूलकरं क्षुद्र (युद्ध) फलदं खरवाहनम् । सहस्रयोजनमितं स्वरान्तं द्विभुजं स्मरेत् । भूबिम्बगज संस्थ: स्यान्नवकुङ्कुमसन्निभः । शूलवज्रकरः कार्णः सहस्रद्वययोजनः । पाशतोमरहस्तः रवो मेषसंस्थो निरोधनः । योजनानां सहस्रेण मितः कृष्णो विभीषणः । पाशाङ्कुशकरः पद्मे फणिसंस्थोऽरुणप्रभः । गकारः सर्पभूषः स्यात् शतयोजनसंस्थितः ।
शारदातिलकतन्त्र टीका, पृ० ३५९
१२८
अं - नवकुङ्कुमवर्ण, पद्मस्थ, रक्तभूषण, चतुर्भुज, रिपुनाशक, श्रीकर । अः - वज्रशूलधारी, खरवाहन, द्विभुज, सहस्रयोजनमित ।
क - नवकुङ्कुमवर्ण, भूबिम्बगत, गजवाहन, शूलवज्रकर, सहस्रद्वययोजनमित । ख - कृष्णवर्ण, पाशतोमरहस्त, मेषवाहन, भीषण, सहस्रयोजनदीर्घ ।
ग - अरुणवर्ण, पाशाङ्कुशधारी, सर्पवाहन, सर्पभूषण, शतयोजनशरीर । घ - ’ कृष्णवर्ण, उष्ट्रवाहन, गदावज्रधारी, द्विमुख, सहस्रयोजनशरीर । ङ - कृष्णवर्ण, कोटियोजनदीर्घ, द्विभुज, काकवाहन, क्षुद्रफलप्रद ।
- श्वेतवर्ण, युगाग्रपद्मसंस्थित, चतुर्बाहु, कौड़ियों से भूषित, सुगन्धाढ्य, कोटियोजनविस्तीर्ण ।
छ - श्वेतवर्ण, कोटियोजनविस्तीर्ण, पद्मस्थित, चतुर्बाहु ।
ज, झ – श्वेतवर्ण, चतुर्बाहु, कोटियोजनमित ।
ञ - कृष्णवर्ण, द्विभुज, विद्वेषकरण, काकवाहन, योजनसहस्रशरीर । ट - द्विभुज क्रौञ्चवाहन, महाध्वनि ।
ठ - धरापद्मगजेन्द्रस्थित, द्विभुज, उज्ज्वल, विषनाशकं, लक्षयोजनशरीर । ड - अष्टबाहु, चतुर्मुख, अलङ्कृत, श्वेतकमलासन, सहस्रयोजनविस्तीर्ण ।
१. उष्ट्रोलूखलसंस्थः स्याद् गदावज्रकरोमितः । योजनानां सहस्रेण द्विमुखो घः सितेतरः । कोटियोजन दीर्घार्द्धनाहं कृष्णं ज्वलत्प्रभम् ॥ द्विभुजं काकवाहं स्यात् ङाणं क्षुद्रफलप्रदम् । युगाग्रपद्मसंस्थ: स्यात् चतुर्बाहुः सितप्रभः ॥ चः कपर्दी सुगन्धाढ्यः कोटियोजनसंस्थितः । सितस्तावस्थितः पद्मे चतुर्बाहुश्छवर्णकः ॥ जझो च कोटिमानौस्तः चतुर्बाहू सितप्रभौ । योजनानां सहस्रैः स्यात् सम्मितं काकवाहनम् ॥ विद्वेषकरणं जाणं कृष्णवर्णं भुजद्वयम् । क्रौञ्चस्थ द्विभुजष्टः स्यान्नागनद्धो महाध्वनिः । धरापद्मगजेन्द्रस्थष्ठवर्णो द्विकरोज्ज्वलः । लक्षयोजनमानः स्याद् गरनाशकरो विभुः ॥
शारदातिलकतन्त्र टीका, पृ० ३६०
२. डवर्णोप्यष्टबाहुः स्याच्चतुर्वक्त्रः स्वलङ्कृतः ।
योजनानां सहस्रेण मितः कुवलये स्थितः ॥ अग्निबिम्बाजगो दार्णो दशबाहुज्वंलत्प्रभः । सहस्रमानं व्याघ्रस्थं योजनानां हि णं भवेत् ॥
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
१२ε
ढ - अग्निबिम्बस्थ, अजवाहन, दशबाहु, ज्वलत्कान्ति ।
ण - व्याघ्रवाहन, सहस्रयोजनविस्तीर्ण ।
त — कुङ्कुमवर्ण, गन्धाढ्य, सहस्रयोजन विस्तीर्ण, चतुर्बाहु, स्वलङ्कृत । थ- कोटियोजनमान, अष्टबाहु, चतुर्मुख, पीतवर्ण, वृषारूढ, भयङ्कर ।
द - द्विमुख षड्भुज, कोटियोजन शरीर, महिषवाहन ।
ध - सिंहवाहन, चतुर्बाहु, चतुर्लक्षयोजन शरीर । न - द्विभुज, काकवाहन, सहस्रयोजनविस्तीर्ण । प– विशभुज, दशमुख, कोटिमान, वकवाहन ।
फ - १ दशकोटिमान, भुजद्वयवान्, चञ्चल, श्वेत, सिंहस्थ, श्वेतकमल - स्थित ।
षष्टिहायन संस्थ: स्याच्चतुर्बाहुः स्वलङ्कृतः । सहस्रमानो गन्धाढ्यः कुङ्कुमाभश्च ताक्षरः । कोटियोजनमान: स्यादष्टबाहुश्चतुर्मुखः ।
पीतवर्णो वृषारूढः थवर्णोऽपि भयङ्करः । द्विमुखं षड्भुजं कोटिमानं दं महिषस्थितम् । सिंहवाहश्चतुर्बाहुर्धश्चतुर्लक्षसम्मितः । द्विभुजं काकवाहं नं तत्सहस्रमितं भवेत् । विशभुजो दशास्यः पः कोटिमानो वकस्थितः ।
शारदातिलक० टीका, पृ० ३६०
१. दशकोटिमित: फार्णो योजनानां भुजद्वयः । कण्ठीरवसिताम्भोजे निषण्णश्चञ्चलः सितः ॥ षडास्यो द्विभुजो बः स्याद्दशकोटिमितोऽरुणः । नीलोत्पललसद्धंसवाहनः पुष्टिदायकः । त्रिहस्तं त्रिमुखं व्याघ्रवाहनं भीषणाकृतिम् ॥ दशलक्षमितं भाणं धूम्राभं स्यान्महाबलम् ।
चतुर्भुजो मकारः स्यात् सविषोरगसन्निभः । मण्डितो मुण्डमालाभिः शशिखण्डविराजितः । व्याप्तश्चतुर्मुखो (र्भुजो ) धूम्रो यार्णः स्यान्मृगसंस्थितः । त्रिकोणाम्बुजमेषस्थो रार्णो बाहुचतुष्टयः । चतुरस्राब्जदन्तीन्द्रपृष्ठेनोपरि
राजिता ।
चतुर्भुजा लकारस्य मूर्तिः स्यात् घुसृणप्रभा । अब्धिस्थपद्मनक्रस्थो द्विभुजो वः सितः स्मृतः । करद्वयाब्जगा हेमवर्णा शार्णाकृतिस्तथा ।
६ म० मा०
।
शारदा तिलक० टीका, पृ० ३६१
१३०
ब - षण्मुख, द्विभुज, दशकोटिमान, अरुणवर्ण, नीलोत्पलस्थ, हंसवाहन, पुष्टिप्रद । भ - त्रिहस्त, त्रिमुख, व्याघ्रवाहन, भीषणाकृति, धूम्रवर्ण, महाबली, दशलक्ष-
विस्तीर्ण ।
म - चतुर्भुज, विषयुक्तसर्पसदृश, मुण्डमाला-भूषित, शशिकला - युक्त । य - चतुर्मुख, धूम्रवर्ण, मृगवाहन, व्यापक ।
र - त्रिकोणाम्बुजयुक्तमेषवाहन, चतुर्बाहु ।
ल - चतुष्कोणकमलयुक्त गजेन्द्रवाहन, चतुर्भुज, केशरवर्ण ।
व - समुद्रस्थकमल के बीच स्थित नक्रवाहन, द्विभुज, श्वेतवर्णं । श - द्विभुज, कमलासन, हेमवर्ण ।
ष - सहस्रमान, कृष्णवर्ण, द्विभुज ।
स - कोटिमान, श्वेतवर्ण, द्विभुज, हंसवाहन ।
ह - श्वेत, त्रिबाहु, चन्द्रशेखर ।
ल - श्वेत, गजस्थित, पाश और अभयमुद्राधारी ।
क्ष - भूबिम्बशैलासन, दशबाहु, मणिप्रभ ।
}
।
।
मन्त्र-साधना में वर्णों की उपर्युक्त मूर्तियों एवं महिमामण्डलों का ध्यान
किया जाता है । वर्णों की उपर्युक्त महिमा सम्बन्धी विवृति और सनत्कुमार- संहिता में वर्णित महिमामण्डलों के वर्णन में कुछ अन्तर है, जो निम्नां- कित हैं :-
अकार का महिमामण्डल अस्सी लाख योजन तथा आकार का उससे द्विगुण है । इकार — नब्बे लाख योजन । ईकार - द्विगुण । उकार - कोटि योजन । ऊ – द्विगुण । ऋ - पचास लाख योजन । ऋ - द्विगुण । ऌ, लु–
। ।
6
द्विगुण । ए— डेढ़ करोड़ । ऐ, और औ - एकार के समान । बिन्दु और विसर्ग - अकार से द्विगुण । व्यञ्जन शक्तियों की महिमा अकार के मण्डल से आधी समझना चाहिये ।
स्वर वर्ण सौम्य तथा व्यञ्जन सौर एवं आग्नेय हैं, अतः शशि, सूर्य और
१. सहस्रमानः कृष्णाभो द्विभुजः कार्मणेऽथ षः ।
कोटिमानः सितः सः स्यात् हंसगो ( ह्याङ्गो ) द्विभुजान्वितः । हार्णः श्वेतस्त्रिबाहुः स्यात् व्याप्तशीतांशुशेखरः ।
पाशाभयकरा लार्णमूर्तिः श्वेता गजस्थिता ।
भूबिम्बरौल संस्थ:
क्षो दशबाहुर्मणिप्रभः ।
मूर्तिभेदा यथार्णानां मयात्रप्रतिपादिताः ॥
शारदातिलक० टीका, पृ० ३६१
२. द्रष्टव्य :- सौन्दर्यलहरी के १७ वें श्लोक की लक्ष्मीधरकृत टीका ।
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
१३१
अग्नि की कलारूप तिथि, मास और अग्नि की शक्तियाँ भी वर्णों से क्रमश: उत्पन्न होती हैं । शशि के मूर्तिभाव की प्रधानता से जिन्हें अमृत, मानद आदि कहते हैं, शक्तिभाव की प्रधानता से उन्हें ही अमृता, मानदा अथवा प्रतिपदा आदि कहा जाता है । मासों के मूर्तिभाव की प्रधानता से जो मधु माधव अथवा तपन, तापन आदि नामों से व्यवहृत होती हैं, वे ही शक्तिभाव की प्रधानता से तपिनी, तापिनी आदि अभिधाओं द्वारा ख्यात होती हैं । इसी प्रकार भ्राजक आदि अग्नि मूर्तियाँ धूम्राचि आदि संज्ञाओं द्वारा कही जाती हैं ।
सोलह स्वरों से उतनी ही चान्द्रकलायें, और दो-दो स्पर्श वर्णों से बारह सौर कलायें, और व्यापक वर्णों से दश आग्नेय कलायें उत्पन्न होती हैं । इस प्रकार निम्नांकित अड़तीस कलायें हुईं :-
अ
अमृता
आ
मानदा
इ
पूषा
ई
तुष्टि
ऐ
AA अ अ
चन्द्रिका
कान्ति
ज्योत्स्ना
श्री
पुष्टि
ओ
प्रीति
ऊ
रति
ओ
अङ्गदा
ऋ
धृति
अं
पूर्णा
ऋ
शशिनी
अः
पूर्णामृता
स्पर्श युग्मों से निम्नलिखित वसुदातृ सौर कलायें उत्पन्न होती हैं :-
“युग्म वर्ण मास के दो पक्षों के परिचायक हैं । अन्त्य ‘मकार’ रविरूप
·
ही है । अत: स्वावयवरूप समस्त वर्णों में वह अनुगत है ।
१. द्रष्टव्य : - प्रयोगक्रमदीपिका, पृ० ४५१
२. शशीनाग्न्युत्थिता यस्मात् स्वरस्पृग्व्यापकाक्षराः ।। १० ।।
तत्त्रिभेदसमुद्भूता अष्टात्रिंशत्कला मता ॥
स्वरैः सौम्याः स्पर्शयुग्मैः सौरा याद्याश्च वह्निजाः ।। ११ ।। अमृता मानदा पूषा तुष्टिः पुष्टी रतिर्धृतिः ॥ १५ ॥ शशिनी चन्द्रिका कान्तिर्ज्योत्स्ना श्रीः प्रीतिरङ्गदा । पूर्णा पूर्णामृता कामदायिन्यः स्वरजाः कलाः ॥ १६ ॥
श्री प्रपञ्चसारतन्त्र, तृ० पटल ३. अत्र तपनतापनादयो भासमूर्तयः तेन कभादिद्विद्विवर्णवाच्याः ।
…………….तेषां पक्षद्वयलक्षणत्वात्तदुपपत्तिरिति ॥
प्र० क्र० दी०, पृ० ४५०
१३२
क भ
तपनी
छ द
सुषुम्णा
ख ब
तापिनी
ज थ
भोगदा
ग फ
धूम्रा
झ त
विश्वा
घ प
मरीचि
वण
बोधिनी
ङ न
ज्वालिनी
ट ढ
धारिणी
च ध
रुचि
ठ ड
क्षमा
aa धर्मंदा आग्नेय कलायें :-
य
धूम्राचि
ष
सुश्री
र
ल
व
श
ऊष्मा
स
ज्वलिनी
ह
ज्वालिनी
ळ
ho 18
सुरूपा कपिला
हव्यवहा
विस्फुलिङ्गिनी क्ष
कव्यवहा
प्रणव की अकार,
ही पचास वर्णों की
उकार, मकार, बिन्दु और उत्पत्ति होती है । उन
नाद इन पांच कलाओं से
वर्णों या कलाओं के नाम
निम्नांकित हैं :
१ नाद से उत्पन्न सोलह कलायें :-
अ
आ
१. निवृत्ति
२. प्रतिष्ठा
1
तप ( प ) नी तापि ( प ) नी धूम्रा मरीचिर्व्वालिनी रुचिः । सुषुम्णा भोगदा विश्वा बोधिनी धारिणी क्षमा ॥ १७ ॥ कभाद्या वसुदा: सौराष्ठडान्ता द्वादशेरिताः । धूम्राचिरूमा ज्वलिनी ज्वालिनी विस्फुलिङ्गिनी ॥ १८ ॥ सुश्रीः सुरूपा कपिला हव्यकव्यवहे अपि । याद्यायुक्ता वह्नयुत्था दश धर्मप्रदाः कलाः ।। १९ ।।
प्र० स०, तृ० पटल ।
१. वर्णेभ्य एव तारस्य पञ्चभेदेस्तु भूतगैः ।। १२ ।।
सर्वगाश्च समुत्पन्नाः पञ्चाशत्संख्यकाः कलाः ॥ १३ ॥ निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिस्तथैव च । इन्धिका दीपिका चैव रेचिका मोचिका परा ।। २५ ।।
सूक्ष्मा सूक्ष्मामृता ज्ञानामृता चाप्यायिनी तथा । व्यापिनी व्योमरूपा स्यादनन्ता नादसम्भवा ।। २६ ॥ नादजाः षोडश प्रोक्ता भुक्तिमुक्तिप्रदायिकाः ।
इ
furr
ई
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
३. विद्या
४. शान्ति
m
५. इन्धिका
ऊ
६.
दीपिका
ऋ
७.
रेचिका
ॠ
८.
मोचिका
लु
९. परा
1 1 1 1
१०.
सूक्ष्मा
११.
सूक्ष्मामृता
१३३
ऐ
ओ
औ
अं
अः
" अकार से उत्पन्न कलायें :-
क
ख
ग
घ
65bhp 1 15 कठ
ङ
च
छ
ज
१२. ज्ञानामृता
१३. आप्यायिनी
१४. व्यापिनी
१५. व्योमरूपा
१६. अनन्ता
१७. सृष्टि १८. ऋद्धि
१९. स्मृति २०. मेधा
२१. कान्ति
२२. लक्ष्मी
२३. धृति २४. स्थिरा
२५. स्थिति
२६. सिद्धि
१. सृष्टि ऋद्धिः स्मृतिर्मेधाकान्तिर्लक्ष्मीर्धृतिः स्थिरा ।
स्थितिः सिद्धिरकारोत्थाः कला दश समीरिताः ॥ २० ॥ अकारप्रभवा ब्रह्मजाताः स्युः सृष्टये कलाः । जरा च पालिनी शान्तिरैश्वरी रतिकामिके ॥ २१ ॥ वरदा ह्लादिनी प्रीतिर्दीर्घाचोकारजाः कलाः । उकारप्रभवा विष्णुजाताः स्यः स्थितये कलाः ।। २२ ।।
प्रपञ्चसा०, तृ० पटल ।
१३४
उकार से उत्पन्न कलायें
ट
ड
ढ
ण
त
थ
द
ध
न
२७. जरा
२८. पालिनी
२९. शान्ति ३०. ऐश्वरी
३१. रति
३२. कामिका
३३. वरदा
३४. ह्लादिनी
३५. प्रीति
३६. दीर्घा
मकार से उत्पन्न कलायें :–
प
३७. तीष्णा
१ फ
३८.
रौद्री
ब
३९. भया
भ
४०.
निद्रा
म
४१. तन्द्रा
य
र
४२. क्षुत्
४३. क्रोधिनी
४४.
क्रिया
व
श
बिन्दु से उत्पन्न कलायें :-
ष
स
ह
he
४५. उत्कारी
४६, मृत्यु
४७. पीता
४८.
श्वेता
४९. अरुणा
१. तीक्ष्णारौद्री भया निद्रा तन्द्रा क्षुत् क्रोधिनी क्रिया ।
उत्कारी चैव मृत्युश्च मकाराक्षरजाः कलाः ॥ २३ ॥ मकारप्रभवा रुद्रजाताः संहृतये कला ।
बिन्दोरपि चतस्रः स्युः पीता श्वेताऽरुणाऽसिता ॥ २४ ॥
प्र० सा०, तृतीय पटल ।
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
१३५
ळ
५०. असिता
के
क्ष’
५१. अनन्ता
प्रपञ्चसारतन्त्र में अनन्ता (क्ष) का उल्लेख नहीं है; यहाँ शारदातिलक
अनुसार ही अनन्ता का सन्निवेश किया गया है । असिता (ळ ) और (क्ष)
१. ईश्वरेणोदिता विन्दोः पीता श्वेतारुणासिता ।
अनन्ता च षवर्गस्था
च षवर्गस्था जपाकुसुमसन्निभाः ॥ २४ ॥
शारदातिलकतन्त्र ० द्वितीय पटल ।
शारदातिलकतन्त्रानुसार पचास कलायें :-
J
तारस्य पञ्चभेदेभ्यः पञ्चाशद्वर्णगाः कलाः । सृष्टिवृद्धिः स्मृतिर्मेघा कान्तिर्लक्ष्मी धृतिः स्थिरा । स्थितिः सिद्धिरिति प्रोक्ताः कचवर्गकलाः क्रमात् ॥ १८ ॥ अकाराद्ब्रह्मणोत्पन्नास्तप्तचामीकरप्रभाः ।
एताः करधृताक्षस्रक्पङ्कजद्वय कुण्डिकाः ॥ १९॥ जरा च पालिनी शान्तिरीश्वरी रतिकामु (मि) के । वरदाह्लादिनी प्रीतिर्दीर्घा स्युष्टतवर्गजाः ॥ २० ॥ उकाराद्विष्णुनोत्पन्नास्तमालदलसन्निभाः । अभीतिवरचक्रेष्टबाहवः परिकीर्तिताः ॥ २१ ॥ तीक्ष्णा रौद्री भया निद्रा तन्द्री क्षुत्क्रोधिनी क्रिया । उत्कारी मृत्युरेताः स्युः कथिताः पयवर्गजाः ।। २२ ।। रुद्रेण मार्णादुत्पन्नाः शरच्चन्द्रनिभप्रभाः । उद्वहन्त्योऽभयं शूलं कपालं बाहुभिर्वरम् ॥ २३ ॥ ईश्वरेणोदिता विन्दोः पीता श्वेतारुणासिता । अनन्ता च षवर्गस्था जपाकुसुमसन्निभाः ॥ २४ ॥ अभयं हरिणं टङ्कं दधाना बाहुभिर्वरम् ।
निवृत्तिः सप्रतिष्ठा स्यात् विद्या शान्तिरनन्तरम् ॥ २५ ॥
इन्धिका दीपिका चैव रेचिका मोचिका परा ।
सूक्ष्मा सूक्ष्मामृता ज्ञानामृता चाप्यायिनी तथा ॥ २६ ॥
व्यापिनी व्योमरूपा स्युरनन्ता स्वरसंयुताः ।
सदाशिवेन सञ्जाता नादादेताः सितत्विषः ।। २७ ।।
अक्षस्रकपुस्तकगुणकपालाढ्यकराम्बुजाः ।
न्यासे तु पञ्चाशदाख्याताः कलाः सर्वसमृद्धिदाः ॥ २८ ॥
शारदातिलक० टीका, द्वितीय पटल१३६
अनन्ता को मिलाकर वस्तुतः एक्यावन कलायें होती हैं । किन्तु ‘क्ष’ को अक्षमाला का सुमेरु मानकर पचास की संख्या का समाधान किया जा
सकता है ।
‘वर्णों के देवता और शक्तियां
वर्ण
रुद्र
शक्ति
विष्णु
शक्ति
इ
ह ह hurr
श्रीकण्ठ
पूर्णोदरी
केशव
कीर्ति
अनन्त
विरजा
नारायण
कान्ति
सूक्ष्म
शाल्मली माधव
तुष्टि
त्रिमूर्ति
लोलाक्षी
गोविन्द
पुष्टि
अमरेश्वर
वर्तुलाक्षी
विष्णु
धृति
6
ऊ
अर्धीश
दीर्घघोणा
मधुसूदन
क्षान्ति
( शान्ति, शा० ति० )
ऋ ( भारभूतीश भावभूति
सुदीर्घमुखी
त्रिविक्रम
क्रिया
शा० ति० )
ऋ ( तिथीश ) तिथि
गोमुखी
वामन
दया
स्थाणु
दीर्घजिह्वा श्रीधर
मेघा
ल
हर
कुण्डोदरी
हृषीकेश
हर्षा
ए ( झिण्डीश) झिण्टीशा
ऊर्ध्वकेशी पद्मनाभ
श्रद्धा
ऐ
भौतिक
विकृतमुखी दामोदर
लज्जा
ओ
सद्योजात
ज्वालामुखी वासुदेव
लक्ष्मी
ओ
अनुग्रहेश्वर
उल्कामुखी सङ्कर्षण
सरस्वती
अं
अक्रूर
श्रीमुखी
प्रद्युम्न
प्रीति
अः
महासेन
विद्यामुखी
अनिरुद्ध
रति
क
क्रोधीश
महाकाली
चक्री
जया
ख
चण्डेश
सरस्वती
गदी
दुर्गा
ग
पञ्चान्तक
गौरी
शार्ङ्ग
प्रभा
घ
शिवोत्तम
त्रैलोक्यविद्या
खड्गी
सत्या
ङ
एकरुद्र
मन्त्रशक्ति
शङ्खी
चण्डा
च
कूर्म
आत्मशक्ति
हली
वाणी
छ
एकनेत्र
भूतमाता
मुषली
विलासिनी
ज
चतुरानन
लम्बोदरी
शूली
विरजा
झ
अजेश
द्राविणी
पाशी
विजया
१. द्रष्टव्यः - प्रपञ्चसार०, तृ० पटल ।
वर्णानुसार मातृकाओं के स्वरूप आदि
१३७
वर्ण
रुद्र
शक्ति
विष्णु
शक्ति
ञ
शर्व
नागरी
अंकुशी
विश्वा
ट
सोमेश्वर
वैखरी
मुकुन्द
वित्तदा
( खेचरीशा० ति० )
ठ
लाङ्गलि
मञ्जरी
नन्दज
सुतदा
( सुनदा शा० ति० )
दारुक
रूपिणी
नन्दी
स्मृति
ढ
अर्द्धनारीश्वर वारिणी
नर
ण
उमाकान्त कोटरी
ऋद्धि
नरकजित् समृद्धि
( काकोदरी शा० ति० )
त
आषाढ़ी
पूतना
हरि शुद्धि
थ
दण्डी
भद्रकाली
कृष्ण
भुक्ति
द
अद्रि
योगिनी
सत्य
मुक्ति
ध
मीन
शङ्खिनी
सात्वत मति
न
मेष
गजिनी
शौरि
क्षमा
प
लोहित
कालरात्रि
शूर
रमा
फ
शिखी
कुब्जिनी
जनार्दन
उमा
छगलण्ड
कर्पादिनी
भूधर
क्लेदिनी
भ
द्विरण्ड
महावज्रा
विश्वमूर्ति क्लिन्ना
म
य
र
च
श
ष
FENE b b b b he 18
महाकाल
जया
वैकुण्ठ
वसुदा
कपाली
सुमुखेश्वरी
पुरुषोत्तम वसुधा
भुजगेश
रेवती
बली
परा
पिनाकी
माधवी
बलानुज
परायणा
खङ्गीश
वारुणी
बाल
सूक्ष्मा
वक
वायवी
वृषघ्न
सन्ध्या
श्वेत
रक्षोविदारिणी वृष
प्रज्ञा
1
स
भृगु
सहजा
सिंह
प्रभा
ह
ळ
नकुली
लक्ष्मी
वराह
निशा
शिव
व्यापिनी
विमल
अमोघा
क्ष
संवर्तक
माया
नृसिंह
विद्युता ।
सत्य तो यह है कि प्रत्येक वर्ण मन्त्र है । अत: उसका ऋषि, छन्द, देवता,
शक्ति, बीज और स्वरूप होना चाहिए । स्वरूपादिकों की चर्चा तो पीछे की जा चुकी है, ऋषि और छन्द का उल्लेख यहाँ किया जाता है :-
१३८
वर्णों के ऋषि और छन्द :-
वर्ण
ऋषि
छन्द
अ, आ
अर्जुन्यायन
मध्या
इ, ई
भार्गव
प्रतिष्ठा
उ, ऊ, ऋ
अग्निवेश्य
सुप्रतिष्ठा
ऋ, लृ, लृ, ए
गौतम
गायत्री
ऐ, ओ
लौहित्यायन
अनुष्टुप्
ओ, अं
वशिष्ठ
वृहती
अः
माण्डव्य
दण्डक
क
मौद्गायन
पङ्क्ति
ख, ग, घ, ङ
अज
त्रिष्टुप्
च
योग्यायन
जगती
छ
गोपाल्यायन
अतिजगती
ज
नषक
शक्वरी
झ
अज
शक्वरी
ञ
काश्यप
अतिशक्वरी
ट
शुनक
अष्टि
सौमनस्य
अत्यष्टि
ड
कारण
धृति
छ
ण
माण्डव्य
अतिधृति
त, थ, द, ध
साङ्कृत्यायन
कृति
न, प,
फ
कात्यायन
प्रकृति
ब
दाक्षायण
आकृति
भ
व्याघ्रायण
विकृति
म
शाण्डिल्य
सकृति
र
काण्डल्य
अतिकृति '
ल
दाण्ड्यायन
उत्कृति
व
जातायन
दण्डक
श
लाट्यायन
दण्डक
१. पिङ्गलसूत्र, ऋक्प्रातिशाख्य तथा भरत के नाट्यशात्र में ‘अभिकृति’
पाठ है किन्तु वृत्तरत्नाकर में ‘अतिकृति’ ।
वर्णानुसार मातकाओं के स्वरूप आदि
१३६
वर्ण
ऋषि
छन्द
ष, स, ह
जय
दण्डक
ळ, क्ष
माण्डव्य
दण्डक
१. अर्जुन्यायनमध्ये द्वौ भार्गवस्ती प्रतिष्ठिका । अग्निवेश्य: सुप्रतिष्ठा त्रिषु चाब्धिषु गौतमः ॥ गायत्री च भरद्वाज उष्णिगेकारके परे । लोहित्यायनकोऽनुष्टुप् वशिष्ठो वृहती द्वयोः ॥ माण्डव्यो दण्डश्चापि स्वराणां मुनिछन्दसी । मौद्गायनश्च पङ्क्तिः केऽजस्त्रिष्टुप् द्वितये घङोः ॥ योग्यायनश्चजगती गोपात्यायनको मुनिः । छन्दोऽतिजगती चे छेन्नषक: शक्वरी ह्यजः । शक्री काश्यपश्चातिशक्वरी झञयोष्टठोः । शुनकोऽष्टि: सौमनस्योऽत्यष्टिडे कारणो धृतिः ॥ ढणोर्माण्डव्यातिधृति साङ्कृत्यायनकः कृतिः । त्रिषु कात्यायनस्तु स्यात् प्रकृतिर्नपफेषु बे । दाक्षायणाकृति व्याघ्रायणो भे विकृतिर्मता । शाण्डिल्य सकृती मेऽथ काण्डल्यातिकृती यरोः ॥ दाण्ड्यायनोत्कृती लेऽथ वे जात्यायनदण्डको । लाट्यायनो दण्डकः शे षसहे जयदण्डकी । माण्डव्यदण्डको ळक्षे कादीनामृषिछन्दसी ॥
शारदातिलकतन्त्र, पदार्थादर्श टीका, षष्ठ पटल, पृ० ३८१