अथ प्रणवसंज्ञकं प्रतिवदामि मन्त्रं परं
सजापमपि सार्चनं सहुतक्लृप्ति सोपासनम्।
अशेषदुरितापहं विविधकामकल्पद्रुमं
विमुक्तिफलसिद्धिदं विमलयोगिसंसेवितम् ॥ १८.१ ॥
आद्यस्वरः समेतो
ऽमरेण सधसप्तमश्च बिन्दुयुतः।
प्रोक्तः स्यात्प्रणवमनु
स्त्रिमात्रिकः सर्वमन्त्रसमवायी ॥ १८.२ ॥
मन्त्रस्यास्य मुनिः प्रजापतिरथ च्छन्दश्च देव्यादिका
गायत्री गदिता जगत्सु परमात्माख्यस्तथा देवता।
अक्लीबैर्युगमध्यगध्रुवयुतैरङ्गानि कुर्यात्स्वरै
र्मन्त्री जातियुतैश्च सत्यरहितैर्वा व्याहृतीभिः क्रमात् ॥ १८.३ ॥
विष्णुं भास्वत्किरीटाङ्गदवलययुगाकल्पहारोदराङ्घ्रि
श्रोणीरूपं सवक्षोमणिमकरमहाकुण्डलामण्डिताङ्गम्।
हस्तोद्यच्चक्रशङ्खाम्बुजगदममलं पीतकौशेयमाशा
विद्योतद्भासमुद्यद्दिनकरसदृशं पद्मसंस्थं नमामि ॥ १८.४ ॥
दीक्षितो मनुमिमं शतलक्षं
संजपेत्प्रतिहुनेच्च दशांशम्।
पायसैर्घृतयुतैश्च तदन्ते
विप्रभूरुहभवाः समिधो वा ॥ १८.५ ॥
सर्पिःपायसशाली
तिलसमिदाद्यैरनेन यो जुहुयात्।
ऐहिकपारत्रिकमपि
स तु लभते वाञ्छितं फलं नचिरात् ॥ १८.६ ॥
अभ्यर्च्य वैष्णवमथो विधिनैव पीठ
मावाह्य तत्र सकलार्थकरं मुकुन्दम्।
अङ्गैः समूर्तियुगशक्तियुगैः सुरेन्द्र
वज्रादिकैर्यजतु मन्त्रिवरः क्रमेण ॥ १८.७ ॥
वासुदेवः संकर्षणः प्रद्युम्नश्चानिरुद्धकः।
स्फटिकस्वर्णदूर्वेन्द्रनीलाभा वर्णतो मताः ॥ १८.८ ॥
चतुर्भुजाश्चक्रशङ्खगदापङ्कजधारिणः।
किरीटकेयूरिणश्च पीताम्बरधरा अपि ॥ १८.९ ॥
सशान्तिश्रीसरस्वत्यौ रतिश्चाश्रिदलाश्रिताः।
अच्छपद्मरजोदुग्धदूर्वावर्णाः स्वलंकृताः ॥ १८.१० ॥
आत्मान्तरात्मपरमज्ञानात्मानस्तु मूर्तयः।
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिश्च शक्तयः ॥ १८.११ ॥
ज्वलज्ज्वालासमाभाः स्युरात्माद्या मूर्तिशक्तयः।
इति पञ्चावरणकं विधानं प्रणवोद्भवम् ॥ १८.१२ ॥
इत्थं मन्त्री तारममुं जापहुतार्चा
भेदैरङ्गीकृत्य च योगानपि युञ्ज्यात्।
यैः संलब्ध्वा चेह समग्रां श्रियमन्ते
शुद्धं विष्णोर्धाम परं प्राप्स्यति योगी ॥ १८.१३ ॥
करपादमुखादिविहीनमना
रतदृश्यमनन्यगमात्मपदम्।
यमिहात्मनि पश्यति तत्त्वविद
स्तमिमं किल योगमिति ब्रुवते ॥ १८.१४ ॥
योगाप्तिदूषणपरं त्वथ कामकोप
लोभप्रमोहमदमत्सरतेति षट्कम्।
वैरिं जयेत्सपदि योगविदेनमङ्गै
र्योगस्य धीरमतिरष्टभिरिष्टदैश्च ॥ १८.१५ ॥
यमनियमासनपवना
यामाः प्रत्याहृतिश्च धारणया।
ध्यानं चापि समाधिः
प्रोक्तान्यङ्गानि योगयोग्यानि ॥ १८.१६ ॥
सत्यमहिंसा समता
धृतिरस्तेयं क्षमार्जवं च तथा।
वैराग्यमिति यमः स्या
त्स्वाध्यायतपोऽर्चनाव्रतानि तथा ॥ १८.१७ ॥
संतोषश्च सशौचो
नियमः स्यादासनं च पञ्चविधम्।
पद्मस्वस्तिकभद्रक
वज्रकवीराह्वयं क्रमात्तदपि ॥ १८.१८ ॥
रेचकपूरककुम्भक
भेदात्ित्रविधः प्रभञ्जनायामः।
मुञ्चेद्दक्षिणयानिल
मथानयेद्वामया च मध्यमया ॥ १८.१९ ॥
संस्थापयेच्च नाड्ये
त्येवं प्रोक्तानि रेचकादीनि।
षोडशतद्द्विगुणचतुः
षष्टिकमात्राणि तानि च क्रमशः ॥ १८.२० ॥
चित्तात्मैक्यधृतस्य
प्राणस्य स्थानसंहृतिः स्थानात्।
प्रत्याहारो ज्ञेय
श्चैतन्ययुतस्य सम्यगनिलस्य ॥ १८.२१ ॥
स्थानस्थापनकर्म
प्रोक्ता स्याद्धारणेति तत्त्वज्ञैः।
यो मनसि देवताया
भावः स्यात्तस्य मन्त्रिणः सम्यक् ॥ १८.२२ ॥
संस्थापयेच्च तत्रे
त्येवं ध्यानं वदन्ति तत्त्वविदः।
सत्तामात्रं नित्यं
शुद्धमपि निरञ्जनं च यत्प्रोक्तम् ॥ १८.२३ ॥
तत्प्रविचिन्त्य स तस्मिं
श्चित्तलयः स्यात्समाधिरुद्दिष्टः।
अष्टाङ्गैरिति कथितैः
पुनराशु निगृह्यतेऽरिरात्मविदा ॥ १८.२४ ॥
अथ वा शोषणदहन
प्लावनभेदेन शोधिते देहे।
पञ्चाशद्भिर्मात्रा
भेदैर्विधिवत्समायमेत्प्राणान् ॥ १८.२५ ॥
पञ्चाशदात्मकोऽपि च
कलाप्रभेदेन तार उद्दिष्टः।
तावन्मात्रायमना
त्कलाश्च विधृता भवन्ति तत्त्वविदा ॥ १८.२६ ॥
पूर्वमिडाया वदने
विचिन्तयेद्धूम्रमानिलं बीजम्।
तेनागतेन देहं
प्रशोषयेत्सान्तराधिकरचरणम् ॥ १८.२७ ॥
पिङ्गलया प्रतिमुञ्चे
त्तथैव कार्शानवेन रक्तरुचा।
प्रतिदह्य पूर्वविधिना
मुञ्चेन्नैशाकरेण सुसितेन ॥ १८.२८ ॥
संपूरयेत्सुधामय
जलशीकरवर्षिणा तनुं सकलाम्।
निर्माय मानसेन च
परिपूर्णमनाश्चिरं भूयात् ॥ १८.२९ ॥
सुजीर्णमितभोजनः सुखसमात्तनिद्रादिकः
सुशुद्धतलसद्गृहे विरहिते च शीतादिभिः।
पटाजिनकुशोत्तरे सुविशदे च मृद्वासने
निमीलितविलोचनः प्रतिविशेत्सुखं प्राङ्मुखः ॥ १८.३० ॥
प्रसारितं वामकरं निजाङ्के
निधाय तस्योपरि दक्षिणं च।
ऋजुः प्रसन्नो विजितेन्द्रियः स
न्नाधारमत्यन्तसमं स्मरेत्स्वम् ॥ १८.३१ ॥
तन्मध्यगतं प्रणवं
प्रणवस्थं बिन्दुमपि च बिन्दुगतम्।
नादं विचिन्त्य तारं
यथावदुच्चारयेत्सुषुम्नान्तम् ॥ १८.३२ ॥
तन्मध्यगतं शुद्धं
शब्दब्रह्मातिसूक्ष्मतन्तुनिभम्।
तेजः स्मरेच्च तारा
त्मकमपि मूलं चराचरस्य सदा ॥ १८.३३ ॥
ओंकारो गुणबीजं
प्रणवस्तारो ध्रुवश्च वेदादिः।
आदिरुमध्यो मपरो
नामन्यस्य त्रिमात्रिकश्च तथा ॥ १८.३४ ॥
अस्य तु वेदादित्वा
त्सर्वमनूनां प्रयुज्यतेऽथादौ।
योनिश्च सर्वदेहे
भवति च स ब्रह्म सर्वसंवादे ॥ १८.३५ ॥
ऋक् च तदाद्यादिः स्या
त्तन्मध्यान्तं यजुश्च मान्तादिः।
सामापि तस्य भेदा
बहवः प्रोक्ता हि लोकवेदेषु ॥ १८.३६ ॥
उच्चार्योच्चार्य च तं
क्रमान्नयेदुपरि षड्द्वयान्तान्तम्।
मनसा स्मृते यदास्मि
न्मनो लयं याति तावदभ्यस्येत् ॥ १८.३७ ॥
अथ वा बिन्दुं वर्तुल
मावर्तैस्त्रिभिरुपेतमेवमिव।
प्रोतं रविबिम्बेन च
समभ्यसेत्स्रुतसुधामयं तेजः ॥ १८.३८ ॥
अपमृत्युरोगपापजि
दचिरेण सुसिद्धिदो नृणां योगः।
अथ वा मूलाधारो
त्थिता प्रभा बिसविभेदतन्तुनिभा ॥ १८.३९ ॥
वदनामृतकरबिम्ब
स्यूता ध्यातामृताम्बुलवलुलिता।
स्थावरजङ्गमविषहृ
द्योगोऽयं नात्र संदेहः ॥ १८.४० ॥
अथ वा त्रिवलयबिन्दुग
धाम प्रणवेन संनयेदूर्ध्वम्।
पीतोर्णातन्तुनिभं
सौषुम्नेनैव वर्त्मना योगी ॥ १८.४१ ॥
तस्मिन्निधाय चित्तं
विलयं गमयेद्दिनेशसंख्यान्ते।
पुनरावृत्तिविहीनं
निर्वाणपदं व्रजेत्तदभ्यासात् ॥ १८.४२ ॥
अथ वादिबीजमौ पुन
रुमपि विषे तमपि संहरेद्बिन्दौ।
बिन्दुं नादे तमपि च
शक्तौ शक्तिं तथैव शान्ताख्ये ॥ १८.४३ ॥
तेजस्यनन्यगे चिति
निर्द्वन्द्वे निष्कले सदानन्दे।
सूक्ष्मे च सर्वतो मुख
करपदनयनादिलक्षणालक्ष्ये ॥ १८.४४ ॥
स्वात्मनि संहृत्यैवं
करणेन्द्रियवर्गनिर्गमापेतः।
निर्लीनपुण्यपापो
निरुच्छ्वसन्ब्रह्मभूत एव स्यात् ॥ १८.४५ ॥
अथ वा योगोपेताः
पञ्चावस्थाः क्रमेण विज्ञाय।
ताभिर्युञ्जीत सदा
योगी सद्यः प्रसिद्धये मुक्तेः ॥ १८.४६ ॥
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ती
तुरीयतदतीतकौ पुनस्तासु।
स्वैरिन्द्रियैर्यदात्मा
भुङ्क्ते भोगान्स जागरो भवति ॥ १८.४७ ॥
संज्ञारहितैरपि तै
स्तस्यानुभवो भवेत्पुनः स्वप्नः।
आत्मनिरुद्युक्ततया
नैराकुल्यं भवेत्सुषुप्तिरपि ॥ १८.४८ ॥
पश्यति परं यदात्मा
निस्तमसा तेजसा तुरीयं तत्।
आत्मपरमात्मपदयो
रभेदतो व्याप्नुयाद्यदा योगी ॥ १८.४९ ॥
तच्च तुरीयातीतं
तस्यापि भेवन्न दूरतो मुक्तिः।
अथ वा सूक्ष्माख्यायां
पश्यन्त्यां मध्यमाख्यवैखर्योः ॥ १८.५० ॥
ससुषुम्नाग्रकयोरपि
युञ्जीयाज्जाग्रदादिभिः पवनम्।
बीजोच्चारो जाग्र
द्बिन्दुः स्वप्नः सुषुप्तिरपि नादः ॥ १८.५१ ॥
शक्त्यात्मना तुरीयः
शान्ते लय आत्मनस्तुरीयान्तम्।
अङ्गुष्ठगुल्फजङ्घा
जानुद्वितयं च सीवनी मेढ्रम् ॥ १८.५२ ॥
नाभिर्हृदयं ग्रीवा
सलम्बिकाग्रं तथैव नासाग्रम्।
भ्रूमध्यललाटाग्रसु
षुम्नाग्रं द्वादशान्तमित्येवम् ॥ १८.५३ ॥
उत्क्रान्तौ परकाय
प्रवेशने चागतौ पुनः स्वतनौ।
स्थानानि धारणायाः
प्रोक्तानि मरुत्प्रयोगविधिनिपुणैः ॥ १८.५४ ॥
स्थानेष्वेष्वात्ममनः
समीरसंयोगकर्मणोऽभ्यासात्।
अचिरेणोत्क्रान्त्याद्या
भवन्ति संसिद्धयः प्रसिद्धतराः ॥ १८.५५ ॥
कण्ठे भ्रूमध्ये हृदि
नाभौ सर्वाङ्गके स्मरेत्क्रमशः।
लवरसमीरखवर्णै
रनिलमहाकालवञ्चनेयं स्यात् ॥ १८.५६ ॥
अवनिजलानलमारुत
विहायसां शक्तिभिश्च तद्बिम्बैः।
मारूप्यमात्मनश्च
प्रतिनीत्वा तत्तदाशु जयति सुधीः ॥ १८.५७ ॥
एवं प्रोक्तैर्योगै
रायोजयतोऽन्वहं तथात्मानम्।
अचिरेण भवति सिद्धिः
समस्तसंसारमोचनी नित्या ॥ १८.५८ ॥
इति योगमार्गभेदैः
प्रतिदिनमारूढयोगयुक्तधियः।
सिद्धय उपलक्ष्यन्ते
मोक्षपुरीसंप्रवेशनद्वाराः ॥ १८.५९ ॥
कम्पः पुलकानन्दौ
वैमल्यस्थैर्यलाघवानि तथा।
सकलप्रकाशवित्ते
त्यष्टावस्थाः प्रसूचकाः सिद्धेः ॥ १८.६० ॥
त्रैकाल्यज्ञानोहौ
मनोज्ञता च्छन्दतो मरुद्रोधः।
नाडीसंक्रमणविधि
र्वाक्सिद्धिर्देहतश्च देहाप्तिः ॥ १८.६१ ॥
ज्योतिःप्रकाशनं चे
त्यष्टौ स्युः प्रत्ययायुजः सिद्धेः।
अणिमा महिमा च तथा
लघिमा गरिमेशिता वशित्वं च ॥ १८.६२ ॥
प्राप्तिः प्राकाम्यं चे
त्यष्टैश्वर्याणि योगयुक्तस्य।
अष्टैश्वर्यसमेतो
जीवन्मुक्तः प्रवक्ष्यते योगी।
योगानुभवमहामृत
रसपानानन्दनिर्भरः सततम् ॥ १८.६३ ॥
इत्येवं प्रणवविधिः समीरितोऽयं
भक्त्या तं प्रभजति यो जपादिभेदैः।
संप्राप्नोत्यनुततनित्यशुद्धबुद्धं
तद्विष्णोः परमतरं पदं नराग्र्यः ॥ १८.६४ ॥
इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य
श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
प्रपञ्चसारे अष्टादशः पटलः ॥