“प्रत्यक्षं चानुमानं च
शास्त्रं च विविधाऽऽगमम् ।
त्रयं सुविदितं कार्यं
धर्मशुद्धिम् अभीप्सता ॥ "
- मनुः अत्र
शास्त्र-व्याप्तिः
शास्त्रैकगम्ये विषये
युक्तिः शास्त्र-वचनं न प्रतिषेद्धुम् अर्हति।
न हि वचन-विरोधे न्यायः प्रभवति॥
“देव-गुह्येषु चान्येषु
हेतुर् देवि निर्-अर्थकः ।
बधिरान्धवद् एवात्र
वर्तितव्यं हितैषिणा”
( भारतम् आनुशाासनिक-पर्व २२८-६०)
किन्तु, न्यायस्य वचनाशयावगताव् उपकारकता वर्तते। तद् अन्यत्रोक्तम् ।
प्रत्यक्षानुमान-व्याप्तिः
प्रमाणान्तरगम्ये तु शास्त्रप्राधान्यं न वर्ततय् इत्य् अतस्
तत्र विरोधः शक्यः।
यथा - भूगोल-विषयः शास्त्रैकगम्यविषयो नास्ति -
अतः, शास्त्रं दुर्बलं प्रमाणान्तरविरुद्धम् प्रधानार्थे त्याज्यम्।
Direct observation (extensible to experimental science) and inference is a valuable source of knowledge in some cases (even mokSha according to some), but not in others.
Literal understanding of sayings in the veda-s and shAstra-s, contradicting direct observation (and science), is considered naive and wrong.
प्रत्यक्षेणानुमित्या वा
यस् तूपायो न बुध्यते।
तं विदन्ति तु वेदेन
तस्माद् वेदस्य वेदता ॥
is oft quoted.
रामानुज-वेङ्कटनाथाद्य्-उक्तयो [ऽन्यत्र](/rAmAnujIyam/tattvam/venkaTa-nAtha-shAkhA /vishvAsaH/pramANAni) ।
शङ्करोक्तयो ऽन्यत्र ।
व्यासादि-सार्वज्ञ्यम्
भगवद्-अवतारस्य भूगोलम् अन्यथा वर्णयतो व्यासमुनेर् अज्ञानापादनं कथं युक्तम्?
इति चेत्
मीमांसाद्य् अस्मद्-आविष्कारो न - तैर् एव शास्त्र-कृद्भिः खल्व् अनुगृहीतम्।
न च स व्यासः पूर्णावतारः।
(तेन ब्रह्मवित् सः, न प्रकृतिवित्।)
एवं मध्वस्य वायोः पूर्णावतारत्वम् अपि चिन्त्यम्।
अन्यथा सत्य् अपि (माध्वादय एवं मन्येरन्),
“शास्त्रे मीमांसया ब्रह्मादि वेदनीयम्”
इति तद्-अभिप्रायस् तत्-प्रणीत-सूत्रैर् एव व्यक्तः।
स मोहशास्त्राण्य् अपि प्रवर्तयामास खलु - तामसिक-पुराणादीनि।
तेन
तद्-वचनस्यैकदेशं यथातथं गृहीत्वा
मीमांसाद्य् उपेक्षतां स्खालित्यं
तद्-अनभिप्रेतम्
इत्य् अपि न वक्तुं शक्यम्।
Ancient applications
- appayya vs bhaTTatiri argument about heliocentricism KV.
- Example: Ayurveda in moving from mantra-vyapaashraya to yukti-vyapaashraya ridiculed “people who seek proof for medicines in mantras”. (vAgbhaTa 40-86 and 40-88 , BVP-discussion.)
- In jyotiSha for eg. they emphasized imp of observation and correction.
- Ancient mathematical approximations for planetary positions prove inadequate when we directly observe these positions.