सर्व-प्रस्तुतिः

GAEKWAD’S ORIENTAL SERIES
Published under the authority

of the Government of His Highness

The Maharaja Gaekwad of Baroda

General Editor:
BENOYTOSH BHATTACHARYYA, MA.

_________

No. XXVIII

MÂNASOLLÂSA

VOL. 1

मानसोल्लास

MÂNASOLLÂSA

VOL. I

EDITED BY
GAJANAN K. SHRIGONDEKAR, M.A.

Sanskrit Librarian, Central Library, BARODA.

1925
CENTRAL LIBRARY
BARODA

Printed by Ambalal Vithalbhai Thakkar at the Luhana Mitra Printing Press, Baroda, and published by Newton Mohun Dutt, Curator of Libraries, on behalf of the Government of His Highness the Maharaja Gaekwad of Baroda at the Central Library Baroda.

_____________

Price Rs. 2-12-0

PREFACE.

The first instalment of the long-announced Mānasollāsa, otherwise known as the Abhilaṣitārthachintāmaṇi, which purports to have been composed by the great Western Chalukya King Bhūlokamalla Someśvara, son of Vikramāditya VI, is now offered to the public. It is a voluminous work, extending to about 8000 Granthas, and is divided into five Viṃśatis, each containing 20 Adhyȃyas or chapters of unequal length, some chapters again including several sub- sections. The whole work is thus divided into one hundred chapters, dealing with one hundred different topics on the necessities and written for the instruction of the members of royal families. The first volume represents two among the five Viṃśatis, and comprises 40 Adbyȃyas or chapters.

The present edition is based on the following five MSS:

A. Belonging to the BARODA CENTRAL LIBRARY. It is a complete press-copy prepared with the help of three MSS.

B. Belonging to the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. It contains 109 leaves and is, though incomplete, a very good copy.

C. Complete, though recent.

D. Complete, written in Śaka 1592. Leaves are very brittle and the MS requires very careful handling. It offers good readlings.

E. Incomplete; in the middle about 50 leaves are wanting. It is older than D. On the last leaves the ink has faded.

The last three MSS belong to the Bikaner Durbar.

The authorship of the Mānasollāsa is attributed, in the 9th śloka on page 2 and the colophon, to the Chalukya King Someśvara, surnamed Bhūlokamalla and Satyāśrayakulatilaka. A reference to śloka 371 on page 62 will, however, make it evident that this attribution is incorrect. In this śloka Somesvara is himself made the standard of comparison, and no anthor would be guilty of so flagrant a piece of vanity. It is therefore probable that the book was composed in his Court by some prodigiously learned and well-informed man, thoroughly acquainted with the royal household, royal necessities and royal whims.*

King Someśvara is the son of Vikramāditya VI, and belongs to the line of the Western Chalukyas whose capital was at Kalyāni. Aufrecht in his Catalogus Catalogorum fixes the period of his reign as 1127-1138. In Barnett’s Antiquities of India the date is 1126-1138. The date of composition of this work seems to be 1052 Śaka (1131 A. D.) as the śloka 61 on page 34 while giving the Dhruvāṅka mentions Friday as the first day of the month of Chaitra when the Śaka year 1051 had elapsed.

It is generally believed that Someśvara ascended the throne in A. D. 1127; but the inscription recording the grant of land made by Mahāmṇdaleśvara Mârasiṃhadevarasa to the temple of Māṇikyadeva containing an image of Ekaśāleya Pâršvanātha in the 6th year of the reign of Someśvara Bhūlokamalla in the year Śaka (1052 corresponding to A.D. 1130-31) shows that the date of his accession cannot be 1127; it must be 1124-25. The real date of Someśvara’s accession therefore is a matter of controversy which may better be left in the hands of the historians and antiquarians for solution. The date of accession, whether 1124 or 1127, does not, however, materially come in conflict with the date given as Dhruvānka in the Mānasollāsa already mentioned.

Some scholars are under the impression that A. D. 1127 is the date of composition of the Mānasollāsa. But this appears from the above, and also from other considerations, to be incorrect. Someśvara ascended the throne, as is commonly believed, in 1126 or 1127. It is quite natural that a king in those days should require a few years for getting himself firmly seated on the throne, and for waging wars with neighbouring countries, which generally gave trouble when a kingdom changed hands. It seems therefore probable that the date given as Dhruvâṅka, referred to above, is the real date of composition.

Someśvara seems to be a powerful ruler, but very little is koown of his personal history. A few inscriptions were recorded during his reign but the information yielded by them is but meagre. What his religion was, it is difficult to ascertain. Here in the beginning his book opens with an obeisance to all the important deities of the Hindu Pantheon, namely, Gaṇeśa, śiva, Visṇu, Brahmā, Indra, etc. The very first śloka refers to Gaṇeśá, but we shall not be justified in calling him a śaiva, because it is customary with authors of all sects to begin with an obeisance to Gaṇeśa as the bestower of perfection and the remover of obstacles. The grant of Mahāmaṇḍaleśvara Mârasiṃhadevarasa already referred to further makes us believe that Jainism was also encouraged in his time. Our conclusion therefore is that Someśvara also displayed the usual liberalism of Indian monarchs. The śloka 105 on page 11 further strengthens this conclusion.

The Mānasollāsa is written in Anuṣṭubh metre, with occasional prose passages introduced in the middle. Its language is easy but florid. The work treats of many subjects and gives the maximum information in the minimum space. The work is designated by the author as the जगदाचार्यपुस्तकः, or a book which teaches the world, and the scope of the book is so extensive that it can rightly claim that epithet. An idea of the different subjects dealt with can be obtained form the table of contents; but we will mention here only a few interesting features among many that may be found in the book. It may be remembered that Someśvara was an orthodox Hindu king and the picture presented in his Mānasollāsa is of the glories, pomps and paraphernalia of a purely Indian court and royal household. The Western Chālukyas were never known to have been contaminated by the Muhammadan civilization, as they, it is believed, had been destroyed by the Hoysalas.

In this work sometimes the author gives even minute details like सिक्थादष्टगुणं ताम्रं ( on मूर्तिविधान in इष्टापूर्ताध्याय p. 9.) etc. and तुलालक्षण ( p. 70.) and sometimes he omits the things that are really required, e. g., एका तारा etc. (p.106, śl. 860) where the word Tārā is not explained. The meanings of such words, however, may be found in other books like Vasantarāja Śākuna.

Among the two ViṁŚatis contained in this volume, the first, generally speaking, describes the requisite qualifications and necessities of an ambitious king who desires to obtain and extend his dominions. The second ViṃŚati mainly gives the ways and means of making the position of the king secure.

The first ViṃŚati while dealing with the virtues of a king makes the Tîrthasnāna an imperative necessity. In the Tirthasnānādhyāya the author mentions several Tîrthas, namely, Śuklatîrtha*, Vañjarā§, Bhîmarathi, Veṇyā, the tributaries of the Kṛṣṇā, etc, such as may reasonably be known to local people. He does not however mention Puṣkara near Ajmer, which is one of the greatest Tîrthas. The mention of the Tāpî river along with the famous and mighty rivers, Ganges, Yamunā, Narmadā, Gautamî, in the same Śloka shows that the author could not shake off the local influence while speaking of India in general. The omission of the Kāveri is worth noticing. It is probable also that in this particular he has followed the Brahma Purāna which also mentions the rivers in the same strain.*

The three ślokas treating of Jvara (p. 18, śl. 188-190) are taken from an earlier work on medicine by Vāgbhaṭa, but the other ślokas have not been traced so far. In this Adhyāya and in the Adhyāyas of Aśvavaidyaka and Gajacikitsā it is worth noting that all the medicines mentioned are those prepared from medicinal plants. There is no mention of Bhasma, etc or medicines prepared from metals like iron, gold, etc.

In the first Viṃśati the longest is the 19th Adhyayā called the Dinānāthabandhubhṛtyapoṣaṇādhyāya. Here the recessity of appointing excellent physicians and free distribution of medicines is emphasized. Someśvara might have realized that people must necessarily love a king who takes care of them when they are in distress.

The second Viṃśati opens with an enumeration of the necessary qualifications of the king. Rasāyana comes next to make the king healthy and strong. Then he mentions the different officers required for the State, along with their requisite qualifications. Among the qualifications of the royal cook, one is Asaṃbhedya who cannot be bought over by the King’s enemies) and the other is Krtānnasya Parikṣaka ( able to examine carefully the king’s food). This shows that the life of a king is perpetually in danger.

The line विशेषेण च कायस्थैः पीडिताः पालयेत्प्रजाः (p. 43 śl.156.) indirectly shows that the author was well acquainted with the fact that people of the clerical profession are inclined to harass the public. It is quite possible also that he followed the previous writers on Nîti (नीति) in this respect. On page 44 he fixes one-sixth of the produce of corn as the highest royal due, though in some cases it is made one-eighth or one-twelfth as a concession. The tax depends however on the productivity of the land. He fixes also one-sixth tax on honey and ghee, but does not formulate any taxation on other kinds of produce except to mention that a fruit graden is to be taxed according to its yield.

In those days the might of the king was calculated according to the number of elephants which he possessed. Hence the author mentions the forests which are the haunts of elephants, and minutely describes the varieties of the species and formulates means to catch them, train them, and make them fit for war.

It is believed by the writers on elephants that the elephant is a faithless animal, but our author does not subscribe to that opinion. The only kind of elephant which is faithless is the Sarpasattva while the rogue elephants come under the category of Paiśācasattva and Rākṣasasattvasamudbhava. The code of words given here for the training of elephants must have been in use in those days in Mahārāṣṭra and Guzerat, as is evident from words such as देदे,घेघे, भले, etc, but the code is different from the one that is now in use either at Baroda or Kolhapur. The elephant, though naturally timid in disposition, is able to destroy men in war if properly trained. The last lesson received by the elephant is how to destroy men (शिक्षितं तु वधावधि p. 136, śl. 1194). In this book no less than five methods of catching elephants are given. One of them is Vāribandha, which corresponds to the well-known Kheddah operations. A mention of this in Mānasollāsa shows that the method was in vogue in those days, but was afterwards forgotten, as may be seen from the following lines of G. P. Sanderson in his “Thirteen Year among the Wild Beasts of India pp. 101 and 103.

“Some of the Maharaja’s mahouts who were amongst my following had been accustomed to catch single elephants with trained females, and in pitfalls, but they had never heard of any one attempting the capture of a whole herd. It was said that Hyder had made a trial, a century before, in the Kakankote jungles, but had failed, and had recorded his opinion that no one would ever succeed and his curse upon any one that attempted to do so, on a stone still standing near the scene of his endeavours. Consequently all the true Mussulmans who were with me regarded the enterprise as hopeless, though they judiciously kept that opinion to themselves. "

(p. 101)

“I was determined to make the scheme succeed if possible, not only from my love of adventure and the necessity for executing what I had suggested to Government and undertaken to carry out, but from the desire to prove to several officers who considered the scheme to be the vision of a lunatic, that their croakings were rather the utterances of Bedlamites. Pleasantries appeared in the Bangalore papers regarding the probable effects the Kheddah operations would have on the price of salt, which it was represented was being laid in by me in large quantities for application to the caudal appendages of any elephants I happened to meet with “.

(p. 103).

The author Someśvara mentions ब्रह्मांशक elephant first. This is the only kind of elephant which is described as completely white (गौर). Modern writers on elephants say that no such elephants are found:-

“I have never myself seen a really white one, nor have any of the experienced native hunters whom I have met “x x x Regarding the white elephants of which we read as forming the most cherished possessions of the King of Ava, I am unable to give any information”.

Sanderson p. 83.

“Occasionally so called white elephants are met with, which are really albinos, the dark pigment being absent from a larger or smaller area of the skin; in Burma and Siam such albinos being highly valued and considered as sacred or royal animals "

(Royal Natural History, by Lydekker Vol. II, p. 529.)

This kind of elephant may be गौरश्यामातनोश्छवि: mentioned on page 50, ś1. 228. This is no doubt auspicious as it leads to victory. But this is not the white elephant described by Someśvara as ब्रम्हांशक. The author following previous writers might have mentioned various things, of course, which he never saw.

Two short sub-adhyāyas viz: Nidhi and Dhatuvāda, Rasāyana in this book (pp. 59-61 and 63-64) are extre mely interesting. Enriching the Government treasury by the practice of alchemy is really astonishing. Not only ordinary people were keen on alchemy but Rajas and Maharajas also had recourse to such methods.

Where pearls and various kinds of gems are treated of, their defects also are not omitted, and mention is made of the devastating results of possessing such defective pearls and gems. On page 61, śl. 426 Someśvara says that in this Kali-age pearls such as are found in oyster shells only are available. But he enumerates eight different sources of pearls, some altogether mythical, following perhaps the tradition of previous writers: In this connection he does not rest content with mentioning the sources only, but also minutely describes the kind of pearls produced from each source. He says in one place (p. 71 śl. 471) that the king should not wear pearls which weigh more than two Kālañjas (equal to 60 Guñjās)

On page 79 things worth storing in a fort are mentioned. In ślokas 551 to 555 the author deals with the necessity of keeping in stock stones and sand, serpents in earthen pots, and lions fixed to some convenient spot, and in fact, everything that may cause havoc in an hostile army.

On page 80, śloka 561, we see the author advising kings not to put faith in the army formed of enemies, men, and not to allow them near his presence. He further advises that an army of this kind should always be put in the front in the event of war.

While referring to horses, Someśvara uses the word Yavanodbhūta, by which are meant probably the Arabian horses. It appears that in his time horses from Sind, Arabia and the Kāmboja countries were famous. Among these the Arabian horses have maintained their reputation even now. He seems specially inclined towards the elephants of the Kalinga forests (कालिङ्गवनसंभव p. 136, śl. 1194). He has also treated of the medicines to be administered to horses and elephants. On page 86 and 87 the description of fever in elephants etc is worth noting. There is no mention however of any medicine for fever in the case of elephants.

In the Vasantarāja śākuna it is mentioned that there are five jewels among the śakunas:—

पीतकी-भषण - काक-पिङ्गला- जम्बुकप्रियतमा च पञ्चमी ।

पतदत्र मुनिसत्तमैः सदा कीर्त्यते शकुनरत्नपञ्चकम् ॥

( अर्चनाविधिप्रकरण śl**.3 )**

Among them the Potaki is the chief. The śloka runs thus -

**यतोऽखिलैः शाकुनशास्त्रविज्ञैः **

श्यामोदिता सर्वविहङ्गमानाम् ।

धानभूता X X X X X

(op. cit. p. 93)

All the five jewels are treated in this book. śakunas like the Upaśruti are also mentioned. It may be pointed out in this connection that while giving the names of the Svaras of Piṅgalā we considered it safer to follow the Vasantarāja śâkuna as all the different MSS have different and probably incorrect readings.

The chapters on polity give complete though succinct information about the royal policy. The three Upāyas also are briefly treated, but the fourth, viz. Daṇḍa is dwelt on at greater length.

It treats of the Caturasra Koṭacakra and many other things dealing with astrology. It shows how the army should stand and how the kings, princes and other officers of the state should be posted. In the end the author steaks of Courts of Justice.

We take this opportunity of recording our cordial thanks and deep gratitude to HIS EXCELLENCY SIR MANUBHAI N. MEHTA Kt, C.S.I., M.A., L.L.B., Dewan Saheb of Baroda, for the keen interest he takes in the Series, and for the kind help rendered to us by obtaining a loan of the three Bikaner Durbar MSS on his personal responsibility. Our thanks are also due to the Bikaner Durbar for their courtesy in lending us these MSS; to the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, for giving the loan of their MS; and to Pandit LB. Gandhi of our Library for assistance rendered by him in many directions, such as collating MSS, reading proofs, etc.

BARODA September 19,1925.
** G. K. SHRIGONDEKAR.**

अनुक्रमणिका.

प्रथमविंशतिः

असत्यवर्जनाध्यायः (१)

परद्रोहवर्जनाध्यायः (२)

अगम्यावर्जनाध्यायः (३)

अभक्ष्यवर्जनाध्यायः (४)

असूयावर्जनाध्यायः (५)

पतितसङ्गवर्जनाध्यायः (६)

क्रोधवर्जनाध्यायः (७)

स्वात्मस्तुतिवर्जनाध्यायः (८)

दानाध्यायः ( ९ )

प्रियवचनाध्यायः (१०)

इष्टापूर्ताध्यायः (११)

अशेषदेवताभवत्यध्यायः (१२)

गोविप्रतर्पणाध्यायः (१३ )

पितृतर्पणाध्यायः (१४)

अतिथिपूजनाध्यायः ( १५ )

गुरुशुश्रूषणाध्यायः (१६)

तपोऽध्यायः (१७)

तीर्थस्नानाध्यायः (१८)

दीनानाथार्तबन्धुभृत्यपोषणाध्यायः (१९)

शरणागतरक्षाध्यायः ( २० )

द्वितीयविंशतिः

स्वाम्यध्यायः (१)

राजगुणाः

रसायनम्

**अमात्याध्यायः (२) **

मन्त्रिलक्षणम्

पुरोहितलक्षणम्

पञ्चाङ्गनिर्णयः

ज्योतिर्विद्गणकलक्षणम्

सेनापतिलक्षणम्

धर्माधिकारिसभाध्यक्षलक्षणम्

गणितम्

कोशाध्यक्षगणकलक्षणम्

प्रतीहारलक्षणम्

सान्धिविग्रहिकलक्षणम्

लेखकलक्षणम्

सारथिलक्षणम्

सूदलक्षणम्

वैद्यलक्षणम्

अन्तःपुररक्षककुमारपरिचारकलक्षणम्

** राष्ट्राध्यायः (३)**

राष्ट्रपालनविवेकः

करादानविवेकः

देशजनरक्षा

गजवनविभागलक्षणम्

वारिबन्धः

अनुगतबन्धः

आपातबन्धः

अवपातबन्धः

गजशुभलक्षणम्

गजजातिभेदलक्षणम्

गजशिक्षानिरूपणम्

निधिः

**कोशाध्यायः (४) **

धातुवादरसायनम्

वज्रदोषगुणाः

मौक्तिकपरीक्षा

तुलालक्षणम्

मौक्तिकतोलनमूल्यविन्यासः

पद्मरागपरीक्षा

इन्द्रनीलपरीक्षा

मरकतपरीक्षा

स्फटिकपरीक्षा

पुष्परागपरीक्षा

वैडूर्यपरीक्षा

गोमेदपरीक्षा

विद्रुमपरीक्षा

रत्नपरीक्षा

**दुर्गाध्याय: (५) **

नवविधदुर्गलक्षणम्

बलाध्याय: ( ६ )

पदातिलक्षणम्

अश्ववैद्यकम्

गजचिकित्सा

गजौषधिनिघण्टुः

**सुहृदध्यायः (७) **

प्रभुशक्त्यध्याय: (८)

मन्त्रशक्त्यध्यायः ( ९ )

उत्साहशक्त्यध्याय: (१०)

सन्ध्यध्यायः (११)

** विग्रहाध्यायः (१२)**

यात्राध्याय: (१३)

यात्राभेदाः

सर्वदिगृक्षाणि

वारशूलम्

ऋक्षदोषवारणानि

नक्षत्रदोहदम्

अमङ्गलानि शकुनानि

मङ्गलप्रदानि शकुनानि

श्वशकुनानि

शिवापल्लीकाकशकुनानि

पोतकीशकुनम्

पिङ्गलाशकुनम्

उपश्रुतिशकुनम्

आसनाध्याय:(१४)

आश्रयाध्यायः(१५)

द्वैधीभावाध्यायः(१६)

समाध्याय:(१७)

** भेदाध्यायः ( १८ )**

दानाध्यायः (१९)

दण्डाध्याय: ( २० )

योगिनीचक्रम्

सैन्यरचनालक्षणम्

दण्डभेदाः

व्यवहारपदानि

श्रीसोमेश्वरभूपतिविरचितो

मानसोल्लासः।

अभीष्टफलदं सिद्धिसिद्धमन्त्रं गणेश्वरम् ।
कर्णतालानिलोद्धूतविघ्नतूललवं नुमः ॥ १ ॥

संवित्सखी जयत्येका काऽपि शुद्धा सरस्वती ।
यया स्वतः प्रबुद्धानां प्रकाशोऽतिप्रकाश्यते ॥ २ ॥

वन्दे भवलताबीजं लिङ्गरूपं महेश्वरम् ।
स ( अ? ) व्यक्तमपि सुव्यक्तं यस्यान्तः सचराचरम् ॥ ३ ॥

कृष्ण कृष्णहर रक्ष मां विभो मां रमारमण माविभुं कुरु ।
ते हरे नरहरे नमोऽस्तु मे देहि देव पदमच्युताच्युतम् ॥ ४ ॥

नौमि वेदध्वनिवरं देवं धत्ते सदैव हि ।
नाभिपद्मोदरे विष्णोः क्वणभ्रमरविभ्रमम् ॥ ५ ॥

तं नमस्कुर्महे शक्रं देवानामपि दैवतम् ।
यो लोचनसहस्रेण विश्वकार्याणि पश्यति ॥ ६ ॥

यः सन्ततं तततमःपटलं विदीर्य

सावित्रकं करशतैर्वमति प्रकाशम् ।
तं विश्वरक्षणपटुं परमेकमाद्य-

मादित्यमद्भुतविलासविधिं नमामि ॥ ७ ॥

स्थाणुर्यस्येच्छया जातः शरीरार्धभृतप्रियः ।
अरिक्तशक्तये तस्मै नमः कुसुमधन्वने ॥ ८ ॥

चालुक्यवंशतिलकः श्रीसोमेश्वरभूपतिः ।
कुरुते मानसोल्लासं शास्त्रं विश्वोपकारकम् ॥ ९ ॥

शिक्षकः सर्ववस्तूनां जगदाचार्यपुस्तकः ।
अभ्यस्योऽयं प्रयत्नेन सोमभूपेन निर्मितः ॥ १० ॥

अत्रादौ कथ्यते राज्यप्राप्तिकारणविंशतिः ।
तस्य प्राप्तस्य राज्यस्य स्थैर्यकारणविंशतिः ॥ ११ ॥

स्थिरराज्यस्य भूभर्तुरुपभोगाश्च विंशतिः ।
प्रमोदजनकास्तद्वद् विनोदा अपि विंशतिः ॥ १२ ॥

सुखोपपादिका क्रीडाविंशतिः परिकीर्त्यते ।
अनुक्रमणिकां तत्र वच्मि संक्षेपतः पुरः ॥ १३ ॥

असत्यवर्जनं कार्यं परद्रोहस्य वर्जनम् ।
वर्जनं चाप्यगम्यानामभक्ष्यस्य च वर्जनम् ॥ १४ ॥

असूयावर्जनं चैव पतितैः सङ्गवर्जनम् ।
क्रोधस्य वर्जनं चैव स्वात्मस्तुतिविवर्जनम् ॥ १५ ॥

दानं मनोहरं वाक्यमिष्टापूर्त्तप्रवर्त्तनम् ।
अशेषदेवताभक्तिर्गोषु विप्रेषु तर्पणम् ॥ १६ ॥

पितॄणां तर्पणं कार्यमतिथेश्चैव भोजनम् ।
शुश्रूषणं गुरूणां च तपस्तीर्थेषु मज्जनम् ॥ १७ ॥

दीनानाथार्तबन्धूनां भृत्यानामपि पोषणम् ।
शरणागतरक्षा च राज्यलाभाय विंशतिः ॥ १८ ॥

अथ प्राप्तस्य राज्यस्य स्थैर्यकारणविंशतिः ।
सप्ताङ्गानि तथा तिस्रः शक्तयः षड् गुणा अपि ॥ १९ ॥

उपाया अपि चत्वार इति विंशतिरीरिता ।
स्वाम्यमात्य- सुहृत्-कोश- राष्ट्र- दुर्ग बलानि च ॥ २० ॥

राज्याङ्गानि प्रकृतयः पौराणां श्रेणयोऽपि च ।
सन्धिश्च विग्रहो यानमासनं द्वैधमाश्रयः ॥ २१ ॥

षड् गुणाः शक्तयस्तिस्रः प्रभावोत्साहमन्त्रजाः ।
भेदो दण्डः साम दानमित्युपायचतुष्टयम् ॥ २२ ॥

अथ राज्योपभोगस्य विंशतिः कथ्यते क्रमात् ।
ताम्बूलस्य विलेपस्य भोगश्चाम्बर - माल्ययोः ॥ २३ ॥

भूषणासनयोर्भोगश्चामर-स्थानयोरपि ।
पुत्राणामुपभोगाश्च भोजनस्य जलस्य च ॥ २४ ॥

पादाभ्यङ्गस्य यानानां छत्राणां शयनस्य च ।
धूपस्य योषितां चेति भोगानां विंशतिः पृथक् ॥ २५ ॥

विंशतिः कथिता भोगा विनोदा नामतोऽधुना ।
दाक्ष्यं शस्त्रस्य शास्त्रस्य विनोदा गज-वाजिनोः ॥ २६ ॥

अङ्क-मल्लविनोदस्तु विनोदस्ताम्रचूडजः ।
लावकस्य तित्तिरस्य महिषस्य विनोदनम् ॥ २७ ॥

पारावतविनोदश्च विनोदः सारमेयजः ।
श्येन-मीन-मृगाणां च विनोदो गीत वाद्ययोः ॥ २८ ॥

नृत्तस्य च कथायाश्च विनोदश्च चमत्कृतेः ।
प्रमोदाय विनोदानामिति विंशतिरीरिता ॥ २९ ॥

अथ सौख्यप्रदा क्रीडाविंशतिः कथ्यते क्रमात् ।
पर्वते प्रमदोद्याने प्रेङ्खायां जलसेचने ॥ ३० ॥

क्रीडा तु शाद्वले देशे वालुकायां शशित्विषि ।
सस्यक्षेत्रे सुरागोष्ठ्यां प्रहेलाकथनेष्वपि ॥ ३१ ॥

चतुरङ्गाक्षयोः क्रीडा वराटक-फणीन्द्रयोः ।
पञ्चिकायां च तिमिरे क्रीडा धीरनरोचिता ॥ ३२ ॥

प्रेमक्रीडा रतौ क्रीडा क्रीडानां विंशतिः पृथक् ।
अध्यायशतकं त्वेवं पञ्च प्रकरणानि च ॥ ३३ ॥

इति संक्षेपतः प्रोक्तं मानसोल्लासबीजकम् ।
विस्तृतं शतशाखाभिर्वक्ष्ये कल्पद्रुमोपमम् ॥ ३४ ॥

कामल्लोभाद् भयात् क्रोधात् साक्षिवादात् तथैव च ।
मिथ्या वदति यत् पापं तदसत्यं प्रकीर्तितम् ॥ ३५ ॥

देवतासन्निधौ वाक्यं ब्रूते शपथपूर्वकम् ।
तदन्यो लङ्घयते मोहात् तच्चासत्यं प्रकीर्त्तितम् ॥ ३६ ॥

अस्वर्ग्यमयशस्यं च लोकद्विष्टं जुगुप्सितम् ।
अनृतं नितरां पापं तस्मात् तत् परिवर्जयेत् ॥ ३७ ॥

इत्यसत्यवर्जनाध्यायः ॥ १ ॥

ताडनं छेदनं क्लेशकरणं वित्तबन्धनम् ।
परेषां कुरुते यत्तु परद्रोहः स उच्यते ॥ ३८ ॥

पैशुन्यं परवादं च गालिदानं च तर्जनम् ।
मर्मोद्घाटं विधत्ते यत् परद्रोहः स उच्यते ॥ ३९ ॥

गृहद्वारवसुक्षेत्रं वसु (स्त्र? ) धान्यं धनादिकम् ।
हरते यत्तु मूढात्मा परद्रोहः स उच्यते ॥ ४० ॥

तस्मात् परकृतो द्रोहो यश्चातीव सुदुःसहः ।
तस्मान्नारस्कदं घोरं परद्रोहं विवर्जयेत् ॥ ४१ ॥

इति परद्रोहवर्जनाध्यायः॥ २ ॥

पुष्पिता पतिता कन्या लिङ्गिता श्रेष्ठजातिजा ।
परस्त्री विधवा श्वश्रूः स्वसा च दुहिता तथा ॥४२॥

गुरु- ब्राह्मणपत्न्यश्च पुत्र- मित्र-नृपस्त्रियः ।
पत्न्यश्च भृत्य-बन्धूनामगम्याः परिकीर्तिताः ॥ ४३ ॥

अनायुष्यकरं नृृणामगम्यागमनं स्मृतम् ।
परलोके च भयदं तस्मात् तत् परिवर्जयेत् ॥ ४४ ॥

इत्यगम्यावर्जनाध्यायः ॥३॥

लशुनं गृञ्जनं चैव पालाण्डुर्ग्रामकुक्कुटः ।
विड्वराहश्च छत्राकमभक्ष्यं परिकीर्त्तितम् ॥ ४५ ॥

व्याघ्र-जम्बूक-मार्जार-वृक-वायस-वानराः ।
ऋक्ष- सिंह-गजोष्ट्राश्च न भक्ष्याः परिकीर्तिताः ॥ ४६ ॥

पारावत- शुक- श्येन -हंसोलूक-बकास्तथा ।
कोकिलः सारिका-गृध्र-सारमेयाश्च निन्दिताः ॥ ४७ ॥

ग्रामजाः पशवः सर्वे वर्जयित्वा त्वजाविकम् ।
कृमि-कीट- पतङ्गाश्च न भक्ष्याः परिकीर्तिताः ॥ ४८ ॥

शरटो दर्दुरः सर्पो नकुलो गृहगोधिका ।
मकरः शिशुमारश्च नैव भक्ष्याः प्रकीर्तिताः ॥ ४९ ॥

गौडी पैष्टी च माध्वी च न पेया त्रिविधा सुरा ।
मदनीयं च यत् सर्वं तत् सर्वं च विवर्जयेत् ॥ ५० ॥

अवत्सायाः पयो धेनोर्दशाहाभ्यन्तरे च यत् ।
वत्सान्तरप्रस्नविन्याः क्रान्ताया वृषभेण च ॥ ५१ ॥

आविकं कारभं क्षीरमपेयं परिकीर्तितम् ।
अभक्ष्यभक्षणेऽपेयपाने च नरकं व्रजेत् ॥ ५२ ॥

इत्यभक्ष्यवर्जनाध्यायः ॥ ४ ॥

समृद्धिं वीक्ष्य चान्यस्य रूपं शौर्यमुदारताम् ।
कलाकुशलतां शीलं सौभाग्यं गुणसम्पदः ॥ ५३ ॥

असहिष्णुर्भवेद् यस्तु स याति यममन्दिरम् ।
लोके च निन्द्यतां याति नासहिष्णुर्भवेत् ततः ॥ ५४ ॥

इत्यसूयावर्जनाध्यायः ॥ ५ ॥

महापातकदुष्टानां लिङ्गिनां धर्मलोपिनाम् ।
चण्डालान्त्यजजातीनां संसर्गात् पतितो भवेत् ॥ ५५ ॥

तस्मात् पतितसङ्गेन नरः पतति रौरवे ।
लोके चाशस्यतां याति तस्मात् तं परिवर्जयेत् ॥ ५६ ॥

इति पतितसङ्गवर्जनाध्यायः ॥ ६ ॥

क्रोधो नाशयते बुद्धिमात्मानं च कुलं धनम् ।
धर्मनाशो भवेत् कोपात् तस्मात् तं परिवर्जयेत् ॥ ५७ ॥

इति क्रोधवर्जनाध्यायः ॥ ७ ॥

आत्मानं स्तौति यो मोहाज्जीवन्नपि मृतो भवेत् ।
परत्र यातनां याति तस्मात् तत् परिवर्जयेत् ॥ ५८ ॥

इति स्वात्मस्तुतिवर्जनाध्यायः ॥ ८ ॥

श्रोत्रियाय दरिद्राय शीलाचारयुताय च ।
पुराणवेदविदुषे दानं देयं कुटुम्बिने ॥ ५९ ॥

महापातकघातीनि महापुण्यफलानि च ।
महादानानि देयानि महादेवस्य तुष्टये ॥ ६८ ॥

रौप्य - काञ्चन - रत्नानि वस्त्र-शय्याऽऽसनानि च ।
गजाश्व-महिषी-गावो बलीवर्दा धुरन्धराः ॥ ६१ ॥

गृहं ग्रामस्तथा भूमिर्दासी कन्या विभूषणम् ।
अन्न-पानं तिलौषध्यौ भीतस्याभयमुत्तमम् ॥ ६२ ॥

यद् यस्याभिमतं लोके यत् सुखं निजमन्दिरे ।
तत् सर्वं विदुषे देयं तदेवाक्षयमिच्छता ॥ ६३ ॥

इति दानाध्यायः ॥ ९ ॥

ऋतं वाच्यं प्रियं वाच्यं न वाच्यं हितमप्रियम् |

प्रियं च नानृतं वाच्यमेष धर्मः सनातनः ॥ ६४ ॥

हितं ब्रूयान्मितं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् सदर्थवत् ।
एवं वदति यो नित्यं स लोके पूज्यते बुधैः ॥ ६५ ॥

बुधैस्तु पूज्यते भूमौ विबुधैः पूज्यते दिवि ।
लोकद्वयबुधः स स्याद् यः प्रियं वक्ति सर्वदा ॥ ६६ ॥

इति प्रियवचनाध्यायः ॥ १० ॥

नृयज्ञं ब्रह्मपक्षं च देवयज्ञमतः परम् ।
भूतयज्ञं पितृयज्ञं पञ्च यज्ञान् प्रवर्तयेत् ॥ ६७ ॥

ज्योतिष्टोमादिकान् यज्ञान् वाजिमेधावधिस्थितान् ।
शरत्काले वसन्ते च यथोक्तविधिना चरेत् ॥ ६८ ॥

अन्नहीनो दहेद् राष्ट्रमृत्विजो (ग् यो ? ) मन्त्रवर्जितः ।
विना दानेन यज्वानमाचार्यमवधीत् क्रतुः ॥ ६९ ॥

अयुतं लक्षहोमं च कोटिहोमं च शान्तिकम् ।
कुर्वीत विप्रमुख्यैश्च कारयेच्छुभकाङ्क्षया ॥ ७० ॥

द्वारहीनो भवेत् कूपो द्वारेणैकेन वापिका ।
नैकद्वारा पुष्करिणी दीर्घाकारा तु दीर्घिका ॥ ७१ ॥

पाल्या विधृततोयस्तु तडागः परिकीर्त्तितः ।
एतेषां खननं कार्यं तारकैश्चाप्यधोमुखैः ॥ ७२ ॥

पूर्वात्रयं विशाखा च कृत्तिका भरणी मघा ।
अधोवक्त्राणि भानि स्युरश्लेषा मूलमेव च ॥ ७३ ॥

कूपादिखननं चैव निधानोत्खननं तथा ।
द्यूतं च गणितं कार्यमधोवक्त्रे च सर्वदा ॥ ७४ ॥

अग्निष्ठिकां प्रपाः सत्रमापाकं च प्रवर्तयेत् ।
सभां सभामठं चैव जीर्णदेवकुलानि च ॥ ७५ ॥

विश्वकर्ममतेनापि मयशास्त्रानुसारतः ।
मत्स्यप्रोक्तविधानेन पिङ्गलामतमानतः ॥ ७६ ॥

कलितेन प्रमाणेन पुरुषार्थचतुष्टयम् ।
कारयेद् देवतागारं मठान् भक्त्या महीपतिः ॥ ७७ ॥

नवतालप्रमाणेन विधानेन समन्विताः ।
प्रतिमाः कारयेत् पूर्वमुदितेन विचक्षणः ॥ ७८ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णाः किञ्चित्पीना दृशोः प्रियाः ।
यथोक्तैरायुधैर्युक्ता बाहुभिश्च यथोदितैः ॥ ७९ ॥

तत्पृष्ठे स्कन्धदेशे वा कुकाट्यां मुकुटेऽथवा ।
कासपुष्पनिभं दीर्घं नालकं मदनोद्भवम् ॥ ८० ॥

स्थापयित्वा ततश्चार्चां लिम्पेत् संस्कृतया मृदा ।
मषीं तुषमयीं घृष्ट्वा कार्पासं शतशः क्षतम् ॥८१ ॥

लवणं चूर्णितं श्लक्ष्णं स्वल्पं संयोजयेन्मृदा ।
पेषयेत् सर्वमेकत्र सुश्लक्ष्णे च शिलातले ॥ ८२ ॥

वारत्रयं तदावर्त्य तेन लिम्पेत् समन्ततः ।
अच्छः स्यात् प्रथमो लेपः छायायां कृतशोषणः ॥ ८३ ॥

दिनद्वये व्यतीते तु द्वितीयः स्यात् ततः पुनः ।
तस्मिन् शुष्के तृतीयस्तु निबिडो लेप इष्यते ॥ ८४ ॥

नालकस्य मुखं त्यक्त्वा सर्वमालेपयेन्मृदा ।
शोषयेत् तं प्रयत्नेन युक्तिभिर्बुद्धिमान् नरः ॥ ८५ ॥

सिक्थकं तोलयेदादावर्चालग्नं विचक्षणः ।
रीत्या ताम्रेण रौप्येण हेम्ना वा कारयेत् तु ताम् ॥ ८६ ॥

सिक्थादष्टगुणं ताम्रं रीतिद्रव्यं च कल्पयेत् ।
रजतं द्वादशगुणं हेम स्यात् षोडशोत्तरम् ॥ ८७ ॥

मृदा संवेष्टयेद् द्रव्यं यदिष्टं कनकादिकम् ।
नालिकेराकृतिं मूषां पूर्ववत् परिशोषयेत् ॥ ८८ ॥

वह्नौ प्रतापितमर्चासिक्थं निःसारयेत् ततः ।
मूषां प्रतापयेत् पश्चात् पावकोच्छिष्टवह्निना ॥ ८९ ॥

रीतिस्ताम्रं च रसतां नवाङ्गारैर्व्रजेद् ध्रुवम् ।
तप्ताङ्गारैर्विनिक्षिप्तै रजतं रसतां व्रजेत् ॥ ९० ॥

सुवर्णं रसतां याति पञ्चकृत्वः प्रदीपितैः ।
मूषामूर्धनि निर्माय रन्ध्रं लोहशलाकया ॥ ९१ ॥

सन्दंशेन दृढं धृत्वा तप्तां मूषां समुद्धरेत् ।
तप्तार्चानालस्यास्ये वर्तिं प्रज्वलितां न्यसेत् ॥ ९२ ॥

सन्दंशेन धृता मूषां तापयित्वा प्रयत्नतः ।
रसं तु नालकस्यास्ये क्षिपेदच्छिन्नधारया ॥ ९३ ॥

नालकाननपर्यन्तं सम्पूर्य विरमेत् ततः ।
स्फोटयेत् तत्समीपस्थं पावकं तापशान्तये ॥ ९४ ॥

शीतलत्वं च यातायां प्रतिमायां स्वभावतः ।
स्फोटयेन्मृत्तिकां दग्धां विदग्धो लघुहस्तकः ॥ ९५ ॥

ततो द्रव्यमयी साऽर्चा यथा मदननिर्मिता ।
जायते तादृशी साक्षादङ्गोपाङ्गोपशोभिता ॥ ९६ ॥

यत्र क्वाप्यधिकं पश्येच्चारणैस्तत्प्रशान्तये [त्] ।
नालकं छेदयेच्चापि पश्चादुज्ज्वलतां नयेत् ॥ ९७ ॥

अनेन विधिना सम्यग् विधायार्चां शुभे तिथौ ।
विधिवत् तां प्रतिष्ठाप्य पूजयेत् प्रत्यहं नृपः ॥ ९८ ॥

विष्णुं वाऽथ गणेशं वा दुर्गां वाऽपि सरस्वतीम् ।
दिनेशं बिम्बरूपं वा शिवं वा लिङ्गरूपिणम्॥ ९९ ॥

अर्चयेद् भक्तिभावेन श्रद्धापूतेन चेतसा ।
पत्रैः पुष्पैः शुभैर्गन्धैर्नैैवेद्यैर्धूप-दीपकैः ॥ १०० ॥

य एवं कुरुते पूर्तमिष्टं च विधिना नरः ।
स याति परमां सिद्धिं लोकद्वयशुभावहाम् ॥ १०१ ॥

इतीष्टापूर्ताध्यायः ॥ ११ ॥

अर्घ्यं पाद्यं शुभैस्तोयैर्मधुपर्कं च कल्पयेत् ।
तथैवाचमनं स्नानं तत्तद्रव्यसमायुतम् ॥ १०२ ॥

मन्त्रैर्ध्यानैर्जपैर्होमैर्मुद्राभिर्विविधार्चनैः ।
अष्टाङ्गपूर्वकं भक्त्या नत्वा स्तुत्वा विसर्जयेत् ॥ १०३ ॥

एवं यः पूजयेद् देवमिष्टं हृष्टमना नरः ।
स प्राप्नोति महद्राज्यं पूजया नात्र संशयः ॥ १०४ ॥

अन्येषामपि देवानां निन्दां द्वेषं च वर्जयेत् ।
देवं देवकुलं दृष्ट्वा नमस्कुर्याद (न्न?) लङ्घयेत् ॥ १०५ ॥

एवं य आस्तिकं भावमाश्रितः समतां गतः ।
सर्वदेवप्रसादेन लभते सम्पदं वराम् ॥ १०६ ॥

इत्यशेषदेवताभक्त्यध्यायः ॥ १२ ॥

गवां ग्रासं सदा दद्यादातृप्तेर्धर्मलिप्सया ।
आत्मीय-परकीयाणां तेन विष्णुः प्रसीदति ॥ १०७ ॥

दानेन प्रियवाक्येन सन्मानेन द्विजोत्तमान् ।
तोषयेत् सर्वभावेन तेनाप्नोति परं पदम् ॥ १०८ ॥

इति गोविप्रतर्पणाध्यायः ॥ १३ ॥

तोयमिश्रैस्तिलैः कुर्यात् तन्नाम्ना पितृतर्पणम् ।
गव्यक्षीरसमुत्पन्नैः पायसैः सितया सह ॥ १०९ ॥

भक्ष्यपूतैस्तथा मांसैर्घृतेन मधुनाऽपि च ।
अन्यैश्च विविधैः सृष्टैः पक्वान्नैः सुमनोहरैः ॥ ११० ॥

भोजयेद् द्विजमुख्यांश्च पितृृनुद्दिश्य भक्तितः ।
श्रद्धापूतेन चित्तेन श्राद्धं कुर्यादतन्द्रितः ॥ १११ ॥

एवं यः कुरुते श्राद्धं तर्पयेत् पितृदेवताः ।
तस्य सन्तानवृद्धिः स्याद् राज्यमायुर्महद् भवेत् ॥ ११२ ॥

यद् यदिच्छति चित्तेन तत् तदाप्नोति कामवान् ।
अकामतस्तु कुर्वाणो निर्वाणं परमाप्नुयात् ॥ ११३ ॥

इति पितृतर्पणाध्यायः ॥ १४ ॥

अज्ञातकुलनामानमन्यदेशादुपागतम् ।
क्षुधार्तं पांसुकीर्णाङ्घ्रिमतिथिं तं विदुर्बुधाः ॥ ११४ ॥

ईदृग्विधं समायातमतिथिं यो न पूजयेत् ।
तस्य पुण्यानि सर्वाणि हृत्वा यात्यतिथिर्द्रुतम् ॥ ११५ ॥

तस्मात् सर्वात्मना भक्त्या पूजयेदतिथिं बुधः ।
अतिथौ पूजिते विष्णुः पूजितः स्यान्न संशयः ॥ ११६ ॥

इत्यतिथिपूजनाध्यायः ॥ १५ ॥

जनकश्चोपनेता च विद्यां यश्च प्रयच्छति ।
पोषकश्च भयत्राता पञ्चैते गुरवः स्मृताः ॥ ११७ ॥

आचार्यः स्यादुपाध्यायादाचार्यादधिकः पिता ।
पितुरप्यधिका माता गौरवेण विशेषिता ॥ ११८ ॥

मनोवाक्कायकर्मभ्यो गुरुभ्यो हितमाचरेत् ।
तेषामाज्ञा न लङ्घ्या स्यात् कुर्याच्छुश्रूषणं सदा ॥ ११९ ॥

एवं शुश्रूषते यस्तु गुरुं नत्वा समाहितः ।
कृतज्ञो दृढसङ्कल्पस्तस्य पुण्यफलं महत् ॥ १२० ॥

इति गुरुशुश्रूषणाध्यायः ॥ १६ ॥

कृच्छ्रैश्चान्द्रायणैः पुण्यैर्व्रतैश्च विविधैरपि ।
कन्द-मूल-फलाहारैः पत्र-पुष्पाक्षतैस्तथा ॥ १२१ ॥

अब्भक्षैर्वायुभक्षैश्च धूमभक्षैरभक्षणैः ।
शीतातपसहत्वेन सर्वभूतहितेच्छया ॥ १२२ ॥

ब्रह्मचर्येण तपसा निग्रहेणेन्द्रियस्य च ।
जपेन ध्यान- मौनाभ्यां प्राणायामैः समाधिना ॥ १२३ ॥

एतैस्तपोभिः कुरुते नियतः कायशोषणम् ।
स सर्वं लभते कामं दुष्प्रापं नात्र संशयः ॥ १२४ ॥

यद् दूरं यद् दुराराध्यं यच्च दुर्धरतां स्थितम् ।
तत् सर्वं तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम् ॥ १२५ ॥

इति तपोऽध्यायः ॥ १७ ॥

जाह्नवी सरितां श्रेष्ठा यमुना नर्मदा शुभा ।
तापी तरङ्गिणी पुण्या गौतमी पापनाशनी ॥ १२६ ॥

देवपादोद्भवा रम्या श्रीशैलोत्सङ्गगामिनी ।
तुङ्गभद्रा सदा भद्रा दर्शनात् पापनाशिनी ॥ १२७ ॥

वञ्जरा भीमरथ्या च कृष्णा वेण्या बृहन्नदी ।
मलापहारिणी यत्र सङ्गता लोकविश्रुता ॥ १२८ ॥

एताश्चान्याश्च सरितः सागराश्च सरांसि च ।
ह्रदाश्च देवखाताद्याः कुण्ड-कूप-स्रवा गिरेः ॥ १२९ ॥

पुष्कराणि च पुण्यानि शुक्लतीर्थं सुखप्रदम् ।
प्रभासप्रथितं तीर्थं केदारं क्लेशनाशनम् ॥ १३० ॥

प्रयागस्तीर्थराजश्च चिन्तितार्थप्रदायकः ।
अर्घ्यं तीर्थमनर्घ्यं च सुरसार्थनिषेवितम् ॥ १३१ ॥

वाराणसी महापुण्या महादेवनिषेविता ।
महाप्रभावसंयुक्ता महापातकनाशिनी ॥ १३२ ॥

सरस्वती त्रिभिः स्नानैः पञ्चभिर्यमुनाऽघहृत् ।
जाह्नवी स्नानमात्रेण दर्शनादेव नर्मदा ॥ १३३ ॥

एतेषु पुण्यतीर्थेषु स्नात्वा मुच्येत किल्बिषात् ।
ईप्सितं चैव लभते मोदते च महेन्द्रवत् ॥ १३४ ॥

इति तीर्थस्नानाध्यायः ॥ १८ ॥

देहीति भाषते यत् तु काङ्क्षया कृपणं वचः ।
दारिद्र्याद् दैन्यमापन्नः स दीनः परिकीर्तितः ॥ १३५ ॥

तस्मै ददीत दीनाय वाञ्छितं द्रविणादिकम् ।
दयार्द्रहृदयो राजा धर्मार्थं स्वार्थनिस्पृहः ॥ १३६ ॥

माता- पित्रोर्विहीनस्तु रहितो मित्र बान्धवैः ।
विगतः स्वामि- बन्धूनामनाथः परिचक्ष्यते ॥ १३७ ॥

आर्ता यत्नेन संरक्ष्याः तन्त्र-मन्त्र-क्रियाऽऽदिभिः ।
तेषामन्वेषणं कार्यं पानान्न शयनासनैः ॥ १३८ ॥

शस्त्र-शास्त्रविदो वैद्यानभ्यासनिपुणानपि ।
ऊहापोहविवेकज्ञान् सुधाहस्तान् प्रियंवदान् ॥ १३९ ॥

अर्पयित्वा विचित्राणि भेषजानि पृथक् पृथक् ।
निरालस्यांश्च धर्मज्ञान् प्रकल्प्य परिचारकान् ॥ १४० ॥

ज्वरे च रक्तपित्ते च कासे श्वासे च यक्ष्मणि ।
छर्दौ मदात्ययेऽर्शःसु सारण- ग्रहणीषु च ॥ १४१ ॥

मूत्रकृच्छ्रे प्रमेहे च विद्रधौ गुल्म कोष्ठयोः।
पाण्डौ शोफे विसर्पे च कृष्णे श्वित्रे वलामये ॥ १४२ ॥

वातशोणितरोगे च तथा रोगान्तरेष्वपि ।
वैद्यशास्त्रानुसारेण कारयेत् तत्प्रतिक्रियाम् ॥ १४३ ॥

ज्ञात्वा निदानं व्याधीनां स्वरूपं लक्षणैः स्फुटम् ।
देशकालानुसारेण सात्म्यप्रकृतितत्त्वतः ॥ १४४ ॥

सामो दोषश्चिराद् हत्वा पावकं जठरस्थितम् ।
निरुध्य च ससञ्चारमुदराग्निं बहिः क्षिपेत् ॥ १४५ ॥

एवं विनिर्गतो वह्निः कायमाश्रित्य तापयन् ।
ज्वर इत्युच्यते तज्ज्ञैः सर्वव्याधिपतिश्च सः ॥ १४६ ॥

पक्वमेवौषधं हन्ति दोषं कोष्ठसमाश्रितम् ।
अपक्वं न गुणं किञ्चित् कुरुते तत् सुधासमम् ॥ १४७ ॥

अजीर्यत्यौषधं यस्माज्ज्वरार्तस्य विनाऽग्निना ।
तस्मान्न दद्याद् भैषज्यं लङ्घनं तु प्रयोजयेत् ॥ १४८ ॥

भक्ष्यभोज्यस्य चोष्यस्य लेह्य-पेयस्य वारणम् ।
लङ्घनं प्रोच्यते सद्भिः कायलाघवकारणम् ॥ १४९ ॥

वयोदोषं बलं कालं प्रकृतिं कारणं तथा ।
विचार्य लङ्घनं कार्यं यावच्छुद्धं भवेद् वपुः ॥ १५० ॥

एकरात्रं त्रिरात्रं च पञ्चरात्रमथापि वा ।
सप्तरात्रं नव निशा निशाश्चैकाधिका दश ॥ १५१ ॥

लङ्घनस्य कृतः कालो दोषरूपानुसारतः ।
दातव्यमौषधं पश्चात् ज्वरामयविनाशनम् ॥ १५२ ॥

एकभक्तं तथा पेया मण्डो वा कोष्णवारिणा ।
दोषकोपानुसारेण लङ्घनं विविधं स्मृतम् ॥ १५३ ॥

लङ्घितस्य यदा स्वास्थ्यं क्षुत् तृष्णा पाटवं रुचिः ।
मनःप्रसत्तिरोजश्च पक्तिर्लाघवलक्षणम् ॥ १५४ ॥

लङ्घनैर्विज्वरं जातं लघुपथ्यैर्मिताशनैः ।
उपाचरेद् भिषक् सम्यग् यावत् स्याद् दिनसप्तकम् ॥ १५५ ॥

लङ्घनेऽपि कृते सम्यग् दृष्टे लङ्घितलक्षणे ।
ज्वरो यदि न मुच्येत तं पेयाभिरुपाचरेत् ॥ १५६ ॥

वात- पित्त-बलासानां ज्ञात्वा लक्षणमुत्कटम् ।
तस्योपशमनैर्द्रव्यैः कृत्वा पेयां प्रदापयेत् ॥ १५७ ॥

वातः शूलेऽधिके ज्ञेयस्तापे पित्तं च लक्षयेत् ।
जाड्ये कफं विजानीयान्मिश्रे मिश्रं तु लक्षयेत् ॥ ११८ ॥

दोषत्रये प्रकुपिते सन्निपातो भवेत् समे ।
दुश्चिकित्सो भवेद् रोगी यत्नादेनमुपाचरेत् ॥ १५९ ॥

बिल्वं बला पृथक्पर्णी नागरं धान्यकोत्पलम् ।
एतैः पेया कृता देया वातपित्तज्वरापहा ॥ १६० ॥

कुक्षि- बस्ति - शिरःशूले क्षुद्रा गोक्षुरसाधिता ।
पेया वातरुजार्तस्य सोष्णा देया भिषग्वरैः ॥ १६१ ॥

गोक्षुरं बृहतीद्वन्द्वा गुहा चातिगुहापि च ।
एतैः पक्वथिता पेया श्वास-कास- ज्वरार्तिनुत् ॥ १६२ ॥

श्रीपर्णी बिल्व - टेटूकं तर्कारी पाटला तथा ।
तेषां मूलैर्यवैः सिद्धा पेया कफरुजातिहृत् ॥ १६३ ॥

भृष्टतण्डुलसिद्धाऽपि पिप्पल्यामलकैर्युता।
यवागूः सघृता पेया विष्टब्धमलरेचनी ॥ १६४ ॥

मागधी पिप्पलीमूलं मृद्वीका धात्रिकौषधैः ।
कृता पेया प्रपातव्या कोष्ठशूलविबन्धनुत्॥ १६५ ॥

व्याघ्री - बदर - वृक्षाम्ल - पाटला-बिल्व-गोक्षुरैः ।
तृष्णाघ्नी ससिता पेया स्वेदनिद्रासुखप्रदा ॥ १६६ ॥

कफपित्ताधिके ग्रीष्मे नाभिस्थानस्थिते कफे ।
तृषि च्छर्दौ विदाहे च मदोत्थे च सदासवे ॥ १६७ ॥

ऊर्ध्वं प्रवृत्ते रुधिरे पेया नैव प्रशस्यते ।
ज्वरस्तै (घ्नैः?) र्वा फलरसैः कृमिनाशं च वारुणम् ॥ १६८ ॥

शर्करा - मधुसंयुक्तं पिबेज्जीर्णे तु तर्पयेत् ।
यवागूं क्षुधितोऽश्नीयाद् भक्तं वा भृष्टतण्डुलम् ॥ १६९ ॥

मुद्गादिधान्यक्वथितं तोयं यूषं निगद्यते ।
अस्नेहलवणं यूषं दकमित्यभिधीयते ॥ १७० ॥

लवणस्नेहसंयुक्तं यूषं लावणिकं विदुः ।
षडङ्गं वर्तयेत् ताभ्यां रसैर्वा मुद्ग-लाजजैः ॥ १७१ ॥

ज्ञात्वा दोषसमुत्थानं बलं रक्षेत् प्रयत्नतः ।
लङ्घनैः पेयपीयूषै रसैर्दोषं विपाचयेत् ॥ १७२ ॥

दोषपाके च सञ्जाते सप्तरात्रादतः परम् ।
पाचकैः शनकैः क्वाथैर्दोषशेषं तु निर्हरेत् ॥ १७३ ॥

तिक्तः पित्तहरो देयः कटुकः कफनाशनः ।
पित्त-श्लेष्महरोऽप्येष कषायो न वरो रसः ॥ १७४ ॥

नवज्वरे मलं रुध्द्वा ज्वरं विषमतां नयेत् ।
हृल्लासमरुचिं हिक्कां कषायो जनयेदसौ । १७५ ॥

ज्वरस्य मार्दवे जाते कायस्यापि च लाघवे ।
चलिते च मले तज्ज्ञैस्त्रिरात्राद् देयमौषधम् ॥ १७६ ॥

मुस्तापर्पटकक्वाथः शुण्ठीपर्पटकोऽपि वा ।
यवापर्पटको वाऽपि देयो ज्वरविनाशनः ॥ १७७ ॥

पक्वः शीतः कषायो वा पाठोशीरैः सवालकः ।
अमृता विश्व भूनिम्ब-मुस्ताक्वाथोऽपि वा ज्वरे ॥ १७८ ॥

यथासात्म्यं प्रयोक्तव्याः कषाया दोषनाशनाः ।
अरुचि-ज्वर-तृड्-वक्त्रक्षैरस्यापाकनाशिनः ॥ १७९ ॥

पटोलपत्रं कटुका बीजानि कुटजस्य च ।
एतैः प्रक्वथितः क्वाथः सन्ततज्वरनाशनः ॥ १८० ॥

पाठा-पटोल कटुका-सारिवा मुस्तयाऽन्विताः ।
एतैः सिद्धः कषायस्तु सन्ततज्वरघातकः ॥ १८१ ॥

मृद्वीका-त्रिफला-निम्ब-पटोली-मुस्त-वत्सकैः ।
कृतः क्वाथो निहन्त्येष ज्वरमन्येद्युरुद्भवम् ॥ १८२ ॥

शुण्ठी-गुडूची-भूनिम्ब-चन्दनैः परिकल्पितः ।
क्वाथो निहन्ति न चिरात् तृतीयाहभवज्वरम् ॥ १८३ ॥

गुडूच्यामलकैर्मुस्ताक्वाथो मधुसमन्वितः ।
ज्वरं निवारयत्याशु चतुर्थदिनसम्भवम् । १८४ ॥

मूर्वा-निम्ब-पटोलातिविष-धन्वयवासकैः ।
शुण्ठी-मुस्तामृतायासैः क्वाथो वातज्वरापहः ॥ १८५ ॥

अमृता पिप्पलीमूलं नागरेन्द्रयवाम्बुदैः ।
लघुना पश्चमूलेन क्वाथः स्यात् पित्तजे ज्वरे ॥ १८६ ॥

कटुका पर्पटं मुस्ता भूनिम्बश्च दुरालभा ।
एतैः सवत्सकैः क्वाथो ज्वरं हन्यात् कफोद्भवम् ॥ १८७ ॥

ज्वरोऽन्यः सन्निपातोत्थः पित्तं यत्र पृथग मतम् ।
त्वचि कोष्ठेऽथवा दोषं(दाहं) विदधातु (ति) पुरो न (ऽनु) वा ॥ १८८॥

शीतं वात-कफौ तद्वद् दुस्तरो दाहपूर्वकः ।
शीतादौ तत्र पित्तेन कफे स्यन्दित-शोषिते ॥ १८९ ॥

शान्ते शीतेऽम्लकोद्गारो मदन्दुष्णा भवेदतः ।
दाहादौ पुनरेते स्युस्तन्द्रा स्वेद-वमि-क्लमाः ॥ १९० ॥

पटोल-कटुका-मुस्ता-प्राणदा-मधुकैः कृतः ।
त्रि-चतुः-पञ्चशः क्वाथः शीतिके विषमज्वरे ॥ १९१ ॥

कायस्था-नाकुली-तिक्ता-वयस्थागरु-चौरकैः ।
सहदेवी वचायुक्तैः शीतघ्रे धूप-लेपने ॥ १९२ ॥

एतैरेवौषधैः पिष्ठैर्लावणक्षारसंयुतैः ।
साम्लैर्विपचितं तैलमभ्यङ्गाच्छीतनाशनम् ॥ १९३ ॥

शीतज्वरे शिलातैललेपनं परमौषधम् ।
हिङ्गु-सैन्धवसंयुक्तं नस्यं जीर्णघृतान्वितम् ॥ १९४ ॥

धात्रीचूर्णं घृताद् घृष्टमम्लवेतसमम्भसा ।
प्रलेपाद् दाहनुत् फेनो बदर्या वा दलोद्भवः ॥ १९५ ॥

कालेयबदरानन्ता-यष्टी-चन्दन- कञ्जिकैः ।
सघृतैः स्याच्छिरोलेपस्तृष्णादाहज्वरापहः ॥ १९६ ॥

सन्निपातज्वरान्मुक्ते शोफो भवति दारुणः ।
कर्णमूले यदा तेन कश्चिदेव विमुच्यते ॥ १९७ ॥

रक्तावशोधनं कार्यं नीरजाभिर्मुहुर्मुहुः ।
तथा कार्यं प्रयत्नेन यथा पाको न जायते ॥ १९८ ॥

घृतं च पाचयेत् सिद्धं तिक्तैर्वा मधुरैरपि ।
एवं कृतं घृतं देयं मधुरं वात-पित्तयोः ॥ १९९ ॥

क्षाराम्ललवणैर्द्रव्यैरवियुक्तैः श्रमादपि ।
आतपाच्च भृशं पित्तं कुपितं दूषयेदसृक् | २०० ॥

ततो घ्राणास्य-कर्णेभ्यः पायु-मेहनमार्गतः ।
प्रवर्तते ततः ख्यातं रक्तपित्तं भिषग्वरैः ॥ २०९ ॥

एकदोषं नवं चोर्ध्वं बलिनश्चानुपद्रवम् ।
रक्तपित्तं सुखात् साध्यमधश्चेद् याप्यमुच्यते ॥ २०२ ॥

अधश्चोर्ध्वं च चलितं त्रिदोषं भूर्युपद्रवम् ।
असाध्यं रक्तपित्तं तत् त्यजनीयं भिषग्वरैः ॥ २०३ ॥

श्याम त्रिवृत्कषायेण तत्कल्केन सितान्वितम् ।
लेहं विपाचितं दद्यात् कर्षमात्रमसृग्हरम् ॥ २०४ ॥

पिप्पली त्रिफला श्यामा शर्करा त्रिवृता मधु ।
एतैः कृतो मोदकोऽयं सन्निपातोत्थरक्तजित् ॥ २०५ ॥

कुपितो वातलैर्द्रव्यैर्मारुतः कफरेचितः ।
उरस्यावहते कासं हृत्पार्श्वगदपीडितम् ॥ २०६ ॥

अमृता-कण्टकारिभ्यां द्वाभ्यां षष्टिपलाद् रसैः ।
चतुर्भागं पचेत् सर्पिर्घृतशेषं तु कासजित् ॥ २०७ ॥

कृमिघ्नमौषधं रास्ना मागधी हिङ्गु सैन्धवम् ।
क्षारो भार्ङ्गी च तच्चूर्णं पिबेदाज्यस्य मात्रया ॥ २०८ ॥

कासे बालससंयुक्तमारुतेन विनिर्मिते ।
हिक्कायामग्निमान्द्ये च श्वासे चैतत् प्रशस्यते ॥ २०९ ॥

वृद्धात् कासाद् भवेच्छ्रासः श्वासात् तु कुपितो मरुत् ।
कुपितात् पवनाभ्यासात् पाण्डुरोगात् (गो) ज्वराद् गदात् ॥ २१० ॥

कर्चूरं पौष्करं मूलं तथैवामलकौफलम् ।
पिबेदाज्येन तच्चूर्णं श्वासे मांसरसेन वा ॥ २११ ॥

वेगानां धारणादोजः-स्नेह-शुक्रक्षयादपि ।
अपि व्यायामतो हीनः श्वास-कास-ज्वरामयः ॥ २१२ ॥

भृशं प्रकुपितो वातः कफपित्तमुदीरयेत् ।
देहसन्धान् समाविश्य क्षयरोगं समावहेत् ॥ २१३ ॥

रास्ना - तिल-बलाचूर्णं ससर्पिर्यष्टिकोत्पलम् ।
अवलीढं हरेच्छोषमग्निमान्द्यं च नाशयेत् ॥ २१४ ॥

अनिष्टानोपयोगेन मारुतः कुपितो भृशम् ।
उदानः कुरुते छर्दिं नाभिपृष्ठरुजान्विताम् ॥ २१५ ॥

जम्बू-चूत-बलोशीर-वटशुङ्गावरोहजः ।
क्षौद्रेण सहितः क्वाथः पीतश्छर्दिविनाशनः ॥ २१६ ॥

क्षौद्रं हरीतकीचूर्णं कोलं वा मधुमिश्रितम् ।
वमनं वा वमिद्रव्यैर्वृद्धां छर्दिं विनाशयेत् ॥ २१७ ॥

हीनमिथ्यातिपानेन भवत्याशु मदात्ययः ।
छर्दिर्मोहो भ्रमस्तन्द्रा प्रलापो जायते ततः ॥ २१८ ॥

पञ्चाहं सप्तरात्रं वा जायतेऽसौ मदात्ययः ।
अत ऊर्ध्वं प्रसक्तश्चेद् रोगोऽन्यः परिकीर्त्यते ॥ २१९ ॥

सहृल्लासे सदाहे च सहृच्छूले मदात्यये ।
वमनं वमनद्रव्यैः प्रयुञ्जीत प्रयोगवित् ॥ २२० ॥

तृषि द्राक्षारसो देयो मधुना परिमिश्रितः ।
पाटल्युत्पलकन्दैर्वा तोयं केवलमेव वा ॥ २२१ ॥

चिञ्चा-दाडिमवृक्षाम्लैः सह कोलाम्लवेतसैः ।
मुखलेपः कुतो हन्ति तृष्णां मद्यसमुद्भवाम् ॥ २२२ ॥

मोहे विदाहे भ्रान्तौ च कर्त्तव्या शिशिरक्रिया |

शिरःशुले च जाड्ये च घनं प्रावरणं हितम् ॥ २२३ ॥

स्वापः प्रलापबहुले योजनीयो मदात्यये ।
छाग- तित्तिर-लावैण - शशमांसरसैर्युतम् ॥ २२४ ॥

सक्तुपिष्टकमश्नीयात् पिबेच्च स्वादु पानकम् ।
घृतं वा केवलं पीतं मदात्ययहरं परम् ॥ २२५ ॥

गुदान्त्रवलिसम्भूता विष्टाधारणहेतुकाः ।
अङ्कुराः कथिताः प्राज्ञैरर्शांसीत्यभिधानतः ॥ २२६ ॥

शृङ्गी - हरीतकी -कुष्ट - भल्लातकफलैः कृतैः ।
लेपस्तुत्थसमोपेतो गुदकीलविनाशनः ॥ २२७ ॥

मूलं (लैः) शिग्रुभवैर्बीजैर्निम्बाश्वत्थदलैरपि ।
बिल्वेन पीलुमूलेन रामठेनापि लेपनम् ॥ २२८ ॥

पथ्याचूर्णं सलवणं तक्रेण च विलोडितम् ।
पीतमर्शोहरं प्राहुर्गुडपथ्यां च तद्विदः ॥ २२९ ॥

अत्यम्बुपानाज्जायेत सुतरामतिसाररुक् ।
आमः पक्वः सरक्तश्च त्रिधाऽसौ व्याधिरीरितः ॥ २३० ॥

तत्रामे नागरं मुस्ता तथा च यु(घु) णवल्लभा ।
तच्चूर्णं वटकः क्वाथः पाचनाय प्रयुज्यते । २३१ ॥

पक्वातिसारे दातव्यं जम्बूपल्लव-धातकी ।
जीरकं चूतबीजं च महावृक्षत्वचस्तथा ॥ २३२ ॥

बिल्वारनाल- गोकण्ट- पञ्चाङ्गुलयवैः शृता ।
स्विन्ना क्षौद्रयुता पथ्या पक्वातीसारभेषजम् ॥ २३३ ॥

विषा कुटजबीजं च मुस्ता बालक- बिल्वकम् ।
तत्क्वाथो विनिहन्त्याशु रक्तातीसारमुल्बणम् ॥ २३४ ॥

अतिसारेषु जातेषु पथ्यं नाश्नाति यः पुमान् ।
ग्रहणी जायते तस्य मुहुर्बद्धाऽतिसारिणी ॥ २३५ ॥

शुण्ठी सातिविषा मुस्ता क्वाथः पीतो निहन्ति ताम् ।
गुडूच्या संयुतोऽप्येष चतुर्भद्र इतीरितः ॥ २३६ ॥

दीप्यकं माणिमन्थं च जलेन परिपेषितम् ।
उपयुक्तं निहन्त्याशु सुकृच्छ्रां ग्रहणीमिदम् ॥ २३७ ॥

त्रिविधं मूत्रकृच्छ्रं स्याद् वात-पित्त-कफोद्भवम् ।
मेहने वङ्क्षणे बस्तौ वातजं जनयेद् व्यथाम् ॥ २३८ ॥

पित्ते पीतं सदाहं वा सन्तप्तं शोणितान्वितम् ।
प्रस्रावमीरयेत् कृच्छ्रं कफजं गौरवान्वितम् ॥ २३९ ॥

उरूबूको बला बिल्वं पञ्चमूलद्वयं यवा ।
पुनर्नवा भीरुमूलं कुलत्थं बदरं तथा ॥ २४० ॥

मत्स्याक्षं - मत्स्यभेदं च तत् सर्वं च समं कृतम् ।
तत्क्वाथेन सकल्केन सर्पिस्तैलयुतेन च ॥ २४१ ॥

सूकरस्याच्छभल्लस्य वसया मिश्रितेन च ।
पञ्चभिर्लवणैः सार्द्धं शूलं पीतेन हन्यते ॥ २४२ ॥

शतावरी गोक्षुरकं कसेरुं च विदारिकाम् ।
कुश-काश कुशालीनां शराणां मूलपञ्चकम् ॥ २४३ ॥

तत्क्वाथः शर्करायुक्तः शीतो मधुसमन्वितः ।
पित्तजं नाशयेत् कृच्छ्रं सर्वा च शिशिरक्रिया ॥ २४४ ॥

सूक्ष्मैलां सुरया युक्तां धात्रीफलरसैरपि ।
पाययेत् कफजे कुच्छ्रे वमनं चापि कारयेत् ॥ २४५ ॥

मधुरं शीतलं स्निग्धमम्लं गुरु च पिच्छलम् ।
अन्न-पानं च कुरुते प्रमेहं कफदूषणात् ॥ २४६ ॥

विशाला त्रिफला मुस्ता-दार्वी-दारुविनिर्मितः ।
क्वाथो निवारयेन्मेहं निशाकल्कविमिश्रितः ॥ २४७ ॥

त्रिफला चित्रकं दार्वी कलिङ्गा मधुमिश्रिताः ।
जलेन क्वथिता मेहं पीता निघ्नन्ति तत्क्षणम् ॥ २४८ ॥

पिबेद् वा श्रीफलरसं माक्षिकेण समन्वितम् ।
गुडूच्याः स्वरसं वाऽपि मधुना सह मिश्रितम् ॥ २४९ ॥

रूक्ष पर्युषितानुष्णशुष्कैर्भुक्तैर्विदाहिभिः ।
रक्तं प्रकुपितं शोफं कुरुते स तु विद्रधिम् ॥ २५० ॥

एरण्डश्च विदारी च वृश्चिकश्च पुनर्नवा ।
स्नेहत्रयं पचेदेतैस्तल्लेपाद् विद्रधिं जयेत् ॥ २५१ ॥

निशा दार्वी पयस्याभिर्यष्ट्या दुग्धेन रोपयेत् ।
क्षीरवृक्षप्रवालत्वक्फलैः कफसमुद्भवः(म्) ॥ २५२ ॥

क्वाथकल्कादिसंयुक्तैर्विद्रधिं नाशयेद् भिषक् ।
अतीसार-ज्वर-च्छर्दिकर्शितो वातलं भृशम् ॥ २५३ ॥

उपयुङ्क्तेऽन्न-पानाय शीतं चाम्बु बुभुक्षितः ।
भुक्त्वा यो देहसंक्षोभि कुरुते कर्म सत्वरम् ॥ २५४ ॥

तस्य सञ्जायते गुल्मो वातसंक्षोभहेतुकः ।
उग्रगन्धा बिडं शुण्ठी पुष्करं लवणत्रयम् ॥ २५५ ॥

रामठं चित्रकं तेषां चूर्णं गुल्मनिबर्हणम् ।
मरीचाजाजि-हपुषा - पृथ्वीका पञ्चकोलकैः ॥ २५६ ॥

दध्ना दुग्धेन सम्मिश्रैस्तथा मांसरसेन च ॥।
दाडिमाद् बदरान्मूलात् कल्कं निक्षिप्य सर्पिषि ॥ २५७ ॥

त्रिगुणं जलमादाय पचेद् गुल्मविनाशनम् ।
अजीर्णस्यानुबन्धेन मलिनादन्न-पानतः ॥ २५८ ॥

विड्रोधाज्जायते व्याधिरुदरं वह्निमध्यतः ।
त्रिसप्तकृत्वः स्नुक्क्षीरभावितं मागधीरजः ॥ २५९ ॥

उष्णोदकेन पीतं च जठरव्याधिनाशनम् ।
पलानां त्रितयं शुण्ठ्या दशमूलात् पलानि षट् ॥ २६० ॥

तैलाढकं घृतप्रस्थं मस्तुद्रोणेन संयुतम् ।
मृद्वग्निना पचेत् सर्वं घृततैलावशेषितम् ॥ २६१ ॥

तन्मात्रयोपयुञ्जीत निःशेषोदररोगजित् ।
वायुना बलिना क्षिप्रं पित्तं व्याप्याखिलां तनुम् ॥ २६२ ॥

त्वन्मांसान्तरमाविश्य त्वचि पाण्डुत्वमावहेत् ।
चित्रकं शृङ्गवेरं च प्रत्येकं पलसम्मितम् ॥ २६३ ॥

पिप्पल्यर्द्धपलं ग्राह्यं धान्यकस्य पलद्वयम् ।
दाडिमस्यापि कुडवं वारिणा परिपेषयेत् ॥ २६४ ॥

पलानि विंशतिः सर्पिः सलिलस्याढके पचेत् ।
पाण्डुरोगे च हृद्रोगे गुल्मेष्वर्शस्सु मारुते ॥ २६५ ॥

बलास-प्लीहरोगे च प्रयोगोऽयमुदाहृतः ।
अतिसारार्दितः शीघ्रं लवणाम्लं निषेवते ॥ २६६ ॥

तस्य सञ्जायते शोफः सुकृच्छ्रः सर्वदेहगः ।
विषा शुण्ठी देवदारु- कृमिघ्नेन्द्रयवोषणम् ॥ २६७ ॥

क्वथितं पाययेच्छोफरोगिणं शोफशान्तये ।
एरण्डातिविषा-रास्ना - देवदारुमहौषधैः ॥ २६८ ॥

सहितो गुग्गुलुर्देयः सर्वाङ्गे च यथा नृणाम् ।
अतिप्रकुपितं रक्तं तीक्ष्णैरन्नैर्विदाहिभिः ॥ २६९ ॥

व्रणं विसर्पिः कुरुते विसर्पः स तु कथ्यते ।
मुस्तारिष्टपटोलं च पेषितं शीतवारिणा ॥ २७० ॥

विसर्पं तेन लेपेन क्षालयेच्च परेऽहनि ।
वटप्ररोहास्तरुणाः कदलीमध्यमिश्रिताः ॥ २७१ ॥

मृणालग्रन्थिसम्मिश्रा विसर्पं घ्नन्ति लेपनात् ।
विरुद्धेनान्नपानेन साधूनां निन्दया वधात् ॥ २७२ ॥

प्राक्तनैः कर्मभिः क्रूरैः कुष्ठं श्वित्रं च जायते ।
धात्रीं निम्बस्य पत्राणि पेषितानि तु भक्षयेत् ॥ २७३ ॥

कासमर्दशिफाकुष्टं लिम्पेद् दन्तशठाम्बुना ।
गुडूची निम्बपत्राणि पटोलं कण्टकारिका ॥ २७४ ॥

त्रिफला च करञ्जश्च वासा रास्ना समांशकाः ।
तेषां क्वाथेन कल्केन घृतं सम्यग् विपाचितम् ॥ २७५ ॥

पानेन सर्वकुष्ठानि नाशयत्यचिरादिदम् ।
क्षारेण राजवृक्षस्य पूतिकीटः समन्वितः ॥ २७६ ॥

लेपाच्छ्वित्रं निहन्त्याशु कुर्याच्च समवर्णताम् ।
अत्यर्थं सेवितैर्वायुर्धातूनां क्षयकारकैः ॥ २७७ ॥

कुपितः कुरुते व्याधीन् सकृच्छ्रान् शूलपूर्वकान् ।
कोकिलाक्षक [षा]यस्य पानात् तच्छाकभोजिनः ॥ २७८ ॥

तद्वारिणा च स्नातस्य वातव्याधिर्विनश्यति ।
शुण्ठी रास्ना चित्रकं च देवदारु सहाचरम् ॥ २७९ ॥

एषां क्वाथं तैलमिश्रं पिबेद् वातरुजापहम् ।
रक्तं प्रकुप्यत्यन्नेन पटुनाऽतिविदाहिना ॥ २८० ॥

आतपाल्लवणादम्लाद् यानाद् व्यायामसेवनात् ।
वायुना प्रेरितं तच्च नससन्धिः (?) प्रवर्तते ॥ २८१ ॥

सर्वेभ्यो रोमकूपेभ्यः स व्याधिर्वातशोणितः ।
अमृताया रसः क्वाथः कल्कं चूर्णमथापि वा ॥ २८२ ॥

बहुकालस्थितं वातशोणितं नाशयेद् द्रुतम् ।
इक्षुर्द्राक्षा च सौवीरं मस्तु मद्यं तुषोदकम् ॥ २८३ ॥

शर्कराक्षौद्रसम्मिश्रं वारिसेके प्रशस्यते ।
रोगे रक्ताधिके जाते सर्वाङ्गव्यापकेऽसृजि ॥ २८४ ॥

शिरामोक्षः प्रकर्तव्यः स्नेह-स्वेद पुरस्सरः ।
गाढं निपीड्य गात्राणि यन्त्रणैर्विविधैरपि ॥ २८५ ॥

कुठार्या व्रीहिवक्त्रेण सिरां विध्येद् ऋजुक्षताम् ।
ललाटे लोचनोपान्ते नासायां रसनातले ॥ २८६ ॥

मणिबन्धे बाहुसन्धौ द्वयङ्गुले गुल्फमूर्धनि ।
हरेत् प्रादेशिकं शृङ्गैर्ग्रथितं वारिजन्मभिः ॥ २८७ ॥

मेदोग्रन्थीन् शितैः शस्त्रैः पाटयित्वा समुद्धरेत् ।
प्रवृद्धामश्मरीं शस्त्रैः पाटयित्वा बहिः क्षिपेत् ॥ २८८ ॥

गुदमध्येऽङ्गुलीं क्षिप्त्वा मध्यमां परिवर्तयेत् ।
अश्मरीमानयेद् युक्त्या बस्त्युपान्तं विचक्षणः ॥ २८९ ॥

उच्छूनां तां परिज्ञाय च्छिन्द्याच्छस्त्रेण लाघवात् ।
कुलत्थमश्मभेदं च गोक्षुरं क्वाथयेज्जले ॥ २९० ॥

तद्यूषं पाययेत् प्राज्ञो हरेत् तेनापि चाश्मरीम् ।
एवमन्येषु रोगेषु दोषो यत्राधिको भवेत् ॥ २९१ ॥

तस्य दोषस्य कुर्वीत चिकित्सां मतिमान् भिषक् । ॥

॥ इति वैद्यकम् ॥

** औषधपर्यायानाह**—यवासो दुरालभा । कटुका तिक्ता । सारिवा सुगन्धिः । धन्वयवासो यशस्वी दुरालभा । लघुपञ्चमूली बृहतीद्वयं शालिपर्णी पृष्ठिपर्णी गोक्षुरम् । कायस्था काकमाची । नाकुली लाङ्गुलिका । वयस्था धात्री। चोरकः ग्रन्थिपर्णी । शिला मनःशिला । कालया दार्वी । अनन्ता दुरालभा । श्यामा कृष्णा । त्रिवृद् अरुणं त्रिवृत् । औषधं शुण्ठी | वटशुङ्गः अविकासितपल्लवः । वृक्षाम्लः तिन्तिडीकः । कोलः बदरः । शृङ्गी कर्कटकशृङ्गी । पीलु कर्णाटे गोत्रुः । एरण्डः उरुबुकश्च पञ्चाङ्गुलः । विषा अतिविषा | माणिमन्थं सैन्धवम् । बिल्वः श्रीपर्णी । काश्मर्या तर्क्कारी | टक्कली टुण्टुकः कर्णाटे डुडुलुः । महापञ्चमूलम् । अभीरुका शतावरी । वृश्चिकः कर्णाटे वेलाडके | सैन्धवं सौवर्चलं बिडं काचः समुद्रः । पयस्या दुग्धी | रामठं हिङ्गु । ऊषणं मरीचम् । महौषधं शुण्ठी । वासा आटरूषकेः। इत्यौषधनिघण्टुः ॥ ३०० ॥

पितृपक्षसमुद्भूता मातृपक्षसमुद्भवाः ।
आत्मसम्बन्धिनो ये च बान्धवास्ते प्रकीर्तिताः ॥ ३०१ ॥

बन्धूनां मधुरं वाच्यं यथायोग्यं सहासनम् ।
संविभागश्च कर्तव्यः सुवर्णाम्बर-भूषणैः ॥ ३०२ ॥

वैतनाः किङ्करा दास्यो दासाः कर्मकरास्तथा ।
बुद्धिखङ्गसहायाश्च भृत्यास्ते परिकीर्तिताः ॥ ३०३ ॥

एतेषां रक्षणं सम्यक् तथा भरणपोषणम् ।
दानं सम्माननं कार्यं लोकद्वयहितैषिणा ॥ ३०४ ॥

इति दीनानाथार्त-बन्धु-भृत्यपोषणाध्यायः ॥ १९ ॥

व्याघ्र-सिंह-गजैश्चौरैः शत्रुभिश्चापि विद्रुतः ।
भयाच्छरणमायातः शरणागत उच्यते ॥ ३०५ ॥

रक्षेच्छरणमायातं प्राणैरपि धनैरपि ।
स यशो महदाप्नोति जनैः सर्वैः प्रपूज्यते ॥ ३०६ ॥

क्रतवो विधिसंयुक्ता भीतसत्त्वस्य रक्षणम् ।
तुलया तोलितं तत्र प्राणत्राणं विशिष्यते ॥ ३०७ ॥

इति शरणागतरक्षाध्यायः ॥ २० ॥

राज्यप्राप्तेर्नृपकुलभुवामित्युपायोपदेशः

सम्यक् सोमेश्वरनृपतिना गर्भसारस्वतेन ।
चक्रे चन्द्रप्रतिमयशसा रञ्जनाय प्रजानां

पुण्यौघानामपि च महतां वृद्धये वृ(बु)द्धये च ॥ ३०८ ॥

इति श्रीमहाराजाधिराजसत्याश्रयकुलतिलक-चालुक्याभरण-श्रीमद्भूलोकमल्ल-

श्रीसोमेश्वरदेवविरचितेऽभिलषितार्थ-चिन्तामणौ मानसोल्लासे

राज्यप्राप्तेर्हेतूपायकथने प्रथमं प्रकरणम् ।

** द्वितीयं प्रकरणम् ।**

**

**

राज्यप्राप्तिनिमित्तानि कथितानीह विंशतिः ।
तत्स्थिरीभावमुद्दिश्य कारणानि वदाम्यहम् ॥ १ ॥

सत्यं सत्वं कुलं शीलं तारुण्यं च सुरूपता ।
दाक्षिण्यमविसंवादो वृद्धसेवा कृतज्ञता ॥ २॥

अक्षुद्रपरिवारत्वं बुद्धिर्देवसहायता ।
वश्यसामन्तता शक्तिर्दक्षत्वं क्षिप्रकारिता ॥ ३ ॥

शौर्यं धैर्यं क्षमौदार्यं शुचित्वं प्रियवादिता ।
उद्योगित्वमनिर्वेदः सर्वदा धर्मकारिता ॥ ४॥

जनानुरागः सौभाग्यं शास्त्रशस्त्रास्त्रनैपुणम् ।
विवेको दृढचित्तत्वं कलाकुशलता धनम् ॥ ५ ॥

दोषानुरूपदण्डत्वं सर्वसत्त्वहितैषिता ।
दयालुत्वं प्रसन्नत्वं भृत्यानां सुखदर्शिता ॥ ६ ॥

आर्जवं तत्त्वदर्शित्वं सदोत्साहो नयज्ञता ।
मङ्गलाचार इत्येतैर्गुणैर्युक्तो वरो नृपः ॥ ७ ॥

सत्यं शौर्यं क्षमा दानं पञ्चमी स्याद् गुणज्ञता ।
अवश्यम्भाविनः पञ्च गुणास्त्वेते महीभुजाम् ॥ ८ ॥

विभूतिं च तथा कीर्तिं धर्मं च विजयं सुखम् ।
यशश्चेत् सततं राजा गुणानेतान् विधारयेत् ॥ ९ ॥

इति राजगुणाः ॥

भाव्यं पथ्याशिना नित्यं नीरुजो जायते ततः ।
व्याधिभिर्वर्जितो राजा राजकार्यक्षमो भवेत् ॥ १० ॥

वलिभिः पलितैर्युक्तो रूपेण रहितो भवेत् ।
स्त्रीजनैर्भृत्यवर्णैश्च भूपतिश्चावमन्यते ॥ ११ ॥

तस्माद् रसायनान् योगान् यत्नात् सेवेत पार्थिवः ।
दृढगात्रो भवेत् तेन वलीपलितवर्जितः ॥ १२ ॥

जीवेच्च सुचिरं कालं राजा रोगविवर्जितः ।
तस्माद् रसायनं वक्ष्ये नृपाणां हितकाम्यया ॥ १३ ॥

रसायनक्रिया द्वेधा कथिता पूर्वसूरिभिः ।
कुटीप्रवेशनादेका वातातपसहा परा ॥ १४ ॥

कुटीप्रवेशका वर्ज्या लोकरक्षापरैर्नृपैः ।
वातातपसहा सेव्या राजकार्याविनाशिनी ॥ १५ ॥

कृष्णपक्षत्रयोदश्यां सन्ध्यायां शाल्मलीतरुम् ।
बलि-पूजादिकं कृला रक्तसूत्रेण वेष्टयेत् ॥ १६ ॥

‘ॐ ह्रां अमृतस्यन्दिनी अमृतं स्रव स्वाहा '

सप्तकृत्वः प्रयुक्तेन मन्त्रेणानेन शाल्मलीम् ।
अभिमन्त्र्य कुठारेण हन्याद् वारान् बहून् सुधी ॥ १७ ॥

तस्या निर्यासमादाय प्रभाते भास्करोदये ।
धात्र्या भृङ्गशतावर्गा गुडूच्याः स्वरसैः पृथक् ॥ १८ ।
सप्त वारान् प्रतिरसं तेन भावनमाचरेत् ।
सञ्चूर्ण्योलूखले कुर्याद् गुटिका बदरैः समाः ॥ १९ ॥

प्रतिवासरमेकैकां धारयेद् गुटिकां मुखे ।
अह्नां द्विसप्तके याते नूतना रदना नखाः ॥ २० ॥

सम्भवन्ति ततः केशा भृङ्गपक्षसमत्विषः ।
द्वयष्टवर्षाकृतिर्दृश्यो बल-वीर्यसमन्वितः ॥ २१ ॥

समासहस्रजीवी स्यान्नात्र कार्या विचारणा ।
मूल-त्वक्-पत्र-पुष्पाणि फलमित्यङ्गपञ्चकम् ॥ २२ ॥

आहृत्य शाल्मलीवृक्षात् सूक्ष्मचूर्णं तु कारयेत् ।
मधुना सर्पिषा युक्तं बिडालपदमात्रकम् ॥ २३ ॥

तल्लिहेत् प्रातरुत्थाय मासमेकं हिताशनः ।
मासेन जायते तेन वलीपलितवर्जितः ॥ २४ ॥

मासद्वयप्रयोगेण मत्तेभबलभाग् भवेत् ।
जीवत्यब्दसहस्राणि तेजस्वी तरुणाकृतिः ॥ २५ ॥

नीरुजो वीर्यसम्पन्नो नात्र कार्या विचारणा ।
पुष्यार्कदिवसे याते हस्तिकर्णीं समाहरेत् ॥ २६ ॥

छायाशुष्कां प्रकुर्वीत समूलां चूर्णयेत् ततः ।
वाससा गालितं सूक्ष्मं मधु-सर्पिः समायुतम् ।
स्निग्धभाण्डे निधायाथ धान्यराशौ निगूहयेत् ॥ २७ ॥

एकविंशे दिने याते समुद्धृत्य तदौषधम् ।
पलं पलं प्रतिदिनं भक्षयेदवतन्द्रितः ॥ २८ ॥

यावद् दिनशतं याति तावदम्लं विवर्जयेत् ।
मुद्गयूषसमायुक्तं भुञ्जीत मधुरं लघु ॥ २९ ॥

वर्षषोडषदेशीयो मेधावी कोकिलस्वरः ।
योजनानां शतं याति दिनेनैकेन मानवः ॥ ३० ॥

नवनागबलोपेतो जीवेदब्दसहस्त्रकम् ।
हस्तिकर्णीप्रयोगेण निश्चितं भवभाषितम् ॥ ३१ ॥

सितां रक्तां च पीतां च कृष्णां मुण्डिं चतुर्विधाम् |

पञ्चम्यां शुक्लपक्षस्य पूर्णिमायां तु वा निशि ॥ ३२ ॥

रोहिण्यां श्रवणे पुष्ये रेवत्यां वा समुद्धरेत् ।
पञ्चाङ्गानि समाहृत्य छायायां परिशोषयेत् ॥ ३३ ।
सर्पिषा मधुना सार्द्धं बिडालपदमात्रकम् ।
तच्चूर्णमुपयुञ्जीत क्षीरषष्टिकभोजनः ॥ ३४ ॥

एकविंशे दिने याते दिव्यदेहो भवेन्नरः ।
मासत्रयप्रयोगेण पुमान् प्राप्नोत्यदृश्यताम् ॥ ३५ ।
पञ्चमासप्रयोगेण मोदते विबुधैः सह ।
मासषट्कप्रयोगेण चिरायुः खेचरो भवेत् ॥ ३६ ॥

श्वेतस्य ब्रह्मवृक्षस्य पत्रं पुष्पं फलं हरेत् ।
शोषयित्वा तु तच्चूर्णं भक्षयेन्मधुसर्पिषा ॥ ३७ ॥

सप्तरात्रप्रयोगेण बलीपलितवर्जितः ।
द्व्यष्टवर्षाकृतिर्मर्त्यो जीवेदब्दशतत्रयम् ॥ ३८ ॥

अमरीं पुष्यनक्षत्रे समूलां पल्लवान्विताम् ।
शोषयित्वा तु तच्चूर्णं शुद्धकायप्रयत्नवान् ॥ ३९ ॥

सर्पिषा मधुना सार्द्धं भक्षयेत् कर्षमात्रकम् ।
गव्यक्षीरसमायुक्तं कुर्याच्छाल्यन्नभोजनम् ॥ ४० ॥

ज्वराः सर्वे विनश्यन्ति मुखरोगो जलग्रहः ।
चक्षुः-श्रोत्रभवो रोगः सर्वशूलं प्रशाम्यति ॥ ४१ ॥

कण्डूतिः किटभो दाहः कुष्ठं लूता भगन्दरः ।
प्रमेहो जठरो गुल्मः क्षयोऽपस्मार एव च ॥ ४२ ॥

सप्ताहे प्रथमे याते नश्यन्त्येता रुजः स्फुटम् ।
प्राप्ते द्वितीयसप्ताहे दिव्यदेहो भवेन्नरः ॥ ४३ ॥

तृतीये भूतलस्थानि निधानान्यपि पश्यति ।
चतुर्थे कुञ्चिता नीला जायन्तेऽस्य शिरोरुहाः ॥ ४४ ॥

समासहस्रत्रितयं जीवेत् तारुण्यसंयुतः ।
पञ्चमे गन्धनीरजगन्धं गात्रे वहत्यलम् ॥ ४५ ॥

षष्ठे वाचस्पतिप्रख्यः प्रज्ञावान् जायते नरः ।
सप्तमे पूर्णचन्द्राभः सर्वाह्लादकरो भवेत् ॥४६ ॥

अष्टमे सर्वसत्त्वानां पीयूषं वितरत्यसौ ।
सप्तद्वीपाधिपत्यं च नवमे सप्तके भवेत् ॥ ४७ ॥

भूतं भव्यं भविष्यं च दशमे वेत्ति सप्तके ।
अश्रुतान्यपि शास्त्राणि जानात्येकादशे नरः ॥ ४८ ॥

द्वादशे सप्तके प्राप्ते द्वितीय इव मन्मथः ।
वशीकरोति सर्वाणि नर-नारीमनांस्यपि ॥ ४९ ॥

संवत्सरोपयोगेन समालक्षत्रयं सुखी ।
जरापलितमुक्ताङ्गो जीवत्येव न संशयः ॥ ५० ॥

एवं रसायनं प्रोक्तमव्याधिकरणं नृणाम् ।
नृपाणां हितकामेन सोमेश्वरमहीभूजा ॥ ५१ ॥

** इति रसायनम् । इति स्वाम्यध्यायः ॥ १ ॥**

कुलीनाः श्रुतसंपन्नाः शुचयश्चानुरागिणः ।
शूरा धीराश्च नीरोगा नीतिशास्त्रविशारदाः ॥ ५२ ॥

प्रगल्भा वाग्मिनः प्राज्ञा रागद्वेषविवर्जिताः ।
वैराणां चाप्यकर्तारः सचिवाः स्युर्विभूतये ॥ ५३ ॥

सत्यसन्धा महात्मानो दृढचित्ता निरामयाः ।
जनानां सम्मता दक्षाः सचिवाः कोशवृद्धये ॥

सङ्गता राजकार्येषु रागद्वेषविवर्जिताः ।
आय-व्यये च निपुणाः सचिवाः कोशवृद्धये ॥ ५५ ॥

अमार्गे वर्तमानस्य नृपस्य प्रतिकूलगाः ।
बोधयन्तः प्रियैर्वाक्यैः सचिवाः स्युर्नृपर्द्धये ॥ ५६ ॥

अन्वयादागतान् शुद्धानुपधाभिः परीक्षितान् ।
सचिवान् सप्त वाऽष्टौ वा कुर्वीत मतिमान् नृपः ॥ ५७ ॥

स्वदेशजाताः सत्प्रज्ञा ऊहापोहविचक्षणाः ।
देशकालविदो धीराः साध्यासाध्यविवेकिनः ॥ ५८ ॥

परेङ्गितज्ञा धीमन्तः स्वाकारस्य निगूहकाः ।
मन्त्रसंरक्षकाश्चाप्ता मन्त्रिणः स्युर्महीपतेः ॥ ५९ ॥

इति मन्त्रिलक्षणम् ॥

त्रय्यां च दण्डनीत्यां च शान्तिकर्मणि पौष्टिके ।
आथर्वणे च कुशलः स स्याद् राजपुरोहितः ॥ ६० ॥

इति पुरोहितलक्षणम् ॥

षोडशभिर्हृता षष्टिः प्रभवाद्यद्वसंयुता ।
तानैरपि समायुक्ता शकभूपोद्गताः समाः ॥ ६१ ॥

एकपञ्चाशदधिके सहस्रे शरदां गते ।
शकस्य सोमभूपाले सति चालुक्यमण्डने ॥ ६२ ॥

समुद्ररशनामुर्वीं शासति क्षतविद्विषि ।
सर्वशास्त्रार्थसर्वस्वपाथोधिकलशोद्धवे ॥ ६३ ॥

सौम्यसंवत्सरे चैत्रमासादौ शुक्रवासरे।
परिशोधितसिद्धान्तलब्धाः स्युर्ध्रुवका इमे ॥ ६४ ॥

षड्वारा घटिकाः सप्त पदान्यपि च विंशतिः ।
यानि षड्विंशतिस्वेकचत्वारिंशच्च नाडिकाः ॥ ६५ ॥

प्रतिमासं क्षिपेद् वारं द्वात्रिंशन्नाडिकास्तिथौ ।
नक्षत्रे द्वे पदे द्वे च नाड्यश्चैकादशापराः ॥ ६६ ॥

योज्यास्त्याज्याः पुनर्योज्या वारे नाडीषु पिण्डके ।
नक्षत्रे च पुनर्योज्यास्तिथिरेतावता भवेत् ॥ ६७ ॥

तिथौ वारेण संयुक्ते सप्तभिश्च विभाजिते ।
अवशिष्टो भवेद् वार एवं वारविनिर्णयः ॥ ६८ ॥

पदे युक्तं तिथौ भागं चतुर्दशभिराहरेत् ।
चतुर्दशावधि ज्ञेयं धनं शिष्टमृणं भवेत् ॥ ६९ ॥

आद्ये त्रयोदशे पश्च द्वितीये द्वादशे दश ।
एकादशे तृतीये च नाड्यः पञ्चदश स्मृताः ॥ ७० ॥

चतुर्थे दशमे तु स्यादेकोना विंशतिस्तु ताः ।
पञ्चमे नवमे नाड्यो द्वाविंशतिरुदीरिताः ॥ ७१ ॥

षष्टेऽष्टमे च घटिकाश्चतुर्विंशतिरीरिताः ।
सप्तमे घटिका ज्ञेयाः सङ्ख्यया पश्चविंशतिः ॥ ७२ ॥

मकरे सूर्यघटिकास्तिस्रः षट् च प्रवेशयेत् ।
कर्कटेऽप्येवमेव स्याद् घटिकास्तु वियोजयेत् ॥ ७३ ॥

कुम्भे द्वादश विज्ञेयाः संयोज्या रविनाडिकाः । -

तावत्यो घटिका सिंहे रेचनीया विचक्षणैः ॥ ७४ ॥

मीने रुद्राश्च रुद्राश्च योज्याः सूर्यस्य नाडिकाः ।
चावत्य एव कन्यायां स्फोटनीया मनीषिभिः ॥ ७५ ॥

मेषे रुद्रा दिशो नाड्यो मेलनीया धनाभिधाः ।
तुलायां नाडिकास्तास्तु वारणीया ऋणाभिधाः ॥ ७६ ॥

वृषेऽष्टौ षट् च नाड्यः स्युर्मिश्रणीया विपश्चिता ।
अपसार्य़ास्तु ता नाडयो वृश्चिके परिकीर्त्तिताः ॥ ७७ ॥

युग्मे तिस्रश्च शून्यं च घटयेद् गणकोत्तमः ।
तदेव वारयेद् राशौ कोदण्डाख्ये विचक्षणः ॥ ७८ ॥

रचिताः संवक्ष्येऽत्र चतुर्भिर्गुणयेत् तिथिम् ।
तृतीयं तु तिथेर्भागं नक्षत्रघटिका अपि ॥ ७९ ॥

धनाख्या रविनाड्योऽत्र योज्यास्त्याज्या ऋणाभिधाः ।
संयोज्य विभजेत् षष्ट्या त्वर्धमृक्षेण योजयेत् ॥ ८० ॥

वक्ष्यामि शशिनक्षत्रं सूर्यर्क्षे योजयेत् तिथिम् ।
तिथिं सङ्गुणयेत् षड़भिर्योजयेत् तिथिनाडिभिः ॥ ८१ ॥

शोध्यं तद् रविनाडीषु ततः शशिभमाप्यते ।
शशि-रवियोगे योगो नाडियोगेऽस्य नाडिकाः ॥ ८२ ॥

हन्याद् द्वाभ्यां तिथिं तत्र त्याज्यमेकं ततो घटीः ।
दिनस्य स्फोटयेत् तत्र सप्तभिः परिभाजिते ॥ ८३ ॥

करणं जायते शिष्टं भूक्तिः सूर्योदयात् पुरः ।
करणं घटिकास्त्रिंशदिति पञ्चाङ्गनिर्णयः ॥ ८४ ॥

इति पञ्चाङ्गनिर्णयः ॥

अनेन विधिनाऽऽनीय तिथिवारसमन्वितम् ।
नक्षत्रं च तथा योगं करणं गणकोत्तमः ॥ ८५ ॥

अभिषेके पटबन्धे विवाहे जातकादिषु ।
गृहप्रवेशे यात्रायां गृहारम्भे च सङ्गरे ॥ ८६ ॥

शुक्ले चन्द्रबलं मुख्यं कृष्णे ताराबलाबलम् ।
शतानि पञ्च दोषाणां बुधो हन्ति विनिश्चितम् ॥ ८७ ॥

शुक्रः पञ्च सहस्राणि दोषाणां हन्ति निश्चितम् ।
लक्षमेकं तु दोषाणां सुराचार्यो व्यपोहति ॥ ८८ ॥

एवं ग्रहबलं ज्ञात्वा दुर्बलत्वं च पापिनाम् ।
लग्नं यः कथयेत् सम्यक् स कार्यो गणको नृपैः ॥ ८९ ॥

इति ज्योतिर्विद्- गणकलक्षणम् ॥

कुलजः शीलवान् धीरश्चतुर्भाषाविशारदः ।
गजाश्वारोहणे दक्षः शस्त्र-शास्त्र विचक्षणः ॥ ९० ॥

शकुने च निमित्ते च चिकित्सायां च वेदिता ।
वाहभेदविधानज्ञः सारेतरविशेषवित् ॥ ९१ ॥

दाता प्रियंवदो दान्तो मतिमान् दृढनिश्चयः ।
राज्ञा सेनापतिः कार्यः शूरो भृत्यविशेषवित् ॥ ९२ ॥

इति सेनापतिलक्षणम् ॥

स्मृतिशास्त्रार्थकुशला रागद्वेषविवर्जिताः ।
धर्माधिकारिणः कार्या विलोभा भयवर्जिताः ॥ ९३ ॥

स्मार्त्तैः सह समालोच्य यथोक्तं दण्डमाचरेत् ।
शक्तो राज्ञा विचारज्ञः कार्यो दण्डधरो द्विजः ॥ ९४ ॥

इति धर्माधिकारिसभाध्यक्षलक्षणम् ॥

लोहवस्त्राजिनादीनां रत्नानां च विभेदवित् ।
व्यये च तद्विशेषज्ञो रक्षणे निपुणः शुचिः ॥ ९५ ॥

अनाहार्यः सुसन्तुष्टश्चाप्तो बहुकुटुम्बकः ।
सावधानो गणितविद् भाण्डागारे नियोजयेत् ॥ ९६ ॥

एकाद्या नवपर्यन्ता नवैकाङ्काः स्वरूपतः ।
दशोत्तरक्रमेणैते वर्धन्ते बिन्दुवर्धिताः ॥ ९७ ॥

बिन्दुरेको दशस्थाने शते बिन्दुद्वयं भवेत् ।
बिन्दुत्रयं सहस्रे स्यादयुते तच्चतुष्टयम् ॥ ९८ ॥

बिन्दवः पञ्च लक्षे स्युः प्रयुते बिन्दवस्तु षट् ।
बिन्दवः सप्त कोटौ स्युरर्बुदे चाष्ट बिन्दवः ॥ ९९ ॥

बिन्दवो नव पद्मे स्युः खर्वे स्युर्दश बिन्दवः ।
एकादश निखर्वे तु द्वादश स्युर्महाम्बुजे ॥ १०० ॥

शङ्खे त्रयोदश प्रोक्ताः समुद्रे मनुबिन्दवः ।
अन्त्यसंज्ञे समाख्याता बिन्दवस्तिथिसंज्ञया ॥ १०१ ॥

द्विरष्ट बिन्दवो मध्ये परार्धे दश सप्त च ।
एवमष्टादशस्थानं गणितं व्यावहारिकम् ॥ १०२ ॥

एकाङ्के बिन्दुरेकश्चेद् दशकं तत् प्रकीर्तितम् ।
द्वितीयाङ्के पुरो बिन्दौ सङ्ख्या विंशतिरिष्यते ॥ १०३ ॥

एवं तृतीयाद्यङ्केषु बिन्दुः स्यात् पुरतो यदि ।
त्रिंशदाद्या तदा सङ्ख्या नवत्यन्ता प्रकीर्तिता ॥ १०४ ॥

शताधिके परार्धान्ते यावन्तो बिन्दवः स्थिताः ।
यस्याङ्कस्य पुरोभागे तावत्सङ्ख्या तु सा भवेत् ॥ १०५ ॥

अङ्काः कतिपये स्थाप्या गुणनीयत्तया स्थिताः ।
अधस्तात् प्रथमाङ्कस्य गुणकाभ्याङ्कमागालिखेत् ॥ १०६ ॥

एकैकं गुणयेत् सर्वैरुपरिस्थमधस्तनैः ।
लब्धं निवेशयेत् तत्र स्वाङ्कस्योपरि लेखयेत् ॥ १०७ ॥

एकादिगुणने योज्या बुधैरङ्का विपर्ययात् ।
लब्धं तु दशकस्थानं पूर्वेणाङ्केन योजयेत् ॥ १०८ ॥

गुणाकारक्रमेणादावङ्कान् कतिपयान् न्यसेत् ।
विभाजकानधस्तेषां सुसमं विन्यसेद् बुधः॥ १०९ ॥

अधोऽङ्कं हृदये कृत्वा तर्कयेदङ्कमूर्ध्वगम्।
विभागो लभ्यते येन तेन भागं प्रकल्पयत् ॥ ११० ॥

अनेन क्रमयोगेण भजनीयं विभाजयेत् ।
एकत्र स्थापयेल्लब्धमवशिष्टं तथाऽन्यतः ॥ १११ ॥

अवशिष्टं पुनर्भङ्क्त्वा यथाभागानुसारतः ।
लब्धे तु मेलयेत् तत् तु भागहारोऽयमीदृशः ॥ ११२ ॥

प्रमाणं फलमिच्छेति राशित्रितयमुच्यते ।
इच्छया गुणितं वस्तु प्रमाणेन विभाजयेत् ॥ ११३ ॥

प्रमाणं द्रव्यमाख्यातं फलं द्रविणमिष्यते ।
द्रव्यजातिविभागोत्थामिच्छामिच्छन्ति सूरयः ॥ ११४ ॥

त्रैराशिकमिदं प्रोक्तं गणितं गणकोविदैः ।
पञ्चराशिकमत्रैव सप्तराशिकमेव च ॥ ११५ ॥

नवराशिकमप्यस्मिन् ज्ञेयं त्रैराशिके विधौ ।
सकलं गणितं प्रोक्तं सङ्क्षेपेण प्रसङ्गतः ॥ ११६ ॥

वक्ष्यामि गणितं भिन्नमुद्देशे खण्डितं हि यत् ।
रूपमंशस्तथा च्छेदो नामैतद् व्यावहारिकम् ॥ ११७ ॥

रूपमूर्ध्वमधश्चांशरतस्याधः छेद इष्यते ।
राशिद्वयं प्रकर्तव्यं गुण्यं गुणकमेव च ॥ ११८ ॥

संपूर्णं कथ्यते रूपमंश उद्धरितो भवेत् ।
तस्यांशस्य विभागो यः स च्छेदः परिकीर्तितः ॥ ११९ ॥

गुणयेदंशमंशेन च्छेदं छेदेन बुद्धिमान् ।
फलांशं विभजेत् तज्ज्ञः फलेन च्छेदजन्मना ॥ १२० ॥

गुणनं भिन्नमाख्यातं भिन्नभागोऽभिधीयते ।
रूपांशच्छेदमार्गेण भाज्यो राशिर्विधीयते ॥ १२१ ॥

भाजकश्च तथा चान्यो राशिर्लेख्यो विपश्चिता ।
छेदेन गुणयेद् रूपं लब्धमंशेन मेलयेत् ॥ १२२ ॥

छेदेनांशं विपर्यासाद् गुणयेद् राशियुग्मके ।
भाजकेन भजेद् भाज्यं भिन्नभागोऽयमीदृशः ॥ १२३ ॥

इति गणितम् ॥

ईदृशं गुणकारं च भागहारं व तत्त्वतः ।
त्रैराशिकविधानं च यो जानाति विनिश्चितम् ॥ १२४ ॥

अलुब्धः सावधानश्च रागद्वेषविवर्जितः ।
स राज्ञा गणकः कार्यः कोशे राष्ट्रे च धीमता ॥ १२५ ॥

इति कोशाध्यक्षगणकलक्षणम् ॥

उन्नतो रूपवान् दक्षः प्रियवाग् दर्पवर्जितः ।
ग्राही चित्तस्य सर्वेषां प्रतीहारः प्रशस्यते ॥ १२६ ॥

इति प्रतीहारलक्षणम् ॥

प्रगल्भो मतिमान् दक्षः सर्वभाषाविशारदः ।
सन्धि-विग्रहतत्वज्ञो लिपिज्ञोऽक्षरवाचकः ॥ १२७ ॥

सामन्तमण्डलेशानां मान्यकानां विशेषतः ।
आवाहने विसर्गे च स्थापने निपुणो भृशम् ॥ १२८ ॥

षाड्गुण्यविधितत्त्वज्ञो देश-काल-विभागवित् ।
आय-व्ययौ च लोकं च देशोत्पत्तिं च वेत्ति यः ॥ १२९ ॥

अर्थरक्षापरो भृत्यः कृत्याकृत्यविवेकवित् ।
सान्धिविग्रहिकः कार्यो राज्ञा कार्यविशारदः ॥ १३० ॥

इति सान्धिविग्रहिकलक्षणम् ॥

सर्वदेशलिपिज्ञाता लेखने कुशलः पटुः ।
अधीतो वाचको धीमान् योज्यो राज्ञा स लेखकः ॥ १३१ ॥

इति लेखकलक्षणम् ॥

आयुर्वेदविदश्वानां निमित्त-शकुनादिवित् ।
शिक्षावेदी तुरङ्गाणां भूमिभागविशारदः ॥ १३२ ॥

बलाबलरथाभिज्ञः प्रियवाक् प्रियदर्शनः ।
कृतविद्यश्च शूरश्च सारथी पार्थिवोचितः ॥ १३३ ॥

इति सारथिलक्षणम् ॥

असम्भेद्यः शुचिर्दक्षः कृतान्नस्य परीक्षकः ।
सूदानां च विशेषज्ञः सुदाध्यक्षो विधीयते ॥ १३४ ॥

कुलक्रमसमायातास्तुष्टेष्टाश्चानुकारिणः ।
कृत्तकेशनखा दान्ताः पराभेद्या नृपे रताः ॥ १३५ ॥

अन्न-पानविशेषज्ञा मांसपाकविशारदाः ।
शाक-पाककलादक्षाः पकान्नकरणे बुधाः ॥ १३६ ॥

पानव्यञ्जनतत्त्वज्ञाः खण्डपाकस्य वेदिनः ।
क्षीरप्रकारबोद्धारः सूदाः कार्या महीभुजा ॥ १३७ ॥

इति सूदलक्षणम् ॥

नराणां च गजानां च वाजिनां च गवामपि ।
मृगाणां च खगानां च ये जानन्ति चिकित्सितम् ॥ ११८ ॥

परं पारङ्गताः सम्यगष्टाङ्गे तु चिकित्सिते ।
शस्त्रकर्मकलादक्षा मन्त्रे तन्त्रे च कोविदाः ॥ १३९ ॥

देहे शिरसि वाले तु विषे शल्ये ग्रहेऽपि च ।
वृषे रसायने चैव कुशला भिषजोऽष्टसु ॥ १४० ॥

रोगनामनिदानं तु रुजं जानन्ति तत्त्वतः ।
औषधं रूप-नामभ्यां जानन्तो भिषजो वराः ॥ १४१ ॥

वमौ विरेचने नस्ये वस्तौ शस्त्रक्रियास्वपि ।
शस्यन्ते भिषजः सम्यक् निष्णाताः पञ्चकर्मसु ॥ १४२ ॥

यत् किञ्चिदौषधैः साध्यं शरीरेषु हिताहितम् ।
सम्यग् विदन्ति ये वैद्या नृपयोग्या भवन्ति ते ॥ २४३ ॥

कृच्छ्रसाध्यमसाध्यं वा साध्यं जानन्ति तत्त्वतः ।
देश कालं वयोऽवस्थां प्रकृतिसात्म्यमेव च ॥ १४४ ॥

असाध्याः परकीयाणामात्मस्वामिहिते रताः ।
धर्मज्ञा दृढचित्ताश्च वैद्याः कार्या महीभुजा ॥ १४५ ॥

इति वैद्यलक्षणम् ।

विरूपो लोभहीनश्च सावधानो जितेन्द्रियः ।
इङ्गिताकारकुशलः शुद्धान्ताध्यक्ष इष्यते ॥ १४६ ॥

सुप्तकामोपमाः शुद्धाः पुरुषाः कृतबुद्धयः ।
अन्तःपुरेक्षकाः कार्या नृपेण शुचियोनयः ॥ २४७ ॥

धर्मज्ञाः शुचयो धीराः प्रभूभक्ताः जितेन्द्रियाः ।
कार्या राज्ञा कुमाराणामध्यक्षाः स्युः परीक्षिताः॥ १४८ ॥

कर्मस्वन्येषु सर्वेषु दक्षाश्च शुचयस्तथा ।
शूराश्च बुद्धिमन्तश्च शस्त्र-शास्त्रकलाविदः ॥ १४९ ॥

योग-क्षेमसुखार्थाय दुष्टसंयमनाय च ।
आत्मनश्च विनोदाय राज्ञा योज्या यथार्हतः ॥ १५० ॥

इत्यन्तःपुररक्षक-कुमारपरिचारकलक्षणम् ॥

इत्यमात्याध्यायः ॥ २ ॥

वर्द्धते भूगुणैर्देशो देशवृद्धिर्नृपर्द्धये ।
भूमीं गुणवतीं तस्मादावसेद् भूतये नृपः ॥ १५१ ॥

सर्वसस्यवती सेव्या खनिद्रविणगर्भिणी |

पशव्या बहुपानीया पुण्यवद्भिर्जनैर्युता ॥ १५२ ॥

स्तम्बेरमवनोपेता बहुद्याना सुशोभना ।
भूर्नदीमातृका शस्ता सर्वदा धरणीभुजाम् ॥ १५३ ॥

ईदृग्भूमियुतं राष्ट्रं महापत्तनभा[सि]तम् !

पालनाद् वर्धयेद् राजा स्वकोशस्याभिवृद्धये ॥ १५४ ॥

स्वराष्ट्रे पालयेद् राजा प्रजाः पुत्रानिवौरसान् ।
चौरेभ्योऽमात्यकेभ्यश्च तथैवार्थाधिकारितः ॥ १५५ ॥

चौरैः साहसिकैश्चाटैर्दुराचारैस्तथा परैः ।
विशेषेण च कायस्थैः पीडिताः पालयेत् प्रजाः ॥ १५६ ॥

स्वराष्ट्रं यो नृपो मोहात् पीडयेदनवेक्षया ।
राज्यात् स च्यवते शीघ्रं प्राणेभ्यः सह बन्धुभिः ॥ १५७ ॥

यथैव प्राणिनां प्राणा हीयन्ते देहपीडनात् ।
तथैव भूभुजां प्राणा हीयन्ते देशपीडनात् ॥ १५८ ॥

एकग्रामप्रभुं कुर्याद् दशग्रामप्रभुं तथा ।
ग्रामाणां विंशतेः कुर्यात् पभुं शत-सहस्त्रयोः । १५९ ॥

ग्रामे दोषं समुत्पन्नमशक्तश्शासितुं यदि ।
दशग्रामेशिनं शंसेद् दशेशो विंशतीश्वरे ॥ १६० ॥

विंशतीशः शतेशाय तत् सर्वं विनिवेदयेत् ।
ब्रूयाद् ग्रामशतस्वामी सहस्रस्वामिनेऽखिलम् ॥ १६१ ॥

उत्पन्नांस्तु तथा दोषान् ग्रामादाशु निवेदितान् ।
ज्ञात्वा तत्र स्थिताः सर्वे कुर्युस्तेषां प्रतिक्रियाम् ॥ १६२ ॥

इति राष्ट्रपालनविवेकः ॥

पञ्चाशत्तम आदेयो भागः पशु-हिरण्ययोः ।
अष्टमो द्वादशो वाऽपि षष्ठो वा धान्यतो नृपैः ॥ १६३ ॥

फलक्षेत्रानुरूपेण गृह्णीयात् तत्करं नृपः ।
स्वीकुर्यादथ षड्भागं पण्ययोर्मधुसर्पिषोः ॥ १६४ ॥

रस-गन्धौषधीनां च मूल-पुष्प-फलस्य च ।
तृणानां शाकपत्राणां कर्मणां चर्मणामपि ॥ १६५ ॥

मृत्तिकाकृतभाण्डानां भाण्डस्याश्मभवस्य च ।
आपत्स्थितोऽप्याददीत श्रोत्रियान्न करं नृपः ॥ १६६ ॥

इति करादानविवेकः ॥

भूप्रदेशमकृष्टं तु गवां चाराय कल्पयेत् ।
देवोद्यानं सुप्रतिष्ठं सुनिभ्यो वितरेन्नृपः ॥ १६७ ॥

मृगसङ्घातसम्पन्नं क्रूरसत्त्वैर्विवर्जितम् ।
वनमात्मविहारार्थं पालयेत् पुरपार्श्वगम् ॥ १६८ ॥

प्रत्यन्तदेशसम्भूतं वनं गिरिदरीयुतम् ।
सर्वेषां गृहकृत्पर्थे पार्थिवः प्रतिपादयेत् ॥ १६९ ॥

फलैर्मूलैस्तृणैः काष्ठैः शाकैस्तत्रोत्थितैर्नराः ।
जीवन्ति ये ततो ग्राह्यो दशमोंऽशो महीभुजा ॥ १७० ॥

द्विपिजन्मवनं श्रेष्ठं वर्तमानगजं च यत् ।
अटवीवर्तिभिर्लोकै रक्षणीयं क्षमाभुजा ॥ १७१ ॥

इति देशजनरक्षा ॥

गङ्गासागरहेमाद्रिप्रयागाणां च मध्यतः ।
वनं प्राच्यमिति प्रोक्तं लोहिताब्धिश्च पश्चिमे ॥ १७२ ॥

त्रिपुर्याः कोसलादौ च वेदिकारूषकं वनम् ।
श्रीक्षेत्रं गौडबङ्गालमाङ्गिरेयं वनं स्मृतम् ॥ १७३ |

विन्ध्याद्रिचित्रकूटाद्रिकलिङ्गद्रविडाश्रितम् ।
वनं कालिङ्गकं नाम समुद्रावधि कीर्त्यते ॥ १७४ ॥

श्रीशैले वेदशैले च मलयाद्रौ तथैव च ।
वनं दाशार्णकं नाम करिणां जन्मकारणम् ॥ १७५ ॥

सह्याद्रिभृगुकच्छान्तमपरान्तवनं स्मृतम् ।
द्वारवत्यामवन्त्यां च सौराष्ट्रवनमुच्यते ॥ १७६ ॥

कालञ्जरे कुरुक्षेत्रे सिन्धुसागरसङ्गमे ।
वनं पाञ्चनदं प्रोक्तं हिमालयकृतावधि ॥ १७७ ॥

कालिङ्गं वेदिकारूषं दाशार्णं च वनं वरम् ।
आङ्गिरेयं तथा प्राच्यं मध्यमं वनमिष्यते ॥ १७८ ॥

अपरान्तं पाञ्चनदं सौराष्ट्रं चाधमं वनम् ।
एवमष्ट वनान्याहुर्गजानां जन्मनः पदम् ॥ १७९ ॥

इति गजवनविभागलक्षणम् ॥

घ्नन्ति ये करिण: पापा घातयेत् तान् महीपतिः ।
दैवान्मृतेषु नागेषु तेषां दन्तान् समाहरेत् ॥ १८० ॥

करिणो मूत्र-शकृतां लिप्ताङ्गैरटवीचरैः ।
अरुष्करदलच्छन्नैर्जानीयादिभयूथकम् ॥ १८१ ॥

पदप्रचारैर्लेण्डैश्च तदाघातैर्हतद्रुमैः ।
बुध्येत शयनस्थानैर्गजांस्तद्बृंहितैरपि ॥ १८२ ॥

पारिकर्मयुतः पादपाशजालसमन्वितः ।
करिणी-तुरगारूढैर्यन्त्रिभिर्बहुभिर्वृतः ॥ १८३ ॥

समादिष्टः क्षितीशेन करिलक्ष्यविचक्षणः ।
द्विरदान् धारयेद् ग्रीष्मे यन्त्रतो लक्षणान्वितान् । १८४ ॥

धारयेत् त्रिविधैर्बन्धैर्द्विपानामधिपादिभिः ।
पार्थिवेन विधातव्यः पुरुषैर्बन्धवेदिभिः ॥ १८५ ॥

वशाबन्धो वारिबन्धो बन्धश्चानुगतः परः ।
उत्तमस्त्रिप्रकारः स्याद् बन्धः करटिनामयम् ॥ ९८६ ॥

आपातश्चावपातश्च द्वौ बन्धौ निन्दितौ मतौ ।
विनश्यन्ति गजा यस्मात् तस्मात् तौ परिवर्जयेत् ॥ १८७ ॥

चारस्थानं समालोक्य घासं हृद्यं ततः क्षिपेत् ।
सल्लकी-कदलीदण्डानिक्षुकाण्डान् सुधासमान् ॥ १८८ ॥

नलिनीकन्दकान् मृष्टान् नवान् पिप्पलपल्लवान् ।
वैणवं हरितं पत्रं तथैवान्यद् गजप्रियम् ॥ १८९ ॥

द्विपियूथं समागच्छेदार्द्रग्रासस्य लम्पटम् ।
प्रत्यहं दृश्यते तत्र तदा मार्गो निरुप्यते ॥ १९०

क्रोशमात्रावतां भूमिं विस्तारेण च तत्समाम् ।
वृक्षैः परिघया वाऽपि समन्तात् परिवेष्टयेत् ॥ १९९ ॥

द्वारं तत्र प्रकुर्वीत निवर्तनमहीमितम् ।
कुञ्जराणां प्रवेशार्थं वारिबन्धविचक्षणः ॥ १९२ ॥

प्रविष्टान् द्विरदांस्तत्र सम्यगालोक्य बुद्धिमान् ।
वारिद्वारं निरुन्धोत महावृक्षैस्तिरस्कृतम् ॥ १९३ ॥

अन्तःस्थान् बन्धयेन्नागान् सर्वलक्षणसंयुतान् ।
ईदृग्विधस्तु या बन्धो वारिबन्धः स उच्यते ॥ १९४ ॥

इति वारिबन्धः ॥

सप्ताष्टौ वा वशा वश्या महाकाया महाजवाः ।
आरूढाः पत्रसंछन्नाः पाशहस्ताश्च हस्तिपाः ॥ १९५ ॥

करिणीनां करे पाशान् हस्तिवन्धाय दापयेत् ।
वायोरधः शनैर्गच्छेद् गजानामन्तिकं बुधः ॥ १९६ ॥

घटयित्वा वशा नागैर्बध्नीयात् तत्र कुञ्जरान् ।
एष बन्धः समाख्यातो वशावन्धो मनोहरः ॥ १९७ ॥

इति वशाबन्धः ॥

वीक्ष्य पापर्द्धिकैर्यत्नान्निद्रितं गजयूथकम् ।
बहुभिः पाशहस्तैश्च कूर्चहस्तैः समावृतः ॥ १९८ ॥

शृङ्गहस्तैस्तथा कैश्चदाराहस्तैश्च कैश्चन ।
वाद्यकैर्विविधैः सार्धं गच्छेन्मातङ्गबन्धकः ॥ १९९ ॥

अश्वारूढैर्वशारुढैर्गजारूढैर्विचक्षणैः ।
सङ्गतो गजबन्धाय गच्छेद् राज्ञा नियोजितः ॥ २०० ॥

तोयस्थानेषु सर्वेषु समीपस्थेषु शाखिषु ।
आरोपयेद् बहून् भृत्यांरतूर्यहस्तान् विचक्षणान् ॥ २०१ ॥

निद्रावशसमापन्नं यत्र यूथं व्यवस्थितम् ।
प्रातःकाले शनैर्गच्छेन्निदाघे समुपस्थिते ॥ १०२ ॥

सदागतेरधोभागे निवार्य जननिस्वमम् ।
सहसा वादयेत् तूर्यं काहलारचसंयुतम् ॥ २०३ ॥

उत्थाय चकितं वेगान्नागयूथं विनिद्रितम् ।
सम्भ्रान्तमानसं भीतं पलायनपरं भवेत् ॥ २०४ ॥

ततस्तदनुगच्छेयुर्वारिबन्धविशारदाः ।
येन मार्गेण सन्त्रस्तं गतं यूथं वनान्तरम्॥ २०५ ॥

यूथं विहाय यो गच्छेद् भयसन्त्रस्तमानसः ।
तं नागमनुगच्छेयुः पाशकूर्चकधारिणः ॥ २०६ ॥

पिपासितः परिश्रान्तस्तोयान्तिकमुपागतः ।
श्रुत्वा तूर्यकृतं नादमन्यतः प्रपलायते ॥ २०७ ॥

शुष्कलालाजलेऽत्यर्थं गते च जडतां गजे ।
श्लथे करे च पुच्छे च निश्चले कर्णपल्लवे ॥ २०८ ॥

ततो वेगयुता वश्या वशाश्चाधोरणेरिताः ।
श्रान्तं द्विपं समागत्य वेष्टयन्ति समन्ततः ॥ २०९ ॥

ततः पाशवरा दक्षा वशागात्रतिरोहिताः ।
निबध्नन्ति नराः शूरास्तं गात्रापरयोर्द्विपम् ॥ २१० |

कक्षाभागे च कण्ठे च निगडैश्चर्मनिर्मितैः ।
समीपस्थस्य वृक्षस्य स्कन्धे बध्नन्ति सिन्धुरम् ॥ २११ ॥

अनेन विधिना यत्र क्रियते गजबन्धनम् ।
स बन्धोऽनुगतो ज्ञेयो बन्धविद्यासु कोविदैः ॥ २१२ ॥

इत्यनुगतबन्धः ॥

नालिकेराञ्जनोद्भूतवल्ककल्पितपाशकम्।
षष्टिस्तायु(य)तं स्थौल्ये प्रकोष्टसमतां गतम् ॥ २९३ ॥

तस्यार्धं निक्षिपेद् गात्रे पूरयेच्च दृढं मृदा ।
शेषार्धं पाशवत् कुर्याद् गजग्रीवाङि्घ्ररोधनम् ॥ २१४ ॥

तेन पाशेन यो बद्धः स भृशं पीडितो भवेत् ।
प्रमादोऽपि भवेत् क्वापि क्वापि जीवति कुञ्जरः ॥ २१५ ॥

आपाताख्यः समाख्यातो बन्धोऽयं हस्तिबन्धकैः ।
निन्दितश्च भवत्येष सिंहसंशयितः सदा ॥ २१६ ॥

इत्यापातबन्धः ॥

चतुर्हस्तमितं खातं विस्तरेण करद्वयम् ।
पञ्चबाहुप्रमाणेन दीर्घं कुर्वीत बुद्धिमान् ॥ २१७ ॥

गोपनीयं प्रयत्नेन यष्टिभिस्तृणपल्लवैः ।
यस्तत्र निपतेन्नागो विघ्नो ह्यस्यापि सम्भवेत् ॥ २१८ ॥

खञ्जो वा जायते पादैर्वक्षो वाऽस्य प्रभज्यते।
दन्तैर्वियुज्यते वापि कोऽपि जीवति वा न वा ॥ २१९ ॥

बन्धोऽयमवपाताख्यस्तेनात्यर्थं विगर्हितः।
यस्मान्नागाः प्रणश्यन्ति तेनैवं वर्जयेद् बुधः ॥ २२० ॥

॥ इत्यवपातबन्धः॥

प्रबध्य कुञ्जरान् राजा तेषां लक्षणमुत्तमम् ।
अनूकमंशकं सत्त्वं कुलं सम्यग् विचारयेत् ॥ १२१ ॥

सप्तारत्निसमुत्सेधो नवारत्न्यायतश्च यः ।
दशारत्निपरीणाहः स गजो मानतः शुभः ॥ २२२ ॥

अरत्निमात्रेणाधिक्यादरालः परिकीर्तितः ।
अत्यरालो द्वयाधिक्यान्निन्द्यौ मानाधिकाविमौ ॥२२३॥

अरत्निमाने हीनो यः स मध्यो मानतो गजः ।
अरत्निद्वयहीनस्तु कनिष्ठः परिकीर्तितः ॥ २२४ ॥

कनिष्ठादपि यो हीनो वामनः स निगद्यते ।
वामनादपि यो हीनः कुब्जौ निन्द्यौ गजाविमौ ॥ २२५ ॥

सुस्निग्धौ रदनौ वृत्तौ दक्षिणश्च समुन्नतः ।
अकृष्टं तालु ताम्रं च दशाष्टौ नखराः शुभाः ॥ २२६ ॥

अपाण्डु मेहनं शस्तं बालयुक्तश्च वालधिः ।
अच्छिद्रौ विस्तृतौ कर्णौ मधुपिङ्गविलोचने ॥ २२७ ॥

बृंहितं मेघगम्भीरं लोहितं पुष्करं वरम्।
अङ्गुली वर्तुला दीर्घा गौरश्यामा तनोःश्छविः ॥२२८॥

शुभं लक्षणमेतत् स्याद् गजानां जयकारिणाम् ।
तस्माल्लक्षणसंयुक्ता गजा ग्राह्या महीभुजा॥ २२९॥

इति गजशुभलक्षणम् ॥

अतो यदन्यत् तत् सर्वं विरूपं विकृतं च यत् ।
न्यूनाधिकं तु यद्रूपं तत्सर्वमशुभं विदुः ॥ २३० ॥

हीनलक्षणसंयुक्ता गजास्त्याज्या महीभुजा।
दुर्भिक्षशोकभयदा लोचनोद्वेगकारिणः॥ २३१ ॥

गति - चेष्टा - स्वरान् यस्य सत्त्वस्यानुकरोति यत् ।
अनूकमिति तद् ज्ञेयं गजचेष्टितकोविदैः ॥ २३२ ॥

शुभानां प्राणिनां चेष्टां शुभानूकं वरं हि तत् ।
निन्दितानां तथा चेष्टामनूकं निन्दितं विदुः ॥ २३३॥

सुव्यक्ता विन्दवो यस्य गौरो वर्णो मनोहरः ।
लोहितौ नेत्रयोः प्रान्तौ स्निन्धौ च बलिनौ रदौ ॥ २३४ ॥

एवं लक्षणसम्पूर्णो गजो ब्रह्मांशको मतः ।
पूजार्होऽसौ नरेन्द्राणां विजयारोग्यवर्धनः ॥ २३५ ॥

कक्षाभागे तथा कण्ठे यः समः पृथुलासनः ।
मुखे कोकनदच्छायो युग्मरोमविराजितः ॥ २३६ ॥

बहुकालमदः शूरो मेघनादेन हृष्यति ।
प्रजापत्यंशको नागः प्रजावृद्धिकरो ह्यसौ ॥ २३७ ॥

बिन्दवो वलिरेखा वा दृश्यन्ते यस्य वर्ष्मणि ।
स्वस्तिकैर्वर्धमानाब्जैर्नन्द्यावर्तैश्च सन्निभाः ॥

रक्तोत्पलसमे नेत्रे स स्यादिन्द्रांशको गजः।
समरे विजयं दद्यात् परभूपालसम्पदः ॥२३९॥

ताम्रावोष्ठौ तथा जिह्वा धात्रीफलसमद्युतिः।
नयने रदनौ यस्य कुसुमोदकसन्निभम् (भौ) ॥ २४० ॥

धनदांशसमुद्भूतो धनरत्नसमृद्धिकृत् ।
नृपाणां भवने तिष्ठन् पूजितः कुञ्जरोत्तमः ॥ २४१ ॥

कृष्णमेघनिभो वर्णे स्त्यानसर्पिः सदग्रहः ।
आसने सुभगो मूर्ध्नि गम्भीरघनगर्जितः ॥ २४२ ॥

स्रवति प्रचुरं दानं वरुणांशकसम्भवः ।
आहवे रिपुसंहारी निजभर्त्तुर्जयप्रदः ॥ २४३ ॥

त्रिवलीमण्डितः कण्ठे क्षौद्रपिङ्गविलोचनः ।
केतकच्छायदशनः पृथुरक्ताग्रपल्लवः ॥ २४४ ॥

बिन्दुमान् पाण्डुवर्णश्च शशाङ्कांशकसम्भवः ।
सङ्गरप्राङ्गणे राज्ञां गजोऽयं विजयप्रदः ॥ २४६ ॥

अग्निज्वालासदृग्रोमा केशवालेषु पिङ्गलः ।
पिङ्गाक्षः पिङ्गतालुश्च पिङ्गपुष्करशोभितः ॥ २४६ ॥

अग्न्यंशकसमुद्भूतः साक्षाद् वह्निरिवाहवे ।
भस्मसात् कुरुते सैन्यमशेषं द्विषतां सदा ॥ २४७ ॥

कृष्णा यस्य तनोश्छाया गौरी चाक्ष्णोश्च कर्णयोः ।
नखा दीपशिखाभासा निबिडा मांसला तनुः ॥ २४८ ॥

अग्नि-मारुतयोरंशसंजातः कोपनो जवी |

तस्य दोषोऽयमेकः स्यादङ्कुशं यन्न मन्यते ॥ २४९ ॥

दोषाभासो गुणस्तस्य सञ्जाते समरोत्सवे ।
प्रचण्डत्वाद भयं धत्ते रिपुसैन्येष्वयं गजः ॥ २५० ॥

दन्तमध्यात् समारभ्य क्रमशो हीयते करः ।
ताम्रपुष्करपर्यन्तं सुप्रमाणायताङ्गुलीः ॥ २५१ ॥

सुगन्धिः सीकरासारो दीर्घा निश्वाससन्ततिः ।
घनवद्बृंहितध्वानो बलीहीनं वपुर्दृढम् ॥ २५२ ॥

मृदु सूक्ष्माञ्जनश्यामं सर्वाङ्गीणं तनूरुहम् ।
श्रीगर्भपुष्करच्छाया कान्तिः सर्वाङ्गसङ्गिनी ॥ २६३ ॥

सुवर्णकेतकोद्योतौ रदनौ वर्त्तुलौ दृढौ ।
आयतः प्रोन्नतो मध्ये निम्नः स्याद् वादकुम्भकः ॥ २५४ ॥

अपेतरोमवानोष्ठः सगदे च समे शुभे ।
मुखमण्डलमत्यर्थं रम्यं दृष्टिमनोरमम् ॥ २५५ ॥

पुष्पसारसमे नेत्रे पक्ष्मले प्रान्तलोहिते ।
बलिनौ मृदुविस्तीर्णौ समौ छेदविवर्जितौ ॥ २५६ ॥

शिराविरहितौ कर्णजलौ दुन्दुभिनिस्वनौ ।
वर्त्तुलावुन्नतौ कुम्भौ समौ लक्ष्मीकुचापमौ ॥ २२७ ॥

रम्यौ मालतलन्यासौ विपुलं चासनं समम् ।
ऋजुर्ह्रस्वो मलोद्देशो दीर्घावंसौ च मांसलौ ॥ २५८ ॥

बाहू दीर्घावृजू पीनावधोऽधः क्रमशः कृशौ ।
कूर्माकारतलालग्नाः स्निग्धार्धेन्दुनिभा नखाः ॥ २५९ ॥

विंशतिर्वा दशाष्टौ वा शोभनाः परिकीर्तिताः ।
उरो विशालमुद्बद्धमुदरं प्रतनौ कुचौ ॥ २६० ॥

अस्रस्तं मेहनं शस्तं वराहजघनं वरम् ।
सज्जचापनिभो वंशो वालधिश्चायतः कृशः ॥ २६१ ॥

शङ्खचक्रगदाकारा बिन्दवो वलयोऽथवा ।
दृश्यन्ते यस्य नागस्य स विष्ण्वंशसमुद्भवः ॥ २६२ ॥

अभिषेकोचितः पूज्यः सर्वकार्यप्रसाधकः ।
पुनाति रत्नदो राष्ट्रं धनधान्यसमृद्धिकृत् ॥ २६३ ॥

शुच्याहाररतो नित्यं वलिरेखाविवर्जितः ।
अनामयः स्थिरः शूरो देवसत्त्वो भवेद् गजः ॥ २६४ ॥

मेधावी वै क्रियादक्षः कामुकश्चपलः पटुः ।
स्तम्बप्रेक्षणके शस्तो गजो गन्धर्वसत्त्वजः ॥ २६५ ॥

जलावगाहनासक्तः कोपनः कातरो भृशम् ।
भोजने लम्पटो नित्यं कुञ्जरो विप्रसत्त्वजः ॥ २६६ ॥

दान्तः शूरः सदोत्साहो बली युद्धविशारदः ।
अभीरुराहवे धीरः क्षत्रसत्त्वो भवेद् द्विपः ॥ २६७ ॥

दण्डसाध्यस्तथा नीचो मूर्खश्च मलिनाशनः ।
आहवे निरतः शूरः शूद्रसत्त्वो भवेत् करी ॥ २६८ ॥

विश्वासघातकः क्रूरो गमने कुटिलक्रमः ।
न भुङ्क्ते च मदेऽत्यर्थं सर्पसत्त्वः करी मतः ॥ २६९ ॥

एतानि त्रीणि सत्त्वानि राजसस्य भवन्ति हि ।
राजसः पित्तभूयिष्ठः पित्तलस्तप्तविग्रहः ॥ २७० ॥

उन्मार्गेण सदा याति विवेकरहितो भृशम् ।
उन्मत्त इवं चेष्टायां द्विपः पैशाचसत्त्वजः ॥२७१॥

निशायां चरति स्वैरं मनुष्याणां बधे रतः ।
वेगवान् सबलो हस्ती रक्षःसत्त्वसमुद्भवः ॥ २७२॥

एते द्वे तामसे सत्त्वे तामसो वातलो भृशम् ।
सवातो दृश्यते रूक्षो निद्रालुश्चपलो गजः ॥२७३॥

जायते पाण्डुरो यस्तु केशे रोमणि वालधौ

वर्णे च नेत्रयाोश्चैव स स्यादैरावतान्वयः॥२७४॥

युद्धक्षमः सारसदृक् कोपी युद्धविशारदः ।
कुब्जरोमा स्थूलशीर्षः पुण्डरीकान्वयो गजः॥२७५॥

श्यामवर्णः सुदेहश्च कृष्णकेशः कृशोदरः ।
स्थूलबिन्दुर्द्धनुर्वंशः पुष्पदन्तान्वयः करी ॥ २७६ ॥

अग्निवर्णः सुवर्णाक्षो वेगवान् जललम्पटः ।
आयतो विस्तृतोऽत्यर्थं वामनान्वंयजो द्विपः॥२७७॥

प्रचण्डः कुमुदच्छायः कपोतनयनः शमी ।
मेधावी तनुरोमा च सुप्रतीकान्वयो गजः॥२७८॥

स्निग्धवालधिदन्तो यश्चेतोहरकरान्वितः।
उन्नतस्थूलजघनः सोऽञ्जनान्वयसम्भवः ॥ २७९ ॥

रौद्रः पृथुशिरा ह्रस्वश्रोत्रहस्तसमन्वितः ।
पेचकेऽल्पः स्थूलकलः सार्वभौमान्वयो गजः ॥ २८० ॥

कुमुदाभः स्थूलतनुः स्निग्धलोहितलोचनः ।
कृष्णविस्तीर्णहस्ताग्रः कुञ्जरः कुमुदान्वयः ॥ २८२ ॥

इति गजजातिभेदलक्षणम् ॥

एवं परीक्ष्य यत्नेन लक्षणैरुत्तमान् गजान् ।
स्वीकुर्यादवनीपालो विपरीतान् परित्यजेत्॥२८२॥

स्वीकृताननुबद्धांस्तान् सिन्धुरान् शिक्षयेन्नृपः।
अवधेऽथ वधे कर्म वाक्पदाङ्कुशभङ्गिभिः ॥ २८३ ॥

शुभे दिने शुभे क्षेत्रे सौम्याशासम्मुखं गजम्।
प्रातः कृत्वा द्विजश्रेष्ठान् मन्त्रसामा निवाचरे ( ये ) त् ॥ २८४ ॥

दधि-दूर्वाक्षतैः पुष्पैश्चन्दनैः कुङ्कुमादिभिः ।
अर्चयेत् सिन्धुरं राजा सम्यग् दिनचतुष्टयम् ॥ २८५ ॥

ततश्चासौ स्मरेज्जन्म सामजन्मा मतङ्गजः ।
अभिनन्दन् गृहावासं त्यजन् कान्तारजं सुखम् ॥ २८६ ॥

उत्तमेऽहनि नागानामपराणि प्रबन्धयेत् ।
निगडैश्चर्मनिर्माणैर्दृढं गाढं यथासुखम्॥ २८७ ॥

पुरोभागे त्रयं स्थाप्यं कर्णदेशे नरावुभौ ।
पश्चाद्भागे तथा द्वौ च सप्ताराधारिणः क्रमात् ॥ २८८ ॥

पक्षयोरुभयोः स्थाप्ये करिण्यावतिशिक्षिते।
आराहस्तैस्ततः सर्वैर्नियम्योऽसौ मतङ्गजः ॥ २८९ ॥

शिक्षयेच्च ततो भाषां कर्मज्ञानाय दन्तिनम् ।
अनालस्येन निर्बन्धात् प्रत्यहं गजपोषकः ॥ २९० ॥

एह्येहीति च सञ्चाले स्थितावप्यपसारणे ।
हेडे हेडेति वक्तव्यं गजशिक्षाविशारदैः॥ २९१ ॥

पार्श्वद्वयापसारे च फापेति विनियोजयेत् ।
उपवेशे प्रयोक्तव्यं विश्वीति वचनं स्फुटम् ॥ २९२ ॥

नुह्नुरुत्थापने वाच्यं गजशिक्षाविशारदैः ।
द्विर्वाच्यं करसङ्कोचे वप(प्) डिहरेति शिक्षकैः ॥ २९३ ॥

भरीहेति प्रयोज्यं हि करस्योत्क्षेपणं प्रति ।
स्तम्भादिलगने वाच्यं हिज्ज-हिज्जेति शिक्षकैः ॥ २९४ ॥

गात्रस्योत्क्षेपणे वाच्यं भले भलेति यन्त्रिभिः ।
अपरानमने किः किर्भणनीयं विचक्षणैः ॥ २९५ ॥

याचनार्थं महामात्रो दे दे शब्दमुदीरयेत् ।
करप्रहारणे शिक्ष्यो हेहैयेति द्विरुक्तितः ॥ २९६ ॥

कवलग्रसने द्विर्द्विर्यावद् ग्रासो निगीर्यते ।
परित्यागे प्रयोक्तव्या चुरु चुदेति भारती॥ २९७ ॥

मा मा निवारणे वाच्यो गजशिक्षाविशारदैः ।
हिंग हिंगेति वक्तव्यो भूमौ दन्ताभिघातने ॥ २९८ ॥

बहिः शुण्डाभिघाते तु हू हू वाक्यं प्रबोधयेत् ।
शनैः सञ्चारणे वाच्यो लेच लेचेति कोर्विदैः ॥ २९९ ॥

आह्वाने कुञ्जरो ज्ञाप्य इच्च भूभेति यन्त्रिभिः ।
कस्यापि ग्रहणे वाच्यो घे घे शब्दं मतङ्गजः ॥ ३०० ॥

ईदृशी प्रथमा भाषा शिक्षयेत मतङ्गजम् ।
भाषाभिज्ञं गजं जातं पश्चात्कर्मणि योजयेत् ॥ ३०१ ॥

पुरः स्थितेन शुण्डाया नारदो (आरतो)दः शनैः शनैः ।
कर्तव्यस्तद्भयान्नागः करं सङ्कोच्य तिष्ठति ॥ ३०२ ॥

आराभ्यां मुखपार्श्वस्थौ तुदतो हनुयुग्मकम् ।
उन्नमय्य मुखं नागस्तद्भयादवतिष्ठते ॥ ३०३ ॥

ततः कर्णसमीपस्थः कर्णमूले प्रतोदनम् ।
कुरुतस्तद्भयाद् दन्ती कर्णावुद्धृत्य तिष्ठति ॥ ३०४ ॥

आराघातभयत्रस्तो यदि पश्चाद् व्रजेद् गजः।
आराभ्यां तोदनं तस्य कुर्वाते पार्श्वसंस्थितौ ॥ ३०५ ॥

ततः स्थानकसंसिद्धः सौष्ठवं लभते गजः।
शिक्षयेत ततो नागं यन्त्रितं सर्वकर्मसु ॥३०६॥

ततः कर्मकरो दक्षः पाणिभ्यां घृतभस्त्रिकः ।
स्थानके तिष्ठतस्तस्य प्रविश्य करिणोऽग्रतः॥ ३०७ ॥

आस्फाल्य भस्त्रिके पूर्वं दर्शयेदेकभस्त्रिकाम् ।
हूहूकारैर्द्विपं यन्ता भस्त्रिकाहनने नुदेत् ॥ ३०८ ॥

करं कुण्डलिनं नागः प्रसार्य धृतभस्त्रिकाम् ।
प्रहरेद् बाह्यहस्तेन प्रेरितः सन्निषादिना ॥ ३०९ ॥

हस्तमुत्क्षिप्य नागेन्द्रं यन्ता वाक्यैः सुशिक्षितैः ।
अन्तः करेण भस्त्रायां ताडनं कारयेद् दृढम् ॥ ३१० ॥

पार्श्वद्वयसमायुक्तौ ततः कर्मकरावुभौ ।
भस्त्रिकापाणिकौ नागमात्मानं प्रति कर्षतः ॥ ३११ ॥

बाह्यहस्तेन तत्रैकां भस्त्रिकां ताडयेद् गजः ।
अन्तर्हस्तेन वाप्यन्यां प्रहरेत पुनः पुनः ॥ ३९२ ॥

क्रमेणानेन तिष्ठन्ति भस्त्रिकापाणयस्त्रयः ।
चत्वारः पञ्च वा दक्षा दर्शयन्तः स्वभस्त्रिकाः ॥ ३१३ ॥

अन्तर्हस्तेन तत्रैकां बाह्यहस्तेन चापराम् ।
प्रहारयेत् तमारूढो भस्त्रिकास्ता यथाक्रमम् ॥ ३१४ ॥

ततः प्रहरणे दक्षो भवेन्मातङ्गकुञ्जरः ।
पश्चात् प्रहरतेऽङ्गानि नरोष्ट्र - गज- वाजिनाम् ॥ ११५ ॥

ततोऽङ्गधारणैः शिक्ष्यस्तज्ज्ञैः कर्मकरैः करी ।
घासं चेष्टं गुडं शालिमिक्षुकाण्डमथापि वा॥ ३१६ ॥

दर्शयित्वा प्रलोभ्यैनं प्रसारितकरं गजम् ।
विवेष्टयेन्निजं गात्रं घासलोभं प्रदर्शयेत्॥३१७॥

करेण वेष्टितो गाढं दद्याद् ग्रासं करस्थितम् ।
आस्फाल्य च करं तस्य स्वयमुद्धृत्य गच्छति ॥ ३९८ ॥

धारणे विगताशङ्कं धारयेल्लोचनैर्विना ।
स्वाङ्गं च विधृतं यत्नाद् वञ्चयेत् परिवर्तनैः ॥ ३१९ ॥

ततोऽङ्कुशेन संरुद्धः प्रतोदेन च पीडितः ।
हिग हिगेति संप्रोक्तो धृत्वा कर्मकरं दृढम् ॥ ३२० ॥

मुखं निक्षिप्य भूभागे प्रोहावाकुञ्च्य तिष्ठति ।
हस्तेन वेष्टयेदङ्गं कर्मकारस्य कुञ्जरः ॥ ३२१ ॥

पश्चाद् वर्मविनिर्माणं प्रतिरूपं निराकृतिः ।
निक्षिपेदग्रहस्तस्य कुञ्जरस्य वधैषिणः ॥ ३२२ ॥

ततः शुण्डाभिघातेन दन्ताग्रव्यधनेन च ।
गात्राभ्यामपराभ्यां च मर्दनेन च पेषणैः ॥ ३२३ ॥

चूर्णीकरोति तद्रूपं वधकर्मणि शिक्षितः ।
ततोऽप्तौ मारयेज्जन्तून् कृतान्त इव शिक्षितः ॥ ३२४ ॥

चतुरस्रं कर्मक्लृप्तं वालुकापूरितं मनाक् ।
दण्डाग्रसंस्थितं कार्यं तल्लाक्षेत्यभिधीयते ॥ ३२५ ॥

दण्डाग्रे दर्शयेल्लक्षं कम्पयेच्च सशब्दकम् ।
निषादिप्रेरितो नागो रदनाभ्यां निहन्ति तम् ॥ ३२६ ॥

समुन्नतैस्तथा नीचैर्घनैः पार्श्वसमाश्रितैः ।
विविधैः प्रहरेल्लाक्षां दन्तघातेषु शिक्षितः ॥ ३२७ ॥

उन्मोच्य बन्धनं पश्चात् पूर्वस्थानकमाश्रितम् ।
सञ्चारयेत् ततो वीथ्यामङ्गुष्ठाभ्यां नुदन् गजम् ॥ ३२८ ॥

कवलं दर्शयित्वा तु धावयेदनु धावतः ।
पार्श्वाभ्यां वर्तनैः पश्चान्मण्डलेषु प्रचारयेत् ॥ ३२९ ॥

एवं संशिक्षितो नागो वध्यावध्येषु कर्मसु ।
जयत्येकोऽपि सङ्ग्रामे नर-वाजि-गजान् बहून् ॥ ३३० ॥

शुभलक्षणसंयुक्ताः कुञ्जरा भद्रजातयः ।
शिक्षिताः सर्वकर्माणि बले कार्या महीभुजा ॥ ३३१ ॥

इति गजशिक्षानिरूपणम् ॥

रजतस्य सुवर्णस्य रत्नानां रक्षयेत् खनिम् ।
तत्सम्भूतेषु सर्वेषु करं राजा समाहरेत् ॥ ३३२ ॥

द्रव्यं भूमिगतं विद्याद् विविधैर्लक्षणैर्नृपः ।
लक्षणानि प्रवक्ष्यामि निधीनां प्रतिपत्तये ॥ ३३३ ॥

वर्षासु शीतकाले च यत्र गोधा निरन्तरम् ।
वृश्चिकः पन्नगो वाऽऽस्ते तत्र भूमौ भवेन्निधिः ॥ ३३४ ॥

दृश्यते खञ्जरीटानां सम्भोगो यत्र भूतले ।
निरिन्धनो ज्वलेद् वह्निर्ध्रुवं तत्र भवेन्निधिः ॥ ३३५ ॥

आवर्तो दृश्यते यत्र विना हेतुं जलाशये ।
पङ्कजानि द्विशीर्षाणि तत्र तोये भवेन्निधिः ॥ ३३६ ॥

अप्ररोहस्य वृक्षस्य प्ररोहो यत्र दृश्यते ।
रम्भा कण्टकिनी यत्र भूमौ तत्र भवेन्निधिः ॥ ३३७ ॥

शिखाद्वितयसंयुक्तस्तालो यत्र प्रदृश्यते ।
पुष्पस्योपरि पुष्पं वा क्षितौ तत्र भवेन्निधिः ॥ ३३८ ॥

दृष्ट्वाऽर्कं भुवमाघ्राय वृषभो यत्र नर्दति ।
वारं वारं प्रहृष्टात्मा क्षोण्यां तत्र भवेन्निधिः ॥ ३३९ ॥

हस्तद्वयसमुत्सेधो वाष्पो यत्रानिमित्तकः ।
रूढिर्वा लौकिकी यत्र निधिं तत्र खनेन्नृपः ॥ ३४० ॥

खनिशास्त्रेषु सर्वेषु लक्षणेन निरूप्यते ।
तत्रापि लक्ष्यते तज्ज्ञैर्निधिर्विध्युक्तमार्गतः ॥ ३४९ ॥

लक्षणैर्व्यञ्जिते द्रव्ये स्थाननिश्चयहेतवे ।
अस्ति नास्तीति शङ्काया निवृत्त्यै वर्तिरुच्यते ॥ ३४२ ॥

उलूकस्य वसाङ्कोलतैलं कमलतन्तवः ।
एतैर्विहितया वर्त्त्या कज्जलं परिकल्पयेत् ॥ ३४३ ॥

कज्जलेनाञ्जयेत् तेन लोचने प्रयतो नरः ।
करस्थमिव भूमिस्थं निधिं पश्यति निश्चितम् ॥ ३४४ ॥

सितार्कतूलकस्यापि पद्मसूत्रविवेष्टितम् ।
सप्तकृत्वो वराहस्य वसया परिभावितम् ॥ ३४५ ॥

कपिलासर्पि (?) दीप्तं च कज्जलं जनयेद् यदा ।
तत्कज्जलाक्तनयनो निधिं पश्येद् भुवि स्थितम् ॥ ३४६ ॥

हृदयं कृष्णकाकस्य जिह्वां चादाय पेषयेत् ।
अञ्जयेन्मधुना सार्द्धं नेत्रे पश्येत् ततो निधिम् ॥ ३४७ ॥

रात्रौ कृष्णचतुर्दश्यामुलूकवसयोक्षिताम् ।
पद्मसूत्रकृतां वर्तिं कज्जलार्थं प्रदीपयेत् ॥ ३४८ ॥

तेनाञ्जिताक्षियुगलो गृध्रदृष्ट्याऽवलोकयेत् ।
शर्वर्यां वीक्षते वाढं निधिं भूमितलस्थितम् ॥ ३४९ ॥

कुनटी गन्धकं तालं शशकस्य च लेण्डिका ।
पद्मसूत्रार्कतूलेन वर्त्तिमेतैः प्रकल्पयेत् ॥ ३५० ॥

कपिलसर्पिषा दीप्ता वर्तिर्निधिसमीपगा ।
उत्पतेत् सुस्फुटे द्रव्ये निपतेत् सा महानिधौ ॥ १५१ ॥

अर्क - शाल्मलि - कार्पास तूलकल्पिततन्तुभिः ।
पट्ट- पङ्कजसूत्रैश्च वेष्टयेच्छिखिनः शिखाम् ॥ ३५२ ॥

महानिलप्रदीप्ता सा निधिस्थाने प्रदर्शिता ।
त्रिशिखा जायते सद्यो निपतेद् वा निधिस्थले ॥ ३५३ ॥

एवं ज्ञात्वा निधिस्थानं पुष्प-धूपाक्षतैः फलैः ।
यथायोग्यं च बलिभिः पूजयेत् त्रिदिवौकसः ॥ ३५४ ॥

श्रीधरं च श्रिया युक्तमुमया च महेश्वरम् ।
ब्रह्माणं च सरस्वत्या सहितं पूजयेद् बुधः ॥ ३५५ ॥

गणेशं च गणैः सार्द्धं तत्स्थानाधिपतिं तथा ।
भूतवेतालसहितं क्षेत्रपालं च पूजयेत् ॥ ३५६ ॥

धनेशं यक्षसङ्घातपरिवारसमन्वितम् ।
जलस्थाने विशेषेण वरुणं च प्रपूजयेत् ॥ ३५७ ॥

त्रिभिर्वा पञ्चभिर्वापि सप्तभिर्नवभिस्तथा ।
अधिकैर्विषमैर्वापि साधकैः खननोद्यतैः ॥ ३५८ ॥

उपोषितैः शुचिर्भूतैः शक्तैर्भयविवर्जितैः ।
खन्यशास्त्रानुसारेण निजाङ्गक्षतरक्षणैः ॥३५९॥

समुद्धरेन्निधिं राजा निजाध्यक्षपुरःसरम् ।
एवं सिध्यन्ति सर्वाणि निधानानि न संशयः ॥३६०॥

धनानामीश्वरो राजा ब्रह्मणा परिकल्पितः।
भूगतानां विशेषेण यतोऽसौ विबुधाधिपः ॥ ३६१ ॥

इति निधिः ॥

मौक्तिकानां समुत्पत्तिः स्थाने स्थाने मदोदधौ ।
तानि स्थानानि संरक्षेदाहरेच्च ततो धनम् ॥ ३६२ ॥

विचित्ररत्नगर्भस्य नानासत्त्वौघसद्मनः ।
शरदभ्रमतीकाशतरङ्गोल्लासभासिनः ॥ ३६३ ॥

अमरीकृतगीर्वाणनिवहस्य सुधारसैः ।
वडवाग्निशिखाजालैर्निहुताहिफणामणेः ॥ ३६४ ॥

इन्द्रनीलनिभोत्तुङ्गतरङ्गालिङ्गितं वपुः ।
बिभ्राणस्येन्दिराभर्त्तुर्विश्रम्भस्वापसद्मनः ॥ ३६५ ॥

वज्रपातभयत्रस्तकुलाचलककुप्स्थितेः ।
रत्नौघदीप्तिसम्मिश्रफेनस्यातिवितन्वतः ॥ ३६६ ॥

सुधासूतिकलादानात् कृतार्थीकृतशूलिनः।
पातालमूलपर्यन्तसम्प्राप्तजलधारिणः ॥ ३६७ ॥

प्रत्यग्रविद्रुमलतासन्दिग्धौर्वानलत्विषः ।
शङ्खैश्च वडवावह्निभूतिभ्रान्तिं वितन्वतः ॥ ३६८ ॥

उल्लसद्भिर्जलेभानां वृन्दैः फेनलवोज्ज्वलैः ।
आकुलस्य गिरेः शृङ्गैर्मैनाकस्येव राजतैः ॥ ३६९ ॥

अनन्तत्वान्महत्त्वाच्च बिभ्रतो गगनोपमाम् ।
उद्दामस्फुरितोत्तुङ्गतरङ्गत्रासकारिणः ॥ ३७० ॥

पक्षच्छेद भयायातभूभृद्रक्षाविधायिनः ।
उपमां बिभ्रतः साक्षात् सोमेश्वरमहीभुजः ॥ ३७१ ॥

ऐरावत-सुधा-लक्ष्मी-शीतदीधितिजन्मनः ।
शयनस्य हरेस्तुङ्गभङ्गव्याप्तविधद्दिशः ॥ ३७२ ॥

पारिजातं सुधां लक्ष्मीं वारुणीं शीतदीधितिम् ।
दत्त्वा त्रिजगतो भानान् सभ्याप्तस्य पदान्यताम् ॥ ३७३ ॥

वेलापुरेषु सर्वेषु समीपस्थेषु वारिधेः।
रक्षा विधेया यत्नेन राज्ञा सम्पदमिच्छता ॥ ३७४ ॥

निजवेलातटस्थानां पोतवाहनकर्मणाम् ।
पोते प्रत्यागते तस्माद् दशमांशं हरेन्नृपः ॥ ३७५ ॥

प्रतीपमारुतानीतपोतानां स्वेच्छया नृपः ।
स्वीकुर्यात् सकलं द्रव्यं किञ्चिद् दद्याच्च भूपतिः ॥ ३७६ ॥

इति राष्ट्राध्यायः ॥ २ ॥

धातुवादप्रयोगैश्च विविधैर्वर्धयेद् धनम् ।
ताम्रेण साधयेत् स्वर्णं रौप्यं वङ्गेन साधयेत् ॥ ३७७ ॥

शुष्कपुष्पपलाशस्य पुष्पं संशोष्य चूर्णयेत् ।
छागदुग्धेन तच्चूर्णं त्रीन् वारान् परिभावयेत् ॥ ३७८ ॥

वङ्गषष्ठांशचूर्णेन पिष्टेनैतत् प्रलेपयेत् ।
पुटपाकेन तद् दग्धं तारं भवति शोभनम् ॥ ३७९ ॥

श्वेतब्रह्मतरोः पुष्पं स्वरसेन विभावयेत् ।
तालं द्वात्रिंशतं वारान् तेन वङ्गं प्रलेपयेत् ॥ ३८० ॥

पुटपाकेन तद् दग्धं वङ्गं व्रजति तारताम् ।
मार्दवं कालिमां गन्धं वङ्गं त्यजति निश्चितम् ॥ ३८१ ॥

श्वेतब्रह्मतरोर्बीजतैलेन परिभावयेत् ।
गन्धकं सप्तकृत्वोऽथ तेन ताम्रदलानि च ॥ ३८२ ॥

लेपितं तत्पुटे दग्धं शुल्वं काञ्चनतां व्रजेत् ।
दाहच्छेदनिघर्षादिकर्मयोग्यं भवेत् ततः ॥ ३८३ ॥

तस्य तैलेन दरदं गन्धकं पारदं तथा ।
मर्दयेत् स्वल्पपाषाणे यावत् तत् कल्कतां व्रजेत् ॥ ३८४ ॥

लेपयेत् तेन कल्केन वङ्गपत्राणि सर्वतः ।
दग्ध्वा दग्ध्वा पुनर्लिम्पेद् वारान् द्वात्रिंशतं बुधः ॥ ३८५ ॥

ततो वङ्गं भवेत् स्वर्णं रञ्जितं दरदादिभिः ।
व्यवहारक्षमं शुद्धं कर्मयोग्यं भवेच्च तत् ॥ ३८६ ॥

निर्यासं शाकवृक्षस्य श्लक्ष्णवस्त्रेण गालयेत् ।
समूलशिग्रुचूर्णेन निर्याससहितेन च ॥ ३८७ ॥

परितस्ताम्रपत्राणि दग्ध्वा दग्ध्वा विलेपयेत् ।
दाहैः पञ्चभिरेतत् तु काञ्चनं जायते शुभम् ॥ ३८८ ॥

फलानि शाकवृक्षस्य पक्वान्यादाय भावयेत्।
तद्रसेन रसेनापि मञ्जिष्ठासहितेन च ॥ ३८९ ॥

तेन कल्केन पत्राणि शुल्कजानि प्रलेपयेत् ।
दहेच्च पुटपाकेन यावद् भवति काञ्चनम् ॥ ३९० ॥

सञ्चूर्ण्य वल्कं शाकीयं तद्रसेन विभावितम्।
करवीररसैर्युक्तं तेन पत्रं विलेपितम् ॥ ३९९ ॥

ताम्रं तज्जायते तारं पुटपाके प्रतापितम्।
गारोत्तारं भवेत् सम्यग्व्यवहारक्रियोचितम् ॥ ३९२ ॥

एवमादिभिरन्यैश्च वादग्रन्थक्रियाक्रमैः ।
कारयेत् कनकं तारं धनवृद्ध्यै नराधिपः ॥ ३९३ ॥

सुवर्णै रजतै रत्नैर्वस्त्रैराभरणैस्तथा ।
पूर्णो व्ययसहः कार्यः कोशो नित्यं महीभुजा ॥ ३९४ ॥

** इति धातुवाद-रसायनम् ॥**

पुटीकृत्यानले तप्तं यत् स्वर्णं निरुपक्षयम्।
तत् स्यात् षोडशवर्णाख्यं कोशे स्थाप्यं तदेव हि ॥ ३९५ ॥

वालार्कद्युतिसङ्काशं विद्युद्दीप्तिसमप्रभम्।
शुद्धं भूषणयोग्यं स्यात् त्रिदशानां महीभुजाम् ॥ ३९६ ॥

कृतं वा निष्करूपेण धनं वा पिण्डरूपकम्।
भूषणत्वेन वा सिद्धं शुद्धं कोशे विधारयेत् ॥ ३९७ ॥

धर्मस्यार्थस्य कामस्य साधकं जनरञ्जनम् ।
शुद्धं सुवर्णकोशस्थमायुर्लक्ष्मीप्रदं भवेत् ॥ ३९८ ॥

धात्वन्तरसमायुक्तमशुद्धं नेव धारयेत् ।
अशक्तं स्वर्णकार्येषु गृहलक्ष्मीविनाशकम् ॥ ३९९ ॥

नागेन मिश्रितं रौप्यं वह्निना परिशोधितम् ।
चन्द्रमण्डलसङ्काशं कोशे स्थाप्यं महीभुजा ॥ ४०० ॥

यशः - सौभाग्यजननं श्रेष्ठंपुत्रप्रदायकम् ।
गृहे विधारितं रौप्यं मलिनं चासुखप्रदम् ॥ ४०१ ॥

रत्नानि धारयेत् कोशे शुद्धानि गुणवन्ति च ।
सम्भवं च तथा जातिं गुणं तेषां परीक्ष्य च ॥ ४०२ ॥

कृते युगे कलिङ्गेषु कोसले वज्रसम्भवः ।
हिमालये मतङ्गाद्रौ त्रेतायां कुलिशोद्भवः ॥ ४०३ ॥

पौण्ड्रके च सुराष्ट्रे च द्वापरे या च सन्ततिः ।
वैरागरे च सोपारे कलौ हीरकसम्भवः ॥ ४०४ ॥

गुणाः पञ्च समाख्याता दोषाः पञ्च प्रकीर्तिताः ।
छायाश्चतस्रो विज्ञेया वज्राणां रत्नकोविदैः ॥ ४०५ ॥

षट्कोणत्वं लघुत्वं च समाष्टदलता तथा ।
तीक्ष्णाग्रता निर्मलत्वमिमे पञ्च गुणाः स्मृताः ॥ ४०६ ॥

मलो बिन्दुस्तथा रेखा त्रासः काकपदं च यत् ।
एते दोषाः समाख्याताः पञ्च वज्रषु कोविदैः ॥ ४०७ ॥

श्वेता रक्ता तथा पीता कृष्णा छाया चतुर्विधा।
विप्रक्षत्रियवैश्यानां शूद्रजातेर्यथाक्रमम् ॥४०८॥

यज्ञैर्दानैस्तपोभिश्च यदाप्नोति तदाप्नुयात्।
गुणयुक्तस्य वज्रस्य विप्रजातेर्विधारणात् ॥४०९॥

जयः पराक्रमस्तस्य शत्रुनाशश्च जायते।
गुणवत् क्षत्रजातीयं वज्रं वसति यद्गृहे ॥ ४१० ॥

कलाकुशलता द्रव्यं प्रज्ञा क्षेम यशो महत् ।
गुणिनः पविरत्नस्य वैश्यजातेर्विधारणात् ॥ ४११ ॥

परोपकारिता दाक्ष्यं धनधान्यसमृद्धयः।
गुणयुक्तस्य वज्रस्य शूद्रजातेर्विधारणात् ॥ ४१२ ॥

मले मलिनता ख्याता धारणाद् दंष्ट्रिणो भयम् ।
कोणे व्याधिभयं प्रोक्तं मध्ये वह्निभयं भवेत् ॥ ४१३ ॥

दोषेषु बिन्दुरावर्तः परिवर्ती यवाकृतिः ।
चतुर्द्धैवं समाख्याता बिन्दवो वज्रसंश्रयाः ॥ ४१४ ॥

रक्तोऽत्र वर्त्तुलो बिन्दुरावर्तः सव्यवर्तनः ।
रक्तश्च परिवर्तस्तु रक्त एवापसव्यकः ॥ ४१५ ॥

बिन्दुरायुर्धनं हन्यादावर्तो भयमादिशेत् ।
परिवर्ते भवेद् व्याधिर्यवे तु फलमुच्यते ॥ ४१६ ॥

स च रक्तस्तथा पीतः श्वेतश्च त्रिविधो मतः ।
रक्तवर्णे यवे ख्यातं गजाश्वस्य विनाशनम् ॥ ४१७ ॥

यवे पीते कुलस्यान्तो धनमायुः सिते भवेत् ।
एवं दोषा गुणाश्चोक्ता यवबिन्दोरशेषतः ॥ ४१८ ॥

सव्यवक्रा शुभा रेखा वामवक्रा भयङ्करी ।
छेदभ्रान्तिकरी छेदा रेखा शस्त्रभयप्रदा ॥ ४१९ ॥

पक्षद्वयप्रदृश्या या छेदगा सा प्रकीर्तिता ।
रेखा बन्धुविनाशाय जायते वज्रसंश्रिता ॥ ४२० ॥

शुकः काकपदाकारो दृश्यते यः पवौ स्थितः ।
स मृत्युमादिशत्याशु धनं वा सकलं हरेत् ॥ ४२१ ॥

भग्नाग्रं भग्नमध्यं च दलहीनं च वर्त्तुलम् ।
कान्तिहीनं च यद् वज्रं दोषाय न गुणाय तत् ॥ ४२२ ॥

भिन्नभ्रान्तिकरस्त्रासः सन्त्रासं जनयेत् स्फुटम् ।
एवं दोषा गुणाः प्रोक्ता वज्राणां सोमभूभुजा ॥ ४२३ ॥

इति वज्रदोष - गुणाः ॥

कोलाहि -करि-मत्स्यानां शीर्षे मुक्ताफलोद्भवः ।
त्वक्सार- शुक्ति- शङ्खानां गर्भे मुक्ताफलोद्भवः ॥ ४२४ ॥

धाराधरेषु जायेत मौक्तिकं जलबिन्दुभिः ।
दुर्लभं तन्महारत्नं देवैस्तन्नीयतेऽम्बरात् ॥ ४२५ ॥

गजादिजं सुदुष्प्रापं मौक्तिकं तपसा विना ।
मौक्तिकं शुक्तिजं लभ्यमाकरेषु कलौ नृभिः ॥ ४२६ ॥

कुक्कुटाण्डसमं वृत्तं मौक्तिकं निबिडं गुरु ।
घनजं भानुसङ्काशं देवयोग्यममानुषम् ॥ ४२७ ॥

काम्बोजकुम्भसम्भूतं धात्रीफलसमं निभम् ।
आताम्रपिञ्जरच्छायं मौक्तिकं मन्ददीधिति ॥ ४२८ ॥

फणिजं वर्त्तलं रम्यं नीलच्छायं महाद्युति ।
पुण्यहीना न पश्यन्ति वासुकेः कुलसम्भवम् ॥ ४२९ |

कोलजं कोलसदृशं तद्दंष्ट्रासदृशच्छवि ।
अलभ्यं मनुजै रत्नं मौक्तिकं पुण्यवर्जितैः ॥ ४३० ॥

गुञ्जाफलसमं स्थौल्यात् तिमिजं मौक्तिकं लघु ।
पाटली पुष्पसदृशं मन्दजाति सुवर्त्तुलम् ॥ ४३१ ॥

वंशजं शशिसङ्काशं कङ्कोलीफलमात्रकम् ।
प्राप्यते बहुभिः पुण्यैस्तद् रक्ष्यं वेदमन्त्रतः ॥ ४३२ ॥

वर्षोपलसमं दीप्त्या पाञ्चजन्यकुलोद्भवम् ।
कपोताण्डप्रमाणं तत् कान्तं पापहरं परम् ॥ ४३३ ।
शुक्तिजन्माम्बुधेर्मध्ये सिंहले चारवाटके ।
पारसीके बर्बरे च भवेन्मुक्ताफलं शुभम् ॥४३४ ॥

स्वात्यां स्थिते रवौ मेघैर्ये मुक्ता जलबिन्दवः !

निगीर्णाः शुक्तिभिर्मुक्ता जायन्ते निर्मलत्विषः ॥ ४३५ ॥

स्थूला मध्यास्तथा सूक्ष्मा बिन्दुमानानुसारतः ।
भवन्ति मुक्तास्तासां च मूल्यं तन्मानरूपतः ॥ ४३६ ॥

रुक्मिण्याख्या भवेच्छुक्तिस्तस्यां जातं प्रमौक्तिकम् ।
निर्मलं कुङ्कुमच्छायं जातीफलसमं वरम् ॥ ४३७ ॥

अमूल्यं तद् विनिर्दिष्टं रत्नलक्षणवेदिभिः ।
दुर्लभं नृपयोग्यं स्यात् स्वल्पभाग्यैर्न लभ्यते ॥ ४३८ ॥

सुस्निग्धं मधुरच्छायं मौक्तिकं सिंहलोद्भवम्।
आरबाटसमुत्पन्नं पीतच्छायं सुनिर्मलम् ॥ ४३९ ॥

पारसीकोद्भवं स्वच्छं सितं मुक्ताफलं शुभम् ।
ईषच्छ्यामं च रूक्षं च मौक्तिकं बर्बरोद्भवम् ॥ ४४० ॥

चत्वारः स्युर्महादोषा मध्यमाः षट् प्रकीर्तिताः ।
एवं दश समाख्यातास्तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् ॥। ४४१ ॥

यत्रैकदेशे संलग्नः शुक्तिखण्डो विभाव्यते ।
शुक्तिलग्नः समाख्यातः स दोषः कुष्ठकारकः ॥ ४४२ ॥

मीनलोचनसङ्काशो दृश्यते मौक्तिके तु यः ।
मत्स्याख्यः स तु दोषः स्यात् पुत्रनाशकरो ध्रुवम् ॥ ४४३ ॥

दीप्तिहीनं गतच्छायं जठरं तद् विदुर्बुधाः ।
दारिद्र्यजननं यस्मात् तस्मात् तत् परिवर्जयेत् ॥ ४४४ ॥

मौक्तिकं विद्रुमच्छायमतिरक्तं विदुर्बुधाः ।
तस्मिन् सन्धारिते मृत्युर्जायते नात्र संशयः ॥ ४४५ ॥

उपर्युपरि तिष्ठन्ति वलयो यत्र मौक्तिके ।
त्रिवृत्तं नामतः ख्यातं दुर्भगत्वविधायकम् ॥ ४४६ ॥

अवृत्तं वलनं यत् तु चर्पटं तन्निगद्यते ।
मौक्तिकं ध्रियते येन तस्य कीर्त्तिर्भवेत् सदा ॥ ४४७ ॥

त्रिकोणं त्र्यस्त्रमाख्यातं सौभाग्यक्षयकारकम् ।
दीर्घं यत् तत् कृशं प्रोक्तं प्रज्ञाविध्वंसकारकम् ॥ ४४८ ॥

निर्भुग्नमेकतो यत् तु कृशपार्श्वं तदुच्यते ।
सदोषं मौक्तिकं नित्यं निरुद्योगकरं हि तत् ॥ ४४९ ॥

अवृत्तं पीटकोपेतं खण्डं सम्भिन्नरूपितम् ।
अरम्यं गुणहीनं च स्वल्पमौल्यं हि मौक्तिकम् ॥ ४५० ॥

तारकाद्युतिसङ्काशं सुतारं तन्निगद्यते ।
सुवृत्तं मौक्तिकं यत् स्याद् गुणवत् तत् प्रकीर्त्यते ॥ ४५१ ॥

स्वच्छं दोषविनिर्मुक्तं निर्मलं मौक्तिकं मतम् ।
गुरुत्वं तोलने यस्य तद् धनं मौक्तिकं मतम् ॥ ४५२ ॥

शीतांशुबिम्बसङ्काशं मौक्तिकं स्निग्धमुच्यते ।
व्रणरेखाविहीनं यत् तत् स्यादस्फुटितं शुभम् ॥ ४५३ ॥

ईदृक्सर्वगुणोपेतं मौक्तिकं येन धार्यते ।
तस्यायुर्वर्धते लक्ष्मीः सर्वपापं प्रणश्यति ॥ ४५४ ॥

चतुर्धा मौक्तिकच्छाया पीता च मधुरा सिता ।
नीला चेति समाख्याता रत्नतत्त्वपरीक्षकैः ॥ ४५५ ॥

पीता लक्ष्मीप्रदा ज्ञेया मधुरा बुद्धिवर्धनी ।
शुक्ला यशःकरी छाया नीला सौभाग्यनाशनी ॥ ४५६ ॥

इति मौक्तिकपरीक्षा ॥

माञ्जली प्रोच्यते गुञ्जा तास्तिस्रो रूपकं भवेत् ।
रूपकैर्दशभिः प्रोक्तः कलञ्जो नाम नामतः ॥ ४५७ ॥

कांस्यपात्रद्वयं वृत्तं समानं रूपनामतः ।
चतुश्छिद्रसमायुक्तं प्रत्येकं रज्जुयन्त्रितम् ॥ ४५८ ॥

दण्डः कांस्यमयः श्लक्ष्णो द्वादशाङ्गुलसंमितः ।
पक्षद्वयसमानश्च प्रान्तयोर्मुद्रिकायुतः ॥ ४५९ ॥

मध्ये तस्य प्रकर्तव्यः कण्टकः कांस्यनिर्मितः ।
पञ्चाङ्गुलायतस्तस्य मूले छिद्रं प्रकल्पयेत् ॥ ४६० ॥

निवेश्य छिद्रदेशेऽस्य शलाकाङ्गुलमात्रिका |

शलाके प्रान्तयोस्तस्याः कीलयेत् तोरणाकृतिः ॥ ४६१ ॥

तोरणस्य शिरोमध्ये कर्त्तव्या लघुकुण्डली ।
तत्र रज्जुं निबध्नीयात् तां धृत्वा तोलयेत् स्रुधीः ॥ ४६२ ॥

कलञ्जमानकं द्रव्यमेकदेशे निवेशयेत् ।
अन्यतो जलबिन्दुस्तु तोलनार्थं विनिक्षिपेत् ॥ ४६३ ॥

कण्टके च समे जाते तोरणस्य च मध्यमे ।
तदा समं विजानीयात् तोलनं नाम कोविदः ॥ ४६४ ॥

इति तुलालक्षणम् ॥

चत्वारि त्रीणि युग्मं वा तथैकं वा तुलास्थिनम् ।
समं कलञ्जमानेन तदुत्तमतमं क्रमात् ॥ ४६५ ॥

नवमात् पञ्चमं यावत् कलञ्जेन समं यदा ।
तत् क्रमादुत्तमं ज्ञेयं मौक्तिकं रत्नवेदिभिः ॥ ४६६ ॥

चतुर्दशात् समारभ्य दशसङ्ख्यावधि क्रमात् ।
कलञ्जस्य समानत्वात् मौक्तिकं मध्यमं स्मृतम् ॥ ४६७ ॥

आरभ्य विंशतितमात् क्रमात् पञ्चदशावधि ।
लघ्व्यस्ताः कथिता मुक्ता मूल्यं च तदनुक्रमात् ॥ ४६८ ॥

अतः परं च सूक्ष्माणि मौक्तिकानि प्रचक्षते ।
तोलने क्रम एष स्यान्मूल्ये चापि निरूपितः ॥ ४६९ ॥

सूक्ष्माणां स्वल्पकं मूल्यं लघूनां लघुमूल्यकम् ।
मध्यानां मध्यमं मूल्वं गुरूणां बहुमूल्यता ॥ ४७० ॥

कलञ्जद्वयमानेन यद्येकं मौक्तिकं भवेत् ।
न धार्यं नरनाथैस्तद् देवयोग्यमनुत्तमम् ॥ ४७१ ॥

उत्पत्तिराकरश्छाया गुणदोषाः शुभाशुभम् ।
तोलनं मूल्यविन्यासः कथितः सोमभूभुजा ॥ ४७२ ॥

इति मौक्तिकतोलन-मूल्यविन्यासः ॥

सिन्धौ रावणगङ्गायां सिंहले जन्म कीर्तितम् ।
क्षेत्राणि तत्र चत्वारि माणिक्यस्य बुधा जगुः ॥ ४७३ ॥

सिंहलं प्रथमं क्षेत्रं तत्र कालपुरं परम् ।
अन्ध्रं तृतीयमादिष्टं चतुर्थं तुम्बरं स्मृतम् ॥ ४७४ ॥

सिंहले तु भवेद् रक्तं पद्मरागमनुत्तमम् ।
पीतं कालपुरोद्भूतं कुरुविन्दमिति स्मृतम् ॥ ४७५ ॥

अशोकपल्लवच्छायमन्ध्रे सौगन्धिकं विदुः ।
तुम्बरच्छायया नीलं नीलगन्धि प्रकीर्त्तितम् ॥ ४७६ ॥

उत्तमं सिंहलोद्भूतं निकृष्टं तुम्बरोद्भवम् ।
मध्ययोर्मध्यमं ज्ञेयं माणिक्यं क्षेत्रभेदतः ॥ ४७७ ॥

माणिक्यस्य समाख्याता अष्टौ दोषा मुनीश्वरैः ।
गुणाश्चत्वार आख्याताः छायाः षोडश कीर्तिताः ॥ ४७८ ॥

छायाद्वितयसम्बद्धं द्विच्छायं बन्धुनाशनम् ।
द्विरूपं द्विपदं तेन माणिक्येन पराभवः ॥ ४७९ ॥

सभेदं भिन्नमित्युक्तं शस्त्रघात विधायकम् ।
कर्करं शर्करायुक्तं पशुबन्धुविनाशकृत् ॥ ४८० ॥

दुग्धेन च समालिप्तं लशुनापटमुच्यते ।
अशोभनं तदुद्दिष्टं माणिक्यं मणिकोविदैः ॥ ४८१ ॥

मधुबिन्दुसमच्छायं कोमलं परिकीर्त्तितम् ।
आयुर्लक्ष्मीं जयं हन्ति सदोषं तन्न धारयेत् ॥ ४८२ ॥

रागहीनं जडं प्रोक्तं धनहान्यपवादकृत् ।
धूम्रं धूमसमाकारं वैद्युतं भयमावहेत् ॥ ४८३ ॥

ईदृग्दोषयुता निन्द्या मणयो मूल्यवर्जिताः ।
अपि प्राप्ता न ते धार्या गृहे शोभनमिच्छता ॥ ४८४ ॥

माणिक्यस्य गुणाः प्रोक्ताश्चत्वारो मुनिपुङ्गवैः ।
स्निग्धच्छाया गुरुत्वं च नैर्मल्यमतिरक्तता ॥। ४८५ ॥

सर्वलक्षणसम्पूर्णे पद्मरागे गृहस्थिते ।
अश्वमेधफलं तस्य वित्तमायुर्जयो भवेत् ॥ ४८६ ॥

छाया स्यात् पद्मरागस्य रक्तकोकनदप्रभा ।
खदिराग्निश्चकोराक्षी- कोकिलानेत्रसन्निभा ॥ ४८७ ॥

सारसाक्षी चकोरस्य सन्निपातश्च सप्तधा ।
एते गुणाः फलं छाया सिंहलोत्थमहामणौ ॥। ४८८ ॥

सिन्दूर - लोध्रपुष्पाभा गुञ्जा-किंशुकसन्निभाः ।
छायास्ताः कुरुविन्दस्य चतस्रः परिकीर्तिताः ॥ ४८९ ॥

अच्छत्वात् क्षीरसच्छाया कुङ्कुमोदकसन्निभा ।
ईषद्रक्ता भवेच्छाया सौगन्धिकमणेरियम् ॥ ४९० ॥

नीलोत्पलदलप्रख्या लोहवह्निसमप्रभा ।
नीलगन्धिमणेः प्रोक्ते छाये द्वे मणिकोविदैः ॥ ४९१ ॥

इति पद्मरागपरीक्षा ॥

इन्द्रनीलस्य सम्भूतिः सिंहलद्वीपमध्यतः ।
नद्या रावणगङ्गायाः कूले पद्माकरे स्मृता ॥ ४९२ ॥

सितच्छायो भवेद् विप्रस्ताम्रः क्षत्रियजातिकः ।
पीतस्तु वैश्यजातीयो वृषलः कृष्णदीधितिः ॥ ४९३ ॥

दोषांस्तस्य प्रवक्ष्यामि नामभिर्लक्षणैश्च षट् ।
गुणांश्च कथयिष्यामि पञ्चधाऽष्टविधा च्छविः ॥ ४९४ ॥

अभ्रवत् पटलं यस्य तदभ्रकमिति स्मृतम् ।
धारणे तस्य सम्पत्तिरायुश्चैव विनश्यति ॥ ४९५ ॥

शर्करामिश्रितं यत् तु तद् विज्ञेयं सशर्करम् ।
तस्मिन् धृते दरिद्रत्वं देशत्यागश्च जायते ॥ ४९६ ॥

भेदसंशयकृत् त्रासस्तेन दंष्ट्रिभयं भवेत् ।
भिन्नं भिन्नमिति ज्ञेयं भार्यापुत्रविनाशनम् ॥ ४९७ ॥

मृत्तिका यस्य गर्भस्था लक्ष्यते रत्नकोविदैः ।
मृत्तिकागर्भकं नाम त्वग्दोषजननं भवेत् ॥ ४९८ ॥

दृषत् प्रलक्ष्यते यस्य गर्भे नीलस्य कोविदैः ।
अश्मगर्भं तदाख्यातं तद्धर्ता परिभूयते ॥ ४९९ ॥

गुरुत्वं स्निग्धकान्तित्वं सुरङ्गं पार्श्वरञ्जनम् ।
तृणग्राहित्वमित्येते गुणाः पञ्च प्रकीर्तिताः ॥ ५०० ॥

नीलीरससमाभासा वैणवीपुष्पसन्निभा ।
लवणीपुष्पसङ्काशा नीलेन्दीवरसप्रभा ॥ ५०१ ॥

अतसीपुष्पसङ्काशा चाषपक्षसमद्युतिः ।
कृष्णाद्रिकर्णिकापुष्पसमानद्युतिधारिणी ॥ ५०२ ॥

मयूरकण्ठसच्छाया शम्भोः कण्ठनिभा तथा ।
विष्णुदेवसमाभासा भृङ्गपक्षसमप्रभा ॥ ५०३ ॥

दोषैस्त्यक्तो गुणैर्युक्त इन्द्रनीलो महामणिः ।
यस्य हस्ते भवेत् तस्य वित्तमायुर्बलं यशः ॥ ५०४ ॥

क्षीरमध्ये क्षिपेन्नीलं दुग्धं चेन्नीलतां व्रजेत् ।
इन्द्रनीलः स विज्ञेयो रविनन्दनवल्लभः ॥ ५०५ ॥

इन्द्रनीले धृते सौरिः प्रसन्नः सततं भवेत् ।
आयुश्च महतीं लक्ष्मीमारोग्यं च प्रयच्छति ॥ ५०६ ॥

इती इन्द्रनीलपरीक्षा ॥

तुरुष्कविषयेऽम्भोधेः समीपे विषमस्थले ।
भवेन्मरकतं रत्नं गुणो दोषोऽस्य कथ्यते ॥ ५०७ ॥

दोषाः सप्त भवन्त्यस्य गुणः पञ्चविधः स्मृतः ।
भवेदष्टविधा च्छाया मणेर्मरकतस्य हि ॥ ५०८ ॥

अस्निग्धं रूक्षमित्युक्तं व्याधिस्तस्मिन् धृते भवेत् ।
विस्फोटं स्यात् सपिटकं तत्र शस्त्रहतिर्धृते ॥ ५०९ ॥

सपाषाणे भवेद् बन्धुनाशो मरकते धृते ।
विच्छायं मलिनं प्रहुर्बाधिर्यं तेन जायते ॥ ५१० ॥

कर्करं शर्करायुक्तं पुत्रशोकप्रदं धृतम् ।
जठरं कान्तिहीनं स्याद् दंष्ट्रिवह्निभयावहम् ॥ ५११ ॥

कल्माषवर्णं शबलं ततो मृत्युभयं भवेत् ।
इति दोषाः समाख्याता वर्ण्यन्ते साम्प्रतं गुणाः ॥ ५१२ ॥

निर्मलं कथितं स्वच्छं गुरु स्याद् गुरुतायुतम् ।
स्निग्धं रौक्ष्यविनिर्मुक्तमरजस्कमरेणुकम् ॥ ५१३ ॥

सुरागं रागबहुमिति पञ्च गुणाः स्मृताः ।
एतैर्युक्तं मरकतं सर्वपापभयापहम् ॥ ५१४ ॥

बर्हिपिच्छसमाभासा चाषपक्षसमा परा ।
हरित्काचनिभा चान्या तथा सेवालसन्निभा ॥ ५१५ ॥

खद्योतपृष्ठसङ्काशा बालकीरगरुत्समा ।
नवशाद्वलसच्छाया शिरीषकुसुमोपमा ॥ ५१६ ॥

एवमष्टौ समाख्याताश्छाया मरकताश्रयाः ।
छायाभिर्युक्तमेताभिः श्रेष्ठं मरकतं भवेत् ॥ ५१७ ॥

सेवालवल्लरीच्छायं सुरङ्गं त्रासवर्जितम् ।
अनर्घ्यं तं मरकतं प्राहुः सर्वविषापहम् ॥ ५१८ ॥

** इति मरकतपरीक्षा ॥**

हिमालये सिंहले च विन्ध्ये तापीतटे तथा ।
स्फटिकं जायते रत्नं नानारूपमनोहरम् ॥ ५१९ ॥

हिमाद्रौ चन्द्रसङ्काशं स्वच्छं कान्तियुतं भवेत् ।
सूर्यकान्तं च तत्रैकं चन्द्रकान्तं तथा परम् ॥ ५२० ॥

सूर्यांशुस्पर्शमात्रेण वह्निं वमति तत्क्षणात् ।
सूर्यकान्तं तदाख्यातं स्फटिकं रत्नवेदिभिः ॥ ५२१ ॥

पूर्णेन्दुकरसंस्पर्शादमृतं क्षरति क्षणात् ।
चन्द्रकान्तं तदाख्यातं दुर्लभं स्यात् कलौ युगे ॥ ५२२ ॥

अशोकपल्लवच्छायं दाडिमीबीजसप्रभम् ।
विन्ध्ये तापीतटोद्देशे जायते मन्दकान्तिकम् ॥ ५२३ ॥

सिंहले जायते कृष्णमाकरे नीलगन्धिके ।
पद्मरागभवस्थाने विविधं स्फटिकं भवेत् ॥ ५२४ ॥

इति स्फटिकपरीक्षा ॥

ईषत्पीतं पविच्छायं स्वच्छं कान्त्या मनोहरम् ।
पुष्परागमिति ख्यातं रत्नं रत्नपरीक्षकैः ॥ ५२५ ॥

इति पुष्परागपरीक्षा ॥

सितं च धूम्रसङ्काशमीषत्कृष्णं सितं तु यत् ।
वैडूर्यं नाम तत् प्रोक्तं मार्जारनयनोपमम् ॥ ५२६ ॥

इति वैडूर्यपरीक्षा ॥

मधुबिन्दुसमं वाऽपि गोमूत्रादिसमप्रभम् ।
गोमेदकं तदाख्यातं रत्नं सोममहीभुजा ॥ ५२७ ॥

इति गोमेदपरीक्षा ॥

सेतौ सागरमध्ये तु जायते वल्लरी तु या ।
विद्रुमाख्या सुरक्ता सा दुर्लभा रत्नरूपिणी ॥ ५२८ ॥

पाषाणत्वं भजत्यैषा प्रयत्नात् क्वथिता सती ।
प्रवालं नाम तद् रत्नं वर्णाढ्यं मन्दकान्तिकम् ॥ १२९ ॥

इति विद्रुमपरीक्षा ॥

पद्मरागस्य नीलस्य ये दोषाः परिकीर्तिताः।
तैरेव दूषितं रत्नं सन्त्याज्यं स्फटिकं नृपैः ॥ ५३० ॥

गौरवं स्वच्छता कान्तिः काठिन्यं रत्नजा गुणाः ।
विहाय वज्रं नान्येषु लाघवं शोभनं भवेत् ॥ ५३१ ॥

रत्नानां रूपसाभ्यं तु धूर्त्ताः कुर्वन्ति यत्नतः ।
तेषां परीक्षां वक्ष्यामि रत्नारत्नविचारिणीम् ॥ ५३२ ॥

वज्रेण वेधयेद् वज्रं कृत्रिमं चेद् विभिद्यते।
कृत्रिमं मौक्तिकं नश्येत् क्षालितं लवणाम्भसा ॥ ५३१ ॥

माणिक्यादीनि रत्नानि घर्षणात् क्वथनादपि ।
शोधयेद् रत्नवित् प्राज्ञः कृत्रिमं शुद्धमेव च ॥ ५३४ ॥

त्यजति क्वथितं रागं कृत्रिमं तदुदीरितम् ।
मार्दवं दृश्यते घृष्टे ज्ञेयं तत् कृत्रिमं बुधैः ॥ ५३५ ॥

एवं विचार्य रत्नानि कोशे सञ्चिनुयान्नृपः ।
आयुर्लक्ष्मीं जयं कीर्त्तिं लभते रत्नसङ्ग्रहात् ॥ ५३६ ॥

इति रत्नपरीक्षा ॥

स्तोकस्तोकेन पूर्यन्ते तडागा जलबिन्दुभिः ।
मृत्तिकाकणसङ्घातैर्वल्मीकं वर्धते यतः ॥ ५३७ ॥

क्षौद्रं च राजवित्तं च स्तोकस्तोकेन वर्द्धते ।
तस्माद् राज्ञा प्रयत्नेन कोशे द्रव्यस्य सञ्चयः ॥ ५३८ ॥

राष्ट्रादायातवित्तस्य चतुर्भागान् प्रकल्पयेत् ।
धर्मार्थकामसिद्ध्यर्थं कुर्याद् भागत्रयं नृपः ॥ ५३९ ॥

भागेनैकेन चावश्यं कार्यः कोशस्प सञ्चयः ।
कोशवान् सुखमाप्नोति कोशहीनस्तु सीदति ॥ ५४० ॥

इति कोशाध्यायः ॥ ४ ॥

जलदुर्गं गिरिदुर्गं दुर्गं पाषाणनिर्मितम् ।
इष्टिकाभिः कृतं दुर्गं दुर्गं स्यान्मृत्तिकामयम् ॥ ५४१ ॥

वनदुर्गं मरुदुर्गं दुर्गं दारुविनिर्मितम् ।
नरदुर्गं च नवमं तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् ॥ ५४२ ॥

अगाधेनाथ तोयेन वेष्टितं जलजं भवेत् ।
दुरारोहं च शैलाग्रमुदकेन समन्वितम् ॥ ५४३ ॥

गिरिदुर्गं समाख्यातं नयशास्त्रविशारदैः ।
पाषाणघटितं दुर्गमश्मदुर्गमुदीरितम् ॥ ५४४ ॥

इष्टिकाभिः कृतं सम्यक् सुधालिप्तं समुज्ज्वलम् ।
इष्टिका दुर्गमाख्यातं परिखावेष्टितं महत् ॥ ५४९ ॥

मृदा विरचितं यत् तु तद् दुर्गं मृत्तिकामयम् ।
वनदुर्गं समाख्यातं धनं कण्टकशाखिभिः ॥ ५४६ ॥

अन्तःस्थैः सञ्चिते तीर्थं बहिःरथानां च दुर्लभम् ।
मरुदुर्गं समाख्यातं मरुदेशसमं यतः ॥ ५४७ ॥

दारुभिर्वेणुभिः क्लुप्तं दुर्गं दारुमयं स्मृतम् ।
शस्त्रहस्तैर्महायोधैर्निर्मितं नरदुर्गकम् ॥ ५४८ ॥

एतेषामुत्तमं दुर्गं गिरिजं जलजं तथा ।
मध्यमानीतराण्याहुः कनिष्ठं स्याच्च दारुजम् ॥ ५४९ ॥

दुर्गे यन्त्राणि कार्याणि नाना प्रहरणानि च ।
दुर्गद्वाराणि गुप्तानि कार्याण्यपि च भूभुजा ॥ ५५० ॥

सञ्चयश्चात्र सर्वेषामायुधानां विधीयते ।
अश्मनां च प्रभूतानां सिकतानां तथैव च ॥ ५५१ ॥

कुद्दालरज्जुवेत्राणां पिटकानां तथैव च।
सर्वेषां शिल्पभाण्डानां तत्र सञ्चय इष्यते ॥ ५५२ ॥

औषधानां च सर्वेषां वादिश्राणां तथैव च ।
यवसानां प्रभूतानामिन्धनानां च सञ्चयः ॥ ५५३ ॥

गुडस्य सर्वतैलानां घृतस्य मधुनस्तथा ।
तथा च सर्वधान्यानां पशुगोमययोरपि ॥ ५५४ ॥

कुम्भेष्वाशीविषा धार्या व्याघ्रा सिंहाश्च बन्धनैः ।
अन्यानि सर्ववस्तूनि दुर्गे सञ्चिनुयान्नृपः ॥ ५५५ ॥

** इति दुर्गाध्यायः ॥ १ ॥**

मौलं भृत्यं तथा मैत्रं श्रैणमाटविकं बलम् ।
अमित्रमपरं षष्ठं सप्तमं नोपलभ्यते ॥ ५५६ ॥

वंशक्रमागतं मौलं भृत्यं द्रविणदानतः ।
मैत्रीकरणतो मैत्रं श्रेष्ठमेतद् बलत्रयम् ॥ ५५७ ॥

सम्बद्धं जन्मकर्मभ्यां निश्चितं समयैश्च यत् ।
तद् वलं श्रैणमाख्यातं तच्च मध्यममिष्यते ॥५५८॥

पर्वतोपान्तसंवासिनिषादम्लेच्छजातिकम् ।
अधमं तत् समाख्यातं बलमाटविकं बुधैः ॥५५९॥

शात्रवास्तु समाक्रान्ता दासभावमुपस्थिताः ।
तेषां बलं तु विज्ञेयममित्रजबलं बुधैः ॥ ५६० ॥

सन्निधौ न च तत् कार्यं विश्वसेन्न कदाचन।
युद्धेषु पुरतः कार्यं नृपैर्युद्धविशारदैः ॥५६१॥

लोहचर्मविनिर्माणाः कार्पासरचिता अपि ।
शल्कैश्च घटिताः कार्याः सन्नाहाः सुदृढाः सदा ॥ ५६२ ॥

बाहुत्राणैः शिरस्त्राणैरङ्गत्राणैश्च संवृतम् ।
पताकाभिर्ध्वजैः स्तम्भैः शोभमानं भवेद् बलम् ॥ ४६३ ॥

वेत्रैर्वंशैश्च काष्ठैश्च चर्मभिर्दृढबन्धनैः ।
वर्त्तुलानि विधेयानि वर्माणि बलगुप्तये ॥ ५६४ ॥

व्याघ्रचर्मपिनद्धानि शातकौम्भमयानि च ।
फलकानि विचित्राणि कारयेत् स्वबले सदा ॥ ५६५॥

मौले बले तु ये मुख्यास्तेषां कुर्वीत पाननम् ।
रत्नैर्विभूषणैर्वस्त्रैः प्रियैर्वाक्यैर्मनोहरैः ॥ ५६६ ॥

वृत्तिं तेषां प्रकुर्वीत यथायोग्यं सुपुष्कलाम् ।
ग्रामेण ग्रामयुग्मेन ग्रामैर्वा हेमसञ्चयैः ॥ ५६७ ॥

भृत्यानां वेतनं दद्याद् यथाकालमतन्द्रितः ।
प्रत्यहं प्रतिमासं वा मासत्रयमथापि वा ॥ ५६८ ॥

चतुर्मासोदितं वाऽपि मासषट्कमथापि वा ।
संवत्सरमितं वाऽपि कार्यापेक्षितया नृपः ॥ ५६९ ॥

प्रत्यहं वीक्षणं कार्यमलुब्धैरात्मपूरुषैः ।
पक्षे पक्षे स्वयं पश्येद् वेतनैर्विधृतान् भटान् ॥ ५७० ॥

कृतश्रमान् सदोत्साहान् रणोचितधृतायुधान् ।
जितश्रमाणां शूराणां सायुधानां नरेश्वरः ॥ ५७१ ॥

दद्यात् प्रसादं भृत्यानां सोत्साहास्ते भवन्त्यतः ।
अलसानायुधैर्हीनान् दण्डयेत् तान् महीपतिः ॥ ५७२ ॥

इति पदातिलक्षणम् ॥

सैन्धवैर्यवनोद्भूतैः काम्बोजप्रभवैरपि ।
शिक्षितैर्बहुभिर्वाहैः संयुक्तं बलमुत्तमम् ॥ ५७३ ॥

साध्यन्ते तुरगैरेव दूरस्था अपि वैरिणः ।
लभ्यते तुरगैः कीर्त्तिर्यस्याश्वास्तस्य भूः स्थिरा ॥ ५७४ ॥

वाहिताः पोषिताः सम्यग्वाहाः कार्या महीभुजा ।
अवाहिता न योग्यास्ते मार्गे सङ्ग्रामकर्मणि ॥ ५७५ ॥

दूर्वादियवसैरश्वान् खादनैश्चणकादिभिः ।
स्नेहैर्घृतादिकैर्भोज्यै रसैश्च परिपोषयेत् ॥ ५७६ ॥

प्रत्यहं वाहयेदश्वान् प्रातःकाले प्रयत्नतः ।

ततस्ते कर्मयोग्याः स्युर्विनोदे समरेऽध्वनि ॥ ५७७ ॥

रूक्षाहारैरजीर्णेन वाहनस्यातियोगतः ।
शीतातपपरिक्लेशैरश्वानां रोगसम्भवः ॥ ५७८ ॥

तेषां चिकित्सितं कार्यमश्वायुर्वेदकोविदैः ।

अविलम्बेन दातव्यमौषधं रोगशान्तये ॥ ५७९ ॥

उत्थायोत्थाय विशति गात्रं सङ्कोचयत्यपि ।

आध्मातो विह्वलीभूतः शीर्षं धारयते गुरु ॥ ५८० ॥

शकृत् त्यजति सामं च सशब्दं जठरानिलः ।
व्याधेः सुभिक्षवर्तस्य लक्ष्मैतत् परिकीर्तितम् ॥ ५८१ ॥

नवद्वारेषु निक्षिप्य शुण्ठीचूर्णं तुरङ्गमः ।
सञ्चार्यः शनकैस्तेन प्रकृतिं याति मारुतः ॥ ५८२ ॥

तथापि यदि नो सुस्थस्तदाऽभ्यङ्गं प्रयोजयेत् ।
सिद्धार्थलवणं व्योषयुजा तैलेन वाजिनः ॥ ५८३ ॥

कुक्षी च जठरं पृष्ठं स्वेदयेद् यत्नवान् भिषक् ।
सार्द्रकम्बलगूढेन सन्तप्तेनाश्मना मुहुः ॥ ५८४ ॥

तथापि यदि नो शाम्येत् तदा कुर्यान्निरूहणम् ।

चिञ्चाफलकृतं कल्कं काञ्जिकेन विमिश्रितम् ॥ ५८५ ॥

सिद्धार्थसैन्धवोपेतं कन्दर्पफलसंयुतम् ।

शतपुष्पासवोपेतं तिलतैलेन मिश्रितम् ॥ ५८६ ॥

निरूहणे नियुञ्जीत तेन वायुः प्रशाम्यति ।
सुस्थात्मा जायते वाजी यदि नानेन कर्मणा ॥ ५८७ ॥

कुक्षिद्वये तदा तस्य तप्तलोहशलाकया ।
बिन्दवो बहवः कार्याः पङ्क्तिद्वयसमाश्रिताः ॥ ५८८ ॥

तत्क्षणे जायते सुस्थो जठरं शिथिलं भवेत् ।
मनःप्रसत्तिं भजते तुरगो नात्र संशयः ॥ ५८९ ॥

अन्येद्युर्दापयेत् पानं पाचनं वह्निदीपनम् ।
एला मागधिका शुण्ठी तिक्तं लवणपञ्चकम् ॥ ५९० ॥

वचा चातिविषा हिङ्गु चूर्णमेतैः प्रकल्पितम् ।
पलार्द्धं सुरया युक्तं सुराप्यर्धाढकोन्मिता ॥ ५९१ ॥

क्रमोऽयं सर्वशूलानां शान्तये परिकीर्त्तितः ।

गुडेन सहितां शुण्ठीं केवलां वा प्रयोजयेत् ॥ ५९२ ॥

त्रिफला पिप्पलीमूलं त्र्यूषणं जीरकद्वयम् ।

रामठं तिन्तिडीकं च यवानी गौरसर्षपाः ॥ ५९३ ॥

अजमोदोऽश्वगन्धा च पटोलं चाम्लवेतसम् ।

त्रिवृन्निम्बश्च मुस्ता च पर्पटं कटुरोहिणी ॥ ५९४ ॥

दाडिमं कृष्णलवणं सैन्धवं विडमेव च ।

सामुद्रं काचलवणं सर्वमेकत्र चूर्णयेत् ॥ ५९५ ॥

पलमेकं प्रयुञ्जीत वातरोगे घृतान्वितम् ।

पितोद्भवेषु रोगेषु मधुशर्करयान्वितम् ॥ ५९६ ॥

कफजन्मसु रोगेषु दापयेत् सुरया समम् ।
आरनालयुतं दत्तं शूलाध्मानहरं परम् ॥ ५९७ ॥

युक्तं मांसरसेनैतद् वाजिनां पुष्टिवर्धनम् ।

उष्णोदकेन वा दत्तं सर्वरोगहरं परम् ॥ ५९८ ॥

श्लेष्मा समुत्कटोऽश्वानां नासारन्ध्रात् स्रवेद् यदि ।

तदा सिंहाणको रोगस्तस्य वक्ष्ये चिकित्सितम् ॥ ५९९ ॥

तैलं सिद्धार्थकोद्भूतमजामूत्रविमिश्रितम् ।
सिंहीफलरसोन्मिश्रं नस्यं सिंहाणकापहम् ॥ ६०० ॥

शुण्ठी दुरालभा मुस्ता कर्चूरं बृहतीद्वयम् ।

भार्ङ्गी कर्कटशृङ्गी च वचा पुष्करपिप्पली ॥ ६०१ ॥

घृतेन मधुना वापि सितया च समन्वितम् ।
चूर्णं लेहे प्रयुञ्जीत कासहिक्काविनाशनम् ॥ ६०२ ॥

रसाजीर्णे समुत्पन्ने सर्वगात्रं जडं भवेत् ।
क्लेशाद् यत् क्रमते वाजी तस्य वच्मि प्रतिक्रियाम् ॥ ६०३ ॥

रसार्तस्य प्रयोक्तव्यं लङ्घनं लाघवावधि ।
कृष्णमृत्तिकया लिम्पेत् सर्वगात्राणि कोष्णया ॥ ६०४ ॥

शिरावेधः प्रकर्तव्यः प्रबले गात्रगौरवे ।
उरसः पुरतो भागे पश्चाद्भाग उपाण्डजे ॥ ६०५ ॥

पूर्वपश्चिमकायस्य गौरवे चाधिके सति ।
शिराः सर्वाः प्रमोक्तव्या वंशोपाण्डगता अपि ॥ ६०६ ॥

पथ्यां गुडसमोपेतां पिचुमन्ददलान्विताम् ।
प्रदद्याद् रसपाकार्थं जठराग्निप्रदीपनम् ॥ ६०७ ॥

चलत्यूर्ध्वमधो मुष्कं पीडां प्रकुरुते भृशम् ।
यस्मिन् भागे चलेन्मुष्कस्तेन पादेन लङ्गति ॥ ६०८ ॥

मुष्कसञ्चलनाच्चाली तस्य वच्मि चिकित्सितम् ।

तैलाभ्यङ्गः प्रकर्तव्यः स्वेदो धान्यसमुद्भवः ॥ ६०९ ॥

निर्वाते स्थापयेदश्वमुष्णमन्नं प्रदापयेत् ।
उपाण्डजा च मोक्तव्या भिषजा तद्गता शिरा ॥ ६१० ॥

तथाप्यशान्तौ योक्तव्यो निरूहः सानुवासनः ।

चालिभागत्रिके कार्यमग्निकर्म विचक्षणैः ॥ ६११ ॥

शङ्कुवत् तिष्ठतः कर्णौ नेत्रयोः परिवर्तनम् ।
स्तम्भस्सर्वेषु गात्रेषु भवेदुत्कर्णकेऽनिलात् ॥ ६१२ ॥

अभ्यङ्गो मर्दनं स्वेदः कर्तव्यश्च प्रयत्नतः ।

शङ्खयोर्मन्ययोः पुच्छे शिरावेधः प्रशस्यते ॥ ६१३ ।
कर्णमूलात् स्कन्धपार्श्वात् पृष्ठवंशस्य पार्श्वगे ।
त्रिकमध्यसमायाते रेखे स्थूरावधिस्थिते ॥ ६१४ ॥

कारयेत् तप्तलोहेन घृतेनाभ्यञ्जनं त्र्यहम् ।

जलमुष्णं यवक्षारमिश्रं तैलेन पाययेत् ॥ ६१५ ॥

मन्ययोः स्तब्धता यस्य स्वेदादिस्तस्य पूर्ववत् ।

मन्यावंशे शिरावेध्ये नस्यं यत्नेन कारयेत् ॥ ६१६ ॥

आभा शुण्डी निशा रास्ना हिङ्गु कुष्ठं रसाञ्जनम् ।

कणा प्रियङ्गु तच्चूर्णं रास्नाक्वाथेन भावनम् ॥ ६१७ ॥

गोशृङ्गबर्हिणः पिच्छमच्छभल्लस्य दन्तिनः ।
केशा नखाश्च दन्ताश्च सिद्धार्थाश्चेति चूर्णितैः ॥ ६१८ ॥

एतैः प्रकल्पितो धूपो मन्दुरासु प्रधूपितः ।

अश्वकायगतान् सर्वान् ग्रहानुच्चाटयत्यलम् ॥ ६१९ ॥

इत्यश्ववैद्यकम् ॥

वारणैर्भद्रजातीयैः कालिङ्गवनजन्मभिः ।

शिक्षितैः सज्जितैः शूरैर्लभ्यते विजयो युधि ॥ ६२० ॥

शूरो रूढो महाकायः सर्वलक्षणसंयुतः ।
एको विजयते दन्ती मदघूर्णितलोचनः ॥ ६२१ ॥

मुख्यं दन्तिबलं राज्ञां समरे विजयैषिणाम् ।

तस्मान्निजबले कार्या बहवो वारणोत्तमाः ॥ ६२२ ॥

ततस्तेषां महीपालः पोषणे यत्नवान् भवेत् ।

राजानैर्घृतसम्मिश्रैर्दध्ना च परिलोडितैः ॥ ६२३ ॥

पुष्टमांसरसोपेतैरिक्षुकाण्डैः सुधासमैः ।
शुकपक्षप्रतीकाशशालिपुञ्जैर्मनोहरैः ॥ ६२४ ॥

नवगोधूमकुल्माषैर्यावनालैः फलान्वितैः ।
हरितैश्च तथा शुष्कैस्तृणैः कालोचितैरपि ॥ ६२५ ॥

विविधैः क्षीरपानैश्च शर्क्करारससंयुतैः ।
द्विकालं जलपानैश्च तथा तोयावगाहनैः ॥ ६२६ ॥

मृत्तिकामृदुशय्याभिः पांसुक्रीडनकैरपि ।
प्रीणयेद् द्विरदान् नित्यं यथा पुष्टा भवन्ति ते ॥ ६२७ ॥

बन्धनात् ताडनाद् व्याधेर्वनसौख्यविचिन्तनात् ।
असात्म्यादन्नतोऽजीर्णादायासाज्जागरादपि ॥ ६२८ ॥

जायन्ते करिणां रोगास्तेषां कार्यं चिकित्सितम् ।
औषधैर्वनसम्भूतैरापणादाहृतैरपि ॥ ६२९ ॥

चूर्णं दशपलं दद्यात् प्रत्यरत्नि विषाणिनाम् ।

कल्कं तद् द्विगुणं क्वाथमाढकं परिभाषितम् ॥ ६३० ॥

द्रव्ये मूलं द्रवे तोयं समभागावशेषितम् ।
प्रबोधकालः काले च मूत्रे मूत्रं च दन्तिनः ॥ ६३१ ॥

नवबन्धनदुःखार्त्तं तोयं द्रोणीषु पाययेत् ।
यामार्धनालिकाशिष्टे दिने निस्सारयेज्जलात् ॥ ६३२ ॥

आलानयेत् ततो नागं शतधौतेन सर्पिषा ।
सेचयेत् सर्वगात्रेषु दिनसायं विचक्षणः ॥ ६३३ ॥

ततो दिनद्वयादूर्ध्वं घृतेनैव प्रसेचयेत् ।
शीतार्तं सेचयेन्नागं तैलेनैकेन कोविदः ॥ ६३४ ॥

ह्रासयेत् क्रमशस्तस्य कालं तोयावगाहने ।
इक्षून् बिसमृणालानि मधुराश्च महीरुहः ॥ ६३५ ॥

कदलीकन्दशालूकैः शृङ्गाटककसेरुकम् ।
मधुकाकोलवाराणां मूलमारग्वधस्य च ॥ ६३६ ॥

मनःप्रीतिकरं दद्यादेतत्सन्तापशान्तये ।
व्याधियुक्तस्य नागस्य वक्ष्याम्यथ चिकित्सितम् ॥ ६३७ ॥

आदौ रोगपतिं वक्ष्ये स्थावरं जङ्गमाश्रितम् ।
नामभिर्बहुभिर्युक्तं जन्मन्यन्ते च यो भवेत् ॥ ६३८ ॥

ज्वरो नेरषु विख्यातः पालकः सामजन्मसु ।
अभितापस्तुरङ्गेषु वारको रासभेष्वसौ ॥ ६३९ ॥

उष्ट्रेष्वलसकः प्रोक्तो गोषु प्रोक्तस्तथेश्वरः ।
अक्षको दन्दशूकेषु हारिद्रो महिषेष्वपि ॥ ६४० ॥

अजाविके प्रलापः स्यान्मृगरोगो मृगेष्वपि ।

अवपातः शकुन्तेषु मत्स्येष्विन्द्रमदाभिधः ॥ ६४१ ॥

गुल्मेषु ग्रन्थिको ज्योतिर्वनस्पत्यौषधीष्वपि ।

पुष्पेषु पर्वतः प्रोक्तो रूपको नलिनीष्वपि ॥ ६४२ ॥

धान्येषु चूर्णकः ख्यातः कोद्रवेषु ललः स्मृतः ।

शाकेषु मधुको भूम्यामूषरोऽप्सु च नीलिका ॥ ६४३ ॥

अमीभिर्नामभिर्लोके ज्वर एको निगद्यते ।
विहाय मानवानन्ये ज्वरं सोढुमनीश्वराः ॥ ६४४ ॥

पालकस्य ततश्चास्य चिकित्सा नोपदिश्यते ।
अन्तर्धातून् पुरो व्याप्य बहिः पश्चात् प्रकाशते ॥ ६४५ ॥

दुश्चिकित्सस्ततश्चासौ पालको मृत्युरूपकः ।
आचार्यैर्बहुभिस्तस्माच्चिकित्सा नास्य वर्णिता ॥ ६४६ ॥

सुवहा सुरसा दारु मुस्ता-कुष्ठ-रसोनकम् ।
मधुशीर्ष-विडङ्गौ च भार्ङ्गी सिद्धार्थकद्वयम् ॥ ६४७ ॥

मूलकं पञ्चकोलं च करञ्जद्वितयं तथा ।
महान्ति पञ्चमूलानि कफवातप्रशान्तये ॥ ६४८ ॥

गुडूची पर्णिकायुग्मं द्वे मेदे जीवकर्षभौ ।
काकोल्यावश्वगन्धा च विदारी च शतावरी ॥ ६४९ ॥

वातपित्तभवान् रोगानशेषान् सामजन्मनाम् ।
चूर्णः कल्कः कषायो वा योगोऽयं हन्ति निश्चितम् ॥ ६५० ॥

पटोलपाठाकुष्ठानि निम्बधात्र्यमृता विषा ।
धान्यकं पर्पटं तिक्ता-वत्सके कफपित्तजित् ॥ ६५१ ॥

हिङ्गु सौवर्चलं शुण्ठी गुडं शूलस्य शान्तये ।
त्र्यूषणेनाञ्जनं चाक्ष्णोः शुण्ठ्या केवलयाऽपि वा ॥ ६५२ ॥

अश्वगन्धा कणा रात्रिः कृमिघ्नं रसपञ्चकम् ।

पृथक् पृथक् पलान्यष्टौ वरिष्ठो मुष्टिमात्रकः ॥ ६५३ ॥

पञ्चभिर्लवणैर्युक्तो योगोऽयं हन्ति मारुतम् ।
मूत्रकृच्छ्रमथाध्मानं शूलं चापि व्यपोहति ॥ ६५४ ॥

कुटजं शृङ्गवेरं च यवक्षारं च चित्रकम् ।

पूतिद्वयं च सिद्धार्थं विडङ्गातिवषा घनः ॥ ६५५ ॥

पिप्पली पिप्पलीमूलं रजनी शिग्रु कुष्ठकम् ।
सिन्धुजातं वचा हिङ्गु चूर्णितो गोमयान्वितः ॥ ६५६ ।
योगोऽयं जाठरस्याग्नेः करिणां दीपनः परः ।
सामवायुं हिनस्त्याशु सामवातोद्भवा रुजः ॥ ६५७ ॥

सैन्धवं जीरकं दन्ती शृङ्गवेरं फलत्रयम् ।
करञ्जद्वितयं कृष्णा पटोलं निम्बपल्लवाः ॥ ६५८ ॥

ज्योतिष्मती गुडूची च वासा चेति सुचूर्णितः ।

पिण्डो मृद्दोहदं हन्ति वह्निमाशु करोति च ॥ ६५९ ॥

त्रिवृदर्कः स्नुही दन्ती नीली लवणपञ्चकम् ।

ब्राह्मी च रेचनाः शूलकृम्याध्मानविनाशनाः ॥ ६६० ॥

पाठा-पटोल-कुष्ठानि निम्बभूनिम्बपर्पटम् ।
ज्योतिष्मती स्नुही वासः चव्यग्रन्थिकशिग्रुकम् ॥ ६६१ ॥

वचा-कट्फल-रोध्राणि चित्रकं बृहतीफले ।
तिक्ता दरालभा रात्रिः करञ्जं त्रिफला तथा ॥ ६६२ ॥

त्रिकटु त्रायमाणा च पौष्करं गजपिप्पली ।
धातकी चेति चूर्णोऽयं मधुना कण्ठरोगनुत् ॥ ६६३ ॥

सैन्धवं नागरं कुष्ठं वचा शिग्रु निशाद्वयम् ।
सिद्धार्थक-यवक्षारौ सर्वमेकत्र चूर्णितम् ॥ ६६४ ॥

दध्ना विलोडितं कोष्णं कफवातजशोफजित् ।
स्वेदं च कारयेच्छोफे प्रच्छन्नं वा यथोचितम् ॥ ६६५ ॥

शोफे विपाटिते पक्वे द्विपविट् सैन्धवान्विता ।
क्षेपणीया प्रयत्नेन व्रणान्तः पूयशान्तये ॥ ६६६ ॥

कुप्यत्यसृक् च पित्तं च जाते सद्यःक्षते भृशम् ।
घृतमाक्षिकपूर्णं तद् विधातव्यं दिनत्रयम् ॥ ६६७ ॥

तिला निम्बस्य पत्राणि रजनी चेति पेषितम् ।
मधुयुक्तं व्रणानां स्याच्छोधनं रोपणं परम् ॥ ६६८ ॥

कतकस्य फलं रोध्रं मधुकं चन्दनं घनम् ।
प्रपौण्डरीकं मञ्जिष्ठा वालकोशीरकं तथा ॥ ६६९ ॥

एभिर्विरचिता वर्त्तिश्चूर्णमाश्चोतनं तथा ।
सर्वेषामक्षिरोगाणां शस्यते सामजन्मनाम् ॥ ६७० ॥

क्षीरद्रुमाणां निष्क्वाथे त्रिवृतं निक्षिपेदनु ।
त्रिफला रोचनं लाक्षा सिन्दूरं रोध्रगुग्गुलम् ॥ ६७१ ॥

भल्लात-रजनी-घोण्टाफलकासीर(म)-सैन्धवम् ।
सौराष्ट्रिकाञ्जनं चैव रसं सर्ज्जसमुद्भवम् ॥ ६७२ ॥

श्रीवेष्टं चेति सञ्चूर्ण्य क्वाथे सम्मिश्रयेत् ततः ।
दर्व्या विघटयंस्तज्ज्ञः शनैर्मृद्वग्निना भिषक् ॥ ६७३ ।
लेहवत् तद् घनीभूतं पिच्छलं वज्रलेपयेत् ।
द्विपानां तलबन्धार्थं कल्पयेत् सुविचक्षणः ॥ ६७४ ॥

इति गजचिकित्सा ।

पर्णिका मुद्गपर्णी माषपर्णी । उग्रगन्धा वचा-रसोनौ । रसपञ्चकः । पूतिद्वयं कृष्णा पिप्पली । वासा आटरूषकः । ग्रन्थिकं पिप्पलीमूलम् । कट्फलं काश्मर्यम् । सौराष्ट्रिका तुवरमृत्तिका । त्रिवृतं त्रिस्नेहम् । श्रीवेष्टः सरलद्रुमनिर्यासः ॥ ६७७ ॥

** इति गजौषधिनिघण्टुः ।**

मुख्यं दन्तिबलं राज्ञां समरे विजयैषिणाम् ।
तस्मान्निजबले कार्या बहवो द्विरदा नृपैः ॥ ६७८ ॥

उपचारान् प्रकुर्वीत दानार्थं करिणां नृपः ।
अनेकायुधसङ्कीर्णाः पताकाध्वजराजिताः ।
चतुर्भिस्तुरगैर्युक्ता दृढाः सारथिनोदिताः ॥ ६७९ ॥

महारथैः समाक्रान्ता बहवः स्यन्दना नृपैः ।
चतुरङ्गे बले कार्या रणे विजयकाङ्क्षिभिः ॥ ६८० ॥

खङ्गचर्मधराः केचिदन्ये स्युः कुन्तपाणयः ।
सेल्लचक्रधराः केचित् केचिन्मुद्गरपाणयः ॥ ६८१ ॥

धनुर्धरास्तथा केचित् केचित् परशुपाणयः ।
शक्तिशूलधराः केचित् केचिच्च क्षुरिकाधराः ॥ ६८२ ॥

यन्त्रमुक्तायुधाः केचित् केचिन्मुक्तायुधास्तथा ।
अमुक्तायुधहस्ताश्च मुक्तायुधकरास्तथा । ६८३ ॥

ईदृक् चतुर्बलं विद्वान् युद्धाय विजितश्रमः ।
कुर्यादतन्द्रितो राजा शत्रुसंहरणोद्यतः ॥ ६८४ ॥

इति बलाध्यायः ॥ ६ ॥

कुलीनं च सुशीलं च सुखे दुःखे च सम्मतम् ।

अमायं दृढचित्तं च धनैः प्राणैरवञ्चकम् ॥ ६८५ ॥

नीतिज्ञं शौचसम्पन्नं व्यसनेष्वपराङ्मुखम् ।

कुर्वीत नृपतिर्मित्रं धर्मार्थं सुखसिद्धये ॥ ६८६ ॥

इति सुहृदध्यायः ॥ ७ ॥

आत्मायत्तो नृपः श्रेष्ठो द्वयायत्तस्तु मध्यमः ।
कनिष्ठः सचिवायत्त इति नीतिविदो विदुः ॥ ६८७ ॥

मदधीनमिदं राज्यं राजा च वशगो मम ।
मया यत् क्रियते कार्यं तत् कार्यं केन लङ्घ्यते ? ॥ ६८८ ॥

इत्यात्मगर्वेणाध्मातः सचिवो यत्र जल्पति ।
कनिष्ठं तत्र तद् राज्यं सचिवायत्तमुच्यते ॥ ६८९ ॥

विज्ञप्तं यन्मया कार्यमवश्यं मन्यते प्रभुः ।
इत्यारोप्य द्वयोः साम्यं सचिवो यत् तु भाषते । ६९० ॥

सुखासुखप्रदं चैवमुभयाधीनसिद्धितः ।
तद्राज्यमुभयायत्तं मध्यमं परिकीर्तितम् ॥ ६९१ ॥

प्रभोराज्ञां विना नाहं समर्थः कार्यसिद्धये ।
इति भीत्या नृपे भक्त्या सचिवो यत्र वक्त्यलम् ॥ ६९२ ॥

यत् तु राज्यं भयापेतं सुखदं सर्वसिद्धिदम् ।

श्रेष्ठं स्थिरतरं सम्यगात्मायत्तं प्रकीर्तितम् ॥ ६९३ ॥

अनुग्रहे निग्रहे च दाने चादानकर्मणि ।
प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च ग्रहणे मोक्षणे तथा । ६९४ ॥

स्वयं समर्थो यो राजा स्वाज्ञा चैव निरर्गला ।
आज्ञारूपेण या शक्तिः सर्वेषां मूर्धनि स्थिता ।

प्रभुशक्तिर्हि सा ज्ञेया सप्रभा महिमोदया ॥ ६९६ ॥

** इति प्रभुशक्त्यध्यायः ॥ ८॥**

कार्यस्य साधनोपायाः सहायास्तत्कृतौ क्षमाः ।
देशकालविचारश्च विघ्नानां च प्रतिक्रिया ॥ ६९७ ॥

कार्यसिद्धौ सुखं चेति पञ्चाङ्गो मन्त्र इष्यते ।
गुरुशुक्रमतेऽप्येष चाणक्यादिमते तथा ॥ ६९८ ॥

पश्चात्तापविहीनश्च सानुबन्धं सुखोदयः ।
अभीष्टश्चाविलम्बश्च विशिष्टो मन्त्र इष्यते ॥ ६९९ ॥

बहुभिर्भिद्यते मन्त्रो द्वाभ्यां मन्त्रो न नश्यति ।
आत्मना विहितो मन्त्रो ब्रह्मणाऽपि न भिद्यते ॥ ७०० ॥

सततं गुप्तवाक्यस्य नित्यं गुप्तेङ्गिताकृतेः ।
फलैर्ज्ञेयाः सदारम्भाः पुण्यं पूर्वार्जितं यथा ॥ ७०१ ॥

बधिरान्धजडान् मूकान् व्याधितान् वृद्ध-बालकान् ।

प्रिया अपि स्त्रियो म्लेच्छांस्तिरश्चोऽपि शुकादिकान् ॥७०२ ॥

श्रुतिगोचरतो देशात् तथा लोचनगोचरात् ।
धारयेत् परतो यत्नात् तत्र काले नरेश्वरः ॥ ७०३ ॥

आरुह्य चोन्नतं स्थानं प्रासादं वा रहःस्थितम् ।

अरण्ये विजने वाऽपि मन्त्रं कुर्यादलक्षितः ॥ ७०४ ॥

मध्याह्ने मन्त्रयेन्मन्त्रं कृताहारो गतक्लमः ।

रात्रावपरभागे वा गतनिद्रः सुखोत्थितः ॥ ७०५ ॥

धर्ममर्थं च कामं च कृत्याकृत्यं बलाबलम् ।
रिपूणां निग्रहोपायमर्थानामर्जनोद्यमम् ।

भृत्यानां भरणं चैव प्रत्यूहानां प्रतिक्रियाम् ॥ ७०७ ॥

सन्माननं च मित्राणां पुत्राणां नयशिक्षणम् ।
शुद्धान्तवनितारक्षां शिक्षां च गजवाजिनाम् ॥ ७०८ ॥

मन्त्रिणां मन्त्रितं दुष्टममात्यानां विचेष्टितम् ।

रक्षणं च कुमाराणां सामन्तानां च शातनम् ॥ ७०९ ॥

रागापरागौ लोकानामात्मनश्च गुणागुणौ ।
आय-व्ययं च वित्तानां कोशस्यापि विवर्धनम् ॥ ७१० ॥

दुष्टानां दमनं चैव शिष्टानां परिपालनम् ।
पूजनं सुर-विप्राणां वर्णाश्रमनिरीक्षणम् ॥ ७११ ॥

दुर्गाणां रक्षणं सम्यक् परभूपालचेष्टितम् ।

मारणं तस्करादीनामात्मरक्षाविधिक्रमम् ॥ ७१२ ॥

प्रकृतीनां च सद्भावं धान्यादीनां समर्घताम् ।

शान्तिकं पौष्टिकं कर्म नित्यं नैमित्तिकं तथा ॥ ७१३ ॥

माननं बुद्धिवृद्धानां देशकालविमर्शनम् ।
चिन्तयेन्मन्त्रिभिः सार्द्धं स्वयं वा वसुधाधिपः ॥ ७१४ ॥

आहूय मन्त्रिणः सर्वान् मन्त्रयेत पृथक् पृथक् ।

अभिप्रायं विदित्वैषां गुणदोषौ विचारयेत् ॥ ७१५ ॥

मन्त्रिभिर्मन्त्रिते मन्त्रे गुणदोषौ विचार्य च ।

स्वयं निश्चित्यान्यतरत् कार्यं कुर्यान्महीपतिः ॥ ७१६ ॥

किं कृतं करणीयं किं क्रियमाणं च किं मया ।
किं सिद्धं किमु साध्यं मे इति चिन्त्यं मुहुर्मुहुः ॥ ७१७ ॥

बहुलाभं सुसाध्यं च धर्म्यं कीर्त्तिविवर्धनम् ।
कार्यं विचार्य कर्तव्यं भूभुजा सुखमिच्छता । ७१८ ॥

समावाय-व्ययौ यत्र व्ययो यत्राधिको भवेत् ।
असाध्यं च शतोपायैः कथञ्चित् तन्न मन्त्रयेत् ॥ ७१९ ॥

अधर्म्यमयशस्यं च पश्चात्तापकरं च यत् ।
दुर्लभं क्लेशबहुलं दुर्मन्त्रं तन्न मन्त्रयेत् ॥ ७२० ॥

कामात् क्रोधाद् भयादन्यल्लोभ्यमानो न मुह्यति ।
यया शक्त्या युतः कार्य(र्ये) मन्त्रशक्तिस्तु सा स्मृता ॥ ७२१॥

** इति मन्त्रशक्त्यध्यायः ॥ ९ ॥**

भूमिं द्रव्यं गजानश्वान् रत्नानि विजयं तथा ।

ग्रहीतुमुद्यतोऽरीणां विक्रमोपचितो नृपः ॥ ७२२ ॥

प्रारब्धं यत् स्वयं कार्यं दैवाद् यदि न सिध्यति ।

न सीदति च तत् कर्त्तुमुत्साही च पुनः पुनः ॥ ७२३ ॥

यस्य स्यादुद्यमे नित्यं चित्तमुत्साहसंयुतम् ।

उत्साहशक्तिः सा ज्ञेया नृपाणां भूतिमिच्छताम् ॥ ७२४ ॥

** इत्युत्साहशक्त्यध्यायः ॥ १० ॥**

नाक्रान्तिसाध्यो यः कश्चिद् देशकालाद्यपेक्षया ।

तेन सार्द्धं प्रकुर्वीत सन्धिं नीतिविचक्षणः ॥ ७२५ ॥

जेता शत्रुं बलिष्ठं यस्तस्मादभ्यधिकेन वा ।

तत्रापि सन्धिं कुर्वीत नयशास्त्रविशारदः ॥ ७२६ ॥

बलीयसा पीड्यमानो योद्धुं तेन च न क्षमः ।

तत्रापि सन्धिं कुर्वीत मत्वा नीतिमनुत्तमाम् ॥ ७२७ ॥

सन्धिश्चतुर्विधः प्रोक्तो मैत्रः सम्बन्धजस्तथा ।
परस्परोपकाराख्य उपहारस्तथैव च॥७२८॥

सुजनोऽयमिति ज्ञात्वा स्वयं सद्गुणबान्धवः ।

करोत्यलोभतः सन्धिं मित्रसन्धिः स उच्यते ॥ ७२९ ॥

कन्यादानेन यः कुर्यात् सन्धिं कार्यवशान्नृपः ।

सम्बन्धजः स विज्ञेयः सन्धिः सन्धिविचारकैः ॥ ७३० ॥

अन्योऽन्यस्योपकारार्थं यत्र सन्धीयते नृपः ।
परस्परोपकाराख्यः स सन्धिः प्रोच्यते बुधैः ॥ ७३१ ॥

गजानश्वांस्तथा रत्नं सुवर्णं भूमिमेव च ।
दत्त्वा यः क्रियते सन्धिरुपहारः स उच्यते ॥ ७३२ ॥

इति सन्ध्यध्यायः ॥ ११ ॥

सुयत्नेन सहायेन सामर्थ्येन बलेन च ।

मन्त्रैर्हीनेन भूपाल​: सार्द्धं कुर्वीत विग्रहम् ॥ ७३३ ॥

कामजो लोभजश्चैव भूभवो मानसम्भवः ।
अभयाख्यः समाख्यात इष्टजोऽथ मदोत्थितः ॥ ७३४ ॥

अर्थशास्त्रे पर: ख्यात एकद्रव्याभिलाषुकः ।
इत्यष्टौ विग्रहाः प्रोक्ता नवमो नोपलभ्यते ॥ ७३५ ॥

स्त्रीनिमित्तो हि यो जातो विग्रहः कामजः स्मृतः ।

द्रव्यापहारजनितो विग्रहो लोभजस्तथा ॥ ७३६ ॥

भूम्यर्थमुत्थितो यस्तु विग्रहो भूभवो महान् ।

बिरुदार्थं कृतो यस्तु विग्रहो मानसम्भवः ॥ ७३७ ॥

शरणागतरक्षार्थं यो भवेद् विग्रहो महान् ।
अभयाख्यः स कथितो विग्रहो नीतिवेदिभिः ॥ ७३८ ॥

मित्रार्थे बन्धुभृत्यार्थे विग्रहो यः समाचरेत् ।
इष्टजः स तु निर्दिष्टो नीतिस्पष्टार्थदृष्टिभिः ॥ ७३९ ॥

मदिरामदजातेन विद्याधनमदेन च ।
यौवनेन मदेनाथ विग्रहो यो भवेन्नृणाम् ॥ ७४० ॥

एतैर्मदैः समुत्पन्नो मतिभ्रंशकरो महान् ।
अविवेकाद् य उत्पन्नः स भवेच्च मदोत्थितः ॥ ७४१ ॥

एकमर्थं समुद्दिश्य यो भवेद् विग्रहो मिथः ।

स प्रोक्तः शास्त्रतत्त्वज्ञैरेकद्रव्याभिलाषुकः ॥ ७४२ ॥

** इति विग्रहाध्यायः ॥ १२ ॥**

दैवोपहतकोशश्च व्याधिना बाधितोऽपि वा ।

व्यसनासक्तचित्तो वा शत्रुणा पीडितोऽपि वा ॥ ७४३ ॥

बलकोशविहीनो वा यो वा मित्रैर्वियोजितः ।

तस्योपरि नृपो यायाज्जिगीषुर्जयसिद्धये ॥ ७४४ ॥

शरत्काले वसन्ते वा रिपोर्नाशमुपस्थिते ।

निमित्तं शकुनं लब्ध्वा यात्रां कुर्वीत भूपतिः ॥ ७४५ ॥

सन्धानजा पार्ष्णिरोधा मित्रविग्रहणी तथा ।
द्वन्द्वनिर्व्याजजा कुल्या सप्तमी चापि शीघ्रगा ॥ ७४६ ॥

पार्ष्णिग्राहेण सन्धाय पश्चात् कुर्वीत भूपतिः ।
सन्धानयात्रा सा ज्ञेया नृपाणां क्षेमकारिणी ॥ ७४७ ॥

पार्ष्णिग्राहस्य रोधार्थं नियोज्यात्मबलं महत् ।
गच्छतां सा भवेद् यात्रा पार्ष्णिरोधा शुभावहा ॥ ७४८ ॥

शत्रोः सार्धं स्वमित्रेण कारयित्वा सुविग्रहम् ।

गच्छतां सा भवेद् यात्रा मित्रविग्रहणी परा ॥ ७४९ ॥

यस्योपरि स्वयं यायादानयेत् तदरिं नयात् ।
सा यात्रा द्वन्द्वजा प्रोक्ता रिपुसंहारकारिणी ॥ ७५० ॥

सर्वतः स्वस्थचित्तस्य बलिष्ठस्यारिघातिनः ।
भवेद् या नृपतेर्यात्रा निर्व्याजा सा प्रकीर्तिता ॥ ७५१ ॥

रिपुवंश्येन सार्द्धं यो गच्छत्यरिविनाशने ।
सा तु यात्रा भवेत् कुल्या द्विषतां भयकारिणी ॥ ७५२ ॥

रिपोर्विनाशमुद्दिश्य त्वक्त्वा चान्यप्रमादकम् ।
सहसा क्रियते यात्रा सा भवेच्छ्रीघ्रगा भृशम् ॥ ७५३ ॥

इति यात्राभेदाः ॥

देशं कालं तथा मित्रं निमित्तं बलमात्मनः ।

विचार्य कुर्वतो नित्यं यात्रा भवति सिद्धिदा । ७५४ ॥

मूलेऽर्के श्रवणे सौम्ये भौमाहिर्बुघ्नदैवते ।

कृत्तिकायां बुधो युक्तो वाक्पतिस्तु पुनर्वसौ ॥ ७५५ ॥

भाग्ये शुक्रः शनिः स्वातौ तिष्ठन्तः सर्वसिद्धिदाः ।

तस्मादेते समाख्याताः सिद्धियोगा मनीषिभिः ॥ ७५६ ॥

सहस्रकिरणो हस्ते मृगाङ्को मृगशीर्षके ।
अश्विन्यां च धरापुत्रे मैत्रे चन्द्रमसः सुतः ॥ ७५७ ॥

दिवौकसां गुरुः पुष्ये रेवत्यां भृगुनन्दनः ।
रोहिण्यां शनिवारे तु सुधायोगाः प्रकीर्तिताः ॥ ७५८ ॥

रिक्तासु सूर्यजे सूर्ये नन्दासु भृगुनन्दने ।
जयासु धरणीपुत्रे भद्रासु च बुधे विधौ ॥ ७५९ ॥

पूर्णासु त्रिदशाचार्ये स्थिते सिद्धा तिथिर्भवेत् ।

सर्वकार्यकरी नॄणां यात्रायां च विशेषतः ॥ ७६० ॥

प्रतिपद् गमने शस्ता द्वितीया क्षेमदा भवेत् ।
तृतीया धनलाभाय चतुर्थी निन्दिता सदा ॥ ७६१ ॥

पञ्चमी श्रीकरी ज्ञेया षष्ठी यानेऽतिकुत्सिता ।

सप्तमी सर्वलाभाय कुत्सिता चाष्टमी तिथिः ॥ ७६२ ॥

नवमी च सदा निन्द्या भूमिदा दशमी भवेत् ।

वैष्णवी जयदा नित्यं द्वादशी परिवर्जिता ॥ ७६३ ॥

किं पुनर्बहुनोक्तेन सर्वसिद्धा त्रयोदशी ।

असिते च सिते पक्षे वर्जनीया चतुर्दशी ॥ ७६४ ॥

पूर्वभागं परित्यज्य पूर्णिमा गमने वरा ।
अमावास्या विशेषेण शशिहीना विवर्जिता ॥ ७६५ ॥

उत्तरात्रितयं पुष्यो रविवारे शुभप्रदः ।
रोहिणी श्रवणं चित्रा सोमवारे सुखावहाः ॥ ७६६ ॥

अहिर्बुध्न्यं च पौष्णं च भौमवारे प्रशस्यते ।
पुनर्वसुर्गुरोर्वारे भाग्यं च श्रवणे स्थिते ॥ ७६७ ॥

हरिदैवं द्विदैवं च वह्निदैवं शनेर्दिने ।
धिष्ण्यान्येतानि शस्तानि वारेष्वेतेषु सर्वदा ॥ ७६८ ॥

हस्तः पुनर्वसुः पुष्यो रेवती मृगशीर्षकम् ।
अनुराधाश्विनां श्रोत्रं शस्तानि गमने नृणाम् ॥ ७६९ ॥

चरलग्ने प्रयातव्यं द्विस्वभावेऽथवा नृपैः ।
लग्ने स्थिरे न गन्तव्यं यात्रायां क्षेममिच्छुभिः ॥ ७७० ॥

अष्टमं जन्मतस्त्यक्त्वा लग्नं द्वादशमेव च ।
ग्रहाणां च बलं प्राप्य गच्छेदिच्छन् जयं नृपः ॥ ७७१ ॥

गुरुर्लग्ने बुधस्तुर्ये पञ्चमे भृगुनन्दनः।
षष्ठे कुजार्कतनयौ तृतीये चण्डदीधितिः ॥ ७७२ ॥

चन्द्रमा दशमो यस्य स यात्रायां जयी भवेत् ।
क्षेमेण गन्तव्यं तस्य क्षेमेण च निवर्तते ॥ ७७३ ॥

बुधजीवसितानां च यदि केन्द्रत्रिकोणगः ।
एको भवेद् ग्रहो यस्य तस्य यात्रा सुखप्रदा ॥ ७७४ ॥

द्वौ चेत् केन्द्रत्रिकोणस्थावतियोगः स कथ्यते ।

तत्र यात्रा नरेन्द्राणां क्षेमदा रिपुनाशिनी ॥ ७७५ ॥

योगाधियोगः कथितः त्रिभिः केन्द्रत्रिकोणगैः ।
तत्र यातुर्भवेत् क्षेमो भुवो लाभो रिपोर्वधः ॥ ७७६ ॥

केन्द्रत्रिकोणगाः सौम्याः पापाः षष्ठ-त्रि-लाभगाः ।
ग्रहा यस्य प्रयाणे स्युस्तस्य लाभो जयो भवेत् ॥ ७७७ ॥

योगयात्रा भवेच्छस्ता नृपाणां भूतिमिच्छताम् ।
तारागुणे द्विजातीनामन्येषां शकुनादिभिः ॥ ७७८ ॥

उत्तरासु विशाखायां रोहिण्यां गमने नृपः ।
दिवसस्य तृतीयांशमाद्यभागं विवर्जयेत् ॥ ७७९ ॥

सार्प-राक्षस-रौद्रेषु ज्येष्ठायां वासरस्य हि ।
वर्जयेन्मध्यमं भागं यात्रायां पृथिवीपतिः ॥ ७८० ॥

स्वात्यश्वि-पुष्य-हस्तेषु यात्रायां परिवर्जयेत् ।
दिनस्य पश्चिमं भागं जयमिच्छन् महीपतिः ॥ ७८१ ॥

मैत्रैन्द्र-त्वाष्ट्र- पौष्णेषु त्याज्यो यत्नान्महीभुजा ।
रजन्याः प्रथमो भागः सदा विजयमिच्छता ॥ ७८२ ॥

याम्ये पूर्वात्रये मैत्रे निशामध्यं परित्यजेत् ।
गमने भूपतिर्दक्षो रिपुघाती जयोत्सुकः ॥ ७८३ ॥

श्रवणादित्रये त्याज्यो नक्षत्रे दितिदैवते ।
निशायाश्चरमो भागः प्रयाणे पृथिवीभुजा ॥ ७८४ ॥

श्रवणे च तथा हस्ते पुष्ये च मृगमस्तके ।
सर्वदा गमनं शस्तं नृपाणां सिद्धिमिच्छताम् ॥ ७८५ ॥

मैत्राश्वि-पुष्य-हस्ताश्च सर्वदिक्षु शुभावहाः ।
यात्रायां सुप्रशस्तास्ते सर्वद्वारिकसंज्ञिताः ॥ ७८६ ॥

गच्छेत् प्राचीमुदीचीं च कृत्तिकादिषु सप्तसु ।
मघादिसप्तके गच्छेद् दक्षिणां पश्चिमां दिशम् ॥ ७८७ ॥

मैत्रादिसप्तके यायात् पश्चिमां दक्षिणां दिशम् ।
धनिष्ठादिषु धिष्ण्येषु व्रजेद् यक्षेन्द्रयोर्दिशोः ॥ ७८८ ॥

वैपरीत्याद् यदा गच्छेत् परिघो लङ्घितो भवेत् ।
लङ्घितः परिघो हन्ति सर्वकार्याणि यायिनाम् ॥ ७८९ ॥

वायव्यामानलीमाशां समाक्रम्य स तिष्ठति ।
परिघो दण्डवत् तस्माद् यात्रायां तं विवर्जयेत् ॥ ७९० ॥

गमनं केचिदिच्छन्ति कृत्तिकादिषु सप्तसु ।
आग्नेयां दिशि प्राच्यां च न दोषः परिघोद्भवः ॥ ७९१ ॥

मघादिषु तथाऽऽग्नेयीं प्राचीं गच्छन् न दुष्यति ।
मैत्रादिषु दिशं वायोर्धनदस्य दिशं व्रजेत् ॥ ७९२ ॥

धनिष्ठादिषु धिष्ण्येषु वायव्यामथ वारुणीम् ।
ककुभं गच्छता नैव परिघो लङ्घितो भवेत् ॥ ७९३ ॥

ज्येष्ठा प्राचीदिशं हन्ति गच्छतां कामितं फलम् ।
पूर्वाभाद्रपदा याम्यां प्रतीचीमपि रोहिणी ॥ ७९४ ॥

उत्तराफाल्गुनी तद्वदुत्तरां ककुभं सदा ।
यातॄणां च भवेत् क्लेशः सन्देहेन निवर्त्तनम् ॥ ७९५ ॥

इति सर्वदिगृक्षाणि ।

शुक्रादित्यदिने गन्ता वर्जयेत् पश्चिमां दिशम् ।
बुधे भौमे च कौबेरीं ककुभं परिवर्जयेत् ॥ ७९६ ॥

सोमे शनैश्च-रे वारे दिशं प्राचीं परित्यजेत् ।
गुरोर्वारे न गन्तव्यं दक्षिणां ककुभं प्रति ॥ ७९७ ॥

वारशूलमिदं प्रोक्तमाचार्यैः कैश्चिदेव हि ।
तस्मादस्मिन् न गन्तव्यं वारशूले विचक्षणैः ॥ ७९८ ॥

इति वारशूलम् ॥

आदित्यस्य दिने वर्ज्या धनिष्ठा कृत्तिका मघा ।
अनुराधा तथाऽश्लेषा भरणी गमने बुधैः ॥ ७९९ ॥

आषाढे द्वे विशाखा च त्याज्याः सोमस्य वासरे ।

धनिष्ठाऽऽर्द्रा शतभिषग् भौमवारे विवर्जिताः ॥ ८०० ॥

कृत्तिका रेवती मूलमनुराधा तथाऽश्विनी ।
वर्ज्या शतभिषक् चैव बुधवारे शुभेच्छुभिः ॥ ८०१ ॥

मृगं शतभिषक् पौष्णं वर्जयेद् गुरुवासरे ।
पुष्याश्लेषामघा ब्राह्मीं याने शुक्रदिने त्यजेत् ॥ ८०२ ॥

आषाढयुगलं हस्तं चित्रामुत्तरफाल्गुनीम् ।
मन्दवारे त्यजेत् प्राज्ञो यात्रायां पार्थिवोत्तमः ॥ ८०३ ॥

** इति ऋक्षदोषवारणानि ॥**

बहुलासु दधि प्राश्यं ब्राह्म्यां च घृतपायसम् ।
ऐन्दवे माषवटिका रौद्रे च मधुरं दधि ॥ ८०४ ॥

पुनर्वसौ पटोलानि पुष्ये सर्पिश्च पायसम् ।
सर्पधिष्ण्ये तिला भक्ष्या मघासु कृशरोदनम् ॥ ८०५ ॥

पायसं पूर्वफाल्गुन्यामर्यम्णे शाकभोजनम् ।
यावकं पाणिनक्षत्रे चित्रायां चित्रभोजनम् ॥ ८०६ ॥

स्वात्यां धात्रीफलं खाद्यं द्विदैवे गुडभक्तकम् ।
कुलत्थान् मित्रनक्षत्रे यावकं शक्रदेवते ॥ ८०७ ॥

मूले मूलकमास्वाद्यं पूर्वाषाढे घनं दधि ।
उत्तरायां जलं शीतं श्रवणे श्लक्ष्णसक्तवः ॥ ८०८ ॥

शालिभक्तं धनिष्ठायां वारुणर्क्षे च शष्कुलीः ।
पूर्वाभाद्रपदे क्षौद्रं बीजपूरं तथोत्तरे ॥ ८०९ ॥

रेवत्यां सिद्धमुद्गाः स्युरश्विन्यां स्वादु भोजनम् ।
भरण्यां सतिलं तोयं प्राश्य याता सुखी भवेत् ॥ ८१० ॥

** इति नक्षत्रदोहदम् ॥**

पुष्पवत्यां महादेव्यामकाले वृष्टिदर्शने ।
सञ्जाते गोत्रकलहे वृषदंशमृगे तथा ॥ ८११ ॥

आशौचे गृहदाहे च भूकम्पे चण्डमारुते ।
दिग्दाहे भूमिनिर्घोषे न गन्तव्यं जिगीषुणा ॥ ८१२ ॥

क्षुते स्वयं वाऽपि परैर्लग्ने क्वापि च वारिते ।
दृष्टे ज्वालां विना धूमे तुषकाष्ठस्य दर्शने ॥ ८१३ ॥

मषीभस्मनि तैले च परिशुष्के च गोमये ।
शशे दिगम्बरे सर्पे न गन्तव्यं सुखार्थिना ॥ ८१४ ॥

खरोष्ट्रमहिषारूढाः संन्यासिश्रावकान्त्यजाः ।
कर्णनासादिभिर्हीना विकेशाः कृष्णवाससः ॥ ८१५ ॥

मुक्तकेशाऽतिकृष्णाङ्गा तैलाभ्यक्ता रजस्वला ।
गर्भिणी विधवोन्मत्त-क्लीबान्ध-बधिरा नराः ॥ ८१६ ॥

एतेषां दर्शने जाते न गन्तव्यं कदाचन ।
आत्मनो दौर्मनस्ये च न यात्रा सिद्धिदा भवेत् ॥ ८१७ ॥

** इत्यमङ्गलानि शकुनानि ॥**

पूर्णकुम्भे तथाऽऽदर्शे दध्नि मद्ये तथाऽऽमिषे ।
मीने शङ्खे ध्वजे छत्रे चामरे वारयोषिति ॥ ८१८ ॥

चाषे मृगभरद्वाजे फलपुष्पाक्षतेष्वपि ।
वृषभे समदे नागे सिते वाहे द्विजोत्तमे ॥ ८१९ ॥

सुवर्णे दिव्यरत्ने च वीणायां पटहे तथा ।
बद्धे चैव पशौ दृष्टे यात्रा भवति सिद्धिदा ॥ ८२० ॥

नृपो विप्रः सुहृद् वेश्या कुमारी पाण्डुराम्बरा ।
वृषाश्च कुञ्जरारूढा नरा नार्यः शुभावहाः ॥ ८२१ ॥

गच्छेति पृष्ठतो वाक्यमेहीति पुरतः शुभम् ।
आशिषः सर्वतः शस्ता मनसस्तुष्टिरूर्जिता ॥ ८२२ ॥

छिन्धि भिन्धि जहीत्यादि वाचो निन्द्या अपि स्फुटम् ।
उद्यतानां रिपोर्घाते पापर्द्धौ शोभनाः सदा । ८२३ ॥

इति यात्रायां मङ्गलप्रदानि शकुनानि ॥

श्वा यात्रासमये गच्छेद् वामं दक्षिणतो यदि ।
स्पृशेद् वा श्रवणं वामं यात्रासिद्धिर्भवेत् तदा ॥ ८२४ ॥

प्रवेशे दक्षिणं गच्छेज्जृम्भते वा रतोद्यतः ।
करोति नितरां सौख्यं विपरीता तु कुक्कुरी ॥ ८२५ ॥

क्रोशद्वयं यदा गच्छेत् सह पान्थेन मण्डलः ।
वामगो मूत्रयेद् वाऽपि तदाऽसौ शुभसूचकः ॥ ८२६ ॥

गजस्थानं हयस्थानं शाद्वलं शयनस्थलम् ।
उलूखल-ध्वज-छत्र-चामरं सफलद्रुमम् ॥ ८२७ ॥

इष्टकानिचयं कुम्भं पर्याणं मृत्तिकाचयम् ।
पुष्पवत् फलवत् स्थानं श्वा गच्छन् शुभदो भवेत् ॥ ८२८ ॥

कृतमूत्रो यदा गच्छेत् पुरस्तात् सरमासुतः ।
तदाऽभिलषितं कार्यं यातुः सिध्यति निश्चितम् ॥ ८२९ ॥

वामगो मूत्रयेदार्द्रे गोमये कुक्कुरो यदि ।
मृष्टं भोजनमुद्दिष्टं शुष्के निःस्नेहभोजनम् ॥ ८३० ॥

अमेध्यमोदनं मांसं नूतनं वस्तु किञ्चन ।
मुखे निक्षिप्य गच्छन् श्वा यातुर्लाभं विनिर्दिशेत् ॥ ८३१ ॥

आर्द्रमस्थि तथा वस्त्रं पादत्राणं मुखे दधन्।
उपस्थितः प्रमुञ्चेच्चेत् सारमेयः सुखप्रदः ॥ ८३२ ॥

इति श्वशकुनानि ॥

शान्तदीप्तप्रभेदेन ज्ञातव्याः ककुभः क्रमात् ।
शुभाशुभफलज्ञानविचाराय मनीषिभिः ॥ ८३३ ॥

सूर्ये ज्वाला ततो धूमः पश्चादङ्गारसम्भवः ।
ततश्च पश्चिमे भागे भस्मस्थानं प्रकीर्तितम् ॥ ८३४ ॥

भस्माङ्गारशिखाधूमं दीप्तमित्यभिधीयते ।
शेषाः शान्ता दिशः प्रोक्ताश्चतस्रः पूर्वसूरिभिः ॥ ८३५ ॥

निष्फलं भस्मनः स्थानमङ्गारस्त्रासमावहेत् ।
ज्वाले मृत्युर्भवेद् धूमस्थाने दुःखं विनिश्चितम् ॥। ८३६ ॥

याममात्रं वसेद् भानुर्दिग्विदिक्षु प्रदक्षिणम् ।
चत्वारो दिवसे यामा यामवत्यां तथैव च ॥ ८३७ ॥

माहेन्द्र्यां प्रथमे यामे सूर्यो ज्वालाकुलो भवेत् ।
द्वितीये वह्निदिग्भागे तृतीये पितृदैवते । ८३८ ।
चतुर्थे नैर्ऋते स्थाने रात्रौ तिष्ठति भानुमान् ।
तृतीये धनदस्थाने प्रत्यूषे दिशि शूलिनः ॥ ८३९ ॥

शिवा रटन्ति दीप्तेषु फलमीरितमावहेत् ।
शिवा शान्ते ज्वलन्तीषु शुभं शंसति निश्चितम् ॥ ८४० ॥

लाभं च विजयं सौख्यं मित्राणां च समागमम् ।
रटन्ती शान्तदिग्भागे क्रमात् फलमिदं वदेत् ॥ ८४१ ॥

अनेनैव प्रकारेण पल्लीशकुनमादिशेत् ।
दीप्तस्थाने रटन् काकः शोभनं फलमादिशेत् ॥ ८४२ ॥

दीप्ते दीप्तमुखः काकः कुर्वाणः परुषं स्वरम् ।
कार्यसिद्धिं प्रदर्श्याथ विनाशं कुरुते ध्रुवम् ॥ ८४३ ॥

दिप्ताभिमुखमारब्धः पुनः शान्तेऽभिवासते ।
कार्यं संशयितं कृत्वा पुनस्तत्सिद्धिमादिशेत् ॥ ८४४ ॥

दीप्ते शान्तमुखः काकः कुर्वाणो मधुरं स्वरम् ।
ईप्सितार्थं रिपोर्नाशं लाभं स्त्रीरत्नजं दिशेत् ॥ ८४५ ॥

अन्तरिक्षेऽथ वृक्षे वा कुर्वाणो मधुरं स्वरम् ।
मूर्द्धस्थाने शुभं वक्ति सर्वदा बलिभोजनः ॥ ८४६ ॥

इति शिवा-पल्ली-काकशकुनानि ॥

पोतकीस्थानमालोक्य तोरणानि प्रकल्पयेत् ।
तोरणात् तोरणं कार्यं चत्वारिंशत्क्रमान्तरम् ॥ ८४७ ॥

पक्षद्वयस्थितौ वृक्षावष्टधन्वन्तरान्तरौ ।
शिलाशकलयुग्मं वा कल्पितं तोरणं विदुः ॥ ८४८ ॥

गृहे पिष्टमयं कृत्वा पोतकीमिथुनं सुधीः ।
पूजयेत् पुष्प-धूपाद्यैः कुमारीमपि भोजयेत् ॥ ८४९ ॥

तोरणस्थानमागम्य पोतक्यावधिवासयेत् ।
प्रयतः सन् गृहं गत्वा स्वप्यात् पाण्डविके स्मरन् ॥ ८५० ॥

सूर्योदये समुत्थाय सहायैः सहितो व्रजेत् ।
नियतस्तोरणाभ्याशं शकुनालोकतत्परः ॥ ८५१ ॥

प्रशान्तदिङ्मुखो भूत्वा पोतकीं नामभिः स्तुवन् ।
पाण्डुपुत्रस्य मध्यस्य दश नामानि कीर्तयेत् ॥ ८५२ ॥

पाण्डवी पोतकी दुर्गा श्यामोमा चटकाभिधा ।
वाराही शकुनी कृष्णा श्वेतपक्षेति नामभिः ॥ ८५३ ॥

एतैरावाह्य विकिरेदक्षतान् कुसुमैः समम् ।
ध्यायेच्च फाल्गुनं वीरं सर्वयोधधुरन्धरम् ॥ ८५४ ॥

किरीटी विजयः कृष्णो बीभत्सुः फाल्गुनोऽर्जुनः ।
सव्यसाची च पार्थश्च श्वेताश्वोऽथ धनञ्जयः ॥ ८५५ ॥

“ॐ शिवे ज्वालामुखि बलिं गृहाण स्वाहा ॥ ॐ शिवे शिवदूति भगवति चण्डे इदमर्घ्यं मया लीलया समर्पितं गृहाण गृहाण ॥ आगच्छ वायुवेगेन शुभं कुरु कुरु स्वाहा ॥ "

अनेन मन्त्रेण त्रिपथे चतुष्पथे वा शिवायै बलिमर्घ्यं दद्यात् । तोरणेषु नामान्येतानि कीर्तयेत् ।
सिद्धिदा जायते देवी पाण्डुपुत्रोपकारिणी ॥। ८५७ ॥

निःशब्दा हीनशब्दा वा गच्छतो यदि दक्षिणम् ।
व्रजेत् कृष्णा तदा शस्ता शकुनज्ञस्य तोरणे ॥। ८५८ ॥

तोरणान्तनिवृत्तस्य पोतकी वामगा शुभा ।
अग्रे दक्षिणतः कृष्णा वामतः पुरुषः पुरः ॥ ८५९ ॥

एका ताराऽभयं विद्याद् द्वितीया कामदा भवेत् ।
तृतीया राज्यलाभाय व्रजन्ती दक्षिणां दिशम् ॥ ८६० ॥

प्रथमं वामगा भूत्वा दक्षिणं यदि गच्छति ।
विनाश्य कुरुते कार्यं पश्चात् कृष्णा न संशयः ॥ ८६१ ॥

विपरीतक्रमे शेषा विपरीतफलप्रदा ।
न या नयक्रमाद् यान्ती मिश्रकार्याणि शंसति ॥ ८६२ ॥

शुभं वाप्यशुभं प्रान्ते तदेव फलदायकम् ।
पोतकीशकुनज्ञानं कीर्तितं सोमभूभुजा ॥ ८६३ ॥

** इति पोतकीशकुनम् ॥**

फल-पुष्प-पलाशाढ्यं क्षीरिणं वा महीरुहम् ।
पवित्रस्थानसंयुक्तं पिङ्गलायुगलान्वितम् ॥ ८६४ ॥

अर्चयेदधिवासार्थं सायङ्काले समाहितः ।
स्नात्वा शुक्लाम्बरो भूत्वा सहायसहितो बुधः ॥ ८६५ ॥

नवेन गोमयेनोर्वीं लिप्त्वा गोचर्मनिर्मिताम् ।
अष्टपत्रं लिखेत् पद्मं पिष्टेनार्द्रेण कोविदः ॥ ८६६ ॥

कृत्वा पिष्टमयं तत्र पिङ्गलायुगलं शुभम् ।
चण्डीं च स्थापयेत् तत्र क्लिष्टां (क्लृप्तां) पिष्टेन सायुधाम् ॥८६७॥

लोकपालाष्टकं तत्र ध्यायेत् पद्मदलाष्टके ।
ब्रह्माणं कमलस्योर्ध्वमच्युतं च तलस्थितम् ॥ ८६८ ॥

तत्तन्नामाक्षरैर्मन्त्रैः प्रणवाद्यैर्नमोऽन्तगैः ।
पूजयेत् फल-पुष्पाद्यैर्धूप-नैवेद्य-दीपकैः ॥ ८६९ ॥

वृक्षस्थानाय नमः इत्यासनमन्त्रः । ॐ ह्रीं श्रीं चामुण्डे हुं नमोऽस्मिन् वृक्षे अवतर स्वाहा ।
ध्यायन्ननेन मन्त्रेण चण्डीं वृक्षेऽवतारयेत् ।
पिङ्गलायुगलस्यापि मन्त्रोऽयं कथ्यतेऽधुना ॥ ८७० ॥

ॐ पिङ्गले मेखले रेवति रात्रिचारिणि ब्रह्मपुत्रि सत्यमेतद् ब्रूहि मे स्वाहा । इत्यावाहनमन्त्रः । ॐ श्रीं ह्रीं ह्रूं चलि वौषट् इति मूलमन्त्रः ।
ॐ सिद्धचामुण्डे कृष्णपिङ्गले स्वाहा । ॐ नमो भगवति कालरात्रि मन्त्रमूर्त्ति महेश्वरि चामुण्डे प्रजापालनि योगेश्वरि आगच्छ आगच्छ एह्येहि

तिष्ठ तिष्ठ ॐ ह्रीं चिलि चिलि शब्दाय स्वाहा । इत्यधिवासनमन्त्रः ॥

पूजां जपं च होमं च मूलमन्त्रेण कल्पयेत् ।
अष्टोत्तरशतं जप्त्वा दशांशं होममाचरेत् ॥ ८७१ ॥

अश्वत्थोदुम्बराम्राणां दूर्वाब्रह्ममहीरुहः ।
समिधो मधु-सर्पिभ्यां जुहुयाच्चण्डिकां स्मरन् ॥ ८७२ ॥

प्रेतासनगतां शुष्कां भस्मलिप्तां कपालिनीम् ।
घूकध्वजां शूलहस्तां रक्तपां मुण्डमालिनीम् ॥ ८७३ ॥

वसासृग्रचितां कृष्णां गजसिंहाजिनाम्बराम् ।
अक्षवृक्षस्थितां भीमां स्मरेच्चण्डीं कृतार्चनः ॥ ८७४ ॥

अर्चयित्वा ततो वृक्षं वेष्टयेत् सिततन्तुभिः ।
अर्पयेद् गुरवे सर्वं होमार्चनजपादिकम् ॥ ८७५ ॥

देव्यै कार्यं निवेद्याथ गृहं गच्छेन्निशामुखे ।
गृहे च भोजयेत् कन्याः स्वयं भुञ्जीत बन्धुभिः ॥ ८७६ ॥

प्रत्यूषेऽथ समुत्थाय कृतदेवार्चनादिकः ।
गत्वाऽधिवासितं स्थानं जानुभ्यां धरणीगतः ॥ ८७७ ॥

बद्धाञ्जलिपुटो भूत्वा मन्त्रग्राममुदीरयेत् ।
कथयेदुच्चया वाचा कार्यं शपथपूर्वकम् ॥ ८७८ ॥

तथ्यं कथय देवि ! त्वं ब्रह्मपुत्रि ! शुभाशुभम् ।
इत्युक्त्वा पृष्ठतः कृत्वा प्रदीप्तां ककुभं बुधः ॥ ८७९ ॥

शृणुयाद् विरुतं तस्या स्तथा वीक्षेत चेष्टितम् ।
एकाग्रमानसो भूत्वा शकुनालोकनोद्यतः ॥ ८८० ॥

पार्थिवो वाडिवस्त्वाप्यः कैलकस्तैजसः पुनः ।
कुरङ्गुली समीरोत्थो वीशः किंशुरिवाम्बरः ॥ ८८१ ॥

एते पञ्च स्वराः ख्याताः पिङ्गलाख्यस्य पक्षिणः ।
तेषां मात्राप्रभेदोऽयं वक्ष्यते स्वरभेदतः ॥ ८८२ ॥

एकमात्रश्चिलित्युक्तः तद्द्वयेन द्विमात्रिकः ।
त्रितयेन त्रिमात्रः स्याच्चतुर्मात्रश्चतुष्ककः ॥ ८८३ ॥

पञ्चभिः पञ्चमात्रस्तु बोद्धव्योऽसौ मनीषिभिः ।
स्वरूपं तस्य वक्ष्यामि स्वराणामनुकारतः ॥ ८८४ ॥

चिल् एकमात्रः १ । चिलि द्विमात्रः २ । चिलिलि त्रिमात्रः ३ । चिलिचिलि चतुर्मात्रः ४ । चिलिचिलिलि पञ्चमात्रः ५

पार्थिवः ॥ किच् १ । किचि २ । किचिचि ३ । किचि किचि ४ । किचि किचिचि ५ आप्यः ॥ कुग् १ । कुकु २ । कुकुकु ३

। कुकुकुकु ४ । कुकुकुकुकु ५ तैजसः । चीच् १ । चीचु २ । चीचुचु ३ । चीचुचीचु ४ । चीचुचीचुचु ५ वायुः ॥ सृक् १ ।
चिच २ । कुसुरु ३ । कीः कीसरु ४ । चुरुचुरु चुरु ५ आकाशः॥

पार्थिवादिक्रमेणोक्ताः पञ्च मात्राः पृथग्विधाः ।
तेषां त्रिरुक्तो यः कश्चित् स लघुः स्वर इष्यते ॥ ८८५ ॥

षोढोदितो गुरुः प्रोक्तो नवधोक्तः प्लुतो भवेत् ।
लघौ स्वल्पं गुरौ मध्यं प्लुते पुष्टं फलं भवेत् ॥ ८८६ ॥

पार्थिवं कुरुते हृष्टः संलापी जलजं स्वरम् ।
तैजसं मदनाक्रान्त इति शान्तास्त्रयः स्वराः । ८८७ ॥

वायव्यं कुरुते क्रुद्धः शोकार्तो नाभसं स्वरम् ।

स्वराविमौ प्रदीप्ताख्यौ विबुधैः परिकीर्तितौ ॥ ८८८ ॥

पूर्वदक्षिणदिग्भागे पार्थिवः प्रबलः स्वरः ।
पश्चिमायां च कौबेर्यां बलवान् जलजः स्वरः ॥ ८८९ ॥

वायव्ये तैजसे कोणे बलिष्ठस्तैजसः स्वरः ।
ऐशाने नैर्ऋते कोणे बलीयान् नाभसः स्वरः ॥ ८९० ॥

आप्य-पार्थिवयोर्मैत्री तयोराप्यो बलाधिकः ।
आप्य-तैजसयोर्वैरं तयोराप्यो महाबलः ॥ ८९१ ॥

आप्य-मारुतयोर्वैरं बलवान् मारुतस्तयोः ।
मध्यस्थावाम्बराग्नेयौ नाभसस्तु तयोर्बली ॥ ८९२ ॥

नैव शत्रू न मित्रे च नाभसाप्यौ परस्परम् ।
तथापि नाभसो नादः प्रबलः परिकीर्तितः ॥ ८९३ ॥

पार्थिवाग्नेययोर्मैत्री तत्र भौमो बली स्वरः ।
अनलानिलयोर्मैत्री बलवाननिलस्तयोः ॥ ८९४ ॥

जलमारुतजौ शब्दौ प्रागुक्तौ भौमवैरिणौ ।
तावेव पश्चादुद्भूतौ मित्रे भौमस्य कीर्तितौ ॥ ८९५ ॥

चतुर्णामपि शब्दानां नाभसः शत्रुरिष्यते ।
एवं स्वराणामुद्दिष्टं मित्रामित्रबलाबलम् ॥ ८९६ ॥

स्वस्यां दिशि फलं पूर्णं तदर्द्धं मित्रसद्मनि ।
शत्रुक्षेत्रे फलाभावो विपरीतमथापि वा ॥ ८९७ ॥

भौमादनन्तरश्चाप्यः सर्वसिद्धिप्रदो भवेत् ।
विपरीतक्रमेणैव फलनाशकरौ स्वरौ ॥ ८९८ ॥

प्रथमं पार्थिवो नाद स्तैजसस्तदनन्तरम् ।
वाञ्छितार्थप्रदौ स्यातां विपरीतौ ततोऽन्यथा ॥ ८९९ ॥

आदौ चेत् पार्थिवो नादः पश्चान्मारुतजो यदि ।
लाभपूर्वा तदा हानिहानेर्लाभो विपर्ययात् ॥ ९०० ॥

प्रथमो भूमिजो नादो द्वितीयो नाभसो यदि ।
सुखपूर्वं भवेद् दुःखं दुःखात् सौख्यं विपर्ययात् ॥ ९०१ ॥

आप्यस्य पश्चादाग्नेयः फलं कृत्वा विनाशयेत् ।
व्यत्यासेन समुद्भूतौ व्यत्यस्तफलकारिणौ ॥ ९०२ ॥

प्रथमो जलजः शब्दस्ततश्चेद् वायुसम्भवः ।
भयं वित्तविनाशाय वैपरीत्येऽपि तादृशौ ॥ ९०३ ॥

जलजाद् व्योमजः पश्चान्मित्रयुद्धाद् भवेन्मृतिः ।
विपरीतक्रमोद्भूतौ शत्रुतो मृतिसूचकौ ॥ ९०४ ॥

आग्नेय-मारुतौ शब्दौ क्रमाज्जातौ धनापहौ ।
मृतिसंसूचकौ ज्ञेयौ विपरीतक्रमोदितौ ॥ ९०५ ॥

क्रमेण व्युत्क्रमेणापि नादौ तैजस-नाभसौ ।
कुरुतः कलहं चोग्रं भयं च सुमहत्तरम् ॥ ९०६ ॥

व्यत्यासात् क्रमशो वाऽपि शब्दौ वायव्य-नाभसौ ।
वित्तनाशं रणे मृत्युं नरस्य कुरुते ध्रुवम् ॥ ९०७ ॥

अन्यैरभिहितो भौमः कार्यसिद्धिविघातकृत् ।
अधिकः पार्थिवो नादः सर्वकामफलप्रदः ॥ ९०८ ॥

त्रयाणां वा चतुर्णां वा पञ्चानां श्रवणे सति ।

पश्चाच्छ्रुतोऽधिको वाऽपि पार्थिवो ध्वनिरुत्तमः ॥ ९०९ ॥

पार्थिवं सलिलं नादं स्वस्थानादूर्ध्वगस्तरोः ।
कुर्वन् लाभं सुखं कीर्तिं जयं शंसति पिङ्गलः ॥ ९१० ॥

अवतीर्य निजस्थानात् कुर्वन् नादौ शुभावहौ ।
कनिष्ठं फलमाचष्टे क्लेशाल्लाभं विहङ्गमः ॥ ९११ ॥

वृक्षस्याग्रे रवं कुर्वन् पार्थिवं वारिजं खगः ।
पुष्कलं फलमाख्याति मध्ये मध्यमधो लघु ॥ ९१२ ॥

विन्यस्य वदने भक्ष्यं भुक्त्वा वा तद् विहङ्गमः ।
रम्यस्थानस्थितः कुर्वन् शुभौ नादौ शुभं दिशेत् ॥ ९१३ ॥

भक्ष्यमुत्सृज्य वक्त्रस्थं यदा वक्ति शुभौ ध्वनी ।
तदा शंसति सम्पत्तेर्हानिं पिङ्गविहङ्गमः ॥ ९१४ ॥

अर्चितं पादपं त्यक्त्वा पादपान्तरमाश्रितः ।
रचयन् शोभनं शब्दं दिशेद् देशान्तरे सुखम् ॥ ९१५ ॥

अम्बरे शुष्कवृक्षे वा भग्नशाखे च कोटरे ।
कुर्वन् नादं शुभं पिङ्गो भयमुग्रं प्रशंसति ॥ ९१६ ॥

शुभस्थानस्थितो वापि गत्वा वाऽथ प्रदक्षिणम् ।
कुर्वन् शान्ते शुभादन्यनादं शंसत्यशोभनम् ॥ ९१७ ॥

वामतः शान्तदिग्वर्ती कुर्वाणः शोभनं ध्वनिम् ।
शोभनं फलमाचष्टे चिरकालेन पिङ्गलः ॥ ९१८ ॥

भौमाप्यतैजसैर्नादैर्जल्पन्ती शुभदेशगा ।
पिङ्गला प्रीतिमाचष्टे सुखं लाभं जयं यशः ॥ ९१९ ॥

** इति पिङ्गलाशकुनम् ॥**

अर्चयित्वा गणाधीशं सर्वविघ्नविनाशनम् ।
कुमार्या सहिता नार्यस्तिस्रः सुप्ते जनेऽखिले ॥ ९२० ॥

अक्षतैः पूरयेयुस्ता यत् किञ्चित् कुडवादिकम् ।
चण्डिकायै नमः कृत्वा सप्तकृत्वोऽभिमन्त्रितम् ॥ ९२१ ॥

सम्मार्जनीकृतावेष्टे स्थापयेयुर्गणाधिपम् ।
व्रजेयुस्तं समादाय रजकस्य निकेतनम् ॥ ९२२ ॥

तद्गेहस्य पुरोभागे निक्षिपेयुः सिताक्षतान् ।
मनोगतं समुद्दिश्य शृणुयुः सुसमाहिताः ॥ ९२३ ॥

श्रूयते वचनं किञ्चिद् रजकालयमध्यगम् ।
नार्या नरेण बालेन प्रोक्तमन्येन केनचित् ॥ ९२४ ॥

स्वैरसंलापनोद्भूतं शुभं वा यदि वाऽशुभम् ।
शृण्वन्तीभिः फलं ज्ञेयं तद्वाक्यार्थविचारतः ॥ ९२५ ॥

चण्डालनिलयेऽप्येवं श्रवणे बोधने क्रमः ।
यद् ब्रूयुर्वचनं तत्र तत् तथा न तदन्यथा ॥ ९२६ ॥

शाकुनं शास्त्रमालोक्य भाविकार्यावबोधकम् ।
शकुनं वर्णितं सम्यक् सोमेश्वरमहीभुजा ॥ ९२७ ॥

** इत्युपश्रुतिशकुनम् ॥ इति यात्राध्यायः ॥ १३ ॥**

अवृष्ट्या तोयरहिते दुर्भिक्षे मरकान्विते ।
परेषां दुःस्थिते देशे नैव यायात् कथञ्चन ॥ ९२८ ॥

परस्परविरोधेन क्षीयमाणेषु शत्रुषु ।
तद्विनाशो भवेद् यावत् तावत् तिष्ठतु बुद्धिमान् ॥ ९२९ ॥

स्वस्थासनमुपेक्षाख्यं मार्गरोधासनं तथा ।
दुर्गसाध्यासनं चैव राष्ट्रस्वीकरणासनम् ॥ ९३० ॥

रमणीयासनं चान्यत् तथा च निकटासनम् ।
दूरमार्गासनं चैव प्रलोभाख्यं तथैव च ॥ ९३१ ॥

पराधीनासनं चैतद् दशमं परिकीर्तितम् ।
इतोऽधिकं न दृश्येत नीतिज्ञैरन्यदासनम् ॥ ९३२ ॥

निष्कण्टके तथा राज्ये संहते वैरिमण्डले ।
स्वस्थाने या स्थिती राज्ञां स्वस्थासनमिति स्मृतम् ॥ ९३३ ॥

यदस्माभिरनुष्ठेयं दैवेन क्रियते हि तत् ।
उग्रदण्डप्रयोगाच्च व्यसनाद् वृत्त्यदर्शनात् ॥ ९३४ ॥

दुर्भिक्षान्मरकापाताद् विनाशं यास्यति ध्रुवम् ।
इत्युपेक्ष्य नृपस्थानमुपेक्ष्यासनमुच्यते ॥ ९३५ ॥

नद्याः पूर्णप्रवाहेण गमनं रोधितं यदि ।
तेन दोषेण यत् स्थानं मार्गरोधासनं स्मृतम् ॥ ९३६ ॥

दुर्गं ग्रहीतुमुद्युक्तो वारयन् यवसादिकम् ।
तदुपान्ते वसेद् यस्तु दुर्गसाध्यासनं हि तत् ॥ ९३७ ॥

बलादुपार्जिते राष्ट्रे वशार्थं यत्र तिष्ठति ।
तत् स्थानं कथितं राज्ञां राष्ट्रस्वीकरणासनम् ॥ ९३८ ॥

विजिगीषुर्नृपो गत्वा रिपुं हत्वा रणाङ्गणे ।
रम्यां वसतिमालोक्य यत्र तिष्ठति सानुगः ॥ ९३९ ॥

यवसेन्धनभूयिष्ठे जलधान्यसमन्विते ।
तत् स्थानं नीतितत्त्वज्ञै रमणीयासनं स्मृतम् ॥ ९४० ॥

दूरस्थस्य रिपो राजा विनाशाय समुद्यतः ।
समीपे यत् स्थितिं कुर्यात् तद् भवेन्निकटासनम् ॥ ९४१ ॥

दूरदेशं नृपो गत्वा कृत्वा कार्यमशेषतः ।
विज्ञाय स्वपुरं दूरं यत्र तिष्ठत्यनाकुलम् ॥ ९४२ ॥

वर्षर्त्तुव्यत्ययो यावच्छरत्कालस्य सम्भवः ।
तावद् यदुचितं स्थानं दूरमार्गासनं हि तत् ॥ ९४३ ॥

हस्त्यश्व-धन-रत्नानि दुर्गं राष्ट्रं तथैव च ।
किञ्चित्कालं स्थितिः कार्या रिपुं हत्वा ददामि ते ॥ ९४४ ॥

इति प्रलोभितोऽन्येन यत्र तिष्ठति भूमिपः ।
तत् प्रलोभासनं नाम कथितं नीतिवेदिभिः ॥ ९४५ ॥

मासे पक्षे दशाहे वा षडहे पञ्चरात्रके ।
प्राभृतं ते ददामीति प्रलोभ्य स्थापयेन्नृपम् ॥ ९४६ ॥

आशया धार्यमाणस्तु तत्र तिष्ठति यच्चिरम् ।
प्रलोभासनमेवं वा तदाख्यातं मनीषिभिः ॥ ९४७ ॥

स्नेहाद् वा वैरिभावाद् वा गन्तुं देशं स्वकं न यः ।
लभते तस्य तत् स्थानं पराधीनासनं स्मृतम् ॥ ९४८ ॥

** इत्यासनाध्यायः ॥ १४ ॥**

स्वयं हीनबलो राजा जयहेतुं न पश्यति ।
बलिना पीड्यमानो यः क्षेमस्थानं समाश्रयेत् ॥ ९४९ ॥

सत्संश्रयोऽन्यसंसर्गे दुर्गसंश्रयणं तथा ।
इति भेदास्त्रयः प्रोक्ताश्चतुर्थो नोपलभ्यते ॥ ९५० ॥

महता शत्रुणा यस्तु पीडितोऽल्पबलो नृपः ।
सत्यसन्धं परिज्ञाय तमेवाश्रयते बुधः ॥ ९५१ ॥

बहून् वा सद्गुणान् वीक्ष्य शत्रुं यस्तु समाश्रयेत् ।
तं गुणं नीतितत्त्वज्ञाः सत्संश्रयमुशन्ति हि ॥ ९५२ ॥

शत्रुणा बाध्यमानो हि स्वयं वाऽप्यनुपायकः ।
गुणहीनं रिपुं ज्ञात्वा श्रयेदन्यं गुणाधिकम् ॥ ९५३ ॥

बलिनं क्रियया युक्तं धर्मज्ञं सत्यवादिनम् ।
आश्रयेदीदृशं यस्तु सोऽन्यसंश्रय उच्यते ॥ ९५४ ॥

वैरिणा बलयुक्तेन पीडितो ह्यसमो रिपुः ।
यत् तु संश्रयते दुर्गं दुर्गसंश्रय इष्यते ॥ ९५५ ॥

** इत्याश्रयाध्यायः ॥ १५ ॥**

बलिनोर्द्विषतोर्मध्ये वाचाऽऽत्मानं समर्पयन् ।
द्वैधीभावेन वर्तेत काकाक्षिवदलक्षितः ॥ ९५६ ॥

लाभाद् वाऽपि भयाद् वाऽपि योगक्षेमार्थमुद्यतः ।
द्वयोर्मध्ये चिरं कालं द्वैधीभावेन यापयेत् ॥ ९५७ ॥

नीतिशास्त्रार्थसारज्ञैर्नामभेदार्थयत्नतः ।
मिथ्याचित्तः समादिष्टो मिथ्यावचन एव च ॥ ९५८ ॥

मिथ्याकरण इत्यन्यस्तथा चोभयवेतनः ।
युग्मप्राभृतकश्चेति द्वैधीभावोऽत्र पञ्चधा ॥ ९५९ ॥

चित्ते विरोधमाधत्ते वचसा प्रियभाषणम् ।
द्वैधीभावोऽयमाख्यातो मिथ्याचित्तोऽर्थकोविदैः ॥ ९६० ॥

वचसा प्रियमाख्याति कर्मणा वर्त्ततेऽन्यथा ।
द्वैधीभावोऽपरः प्रोक्तो मिथ्यावचनसंज्ञकः ॥ ९६१ ॥

स्तोकं स्तोकं किमप्यादौ कार्यं विश्वासकारणात् ।
करोति भावदुष्टोऽसौ महत् कार्यं विनाशयेत् ॥ ९६२ ॥

एवं यः कुरुते मिथ्या रिपोर्नाशाय पार्थिवः ।
मिथ्याकरणनामाऽसौ द्वैधीभावः प्रकीर्तितः ॥ ९६३ ॥

गुप्तं वेतनमेकत्र तथाऽन्यत्र प्रकाशितम् ।
गृहीत्वा यश्चरन् मायी गुप्तं दस्युहितेच्छया ॥ ९६४ ॥

अलक्षितो रिपोर्मन्त्रं भित्त्वा स्वस्वामिनेऽर्पयेत् ।
यत्र तिष्ठति द्वैविध्यात् स स्यादुभयवेतनः ॥ ९६५ ॥

मद्रिपुं साधयस्वेति ढोकितं प्राभृतं महत् ।
अन्येनापि तमुद्दिश्य दत्तं वाजि-गजादिकम् ॥ ९६६ ॥

संवाहं प्रेषयिष्यामि साधयिष्यामि ते रिपुम् ।
इति ब्रुवन् विरुद्धाभ्यां द्वाभ्यामर्थं समाहरेत् ॥ ९६७ ॥

तयोरज्ञातरूपः सन् यत्र राजा प्रवर्तते ।
द्वैधीभावं तमप्याहुर्युग्मप्राभृतकं बुधाः ॥ ९६८ ॥

द्वैधीभावं समालम्ब्य य एवं वर्तते नृपः ।
विपक्षलक्ष्मीमादत्ते मन्त्ररक्षाविचक्षणः ॥ ९६९ ॥

** इति द्वैधीभावाध्यायः ॥ १६ ॥**

सन्धिं च विग्रहं चैव यानमासनमाश्रयम् ।
द्वैधीभावं च यो वेत्ति प्रयोक्तुं शत्रुमण्डले ॥ ९७० ॥

बलवान् कोशसम्पन्नो गुणषट्कक्रियाबुधः ।
स कृत्स्नां पृथिवीं भुङ्क्ते देशकालसहायवित् ॥ ९७१ ॥

उपायेषूत्तमं साम भेदो मध्यम इष्यते ।
उपप्रदानमधमं दण्डः कष्टतमः स्मृतः ॥ ९७२ ॥

अपायरहितत्वाच्च द्रव्यहानेरभावतः ।
सिद्धिमायान्ति कार्याणि ततः सामोत्तमं मतम् ॥ ९७३ ॥

कुत्सिता भेदमायान्ति न ते विश्वासभूमयः ।
अतः सन्देहरूपत्वाद् भेदोऽयं मध्यमः स्मृतः ॥ ९७४ ॥

वित्तस्य संक्षयः पूर्वं सिद्धिर्दैवे व्यवस्थिता ।
उपप्रदानमधमं तेन प्रोक्तं मनीषिभिः ॥ ९७५ ॥

लाभार्थं क्रियते युद्धं रणे संशयितो जयः ।
राज्यं च जीवितं चैव दण्डः कष्टतमस्ततः ॥ ९७६ ॥

कुपितस्य प्रियं वाक्यं कोपवृद्धौ प्रजायते ।
यथाऽऽज्यस्य प्रतप्तस्य ज्वालायै जलबिन्दवः ॥ ९७७ ॥

कुलीनेषु कृतज्ञेषु सार्द्रचित्तेषु साधुषु ।
कार्यार्थेषु च मेधावी पूर्वं साम प्रयोजयेत् ॥ ९७८ ॥

प्रथमं कर्णसुभगं द्वितीयं दैविकं तथा ।
तृतीयं स्मारकं प्रोक्तं चतुर्थं लोभजं स्मृतम् ॥ ९७९ ॥

तथैव पञ्चमं साम निजार्पणमिति स्मृतम् ।
उपायेषूत्तमं साम कथितं निरुपद्रवम् ॥ ९८० ॥

मधुरैः सुखसंलापैरन्यैश्च हृदयङ्गमैः ।
एवं वचोभिर्यत् साम तत् कर्णसुभगं स्मृतम् ॥ ९८१ ॥

विश्वासजननोपायैः शपथैर्देवपूर्वकैः ।
क्रियते यच्च नीतिज्ञैः साम तद् दैविकं विदुः ॥ ९८२ ॥

यदासीद् बान्धवं पूर्वं साम्प्रतं विस्मृतं त्वया ।
इति संस्मार्यते यत्र स्मारकं साम तत् स्मृतम् ॥ ९८३ ॥

ग्रामं पुरं तथा राष्ट्रं वाजिनं वारणं धनम् ।
दास्यामीति च यत् साम स्मृतं तदिह लोभजम् ॥ ९८४ ॥

भवत्कार्ये मदीयं स्वं शरीरं च मयार्पितम् ।
इति वागर्पिते साम्नि कथितं तन्निजार्पणम् ॥ ९८५ ॥

** इति सामाध्यायः ॥ १७ ॥**

सामोपायैरसाध्या ये शत्रवो मदमोहिताः ।
भेदोपायेन ते साध्या नृपेण विजिगीषुणा ॥ ९८६ ॥

क्षीरं नीरं यथा हंसो विश्लेषयति संहतम् ।
तथा सुसंहतान् शत्रून् भेदाद् विश्लेषयेत् तु तान् ॥ ९८७ ॥

शत्रुस्थैरात्मपुरुषैर्गूढैरुभयवेतनैः ।
भीतापमानितान् क्रुद्धान् भेदयेच्च नृसङ्गतान् ॥ ९८८ ॥

प्राणापहो मानभङ्गो धनहानिश्च बन्धकः ।
दाराभिलाषोऽङ्गभङ्ग इति भेदोऽत्र षडि्वधः ॥ ९८९ ॥

मन्त्रः सम्यग् मया ज्ञातो नृपस्त्वां हन्तुमुद्यतः ।
अद्य श्वो वाऽतितीक्ष्णैश्च किञ्चिन्नाद्यापि बुध्यसे ॥ ९९० ॥

पैशुन्येनाप्यनाख्याप्यहेतुभिः प्रत्ययात्मकैः ।
भीतिरुत्पद्यते यत्र स भेदः प्राणहा स्मृतः ॥ ९९१ ॥

त्वद्द्विषत्प्रेरितो राजा तव मानं हरिष्यति ।
एवं विद्वेष्य यो भेदो मानभङ्गः स वर्णितः ॥ ९९२ ॥

धनिकोऽयं महानेव तव किञ्चिन्न दित्सति ।
केनाप्युपायेन तस्माद् धनमाहर्तुमर्हति ॥ ९९३ ॥

इति सम्मन्त्र्य भूपेन तद् ब्रूते धनिकाय च ।
अर्थलुब्धो ह्ययं राजा तव द्रव्यं हरिष्यति ॥ ९९४ ॥

यत्रैवं पिशुनत्वेन भिनत्त्युभयवेतनः ।
धनहानिस्त्वयं भेदो नीतिज्ञैः समुदाहृतः ॥ ९९५ ॥

न करोति तव स्वामी विश्वासं त्वयि कर्हिचित् ।
बन्धयित्वा तु निगडैः कारागारे निधास्यति ॥ ९९६ ॥

इति विश्वासमुद्भाव्य निजस्वामिहिते रतः ।
यद् भिनत्ति परं बुद्ध्या भेदो बन्धकः स्मृतः ॥ ९९७ ॥

विलासी चपलो भोगी रूपवांस्तरुणो विटः ।
अन्तःपुरे मदीयां स्त्रीं कटाक्षैः स्प्रष्टुमीक्षते ॥ ९९८ ॥

वध्योऽयमिति भूपालो मया सार्द्धममन्त्रयत् ।
इति यं कुरुते भेदं स स्याद् दाराभिलाषकः ॥ ९९९ ॥

त्वद्भार्यां रूपसम्पन्नां नवयौवनशालिनीम् ।
ममाग्रे वर्णयन् राजा सापेक्ष इति लक्षितः ॥ १००० ॥

त्वयि जीवत्यलभ्यत्वात् तव द्रोहं विधास्यति ।
दाराभिलाषभेदोऽयमेवं वा परिकीर्त्तितः ॥ १००१ ॥

अयमस्मिन् कुले जातः कदाचिद् राज्यमिच्छति ।
अङ्गुली वा तथा नेत्रे सन्ततः साधनानि च ॥ १००२ ॥

छेत्तुं निश्चितवान् राजा सर्वथा तत् करिष्यति ।
इति यो निर्मितो भेदः सोऽङ्गभङ्गः प्रकीर्तितः ॥ १००३ ॥

सम्यग्भेदेन शत्रूणां भिनत्ति प्रकृतिं तु यः ।
भेदवज्रेण तद् भिन्नं हृदयं प्रतिभूभृतः ॥ १००४ ॥

** इति भेदाध्यायः ॥ १८ ॥**

अर्थभारप्रदानेन स्वाधिकारकुलेन च ।
अलब्धवेतनत्वेन द्रव्यापहरणेन च ॥ १००५ ॥

द्विषतां कारणैरेभिर्विरक्ता ये च मन्त्रिणः ।
अमात्याः सचिवाश्चैव तथा सामन्तमान्यकाः ॥ १००६ ॥

भृत्याश्च बान्धवाश्चैव ये चान्तर्वर्त्तिनो जनाः ।
युद्धबुद्धिसहाया ये तेषां दानं प्रयोजयेत् ॥ १००७ ॥

अन्ये ये लोभसंयुक्ता व्यसनासक्तचेतसः ।
तेभ्योऽपि दानं युञ्जीत नृपः शत्रुजिघांसया ॥ १००८ ॥

एवं रागविहीना ये स्वकीयाः सचिवादयः ।
तेषामपि प्रयुञ्जीत दानं राज्याभिवृद्धये ॥ १००९ ॥

अभीष्टं हायनं देश्यं करजं दन्ति-सप्तिजम् ।
ग्रामजं शासनं भूषा वसनं प्रतिपत्तिजम् ॥ १०१० ॥

आकरं रुक्मजं कन्या वैश्यं वेलाकरं तथा ।
उपप्रदानमेवं तु प्रोक्तं षोडशधा बुधैः ॥ १०११ ॥

यस्मै यद् रोचते वस्तु तस्मै योग्यानुसारतः ।
यद् दीयते तदाख्यातमभीष्टं दानमुत्तमम् ॥ १०१२ ॥

एकं संवत्सरं यावत् कुटुम्बभरणक्षमम् ।
यस्य यद् दीयते तस्य तद् दानं हायनं स्मृतम् ॥ १०१३ ॥

राष्ट्रं प्रदीयते यत् तु तद् दानं देश्यमुच्यते ।
राष्ट्रोत्थकरदानं यत् तत् स्मृनं करजं बुधैः ॥ १०१४ ॥

वारणस्य प्रदानं यत् तद् दानं दन्तिसंज्ञितम् ।
हयस्य दानमाख्यातं सप्तिजं नीतिकोविदैः ॥ १०१५ ॥

अगृहीतकरो वाऽपि प्रगृहीतकरोऽपि वा ।
ग्रामः प्रदीयते यत् तु तद् दानं ग्रामजं मतम् ॥ १०१६ ॥

पुत्रपौत्रप्रपौत्रेण दत्तं नैव विलुप्यते ।
अचाल्यत्वेन यत् किञ्चित् तद् दानं शासनं स्मृतम् ॥। १०१७ ॥

रत्नेन जातरूपेण घटितं चारु भूषणम् ।
दीयते यत् तु तद् दानं भूषाख्यं समुदाहृतम् ॥ १०९८ ॥

नानावर्णविचित्राणि नानासूत्रमयानि च ।
नानादेशसमुत्थानि सूक्ष्माणि च घनानि च ॥ १०१९ ॥

वस्त्राण्यतिमनोज्ञानि प्रभूतानि प्रसादतः ।
दीयते यत् तु तद् दानं वसनं परिकीर्त्तितम् ॥ १०२० ॥

आसनं चामरं छत्रं यानं सम्माननोचितम् ।
मानवद् दीयते यत् तु तद् दानं प्रतिपत्तिकम् ॥ १०२१ ॥

रौप्य-काञ्चन-रत्नानि सञ्जायन्ते यतो भुवः ।
सा खनिर्दीयते यत् तु तदाकरमितीरितम् ॥ १०२२ ॥

दीयन्ते यत्र निष्काणि प्रभूतानि वराणि च ।
तद् दानं रुक्मजं प्रोक्तमर्थशास्त्रविचक्षणैः ॥ १०२३ ॥

भूषणैर्भूषिता कन्या लक्षणैश्च समन्विता ।
विधिवद् दीयते यत् तु कन्यादानं तु तद् विदुः ॥ १०२४ ॥

रूपयौवनसम्पन्ना नृत्यगीतविशारदा ।
वेश्या प्रदीयते यत् तु तद् दानं वैश्यमुच्यते ॥ १०२५ ॥

यत्राढ्या बहवः सन्ति वहित्रस्योपजीविनः ।
रत्नाकरस्य वेलायां बहुपण्यप्रचारिणः ॥ १०२६ ॥

अपूर्वोपायनोपेतं पट्टनं बहुवस्तुदम् ।
दीयते यत् तु तद् दानं वैलाकरमिति स्मृतम् ॥ १०२७ ॥

यदसाध्यं हि भेदस्य तद् दानेन प्रसिध्यति ।
पशुदत्तेनेह भवति दानेनोभयलोकजित् ॥ १०२८ ॥

न सोऽस्ति लोके दानेन वशगो यो न जायते ।
देवा अपि भवन्तीह वशगाः सर्वदेहिनाम् ॥ १०२९ ॥

दानं श्रेयस्करं श्रेष्ठं दानं सर्वार्थसाधकम् ।
दानशीलो नृपो लोके देववत् पूज्यते जनैः ॥ १०३० ॥

** इति दानाध्यायः ॥ १९ ॥**

उपायत्रितयेनापि यो न शक्यो भवेद् रिपुः ।
तस्य दण्डं प्रयुञ्जीत बलवान् यदि भूपतिः ॥ १०३१ ॥

सामादीनां प्रयोक्तारमशक्तं मन्वते द्विषः ।
तस्माद् दण्डं प्रयुञ्जीत दण्डो हि वशकृन्नृणाम् ॥ १०३२ ॥

बलिष्ठेन तथा कार्या दण्डा द्वादशभेदजाः ।
अशक्तेन त्रयः कार्या एवं पञ्चदश स्मृताः ॥ १०३३ ॥

अन्ये च दण्डाः कर्तव्या भूभृता धर्मवर्तिना ।
वधः क्लेशोऽर्थहरणो जनानां वृत्तरक्षकः ॥ १०३४ ॥

देशनाशश्च शत्रूणां जनाङ्गच्छेदकस्तथा ।
गोग्रहो धान्यहरणो बन्दिग्राहस्तथाऽपरः ॥ १०३५ ॥

देशहारो धनादानः सर्वस्वहरणोऽपरः ।
दुर्गभङ्गः स्थानदाहो देशनिर्वासकस्तथा ॥ १०३६ ॥

युद्धावहो महादण्डः शत्रुसंहारकारकः ।
उपायानां तुरीयश्च कथितः सोमभूभुजा ॥ १०३७ ॥

वनानि यत्र छेद्यन्ते भेद्यन्ते च जलाशयाः ।
ग्रामाश्च यत्र दह्यन्ते स दण्डो देशनाशकः ॥ १०३८ ॥

नासिका श्रवणद्वन्द्वं छिद्यते देशवासिनाम् ।
जनानां यत्र दण्डोऽसौ जनाङ्गच्छेदनो मतः ॥ १०३९ ॥

देशजाः पशवः सर्वे गृह्यन्ते सहसा बलात् ।
दण्डोऽसौ गोग्रहो नाम विख्यातः परभूमिषु ॥ १०४० ॥

गर्भेषु पिहितं धान्यं क्षेत्रसस्यशिखाहतम् ।
आपणे पुञ्जितं यच्च खले राशीकृतं च यत् ॥ १०४१ ॥

तत् सर्वं हीयते यत् तु रिपुराष्ट्रेषु संस्थितम् ।
दण्डोऽसौ धान्यहरणो देशदुर्भिक्षकारकः ॥ १०४२ ॥

कुटुम्बिनो गृहस्था ये धनिका व्यवहारिणः ।
नीयन्ते यत्र बद्ध्वा ते बन्दिग्राहः स उच्यते ॥ १०४३ ॥

जनानामभयं दत्त्वा तत्र स्थित्वा तथाऽन्यजम् ।
आत्मसात् क्रियते राष्ट्रं स दण्डो देशहारकः ॥ १०४४ ॥

आक्रम्य सैनिकैर्ग्रामान् बलात् कृत्वा सुसङ्गतिम् ।
आहरेत् काञ्चनं दण्डो बला( धना )दानः स उच्यते ॥ १०४५ ॥

महत्या सेनया युक्तः ख्यातं नगरपट्टनम् ।
आवेष्ट्य लुप्यते यत्र धन-धान्य-गवादिकम् ॥ १०४६ ॥

लोहभाण्डानि वस्त्राणि गृहोपकरणानि च ।
यस्माच्च गृह्यते सर्वं सर्वस्वहरणो हि सः ॥ १०४७ ॥

चतुरस्रं लिखेत् तज्ज्ञः कोटचक्रं विराजितम् ।
तत्र न्यासं प्रकुर्वीत नक्षत्राणां यथाक्रमम् ॥ १०४८ ॥

सर्वेष्वीशानकोणेषु कृत्तिकादिचतुष्टयम् ।
अन्तर्विशल्ँलिखेत् तत्र कोटचक्रे विचक्षणः ॥ १०४९ ॥

विनिर्गच्छंस्तथा लेख्यं पुनर्वस्वादिकत्रयम् ।
पूर्वस्यां दिशि चाऽऽग्रेयकोणादन्तर्विशंस्तथा ॥ १०५० ॥

चतुष्टयं मघादीनां पुनर्निर्गमतो लिखेत् ।
चित्रादित्रितयं याम्ये नैर्ऋतेऽन्तर्विशल्ँलिखेत् ॥ १०५१ ॥

मैत्रादिकचतुष्कं तु निर्गच्छन् पश्चिमे लिखेत् ।
उत्तरादित्रयं तद्वत् कोणाद् वायोर्दिशं लिखेत् ॥ १०५२ ॥

धनिष्ठादिचतुष्कं तु पुनरुत्तरनिर्गतम् ।
रेवत्यादित्रयं लेख्यं नक्षत्राणामयं विधिः ॥ १०५३ ॥

अन्तःस्थचतुरस्रा ये रेखाया मध्यतः स्थिताः ।
स्तम्भताराः समाख्याता ज्योतिर्विद्याविशारदैः ॥ १०५४ ॥

तस्य बाह्यस्थितास्तारा अष्टौ प्राकारसङ्गताः ।
ततो बाह्यस्थिताश्चान्यास्तारा बाह्याः प्रकीर्त्तिताः ॥ १०५५ ॥

स्तम्भप्राकारवर्तीनि नक्षत्राण्यपराणि हि ।
इतराणि विजानीयाद् बाह्यानीति विचक्षणः ॥ १०५६ ॥

अन्तःस्थिते ग्रहे पापे कोटनाशं प्रपद्यते ।
शुभग्रहे च बाह्यस्थे बहिःस्थानां जयो भवेत् ॥ १०५७ ॥

यस्यां दिशि भवेच्चन्द्रस्तस्यां खण्डी विनिष्पतेत् ।
खण्डीस्थानं परिज्ञाय तत्र कुर्वीत सङ्गरम् ॥ १०५८ ॥

परिखासंस्थितं तोयं खनित्वा परिवाहयेत् ।
सेतुं वा कारयेत् तत्र पूरयेद् वा मृदादिभिः ॥ १०५९ ॥

यद्यगाधं महत् तोयं तरेद् वा तन्नवादिभिः ( ? ) ।
एवमुत्तार्य सैन्यानि दुर्गं वारिमयं जयेत् ॥ १०६० ॥

दुरारोहं तु गिरिजं दुर्गमावेष्ट्य सेनया ।
अप्रवेशात् तु धान्यानां दुर्गस्थानामनिर्गमात् ॥ १०६१ ॥

अन्नक्षयान्निरोधाच्च निर्बन्धाद् भेदतोऽपि च ।
एवंविधैरुपायैश्च गिरिदुर्गं जयेन्नृपः ॥ १०६२ ॥

पाषाणैरिष्टकाभिर्वा मृदा वा निर्मितं च यत् ।
तद् दुर्गं यन्त्रपाषाणैः खननैश्च निपातयेत् ॥ १०६३ ॥

मण्डपैश्चर्मभिर्नद्धैश्चलद्भिश्चक्रयन्त्रकैः ।
नदद्भिः संस्थितैर्योधैः प्रसरद्भिः समन्ततः ॥ १०६४ ॥

अग्नितैलमुखैर्बाणैर्वायुसंप्रेरितैरपि ।
आरोहद्भिर्भटानीकैः शूरैर्निःश्रेणिकान्वितैः ॥ १०६५ ॥

दन्तिदन्तदृढाघातैर्योधोन्मुक्तशरोत्करैः ।
प्रतिदुर्गविधानेन दुर्गत्रितयमाहरेत् ॥ १०६६ ॥

कुठारैः शतसाहस्रैः छेदयेद् विटपांस्तरून् ।
दहन् दावाग्निना वाऽपि वनदुर्गं जयेन्नृपः ॥ १०६७ ॥

पूर्णानि जलभाण्डानि तोयैर्दूरसमाहृतैः ।
महिषोष्ट्रबलीवर्दैर्बहुधैर्वाऽधिकैरपि ॥ १०६८ ॥

आनीय च निजानीकैः सन्तर्प्य च चतुर्दिशम् ।
आवेष्ट्य च खनेत् कूपानगाधांश्च समन्ततः ॥ १०६९ ॥

आरभेत ततो युद्धं यन्त्रपाषाणपावकैः ।
अनलश्चा(लं चा)नुकूलेन वायुना समुदापयेत् ॥ १०७० ॥

अग्नितैलमयं वह्निं सर्वतो धुक्षयेदतः ।
जलाभावेन सन्तप्ता नाशमेष्यन्ति दुर्गगाः ॥ १०७१ ॥

तोयपानेन सन्तृप्तं कुर्यादात्मबलं नृपः ।
एवंप्रकारैरन्यैश्च मरुदुर्गं प्रसाधयेत् ॥ १०७२ ॥

साधयेद् दारुजं दुर्गं चूर्णनाद् गजघट्टनैः ।
पाषाणपातिभिर्यन्त्रैर्दाहनाद् दहनेन वा ॥ १०७३ ॥

नरदुर्गं जयेद् राजा गजाश्वबलसंयुतः ।
एवं दण्डः समाख्यातो दुर्गभङ्गसमाह्वयः ॥ १०७४ ॥

यस्मिन् पुरे वसेच्छत्रुः सपुत्रबलवाहनः ।
तत् पुरं राजनिलयं साट्टप्राकारतोरणम् ॥ १०७५ ॥

अन्तःपुरे पुरन्ध्रीणां रम्याणि भवनानि च ।
निकेतनानि पुत्राणामपत्यानां गृहाणि च ॥ १०७६ ॥

सचिवानां निवासाश्च मन्त्रिणां सदनानि च ।
अन्येषां च मनुष्याणां मन्दिराणि बहूनि च ॥ १०७७ ॥

मन्दुरा गजशालाश्च विविधानापणानपि ।
भस्मसात् कुरुते यत् तु स दण्डः स्थानदाहकः ॥ १०७८ ॥

देशत्यागपरिभ्रष्टः कृतभोगपरिच्युतः ।
गिरिकन्दरकान्तारनिकुञ्जभवनाश्रयः ॥ १०७९ ॥

वियुक्तो दारपुत्रै़श्च बन्धुभिः सचिवैस्तथा ।
क्षुत्पिपासापरीतश्च चिन्ताशोकसमन्वितः ॥ १०८० ॥

यानासनविहीनश्च गजवाजिविवर्जितः ।
शत्रोरेवंविधो दण्डो देशनिर्वासकः स्मृतः ॥ १०८१ ॥

ज्ञात्वा स्वरबलं राजा बलं भूमेस्तथैव च ।
कुर्वीत सर्वकार्याणि सङ्ग्रामं तु विशेषतः ॥ १०८२ ॥

अतः स्वरबलं वक्ष्ये दशधा प्रविभाजितम् ।
मात्रा वर्णो ग्रहो जीवो राशिरेवं च पञ्चधा ॥ १०८३ ॥

बालः कुमारस्तरुणो वृद्धश्चास्तङ्गतः स्वरः ।
द्वितीयः पञ्चभेदोऽयमित्थं दशविधः स्मृतः ॥ १०८४ ॥

अकारः प्रथमस्तस्मिन्निकारस्तदनन्तरम् ।
उकारश्चैवमेकार ओकारो मातृका पुरा ॥ १०८५ ॥

ककारादिहकारान्तान् वर्णान् ङञणवर्जितान् ।
पञ्चत्रिंशत्सु कोष्ठेषु पञ्च पञ्च क्रमान्न्यसेत् ॥ १०८६ ॥

रेखाः षडूर्ध्वकाः कार्यास्तिर्यगष्टौ च राजयः ।
पञ्चत्रिंशद् भवन्त्येवं कोष्ठास्तत्सन्निवेशतः ॥ १०८७ ॥

तत्रादिपञ्चकोष्ठेषु पञ्चमात्रास्वरान् क्रमात् ।
लिखेद् वर्णानधस्तेषां कादीन् ङञणवर्जितान् ॥ १०८८ ॥

अकारपङ्क्तौ ये वर्णा अधोऽधः संव्यवस्थिताः ।
अकारसमधर्माणः सर्वे वर्णाः स्वराश्च ते ॥ १०८९ ॥

इकारादिस्वरेष्वेवमधस्ताद् ये व्यवस्थिताः ।
तत्तद्धर्माण एव स्युस्ते वर्णाः स्वरसंज्ञिताः ॥ १०९० ॥

नामादौ यो भवेद् वर्णः स स्वरः परिकीर्तितः ।
संयोगे प्रथमो ग्राह्यः स्वराणां नियमो न हि ॥ १०९१ ॥

मात्रास्वराः समाख्यातास्तथा वर्णस्वरा मया ।
ग्रहस्वरा निरूप्यन्ते साम्प्रतं राशिभेदतः ॥ १०९२ ॥

मेषवृश्चिकसिंहानामकारः स्याद् ग्रहस्वरः ।
एवं ग्रहस्वराः प्रोक्ताः कथ्यन्ते जीवसंज्ञिताः ॥ १०९३ ॥

यत्र नामनि यावन्तो वर्णाः स्वरसमन्विताः ।
तांश्च वर्गक्रमेणैव गणयेच्च स्वरांस्तथा ॥ १०९४ ॥

गणयित्वा कृतं राशिं विभजेत् पञ्चभिः पुनः ।
अवशिष्टस्तु यो राशिर्जीवस्वर इतीरितः ॥ १०९५ ॥

ग्रहस्वरः समाख्यातः प्रोक्तो जीवस्वरस्तथा ।
राशिस्वरमतो वक्ष्ये स्वरशास्त्रानुसारतः ॥ १०९६ ॥

प्रोक्तो राशिस्वरोऽकारो रेवत्यादिषु सप्तसु ।
एवं परेष्विकाराद्याः स्वराः पञ्चसु पञ्चसु ॥ १०९७ ॥

राशिस्वराः समाख्याता वक्ष्यन्ते उदितादयः ।
उदेत्यकारो नन्दायां भद्रायातिः स्वरः सदा ॥ १०९८ ॥

जयासूकारस्सर्वासु भवेदुदयवान् सदा ।
उदेति रिक्तास्वेकार ओकारः पूर्णके तिथौ ॥ १०९९ ॥

उदितः प्रथमेऽह्नि स्याद् द्वितीयेऽह्नि कुमारकः ।
तृतीये तरुणः ख्यातश्चतुर्थे स्थविरो भवेत् ॥ ११०० ॥

पञ्चमेऽहनि पञ्चत्वं स्वरो याति विनिश्चितम् ।
अकारादिषु सर्वेषु क्रमोऽयं परिकीर्त्तितः ॥ ११०१ ॥

अकारादिस्वराः पञ्च प्रकृतित्वेन रूपिताः ।
वर्णादिस्वरभेदोऽपि ककारादिषु सङ्गतः ॥ ११०२ ॥

यस्य कस्यापि नामादौ योऽसौ वर्णः प्रदृश्यते ।
अवस्थां तस्य वर्णस्य विचार्य फलमादिशेत् ॥ ११०३ ॥

मेषादिराशियोगेषु सम्प्रोक्ता ये ग्रहस्वराः ।
तेषां बलं विजानीयात् ज्ञात्वा कर्म समाचरेत् ॥ ११०४ ॥

सिंहस्याधिपतिः सूर्यः कर्कटस्य निशापतिः ।
मेषवृश्चिकयोर्भौमः कन्या-मिथुनयोर्बुधः ॥ ११०५ ॥

चाप-मीने सुराचार्यस्तुलायां वृषभे कविः ।
कुम्भे च मकरे सौरिः प्रभुरूपेण कीर्तिताः ॥ ११०६ ॥

ऋतु-काल-दिशा-रुद्रैः सूर्यः शुभकरो भवेत् ।
जन्मसन्ध्यर्त्तुसूर्याश्च दिगीशानैः शुभः शशी ॥ ११०७ ॥

हरनेत्र- कुमारास्य- रुद्रैर्भौमः शुभावहः ।
पक्षाब्धि-रस- दिङ्नाग-पङ्क्ति-रुद्रैर्बुधः शुभः ॥ ११०८ ॥

नराङ्घ्रि-बाण-मुनिभिर्ग्रह-रुद्रैर्गुरुः शुभः ।
एकद्वित्रिचतुःपञ्च-वसु-रत्नेश-भास्करैः ॥ ११०९ ॥

सुराणां च गुरुः शुक्रः स्थानैरेभिः शुभावहः ।
कृशानु-रस-रुद्रैश्च शुभकारी शनैश्चरः ॥ १११० ॥

स्वस्य ग्रहबलं प्राप्य परेषां ग्रहदूषणम् ।
कुर्वीत तुमुलं युद्धं शत्रुसंहारकारकम् ॥ ११११ ॥

जीवस्वरगतान् वर्णान् गणयित्वा विचक्षणः ।
यत्र नास्ति निजाधिक्यं तत्र कुर्वीत सङ्गरम् ॥ १११२ ॥

रेवत्यादिषु धिष्ण्येषु सङ्गता यत्र ये ग्रहाः ।
राशिस्वरे विचार्यास्ते शुभाश्चेद् युद्धमाचरेत् ॥ १११३ ॥

एकः स्वरश्चेदुभयोः प्रीतिं प्रकुरुते पराम् ।
द्वितीयः कुरुते मानं तृतीयः कार्यपोषकः ॥ १११४ ॥

उपेक्षकश्चतुर्थश्च पञ्चमो जयनाशनः ।
स्वरमैत्रीं विदित्वैवं नृपः कुर्वीत सङ्गरम् ॥ १११५ ॥

मात्रास्वरो यदोदेति तदा कुर्वीत शोभनम् ।
गर्भाधानादिकं कर्म निधिधान्यादिसङ्ग्रहम् ॥ १११६ ॥

वापनं सर्वसस्यानां पुरवेश्मप्रवेशनम् ।
रसायनप्रयोगं च व्याधीनां च चिकित्सितम् ॥ १११७ ॥

मात्रास्वरे कुमारे तु विवाहः प्रीतिकृद् भवेत् ।
भृत्यानां सङ्ग्रहः शस्तः स्वामिसंश्रयणं तथा ॥ १११८ ॥

उत्कोचनमरातीनां ग्रामगेहप्रवेशनम् ।
वैरनिर्मूलनोद्युक्तो यात्रां कुर्वीत भूपतिः ॥ १११९ ॥

यूनि मात्रास्वरे जाते पट्टबन्धाभिषेचनम् ।
गजाद्यारोहणं शस्तं वरनारीसमागमः । १९२० ॥

द्यूतमाहवकर्माणि यात्रा लेखविसर्जनम् ।
कुर्वीत कदनं राजा रिपूणां प्राणखण्डनम् ॥ ११२१ ॥

यदा मात्रास्वरो वृद्धस्तदा सन्धिर्विधीयते ।
शान्तिकं पौष्टिकं कर्म मोक्षदीक्षां समाचरेत् ॥ ११२२ ॥

मृते मात्रास्वरे जाते कुर्यादनशनं व्रतम् ।
आरभ्य पूर्वदिग्भागाद् रेखामावर्तयेत् सुधीः ॥ ११२३ ॥

पूर्वान्नयेत वायव्यं वायव्याद् याम्यमानयेत् ।
याम्यदीशानदिग्भागमैशानात् पश्चिमं नयेत् ॥ ११२४ ॥

पश्चिमात् कोणमाग्नेयमाग्नेयादुत्तरं नयेत् ।
उत्तरान्नैर्ऋतं कोणं नैर्ऋतादैन्द्रमानयेत् ॥ ११२५ ॥

एवमष्टाश्रितं चक्रं जायते सन्निवेशतः ।
तत्र चैत्रादिमासानां विन्यासो दिक्षु वक्ष्यते ॥ ११२६ ॥

चैत्रमासोऽर्द्धवैशाखः पूर्वभागे भवेत् सदा ।
अर्द्धं वैशाखमासस्य ज्येष्ठं वायव्यतः क्षिपेत् ॥ ११२७ ॥

आषाढं श्रावणस्यार्द्धं याम्यभागे प्रकल्पयेत् ।
श्रावणस्यार्धमैशान्यां नभस्यं च विनिक्षिपेत् ॥ ११२८ ॥

आश्विनं कार्त्तिकस्यार्द्धं वारुण्यां दिशि विन्यसेत् ।
अर्द्धकार्त्तिक-मार्गौ च हुताशनदिशि क्षिपेत् ॥ ११२९ ॥

पौषमर्धं च माघस्य कौबेर्यां ककुभि क्षिपेत् ।
माघस्यार्द्धं फाल्गुनं च नैर्ऋत्यां दिशि कल्पयेत् ॥ ११३० ॥

यस्यां दिशि स्थितो मासः सार्द्धस्तत्रोदयो भवेत् ।
तावत्कालं भुवः सोऽपि यावन्नाडीचतुष्टयम् ॥ ११३१ ॥

यामार्द्धं तु बलं भूमेः क्रमाद् दिक्षु व्यवस्थितम् ।
रेखाविन्यासमार्गेण क्रमाद् भ्राम्यति मेदिनी ॥ ११३२ ॥

उदयादस्तपर्यन्तमस्तादप्युदयावधि ।
चतुर्यामेषु मेदिन्यां दिक्षु भ्रमणमष्टसु ॥ ११३३ ॥

भूबलं पृष्ठतः कार्यं दक्षिणे वा जिगीषुणा ।
एवमन्यानि कार्याणि सिद्धिं यान्ति विनिश्चयम् ॥ ११३४ ॥

अस्यैव चक्रराजस्य कोणानाश्रित्य विन्यसेत् ।
अष्टौ वर्गानकारादीन् प्रादक्षिण्येन पूर्वतः ॥ ११३५ ॥

अवर्गे गरुडः प्रोक्तः कवर्गे वृषदंशकः ।
चवर्गे मृगराजः स्यात् टवर्गे सरमासुतः ॥ ११३६ ॥

तवर्गे पन्नगः प्रोक्तः पवर्गे मूषकस्तथा ।
यवर्गे तु मृगः प्रोक्तः शवर्गे मेष इष्यते ॥ १९३७ ॥

पूर्वान्नैर्ऋतपर्यन्तं भक्षकाः समवस्थिताः ।
पश्चिमाद् रौद्रदिग्भागं यावद् भक्ष्या व्यवस्थिताः ॥ ११३८ ॥

भक्षकात् पञ्चमे स्थाने स्थितो भजति भक्ष्यताम् ।
तस्माद् विचार्य यत्नेन शत्रुं पञ्चमतां नयेत् ॥ ११३९ ॥

एवं नामबलं चक्रे विचार्य पृथिवीपतिः ।
द्यूतं समाह्वयं युद्धं नारभेत जयोत्सुकः ॥ ११४० ॥

ब्रह्माणी पूर्वदिग्भागे प्रतिपन्नवमे तिथौ ।
द्वितीयायां दशम्यां च माहेशी सौम्यदिग्गता ॥ ११४१ ॥

एकादश्यां तृतीयायां कौबेरी वह्निदिक्स्थिता ।
द्वादश्यां च चतुर्थ्यां च वैष्णवी नैर्ऋते स्थिता ॥ ११४२ ॥

पञ्चम्यां च त्रयोदश्यां वाराह्या दक्षिणे स्थितिः ।
चतुर्दश्यां तथा षष्ठ्यामिन्द्राणी पश्चिमोदया ॥ ११४३ ॥

सप्तम्यां पौर्णमास्यां च वायव्ये चण्डिकास्थितिः ॥

अमावास्याऽष्टमीतिथ्योर्महालक्ष्मीस्तथेशगा ॥ ११४४ ॥

दक्षिणे पृष्ठतः कार्या योगिन्यो विजिगीषुणा ।
योगिनीनां बलं त्वेवं कथितं सोमभूभुजा ॥ ११४५ ॥

इति योगिनीचक्रम् ॥

युद्धपूर्वदिने राजा कृतोत्साहः सभागतः ।
कुमारमण्डलाधीशान् सामन्तान् मान्यकानपि ॥। ११४६ ॥

सुवर्णवस्त्राभरणैस्तोषयेत् सैन्यकांस्तथा ।
वाग्भिः प्रोत्साहयेत् तांश्च गुणकीर्तनमाननैः ॥ ११४७ ॥

तेषां प्रतिज्ञां संश्रित्य सुभटानां नृपोत्तमः ।
मातङ्गान् मदसंयुक्तान् वाजिनश्च जवोत्तमान् ॥ ११४८ ॥

दद्याद् यथार्हं सर्वेषां सङ्ग्रामजयकाङ्क्षया ।
ततो विसर्जयेत् सर्वान् युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ ११४९ ॥

तस्यां रात्र्यामलातैश्च पूरयेद् गगनाङ्गणम् ।
महातूर्यप्रघोषैश्च काहलाशङ्खनिस्वनैः ॥ ११५० ॥

सिंहनादैर्भटानां तु त्रासयेद् रिपुसैनिकान् ।
अधिवास्य ततो राजा शस्त्राणि कुलदेवताः ॥ ११५१ ॥

ततः शयीत मेदिन्यां कुशानास्तीर्य यत्नतः ।
ततः प्रातः समुत्थाय निरीक्ष्य घृत-दर्पणौ ॥। ११५२ ॥

स्नात्वा तीर्थजलैः पुण्यैश्चित्राम्बरविभूषितः ।
समाराध्य जगन्नाथमिष्टमिष्टफलप्रदम् ॥ ११५३ ॥

ततः कृत्वा महापूजां विविधां कुलदैवते ।
धेनुं भूमिं हिरण्यं च विप्रेभ्यो विधिनाऽर्पयेत् ॥ ११५४ ॥

तदाशिषः समादाय नीराजितहयद्विपः ।
दक्षिणाग्रखुरोल्लेखात् हयानां हेषितादपि ॥ ११५५ ॥

वामेतरविषाणाग्रवेष्टनात् स्वकरेण च ।
बृंहितेन गजानां च जानीयाज्जयञ्जसा ॥ ११५६ ॥

नराणां शुभवाक्यैश्च मङ्गलद्रव्यदर्शनैः ।
प्रदक्षिणागमैश्चापि भरद्वाजशिखण्डिनाम् ॥ ११५७ ॥

अन्यैश्च शकुनैर्भव्यैर्जयमङ्गलसूचकैः ।
दक्षिणाक्ष्णः परिस्पन्दाद् दक्षिणस्य भुजस्य च ॥ ११५८ ॥

मनसश्च प्रसादेन स्वानुकूलानिलेन च ।
एवं निमित्तैर्निश्चित्य जयं समरदुर्जयः ॥ ११५९ ॥

शुभस्थानस्थितैः सर्वैर्ग्रहैस्ताराभिरेव च ।
उदितेन स्वरेणाथ जयभूमिबलेन च ॥ ११६० ॥

निमित्तैर्विहितोत्साहो निर्गत्य निजमन्दिरात् ।
ताडयित्वा महाभेरीं प्रतिसैनिकभीषणीम् ॥ ११६१ ॥

धनुषां द्वे शते गत्वा तत्र स्थित्वा नृपोत्तमः ।
मेलयित्वा बलं सर्वमेवमाघोषयेत् ततः ॥ ११६२ ॥

तस्मै दास्यामि नियुतं राजानं हन्ति यो रणे ।
तत्कुमारनिहन्तॄणां दास्यामि प्रयुतत्रयम् ॥ ११६३ ॥

सामन्तमण्डलाधीशहन्तॄणां प्रयुतं तथा ।
सचिवामात्यहन्तॄणामयुतं पारितोषिकम् ॥ ११६४ ॥

प्रधानयोधहन्तॄणां दास्ये पञ्चसहस्रकम् ।
द्विसहस्रं प्रसादेन प्रदास्ये गजघातिनाम् ॥ ११६५ ॥

सहस्रं प्रतिदास्यामि स्यन्दनस्य विघातिनाम् ।
अश्वसादिनिहन्तॄणां प्रदास्ये शतपञ्चकम् ॥ ११६६ ॥

शतं तस्मै प्रदास्यामि समानयति यः शिरः ।
एवं प्रलोभ्य तान् सर्वान् प्रयायाद् युद्धसम्मुखम् ॥ ११६७ ॥

सुभटान् बलसंयुक्तान् हयविद्याविशारदान् ।
वरवाजिसमारूढान् भूपरीक्षाविचक्षणान् ॥ ११६८ ॥

द्विशतं वा शतं वाऽपि तदर्धं हयसादिनः ।
पुनः प्रस्थापयेद् राजा युद्धभूमिपरीक्षणे ॥ ११६९ ॥

गत्वा समागतानां तु विज्ञप्त्या च भुवो गुणान् ।
परेषां व्यूहरचनां परिज्ञाय क्षितीश्वरः ॥ ११७० ॥

संस्थूलस्थूलवल्मीकवृक्षगुल्मोपकण्टके ।
भूभागे रचयेद् राजा व्यूहं व्यूहविचक्षणः ॥ ११७१ ॥

अल्पवृक्षोपलाच्छिद्राऽलङ्घनीयदरीस्थिता ।
निःशर्करा विपङ्का भूरश्वव्यूहाय शस्यते ॥ ११७२ ॥

निःस्थाणुसिकतापङ्का निर्वल्मीकोपला समा ।
केदारव्रततिश्वभ्रवृक्षगुल्मविवर्जिता ॥ ११७३ ॥

अतीवकठिना भूश्च क्षुरचङ्क्रमणक्षमा ।
स्थिरा चक्रसमा धात्री रथव्यूहे प्रशस्यते ॥ ११७४ ॥

सुगम्यशैला विषमा मृदुवृक्षावभेदिनी ।
सुपङ्कदरभङ्गा भूर्गजव्यूहे वरा मता ॥ ११७५ ॥

सर्वदोषोज्झिता भूमिः कुत्रचिद् वारिसंयुता ।
विशाला गुणभूयिष्ठा चतुरङ्गबलोचिता ॥ ११७६ ॥

एवं परीक्ष्य भूभागं यस्मिन् यत्र यथोचितम् ।
तत्र संरचयेद् व्यूहान् नृपो युद्धविशारदः ॥ ११७७ ॥

सर्वलक्षणसम्पूर्णे भूभागे रिपुमर्दनः ।
रचयेदुत्तमं व्यूहं परव्यूहविभेदकम् ॥ ११७८ ॥

मुखं पूर्वविभागः स्यादुरश्च तदनन्तरम् ।
उरसः पश्चिमे भागे प्रौरस्यं परिकीर्तितम् ॥ ११७९ ॥

प्रौरस्यस्य तथा पृष्ठे प्रतिग्रह इतीरितः ।
कक्षौ प्रकक्षौ पक्षौ च प्रपक्षौ पार्श्वयोः क्रमात् ॥ ११८० ॥

प्रतिग्रहपरो भागः पृष्ठमित्यभिधीयते ।
एवं व्यूहविभागांश्च विज्ञाय नृपतिस्ततः ॥ ११८१ ॥

मुखे मदमुखं नागं शूरारूढं सुशिक्षितम् ।
तनुत्राणसमोपेतं योधद्वयसमन्वितम् ॥ ११८२ ॥

पश्चिमासनरूढेन सुभटेन समन्वितम् ।
त्रिशतैः षट्शतैर्वापि नवभिर्वा तथा शतैः ॥ ११८३ ॥

त्रिधा विभक्तैः सुभटैः स्थानत्रयसुसंस्थितैः ।
पृष्ठे च कक्षभागे च रक्षितं खड्गपाणिभिः ॥ ११८४ ॥

प्रकक्षदेशनिक्षिप्तैश्चण्डकोदण्डमण्डितैः ।
सुभटैः शतसङ्ख्यातैः सुलक्षैर्दृढघातिभिः ॥ ११८५ ॥

पक्षदेशे तथा शूरैः शक्तिखेटकधारिभिः ।
सहस्रद्वयसङ्ख्यातैस्तदर्द्धैर्वा शतैर्वृतम् ॥ ११८६ ॥

प्रपक्षे जवसंयुक्तैर्गात्रत्राणसुरक्षितैः ।
अश्वैः सर्वायुधोपेतैर्वाहकैश्च समन्वितैः ॥ ११८७ ॥

शतपञ्चकसङ्ख्यातैः प्रपक्षद्वयकल्पितैः ।
तुरगैः पत्तिभिः शूरैरावृतं पुरतो न्यसेत् ॥ ११८८ ॥

वारणं सर्वसैन्यानां वारणं वैरिवारणम् ।
एवंविधबलोपेतं व्यूहस्याग्रे नियोजयेत् ॥। १९८९ ॥

त्रिमुखं द्विमुखं तद्वदेकवक्त्रमथापि वा ।
परव्यूहस्य भेदार्थं कुर्याद् व्यूहमुखं नृपः ॥ ११९० ॥

उरःस्थाने महीपालः श्रैणमाटविकं बलम् ।
अमित्रं च तथा फल्गु युद्धभूमौ प्रकल्पयेत् ॥ ११९१ ॥

प्रौरस्ये युद्धभाण्डानि शस्त्राणि विविधानि च ।
वारि भूरि नयेदुष्ट्रैस्तृषार्तानां सुतृप्तये ॥ ११९२ ॥

प्रतिग्रहप्रदेशे तु स्वयं तिष्ठेन्महीपतिः ।
भद्रलक्षणसम्पूर्णमैरावणकुलोद्भवम् ॥ ११९३ ॥

विष्ण्वंशकशुभानूकं कालिङ्गवनसम्भवम् ।
भूभृच्छिखरसञ्चारं शिक्षितं तु वधावधि ॥ ११९४ ॥

मदावस्थां चतुर्थीं च सम्प्राप्तं गिरिसन्निभम् ।
शूरं महाबलं दान्तं धीरमन्वर्थवेदिनम् ॥ ११९५ ॥

सुवर्णघटितोदारपक्षरक्षासमन्वितम् ।
तनुत्राणसमोपेतं दृढढेञ्चाकधारिणम् ॥ ११९६ ॥

मयूरपिच्छगुच्छाङ्कध्वजदण्डविमण्डितम् ।
नानावर्णविचित्राङ्गं पताकापरिशोभितम् ॥ ११९७ ॥

ढेञ्चकान्तःस्थितैर्योधैर्मध्ये कुन्तरोद्धतम् ।
पाश्चात्यसादिना युक्तं शक्तितोमरपाणिना । ११९८ ॥

अन्तरारूढशूरेण खेटकद्वयधारिणा ।
ईदृग्गुणयुतं नाममारोहेद् विनयोद्यतः ॥ ११९९ ॥

विज्ञातनामभिर्मौलैः कृत्तिकाचर्मपाणिभिः ।
अङ्गरक्षान्वितैः शूरैर्दृप्तः सन्नङ्गरक्षकैः ॥ १२०० ॥

कक्षस्थैर्दशसाहस्रैस्तदर्धैर्वा सुरक्षितः ।
प्रकक्षे सचिवामात्य-कुमारे च घटान्वितः ॥ १२०१ ॥

मित्र-भृत्यबलैः पक्षे चापसायकधारिभिः ।
शक्ति-तोमर-निस्त्रिंश-कुन्त-मुद्गरपाणिभिः ॥ १२०२ ॥

वरवारणसन्नद्धैः सुभटैर्लक्षसम्मितैः ।
क्रमशः स्थापित्रैर्योधैर्यथोदीरितनामभिः ॥ १२०३ ॥

नानायुधधरैर्वीरैरश्वारूढैः सुशिक्षितैः ।
प्रकक्षेऽयुतयुग्मेन संवृतश्च महीपतिः ॥ १२०४ ॥

पृष्ठे भूमौ वशारूढपुष्पकान्तरसंस्थितैः ।
अवरोधवधूवृन्दै रक्षिभिः परिरक्षितैः ॥ १२०५ ॥

धेनुकाव्याशिताशेन कोशेनाधिष्ठितस्तथा ।
तेषां तु पृष्ठरक्षार्थं नरवाजिबलं न्यसेत् ॥ १२०६ ॥

ईदृशीं व्यूहरचनां विधाय परवीरहा ।
व्रजेदब्धिरिव क्षुब्धो निगिरन् परवाहिनीम् ॥ १२०७ ॥

** इति सैन्यरचनालक्षणम् ॥**

शूराणां सिंहनादैश्च खुरारात्रैश्च वाजिनाम् ।
महामात्रकरास्फालमातङ्गगलगर्जितैः ॥ १२० ८॥

भेरीप्रहारघोषैश्च काहलाशङ्खनिस्वनैः ।
युद्धाशंसिमहातूर्यनिनादैः स्फोटयन् दिशः ॥ १२०९ ॥

यतः फल्गु यतो भिन्नं यतो दूष्यैरधिष्ठितम् ।
तद् बलं प्रथमं हन्यादात्मनश्चोपबृंहयन् ॥ १२१० ॥

सारं द्विगुणसारेण फल्गु सारेण पीडयेत् ।
संहतं तु गजानीकैः प्रचण्डैरवदारयेत् ॥ १२११ ॥

प्रचण्डैर्वीरमुख्यैश्च फल्गुसैन्यं विदारयेत् ।
अश्वव्यूहैर्भटानीकं वाजिव्यूहं तु दन्तिभिः ॥ १२१२ ॥

बाणसारैस्तथा कुन्तैः पाश-पट्टिश-तोमरैः ।
अग्नितैलार्चितैर्बाणैर्निर्भिन्द्याद् द्विपयूथपान् ॥ १२१३ ॥

प्रभूतकुञ्जरानीकघटासङ्घट्टघट्टनैः ।
पाटनैः करटिव्रातं द्विषतां रणमूर्द्धनि ॥ १२१४ ॥

विमृश्य राजचिह्नानि निश्चित्य नृपतेः पदम् ।
सर्वसैन्येन संयुक्तस्तत्र यायाज्जयोत्सुकः ॥ १२१५ ॥

नाराचैर्जर्जरीकृत्य कुन्तैर्निर्भिद्य निर्भरम् ।
चक्राघातैर्द्विधाकृत्य पाशैराकृष्य पातयेत् ॥ १२१६ ॥

सञ्चूर्ण्य मुद्गराघातैश्छित्त्वा परशुना भटान् ।
स्वारूढकुञ्जरेणाथ संयोज्य परवारणम् ॥ १२१७ ॥

तद्गजं स्वगजोद्दामदन्ताघातैर्निपात्य च ।
निस्त्रिंशेन रिपोश्छिन्द्यात् कुण्डलालङ्कृतं शिरः ॥ १२१८ ॥

एवं निहत्य सङ्ग्रामे दुष्टशत्रुं मदोद्धतम् ।
जयतूर्यनिनादेन हर्षयन् सुभटान् स्वकान् ॥ १२१९ ॥

कुमारामात्यसचिवान् सामन्तान् मण्डलेश्वरान् ।
विनिहत्यागतानां च दानं दद्याद् यथोदितम् ॥ १२२० ॥

द्विषतां रक्तपूरेण तर्पयित्वा तु मेदिनीम् ।
पिशितेन पिशाचांश्च क्रव्यादानन्त्रमालया ॥ १२२१ ॥

पलायनपरान् भीतान् रक्षयित्वा तु धर्मतः ।
आरोहमुक्तान् स्वीकृत्य त्वरया वरवारणान् ॥ १२२२ ॥

धेनुकाश्चोष्ट्रसङ्घांश्च निःशेषं कोशमेव च ।
परिगृह्य तथा सर्वं प्रयत्नाद् वीक्ष्य सर्वतः ॥ १२२३ ॥

एवं तु बध्यते यत्र युद्धे शत्रुर्महाबलः ।
नृपेण बलिना स स्याद् दण्डो युद्धवधाभिधः ॥ १२२४ ॥

बलशक्तिविहीनेन नृपेण रिपुघातिना ।
प्रयोज्या स्युस्त्रयो दण्डा विषघाताभिचारजाः ॥ १२२५ ॥

विषं हालाहलं शृङ्गि कालकूटं भयावहम् ।
वत्सनाभं चतुर्थं तु स्थावरं परिकीर्तितम् ॥ १२२६ ॥

सर्पदंष्ट्रादिसञ्जातं विषं तज्जङ्गमं विदुः ।
विरुद्धद्रव्यमिलितं कृत्रिमं विषमुच्यते ॥ १२२७ ॥

शात्रवाणां विरक्ता ये कृत्यास्ते पुरुषा वराः ।
तान् विभेद्य प्रदानेन रसं तैस्तु प्रयोजयेत् ।
तडाग-कूप-वापीषु तथा लघुसरस्सु च ॥ १२२८ ॥

स्नानोदके तथा तैले पादाभ्यङ्गे सपादुके ।
क्रीडापुष्करिणीमध्ये प्रयुञ्जीत विषं द्विषाम् ॥ १२२९ ॥

कुमार-सचिवामात्य-मन्त्रि-सेनाधिपेषु च ।
महावारणमुख्येषु तुरगेषूत्तमेषु च ॥ १२३० ॥

एवं विषप्रयोगेण शत्रूणां क्षुद्रघातकम् ।
क्षीणेन क्रियते यत् तु विषदण्डः स उच्यते ॥। १२३१ ॥

शूरश्च दृढभक्तश्च त्यक्तप्राणभयश्च यः ।
वीरश्च समयज्ञश्च वधोपायविचक्षणः ॥ १२३२ ॥

बन्धुपुत्रप्रदत्ताधिगृहीतबहुवेतनः ।
तेन घातं प्रयुञ्जीत प्रमत्तारिवधेच्छया ॥ १२३३ ॥

गीतवाद्यप्रसक्तेषु द्यूतक्रीडारतेषु च ।
मृगव्यासक्तचित्तेषु देवयात्राप्रसङ्गिषु ॥ १२३४ ॥

अङ्कमल्लविनोदेषु तथाऽन्येषूत्सवादिषु ।
अन्तःपुरप्रचारेषु देवपूजापरेषु च ॥ १२३५ ॥

वीरक्रीडाविषण्णेषु भोजनास्थानवर्त्तिषु ।
व्यग्रेष्वन्येषु कार्येषु कुर्याद् वैरिषु घातनम् ॥ १२३६ ॥

पूर्वोदितगुणैस्तीक्ष्णैः सुभद्रैर्यन्त्रपातनम् ।
मायया क्रियते शत्रोर्घातदण्डः स कीर्त्तितः ॥ १२३७ ॥

अथर्वविधितत्त्वज्ञैर्ब्राह्मणैर्विजितेन्द्रियैः ।
मन्त्र-तन्त्रविधानज्ञैर्दूरादुन्मूलयेद् रिपुम् ॥ १२३८ ॥

अभिचारिकहोमैस्तु मन्त्रैः षट्कर्मसाधकः ।
यन्त्रलेखनकैरुग्रैरूपांशुजपनादिभिः ॥ १२३९ ॥

मन्त्र-तन्त्रसुसिद्धैश्च पटहैः काहलादिभिः ।
पताकाकारकैर्दीपैर्धूपैर्मायूरकूर्चकैः ॥ १२४० ॥

बाणैर्मन्त्रप्रयुक्तेैश्च सिद्धार्थकयुताक्षतैः ।
माहयेत् स्तम्भयेच्छत्रून् स्थानादुच्चाटयेत् तथा । १२४१ ॥

विद्वेषयेच्च मित्राणि वशे कुर्याच्च विद्विपः ।
संहरेज्जीवितं यत्तु स्यात् स दण्डोऽभिचारकः ॥ १२४२ ॥

इति दण्डभेदाः ॥

व्यवहारान् नृपः पश्येद् विप्रैर्विद्वद्वरैः सह ।
स्मृतिशास्त्रानुरोधेन रागद्वेषविवर्जितः ॥ १२४३ ॥

अदोषान् दूषयेद् राजा दोषयुक्तानदण्डयन् ।
अकीर्तिं महतीमेति दुर्गतिं चाधिगच्छति ॥ १२४४ ॥

ऋत्विक् पुरोहितः पुत्रो भ्राता बन्धुस्तथा सुहृत् ।
अदण्ड्यो नृपतेर्नास्ति स्वधर्माच्चलितो नरः ॥ १२४५ ॥

वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञाः सत्यसन्धाश्च धार्मिकाः ।
सभ्या नृपतिना कार्या मित्रामित्रेषु वै समाः ॥ १२४६ ॥

धीरैरलोलुपैर्मौलैर्लोकव्यापारकोविदैः ।
विप्रैः सह महीपालो गुण-दोषौ विचारयेत् । १२४७ ॥

विचारे यत्र तिष्ठन्ति विप्राः श्रुतिविदस्त्रयः ।
पञ्च वा सप्त वा सा स्याच्छतक्रतुसमा सभा ॥ १२४८ ॥

तस्यां सभायां यः कश्चिद् धर्मज्ञः श्रुतिकोविदः ।
निर्दिष्टो वाप्यनिर्दिष्टः स तत्त्वं वक्तुमर्हति ॥ १२४९ ॥

न्याय्यं पन्थानमुत्सृज्य ये गतस्यानुयायिनः ।
सभ्यास्ते बोधनीयाः स्युर्मार्गं धर्मस्य शाश्वतम् ॥ १२५० ॥

अनिर्दिष्टश्च तत् सर्वं सत्यं ब्रूयात् समञ्जसम् ।
ज्ञात्वा वा न वदेत् तत्त्वं मिथ्यावादी च पापभाक् ॥ १२५१ ॥

कुलीनाः शीलवन्तश्च धनिनो वयसाऽधिकाः ।
अमत्सरा विशः कार्याः कियन्तोऽपि सभासदः ॥ १२५२ ॥

अलोभं सत्यसन्धं च धर्मशीलं प्रियंवदम् ।
धर्मशास्त्रार्थकुशलं लोकयात्राविचक्षणम् ॥ १२५३ ॥

विचारे पण्डितं दक्षं प्राड्विवाकतया युतम् ।
इङ्गिताकारतत्त्वज्ञमूहापोहविशारदम् ॥ १२५४ ॥

ब्राह्मणं श्रुतसम्पन्नं धर्मशास्त्रविशारदम् ।
आत्मनः प्रतिरूपं तु कुर्यादेकं महीपतिः ॥ १२५५ ॥

प्रागेव पृच्छति प्रायो वाक्यं वादार्थमागतौ ।
विचारयति यः सम्यक् माड्विवाकस्ततः स्मृतः ॥ १२५६ ॥

व्यग्रस्य राजकार्येण देहजाड्येन वा स्वयम् ।
अपश्यतः प्रभोः कार्यं प्राड्विवाको विचारयेत् ॥ १२५७ ॥

विप्रालाभे तु कर्तव्यः कुलीनो दमसंयुतः ।
परत्र भीरुर्धर्मज्ञः शूरः शान्तो विमत्सरः । १२५८ ॥

अनुद्वेगकरो नित्यं प्रजानां च हिते रतः ।
सदोद्युक्तः समर्थश्च क्षत्रियोऽपि सभापतिः ॥ १२५९ ॥

दौर्लभ्यात् क्षत्रियस्यापि वैश्यं कुर्यात् सभापतिम् ।
गुणाधिकं च मध्यस्थं जनानां सम्मतं नृपः ॥ १२६० ॥

विप्र-क्षत्र-विशः कार्याः श्रेष्ठमध्याधमाः क्रमात् ।
सर्वथाऽपि न कर्त्तव्यः शूद्रः क्वापि विचारणे ॥ १२६१ ॥

लोभाद् वाऽपि भयाद् रागात् स्मृतिशास्त्रार्थनाशकाः ।
दण्डनीयाः पृथक् सभ्या विवादाद् द्विगुणं धनम् ॥ १२६२ ॥

सतां मार्गं समुल्लङ्घ्य बाधितो यो बलीयसा ।
निवेदयेत यद् राज्ञे तद् विवादपदं स्मृतम् ॥ १२६३ ॥

अभियोगो द्विधा ज्ञेयः शङ्कया प्रत्ययेन वा ।
असत्संसर्गतः शङ्का प्रत्ययोऽन्याङ्गदर्शनात् ॥ १२६४ ।
प्रथमं स्याद् ऋणादानं निक्षेपस्तदनन्तरम् ।
अस्वामिविक्रयश्चैव तृतीयं परिकीर्तितम् ॥ १२६५ ॥

सम्भूय च समुत्थानं चतुर्थं परिभाषितम् ।
पञ्चमं दत्तमाख्यातं षष्ठं दत्तापहारकम् ॥ १२६६ ॥

सप्तमं वेतनादानं संविल्लङ्घनमष्टमम् ।
क्रयविक्रयानुशयौ नवमं दशमं तथा ॥ १२६७ ॥

एकादशं तथा प्रोक्तं विवादः स्वामिपालयोः ।
स्वामिभृत्यविवादश्च द्वादशं समुदाहृतम् ॥ १२६८ ॥

त्रयोदशं समाख्यातं सीमाविवदनं बुधैः ।
निरूपितं बुधैरत्र वाक्पारुष्यं चतुर्दशम् ॥ १२६९ ॥

उक्तं पञ्चदशं तज्ज्ञैर्दण्डपारुष्यसंज्ञितम् ।
स्तेयं षोडशमाख्यातमृषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ १२७० ॥

पदं सप्तदशं नाम साहसं सद्भिरीरितम् ।
अष्टादशं समादिष्टं स्त्रीसङ्ग्रहणसंज्ञकम् ॥ १२७१ ॥

एकोनविंशं सम्प्रोक्तं स्त्रीपुंधर्मो विचारकैः ।
दायभागाभिधानं च तत् स्याद् विंशतिमं पदम् ॥ १२७२ ॥

एकविंशं तथा द्यूतं द्वाविंशं तु समाह्वयम् ।
व्यवहारपदान्येतान्याह सोमेश्वरो नृपः ॥ १२७३ ॥

इति व्यवहारपदानि ।

स्वयं नोत्पादयेत् कार्यं समर्थः पृथिवीपतिः ।
नाददीत तथोत्कोचं दत्तं कार्यार्थिना नृपः ॥ १२७४ ॥

विवादायागतं पृच्छेत् सभायां पुरतः स्थितम् ।
किं कार्यं किं च दुःखं ते त्यक्तशङ्को निवेदय ॥ १२७५ ॥

निरूपिते पुनः पृच्छेत् केन कस्मिन् कुतः कथम् ।
तस्मात् तव कृतं ब्रूहि सत्वमेव सभागतः ॥ १२७६ ॥

सभ्यैः सह समालोच्य पदं न्याय्यं यथा भवेत् ।
प्रत्यर्थिनस्तथाऽऽह्वानं लेखैर्दूतैश्च कारयेत् ॥ १२७७ ॥

आहूतो यदि नागच्छेद् व्याधितो दुःखितोऽथवा ।
निरुद्धो विषमस्थो वा क्रियाव्यग्रो ज्वरन्नपि ॥ १२७८ ॥

स्वामिकार्यप्रदो वाऽपि नृपकार्यरतोऽथवा ।
मत्तो वाऽथ प्रमत्तो वा तथाप्येष न दुष्यति ॥ १२७९ ॥

कुलीना परभार्या च युवतिश्च प्रसूतिका ।
रजस्वला पक्षहीना नाह्वातव्या सभां प्रति ॥ १२८० ॥

अर्थिप्रत्यर्थिवाक्यानि लेखयित्वा विचारयेत् ।
देशकालानुसारेण हेतुभिश्च पृथग्विधैः ॥ १२८१ ॥

लिखितात् साक्षितो भुक्तेः प्रमाणत्रितयादतः ।
विचारयेन्महीपालः स्मृतिशास्त्रानुसारतः ॥ १२८२ ॥

एतैः प्रमाणैर्हीनस्य दिव्यं देयं महीभुजा ।
तच्च देयं वयोऽवस्था-देश-कालानुसारतः ॥ १२८३ ॥

प्रमाणं मानुषं यत्र दुर्लभत्वेन वर्त्तते ।
तदा दिव्यं प्रदेयं स्थान्न देयं मानुषे सति ॥ १२८४ ॥

शङ्कितानां नरेन्द्रेण कथितानां च तस्करैः ।
शुद्धिमन्विच्छतां तस्य दिव्यं देयं विना शिरः ॥ १२८५ ॥

प्रमाणैर्निश्चिते वाऽपि दिव्यैर्वाऽपि विचारिते ।
युक्त्या दण्डं नृपः कुर्याद् यथादोषानुसारतः ॥ १२८६ ॥

विषेक्षु(?)-दन्ति-भुजग-शस्त्रानल-जलादिभिः ।
पापानां प्राणहरणं वधदण्डः प्रकीर्त्तितः ॥ १२८७ ॥

केशानां कर्णयोरक्ष्णोर्नासिकायास्तथैव च ।
जिह्वायाः करयोस्तद्वदङ्गुलीप्रजनस्य च ॥ १२८८ ॥

पादयोरेवमादीनामङ्गानां छेदनं च यत् ।
अपराधानुसारेण क्लेशदण्डः स उच्यते ॥ १२८९ ॥

बन्धनं ताडनं वाचा रूक्षया भर्त्सनं तथा ।
एवंविधप्रकारोऽपि क्लेशदण्डः प्रकीर्त्तितः ॥ १२९० ॥

पणानां द्वे शतं सार्द्धे प्रथमः साहसः स्मृतः ।
मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रं चैव चोत्तमः ॥ १२९१ ॥

विवादेन समः क्वापि द्विगुणः क्वापि कथ्यते ।
त्रिगुणो वा क्वचित् प्रोक्तः क्वचिदुक्तश्चतुर्गुणः ॥ १२९२ ॥

सर्वस्वस्याधिकः क्वापि दमः सर्वस्वमेव वा ।
दोषद्रव्यानुसारेण दण्डोऽर्थहरणः स्मृतः ॥ १२९३ ॥

दण्डो रक्षति मर्यादां दण्डो धर्मं प्रवर्त्तयेत् ।
निवारयेदधर्माच्च तस्माद् दण्डं प्रयोजयेत् ॥ १२९४ ॥

दण्डहीने यतो राष्ट्रे मात्स्यो न्यायः प्रवर्तते ।
तस्माद् दण्डं प्रयुञ्जीत दुष्टानां धार्मिको नृपः ॥ १२९५ ॥

दण्डपातभयाल्लोको धर्मे तिष्ठति सूत्रितः ।
करीव विजयो मत्तोऽप्यङ्कुशेन वशीकृतः ॥ १२९६ ॥

तीव्रदण्डभयाल्लोके भृशमुद्विजते जनः ।
तस्मान्मृदुप्रयोगेण प्रजापालनमाचरेत् ॥ १२९७ ॥

यथोक्तदण्डविन्यासाद् भूपतेर्धर्मचारिणः ।
यशो धर्मस्तथा राष्ट्रं कोशश्च परिवर्धते ॥ १२९८ ॥

एवमङ्गानि राज्यस्य सप्त शक्तित्रयं तथा ।
षाङ्गुण्यं च तथा प्रोक्तमुपायश्च चतुर्विधः ॥ १२९९ ॥

राज्यस्थैर्यनिमित्तानि प्राप्तराज्यस्य भूपतेः ।
विंशतिः सोमभूपालः कृतवान् नीतिकोविदः । १३०० ॥

इति दण्डाध्यायः ॥ २० ॥

इति महाराजाधिराज-सत्याश्रयकुलतिलक-चालुक्याभरण-श्रीमद्भूलोकमल्ल-

श्रीसोमेश्वरदेवविरचिते मानसोल्लासेऽभिलषितार्थचिन्तामणौ

राज्यस्थिरीकरणोपायकथने द्वितीयं प्रकरणम् ॥

Please Wait….

End Of Book

GAEKWAD’S ORIENTAL SERIES

Published under the authority of

the Government of His Highness

the Maharaja Gaekwad of Baroda.

General Editor:

B. BHATTACHARYYA, M. A., Ph. D.

———————

No. LXXXIV

मानसोल्लासः

द्वितीयो भागः

MĀNASOLLĀSA
OF
KING SOMES’VARA

Edited with an introduction
BY
G. K. SHRIGONDEKAR, M. A.

Superintendent, MSS. Section,

Oriental Institute, Baroda.

Vol. ।I

BARODA
ORIENTAL INSTITUTE
1939

Printed by R. R. Bakhale, at the Bombay Vaibhav Press, Servants of India Society Building, Sandhurst Road, Bombay 4.
AND
Published on behalf of the Government of Baroda by Benoytosh Bhattacharyya at the Oriental Institute, Baroda.

Price Rs. 5-0-0

Introduction.

The second volume of the Mānasollāsa, the encyclopaedic work of the Western Cālukya King Someśvara, is now offered to the Sanskrit knowing public. The volume contains the whole of the third Viṁśati in twenty chapters and part of the fourth Viṁśati comprising fifteen chapters. The third Viṁśati deals with the twenty kinds of Upabhogas or enjoyments, while the fourth treats of the twenty kinds of Vinodas or royal sports, out of which only fifteen are described in the present volume. The remaining five Vinodas and the last Viṁśati, namely, the Krīḍāviṁśati will appear in the third or the last volume. It is worthy of note that in the 4th Viṁśati the chapter on Music is the longest and equals in length the whole of the first volume. This, no doubt, bespeaks the great interest the royal author King Someśvara took in the science and perhaps also in the art of Music.

THE MSS. MATERIAL.

The present volume is prepared with the help of the following four MSS :—

A. Belongs to the Oriental Institute. It is a complete copy prepared with the help of three MSS.

B. Belongs to the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. It is incomplete. In this MS even the Gṛhopabhoga or the first Adhyāya of the third Viṁśati is not complete.

D. Complete. It did not give much help in the preparation of this volume, since the subjects treated of in this volume are unusual; it is full of mistakes. It belongs to the Bikaner Durbar and we have a photostat copy of the same in our collection.

F. Complete but full of mistakes. This belongs to the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona.

SUBJECT-MATTER.

The first Adhyāya of the third Viṁśati opens with Muhūrta Jyotisa or the Science of Astrology for finding out auspicious moments while building new houses for princes, ladies of the harem and ministers. No information is, however, available here on town-planning or building of forts, since ostensibly the purpose of the Viṁśati is to describe the Upabhogas or royal enjoyments. It treats, nevertheless, of a few types of palaces like Pṛthvījaya, Muktakoṇa, Sarvatobhadra, Srīvatsa etc. being fit objects of royal enjoyment.

 Ṭ Ṇ Ṅ Û Ś Ñ Ḍ Ô Ṣ Ś Š Í Ś Ṁ Ṛ Ī Î

THE CATUṢKAS.

As the Catuṣkas1 allow good light and ventilation inside the house, every palace is here recommended to have at least one Catuṣka. Various kinds of palaces are mentioned here and their names differ with the number of Catuṣkas, the number and direction of the Alindas, śālās and Bhadras contained in them.

______________________________________________________
1. The definition of a Catuṣka and the order of construction as given in śloka 31 on page 4 is :—

चत्वारो मध्यगाः स्तम्भा यत्र तत्स्याच्चतुष्ककम् ।

तस्माद्बहिरलिन्दं स्याच्छाला स्यात्तदनन्तरम् ॥

(अलिन्दं ) च पुनः शाला क्रमेणैवं प्रवर्धते ।

Next to the Catuṣka is the Alinda and next to it is the śālā. These extensions take place in this particular order. The śālā is then followed by an Alinda and the latter by the śālā in the order of construction. Extension in this particular order is considered necessary in the case of the king’s palace.

The definition of शाला is :—

गृहमेकं तु यच्छन्नं सर्वं शालेति सा स्मृता ॥ समराङ्गणसूत्रधार ॥

And the definition of an अलिन्द is :—

शालाग्रे वलभी या स्यादलिन्देति वदन्ति ताम् ॥ समराङ्गणसूत्रधार ॥

And केचिदलिन्दकं द्वारं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ २३८ ॥

केचिदलिन्दं शालां च केचिच्चालिन्दकं च तत् ।

गृहबाह्यस्थिताः काष्ठा गृहमत्यन्तनिर्गताः ॥ २३९ ॥

काष्ठाकाष्ठस्य यद्गेहं तद्वा चालिन्दसंज्ञकम् ।

गृहाद्बहिश्च ये काष्ठा गृहस्यान्तर्गताश्च ये ॥ २४० ॥

तेषाङ्कोष्ठीकृतं तिर्यग्गेहं चालिन्दसंज्ञकम् ।

स्तम्भहीनं गृहाद्बाह्यान्निर्गतङ्काष्ठनिर्मितम् ॥ २४९ ॥

मध्यादूर्ध्वगतं गेहं तच्च वालिन्दसंज्ञकम् ।

यत्रालिन्दञ्च तत्रैव द्वारमार्गं प्रशस्यते ॥ २४२ ॥

अलिन्दं द्वारहीनं च गृहकोटीसमं स्मृतम् ।

यत्रालिन्दं तत्र शाला तत्र द्वारञ्च शोभनम् ॥ २४३ ॥

शालालिन्दं (न्द) द्वारहीनं न गृहं कारयेद्बुधः ।

— विश्वकर्माप्रकाशः ।

THE PALACES.

Houses with four śālās, three śālās, two śālās and one śālās are described afterwards. Sixteen kinds of palaces with one śālā are distinguished. Dhruva is the first among the sixteen and Vijaya is the last among them. The result of living in these houses is the same as is conveyed by the very name given to these buildings e. g. Dhruva ‘permanency’, Vijaya ‘victory’ and so forth.

WORSHIP OF VĀSTU.

The king is required to worship the Vāstu or the site of the palace, a big square divided into 81 pādas and has to give specified offerings to the deities residing in those 81 pādas. The king has to perform this Vāstupūjā before building the palace and thereafter annually after the building is completed. The king’s palace may have one to nine stories. In the palace there must be certain very dark places to be illumined by Maṇidīpas (or jewel-lamps) also entablatures (Matta-vāraṇas) with rich display of ivory, having pillars of gold or sandal wood, pavements of glass, crystal etc. and walls either made of crystal slabs looking like mirrors or made beautiful with wonderful pictures.

MATERIALS FOR PAINTING.

The author now deals with painters and painting, as also with the methods of preparing Vajralepa (adamantine paste), painting, brushes, pure and mixed colours. In his opinion there are only four śuddha or original colours: white, red, yellow and black; and he recommends the use of śaṅkha (conch) powder for white colour. He distinguishes three kinds of red colour and recommends Darada (red lead) for reddish brown, Alaktaka (red sap) for blood-red and Gairika (red chalk) for dark red. He prescribes Haritāla (yellow orpiment) for the yellow colour and Kajjala (soot or lamp-black) for the black colour. While dealing with the Miśravarṇas he recommends gold to be used in showing the golden ornaments.

ICONOMETRY.

In the Mānasollāsa, very interesting details are given on portrait painting, which is dependent in the first place on the three principal lines, called the plumb lines here named as the Brahmasūtra and the two Pakṣasūtras. The Brahmasūtra is the line which begins from the Keśānta (forehead where the line of hair begins) and passes through the middle of the eyebrow, the tip of the nose, chin, chest and navel to the middle of the two feet. This line, therefore, marks the centre of the body from head to foot.
The two Pakṣasūtras are usually six aṅgulas away from the Brahmasūtra on either side. They start from the Karṇānta (the top of the ear) and pass through the chin, the middle part of the knees, the outside skin and the second finger near the toe to the ground.

THE FIVE ATTITUDES.

With the variation of the distance between the central and side lines five different positions of the subject are obtained, in the same manner as the front, profile and three quarter positions are obtained in Western Art, The five positions are named in the Mānasollāsa as- Ṛju, Ardharju, Sāci, Ardhākṣi and Bhittika. Ṛjusthāna is the front position in which the distance between the central plumb line (Brahmasūtra) and the two Pakṣasūtras i. e. side lines is six aṅgulas on both the sides. Ardhaṛjukasthāna is that in which the distance from the Brahmasūtra to one Pakṣasūtra is eight aṅgulas on one side and four aṅgulas on the other. The Sācisthāna is that in which the distance from the Brahmasūtra to one Paksasūtra is ten aṅgulas on one side and two aṅgulas on the other. The Ardhākṣikasthāna is that in which the distance from the Brahmasūtra to one Pakṣasūtra is eleven aṅgulas on one side and one aṅgula on the other. Bhittikasthāna is that in which only the Pakṣasūtras are seen while the Brahmaśutra disappears.

Later the table for measuring lengths is given :—

8 परमाणुs = 1 त्रसरेणु

8 यवs = 1 अङ्गुल or मात्रा

8 त्रसरेणुs = 1 बालाग्र

2 मात्राs = 1 गोलक or कला

8 बालाग्रs = 1 लिक्षा

3 मात्राs = 1 अध्यर्ध्दकला

8 लिक्षाs = 1 यूका

4 मात्राs = 1 भाग

8 यूकाs = 1 यव

3 भागs = 1 वितस्ति or ताल

The whole body from head to foot is nine Tālas in height. The face from Keśānta to Hanu =

1 ताल.

ग्रीवा = 4 अङ्गुलs

ग्रीवा to हृदय= 1 ताल

हृदय to नाभि = 1 ताल

नाभि to मेढ्र = 1 ताल

ऊरु = 2 तालs

जानु = 4 अङ्गुलs

जङ्घा = 2 तालुs

चरण = 2 अङ्गुलs

Thus according to Brahmasūtra the height of the body is 9 Tālas, the Mauli (crown of the head) is 4 aṅgulas from the Keśānta; thus the real height is 9 Tālas and 4 aṅgulas i. e. 9 1/3 Tālas.

Next come the details of vertical measurements:—

1. First is the Mastaka-sūtra i. e. the line of the crown.

2. Four aṅgulas below is the Keśānta (end of the front hair) sūtra. This goes round the head three aṅgulas above the Karṇāgra.

3. Two aṅgulas below is the Tapanoddeśa-sūtra. This goes through the śaṅkhamadhya, one aṅgula above the Karṇāgra and one aṅgula above the occiput.

4. One aṅgula below is the Kacotsaṅga-sūtra which goes from near the eyebrows, the upper end of the ear to the śīrsakūrma (occiput).

5. One aṅgula below is the Kanīnikā-sūtra which goes by the Apāṅga, the upper end of the Pippali and above the pit of the back of the head.

6. Two aṅgulas below is the Nāsāmadhya-sūtra. It goes through the high portion of the cheeks to the middle of the ear.

7. Two aṅgulas below is the Nāsāgrasūtra. It goes through the cheeks, the root of the ear, the Keśotpatti-pradeśa and the back.

8. Half an aṅgula below is the Vaktramaḍhya-sūtra. It goes by the Spṛkkā or Kṛkāṭikā.

9. Half an aṅgula below is the Adharosṭha-sūtra. It goes by the joint of the chin to the back of the neck.

10. Two aṅgulas below is the Hanvagra-sūtra. It goes by the neck to the joint of the shoulder.

11. Four aṅgulas below is the Hikkā-sūtra. It goes from below the shoulders and the tops of the hands.

12. Seven aṅgulas below is the Vaksaḥsthala-sūtra. It goes by the red part of the nipples and the arm-pit joints to the back-bone.

13. Five aṅgulas below is the Vibhramasaṅga-sūtra. It goes below the nipples, the part between the breast and the backbone, the upper part of the elbow joint to the middle of the back.

14. Six aṅgulas below is the Jaṭharamadhya-sūtra. It goes by the end of the biceps to the back.

15. Six aṅgulas below is the Nābhi-sūtra. It goes by the loins to the top of the Kakundaras (buttocks).

16. Four aṅgulas below is the Pakvāśayasūtra. It goes by the middle of the Nitamba (hips) above the Sphiks i. e. fleshy part of the buttocks.

17. Four aṅgulas below is the Kāñcipada-sūtra. It goes by the middle of the buttocks.

18. Four aṅgulas below is the Liṅgaśiraḥ-sūtra. It runs by the root of the thighs to the expanse or curving of the buttocks.

19. Five aṅgulas below is the Liṅgāgra-sūtra. It goes from below the buttocks and enters the fold of the buttocks.

20. Eight aṅgulas below is the Ūru-sūtra.

21. Four aṅgulas below is the Mānasūtra i. e. Ūrumadhya-sūtra.

22. Four aṅgulas below is the Janumūrdha-sūtra. These three sūtras should go round both the thighs.

23. Four aṅgulas below is the Jānvadhaḥ-sūtra. This also should go round the knee.

24. Twelve aṅgulas (one Tāla) below is the Śakrabasti-sūtra.

25. Ten aṅgulas below is the Nalakāntaga-sūtra. It runs from the top of the ankle to the top of the heel.

26. Two aṅgulas below is the Gulphānta-sūtra.

27. Four aṅgulas below is the Bhūmī-sūtra.

The total length of the Brahma-sūtra amounts thus to 108 aṅgulas. The author next gives elaborate iconometrical details of the different parts of the body for all the five (ṛju etc.) attitudes of images.

While dealing with the measurement of the palm of the hand on page 32 he gives the names of different lines on hands. The first of these lines is called Āyurlekhā (the heart-line), the second of these is the śaktirekhā (head-line) and the third is the Puṁrekhā (the life-line). This is joined to śaktirekhā. The terms śaktirekhā and Puṁrekhā are not usually met with in works on Palmistry.

Further he gives in detail the rules for pain ting on the walls in the first four. Sthānas or attitudes, omitting naturally the last or the Bhittikasthāna as no part of the face is visible there on the Bhitti (wall). He, however, does not recognise any other Sthāna besides the five already mentioned even though the position happens to be intermediate between any two acknowledged attitudes.

THE DEITIES.

Then he gives the Dhyānas of the twenty-four forms of Jagannātha or Visṇu beginning with Keśava. All the twenty-four forms of Visṇu are endowed with four hands, carrying the well-known symbols of Visṇu, namely, the śaṅkha (conch), Cakra (discus), Gadā (mace) and Padma (lotus) in different orders.

For the four symbols of Visṇu the author here has used abbreviations: thus śa for śaṅkha, Ca for Cakra, Ga for Gadā and Pa for Padma. Three abbreviations of symbols usually occur in each set of four letters where the fourth denotes the abbreviated name of the deity. The first letter shows the symbol in the right lower hand, the second in the right upper, the third in the left upper, while the fourth which is not mentioned denotes the left lower hand holding the remaining symbol. Thus the abbreviation means that the form bears clockwise Padma in the right lower hand, śaṅkha in the right upper, Cakra in the left upper and Gadā in the left lower (though not mentioned). The last letter ke indicates that the name of the form is Keśava.

Then he gives the iconography of the eight-armed images of Hari, Trivikrama, Nṛsimha, Rāma and Nṛvarāha and declares that these should be ten Tālas in height while Vāmana should be of seven Tālas.

The two works śilparatna and Mānasollāsa agree so closely that one is tempted to believe that out of the two one must have borrowed from the other. The śilaparatna of Śrīkumāra being probably a work of the 16th century it is likely that it must have borrowed from the Mānasollāsa. It is, however, also probable that both of them might have borrowed from some earlier work which formed a common source.

In the first chapter the author deals with architecture, iconography, drawing, painting and cognate subjects. The Mūrtis treated of in this work are : Keśava etc. twenty-four forms of विष्णु, हरि, त्रिविक्रम, वामन, राम, नृवराह, नरसिंह, मत्स्य and कूर्म; ब्रह्मदेव, महादेव in human form as in गजासुरवध, as in त्रिपुरदाह as स्वच्छन्दभैरव, as अर्धनारीश्वर as उमामहेश्वर and as हरिहर, कार्तिकस्वामी, गणेश, काली, महिषासुरमर्दिनी with eight hands, इन्द्र, अग्नि, यम, राक्षसेन्द्र, वरुण, वायु, कुबेर, ईशान, मातृकाs, श्री, नाग, दैत्य, दानव, पिशाच, वेताल, क्षेत्रपाल, कामदेव, सूर्य, चन्द्र, भौम, बुध, गुरु, शुक्र, शनि, राहु and केतु.

At the end of this chapter he gives a full description of two animals, namely, the horse and the elephant but does not mention the bull which is found in the Śilparatna of Śrīkumara. The deities already mentioned seem to be the favourite gods of the time. Their forms without exception are pleasant; loathsome or dreadfull pictures which are likely to cause depression of spirits are not allowed to be drawn in palaces, as everything pleasant and attractive must be before the eye of a king to keep him cheerful. In this connection it may be remembered that the Uttararāmacarita of Bhavabhūti clearly shows the tragic effect the unpleasant pictures produced on the minds of Rāma and Sītā. On this point further information may also be obtained from the Yogagṛhacitra as cited in the Haṭhayogapradīpikā. The sight of ŚmaŚanā and Naraka, for instance, makes a man think of the transitoriness of the world. He is likely to develop a strong sense of Vairāgya or non-attachment which is dangerous for a person who has to guide the destinies of a kingdom. In short, the pictures must be fitting to the gay atmosphere of the palace. It, therefore, stands to reason that everything in the palace must be such as will keep the king always cheerful. There is a passage, in the Mānasollāsa to show that the main purpose of the pictures should be to remove the anguish from the heart.

VARIETIES OF PICTURES.

The author then proceeds to classify the different kinds of pictures and explain the various technical terms. The exact copy of an object as we find in a reflection is named by him as Viddha while mere resemblance is called Aviddha. The picture that expresses the Rasas like Śṛngāra is called a Bhāvacitra while the one with bright colours is named as Dbūlicitra. It is worthy of note that here King Someśvara proudly describes himself as चित्रविद्याविरञ्चिन् (विं. ३-९०५ ) - the creator or master of the art of drawing and painting.

To prevent smoke nuisance from the होमशाला in the palace he recommends the construction of latticed windows etc. The necessity of having a चतुष्क in the palace and the passage i. e. अलिन्द shows that the old engineers had a good grasp of the problems of light and ventilation.

The king is advised also to spend different seasons in different types of palaces which are constructed differently to suit the seasons and the variable weather. The author is particular in having four palaces for the four seasons, i. e. the spring, the summer, the winter and the rainy season.

Then begins the chapter entitled the Snānopabhoga or ’the enjoyment of bath’. The king’s person, he says, should first be anointed with fragrant oil and then massaged by expert wrestlers well-versed in the art of massaging. An ointment prepared with fragrant unguents like Kosṭha etc. in water or Kāñjikā is applied afterwards to the body for rubbing and cleaning the skin. A Khali (a special preparation of an ointment of wheat-flour etc. in Āranālas) is then applied to remove grease from the skin and it serves the same purpose as the modern soap. Young women then pour over the head water from golden jars made fragrant by various scented things. The scented oil of Āmalakī is then applied to the hair; sometimes scented turmeric is applied in addition. The oil and turmeric are then removed with warm water and the body is rubbed vigorously with a dry towel. Finally the removal of wet clothings completes the elaborate process of a royal bath.

The bath over, the king should put on a pair of sandals made of Śrīparṇī or Harichandana wood or of leather which covers only the front portion of the foot according to convenience. This is called the Pādukābhoga or the enjoyment of sandals.

Coming out of the Snānagṛha (bath room) the king should enter the Sukha-Mandir (pleasure hall). He should then summon the officer-in-charge of Tāmbūla ‘betel leaves’ and take from him one Tāmbūla. For this purpose excellent areca nuts are obtained from places like Vanavāsī. A slice from the top of the nut is first removed and then it is dried in the shade. One fourth of this nut is used in preparing the Tāmbūla which consists of fifty-two yellowish betel leaves with their ends removed. The ingredients used for the Tāmbūla include pearl oyster, the Is’āvāsa camphor, Kastūrī (musk) and various other sweet smelling things.

The author then proceeds to describe the vilepanas or unguents to render the skin soft, clean and fair. Different vilepanas are prescribed for different seasons. The vilepana called Sāndhya is designed to remove the smell of perspiration. In this chapter the author deals with the tests of Chandana and Kastūrī which are used in the summer and the rainy season respectively. The lepana known as pullinga is prescribed for the cold season (Hemanta and śiśira) exclusively. The colour of the vilepana is required to be harmonized with the dress which also changes according to seasons.

The author next deals with the interesting topic of Vastropabhoga or the “enjoyment of garments”. The chapter opens with astrological observations on the auspicious and inauspicious moments for putting on new dress and gives the results arising therefrom. The author incidentally observes that for putting on new clothing on ceremonial occasions like the Gṛhotsava or marriage, it is not necessary to observe the Muhūrta or auspicious moments. After applying the vilepana to his body the king should call the officer-in-charge of the royal ward-robe and order him to bring excellent clothes of cotton or silk woven with silver or golden threads of various kinds and colours brought from different countries and wear them.

In the Vasanta (spring) season the king is asked to put on silk or cotton clothes which are thin and charming. In Grīsma (summer) he should wear clothes of white colour. But if he wants to wear woollen clothes of white colour they must be very thin, soft and beautiful. In the rainy season he should wear red, pink, reddish and dark-red clothes made in an attractive style. In the ṡarad (autumn) season he should wear very thin clothes dyed with safflower or lac. In the cold season, he should wear woollen clothes of various kinds. On the whole the king should according to different seasons wear thin, costly and beautiful clothes of various colours to suit his own complexion.

Then comes the Mālyabhoga (enjoyment of garlands). After putting on fine clothes he should wear garlands made of various kinds of flowers. The line in मानसोल्लासः - बिभर्ति माल्यं शिरसा नृपतिः स्वानुसारतः ।
विं ३. अ. ७. श्लोक ४७.

reminds one of śrī Vālmīki’s remark :—

कुर्वन्ति कुसुमापीडाः शिरस्तु सुरभीनप्नी ।
मेघप्रकाशैः फलकैर्दाक्षिणात्य नरा यथा ॥ रा. २-९३-१३

while describing the Chitrakūṭa mountain. To have a tuft of hair of a considerable size on the crown of the head is a southern custom eveu now and in the Madras Presidency one comes across men also with garlands put on the śikhā. It may be remarked here that the author does not refer to the Pūjā of the IṢṭadevatā which is usually done after Snāna.

After Mālyopabhoga comes the Bhūṣopabhoga (enjoyment of ornaments). In the beginning of the chapter the author deals with various kinds of pearls and precious stones, more or less on the same line as in the second Vimśati. While talking of diamonds he uses the line वैरा1करभवं वज्रं विप्रजातीयमुत्तमम् । which means that the diamond produced in the वैराकर mine is of the highest (ब्राह्मण) quality. Then he describes the ornaments with pearls and precious stones and deals with separate ornaments for men and women. Some of the ornaments described in the Mānasollāsa may be said to be current in modern times e. g. the ornament called Sārikā, for instance, is current now and it is called Sari in Marāthi. Though fashions in ornaments are always in a flux, we can nevertheless find them used even in modern days. Ornaments like Keyūra etc. are also found in both Northern and Southern India bearing either the same or an entirely different name. It is, however, noteworthy that there is no mention of any ornament for the nose which very probably was introduced after the advent of the Muhammedans.

Then comes the Āsanopabhoga (enjoyment of seats). In this section, various kinds of royal seats are described; the Maṅgalāsana seems

—————————————————————————————

1. In Marāthi वैरागर means the mine of diamonds (see Molesworth’s dictionary). But no Marāthi dictionary gives the etymology of the word. वैर (Tamil)=a diamond and आकर =a mine. Thus वैराकर or वैरागर (cf. वैरागरे च सोपारे कलौ वज्रसुमुद्भवः। मानसोल्लास Pt. I i.e. diamonds are produced in वैरागर and सोपारा (i.e. शूर्पारक the modern नलासोपारा near Bombay on the B. B. & C. I. Ry.) means a mine of diamonds. The place near the diamond mines (वैराकर) became known as वैराकर; even now it is known as वैरागढ in the चांदा district of the नागपूर division in the Central Province. There were diamond-mines near this place on the river Sātin. Thus it seems that the influence of the Tamil language was felt as far as C. P. owing perhaps to its influence on Canarese.

to be the chauraṅga in Marāthi (a table), pavitrāsana a chair, majjanāsana a big table or sofa which are used in places other than the Darbar hall where Simhāsana is the only seat that is used.

Then comes the Chāmarabhoga (enjoyment of a chauri in Marāthi) or a bushy tail of the chāmara used as a fly-whisk or a fan. This section includes fanning by (fans made of) Tāḍapatra, Morchela or Kūrchaka made up of the feathers of a peacock and the Vālaka Vyajana i. e. the fan made up of Vāla (or वाळा in Marāthi).

Then comes the Āsthānabhoga (enjoyment of holding the Darbar). The king should sit on the throne placed in the assembly hall (Darbar hall) and ask his Pratīhāra to send a Sarvāvāhana (general invitation) to attend the Darbar. In response to the general invitation, first the women of the harem are allowed to enter the assembly hall. They come in palanquins fitted with curtains and accompanied by staff bearers (attendants on women’s apartments) who carry sticks made of teak wood or cane. The chief duty of the staff bearer is to cry out “Go away, Go away” in order to make room for the palanquin to pass through crowded roads. The ladies of the harem, according to their positions, occupy their respective seats on all sides of the throne except the front. Their eyes are generally turned towards the king or they cast occasional glances at him in order that he may be in a pleasant mood. Other invited ladies come to the assembly hall on horses, mares or on foot. Thus women of different ages enter the hall finely dressed and richly adorned with ornaments of gold and jewels. Here the author incidentally gives striking characteristics of the women belonging to different nationalities adjoining his territory. He carefully describes the women of Kuntala, Dravida, Mahārāṣṭra, Āndhra and Gurjara but does not mention those of his own territory. The countries mentioned in this connection in a minor way fix the boundary of the territory over which Someśvara ruled.

In this connection peculiarities in dress off द्रविड and गुर्जर women as stated in the body of the text, remind one of the beautiful श्लोक quoted in the commentary of the काव्यप्रकाश text “कामिनीकुचकलशवत् गूढं चमत्करोति. " (5th उल्लास.).

The commentator seems to be a Northerner as he does not clearly understand the difference between the आन्ध्र and द्रविड ladies and confounds all the southern ladies with आन्ध्र ladies. Hence a perfect agreement is seen between the two lines: काश्चिद् द्रविडकामिन्यः प्रकाशितपयोधराः । and नान्ध्रीपयोधर इवातितरां प्रकाशः । Similarly, the description of the dress of Gujarāti ladies stated by these different authorities exactly tallies in sense.

Gujarati ladies of to-day have the uttarīya (upper garment) put on in such a way that the left hand is kept visible. This seems to be the custom of the Āndhra ladies also, so much so, that it attracted the attention of the King Someśvara. It is noteworthy, however, that he gives no special characteristics of Canarese women although he is himself a Canarese king, loving Canarese language and script and ruling over a Canarese speaking country. Either he identifies कुन्तक with कर्णाटक or he omits कर्णाटक of because he thinks it to be quite a well known thing. The Western चालुक्यs are known as कुन्तलप्रभुs i. e. the lords of कुन्तल country with its capital at कल्याणपुर or कल्याणी. Now-a-days मराठी seems to be the vernacular of this country. All these women are taken as an ornament of the Darbar. It seems that some are Purdah ladies while others are not; they can attract the attention of whosoever happens to look at them.

After the entry of the ladies of the harem and other invited women, come all the princes modestly bowing to the king and take their respective seats in front of him. The Purohita (priest) dressed in white takes his seat near the princes. Then come the Amātya, Mantri, Sachiva etc. who form part of the second of the seven Aṅgns (limbs of the kingdom). They sit in their proper places when ordered by the king. Then come the Maṇḍalādhīśvaras (rulers or Governors of districts or provinces) and Sāmantāmātyakas (the feudatory princes or their ministers) who are required to sit in front of the king to the right and left in their proper places as ordered by the king. Then enter the officers of the state and are seated in their respective seats. Here the author gives an elaborate list of officers who are classified under three main heads of Dharma, Artha and Kāma. The names of the different officers mentioned are interesting as showing the administrative machinery of the author, King Someśvara and incidentally of the age to which the king belonged. The designations, significant in themselves, are given below:— (1) Kosādhikārin, apparently the Accountant General of to-day (2) Niskādhikārin, the Treasury officer or the mint officer who is actually in charge of the Niskas i.e. gold coins (3) Mūlyādhikārin, probably the officer who fixes the wages or salary (4) Arghādhikārin, probably for fixing the value of articles to be sold in the bazar (5) Karmādhikārin, probably the officer in charge of the Karmakāṇḍa (performance of religious duties) (6) Vidyādhikàrin, the officer in charge of the recognised fourteen Vidyās while (7) the śāstrādhikārin may be in charge of the other śāstras (depart- ments of knowledge), such as sciences of politics, agriculture, music, astronomy, astrology, palmistry, medicine, Dhanurveda, etc. The word (8) Chitrādhikārin shows that there was an officer in charge of the picture gallery. (9) Mṛgādhikārin is in charge of the deer etc. and the beasts of prey, while (10) Paksādhikȃrin may be the man in charge of the aviary. (11) The Aṅgādhikārins are the body guards or A. D. C.s and (12) Prāṇȃdhikārins are the physicians. (13) Ghāsādhikàrin may perhaps be the officer in charge of the grass or forest department. (14) Sudhādhikārin seems to be the officer in charge of the white-washing, painting or decoration department. The names of the (15) Vastrádhikārin and (16) Phalādhikárin have come twice in the list. (17) Parṇādhikārin may be the officer in charge of the betel nut or garden department. (18) Varṇādhikārin seems to be the officer whose duty it may be to see whether all the Varṇas (Brahmaṇa. Kṣatriya, Vaiśya and śudra) behave properly according to the established customs. (19) Duṣṭādhikārin seems to be the Jail Superintendent. There is no engineering department but we think that (20) Durgādhikārin may include engineers also. It is posible that there was an engineering department, otherwise it was not possible for the author to introduce a long chapter on buildings in the beginning of the third Viṁśati. This department may form one of the departments under the Durgādhikārin or Grámādhikārin or Deśādhikārin or perhaps the Sudhādhikārin. All officers wear fine coats of long sleeves embroidered with gold, turbans and golden ornaments. Betel-nut-bearers and trustworthy swordsmen (A. D. C.s) who have conquered their passions should stand attentively near the king.

Then comes a list of professional people who utter the words “Victory to the King”. It is worthy of note that in this list along with Bhaṭṭa, Chāraṇa, Bandi, Vaitālika and Chāṭukāra are included poets, astrologers, Vādis (plaintiffs, complainants), Vāgīs’as-orators, Pāṭhakas- readers of the Purȃnas and Kathakas-story tellers, that is to say, the modern Harikīrtana people. All these, therefore, appear to be the servants of his private department. The Aṅkas (those who fight with their enemies by the same weapon) are also included in this list. The whole assembly in the Darbar Hall should eagerly look at the king as they would look at the moon when it rises on the first day of the month. The king then should order the door-keeper to summon the smaller kings who have come there to seek his protection to appear before him. Immediately on entering the hall the new-comer should prostrate himself before the throne. The king, thereupon, should sympathetically ask the new-comer to get up and take his appointed seat. When a ruling king seeks protection, a seat befitting his position may be given to him with due respect. He should please him with kind words and present him fine clothes, gold ornaments, jewels, horses and elephants, villages, cities or even small countries and make him stay in the best houses. In the same way, he should please the princes, ministers, warriors, officers, scholars, favourites and those who can amuse and excite mirth! Then leaving the Darbar Hall he should go to the pleasure house in the company of women.

Next follows the enjoyment of children. The author in this section deals with the Saṁskāras like Garbhādhāna, Puṁsavana, Sīmanta, Jātakarma, Nāmakaraṇa and incidentally gives detailed information on this subject called from Jyotisa, Vaidyaka and Dharmaśāstra works.

At the time of the Sīmanta ceremony the Sāstrakāras1 say that the वाणीवादिन्s should sing songs in praise of Soma, but here the King Someśvara actually advises that they should play the Soma Rāga which he defines as under :—

अवरोहे सगन्धारः सोमरागस्तु षाडवः । -- मानसोल्लास.

The सङ्गीतरत्नाकर defines Soma Rāga in the following words :—

षड्जेषाड्जीभवः षड्जग्रहांशान्त्यानिगोत्कटः ।
सोमरागः स्मृतो वीरे तारे मध्यस्थमध्यमः ॥ --सङ्गीतरत्नाकर. अ. २- १६७.

———————————————————————————

1. आश्वलायन :— वीणागाथिनो संशास्ति सोमं राजानं संगायेताम् इति ।
पारस्करः - अथाह वीणागाधिनौ राजानं संगायेतां योवाप्यन्यो वरितर इति। नियुक्तामप्येके गाथामुपोदाहरन्ति । सोम एव नो राजेमा मानुषीः प्रजाः।
अविमुक्तचक्र आसीरंस्तीरे तुभ्यमसाविति यां नदीमुपावसिता भवति तस्या नाम गृह्णाति।
आपस्तम्बः - गायतामिति वीणागाथिनौ संशास्ति।
हिरण्यकेशीः- सोम एव नो राजा याहुर्ब्राह्मणीः प्रजाः।
स्वरमेलकलानिधि mentions this राग among अधमरागs and defines it as under :—

सन्यासः सग्रहश्चैव सांशः सम्पूर्ण एव च ।
सोमरागः सदा गेयो मन्द्रमध्यमभूषितः ॥

लक्ष्यसङ्गीत indirectly mentions it in दुर्गा of बिलाबलमेल :—

अवरोहे गसंयोगे सोमरागस्य नोद्भवः ॥

King Someśvara is an eminent authority on music as can be seen from the introductory stanzas of Saṅgītaratnākara and the first Śloka of the second Adhyāya of Saṅgītasamayasāra. While dealing with the Nāmakaraṇa ceremony the king advises that the male child should be named with suffixes such as simha, malla, bāhu, pāla, etc. This chapter shows that the king was very affectionate and tender-hearted.

EDUCATION OF THE PRINCE.

After performing the Upanayana ceremony in the eighth or eleventh year the prince should be taught one of the Vedas, the use of weapons and various other sciences. How many subjects the princes had to learn is given on page 110. They are required to be trained by experts and repeatedly examined by experts. When the king is pleased with the progress of the princes he should embrace them and honour them with sweet words and presents and the teachers should be presented with cows, towns or even villages. After educating the princes properly the king should get them married. The marriage customs also are given in the book. They appear like the present Marātha customs as observed in the royal family at Baroda excepting perhaps the use of जीरकs. p. 113. The Marātha bridegroom and the bride before कन्यादान are brought together face to face with a screen between them and the recitation of मङ्गलाष्टक are goes on. They put garlands on the neck of each other after the removal of the screen put between them. The custom appears somewhat like that of the Āśvalāyanas and resembles the one given in the Prayogaratna of Nārāyaṇabhaṭṭa. How the prince proceeds to the bride’s house is not given but the author has described the procession from the bride’s house to the bridegroom’s residence after the marriage ceremony is over. It should be accompanied by hundreds of torches while the music of the Pañchamahāśabdas is going on. The use of the compound Pañchamahāśabdas in the line-

ततः पञ्चमहाशब्दैर्वाद्यमानैर्व्रजेद्वरः ।
shows that there are five auspicious and sweet sounds produced by five instruments. The word occurs many a time in the copper-plate grants. The five instruments seem to include भेरी, शङ्ख, काहल, मृदङ्ग and कांस्पताल.

Such lines as —

वीणाभेरीमृदङ्गकाहलकलागीतं च नृत्यं तथा। शि. मा. पू. स्तोत्र.

show that the sound of the instruments was not only loud but also sweet.
The investment with the honour of Pañchamahāśabdas was always granted by mighty kings to the most important citizens of th e state. No such honour seems to have been given in the days of the Moghul and Maratha Ascendency.

Then comes the Annabhoga. In this chapter he has given the names of a great many articles of food and the directions as to the preparations of various dishes. The king should take his food along with his sons, grandsons, relations, lords, A. D. C.s and his special private servants. In this chapter the author gives methods of preparing vegetarian as well as non-vegetarian articles of food. Many names appear as being current in Canarese, Tamil, etc. while there are others which still survive in Marāthi. Thus Dhośā, Idali, etc. are even to-day found in Canarese and Tamil while dishes like मण्ड-मांडे, पोलिका-पोळी, वटिका-वडे, कटकर्ण- कडकणें are known to the Marāthas. The method of using Hingu (asafoetida) as given in the Mānasollāsa is not to use it in small quantities as is now being done usually but by using Hiṅgu water. Water can give the smell of Hingu if powder of Hiṅgu is mixed with water and kept standing for some time. This use of Hiṅgu is not known in Northern India. The process of Hiṅgudhūpa is also described here which resembles Phodaṇi (Marāthi) or Vaghāra (Gujarāti) of modern days.

While describing non-vegetarian preparations the method of removing the hair of a pig is given. The animal should first be covered with a white piece of cloth. Boiling water should then be poured on the body of the boar with the help of a Gaṇḍaka (a vessel used for taking water from a big earthern pot) with a handle slowly till the hair are so shaken from the roots that they can be easily removed by hands. The remainder may then be removed with the help of a pair of scissors. Another method of removing the hair from the body is to besmear it with mud and burn the skin with fire made of grass. While treating of the preparation of खण्डs of वपा he says that वपा should be kept in the form of a roll like पञ्चाङ्ग.

In the opinion of the author dishes prepared in earthern vessels taste well. Peculiar mice living in the fields near rivers are also included in the non-vegetarian food. After describing the vegetarian dishes the author proceeds to describe the preparations of milk and curds. Then he refers to the manner in which the district officers are to be treated while at dinner. The king himself should be supplied with a golden dish having a bunch of golden vessels for curries. The king with his face turned towards the east should sit on a cushion with a white napkin spread from the navel to the knee. Thus the use of napkins at the time of dinner appears to be an old custom of rich men or princes in India. In the beginning the king should take rice with मुद्गसूप and ghee; in the middle sweetmeats i. e. dishes prepared with milk, sugar and ghee should be eaten. Then he should take fruits, sweet as well as sour, cold drinks, S’ikhariṇī and thick curds. Lastly, he should take buttermilk and salt with rice, which may be followed by milk and sugar. No mention of Raṅgāvali or artistic designs made of coloured powders by the side of the dish is made by the author.

The king is then recommended to change foods and drinks in accordance with the needs of different seasons. He is asked to eat for instance, pungent things in spring, sweet and cold things in summer, salted things in the rainy season, sweet things in autumn, greasy and hot things in Hemanta and hot and cold things in winter. It is probable that this routine is fixed in accordance with medical laws in order to counteract the Dosa which becomes predominant in a particular season. Then comes the पानीयभोग or the enjoyment of drinking water.

The king is asked to sip water very often during meals. This the author thinks, imparts taste to the food and helps digestion. Someśvara’s rule regarding the drinking of water is rather peculiar. He recommends that whenever the king is thirsty he should drink water and should never think of time and circumstances, that is to say, whether it is morning or mid-night or whether he is with a full or an empty stomach. In this respect the author recommends that the rules of medical science may be violated. Compare with this the rules like the following as found in medical works : —

पिबेद्घटसहस्रं तु यावन्नास्तमितो रविः । अस्तङ्गते दिवानाथे बिन्दुरेको घटायते ॥
ग्रीष्मे शरदि पातव्यं स्वेच्छया सलिलं नरैः । अन्यदा स्वल्पमेवैतद् वातश्लेष्मभयात् पिबेत् ॥

Then he gives the nine varieties of water of which Haṁsodaka is known in other medical books as Aṁśūdaka. He does not define the Audbhida water which is given in Bhāvaprakāśa as —

विदार्य भूमिं निम्नां यन्महत्या धारया स्रवेत् ।
तत्तोमौद्भिदं नाम वदन्तीति महर्षयः ॥ भावप्रकाश ॥

He then teaches Piṇdāvāsa and Puspāvasā which impart fragrancy and taste to pure water. According to him water should be stored in earthern pots or leather pots purified with त्रिफला (which includes हरितकी, बिभीतक and आमलकी) and should be drunk in golden vessels.

The king should drink Divya (rain) water in the śarad season, flowing water from rivers in Hemanta, from lakes in śiśira, from big reservoirs (covered with lotuses etc.) in spring, from springs in the hot season and from wells etc. in the rainy season.

Then comes the Pādābhyaṅgopabhoga-the pleasure of smearing the feet with unguents. After taking meals the king should lie down on the left side and ask the maid servants proficient in the art of shampooing to apply unguents to the feet. In the spring ghee, curds or cold milk should be used as an unguent, in the hot season butter, in the rainy season fat, marrow or butter-milk, in the śarad ghee washed in water a hundred times or sandal-wood-water, in the Hemant and śiśira pure oil. When shampooing is over the feet should be washed with water (good to touch according to season) by first applying the powder of Masūra pulse mixed with turmeric (to remove the grease) and then they should again be washed and dried.

Then comes Yānopabhoga. Herein he gives nine kinds of Yānas (vehicles) beginning with Dolā and ending with Plāvaka-a canoe or coracle. Dolāyāna with one bar resembles modern palanquin. The male elephant should be quick and pleasant in gait while the female elephant should go slowly along with a Puspaka (known in Marathi as Ambāri) on the back. A good mare also can be used as a Yāna, or a horse having all the four gaits should be taken as a Yāna. The four gaits are Mayūragati, Tittiragati, Marālagati and Catuṣkagati. The seventh vehicle is called the Ratha mostly with two wheels which is drawn by two or four horses. Eighth is the boat and the ninth is the pleasure boat, coracle or a canoe, round in form, made of bamboo chips and covered with leather.

Then comes the Chatrabhoga. In this chapter the royal umbrella, Meghaḍambarī (parasol), Câmara (fly-whisk) and another kind of Cāmara made of the feathers of a peacock’s tail are described. These and only are included in the royal insignia.

Then comes the Śayyābhoga in which seven kinds of beds and eight kinds of bed-steads are described. One of the seven beds (Toyaśayyā) is filled in with water and will appear quite original even in modern age. This of course is made of leather and contains water. Of the bed-steads there is none quite unkown to us. The king should have Haṁsajāśayya, i. e. a bed prepared from the feathers of Haṁsa in the spring, the bed of flowers or tender foliage at the time of enjoyment, the cotton bed in the hot season and the water bed at noon. In Hemanta,śisira and the rainy season the king should use the cotton bed to remove cold. In the śarad season he should use the Dolāmañca i.e. swinging bed with the filaments of lotuses in it for the sake of enjoyment.

Then comes the Dhūpabhoga. Herein he gives the ingredients of the then well known Dhūpas such as the Cūrṇadhūpa, Piṇḍadhūpa and Vartidhūpa. The incense holder of gold or silver should be prepared in the form of a bird or a beast with many holes in it to allow the Dhūpa or smoke to go out of the holder. This method is useful especially in the case of Piṇḍadhūpa. Different incense holders are described for Cūrṇadhūpa and Vartidhūpa. This last kind of Dhūpa is to be placed right before the face of the king or of his beloveds or before the skirts of their Sāris or their hair.

Then comes the Yosidupabhoga or the enjoyment of women. First he gives the qualifications of women whom a king should marry. Then he says among the women the beautiful is the best, among the beautiful one in full youth is the best, among the young the music knowing is the best and among the music-knowing the dancer is the best. But at the same time he says that it is difficult to get one with all the qualities mentioned.

Regarding women other authors on Kāmasāśtra recognise three kinds, the classification being based (1) on sex psychology, (2) on physical signs and (3) on the inherent and inborn disposition of mind.

The second division comprises four kinds of women differently named as Padminī, Citriṇī, śaṅkhinī and Hastinī. The author describes fully in his book पद्मिनी and चित्रिणी leaving aside शङ्खिनी and हस्तिनी as अधम and not worth enjoying. But of the first division apparently takes only two viz. Mṛgī and Vaḍavā and describes them fully leaving aside हस्तिनी which he treats as अधम and not worthy of enjoyment. हस्तिनी it is clear, is common to both these divisions. Thus the author combining both these kinds divides all women into six kinds instead of seven as far is common to both these divisions. Of the third variety also he has mentioned some kinds. At the end he advises that a king should select a girl who is either a Padminī, Citriṇī, Mṛgī or Vaḍāvā and a girl who has inborn qualities that make her resemble a goddess. It is not very difficult to understand what this author means by a Devāṁśa (having qualities of a god or goddess) girl. Bharatamuni takes this as Devaśīlā or Devānganā while other writers on Kāmaśāstra take it as Devasattvā. Thus he selects only two girls Padminī and Citriṇī on sex basis, two i. e. Mṛgi and Vaḍāvā on physical signs, and only a few on inborn disposition. He should from among these select one for his queen from a Kṣatriya family, but good girls from Vaiśya and śūdra castes also can be selected only for the purpose of enjoyment. The third Viṁśati ends with this chapter.

After describing the Upabhoga Viṁśati (twenty chapters on enjoyment) the author proceeds to describe the Vinoda Viṁśati or twenty chapters on pleasure. The first chapter is the śāstravinoda. The king should invite all his servants, ministers, princes, governors, tributary kings, poets, scholars, ladies of the harem and well known courtiers and make them seated in their proper places. Then he should get up from his seat, enter the arena well dressed with a small dagger in a sheath hanging from the belt (वीरकच्छ) which is made of glittering and costly cloth. He should apply sandal paste mixed with saffron to the hand near the shoulder beautified by two moon symbols of sandal paste. On the forehead he should wear a sign mark of collyrium, and have two white lines on both the sides of it. Like the hoods of śeṣa (the serpent) he should besmear the chest with sandal paste, mark the head with the crest of the tiger’s tail and wear ornaments on the neck, hands and ears. Thus dressed he, adored by the audience, should enter the arena. The peculiar Tilaka mark, that is to say, the black line in the middle and two white lines on two sides, shows that the king belonged to the Vaisṇava sect resembling the Vīravaiṣṇava or the मध्व sect of the modern days. The custom of making the tiger’s tail as the crest-jewel is noteworthy. After entering the arena, he should select a warrior who is considered to be his equal as his opponent and show his skill in the art of using the weapons. He should begin with a small dagger in his hand and show his dexterity in wielding it.

Here some hints are given in order to test the dagger. According to the author the length of the dagger is to be measured by Aṅguṣṭhaparvas; the first Aṅguṣṭhaparva is life, the second is wealth and the third is death. In this manner the whole length should be measured. The sword or dagger that ends with the third पर्व i. e. of death, should be forthwith abandoned.

Further on, he describes certain Sthānas or strategic positions for fighting with the sword. Then he mentions the various gaits while playing the sword. The best dagger for the king should be four Vitastis (or the distance between the extended thumb and the little finger) in length. After showing his skill with the small dagger for some time he should take a longer dagger of five Vitastis and should show his skill in wielding it. Then he should take a regular sword and test it by the Aṅguṣṭhaparva method already mentioned. Three kinds of swords are distinguished. A sword that is 50 fingers long belongs to the first class, that which is between 25 and 50 fingers in length is placed in the second class, while the third class of sword measures 25 fingers only. Then he gives the description of the different kinds of swords and adds that swords can also be differentiated according to the shades of colour and their lustre. Taking the sword in the right hand and the shield in the left the king should show his skill in the practice of sword in different strategic positions. He should show his skill in Pañcaghātas both in the offensive as well as defensive by dexterous movements of his limbs, the sword and the shield and thus please the assembly.

When these feats are over he should have leather bands fastened round his fingers and take his beautiful bow, made of bamboo coated with red arsenic, vermilion and lac, and surrouned by sinew strings, golden belt and various jewels. It must have the quality of उच्छलन i. e. bounding up. It may have three, five, seven or nine पर्वs (joints). One of the terminals should be so fine that it becomes pleasurable to handle the bow. The author then describes some Āsanas or strategic positions. Then he describes the seven kinds of Muṣṭis (fists) to be used in battle. After this he describes the different styles such as Kaiśika, Sātvata and Bharata to be used with a particular Muṣṭi and at a particular Lakṣya (target). They are the names of dramatic styles also. He adds two more styles, namely, the Vatsakarṇa and Skandhanyāsa which are not found in the drama. Then he gives the methods of making the shield strong. One hundred skins of cows, twenty skins of horses and eight skins of oxen will become as strong as the elephant’s skin when tanned by proper methods. He then advises practices by which he can pierce through a very hard target. Then he gives the different Laksyas and the different Sandhānas and shows how to discharge arrows at the targets. Parāparalakṣya is that which is inferred from sound. Then he gives five kinds of Calalakṣyas. Then come Uttamalakṣya (distance 200 Dhanus), the Madhyamalakṣya and Kaniṣṭalaksya based on the distance between the archer and the target. He should simultaneously be able to throw one arrow towards the target, one arrow in the hand and five arrows in the sky. This can be performed only when high proficiency in archery is achieved. Then he should make an execution of Rādhāvedha. This seems to be more difficult than the one quoted in Māhābhārata, Matsyavedha. This मत्स्यवेध was done by Arjuna at the time of Draupadi śvayamvara.

In मत्स्यवेध a moving fish is pierced through by looking at the reflection in the water-pot below. The Kharjūrī-vedhana feat shows that archery had advanced to a great degree. Then comes the Pattra-vṛsalaccheda feat, which requires a वृषल (an untouchable), for if at all through mistake any one dies it should be a Vṛsala and not a high born one. There are eighty-four of such feats in archery. Only a few of them are given in this book. Of these about fifty-two very difficult ones are recommended to be shown in the amphitheatre.

Then he should show his skill in discs by playing with five or seven discs simultaneously. Then he should show his skill in spears The spears should have different lengths according to circumstances for instance, when a man is on foot he should have a spear of seven arms, if he is on horseback he should have a six-armed spear and if he is on an elephant it should be of nine arms. In this way only three kinds of spears are required. The spear stick should be a strong one. The spear-head should be twentyone fingers in length. Below the head there should be a hook and behind it a pair of scissors and at the bottom a small Aśani (i. e. a bud). A foot soldier and a soldier on an elephant require such spears, while a mounted warrior requires only the spear head. He should show then various Āvarta (circular movements) like कङ्कणावर्त, कण्ठावर्त and पृष्ठावर्त eto. by moving the spear around a particular part of the body like the wrist, neck, back etc. respectively and demonstrate their uses.

After showing his skill in spears he should demonstrate his skill in the use of Gadā (mace) which should be made of iron, of sandal-wood or of tin inlaid with jewels and gold. When he has finished the various movements lights should be waved before his eyes by the ladies of the harem for removing bad effects of evil sight; while the bards, poets and the musicians should praise him and blessings should be showered upon him by his priest and other Brahmins. Salutations from the princes should add to his happiness.

After dinner he should enter the assembly hall and should call the best poets, musicians, disputants and eloquent scholars of various subjects and make them seated around him. He should look at them with a smiling face or gracious looks. Those who are experts in the art of words, such as the grammarians and logicians, those who are endowed with natural Pratibha (genius) and those who have studied the three jewels (Buddhists) etc. should be asked by the king to recite a good piece of poetry. Buddhism it seems had a good hold on the public even then as it is seen from the line : रत्नत्रयकृताभ्यासान् ।
The soul of poetics, in the opinion of this king, is Artha. He does not give prominence to Rīti, śabda, Alaṅkāra or Dhvani. Thus it seems that the theory of Dhvani had not reached this king or it was not accepted by him or his court poets. It appears that the Pandits of the South were slow in accepting this theory as we can understand from the fact that Ānandavardhana wrote his Dhvanyāloka in Kashmir, some hundred and fifty years before this author. Here the author first enumerates the ten Guṇas and his definitions of औदार्य, ओजस्, कान्ति and समाधि are almost identical with those found in Daṇḍin’s Kāvyādarśa. Next he defines the three styles वैदर्भी, गौडीया and पाञ्चाली. Further while describing the three kinds of Vṛttas, namely, Visama, Sama and Ardhasama, he says that Vṛttas with one to twenty-six syllables have different class names according to the number of letters each Pāda (quarter) contains. Later the Daṇḍakas and Gāthās with three Pādas are described. Then he gives the class names of the Vṛttas consisting of one to twenty-six syllables. Further on he deals with the Gaṇas and the Pratyayas like Prastāra etc and defines the various Alaṅkāras numbering about twenty-seven. Amongst the definitions of Alaṅkāras that of Svabhāvokti is worth noting. His definition of Mahākāvya is similar to that given by Daṇḍin; the definition of Campu is also to be found here. Then he gives the five Prakṛtis, five Avasthās and five Sandhis in ten kinds of dramas. In a Nātaka the hero according to him should be Dhīrodātta. In his classification of dramas Ḍima and Aṅka are missing. Then he gives the Aṅgas of विधि, far, in the first three अंगs of which he follows the order of Bharatamuni. Then he describes how Rasa is enjoyed by Vibhāva, Anubhāva, Sāttvikabhāva and Vyabhicāribhāva and describes them in detail.

The author next deals with Nyāyaśāstra. A discussion should be arranged between two Naiyyāyikas and the subject of the dispute should be Gīta, Nṛtta or Vādya. So fond of music this king is that even while selecting a subject for discussion amongst the Naiyyāyikas he gives preference to Gīta and Nṛtta and to no Vāda like नीलो घटः: which is often met with in modern times. Then he defines Vāda and the allied terms like Pratijñā, Hetu, Udāharaṇa, Nigama, Upanaya etc. Vāda he says, should be accompanied by Jāti, Nigrahasthāna and Chala for understanding the rea truth. Then he defines Jalpa, Vitaṇdā, Chala, Jāti and the different Nigrahasthānas. The names of two Nigrahasthānas i. e. Nigrāhyopekṣaṇa and Anigrāhyānuyoga differ from those given in the Nyāyasūtra of Gautama where they appear as पर्यनुयोज्योपेक्षणम् and निरनुयोज्यानुयोगः respectively. He closes this chapter with the Hettvābhāsas and mentions the presents to be given to the successful condidate in the discussion. These appear to be the only two śāstras (Kāvya and Nyāya) in which the King someśvara took some special interest since he completely omits the other śāstras.

The author next deals with the Gajavāhyālivinoda or the sport with elephants in the arena. The king is asked to witness the sports and fights of elephants in the arena and thereby amuse himself. Only those elephants that are in rut can run and fight and therefore, good training should be imparted to them for fighting with the Yavanas. Medicines should also be given to elephants for making them strong, healthy and furious, after taking into consideration the variety and constitution of the elephants. Here he classifies the elephants into three chief classes, namely, Mṛga, Manda and Bhadra, and calls the mixed varieties the Miśra and Saṅkīrṇa. The constitutions in the case of elephants are three, according to him viz. Śleṣma (phlegmatic), Pitta (bilious), Anila (nervous), Miśra and Saṅkīrṇa. The temperament of the elephants is of three kinds, namely, Sātvikī, Rājasī and Tāmasī, to which the two mixed classes Miśra and Saṅkīrṇa are added. The temperament of elephants having predominance of Kapha, Pitta and Vāta is respectively classified as Sāttvikī, Rājasī and Tāmasī. Then he gives the qualities of the three kinds of elephants namely the Sāttvika, Rājasa and Tāmasa. Medicines are then prescribed in the form of balls or powders and those that can be used as ointments to the different parts of the body. The following are some of the medicines for these elephants: बृंहण, मुखवर्धन, कटवर्धन, कटशोधन, मदभेदन, मदवर्द्धन, मदवृद्धिकर and मदगन्धप्रवर्तन.

In this connection, he mentions medicines which have the power to change the colour of the Mada (secretion) to white, blue, yellow, black or green colour. Curiously enough, the author mentions Kopadīpana medicines which excite anger in elephants and recommends that these should be administered to the elephants the day previous to the fight so that they may be able to run and fight furiously.

By the use of बृंहण (nourishing) medicines the elephant attains seven kinds of śobhās, named here as सञ्जातरुधिरा, प्रतिच्छन्ना, पक्षलेपिनी, वरिष्ठाद्युत्, समकल्पा, व्यतिकीर्णिका and द्रोणिका.

Then he describes the twelve stages of anger (Madāvasthās), five of which are internal and seven external. The elephants with the help of medicines should attain only the first five (external) stages of anger. Medicines should not be used so as to lead them to the sixth or the seventh stage because in these stages the madness may lead the elephant to fatal results. Mad elephants should always be kept in readiness for sports. The audience present should be animated by the sounds of musical instruments like वीरसूड, ढक्का and जयघण्टा. The परिचारकs (servants) of the elephants should, surrounding the elephant, make war-cries and thus animate the warriors. Having heard these animating sounds the king should present the keepers of the elephants with elegant raiments. Medicines should be given to the elephants for making them excited. The Manda elephants should be kept in the sun, the Bhadra in the shade and the sun and the Mṛga in the shade. On the day of the sports no food or water should be given to the elephants. Oil should be applied to their hips and loins and red lead to their heads and trunks. There should be a Tilak mark in the forehead (below the frontal sinews) in the middle, more or less on the same lines as we meet with even to-day in the Madras Presidency. They should then be tied to the posts at a distance from each other.

Here the author gives the measurements of the arena i. e. Vāhyālī (which is known now at Baroda as Āggaḍ). The space required for the Vāhyālī should be one hundred Dhanus i. e. four-hundred cubits in length and sixty Dhanus or two hundred and forty cubits in breadth. The ground must be smooth and somewhat raised to the north. One strong house inside the Aggaḍ may be prepared with a ditch around and a staircase leading to the top in order to have a view of the sports from an elevated seat at the top of the house. Another house should be constructed outside the ditch but it must have a ditch around it. There should be two raised seats with network and ditches, one in the south and the other in the north. These should be as high as the chest of an elephant. When the Vāhyālī is furnished thus the king should be informed of the arrangements by the chamberlain. Thereupon the king after finishing his worship, should issue a proclamation in the city with the help of drummers that men who are fat, women who are pregnant, children and those who are lame and defective in some limb, should not move out in the public thoroughfares, as there is danger to life from furious elephants. He should issue another proclamation inviting good runners to take part in the sport by running with the elephant in return for money. After taking meals he should dress himself and put on ornaments, send proper dress to the princes, their wives and to his tributary princes, and go along with his queen and ladies of the harem to the arena on an elephant in the afternoon when the sun is setting. On reaching the Vāhyāli he should get his wives down first and make the queen, princes, governors of the provinces, tributary princes, ministers and councillors go to the Ālokamandir with the help of lights. The king himself should alight, cross the bridge over the ditch, and climbing the ladder he should reach the Ālokamandir and take his seat on the Simhāsana surrounded by his women. He should get all those that have entered the Ālokamandir seated in their proper places. Being pleased on hearing the sound of Vīrasūḍas he should ask his Gajādhyaksa (officer in charge of elephants) to call the runners. Concealed in a veil and having ornaments on their bodies they should, in rivalry show their respect to the king separately. The king then should ask them to state their reasons as to why they venture to run with the elephants. On hearing them he should give proper answers. There are three kinds of Parikārakas (runners) according to their speed in running. The total space of the arena is divided into three parts; the first is called the Dvīpabhūmi, the second the Nṛpabhūmi and the third the Parikarabhūmi. The runner who is able to maintain his position before the first-class elephant even by one cubit in any of the three Bhūmis mentioned is considered to be the best. Similarly one who is able to maintain his position before an elephant of the middle class, is considered to be the second best, while the one who is able to maintain his position before a third class elephant belongs to the third class. He then gives the definitions of the best, middling and low speeds of elephants. The author remarks further that when a runner goes ahead by one Bhūmi leaving the elephant in the previous Bhūmi, he is considered to have won the race and the elephant is defeated. But on the other hand, the runner who leaves the track fixed for running and goes astray or takes to a zigzag course or who is caught by the elephant is said to be defeated. He, who runs for others, obtains a reward if successful; defeat brings no reward and if caught by the elephant he is dead.

Then the author mentions certain conditions which are required to be fulfilled by the runner for success. If a thief with his hands tied runs in front of the elephant and survives the ordeal he is said to be free from his guilt which is otherwise removed by life when he is killed by the elephant. After describing the conditions of running, he defines success and defeat and then describes three classes of riders, namely, the best, the middling and the low. The author further shows the methods of mounting the elephants and different positions of riding, which are followed by different kinds of movements of the rider’s body, the manipulations of the elephant’s goad in respect of touching and piercing with it and the strokes of its point (आर or परोणी). Elephants further are classified according to their power of understanding. Different Āsanas (positions of standing) of elephants are then stated. This is followed by instructions as to how the driver should control the elephant when dealing with the Parikāra. Then are given the conditions under which the driver is defeated. When an elephant reaches a stage when neither a threat nor a goad is able to control him he should be brought to the arena with his face covered by a piece of cloth and surrounded by the riders of the elephant and horsemen. Kettle-drums (वीरसूडs) should then be beaten at a little distance while the Parikāra should be asked to stand before the elephant. Soon afterwards the covering on the face of the elephant should be removed and the Parikāraka should be shown to the elephant. The elephant being naturally in an angry mood forthwith gives a chase in order to kill him. The elephant at this juncture is simultaneously attacked by the horsemen (डागदारी in Baroda) when the elephant leaves the Parikāraka and runs after the horses. Some of the horses which are unfortunately overtaken in the run are forthwith killed. The elephant then turns to the spectators in the arena and kills some of them with his feet, tusks or by the sweep of his trunk. He throws stones at them, pulls them down from the trees and lifts them up from the ditches. The elephant thus creates a havoc and spreads destruction amongst men, animals, horses and chariots. On one side of the elephant is kept a group of she-elephants and on the other a group of horses is kept, while the arena is cleared of human beings. The elephant is then secured with great difficulty and led to his place of rest with the help of horsemen carrying goads in their hands.

A fight between two elephants is then started. The author here describes different kinds of strokes made by the tusks. The elephants are placed face to face and the fight starts. This is called हत्तीकी टक्कर in Baroda. When the fight is over presents should be given to the officer in charge of elephants, the keeper of elephants, the runners, the drivers, the drum-beaters and the horsemen running by the elephants. The king should thereafter ride an elephant and return to his palace.

Then comes Vājivāhyālīvinoda or the game of Indian Polo. The space required for this game measures 400’ x 400’ with a fencing all around and two entrances. Tents should be pitched either in the north or the south according to the current of wind for witnessing the game. When everything is ready the tent-officer should inform the king accordingly. The king should then call the chief officer of horses and order him to bring there the best horses. The king should understand their kind by the countries they come from. He then names the countries from which different classes of horses take their origin. The test for horses is based on the eight kinds of आवर्तs, वर्ण, सत्त्व, छाया, गन्ध, गति, स्वर and आकार.

This is followed by a description of distinctive marks on the body of a horse, which are in the nature of Āvartas or curls of hair. Then he classifies horses according to colour and castes which are four in number. He mentions the peculiarities of other kinds of horses, including those in respect of the formation of their body. Here he describes the पञ्चकल्याण and अष्टमङ्गल horses. The speeds of horses are then classified as high, middling and low. Signs of bad horses are then given.

Later the methods of punishing and breaking raw horses are enumerated in order to make them fit for training. When the training is complete they may be used by the king. It is recommended that the best horse which is fitted with the best saddles, bridles and ornaments, should be selected for the king.

The author describes a game which appears to be akin to the modern Polo. When the horse is fully equipped, the king should put on ornaments and dress and repair to the Polo ground. The best horsemen should be ranged into two opposing teams each consisting of eight members. The king joins either party according to his discretion. The queen and other companions should stay in the Maṇḍapa reserved for distinguished guests. Afterwards he should enter the Vāhyālī. There should be two goals each consisting of two तोरणs in the Vāhyālī on each side and these तोरणs should be at a distance of three Dhanus or 12 cubits from each other. The distance between the two posts of the same तोरण i. e. goal posts should be four Dhanus or 16 cubits or 24 feet in length. The whole game is then described and of this an account has been already given by the editor else-where. The game of Polo in India shows perfection in the art of riding. It differs from the modern or Muhammadan court Polo in having eight players in each team and in having two sets of goal-posts on each side. The ball is made of Pāribhadra tree. Thus Polo under the Cālukyas appears to be a game more difficult than the modern one. It is purely Indian. The king should please the spectators by his play and after finishing the game he should dismount when the ladies of the harem should welcome him by waving lights before his face. The king then should reward the players and go to the palace where court-bards should sing loud praises of the king.
The next chapter is entitled the Aṅkavinoda-Aṅka is a person who duels with another carrying the same weapon. Altogether eight kinds of Ankas are here described, viz. Paribhūtāṅka, Matsarāṅka and Bhūmyaṅka etc. which are defined later on. Peculiar is Birudāńka who rides a buffalo with a burning torch even during the day. The king is recommended to witness such duels. For this purpose an arena which is high, round, even and strong should be made; it should be sixteen cubits in diameter and thrice as much i. e. 48 cubits in circumference. Round the arena there should be 32 posts adorned at the top with Nimba leaves or flags and staff-bearers should be posted round the arena, The Vikṣaṇamaṇḍapa or the visiters’ gallery should be on a high level and it should be extensive, square in size with a canopy over it. It should have an open space in front and a raised seat in the centre. He should call the Aṅkas on Saturday when the fighters should take their vows and oaths which should be recorded. They are to be presented with ornaments etc. and allowed to go. The king should come well-dressed next day in the afternoon along with the ladies of the harem, officers, governors of provinces, tributary princes, ministers and members of the council. On taking his seat he should see others seated in their proper places. The fighters with different marks on their bodies and special dress should then come there on female elephants. Entering the arena they should, in the Kūrmāsana posture, bow down to the king and request him to give the signal. The fight commences when the king removes the stick separating the two combatants. In order to stop the duel he is required to insert the stick between the two combatants. The king should show no partiality to either of them. One who kills his opponent and thus fulfils his vow should be declared successful and rewarded by the king with articles of dress, gold ornaments, villages, gold coins or life-long pensions. The king should also show favour to the relations of the deceased combatant, protect his family with suitable grants and help his relations in performing the final obsequies. In this manner he should pass the day and when the sports are over he should return to his palace.

Mallavinoda follows next. There are three kinds of wrestlers. The best is called Jyeṣṭhika, the middling Antarjyesṭhika and the low is known as Govala. A corpulent and strong frame with high ambition marks the best type of wrestlers, while others have these qualities in a descending degree. Upto twenty years a wrestler is called Bhaviṣṇu and upto thirty he is known as Prauḍha; after this age, however, he is not considered fit for wrestling. Usually thirty-two years should be the age of average wrestlers. The king should maintain Bhavisṇu and Frauḍha wrestlers upto thirty-two on condition that they may be required to fight at the end of this period. They should be given adequate allowances and good nourishing food. The special food given to the wrestlers is also described. The wrestlers especially of the Bhaviṣṇu class should be very carefully kept under restraint, otherwise they are likely to go astray and become weak in consequence. They should be made to practise wrestling every alternate day for increasing their strength. They should be conversant with the four Sansthānas i. e. Sthānakas and all the Vijñānas. The four Sansthānas seem to be the four chief positions (front, back, right and left) while the Vijñānas are the special tactics colloquially known as Pencha by which the opponent is defeated. After this are enumerated the names of different Vijñānas with their definitions. All these Vijñānas he should practise under the superviṣion of his teacher so long as he remains in service. He should practise these in the morning, so that he may be an expert in using the special tactics. In the morning again he should practise Bhāraśrama or weight-lifting both by hands and feet as this gives strength to his limbs. He should also practise Bhramaṇaśrama, (walking) and Salilaśrama (swimming). In the evening he should practise Bāhupellaṇakaśrama or the game of clasping hands with a firm grip. Then he should do Stambhaśrama (a game similar to modern Mallakhāmba). The wrestlers should practise these during their period of training, after which they should, with the Mallādhyakṣa as their leader, appear before the king and request him to witness their skill. Here the author gives the definitions of different wrestlers and names them as भारी, संस्थाननिरत, बहुयोधी, वलनेसह, रक्षणक, ढकण, दर्शन, लगन and नियत.

The king should select wrestlers who are similar in appearance and strength and make them fight with Karāsphālana (modern Salāmi) in the beginning of the fight. He should then hear their Pratijñās or solemn declarations. The king should then call the chief of the household and command him to equip a suitable arena, with a Maṇḍapa for Lord Śrî Kṛṣṇa. The chief officer should have the arena fitted properly with a small but raised seat for the king and a Maṇḍapa for Lord Kṛîṣṇa and inform him accordingly. The king should then call upon the chief of the wrestlers to summon them to the arena. Wrestlers of the first class should be brought to the arena with honour on an elephant amidst sounds of trumpets. They should wear chains of gold and attractive dress previously sent to them by the king. They should also anoint themselves with the sandal paste and partake of a little curds and rice which are regarded as auspicious. The king in the meantime after finishing his dinner should dress himself and come to the arena accompanied by his servants, friends, princes and ladies of the harem. The wrestlers then should show their respect to the king who with flowers in his folded hands should worship Lord Śrī Kṛṣṇa (the portrait or idol) and after taking his seat on the Siṁhāsana should see others well seated in their proper places. The wrestlers should begin their fight after clasping each other’s hands. Wearing a dress fit for wrestling purposes they should fight in various ways. If both are equally fatigued they must be taken as equal. He who does not feel any fatigue should be declared successful, especially if he is able to break one of the limbs of his opponent. This method of wrestling is Southern. It seems that Northern or पंजाबी wrestling was not in vogue then. The king should reward the successful candidates with dress, ornaments, vehicles or horses and allow them, to go. The remainder of the day the king along with his retinue should pass in the arena discussing the wrestling bout and in the evening return in a palanquin.

The Tāmracûḍavinoda or the amusement through cock-fight is described next. The chapter opens with a description of the different kinds of cocks and the special characteristics of the limbs of the cock. The king should keep the best cocks in his possession and nourish them through experts with excellent food and water. Methods of training them by applying mud mixed with salt to the comb etc. also are stated. Every possible care should be taken of these birds. The notice of challenge should be stuck to a post or a banner held high and the king should make his own cocks fight with those of his favourite queen whom he should take as an opponent. On Saturday night the ground should be first cleared and besmeared with cowdung and a Ratimaṇḍala (a table) with small squares in it should be drawn with the help of rice-flour or with conch-flour (mixed with water). The preceptor by the recitation of proper Mantras should locate the deities in their proper squares. One Mokşaka i. e. one who liberates or separates the cocks from fight should also be kept near the table. The liberator after reciting a particular Mantra should allow one cock, which is white or black and which has been successful in a previous fight to enter. Before uttering the Mantra he should meditate on a cock or an eagle. Then are specified the signs of successful cocks. The treatment of this subject may be considered superstitious from the modern standpoint. In the case of a successful cock lamp-black is applied to the crest or comb to remove the effects of an evil eye. The fight should take place from the month of Kārtika to that of Phālguna. Those cocks which show auspicious signs in the morning as well as after taking a little food, should be made to fight. Vādakas (drummers etc.), Nartakas (dancers) and experts in the art of cock-fighting should be adorned with garlands. The successful party should be ready to snatch away the flag with the challenge stuck to it from the previously successful party.

Another method of cock-fight is also described here. A small arena for actual cock-fight should be prepared. It should be circular and thirty cubits in circumference. There a Vedikā or a raised platform should be provided. The king should occupy the royal seat placed on the platform along with his retinue. Small knives or awls keenly sharpened should be tied to the legs of the cocks. If any of the two fighting cocks injures any limb of its opponent, the opponent is declared defeated; if however the cock is killed or runs away then the defeat is through misfortune. The men of successful party should sit on the backs of the defeated party and put that party to shame through sarcastic त्रिपदीs, i.e. songs or metres with three feet and take away their challenge banner. The stick should be forcibly taken away by the successful party. The successful cock is taken in procession through the city on the back of an elephant. To know the duration of the fight a time-measure (watch) of gold or silver is required to be kept in readiness. The method of preparing this timemeasure is given in the text. These cocks should be made to fight for five successive Mondays. On the sixth Monday the successful cock should be adorned with dress, gold threads, a piece of cloth and garlands. At the most the fight can take place twelve times. All the eight sentiments (viz. Sṛṅgāra etc.) can be very easily seen in the cock-fight. There is a Támracūḍādi chapter in the Mantramahodadhi but it has nothing to do with the cock-fight.

Then comes the Lāvakavinoda or the amusement of quails. This seems to be a favourite game in olden days. cf.मोक्ष्यन्ते लावकाः in the seventh प्रकोष्ट of Mrcchakaṭika. IV.

In the beginning of the chapter the king Someśvara describes the kinds of Lāvakas and advises kings to preserve the best kinds of both males and females in stock. They should be well looked after with proper food and drink. Good care should be taken of the female Lāvaka, when it lays eggs and also of the young ones. The Lāvaka birds should be made to fight in a round arena on which a thin blue board of green wood is placed. All around a piece of cloth should be spread to serve as a fence. The instrument for measuring time should be kept near to show the length of the fight. The maximum time allowed for the fight is nine Nāḍīs. The owner is considered successful and is rewarded, if his Lāvaka is able to fight for nine Nāḍīs without a break. But if the fight is equal he does not get any reward. If the Lāvaka is not able to fight for the full period the owner is supposed to have been defeated. At the end of the fight no strength is left in the Lāvakas-they gasp for breath. At such a stage they continue the fight through sheer anger and will-force even though the body is exhausted. Those birds that are not able to look at the opponent or contract their bodies are sure to run away (through fear), therefore they should not be allowed to fight. If the beak of one is broken or the fight is stopped both the combatants are considered to be equal. The braver of the two is declared the winner while the run-away Lāvaka is declared defeated.

Then comes the Meṣayuddhavinoda-or the amusement derived from the ram-fight. The chapter opens with the description of the different varieties of rams. The ram born with the head turned away is never defeated in the fight. The ram with a black head is also very brave. They are to be looked after very carefully, nourished with good food and they may be kept in darkness. Wine should be given to them for making them excited. Birch-bark when thrown on their face makes them very angry and in consequence they fight fiercely. It becomes almost impossible to make the ram that is once defeated fight again. The fight should take place for some wager. The flag of victory is snatchel away by the successful party and the conditions of agreement are fulfilled i. e. the money wagered on the competition is taken by the successful party.

Then comes the Mahiṣavinoda or the amusement derived from the buffalo-fight. The author is of opinion that the buffaloes obtained from Berar, Kolhapur, Punjab and the Kathiawad are excellent fighters. He then gives the description of the bodily peculiarities of the fighting buffaloes. They should be reared from early childhood and a string should be allowed to pass through their noses when they complete one year. They should be given a particular kind of food and allowed to immerse in water for their pleasure. After five years they become strong and haughty. Before the fight the buffalloes with their bodies besmeared with mud should be in the company of she-buffaloes and a garland of Nimba leaves should be placed on their neck and chest. Thereafter the two combatants should be made to look at each other by the clapping of the hands and loud noises and almost immediately the fight begins. They then fight like elephants. The buffalo whose shoulder is injured by the horns of his opponent begins to run away and the opponent pushes him with his head. He who follows is to be reckoned as the successful buffalo.

Then comes the Pārāvatavinoda or the amusement through the pigeons. The author declares that in Sindha pigeons of the Brahmin, Kṣatriya and Vaiśya kinds are found. The Śūdra kind is seldom available. This is followed by a description of all the four kinds of pigeons already mentioned along with the charcteristics of the type that is considered untouchable. He further warns that if a pigeon of the untouchable type ever enters a house the householder is required to perform some Prāyaścitta (atonement for the sins). In the palace only the first three kinds should be allowed to remain. They are to be properly fed and put in cages, made either of gold, silver or wood. Each cage should contain a pair, one a male and the other a female having similarity in colour or other common characteristics. A female pigeon is very devoted to her mate and she does not usually allow any other pigeon except her mate to enter the cage. There they go on multiplying. The male pigeon should then be trained to carry letters. Thus he should be let loose from a distance to the place where the female is kept. It can travel by day the distance upto thirty Yojanas (i. e. 120 Kosas or 240 miles) in quest of his mate. They are very useful to the king as carriers of messages. They are also pious and sacred and therefore should always be maintained.

The next chapter treats of the Sārameyavinoda or the amusement with dogs. Here are given the names of the countries which produce good dogs with notes on the special features of the dogs coming from these countries. This is followed with a special description of the dogs and bitches required in hunting. Two bitches should be let loose on promise of a reward to catch a hare at its resting place. She that catches first is successful and gets the reward. If both of them catch the hare at the same time they are considered equal. For catching a boar many dogs should be let loose. When the boar makes a fierce attack on the dogs, the king should have the boar pierced and battered with iron clubs, spears and arrows. The wild boar then is caught by the shoulders, neck and ears by the dogs and is then devoured by them.

Then comes the Śyenavinoda or the pleasure of hawking. Here the author describes the different kinds of falcons. The male falcon is of a small size while the female one is of a much bigger size. The female provides better amusement than the male. Four methods are described for catching the falcons: 1 catching by the hand 2 by means of nets 3 by means of nooses and 4 by means of a sticky substance. Young ones in the nests can be caught by the hand. The method of catching them by means of nets and nooses is also described later. The fourth method that is described next is interesting. The milky juice of the Aśvattha tree should be collected and put in a vessel over fire till it becomes sticky. This should be applied to all the sticks placed around a bird that is to serve the purpose of a bait for the falcon. When a falcon is attracted it usually sits on these sticks and is unable to move. When thus the falcon is caught, the sticky substance should be removed from the body. Its body should be covered and a string should be tied to the feet. It should be often touched to remove its fear and should not be allowed to sleep that night and the following. Then after three days the falcons should be taken out with their eyes closed for being trained. The two ends of a long rope should be held in hand by two men, namely the keeper and the trainer. When the training is over, they should be used for amusement. On the preceding day the falcons should not be given any food nor should they be allowed to sleep. This process makes them specially furious. Then they should be taken to a place green with grass and abounding in trees. peopled with birds. The beaters should beat the bush so that the hare and birds may run away in fear. The falcons should then be let loose. By the strength of their wings they are able to catch birds at heights where they are almost invisible to the ordinary eye. The king is recommended to amuse himself with falcons in this manner.

Then comes the Matsyavinoda i. e. the amusement of angling. In this chapter the author divides fish into two classes according as they have either skin or scales. They are further sub-divided into two classes, 1 fat and 2 thin. Then he describes various kinds of fish available in rivulets rivers and the sea. The author states the names of fish that feed on rice-flour and others that do not. Then he mentions different kinds of food given to different kinds of fish. After feeding the fish in different places with proper nourishment the king should go to the place which abounds in fish with his angling rod. He then describes the kinds of rods and strings to be used in angling. With rod and line he should amuse himself by catching fish.
The last topic dealt with in this book is मृगयाविनोद or the amusement derived from hunting which is considered as the highest विनोद by Kālidāsa in शाकुन्तल. The author recommends that the king should have a reserve forest full of beautiful trees without thorns laden with fruits and flowers and free from fierce animals. This reserve forest should not be far away from the capital. The forest may have lakes full of water and fish. It should be at least a Yojana (8 miles) in length. Any fierce animal entering the forest should be killed by sentries riding on buffaloes. This statement of the author indicates that in the country over which Someśvara ruled, buffalo-riding was not uncommon.

Then he describes the methods of hunting which are thirty-one in number. They are:

पानीयजा चारजा व क्षेत्रजा मार्गजा तथा ।
ऊषरा दीपमृगजा तथा च विटपाश्रया ।
बध्नजा काण्डपटना मञ्चजा भूमिगेहजा ।
बलिवर्दतिरोधाना महिषारोहणोद्भवा ।
अश्वजा चित्रजा चैव शारीरी स्तम्भनी तथा ।
वायुजा दमनोत्पन्ना गौरिजा कोपसम्भवा ।
कामजा ध्वनिजाता च तथा मदविकारजा ।
नीहारजा पाशजाता जालजा यन्त्रसम्भवा ।
व्याघ्रमोक्षणसम्भूता तथा कवलदानजा ।
एकत्रिंशत्प्रकारेयं मृगया राजसम्मता ॥

He advises not to practise killing of jackals or mice as it is degrading. A king should as well avoid hunting गवय, अच्छभल्ल, व्याघ्र or महिष when they are in their resorting places or when they are in water.

Let us take these twenty-one kinds one by one. पानीयजा i. e. hunting near watering places. Big pits are dug out specially near watering places. In these pits the king and all the ladies of the harem dressed fully in green and wearing a द्विपदी (like the modern Pyjama) conceal themselves in such a manner that the deer do not get any scent of these people while the wind is blowing. All his men too should be dressed in green from top to bottom. The beaters should then scatter gram before the Dipamṛga (decoying deer) which are specially trained in order to attract wild deer. The trained deer return to the spot followed by the wild deer near the tank. When this wild deer comes near the tank or begins picking gram or fight with the decoying deer the king armed with his bow and arrow should kill the deer by surprise. Immediately his men should rush to the scene and remove the carcass of the deer in order that no remnant of its body and no trace of its blood may remain. When this is done other deer may be similarly attracted to this place of death. This method is better than the one which makes the hunter wander about in the hot sun in search of the game.

The second variety of hunting is called Cārajā i. e. due to wandering of animals in search of food. When a forest-fire is raging, animals living there leave it in search of another which abounds in fruit and corn. They should be allowed to graze in the forest until they become bold enough to eat their food even in the presence of men moving near them. The king may kill them while a-hunting from an underground cellar (if it is day-time) or from pits or from under the shade of a tree (if it is night).

There is another kind of Cārajā Mṛgayā in which wild bears are coaxed into confidence by the hunters who spread gram on their way in such a manner that the line ends near the tent prepared for the king. The same process holds good in the case of the deer also.

Kṣetrajā - This is a kind of hunting in which the deer are killed when they come into a forest abounding in trees or in cultivated lands of peas, wheat, pulses etc. Here also the king should be dressed in green with weapons of green colour.

Mārgajā - The king first ascertains the path by which the deer habitually move. After knowing the route he takes his seat near it in a pit or the branch of a tree and kills them.

Ūṣarā - The deer are habituated to take saltish earth. When they bigin to lick the ground they should be beaten with clubs on the backbone and thus killed.

Dipamṛgajā - Young, robust and elegant male deer are trained. Bridles with bits made of iron and tin are then applied to them like horses. Female deer are similarly trained. These are called Dipamṛgas which in the absence of a better word may be translated as decoying deer or deer to serve as a bait. They are so trained that at the slightest sign they come back to their master in spite of temptations of food or a male or female of the species. The king accompanied by such Dipamṛgas and two hunters should go to the forest.

When a herd of wild deer is traced the information is carried to the king, who should, then, carefully hide himself. The hunters carefully enter the forest, hide themselves behind trees and sometimes behind bullocks. One of them stealthily comes out of the forest, to inform the king leaving no ground for the deer to suspect the existence of men in the forest. He scatters leaves before himself so that the animals may not suspect the presence of men in the forest. Then the king with his bow and five arrows in one hand and a Dipamṛga in the other should go forward followed by two hunters with Dipamṛgas in their hands. The informant posted in the middle then should proceed cautiously and inform the person nearest to the herd. On the first man signalling these people to come nearer they should go with their bodies covered with Yavas (grass). If the herd looks at them they should let the Dipamṛgas go and walk on all fours. The credulous ones among the herd may come towards the Dipamṛgas either for company or for a fight. When the deer is thus drawn nearer the king should, from the place of hiding, either behind a Dipamṛga or on a tree discharge arrows at the deer and kill it.

By tying the Dipamṛgas to a tree also he can have a lot of Shikār. After describing the two methods of attracting the forest deer by means of Baddha (chained or restrained) Dipamṛgas he now gives the method of attracting them with the help of Mukta (unrestrained) Dipamṛgas. These unrestrained Dipamṛgas freely mix with the forest deer. The hunter spreads gram in the forest and makes a sign by snapping the thumb and the middle-finger (छोटिका). On hearing the signal the Dipamrgas return followed by a number of forest deer. These are then killed.

There is another way of attracting the deer by Balivardatirodhāna (lit. hiding behind a bullock) method. Hunters conceal themselves behind bullocks, move as the bullocks move and allow the unrestraiṇed deer to move with their eyes towards the hunters. These unrestrained deer mix freely with the forest deer. Thus the hunters (keeping themselves behind the bullocks) surround the deer on all sides. Then the king takes his seat along with the ladies among the trees around him. When at the appointed place the hunters bring the decoying deer along with the forest deer, the latter are killed by the king with arrows.

Another interesting method of hunting the forest deer is given here. With a pair of decoying deer one female and the other a castrated male deer the king should go to the forest accompanied by hunters. Under the excitement of sexual passion the forest deer approaches the castrated or the female deer. The hunters walk on all fours and surround the forest deer which like to have communion with the Dipamṛga, when the hunters suddenly get up and frighten them. The hunters then separate the forest deer and the Dipamṛga. At this stage the king comes and kills the deer. Though this kind of killing is condemned in the Rāmāyaṇa and Mahābhârata, Someśvara recommends it.

Then comes Vitapajā or that arising from the trees. Taking a small tree in his hands and hiding himself behind the leaves the king should lightly move on green lands keeping himself concealed behind other trees. When the distance between the two is easy he can kill the animals.

Then comes the Vadhrajā arising out of the nets with leathern thongs. Nets should be spread and the king should remain at the end on a tree. The hunters, who move like quadruped animals, should suddenly make a thundering noise on one side so that the herd of: deer may be forced to run into the leathern thongs of the net. When they are near the king should kill them with arrows.

Then comes Kāṇḍapatajā or hunting by means of screens surrounding a tent. Cutting a branch on the south-west side of a big tree, walls should be erected on three sides namely in the front and on the two sides at a distance of two cubits. The wall behind should be five cubits long. On the two sides of the tree branches of trees with green leaves should be piled up so that the walls may be concealed behind these upto the height of the navel. Then curtains from this place should be spread over a distance of a Krośa or two miles. A hundred hunters should go to the very end of the curtain on both the sides of the wall. The king should keep his queen and other ladies behind him and he should stand in front of the tree. The hunters then all should make loud noises and beat the bush in order to terrify the deer and other forest animals like tigers, wolves, jackals, bears etc., and make them run from both the sides. They are then killed by the king with his arrows.

Another kind of Kāṇḍapatajā hunting is described next. When a herd of deer without fear moves about in the jungle a band of hunters with four white legs like those of bullocks should surround the herd carefully against the direction of the wind in order that the deer may not get the scent and run away. The hunters should so arrange themselves that not a single animal can run away. Then the herd of the deer should be pressed hard and made to come near the king who then should kill them with arrows.

Then comes Vāhajā i. e. due to horses. Mounting a very speedy and trained horse the king should go to the forest and kill the deer with a variety of weapons.

Another kind of hunting is called the Tāḍikā i. e. hunting by means of clapping. When the deer are seen on a spot abounding in green grass and free from dried leaves, the king should take with him some Tādas or hunters, experts in timely clapping and go to the place where the deer are found. The Tāḍas should keep their hair dishevelled and by bending the body they should move it up and down in a circle (as in a play called Pingā in Marāthi). They should, by making a peculiar sound by mouth, attract the attention of the deer which will then fix their eyes on the Tāḍaka only. Then the king should come from behind and kill them with arrows.

Next follows the Vāyujā i. e. due to wind. On a stormy day when a herd of deer is seen the king should go with some eight or ten hunters in the opposite direction of the wind in order that the herd may not get any scent of them. There he should either mount a tree or a small hillock with his weapons ready. The hunters from behind should create a row in order to drive them from their original place towards the king. One after another they should be killed, except the first or the leader of the herd.

Then follows the Dāminī or the hunting due to restraint. The hunter should with or without a bullock, during the day, chase the deer in such a way that the deer may not get even water or grass. They thus become tired and are unable to run away when the hunter is sighted. Gradually the hunter comes nearer and nearer. The deer then struck with hunge and thirst is completely prostrated and in consequence easily killed.

Another kind of hunting described by the author is called the Kopajā i. e. due to wrath. When two deer fight for the sake of a female or land, he should keep himself concealed behind a tree and kill the one defeated in the fight.

Next comes the Kāmajā i. e. due to lust. When the deer are engaged in amorous sports, they become easily forgetful of the security of their person. The king should take this opportunity and kill them outright. This kind of killing forms the subject matter of the many interesting stories in the Epics (see foot note on page 45).

After this comes the Dhvanijā i. e. due to sound. The king should climb a tree full of fruit liked by the deer. Keeping the decoying deer in front he should make an artificial sound like that of a deer. This will make the herd gather round the guide or decoying deer. The king can then kill them with arrows.

Next follows the Madavikārajā i. e. due to madness. Certain drugs mixed with food stuff may be given to the deer of different kinds and to the fish. In consequence they become insane and are easily killed.

The Tusārajā or the hunting arising out of dew drops is another interesting kind of hunting described by our author. In moist seasons like the rainy season, spring or autumn when the land remains often wet by frost or dew, the deer find themselves in difficulties and generally take recourse to the thickets, woods, clusters or bushes. The king should go to the hunting ground before daybreak on a trained horse with a blackish armour on his body. Hunters seated on buffaloes or bullocks should go before him to find out the place where a herd of deer is sitting. The king should be informed when the shelter is discovered. Usually at this time the deer are found with their limbs contracted and eyes closed. The king then riding a buffalo goes with a small bow and arrows from behind a hunter and kills them.

Then comes the Pāśajā i. e. hunting with nooses. For this purpose nooses of thread of various kinds are prepared and are placed on a soft piece of grassy land with the corners tied to nails in such a way that they cannot be seen by the deer. Thus spreading the nooses in one place the king should follow the deer after letting a very slow and trained dog loose on the herd. At this the deer run rather slowly. While going through the trap they are caught by the hind legs and become frightened. They can then be beaten by sticks or their heads can be cut off.

Then comes the Jālajā or hunting with nets. This is more or less similar to the above with the difference that here a net is spread instead of nooses.

Then follows the Vyāghrajā or hunting with leopards. A leopard is caught in nets as described above and ropes are tied to its neck on both the sides and it is made to walk through the city. After ten days the rope is removed from one side and a deer with an injured leg is put before it. The leopard is then tempted to catch the deer. The flesh of the deer’s lap is applied to the leapard’s mouth and body. The leopard still tied with one rope to its neck, attacks the deer speedily and having caught it drinks the blood of its neck. Thereafter the leopard is released by removing the other rope tied to its neck. After three days a male deer is placed before it and the same process is repeated till the leopard is fully trained to kill the deer in this particular fashion. Trained leopards are then carried on bullock-carts or horse-backs to the forest and are let loose on the herd of deer. The leopard then runs with great speed and leaving aside the females it catches only the Kṛsṇasāra i. e. the spotted antelope. This is known all over India as the famous Cheeta Hunt.

These twenty-one kinds of hunting are described in the Mānasollāsa, though the number mentioned originally is thirty-one.

With the description of hunting the present volume is closed. There remain now five chapters of this Vimśati beginning with Gita, to be published besides the whole of the 5th Vimśati. These chapters are very extensive, that on Music alone being equal to the first volume, as has been pointed out already.

Difficulties of the editor are enhanced by the fact that the extant MSS. are full of errors. Under the circumstances the original readings of the MSS. had to be supplemented with the editor’s own suggestions in brackets except in the first two formes where the incorrect texts are given in the foot notes while the correct readings are incorporated in the body of the book. Beyond this any tampering with the text has been scrupulously avoided. He has taken sufficient care in suggesting correct readings, and it is for this reason that proofs had to be detained often and on for a considerable time. This accounts for the delay in presenting the volume to the public. In spite of scrupulous care some errors have unfortunately crept in, and for this the editor craves the indulgence of scholars. The stanzas have also been numbered incorrectly on some pages.

It is a matter of the deepest regret to us all that our beloved Maharaja Sayaji Rao III Gaekwad should not live to see the completion of the second volume of the Mãnasollāsa in the publication of which he used to take a sustained and lively interest. In his demise the world has lost a great patron of Oriental learning. May his soul rest in peace !

Baroda,
27th February 1939 G. K. SHRIGONDEKAR.

अनुक्रमणिका

तृतीयविंशतिः

मन्दिरमुहूर्तम्

भूमिलक्षणम्

काष्ठलक्षणम्

आयलक्षणम्

मन्दिरमुखनिर्णयः

षोडशगृहलक्षणम्

षोडशगेहवासफलम्

वास्तूपशमनम्

वास्तुपूजाविधानम्

गृहप्रवेश:

राजनिवासगृहवर्णनम्

चित्रकारस्वरूपम्

चित्रभित्तिः

लेखनीलेखनम्

शुद्धवर्णद्रव्याणि

मिश्रवर्णः

पक्षसूत्रलक्षणम्

ताललक्षणम्

तिर्यङ्मानलक्षणम्

सामान्यचित्रप्रक्रिया

केशवादिचतुर्विंशतिमूर्तिभेदाः

अष्टबाहुहरिमूर्तिः

वामनमूर्ति:

श्रीराममूर्तिः

नृवराहमूर्तिः

नरसिंहमूर्तिः

त्रिविक्रममूर्तिः

मत्स्यावतारमूर्तिः

कूर्मावतारमूर्तिः

ब्रह्मदेवमूर्तिः

महादेवमूर्तिः

स्वच्छन्दभैरवमूर्तिः

अर्धनारीश्वरमूर्तिः

उमामहेश्वरमूर्तिः

हरिहरमूर्तिः

स्वामिकार्तिकमूर्तिः

गणेशमूर्तिः

काली ( कात्यायनी ) मूर्तिः

इन्द्रमूर्तिः

अग्निमूर्तिः

यममूर्तिः

वरुणमूर्तिः

वायुमूर्तिः

कुबेरमूर्ति:

ईशानमूर्तिः

मातृकावर्णनम्

श्रीमूर्तिलक्षणम्

नागमूर्तिः

दैत्यदानवपिशाचवेतालमूर्तिलक्षणानि

क्षेत्रपालमूर्तिः

कामदेवमूर्तिः

सूर्यमूर्तिः

चन्द्रमूर्तिः

भौममूर्तिः

बुधमूर्तिः

गुरुशुक्रमूर्ती

शनिमूर्तिः

राहुमूर्तिः

केतुमूर्तिः

हयचित्रम्

गजचित्रम्

सर्वचित्रप्रकरणम्

गृहोपभोगः

स्नानभोगः

पादुकाभोगः

ताम्बूलभोगः

विलेपनभोगः

वस्त्रोपभोगः

माल्योपभोगः

भूषोपभोगः

आसनोपभोगः

चामरभोगः

आस्थानभोगः

पुत्रभोगः

अन्नभोगः

पानीयभोगः

पादाभ्यङ्गोपभोगः

यानोपभोगः

छत्रभोगः

शय्याभोगः

धूपभोगः

योषिद्भोगः

राक्षसेन्द्रमूर्तिः

चतुर्थविंशतिः

शस्त्रविद्याविनोदः

शास्त्रविनोदः

गजवाह्यालीविनोदः

तुरगवाह्यालीविनोदः

अङ्कविनोदः

मल्लविनोदः

कुक्कुटविनोदः

लावकविनोदः

मेषविनोदः

महिषविनोदः

पारावतविनोदः

सारमेयविनोदः

श्येनविनोद:

मत्स्यविनोदः

मृगयाविनोदः

श्रीसोमेश्वरभूपतिविरचितः

मानसोल्लासः ।

द्वितीयो भागः ।

उपभोगाः प्रवक्ष्यन्ते विस्तरेण मयाऽधुना ।
नाम्ना ये पूर्वमुद्दिष्टा विंशतिस्तु यथाक्रमम् ॥ १ ॥

वैशाखे फाल्गुने मार्गे सहस्ये श्रावणे तथा ।
शुक्लपक्षे गृहान्कुर्यात्सर्वकामफलप्रदान् ॥ २ ॥

उत्तरात्रितयं चित्रा रोहिणी स्वातिरेव च ।
ज्येष्ठा मृगशिरो मूलमश्विनीहस्त एव च ॥ ३॥

ऋक्षाण्येतानि शस्यन्ते सर्वदा वास्तुकर्माणि ।
क्रूरग्रहैरदुष्टानि सौख्यदानि भवन्ति हि ॥ ४ ॥

आदित्यं मङ्गलं त्यक्त्वा सर्वे वाराः शुभावहाः ।
गृहकर्मणि शस्यन्ते वास्तुविद्याविशारदैः ॥ ५ ॥

नन्दा एकादशी षष्ठी प्रतिपच्चेति कीर्तिताः ।
पञ्चमी दशमी पर्व पूर्णा एता निरूपिताः ॥ ६॥

नन्दाः पूर्णाश्च तिथयो मन्दिरारम्भणे शुभाः ।
नातिक्षीणे निशानाथे गृहारम्भा भवन्ति हि ॥ ७ ॥

वृषो धनुस्तुला कन्या मिथुनं कलशं तथा ।
लग्नान्येतानि शस्तानि गृहप्रासादकर्मणि ॥ ८ ॥

तैतिलं गरजं नागो बवं करणमुत्तमम् ।
करणं शरणानां च धनधान्यकरं भवेत् ॥ ९ ॥

अतिगण्डं व्यतीपातं परिघं वज्रमेव च ।
गण्डं शूलं च विष्कम्भं व्याघातं च विवर्जयेत् ॥ १० ॥

अन्ये सर्वे शुभा योगा वास्तुस्थापनकर्मणि ।
यथा नाम तथा तेषां फलसिद्धिरुदाहृता ॥ ११ ॥

माहेन्द्रं रोहिणी चैव सावित्रं मैत्र एव च ।
गन्धर्वेऽभिजिते चैतन्मुहूर्ते कारयेद्गृहान् ॥ १२ ॥

चन्द्रार्कादिग्रहाः सर्वे स्वक्षेत्रे शुभदा गृहे ।
बलाबलं विचार्यैषां गृहारम्भं तु कारयेत् ॥ १३ ॥

न विद्धा न च नीचस्था न च तीक्ष्णांशुदूषिता ।
इति मन्दिरमुहूर्तम् ।
विप्राणां पाण्डुरा भूमिर्लोहिता क्षत्रजन्मनाम् ॥ १४ ॥

पीता विशां समाख्याता वृषलेषु च मेचका ।
रत्निमत्रकृतं गर्तं पूरयेत्तन्मृदा पुनः ॥ १५ ॥

लाभमभ्यधिके विन्द्याद्धीने हानिं समे समम् ।
इति भूमिलक्षणम् ।
धनिष्ठादीनि सन्त्यज्य पञ्चर्क्षाणि प्रयत्नतः ॥ १६ ॥

शुभे नक्षत्रयोगे च तरुं छिन्द्याच्छुभावहम् ।
सनीडं क्षीरवृक्षं च वायुवह्निविदूषितम् ॥ १७ ॥

दन्तिदन्ताहतं चैव विद्युत्पातनिपीडितम् ।
स्वयं शुष्कं च भग्नं च वक्रं देवालयोद्भवम् ॥ १८ ॥

चैत्यवृक्षं शिवक्षेत्रनदीसङ्गमसम्भवम् ।
तडागकूपमध्यस्थं कण्टकाकुलितं तथा ॥ १९ ॥

नीपं बिभीतकं निम्बं श्लेष्मान्तकमहीरुहम् ।
असारांश्छाखिनः सर्वान् वर्जयेद्गृहकर्माणे ॥ २० ॥

एकजात्या द्विजात्या वा त्रिजात्या वा महीरुहाम् ।
कारयेन्मन्दिरं राजा श्रियमिच्छन्महीयसीम् ॥ २१ ॥

इति काष्ठलक्षणम् ।
व्यासेन गुणितं दैर्घ्यमष्टकैश्च विभाजितम् ।
यच्छेषं स भवेदायः प्रोक्तो नामभिरष्टभिः ॥ २२ ॥

एको ध्वजो द्वयं धूमस्त्रिकः सिंहः प्रकीर्तितः ।
चतुर्थः सारमेयस्तु पञ्चमो वृष इष्यते ॥ २३ ॥

षष्ठः खरो विनिर्दिष्टः सप्तमः स गजो भवेत् ।
अष्टमो वायसः प्रोक्तश्चायमायविनिर्णयः ॥ २४ ॥

इति आयलक्षणम् ।
ऐन्द्रीं दिशं समारभ्य प्रदक्षिणविधानतः ।
अष्टासु दिक्षु बोद्धव्याः क्रमेणाया ध्वजादिकाः ॥ २५ ॥

पश्चिमाशाननः श्लाघ्यो ध्वजः सर्वमुखोऽथवा ।
उत्तराभिमुखः सिंहो वृषः प्राचीमुखः शुभः ॥ २६ ॥

दक्षिणाभिमुखो हस्ती सारमेयोत्तराननः ।
मुखं द्वारं विनिर्दिष्टं मन्दिरस्य विचक्षणैः ॥ २७ ॥

इति मन्दिरमुखनिर्णयः ।
नृपगेहानि वक्ष्यामि स्तम्भसङ्ख्याप्रमाणतः ।
[ चतुष्कालिन्द ] शालाभिश्चतु [र्भद्रै] र्मनोहरैः ॥ २८ ॥

पृथ्वीजयं गृहं कार्यं दशभागं विचक्षणैः ।
मध्ये स्तम्भशतं तस्य भद्रेऽष्टाविंशतिस्तथा ॥ २९ ॥

चतुर्भद्रेषु च शतं स्तम्भानां द्वादशाधिकम् ।
नव कोणा विदिग्देशे स्युः षट्त्रिंशच्चतुर्ष्वपि ॥ ३० ॥

चत्त्वारो मध्यगाः स्तम्भा यत्र तत्स्याच्चतुष्ककम् ।
तस्माद्बहिरलिन्दं स्याच्छाला स्यात्तदनन्तरम् ॥ ३१ ॥

[ अलिन्दं ] च पुनः शाला क्रमेणैवं प्रवर्धते ।
यावत्कर्तुमतीतं स्याद् गृहं नरपतेः शुभम् ॥ ३२ ॥

यच्चतुष्कगतं क्षेत्रं पञ्चधा तद्विभज्यते ।
तद्भागप्रमितं कार्यं त्रिभिर्भागैरलिन्दकम् ॥ ३३ ॥

सार्धत्रिभागिकाः शालाः कर्तव्या: सुविचक्षणैः ।
इयं स्थितिः समस्तानां गृहाणां प्रतिपादिता॥ ३४ ॥

नाम्ना तु मुक्तकोणं यत् तत्कार्यं रविभागतः ।
मध्ये स्तम्भशतं सार्द्धं षड्भिर्न्यूनं [ निरूपितम् ] ॥ ३५ ॥

[चत्वारिंशत्तथा ] स्तम्भा भद्रे भद्रे निरूपिताः ।
शतं षष्ट्याधिकं ते स्युश्चतुर्भद्रेऽपि सङ्ख्यया ॥ ३६ ॥

एकादश तथा कोणा विदिशं विदिशं प्रति ।
चतुर्दश तथा त्रिंशच्चतसृष्वपि सङ्ख्यया ॥ ३७ ॥

कथ्यते सर्वतोभद्रं मनुभागैर्विभाजितम् ।
मध्यस्तम्भा भवन्त्यस्य षण्णवत्यधिकं शतम् ॥ ३८ ॥

चत्वारिंशच्चतुर्भद्रे स्तम्भा एवं निरूपिताः ।
एवं चतुर्षु भद्रेषु शतं षष्टिस्तथाधिकम् ॥ ३९ ॥

कोणास्तस्य विधातव्यास्त्रयोदशमिता बुधैः ।
समन्ताद्गणिताः कोणा द्विपञ्चाशद्भवन्ति ते ॥ ४० ॥

श्रीवत्समन्तष्टभागं स्याच्चतुःषष्टिः सुमध्यगाः ।
तस्य स्तम्भाः प्रयोक्तव्या भद्रेष्टादशसङ्ख्यया ॥ ४१ ॥

चतुर्ष्वपि च भद्रेषु द्विसप्ततिरुदाहृताः ।
सप्तकोणाः समन्ताच्च द्विगुणाः मनुसङ्ख्यया ॥ ४२ ।
एवमादीन्यनन्तानि गेहानि धरणीभुजाम् ।
कियन्त्यपि मनोज्ञानि प्रणीतानि यथाक्रमम् ॥ ४३ ॥

चतुःशालं त्रिशालं च द्विशालञ्चैकशालकम् ।
वक्ष्यामि भवनं राज्ञां नामलक्षणसंयुतम् ॥ ४४ ॥

अलिन्दैश्च चतुर्द्वारैश्चतुश्शालमुदाहृतम् ।
सर्वतोभद्रनामेदं नृपाणां शस्यते गृहम् ॥ ४५ ॥

वर्धमानं तथाख्यातं दक्षिणद्वारवर्जितम् ।
स्वस्तिकं तद्भवेन्नाम्ना पूर्वद्वारविवर्जितम् ॥ ४६ ॥

उत्तरद्वारहीनं चेद्रुचकं तद्भवेद्गृहम् ।
सर्वतोभद्रमाद्यं च चतुश्शालमुदाहृतम् ॥ ४७ ॥

शुभप्रदं नरेन्द्राणां विजयारोग्यवर्धनम् ।
नन्द्यावर्तं वर्धमानं स्वस्तिकं रुचकं तथा ॥ ४८ ॥

चत्वारि स्युस्त्रिशालानि गेहानि धरणीभुजाम् ।
नैर्ऋते मुख्यगेहं स्याच्छाले चोत्तरपूर्वगे ॥ ४९ ॥

पूर्वायाश्चोत्तरद्वारमुत्तरायाश्च पूर्वतः ।
कर्तव्ये गर्भगेहस्य द्वारे द्वे तु विचक्षणैः ॥ ५० ॥

एकं स्यात्पूर्वतो द्वारमन्यदुत्तरतःस्थितम् ।
अङ्गणाद्दक्षिणा शाला हस्तिनी परिकीर्तिता ॥ ५१ ॥

अङ्गणात्पश्चिमा शाला महिषीति निगद्यते ।
इदं द्विशालं सिद्धार्थं सर्वकामफलप्रदम् ॥ ५२ ॥

नृपाणां शस्यते स्थातुं विशेषाद्वित्तवर्धनम् ।
वायव्ये गर्भगेहं स्याच्छाले दक्षिणपूर्वगे ॥ ५३ ॥

द्वारे शालामुखे कार्ये शालाद्वारे च सम्मुखे ।
महिषी त्वङ्गणात्पश्चादुत्तरा गौः प्रकीर्तिता ॥ ५४ ॥

द्विशालं भयदं त्वेतद् यमसूर्यं विनिर्मितम् ॥

ऐशाने प्रथमं वेश्म शाले दक्षिणपश्चिमे ॥ ५५ ॥

अङ्गणात्पूर्वतच्छागी गावी चोत्तरतः स्थिता ।
दण्डाख्यं नाम तत्प्रोक्तं वि(द्वि ) शालं भयदं नृणाम् ॥ ५६ ॥

वर्जनीयं प्रयत्नेन नृपैरावासकर्मणि ।
आग्नेयं मुख्यवेश्म स्याच्छाले चोत्तरपश्चिमे ॥ ५७ ॥

अङ्गणात्पूर्वगा च्छागी दक्षिणा हस्तिनी मता ।
वाताख्यं नाम तत्प्रोक्तं नृणामुद्वेगकारकम् ॥ ५८ ॥

नृपाणां नैव कर्तव्यं निवासार्थं कथञ्चन ।
द्विशालमेकं सिद्धार्थं प्रशस्तं पृथिवीभुजाम् ॥ ५९ ॥

क्रीडार्थं सन्निवासार्थं भोगार्थं च प्रशस्यते ।
ध्रुवं हीनमलिन्देन पूर्वालिन्दं तु धन्यकम् ॥ ६० ॥

जयं स्याद्दक्षिणालिन्दं पश्चालिन्दं खरं भवेत् ।
दुर्मुखं चोत्तरालिन्दमेकालिन्दं चतुर्गृहम् ॥ ६१ ॥

धन्यं जयञ्च शुभदं निन्दिते खरदुर्मुखे ।
पूर्वदक्षिणतोऽलिन्दं नन्दं नाम्ना निगद्यते ॥ ६२ ॥

दक्षिणोत्तरतोऽलिन्दं सुपक्षं परिचक्षते ।
उत्तरालिन्दहीनं यत्सुमुखं परिकीर्तितम् ॥ ६३ ॥

पश्चिमालिन्दतो हीनं धनदं गेहमुच्यते ।
दक्षिणालिन्दहीनं यदाक्रान्तं तदुदाहृतम् ॥ ६४ ॥

पूर्वालिन्दविहीनं यद्विपुलं परिकीर्त्यते ।
सर्वतोऽलिन्दसंयुक्तं विजयं गेहमुत्तमम् ॥ ६५ ॥

एवं षोडश गेहानि कथितानि परिस्फुटम् ।
इति षोडशगृहलक्षणम् ॥

यथा नाम फलं तेषु ज्ञेयं तत्र निवासिनाम् ॥ ६६ ॥

धन्यं तस्मात्प्रकर्तव्यं नृपाणां गेहमुत्तमम् ।
हीनस्तम्भमलिन्दं स्याच्छाला स्तम्भैः समावृता ॥ ६७॥

नृपाणां गृहकर्तणां क्रम एष निरूपितः ।
अन्यच्चतुष्प्रकारं तदेकशालं गृहं भवेत् ॥ ६८ ॥

प्रधानगेहं स्तम्भैश्च शाला स्तम्भैः समा भवेत् ।
तस्य लक्ष्म प्रवक्ष्यामि शुभाशुभफलोदयम् ॥ ६९ ॥

उत्तरा शस्यते शाला शाला पूर्वा प्रशस्यते ।
दक्षिणा पश्चिमा शाला द्वे शाले परिनिन्दिते ॥ ७० ॥

नृपाणां सुखवासार्थं न कर्तव्ये कदाचन ।
तिष्ठन् गेहेषु शस्तेषु श्रियमाप्नोति पुष्कलाम् ॥ ७१ ॥

आरोग्यं विजयं कीर्तिं सन्तोषं परमाप्नुयात् ।
एवं षोडशगेहानां फलं लक्षणनामकम् ॥ ७२ ॥

सोमेश्वरनृपेणोक्तं वास्तुपद्धतिमार्गतः ।
इति षोडश गेहलक्षणम् ।
सोमेश्वरनृपप्रोक्तवास्तुपद्धतिमार्गतः ।
अन्तर्गृहस्य कोणे स्यादैशाने शालिपिष्टकैः ॥ ७३ ॥

एकाशीतिपदं यत्नान्मण्डलं समकोष्ठकम् ।
पूर्वपश्चिमगा रेखा दक्षिणोत्तरगा दश ॥ ७४ ॥

एकाशीतिपदं त्वेवं कर्तव्यं वास्तुमण्डलम् ।
तत्र पूज्यान् सुरान् वक्ष्ये पदसङ्ख्याव्यवस्थितान् ॥ ७५ ॥

एकपद्यं द्विपद्यं च त्रिपद्यं नवपद्यकम् ।
ईशानकोणादारभ्य प्रादक्षिण्यक्रमेण च ॥ ७६ ॥

पूजनीयाः प्रयत्नेन बाह्याः कोष्टगताः शुभाः ।
शिखी ततश्च पर्जन्यो जयन्त कुलिशायुधः ॥ ७७ ॥

सूर्यसत्यभृशाकाशा वायुः पूषा तथैव च ।
विवस्वानथ पूज्यः स्याद्गृहक्षतयमौ तथा ॥ ७८ ॥

गन्धर्वभृङ्गराजौ च मृगः पितृगणस्तथा ।
दौवारिकश्च सुग्रीवः पुष्पदन्तजलाधिपौ ॥ ७९ ॥

असुरश्चाथ शोषश्च पापो रोगाऽहिमुख्यकौ ।
भल्लाटसोमनागाः स्युरदितिर्दितिरेव च ॥ ८० ॥

द्वात्रिंशत्तु बहिः प्रोक्ताश्चत्वारोऽन्तर्व्यवस्थिताः ।
आप ईशानकोणे स्यात्सावित्रो वन्हिकोणगः ॥ ८१ ॥

जयो नैर्ऋतकोणस्थो रुद्रो वायव्यकोणगः ।
ब्रह्मा नवपदो मध्ये तस्यैवास्ते समीपगः ॥ ८२ ॥

पदमेकं परित्यज्य पूर्वादिदिगवस्थिताः ।
अर्यमा पूर्वदिग्भागे सविताग्नेयकोणगः ॥ ८३ ॥

विवस्वान् दक्षिणे भागे नैर्ऋते विबुधाधिपः ।
मित्रस्तु पश्चिमे भागे राजयक्ष्मा च मारुते ॥ ८४ ॥

पृथ्वीधरः सौम्यगः स्यादैशाने चापवत्सकः ।
अर्यमा च विवस्वांश्च मित्रः पृथ्वीधरस्तथा ॥ ८५ ॥

पितामहसमीपस्थाश्चत्वारस्त्रिदशा इमे ।
त्रिपाङ्क्ति(दाः) कोणसंस्थाना बहिः कोणस्य पार्श्वगाः ॥ ८६ ॥

पदिका इति विख्याताः शेषा द्विपदिकाः सुराः ।
कुण्डं त्रिमेखलं कार्यं मण्डलैशानभागतः ॥ ८७ ॥

हस्तप्रमाणविस्तारं खाते नवकरोन्मितम् ।
तत्र होमः प्रकतव्यः समिद्भिः क्षीरजातिभिः ॥ ८८ ॥

पालाशीभिः समिद्भिर्वा कुशैर्दूर्वाभिरेव च ।
बिल्वैर्वा निम्बबीजर्वा यथासम्भवमाहृतैः ॥ ८९ ॥

देवतानां पृथक् कुर्याद्धोममष्टोत्तरं शतम् ।
अष्टाधिकां विंशतिं वा प्रतिदैवतमाचरेत् ॥ ९० ॥

ततो मण्डलसंस्थाभ्यो देवताभ्यो बलिं हरेत् ।
कृशरं शिखिने दद्यात् पर्जन्यायाज्यसंयुतम् ॥ ९१ ॥

ओदनं सोत्पलं दद्याज्जयन्ताय निवेदयेत् ।
ध्वजानपूपा पिष्टेन कूर्मरूपं प्रकल्पितम् ॥ ९२ ॥

पैष्टं कुलीशमिन्द्राय पञ्चरत्नानि दापयेत् ।
धूमवर्णवितानं च कुर्यात् सूर्याय कल्पयेत् ॥ ९३ ॥

सत्याय घृतगोधूमं मत्स्यान् दद्याद्भृशाय च ।
शष्कुलीरन्तरिक्षाय सक्तून् दद्याच्च वायवे( तथाग्नये ) ॥ ९४ ॥

पूष्णे लाजाः प्रदातव्याः वित्तपे ( वितथे ) चणकौदनम् ।
गृहक्षताय मध्वन्नं यमाय पललौदनम् ॥ ९५ ॥

गन्धर्वाय सुगन्धाम्बु भृङ्गायोरणजिह्विकाम् ( का ) ।
मृगाय यावकं देयं पितृभ्यः कृशरस्तथा ॥ ९६ ॥

दौवारिके दन्तकाष्ठं पैष्टं कृष्णबलिं तथा ।
क्षिपेदपूपं सुग्रीवे पुष्पदन्ते तु पायसम् ॥ ९७ ॥

कमलं सकुशस्तम्भं(म्बं) वरुणाय समर्पयेत् ।
असुराय सुरा देया पैष्टं सौवर्णमेव च ॥ ९८ ॥

घृतौदनं च शोषाय यवाः स्युः पापसंज्ञके ।
रोगाय मोदकः सर्पिः फणिने नागकेसरम् ॥ ९९ ॥

भक्तो मुख्याय दातव्यो भल्लाटाय ततः क्षिपेत्।
मुग्दौदनं ततः सोमे पायसं मधुमिश्रितम् ॥ १०० ॥

शालिपिष्टं तु सर्पाय (शैलाय) पोलिकामदितेः क्षिपेत् ।
दित्यै तु पूरिकां दद्यात् मरीचेः सकुशौदनम् ॥ १०१ ॥

सवित्रे गुडपूपांश्च जयाय घृतचन्दनम् ।
विश्वसेनाय (विवस्वते च) दातव्यं पायसं रक्तचन्दनम् ॥ १०२ ॥

देवाधिपतये दद्यात् तालमिश्रघृतौदनम् ।
मिश्रा (त्रा) य सघृतं भक्तं रुद्राय गुडपायसम् ॥ १०३ ॥

तिलाक्षतं पञ्चगव्यं दद्यादर्यमणे (म्णे) बलिकर्मणि ।
तिलाक्षतं पञ्चगव्यं भक्ष्यभोज्यं पृथग्विधम् ॥ १०४ ॥

आज्यं च दधिसंयुक्तं ब्रह्मणे विनिवेदयेत् ।
सर्वेषां काञ्चनं दद्यात् ब्राह्मणे गां पयस्विनीम् ॥ १०५ ॥

राक्षसानां बलिं दद्यान्मधुमांसौदनादिकम् ।
एवं सम्पूजिता देवाः शान्तिं कुर्वन्ति ते सदा ॥ १०६ ॥

मासौदनं सरुधिरं हरिद्रौदनमेवच ।
ईशानभागमाश्रित्य वायव्यै (चरक्यै) च निवेदयेत् ॥ १०७ ॥

आग्नेयीं दिशमाश्रित्य स्थितायै मांसखण्डकम् ।
दध्योदनं सरुधिरं विदार्यै विनिवेदयेत् ॥ १०८ ॥

पूतनायै च नैर्ऋत्ये पीतं रक्तं बलिं क्षिपेत् ।
वायव्ये पापराक्षस्यै मत्स्यमांसं सुरासवम् ॥ १०९ ॥

पायसं वा प्रदातव्यं तन्नाम्ना सर्वतः क्रमात् ।
प्रणवादिनमोन्तञ्च (श्च) यथापूर्वं बलिर्भवेत् ॥ ११० ॥

ततः सर्वौषधीस्नानं यजमानस्य कारयेत् ।
विप्रांश्च भोजयेद्भक्त्या विदुषो गृहमागतान् ॥ १११ ॥

इति वास्तूपशमनम्

इदं वास्तूपशमनं विरचय्य समाचरेत् ।
प्रासादभवनोद्याने प्रा (नप्रा)रम्भपरिवर्तने ॥ ११२ ॥

परवेश्मप्रवेशेच सर्वदोषप्रशान्तये ।
विधाय वास्तुपूजां च गृहं सूत्रेण सर्वतः ॥ ११३ ॥

पावमानेन सूक्तेन रक्षोघ्नेन च वेष्टयेत् ।
मङ्गलं तूर्यघोषेण कुर्याद्ब्राह्मणवाचनम् ॥ ११४ ॥

प्रतिसंवत्सरं यस्तु विधिनाऽनेन पार्थिवः ।
सद्मन्यायतने कुर्यात्स सुखं लभते ध्रुवम् ॥ ११५ ॥

इति वास्तुपूजाविधानम्

उत्तरात्रितयं हस्तो रोहिणी रेवती मृगः ।
पुष्योनुराधा चित्रा च स्वात्यश्विन्यभिजित्तथा ॥ ११६ ॥

धनिष्ठा वारुणं चेति प्रवेशर्क्षाणि वेश्मनः ।
सूर्यभूमिसुतौ त्यक्त्वा प्रवेशेऽन्ये शुभावहाः ॥ ११७ ॥

धनुः कुम्भस्तथा कन्या मिथुनं वृषभस्तथा ।
मीनश्चेति शुभाः वारा राशयो लग्नसंगताः ॥ ११८ ॥

लग्नं चतुर्थं दशमं सप्तमं केन्द्रसंज्ञितम् ।
नवमं पञ्चमं लग्नात् त्रिकोणं परिकीर्तितम् ॥ ११९ ॥

केन्द्रत्रिकोणगाः शस्ताः गुरुशुक्रबुधा ग्रहाः ।
पापास्त्रिलाभषष्ठस्थाः शुभा वेश्मप्रवेशने ॥ १२० ॥

सुधाकरबलं लब्ध्वा नातिक्षीणे निशाकरे ।
तिथिं रिक्तां परित्यज्य विशेन्मन्दिरमूर्जितम् ॥ १२१ ॥

ब्राह्मणोदीरितैर्मन्त्रैः शोभनैः शङ्खनिःस्वनैः ।
मङ्गलैस्तूर्यनादैश्च विशेद्वेश्म विशांपतिः ॥ १२२ ॥

इति गृहप्रवेशः ।
एकभूमे द्विभूमे वा भूमित्रयसमन्विते ।
भूचतुष्टयसंयुक्ते पञ्चभूमेऽपि वा शुभे ॥ १२३ ॥

षट्भूमे सप्तभूमे वा तथा चैवाष्टभूमिके ।
प्रासादे नवभूमे वा निवसेद्वसुधाधिपः ॥ १२४ ॥

सुधाधवलिते रम्ये वास्तुलक्षणसंयुते ।
जालमार्गकृतोद्योते क्वापि सर्वप्रकाशके ॥ १२५ ॥

क्वापि सन्तमसोपेते मणिदीपप्रकाशिते ।
दन्तिदन्तविनिर्माणमत्तवारणशोभिते ॥ १२६ ॥

सौवर्णस्तम्भरुचिरे चन्दनस्तम्भगन्धिनि ।
रत्नस्तम्भकृताभासे प्रवालस्तम्भरञ्जिते ॥ १२७ ॥

काचकुट्टिमरोचिष्णौ स्फटिकोज्ज्वलकुट्टिमे ।
सुधायाः कुट्टिमोपेते स्फुरद्दरदकुट्टिमे ॥ १२८ ॥

स्फटिकोपलविन्यासदर्पणाकारभित्तिके ।
विचित्रचित्रसंयुक्ते प्रमोदकरभित्तिके ॥ १२९ ॥

इति राजनिवासगृहवर्णनम्

प्रगल्भैर्भावकैस्तज्ज्ञैः सूक्ष्मरेखाविशारदैः ।
विधिनिर्माणकुशलैः पत्रलेखनकोविदैः ॥ १३० ॥

वर्णपूरणदक्षैश्च वीरणे च कृतश्रमैः ।
चित्रकैलखयेच्चित्रं नानारससमुद्भवम् ॥ १३१ ॥

इति चित्रकारस्वरूपम्

सुधया निर्मितां भित्तिं श्लथक्षतविवर्जिताम् ।
लेपाय चित्रकर्मार्थं लेपद्रव्यं प्रचक्षते ॥ १३२ ॥

महिषीत्वचमादाय नवां तोयेन पाचयेत् ।
नवनीतमिवायाति यावच्चिकणतां भृशम् ॥ १३३ ॥

तत्कल्कं चिक्कि (क्क) णीभूतं शलाकोपरि कल्पयेत् ।
यत्नेन शोषयेत्पश्चाद्यावत्काठिन्यमाप्नुयात् ॥ १३४ ॥

वज्रलेपोऽयमाख्यातश्चित्रे सर्वस्य शस्यते ।
तं कृत्वा मृत्तिकापात्रे तोयं क्षिप्त्वा प्रतापयेत् ॥ १३५ ॥

सन्तप्तो द्रवतां याति सर्ववर्णेषु तद्द्रवः ।
मिश्रणीयः प्रमाणेन यथा वर्णो न नश्यति ॥ १३६ ॥

आदाय मृत्तिकां श्वेतां वज्रलेपेन मिश्रयेत् ।
तया लेपं प्रकुर्वीत शुष्कभित्तौ त्रिवारतः ॥ १३७ ॥

शङ्खचूर्णसितापिष्टं वज्रलेपसमन्वितम् ।
आदाय भित्तिकां लिम्पेत् यावत्सा श्लक्ष्णतां व्रजेत् ॥ १३८ ॥

धातुं नीलगिरौ जातं श्वेतं चन्द्रसमप्रभम् ।
नगनाम्नैव विख्यातं शिलायां परिपेषितम् ॥ १३९ ॥

मिश्रितं वज्रलेपेन समादाय च पाणिना ।
लिम्पेच्च मृदुयोगेन स्वच्छमच्छं शनैः शनैः ॥ १४० ॥

इति चित्रभित्तिः ।
पश्चाच्चित्रं विचित्रं च तस्यां भित्तौ लिखेद्बुधः ।
नानाभावरसैर्युक्तं सुवेषं वर्णकोचितम् ॥ १४१ ॥

कनिष्ठिकापरीणाहां भागद्वयसमायताम् ।
घनवेणुसमुद्भूतां तूलिकां परिकल्पयेत् ॥ १४२ ॥

तदग्रे ताम्रजं शङ्कु यवमात्रं विनिक्षिपेत् ।
तावन्मात्रं बहिः कुर्यात्तिन्दूनामेरिता बुधैः ॥ १४३ ॥

कज्जलं भक्तसिक्थन मृदित्वा कन्दिकाकृतिम् ।
वर्तिं कृत्वा तया लेख्यं वर्तिका नाम सा भवेत् ॥ १४४ ॥

वत्सकर्णसमुद्भूतरोमाण्यादाय यत्नतः ।
तूलिकाग्रे न्यसेत्तानि लाक्षाबन्धनयोगतः ॥ १४५ ॥

लेखनी नाम सा प्रोक्ता सा चैवं त्रिविधा भवेत् ।
स्थूला मध्या तथा सूक्ष्मा तया चित्रं विरच्यते ॥ १४६ ॥

स्थूलया लेपनं कार्यं तिर्यगाहितया तया ।
अङ्ग(ङ्क)नं मध्यया कुर्यादग्रपार्श्वनिविष्टया ॥ १४॥

सूक्ष्मया च तथा रेखां सूक्ष्मां कुर्वीत कोविदः ।
अग्रेण चित्रको धीमान् चित्रविद्याविशारदः ॥ १४८ ॥

इति लेखनीलेखनम्

प्राणि वा यदि वाप्राणि तत्प्रमाणमभीप्सितम् ।
चिन्तयेत्तत्प्रमाणं तद्ध्यानं भित्तौ निवेशयेत् ॥ १४९ ॥

भित्तौ निवेशितस्यास्य घृष्यमाणस्य वेतसा ।
तन्मानेन लिखेल्लेखां सर्वाङ्गेषु विचक्षणः ॥ १५० ॥

पूर्वं तिन्दुकया लेख्यं यद्वा वर्तिकया बुधैः ।
आकारमात्रिकां लेखां विना वर्णैर्लिखेत्पुनः ॥ १५१ ॥

आकारजनिकां लेखां तिन्दुवर्तिकनिर्मिताम् ।
लिखेत्तामेव लेखन्या गैरिकोद्भूतवर्णया ॥ १५२ ॥

पुरस्ताद्वर्णकैः पश्चात्तत्तद्रूपोचितैः स्फुटम् ।
उज्ज्वलं प्रोन्नतस्थाने श्यामलं निम्नदेशतः ॥ १५३ ॥

एकवर्णेऽपि तत्कुर्यात्तारतम्यविभेदतः ।
अच्छश्चेदुज्ज्वलो वर्णो घनः श्यामलतां व्रजेत् ॥ १५४ ॥

भिन्नवर्णेषु रूपेषु भिन्नो वर्णः प्रयुज्यते ।
मिश्रवर्णेषु रूपेषु मिश्रो वर्णः प्रयुज्यते ॥ १५५ ॥

श्वेतेषु पूरयेच्छङ्खं शोणेषु दरदं तथा ।
रक्तेष्वलक्तकरसं लोहिते गैरिकं तथा ॥ १५६ ॥

पीतेषु हरितालं स्यात् कृष्णे कज्जलमिष्यते ।
शुद्धा वर्णा इमे प्रोक्ताश्चत्वारश्चित्रसंश्रयाः ॥ १५७ ॥

इति शुद्धवर्णद्रव्याणि

मिश्रवर्णानतो वक्ष्ये वर्णसंयोगसम्भवान् ।
दरदं शङ्खसम्मिश्रं भवेत्कोकनदच्छवि ॥ १५८ ॥

अलक्तं शङ्खसम्मिश्रं च रसस्य (ज्ञा-) सदृशं भवेत् ।
गैरिकं शङ्खमिश्रं च धूम्रच्छायं निरूपितम् ॥ १५९ ॥

हरितालं शङ्खयुतं चोरश्व (टा-) सदृशप्रभम् ।
कज्जलं शङ्खसम्मिश्रं धूम्रच्छायं निरूपितम् ॥ १६० ॥

नीली शङ्खेन संयुक्ता कपोतसदृशी भवेत् ।
राजावर्तः स एव स्यादतसीपुष्पसन्निभः ॥ १६१ ॥

केवलैव हि या नीली भवेदिन्दीवरप्रभा ।
हरितालेन मिश्रा चेज्जायते हरितच्छविः ॥ १६२ ॥

कज्जलं गैरिकोपेतं श्यामवर्णं प्रजायते ।
अलक्तकेन संयुक्तं कज्जलं पाटलं भवेत् ॥ १६३ ॥

अलक्तं नीलिकायुक्तं जम्बूवर्णं भवेत्स्फुटम् ।
इति मिश्रवर्णाः ।
एवं शुद्धाश्च मिश्राश्च वर्णभेदाः प्रकीर्तिताः ॥ १६४ ॥

तत्तद्रूपानुसारेण पूरणीयास्तु चित्रकैः ।
एणसारङ्गशार्दूलशिखितित्तिरिकादिषु ॥ १६५ ॥

भिन्नवर्णेषु सत्त्वेषु पृथग्वर्णः प्रयुज्यते ।
वृक्षपर्वतवस्त्रादिपदार्थेषु यथोचिताः ॥ १६६ ॥

भिन्ना वर्णाः प्रयोक्तव्याश्चित्रकैश्चित्रकर्मणि ।
गौरवर्णेषु नीलेषु हरितालं पु॒रो न्यसेत् ॥ १६७ ॥

गौरेषु गैरिकं पश्चान्नीली नीलेषु योजयेत् ।
क्षुरेण तीक्ष्णधारेण रेखा न्यूनाधिकां हरेत् ॥ १६८ ॥

पाण्डुरं बिन्दुजातं यत्तत्सर्वं तेन कारयेत् ।
पूरितं वर्णमात्रं यत्तावन्मात्रं हरेत् सुधीः ॥ १६९ ॥

मृदुघर्षणयोगेन यथा शङ्खो न नश्यति ।
रोमराजि सि (जिमि) तां कुर्याद्रेखां नानाविधामपि ॥ १७० ॥

वीरणैः सूक्ष्मतुण्डाग्रैर्मृदुघर्षणयोगतः ।
शुद्धं सुवर्णमत्यर्थं शिलायां परिपेषितम् ॥ १७१ ॥

कृत्वा कांस्यमये पात्रे गालयेत्तन्मुहुर्मुहुः ।
लि(क्षि)प्त्वा तोयं तदालोड्य निहिते ( तं ) तज्जलं मुहुः ॥ १७२ ॥

यावच्छिलारजो याति तावत्कुर्वीत यत्नतः ।
घनत्वान्मसृणं हेम न याति सह वारिणा ॥ १७३ ॥

आस्तेऽतिनिर्मलं हेम बालार्करुचिरच्छवि ।
तत्कल्कं हेमजं स्वल्पं वज्रलेपेन मेलयेत् ॥ १७४ ॥

मिलितं वज्रलेपेन लेखन्यग्रे निवेशयेत् ।
लिखेदाभरणं क्वापि यत्किञ्चिद्धेमकल्पितम् ॥ १७५ ॥

चित्रे निवेशितं हेम यदा शोषं प्रपद्यते ।
वराहदंष्ट्रया तत्तु घट्टयेत्कनकं शनैः ॥ १७६ ॥

यावत्कान्तिं समायाति विद्युच्चकितविग्रहाम् ।
सर्वचित्रेषु सामान्यो विधिरेष प्रकीर्तितः ॥ १७७ ॥

प्रान्ते कज्जलवर्णेन लिखेद्रेखां विचक्षणः ।
वस्त्रमाभरणं पुष्पं मुखरागाधिकं सुधीः ॥ १७८ ॥

अलक्तेन लिखेत्पश्चाच्चित्रं पूर्णं भवेत्ततः ।
इति चित्रवर्णः

ऋजुस्यात्प्रथमं स्थानमन्यत्तद्वज्र ( दर्धर्जु) संज्ञितम् ॥ १७९ ॥

तृतीयं स्थानकं साचि तुर्यं तद (त्वर्धा ) क्षिसंज्ञितम् ।
पञ्चमं भित्तिकं प्राहुः पश्चाद्भागगतं च यत् ॥ १८० ॥

पञ्चस्थानानि मुख्यानि कथितानीह संज्ञया ।
तेषां तु लक्षणं वक्ष्ये ब्रह्मसूत्रविभेदतः ॥ १८९ ॥

ब्रह्मसूत्राद्बाहिः सूत्रे षड्जवा(ट्षड ) ङ्गुलमध्यमे ।
यत्र स्यादृजुसंस्थानं रूपं साम्मुख्ययोगि तत् ॥ १८२ ॥

अन्तरं ब्रह्मसूत्रस्य पक्षसुत्रस्य चैकतः ।
अष्टाङ्गुलं ततोऽन्यत्र चतुरङ्गुलमन्तरम् ॥ १८३ ॥

उक्तमर्द्धर्जुके स्थाने लम्बसूत्रक्रमो भवेत् ।
अङ्गुलानि दशैकत्र कलामात्रं ततोऽन्यतः ॥ १८४ ॥

अन्तरं ब्रह्मसूत्रस्य पक्षसूत्रद्वयस्य च ।
साचिस्थानं समाख्यातं मूर्द्धसूत्रस्थितिक्रमः ॥ १८५ ॥

एकत्रैकाङ्गुलं यस्मिन्नन्यत्रैकादशाङ्गुलम् ।
मध्यं तू (ध्यात्त्वर्धा) र्द्वाक्षिके स्थाने लम्बसूत्रक्रमो भवेत् ॥ १८६ ॥

पक्षसूत्रद्वयं तिष्ठेद् ब्रह्मसूत्रं न दृश्यते ।
लम्बसूत्रक्रमो ह्येष भित्तिके समुदाहृतः ॥ १८७ ॥

स्थानेषु परिवृत्तेषु लम्बसूत्रक्रमोऽह्ययम् ।
व्यन्तरेषु तदर्द्धेन लम्बसूत्रक्रमो भवेत् ॥ १८८ ॥

केशान्ततः समागत्य भ्रूमध्यान्नासिकाग्रतः ।
चिबुकाद्धृदयान्नाभेश्चरणद्वयमध्यगम् ॥ १८९ ॥

आभूमेर्मस्तकं यावद् ब्रह्मसूत्रमुदाहृतम् ।
अचलं तदृजुस्थाने स्थानेष्वन्येषु तच्चलम् ॥ १९० ॥

पार्श्वयोस्तत्र सूत्रे द्वे षड़्वद (ट्षड) ङ्गुलदूरगे ।
कर्णान्ताच्चिबुकाज्जानुमध्यात्तलकबाह्यतः ॥ १९१ ॥

पादप्रदेशिनीमध्याद्भूमिं प्राप्ते उभे अपि ।
पक्षसूत्रे समाख्याते सर्वस्थानेषु निश्चिते॥ १९२ ॥

इति पक्षसूत्रलक्षणम् ।
तत्र मानं प्रवक्ष्यामि शरीरे नवतालगम् ।
परमाण्वादिभेदेन यथा बोधः प्रजायते ॥ १९३ ॥

परमाणुभिरष्टाभिस्त्रसरेणुर्निगद्यते ।
त्रसरेणुभिरष्टाभिर्बालाग्रमभिधीयते ॥ १९४ ॥

बालाग्रैरष्टभिर्लिक्षाः यूका लिक्षाष्टकं भवेत् ।
यूकाष्टकं यवः प्रोक्तो यवाष्टकमथाङ्गुलम् ॥ १९५ ॥

एकाङ्गुलं भवेन्मात्रा द्वे मात्रे गोलकं कला ।
त्रिमात्रमर्द्धा (ध्य) र्द्धकला भागश्च चतुरङ्गुलम् ॥ १९६ ॥

त्रयो भागा वितस्तिः स्याद्वितस्तिस्ताल उच्यते ।
तालस्तु मुखमाख्यातः व्यवहाराय कोविदैः ॥ १९७ ॥

उत्सेधस्तुभवेद्दैर्घ्यं विस्तारस्तिर्यगीरितः ।
आनाहं (हः) परिधिः स्थौल्यमेवं मानत्रयं भवेत् ॥ १९८ ॥

दैवतं यल्लिखेद्रूपं यावन्मानमभीप्सितम् ।
विभजेद्वदनं तस्य त्रिभिर्भागैर्विचक्षणः ॥ १९९ ॥

केशान्ताद्धनुपर्यन्तं मुखं ताल इति स्मृतम् ।
स्याद्वादशाङ्गुलं वक्रं तत्तद्रूपस्य मानतः ॥ २०० ॥

तालमात्रं मुखं तत्र ग्रीवा स्याच्चतुरङ्गुला ।
तालः स्याद्धृदयं यावदानाभेस्ताल इष्यते ॥ २०१ ॥

नाभेरधस्तात्तालस्तु मेढ्रावधिमितो भवेत् ।
तालद्वयं भवेदूरू जानु स्याच्चतुरङ्गुलम् ॥ २०२ ।
तालद्वयमिता जङ्घा चरणश्चतुरङ्गुलः ।
नव तालमिदं मानं केशान्ताच्चरणावधि ॥ २०३ ॥

केशान्तास्योपरिप्रोक्तं मस्तकं चतुरङ्गुलम् ।
केशान्तान्मौलिरुद्दिष्टः शिष्टैरष्टादशाङ्गुलैः ॥ २०४ ॥

ब्रह्मसूत्रस्य मानेन तालमानं निरूपितम् ।
इति ताललक्षणम् ।
तिर्यक्सूत्रविधिं वक्ष्ये प्रतिसन्धि यथाक्रमम् ॥ २०५ ॥

मस्तके प्रथमं सूत्रं केशान्ते तदनन्तरम् ।
कर्णाग्रं (ग्रात) त्र्यङ्गुलादूर्ध्वं तत्सूत्रं वेष्टयेच्छिरः ॥ २०६ ॥

ततोऽधस्तपनादे (नोद्दे)शे द्विमात्रे सूत्रपादपे (तनम् ) ।
तद्याति शङ्खमध्येन कर्णाग्रादूर्ध्वमङ्गुलात् ॥ २०७ ॥

शिरसः पृष्ठकूर्मस्य प्रोष्टमङ्गुलतो व्रजेत् ।
वेष्टितं घटते सूत्रं स्थापने वामतः क्रमात् ॥ २०८ ॥

ततोऽङ्गुलं समुत्सृज्य सूत्रपातं प्रकल्पयेत् ।
कचोत्सङ्गाद्भ्रुवोपान्तात् कर्णाग्राच्छीर्षकूर्मगम् । ॥ २०९ ॥

ततोड्गुलं परित्यज्य समारभ्य कनीनिकाम् ।
अपाङ्गात्पिप्पलीमूर्द्धशिरोगर्तोर्ध्वकं नयेत् ॥ २१० ॥

त्यक्त्वा कलां ततः पूर्तं ( सूत्रं ) नासामध्ये निवेशितम् ।
कपोलोच्चप्रदेशेन नेयाच्छ्रान्त (च्छोत्र )स्य मध्यतः ॥ २११ ॥

ततोऽङ्गुलद्वये सूत्रं नासाग्रेण कपोलयोः ।
कर्णमूलान्नयेत्पृष्ठं केशोत्पत्तिप्रदेशतः ॥ २१२ ॥

ततोऽङ्गुलद्वयं सूत्रं नासाग्रेण कपोलयोः ।
ततो द्व्य (तःसा) र्धाङ्गुलं त्यक्त्वा वक्रमध्याद्विनिःसृतम् ॥ २१३ ॥

सूत्रं सृक्कप्रदेशेन प्रापयेत्तत्कृकाटिकाम् ।
ततश्चार्धाङ्गुलं त्यक्त्वा सूत्रं स्यादधरोष्ठजम् ॥ २१४ ॥

हनुसन्धिविभागेन यावत्पश्चिमकन्धरम् ।
ततोऽङ्गुलद्वयं त्यक्त्वा हन्वग्रे सूत्रमिष्यते ॥ २१५ ॥

कन्धरात्स्कन्धसन्धिं तत् समत्वेन प्रपद्यते ।
ततः कलाद्वये त्यक्ते हिक्कायां भुजशीर्षयोः ॥ २१६ ॥

अधस्तात्ककुदः सूत्रं परावृत्य प्रकल्पयेत् ।
सप्ताङ्गुलं समुत्सृज्य सूत्रं वक्षस्थलोद्भवम् ॥ २१७ ॥

स्तनरोहितमार्गेण कक्षासन्धौ निवेश्यते ।
तदेव सममार्गेण परावृत्तप्रदेशतः ॥ २१८ ॥

मध्ये फलकमानीतं (य) पृष्ठवंशे समाप्यते ।
ततः पञ्चाङ्गुलं त्यक्त्वा क्रमाद्विभ्रमसङ्गम( ग ) म् ॥ २१९ ॥

नयेच्च सममार्गेण सूत्रं चूचुकयोरधः ।
आरभ्य बृहतीदेशं (शात्) बाहुमध्यो

" title=“A मध्योर्ध्द्व, D स्योर्ध्व |">र्द्धसङ्गमम् ॥ २२० ॥

परावृत्यैव तन्नीतं पृष्ठमध्ये समर्पयेत् ।
षडङ्गुलं समुत्सृज्य सूत्रं जठरमध्यगम् ॥ २२१ ॥

बाहुपीनान्तकं नेयं परावृत्य समं हि तत् ।
भागं कलाधिकं त्यक्त्वा सूत्रं नाभिस

" title=“A समं धृतम्”>मुद्धृतम् ॥ २२२ ॥

श्रोणीमार्गसमानीतं कुकुन्दराशिरो नयेत् ।
भागमेकं ततस्त्यक्त्त्वा सूत्रं पक्वाशयागतम् ॥ २२३ ॥

नितम्बमध्यादानीतं स्फिजोरूर्ध्द्वं नियोजयेत् ।
ततः कलाद्वयं त्यक्त्वा सूत्रं काञ्चीपदस्थितम् ॥ २२४ ॥

स्फिजोर्मध्यमदेशेन समं नीत्वा नियोजयेत् ।
त्यक्त्वाङ्गुलानि चत्वारि सूत्रं लिङ्गशिरोगतम् ॥ २२५ ॥

ऊरुमूलात्समानीतं जघनाभोगसङ्गतम् ।
पञ्चाङ्गुलं परित्यज्य लिङ्गाग्रात्सूत्रमुत्थितम् ॥ २२६ ॥

स्फिजोरधः समानीतं बलीमध्ये निवेश्यते ।
ततो भागद्वयं त्यक्त्वा सूत्रं पूर्वे निवेशि

" title=“A निवेशयेत्”>तम् ॥ २२७ ॥

परित्यज्य ततो भागं मानसूत्रं व्यवस्थितम् ।
ततः कलाद्वये त्यक्त्वा जानुमूर्धनि सङ्गतम् ॥ २२८ ॥

इति सूत्रत्रयं तज्ज्ञः समन्तात् परिवेष्टयेत् ।
गोलकद्वितयं त्यक्त्वा स्थापितं जानुनोरधः ॥ २२९ ॥

सूत्रं वेष्टयेत्प्राज्ञः समन्तात् सर्वतः समम् ।
तालमेकं ततस्त्यक्त्वा शुक्रबस्तौ निवेशितम् ॥ २३० ॥

सूत्रमावेष्टयेत्प्राज्ञः समचित्रविशारदः ।
ततो दशाङ्गुले त्यक्ते यत्सूत्रं नलकान्तगम् ॥ २३९ ॥

गुल्फमस्तकमानीतं पार्ष्णिमस्तकमानयेत् ।
कलामेकां ततस्त्यक्त्वा सूत्रं गुल्फान्तसङ्गतम् ॥ २३२ ॥

वेष्टयेच्चित्रको धीमान् सर्वं सर्वत्र मानतः ।
ततो भागं परित्यज्य भूमिसूत्रं परित्यजेत् ॥ २३३ ॥

षड्विंशतिविधं सूत्रं तिर्यङ्नाने निरूपितम् ।
इति तिर्यङ्मानलक्षणम् ।
अतऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि प्रदेशानां विनिर्णयम् ॥ २३४ ॥

आकारञ्च तथा दैर्घ्यं स्थौल्यं विस्तारमेव च ।
छत्राकारं भवेच्छीर्षं शिखादेशे समुन्नतम् ॥ २३५ ॥

शिखायाः पूर्वतो भागं किञ्चिन्निम्नं भवेत्तथा ।
शिखायाः पार्श्वनिम्नं यत् कलामात्रं विहाय तत् ॥ २३६ ॥

शिखायाः पश्चिमे भागे प्रोन्नतं जायते मनाक् ।
ततोऽधस्ताद्भवेद्गतः शृगा ( प्रणा) लसदृशाकृतिः ॥ २३७॥

एकाङ्गुलस्तु विस्तारो दैर्घ्यं स्यादङ्गुलद्वयम् ।
कर्णाग्रसन्धौ संलग्नः कर्णपृष्ठेऽङ्गुलान्तरम् ॥ २३८ ॥

ततोऽधो

" title=“A र्द्धाव्य D र्द्धद्व्य”>द्व्यङ्गुलातीतस्त्र्यङ्गुलोऽथ करो (चो) द्भवः ।
एकैकाङ्गुलविस्तारः शिरोगर्तस्य पार्श्वयोः ॥ २३९ ॥

इत्येष पश्चिमे भागे कथितः केशसम्भवः ।
केशाः कृष्णाः पिशङ्गा वा जटिलाः कुटिलाः क्वचित् ॥ २४० ॥

विरच्यन्ते यथाशोभं तत्तद्रूपानुसारतः ।
अष्टादशाङ्गुलं पूर्वं पश्चिमार्द्धं तथैव च ॥ २४१ ॥

भवेतां कर्णयोरूर्ध्वं भागौ पूर्वापरौ समौ ।
सीमन्ताद्गर्तमध्यान्तं भवेदष्टादशाङ्गुलम् ॥ २४२ ॥

वामदक्षिणयोर्वेष्ट्य भवेत्तालैस्तुनिर्मितम् ।
एवं भागद्वयोप्युक्तो विस्तारो मस्तकाश्रयः ॥ २४३ ॥

षड्त्रिंशदङ्गुलो ज्ञेयः परीणाहो विचक्षणैः ।
भ्रूपृष्ठात्केशपर्यन्तं ललाटं त्र्यङ्गुलं भवेत् ॥ २४४ ॥

भ्रूयुग्ममध्यादारभ्य ततो द्व्यर्धकलामितम् ।
भ्रुवोपान्तात्तदेव स्यात्कलाद्वितयसंमितम् ॥ २४५ ॥

आरोपितधनुःप्रख्या भ्रुवोर्लेखा विरच्यते ।
मात्रार्द्धकृतविस्तारा क्रमशः परीहीयते ॥ २४६ ॥

प्रान्ते श्र्लक्ष्णा च तीक्ष्णा सा दैर्घ्ये च त्र्यङ्गुला भवेत् ।
त्रियवं रोमदैर्घ्यं च भ्रुवोर्मध्ये विधीयते ॥ २४७ ॥

द्वियवं तु भवेदादौ प्रान्ते स्याद्यवमात्रकम् ।
वितर्के हसने कोपे विस्मये मध्यकुञ्चिता ॥ २४८ ॥

जुगुप्सिते सूक्ष्मदृष्टौ भ्रूयुगं कुञ्चितं भवेत् ।
केशान्तरेखाविन्यासो द्वितीयेन्दुकलाकृतिः ॥ २४९ ॥

प्रान्तारु(वु)त्क्षेपनामानौ प्रदेशौ परिकीर्तितौ ।
उत्क्षेपाभ्यां समौ कुर्याद्भ्रुवोः प्रान्तौ विचक्षणः ॥ २५० ॥

एवं ललाटमानं तु चतुष्कलमुदाहृतम् ।
उत्क्षेपप्रान्तदेशे स्यादृजुरूपाऽलकावली ॥ २५१ ॥

कलामात्रा च सा ज्ञेया स्थापनी ( स्थपति) सूत्रकारिभिः ।
ततस्तिर्यग् व्रजेद्रेखा मात्राद्वितयसम्मिता ॥ २५२ ॥

निर्गच्छति ततः कूर्चं तद्रेखामात्रया मितम् ।
कुर्वन्रे ( र्चरे) खा भ्रुवोः प्रान्तमध्ये स्यादङ्गुलद्वयम् ॥ २५३ ॥

स एव सङ्ख्यो (शङ्खो ) विख्यातः प्रदेशविधिकोविदैः ।
पिप्पल्याः कूर्चरेखाया भवेदङ्गुलमन्तरम् ॥ २५४ ॥

एवं ललाटविन्यासः कथितः सोमभूभुजा ।
अर्धाङ्गुलंभ्रुवोर्मध्यान्नासामूलं निरूप्यते ॥ २५५ ॥

किञ्चिल्ललाटतो निम्नं तस्य पार्श्वे कनीनिके ।
समन्तान्नेत्रयो र्गर्तावक्षिकूपौ च कल्पितौ ॥ २५६ ॥

" title=“B D F add this line”>अर्धाङ्गुल प्रमाणे ( णौ ) तौ नेत्रवर्त्मबहिः स्थितौ ।
अर्धाङ्गुलप्रमाणेन नेत्रवर्त्मद्वयं भवेत् ॥ २५७ ॥

निमीलनार्धवर्त्मा च (दूर्ध्ववर्त्म ) भवेदङ्गुलसम्मितम् ।
त्रियवं पक्ष्मणां दैर्घ्यं सादवा मकृमा ( सा

" title=“A सादवा मकृमा CD दमान् कृता B दमावकृपा”>न्द्रिमा वक्रिमा ) शुभः ॥ २५८ ॥

अर्धाङ्गुलमिते स्यातां नेत्रमूले कनीनिके ।
ह्यङ्गुलं नेत्रयोर्दैर्घ्यं विस्तारः स्यात्तदर्धतः ॥ २५९ ॥

एवं पञ्चयवौ कार्यौ शुक्लभागौ विचक्षणैः ।
तन्मध्ये मेचकं कुर्यान्मण्डलं वर्तुलाकृति ॥ २६० ॥

तच्च पञ्चयवं प्रोक्तं तन्मध्ये दृष्टिरिष्यते ।
वर्तुला यवमात्रा च पुत्रिका प्रतिबिम्बिनी ॥ २६१ ॥

रक्त्तता प्रान्तयोः शस्ता तीक्ष्णताऽपाङ्गन्योः शुभा ।
मध्योन्नतं नेत्रगोलं कर्त्रा कार्यं प्रयत्नतः ॥ २६२ ॥

आकारो नेत्रयोः कार्यो नीलोत्पलदलोपमः ।
अपाङ्गयोरधः कार्यो कपोलौ द्व्यङ्गुलौ मतौ ॥ २६३ ॥

कर्णपिप्पल(लि)देशान्तौ तिर्यक्सूत्रेण मापितौ ।
अपाङ्गपिप्पलीमध्ये पञ्चाङ्गुलमुदाहृतम् ॥ २६४ ॥

तदेव च समं तियर्ङ् मापितं चतुरङ्गुलम् ।
ऊर्ध्वाधोबन्धयोर्मध्ये कर्णयोस्त्र्यङ्गुलं भवेत् ॥ २६५॥

स स्याद्द्विगोलकायामो नासायाः पुरतः स्थितः ।
तस्य मध्ये भवेद्गोजी प्रणालाकारधारिणी ॥ २६६ ॥

अर्धाङ्गुला भवेद्दैर्घे विस्तारे त्रियवा भवेत् ।
उत्तरोष्ठो भवेत्तस्या अधस्ताद्भागदैर्घ्यकः ॥ २६७ ॥

यवपञ्चकविस्तारः क्रमशः परिहीयते ।
श्मश्रूत्तरोष्ठयोर्मध्ये रेखा किञ्चित्समुत्कला ॥ २६८ ॥

उन्नता यवमात्रा स्याद्दैर्घ्याद्दोष ( दोष्ठ) प्रमाणिनी ।
अधरोष्ठे (ष्ठो) भवेत्तस्या अधस्ताद्भागदैर्घ्यवान् ॥ २६९ ॥

ओष्ठयोरुभयोः प्रान्तसंयोगे सृक्किणी मते ।
नेत्रज्योतिःसमे कार्ये विकाररहिताकृतौ ॥ २७० ॥

विकाराद्वर्धते सृक्का तथा सङ्कोचमेति च ।
हसने दन्तनिष्कासे भीतमर्कट ( भीते तर्के च ) - रोदने ॥ २७१ ॥

वर्धते सृक्किणेद्विन्द्वमेकैकाङ्गुलमायतौ ।
चुम्बने फूत्कृतौ तद्वदाम्रादिफलचूषणे ॥ २७२ ॥

सङ्कुचेत्सृक्किणद्विन्द्वमेकैकाङ्गुलहानितः ।
गोजिह्वाधरयोर्मध्यं व्यासेन चतुरङ्गुलम् ॥ ॥ २७३ ॥

पार्श्वद्वयं क्रमाद्धीनं त्रिद्व्येकाङ्गुलमानतः ।
दन्ता द्वादश दृश्या स्युः पङ्त्त्किद्वयसमाश्रिताः ॥ २७४ ॥

ऊर्ध्वा पञ्चयवा दृश्यास्तलस्थास्त्रियवास्तथा ।
राजदन्तौ तु मध्यस्थौ ऊ(स्थावू ) र्ध्वपंक्तिसमाश्रितौ ॥। २७५ ॥

तयोःपार्श्वगतौ मध्यौ तत्पार्श्वे पारिभक्षकौ ।
तत्पार्श्वगौ कर्तनारव्यौ ततः स्यात्त(ता)न्तु खण्डनौ ॥ २७६ ॥

सुश्लक्ष्णाः कान्तिसम्पन्नाः स्वस्थाः शुभ्रा निरन्तराः ।
दशनाः शिल्पिभिः कार्या अर्चाया लेखनेपि वा ॥ २७७ ॥

वीटिकाखण्डने द्वारे (हासे) त्रासादङ्गुलचर्वणे ।
दर्पणालोकने दृश्या दशनच्छदगूहिताः ॥ २७८ ॥

सृक्कणौ पार्श्वगौ देशौ कर्णौ स्याता निरस्थिकौ ।
तस्या (स्माद् ) बहिश्चलास्थि स्यात्कर्णमूलेन सङ्गतम् ॥ २७९ ॥

क्रमशो हीयते तत्तु यावत् स्याद्धनुमण्डलम् ।
सार्द्धाङ्गुलं भवेदूर्ध्वं तिर्यक् स्याच्चतुरङ्गुलम् ॥ २८० ॥

अधरोष्ठतलोद्देशे चिबुकं समुदाहृतम् ।
कुब्जकूर्चं भवेत्तस्मिन्निम्ने मात्राप्रमाणके ॥ २८१ ॥

हनुपृष्ठे भवेत्कूर्चं प्रचलास्थिक्रमेण तु ।
यवमात्रं प्रकुर्वीत कूर्चं प्रथमसम्भवम् ॥ २८२ ॥

द्व्यष्टवत्सरदेशस्य पुरुषस्य विचक्षणः ।
प्रकुर्वीत ततश्चोर्ध्वमधिकं यवमानतः ॥ २८३ ॥

अष्टाङ्गुला भवेद्ग्रीवा विस्तारेण निरूपिता ।
द्विगोला सा च दैर्घ्येण परिणाहे द्वितालिका ॥ २८४ ॥

ग्रीवामध्यप्रदेशे तु निगालः परिकीर्तितः ।
अधस्तस्य भवेद्धिक्का मात्रामात्रा प्रकीर्तिता ॥ २८५ ॥

हिक्काया हृदये तालस्तालश्च स्तनचूचुके ।
कक्षामूले तथा तालस्तालः कक्षधरो भवेत् ॥ २८६ ॥

कन्धरास्कन्धसन्धिः स्याद्धिक्कायाश्चतुरङ्गुलः ।
कक्षामूलात्कुक्षिधरो भवेदष्टाङ्गुलायतः ॥ २८७ ॥

हिक्कायाः पार्श्वयोर्लग्ने जत्रुणी भुजमूर्ध्वगे (मूर्धगे ) ।
एकादशाङ्गुले प्रोक्ते किञ्चिदुन्नतविग्रहे ॥ २८८ ॥

हिक्कायाः कक्षमूलाच्च स्तनचूचुकबन्धुतः ।
मध्ये वक्षःस्थलं प्रोक्तं तालमात्रं समंततः ॥ २८९ ॥

द्वयोश्चूचुकयोर्मध्ये तालमानमुदाहृतम् ।
कार्यं चूचुकयोर्वृत्तं मेचकं द्व्यङ्गुलं भवेत् ॥ २९० ॥

चूचुको मण्डलस्यान्तर्यवमात्रो निगद्यते ।
उत्सेधाद्विस्तृतेस्तद्वत्प्रमाणं परिकीर्तितम् ॥ २९१ ॥

स्त्रीणां तु द्वियवः कार्यश्चूचुकश्चित्रकोविदैः ।
प्रोक्त(:)स्तनपरीणाहः स्तनमष्टादशाङ्गुलम् ॥ २९२ ॥

बृहतीनामतः ख्यातं कक्षमूलस्तनान्तरम् ।
षडङ्गुलं च मानेन सूत्रितं सूत्रकोविदैः ॥ २९३ ॥

स्तनद्वितयमध्यस्थः किञ्चिन्निम्नः कलामितः ।
प्रदेशे (शो) बन्धुरित्युक्तश्चित्रशास्त्रविशारदैः ॥ २९४ ॥

कन्धरास्कन्धसन्धिस्तु बाहुमूर्धनि भागकः ।
पूर्वापरे कक्षमूले मू(ता)लेनैकेन सम्मिते ॥ २९५॥

अभ्यन्तरे तथैव स्यात् ताल एको निरूपितः ।
कक्षमूलपरीणाहस्तदेव(वं)स्याद्द्वितालकः ॥ २९६ ॥

बाहुशीर्षस्य बाहोश्च सन्धिस्थानं निरूपितम् ।
कक्षमूलात्कलाद्वन्द्वं तिर्यक्सूत्रप्रमाणतः ॥ २९७ ॥

बन्धुदेशाद् भवेन्नाभिस्तालेनैकेन मापिता ।
नाभिरङ्गुलविस्तारा वर्तुलार्धाङ्गुलावटा ॥ २९८ ॥

बन्धस्य पार्श्वयोस्तिर्यग्विस्तारस्तु द्विभागिकः ।
चतुर्यवसमोपेतस्त्वेवं सप्तदशाङ्गुलः ॥ २९९ ॥

बन्धुदेशपरीणाह एकपञ्चाशदङ्गुलः ।
ततोऽधो मध्यभागस्तु प्रोक्तो मनुमिताङ्गुलः ॥ ३०० ॥

मध्यभागपरीणाहो द्विचत्वारिंशदङ्गुलः ।
नाभिदेशस्य विस्तारो भवेच्चन्द्रकलाङ्गुलः ॥ ३०१ ॥

नाभिस्थाने परीणाहो भवेत्तालचतुष्टयम् ।
श्रोणीदेशः स विख्यातः कायस्थानपरीक्षकैः ॥ ३०२ ॥

पक्वाशयगते सूत्रे विस्तारोऽष्टादशाङ्गुलः ।
पक्वाशयपरीणाहश्चतुष्पञ्चाशदङ्गुलः ॥ ३०३ ॥

स प्रदेशः कटिर्नाम काञ्चीदामविधारकः ।
स्त्रीणां चेदधिकः कार्यो भागेनैकेन कर्तृभिः ॥ ३०४ ॥

वस्तिमस्तकसूत्रस्य सप्तपञ्चाशदङ्गुलः ।
परीणाहो विधातव्यः सूचीभागेन विस्तृतः ॥ ३०५ ॥

बस्तेस्थानस्य विस्तारो विंशत्यङ्गुलसम्मितः ।
तस्य प्रोक्तः परीणाहः षष्ठ्यङ्गुलमितो बुधैः ॥ ३०६ ॥

जठरं वक्षसा युक्तं कार्यं गोमुखसन्निभम् ।
स्त्रीणां मध्ये कृशं कार्यं नाहेन त्रिंशदङ्गुलम् ॥ ३०७ ॥

भागेनैकेन तस्याधो लिङ्गमूलं प्रकल्पयेत् ।
पञ्चाङ्गुलं लिङ्गदैर्घ्यं मुष्कयोश्चतुरङ्गुलम् ॥ ३०८ ॥

लिङ्गस्य मूलविस्तारः कलामात्रो निगद्यते ।
पार्श्वयोरुभयोस्तस्य मुष्कमूलं द्विमात्रिकम् ॥ ३०९ ॥

एवं च लिङ्गमुष्कस्य मूलं स्याच्चतुरङ्गुलम् ।
मूलोपान्ते प्रकर्तव्ये द्वे रेखे वंक्षणाश्रिते ॥ ३१० ॥

विनिर्गते कलामात्रे तयोर्मध्यं वि ( द्वि ) भागिकम् ।
रेखयोः प्रान्ततो बस्तेर्विस्तारः स्यात् षडङ्गुलः ॥ ३११ ॥

भाग एको लिङ्गदैर्घ्यं मणिरेकाङ्गुलस्ततः ।
षडङ्गुलः परीणाहो मणिमूलेऽधिको मनाक् ॥ ३१२ ॥

मुष्कयोर्भागिकं दैर्घ्यं तदर्धं बीजसंयुतम् ।
त्वगेव मूलभागः स्यात् तन्निम्नांशा प्रकल्प (ल्प्य ) ते ॥ ३१३ ॥

मुष्कौ सबीजकौ वृत्तौ भागद्वयविभागितौ ।
तालमात्रपरीणाहौ कर्तव्यौ शिल्पकोविदैः ॥ ३१४ ॥

अधस्तान्नीतसूत्रस्य लग्ने स्यातां कुकुन्दरे ।
पश्चाद्भागे प्रकर्तव्ये भागद्वयकृतान्तरे ॥ ३१५ ॥

वस्तिमस्तकसूत्रस्य कटिसूत्रस्य चान्तरम् ।
फलकाकृति कर्तव्यं पश्चाद्भागं (गे) च शिल्पिभिः ॥ ३१६ ॥

बस्तिमस्तकसूत्राच्च लिङ्गाग्रपरिमाणके ।
स्फिजौ चैव विधातव्ये करिकुम्भसहोदरे ॥ ३१७ ॥

स्फिजोरधः परीणाहस्त्रयस्त्रिंशन्मिताङ्गुलः ।
ऊरुमध्यपरीणाहः कार्यः षट्त्रिंशदङ्गुलः ॥ ३१८ ॥

श्रोणी (आणि) देशपरीणाहो भवेत्तालद्वयान्वितः ।
क्रमशो हीयमानौ तावूरू कार्यौ विचक्षणैः ॥ ३१९ ॥

अरोमकौ वलीशून्यौ रम्भास्तम्भकृतोपमौ ।
श्र्लक्ष्णौ मनोहरौ वृत्तावूरू कार्यौ विचक्षणैः ॥ ३२० ॥

ततस्तु जानुनी कार्ये चतुरङ्गुलमायते ।
अङ्गुलत्रयविस्तारे तत्पार्श्वौ द्विकलौ मतौ ॥ ३२१ ॥

परीणाहो विरच्यः स्यादङ्गुलान्येकविंशतिः ।
पश्चाद्भागे मनाग्निम्ने मध्ये किञ्चित्समुन्नते ॥ ३२२ ॥

जङ्घामूलपरीणाहो भवेदष्टादशाङ्गुलः ।
जङ्घाप्रान्तपरीणाहश्चतुर्दशभिरङ्गुलैः ॥ ३२३ ॥

ततोऽधो गुल्फदेशः स्यान्नाहः स्यात्षोडशाङ्गुलः ।
चतुर्दशाङ्गुलं दैर्घ्यं चरणे गणितं बुधैः ॥ ३२४ ॥

उच्छ्रायः पार्ष्णिदेशस्य गणितश्चतुरङ्गुलः ।
तिर्यक्सूत्रं समं पार्ष्णेस्त्र्यङ्गुलं समुदाहृतम् ॥ ३२५ ॥

पार्ष्णिदेशस्य विस्तारो भवेत्पञ्चभिरङ्गुलैः ।
भागमात्रान्तरादूर्ध्वं पार्ष्णितो भागतः पुरः ॥ ३२६ ॥

गुल्फौ द्व्यङ्गुलकौ कार्यौ विस्तारेण समन्ततः ।
पादपृष्ठं तु कर्तव्यं प्रोन्नतं गजपृष्ठवत् ॥ ३२७ ॥

तस्याधस्तलदेशस्तु निम्नोऽभ्यन्तरतो भवेत् ।
बहिर्भागे समं कार्यं पार्ष्णेर्यावत्कनिष्टकम् ॥ ३२८ ॥

अङ्गुलं (ष्ठ ) मूलदेशे तु तलं कार्यं समुन्नतम् |

पादाग्रतलविस्तारः षडङ्गुल उदाहृतः ॥ ३२९ ॥

पार्ष्णेश्च तलविस्तारः कथितश्चतुरङ्गुलः ।
पादपृष्ठस्य चोत्सेधो भागस्त्वर्धाङ्गुलाधिकः ॥ ३३० ॥

अग्रपादस्य चोत्सेधस्त्र्यङ्गुलः समुदाहृतः ॥

अङ्गुष्ठमूलदेशस्य त्र्यङ्गुलःस्यात्समुच्छ्रयः ॥ ३३१ ॥

अङ्गुष्ठस्य समुत्सेधो मात्रास्याद्द्वियवाधिका ।
अङ्गुष्ठदैर्घ्यमुद्दिष्टमङ्गुलद्व (त्र)यसम्मितम् ॥ ३३२ ॥

अङ्गुष्ठस्य परीणाहो भवेत्पञ्चभिरङ्गुलैः ।
द्विपर्वाङ्गुष्ठमुद्दिष्टं प्रान्तपर्वार्धतो मु(न)खः ॥ ३३३ ॥

तर्जनीदैर्घ्यमुद्दिष्टं त्र्यङ्गुलं द्वियवाधिकम् ।
अ (त्र्य) ङ्गुलस्तु परीणाहस्तस्याः पर्वत्रयं भवेत् ॥ ३३४ ॥

मध्यमादैर्घ्यमुद्दिष्टं यवा द्वाविंशतिर्बुधैः ।
कनिष्ठादैर्घ्यमाख्यातं सप्तभिर्दशभिर्यवैः ॥ ३३५ ॥

परीणाहस्तु तस्याः स्याद्यवानामेकविंशतिः ।
आयामोऽनामिकायाश्च यवा विंशतिरिष्यते ॥ ३३६ ॥

अनामिकापरीणाहः कार्योऽष्ट (ष्टा ) दशभिर्यवैः ।
कनिष्ठादैर्घ्यमाख्यातं सप्तभिर्दशभिर्यवैः ॥ ३३७ ॥

कनिष्ठायाः परीणाहो यवाः पञ्चदश स्मृताः ।
पर्वत्रयं तु सर्वासामङ्गुलीनां प्रकीर्तितम् ॥ ३३८ ॥

सर्वासां पादशाखानामग्रपर्वार्धतो नखाः ।
अर्धाङ्गुलं समुत्सेधः सर्वासामग्रतो भवेत् ॥ ३३९ ॥

कन्धरास्कन्धसन्धेस्तु पश्चाद्भागे कृकाटिका ।
कृकाटीदेशतः कक्षामूलमेकादशाङ्गुलम् ॥ ३४० ॥

स्कन्धाभ्यां निर्गता ( तौ ) वंशफलको (कौ) षट्षडङ्गुलौ ।
तयोर्मध्ये भवेद्वंशः कलामात्रप्रमाणकः ॥ ३४१ ॥

उत्तानकदलीपत्रसन्निभः पृष्ठवंशकः ।
तदेवं पृष्ठभागस्य स्वरूपं परिकीर्तितम् ॥ ३४२ ॥

कक्षायाः कूर्परं यावद्बाहुपर्वेति कथ्यते ।
अष्टादशाङ्गुलं दैर्घ्यमानाहेऽष्टादशाङ्गुलम् ॥ ३४३ ॥

कूर्परात्तलपर्यन्तं पर्व सप्तदशाङ्गुलम् ।
परीणाहः प्रबाहोस्तु षोडशाङ्गुलसम्मितः ॥ ३४४ ॥

प्रकोष्ठस्य परीणाहश्चतुर्दशभिरङ्गुलैः ।
मणिबन्धपरीणाहः कर्तव्यो द्वादशाङ्गुलः ॥ ३४५ ॥

विस्तारस्त्रिकलो बाहोः कूर्परेऽङ्गुलपञ्चकम् ।
परीणाहस्त्रि(त्रि)भागेन प्रबाहोर्विस्तृतिर्मता ॥ ३४६ ॥

प्रकोष्ठे मणिबन्धे च परिणाहस्त्रि (त्रि) भागतः ।
एवं भुजस्य विस्तारः परीणाहश्च वर्णितः ॥ ३४७ ॥

सप्ताङ्गुलानि पार्ष्णेः स्युर्मध्यमाङ्गुलमूलतः ।
षडङ्गुल(लं)प्रमाणेन (देशिन्या) आयामे (अनामेः) सार्धपञ्चकम् ॥ ३४८॥

कनिष्ठामूलरेखाया भवेदङ्गुलपञ्चकम् ।
इत्यायामस्तले प्रोक्तः पञ्चमात्रा तु विस्तृतिः ॥ ३४९ ॥

अङ्गुल (ष्ठ) मूलरेखायास्तर्जन्याश्च तथैव च ।
मध्यभागप्रमाणं स्यादङ्गुलत्रयसम्मितम् ॥ ३५० ॥

कनिष्ठामूलरेखाया अधस्तादङ्गुलान्तरे ।
अनामेः कलया मूलान्मध्यायाः सार्द्धमात्रया ॥ ३५१ ॥

आयुर्लेखा भवेत्सा तु किञ्चिदिक्कां (द्वक्रा ) प्रशस्यते ।
मध्यमातर्जनीमध्यं प्रतिष्ठा सा प्रकल्प्यते ॥ ३५२ ॥

अङ्गुष्ठमूलतर्जन्योस्त्र्यङ्गुलान्तरमध्यगा ॥

शक्तिरेखा प्रकल्प्या स्यात्सापि वक्रा मनाग् भवेत् ॥ ३५३ ॥

मध्यमा यत्र रेखाया गोलकं हि (कद्वि ) यवान्तरे ।
अनामायाः कनिष्ठायाः सा स्यात्त्र्यङ्गुलदूरगा ॥ ३५४ ॥

तलमध्ये भवेदन्या रेखा कार्मुकसन्निभा ।
सु(पुं) रेखा लेखि (ख)नीया सा सङ्गता शक्तिरेखया ॥ ३५५ ॥

कनिष्ठानां मध्यमानां सन्धिः सङ्कोचकारकः ।
आयूरेखा भवेत्तत्र पुरा प्रोक्ता तु या मया ॥ ३५६ ॥

तर्जनीसन्धिदेशे तु शक्तिरेखासमुद्भवः ।
अङ्गुष्ठच(त)लसन्धौ तु पुंलेखा संव्यवस्थिता ॥ ३५७ ॥

अङ्गुलत्रितयं सार्धमायामेन कनिष्ठिका |

अनामा द्विकलायामा यवद्वयसमन्विता ॥ ३५८ ॥

पञ्चाङ्गुलायता मध्या तर्जनी चतुरङ्गुला ।
अङ्गुष्ठस्य तथा दैर्घ्यं चतुरङ्गुलसम्मितम् ॥ ३५९ ॥

अङ्गुष्ठस्य परीणाहः कर्तव्यश्चतुरङ्गुलः ॥

तर्जन्यास्तुपरीणाहस्त्र्यङ्गुलः परिकीर्तितः ॥ ३६० ॥

सार्धाध्यर्धकलाप्रोक्ता मध्यमा परिणाहतः ।
अनामा तर्जनीप्रख्या यवयुग्मेन हीयते ॥ ३६१ ॥

अनामिकापरीणाहं त्र्यङ्गुलं परिकीर्तितम् ।
अनामिकापरीणाहाद् द्वियवोना कनिष्ठिका ॥ ३६२ ॥

एवं दैर्घ्यपरीणाहः स्फुटः प्रोक्तः प्रमाणतः ।
अङ्गुष्ठप्रथमं पर्वं द्व्यङ्गुलं द्वियवाधिकम् ॥ ३६३ ॥

अग्रपर्व तथा प्रोक्तं द्व्यङ्गुलं द्वियवोनकम् ।
अङ्गुष्ठस्य बहिः पर्व तृतीयं त्र्य ( द्व्य) ङ्गुलं भवेत् ॥ ३६४ ॥

पृष्ठेऽग्रपर्वणश्चोर्ध्वं भवेन्नखसमुद्भवः ।
तर्जन्याः प्रथमं पर्व यवाः पञ्चदश स्मृतम् ॥ ३६५ ॥

चतुर्दश द्वितीयं स्यादेकादश तृतीयकम् ।
त्रीण्यङ्गुलानि सार्धानि मध्याद्यं पर्व पश्चिमम् ॥ ३६६ ॥

ऊर्ध्वपर्वाग्रपृष्ठे तु नखः कार्यो विचक्षणैः ।
अनामे (:) प्रथमं पर्व यवा दशमितं तथा ॥ ३६७ ॥

अङ्गुलं मध्यपर्व स्यात्तस्याः पृष्ठे तु पर्वणि ।
प्रथमे द्व्यङ्गुलं सार्धं दैर्घ्यं स्यात्पूर्ववन्नखः ॥ ३६८ ॥

निर्लोम प्रोज्ज्वलं कार्यं पाण्यङ्गुलितलं बुधैः ।
अङ्गुल्यग्रे यवाग्रं स्यात्स (दर्वाक् स) जीवः क्रियते नखः ॥ ३६९ ॥

ततोऽग्रे जीवहीनं तु नखाग्रं परिकल्पयेत् ।
सजीवो लोहितः किञ्चिन्निर्जीवो मधुरच्छविः ॥ ३७० ॥

यवत्रितयमानेन नखाग्रं परिकल्पयेत् ।
प्रदेशलक्षणं प्रोक्तं स्थानानां लक्ष्यते तथा ॥ ३७१ ॥

पञ्चानाञ्च चतुर्णाञ्च तथाष्टानां यथाक्रमम् ।
ऋजु स्यात्सम्मुखं स्थानमन्यदर्द्धर्जुसंज्ञितम् ॥ ३७२॥

तृतीयं स्थानकं साचि तुर्यं द्व्यर्धाक्षिसंज्ञितम् ।
पञ्चमं भित्तिकं प्राहुर्मज्जा (स्तज्ञाः) पार्श्वगतं च तत् ॥ ३७३ ॥

पञ्चस्थानानि मुख्यानि कथितानीह संज्ञया ।
ऋज्वादिपदपूर्वं स्यात्परावृत्तं चतुर्विधम् ॥ ३७४ ॥

स्थानकानि नवैव स्युश्चित्रलेखाविधिं प्रति ।
नवस्थानकमध्ये स्युरष्टौ व(ष्टाव ) न्तरसंज्ञया ॥ ३७५ ॥

तेषां तु लक्षणं वक्ष्ये ब्रह्मसूत्रविभेदतः ।
पुरतः पूर्वभागः स्यात्परभागस्तु पृष्ठतः ॥ ३७६ ॥

सुप्रमाणो वृद्धिभागो हीनश्चेत् क्षयभागकः ।
चतुष्टयं प्रकाराणां व्यवहाराय दर्शितम् ॥ ३७७ ॥

भूलोकमल्लदेवेन बोधार्थं शिल्पकारिणाम् ।
ब्रह्मसूत्राद्बहिः सूत्रे षड्व ( ट्षड ) ङ्गुलमध्यमे ॥ ३७८ ॥

यत्र स्यामामृजु(त्तदृजु) स्थानं रूपं स्यान् मुखयोगितम् (सांमुख्ययोगि तत्)।
सम्मुखं स्यादृजुस्थानं परभागोऽत्र नेष्यते ॥ ३७९ ॥

पूर्वभागगतं गात्रं सम्पूर्णं दृश्यते स्फुटम् ।
कर्णौ मात्रमितावत्र शङ्खावङ्गुलसम्मितौ ॥ ३८० ॥

पादौ भागमितौ दृश्यावङ्गुल्यश्च त्रिभागिकाः ।
ऋजुस्थानमिदं प्रोक्तमवक्राकारधारणात् ॥ ३८१ ॥

अथार्धर्ज्जु (र्जु) प्रवक्ष्यामि स्थानकञ्च क्रमागतम् ।
अन्तरं ब्रह्मसूत्रस्य पक्षसूत्रस्य चैकतः ॥ ३८२ ॥

अष्टाङ्गुलं ततोऽन्यत्र चतुरङ्गुलमन्तरम् ।
उक्तेऽप्यर्धर्जुके स्थाने लम्बसूत्रक्रियाक्रमः ॥ ३८३ ॥

इदानीं सम्प्रवक्ष्यामि साचिमुत्रस्य लक्षणम् ।
अपाङ्गात्कर्णपाल्याश्च स्तनस्यान्तरपार्श्वतः ॥ ३८४ ॥

जानुत्रिभागतो गर्ह्य जङ्घाप्रान्ताद्विनिर्गतम् ।
परभागगते पादे कल्पि (ल्प्य ) तेऽङ्गुष्ठमूलतः ॥ ३८५ ॥

स्तनबाह्यप्रदेशाच्च कुचचूचुकतो बहिः ।
जानुतः पञ्चमांशेन बहिर्भागे व्यवस्थितम् ॥ ३८६ ॥

सर्वपादेतु मध्याया अनामायाश्च मध्यगम् ।
स्यातामेवं पक्षपा (सू)त्रे ब्रह्मसूत्रं तु कथ्यते ॥ ३८७ ॥

ललाटे च भ्रुवोर्मध्ये नासाग्रे बन्धतो बहिः ।
नाभिरन्ध्रं (न्ध्र) बहिःपार्श्व (र्श्वे ) लिङ्गमध्ये समागतम् ॥ ३८८ ॥

परभागगतस्याग्रं मुख (ङ्घ्रेर्गुल्फ -)स्योपरि सङ्गतम् ।
ब्रह्मसूत्रकारोऽयं भागेनैकेन संयुतः ॥ ३८९ ॥

कथितोऽथ प्रदेशानां सन्निवेशोऽभिधीयते ।
परभागे प्रदृश्येत कर्णावर्त्तो यवद्वयम् ॥ ३९० ॥

इतरल्लुप्यते सर्वं तत्पाली दृश्यते मनाक् ।
शङ्खश्चैवाक्षिकूट कूर्चमूलं तथैव च ॥ ३९९ ॥

लुप्यते परभागे तु स्थानकेऽर्धर्जुसंज्ञिते ।
पञ्चाङ्गुलं बाहुमूलं परभागे प्रशस्यते ॥ ३९२ ॥

परभागमतश्चापि किञ्चित्तिर्यग् बहिर्भवेत् ।
कर्णावर्तस्य यः प्रान्तः पूर्वभागे स लुप्यते ॥ ३९३ ॥

सार्द्धाङ्गुलं प्रदृश्यं स्याच्छ्रवणे(णं) पूर्वभागतः ।
नासिकाग्रं यवाः पञ्च परभागव्यवस्थितम् ॥ ३९४ ॥

यवत्रयं पुटस्तस्य ब्रह्मसूत्रादिति स्थितिः ।
नासापुटात्कपोलस्य सार्द्धद्व्यङ्गुलमन्तरम् ॥ ३९५ ॥

परभागौष्ठयुग्मस्य मात्रा सा( स )द्वियवा भवेत् ।
हनुश्चैव तथा ग्रीवा परभागेऽङ्गुलद्वयम् ॥ ३९६ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परो(रे)भागे ग्रीवा दृश्या षडङ्गुला ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे हिक्का मात्रान्तरा भवेत् ॥ ३९७ ।
हन्वग्रात्परभागेंशमव(समध) स्थादङ्गुले लिखेत् ।
बन्धुस्था(स्थं) ब्रह्मसूत्रार्ध (त्रं च) परभाग (गः) स्थितस्ततः ॥ ३९८ ॥

पञ्चाङ्गुले प्रकर्तव्यः पुरःसप्ताङ्गुलान्तरे ।
कक्षामूलाद्बहिर्लेखा बाहुमूलसमाश्रिता ॥ ३९९ ॥

अष्टाङ्गुलान्तरा लेख्या चित्रकर्मविशारदैः ।
कक्षाद्वितयमध्ये स्यादङ्गुलानां च विंशतिः ॥ ४०० ॥

पञ्चाङ्गुल (लं) परा (रे) भागे बाहुमूलं प्रकल्पयेत् ।
चूचुकात्परभागस्था बृहती द्व्यङ्गुले लिखेत् ॥ ४०१ ॥

पूर्वभागं (गे) कलाद्वन्द्वे बहिर्लेखां शरीरगाम् ।
विस्तारे परभागस्थश्च (च ) तुर्दशयवरततः ॥ ४०२ ॥

आयतोऽयं बुधैः कार्यो वृत्त (त्तः ) पूर्वकलामितः ।
पार्श्वसूत्रे तु संलग्ना मध्यभागगता बुधैः ॥ ४०३ ॥

लेखनीया बहिर्लेखा पूर्वभागसमाश्रिता ।
ता (सा) निर्गता तथा श्रोणी सार्धपञ्चाङ्गुला परा ॥ ४०४॥

पूर्वभागे तथा श्रोणी भवेद्दशभिरङ्गुलैः ।
ब्रह्मसूत्रात्तथा काञ्ची परभागे षडङ्गुला ॥ ४०५ ॥

एकादशाङ्गुला पूर्वे भागे लेख्या विचक्षणैः ।
मेढ्रमूलं परे भागे मात्रार्धं भागयुग्मकम् ॥ ४०६ ॥

दशाङ्गुलं पूर्वभागे लेखनीयं विशारदैः ।
लिङ्गमूलात्परे भागे वङ्क्षणं सार्धमङ्गुलम् ॥ ४०७ ॥

अङ्गुलद्वितयं सार्द्धं पूर्वभागे तु वङ्क्षणः ।
वङ्क्षणात्परभागस्थमूरुशीर्षं बहिःस्थितम् ॥ ४०८ ॥

अष्टाङ्गुलं परे भागे पूर्वतन्तु (स्तु ) दशाङ्गुलम् ।
परस्थमूरुमूलं तु कुर्यादङ्गुलगूहितम् ॥ ४०९ ॥

पूर्वस्थितोरुमूलेन चित्रलेखनकोविदैः ।
जानुमण्डलतो बाह्यं कलामात्रं प्रदृश्यते ॥ ४१० ॥

परभागे परे पादे पूर्वभागे कलाद्वयम् ।
पूर्वस्याङ्घ्रेरिदं मानं विपरीतं प्रदृश्यते ॥ ४११ ॥

इतरत्सर्वमृजुवत्परजङ्घागतं भवेत् ।
पूर्वभागेऽङ्गुष्ठमूलं परपार्ष्णिसमं लिखेत् ॥ ४९२ ॥

नखाग्रे परपादस्य भूमिसूत्रं विधीयते ।
पार्ष्णेः प्रदेशिनी(नीं) यावत्पाददैर्घ्यं य (न) वाङ्गुलम् ॥ ४१३ ॥

परार्धाङ्गुष्ठतश्चोर्ध्वमङ्गुलं परिकल्पयेत् ।
प्रदेशिन्या समारभ्य कनिष्ठां यावदङ्गुलिः ॥ ४१४ ॥

यवद्वयं विनाग्राः स्युरङ्गुल्यः क्रमविस्तृताः ।
भूमिसूत्रादधोऽङ्गुल्योऽङ्गुष्ठं (च) परिकल्पयेत् ॥ ४१५॥

कनिष्ठाग्रं तथा कार्यं भूमिसूत्रसमं यथा ।
अर्धर्जुकमितिस्थानं क्रमशो लक्षणान्वितम् ॥ ४१६ ॥

साम्प्रतं क्रमशः प्राप्तं साचिस्थानं निगद्यते ।
अङ्गुलानि दशैकत्र कलामात्रं ततोऽन्यतः ॥ ४१७ ॥

अन्तरं ब्रह्मसूत्रस्य पक्षसूत्रद्वयस्य च ।
साचिस्थाने समाख्यात ऊर्ध्वसूत्रास्थितिक्रमः ॥ ४१८ ॥

इदानीं लक्ष्यतेऽस्माभिः साचिरूपविनिर्णयः ।
ललाटाल्लोचनप्रान्तात्कपोलस्कन्धदेशतः ॥ ४१९ ॥

एकाङ्गुलात्स्तनस्यान्तर्नाभेःसार्धाङ्गुलाद्बहिः ।
वङ्क्षणान्मणिदेशाच्च बहिर्व्यक्तं विनिर्गतम् ॥ ४२० ॥

परपादाङ्गुष्ठमूले पार्श्वसूत्रं विधीयते ।
सीमन्ताच्च भ्रुवोर्मध्यान्नासारन्ध्रस्य मध्यतः ॥ ४२१ ॥

अङ्गुलाद्वाध्रतः पश्चानाभिरन्ध्रस्य मध्यतः ।
मेहनस्य बहिर्भागाज्जानुमण्डलपूर्वतः ॥ ४२२ ॥

नलकस्य तथा प्रान्ताद् ब्रह्मसूत्रं न्यसेत् क्रमात् ।
मस्तकस्य तथा पृष्ठात्कर्णोपान्तात्तथैव च ॥ ४२३ ॥

कन्धरास्कन्धसन्धेश्च स्तनचूचुकमण्डलात् ।
अङ्गुलात्पूर्वतश्चैव मध्यभागेन सङ्गतम् ॥ ४२४ ॥

कलामात्रं परित्यज्य काञ्चीदेशस्य मध्यतः ।
मणिबन्धगतं तद्वत्पूर्वपादस्य पार्ष्णितः ॥ ४२५ ॥

अन्यपार्श्वगतं सूत्रं क्रमेणैव निरूपितम् ।
ब्रह्मसूत्राद्बहिर्लेखा केशान्ते परभागिका ॥ ४२६ ॥

लिख्यते तु कलामात्रा मस्तकं सार्धमङ्गुलम् ।
भाग एकः प्रदृश्यः स्यादुत्सेधः पूर्वभागिकः ॥ ४२७ ॥

उत्सेधाच्च कलामानाद्बहिर्लेखा शिरःस्थिता ।
उत्सेधप्रान्ततो रेखा भागद्वयकृतान्तरा ॥ ४२८ ॥

ततः शरासनाकाराः (रा) कर्णावर्ताग्रगामिनी ।
लिख्यते शिरसो लेखा भागद्वयकृतान्तरा ॥ ४२९ ॥

शङ्खप्रदेशे केशान्ता लिख्यते सा विचक्षणैः ।
केशान्ते परभागस्य ब्रह्मसूत्रस्य चान्तरम् ॥। ४३० ॥

कलामात्रं विनिर्दिष्टं भ्रूलेखाऽर्धयवाधिका ।
भ्रूलेखा द्व्यङ्गुला दृश्या नासामूलं चतुर्यवम् ॥ ४३१ ॥

कनिनी लुप्यते तत्र श्वेतभागश्च दृश्यते ।
दृश्यते त्रियवं ज्योतिरवशिष्टं विलुप्यते ॥ ४३२ ॥

ब्रह्मसूत्राच्च नेत्रीयमेवं सार्धाङ्गुलान्तरम् ।
नासामूलाद्वर्त्मरेखा वक्रा कार्या विचक्षणैः ॥ ४३३ ॥

ब्रह्मसूत्राद्वर्त्मरेखाप्रान्तो रुद्रयवैर्मितः ।
यवद्वयं प्रलुप्येत पूर्वभागस्य चक्षुषः ॥ ४३४ ॥

करवीर (:)शि(सि) तो भाग इतरत् दृश्यते स्फुटम् ।
ब्रह्मसूत्रस्य नेत्रस्य सार्धमङ्गुलमन्तरम् ॥ ४३५ ॥

अक्षिकूटश्च शङ्खश्च कपोलो गण्डमण्डलम् ।
पिप्पली कर्णपाली च कर्णमूली प्रदृश्यते ॥ ४३६ ॥

कर्णगर्ते त्रिभागान्ते दृश्यते पूर्वभागतः ।
नासामध्यं ब्रह्मसूत्राच्चतुर्यवमुदीरितम् ॥ ४३७ ॥

परभागे कपोलस्था बहिर्लेखा चतुर्यवा ।
परभागस्थनेत्रस्य बुधैर्ब्रह्मकपालतः ॥ ४३८ ॥

ऊर्ध्वं विनिर्गतं कार्यं परिमाणाद्यवद्वयम् ।
नासाग्रं परभागस्थं ब्रह्मसूत्रेऽङ्गुलं भवेत् ॥ ४३९ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे घोणापुटोऽङ्गुलं भवेत् ।
दृश्यतेऽथ यवो गोजी तदग्रेऽथाधिको यवः ॥ ४४० ॥

उत्तरोष्ठः प्रकर्तव्यस्तत्समोऽप्यधरो भवेत् ।
हनुचक्रबहिर्लेखा तत्समा परिकल्पयेत् ॥ ४४१ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे स्यातमोष्ठौ तथा हनुः ।
चतुर्यवमितादृश्याः पूर्वभागे यव(था) र्जुके ॥ ४४२ ॥

हनुमण्डलतश्चाधो गलवृद्धिश्चतुर्यवा ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे ग्रीवा लेख्या कलान्तरा ॥ ४४३ ॥

कन्धरास्कन्धसन्धेश्च गलवृद्धेस्तथान्तरम् ।
मात्रामात्रं प्रकुर्वीत हिक्का भागेन कल्प(ल्प्य) ते ॥ ४४४ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे कक्षामूलं तु भागतः ।
कक्षामूलाद्बहिः कार्यं बाहुरेखाऽङ्गुलत्रयम् ॥ ४४५ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे कला स्यात्कुचचूचुकम् ।
ऊर्ध्वभागः प्रदृश्येत बाहुरेखा ततो बहिः ॥ ४४६ ॥

अङ्गुलत्रितयोद्देशे करणीया विचक्षणैः ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे मध्यदेश ( : ) कलामितः ॥ ४४७ ॥

ततो बहिर्बाहुरेखा व्द्यङ्गुला लिख्यते बुधैः ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे भागः स्याद्द्वियवाधिकः ॥ ४४८ ॥

ततो भवेद्बाहुरेखा व्द्यङ्गुला कथिता शुभा ।
ब्रह्मसूत्रात्परे काञ्चीस्थानं पञ्चाङ्गुलायुतम् ॥। ४४९ ॥

ततो भवेद्बाहुरेखा व्द्यङ्गुला द्वियवाधिका ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे बस्तिमस्तकपार्श्वगम् ॥ ४५० ॥

पञ्चाङ्गुलं प्रकर्तव्यं यवार्धाधिकतो बुधैः ।
सार्धह्यङ्गुलतः कार्या बाहुरेखा ततो बहिः ॥ ४५१ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे बस्तिमस्तकपार्श्वगम् ।
पञ्चाङ्गुलं मेढ्रमूलं चतुर्यवसमन्वितम् ॥ ४५२ ॥

पञ्चाङ्गुले ब्रह्मसूत्राद् बस्तिपार्श्वं परं भवेत् ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे मेढ्रमूलं चतुर्यवम् ॥ ४५३ ॥

तस्मादूरुशिरःसन्धिर्भवेत्पञ्चाङ्गुलान्वितः ।
ऊरू परे ब्रह्मसूत्रात्करणीयः (यौ) षडङ्गुले ॥ ४५४ ॥

मणिबन्धगता रेखा द्व्यङ्गुले द्वियवाधिके ।
अङ्गुष्ठपार्श्वगा रेखा ब्रह्मसूत्राद्दशाङ्गुले ॥ ४५४ ॥

ततोऽधस्तात्प्रदृश्येत पताकाकारकं तलम् ।
कनिष्ठा गुप्यते तत्र रेखया सक्थिमध्यया ॥ ४५५ ॥

पञ्चाङ्गुलं ब्रह्मसूत्रात्सक्थिमध्यं प्रकीर्तितम् ।
विप्रसूत्रात्परे भागे सक्थिमध्यं षडङ्गुलम् ॥ ४५६ ॥

ब्रह्मसूत्राद्भवेदाणिर्भागेनैकेन कल्पिता ।
जानुशीर्षकलामानं जानुनोऽधस्ततोऽङ्गुले ॥ ४५७ ॥

शक्रबस्तौ ब्रह्मसूत्रं तलं त्यक्त्वा प्रगच्छति ।
यवत्रयादङ्गुलान्तं पादपृष्ठे च तिष्ठते ॥ ४५८ ॥

परभागे गते पादे मध्यमाक्रम्य गच्छति ।
पूर्वपादस्य पृष्ठे तु परपादस्य कोविदैः ॥ ४५९ ॥

भूमिरेखा प्रकर्तव्या पार्ष्णिस्तस्य विलुप्यते ।
नेत्रमात्रामितं दैर्घ्यं परपादे प्रकल्प (ल्प्य ) ते ॥ ४६० ॥

अर्धर्जुकाकृतिः कार्यः पादश्चित्रविशारदैः ।
परपादस्य कूर्चायाः पूर्वपादतलस्य च ॥ ४६१ ॥

मध्ये व्योम प्रदृश्येत मात्रया मात्रितं स्फुटम् ।
एकमङ्गुलमुत्सृज्य ब्रह्मसूत्रस्य प (पू) र्वतः ॥ ४६२ ॥

ग्रीवा द्विभागिका लेख्या चित्रकर्मविशारदैः ।
पूर्वभागे प्रकुर्वीत कक्षामूलं च तालतः ॥ ४६३ ॥

कक्षामूलात्ततो बाहुर्भवेत्तिर्यग् विभागिकः ।
ब्रह्मसूत्रात्कलामात्रे हृदयं पुरतः स्थितम् ॥ ४६४ ॥

हृदयाच्चूचुकं कार्यं गोलकत्रयदूरगम् ।
स्तनमेचकचक्रं तु लिख्यते वृत्तमायतम् ॥ ४६५ ॥

मात्रामितं तु विस्तारे दैर्घ्यं गोलकमादिशेत् ।
स्तनमण्डलतः कार्या बृहती चतुरङ्गुला ॥ ४६६ ॥

ततः सप्ताङ्गुला लेख्या बाहुलेखा विचक्षणैः ।
बाहोरभ्यन्तरे रेखा निर्गत्य परिगच्छति ॥ ४६७ ॥

मध्यभागं परित्यज्य जघने सङ्गता भवेत् ।
मध्यस्य चाङ्गरेखाया भवेत्त्र्यङ्गुलमन्तरम् ॥ ४६८ ॥

श्रोणेश्च भुजरेखाया अन्तरं भाग इष्यते ।
ब्रह्मसूत्राद्भवेच्छ्रोणी पूर्वभागे दशाङ्गुलम् ॥ ४६९ ॥

एकादशाङ्गुलः काञ्चीगुणदेशः प्रकल्प (ल्प्य ) ते ।
पूर्वभागे प्रकोष्ठः स्यात् सूत्रादेकादशाङ्गुलं ॥ ४७० ॥

नितम्बो गुप्यते तत्र प्रकोष्ठेन निगूहितः ।
बहिर्भागे प्रदृश्यं स्यात्स्फिक्कुटं मणिबन्धतः ॥ ४७१ ॥

अर्धाङ्गुलप्रमाणेन पञ्चमीचन्द्रसन्निभम् ।
सूत्रात्तु मेहनं कुर्यात्कलामात्रेण कोविदः ॥ ४७२ ॥

मेहनाद् द्व्यङ्गुले श्रोणिः श्रोणेरष्टाङ्गुले भुजः ।
पताकासन्निभः कार्यो दृश्यः पृष्टकरो बुधैः ॥ ४७३ ॥

कनिष्ठानखतो लेख्या सक्थिरेखा बहिर्गता ।
सूत्रतो द्व्यङ्गुलं कार्यमूरुमूलं विचक्षणैः ॥ ४७४ ॥

पुरोदेशस्थितः सूत्रादाणिदेशस्तु भागतः ।
श्रोणिदेशाद्बहिर्लेखा भवेदष्टाङ्गुलैर्मिता ॥ ४७५ ॥

जानुकृकाटिका लेख्या ब्रह्मसूत्रात्षडङ्गुला ।
पराङ्घिजानुसन्धौ तु पूर्वजानु व्यवस्थितम् ॥ ४७६ ॥

द्व्यङ्गुलं तत्प्रमाणेन लेखनीयं समासतः ।
जानुचक्राद्बहिर्लेखा लेखनीया षडङ्गुले ॥ ४७७ ॥

सार्धपञ्चाङ्गुलं तत्र जङ्घामध्यं प्रकीर्तितम् ।
द्व्यर्धाक्षि वक्ष्यते स्थानं लक्ष्यलक्षणसंयुतम् ॥ ४७८ ॥

एकत्रैकाङ्गुलं यस्मिन्नन्यत्रैकादशाङ्गुलम् ।
मध्ये द्व्यर्धाक्षिकं स्थानं लम्बसूत्रक्रमो भवेत् ॥ ४७९ ॥

केशान्तान्नासिकाग्राच्च कक्षामूलाच्च नाभितः ।
ऊरुमध्यात्पार्श्वसूत्रं मूलेऽङ्गुष्ठस्य संसृतम् ॥ ४८० ॥

सीमन्ततो भ्रुवोर्मध्याद्ब्रह्मसूत्रं विनिर्गतम् ।
गोपयेदग्रतः कक्षामूले देशा ( शोऽ ) थ मात्रया ॥ ४८१ ॥

अङ्गुलं नाभितस्त्यक्त्वा लिङ्गपार्श्वाविषाणि ( णिदेश)तः ।
अङ्गुष्ठोपान्तदेशाच्च पूर्वमध्याङ्गुलीं व्रजेत् ॥ ४८२ ॥

अन्यपार्श्वगतं सूत्रं मूर्धपृष्ठाद्विनिर्गतम् ।
कन्धरास्कन्धसन्धेश्च मध्यदेशेन सङ्गतम् ॥ ४८३ ॥

मणिबन्धात्तर्जनीतः पूर्वपादस्य पार्ष्णितः ।
क्रमेणैवं प्रकुर्वीत सूत्रत्रयमितीरितम् ॥ ४८४ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे केशान्तश्चार्धगोलकः ।
अङ्गुलं च तथा दृश्या भ्रूलेखा यवतोधिका ॥ ४८५ ॥

ततः सूत्रात्परे भागे ब्रह्मसूत्रश्च ( नेत्रदेशश्च ) षड्यवः ।
ततश्च निर्गतं वर्त्म प्रध्व(उर्ध्व ) भागे यवद्वयम् ॥ ४८६ ॥

नासामूलस्थितात्सूत्रान्नेत्राग्रं परभागिकम् ।
दृश्यते षड्यवं तत्र त्रियवं कृष्णमण्डलम् ॥ ४८७ ॥

त्रियकः ( वः ) श्वेतभागः स्याल्लुप्यते करकस्तथा ।
नासामध्यात्तथा दृश्यं कपोलं त्रियवं स्फुटम् ॥ ४८८ ॥

नासामध्यं ब्रह्मसूत्राच्चतुर्यत्रमुदाहृतम् ।
नासाग्रं ब्रह्मसूत्राच्च दृश्यं स्यादङ्गुलं परे ॥ ४८९ ॥

तस्मात्सूत्रात्परे भागे दृश्य ( श्यः ) कक्षधरोऽङ्गुलम् ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे कक्षामूलं तु मात्रया ॥। ४९० ॥

कक्षामूलाद्बाहुमूलं मात्रामात्रं प्रदृश्यते ।
अन्यः प्रलुप्यते बाहुर्जठरेण तलावधिः ॥ ४९१ ॥

ब्रह्मसूत्रात्कुचावर्तो भवेदङ्गुलतो बहिः ।
अर्धचन्द्राकृतिर्दृश्यः स एवाङ्गुलसम्मितः ॥ ४९२ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे नाभिरङ्गुलमात्रिका |

ततो बहिः प्रदृश्येत जठरं चैकमङ्गुलम् ॥ ४९३ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परः काञ्चीगुणदेशोऽङ्गुलत्रयम् ।
ब्रह्मसूत्राद् बस्तिशिरः पार्श्वे स्याच्चतुरङ्गुलम् ॥ ४९४ ॥

ब्रह्मसूत्रान्मुष्कमूलं दृश्यते तच्चतुर्यवम् ।
मुष्को न दृश्यते तत्र लिङ्गेन परिगूहितः ॥ ४९५ ॥

ब्रह्मसूत्रादूरुमूलं भवेद्भागेन सङ्गतम् ।
लिङ्गस्याग्रे भवेदूरुभागः स्यात्त्रियवाधिकः ॥ ४९६ ॥

ब्रह्मसूत्रादूरुमध्यं भवेदध्यर्धगोलकम् ।
सक्थिदेशाद्बहिर्दृश्य(श्यो)ह्यङ्गुष्ठश्चापि तर्जनी ॥ ४९७ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे देशे परपादस्त्रिभागतः ।
दृश्यते साचितं (वत्) तद्वदङ्गुल्योऽपि तदर्धिकः (काः) ॥ ४९८ ॥

पूर्वार्द्धे गुल्फशीर्षाच्च पराह्णे (र्द्धे) नखमध्यतः ।
भवेद्भूमिगतं सूत्रं परपादस्य लेखने ॥ ४९९ ॥

पराङ्घ्रिब्रह्मसूत्राच्च पूर्वभागे प्रदृश्यते ।
सप्ताङ्गुलकृतायामः शेषं पूर्वेण लिप्यते ॥ ५०० ॥

ऊरुश्च परपादस्य जङ्घावर्धे (र्ते) न लुप्यते ।
अक्षि (भि) पार्ष्णिश्च निखिलौ पूर्वपादेन दर्शितौ ॥ ५०१ ॥

वितस्तिः पूर्वपादस्य दैर्घ्यमत्र निरूप्यते ।
साचिवल्लिख्यते तज्ज्ञैरङ्गुष्ठो लुप्यते मनाक् ॥ ५०२ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे शीर्षमेकादशाङ्गुलम् ।
उत्सेधस्य तथाचोर्ध्वं शीर्षं स्यात्सार्धमङ्गुलम् ॥ ५०३ ॥

उत्सेधस्य तथापाङ्गे मस्तकं त्र्यङ्गुलं भवेत् ।
तत्प्रदेशाच्छिरःपृष्ठं लेख्यं सप्तभिरङ्गुलैः ॥ ५०४ ॥

शङ्खस्थाने समे चोर्ध्वं निम्नं किञ्चिच्छिरो भवेत् ।
ततः शिरोगता लेखा धन्वाकारा प्रलिख्यते ॥ ५०५ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे तालं (लु) स्यादङ्गुलत्रयम् ।
भ्रूलेखा यवमाना तु तत्प्रमाणा विलिख्यते ॥ ५०६ ॥

नासामूलं ब्रह्मसूत्रादर्धमात्रं पुरःस्थितम् ।
कनिनी द्वियवा दृश्या करवीरो न दृश्यते ॥ ५०७ ॥

द्वियवः श्वेतभागश्च दृश्यते तदनन्तरम् ।
दृश्यते त्रियवं तत्र लोचनं कृत (कृष्ण) मण्डलम् ॥ ५०८ ॥

श्वेतापाङ्गो (तभागो) प्यपाङ्गस्थः समग्रं परिदृश्यते ।
समग्रो दृश्यते कर्णो यवद्वितयवर्जितः ॥ ५०९ ॥

कर्णावर्ताद्बहिः शीर्षपृष्ठं दृश्यं ततोऽङ्गुलम् ।
कर्णपालीबहिर्देशे पृष्ठकेशान्तको मनाक् ॥ ५१० ॥

अर्धाङ्गुलप्रमाणेन दृश्यते चित्रलेखने।
शङ्खकागल(ङ्खः कपोलो )गण्डश्च दृश्यते पूर्णमण्डलः ॥ ५११ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परेभागे भवेन्नासापुटोङ्गुलम् ।
अर्धं प्रदृश्यते गोजेरोष्ठार्धं तु यवाधिकम् ॥ ५१२ ॥

ब्रह्मसूत्रात्पुरोभागे हनुग्रीवस्य सङ्गमः ।
लिख्यते त्र्यङ्गु (लस्त) ज्ज्ञैर्ग्रीवा तत्र द्विभागिका ॥ ५१३ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे हिक्का सार्धत्रिभागका ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे सार्धसप्तदशाङ्गुलम् ॥ ५१४ ॥

तिर्यङ्मानेन बोद्धव्यं बाहुमूलं विचक्षणैः ।
ततो विनिर्गतं कार्यं बाहुशीर्षं द्विमात्रिकम् ॥ ५१५ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे कुक्षिमूलं च सङ्गतम् ।
कक्षामूलाद्बाहुरेखा बाह्या भागद्वयं भवेत् ॥ ५१६ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे त्र्यङ्गुलं समुदाहृतम् ।
बाहोराभ्यन्तरा ( री ) रेखा विधृता स्याद्दशाङ्गुला ॥ ५१७ ॥

सप्ताङ्गुलं बाहुमध्यं तिर्यसूत्रेण कल्पयेत् ।
बृहतीदेशमुत्सृज्य बाहोराभ्यन्तरी शुभा ॥ ५१८ ॥

रेखा लेख्या तथा तज्ज्ञैर्जघने सङ्गता यथा ।
कुक्षेश्च बाहुरेखाया अन्तरं त्र्यङ्गुलं भवेत् ॥ ५१९ ॥

कूर्परस्य तथा श्रोणेर्व्योम चाङ्गुलमिष्यते ।
कूर्परस्थानविस्तारः पञ्चाङ्गुलमुदीरितः ॥ ५२० ॥

नाभिस्थब्रह्मसूत्रस्य श्रोणेर्मध्यं निगद्यते ।
अङ्गुलैर्मनुसङ्ख्याकैस्तिर्यग्विस्तारकल्पनम् ॥ ५२१ ॥

पक्षाश्रयब्रह्मसूत्रभुजयोः कल्प (ल्प्य ) मन्तरम् ।
चतुर्दशाङ्गुलं प्राज्ञैः प्रबाहुः पञ्चमात्रिकः ॥ ५२२ ॥

बस्तिशीर्षगति (त) ब्रह्मसूत्रस्य च भुजस्य च ।
अन्तरं तालमात्रं स्यात्प्रकोष्ठात्पञ्चमात्रिकम् ॥ ५२३ ॥

बस्तिस्थब्रह्मसूत्रस्य प्रश्त ( प्र ) कोष्ठस्य चान्तरम् ।
दशाङ्गुलं सार्धमात्रं भागः स्यात्प्रप्रकोष्ठकः ॥ ५२४ ॥

ब्रह्मसूत्रपुरोभागे लिङ्गं द्व्यङ्गुलसम्मितम् ।
मुष्कमूलं भवेन्मात्रा बाहुरष्टाङ्गुलं ततः ॥ ५२५ ॥

चतुरङ्गुलमुद्दिष्टो मणिबन्धो विचक्षणैः ।
पताकेव करः कार्यः ऊरुलग्नतलो बुधैः ॥ ५२६ ॥

मणिबन्धाद्बहिर्देशे स्फिक्कूटं द्व्यङ्गुलं भवेत् ।
ऊरुस्तस्मादधस्तालो रेखया करबाह्यया ॥ ५२७ ॥

करबाह्यगता रेखा सङ्गता सस्थिरेखया ।
अ(आ) णिदेशस्य विस्तारो भागद्वयमुदाहृतः ॥ ५२८ ॥

जानुसन्धिप्रमाणं तु सप्ताङ्गुलमुदाहृतम् ।
जानुचक्रस्य विस्तारः सार्धमङ्गुलमिष्यते ॥ ५२९ ॥

इन्द्रबस्तेस्तु विस्तारो वितस्तेरर्धमिष्यते ।
नलसन्धेश्च विस्तारः कथितश्चतुरङ्गुलः ॥ ५३० ॥

ततो विनिर्गता कार्या वृत्ता पार्ष्णि द्वि(र्द्वि ) मात्रिका |

यवद्वितयहीना सा कर्तव्या सुविचक्षणैः ॥ ५३१ ॥

कनिष्ठानामिकामध्यात्ता (स्ता ) सामूर्ध्वं प्रदेशिनी ।
अङ्गुष्ठ ऊर्ध्वतस्तासां कर्तव्योऽसौ क्रमेण तु ॥ ५३२ ॥

एवं द्व्यर्धाक्षिकं स्थानं विस्तारेण निरूपितम् ।
ऊर्ध्वरूपं प्रवक्ष्यामि भित्तिकं स्थानक (कं) स्फुटम् ॥ ५३३ ॥

पक्षसूत्रद्वयं तिष्ठेद्ब्रह्मसूत्रं न दृश्यते ।
लम्बसूत्रक्रमो ह्येष भित्तिके समुदाहृतः ॥ ५३४ ॥

अलीके नासिकामध्ये चूचुके सेन्द्रमूर्धनि ।
अङ्गुष्ठगुल्फमूले च पक्षसूत्रं निवेश्यते ॥ ५३५ ॥

तेनैव मिलितं कार्यं मध्यसूत्रं विचक्षणैः ।
नान्यत्र दृश्यते क्वापि ब्रह्मसूत्रं ततः स्मृतम् ॥ ५३६ ॥

ऊर्ध्वपृष्ठे तथा स्कन्धे कूर्परे पार्ष्ण्युपान्ततः ।
इतरत्पक्षसूत्रं तु क्रमेणैवं विधीयते ॥ ५३७ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे (पुरो) भागे केशान्तस्त्रियवान्तरः ।
नासामूलस्य सूत्रस्य (त्तु) यवद्वितयमन्तरम् ॥ ५३८ ॥

यवमानान्तरा गोजी निम्ना सा परिकल्प (ल्प्य ) ते ।
आस्यमध्यगता रेखा सूत्रान्त (त्तु) द्वियवान्तरम् ॥ ५३९ ॥

अन्तरं ब्रह्मसूत्रस्य चिबुकस्यैकमङ्गुलम् ।
हनुचक्रं ततो लेख्यं सूत्रात्पञ्चयवान्तरम् ॥ ५४० ॥

द्व्यङ्गुलं हनुचक्रं स्याद्ग्रीवासन्धिस्तु मात्रया ।
हिक्का भागान्तरा कार्या ब्रह्मसूत्रानुसारतः ॥ ५४१ ॥

घटिते ब्रह्मसूत्रेण स्तना (न) रोहितचूचुके ।
मूलमग्रं च लिङ्गस्य भवेत्सूत्रेण घट्टितम् ॥ ५४२ ॥

ऊरुदेशं तथा जानु जंङ्घा (ङ्घां ) सन्त्यज्य गच्छति ।
अङ्गुष्ठद्वयमूलं (ले) च सूत्रं तद्घटितं भवेत् ॥ ५४३ ॥

अन्यपक्षस्थिते सूत्रे मूर्धपृष्ठं तु घट्टितम् ।
सार्धाङ्गुलान्तरं कार्यं मस्तकाग्रं विचक्षणैः ॥ ५४४ ॥

सार्धाङ्गुलान्तरस्तद्वत् केशान्तः पश्चिमो भवेत् ।
स्कन्धदेशः प्रकर्तव्यः पक्षसूत्रेण घट्टितः ॥ ५४५ ॥

पक्षसूत्रस्य कूर्चस्य मध्यं द्व्यङ्गुलसम्मितम् ।
लम्बसूत्रगतश्चैवं निम्नभागः प्रकीर्तितः ॥ ५४६ ॥

अधिकं सूत्रतो यत्तु तदिदानीं निरूप्यते ।
नासाग्रमण्डलं कार्यं ब्रह्मसूत्राद्विनिर्गतम् ॥ ५४७ ॥

कूर्परस्य(श्च) तथा तेन पक्षसूत्रेण घट्टितः ।
पार्ष्णिप्रान्तप्रदेशस्य (श्च) कार्यः सूत्रेण चोदितः ॥ ५४८ ॥

मात्रया मात्रिकं कार्यमधिकं स्तनरोहितम् ।
वाध्रो निम्नः प्रदेशः स्यादधिको दशभिर्यवैः ॥ ५४९ ॥

सूत्रान्मध्यप्रदेशस्तु निर्गतोऽर्धार्धगोलकम् ।
जठरं तस्य वाध्रस्थमधिकं यवयुग्मतः ॥ ५५० ॥

नाभिरन्ध्रप्रदेशः स्यादधिको द्व्यर्धगोलकम् ।
पक्वाशयस्तस्य गुप्तेर्भवेद्भागेन निर्गतः ॥ ५५९ ॥

काञ्चीसूत्रप्रदेशस्तु भवेत् त्र्यङ्गुलतोधिकः ।
बस्तिशीर्षप्रदेशस्तु भवेदङ्गुलतोऽधिकः ॥ ५५२ ॥

अधिका द्व्यङ्गुला (:) कार्या(:)सूत्रादङ्गुष्ठको (का) बुधैः ।
यवयुग्माधिके कार्ये प्रदेशिन्यौ च लेखने ॥ ५५३ ॥

अन्यस्य पक्षसूत्रस्य फलकं गोलकाधिकम् ।
कलया बाहुमूलं स्यात्फलकं द्व्यङ्गुलं ततः ॥ ५५४ ॥

भुजमध्यप्रदेशस्तु पञ्चा (ञ्च) दशयवाधिकः ।
अर्धाङ्गुलाधिकं कार्यं फलकं सुविचक्षणैः ॥ ५५५ ॥

यव (वं) मानक्रमाद्धीना रेखा बाह्वोस्तु बाह्यगा ।
यावत्कूर्परकस्थानं तत्र सूत्रेण घट्टिता ॥ ५५६ ॥

कूर्परान्निर्गता काञ्ची जघनं स्फित्क (क्त ) टं तथा ।
काञ्ची द्व्यङ्गुलतः कार्या त्र्यङ्गुलं बस्तिमस्तकम् ॥ ५५७ ॥

बस्तिसूत्रप्रदेशः स्याच्चतुर्भिर्नियतोऽङ्गुलैः ।
स्फिजोर्मण्डलभागस्तु क्रमशो यवहीनकः ॥ ५५८ ॥

स्फिजोर्बन्धप्रदेशस्तु सूत्रादङ्गुलतोऽधिकः ।
ऊरोर्बाह्यगता रेखा क्रमशः परिहीयते ॥ ५५९ ॥

घटिता जानुसन्धौ तु जंघा स्यादङ्गुलाधिका ।
अधिको निर्गतः कूर्चः कथितः सूत्रयुग्मके ॥ ५६० ॥

आकारलक्षणं वक्ष्ये प्रमाणेन यथाक्रमम् ।
अर्धमङ्ग प्रदृश्यं स्याद्भित्तिके तन्न दृश्यते ॥ ५६१ ॥

ललाटार्धं भ्रुवोर्लेखा लोचनं श्रवणं तथा ।
नासापुटस्तथा सा(चा)र्धं बाहुरेकस्तथा पुनः ॥ ५६२ ॥

स्फिक्क (क्त)टं सक्थि जङ्घा च दृश्यते पदयुग्मकम् ।
एतदेव प्रदृश्यं स्यादन्यद्भित्तिगतं भवेत् ॥ ५६३ ॥

भाग एको ललाटस्य भ्रूलेखा त्र्यङ्गुला तथा ।
शङ्खप्रदेशकस्तिर्यगङ्गुलत्रयसम्मितम् (तः) ॥ ५६४ ॥

अङ्गुलं कूर्चमूलं स्यान्मात्रामात्रं ततः परम् ।
कथितः पूर्ववत् कर्णः समग्रः परिलिख्यते ॥ ५६५ ॥

कनिनी लुप्यते नेत्रे करवीरो न दृश्यते ।
पुरतः श्वेतभागोऽपि लुप्यते तत्र भित्तिके ॥ ५६६ ॥

कृष्णमण्डलकस्यार्धं लुप्यते चित्रलेखने |

दृश्यं सार्धयवद्वन्द्वं मेचके मण्डलेऽर्धतः ॥ ५६७ ॥

अपाङ्गश्वेतभागोऽत्र दृश्यते यवपञ्चकः ।
कपोलो गण्डदेशश्च सम्पूर्णः परिदृश्यते ॥ ५६८ ॥

नासिकार्धं प्रदृश्येत गोजिकार्धं तथैव च ।
कलामात्रे प्रदृश्येते दशनच्छदने उभे ॥ ५६९ ॥

हनुमण्डलमर्धं च कलामात्रं प्रदृश्यते ।
ग्रीवा चाष्टाङ्गुला लेख्या चित्रकर्मणि भित्तिके ॥ ५७० ॥

बाहुमूलद्वयस्योर्ध्वं हिक्कासूत्रस्य चोपरि ।
रेखा चापाकृतिर्लेख्या प्रदेशे भुजशीर्षके ॥ ५७१ ॥

हिक्कायामन्व (मंस) देशस्य विस्तारस्तालमात्रकः ।
बाहुर्यथोदितः पूर्वं तथैव परिलिख्यते ॥ ५७२ ॥

पताकासन्निवेशेन लिख्यते करपल्लवः ।
चतुर्दशाङ्गुलं मध्यं भुजस्य जठरस्य च ॥ ५७३ ॥

दृश्यते केवलं लिङ्गं मुष्कमूलं च दृश्यते ।
ऊरु जा (र्जा)नु च जङ्घा च लिख्यते ख्यातमानतः ॥ ५७४ ॥

चतुर्दशाङ्गुलं दैर्घ्यं पादयोः परिलिख्यते ।
षडङ्गुलस्तु विस्तारः पूर्वपादस्तु (स्य) लिख्यते ॥ ५७५ ॥

पूर्वपादस्य पृष्ठे तु द्व्यङ्गुलो दृश्यते परम् (रः ) ।
अङ्गुष्ठो दृश्यते तत्र तत्परा च प्रदेशिनी ॥ ५७६ ॥

इतरा नैव दृश्यन्ते परभागाङ्घ्रिसंश्रिताः ।
एवं लक्षणमुद्दिष्टं भित्तिकस्य यथाक्रमम् ॥ ५७७ ॥

ऋज्वर्धर्जुकसाचीनां ह्यर्धाक्षे भित्तिकस्य च ।
सूत्रतो लक्षणं प्रोक्तं समयं (ग्रं) सोमभूभुजा ॥ ५७८ ॥

चतुष्प्रकारभित्तीनां वृत्तीनां वच्मि लक्षणम् ।
सूत्रतो मानतश्चापि प्रदेशानां विनिर्णयात् ॥ ५७९ ॥

ऋजुकेऽर्धर्जुके साचीस्थाने द्व्यर्धाक्षिसंज्ञके ।
पक्षसूत्रे तथा प्रोक्त्ते परावुत्तिष्ठते त (तस्त) था ॥ ५८० ॥

शिखाकृकाटिकामध्या (त्) पृष्ठवंशा (त् ) स्फिगन्तरात् ।
निर्गत्य पार्ष्णिमध्ये तु ब्रह्मसूत्रं प्रतिष्ठितम् ॥ ५८१ ॥

तिर्यक्कर्णागतं (तात्) सूत्रा(त्) शिरश्चन्द्रार्धसन्निभम् ।
षडङ्गुलस्तदुत्सेध आयामस्तु दशाङ्गुलः ॥ ५८२ ॥

तस्मात्सूत्रादधोभागे प्रदेशः केशसंयुतः ।
षडङ्गुलं तस्य दैर्घ्यं विस्तारस्तु दशाङ्गुलः ॥ ५८३ ॥

कर्णमूलप्रदेशे तु विस्तारः स्याद्द्विर (द्व्य) ङ्गुलः ।
शिरोगतप्रदेशे तु विस्तारस्तु षडङ्गुलः ॥ ५८४ ॥

अधस्तात्कर्णरन्ध्रस्य विस्तारो द्व्यङ्गुलो मतः ।
कर्णौ सार्धाङ्गुलौ दृश्यौ पाल्यौ चाङ्गुलसम्मिते ॥ ५८५ ॥

चलास्थिहनुविस्तारः सूत्रप्रोक्त (क्त्तो) दशाङ्गुलः ।
ग्रीवा चाष्टाङ्गुला तिर्यग्विस्तारेण निगद्यते ॥ ५८६ ॥

पार्श्वतो ब्रह्मसूत्रस्य कक्षामूले तु नालिके ।
कक्षामूलात्ततो बाह्यबाहोर्लेखा षडङ्गुला ॥ ५८७ ॥

ऋजुवत्सर्वमङ्गस्य अनेनान्यन्निरूपितम् ।
प्रदृश्येत तले तस्मिन् करपल्लवसंस्थिते ॥ ५८८ ॥

गुदस्थानात् स्फिजो रेखा द्वितीया चन्द्रसन्निभा ।
पक्षसूत्रावधि प्रोक्ते (क्ता) स्फिग्मध्ये बन्धदेशतः ॥ ५८९ ॥

मुष्कौ वृत्ताङ्गुलौ दृश्यौ तदधो लिङ्गमङ्गुलम् ।
ऊर्वोरभ्यन्तरं तत्र भवेदङ्गुलसम्मितम् ॥ ५९० ॥

ऊर्वोर्मध्यप्रदेशे तु भवेद्गोलकमन्तरम् ।
श्रोणिदेशे तथा प्रोक्तमन्तरं चतुरङ्गुलम् ॥ ५९१ ॥

यावत्पार्ष्णिप्रदेशः स्यात्तावदावृ( दीदृ )क्षमन्तरम् ।
भूमिसूत्रे तथा पार्ष्णिः कर्तव्ये(व्यः) सुविचक्षणैः ॥ ५९२ ॥

भूमिसूत्रात्ततो ह्यूर्ध्वं कनिष्ठे सप्तमात्रिके ।
अर्धाङ्गुलाधिके तस्मिन्ननामे मध्यमे क्रमात् ॥ ५९३ ॥

गुल्फं (ल्फ) देशाद्वहिर्दृश्ये न दृश्या च प्रदेशिनी ।
अङ्गुष्ठे (ष्ठो)ऽपि न दृश्येत जङ्घायाः (ङ्घया) परिगूहितः ॥ ५९४ ॥

ऋजुवृत्तिरिति ख्याता सूत्रमानानुसारतः ।
चित्रकाणां प्रबोधार्थं चित्रं सोममहीभुजा ॥ ५९५ ॥

वृत्तिरर्धर्जुकेदानीं कथ्यते लक्ष्मलक्ष्यते (तः) ।
पक्षसूत्रे प्रकर्तव्ये यथैवार्धर्जुके तथा ॥ ५९६ ॥

चतुरङ्गुलमेकत्र भागद्वितयमन्यतः ।
अर्धर्जुके यथा सूत्रं तद्वत्तद्वृत्तिके भवेत् ॥ ५९७ ॥

ऋजुके मस्तके सूत्रं तद्वदृश्यं प्रकल्पयेत् ।
विस्तार इच्छया चैव चूचूभागेति ( पि ) तद्दिवम् ? ॥ ५९८ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे कर्णपाली च दृश्यते ।
पूर्वभागे युतः कर्ण ऋजुवृत्तौ यथा तथा ॥ ५९९ ॥

केशान्तमध्यगात्सूत्रात्परि(रे) भागे त्रिमात्रिकः ।
चलास्थिहनुविस्तारः पूर्वाङ्गे प्राङ्गुलो भवेत् ॥ ६०० ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे ग्रीवा गोलकसम्मिता ।
षडङ्गुला भवेत्पूर्वे विस्तारेण निरूपिता ॥ ६०१ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे कक्षामूलं दशाङ्गुलम् ।
तालमानं भवेत्पूर्वे कक्षामूलं तु निश्चितम् ॥ ६०२ ॥

कक्षामूलात्परे भागे रेखा बाहोस्तु बाह्यगा ।
षडङ्गुला भवेत्तिर्यग् विस्तारेण प्रमाणतः ॥ ६०३ ॥

पुरस्तात्कक्षमूलात्तु रेखा बाह्या तु बाह्यगा ।
सप्तमात्रा भवेत्तिर्यग् विस्तारेण सुनिश्चिता ॥ ६०४ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे पूर्ववद्धीयते क्रमात् ।
श्रोणी काञ्चीप्रदेशश्च बस्तिदेशस्तथैव च ॥ ६०५ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे स्फिग्रेखा नवचन्द्रवत् ।
पूर्वभागस्फिजा लुप्तं लेखार्धं परभागिकम् ॥ ६०६ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे सक्थि दृश्यं दशाङ्गुलम् ।
पूर्वभागप्रदेशः (गे प्रदृश्यः) स्यात्क (दू ) रुदेशस्तु मात्रिकः ॥ ६०७ ॥

परे तु मध्यदेशस्तु परभागे द्विभागिकः ।
पूर्वभागे प्रदृश्यः (श्यं ) स्यात्सार्धमङ्गुलकं स्फुटम् ॥ ६०८ ॥

पराङ्घ्रे र्ब्रह्मसूत्रस्य पुरोभागः प्रदृश्यते ।
अर्धाङ्गुलप्रमाणेन यावत्तलकसङ्गमः ॥ ६०९ ॥

समग्रं दृश्यते सक्थि पूर्वपादस्य सङ्गतम् ।
अधस्तादूरुमध्यस्य व्योम जानुव्यवस्थितम् ॥ ६१० ॥

क्रमशो वर्धमानं तु यावत्सार्धाङ्गुलावधि ।
जङ्घयोरन्तरं तद्वत्सार्धमङ्गुलमिष्यते ॥ ६११ ॥

इन्द्रबस्तिप्रदेशे तु किञ्चिदूनं प्रकल्पयेत् ।
लुप्यते परपादेऽस्मिन्नङ्गुष्ठः पादशाखिकः ॥ ६१२ ॥

अधस्ताद्भूमिसूत्रस्य पार्ष्णिः पूर्वपदाश्रिता ।
यवप्रमाणिका दृश्या वृत्तत्वाच्चित्रकर्मणि ॥ ६१३ ॥

अङ्गुष्ठमूलदेशस्य नव (ख) सन्धेर्यदन्तरम् ।
तत्कलामात्रकं कार्यं चित्रकर्मविशारदैः ॥ ६१४ ॥

भूमिसूत्रात्तथाचोर्ध्वं कनिष्ठा कलया स्मृता ।
सर्वाङ्गुल्यस्तथाऽङ्गुष्ठो दृश्यन्ते पूर्वपादगाः ॥ ६१५ ॥

भूमिसूत्रं परित्यज्य पराङ्घ्रैः पार्ष्णिमण्डलम् ।
अङ्गुलेन विधातव्यो भित्तिचित्रे ह्ययं क्रमः ॥ ६१६ ॥

एवमर्धर्जुका वृत्तिः समग्रा परिकीर्तिता ।
क्षयवृद्धिप्रदेशैस्तु सूत्रं मानात्सुनिश्चितम् ॥ ६१७ ॥

साचिस्थानगता वृत्तिरिदानीं परिकीर्त्यते ।
सूत्रत्रितयभेदेन पूर्वापरविभागतः ॥ ६१८ ॥

एतासां विगतं स्थाने पक्षसूत्रं विधीयते ।
तद्वत्तद्वृत्तिके कार्यं सूत्रत्रितयपातनम् ॥ ६१९ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे केशान्तश्चाङ्गुलद्वये ।
दशाङ्गुलं शिरःपृष्ठं पूर्वभागे विधीयते ॥ ६२० ॥

परे भागे प्रदृश्यं स्याद्भ्रूयुगं मात्रया मितम् ।
भ्रूपुच्छाच्चैव कर्णाग्रं भागेनैकेन कल्प (ल्प्य) ते ॥ ६२१ ॥

सार्धमङ्गुलमुद्दिष्टा तिर्यक्कर्णस्य विस्तृतिः ।
ततो बहिः प्रदृश्यं स्यात्कर्णपृष्ठं चतुर्यवम् ॥ ६२२ ॥

मात्रामात्रा प्रकर्तव्या कर्णपाली विचक्षणैः ।
कर्णावर्तात्पुरोभागे सार्धसप्ताङ्गुलं शिरः ॥ ६२३ ॥

पालीदेशात्समारभ्य कृकाटी षङ्भिरङ्गुलैः ।
तिर्यङ्मानेन कर्तव्या चित्रकर्मणि कोविदैः ॥ ६२४ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे दृश्या या सार्धमङ्गुलम् ।
यवमात्रमधोवर्त्म पक्षसूत्रात्प्रहीयते ॥ ६२५ ॥

ललाटं च कपोलश्च पक्षसूत्रेण घट्टितम् ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे कपोले (लो) द्व्यङ्गुले ततः ॥ ६२६ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे पालिसन्धिस्तु गोलकः ।
ईषद्वक्रा प्रकर्तव्या गण्डलेखा विचक्षणैः ॥ ६२७ ॥

गण्डप्रान्तस्य हन्वाश्च सन्धिःस्यात्पक्षसूत्रतः ।
अङ्कलान्तरतः कार्यो यवेनैकेन वाधिकः ॥ ६२८ ॥

अङ्गुलेन हनुः कार्या ब्रह्मसूत्रात्परे स्थिता ।
कन्धरा पृष्ठभागस्था हनुश्चापि निरूपिता ॥ ६२९ ॥

दशाङ्गुलं तथा तिर्यग् विस्तारेण परिस्फुटम् ।
गलवृद्धेर्हनुः प्रान्ताद्यवमानेन लम्बते ॥ ६३० ॥

ग्रीवाया गलवृद्धेश्च सन्धिः सार्धाङ्गुलो भवेत् ।
अष्टाङ्गुला भवेद्ग्रीवा ब्रह्मसूत्रपुरःस्थिता ॥ ६३१ ॥

सार्धमङ्गुलकं त्यक्त्वा ब्रह्मसूत्रं व्यवस्थिता ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे वाध्रः सप्ताङ्गुलो भवेत् ॥ ६३२ ॥

कक्षामूलं परे भागे मात्रया समवस्थितम् ।
कक्षामूलद्वयस्योक्तमन्तरं मनुमात्रया ॥ ६३३ ॥

बाहुमूलगता रेखा बाह्या पञ्चभिरङ्गुलैः ।
ब्रह्मसूत्र (त्रं) परस्थेन बाहुना परिलोपितम् ॥ ६३४ ॥

जठरं श्रोणिदेशश्च सक्थ्यर्धं न च दृश्यते ।
तद्बाहुदेशमध्यस्तु रचनीयः षडङ्गुलः ॥ ६३५ ॥

बाहुदेशस्य मध्यस्याप्यन्तरं स्याद्दशाङ्गुलम् ।
इतरस्य तथा बाहोर्मध्यदेशस्य मध्यगः ( गम् ) ॥ ६३६ ॥

अङ्गुलं दृश्यते व्योम यावच्छ्रोणितटं भवेत् ।
प्रकोष्ठकस्य मध्यस्याप्यन्तरं स्याद्दशाङ्गुलम् ॥ ६३७ ॥

प्रकोष्ठस्तस्य बाहोश्च काञ्चीदेशेन गूहितः ।
अधोभागे (गो) न दृश्येत प्रकोष्ठस्य करावधेः ॥ ६३८ ॥

दृश्या (श्य) बाह्वन्तरच्छा (स्था) या रेखायाः श्रोणिमध्यतः ।
अन्तरं रचनीयं स्याद्दिक्सङ्ख्यैरङ्गुलैः स्फुटम् ॥ ६३९ ॥

काञ्चीसूत्रप्रदेशस्य दृश्यबाहोर्यदन्तरम् ।
गदितं रविमात्राभिश्चित्रशास्त्रानुसारतः ॥ ६४० ॥

बस्तिमस्तकदेशस्य दृश्या (श्य ) बाहोर्यदन्तरम् ।
तिथिमात्राभिरुद्दिष्टं तिर्यक्सूत्रं (त्र) प्रमाणतः ॥ ६४१ ॥

दृश्यस्य मणिबन्धस्य गुदस्य च यदन्तरम् ।
दशाङ्गुलं विधेयं तच्चित्रव्यापारकोविदैः ॥ ६४२ ॥

पूर्ववच्च स्फिजोर्लेखा कर्तव्या सुविचक्षणैः ।
कलामात्रं तथा लुप्ता स्फिजोर्लेखा परस्थिता ॥ ६४३ ॥

त्रिभागलोपितं सक्थि पूर्वसक्थ्युपरिस्थितम् ।
समग्रो दृश्यते चाङ्घ्रिः पुरोभागसमाश्रितः ॥ ६४४ ॥

ऊरुमूलं तथा जानु जङ्घाकाण्डं तथैव च ।
त्रिभिर्भागैः प्रदृश्येत पराङ्घ्रिसमवस्थितम् ॥ ६४५ ॥

पूर्वाङ्घ्रिकूर्चदेशस्य पराङ्घ्रिर्नखसन्धितः ।
समग्रं दृश्यते बाह्यमङ्गुलार्धं विचक्षणैः ॥ ६४६ ॥

एकादशाङ्गुलं दैर्घ्यं पूर्वपादस्य कल्प्यते ।
घटिता भूमिसूत्रेण पार्ष्णिस्तस्मिन् परिस्फुटम् ॥ ६४७॥

सार्धमङ्गुलमुत्सृज्य लिख्यते तु कनिष्ठिका ।
अङ्गुल्यश्च तथाङ्गुष्ठो लिख्यन्ते पूर्ववत्स्फुटम् ॥ ६४८॥

प्रदेशिनी तथाऽङ्गुष्ठो मध्यमाग्रं तथैव च ।
दृश्यते परपादस्य पूर्वेणान्यत्प्रलुप्यते॥ ६४९॥

परपादगता पार्ष्णिः समग्रा दृश्यते पुनः ।
भूमिसूत्रात्परित्यज्य मानतः सार्धमङ्गुलम् ॥ ६५०॥

ईदृक्साचिगता वृत्तिः कथिता लक्षणान्विता ।
तिर्यक्सूत्रप्रदेशेन लम्बसूत्रक्रमेण च ॥ ६५१ ॥

द्व्यर्धाक्षिवत्प्रकर्तव्यं तथा च लम्बसूत्रकम् ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे रुद्रमात्राभिरीरितम् ॥ ६५२ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे तालमङ्गुलतो भवेत् ।
पुरोभागे ललाटं तु सार्धमङ्गुलतो भवेत् ॥ ६५३ ॥

कलामात्रा प्रदृश्या स्याद्भ्रुवोर्लेखा सुनिश्चितम् ।
अङ्गुलं तु परे भागे पुरोभागे तथाङ्गुलम् ॥ ६५४ ॥

भ्रूपुच्छतः कर्णमूलं पञ्चाङ्गुलमुदीरितम् ।
कलामात्रो भवेत्कर्णस्तिर्यङ्मानेन निश्चितम् ॥ ६५५ ॥

अर्धपाली परा दृश्या पुरस्था मात्रया मिता ।
पालीदेशात्कृकाटी स्याद्भागेनैकेन कल्पिता ॥ ६५६ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परेभागे नेत्रवर्त्म चतुर्यवम् ।
अर्धाङ्गुलं परित्यज्य पक्षसूत्रं प्रतिष्ठितम् ॥ ६५७ ॥

पक्षसूत्रे तु संलग्नं पक्ष्म कार्यं विचक्षणैः ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे दृश्यते कृष्णमण्डलम् ॥ ६५८ ॥

यवद्वयप्रमाणेन श्वेतभागच( श्च ) तुर्यवम् ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे बुध (ध्न) वर्त्म चतुर्यवम् ॥ ६५९ ॥

परे भागे प्रदृश्यःस्यात्कपोलश्च चतुर्यवः ।
अर्धमात्रात्कपोलात्तु नासामध्यं प्रकल्प्यते ॥ ६६० ॥

पक्षसूत्राद्विनिष्क्रान्तं नासाग्रं तु चतुर्यवम् ।
ओष्टौ (ष्ठौ) तत्र प्रकर्तव्यौ तिर्यगङ्गुलविस्तृतौ ॥ ६६१ ॥

घटितौ पक्षसूत्रेण प्रकर्तव्यौ विचक्षणैः ।
ब्रह्मसूत्रात्परे भागे चिबुकं द्वियवं भवेत् ॥ ६६२ ॥

घटितं ब्रह्मसूत्रेण हनुचक्रं प्रकल्पयेत् ।
हनुचक्रात्तथा ग्रीवा भागेनार्धेन कल्प(ल्प्य )ते ॥ ६६३ ॥

ग्रीवायाश्चैव विस्तारो भागद्वितयसम्मितः ।
ग्रीवायाश्च बहिर्दृश्यः स्कन्धदेशस्तथाङ्गुलम् ॥ ६६४ ॥

ब्रह्मसूत्रात्परे भागे बाहुमूलं त्रिमात्रकम् ।
पञ्चमात्रं पुरोभागे कक्षामूलं विधीयते ॥ ६६५ ॥

द्विकक्षामूलयोर्मध्ये भवेदेकादशाङ्गुलम् ।
उक्तादन्यः पुरो बाहुः कक्षामूलानु(त्तु)भागतः ॥ ६६६ ॥

कूर्परस्यान्तरी रेखा श्रोणिदेशे निगद्यते ।
तस्याश्च मध्यरेखाया अन्तरं संव्यवस्थितम् ॥ ६६७ ॥

चापाकारं प्रकर्तव्यं तत्सार्धाङ्गुलविस्तृतिः ( ति ) ।
बाहोस्तस्य बहिर्लेखा बस्तिशीर्षेण घट्टिता ॥ ६६८ ॥

परपादस्फिजा गूढः प्रकोष्ठो नैव दृश्यते ।
पूर्वेण पक्षसूत्रेण पृष्ठपार्श्वं सुघट्टितम् ॥ ६६९ ॥

तेनैव घटिता रेखा स्फिजोरन्तरवर्तिनी ।
बस्तिशीर्षगतं सूत्रं गुदराजेर्द्विगोलकम् ॥ ६७० ॥

स्फिङ्मण्डलगता रेखा बाह्या पञ्चाङ्गुला भवेत् ।
यवतो वर्धते यावत् कल्पितं नाभिसूत्रकम् ॥ ६७१ ॥

कूर्परस्य तथा नाभेरन्तरं सार्धगोलकम् ।
भुजं विना शिरोदेशान्निर्गतं जठरं बहिः ॥ ६७२ ॥

हीयते च ततश्चाधो मणिबन्धावधि क्रमात् ।
बस्तिसूत्रप्रदेशे तु यवषट्कमुदाहृतम् ॥ ६७३ ॥

ततो वंक्षणदेशः स्यादङ्गुलं परिकल्पितम्(तः) ।
ऊरुमूलं ततः कुर्यात्करादङ्गलतो बहिः ॥ ६७४ ॥

कनिष्ठाङ्गुलिसंल्लग्ना सक्थिरेखा विरच्यते ।
तर्जनी दृश्यते चार्धमङ्गुलाग्रेण सङ्गता ॥ ६७५ ॥

तिर्यक्तलस्य विस्तारो (रं) भागेनैकेन कल्पयेत् ।
पूर्वभागस्फिजोर्ले(ले)खा किञ्चिद्वक्रा प्रकल्प(ल्प्य )ते ॥ ६७६ ॥

गुदात्सार्धाङ्गुला सा तु प्रदृश्या चित्रकर्मणि ।
समग्रो दृश्यते चाङ्घ्रिः पूर्वभागसमाश्रितः ॥ ६७७ ॥

त्रयोदशाङ्गुलायामं पदं तस्य प्रदृश्यते ।
परभागस्थितं सक्थि सार्धभागं प्रदृश्यते ॥ ६७८ ॥

जानुभागो हि भागेन जङ्घामूलं च भागतः ।
इन्द्रबस्तिप्रदेशस्य दृश्यं स्यादङ्गुलत्रयम् ॥ ६७९ ॥

कूर्चिका च ततः पार्ष्णिः प्रत्येकं त्र्यङ्गुल मतम् ।
पूर्वपादगता पार्ष्णिर्भूमिसूत्रेण घट्टिता ॥ ६८० ॥

भूमिसूत्रं परित्यज्य कनिष्ठा मात्रया भवेत् ।
भूमिसूत्रं परित्यज्य परपार्ष्णिर्विधीयते ॥ ६८१ ॥

सार्धगोलकमानेन चित्रकर्मविशारदैः ।
पूर्वाङ्घ्रिपृष्ठदेशे च परपादः प्रदृश्यते ॥ ६८२ ॥

पञ्चाङ्गुलकृतायामः शिल्पिभिः परिकल्पितः ।
पूर्वाङ्गुष्ठनखादूर्ध्वं कल्प्यते च प्रदेशिनी ॥ ६८३ ॥

अङ्गुलान्तरिता कार्या पराङ्गुष्ठेन गूहिता ।
तर्जनी मध्यमानाम( मा ) कनिष्ठा च क्रमादिमाः ॥ ६८४ ॥

उपर्युपरि तिष्ठन्त्यः कल्प(ल्प्य)न्ते चार्धरूपतः ।
एवं द्व्यर्धक्रमा वृत्तिर्विस्तारेण निरूपिता ॥ ६८५ ॥

लम्बसूत्रं पुरस्कृत्य तिर्यक्सूत्रानुसारतः ।
इति सामान्यचित्रप्रक्रिया

स्थानकानाञ्च वृत्तीनां यत्प्रमाणं निरूपितम् ॥ ६८६ ॥

तदन्तरप्रमाणेन व्यन्तराणि भवन्ति हि ।
नवभेदभिन्नानां स्थानकानां विनिर्णयः ॥ ६८७ ॥

आयुधानां विपर्यासाच्चतुर्ष्वपि च बाहुषु ।
जगन्नाथस्य वक्ष्यन्ते चतुर्विंशतिमूर्तयः ॥ ६८८ ॥

प्रादक्षिण्येन बोद्धव्या चतुर्विंशतिमूर्तयः ।
अधोहस्तक्रमेणादौ यथैवाक्षरसंज्ञया ॥ ६८९ ॥

अवशिष्टमधोबाहोश्चतुर्थं नामवाचकम् ।
प्राधान्यं व्यञ्जनेष्वेव दीर्घानुस्वारयोर्बहिः ॥ ६९० ॥

छन्दसः पूरणार्थाय क्वचिदाद्यं प्रलुप्यते ।
पशचंके शपंगाना गाचशंमा चगापगो ॥ ६९१ ॥

गोपशंवि चशंपाम पागचत्रि शचागवा ।
पंचांगश्री गचंपाहृ शपचाप पशागदा ॥ ६९२ ॥

गशापाशं(सं) गशाचंवा चशगाप्र चगाशनि ।
चपाशंपु पगाचा(शा)धो चंपागोनृ गपाचतुः ( चु ) ॥ ६९३ ॥

पाचशंज शगाचो पे शोचपाह शगापकृ ।
चतुर्बाहुयुताः सर्वाः मूर्तयः परिकीर्तिताः ॥ ६९४ ॥

इति केशवादिचतुर्विंशतिमूर्तिभेदाः ।
अष्टबाहोर्हरेर्मूर्तेरायुधानि वदाम्यहम् ।
नन्दकश्च गदा बाण(:) पद्म(द्मं) दक्षिणबाहुषु ॥ ६९५ ॥

शङ्खो धनुस्तथा चक्रं खेटकं वामबाहुषु ॥

त्रिविक्रमो नृसिंहश्च दशतालौ प्रकीर्तितौ ॥ ६९६ ॥

वामनः सप्ततालस्तु विप्रमूर्तिर्हरिच्छविः ।
कृष्णाजिनोपवीती स्याच्छत्री धृतकमण्डलुः ॥ ६९७ ॥

कुण्डली शिखया युक्तः कुब्जाकारो मनोहरः ।
श्रीरामश्च वराहश्च दशतालावुदाहृतौ ॥ ६९८ ॥

रामस्तु द्विभुजो लेख्यः शरचापधरो विभुः ।
नृवराहं प्रवक्ष्यामि सूकरास्येन शोभितम् ॥ ६९९ ॥

गदापद्मधरं धात्रीं दंष्ट्राग्रेण समुद्धृताम् ।
बिभ्राणं कूर्परे वामे विस्मयोत्फुल्ललोचनाम् ॥ ७०० ॥

नीलोत्पलधरां देवीमुपरिष्टात्प्रकल्पते(येत् ) ।
दक्षिणं कटिसंस्थं च बाहुं तस्याः प्रकल्पयेत् ॥ ७०१ ॥

कूर्मपृष्ठे पदं चैकमन्यन्नागेन्द्रमूर्धनि ।
अथवा सूकराकारं महाकायं क्वचिल्लिखेत् ॥ ७०२ ॥

तीक्ष्णदंष्ट्राग्रघोणास्यं स्तब्धकर्णोर्ध्वरोमकम् ।
नरसिंहाकृतिं वक्ष्ये रौद्रसिंहमुखेक्षण(णा )म् ॥ ७०३ ॥

भुजाष्टकसमायुक्तं(क्तां)स्तब्ध पानसयत्प्रभुम् (पीतसदाप्रभाम्) ।
हिरण्यकशिपुं दैत्यं दारयन्तीं नखाङ्कुरैः ॥ ७०४ ॥

ऊर्वोरुपरि विन्यस्य खड्गखेटकधारिणीम् ।
तस्यान्त्रमालां निष्कृष्य बाहुयुग्मेन बिभ्रतीम् ॥ ७०५ ॥

आकारं पुरुषस्यैव धारयन्तीं मनोहराम् ॥

अधःस्थिताभ्यां बाहुभ्यां धा(दा)रयन्तीं प्रकल्पयेत् ॥ ७०६ ॥

ऊर्ध्वस्थिताभ्यां बाहुभ्यामान्त्रमालां तु बिभ्रतीम् ।
मध्यस्थिताभ्यां बाहुभ्यां दक्षिणे चक्रपङ्कजे ॥ ७०७ ॥

कौमोदकीं तथा शङ्खं बाहुभ्यामभिवामतः ।
नीलोत्पलदलच्छायां किंवा चम्पकसप्रभाम् ॥ ७०८ ॥

तप्तकाञ्चनसङ्काशां बालार्कसदृशीं लिखेत् ।
आसीनं द्विभुजं देवं प्रसन्नवदनेक्षणम् ॥ ७०९ ॥

श्वेतस्फटिकसङ्काशं चतुर्बाहुमथापि वा ।
आजानुलम्बिनौ बाहू कर्तव्यौ तत्र दक्षिणौ ॥ ७१० ॥

समीपे कल्पयेच्चक्रं वामे शङ्खं समीपतः ।
ऊर्ध्वस्थिताभ्यां बाहुभ्यां दक्षिणं(णे) पञ्चकं (पङ्कजं) न्यसेत् ॥ ७११ ॥

वामे बाहौ गदा रम्यां लिखेच्चित्रविशारदः ।
तथा त्रिविक्रमं वक्ष्ये वामपादेन मोदिनीम् ॥ ७१२ ॥

आक्रामन्तं द्वितीयेन साकल्येन नभस्तलम् ।
ऊर्ध्वपादसमीपस्थं वामनं दीनलोचनम् ॥ ७१३ ॥

आलिखेत समीपस्थं बलिं शृ(भृ)ङ्गारधारिणम् ।
तस्य बन्धं प्रकुर्वन्ति(र्वन्तं) गगनान्तं प्रकल्पयेत् ॥ ७१४ ॥

मत्स्यावतारिणं देवं मत्स्याकारं प्रकल्पयेत् ।
कूर्मावतारिणं देवं कमठाकृतिमालिखेत् ॥ ७१५ ॥

लिखेच्चतुर्मुखं देवं चतुर्बाहुं शुभेक्षणम् ।
रक्तकुण्डलसंयुक्तं लम्बकूर्चोपवीतिनम् ॥ ७१६ ॥

कृष्णाजिनधरं देवं शुक्लाम्बरविराजितम् ।
दक्षिणं वरदं हस्तं तथान्यं स्तु(स्रु )वधारिणम् ॥ ७१७ ॥

कमण्डलुधरं वामं तथान्यं संयुतं स्रुच (स्रुचा ) ।
बिभ्राणं चतुरो वेदान् पुरतश्चास्य विन्यसेत् ॥ ७१८ ॥

वामे पार्श्वे तु सावित्रीं दक्षिणे तु सरस्वतीम् ।
आज्यस्थालीं पुरोभागे महर्षीश्च समन्ततः ॥ ७१९ ॥

हंसारूढं लिखेत्क्वापि क्वचिच्च कमलासनम् ।
स्रष्टारं सर्वलोकानां ब्रह्माणं परिकल्पयेत् ॥ ७२० ॥

महादेवं प्रवक्ष्यामि यथा लेख्यः स भित्तिषु ।
मुक्तार्करश्मिसङ्काशस्तप्तस्वर्णनिभोऽपि वा ॥ ७२१ ॥

उन्नतासो महाबाहुः कमलायतलोचनः ।
द्वीपिचर्मपरीधानो वृत्तजङ्घोरुमण्डलः ॥ ७२२ ॥

केयूरहारसम्पन्नः कटिसूत्रत्रयान्वितः ।
नवेन्दुकलिकाक्रान्तजटाजूटविराजितः ॥ ७२३ ॥

इन्दुमू(शू)लत्रिनेत्रे(त्रै)णनागाभरणभूषितः ।
ह्यष्टवर्षदेशीयो नीलकण्ठो मनोहरः ॥ ७२४ ॥

कुण्डली पीनगण्डः स्यादष्टभिर्बाहुभिर्युतः ।
दशभिर्बाहुभिर्वाथ भुजैः षोडशाभिः क्वचित् ॥ ७२५ ॥

अष्टादशभुजः क्वापि चतुर्बाहुरथापि वा ।
तेषु शस्त्राणि वक्ष्यामि भुजेषु च यथाक्रमम् ॥ ७२६ ॥

अक्षमालामसिं शक्तिं दण्डं शूलं च दक्षिणे ।
खट्वाङ्गं भुजगं चैव कपालं खेटकं तथा ॥ ७२७ ॥

वरदं च तथा हस्तं वामभागे निवेशयेत् ।
गजासुरवधे नाट्ये बाहुभिर्दशभिर्युतः ॥ ७२८ ॥

पुरत्रयस्य दहने भुजैःषोडशभिर्युतः ।
बाणश्चक्रं गदा चैव दक्षिणेप्यधिकं भवेत् ॥ ७२९ ॥

धनुश्चैव तथा घण्टा शङ्खो वामेऽधिकं भवेत् ।
दश पूर्वं भुजाः प्रोक्ताः षोडशैवं निरूपिताः ॥ ७३० ॥

स्वच्छन्दभैरवाकारे बाहवोऽष्टादश स्मृताः ।
डमरुं च तथा शङ्कुमधिकं तत्र कल्पयेत् ॥ ७३१ ॥

त्रिशूलं डमरुं चैव वरदं चाक्षिमालिकाम् ।
चतुर्बाहोर्महेशस्य शान्तमूर्तेः समालिखेत् ॥ ७३२ ॥

अन्यास्तु दशहस्तस्य भवेयुर्हेतयः क्रमात् ।
अष्टबाहोर्महेशस्य न स्यातां खड्गखेटकौ ॥ ७३३ ॥

अर्धनारीश्वरो देवः कथ्यते लक्षणान्वितः ।
दक्षिणं पुरुषाकारं वामं योषिन्मयं वपुः ॥ ७३४ ॥

त्रिशूलं दक्षिणे हस्ते वामहस्ते च दर्पणम् ।
उत्पलं वा प्रकुर्वीत केयूरवलयान्वितम् ॥ ७३५ ॥

दक्षिणे श्रवणे नागं वामे कर्णे तु कुण्डलम् ।
जटाभारो दक्षिणे स्यादर्ध(थ)चन्द्रार्धभूषितः ॥ ७३६ ॥

कुन्तलं कबरीभारं वामभागे तु विन्यसेत् ।
ललाटे लोचनस्यार्धं तिलकार्धं प्रकल्पयेत् ॥ ७३७ ॥

विशालं दक्षिणं वक्षो वामं पीनपयोधरम् ।
द्वीपिचर्मपरीधानं कटिसूत्रत्रयान्वितम् ॥ ७३८ ॥

देवस्य दक्षिणं पादं पद्मस्योपरि कल्पयेत् ।
तस्योर्ध्वं च तथा वामं नूपुरालङ्कृतं लिखेत् ॥ ७३९ ॥

नरनारीमयं देवमेवं चित्रे प्रकल्पयेत् ।
उमामहेश्वरस्यापि स्वरूपं वर्ण्यतेऽधुना ॥ ७४० ॥

द्विभुजं वा चतुर्बाहुं जटामण्डलमण्डितम् ।
त्रिनेत्रं पार्वतीस्कन्धविन्यस्तैककरं कुचे ॥ ७४१ ॥

करं द्वितीयं सव्ये तु शूलमुत्पलकं लिखेत् ।
वामं पद्मासनं पादं दक्षिणं किञ्चिदञ्चितम् ॥ ७४२ ॥

एवमर्धेन्दुसंस्थाने निविष्टं शङ्करं लिखेत् ।
वामोरुवर्तिनीं देवीं हरवक्त्रावलोकिनीम् ॥ ७४३ ॥

स्पृशन्तीं देवदेवस्य वामांसं लीलया लिखेत् ।
दक्षिणैः करजैः स्कन्धं स्पृशन्तीं कुक्षिमेव वा ॥ ७४४ ॥

उत्पलं वामहस्तेन दर्पणं वापि विभ्रतीम् ।
जयां च विजयां पार्श्वे गणेशं षण्मुखं लिखेत् ॥ ७४५ ॥

उमामहेश्वरस्यैवं स्वरूपं परिकीर्त्तितम् ।
देवं हरिहरं वक्ष्ये सर्वपातकनाशनम् ॥ ७४६ ॥

दक्षिणे शङ्करस्यार्धमर्धं विष्णोश्च वामतः ।
बालेन्दुभूषितः कार्यो जटाभारस्तु दक्षिणे ॥ ७४७ ॥

नानारत्नमयं दिव्यं किरीटं वामभागतः ।
दक्षिणं सर्पराजेन भूषितं कर्णमालिखेत् ॥ ७४८ ॥

मकराकारकं दिव्यं कुण्डलं वामकर्णतः ।
वरदो दक्षिणो हस्तो द्वितीयः शूलभृत्तथा ॥ ७४९ ॥

कर्तव्यौ वामभागे तु शङ्खचक्रधरौ करौ ।
दक्षिणं वसनं कार्यं द्वीपिचर्ममयं शुभम् ॥ ७५० ॥

पीताम्बरमयं भव्यं जघनं सव्यमालिखेत् ।
वामः पादः प्रकर्तव्यो नानारत्नविभूषितः ॥ ७५१ ॥

दक्षिणाङ्घ्रिः प्रकर्तव्यो भुजगेन्द्रेण वेष्टितः ।
सुधांशुधवलः कार्यः शिवभागो विचक्षणैः ॥ ७५२ ॥

अतसीपुष्पसङ्काशो विष्णुभागो विरच्यते ।
विलिखेत् षण्मुखं देवं मयूरवरवाहनम् ॥ ७५३ ॥

तरुणादित्यसङ्काशं बालाभरणभूषितम् ।
स्थानीये खेटके वापि कुमारो लिख्यते यदा ॥ ७५४ ॥

भुजान्द्वादश कुर्वीत खेटके चतुरो भुजान् ।
ग्रामे वने द्विबाहुः स्याल्लेखनीयो विचक्षणैः ॥ ७५५ ॥

वक्रैः षड्भिरुपेतो वा मुखेनैकेन वा युतः ।
दक्षिणं निम्नगं पाणिं वरदं वाऽभयं लिखेत् ॥ ७५६ ॥

शक्तिं पाशमासिं बाणं शूलं चेत्युत्तरोत्तरम् ।
पताकां कार्मुकं कुर्यात्खेटकं मुष्टिबन्धनम् ॥ ७५७ ॥

प्रसृतां तर्जनीं पाणौ ताम्रचूडं च वामतः ।
अभयो वरदो वैको द्वितीयः खड्गभृत्करः ॥ ७५८ ॥

दक्षिणे वामतः शक्ति(:) पाशो वा कुक्कुटोऽपि वा ।
द्विभुजस्य कुमारस्य कर ( रे ) शक्तिर्विधीयते ॥ ७५९ ॥

दक्षिणे वामतः कार्यस्ताम्रचूडधरः करः ।
इति स्वामिकार्तिकलक्षणम् ।
विनायकस्य वक्ष्यामि मूर्तिं चित्रोपयोगिनीम् ॥ ७६० ॥

गजवक्रां त्रिनेत्रां तां चतुर्बाहुं महोदराम् ।
भग्नैकदन्तसंयुक्तां स्तब्धकर्णां समालिखेत् ॥ ७६१ ॥

नागोपवीतिनीं पुष्टां पीनस्कन्धाङ्घ्रिपाणिकाम् ।
भग्नदन्तधरञ्चैकमन्यमुत्पलसंयुतम् ॥ ७६२ ॥

दक्षिणे विलिखेद्वामौ सकुठारसलड्डुकौ ।
पार्श्वे सिद्धिकबुद्धिभ्यामधस्तादाखुनान्वित (ता) म् ॥ ७६३ ॥

आसीन (ना)मुत्तमे पीठे सिन्दूरारुणविग्रह (हा ) म् ।
इति गणेशमूर्तिः।
वक्ष्ये कात्यायनीं देवीं शिवनारायणात्मिकाम् ॥ ७६४ ॥

बाहुभिर्दशभिर्युक्तां जटामुकुटमण्डिताम् ।
लोचनत्रयसंयुक्तामर्धेन्दुकृतशेखराम् ॥ ७६५ ॥

अतसीपुष्पसच्छायामिन्दीवरदलेक्षणाम् ।
पीनोन्नतकुचाभोगां तनुमध्येन शोभिताम् ॥ ७६६ ॥

त्रिभङ्गिस्थानसंस्थानां महिषासुरमर्दिनीम् ।
त्रिशूलं दक्षिणे खड्गं चक्रं शक्तिं वरं तथा ॥ ७६७ ॥

अधिज्यकार्मुकं वामे पाशमङ्कुशखेटकम् ।
घण्टां वा परशुं वापि धारयन्तीं समालिखेत् ॥ ७६८ ॥

अधस्तान्महिषं तस्याश्छिन्नग्रीवं समालिखेत् ।
छिन्नस्थानं (न) समुत्पन्नं खड्गखेटकधारिणम् ॥ ७६९ ॥

हृदि शूलेन निर्भिन्नं रुधिरारुणविग्रहम् ।
प्रबद्धं नागपाशेन भ्रुकुटीभीषणेक्षणम् ॥ ७७० ॥

नाभेरूर्ध्वं विनिष्क्रान्तं दारुणं पुरुषं लिखेत् ।
दक्षिणं चरणं देव्याः सिंहपृष्ठे प्रतिष्ठितम् ॥ ७७१ ॥

उत्तुङ्गमञ्चितं वामं महिषस्योपरिस्थितम् ।
इति काली ( कात्यायनी ) मूर्तिः ॥

सुरराजं प्रवक्ष्येऽहमैरावणसमाश्रितम् ॥ ७७२ ॥

किरीटकुण्डलधरं भुजद्वयसमन्वितम् ।
कुलिशं दक्षिणे पाणौ वामहस्ते तथोत्पलम् ॥ ७७३ ॥

दिव्यरत्नविभूषाढ्यं दिव्यचीनांशुकैर्युतम् ।
छत्रचामरधारिण्यः स्त्रियः पार्श्वे च कल्पयेत् ॥ ७७४ ॥

सिंहासनस्थमथवा लिखेद्गन्धर्वसंयुतम् ।
इन्द्राणीं वामतस्तस्य लिखेदुत्पलधारिणीम् ॥ ७७५ ॥

दिव्यशृङ्गारसंयुक्तामिन्द्रवक्रावलोकिनीम् ।
इति इन्द्रमूर्तिः ॥

वन्हेः स्वरूपं वक्ष्यामि शुद्धकाञ्चनसप्रभम् ॥ ७७६ ॥

अर्धचन्द्रासनगतं रक्तवस्त्रविराजितम् ।
लोहितं च प्रकुर्वीत बालार्कसमतेजसम् ॥ ७७७ ॥

युक्तं यज्ञोपवीतेन लम्बकूर्चेन शोभितम् ।
मेषपृष्ठस्थितं देवं भुजद्वयसमन्वितम् ॥ ७७८ ॥

दक्षिणे त्वक्षसूत्रं स्यात्करे वामे कमण्डलुम् (लुः ) ।
स्वाहादेवी तु तत्पार्श्वे कुङ्कुमेन विलेपिता ॥ ७७९ ॥

अरुणैरम्बरैर्भव्या लेख्या माणिक्यभूषिता ।
कुण्डस्थो वा प्रकर्तव्यो हव्यवाहो विचक्षणैः ॥ ७८० ॥

ज्वालाभिः सप्तभिः शीर्षे शोभमानो महाद्युतिः ।
इति अग्निमूर्तिः।
पितृराजं प्रवक्ष्यामि नीलाञ्जनसमच्छविम् ॥ ७८१ ॥

दण्डपार्श्वधरं दोर्भ्यां प्रदीप्ताग्निविलोचनम् ।
महामहिषमारूढं सिंहासनमथापि वा ॥ ७८२ ॥

मृत्युना चित्रगुप्तेन पार्श्वयोरुपशोभितम् ।
करालैः किङ्करैश्चैव सुरासुरगणैस्तथा ॥ ७८३ ॥

धार्मिभिः पापिभिश्चैव सेव्यमानं निरन्तरम् ।
इति यममूर्तिः ।
राक्षसेन्द्रं प्रवक्ष्यामि निर्ऋतं (तिं) नैर्ऋतेः (ती) स्थितम् ॥ ७८४ ॥

नरयानसमारूढं रक्षोभिर्बहुभिर्वृतम् ।
कालमेष (घ) समाभासं खड्गखेटकधारिणम् ॥ ७८५ ॥

पीतवस्त्रपरीधानं स्वर्णभूषणभूषितम् ।
इति राक्षसेन्द्रमूर्तिः ।
जलेशं वर्णयिष्यामि कुन्दशङ्खेन्दुसप्रभम् ॥ ७८६ ॥

पाशपङ्कजहस्तं च मकरस्योपरिस्थितम् ।
शुक्लाम्बरपरीधानं दिव्यरत्नकिरीटिनम् ॥ ७८७ ॥

पृथुवक्षस्थलन्यस्ततारहारविभूषितम् ।
इति वरुणमूर्तिः

समीरणं प्रवक्ष्यामि धूम्रं हरिणवाहनम् ॥ ७८८ ॥

चित्राम्बरधरं देवं चित्ररत्नविभूषितम् ।
वरदं दक्षिणं हस्तं वामं युक्तं पताकया ॥ ७८९ ॥

बिभ्राणं कुण्डलोपेतं किरीटवरधारिणम् ।
इति वायुमूर्तिः

हरमित्रं प्रवक्ष्यामि दिव्यहारविभूषितम् ॥ ७९० ॥

किरीटकुण्डलयुतं श्वेताम्बरविराजितम् ।
नरयुक्तविमानस्थं गदापाणिं वरप्रदम् ॥ ७९१ ॥

महोदरं महाबाहुं गौरवर्णं मनोहरम् ।
अष्टाभिर्निधिभिर्युक्तं द्रविणव्यग्रपाणिभिः ॥ ७९२ ॥

समन्ताद्गुह्यकैर्युक्तं चित्रकर्मणि लेखयेत् ।
इति कुबेरमूर्तिः ।
ईशानं सम्प्रवक्ष्यामि शरदभ्रसमप्रभम् ॥ ७९३ ॥

शुभ्रं वृषभमारूढं बालेन्दुकृतशेखरम् ।
जयमङ्गलभूषाढ्यं लोचनत्रयभूषितम् ॥ ७९४ ॥

त्रिशूलपाणिं वरदं व्याघ्रचर्माम्बरावृतम् ।
फणिकुण्डलभूषाढ्यं नागयज्ञोपवीतिनम् ॥ ७९५ ॥

लिखेदेवंविधं देवं चित्रके चित्रकोविदः ।
इति ईशानमूर्तिः

मातॄणां लक्षणं वक्ष्ये ब्रह्माणी वैष्णवी तथा ॥ ७९६ ॥

माहेश्वरी च कौमारी वाराही वासवी तथा ।
सप्तमी नारसिंही च तत्तद्रूपायुधैः समाः ॥ ७९७ ॥

तत्तद्वाहनसंयुक्ताः कर्तव्या मातरो बुधैः ।
वीरेश्वरो विधातव्यो मातॄणामग्रतस्तथा ॥ ७९८ ॥

वीणात्रिशूलहस्तश्च वृषारूढो जटाधरः ।
इति मातृकावर्णनम्

श्रियं देवीं प्रवक्ष्यामि नवयौवनशालिनीम् ॥ ७९९॥

सुलोचनां चारुवक्त्रां गौराङ्गीमरुणाधराम् ।
सीमन्तं बिभ्रतीं शीर्षे मणिकुण्डलधारिणीम् ॥ ८०० ॥

श्रीफलं दक्षिणे पाणौ वामे पद्मं तु बिभ्रतीम् ।
श्वेतपद्मासनासीनां श्वेतवस्त्रविभूषिताम् ॥ ८०१ ॥

कञ्चुकाबद्धगात्रीं च मुक्ताहारविभूषिताम् ।
चामरैर्वीज्यमानां च योषिद्भ्यां पार्श्वयोर्द्वयोः ॥ ८०२ ॥

सामगैस्तोष्यमानां ( णां ) च भृङ्गारसलिलोत्करैः ।
इति श्रीमूर्तिलक्षणम् ।
नागानां वक्ष्यते रूपं नाभेरूर्ध्वं नराकृतिः ॥ ८०३ ॥

सर्पाकारमधोभागे मस्तके योगमण्डलम् ।
एका फणा त्रयो वापि पञ्च वा सप्त वा नव ॥ ८०४ ॥

द्विजिह्वास्ते विधातव्याः खङ्गचर्मधरौ करौ ।
इति नागमूर्तिः ।
किरीटकुण्डलोपेता वक्रदंष्ट्रा भयानका ॥ ८०५ ॥

नानाशस्त्रधराः कार्याः दैत्याः सुरगणद्विषः ।
दानवा विकृताकारा भ्रुकुटीकुटिलाननाः ॥ ८०६ ॥

किरीटेन च कुब्जेन मण्डिताः शस्त्रपाणयः ।
दंष्ट्राकरालवदना भ्रुकुटीकुटिलेक्षणाः ॥ ८०७ ॥

नानारूपा महाकाया नानाशस्त्रधरास्तथा ।
कुटिलाः कृष्णमेघाभाः स्थूलबाहुमहोदराः ॥ ८०८ ॥

उत्फुल्ला नासिका कार्या लेखने चित्रकोविदैः ।
अत्यर्थं कृशकायास्ते चर्मास्थिस्नायुविग्रहाः ॥ ८०९ ॥

ह्रस्वकीर्णशिरोजाः स्युः पिशाचाश्चित्रकर्मणि ।
इदृक्षा एव वेताला दीर्घदेहाः कृशोदराः ॥ ८१० ॥

कपिलैर्मूर्धजैर्युक्ता लेखनीया मनीषिभिः ।
इति दैत्यदानवपिशाचवेतालमूर्तयः ।
क्षेत्रपालो विधातव्यो दिग्वासा झण्टिभूषितः ॥ ८११ ॥

कृत्तिकां डमरूं बिभ्रद्दक्षिणे तु करद्वये ।
वामे शूलं कपालं च मुण्डमालोपवीतिकाम् ॥ ८१२ ॥

करोटीनिकरोदारमालाग्रथितशेखरः ।
इति क्षेत्रपालमूर्तिः ।
वक्ष्ये मनसिजं देवमिक्षुचापधरं तथा ॥ ८१३ ॥

पञ्चपुष्पमयान्बाणान् बिभ्राणं दक्षिणे करे ।
हरितं लोहितं वापि दिव्याभरणभूषितम् ॥ ८१४ ॥

किञ्चित्कुटिलसंस्थानं पुष्पमालाभिचारितम् ।
पीतं वस्त्रं वसानं च वसन्तेन समन्वितम् ॥ ८१५ ॥

नानाकुसुमभूषेण कङ्कोलीपत्रवाससा ।
दाडिमीकर्णपूरेण कण्ठे बकुलमालिनी (नम् ) ॥ ८१६ ॥

चम्पकैः स्वर्णसङ्काशैः कृतशेखरमालिना (नम् ) ।
पार्श्वे चाश्वमुखः कार्यो मकरध्वजधारकः ॥ ८१७ ॥

प्रीतिर्दक्षिणभागेऽस्य भाजनोपस्करान्विता ।
वामभागे रतिः कार्या रन्तुकामा निरन्तरम् ॥ ८१८ ॥

शय्या तु सारसैर्युक्ता वापिका नन्दनं वनम् ।
इति कामदेवमूर्तिः ।
रक्तवर्णो महातेजा द्विबाहुः पद्मभृद्रविः ॥ ८१९ ॥

सप्तभिस्तुरगैर्युक्ते सप्तरज्जुसमन्विते ।
एकचक्रे रथे तिष्ठन्पादाक्रान्तसरोरुहः ॥ ८२० ॥

माणिक्यकुण्डलोदारः पद्मरागकिरीटकः ।
रक्ताम्बरधरो रम्यः सुव्यक्ताङ्गो मनोहरः ॥ ८२१ ॥

पादौ तस्य प्रकर्तव्यौ सुमहत्तेजसा वृतौ ।
अनूरुः सारथिः कार्यः प्रतीहारौ च पार्श्वयोः ॥ ८२२ ॥

दण्डपिङ्गलनामानौ खड्गखेटकधारिणौ ।
धाता च लेखनीहस्तो जगत्कर्मविलेखकः ॥ ८२३ ॥

कार्यो भानुसमीपस्थश्चित्रकर्मविशारदैः ।
इति सूर्यमूर्तिः ।
चन्द्रश्चित्रे विधातव्यः श्वेतः श्वेताम्बरावृतः ॥ ८२४ ॥

दशश्वेताश्वसंयुक्तमारूढः स्यन्दनं शुभम् ।
द्विभुजो दक्षिणे पाणौ गदां बिभ्रत्पृषोदरीम् ॥ ८२५ ॥

वास्तु वरदो हस्तः शशाङ्कस्य निरूप्यते ।
इति चन्द्रमूर्तिः ।
धरापुत्रस्य वक्ष्यामि लक्षणं चित्रकर्मणि ॥ ८२६ ॥

चतुर्भुजो मेषगमश्चाङ्गारसदृशद्युतिः ।
दक्षिणं त्वर्द्धगं हस्तं वरदं परिकल्पयेत् ॥ ८२७ ॥

ऊर्ध्व (र्ध्वं) शक्तिसमायुक्तं वामौ शूलगदाधरौ ।
इति भौममूर्तिः ।
सिंहारूढं बुधं वक्ष्ये कर्णिकारसमप्रभम् ॥ ८२८ ॥

पीतमाल्याम्बरधरं स्वर्णभूषाविभूषितम् ।
वरदं खड्गसंयुक्तं खेटकेन समन्वितम् ॥ ८२९ ॥

गदया च समायुक्तं बिभ्राणं दोश्चतुष्टयम् ।
इति बुधमूर्तिः ।
पीतो देवगुरुर्लेख्यः शुभ्रश्च भृगुनन्दनः ॥ ८३० ॥

चतुर्भिर्बाहुभिर्युक्तश्चित्रकर्मविशारदैः ।
वरदौ साक्षसूत्रौ च कमण्डलुधरौ तथा ॥ ८३१ ॥

दण्डिनौ च तथा बाहू बिभ्राणौ परिकल्पयेत् ।
इति गुरुशुक्रमूर्तिः(र्ती)।
सौरिं नीलसमाभासं गृध्रारूढं चतुर्भुजम् ॥ ८३२ ॥

वरदं बाणसंयुक्तं चापशूलधरं लिखेत् ।
इति शनिमूर्तिः ।
सिंहासनगतं राहुं करालवदनं लिखेत् ॥ ८३३ ॥

वरदं खङ्गसंयुक्तं खेटशूलधरं क्रमात् ।
इति राहुमूर्तिः ।
धूम्रादिबाहवः सर्वे वरदाश्च गदाधराः ॥ ८३४ ॥

गृध्रपृष्ठसमारूढा लेखनीयास्तु केतवः ।
इति केतुमूर्तिः ।
ग्रहाः किरीटिनः कार्या नवतालप्रमाणतः ॥ ८३५ ॥

रत्नकुण्डलकेयूरहाराभरणभूषिताः ।
चित्रकर्मोपयोगार्थं हयलक्ष्म प्रवक्ष्यते ॥ ८३६ ॥

आयामाच्च तथोत्सेधाद्विस्तारात्परिणाहतः ।
मुखं तालत्रयं प्रोक्तमायामेन प्रमाणितम् ॥ ८३७ ॥

तन्मध्यवर्तिनो वक्ष्ये प्रदेशान्मात्रया मितान् ।
वर्तुलं मस्तकं कार्यं षडङ्गुलमितं बुधैः ॥ ८३८ ॥

अङ्गुलं कर्णमूलान्तदु(मु)त्सेधेन व्यवस्थितम् ।
कर्णमूलात्तथा कर्णौ कार्यावष्टाङ्गुलाहि(य)तौ ॥ ८३९ ॥

नागवल्लीदलप्रख्यौ चतुरङ्गुलविस्तृतौ ।
कर्णमूलस्य नेत्रस्य मध्यं कार्यं नवाङ्गुलम् ॥ ८४० ॥

नेत्रस्य भागे दैर्घ्यं स्यात्सार्धद्व्यङ्गुलविस्तृतम् ।
भ्रुवौ द्व्यङ्गुलविस्तारे दैर्घ्येण तु षडङ्गुले ॥ ८४१ ॥

भ्रुवोर्मध्यप्रदेशस्तु द्वादशाङ्गुलसम्मितः ।
षडङ्गुलं भवेद्भालं केशान्ते मध्यदेशतः ॥ ८४२ ॥

अष्टाङ्गुलं ततश्चाधो द्वादशाङ्गुलविस्तृतम् ।
एकस्तालो भवेद्दैर्घ्यं ललाटस्य प्रमाणतः ॥ ८४३ ॥

नयनाद्गण्डविस्तारः षोडशाङ्गुलसम्मितः ।
नासावंशश्च (स्य) दैर्घ्यं स्याच्चतुरङ्गुलसम्मितम् ॥ ८४४ ॥

विस्तारस्त्र्यङ्गुलः प्रोक्तो नासिका चतुरङ्गुला ।
नासापुटस्य विस्तारो द्व्यङ्गुलः परिकीर्तितः ॥ ८४५ ॥

पुटयोरन्तरं प्रोक्तं मूर्द्धभागे षडङ्गुलम् ।
एको भागस्त्वधोभागे तत्र रेखात्रयं भवेत् ॥ ८४६ ॥

तस्याधः प्रोथदेशः स्याच्चतुरङ्गुलमायतः ।
चतुरङ्गुलविस्तारः पीनत्वं चतुरङ्गुलम् ॥ ८४७ ॥

मुखराजे(:) पुटस्यापि मध्यं स्याच्चतुरङ्गुलम् ।
मुखरेखाबहिर्भागे हनुः स्याच्चतुरङ्गुला ॥ ८४८ ॥

चिबुकं तत्र कर्तव्यं पञ्चाङ्गुलमितं बुधैः ।
प्रोथश्च (थाच्च) सृक्कपर्यन्तमास्यरेखा स्वराङ्गुला ॥ ८४९ ॥

मस्तकात्कीकशाखां ( खं ) वा चतुस्तालमितं भवेत् ।
स्यात्केशदेशविस्तारः शीर्षदेशेऽङ्गुलत्रयम् ॥ ८५० ॥

एको भागो भवेन्मध्यं प्रान्ते ( न्तो) मध्यमितो भवेत् ।
कृतकेसरकः स्कन्धः कर्तव्यः कीकसावधि ॥ ८५१ ॥

कीकसायां तथा कार्याः केसरा दैर्घ्यशालिनः ।
मस्तके च तथा केशा द्वादशाङ्गुलदैर्घ्यकाः ॥ ८५२ ॥

तरङ्गिता घनाः स्निग्धाः श्लक्ष्णाः कार्या मनोहराः ।
निगालाद्वत्सपर्यन्तं ग्रीवानलकदीर्घता ॥ ८५३ ॥

तालद्वितयमाख्याता तद्विस्तारोऽङ्गुलत्रयम् ।
स्कन्धमूलपरीणाहः षड्तालाश्चाङ्गुलद्वयम् ॥ ८५४ ॥

स्कन्धमध्यपरीणाहश्चतुष्पञ्चाशदङ्गुलः ।
ग्रीवासन्धिपरीणाहस्त्रितालश्च नवाङ्गुलः ॥ ८५५ ॥

वक्ष्ये(क्षो)देशस्य विस्तारो द्वादशाङ्गुलसम्मितः ।
अष्टादशाङ्गुलं दैर्घ्यं वक्षोदेशस्य कल्पितम् ॥ ८५६ ॥

कक्षाकीकसयोर्मध्यं द्विचत्वारिंशदङ्गुलम् ।
बाहुदैर्घ्यं भवेत्तत्र प्रोक्तं पञ्चदशाङ्गुलम् ॥ ८५७ ॥

बाहुमूलपरीणाहस्त्रिंशदङ्गुलसम्मितम् (तः) ।
बाहुमध्यपरीणाहो वितस्तिद्वयवेष्टनः ॥ ८५८ ॥

बाहुप्रान्तपरीणाहो भवेदष्टादशाङ्गुलः ।
जङ्घायाश्च परीणाहो द्वादशाङ्गुलसम्मितः ॥ ८६९ ॥

पलिहस्तस्य दैर्घ्यं तु षडङ्गुलमुदीरितम् ।
पलिहस्तपरीणाहो भवेदष्टादशाङ्गुलः ॥ ८६० ॥

कुष्टिकाया भवेद्दैर्घ्यं षडङ्गुलमुदीरितम् ।
कुष्टिकायाः परीणाहो द्वादशाङ्गुलसम्मितः ॥ ८६१ ॥

खुरदैर्घ्यं समुद्दिष्टं षडङ्गुलमितं बुधैः ।
भवेत्खुरपरीणाहो विंशत्यङ्गुलसम्मितः ॥ ८६२ ॥

पृष्ठप्रदेशे दैर्घ्यं च चतुस्तालमुदाहृतम् ।
कक्षादेशपरीणाहः सप्ततालो दशाङ्गुलः ॥ ८६३ ॥

मध्यभागपरीणाहः शताङ्गुलमितो भवेत् ।
रन्ध्रस्थाने परीणाहः सप्ततालो दशाङ्गुलः ॥ ८६४ ॥

रन्ध्रोपरन्ध्रयोर्मध्यं विंशत्यङ्गुलमायतम् ।
त्रिकस्थानस्य विस्तारो द्विगुणैः षोडशाङ्गुलैः ॥ ८६५ ॥

जघनस्य तु विस्तारः षट्चत्वारिंशदङ्गुलः ।
पुच्छमूलं भवेद्भागो नाहेन द्वादशाङ्गुलम् ॥ ८६६ ॥

वर्तिकादैर्घ्यमाख्यातं विंशत्यङ्गुलसम्मितम् ।
तत्र बालाः प्रकर्तव्याश्चमपुच्छसन्निभाः ॥ ८६७ ॥

दैर्घ्यं जननि(न)रोहाद्वा द्वाविंशत्यङ्गुलं भवेत् ? ।
वक्त्र (क्र) सक्थिगतं दैर्घ्यं षट्त्रिंशदङ्गुलैर्मितम् ॥ ८६८ ॥

मूले तस्य परीणाहः स्याच्चत्वारिंशदङ्गुलः।
सक्थिमध्यस्य नाहः स्यादेकोनत्रिंशदङ्गुलः ॥ ८६९ ॥

सक्थिप्रान्तपरीणाहस्तालद्वितयसन्निभः ।
नवाङ्गुलायता स्थूला(रा) नाहेन त्रिंशदङ्गुला ॥ ८७० ॥

उपरन्ध्रान्तमारभ्य कोशस्थानं तु तालतः ।
भागायतो भवेत्कोशो मुष्काष्टाङ्गुलायतौ ॥ ८७१ ॥

स्थूरयोर्बुध्न भागस्थे जङ्घे च पलिहस्तके।
कुष्टके च खुरद्वन्द्वं लेखा(ख्यं) पौरस्त्यपादवत् ॥ ८७२ ॥

स्कन्धौ मुखं च मध्यं च कृशं कार्यं प्रमाणतः ।
वडवाया महद्वक्षो जघनं च सुविस्तृम् ॥ ८७३ ॥

एतल्लक्षणमुद्दिष्टं वाजिनां सोमभूभुजा ।
इति हयचित्रम् ।
गजस्य वक्ष्यते लक्ष्म सूत्रमानानुसारतः ॥ ८७४ ॥

गजस्य लक्षणं वक्ष्ये प्रमाणेन प्रमाणितम् ।
चित्रकर्मोपयोगार्थं विचित्रं चित्रवेदिनाम् ॥ ८७५ ॥

केशान्ततः समारभ्य यावत्स्यात्प्रतिमानकम् ।
मुखं तत्कथितं तज्ज्ञैर्गजानां चित्रवेदिभिः ॥ ८७६ ॥

ऊर्ध्वं केशान्ततः शीर्षं यावत्कुम्भसमुद्भवः ।
शीर्षस्योपरि कुम्भौ द्वौ कर्तव्यौ कुचसन्निभौ ॥ ८७७ ॥

वायुकुम्भस्य शीर्षस्य सन्धेराप्रतिमानतः ।
पिप्पलीदन्तवेष्टाभ्यां वेष्टितं मुखमीरितम् ॥ ८७८ ॥

त्रिधा विभज्य त्रितालं त्रीन्भागान् परिकल्पयेत् ।
त्रिधा विभज्य तद्वक्रं त्रितालं परिकल्पयेत् ॥ ८७९ ॥

ऋजूनि लम्बप ( सू )त्राणि विधेयानि त्रयोदश ।
एकवालविभिन्नानि चित्रकर्मविशारदैः ॥ ८८० ॥

तत्तत्प्रमाणकान्येव तिर्यक्सूत्राणि कारयेत् ।
एकादशैव तानि स्युः करिणां चित्रकर्मणि ॥ ८८१ ॥

विंशं शतं समुद्दिष्टाः कोष्ठास्तत्सूत्रमध्यगाः ।
तत्र सूत्रेषु वक्ष्यामि प्रदेशान्नागसम्भवान् ॥ ८८२ ॥

लम्बसूत्रं बहिष्ठं यत्तच्छिष्टं प्रतिमानके ।
निदाने वायुकुम्भाग्रे दन्तमूले द्वितीयकम् ॥ ८८३ ॥

बिन्दुमध्ये मदच्छिद्रं (द्रे) सृक्कदेशे तृतीयकम् ।
कण्ठे च पिप्पलीदेशे कुम्भप्रान्ते तुरीयकम् ॥ ८८४ ॥

आसने कर्णमध्ये च पुरोनखरपश्चिमे ।
अंशेन कर्णपूरेण (च) नखरं (रे) पश्चिमे तथा ॥ ८८५ ॥

द्वितीये नखरे लग्नं कार्यं सूत्रं तु पञ्चमम् ।
अंश (से) कर्णदलस्याग्रे पश्चान्नग(ख)रपश्चिमे ॥ ८८६ ॥

सूत्रं षष्ठं प्रकुर्वीत सूत्रन्यासविशारदः ।
मध्यदेशे प्रयुञ्जीत लम्बसूत्रचतुष्टयम् ॥ ८८७ ॥

सूत्राणां दशकं त्वेवं कथितं सूत्रवेदिभिः ।
पेचके चापराङ्घ्रि(ङ्घ्रे)श्च प(पा)श्चात्यनखमध्यगः(गम् ) ॥ ८८८ ॥

एकादशं भवेत्सूत्रं द्वादशं जघने स्मृतम् ।
त्रयोदशं बहिष्टं तु पुच्छमूले सुघट्टितम् ॥ ८८९ ॥

लम्बसूत्रक्रमो ह्येष कुञ्जरस्य निरूपितः ।
तिर्यक्सूत्राणि वक्ष्यामि सङ्गतानि प्रदेशतः ॥ ८९० ॥

मस्तके वंशपृष्ठे च सूत्रमूर्ध्वं प्रकल्पयेत् ।
वायुकुम्भस्य शीर्षस्य सन्धौ पिप्पलिदेशतः ॥ ८९१ ॥

पेचके च विधातव्यं सूत्रमेतद्द्वितीयकम् ।
वायुकुम्भस्य मध्ये च नेत्रकर्णदलाग्रतः ॥ ८९२ ॥

पेचकस्याप्यधोभागे सूत्रं कार्यं तृतीयकम् ।
मुखमध्ये सृक्कदेशे पुच्छमस्तकसङ्गन्तम् ॥ ८९३ ॥

चतुर्थं कल्पयेत्सूत्रं चित्रकल्पेन कोविदः ।
प्रतिमानात्प्रवेष्टाच्च कण्ठाच्च गुदसङ्गतम् ॥ ८९४ ॥

पञ्चमं रचयेत्सूत्रं तिर्यक्सूत्रविशारदः ।
दन्ताग्रात्वत्सदेशाच्च कक्षाभागात्समागतम् ॥ ८९५ ॥

षष्ठं सूत्रं विधातव्यं चित्रलेखनकोविदैः ।
पञ्चतालं भवेद्गात्रं जठरं पञ्चतालकम् ॥ ८९६ ॥

चतुस्तालं तथा प्रोक्तमपरं चित्रवेदिभिः ।
मुख्यं च (खस्य) त्रिगुणं दैर्घ्यं कर्णात्पुच्छावधि स्थितम् ॥ ८९७ ॥

जठरेण समं गात्रं तालहीनं ततोऽपरम् ।
एतल्लक्षणमुद्दिष्टं सूत्रमानानुसारतः ॥ ८९८ ॥

अनेनैव प्रमाणेन लेखनीया गजाकृतिः ।
इति गजचित्रम् ।
असङ्ख्यातानि सत्त्वानि शक्यन्ते नैव भाषितुम् ॥ ८९९ ॥

तत्तद्रूपानुसारेण लेखनीयानि कोविदैः ।
सादृश्यं लिख्यते यत्तु दर्पणे प्रतिबिम्बवत् ॥ ९०० ॥

तच्चित्रं विद्धमित्याहुर्विश्वकर्मादयो बुधाः ।
आकस्मिकं लिखामीति यदनुद्दिश्य लिख्यते ॥ ९०१ ॥

आकारमात्रसम्पन्ने तदविद्धमितिस्मृतम् ।
शृङ्गारादिरसो यत्र दर्शनादेव गम्यते ॥ ९०२ ॥

भावचित्रं तदाख्यातं चित्तकौतुककारकम् ।
सदुच्चैर्वर्णकैर्लेख्यं धूलिचित्रं विदुर्बुधाः ॥ ९०३ ॥

सुप्रमाणं तथा विद्धमविद्धं भावचित्रकम् ।
रसधूलिगतं प्रोक्तं मानसोल्लासपुस्तके ॥ ९०४ ॥

निर्मितं चित्रलक्ष्मेदं चित्ततोदनहारकम् ।
भूलोकमल्लदेवेन चित्रविद्याविरञ्चिना ॥ ९०५ ॥

इति सर्वचित्रप्रकरणम् ।
चित्रं लक्षणसंयुक्तं लेखयित्वा महीपतिः ।
प्रासादे रुचिरे तुङ्गे सौवर्णकलशान्विते ॥ ९०६ ॥

नानावर्णविचित्राङ्गरचनापरिशोधिना ।
चित्रवस्तुसमाकीर्णवितानेनोपरञ्जिते ॥ ९०७ ॥

विशाले स्तम्भविन्यस्तपट्टिकाधारधारिते ।
वरदारुसमाकीर्णे वेणुकाम्रविनिर्मिते ॥ ९०८ ॥

गुञ्जापुञ्जसुसञ्छन्ने मृत्तिकाश्लक्ष्णभित्तिके ।
धा (घ) राकुट्टिमशोभाढ्ये गोमयालेपपाविते ॥ ९०९ ॥

पञ्चवर्णवितानाढ्ये मध्यपद्मविभूषिते ।
तिष्ठेद्विवाससंयुक्तो भुवनाश्रसद्मनि ॥ ९९० ॥

ईशानकोणभागे तु सर्वलक्षणसंयुतम् ।
दक्षिणे मुखशालाङ्के देवतारूपचित्रितम् ॥ ९११ ॥

स्नानगेहं तु तत्पार्श्वे कर्तव्यं वेदिकायुतम् ।
होमशाला तदभ्याशे वन्हिकुण्डविमण्डिता ॥ ९१२ ॥

धूमनिर्गमनोपायकृतजालपरिष्करा ।
कृत्वैवं देवतागारं तत्र सम्पूजयेद्धरिम् ॥ ९९३ ॥

हरिद्रादलसञ्छन्ने वालमूलकभित्तिके ।
मरुकैर्दमनैर्बद्धे सिकतामयभूतले ॥ ९९४ ॥

सेचितो (ते) गन्धतोयैश्च मण्डपे सुमनोरमे ।
कान्ताभिर्वीज्यमानस्तु ग्रीष्मे मध्यं दिनं नयेत् ॥ ९९५ ॥

प्रासादस्योर्ध्वभूभागप्राङ्गणे सुमनोहरे ।
सुधाकरसुधाश्च्यो (श्चो )तसेचिते शशिवारिणा ॥ ९१६ ॥

पुष्पप्रकरशोभाढ्ये मृदुगन्धवहे सुखे ।
सुखसंलापयोग्याभिः प्रेयसीभिः समन्वितः ॥ ९९७ ॥

गीतज्ञैर्वाद्यनिपुणैस्तद्गुणज्ञानकोविदैः ।
विदग्धैर्वाक्यचतुरैः परिहासविनोदिभिः ॥ ९१८ ॥

साहित्यरसभावज्ञैः कथाकथनकोविदैः ।
प्रसादपात्रैश्चयुतो निशार्धं गमयेन्नृपः ॥ ९१९ ॥

ततो विसृज्य तान्सर्वान्सुखशालामथावसेत् ।
प्रियया सह सम्प्रीत्या निशाशेषं नयेत्सुखी ॥ ९२० ॥

वसन्ते च तथा ग्रीष्मे एवंविधगृहोषितः ।
शीतलान्सुखसंस्पर्शान्भोगान् सेवेत भूपतिः ॥ ९२९ ॥

नीरन्ध्रके निवाते च शीतसीकरवर्जिते ।
हर्म्ये चतुष्किकायां वा वर्षासु निवसेन्नृपः ॥ ९२२ ॥

गवाक्षैः शोभिते हर्म्ये रम्ये सर्वप्रकाशके ।
निवातभूगृहे भव्ये हर्म्ये वा शीतवर्जिते ॥ ९२३ ॥

तिरस्करिण्या पिहिते कपाटेन निगूहिते ।
वराङ्गीपीवरोद्वृत्तस्तनस्तबकमध्यगः ॥ ९२४ ॥

हेमन्ते शिशिरे राजा निवसेच्छीतवर्जितः ।
एवं दिव्येषु गेहेषु निवसेद्यत्र भूपतिः ॥ ९२५ ॥

ऋतुकालविभागेषु गृहभोगः प्रकीर्त्तितः ।
एवं गृहोपभोगोऽयं कथितः सोमभूभुजा ॥ ९२६ ॥

इति गृहोपभोगः ॥ १ ॥

अथ स्नानोपभोगोऽयं कथ्यते सुमनोहरः ।
स्वगृहाभ्यन्तरेशानकोणे स्नानगृहं न्यसेत् ॥ ९२७ ॥

काञ्चनस्तम्भरुचिरं स्फुटत्स्फटिकवेदिकम् ।
काचकुट्टिमशोभाढ्यं दरदाक्ऌप्तभित्तिकम् ॥ ९२८ ॥

चीनपट्टवितानेन चित्रेण परिशोभितम् ।
वरुणस्य वितानेन स्पर्धमानं स्वतेजसा ॥ ९२९ ॥

तत्र स्थित्वा महीपालः स्नानभोगमथाचरेत् ।
केतकीबहलामोदैर्जातीपरिमलोत्करैः ॥ ९३० ॥

पुन्नागचम्पकोद्दामगन्धसंवासितैस्तिलैः ।
यन्त्रसम्पीडितैस्तैलं गृहीत्वाऽभ्यङ्गमाचरेत् ॥ ९३१ ॥

केतकीगर्भपत्राभनखरैस्तरुणीजनैः ।
सुकुमारकरस्पर्शहर्षोत्कर्षकरैर्वृतः ॥ ९३२ ॥

औषधीगन्धसंसिद्धैः स्तुत्यैर्दोषापहैः शुभैः ।
तैलैरभ्यज्य गात्राणि मल्लैः संवाहवेदिभिः ॥ ९३३ ॥

मृदुहस्ततलैः स्वैरं मर्दनं च समाचरेत् ।
कोष्ठं पटोलकं मुस्ता ग्रन्थिपर्णं निशाद्वयम् ॥ ९३४ ॥

पालकं तगरं मांसं (सी) वाजिगन्धा च पुष्करम् ।
एषां मूलानि संगृह्य छायाशुष्काणि कारयेत् ॥ ९३५ ॥

निम्बस्य राजवृक्षस्य तुलस्याश्चार्जकस्य च ।
पत्राण्येषां समाहृत्य प्रागुक्तैः सह लेपयेत् ॥ ९३६ ॥

एलाजातीसर्षपाश्च तिलाः कुस्तुम्बुराण्यपि ।
बाकुची चक्रमर्दश्च बीजान्येषां समाहरेत् ॥ ९३७ ॥

लवङ्गं पद्मकं लोध्रं श्रीखण्डं सुरदारु च ।
अगरुं सरलं चैव काष्ठान्येनानि निक्षिपेत् ॥ ९३८ ॥

नागकेसरपुन्नागकान्ता(न्त)कुङ्कुमचम्पकम् ।
पुष्पाण्येतानि संगृह्य तेषां मध्ये विनिक्षिपेत् ॥ ९३९ ॥

गुग्गुलुं सैन्धवं चैव बोलं सर्जरसन्तथा ।
द्रव्याण्येतानि सम्पेप्य पयसा काञ्जिकेन वा ॥ ९४० ॥

अभ्यक्तगात्रो नृपतिरुद्वर्तनमथाचरेत् ।
अधुना स्नेहनिर्वृत्या(त्यै) सुगन्धा कथ्यते खली ॥ ९४१ ॥

आरनालसुसंसिद्धगोधूमश्लक्ष्णचूर्णकैः ।
मदनस्य च मूलेन चूर्णितेन विमिश्रिता ॥ ९४२ ॥

स्नेहापनयने योज्या पिशुनेनोत्तमा खली ।
नानातीर्थाहृतैस्तोयैर्विमलैर्मलहारिभिः ॥ ९४३ ॥

सुगन्धवासनायुक्तैः सुखोष्णैः स्पर्शसौख्यदैः ।
एभिरापूरितैः पात्रैः लोहकूर्परगादिभिः ॥ ९४४ ॥

कलशैः काञ्चनोत्पन्नैः कान्तैः कान्ताकरोत्थितैः ।
शातकुम्भमयैः कुम्भैः राजद्भिरपि राजतैः ॥ ९४५ ॥

करिकुम्भयुगप्रख्यपयोधरविडम्बिभिः ।
चन्द्रकान्तिमुखाभासाः परिपूर्णपयोधराः ॥ ९४६ ॥

स्वलावण्यतरङ्गिण्यः प्रत्यक्षा जलदेवताः ।
मेघकान्ता इव श्यामाः कान्ताः कनकविद्युतः ॥ ९४७ ॥

अभिषेकाम्बुधारोत्थस्फुरत्स्तनितविभ्रमाः ।
इतस्ततः पर्यटन्त्यः समाः सौम्या वरस्त्रियः ॥ ९४८ ॥

स्नपनं नृपतेः कुर्युस्तन्मुखाहितदृष्टयः ।
सुगन्धामलकैः श्लक्ष्णैरनुलिप्य शिरोरुहान् ॥ ९४९ ॥

तान्यप्यपनयेयुस्ताः सुखोष्णैः सलिलैः पुनः ।
वङ्गचोलकलिङ्गान्ध्रमलयक्षेत्रजातया ॥ ९५० ॥

धूपवासितयात्यर्थं कृतालेपं हरिद्रया ।
ईषच्छीतेन तोयेन रागिण्यो रागहेतवः ॥ ९५१ ॥

स्नपयेयुर्महीपालं स्नानभोग इतीरितः ।
निर्वर्त्यैवं नृपः स्नानं परीधायाङ्गमार्जनम् ॥ ९५२ ॥

सितं सुधौतं वसनं धृतमार्द्रं परित्यजेत् ।
भूलोकमल्लदेवेन स्नानभोग उदाहृतः ॥ ९५३ ॥

इति स्नानविधिः ( भोगः ) ॥ २ ॥

इदानीं पादुकाभोगः कथ्यते ललितक्रमः ।
श्रीपर्णीदारुघटिते हरिचन्दननिर्मिते ॥ ९५४ ॥

गिरिमल्लीसमुद्भूते स्यन्दनद्रुमकल्पिते ।
मयूरपिच्छगुञ्जादि (भिः) समन्तात्परिशोभिते ॥ ९५५ ॥

चर्मणा निर्मिते वापि नानावर्णसुरञ्जिते ।
गजदन्तसमुद्भूते सुवर्णरचनान्विते ॥ ९५६ ॥

विचित्रे सुदृढे श्लक्ष्णे शिञ्जाने सुमनोहरे ।
लघुच्छत्रकृताधारे सुस्पर्शे पादुके समे ॥ ९५७ ॥

अध्यास्ते यन्महीपालः पादुकाभोग इष्यते ।
ईरितः पादुकाभोगः सोमेश्वरमहीभुजा ॥ ९५८ ॥

इति पादुकाभोगः ॥ ३ ॥

इदानीमुत्तमो भोगस्ताम्बूलस्य निगद्यते ।
स्नानगेहादथागम्य प्रविश्य सुखमन्दिरम् ॥ ९५९ ॥

ताम्बूलभोगमन्विच्छंस्ताम्बूलस्याधिकारिणम् ।
समाहूय महीपालस्ताम्बूलास्वादनं चरेत् ॥ ९६० ॥

नैलवर्तिपुरोद्भूतांस्तथेश्वरपुरोद्भवान् ।
काण्डिकापुरजान्वापि क्रमुकौघान् सुपाकिनः ॥ ९६१ ॥

भङ्गे पाटलसङ्काशान् कषायमधुरान्वरान् ।
फालान् कृत्वोष्णतोयेन प्रक्षाल्याशोष्य घर्षितान् ॥ ९६२ ॥

कस्तूरिकल्कसंयुक्तान् छायाशुष्कान् मनोहरान् ।
तरुणानि सवल्कानि क्वथितानि प्रयत्नतः ॥ ९६३ ॥

वनवासप्रभूतानि क्रमुकस्य फलानि च ।
कृत्वा त्वचा वियुक्तानि छायायां शोषितानि च ॥ ९६४ ॥

चतुर्भागनियुक्तानि ताम्बूलार्थं समाहरेत् ।
वनवासे राष्ट्रराजे सम्भूतानि वराणि च ॥ ९६५ ॥

कर्पूरवल्लीजातानि नागवल्युद्भवानि च ।
उषितानि समं वल्या वत्सरं वरकेषु च ॥ ९६६ ॥

दानि (नादे) योदकसिद्धानि पाण्डुराणि गुरूण्यपि ।
पर्णानि प्रान्तकृत्तानि द्विपञ्चाशन्मितानि च ॥ ९६७ ॥

बहिस्थकृष्णपर्णानि विडैके विदि (हि) तानि च ।
शैलोदकसमुद्भूतशिलापाकसमुद्भवम् ॥ ९६८ ॥

मुक्ताशुक्तिभवं चूर्णं वीटकेषु निधापितम् ।
अपक्वमुज्ज्वलं स्वच्छं कर्पूरस्फटिकोपमम् ॥ ९६९ ॥

मलयाचलशृङ्गोत्थलतानिर्याससम्भवम् ।
तलिनं शकलाकारं चन्द्रकान्तसमप्रभम् ॥ ९७० ॥

सहकारसमानेन सौरभेण समन्वितम् ।
ईशावासाभिधानं च कर्पूरं सहजं वरम् ॥ ९७१ ॥

समानीय महीपालस्ताम्बूलार्थं प्रकल्पयेत् ।
कस्तूरी चूर्णकं श्लक्ष्णं घनसारस्य चूर्णकम् ॥ ९७२ ॥

मिश्रयित्वा समं कृत्वा ताम्बूलार्थं नियोजयेत् ।
कस्तूरीशशिकङ्कोल्लजातीफलसचूर्णकम् ॥ ९७३ ॥

श्लक्ष्णं करम्बकं हृद्यं नानापरिमलोत्कटम् ।
खदिरक्वाथचूर्णंतु कस्तूरीक्षोदमिश्रितम् ॥ ९७४ ॥

श्रीखण्डकल्कसंयुक्तं कर्पूररजसान्वितम् ।
मेलयित्वा समैर्भागैर्गुटिका कल्पिता शुभा ॥ ९७५ ॥

त्रिदोषशमनी कण्ठ्या दन्तानां च बलावहा

अन्यत्खदिरसारस्य चूर्णं कोष्टाम्लसंयुतम् ॥ ९७६ ॥

जातीफलस्य चूर्णेन मिश्रितं मुखरञ्जनम् ।
जम्बीरबीजपूरस्य कलिकाभिः समन्वितम् ॥ ९७७ ॥

कर्पूरपूर्वं खादेच्च तदनु क्रमुकान्वितम् ।
इत्थं विविधयोगेन ताम्बूलं पृथिवीक्षिता ॥ ९७८ ॥

यत्स्वाद्यते स ताम्बूलभोगश्चतुरवर्णितः ।
ताम्बूलभोगः कथितः श्रीसोमेश्वरभूभुजा ॥ ९७९ ॥

इति ताम्बूलभोगः ॥ ४ ॥

विलेपनोपभोगोऽयं कथ्यते भोगिनां प्रियः ।
अच्छं विलेपनं रम्यमङ्गसौख्यप्रदायकम् ॥ ९८० ॥

ततः समाचरेद्भूपः कान्ताकरमनोहरम् ।
चन्दनागरुकर्पूरकस्तूरीकुङ्कुमान्वितम् ॥ ९८१ ॥

सुरभीकेसरोन्मिश्रग्रन्थिपर्णसमायुतम् ।
जातीपूतिफलोपेतं सुश्लक्ष्णं भूरि धूपितम् ॥ ९८२ ॥

वसन्ते लेपनं कुर्याद्यक्षकर्दममुत्तमम् ।
कक्षाभागे कर्णसन्धौ नाभौ वंक्षणयोरपि ॥ ९८३ ॥

स्वेदगन्धविनाशार्थं सान्ध्याख्यं लेपमाचरेत् ।
चन्दनस्य तरोर्मूलं ग्रन्थिकोटक(र)कर्प्परम् ॥ ९८४ ॥

गन्धोत्कटं हिमस्पर्शं वरिष्ठं तन्निरूपितम् ।
यच्छेदाद्रक्ततां धत्ते घर्षे पीतत्वमेव च ॥ ९८५ ॥

शोषे शुभ्रत्वमायाति स्वादे तिक्तरसं भवेत् ।
पुन्नागकेसरैर्युक्तं श्रीखण्डं शशिना युतम् ॥ ९८६ ॥

केतकीमल्लिकोन्मिश्रपाटलीगन्धवासितम् ।
शशाङ्ककरसङ्काशं हिमडिण्डीरपाण्डुरम् ॥ ॥ ९८७ ॥

निदाघे शीतलं लेपं नृपः कुर्यात्समुज्ज्वलम् ।
श्रीखण्डं तादृशं भव्यं निघृष्टं पेषितं पुनः ॥ ९८८ ॥

मसृणं लेपयेद्गात्रं स्वच्छमच्छं विलेपनम् ।
काश्मीरदेशसम्भूतं हरिचन्दनकेसरम् ॥ ९८९ ॥

लोहितं तत्समादाय पेषण्या श्लक्ष्णपेषितम् ।
कटुतैलसमायुक्तं लाक्षारागसमप्रभम् ॥ ९९० ॥

तादृशं कुङ्कुमं श्रेष्ठं लेपनार्थं महीभृताम् ।
कुङ्कुमं लघुसम्मिश्रं घनसारसुधूपितम् ॥ ९९१ ॥

कुर्वीत लेपनं रम्यं वर्षाकाले नरेश्वरः ।
मदतारुण्यसम्पन्नमृगनाभिसमुद्भवा ॥ ९९२ ॥

गोलकाकारसंस्थाना किञ्चित्कुङ्कुमपिञ्जरा ।
मृदिता चिक्कणीभूता द्विगुणेव विलोक्यते ॥ ९९३ ॥

दृग्धा याति न भस्मत्वं लसत्सिमिसिमास्वना ।
स्वादे तिक्ता कटुर्वाऽपि तुलने लघुतां गता ॥ ९९४ ॥

तादृग्विधा वरिष्ठा या कस्तूरी सा नृपोचिता ।
एवंविधां समानीय कस्तूरीं दिव्यसौरभाम् ॥ ९९५ ॥

पेषण्या पेषयित्वा तां तोयमिश्रां विलेपयेत् ।
गन्धि(न्ध) मार्जारबीजानि समाहृत्य विनिक्षिपेत् ॥ ९९६ ॥

उष्णतैले समुद्धृत्य कटुतैलेन लेपयेत् ।
विकीर्य च निशाचूर्णं छायायां च विशोषयेत् ॥ ९९७ ॥

एवं संचिनुयाद्भूरि क्वाथयेत्संचितान्यपि ।
श्रीवृक्षाम्रकजम्बूनां तुलसीवीजपूरयोः ॥ ९९८ ॥

पल्लवैः क्वथितैस्तोयैर्बीजानि क्षालयेत् पुनः ।
प्रक्षाल्य शोषयेत्तज्ज्ञस्ततः कुर्याच्च खण्डशः ॥ ९९९ ॥

निक्षिप्य वारिमध्ये च बीजपूरफलत्वचः ।
क्वथयेन्मोचयेत्पश्चात्ततः स्नेहोऽपि निःसरेत् ॥ १००० ॥

तोयोपरिस्थितं स्नेहं शुक्त्या काञ्चनजातया ।
आहरेच्च प्रयत्नेन यद्वा बीजानि तापयेत् ॥ १ ॥

पेषण्यां पीडयित्वा च स्नेहं निःसारयेद्बुधः ।
निःसारितं ततः स्नेहं सितया धूपयेत्पुनः॥ २ ॥

पश्चाच्च लघुकर्पूरैर्वारं वारं च धूपयेत् ।
पुंल्लिङ्गं नाम तं प्राहुर्दिव्यगन्धं मनोहरम् ॥ ३ ॥

नृपाणां लेपने शस्तं हेमन्तशिशिरादिषु ।
चन्दनं बहुसौरभ्यं मिलितं पद्मकेसरैः ॥ ४ ॥

उत्पलाभासितं लेपे शरत्काले प्रशस्यते ।
नवकेसरसम्भूतं कुङ्कुमं कायरञ्जनम् ॥ ५ ॥

सुगन्धितैलसंयुक्तं शीतकालेऽनुलेपनम् ।
वस्त्रभूषानुसारेण शृङ्गाराङ्गविलेपनम् ॥ ६ ॥

ललाटे बाहुशिखरे कण्ठे वक्षस्यथोदरे ।
नानागन्धसमोपेतं नानावर्णसमन्वितम् ॥ ७ ॥

विलेपनोपभोगाय क्रियते यद्विलेपनम् ।
विलेपनोपभोगोऽयं वर्णितः सोमभूभुजा ॥ ८ ॥

इति विलेपनभोगः ॥ ५ ॥

वस्त्राङ्गउ(णामु)पभोगोऽयमधुना परिकीर्त्यते ।
अश्विनी वस्त्रदा प्रोक्ता रोहिणी धनवर्धिनी ॥ ९ ॥

पुनर्वसौ(स्वोः) वसुप्राप्तिः पुष्ये सौख्यं प्रवर्तते ।
उत्तरायां यशोलाभो हस्ते सिद्धिस्तु कर्मणाम् ॥ १०१० ॥

चित्रायां शुभसम्प्राप्तिः स्वात्यां सौभाग्यसम्पदः ।
विशाखायां जनप्रीतिर्मैत्रे मित्रसमागमः ॥ ११ ॥

तुष्टिः स्यादुत्तराषाढे धनिष्ठा धान्यपूरणी ।
उत्तरायां शुभप्राप्ती रेवती रत्नवृद्धिकृत् ॥ १२ ॥

एवमृक्षगणः प्रोक्तो नवीनाम्बरधारणे ।
बुधे धनागमं विद्यात्प्रजावृद्धिर्भवेद्गुरौ ॥ १३ ॥

आयुः प्रवर्धते शुक्रे नूतने वस्त्रधारणे ।
गृहोत्सवे विवाहे च परभूपालसङ्गमे ॥ १४ ॥

उत्सवेषु च सर्वेषु गीतनृत्यविनोदने ।
दानकर्मणि यज्ञे च तथा युद्धमहोत्सवे ॥ १५ ॥

जये नवाम्बरं धार्यं न दुष्यति कदाचन ।
कृतानुलेपो राजेन्द्रो वस्त्रभाण्डाधिकारिणम् ॥ १६ ॥

आनेतुमादिशेद्वस्त्राण्युत्तमानि बहूनि च ।
पोद्दालपुरजातानि चीरपल्लीभवानि च ॥ १७ ॥

नागपत्तनजातानि चोलदेशोद्भवानि च ।
अल्लिकाकुलजातानि सिंहलद्वीपजानि च ॥ १८ ॥

अणिलावाडजातानि मूलस्थानोद्भवानि च ।
तोण्डीदेशसमुत्त्थानि पञ्चपट्टणजानि च ॥ १९ ॥

भिन्नजाता(ती)नि दिव्यानि महाचीनभवानि च ।
कलिङ्गदेशजातानि वङ्गदेशभवानि च ॥ १०२० ॥

वसनानि विचित्राणि पट्टसूत्रमयानि च ।
कार्पासक्षौमसूत्राणि रोमाभिर्निर्मितानि च ॥ २१ ॥

श्वेतानि रक्तवर्णानि पीतानि हरितानि च ।
नीलानि च तथा प्रान्ते पल्लवेषु सितानि च ॥ २२ ॥

एतद्यत्ययभिन्नानि सितलेखामयानि च ।
नानावर्णसुरेखाणि पञ्चवर्णाञ्चलानि च ॥ २३ ॥

चक्ररेखासुरम्याणि रेखात्रययुतानि च ।
उत्तरीया च(रावर)रेखाणि मध्य(ध्ये)सूक्ष्मसुरेखया ॥ २४ ॥

अङ्गुल्यायतरेखाणि सूक्ष्मरेखाणि मध्यतः ।
अङ्गुलीद्वयरेखाणि वृत्तरेखाणि कुत्रचित् ॥ २५ ॥

चतुष्कोणसुरेखानि क्वचिद्बिन्दुयुतानि च ।
सुश्लक्ष्णानि सुरम्याणि घनानि विरलानि च ॥ २६ ॥

लघूनि बहुमूल्यानि गुरूणि च दृढानि च ।
प्रक्षालेऽधिकरङ्गानि रञ्जितानि च यन्त्रकैः ॥ २७ ॥

तन्तुबन्धसुरक्तानि नानावर्णकृतानि च ।
मञ्जिष्ठारागरक्तानि लाक्षाद्रवयुतानि च ॥ २८ ॥

कौसुम्भरसलिप्तानि सिन्दूरारुणितानि च ।
हरिद्रारागमिश्राणि नीलीरागोत्कटानि च ॥ २९ ॥

अभयारसकृष्णानि निशानीलीमयानि च ।
शुकपिच्छसवर्णानि केकिकण्ठच्छवीनि च ॥ १०३० ॥

पिच्छाकपिच्छवर्णानि हंसकुन्दनिभानि च ।
चीरघट्टकास(पट्टक-शे) लाकप्रच्छदा(दो)पाङ्गिकानि च ॥ ३१ ॥

पट्टिका च पटीपट्टं पट्टाश्च विविधाः शुभाः ।
अङ्गिका च तथोष्णीषकैपि(कोशि)का विविधाकृतिः ॥ ३२ ॥

प्रावारा विविधाकारा दर्शिता वस्त्रधारिभिः ।
विचित्रवर्णवस्त्राणि पट्टसूत्रमयानि च ॥ ३३ ॥

वसन्ते बिभृयाद्राजा क्षौमकार्पासकानि च ।
सुश्लक्ष्णानि मनोज्ञानि सूक्ष्माणि विरलानि च ॥ ३४ ॥

निदाघे धारयेद्राजा सितानि विविधानि च ।
रोमजानि सुसूक्ष्माणि श्लक्ष्णानि विविधानि च ॥ ३५ ॥

माञ्जिष्ठानि च रक्तानि प्रावृट्काले विधारयेत् ।
पाटलान्यभिरामाणि धूम्राणि मधुराणि च ॥ ३६ ॥

शरत्कालेऽतिसूक्ष्माणि वसनानि विधारयेत् ।
कौसुम्भानि सुभव्यानि लाक्षिकानि घनानि च॥ ३७ ॥

अङ्किकाश्च पटीजाताः शीतकाले भव(जे)न्नृपः ।
ऋतूनामनुसारेण शृङ्गारस्यानुसारतः ॥ ३८ ॥

शीतवाते प्रयाणे च पापर्द्धौ वारिखेलने ।
सूक्ष्माणि बहुमूल्यानि वर्णाढ्यानि वराणि च ॥ ३९ ॥

नानाद्वीपसमुत्थानि शृङ्गारे धारयेन्नृपः ।
एवं यद्बिभृयाद्वस्त्रं वस्त्रभोगः प्रकीर्तितः ॥ १०४० ॥

वस्त्रभोगोऽयमाख्यातः सोमेश्वरमहीभुजा ।
इति वस्त्रोपभोगः ॥ ६ ॥

अधुना कथ्यते सम्यङ् माल्यभोगो मनोहरः ॥ ४१ ॥

वस्त्रप्रसाधनं कृत्वा ततो माल्यं विधारयेत् ।
चम्पकं मल्लिकायुक्तं चम्पकान्युत्पलैः सह ॥ ४२ ॥

चम्पकं सुरभीयुक्तं चम्पकं पाटलान्वितम् ।
मल्लिका पाटलायुक्ता मल्लिका सुरभीयुता ॥ ४३ ॥

मल्लिका बकुलैर्मिश्रा मल्लिकोत्पलसंयुता ।
मालती मल्लिकोपेता मालती पाटलान्विता ॥ ४४ ॥

मालती बकुलोपेता मालती सुरभीयुता ।
करवीरेण संयुक्तं शतपत्रं मनोहरम् ॥ ४५ ॥

शतपत्रं समरुकं शतपत्रं सपाटलम् ।
मालती मल्लिका यूथी वर्णपुष्पेण संयुता ॥ ४६ ॥

इरुवैती तथा यूथा(थी) नेवाली च तथा मता ।
बिभर्ति माल्यं शिरसा नृपतिः स्वानुसारतः ॥ ४७ ॥

स्वेपके(स्वकेशे)षु च कुल्यां (कण्ठे )च माल्यभोगः प्रकीर्तितः ।
इति माल्योपभोगः ॥ ७ ॥

एवं विधार्य माल्यानि भूषणान्यथ भूपतिः ॥ ४८ ॥

रत्नहेममयान्यङ्गैर्बिभृयात्सप्रभाणि च ।
यन्त्रसंघट्टितानीव सुवृत्तान्युज्ज्वलानि च ॥ ४९ ॥

नवनीरसुकान्तानि मौक्तिकानि वराणि च ।
शुक्तिगर्भसुमुक्तानि कुम्भिकुम्भोद्भवानि च ॥ १०५० ॥

वंशरन्ध्रप्रभूतानि मेघधाराभवानि च ।
सिंहलद्वीपजातानि रत्नाकरभवानि च ॥ ५१ ॥

दाडिमबीजकान्तानि शक्रगोपनिभानि च ।
रक्तपद्मसरागाणि बालसूर्यप्रभाणि च ॥ ५२ ॥

माणिक्यान्यतिरम्याणि स्थूलानि विविधानि च ।
अतसीपुष्पसङ्काशं हरिकान्त(न्ति )समप्रभम् ॥ ५३ ॥

हरकण्ठसमच्छायमिन्द्रनीलं प्रभायुतम् ।
रोहिणाद्रिसमुद्भूत(तं)तृणग्राहि मनोहरम् ॥ ५४ ॥

मसृणं चातिशोभाढ्यमिन्द्रनीलं सुपीवरम् ।
इन्द्रायुधान्तग(र्ग)र्भेण हरितेन समप्रभम् ॥ ५५ ॥

कीरपक्षसदृक्षाभं गरुडोद्गारसम्भवम् ।
श्लक्ष्णं मरकतं कान्तं नलिका(ना)भं दलोपमम् ॥ ५६ ॥

विषघ्नं दुर्लभं रत्नं बहुमूल्यं मनोहरम् ।
सितं ब्राह्मणजातीयं रक्तं क्षत्रियजातिकम् ॥ ५७ ॥

वैश्यजातीयकं पीतं कृष्णं वृषलजातिकम् ।
षट्कोणसिद्धं दीप्तं च फलकेषु समं लघु ॥ ५८ ॥

वैराकरभवं वज्रं विप्रजातीयमुत्तमम् ।
एतानि रत्नमुख्यानि कथितानीह लक्ष्मतः ॥ ५९ ॥

गोमूत्रवर्णं निर्णीतं रक्तं गोमेदकं भवेत् ।
ईषत् कृष्णं सिताभं च वैडूर्यकमुदाहृतम् ॥ १०६० ॥

ईषत्पीतं च वज्राभं पुष्परागं प्रचक्षते ।
पक्वबिम्बफलाभासं शुकचञ्चुसमप्रभम् ॥ ६१ ॥

काकतुन्डीसमच्छायं प्रवालमाभिधायते ।
तपनस्य करस्पर्शादुद्गिरत्यनलं हि यः ॥ ६२ ॥

सूर्यकान्तं विजानीयात्स्फटिकं रत्नमुत्तमम् ।
अमृतांशुकरस्पर्शाद्यः स्रवत्यमृतोदकम् ॥ ६३ ॥

दुर्लभं तन्महारत्नं चन्द्रकान्तं विदुर्बुधाः ।
श्वेताभ्रकसमं वर्णे हिमाद्रिशिखरोद्भवम् ॥ ६४ ॥

निर्मलं च प्रभायुक्तं स्फटिकं परिकीर्तितम् ।
सर्वेषामेव रत्नानां लक्षणं समुदाहृतम् ॥ ६५ ॥

निजवर्णसमुत्कर्षात्कान्तिमत्त्वान्महार्घता ।
स्थूलमुक्ताफलैः कार्या कण्ठे त्वेकावली वरा ॥ ६६ ॥

मध्यमुक्ताफलैः कुर्यात्रिसरं सुविचक्षणः ।
तथा पञ्चसरं कुर्यान्नवसप्तसरं तथा ॥ ६७ ॥

उपान्ते नीलमाणिक्यमिश्रितं सुमनोहरम् ।
काञ्चनीभिर्मृणालीभिः पङिस्थाभिः सुशोभितान् ॥ ६८ ॥

क्रमशो हीयमानाश्च सरान्कुर्यान्मनोहरान् ।
गुच्छीकृतमृणाला(ली)भिर्हारे सर्वान्सरान् समान् ॥ ६९ ॥

नीलमाणिक्यसंयुक्तान्पूर्वं त(र्वव) त्परिकल्पयेत् ।
नीलैर्मु(र्यु)क्तास्तथामुक्ता मध्ये सिद्धन्तिकायुताः ॥ १०७० ॥

नीललम्बणिकाः ख्याता हरिन्माणिक्यजास्तथा ।
नीलमाणिक्यसंयुक्ता मुक्ताः पूर्वक्रमेण च ॥ ७१ ॥

कृतो वर्णसरो नाम दर्शनीयो मनोहरः ।
एत एव सरो (रा) हीना मृणालीभिः सुसंहताः ॥ ७२ ॥

आनाभिलम्बिता भूषा ब्रह्मसूत्रमितीरिता ।
सुवर्णोपरिविन्यस्तरत्नराजिसमन्वितम् ॥ ७३ ॥

हरिन्माणिक्यनीलेन बृहता नायकेन च ।
मध्यदेशनिविष्टेन मणिना परिशोभितम् ॥ ७४ ॥

पदकं रुचिरं रम्यं वक्षःस्थलविभूषणम् ।
नानारत्नविचित्रं च मध्यनायकसंयुतम् ॥ ७५ ॥

सरलै (कै)र्लम्बितं रम्यं पदकं बन्धुरं विदुः ।
सिंहरत्न (वक्त्र) समाकारं नानारत्नविचित्रितम् ॥ ७६ ॥

सूसकैर्लम्बनैर्युक्तं केयूरं बाहुभूषणम् ।
सुवर्णमणिविन्यस्तमुक्ताजालकमङ्गदम् ॥ ७७ ॥

पेचकापिच्छसंयुक्तं बाहुसन्धिविभूषणम् ।
सुवर्णोपरिविन्यस्तनानारत्नविराजितम् ॥ ७८ ॥

हस्तस्य कटकं रम्यं स्वप्रभापरिशोभितम् ।
वज्रद्वितयमध्यस्थं हरिन्माणिक्यनीलकम् ॥ ७९ ॥

द्विहीरकमितिख्यातमङ्गुलीयकमुत्तमम् ।
अरकोणनिविष्टैश्च पविभिः परिशोभितम् ॥ १०८० ॥

मध्ये रत्नसमायुक्तमात्रे (मन्त) वज्रमितीरितम् ।
वृत्ताकारैर्निविष्टैश्च कुलिशैरपि वेष्टितम् ॥ ८१ ॥

मध्ये च मणिना युक्तं रविमण्डलमीरितम् ।
ऋज्वायतचतुष्कोणक्रमोन्नतनिवेशिभिः ॥ ८२ ॥

वज्रैर्मध्यगमाणिक्यैर्नन्द्यावर्ताङ्गुलीयकम् ।
माणिक्येन सुरङ्गेण मौक्तिकेन सुशोभिना ॥ ८३ ॥

प्रवालेनाभिरम्येण तथा मरकतेन च ।
पुष्परागेण वज्रेण नीलेन परिशोभिना ॥ ८४ ॥

गोमेदकेन रत्नेन वैडूर्येण विनिर्मितम् ।
रत्नैर्नवग्रहच्छायैर्नवभिः परिकल्पितम् ॥ ८५ ॥

नवग्रहमितिख्यातमङ्गुलीयकमुत्तमम् ।
अङ्गुलीवेष्टकं वज्रैर्वेष्टितं वज्रवेष्टकम् ॥ ८६ ॥

अन्यै रत्नैश्च यच्वेवं तद्वद्वेष्टकमुच्यते ।
हीरयोरुभयोर्मध्ये कीलितं हीरमुत्तमम् ॥ ८७ ॥

त्रिहीरकमिति ख्यातमङ्गुलीयकमुत्तमम् ।
यत्तु नागफणाकारं बा(ब) हुरत्नविभूषितम् ॥ ८८ ॥

अङ्गुलीवलये (यं) वज्रैर्वेष्टिते (तं) शक्तिमुद्रिका ।
अन्यैश्च विविधै रत्नैः सन्निवेशविशेषतः ॥ ८९ ॥

नानारूपाभिधानैश्च कल्पिता मुद्रिका (:) शुभाः ।
केवलैर्मौक्तिकैरेव तु(व)लये तु निशेविता(वेशितैः) ॥ १०९० ॥

मुक्ताताडकसंज्ञं तत्कर्णभूषणमुत्तमम् ।
वलयद्वयविन्यस्तमुक्ताफलविराजितम् ॥ ९१ ॥

मध्ये नीलेन संयुक्तं द्विराजित ( क ) मुदाहृतम् ।
एवं त्रिराजिकं प्रोक्तं पूर्णमध्यं च मौक्तिकैः ॥ ९२ ॥

तत्पूर्णमध्यमाख्यातं मुक्ताफलविभूषणम् ।
मौक्तिकानि बहिः पंक्तौ तदत (त्न) र्णलकं ततः ॥ ९३ ॥

वज्राणि च ततोऽप्यन्तर्वज्रगर्भमितीरितम् ।
एवं बहिस्थमुक्तं यन्मध्यवज्रैश्च पूरितम् ॥ ९४ ॥

मध्ये माणिक्यसंयुक्तं भुवि मण्डनमुच्यते ।
नीलैर्मरकतैश्चैव माणिक्यैश्च करम्बितम् ॥ ९५ ॥

यद्रूपं ( पै) रचितैर्म ( तंम)ध्ये तत्तत्संज्ञकमुच्यते ।
सोपानक्रमविन्यस्तवज्रपङ्किविराजितम् ॥ ९६ ॥

षडष्टनेमिभिः कान्तं कुण्डलं तत्प्रचक्षते ।
शोधितेन सुवर्णेन सुचिरेणातिकान्तिना ॥ ९७ ॥

शृङ्खला विविधाः कार्या स्ताटङ्ककटकानि च ।
स्त्रीपुंसयोः समानानि भूषणान्यत्र विस्तरात् ॥ ९८ ॥

कथितान्यथ वक्ष्यामि स्त्रीणां पुंसां पृथक् पृथक् ।
अश्वत्थपत्रसङ्काशं सुवर्णेन विमिश्रितम् ॥ ९९ ॥

माणिक्यवज्रखचितमायतैर्मौक्तिकैर्युतम् ।
तत्र मुक्ताफलैः पार्श्वे सूसकाभ्यां विराजितम् ॥ ११०० ॥

ताभ्यां बहिर्मरालाभं नानारत्नैः प्रकल्पयेत् ।
तदूर्ध्वं वज्रमाणिक्यमौक्तिकैः कृतबन्धनम् ॥ १ ॥

तादिदं हंसतिलकं योषित्सीमन्तभूषणम् ।
कनत्काञ्चनपट्टेन पिनद्धं वलयाकृतिः (ति) ॥ २ ॥

मुक्ताजालं तदूर्ध्वं च कृतं तद् दण्डकं भवेत् ।
क्रमशो वर्धमानं तच्चूडामण्डनमुत्तमम् ॥ ३ ॥

केतकीदलसङ्काशं कनत्काञ्चनकल्पितम् ।
दण्डस्योर्ध्वभागस्य भूषणं तदुदाहृतम् ॥ ४ ॥

सौवर्णकल्पितं पद्मं नानारत्नविराजितम् ।
चूडिकापरभागस्य भूषणं परिकीर्तितम् ॥ ५ ॥

सौवर्णकुसुमैः क्लृप्तं मुक्तासरसमन्वितम् ।
बृहन्माणिक्यनीलैश्च लम्बनं चूडिभूषणम् ॥ ६ ॥

पिचुमन्दफलाकारैर्मौक्तिकैर्नीलकैः कृतम् ।
माणिक्यैर्गारुडैहीरैर्मुकुलं कर्णभूषणम् ॥ ७ ॥

तस्या बहिश्च संलग्ना लम्बनी नीलनिर्मिता ।
नवभिर्दशभिर्वापि स्थूलमुक्ताफलैः कृता ॥ ८ ॥

कण्ठप्रमाणरचिता सरिका गलभूषणम् ।
ततो बहिश्च संलग्ना वज्रसङ्कलका शुभा ॥ ९ ॥

सिंहवक्त्रसमाकारौ स्वर्णरत्नविनिर्मितौ ।
मुक्तासूसकसंयुक्तौ नीलमाणिक्यलम्बनौ ॥ १११० ॥

कञ्चुके कीलितौ कार्यौ भुजभूषणकौ वरौ ।
नामतो बाहुवलयौ पुंसि यावङ्गदाभिधौ ॥ ११ ॥

काञ्चनीभिः शलाकाभिः सुसूक्ष्माभिर्विनिर्मितौ ।
मणिबन्धमितादूर्ध्वं वलयैर्वर्धितैः क्रमात् ॥ १२ ॥

प्रादेशमात्रकं दैर्घ्यं विस्तारे बाहुवेष्टनम् ।
द्विधा विभज्य कर्तव्यं ग्रथितं कीलकेन तु ॥ १३ ॥

अनेनैव प्रकारेण वज्रमाणिक्यमौक्तिकैः ।
चूडकं मण्डनं स्त्रीणां प्रकोष्ठस्य विभूषणम् ॥ १४ ॥

अनेनैव प्रकारेण तदर्धेन विनिर्मितम् ।
अर्धचूडमिति ख्यातं स्त्रीणां प्रियतमं सदा ॥ १५ ॥

चतुरङ्गुलविस्तारं जघनाभोगवेष्टितम् ।
सौवर्णरत्नरचितं सूत्र (स) कैर्लम्बनैर्युतम् ॥ १६ ॥

हेमघर्घरघण्टाभिर्निर्मितं रवसंयुतम् ।
काञ्चीदामेति विख्यातं कटिभूषणमुत्तमम् ॥ १७ ॥

हस्तचूडकवज्रस्य जङ्घाकाण्डप्रमाणकौ ।
नानारत्नैश्च खचितौ विख्यातौ पादचूडकौ ॥ १८ ॥

सुवर्णरचितौ कार्यौ त्रिभागे कृतखण्डनौ ।
सन्धिदेशे सुसंश्लिष्टौ कीलकेन च कीलितौ ॥ १९ ॥

चतुरस्रौ षडस्रौ वा तथाष्टास्त्रौ च कारयेत् ।
सौवर्णैर्बुद्बुदै रम्यैः पङ्क्तिस्थैर्वा विराजितौ ॥ ११२० ॥

श्लक्ष्णौ वा कान्तिसंयुक्तौ नादवन्तावथापि वा ।
रत्नैर्वा विविधैर्युक्तौ कटकौ पादभूषणौ ॥ २१ ॥

त्रिपञ्चशृङ्खलाक्लृप्तौ नानारत्नशतैः कृतौ ।
कीलकाहिव (त) संधी तौ पादपादा (ला) वितीरितौ ॥ २२॥

किङ्किण्यः स्वर्णरचिता गुणगुम्फितविग्रहाः ।
नादवत्यः सुरम्यास्ताः पादघर्घरिकाभिधाः ॥ २३ ॥

ईदृग्रूरूपसमाकारा नानारत्नैर्विनिर्मिताः ।
ध्वनिहीनाः सुशोभाढ्याः राढकाः परिकीर्तिताः ॥ २४ ॥

आयताश्च सुवक्राश्च कटकाकारनिर्मिताः ।
अन्दुका इति विख्याता योषितां पादभूषणम् ॥ २५ ॥

पादतर्जनिमानेन कनत्काञ्चननिर्मिता ।
स्थूलाश्च ध्वनिसंयुक्ता यमला मुद्रिका वरा ॥ २६ ॥

शिखरैः शोभितं यत्तु शेखरं तद्विदुर्बुधाः ।
मुकुलाभं भवेद्यस्तु मुकुलं तत्प्रकीर्तितम् ॥ २७ ॥

केवलं सरकैर्यत्तच्छिरोवेष्टनमुच्यते ।
एवं विरचितं रत्नै राज्ञां मस्तकभूषणम् ॥ २८ ॥

दलकं हेमरचितं व्याघ्रपुच्छं (च्छ) विनिर्मितम् ।
मुक्तामाणिक्यखचितं पुरुषाणां विभूषणम् ॥ २९ ॥

शुचिना भूषणं धार्यं दिव्यरत्नविनिर्मितम्

रत्नाधिदेवतास्तुष्टा यच्छन्ति महतीं श्रियम् ॥ ११३० ॥

यथारुचि यथाशोभं प्रेयस्याश्चित्तसम्मतम् ।
धत्ते यद्भूषणं राजा भूषाभोगः प्रकीर्तितः ॥ ३१ ॥

भूषाभोगोऽयमाख्यातः सोमेश्वरमहीभुजा ।
इति भूषोपभोगः ॥ ८ ॥

सम्प्रत्यासनभोगश्च कथ्यते राजवल्लभः ॥ ३२ ॥

चम्पकाम्रमधूकानां पनसौदुम्बरस्य च ।
पीठानि सुविशालानि चतुष्पदयुतानि च ॥ ३३ ॥

आयतं चतुरस्रं च काञ्चनेनोपशोभितम् ।
श्लक्ष्णं मनोहरं पीठं मङ्गलासनमुत्तमम् ॥ ३४ ॥

श्रीपर्णीरचितं रम्यं हस्तमात्रायु (य) तं शुभम् ।
अरत्निविस्तृतं पीठं पवित्रासनमुच्यते ॥ ३५ ॥

शाकदारुमयं भव्यं दृढं श्लक्ष्णं सुविस्तृतम् ।
चतुःपादयुतं पीठं मज्जनासनमीरितम् ॥ ३६ ॥

इष्टकानिर्मितं पीठं पृष्ठाधारेण संयुतम् ।
सुधाकुट्टिमशोभाढ्यं मज्जने पीठमीरितम् ॥ ३७ ॥

कार्पासपूरितं वृत्तं छागीपट्टावगुण्ठितम् ।
हंसपिच्छभृतं वापि गदि (द्दि) कारव्यं सुखासनम् ॥ ३८ ॥

छागचर्ममयं रक्तमूर्णागर्भं सुविस्तृतम् ।
नानावर्णविचित्रं तदासनं पट्टगद्दिका ॥ ३९ ॥

तस्योपरि च विन्यस्तं हंसपिच्छैः सुपूरितम् ।
सितपट्टपिनद्धं च श्वेतप्रच्छदसंयुतम् ॥ ११४० ॥

सङ्गीतप्रसङ्गे च गजवाजिविनोदने ।
सर्वदा सुखसंवासे भूशय्यासनमुत्तमम् ॥ ४१ ॥

पञ्चभिः सप्तभिर्वापि नवभिर्लोहजैः पदैः ।
लोहपट्टकृताधारैर्लोहजालकमूर्धनि ॥ ४२ ॥

छटि(दि) कापट्टगर्भस्थं कार्पासेन विमिश्रितम् ।
लोहासनमिदं प्रोक्तमुपरिष्टात्सुकीलितम् ॥ ४३ ॥

शाकदारुविनिर्मााणं दन्तिदन्तसुचित्रितम् ।
नानावर्णशताकारं मृत्वैकफल ( पृष्ठैकफल ) संयुतम् ॥ ४४ ॥

चतुष्पादकृताधारं सार्धहस्तं सुविस्तृतम् ।
ईषत्समुन्नतं राज्ञां पृष्ठाधारासनं स्मृतम् ॥ ४५ ॥

रुचिरेण सुवर्णेन निर्मितं तत्र रञ्जितम् ।
अष्टाभिः स्फाटिकैः सिंहैर्मूर्धभिः सुविधारितम् ॥ ४६ ॥

अधः काञ्चनविन्यस्तरत्नवोदित्रयान्वितम् ।
आस्थानमण्डनं राज्ञां सिंहासनमिदं परम् ॥ ४७ ॥

पूतासनं देवकार्ये सुखायां (य) मङ्गलासनम् ।
स्वैरमन्यानि पीठानि सैंहमास्थानमण्डपे ॥ ४८ ॥

एतानि पीठान्यध्यास्ते राजा विभवभूषितः ।
यदासनोपभोगोऽयमभिज्ञैः परिभाषितः ॥ ४९ ॥

सप्र (सम्प्र) त्यासनभोगश्च कथितं (तः) लक्षणान्वितम् (तः) ।
एवमासनभोगश्च कथितः सोमभूभुजा ॥ ११५० ॥

इत्यासनोपभोगः ॥ ९ ॥

चारुचामरभोगोऽयं कथ्यतेऽमरवल्लभः ।
आस्थानमण्डपे रम्ये विशाले सुखशीतले ॥ ५१ ।
विन्यस्तरत्नशोभाढ्ये हेमस्तम्भविभूषिते ।
चित्रभित्तिमनोरम्ये नानावर्णवितानके ॥ ५२ ॥

सुधाकुट्टिमके दिव्ये सिंहपीठे भवेन्नृपः ।
शरच्छशाङ्कसङ्काशैर्यशःपुञ्जनिभैः सितैः ॥ ५३ ॥

मण्डितैर्हेमदण्डैश्च रत्नकान्तिविचित्रितैः ।
मयूरपिच्छसम्भूतैश्चमरीपुच्छसम्भवैः ॥ ५४ ॥

चामरैर्हस्तविन्यस्तैर्वीजयन्ति वराङ्गनाः ।
सहस्राक्षमुखाभासैर्बर्हिबर्हविनिर्मितैः ॥ ५५ ॥

कूर्चकैर्वीजयन्तीह श्यामलाः कुन्तलाङ्गनाः ।
वालकव्यजनै रम्यैः सौरभ्येण मनोहरैः ॥ ५६ ॥

वीजयन्ति महीपालं कामिन्यः कामदेवताः ।
चन्द्रमण्डलसङ्काशैर्नानापट्टविनिर्मितैः ॥ ५७ ॥

वीजयन्ति धरानाथं वीजनैर्मृगलोचनाः ।
तालपत्रसमुद्भूतै रत्नकालंकृतैः शुभैः ॥ ५८ ॥

वीजनैश्चतुरस्रैश्च वीजयन्ति सुमध्यमाः ।
शोभार्थं विभवार्थं च स्वेदापनयनाय च ॥ ५९ ॥

चामरैर्वीजनं यत्तु स भोगश्चामराभिधः ।
एवं चामरभोगोऽयं भाषितः सोमभुमुजा ॥ ११६० ॥

इति चामरभोगः ॥ १० ॥

अधुनाऽऽस्थानभोगोऽयं कथ्यते जनवल्लभः ।
चामरैर्व्यजनैरेवं वीज्यमानो महीपतिः ॥ ६१ ॥

आस्थानमण्डपन्यस्तवरसिंहासनस्थितः ।
समाहूय प्रतीहारं सर्वाह्वानं समादिशेत् ॥ ६२ ॥

ततो दौवारिकाहूता विशन्ति नृपमन्दिरम् ।
पट्टीपिनद्धदोलान्तः स्थिताः शुद्धान्तयोषितः ॥ ६३ ॥

विचित्रछत्रसञ्छन्नछायाश्चामरवीजिताः ।
सौविदल्लकरच्छन्दवेत्रदण्डनिवारणैः ॥ ६४ ॥

अपसर्पापसर्पेति गच्छ गच्छेति तर्जनैः ।
सुदूरोत्सारिताशेषमार्गस्थजनवर्जिताः ॥ ६५ ॥

प्रविशेयुर्नृपस्थानं सर्वाभरणभूषिताः ।
नानारत्नमयैर्दिव्यैश्चूडामण्डनदण्डकैः ॥ ६६ ॥

सीमन्तस्यान्तरे हंसतिलकेन विराजिताः ।
मुक्तामरकताकीणैर्नीलमाणिक्यलम्बनैः ॥ ६७ ॥

कर्णावतंसमुकुलैः कुण्डलैर्मणिमण्डितैः ।
अलकाभरणैः पुष्पैः कनत्काञ्चननिर्मितैः ॥ ६८ ॥

कण्ठभूषणकैर्दिव्यैर्मुक्तामाणिक्यसम्भवैः ।
पदकैरत्नशोभाढ्यैर्दिव्यरत्नयुतैः सरैः ॥ ६९ ॥

हारैर्मुक्तामयैः शुभ्रैः स्तनस्थलविभूषणैः ।
विचित्ररत्नरचितैरङ्गदैर्बाहुभूषणैः ॥ ११७० ॥

साचिभूषणकैर्दिव्यैश्चूडाकैरत्नराजितैः ।
कटकै रत्नरचितैर्नानारत्नाङ्गुलीयकैः ॥ ७१ ॥

रत्नकाञ्चीकलापैश्च जङ्घाभूषणचूडकैः ।
नूपुरैः पादकटकैर्दिव्यरत्नविभूषितैः ॥ ७२ ॥

पादः(दैः)पदकराजीभिः किङ्किणीजालकैरपि ।
अङ्घ्रिशाखाविभूषाभिः क्वणन्तीभिः पदे पदे ॥ ७३ ॥

द्रिकाभिर्विचित्राभिर्भूषिता नृपयोषितः ।
दिव्यवस्त्रपरीधानाः पदकञ्चुकशोभिताः ॥ ७४ ॥

क्षौमकार्पासकैर्युक्ता गन्धमाल्यविभूषिताः ।
श्रीखण्डक्षोदशुभ्राङ्ग्यः कुङ्कुमद्रवरञ्जिताः ॥ ७५ ॥

सान्द्रकस्तूरिकापत्रवल्लीभिः समलङ्कृताः ।
तिलकैर्विविधैर्भव्यैर्नानावर्णैर्मनोहरैः ॥ ७६ ॥

मनोरमारमण्यस्तास्तरुण्यः सुखभूमयः ।
यथायोग्यं यथास्थानं यथाप्रेम यथासनम् ॥ ७७ ॥

समन्तान्नृपमावेक्ष्य निविष्टाः पर्य्युपासते ।
काश्चित्तुरङ्गमारूढाः काश्चिदश्वतरीस्थिताः ॥ ७८ ॥

काश्चिच्चरणसञ्चाराश्चालयन्त्यो मनो नृणाम् ।
काश्चित्कनकभूषाढ्याः काश्चिद्रत्नविभूषिताः ॥ ७९ ॥

काश्चिन्मुक्तामयैर्हारैर्मण्डितस्तनमण्डलाः ।
काश्चिच्छङ्खमयैःश्लक्ष्णैर्नानारूपविनिर्मितैः ॥ ११८० ॥

मणिभिर्भूषिताः काश्चिन्नयनानन्दचन्द्रिकाः ।
काश्चित्सुरक्तवस्त्रैश्च रञ्जयन्त्यो मनो नृणाम् ॥ ८१ ॥

हरितैर्वसनैः काश्चिद्धरन्त्यो हृदयं नृणाम् ।
नीलाम्बरधरैः काश्चिन्निगिरन्त्यो दृशो नृणाम् ॥ ८२ ॥

मल्लिकामालिकाः काश्चित्काश्चिच्चम्पकमालिकाः ।
मालतीमालिकाः काश्चित्काश्चिदुत्पलमालिकाः ॥ ८३ ॥

काश्चिदुत्पलमालाभिर्भूषिताश्चोत्पलेक्षणाः ।
काश्चित्सुरभिमालाभिर्भ्राजिता भ्रमराकुलाः ॥ ८४॥

काश्चित्कुण्ड (न्त) लकामिन्यः कुटिलीकृतकुण्ड (त) ला: ।
काश्चिद्द्रविडकामिन्यः प्रकाशितपयोधराः ॥ ८५ ॥

काश्चिल्ललाटलभाः सिन्दूरारुणमस्तकाः ।
महाराष्ट्रस्त्रियः काश्चिल्लम्बकोपक (ल)भूषिताः ॥ ८६ ॥

आन्ध्रनार्यो वराः काश्चिदपसव्योत्तरीयकाः ।
गुर्जर्यो वनिताः काश्चिदापाणिकृतकञ्चुकाः ॥ ८७ ॥

अम्भोजलपानाः काश्चित्काश्चिच्चन्द्रसमाननाः ।
काश्चित्प्रहासवदनाः काश्चिद्रम्यमुखश्रियः ॥ ८८ ॥

सुनीलमूर्धजाः काश्चित्काश्चिच्चन्द्रार्धभालिकाः ।
सुशोभश्रवणाः काश्चित्काश्चित्स्वच्छकपोलकाः ॥ ८९ ॥

भ्रूभङ्गविभ्रमाः काश्चित्काश्चिद्दीर्घविलोचनाः ।
रम्यनासापुटाः काश्चित्काश्चिद्दाडिमदन्तिकाः ॥ ११९० ॥

पक्कबिम्बाधराः काश्चित्काश्चित्कम्बुशिरोधराः ।
वृत्तबाहुलताः काश्चित्काश्चित्कोमलपाणयः ॥ ९१ ॥

केतकीनखराः काश्चित्काश्चित्पीनपयोधराः ।
कृशोदर्यस्तथा काश्चित्काश्चित्स्थूलनितम्बकाः ॥ ९२ ॥

रम्भोरुयुगला काश्चित्काश्चिज्जङ्घामनोहराः ।
मृदुपादतलाः काश्चित्काश्चिच्चञ्चन्नखत्विषः ॥ ९३ ॥

खड्गश्यामाङ्गनाः काश्चित्काश्चित्स्वर्णसमप्रभाः ।
वंशश्यामाः स्त्रियः काश्चित्काश्चिच्चम्पकसत्विषः ॥ ९४ ॥

यूनां हृदयहारिण्यो गौरश्यामाश्च काश्चन ।
चित्तवृत्तिहरा नृृणां कङ्गुश्यामाश्च काश्चन ॥ ९५ ॥

काश्चिदुत्पलवर्णेन समत्वेनाभिवर्णिताः ।
काश्चिद्भ्रमरपक्षाभाः स्निग्धकान्तिमनोहराः ॥ ९६ ॥

काश्चिन्मरालगामिन्यः काश्चिन्मृगविलोचनाः ।
कलकण्ठरवाः काश्चित्काश्चित्सर्वगुणान्विताः ॥ ९७ ॥

अबला योषितः काश्चित् काश्चिन्मुग्धा वरस्त्रियः ।
मध्ये मनोहराः काश्चित्काश्चित्प्रौढविचक्षणाः ॥ ९८ ॥

आस्थानभूषणाः सर्वाः समागत्य नृपालयम् ।
प्रवेश्योभयपार्श्वे च पृष्ठभागे च संस्थिताः ॥ ९९ ॥

उपान्तभ्रमराक्रान्तकेतकीपत्रसन्निभैः ।
कटाक्षैर्वीक्ष्य राजानं हर्षयन्ति मुहुर्मुहुः ॥ १२०० ॥

कान्तदन्तविनिर्मुक्तचन्द्रिकामृतनिर्भ (र्झ) रैः ।
सिञ्चन्त्य इव भूपालं हसितेन वराङ्गनाः ॥ १ ॥

प्रतिरूपगुणाकारैरलङ्कारैरलङ्कृताः ।
कुमारा विनयोपेताः प्रणम्य जनकं नृपम् ॥ २ ॥

आसने च यथोद्दिष्टे यथार्हं पृथिवीभुजा ।
उपविष्टाः पुरोभागे नातिदूरे मनस्विनः ॥ ३ ॥

पुरोधाः शुभ्रवसनो रत्नकुण्डलमण्डितः ।
कुमाराभ्यास (श) देशे च निवसेत शुभासने ॥ ४ ॥

अमात्यमन्त्रिसचिवा द्वितीयाङ्गवि (नि) योजिताः ।
निविशेयुर्यथास्थानं नृपादिष्टासने क्रमात् ॥ ५ ॥

मण्डलाधीश्वराः शूराः सामन्तामात्यका अपि ।
वामदक्षिणपङ्क्तिस्थाः पुरोभागे महीभुजः ॥ ६ ॥

संविशेयुर्यथास्थानमासनेषु नृपाज्ञया ।
देशाधिकारिणः केचित्केचिद्ग्रामाधिकारिणः ॥ ७ ॥

धर्माधिकारिणः केचित्केचिदर्थाधिकारिणः ।
कामाधिकारिणः केचित्केचित्कोशाधिकारिणः ॥ ८ ॥

बलाधिकारिणः केचित्केचिद्दुर्गाधिकारिणः ।
वस्त्राधिकारिणः केचित्केचिद्भूषाधिकारिणः ॥ ९ ॥

निष्काधिकारिणः केचित्केचिद्वर्णाधिकारिणः ।
तुलाधिकारिणः केचित्केचिन्मुद्राधिकारिणः ॥ १२१० ॥

मूल्याधिकारिणः केचित्केचिदर्घाधिकारिणः ।
दूताधिकारिणः केचित्केचिद्दुष्टाधिकारिणः ॥ ११ ॥

तीर्थाधिकारिणः केचित्केचिन्नावाधिकारिणः ।
मार्गाधिकारिणः केचित्केचिद्द्वाराधिकारिणः ॥ १२॥

भाराधिकारिणः केचित्केचिद्द्वीपाधिकारिणः।
द्वास्थाधिकारिणः केचित्केचिन्मल्लाधिकारिणः ॥ १३ ॥

अङ्गाधिकारिणः केचित्केचिद्योधाधिकारिणः ।
देवाधिकारिणः केचित्केचिच्छास्त्राधिकारिणः ॥ १४ ॥

दानाधिकारिणः केचित्केचिद्दण्डाधिकारिणः ।
गजाधिकारिणः केचित्केचिदश्वाधिकारिणः ॥ १५ ॥

रथाधिकारिणः केचित्केचित्प्राणाधिकारिणः ।
शस्त्राधिकारिणः केचित्केचिच्चापाधिकारिणः ॥ १६ ॥

मृगाधिकारिणः केचित्केचित्पक्षाधिकारिणः ।
स्नानाधिकारिणः केचित्केचित्सूदाधिकारिणः ॥ १७ ॥

तोयाधिकारिणः केचित्केचिच्छत्राधिकारिणः ।
दीपाधिकारिणः केचित्केचित्तैलाधिकारिणः ॥ १८ ॥

गवाधिकारिणः केचित्केचिद्धासाधिकारिणः ।
क्षीराधिकारिणः केचित्केचित्कर्माधिकारिणः ॥ १९ ॥

शय्याधिकारिणः केचित्केचित्कान्ताधिकारिणः ।
पुत्राधिकारिणः केचित्केचिद्विद्याधिकारिणः ॥ १२२० ॥

वाद्याधिकारिणः केचित्केचिद्नेयाधिकारिणः ।
नृत्ताधिकारिणः केचित्केचिच्चित्राधिकारिणः ॥ २१ ॥

पर्णाधिकारिणः केचित्केचित्खन्यधिकारिणः ।
शुल्काधिकारिणः केचित्केचिद्धान्याधिकारिणः ॥ २२ ॥

सुधाधिकारिणः केचित्केचिद्वस्त्राधिकारिणः ।
अश्माधिकारिणः केचित्केचिन्मुद्राधिकारिणः ॥ २३ ॥

पटीपट्टाङ्गिकाश्चित्रा दीर्घबाहुविनिर्मिताः ।
धारयन्तः सुखोष्णीषं हेमाभरणभूषिताः ॥ २४ ॥

निविशेयुर्यथास्थानं भक्तिनम्रा नृपेश्वरे ।
कृताञ्जलिपुटाः सर्वे मुखालोकनतत्पराः ॥ २५ ॥

ताम्बूलधारिणो भक्ता विश्वस्ताः खड्गधारिणः ।
राज्ञः समीपे तिष्ठेयुः सावधाना जितेन्द्रियाः ॥ २६ ॥

कवयो गणकाश्चैव वादिनो वाग्मिनस्तथा ।
पाठकाः कथका भट्टाः सूतमागधबन्दिनः ॥ २७ ॥

वाग्गेयकाराश्चतुरा गाथ ( य) का वांशिका अपि ।
वैणिका वाद्यकाराश्च नर्तकाश्चारणा नटाः ॥ २८ ॥

वैतालिकाश्चाटुकाराः प्रहासचतुरा नराः ।
अङ्कमल्लाश्च योधाश्च तथान्ये विविधा नराः ॥ २९ ॥

विचित्रवस्त्रैः सौवर्णैर्भूषणैर्भूषिता नराः ।
दिव्यपट्टांशुकोष्णीषभ्राजिता भव्यमूर्तयः ॥ १२३० ॥

शौर्योदार्यैस्तथा युक्ता नृपचित्तानुरञ्जकाः ।
वारं वारं समन्तात्ते जय जीवेतिवादिनः ॥ ३१ ॥

उपासीरन्नृपश्रेष्ठं सेवाधर्मविशारदाः ।
तच्चित्तवेदिनः सर्वे विनयानतमस्तकाः ॥ ३२ ॥

आस्थानमण्डपान्तस्थैः सर्वैः सेवागतैर्नृपम् ।
वीक्ष्यमाणैर्नरैर्भव्य(व्यं) नव(वं ) चन्द्रमिवोदितम् ॥ ३३ ॥

नानादेशाधिपान्भूपान्स्वात्मरक्षार्थमागतान् ।
प्रवेशय प्रतीहारेत्यादिशेत्पृथिवीपतिः ॥ ३४ ॥

प्रवेशितान् प्रतीहारैः प्रणतान् दण्डवद्भुवि ।
सप्रसादमिति ब्रूयादुत्तिष्ठत निषीदत ॥ ३५ ॥

नृपाणामासनं योग्यं दापयेन्मानपूर्वकम् ।
आसनेषूपविष्टानां दृष्ट्या सन्तोषमावहेत् ॥ ३६ ॥

वचनेन महाप्रीतिं जनयित्वा गतक्लमान् ।
दिव्यैर्वस्त्रैः पटीपट्टैर्विचित्रैः स्वर्णभूषणैः ॥ ३७ ॥

सुरत्नाभरणैर्भव्यैर्वाजिभिर्वरवारणैः ।
ग्रामैः पुरैस्तथा देशैस्तोषयेत्पार्थिवान्नृपः ॥ ३८ ॥

विसर्जयेच्च तान् सर्वान्बहुमानपुरःसरम् ।
आवासेषु सुरम्येषु स्थापयेत्पृथिवीपतिः ॥ ३९ ॥

कांश्चित्प्रसन्नया दृष्ट्या कांश्चिन्मधुरभाषितैः ।
कांश्चित्प्रभूतदानेन कांश्चिन्मानेन हर्षयेत् ॥ १२४० ॥

कुमारान्मन्त्रिणोऽमात्यान्सचिवान्मण्डलाधिपान् ।
सुभटान्सेवकान्दक्षान्सर्वानप्यधिकारिणः ॥ ४१ ॥

विद्याप्रसादपात्राणि हास्यपात्राणि कानि च ।
तोषयित्वा यथायोग्यं सर्वांस्तान्निजमन्दिरम् ॥ ४२ ॥

पुरन्दरनिभो राजा प्रविशेत्केलिकेतनम् ।
क्रीडते स्त्रीजनैः सार्धं तोषयेत्ताश्च पूर्ववत् ॥४३ ॥

करोत्यास्थानमित्थं यः पार्थिवः प्रथितोन्नतिः ।
आस्थानभोग इत्येष कथितः सोमभूभुजा ॥ ४४ ॥

इत्यास्थानभोगः ॥ १० ॥

पुत्राणामुपभोगोऽयं सद्यः संपरिकीर्त्यते ।
ऋतुकालमनुल्लङ्घ्य पुत्रार्थी सङ्गमाचरेत् ॥ ४५ ॥

सवर्णासु विशेषेण सतां धर्ममनुस्मरन् ।
रजोदिनात्समारभ्य यावत्षोडशवासरान् ॥ ४६ ॥

ऋतुस्तावद्भवेत्स्त्रीणां प्रजापतिविनिर्मितः ।
तिथिं द्वितीयां यत्नेन चतुर्थीं च विवर्जयेत् ॥ ४७ ॥

पुष्टा भार्याप्नुयात्कन्यां तस्मात्कुर्वीत तां कृशाम् ।
रक्ताधिक्याद्भवेत्कन्या शुक्राधिक्ये भवेत्सुतः ॥ ४८ ॥

तस्माच्छुक्रविशुद्ध्यर्थं वृष्यं भुञ्जीत भोजनम् ।
जाते गर्भे भवेत्स्त्रीणां पाण्डुरं गण्डमण्डलम् ॥ ४९ ॥

कुचयोश्चूचुकं कृष्णं जठरं किञ्चिदुन्नतम् ।
तृतीये मासि सम्प्राप्ते कुर्यात्पुंसवनं नृपः ॥ १२५० ॥

श्रवणे मृगशीर्षे च हस्ते पुष्ये पुनर्वसौ ।
मूले पुंसंज्ञिते धिष्ण्ये वारेर्का(र्काङा) रबृहस्पतेः ॥ ५१ ॥

माषद्वितयमध्यस्थं यवं घृतसमन्वितम् ।
प्राशयेन्नृपतिः पत्नीं वेदमन्त्रमुदीरयेत् ॥ ५२ ॥

एतत्पुंसवनं ख्यातं गर्भस्थः पुरुषो भवेत् ।
अष्टमे मासि षष्ठे वा धिष्ण्यैः पुन्नामभिर्नृपः ॥ ५३ ॥

सीमन्तोन्नयनं कुर्यादष्टमङ्गलसंज्ञितम् ।
उदुम्बरफलैः क्लृप्तं कुर्यात्कण्ठविभूषणम् ॥ ५४ ॥

शललीपुच्छसम्भूतकण्टकाग्रेण मूर्धनि ।
सीमन्तोन्नयनं कुर्याद्भार्यायाः पृथिवीपतिः ॥ ५५ ॥

वैणिकैर्वादयद्भिश्च सोमराग ( गं ) मनोहरम् ।
उच्चारयेत्सुविप्रेषु साममन्त्रान्शुभाक्षरान् ॥ ५६ ॥

पटहादिभिरन्यैश्च तूर्यपञ्चमहास्वनैः ।
अष्टमङ्गलनामानं कुर्यादुत्सवमूर्जितम् ॥ ५७ ॥

तोषयेद्द्विजमुख्यांश्च गोभूस्वर्णाम्बरादिभिः ।
सम्पूर्णे नवमे मासि जाते पुत्रे मनोहरे ॥ ५८ ॥

जातकर्म प्रकुर्वीत स्वगृह्योक्तेन कर्मणा ।
सौवर्णमुद्रिकालिप्ते प्राशयेन्मधुसर्पिषी ॥ ५९ ॥

बालकं च ततो मातुः पाययेच्च पयोधरम् ।
तत्राभ्युदयिकं श्राद्धं हेम्ना कुर्वीत भूपतिः ॥ १२६० ॥

प्रातःसन्ध्यासु सायाह्ने रात्रावपि शुभावहम् ।
दिवसाद्द्वादशादूर्ध्वमुत्तरात्रितये मृगे ॥ ६१ ॥

चित्रानुराधाहस्तेषु श्रवणादित्रयेऽपि च ।
अश्विन्यां रोहिणीस्वात्यो रेवत्यां पुष्यमूलयोः ॥ ६२ ॥

शुभे वारे तिथौ लग्ने पुत्रराश्यनुरूपतः ।
विख्यातं राजवंश्यानां नाम कुर्यान्महीपतिः ॥ ६३ ॥

सिंहं मल्लं तथा बाहुं पालं वर्म पराक्रमम् ।
सेनं चन्द्रं तथा दिव्यसत्त्वं केसरिणं रथम् ॥ ६४॥

अनीकं च पदं प्रान्ते कुर्यान्नाम्नो यथारुचि ।
षष्ठे मासि शिशोः कार्यमन्नप्राशनमुत्तमम् ॥ ६५ ॥

रेवतीरोहिणीहस्तपुष्यश्रवणयुग्मकैः ।
उत्तरात्रितयेनापि वारे चेन्दोर्बृहस्पतेः ॥ ६६ ॥

बुधभार्गवयोश्चैव शस्ते लग्ने शुभे तिथौ ।
बालकानां स्वकीयानामव्यक्तं शृणुयाद्वचः ॥ ६७ ॥

अर्धार्धभाषितं तेषां गालिदानं मनोहरम् ।
जानुच मणं पश्येत्स्खलितं च पदक्रमम् ॥ ६८ ॥

मातृहस्तावलम्बेन ललितं गमनं शनैः ।
फलप्रदर्शनाद्वालमानीतं मातुरङ्कतः ॥ ६९ ॥

अङ्कमारोपयेद्बालमुरस्कन्धतलं तथा ।
रक्षामन्त्राक्षरैः पत्रैर्लाक्षया परिवेष्टितैः ॥ १२७० ॥

शार्दूलनखसंयुक्तं प्रवालाङ्कुरशोभितम् ।
कपर्दकेन चित्रेण शङ्खेन च विराजितम् ॥ ७१ ॥

अजरामरसम्मिश्रं बिभ्राणं कण्ठसूत्रकम् ।
पञ्चलोहसुक्लृप्तैश्च वलयैर्भूषिताङ्घ्रिकम् ॥ ७२ ॥

पादयोः कटिदेशे च हेमघर्घरिकायुतम् ।
स्वर्णकुण्डलिकाः प्रान्त (काप्रोत) कर्णपालीविराजितम् ॥ ७३ ॥

अश्वत्थपत्रसङ्काशं (श) मूर्धभूषाङ्कितालकम् ।
मातरं पितरं दृष्ट्वा धावमानमितस्ततः ॥ ७४ ॥

कुमारं सुकुमाराङ्गमालिङ्गेदवनीपतिः ।
कर्णे कूर्चे च कर्षन्तं त (व) र्षन्तं हर्षमात्मनि ॥ ७५ ॥

चुम्बन्तं वदनं भूषः परिष्वज्य सुखीभवेत् ।
योगीन्द्रमिव सानन्दं दिग्वस्त्रमपरिग्रहम् ॥ ७६ ॥

जटिलं भूतिभूषाढ्यं गङ्गाधरमिवात्मजम् ।
विष्णुरुद्रसमाभासं नरकत्राणकारणम् ॥ ७७ ॥

पुत्रं गात्रात्समुत्पन्नमीक्षन्ते पुण्यभागिनः ।
एकद्विवत्सरस्यान्ते कारयेत्कर्णवेधनम् ॥ ७८ ॥

पुनर्वसुधनिष्ठायां रेवत्यां श्रवणे मृगे ।
उत्तरात्रितये हस्ते चित्रायां मैत्रपुष्ययोः ॥ ७९ ॥

अश्विन्यां शोभने वारे तिथौ लग्ने च शोभने ।
वत्सरद्वितयादूर्ध्वं चूडा कार्या यथाकुलम् ॥ १२८० ॥

अश्विनीरेवतीमूलज्येष्ठासु श्रवणत्रये ।
हस्तत्रये च पुष्ये च तथैवादितिदैवते ॥ ८१ ॥

शस्ते वारे शुभे लग्ने तिथौ च शुभशंसिनि ।
अन्नप्राशनधिष्ण्येषु ध्रुवनक्षत्रवर्जिते ॥ ८२ ॥

भौमे सौम्ये गुरौ शुक्रे कुर्यान्मौञ्जीनिबन्धनम् ।
वर्षे गर्भाष्टमे वापि गर्भैकादशकेऽपि वा ॥ ८३ ॥

व्रतबन्धं प्रकुर्वीत क्षत्रियस्य यथोचितम्।
आर्द्रायां श्रवणे स्वात्यां चित्रायां हस्तमूलयोः ॥ ८४ ॥

पूर्वात्रये च रेवत्यामाश्लेषायां पुनर्वसौ ।
मृगशीर्षे धनिष्ठायामश्विनीपुष्ययोरपि ॥ ८५ ॥

वारे बुधे गुरौ शुक्रे विद्यारम्भं च कारयेत् ।
वेदमध्यापयेत्पुत्रं (त्रान्) शस्त्रविद्यां च शिक्षयेत् ॥ ८६ ॥

गजाश्वरोहणे तज्ज्ञं(ज्ज्ञान्) रथयाने विशारदम् (दान्)।
शस्त्रशास्त्रकृताभ्यासान् गजारोहे सुशिक्षितान् ॥ ८७ ॥

अश्ववाहसुनिष्णातान्सद्विद्यैस्तान्परीक्षयेत् ।
एकैकं क्रमशः पुत्रं परीक्षेत विचक्षणः ॥ ८८ ॥

पाटवं च बलं प्रज्ञां कलाकौशलमेव च ।
श्रुतौ तर्के तथा धर्मे काव्ये व्याकरणेऽपि च ॥ ८९ ॥

धनुर्वेदे भूमिबले स्वरशास्त्रे कलास्वपि ।
दृढघाते दूरपाते लघुसन्धानमोक्षणे ॥ १२९० ॥

विचित्रव्यधने लक्ष्ये चापविद्यां परीक्षयेत् ।
दूरे दृढं चले लक्ष्यं लाघवं बाणमोक्षणे ॥ ९१ ॥

विद्योत्कर्षं परीक्षेत बल (लं) कोदण्डकर्षणे ।
गात्रेषु सौष्ठवं पादसञ्चारे लाघवं तथा ॥ ९२ ॥

हस्ते निष्ठुरतां दृष्टौ शौर्यं स्थैर्यं च चेतसि ।
वितस्तित्रिचतुःपञ्चभेदाः ख्याताऽसिधेनुषु ॥ ९३ ॥

खङ्गं कुन्तं गदां शक्तिं चक्रं शूलपरश्वधे ।
परप्रयुक्तघातेषु वञ्चनाप्रौढिरिष्यते ॥ ९४ ॥

क्षुरिकायां तथा लघ्व्यां बन्धचातुर्यमीक्षते ।
परस्य बाहुसंरोधौ (धो) वीक्ष्यन्ते (ते) पाणिपाद (त)तः ॥ ९५ ॥

एवमस्त्रप्रकर्षं तु कुमाराणां मनस्विनाम् ।
कृतास्त्राणां परीक्षेत तज्ज्ञैः सह महीपतिः ॥ ९६ ॥

गजाश्वारोहणे तेषां प्राविण्यं पृथिवीश्वरः ।
कुमाराणां परीक्षेत लक्ष्यलक्षणकोविदः ॥ ९७ ॥

तेषामुत्कर्षमन्विच्छेत्स्वस्मादप्यवनीपतिः ।
गुणाधिकतराः पुत्राः प्राप्यन्ते सुकृताधिकैः ॥ ९८ ॥

विनीताः श्रुतसम्पन्नाः शास्त्रेषु च कृतश्रमाः ।
गजाश्वारोहणे दक्षा लभ्यन्ते सुकृतैः सुताः ॥ ९९ ॥

धर्मज्ञाः शुचयो धीराः पितृशुश्रूषणे रताः ।
रूपौदार्यगुणोपेता दृश्यन्ते सुकृतैः सुताः ॥ १३०० ॥

एवं गुणाधिकान् पुत्रान् दृष्ट्वा रोमाञ्चकञ्चुकः ।
आलिङ्ग्य मूर्ध्न्युपाघ्राय चाशीर्भिरभिनन्दयेत् ॥ १ ॥

पुत्राणां दर्शनं चन्द्रदर्शनादपि सौख्यदम् ।
पुत्रगात्रपरिष्वङ्गश्चन्दनादपि शीतलः ॥ २ ॥

इति ब्रुवन् महीपालो वाग्भिरानन्द्य पुत्रकान् ।
गजाश्वरत्नभूषाभिस्तोषयित्वा सुखी भवेत् ॥ ३ ॥

उपाध्यायेषु सर्वेषु ग्रामपट्टनखेटकम् ।
वस्त्राणि काञ्चनं भूमिं मानपूर्वकमर्पयेत् ॥ ४ ॥

सम्प्राप्तयौवनान्पुत्रान्कृतगोदानमङ्गलान् ।
समावर्तनसम्पन्नान्कामभोगसुखोचितान् ॥ ५ ॥

रूपलावण्यवर्णाढ्या लक्षणैः समलङ्कृताः ।
महाकुलसमुत्पन्नाः समजातिनिरूपिताः ॥ ६ ॥

विवाहविधिना राजा रत्नभूषणभूषितान् ।
कुमारान्प्रपयेत्कन्यां (न्या) धर्मार्थं सुखमन्दिरम् ॥ ७ ॥

पापा (पां) स्त्रिषष्ठलाभस्था (स्थां) स्त्यक्त्वा मङ्गलमष्टमम् ।
शुक्लपक्षे तिथौ शस्ते शोभनग्रहवासरे ॥ ८ ॥

कुर्याद्विवाहं भूपालः पुत्रस्यामित्रकर्शिनः ।
शोभने सुविशाले च मध्यवेदीविराजिते ॥ ९ ॥

पटीपट्टवितानेन स्तम्भैः पट्टावगुण्ठितैः ।
तोरणालङ्कृतद्वारे गोमयालिप्तभूमिके ॥ १३१० ॥

पुष्पप्रकरशोभाढ्ये मण्डपे सुमनोहरे ।
कृत्वा नान्दीमुखं श्राद्धं संपूज्य कुलदेवताः ॥ ११ ॥

पुण्याहवाचनं कृत्वा मुहूर्ते गणकोदिते ।
मधुपर्केण सम्मान्यं सितवस्त्रैर्विभूषितम् ॥ १२ ॥

मुद्रिकालङ्कृतं पुत्रं वेदीमारोपयेच्छनैः ।
तण्डुलैः कारयेत्पुञ्जौ पूर्वापरसमास्थितौ ॥ १३ ॥

सितं दुकूलं तन्मध्ये कल्पयेद्व्यवधायकम् ।
पुत्रं प्राचीमुखं कृत्वा तण्डुलोपरिवर्तिनम् ॥ १४ ॥

पश्चिमाशामुखीं कन्यां पुञ्जस्योपरिवर्तिनीम् ।
उभाभ्यां करयोर्दत्वा तण्डुलान् जीरकादिकान् ॥ १५ ॥

जाते लग्ने तु मध्यस्थं पटमुत्सारयेत्ततः ।
हस्तस्थांस्तण्डुलान्कन्याकुमारौ क्षिपतौ मिथः ॥ १६ ॥

परस्परमुखाम्भोजविनिवेशितलोचनौ ।
कन्याया दक्षिणं पाणिं कुमारकरमध्यगम् ॥ १७ ॥

कृत्वा कन्यापिता कन्यां धारापूर्वं समर्पयेत् ।
कुमारं च तथा कन्यां वेष्टयेत् पञ्चतन्तुभिः ॥ १८ ॥

प्रादक्षिण्यात्पञ्चवारान् कृतं सूत्रं समाचरेत् ।
निष्कासितं प्रयत्नेन उभाभ्यां पादयोरधः ॥ १९ ॥

कुङ्कुमेन समालिप्य कङ्कणं तद्विधीयते ।
अनेनैव प्रकारेण कन्यायाः कङ्कणं न्यसेत् ॥ १३२० ॥

ततो होमं प्रकुर्वीत यथोक्तविधिना द्विजः ।
कनिष्ठामङ्गुलीं धृत्वा पत्युः पत्नी व्रजेदनु ॥ २१ ॥

प्रदक्षिणक्रमेणैव कृते होमे यथाविधि ।
वारत्रयं भ्रमित्वा तु सप्ततण्डुलपुञ्जकान् ॥ २२ ॥

आक्रमेत्पदविन्यासैस्ततः पट्टासने विशेत् ।
वामे पार्श्वे विधातव्या पत्युः पत्नी शुभानना ॥ २३ ॥

ततो वस्त्राणि रम्याणि रत्नानि भूषणानि च ।
गजाश्वमहिषीर्गाश्च दासीदासान्धनं बहु ॥ २४ ॥

दद्यात्पुत्राय तत्पत्न्यै विवाहोत्सवमङ्गले ।
विप्रांश्च तोषयेत्तत्र वस्त्रकाञ्चनभूषणैः ॥ २५ ॥

यथार्हं तोषयेदन्यान्वस्त्रैः स्वर्णैश्च भूषणैः ।
वादित्राणां महानादैः शोभनैः शङ्खनिःस्वनैः ॥ २६ ॥

गीतैर्मङ्गलवाक्यैश्च वेदमन्त्रैः शुभार्थकैः ।
बन्दिभिः पठ्यमानैश्च जयमालाशुभाक्षरैः ॥ २७ ॥

पूरयेद्व्योम सर्वत्र दिशश्च विदिशस्तथा ।
तोषयेदन्नपानैश्च ताम्बूलैरितरान्जनान् ॥ २८ ॥

हर्षयेदासवैर्मद्यैः कान्तावृन्दं मनोहरम् ।
गोकुलं घासदानैश्च परितोषं नयेन्नृपः ॥ २९ ॥

एवं निरन्तरं कार्यं विवाहेऽह्नां चतुष्टयम् ।
चतुर्थे वासरे रात्रौ कुर्याच्छृङ्गारमूर्जितम् ॥ १३३० ॥

वरवध्वोर्यथाशोभं लोकलोचनहारकम् ।
आहूय करिणां वृन्दं हेमघण्टानिनादितम् ॥ ३१ ॥

कर्णचामरशोभाढ्यं सिन्दूरारुणमस्तकम् ।
पुष्पकैः शोभितं दान्तं महामालाभियोजितम् ॥ ३२ ॥

आरोहार्थं कुमारस्य तत्सेवकजनस्य च ।
उद्दीप्य हस्तदीपांश्च शतशोऽथ सहस्रशः ॥ ३३ ॥

तारालोकमिवातन्वन् मेदिन्यां मेदिनीपतिः ।
कुमारं कृतशृङ्गारं तद्वधूं कृतमण्डनाम् ॥ ३४ ॥

आरोप्य करिणीं यत्नान्मुक्तापुष्पकधारिणीम् ।
आरोपयेद्देशवेश्याः कान्तावृन्दमनिन्दितम् ॥ ३५ ॥

इन्दुवक्त्रसलावण्यमिन्दीवरदलेक्षणम् ।
ततः पञ्चमहाशब्दैर्वाद्यमानैर्व्रजेद्वरः ॥ ३६ ॥

पुरवीथ्यां पुरन्ध्रीभिः पूजितः पुरवासिनाम् ।
वरयात्रां विनिर्वर्त्य समागत्य नृपालयम् ॥ ३७ ॥

अवतीर्य वशापृष्ठात्प्रणमेज्जनकं निजम् ।
एवं विवाहिताः पुत्राः रमन्ते रमणीयुताः ॥ ३८ ॥

लभन्ते च प्रजाः श्रेष्ठा रूपशीलगुणान्विताः ।
तेषां पुत्रांश्च कन्याश्च स्वाङ्कमारोप्य लालयन् ॥ ३९ ॥

निर्भरानन्दसन्दोहः पुत्रभोगमवाप्नुयात् ।
एवं शिशूंल्लालयित्वा शिक्षयित्वा विवाह्य च ॥ १३४० ॥

तत्प्रजाः पालयेद्यत्तु पुत्रभोगः प्रकीर्तितः ।
कथितः पुत्रभोगोऽयं सोमेश्वरमहीभुजा ॥ ४१ ॥

इति पुत्रभोगः ॥ १२ ॥

अन्नभोगोऽयमधुना द्वयोरन्यो निगद्यते ।
बान्धवान्मण्डपाधीशान्सामन्तान् मान्यकान् भटान् ॥ ४२ ॥

आश्रितान् सुहृदो भृत्यान् गीतवाद्यविशारदान् ।
आहूय स्वोचिते स्थाने निर्वि(वे ) श्याग्रे तु भोजयेत् ॥ ४३ ॥

पुत्रैः पौत्रैः प्रपौत्रैश्च सह भुञ्जीत पार्थिवः ।
भोज्यं भक्ष्यं तथा पेयं लेह्यं चोष्यं तथैव च ॥ ४४ ॥

इति पञ्चविधं हृद्यं पथ्यं भुञ्जीत भूपतिः ।
रक्तशालिर्महाशालिर्गन्धशालिः कलिङ्गकः ॥ ४५ ॥

मुण्डशालिः स्थूलशालिः सूक्ष्मशालिः सषष्ठिकः ।
रक्तत्वय (त्वाद्र)क्तशालिः स्यान्महाशालिर्महाकृतिः ॥ ४६ ॥

सुगन्धिर्गन्धशालिः स्यात्कलिङ्गोत्थः कलिङ्गकः ।
शूकशून्यो मुण्डशालिः स्थूलशालिस्तदाकृतिः ॥ ४७ ॥

सौक्ष्म्यात्तु सूक्ष्मशालिः स्याद्द्विमासः षष्ठिकः स्मृतः ।
एतान् शालीन् पृथक् सर्वान्मुसलैर्वितुषीकृतान् ॥ ४८ ॥

निक्षिप्य तण्डुलान् पट्टे विसृजेत्कणकांस्ततः ।
पाषाणमृत्तिकाशालीतृणपर्णं तुषं तथा ॥ ४९ ॥

यत्नाद्विकृष्यापनयेद्दासीभिस्तण्डुलस्थितान् ।
अखण्डान् शोधितानेव क्षालितान् बहुशो जलैः ॥ १३५० ॥

तण्डुलान् कुन्दसङ्काशांस्तोयान्तर्धारितांश्चिरम् ।
स्थाल्यां ताम्रकृतायां वा मृज्जातायामथापि वा ॥ ५१ ॥

तण्डुलत्रिगुणं तोयं निक्षिपेच्च पिधापयेत् ।
वाससा शशिशुभ्रेण धौतेन च घनेन च ॥ ५२ ॥

चुल्यां निधाय निर्धूमे वन्हौ तत् क्वाथयेज्जलम् ।
सुतप्ते बुद्बुदोपेते स्वल्पबाष्पसमन्विते ॥ ५३ ॥

तण्डुलानावपेत्स्थाल्यां दर्व्या च परिघट्टयेत् ।
सिक्थं विमर्द्य वीक्षेत वारं वारं विचक्षणः ॥ ५४ ॥

मृदु(दू) भूते च तत्सिक्ते (क्थे ) किञ्चिद्वा कणगर्भिते ।
तत्र दुग्धं घृतं वापि निक्षिप्योत्तारयेत्ततः ॥ ५५ ॥

स्थाल्यास्ये पिटकं दत्वा मण्डं तं स्रावयेद्गुणः (णी) ।
ईषदुद्ध (र्व) रितं मण्डमूष्मणा परिशोषयेत् ॥ ५६ ॥

एवं भक्तं सुपक्वं यद्राजयोग्यं तदुत्तमम् ।
राजमुद्गास्तथा पीता निष्या (ष्पा) वाश्चणका अपि ॥ ५७ ॥

कृष्णाढक्यस्तथा माषा मसूरा राजमाषकाः ।
सूपकर्मणि सप्तैते नियोज्याः सूपकारकैः ॥ ५८ ॥

दलिताऽदलिताश्चैते पचनीया यथारुचि ।
चणका राजमाषाश्च मसूरा राजमुद्गकाः ॥ ५९ ॥

घरट्टैर्दलिताः कार्याः पाकार्थं हि विचक्षणैः ।
किञ्चिद्भ्रष्टास्तथाढक्यो यन्त्रावर्तैर्द्विधाकृताः ॥ १३६० ॥

विदली च कृताः सम्यक् शूर्पकैर्वितुषीकृताः ।
स्थाल्यां शीतोदकं क्षिप्त्वा विदलैः सममानतः ॥ ६१ ॥

आवपेद्विदलान्पश्चाच्चुल्यामारोपयेत्ततः ।
मृद्वग्निपच्यमानेऽन्तर्हिङ्गुतोयं विनिक्षिपेत् ॥ ६२ ॥

वर्णार्थं रजनीचूर्णमीषत्तत्र नियोजयेत् ।
मुहुर्मुहुर्क्षिपेत्तोयं यावत्पाकस्य पूर्णता ॥ ६३ ॥

सुश्लक्ष्णं सैन्धवं कृत्वा विंशत्यंशेन निक्षिपेत् ।
वर्णतः स्वादुता (स्वादतः) गन्धान्मार्दवाल्लाघवादपि ॥ ६४॥

एवं विदलपाकस्य सम्यक्सिद्धिरुदाहृता ।
निष्पावा मेचकाढक्यो हिङ्गुना परिवर्जिताः ॥ ६५ ॥

अभिन्नाः पूर्ववत् पाक्या (च्या) हरिद्राचूर्णकं विना ।
मसूरमाषपाकेषु हिङ्गुतोयं विनिक्षिपेत् ॥ ६६ ॥

इतरः पूर्ववत् कार्यः पाकः पाकविचक्षणैः ।
प्रक्षालितान्वरान्मुद्गान् समतोये विनिक्षिपेत् ॥ ६७ ॥

चुल्यां मुद्वग्निना पाकः कर्तव्यः सूपकारकैः ।
पच्यमानेषु मुद्गेषु हिङ्गुवारि विनिक्षिपेत् ॥ ६८ ॥

आर्द्रकस्य च खण्डानि सूक्ष्माणि च विनिक्षिपेत् ।
वार्ताकं पाटितं तैलं भृ (लभृ) ष्टं तत्र विनिक्षिपेत् ॥ ६९ ॥

तैलभृष्टा मृदूभूताः क्षिपेद्वा बिसचक्रिकाः ।
बीजानि वा प्रियालस्य क्षिप्त्वा दर्व्या विवर्तयेत् ॥ १३७० ॥

पुनः पुनः क्षिपेत्तोयं स्तोकं स्तोकं विचक्षणः ।
केचिदिच्छन्ति रुच्यर्थं मेषमांसस्य खण्डकान् ॥ ७१ ॥

वृक्कान्वापि द्विधा भिन्नान्मेदसः शकलानि वा ।
मुहुः सूपे सुनिष्पन्ने चूर्णितं मरिचं क्षिपेत् ॥ ७२ ॥

उत्तार्य नागरं चूर्णं क्षिप्त्वा दर्व्या विघट्टयेत् ।
श्यामाककङ्गुनीवारगन्धशालिसुतण्डुलैः ॥ ७३ ॥

सरवेष्टिक(त)सेवाकैर्दिवसैर्लघुविस्तृतैः ।
चिरप्रसूतमहिषीपयसा पायसं पचेत् ॥ ७४ ॥

पायसं लेहने योग्यं स्वादुगन्धं मनोहरम् ।
गोधूमाः क्षालिता शुभ्राः शोषिता रविरश्मिभिः ॥ ७५ ॥

घरट्टैश्चूर्णिताः श्लक्ष्णाश्चालन्या वितुषीकृताः ।
गोधूमचूर्णकं श्लक्ष्णं किंचित्घृतविमिश्रितम् ॥ ७६ ॥

लवणेन च संयुक्तं क्षीरनीरेण पिण्डितम् ।
सुमहत्यां काष्ठपात्र्यां करास्फालैर्विमर्दयेत् ॥ ७७ ॥

मर्दितं चिक्कणीभूतं गोलकान्परिकल्ययेत् ।
स्नेहाभ्यक्तैः करतलैः शालिचूर्णैर्विरूक्षितान् ॥ ७८ ॥

प्रसारयेत्गालेकांस्तान् करसञ्चारवर्तनैः ।
विस्तृता मण्डकाः श्लक्ष्णाः सितपट्टसमप्रभाः ॥ ७९ ॥

प्रयत्नान्निक्षिपेत्तज्ज्ञस्तप्तखर्परमस्तके ।
पक्वांश्चापनयेच्छ्रीघ्रं यावत्कार्ष्ण्यं न जायते ॥ १३८० ॥

चतस्रश्च चतस्रश्च घटिता मण्डका वराः ।
गोलान्प्रसारितान्पाणावङ्गारेषु विनिक्षिपेत् ॥ ८१ ॥

अङ्गारपोलिकाः शस्ताः किञ्चित्कृष्णत्वमागताः ।
गोलकान्पिष्टकालिप्तान् पेषण्या तान्प्रसारयेत् ॥ ८२ ॥

सुतप्ततापनिक्षिप्तानीषत्पक्वान्विवर्तयेत् ।
कर्परेपि पचेदेवं पोलिकानामयं क्रमः ॥ ८३ ॥

तैलपूर्णकटाहे तु सुतप्ते सोहलां पचेत् ।
उत्तानपाकसंसिद्धाः कठिनाः सोहला मताः ॥ ८४ ॥

तैलमग्नाः पीतवर्णा मृद्यः (द्व्यः) पाहलिकाः स्मृताः ।
तनुप्रसारितान्गोलान्ताप्यां स्नेहेन पाचितान् ॥ ८५ ॥

उपर्युपरि निक्षिप्ता (:) पत्रिका विपचेत्सुधीः ।
गोधूमचूर्णादुद्धृत्य शूर्पेणाभ्याहतान् कणान् ॥ ८६ ॥

दुग्धाक्तान् घृतपक्वांश्च सितया च विमिश्रितान् ।
एलामरिचचूर्णेन युक्तान्कासारसंज्ञितान् ॥ ८७ ॥

गोलकेन समावेष्ट्य तैलेनोदुम्बरान्पचेत् ।
उत्क्वाथ्य विदलान् पिष्ट्वा चणकप्रभृतीन् शुभान् ॥ ८८ ॥

हिङ्गुसैन्धवसंयुक्तान् शर्करापरिमिश्रितान् ।
मरिचैलाविचूर्णेन युक्तान्गोलकवेष्टितान् ॥ ८९ ॥

किञ्चित्प्रसारिते तैले पूरिका विपचेच्छुभाः ।
एवं ताप्यां पचेदन्याः पूरिकाश्च विचक्षणः ॥ १३९० ॥

हरिमन्थस्य विदलं हिङ्गुजीरकमिश्रितम् ।
लवणेन च संयुक्तमार्द्रकेण समन्वितम् । ॥ ९१ ॥

वेष्टयित्वा गोलकेन वेष्टिका खर्परे पचेत् ।
विदलं चणकस्यैवं पूर्वसम्भारसंस्कृतम् ॥ ९२ ॥

ताप्यां तैले (ल) विलिप्तायां धोसकान्विपचेद्बुधः ।
माषस्य राजमाषस्य वट्टाणस्य च धोसकान् ॥ ९३ ॥

अनेनैव प्रकारेण विपचेत्पाकतत्त्ववित् ।
वट्टाणकस्य विदलं विदलं चणकस्य च ॥ ९४ ॥

चूर्णितं वारिणा सार्धं सर्पिषा परिभावितम् ।
सैन्धवेन च संयुक्तं कण्डुना परिघट्टितम् ॥ ९५ ॥

निष्पावचूर्णसंयुक्तं पेषण्यां च प्रसारितम् ।
कटाहे तैलसंपूर्णे कटकर्णान्प्रपाचयेत् ॥ ९६ ॥

यावद्बुद्बुदसंकाशा भवन्ति कनकत्विषः ।
माषस्य विदलान् क्लिन्नान्निस्तुषान्हस्तलोडनैः ॥ ९७ ॥

ततः सम्पेष्य पेषण्यां सम्भारेण विमिश्रितान् ।
स्थाल्यां विमर्द्य बहुशः स्थापयेत्तदहस्ततः ॥ ९८ ॥

आम्लीभूतं माषपिष्टं वटिकासु विनिक्षिपेत् ।
वस्त्रगर्भाभिरन्याभिः पिधाय परिपाचयेत् ॥ ९९ ॥

अवतार्यात्र मरिचं चूर्णितं विकिरेदनु ।
घृताक्ता हिङ्गुसर्पिभ्यां जीरकेण च धूपयेत् ॥ १४०० ॥

सुशीता धवला (:) श्लक्ष्णा एता इडरिका वराः ।
तस्यैव माषपिष्टस्य गोलकान्विस्तृतान्घनान् ॥ १ ॥

पञ्चभिः सप्तभिर्वापि छिद्रैश्च परिशोभितान् ।
तप्ततैले पचेद्यावल्लौहित्यं तेषु जायते ॥ २ ॥

घारिकासंज्ञया ख्याता भक्ष्येषु सुमनोहराः ।
निच्छिद्रा घारिका(काः)पक्वा मथिते शर्करायुते ॥ ३ ॥

एलामरिचसंयुक्ते निक्षिप्ता वटि (ट) काभिधाः ।
त एव वटकाः क्षिप्ताः काञ्चिके काञ्जिकाभिधाः ॥ ४ ॥

यत्र यत्र द्रवद्रव्ये तन्नाम्ना वटकास्तु ते ।
आरनालेन सान्द्रेण दध्ना सुमथितेन च ॥ ५ ॥

सैन्धवार्द्रकधान्याकजीरकं च विमिश्रयेत् ।
मरिचानि द्विधा कृत्वा क्षिपेत्तत्र तु पाकवित् ॥ ६ ॥

दर्व्या विघट्टयन्सर्वं पचेद्यावद्घनीभवेत् ।
उत्तार्य वटकान्क्षिप्त्वा विकिरेन्मारिचं रजः ॥ ७ ॥

हिङ्गुना धूपयेत्सम्यग् वटकास्ते मनोभिधाः ।
दुग्धमुत्क्वाथ्य तन्मध्ये तक्रमम्लं विनिक्षिपेत् ॥ ८ ॥

हित्वा तोयं घनीभूतं वस्त्रबद्धं पृथक्कृतम् ।
शालितण्डुलपिष्टेन मिश्रितं परिपेषितम् ॥ ९ ॥

नानाकारैः सुघटितं सर्पिषा परिपाचितम् ।
पक्वशर्करया सिक्तमेलाचूर्णेन वासितम् ॥ १४१० ॥

क्षीरप्रकारनामेदं भक्ष्यं मृष्टं मनोहरम् ।
शर्करां वारिसंयुक्तां ताम्रपात्रे विपाचयेत् ॥ ११ ॥

अर्धपाके क्षिपेद्दुग्धं तक्रं वापि यथारुचि ।
तेन मुञ्चेन्मलं सा तु शर्करा क्वथिता सती ॥ १२ ।
निर्मलेन च वस्त्रेण गालयेत्तां मुहुर्मुहुः ।
मृदौ पाके द्रुता पेया मध्यमे मधुसन्निभा ॥ १३ ॥

खरे तु कठिना भक्ष्या साधिके शर्करा भवेत् ।
खरपाके सुसिद्धायाः सिताया हढसम्पुटे ॥ १४ ॥

नानारूपाणि कुर्वीत खण्डपाकविशारदः ।
शोधितायां सितायां तु क्षीरं संमिश्रयेत्समम् ॥ १५ ॥

खरपाकावधिर्यावत्तावत्तत्क्वाथयेत्पुनः ।
उत्तार्य नागरं तीक्ष्णमेलाकर्पूरकेसरैः ॥ १६ ॥

निक्षिप्य गोलकाः कार्या नाम्ना वर्षोलकास्तुते ।
वराहपललं स्निग्धं मृष्टं सारङ्गजं पलम् ॥ १७ ॥

हरिणस्यामिषं पथ्यं रूक्षं मांसं शशोद्भवम् ।
आविकं तरसं रुच्यं लघुक्रव्यमृ (म ) जोद्भवम् ॥ १८ ॥

मत्स्यमांसं भवेद्वृष्यं शाकुनं लघु कीर्तितम् ।
रुरुसम्वरसंभूतं पुष्टं चेद्रुच्यमीरितम् ॥ १९ ॥

मांसान्यन्यानि बल्यानि रसनाप्रीतिदानि च ।
कृशस्य व्याधियुक्तस्य जराजर्जरितस्य च ॥ १४२० ॥

शावकस्य च शुष्कस्य विषसन्दूषितस्य च ।
वारिणा निहतस्यापि श्रमशोषमृतस्य च ॥ २१ ॥

क्लिन्नस्य पूतिगन्धस्य मांसानि परिवर्जयेत् ।
पृष्टवंशस्य पार्श्वस्थं बहिरन्तश्च संस्थितम् ॥ २२ ॥

जघनस्य घनं पिण्डं पुच्छमूलसमुद्भवम् ।
क्रोडदेशोद्भवं चैव कक्षाभागस्य पूरकम् ॥ २३ ॥

पार्श्वयोः संस्थितं चैव कुक्षिसन्धिविलेपकम् ।
आस्य(अंस)पूर्वांशसंभूतं मुकुलं हृदयोद्भवम् ॥ २४ ॥

कालखण्डं तथा वृक्को गुदान्त्रं च तथान्त्रकम् ।
अक्षिणी रसनाकर्णावूधो वृषणकर्णकम् ॥ २५ ॥

पशु (र्शु) कायां स (सु) संलग्नं वपामष्टिस्क (म्मस्तिष्क)मर्ज (माज)कम् ।
पादाः शृङ्गखुरास्त्वक् च श्रेष्ठमेतत्पलं मतम् ॥ २६ ॥

एतेषु मांसवर्गेषु केषाञ्चित्किंचिदुत्तमम् ।
वराहं सितवस्त्रेण प्रच्छाद्योत्फुल्लवारिणा ॥ २७ ॥

गण्डकेन सदण्डेन तावत्सिञ्चेन्मुहुर्मुहुः ।
यावत्तज्जातरोमाणि प्रोन्मूल्यन्ते सुखं करैः ॥ २८ ॥

पश्चात्कर्त्रिकया रोमाण्युद्धृष्टाण्यपसारयेत् ।
अथवा कर्दमालिप्तं दहेत्तं तृणवह्निना ॥ २९ ॥

सुखोत्पाट्यानि रोमाणि पूर्ववच्चापसारयेत् ।
आजानुसन्धिमूलाङ्घ्रि तृणैः प्रच्छाद्य तं दहेत् ॥ १४३० ॥

कठिनत्वमुपायातं क्षालयेन्निर्मलैर्जलैः ।
पाण्डुरं विससङ्काशं समं संस्थापितं कटे ॥ ३१ ॥

आमूर्धं प्रस्थापयति कर्त्रिकापरिपाटितम् ।
सारीफलकरेखाभ्यां चित्त (वच्च त) स्यायामसुण्ठिकाम् (शुण्ठकान् ) ॥३२॥

चतुरस्त्रीकृतान्खण्डान्शूलप्रोतान्प्रतापयेत् ।
अङ्गारेषु प्रभूतेषु घृतबिन्दुस्रवावधि ॥ ३३ ॥

पश्चान्मरिचचूर्णेन विकिरेत्सैन्धवं ततः ।
अथवाम्लपरिस्विन्नान् पूर्ववत्परिकल्पयेत् ॥ ३४ ॥

अथवा दारितान्कृत्वा त्वक्शेषान्लवणान्वितान् ।
भृज्ये (ज्जे)दङ्गारपुञ्जेषु शुण्ठकानमृतोपमान् ॥ ३५ ॥

स्विन्नानां शुण्ठकानां च मेदोभागं प्रगृह्य च ।
ताडपत्रसमाकाराः कृत्वा चक्कलिकाः शुभाः ॥ ३६ ॥

मथिते शर्करायुक्ते दधन्येलाविमिश्रिते ।
कर्पूरवासिते तत्र रुच्याश्चाक्कलिकाः क्षिपेत् ॥ ३७ ॥

मांसमेदोमयान्शुण्ठान् पूर्ववच्छकलीकृतान् ।
मथिते राजिकायुक्ते मातुलिङ्गककेसरे ॥ ३८ ॥

धूपिते हिङ्गुना सम्यक् दध्नि चक्कलिकाः क्षिपेत् ।
घृते वा चक्कलीं भृष्ट्वा किरेदेला सशर्कराम् ॥ ३९ ॥

अथवा मातुलुङ्गस्य सुपक्वस्य च केसरैः ।
सूक्ष्मैरार्द्रकखण्डैश्च केसराभै (म्लै) र्मनोहरैः ॥ १४४० ॥

चूर्णितं मरिचं राजिसैन्धवैर्मिश्रयेत्ततः ।
हिङ्गुना धूपिताः साम्ला हृद्याश्चक्कलिका वराः ॥ ४१ ॥

दध्ना विमिश्रच्चिञ्चां किंवा दाडिमसारकम् ।
अथवामलकं पिष्टं मेलयेद्वाम्लवेतसम् ॥ ४२ ॥

रसं वा मातुलिङ्गस्य रसं दन्तशठस्य च ।
मिश्रयेद्वा रसानेतान्द्वित्रान्वाऽपि यथारुचि ॥ ४३ ॥

गन्धार्थं धान्यकं हिङ्गु जीरकं तत्र निक्षिपेत् ।
हरिद्रां चैव वर्णार्थं सुसूक्ष्मं च तथार्द्रकम् ॥ ४४ ॥

रुच्यर्थं विश्वमारिचं सैन्धवं च विनिक्षिपेत् ।
गालयेत्सितवस्त्रेण किंचित्तैलं विमिश्रयेत् ॥ ४५ ॥

मृदः स्थाल्यां विनिक्षिप्य दर्वीघट्टनपूर्वकम् ।
प्रलेहकं मृदावग्नौ पचेत्पाकविशारदः ॥ ४६ ॥

प्रक्षिप्य शुण्ठकांस्तत्र मृदु कुर्याच्च पाकतः ।
भावितांश्च रसैः सर्वैः सिद्धानुत्तारयेद्बुधः ॥ ४७ ॥

धूपयेद्धिङ्गुना वापि नखधूपेन वा पुनः ।
धूपेन जीरकस्यापि शशिधूपेन कोविदः ॥ ४८ ॥

चणकस्य समान्खण्डान्कल्पयित्वा विचक्षणः ।
निशाजीरकतीक्ष्णाद्यैः शुण्ठीधान्यकहिङ्गुभिः ॥ ४९ ॥

चूर्णितैर्मेलयित्वा तांस्तप्ततैले विनिक्षिपेत् ।
समानार्द्रकखण्डांश्च चणकान्हरितानपि ॥ १४५० ॥

श्लक्ष्णमांसैः क्षिपेत्कोलं निष्पावान्कोमलानपि ।
पलाण्डुशकलान्वाऽपि लशुनं वाऽपि निक्षिपेत् ॥ ५१ ॥

एवं पूर्वोदितं सूदः प्रयुञ्जीत यथारुचि ।
शोषितेऽम्लरसे पश्चात्सिद्धमुत्तार्य धूपयेत् ॥ ५२ ॥

बदराकारकान्खण्डान् पूर्ववच्चूर्णमिश्रितान् ।
आर्द्रकांस्तत्प्रमाणांश्च पक्वतैले विपाचयेत् ॥ ५३ ॥

वार्ताकशकलांश्चैव मूलकस्य च खण्डकान् ।
पलाण्ड्वार्द्रकसम्भूतान्मुद्रा (द्गा)ङ्कुरविनिर्मितान् ॥ ५४ ॥

वटकानिक्षिपेत्तत्र मेषकस्य च चूर्णकम् ।
कासमर्देन संयुक्तं पलान्यन्यानि कानिचित् ॥ ५५ ॥

सुसिद्धं वासयेद्धूपैर्नानारसविमिश्रितम् ।
नानाद्रव्यसमेता सा कवचन्दी भवेच्छुभा ॥ ५६ ॥

स्थूलामलकसङ्काशान् शुद्धमांसस्य खण्डकान् ।
क्वाथयेद्राजिकातोयैर्नागरार्द्रकसंयुतैः ॥ ५७ ॥

आ(स्था)पयेत्तज्जलं योटै (पात्रे) रिक्तैर(क्तेचा) म्लैर्विपाचयेत् ।
तत्समाञ्शुण्ठकान्क्षिप्त्वा सैन्धवं तत्र योजयेत् ॥ ५८ ॥

मेथाकचूर्णकं तत्र धान्याकस्य च पूलिकाम् ।
निक्षिप्योत्तारयेत्सूदो घृते(तं) वान्यत्र तापयेत् ॥ ५९ ॥

सुतप्ते च घृते पश्चाल्लशुनं हिङ्गुना सह ।
प्रक्षिप्य संस्कृतं मांसं तस्यां स्थाल्यां प्रवेशयेत् ॥ १४६० ॥

पिहितं च ततः कुर्यात्किञ्चित्कालं प्रतीक्ष्य च ।
उत्तारयेत्ततः सिद्धं पुर्यलाख्यमिदं वरम् ॥ ६१ ॥

पृष्ठवंशसमुद्भूतं शुद्धं मांसं प्रगृह्यते ।
घनसारप्रमाणानि कृत्वा खण्डानि मूलकैः ॥ ६२ ॥

विध्वा तु बहुशस्तानि बहुरन्ध्राणि कारयेत् ।
हिङ्वार्द्रकरसैर्युक्तं सैन्धवेन च पेषयेत् ॥ ६३ ॥

शूलप्रोतानि कृत्वा तान्यङ्गारेषु प्रतापयेत् ।
घृतेन सिञ्चेत्पाकज्ञैर्वा (ज्ञोवा) रंवारं विवर्तयेत् ॥ ६४ ॥

सिद्धेषु मारिचं चूर्णं विकिरेत्सैन्धवान्वितम् ।
नाम्ना भडित्रकं रुच्यं लघु पथ्यं मनोहरम् ॥ ६५ ॥

अनेनैव प्रकारेण जर्जरीकृत्य खण्डकान् ।
स्थाल्यामम्लेन संयोज्य पाचयेद्धिङ्गुनासह ॥ ६६ ॥

आर्द्रकस्य रसेनापि धान्यकस्य रसेन च ।
जीरकस्य च चूर्णेन मेथ ( था) कस्य च मिश्रयेत् ॥ ६७ ॥

शोषयित्वा द्रवं सर्वं घृतेन परिव (भ) र्जयेत् ।
क्षिपेच्च मरिचं भृष्टे सूदो हण्डभडित्रके ॥ ६८ ॥

मेषस्य कन्धरां छित्वा स्थाल्यां रक्तं विधारितम् ।
मर्दयेत्करशाखाभिर्निक्षिप्य लवणं मनाक् ॥ ६९ ॥

मृद्यमाने तु रुधिरे सिराजालविनिःसृते ।
अपनीय तथा शुद्धं कीलालं पिहितं न्यसेत् ॥ १४७० ॥

क्रोडदेशात्समारभ्य कर्त्रिकाग्रेण पाटिताम् ।
त्वचं विभज्य गात्रेभ्यो हरेद्बाह्यान्तरस्थिताम् ॥ ७१ ॥

पूर्वोद्दिष्टप्रदेशेषु स्थितं मांसमथाहरेत् ।
स्नायुग्रन्थिविनिर्मुक्तं खण्डशः परिकल्पयेत् ॥ ७२ ॥

पूगीफलप्रमाणानि कृत्वा खण्डानि पूर्ववत् ।
संस्कुर्यात्पूर्ववच्चूर्णैरम्लैश्च परिपाचयेत् ॥ ७३ ॥

स्तोकावशेषपाकेस्मिन्न्यस्तं रक्तं विनिक्षिपेत् ।
पूर्णे पाके समुत्तार्य धूपयेद्धिङ्गुजीरकैः ॥ ७४ ॥

कर्पूरचूर्णकं तस्मिन् एलाचूर्णेन संयुतम् ।
विकिरेन्मरिचैर्युक्तं कृष्णपाकमिदं वरम् ॥ ७५ ॥

अङ्गारभृष्टकं मांसं शुद्धे पट्टे निधापयेत् ।
कर्त्त (र्त)र्या तिलशः कृत्वा मातुलिङ्गस्य केसरैः ॥ ७६ ॥

आर्द्रकैः केसरालै(म्लै)श्च गृञ्जनैस्तत्प्रमाणकैः ।
जीरकैर्मरिचैः पिष्टैर्हिङ्गुसैन्धवचूर्णकैः ॥ ७७ ॥

मिश्रयित्वा तु तन्मांसं हिङ्गुधूपेन वासयेत् ।
आमं मांसं च पेषण्यां हिङ्गुतोयेन सेचितम् ॥ ७८ ॥

लवणेन च चूर्णेन सहितं पेषयेद्बुधः ।
पिष्टवच्चिक्कणं कृत्वा गोलकानि प्रकल्पयेत् ॥ ७९ ॥

चूर्णीकृतं तु यन्मासं गोलकैस्तद्विवेष्टयेत् ।
चूर्णगर्भांश्च वटकान्प्रक्षिपेदाणके शुभे ॥ १४८० ॥

ख्यातास्ते मांसवटका रुच्या दृश्या मनोहराः ।
त एव वटकास्तैले पक्वाः स्युर्भूषिकाभिधाः ॥ ८१ ॥

तदेव चूर्णितं मांसं कणिकापरिवेष्टितम् ।
अङ्गारेषु तथा भृष्टं कोशलीति निगद्यते ॥ ८२ ॥

वार्ताकं वृन्तदेशस्य समीपे कृतरन्ध्रकम् ।
निष्कासितेषु बीजेषु तेन मांसेन पूरितम् ॥ ८३ ॥

तैलेन पाचितं किञ्चिदाणके परिपाचयेत् ।
पूरभट्टाकसंज्ञं तत्स्वादुना परिपाचयेत् ॥ ८४ ॥

कोशातकीफलेऽप्येवं मूलकस्य च कन्दके ।
पूरिते चूर्णमांसेन तत्तन्नाम्ना तु कथ्यते ॥ ८५ ॥

आमं मांसं सुपिष्टं तु केसरादिविमिश्रितम् ।
वटकीकृत्य तैलेन तप्तेन परिपाचयेत् ॥ ८६ ॥

आणके च क्षिपेत्तज्ञस्तापयेद्वा विभावसौ ।
नाम्ना वट्टिमकं तत्तु त्रिः (त्रि) प्रकारमुदीरितम् ॥ ८७ ॥

अन्त्राणि खण्डशः कृत्वा कालखण्डं तथा कृतम् ।
वारिप्रक्षालितं कृत्वा खण्डिताः (तान् ) समरूपतः ॥ ८८ ॥

मेदसः शकलास्तद्वन्मांसखण्डांस्तथैव च ।
राजिकाकल्कदिग्धांस्तांस्तोयमिश्रान्विपाचयेत् ॥ ८९ ॥

आर्द्रकस्य रसं स्तोकं अम्लमल्पं विमिश्रयेत् ।
प्रमाणाल्लवणं क्षिप्त्वा हिङ्गुतोयं च मेलयेत् ॥ १४९० ॥

किञ्चिच्छेषं द्रवं तत्तु समुत्तार्य विधूपयेत् ।
पञ्चवर्णीति विख्याता नानारूपरसावहा ॥ ९१ ॥

अन्त्राणि जलधौतानि शूलयष्ट्यां विवेष्टयेत् ।
तापयेच्च तथाऽङ्गारैर्यावत्कठिनतां ययुः ॥ ९२ ॥

पश्चाद्विचूर्णितं श्लक्ष्णं सैन्धवं तेषु योजयेत् ।
अन्त्रशुण्ठकमाख्यातं चर्वणे मर्मरारवम् ॥ ९३ ॥

पूर्ववच्छोषिते रक्ते बीजपूरस्य केसरम् ।
रसमार्द्रकसंभूतं रसं दन्तशठस्य च ॥ ९४ ॥

जीरकं हिङ्गुमरिचं धान्यकं सैन्धवं क्षिपेत् ।
मेदसः श्लक्ष्णखण्डानि क्षिप्त्वा सर्वं विलोडयेत् ॥ ९५ ॥

अन्त्रं प्रक्षालितं यत्नात्तेन रक्तेन पूरितम् ।
पेटकाकृतियुक्तासु कम्रासु परिवेष्टयेत् ॥ ९६ ॥

कम्रामुखानि बध्नीयात् केवलैरन्त्रकैस्तथा ।
तैरेव रज्जुसङ्काशैर्गृहीत्वोपरि तापयेत् ॥ ९७ ॥

अङ्गारैः किंशुकाकारैर्यावत्काठिन्यमाप्नुयुः ।
मण्डलीयं समाख्याता राजवृक्षफलोपमा ॥ ९८ ॥

पञ्चाङ्गपट्टवद्वेष्ट्य वर्त्तिबद्धोज्ज्वला वपा ।
अङ्गुलद्वयमानेन खण्डांस्तस्याः प्रकल्पयेत् ॥ ९९ ॥

खण्डानि कालखण्डस्य तत्प्रमाणानि चान्तरा ।
शूलप्रोतानि कृत्वा तान्यङ्गारेषु प्रतापयेत् ॥ १५०० ॥

सैन्धवं विकिरेत्तत्र सुश्लक्ष्णं मरिचान्वितम् ।
वर्णशुण्ठकनामेदं वर्णितं सोमभूभुजा ॥ १ ॥

अङ्गारेषु तथा भृष्ट्वा कालखण्डं विकृत्य च ।
पूगीफलप्रमाणेन खण्डान्कृत्वा विचक्षणः ॥ २ ॥

तैलेनाभ्यज्य तान्सर्वान्मरिचाजाजिसैन्धवैः ।
चूर्णितैर्विकिरेत्पश्चाद्धिङ्गुधूपेन धूपयेत् ॥ ३ ॥

अनेन विधिना भृष्ट्वा राजिकाकल्पलेपितम् ( तान् ) ।
कालखण्डान्प्रकुर्वीत दध्ना राजिकयाऽथवा ॥ ४ ॥

भृष्टस्य कालखण्डस्य कृत्वा चक ( क्क ) लिकाः शुभाः ।
केसरैर्मातुलिङ्गस्य सैन्धवाद्यैश्च मिश्रयेत् ॥ ५ ॥

समेदस्कौ द्विधा भक्तौ कृत्वा लवणमिश्रितौ ।
आम्लकैर्भावयित्वा तौ तैलेन परिपाचयेत् ॥ ६ ॥

क्रोडदेशोद्भवं मांसमस्थ्ना सह विखण्डितम् ।
अंसकीकसंयुक्तं पार्श्वकुल्या समन्वितम् ॥ ७ ॥

मृद्भाण्डे स्थाल्य (ल) वक्त्रे तन्निक्षिप्य बहलोदके ।
हिङ्गुना चार्द्रकेणापि सैन्धवेन च संयुतम् ॥ ८ ॥

क्वाथयेत्सुचिरं कालं यावत्तन्मार्दवं भजेत् ।
उत्क्वाथितमिदं सूपं ख्यातं शास्त्रविशारदैः ॥ ९ ॥

विशस्तस्य च मेषस्य जठरं पाटयेदनु ।
आन्तरं सर्वमुत्सार्य बध्नीयादपराङ्घ्रिकौ ॥ १५१० ॥

शिरश्च रज्वा दृढया ज्वालायां परितापयेत् ।
यावद्रोमाणि गच्छन्ति यावत्कृष्णत्वमेति च ॥ ११ ॥

ततः प्रक्षाल्य तोयेन शेषं क्रोडवदाचरेत् ।
अन्येषां श्वापदानां च शेषं मेषवदाचरेत् ॥ १२ ॥

समेदस्कानि मांसानि कृत्वा दीर्घाणि कर्तनैः ।
हिङ्गुतोयेन संसिच्य लवणेन विलोडयेत् ॥ १३ ॥

छायायां तानि खण्डानि वास्तु(यु)ना परिशोषयेत् ।
एकद्वित्रिदिनान्तेषु भृष्टान्यङ्गारपुञ्जके ॥ १४ ॥

स्थूलीकृतानि यावच्च स्वादुरुच्यानि यन्नृणाम् ।
उपष(ख)ण्डकनामानि सर्वशाकोत्तमानि च ॥ १५ ॥

हरिणस्य तथा खण्डान् चक्कलीपरिकल्पितान् ।
सम्भारसहितान्प्राज्यलवणेन विमिश्रितान् ॥ १६ ॥

शोषितानपि चात्यर्थमग्निना परिभर्जितान् ।
हृद्यान्यथा(पथ्या)न्सुगन्धांश्च कल्पयेदुपखण्डकान् ॥ १७॥

रुरुशम्बरसारङ्गछागस्य नलकं पृथु ।
अग्नौ भृष्ट्वा शिलाघातैः स्फोटयित्वा प्रयत्नतः ॥ १८ ॥

मज्जानं तु ततो हृत्वा लवणाम्लेन हिङ्गुना ।
मरिचाजाजिचूर्णेन पचेत्स्थाल्यां विचक्षणः ॥ १९ ॥

यस्य कस्यापि मेषादेः शिरो भृष्ट्वा विभिद्य च ।
आददीत च मस्तिष्कं काञ्जिकेन विपाचयेत् ॥ १५२० ॥

आणके तैलमध्ये वा यथारुचि पुनः पचेत् ।
चूर्णैः संयोज्य तत्पश्चाद्धिङ्गुधूपेन धूपयेत् ॥ २१ ॥

पक्षिणामपि सर्वेषां पिच्छानुत्सार्य सर्वतः ।
चञ्चुपादं पृथक्कृत्वा पाटयित्वा ततो(थो)दरम् ॥ २२ ॥

निष्कृप्यान्त्रादिकं सर्वं पूर्ववन्परिपाचयेत् ।
यथा सूकरमेषाणां क्रियाः प्रोक्ता विपाचने ॥ २३ ॥

सशल्कानां च मत्स्यानां शल्कं स्फे(स्फो)ट्यं प्रयत्नतः ।
स्थूलाश्चेत्खण्डशः कार्या लघवश्चेत्सरूपतः ॥ २४ ॥

मत्स्यानां छेदयेत्शीर्षं पुच्छं तेषां च पक्षिणाम् ।
विपाट्य जठरं तस्मादन्त्रकाण्यपसारयेत् ॥ २५ ॥

कह्नाकरोष्ट वडिशा दग्धा खवल चाचुकैः ? ।
पाठीनैश्च तथैतेषां पृथक् कृत्वा शिरः पचेत् ? ॥ २६ ॥

मत्स्यानां घर्षणं कार्यं तैलेन लवणेन च ।
यावत्पिच्छलतां याति मत्स्यगन्धश्च नश्यति ॥ २७ ॥

क्षालयेदुदकैः पश्चाद्धरिद्राकल्कमिश्रितैः ।
वस्त्रे बध्वा निपीड्यैतान् स्रावयेत्सङ्गतं जलम् ॥ २८ ॥

क्षिपेत्पूर्वप्रसिद्धेषु प्रपक्केष्वाणकेषु तान् ।
स्वल्पे काले गते सूदः स्थालीमुत्तार्य धूपयेत् ॥ २९ ॥

मत्स्यखण्डानि धौतानि चिञ्चाम्लेन विपाचयेत् ।
ततो गोधूमचूर्णं तु विकिरेत्तेषु सर्वतः ॥ १५३० ॥

तप्ततैले क्षिपेत्तानि पिङ्गान्युत्तारयेत्ततः ।
एलामरिचचूर्णेन सैन्धवेन च भावयेत् ॥ ३१ ॥

आणके वा तथा तैले वह्नौ वा धूमवर्जिते ।
पूर्वोक्तविधिना मत्स्यान् यथारुचि विपाचयेत् ॥ ३२ ॥

मत्स्यांश्च खण्डशः कृत्वा चतुरङ्गुलसम्मितान् ।
लवणेन समायुक्तान् कुम्भेषु परिपूरयेत् ॥ ३३ ॥

खारखण्डा इति ख्याताश्चिरकालं वसन्ति ते ।
भोजनावसरे सूदो वह्निना परिभर्जयेत् ॥ ३४ ॥

मत्स्याण्डकोशावादाय वन्हिना परिभर्जयेत् ।
दृढीभूते(तौ) ततः पश्चात् खण्डशः परिकल्पयेत् ॥ ३५ ॥

विपच्य तप्ततैले तान्येलामरिचकादिभिः ।
विकीर्य सैन्धवेनापि हिङ्गुना परिधूपयेत् ॥ ३६ ॥

कच्छपान् वह्निना भृष्ट्वा पादांश्छल्कांश्च मोचयेत् ।
शिरश्चैव पृथक्कृत्वा पक्करम्भाफलोपमान् ॥ ३७ ॥

अम्लकैश्च विपच्याथ तैलेनाज्येन वा पुनः ।
पाचयेच्च सुसिद्धांस्तान् चूर्णकैरवचूर्णयेत् ॥ ३८ ॥

आणके वा पचेत्तज्ज्ञो निर्धूमे वा हुताशने ।
नन्द्यावर्ता इति ख्याता मृदुरुच्या मनाहेराः ॥ ३९ ॥

कर्कटांस्तु लघून्स्थूलान् हस्तपादवियोजितान् ।
रूक्षे ताम्रमये पात्रे सुतप्ते तान्वि(भ)वर्जयेत् ॥ १५४० ॥

स्फोटिते खर्परे तांस्तु मृदो भाण्डे विनिक्षिपेत् ।
विपचेल्लवणाम्लैश्च पुनः सर्पिषि पाचयेत् ॥ ४१ ॥

जीरकं लवणं तीक्ष्णं चूर्णितं तेषु निक्षिपेत् ।
वृष्या बलकरा हृद्या मृष्टास्ते घृतकर्कटाः ॥ ४२ ॥

मूख( ष )काः क्षेत्रसंभूता नदीकूलेषु संस्थिताः ।
स्थूलाः श्यामास्तथा पुष्टा जात्या ते मयिगाः स्मृताः ॥ ४३ ॥

प्रतप्ते सलिले तांस्तु निक्षिपेत्पुच्छधारणात् ।
उद्धृत्य तस्मात्सलिलाद्रोमाण्युत्पाटयेत्ततः ॥ ४४ ॥

विभेद्य जठरं तेषां स्फोटयेदन्त्रकाणि तु ।
सम्भारसहितैरम्लैः पचेच्च लवणान्वितैः ॥ ४५ ॥

शूलप्रोतांस्ततः कृत्वा तानङ्गारैः प्रतापयेत् ।
यावद्बहिस्त्वचस्तेषां शोषमायान्ति तापनात् ॥ ४६ ॥

सुपक्वेषु तथा तेषु मूख(ष)केषु किरेदनु ।
लवणं मरिचं शुण्ठी जीरकं च विचूर्णितम् ॥ ४७ ॥

फलशाकं पत्रशाकं कन्दशाकं च मूलकम् ।
पुष्पशाकं शिम्बिशाकं पक्वापक्वविभेदतः ॥ ४८ ॥

कल्पयेद्विविधैः शाकैर्मांसवत् पाककोविदः ।
वटकान् पर्पटान् हृद्यानङ्गारैः परिभर्जयेत् ॥ ४९ ॥

आम्राम्रातकजम्बूश्च बीजपूराग्निमन्थकैः ।
भल्लातागस्त्यकार्पासद्राक्षाभृङ्गकसल्लकैः ॥ ५० ॥

पुनर्नवा मरी तीक्ष्णा अतसी सुरसाद्वयम् ।
मरुकं तालपर्णी च भिण्डुकी मुण्डका तथा ॥ ५१ ॥

ब्राह्मी चैवाम्लपत्री च कोकिलाक्षी कुसुम्भकम् ।
अञ्जनं पद्मकोशश्च शेढकं च तथापरं ॥ ५२ ॥

सङ्गृह्य पल्लवानेषामम्ल(म्लि)काम्लेन मिश्रयेत् ।
जम्बीराम्लेन दध्ना वा लवणेन च संयुतान् ॥ ५३ ॥

श्रीफलं केतकं चिञ्चा मेषशृङ्गी सुगन्धिजम्।
कुटजं मरिचं पथ्या विषमुष्टिकशिम्बिजम् ॥ ५४ ॥

एलारामठनीवारमेथिकापर्पटं तथा ।
अगस्त्यं नन्दनं राजमातुलिङ्गकपाटलि ॥ ५५ ॥

कटं मटं कर्कटं च करीरं टेण्टुकं तथा ।
वेत्रकारीफलं चैव लवणाम्भसि निक्षिपेत् ॥ ५६ ॥

चूतमाम्रातकं धात्री कुहिरी कर्कटी तथा ।
कूष्माण्डं त्रपुसं द्राक्षा कर्कटी बृहतीद्वयम् ॥ ५७ ॥

कोशातकीबीजपूरं निष्पावं करमर्दकम् ।
जम्बीरबिम्बवार्ताककर्मरं लवणाम्भसि ॥ ५८ ॥

अथवा राजिकाचूर्णे सतैले लवणान्विते ।
प्रक्षाल्य वृन्तसहितं फलं चूतादिकं न्यसेत् ॥ ५९ ॥

कारवेल्लं सपनसं कदलीफलमेव च ।
सतैले राजिकाचूर्णे निक्षिपेल्लवणान्विते ॥ १५६० ॥

वंशाङ्कुरं लघुं चक्रीं शतावर्यास्तथैव च ।
पातालटेण्टुकानां च प्ररोहान्क्षालितान्मृदून् ॥ ६१ ॥

सलिले लवणोपेते तैले वाऽपि सराजिके ।
लवणेन समायुक्ते प्रक्षिपेदङ्कुरानिमान् ॥ ६२ ॥

मागिणीमार्द्रकं पेष्टुं कचोरं वनमागिणीम् ।
कर्पूरमागिणीमूलं तथैवाम्लहरिद्रका ॥ ६३ ॥

सूरणं मधुशिग्रुं च तथा शबलकन्दकम् ।
एतानि पूर्ववत्कृत्वा तैले वापि विनिक्षिपेत् ॥ ६४ ॥

गव्यं वा माहिषं वाऽपि क्षीरं नीरविवर्जितम् ।
पचेत्स्थाल्यां मृदावग्नौ दर्वीघट्टनसंयुतम् ॥ ६५ ॥

अर्धावशेषं कुर्वीत त्रिभागेनावशेषितम् ।
षड्भागशेषितं वाऽपि कुर्यादष्टावशेषिकम् ॥ ६६ ॥

अर्धावशिष्टं पाने स्यात्रिभागं लेह्यकं भवेत् ।
षड्भागं पिण्डतामेति शर्करा स्यादथाष्टमे ॥ ६७ ॥

अर्धावशेषिते दुग्धे तक्रमीषद् विनिक्षिपेत् ।
नवस्थाल्यां न्यसेत्तत्तु निवाते स्थापयेच्च ताम् ॥ ६८ ॥

शर्करामिश्रितं वापि फलैर्वापि विमिश्रयेत् ।
यामषट्कोषितं क्षीरमम्लतां घनतां भजेत् ॥ ६९ ॥

दधीति नाम प्राप्नोति पथ्यं मृष्टं मनोहरम् ।
हीनकाले तथा पथ्यं चिरकालेऽम्लता बहु ॥ १५७० ॥

मन्थानेन मथित्वा तन्नवनीतमथो हरेत् ।
निर्जलं मथितं प्रोक्तमुदस्वित्या (श्विच्च) जलार्धकम् ॥ ७१ ॥

पादाम्बु तक्रमुद्दिष्टं धूपितं हिङ्गुजीरकैः ।
आर्द्रकेण समायुक्तमेलासैन्धवचूर्णितम् ॥ ७२ ॥

मथितं शर्करायुक्तमेलाचूर्णविमिश्रितम् ।
कर्पूरधूपितं नाम्ना मज्जिकेत्यभिधीयते ॥ ७३ ॥

निष्पीड्य दधि वस्त्रेण स्रावयेत्तद्द्रुतं जलम् ।
शर्करैलासमायुक्ता सूदैः शिखरिणी मता ॥ ७४ ॥

स्रावितं यद्धृतं तोयं जीरकार्द्रकसैन्धवैः ।
संयुक्तं हिङ्गुधूपेन धूपितं मस्तु कीर्तितम् ॥ ७५ ॥

नवनीतं नवं धौतं नीरलेशविवर्जितम् ।
तापयेदग्निना सम्यक् मृदुना घृतभाण्डके ॥ ७६ ॥

पाके संपूर्णतां याते क्षिपेद्गोधूमबीजकम् ।
क्षिपेत्ताम्बूलपत्रं च पश्चादुत्तारयेद्धृतम् ॥ ७७ ॥

तण्डुलक्षालितं तोयं चिञ्चाम्लेन विमिश्रितम् ।
ईषत्तक्रेण संयुक्तं सितया सह योजितम् ॥ ७८ ॥

एलाचूर्णसमायुक्तमार्द्रकस्य रसेन च ।
धूपितं हिङ्गुना सम्यक् व्यञ्जनं परिकीर्तितम् ॥ ७९ ॥

सौवीरनिर्मलं साम्लं लवणेन च संयुतम् ।
हिङ्गुना जीरकेणापि धूपितं धूपकाञ्जिकम् ॥ १५८० ॥

शङ्कुद्वयं समास्थाप्य बघ्नीयादुज्ज्वलाम्बरम् ।
प्रसार्य ष(य)ष्टिभिः किञ्चित्क्षीरमम्लेन भेदितम् ॥ ८१ ॥

सितया च समायुक्तमेलाचूर्णविमिश्रितम् ।
क्षिपेत्प्रसारिते वस्त्रे स्रावयेत्पेषयेत्समम् ॥ ८२ ॥

पुनः पुनः क्षिपेत्तत्र यावन्निर्मलतां व्रजेत् ।
पक्वचिञ्चाफलं भृष्टं वर्णार्थं तत्र निक्षिपेत् ॥ ८३ ॥

यस्य कस्य फलस्यापि रसेन परिमिश्रयेत् ।
तत्तन्नामसमाख्यातं पानकं पेयमुत्तमम् ॥ ८४ ॥

सौवर्णे राजते पात्रे रीतियन्त्रविधारिते ।
भोजयेन्मण्डलेशादीन्यथायोग्यप्रदेशतः ॥ ८५ ॥

विशाले काञ्चने पात्रे स्वर्णकच्चोलसंयुते ।
लोहगङ्गालकैर्युक्ते रुक्मपिंगालकैर्वृते ॥ ८६ ॥

भर्मशुक्तिसमोपेते कनकस्थालसंयुते ।
जलप्रक्षालिते सम्यक् सितवस्त्रप्रमार्जिते ॥ ८७ ॥

वर्धयेत्पूर्वकथितमन्नपक्वान्नपानकम् ।
ऊरुनाभिप्रदेशान्तं सञ्छाद्य सितवाससा ॥ ८८ ॥

गद्दिकायां समासीनः पूर्वाशासम्मुखो नृपः ।
अन्नं मुद्गसमोपेतं भुञ्जीतोष्णं घृतप्लुतम् ॥ ८९ ॥

प्राचीमुखस्तु भुञ्जान आयुश्च लभते बहु ।
यशश्च लभतेऽत्यर्थमश्नन्दक्षिणदिङ्मुखः ॥ १५९० ॥

श्रियं तु लभते पुष्टां भुञ्जानः पश्चिमाननः ।
सत्यवाक्यफलं प्राप्नोत्यश्नन् धनददिङ्मुखः ॥ ९१ ॥

श्लक्ष्णमांससमायुक्तं विदलैर्वा विमिश्रितम् ।
लेहैश्च विविधैर्हृद्यैर्लेपितं वा तथोदनम् ॥ ९२ ॥

मांसप्रकारकैर्मृष्टैरम्लमिश्रैश्च च पल्लवैः ।
नानाविधैस्तथा शाकैः फलपत्रसमुद्भवैः ॥ ९३ ॥

वटकैः पर्पटैर्हृद्यैः खारखण्डोपखण्डकैः ।
यथारुचि यथासात्म्यं सुखं भुञ्जीत भूपतिः ॥ ९४ ॥

पक्वान्नं पायसं मध्ये शर्कराघृतमिश्रितम् ।
ततः फलानि भुञ्जीत मधुराम्लरसानि च ॥ ९५ ॥

पिबेच्च पानकं हृद्यं लिह्याच्छिखरिणीमपि ।
चूषेत मज्जिकां पश्चाद्दधि चाद्याऽत्ततो घनम् ॥ ९६ ॥

ततस्तक्रान्नमश्नीयात् सैन्धवेन च संयुतम् ।
क्षीरं वाऽपि पिबेत्पश्चात् पिबेद्वा काञ्जिकं वरम् ॥ ९७ ॥

मांसमम्लेन भुञ्जीत दुग्धं वा शर्करायुतम् ।
लवणेन तथा चाम्लं क्षारं कटुकषायकैः ॥ ९८ ॥

वसन्ते कटु चाश्नीयाद्ग्रीष्मे मधुरशीतलम् ।
वर्षासु च तथा क्षारं मधुरं शरदि स्मृतम् ॥ ९९ ॥

हेमन्ते स्निग्धमुष्णं च शिशिरेऽप्युष्णमम्लकम् ।
एवं भुञ्जीत यद्भूपो अन्नभोगः स कथ्यते ॥ १६०० ॥

अन्नभोगः समाख्यातः सोमेश्वरमहीभुजा ।
॥ इत्यन्नभोगः ॥ १३ ॥

हृद्यः पानीयभोगोऽयमिदानीमभिधीयते ॥ १ ॥

मध्ये मध्ये पिबेद्वारि स्तोकं स्तोकं सुशीतलम् ।
भोजनस्य च रुच्यर्थं पाकार्थमशनस्य च ॥ २ ॥

पिपासायां च जातायां स्वेच्छया पीयते जलम् ।
नियमो नात्र कालस्य तृषावेगो न धार्यते ॥ ३ ॥

असवः प्राणिनामापो जीवितं यत्तदाश्रितम् ।
मूर्च्छिता अपि जीवन्ति यतस्तोयेन सिञ्चिताः ॥ ४ ॥

दिव्य(व्या)न्तरिक्षं नादेयं नैर्झरं सारसं जलम् ।
भौमं चौण्डं च ताडाकमौद्भिदं नवमं स्मृतम् ॥ ५ ॥

स्वात्यां पयोदनिर्मुक्तं सूर्यरश्मिविमिश्रितम् ।
सर्वदोषापहं स्वादु दिव्यमित्युच्यते जलम् ॥ ६ ॥

प्रावृड्जलदनिर्मुक्तमव्यक्तं स्वादुलक्षणम् ।
वारि स्फटिकसङ्काशमान्तरिक्षमिति स्मृतम् ॥ ७ ॥

नद्यां शैलप्रसूतायामिन्द्रनीलसमप्रभम् ।
प्रशस्तभूमिभागस्थं नीरं नादेयमुच्यते ॥ ८ ॥

वालुकासु करैर्गतं कृत्वा यत्प्राप्यते जलम् ।
उत्क्षेपणेन नैर्मल्यं याति निष्प(ष्य)न्दजं हि तत् ॥ ९ ॥

नद्याः शैलवराद्वाऽपि सृतमेकत्र संस्थितम् ।
कुमुदाम्भोजसञ्छन्नं तोयं सारसमुच्यते ॥ १६१० ॥

वापीकूपसमुत्पन्नं नीलोत्पलदलप्रभम् ।
विमलं मधुरास्वादं भौममम्भोऽभिधीयते ॥ ११ ॥

स्वयं दीर्घशिलाश्वभ्रेष्वतसीपुष्पसन्निभम् ।
निर्मलं मधुरं पथ्यं सलिलं चौण्डमुच्यते ॥ १२ ॥

पालिबन्धेन संरुद्ध(द्धः)कुल्यापूरागतो रसः ।
#प्रतिवर्षं वना(नवा)म्भोभिमि(र्मि)श्रस्ताडाक उच्यते ॥ १३ ॥

निर्मलं लघु पानीयमुत्तानं स्वादु शीतलम् ।
शैलसानुसमुद्भेदान्नैर्झरं परिकीर्तितम् ॥ १४ ॥

दशमं केचिदिच्छन्ति वार्क्षं जीवनमुत्तमम् ।
नारिकेलसमुद्भूतं स्वादु वृष्यं मनोहरम् ॥ १५ ॥

हंसोदकं तथा चान्यत् क्रियासंस्कारसंस्कृतम् ।
दिवा सूर्यांशुसन्तप्तं रात्रौ चन्द्रांशुशीतलम् ॥ १६ ॥

सकर्दमं सशैवालं पल्वलोत्थं सपल्लवम् ।
वर्जयेदूषरोद्भूतं गन्धवर्णैश्च दूषितम् ॥ १७ ॥

अशोकपल्लवप्रख्यं शुद्धस्फटिकसन्निभम् ।
नीलोत्पलदलश्यामं कषायमधुरं वरम् ॥ १८ ॥

कणामुस्तकसंयुक्तमेलोशीरकचन्दनैः ।
मर्दितं मृत्तिकापिण्डं खदिराङ्गारपाचितम् ॥ १९ ॥

निक्षिपेन्निर्मले तोये सर्वदोषहरे शुभे ।
कथितः पिण्डवासोऽयं सलिलेषु विचक्षणैः ॥ १६२० ॥

सहकाररसेनापि पाटलोत्पलचम्पकैः ।
वासयेच्च यथाकालं पुष्पवासोऽयमीरितः ॥ २१ ॥

लवङ्गोशीरकर्पूरकान्तानलदचन्दनैः ।
सलिलामयकङ्कोलपथ्याकर्चूरसंयुतैः ॥ २२ ॥

विचूर्णितैः समैरेभिः सुशीतामलवारिणा ।
चूर्णाधिवासिनः प्राह श्रीमत्सोमेश्वरो नृपः ॥ २३ ॥

करकैर्मृण्मयैः श्लक्ष्णैः प्रवालारुणकान्तिभिः ।
चर्मपात्रैः सुरम्यैर्वा त्रिफलो(ला)परिशोधितैः ॥ २४ ॥

नालैश्च सुबहुच्छिद्रैः रौप्यस्फटिककाञ्चनैः ।
सहितैस्तैः शुभकरैः सितवस्त्रावगुण्ठितैः ॥ २५ ॥

भृतं सुशीतलं तोयं निर्मलं मृदु वीजितम् ।
पिबेत्सौवर्णचषकैः शुक्तिभिर्वा विसैरपि ॥ २६ ॥

दिव्यं शरदि पानीयं हेमन्ते सरिदुद्भवम् ।
शिशिरे वारि ताडागं वसन्ते सारसं पयः ॥ २७ ॥

निदाघे नैर्झरं तोयं भौमं प्रावृषि पीयते ।
हंसोदकं सदा पथ्यं वार्क्षं पेयं यथारुचि ॥ २८ ॥

सहजं निर्मलं वाऽपि संस्कृतं गन्धवासनैः ।
पीयते सलिलं यत्तु पानभोगः स कीर्तितः ॥ २९॥

॥ इति पानीयभोगः ॥ १४ ॥

प्रोक्तः पानीयभोगोऽयं सोमेश्वरमहीभुजा ।
पादाभ्यङ्गोपभोगोऽयमधुना परिकीर्त्यते ॥ १६३० ॥

वामपार्श्वे शयानः सन्पादावभ्यञ्जयेत्सुखी ।
सर्पिषा शतधौतेन नवनीतेन वा नृपः ॥ ३१ ॥

दध्ना तैलेन पयसा तक्रेणापि युतेन वा ।
श्रीखण्डक्षोदनीरेण बदर्याः फेनकेन वा ॥ ३२ ॥

पादसंवाहदक्षाणां कामिनीनां मनोहरैः ।
अशोकपल्लवप्रख्यैर्हस्तैरत्यन्तपेशलैः ॥ ३३ ॥

वसन्ते सर्पिषा दध्ना शीतेन पयसाऽपि वा ।
निदाधे नवनीतेन काञ्जिकेन सफेनकैः ॥ ३४ ॥

वर्षासु वसायाभ्यङ्यौ पादौ तक्रेण वा पुनः ।
शतधौतेन शरदि सर्पिषा चन्दनोदकैः ॥ ३५ ॥

हेमन्ते शिशिरे चैव तैलेनाभ्यञ्जयेत्पदे ।
पश्चात्प्रक्षालयेत्पादौ सुखस्पर्शेन पाय(थ)सा ॥ ३६ ॥

मसृरयवपिष्टैश्च हरिद्राचूर्णमिश्रितैः ।
उद्धृ(द्वृ)त्य च पुनः पादौ क्षालयेत्सुखवारिणा ॥ ३७ ॥

एवं यः कारयेद्राजा भोजनादूर्ध्वमन्वहम् ।
पादाभ्यङ्गोपभोगोऽयं वर्णितः सोमभूभुजा ॥ ३८ ॥

इति पादाभ्यङ्गोपभोगः ॥ १५ ॥

इदानीं सुखदोऽत्यर्थं यानभोगो निरूप्यते ।
दोला सुखासनं हस्ती करिण्यश्वतरी हयः ॥ ३९ ॥

रथो नौः प्लवकश्चेति नवधा यानमुच्यते ।
सुवक्रया वेणुजया हेमरत्ननिबद्धया ॥ १६४० ॥

स्वर्णशृङ्खलवत्पट्टन्यस्तशय्योपधानया ।
दिव्यपट्टप्रच्छदया वीवधद्वयबा(वा)ह्यया ॥ ४१ ॥

एकदण्डिकया यानं दोलायानं तदुच्यते ।
दन्दिदन्तविनिर्माणं हेमरत्नविभूषितम् ॥ ४२ ॥

शार्दूलचर्मसन्नद्धं दण्डिकाद्वयधारि च ।
चतुर्भिर्विविधैर्बा(र्वीवधैर्वा)ह्यं हंसशय्यासमन्वितम् ॥ ४३ ॥

पृथ्व्याधारेण संयुक्तं सुखासनमिति स्मृतम् ।
समग्रं विपुलस्कन्धं मृदुसञ्चारसंयुतम् ॥ ४४ ॥

जवने त्वरितं नागं याने शंसन्ति कोविदाः ।
सौवर्णस्तम्भयुक्तेन मुक्तादामविराजिना ॥ ४५ ॥

काञ्चनैः कलशैः श्लक्ष्णैरुपरिष्टाद्विराजिना ।
मयूरपिच्छपुच्छैर्वा प्रच्छन्नेन सुशोभिना ॥ ४६ ॥

चारुचामीकरच्छन्नपुष्पकेणोपशोभिता ।
करिणी लघुसञ्चारा वेशदेश(शे) त्वकम्पना ॥ ४७ ॥

उपवेशे स्थिरा धीरा गमने च जवाधिका ।
गतौ तु सलिला रम्या सर्वतस्त्रासवर्जिता ॥ ४८ ॥

चारुचामीकरच्छन्नपुष्पकेणोपशोभिता ।
अस्खलन्ती पदन्यासे यानेष्वश्वतरी वरा ॥ ४९ ॥

मयूरगतिको बा(वा)ह्यस्तित्तिरीगतिसन्निभः ।
मरालगमनो वाऽपि चतुष्कगतिशोभितः ॥ १६५० ॥

गच्छतः कम्पतेऽश्वस्य पुच्छग्रीवं विशेषतः ।
त्वरिता गतिरित्यर्थं मायूरीति निगद्यते ॥ ५१ ॥

शीघ्रं पदानि कुरुते यत्र पुच्छं न कम्पते ।
सा गतिस्तैत्तिरी ज्ञेया हयवाहनकोविदैः ॥ ५२ ॥

पार्श्वाभ्यां दोलनं यत्र हंसवद्गच्छतो हरेः ।
शिरोऽपि म(विधु)नुते तद्वन्मरालीगतिरीदृशी ॥ ५३ ॥

पादैश्चतुर्भिः सञ्चारे ललितं यत्र गच्छति ।
चतुष्कगतिराख्याताऽनुत्तमा सुखदायिनी ॥ ५४ ॥

अश्वैश्चतुर्भिर्द्वाभ्यां वा युक्तश्चक्रयुगान्वितः ।
मत्तवारणकैर्भव्यैश्चित्रितैः परिशोभितः ॥ ५५ ॥

नानावर्णपताकाभिर्भ्राजितः सुदृढाक्षकः ।
उत्तमः स्यन्दनो याने नृपाणामेव निर्मितः ॥ ५६ ॥

शाकजैः फलकैश्छन्ना या च वल्कलवेष्टिता ।
आयता सुदृढा नीरे सा नौर्याने प्रशस्यते ॥ ५७ ॥

वेणुकभ्राभिरन्योन्यं गुम्फितो वर्तुलाकृतिः ।
पिनद्धश्चर्मणा बाह्ये प्लवकोऽयं जलेचरः ॥ ५८ ॥

एतैर्यानैर्यथायोग्यं याति यः पृथिवीपतिः ।
यानोपभोगः कथितः सोमेश्वरमहीभुजा ॥ ५९ ॥

इतियानोपभोगः ॥ १६ ॥

इदानीं छत्रभोगोऽयं कथ्यते राजवल्लभः ।
हेमपट्टनिबद्धेन दण्डेनोपरि धारितम् ॥ १६६० ॥

नानावर्णसुसूत्राभिः कम्राभिः कृतपञ्जरम् ।
श्वेतवस्त्रेण सञ्छन्नं मुक्तादामसुसूसकम् ॥ ६१ ॥

नीलविद्रुममुक्ताभं लम्बनैः परिशोभितम् ।
चञ्चत्काञ्चनजातेन कलशेन विराजितम् ॥ ६२ ॥

पुण्डरीकसितच्छत्रं राजयोग्यमनुत्तमम् ।
नीलपट्टनिबद्धानि रौप्यदण्डधृतानि च ॥ ६३ ॥

नानावर्णविचित्राणि झल्लरीभिर्युतानि च ।
मेघम्बरनामानि चामरोत्तंसितानि च ॥ ६४ ॥

छत्राणि विलसत्कान्तिमणिभिर्जडितानि च ।
ससौवर्णकलापस्थं (स्थ) चन्द्रकैः परिकल्पितम् ॥ ६५ ॥

सुवर्णदन्ती(न्ति)दण्डेन रत्नेन परिमण्डितम् ।
कलशेन तदुत्थेन शुभ्रेण परिशोभितम् ॥ ६६ ॥

पिच्छछत्रमिदं प्राहु: सागिरीति विचक्षणाः ।
रोहितैः पिञ्जरैश्चित्रैर्नानावर्णैर्नृपोत्तमः ॥ ६७॥

आतपत्रैरसंख्यातैः वारयन्नातपं चरेत् ।
एतेषां शीतलां छायामाश्रितः पृथिवीपतिः ॥ ६८ ॥

सुखेन मोदते यत्तु छत्रभोगः प्रकीर्तितः ।
छत्रभोगोऽयमुद्दिष्टः सोमेश्वरमहीभुजा ॥ ६९ ॥

॥ इति छत्रभोगः ॥ १७ ॥

शय्याभोगोऽयमधुना वर्ण्यते सुखदायकः ।
हंसपिच्छमयी काचिच्छाल्मलीतूलजा परा ॥ १६७० ॥

कार्पासरचिता चान्या केसरैरितरा कृता ।
पल्लवैः कल्पिता काचित् काचित्कुसुमनिर्मिता ॥ ७१ ॥

पानीयपूरिता काचिच्छय्येयं सप्तधा स्मृता ।
दन्ताङ्घ्रि (:) लोहचरण(:) साष्टापदपदस्तथा ॥ ७२ ॥

वर(र व)श्च वलनं चैव वेग्रिरुः (त्रिकः) पट्टिकामयः ।
दोलाक्षश्चेति कथिता मञ्चा विद्वद्भिरष्टधा ॥ ७३ ॥

शय्यानां लक्षणं वक्ष्ये मञ्चकानां तथैव च ।
मरालजठरोद्भूतैर्मण्डु(मृदु)भिः पु(पि)च्छगुच्छकैः ॥ ७४ ॥

श्लक्ष्णेन चर्मणा नद्धैः शय्या हंसमयी शुभा ।
शाल्मलीफलगर्भोत्थैः तूलैर्बीजविवर्जितैः ॥ ७५ ॥

घनेन वासना(सा)नद्धैः शाल्मलीतूलिका भवेत् ।
कार्पासपिण्डकं यत्नाद्बीजं संस्फेद्य(स्फोट्य) पट्टके ॥ ७६ ॥

अयःशलाकया पश्चाद्धनुषा तं विवेचयेत् ।
दृढेन वाससाऽऽसीव्य विशालपरिशोभिना ॥ ७७ ॥

या शय्या क्रियते मृद्वी सा तु कार्पासजा मता ।
केसरैः पद्मसम्भूतैर्नागपुष्पसमुद्भवैः ॥ ७८ ॥

सुरभीकुसुमोत्थैश्च तथा कुङ्कुमसम्भवैः ।
पटीपट्टेन चित्रेण गुम्फितैश्चारु शिल्पिभिः ॥ ७९ ॥

शय्या केसरजाऽऽख्याता सुगन्धिः पृथिवीभुजाम् ।
कमलोत्पलकल्हाररम्भाकङ्कोलिपल्लवैः ॥ १६८० ॥

कोमलैः कल्पिता शय्या शीतला पल्लवाभिधा ।
मल्लिकापाटलीपुष्पैः कुसुमैश्चम्पकस्य च ॥ ८१ ॥

अन्यैः सुगन्धिभिः पुष्पैरपवृन्तैः कृता तु या ।
शय्या कुसुमजा नाम कामकेलिसुखावहा ॥ ८२ ॥

चर्मजा वारिणा पूर्णा तोयशय्या प्रकीर्तिता ।
द्विपदन्तकृतैः पादैश्चतुर्भिरुपशोभितैः ॥ ८३ ॥

दन्ताङ्घ्रिना(र्ना)म मञ्चोऽयम् सर्वदन्तमयः शुभः ।
ताम्रारकूटघटितश्चरणैस्तन्मयैः शुभैः ॥ ८४ ॥

लोहमञ्चकनामाऽयं सुदृढः परिकीर्तितः ।
चारुचामीकरानद्धो रचनापरिरञ्जितः ॥ ८५ ॥

अष्टापदमयः प्रोक्तो मञ्चकोऽयं चतुष्पदः ।
यन्त्रिपत्रकृतैर्नादैरानन्दं तनुते नदन् ॥ ८६ ॥

वर(रव)मञ्चः समाख्यातो रतिकेलिषु कामुकैः ।
उपवेशनमात्रेण गच्छत्यूर्ध्वमधश्च यः ॥ ८७ ॥

दृढाङ्घ्रिश्चारुरूपश्च लव(वल )मञ्चः प्रकीर्तितः ।
त्वग्भिर्वेत्रस्य बाह्याभिस्तनुभिर्गुम्फितो घनम् ॥ ८८ ॥

कुटिलैश्चरणैर्युक्तो वेत्रमश्चः प्रकीर्तितः ।
कार्पासगुणकप्ताभिः पट्टिकाभिः सुगुम्फितः ॥ ८९ ॥

दीर्घाभिश्चित्रवर्णाभिर्मञ्चोऽयं पट्टिकाभिधः ।
श्रीखण्डदारुघटितः कनत्काञ्चनभूषितः ॥ १६९० ॥

खचितो दिव्यरत्नैश्च मत्तवारणशोभितः ।
सौवर्णशृङ्खलाबद्धो लम्बमानः सदोलनः ॥ ९१ ॥

किञ्जल्कशय्यामा(य्यया)युक्तो दोलामञ्चः सुखप्रदः ।
वसन्ते इंसजा शय्या क्रीडायां पुष्पपत्रजा ॥ ९२ ॥

निदाघे तूलजा शय्या मध्याह्ने तोयजा शुभा ।
हेमन्ते शिशिरे चैव वर्षासु च विचक्षणः ॥ ९३ ॥

भजेत शय्यां कार्पासीं नृपः शीतापनुत्तये ।
शरत्काले तु कैञ्जल्कीं दोलामञ्चसमाश्रिताम् ॥ ९४ ॥

अधितिष्ठेन्महीपालो भोगार्थं सुविचक्षणः ।
एवंविधेषु मञ्चेषु शय्यास्वेवंविधासु च ॥ ९५ ॥

शेते विशाम्पतिर्यत्तु शय्याभोगः प्रकीर्तितः ।
शय्याभोगोऽयमाख्यातः सोमेश्वरमहीभुजा ॥ ९६ ॥

॥ इति शय्याभोगः ॥ १८ ॥

अधुना धूपभोगोऽयं वर्ण्यते सौरभोत्कटः ।
लाक्षागुग्गुलकर्पूररालकुण्टुरुसिल्हकं ॥ ९७ ॥

श्रीखण्डं दारु सरलं लघुकोष्ठं च वालकैः

मांसीकुङ्कुमपथ्या च(श्च) कस्तूरीपूतिबीजकैः ॥ ९८ ॥

शङ्खनाभिनखैश्चैव सितामधुघृतं गुडः ।
समान्येतानि चूर्णानि द्रवद्रव्यं विहाय च ॥ ९९ ॥

द्विगुणं लघुकर्पूरं चूर्णधूपोऽयमुत्तमः ।
एतान्येव हि सिल्हेन मिश्रयेन्मधुसर्पिषा ॥ १७०० ॥

गुडेन पिण्डयेत्पश्चात् पिण्डधूपो वरो मतः ।
द्रव्याण्येतानि तोयेन पिष्टानि मधुसर्पिषा ॥ १

वर्त्तिरूपाणि शुष्काणि वर्त्तिधूपो मनोहरः ।
रीतिरूपमयो वापि सुवर्णघटितोऽथवा ॥ २ ॥

खगो वाऽपि मृगो वाऽपि सरन्ध्रः सम्पुटात्मकः ।
अङ्गारगर्भिते(तो) पिण्डेनान्वितो धूपमुद्गिरेत् ॥ ३ ॥

मुखकर्णादिभिश्छिद्रैः पिण्डधूपे त्वयं क्रमः ।
अङ्गारगर्भिते पात्रे चक्रदण्डेन संयुते ॥ ४ ॥

विकिरेद्धूपचूर्णं तद्वारंवारमिति क्रमः ।
दन्तेन रचिते श्लक्ष्णे सुपात्रे बहुदण्डकैः ॥ ५ ॥

दण्डेन वा समायुक्ते धूपने सूचिसंयुते ।
सूचिकाग्रे विनिक्षिप्य वर्त्तिं सन्धुक्ष्य वह्निना ॥ ६ ॥

स्थगयेत्सम्प(म्पु)टेनाथ रन्ध्रैर्धूपो विनिःसरेत् ।
करण्डं दण्डसंयुक्तं पाणिना परिवर्त्तयेत् ॥ ७ ॥

आत्मनोऽपि मुखं क्वापि प्रेयसीवदनेषु वा ।
करण्डकमदण्डं तु धूपवर्त्तिसमन्वितम् ॥ ८ ॥

अंशुकान्तं क्षिपेद्वाऽपि खोम्पके वाऽपि निक्षिपेत् ।
धूपयेत शुभां शय्यां वसनेनावगुण्ठिताम् ॥ ९ ॥

पञ्जसैर्धौतवासांसि पिण्डकैश्चूर्णकैरपि ।
गृहं च पिहितद्वारं निरोधितगवाक्षकम् ॥ १७१० ॥

धूपयेद्बहलैर्धूपैः पिण्डधूमसमुद्भवैः ।
विलासचतुराणां हि नृपाणां च विनोदिनाम् ॥ ११ ॥

धूपभोगोऽयमाख्यातः सोमेश्वरमहीभुजा ।
भूलोकमल्लदेवेन धूपभोगोऽयमीरितः ॥ १२ ॥

इतिधूपभोगः ॥ १९ ॥

योषितामुपभोगोऽयं कथ्यते स्मरदीपनः ।
अचापल्यं भयं लज्जा दाक्षिण्यमनुकूलता ॥ १३ ॥

मधुरस्वरता दाक्ष्यं पटुत्वं प्रियवादिता ।
मानः शुचित्वं दाक्षिण्यं गुरुशुश्रूषणे रतिः ॥ १४ ॥

धर्मज्ञतार्जवं सत्यं कौशलं सर्वकर्मसु ।
हृष्टता स्मितहासित्वं पतिदोषनिगूहनम् ॥ १५ ॥

व्ययवैमुख्यमित्येते योषितां प्रवरा गुणाः ।
स्त्रीणां रूपवती श्रेष्ठा सुरूपासु सयौवना ॥ १६ ॥

सयौवनासु गीतज्ञा गीतज्ञास्वपि नर्तकी ।
उत्तरोत्तरमेतासु श्रैष्ठ्यं पूर्वगुणैः सह ॥ १७ ॥

एतैः सर्वगुणैर्युक्ता दुर्लभा रमणी भुवि ।
मृगी च पद्मिनी चैव चित्रिणी वडवा तथा ॥ १८ ॥

हस्तिनी शङ्खिनी चेति षड्विधा जातिरिष्यते ।
आद्ये द्वे उत्तमे तत्र मध्यमे मध्यसंस्थिते ॥ १९ ॥

अन्त्यस्थिते कनिष्ठे च त्रिधा जात्या प्रकीर्तिताः ।
मध्यमोत्तमजातीया भोगयोग्या वरस्त्रियः ॥ १७२० ॥

हस्तिनी शङ्खिनी चेमे भोगाय परिवर्जयेत् ॥

पादौ कोकनदच्छायौ गूढगुल्फोपशोभिनौ ॥ २१ ॥

अनुपूर्वेण वृत्ते च जङ्घे ऊरू सकान्तिकौ ॥

पीवरं जघनं गुह्यमश्वत्थदलसन्निभम् ॥ २२ ॥

तनु वृत्तं तथा मध्यं वर्त्तुलावुन्नतौ स्तनौ ॥

कोमलं बाहुयुगलं शिरीषकुसुमोपमम् ॥ २३ ॥

कङ्केलिपल्लवाकारौ करावृज्वङ्गुलीयुतौ ।
आताम्रनखरौ ग्रीवा पूगीकण्ठोपमा मता ॥ २४ ॥

प्रवालमणिसन्दंश(दृशं) दशनच्छदसम्पुटम् ।
दाडिमबीजसङ्काशा रदनाः सुमनोहराः ॥ २५ ॥

समौ तनुकपोलौ च श्रवणौ शुक्तिसन्निभौ ।
उन्नता सरलस्रोता नासिका लक्षणान्विता ॥ २६ ॥

पक्ष्मले चक्षुषी दीर्घे त्रस्यन्मृगविलोकने ।
वक्रे दीर्घे भ्रुवौ भालमष्टमीचन्द्रसन्निभम् ॥ २७ ॥

भालानुरूपं शीर्षं च सतरङ्गाः शिरोरुहाः ।
सुप्रमाणा गलनि(ङ्गलति) का गतिर्मृगगजोपमा ॥ २८ ॥

क्षणे रोषः क्षणे तोषो बहुरीर्ष्याकुलेक्षणा ।
ऋतुप्रमाणसम्प्रीतिर्लालसा रतिकर्मणि ॥ २९ ॥

पद्मसौरभ्यसङ्काशमच्छं निधुवनोदकम् ।
चित्ते चञ्चलता दाढर्यमनुरागे प्रियं वचः ॥ १७३० ॥

एतैर्गुणैः समायुक्ता मृगीजात्योपलक्षिता ।
मधुवर्णाः सुकान्ताश्च नखराश्चरणोद्भवाः ॥ ३१ ॥

अङ्गुल्यः संहता रूढ्यः (ऋज्व्यः ) परिपाट्या समाः शुभाः ।
रक्तपङ्कजसङ्काशौ समौ पादतलौ शुभौ ॥ ३२ ॥

गूढौ गुल्फौ सुवृत्तौ च जङ्घे पादानुरूपके ।
रम्भास्तम्भनिभावूरू विशालं जघनं तथा ॥ ३३ ॥

ईषद्विकसिताम्भोजसदृशं स्मरमन्दिरम् ।
वलित्रितयशोभाढ्यं मुष्टिग्राह्यं च मध्यमम् ॥ ३४ ॥

स्थूलश्रीफलसङ्काशौ स्तनावविरलौ समौ ।
वर्त्तुले बाहुशिखरे बाहू सुललितावपि ॥ ३५ ॥

सुकुमारतरौ हस्तौ तले पल्लवकोमले ।
मुद्गशिम्बिसमाकाराः करशाखा मनोरमाः ॥ ३६ ॥

पद्मपत्रसमच्छायमधुराः करजा वराः ।
नातिस्थूला नातिदीर्घा न ह्रस्वा सुस(ष)मा शुभा ॥ ३७ ॥

ग्रीवा रेखात्रयोपेता बिम्बीभागनिभोऽधरः ।
पक्वदाडिमबीजाभा दन्ताः कान्तिमनोहराः ॥ ३८ ॥

तिलपुष्पसमाकारा नासिका सुमनोहरा ।
नीलोत्पलस्य नालेन समे श्रवणगे(पा)लिके ॥ ३९ ॥

शोभने श्रवसी गण्डौ समावुज्वलकान्तिकौ

कुन्दपत्रोदरासीनशुभ्रभ्रमरसन्निभे ॥ १७४० ॥

लोचने प्रान्तसंरक्ते घनश्यामलपक्ष्मणी ।
सन्त्रस्तब(बा)लसारङ्गभङ्गीचञ्चलमीक्षणम् ॥ ४१ ॥

अधिज्यकामकोदण्डकुटिले सन्नते भ्रुवौ।
अष्टमीचन्द्रसङ्काशं ललाटं सुमनोहरम् ॥ ४२ ॥

बहवः श्यामलाः सूक्ष्मा मृदुदीर्घाः शिरोरुहाः ।
नववंशसमच्छाया (यो ) वर्ण: कान्तिमनोरमः ॥ ४३ ॥

गतिर्मत्तेभसदृशी शिरीषमृदुलं वपुः ।
पद्मसौरभसङ्काशो वपुःपरिमलः शुभः ॥ ४४ ॥

अम्भोजगर्भसंस्पर्धिगन्धं निधुवनोदकम् ।
कोकिलालापमधुरो ध्वनिः श्रुतिसुखावहः ॥ ४५ ॥

रम्यस्त्रीभावसंसर्गः शुचि चाल्पं च भोजनम् ॥

अल्पभूषणसम्प्रीतिः श्वेतपुष्पाम्बरे रतिः ॥ ४६ ॥

मानः सातिशयो लज्जा भूषणं परमं मतम् ॥

गुरुदेवार्चनासक्तिः सम्भोगे त्यक्तलज्जता ॥ ४७ ॥

दाक्षिण्यं दानशीलत्वं बन्धुप्रीतिर्मितं वचः ॥

सत्यवाक्त्वं दृढा प्रीतिः शोभा भूषां विनाऽपि च ॥ ४८ ॥

एतैर्गुणैः समायुक्ता पद्मिनी कीर्तिता बुधैः ।
लघुपादतले रम्ये तनुजङ्घे सुशोभने ॥ ४९ ॥

किञ्चिद्वक्रौ शुभावूरू पृथुलं जघनस्थलम् ।
उन्नतः सुकुमारश्च सरसो मदनालयः ॥ १७५० ॥

त्रिवलीमध्यसङ्काशो मध्यभागो मनोहरः ।
पीनौ वृत्तौ सुरम्यौ च वर्धमानौ पयोधरौ ॥ ५१ ॥

वक्षःस्थलं विशालं स्यादानुपूर्व्या तनू भुजौ ।
सुकुमारं करतलमङ्गुल्यः सरलाः शुभाः ॥ ५२ ॥

कम्बुनाभिनिभः कण्ठः किश्चिदभ्युन्नतोऽधरः ।
सुच्छाया दशना नासा नातिदीर्घा न वामना ॥ ५३ ॥

तनू कपोलफलकौ कर्णौ शोभासमन्वितौ ।
दीर्घे तीक्ष्णे च नयने निम्बपत्रार्धसन्निभे ॥ ५४ ॥

भ्रुवौ भालतलं रम्यं वक्राः कृष्णाः शिरोरुहाः ।
सुप्रमाणं व संस्थानं लतावत्तनुविग्रहः ॥ ५५ ॥

गीते नृत्ते च वाद्ये च रतिः सुललिता गतिः ।
सुगन्धि रागसलिलं सुसूक्ष्मस्वरभाषणम् ॥ ५६ ॥

कलाकौशलसम्प्रीतिः श्यामो वर्णो मनोहरः ।
गौरः श्या(रश्या)मोऽथवावर्णश्चित्रभूषाम्बरस्पृहा ॥ ५७ ॥

विचित्रे च रते प्रीतिश्चित्रिण्या लक्षणन्त्विदम् ।
अलक्तरससच्छाये शोभने पादयोस्तले ॥ ५८ ॥

गुल्फौ सुसन्नतौ जङ्घे वृत्ते दीर्घे च मांसले ।
ईषद्वक्राकृती ऊरू गम्भीरं नाभिमण्डलम् ॥ ५९ ॥

उदरं तनु वृत्तं च स्तनावायतचूचुकौ ।
उरो विशालं बाहू च वृत्तौ दीर्घौ च मांसलौ ॥ १७६० ॥

रक्तपङ्कजसङ्काशौ कोमलौ करपल्लवौ ।
अङ्गुल्यः कोमला वृत्ता दीर्घा स्थूला च कन्धरा ॥ ६१ ॥

पीनौ रदच्छदौ रम्यौ दशनाः स्थूलसंहताः ।
तथा स्थूलायतौ कर्णौ नेत्रे नीलोत्पलप्रभे ॥ ६२ ॥

स्थूले भ्रुवौ तथा वक्रे निम्नं भालमथोन्नतम् ।
स्थूला दीर्घा घनाः केशा बहुरीर्ष्या मृदुर्गतिः ॥ ६३ ॥

गम्भीरमधुरा वाणी चलं चित्तं मृदुस्तनुः ।
निद्रा बुभुक्षा सततं स्निग्धकामुककामिता ॥ ६४ ॥

सम्भोगान्ते सरक्तत्वं मांसगन्धिद्रवोऽधिकः ।
सुरताहवशूरत्वं नवाङ्गुलरतिस्तथा ॥ ६५ ॥

इत्येतैर्लक्षणैर्युक्ता वडवा परिकीर्तिता।
शङ्खिनी हस्तिनीशीला विशालार्द्रभगाऽधमा ॥ ६६ ॥

दुर्गन्धा दुःस्वभावा च तस्माद्भोगे विवर्जिते ।
सुरूपा कान्तिसंयुक्ताचपला भयवर्जिता ॥ ६७ ॥

अस्वेदा च सुगन्धिश्च चिरकालनिमेषिणी ।
स्थिरस्तनी मिताहारा वलीपलितवर्जिता ॥ ६८ ॥

श्वेतभूषाम्बरप्रीता गौरश्यामोत्तमप्रिया ।
प्रसन्ना त्यागशीला च शौचाचारसमन्विता ॥ ६९ ॥

ईषल्ल(दृग्ल)क्षणसम्पन्ना योषिद्देवांशकोद्भवा ।
सुसंस्थाना सुतन्वी च तरङ्गितशिरोरुहा ॥ १७७० ॥

सहासवदनाम्भोजा पक्ष्मलाक्षी दृढस्तनी ।
मितास्या तनुमध्या च दर्शनीया नितम्बिनी ॥ ७१ ॥

सुकुमारकराङ्घ्रिश्च सुभगा प्रियभाषिणी ।
कलाविद्भङ्गिचतुरा सदा साहसिके रता ॥ ७२ ॥

सदैवासत्यवचना सिद्धांशकसमुद्भवा ।
सुरम्यनिम्नवदना शफरीचललोचना ॥ ७३ ॥

मध्ये क्षामा कान्तिमती सपुष्पनखरावली ।
नातिस्थूला न च कृशा गीतवाद्यप्रिया सदा ॥ ७४ ॥

सुगन्धिकुसुमासक्ता गीतज्ञा चातिकामिनी ।
अव्यवस्थाचलप्रान्ता स्वैरिणी पटुहासिनी ॥ ७५ ॥

ईदृग् लक्षणसंयुक्ता गन्धर्वांशकसम्भवा ।
सम्पूर्णचन्द्रवदना निम्ननासा कृशोदरी ॥ ७६ ॥

उत्तुङ्गभाला वक्रा(क्र)भ्रूश्चञ्चच्चलविलोचना ।
तन्वी च हरितश्यामा घनवृत्तलघुस्तनी ॥ ७७ ॥

प्रमाणोत्सेधसंयुक्ता राजज्जघनमण्डला ।
श्लक्ष्णोरुर्वृत्तजङ्घा च निर्लोमा स्वेदवर्जिता ॥ ७८ ॥

कृशाङ्गुली स्वल्पनखी स्वेदेपि च ससौरभा ।
गीतनृत्तकलादक्षा सम्भोगे चित्तहारिणी ॥ ७९ ॥

मौग्ध्यवैदग्ध्यसंयुक्ता सानुरागाऽतिकाङ्क्षिणी ।
विलासविभ्रमोपेता विचित्रवसना(न)प्रिया ॥ १७८० ॥

सनर्महासचतुरा साऽप्सरोंशकसम्भवा ।
सहकारफलाकारवदना चारुहासिनी ॥ ८१ ॥

समभालतला सुभ्रूस्तीक्ष्णापाङ्गविलोकिनी ।
स्वच्छगण्डस्थलच्छाया वृत्तपीनपयोधरा ॥ ८२ ॥

सकान्तिरदना रम्यरेखालङ्कृतकन्धरा ।
तनुमध्या पृथुश्रोणी(णि) रुरुजङ्घा मनोहरा ॥ ८३ ॥

माल्यमण्डनके दक्षा वृत्तज्ञा चपलाशया ।
उद्वेजयति भर्तारं काङ्क्षन्ती द्रविणं बहु ॥ ८४ ॥

पुनः सङ्घट्टते विद्याधरांशसमुद्भवा ।
दीर्घानना निम्नघोणा लघुलोचनभामिनी ॥ ८५ ॥

त्रिकोणभालफलका घननीलशिरोरुहा ।
जङ्घाकाण्डे प्रकोष्टे च सूक्ष्मरोमसमन्विता ॥ ८६ ॥

विचूचुककुचाभोगा मध्यभागे कृशा भृशम् ।
विशालजघनोपेता सुप्रमाणा लसन्नखी ॥ ८७ ॥

निगूहयित्री गुह्यानि गुह्यकांशसमुद्भवा ।
नात्यायतमुखी दीर्घलोचना समनासिका ॥ ८८ ॥

तनुदन्तच्छदा दीर्घाधिका पृथुलहस्तिनी ।
विशालवक्षाः सुग्रीवा भूषणेषु रता सदा ॥ ८९ ॥

मृदुबाहुः श्लक्ष्णकक्षा करकाठिन्यसंयुता ।
तनुमध्या शुभतनुर्विशालजघनस्थला ॥ १७९० ॥

ईषद्वक्रोरुजङ्घा च स्फुटिताङ्घ्रितला मनाक् ।
चलचित्ता प्रिये लोला पुष्पमाल्यविलेपना ॥ ९१ ॥

प्रस्थापयन्ती ताम्बूलं स्वीयं प्रियतमं प्रति ।
अत्यन्तच्छविसंयुक्ता श्यामकर्ण(वर्णा) मनोरमा ॥ ९२ ॥

एवं रूपगुणोपेता किन्नरांशकसम्भवा ।
तन्वी गौरी लघुकुचा दीर्घनेत्रा कृशोदरी ॥ ९३ ॥

लघुश्रोणी सदा भीरुरेवं धारयते दृढम् ।
गन्धवद्द्रव्यमाल्येषु लुब्धा शुद्धासनप्रिया ॥ ९४ ॥

ज्योत्स्नाध्वनिविहारेषु जलक्रीडासु लम्पटा ।
गोरश्यामा वक्रमतिश्छिद्रान्वेषणतत्परा ॥ ९५ ॥

एतल्लक्षणसंयुक्ता यक्षांशकसमुद्भवा ।
तन्वी कान्तिमती किञ्चिद्रक्तपिङ्गललोचना ॥ ९६ ॥

अच्छगण्डस्थला स्निग्धघननीलशीरोरुहा ।
ईषद्विकृतजङ्घा च लीलाकुटिलगामिनी ॥ ९७ ॥

गृहान्तर्वर्तिनी नित्यं क्षीरखण्डासवप्रिया ।
सखी: सङ्घट्टयत्याशु पुनर्विघटयत्यपि ॥ ९८ ॥

गौरश्यामा च वर्णेन नागांशकसमुद्भवा ।
वक्रालका कुन्तालिनी दीर्घभ्रूर्दीर्घलोचना ॥ ९९ ॥

वृत्तस्तनी लघुतनुः कङ्गुश्यामा समोदरी ।
उत्तुङ्गजघनाभोगा श्लक्ष्णजङ्घोरुशालिनी ॥ १८०० ॥

कोमलाङ्घ्रितलाऽताम्रनखरावलिरञ्जिता ।
कातरा गूढसञ्चारा परवेश्माशनप्रिया ॥ १ ॥

एवं रूपगुणोपेता पित्र्यंशकसमुद्भवा ।
स्म(स्मे)रानना विशालाक्षी दृढस्तनमनोहरा ॥ २ ॥

मृदुबाहुः कृशा मध्ये सुसंस्थान(ना)नितम्बिनी

रम्यजङ्घोरुयुगला मृदुपादतला वरा ॥ ३ ॥

गौराङ्गी दृढचित्ता च देवभक्ता पतिव्रता ।
ऋजुस्वभावा दान्ता च कोपना सुप्रसादिनी ॥ ४ ॥

स्वल्पाशना च धर्मज्ञा ऋष्यंशकसमुद्भवा ।
ऋक्षवानरमार्जारदैत्यदानवरक्षसाम् ॥ ५ ॥

पिशाचखरशार्दूलमत्स्यसैरिभपोत्रिणाम् ।
सारमेयाऽखुनकुलरुरुकाकगवामपि ॥ ६ ॥

क्रोष्टुवृश्चिकहंसानां नक्रकुक्कुटयोरपि ।
अन्यासामपि जातीनामंशकोद्भवयोषितः ॥ ७ ॥

रूपस्वभावगन्धाद्यैर्दूषिताः परिवर्जयेत्

क्षत्रियान्वयसम्भूता शीलाचारगुणान्विता ॥ ८ ॥

सुरूपा चानुकूला च तरुणी शुभलक्षणा ।
मृगी वा पद्मिनी वापि चित्रिणी वडवा तथा ॥ ९ ॥

देवाद्यंशकसम्भूता राज्ञी कार्या महीभुजा ।
वैश्यशूद्रकुलोत्पन्ना रूपयौवनसंयुता(ः) ॥ १८१० ॥

गीतनृत्तकलादक्षा चि(श्चि, त्तज्ञाः प्रेमनिर्भराः ।
सम्भोगसुखसाम्राज्यसंवर्धनविचक्षणाः ॥ ११ ॥

अवरोधवधूः कान्ताः कुर्याद्भोगाय भूपतिः ।
रूपलावण्यसंयुक्ता युक्तास्तारुण्यसम्पदा ॥ १२ ॥

सविलासा विलासिन्यः कर्तव्याः पृथिवीभुजा ।
दिव्यरत्नविभूषाभिर्वस्त्रमाल्यादिलेपनैः ॥ १३ ॥

यानासनगृहैर्भव्यैर्माननीया यथाक्रमम् ।
ईक्षणैर्नर्मभिर्गोष्ठ्या हसितैः स्पर्शनैरपि ॥ १४ ॥

क्रीडाभिश्च प्रियालापैः सम्भोगैस्ताश्च रञ्जयेत् ।
वस्त्राभरणदानैश्च पानखादनतर्पणैः ॥ १५ ॥

प्रेमनिर्भरसंलापैर्वनादिक्रीडनैरपि ।
तोषयेद्योषितस्तास्तास्तुष्टा भोगाय कल्पयेत् ॥ १६ ॥

भोजने मज्जने कान्ता पादाभ्यङ्गेऽङ्गमर्दने ।
केशसंवाहने चैव दिव्यगन्धविलेपने ॥ १७ ॥

गीतवाद्यश्रुतौ वृ(नृ)त्तप्रेक्षणे चारुदर्शने ।
जलादिक्रीडने चैव योजयेत्ताः सुयोषितः ॥ १८ ॥

अतोऽयमुपभोग्यत्वाद्योषिद्भोगः प्रकीर्तितः ।
राज्ञः सप्ताङ्गपूर्णस्य निःशेषीकृतवैरिणः ।
विंशतिः प्राह भोगानां श्रीमान् सोमेश्वरो नृपः ॥ १९ ॥

कन्दर्पोत्सवहेतुमद्भुतरसप्रोल्लासलीलास्पृशम्

विद्वन्मानसरञ्जनीं जनतया सत्कीर्तितां प्रत्यहम्

साश्चर्यामुपभोगविंशतिमिमां सोमेश्वरो भूपति-

र्वाग्देवीकुलनन्दनः कथितवान् प्रत्यर्थिभूपान्तकः ॥ १८२० ॥

इति श्री महाराजाधिराज-सत्याश्रयकुलतिलक-चालुक्याभरण-श्रीमद्भूलोकमल्ल-श्रीसोमेश्वरविरचिते मानसोल्लासे राज्योपभोगकथने
तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ॥

इदानीं प्रमोदापादकविनोदाः कथ्यन्ते ।

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यन्ते विनोदा हर्षहेतवः ।
विंशतिः सङ्ख्यया ते स्युर्लक्ष्यलक्षणसंयुताः ॥ १ ॥

क्षुरिकाखड्गकोदण्डचक्रकुन्तगदादिषु ।
शस्त्रेषु विविधैर्न्यासैः शिक्षितश्च तिजश्रमः ॥ २ ॥

तत्तद्विद्यान् समाहूय सेवकान्सचिवादिकान् ।
कुमारान् मण्डलाधीशान् परमण्डलिकानपि ॥ ३

पण्डितान् काव्यकर्तॄंश्च देशभाषाविशारदान् ।
पाठकान्गायकांश्चैव सृतमागधबन्दिनः ॥ ४ ॥

अन्तःपुरपुरन्ध्रीश्च शुद्धान्तवरयोषितः ।
विलासिनीर्मनःकान्ताः प्रसिद्धाः पण्ययोषितः ॥ ५ ॥

अलङ्कृतांस्तथा सर्वान्यथास्थानं निवेशयेत् ।
ततः स्वयं समुत्थाय प्रमोदनमथाचरेत् ॥ ६ ॥

घनं श्लक्ष्णं सितं वस्त्रं विलासपरिशोभितम् ।
आजानुलम्बिनं वृत्तं वीरकच्छादिवेष्टितम् ॥ ७ ॥

पञ्चवर्णैकपट्टैश्च चित्रपट्टैर्मनोहरैः ।
समन्ततो यथाशोभं समानाञ्चलमानतः ॥ ८ ॥

क्षुरिकागर्भितं भव्यं नत्काश्चनकल्पितम् ।
दलं प्रसृतिसङ्काशं दृढप(स)द्मादिवेष्टितम् ॥ ९ ॥

तिलके पूर्णचन्द्राभे रचयेद्भुजमस्तके ।
चन्दनं घुसृणोपेतं हेमपट्टसमाकृति ॥ १० ॥

ललाटे तिलकं कुर्यान्मध्ये कज्जलरेखया ।
तस्याः पार्श्वे च रेखाभ्यां सिताभ्यां परिभूषयेत् ॥ ११ ॥

शेषभोगोपमां चर्चां चन्दनेनोरसि न्यसेत् ।
द्वीपिपुच्छाजिनेनाथ कुर्याच्छिरसि शेखरम् ॥ १२ ॥

चामीकरमयां(यीं) कण्ठे चारुशृङ्खलिकां क्षिपेत् ।
हस्तयोर्भर्मवलयौ कर्णयोः स्वर्णपत्रके ॥ १३ ॥

एवं रचितशृङ्गारो वीरमूर्तिर्मनोहरः ।
प्रविशेत्खुरलीं रम्यां प्रेक्षकैः परिशोभिताम् ॥ १४ ॥

विहितोचितशृङ्गारो(रः) शस्त्रविद्याविशारदम् ।
प्रतियोगिनमास्थाय शस्त्रविद्यां विनोदयेत् ॥ १५ ॥

वितस्तिमात्रिकाहीनं मध्यमं विहिनस्ति च ।
स्थापयित्वोत्तमां शस्त्रीं गृह्णीयाच्छिक्षया नृपः ॥ १६ ॥

अङ्गुष्ठपर्वमानेन माननीयासिधेनुका ।
मुष्टिभागं परित्यज्य गणयेद्वंशपृष्ठतः ॥ १७ ॥

आयुर्लक्ष्मीमृ(र्मृ)ति चे(श्चे)ति समुच्चार्य पुनः पुनः ।
आयुर्लक्ष्म(क्ष्मी)प्र(प)दे शस्ता वर्ज्या मृत्युपदे स्थिता ॥ १८ ॥

तीक्ष्णधारा दृढा लघ्वी तिर्यग्रेखाविवर्जिता ।
अभिन्नधारा नात्युच्चैर्नीचैस्तिष्ठेत्ससौष्ठवम् ॥ १९ ॥

वामं पादं तथा सव्यं प्रसृतं बाहुदण्डकम् ।
पुरस्कृत्यावतिष्ठेत सङ्कामेच्च परं प्रति ॥ २० ॥

समुष्टिकं बाहुदण्डं दक्षिणं क्षुरिकान्वितम् ।
शिरःसमं समुत्क्षिप्य भैरवं स्थानमाचरेत् ॥ २१ ॥

दक्षिणं क्षुरिकाहस्तमपसार्य च पृष्ठतः ।
वामदण्डं प्रसार्याग्रे पल्लीवालं प्रदर्शयेत् ॥ २२ ॥

क्षुरिकाग्रे तथा दण्डं प्रसार्य पुरतः समम् ।
पुरतो नम्रगात्रस्तु शुनकस्थानकं न्यसेत् ॥ २३ ॥

प्रसार्य दक्षिणं बाहुमसिधेनुमधोमुखीम् ।
उरसि न्यस्तदण्डस्तु स्थानकं नूकमाचरेत् ॥ २४ ॥

क्षुरिकाग्रं समुन्नम्य नीचे तु मणिबन्धने ।
दण्डं चोरसि संस्थाप्य विनूकं स्थानमाश्रयेत् ॥ २५ ॥

वामे भागे सशस्त्रीकं करं सन्न्यस्य कम्पयन् ।
दण्डवत्सन्न्यसेद्दण्डं लुलितं स्थानकं भजेत् ॥ २६ ॥

क्षुरिकाग्रं प्रसार्याग्रे दण्डं सङ्कोच्य वक्षसि ।
नहयं स्थानकं कुर्याद्भूप(पः) सौष्ठवसंयुतम् ॥ २७ ॥

असिधेनुमुरोदेशे कृत्वा दण्डं तदग्रतः ।
नट्टेकं नाम संस्थानं कुर्यात्स रञ्जयत्स(न्स)ताम् ॥ २८ ॥

जानुनोर्मध्यभागे तु शस्त्र्यग्रेण स्पृशन्भुवम् ।
वामं प्रसार्य दोर्दण्डं स्थानं रोपितकं चरेत् ॥ २९ ॥

दण्डकस्य शिरस्थाने सांवि(सासि)धेनुं करं दधत् ।
वामदण्डं क्षिपन्नग्रे स्थानं पोत्ताङ्गुलं भजेत् ॥ ३० ॥

उत्क्षिप्य दक्षिणं बाहुं सासिधेनुं मृगारिवत् ।
दण्डं नीचं तथा कृत्वा स्थानं व्याघ्रनखं श्रयेत् ॥ ३१ ॥

वामदण्डस्थलस्याधः कुर्वन्मूर्मि(र्वीं) सशस्त्रिक(का)म् ।
दक्षिणे च स्तने दण्डं भजेदर्धकपोलके ॥ ३२ ॥

वामं पुरःस्थितं पादं दक्षिणेन स्पृशेन्ननु ।
वामं पुनः क्षिपेदग्रे दक्षिणेन पुनः स्पृशेत् ॥ ३३ ॥

तथैवोपन्यसेत्पादं दक्षिणं चरणेन तु ।
गतागतैर्विनिर्गच्छन्पदग्राहं समाचरेत् ॥ ३४ ॥

पुरःस्थितेन पादेन पाश्चात्यं घट्टयेत्पुनः ।
तदेवाग्रे क्षिपन्गच्छन् पदप्राप्तिं गतिं भजेत् ॥ ३५ ॥

न्यस्तौ च पादावुत्क्षिप्य प्रसर्पंश्च शनैः शनैः ।
अनुक्षेपगतिं कुर्यात् सर्पणेन विसर्पणः ॥ ३६ ॥

पादयोर्दृतसञ्चारैरीषदुत्क्षेपलक्षणैः ।
सर्पणं सर्पवत् कुर्यात्सर्पिकां गतिमाचरेत् ॥ ३७ ॥

आकुञ्चितैस्तथा पादैर्लीलाचङ्क्रमणाञ्चितैः ।
मत्तवारणवद्गच्छन्मत्तेभगतिमाचरेत् ॥ ३८ ॥

जिघृक्षया दृतं गत्वा यदुत्प्लुत्यापसर्पति ।
तां गतिं वायसीं बिभ्रद्विचरेच्छस्त्रकोविदः ॥ ३९ ॥

आकुञ्चिताभ्यां पादाभ्यामङ्गुल्यग्रै (:) स्पृशन्महीम् ।
बाकोटीं गतिमास्थाय सञ्चरेत्क्षुरिकाकरः ॥ ४० ॥

गात्रसङ्गोचनं कृत्वा सिंहवल्लङ्घयन्ध्रुवम् ।
पञ्चाननगतिं कुर्वन्दर्शयेत्पाणिलाघवम् ॥ ४१ ॥

किञ्चिदाकुञ्चयन् शस्त्रीं किञ्चिदालोलयन्भुजम् ।
आवर्तैः परिवर्तैश्च तथा सव्यापसव्यकैः ॥ ४२ ॥

भ्रामयेत् क्षुरिकामूर्ध्वं पृष्ठे पादे तथाऽग्रतः ।
कक्षयोः कण्ठदेशे च पादसञ्चारसंयुतः ॥ ४३ ॥

विद्युत्पञ्जरमध्यस्थमिवात्मानं प्रदर्शयेत् ।
चारणे धारणे चैव धारणे मारणे तथा ॥ ४४ ॥

अमोघां दर्शयेदाशां दुर्निवारो भयङ्करः ।
शस्त्रीं प्रदर्शयेदेवं दुष्टाशयविभीषणीम् ॥ ४५ ॥

प्रेयसीं मानसोल्लासां विद्वज्जनविनोदिनीम् ।
चतुर्वितस्तिकां शस्त्रीमादाय नृपतिस्ततः ॥ ४६ ॥

दक्षिणाङ्घ्रिं पुरस्कृत्य दण्डं धृत्वा तथोरसि ।
पूर्ववद्भ्रामयेदेनां करतालसमन्विताम् ॥ ४७ ॥

सम्भारैः कथितैः पूर्वं दर्शयेत्पादलाघवम् ।
धारापू(घा)तो विधिस्तस्याः कथितः पूर्वसूरिभिः ॥ ४८ ॥

खोच्छ(ञ्च)नं च तथा चान्ये प्रवदन्ति मनीषिणः ।
मतद्वयानुसारेण धाराघातैश्च खोञ्चनैः ॥ ४९ ॥

चतुर्वितस्तिकाशस्त्र्या विद्योत्कर्षं प्रदर्शयेत् ।
आदाय च ततः शस्त्रीं दीर्घां पञ्चवितस्तिकाम् ॥ ५० ॥

कर्णोपान्ते तु विन्यस्य मुष्टिं परजयोर्जिताम् ।
वामं बाहुं प्रसार्याथ करशाखामुखैः स्पृशन् ॥ ५१ ॥

शस्त्रीमुखं ततः पादैरुत्प्लवेत चरेदपि ।
निषीदेत्कूर्मसंस्थाने लाघवेन तथोत्पतेत् ॥ ५२ ॥

खोञ्चयेदग्रघातेन दीर्घशस्त्र्याम(स्व)यं मृधेः(धे) ।
दीर्घासिधेनुके चित्र्यं(काचित्रं) दर्शयित्वेति पार्थिवः ॥ ५३ ॥

ततः खड्गविनोदेन रञ्जयेत्प्रेक्षकान् भृशम् ।
क्षुरिकोक्तप्रमाणेन गणयेत् खड्गमुत्तमम् ॥ ५४ ॥

पञ्चाशताङ्गुलैः श्रेष्ठः पञ्चत्रिं(विं)शतिकोऽवरः ।
अनयोर्मध्यमानेन मध्यमः परिकीर्त्यते ॥ ५५ ॥

अव्रणः पोगलो(रो)पेतस्तिर्यग्भेदविवर्जितः ।
व्रणयुक्तोऽपि निस्त्रिंशो बिल्वकुञ्जरकुण्डलैः ॥ ५६ ॥

वर्धमानध्वजच्छत्रस्वस्तिकैश्च व्रणैः शुभैः(भ)ः ।
मानहीनो विभिन्नश्च कुण्ठितो ध्वनिवर्जितः ॥ ५७ ॥

नेत्रचित्तविरोधी च वर्जनीयो दुरासदः ।
असिर्मरकतश्यामः पोगलै:( रै): परिवर्जितः ॥ ५८ ॥

बाणबाहुवनच्छेदी बाणाय शार्ङ्गिणा धृतः ।
कृपाण: शाद्वलश्यामस्तनुवद्दीर्घपोगरः ॥ ५९ ॥

अच्छेद्यो रोहिणीवाहः पौलस्त्येन धृतः पुरा ।
कुटिलैः पोगरैर्युक्तो वरस्व(र: के) सरसन्निभैः ॥ ६० ॥

मत्कुणः करवालोऽयं लोहवर्णो न वर्ण्यते ।
गोजिह्वापल्लवप्रख्यः पोगरो यत्र दृश्यते ॥ ६१ ॥

असिर्निरवहो नाम द्विषच्छेदकरः शुभः ।
तरुणीकेशसङ्काशः सूक्ष्मपाण्डुरपोगरः ॥ ६२ ॥

भद्राङ्गः करवालोऽयं भद्रकालीकरस्थितः ।
राजजम्बूफलश्यामो वक्रपाण्डुरपोगरः ॥ ६३ ॥

स्निग्धच्छायवपुः खङ्गः करवालोऽभिधीयते ।
असिः प्रत्यग्रजीमूतशकलश्यामलच्छविः ॥ ६४ ॥

पाठीनत्वक्समाकारपोगरोऽयं सुबाणकः ।
केलिचन्द्रकसंकाशैः पोगरैर्निबिडैः श्रितः ॥ ६५ ॥

कच्छेल्लक इति ख्यातः खड्गः खड्गभृतां वरः ।
तमालव्यालरोलम्बनिकुरुम्बसमच्छविः ॥ ६६ ॥

कौक्षेयकः समाख्यातः पुरुषाकारपोगरः ।
एरण्डबीजसङ्काशा(श)पोगरस्तारपट्टकः ॥ ६७ ॥

रामारोमावलिश्यामो न नमेन्नामितोऽप्यसिः ।
नववारिधरः(र) श्यामः पिङ्गाकुञ्चितपोगरः ॥ ६८ ॥

खङ्गः षढालको नाम विषवज्रभयापहः ।
स्वर्णचञ्चूनिभैः सूक्ष्मैः पोगरैः स्वर्णपञ्जरः ॥ ६९ ॥

मुक्ताचूर्णसमाकारैः रव्यातस्तित्तिरवज्जरः(ज्रकः) ।
पोगरैः कज्जलप्रख्यैः खङ्गः स्यात्कालवज्जर:( ज्रकः) ॥ ७० ॥

वियत्श्याम(च्छया)वपुःसारः स्वल्पपाण्डुरपोगरः ।
सरोजिनीच्छदच्छायः कोङ्गिः खड्गोऽभिधीयते ॥ ७१ ॥

कदलीशृङ्खला वापि यस्मिन्दृश्यान्तरान्तरा ।
वर्णपोगरभेदेन खड्गजातिर्निरूपिता ॥ ७२ ॥

सोमेश्वरनरेन्द्रेण शस्त्रशास्त्रकलाविदा ।
कोशात् खड्गं समाकृष्य बिलादाशीविषं यथा ॥ ७३ ॥

चर्म वा फलकं वापि गृह्णीयाद्वामपाणिना ।
पाणिना भ्रामयेत्खड्गं चर्म वामेन चालयेत् ॥ ७४ ॥

पूर्वोक्तपदसञ्चारैः सञ्चरेत विचक्षणः ।
शीर्षस्योपरि संस्थाप्य खड्गचर्म तथोरसि ॥ ७५ ॥

दक्षिणाङ्घ्रि पुरस्कृत्य स्थानं शिखरकं श्रयेत् ।
वामं हस्तं प्रसार्याग्रे चर्मणा फलकेन वा ॥ ७६ ॥

कर्णोपान्ते समासज्य स्थानं कापोलकं भजेत् ।
वक्षस्यासज्य फलकं खड्गं तत्रैव बाह्यतः ॥ ७७ ॥

परस्यान्तरमीक्षेत श्रीवत्सं स्थानमाश्रितः ।
खड्गं महीमुखं कृत्वा खड्गाग्रं पुरतः समम् ॥ ७८ ॥

वीक्ष्यमाणः परच्छिद्रं स्थानं भूमण्डलं भजेत् ।
कुक्षिदेशे त्सरुं कृत्वा फलं तिर्यक्तथोरसि ॥ ७९ ॥

अग्रे प्रसार्य फलकं तीक्ष्णाग्रं स्थानकं न्यसेत् ।
कडगं चरणे विन्द्यादोलगं दक्षिणाङ्गजे(के) ॥ ८० ॥

पोगरं वामभागे स्यात्कालवल्कं तु मस्तके ।
आनाभि कण्ठपर्यन्तं खड्गाग्रेण तु भेदनम् ॥ ८१ ॥

मुनयन्नाम तत्प्रोक्तं कौक्षेयकविचक्षणैः ।
वारणं हननं तेषु पञ्चघातेषु पाटवम् ॥ ८२ ॥

दर्शयेद्रचनाघातं हस्तलाघवमाचरेत् ।
फलके वा तथा चर्मण्यङ्गं सर्वं निगृह्य च ॥ ८३ ॥

सञ्चरेत्परघातार्थं शून्यं पश्येत्पराङ्गकम् ।
पञ्चघातप्रयोगं च पञ्चघातनिवारणम् ॥ ८४ ॥

पादलाघवसंस्थानं चालनं खड्गचर्मणा ।
प्रदर्श्य रञ्जयेद्राजा सर्वांश्च खुरलीगतान् ॥ ८५ ॥

बद्धगोधाङ्गुलीत्राणस्ततो गृह्णीत कार्मुकम् ।
पक्ववंशकृतं भव्यं गोलादरदरञ्जितम् ॥ ८६ ॥

लाक्षाविलिप्तं कान्तं च स्नायुभिः परिवेष्टितम् ।
स्वर्णपट्टनिबद्धं च नानारत्नविचित्रितम् ॥ ८७ ॥

सुप्रमाणं दृढं रम्यमुच्छा(च्छा)लगुणसंयुतम् ।
त्रिपर्व पञ्चपर्वापि सप्तपर्व तथैव च ॥ ८८ ॥

नवपर्व ज्यया युक्तमर्कवल्कसमुत्थ(त्त्थ)या ।
मौर्व्या वा दृढया सम्यक् श्लक्ष्णया समयापि च ॥ ८९ ॥

मस्तकेन कृताधारं मुष्टिसौख्यविधायिना ।
सहस्रं सार्धसाहस्रं द्विसहस्रमिति क्रमात् ॥ ९० ॥

बालानां सङ्ख्यया युक्तं मृदु मध्यं तथोत्तमम् ।
उत्तमेन दृढं हन्याद्दूरं मध्येन दर्शयेत् ॥ ९१ ॥

मृदुना च तथा लक्ष्यं लाघवं चित्रमेव च ।
उभावंसौ नतौ कार्यावुरश्च विततं तथा ॥ ९२ ॥

पूर्व(र्वं) प्रसारितो बाह्य(ह्ये) दृढमुष्टिरकम्पितः ।
मणिबन्धे मनागन्त(न्तः) वक्रः कार्यः स्वकल्पशः ॥ ९३ ॥

मुष्टेरभिमुखं वक्रं अंसस्योपरिसंस्थितम् ।
चित्र(बु)कांश(स) स्य मध्यस्थमन्तरं चतुरङ्गुलम् ॥ ९४ ॥

पूर्वबाहुः समः कार्योऽप्यपरो ब(व)लिनो(तो) भुज: ।
दृष्टिर्लक्ष्यगिता कार्या पार्श्वे च ऋजुसंस्थित(ते) ॥ ९५ ॥

पूरकेण समायुक्तं वायुना जठरं दृढम् ।
त्रिकं च सन्नतं कार्यं पादौ स्थानस्थितौ दृढौ ॥ ९६ ॥

एवं लक्षणसंयुक्तं दर्शयेत्सौष्ठवं नृपः ।
पूर्वमाकुञ्चितं पादं चापस्थानाङ्गयोजितम् ॥ ९७ ॥

तिर्यक्प्रसारितं कृत्वा पृष्ठे पादं तथाऽपरम् ।
अङ्गुष्ठः पूर्वपादस्य पश्चात्पादकनिष्ठिका ॥ ९८ ॥

वितस्तिपञ्चकं मध्यं तयोरालीढकं भवेत् ।
व्यत्यासं पादयोः कृत्वा प्रत्यालीढं प्रयोजयेत् ॥ ९९ ॥

वैशाखे तु समौ पादौ वितस्तित्रयमन्तरम् ।
वितस्त्यन्तरमात्रौ तु समौ पादौ प्रयोजयेत् ॥ १०० ॥

पूर्ववत्पादसंस्थानं समपादं प्रदर्शयेत् ।
चतुर्वितस्तिकं मध्यं तिर्यक् पादावुभावपि ॥ १ ॥

अस्त्रादिवाहने शस्तं मण्डलं स्थानकं विदुः ।
पूर्वाङ्घ्रिपार्ष्णेरारभ्य पार्श्वाभ्या(श्चात्या)ङ्गुष्ठकावधि ॥ २ ॥

वितस्तिमात्रं मध्यं चेज्जातं जातं(स्थानं ) प्रदर्शयेत् ।
जातस्य वैपरीत्येनाभिजातं नियोजयेत् ॥ ३ ॥

पश्चात्याङ्घ्रि(पाश्चात्याङ्घ्रिं)समुत्क्षिप्य हंसपादं प्रकाशयेत्

बाह्ये तौ वलितौ पादौ जानुनी च भुवि स्थिते ॥ ४ ॥

आसनं दार्दुरं कृत्वा प्रौढिं प्रकटयेन्नृपः ।
अधः पादतले कृत्वा पद्मासनमथाचरेत् ॥ ५ ॥

वामं जानु क्षितौ कृत्वा दक्षिणं पादमुत्कटम् ।
गरुडस्यासने स्थित्वा गारुडान्सायकान्क्षिपेत् ॥ ६ ॥

दक्षिणं स्वस्तिकाकारं वामं दर्दुरवत्पदम् ।
आसनं मृगयायोग्यं कुर्यात्स्वस्तिकदर्दुरम् ॥ ७ ॥

आपीड्य भूमिं जानुभ्यामासनं जानुपीडनम् ।
अनुत्तानेऽथवोत्ताने शयने शयनासनम् ॥ ८ ॥

धृतचापस्य हस्तस्य तर्जनी प्रोन्नता यदि ।
तुङ्गो मुष्टिः समाख्यातः सत्युत्ताने शरासने ॥ ९ ॥

दक्षिणाग्रं यदा चापं तिर्यक् प्रणिहितं भवेत् ।
उन्नतायां कनिष्ठायां मुष्टिः स्यादुपतुङ्गकः ॥ ११० ॥

अङ्गुष्ठमुन्नतं कुर्यान्मुष्टौ तं(ष्टिः सः) परिमण्डले(लः) ।
गुलिकादिव्यचे(धे)तस्य विनियोगं प्रदर्शयेत् ॥ ११ ॥

तर्जन्यङ्गुष्ठयोरग्रे अन्योन्यं परिचुम्बतः ।
मुष्टिः समधृतो नाम स्थूले धनुषि दृश्यते ॥ १२ ॥

तलेनाक्रम्यते चार्पःदृढाकर्षणकर्मणि ।
मुष्टिस्तलाश्रयो नाम बलिनां सम्प्रदर्श्यते ॥ १३ ॥

अङ्गुल्यस्तु समाश्चापे यस्मिन्नङ्गुष्ठपीडिताः ।
सममुष्टिः स विज्ञेयो दृढघाते प्रशस्यते ॥ १४ ॥

एवं प्रयोगभेदेन चापे मुष्टिं तु षड्विधाम् ।
प्रयोजयेत्क्रियाकाले चापविद्याविशारदः ॥ १५ ॥

अङ्गुष्ठपीडितं कुर्यात्तर्जनीनखरं तले ।
अङ्गुलीत्रितयं स्थाप्यं मुष्टिः स्यात्सिंहकर्णिका(कः) ॥ १६ ॥

सिंहकर्णिकमुष्टौ च तर्जनी चेत्प्रसारिता ।
पताको नाम मुष्टिः स्यान्नलिकास्थ(स्थू) लकाण्डके ॥ १७ ॥

अङ्गुष्ठनखपृष्ठे च तर्जनीनखरो भवेत् ।
अधोवर्तिर्भ(र्ती भ)वेन्मुष्टिः शेषाङ्गुल्योऽत्र पूर्ववत् ॥ १८ ॥

तर्जन्यङ्गुष्ठयोरग्रे श्लिष्टे चेत्पूर्ववत्पुरा(रः) ।
मुचुटा(टी) सूक्ष्मनाराचव्यधे मुष्टिः प्रशस्यते ॥ १९ ॥

तर्जन्यावेष्टिताङ्गुष्ठ(:) शेषाः पाणितले स्थिता ( : ) ।
वज्रमुष्टिरियं ख्याता दृढकर्मणि कोविदैः ॥ १२० ॥

पुङ्खस्योर्ध्वमधः स्याच्चेत्तर्जनी मध्यमा स्थिताः(ता) ।
तथा पुङ्खमुखेऽङ्गुष्टो मुष्टिस्त्रैयम्बको मतः ॥ २१ ॥

तर्जनीमध्यमामध्ये यत्र पुङ्खः प्रपीड्यते ।
अनामिकासमायोगान्मुष्टिः स्यादेकलव्यकः ॥ २२ ॥

त्र(त्रै)यम्बकैकलव्यौ द्वौ तिर्यक्कोदण्डमार्गणे ।
एवं सप्तविधं मुष्टिं कुर्यान्नानाविधे व्यधे ॥ २३ ॥

आकृष्टसायकं मुष्टिं कर्णाग्रस्योर्ध्वमङ्गुले ।
विन्यस्य दर्शयन्सो(येत्सो) ऽयं कैशिकं नीचवेधने ॥ २४ ॥

कर्णाग्रचुम्बितं मुष्टिं कृत्वा सायकपीडनम् ।
सात्वतं दर्शयन्सो(येत्सो)ऽयं पूर्ववन्नीचलक्ष(क्ष्य)के ॥ २५ ॥

कर्णनाभिसमं मुष्टिं कृत्वा मार्गणगर्भितम् ।
वार्षगण्यं(वत्सकर्णं) प्रयुञ्जीत सोऽयं लक्ष्ये समं(मे) नृपः ॥ २६ ॥

अधस्तात्कर्णरन्ध्रस्य मुष्टिमेकाङ्गुले स्थिरम् ।
विन्यस्य भरतं सोयं समे लक्ष्ये प्रदर्शयेत् ॥ २७ ॥

अपरे बाहुशिखरे मुष्टिं कृत्वा समार्गणम् ।
उच्चे दूरे तथा लक्ष्ये छन्दन्यायं(स्कन्धन्यासं) प्रदर्शयेत् ॥ २८ ॥

उरःसमं समं लक्ष्यं मनुष्योत्सेधमानतः ।
तदूर्ध्वमुञ्चं(च्चं) लक्ष्यं स्यात्तदधो नीचमुच्यते ॥ २९ ॥

शुष्कचर्मशतं गव्यमहोरात्रं जले स्थितम् ।
षोडशाङ्गुलविस्तीर्णं दृढं बद्धं च रज्जुभिः ॥ १३० ॥

इदं चर्म दृढं प्रोक्तं गजचर्मसमं बुधैः ।
एवं विंशतिरश्वस्य चर्माण्यष्टौ नरस्य तु ॥ ३१ ॥

एवं सर्वादृढानां हि गजवाजिनृणां क्रमः ।
कथितः सोमभूपेन जामदग्न्यमतानुगः ॥ ३२ ॥

षड्विंशदङ्गुलां भस्त्रां छागमांसेन पूरयेत् ।
एतन्मांसं दृढं विध्येद्जकायप्रमाणकम् ॥ ३३ ॥

गजरा(जाजा)श्वखुराघातैः समन्तात्परिशोषितः(तम्) ।
दृढमश्वखुरं नाम मध्ये मातङ्गमान(ज)कम् ॥ ३४ ॥

विषाणं सप्तवर्षस्य महिषस्य प्रगृह्य च ।
मूलाग्रवर्जितं मध्ये द्विपकायसमं दृढम् ॥ ३५ ॥

सूत्रं पञ्चाङ्गुलोत्सेधं तिर्यगामा(या)मकल्पितम् ।
निबिडं चर्मणा बद्धं विध्येत्करिसमं दृढम् ॥ ३६ ॥

कूर्मपृष्ठकपालं तु हस्तविस्तारवर्तुलम् ।
विध्येदस्थि दृढं नाम कुञ्जराङ्गप्रमाणकम् ॥ ३७ ॥

षड्विंशदङ्गुलं स्थौल्याद्वाल्कजङ्घन(जाङ्गल) पिण्डितम् ।
रज्जुभिर्वेष्टितं विध्येदिभगात्रसमं दृढम् ॥ ३८ ॥

अङ्गुलं दारुसारं तु षोडशाङ्गुलविस्तृतम् ।
इदं दारु दृढं विध्येद्दन्तिदेहसमं नृपः ॥ ३९ ॥

भ्रमत्कुलालचक्रस्थं मृदः पिण्डं नवाङ्गुलम् ।
दृढं प्रवाह(विहि)तं विध्येत्समं नागेन चर्मणा ॥ १४० ॥

कार्पासनिर्मितं पुञ्जमुत्सेधेन षडङ्गुलम् ।
चर्मनद्धं दृढं विध्येत्सिन्धुराङ्गन्समं नृपः ॥ ४१ ॥

करीषधान्यपांसृनां पृथक्पर्णं तु कर्क्कट(श)म् ।
अष्टाङ्गुलं दृढं विध्येद्वारणाङ्गसमं नृपः ॥ ४२ ॥

व्द्यङ्गुलां मांसवर्णां च षोडशाङ्गुलविस्तृताम् ।
शिलां विध्येद्दृढं सम्यक् स्तम्बेरमसमं नृपः ॥ ४३ ॥

षोडशाङ्गुलाविस्तीर्णमुत्सेधे सर्षपास्त्रयः ।
आयसं दृढमेतत्तु विध्येत्सामजसन्निभम् ॥ ४४ ॥

दृढान्येतानि बध्नीयात्स्तम्भशाखाद्वयान्तरे ।
त्रिवारप्रमितेनैव नरवक्षःसमुन्नतौ ॥ ४५ ॥

भित्वा तानि विनिर्गत्य निर्भिद्याग्रेण भूतलम् ।
यथावत्तिष्ठते बाणस्तथाविध्येत्क्रियायुतः ॥ ४६ ॥

अङ्गुष्ठभागपार्श्वे तु तर्जन्या सङ्गते शरे ।
चापमुष्टौ समे पुङ्खे समसन्धानमुच्यते ॥ ४७ ॥

समसन्धो रथे ज्यायामधःसन्धानक भवेत् ।
तस्मादेवोर्ध्वतः सन्धादूर्ध्वसन्धानमिष्यते ॥ ४८ ॥

ऊर्ध्वदूरस्थिते लक्ष्ये नीचसन्धानसङ्गतिः ।
नीचलक्ष्ये तथा चोर्ध्वं समलक्ष्ये समं भवेत् ॥ ४९ ॥

षोडशाङ्गुलवृत्तं तु स्थूलं लक्ष्यमुदाहृतम् ।
अङ्गुलद्वितयं सूक्ष्मं पञ्चगुञ्जाशिरोरुहम् ॥ १५० ॥

शब्देनानुमितं लक्ष्यं परापरमुदाहृतम् ।
चलं पञ्चविधं लक्ष्यं दर्शयेत्तस्य वेधने ( नम् ) ॥ ५१ ॥

तिर्यग्धावंस्तथा गच्छन्भ्राम्यंश्चैव तथोत्पतन् ।
आकाशे भूतले तोये तेषां स्थानमुदाहृतम् ॥ ५२ ॥

उत्तमं द्विशतं प्रोक्तं शतं सार्धं तु मध्यमम् ।
विंशं शतं कनिष्ठं स्याद्दूरे धन्वन्तरे क्षितौ ॥ ५३ ॥

धर्षयेदुत्तमं दूरं चतुर्भिः सायकैः शनैः ।
समपत्रैः स्थूलसूक्ष्मैः निःपत्रैश्चैव नागरैः ॥ ५४ ॥

पाते त्वेकं करे त्वेकं गगने पञ्चसायकान् ।
दर्शयेल्लाघवन्त्वेवं विध्यल्ँलक्ष्यं महीपतिः ॥ ५५ ॥

चतस्रः सम्पदस्त्वेता युद्धे शत्रुनिबर्हणे ।
मृगयायां विनोदेन सोपयोगा महीपतेः ॥ ५६ ॥

चित्रं कुतूहलकरं प्रेक्षकाणां मनोहरम् ।
दर्शयेत्तदपि प्रौढ्या विनोदाय महीपतिः ॥ ५७ ॥

स्तम्भस्योपरिविन्यस्तचक्रयन्त्रे सुकीलितम् ।
वायुप्रेरितपत्रैस्तु भ्राम्यमाणं द्रुतं झषम् ॥ ५८ ॥

पात्रमध्ये स्थिते तोये वीक्ष्य विध्यन्विलोचने ।
प्रत्यालीढस्थितो राजा राधावेधं प्रदर्शयेत् ॥ ५९ ॥

खर्जूरीसदृशाकारं कृत्वा दारुमयं तरुम् ।
नाराचैः शतशो विध्येत्स्थाने कण्टकपत्रयोः ॥ १६० ॥

पत्राणां(णि)कण्टकांश्चैव सायकैरेव कल्पयेत् ।
खर्जूरीवेधनं चित्रं प्रेयसीनां प्रदर्शयेत् ॥ ६१ ॥

वृषलं सम्मुखं कृत्वा पत्रं वक्षसि विन्यसेत् ।
तदेव तिर्यग् मोक्षेण बाणपुङ्खेन धारयेत् ॥ ६२ ॥

पत्रच्छेदमिदं चित्रं चित्तभ्रान्तिकरं नृणाम् ।
रसं विस्मयमातन्वन्दर्शयेद्वेधमुत्तमम् ॥ ६३ ॥

एकसन्धानयुक्ताभ्यां बाणाभ्यां लक्ष्ययुग्मकम् ।
विध्यन्प्रदर्शयेच्चित्रं यमलार्जुनसंज्ञकम् ॥ ६४ ॥

अत ऊर्ध्वं स्थितं लक्ष्यमेकमोक्षेण बाणयोः ।
विकटार्जुनके(कं)चित्रं नृपो विध्यन् विनोदयेत् ॥ ६५ ॥

अर्धचन्द्राकृतीं कृत्वा तर्जन्यङ्कुष्ठकौ ततः ।
तृणकाण्डं तयोरग्रे धारितं चतुरङ्गुलम् ॥ ६६ ॥

अङ्गुल्यनुपपातेन तद्विध्यन्पृथिवीपतिः ।
अर्धचन्द्राह्वयं चित्रं दर्शयेच्च सभासदाम् ॥ ६७ ॥

सन्धतः सायकस्त्वेको द्वितीयः सम्मुखः स्थितः ।
द्वावेतावेकमोक्षेण पुरः पञ्चाच्च गच्छतः ॥ ६८ ॥

पूर्वापरस्थितं लक्ष्यं प्रविध्यन्नवनीपतिः ।
मालाविद्याधरं चित्रं दर्शयेच्चित्रवेष्टितम् ॥ ६९ ॥

चतुर्भिरधिकाशीतिश्चित्राणामवनीभुजा ।
इत्थं प्रदर्शनीया स्याव्द्दापञ्चाशश्च तु(दु)ष्करा ॥ १७० ॥

दृढलक्ष्ये तथा दूरे लाघवे चित्रकर्मणि ।
एवं लक्षणसंयुक्तां धनुर्विद्यां प्रदर्शयेत् ॥ ७१ ॥

ततोऽष्टारं समादाय चक्रं षडरमेव वा ।
मुष्टिभिः सिंहकर्णाद्यैर्लक्ष्यं हन्यान्महीपतिः ॥ ७२ ।
ईषत्कुञ्चिततर्जन्या भ्रामयेद्वामदक्षिणम् ।
उत्क्षिप्योत्क्षिप्य वेगेन पञ्च सप्त प्रधारयेत् ॥ ७३ ॥

एवं प्रदर्शयेच्चित्रं चक्रचारविचक्षणः ।
ततः कुन्तं समादाय तदुत्कर्षं प्रदर्शयेत् ॥ ७४ ॥

सप्तारत्निर्भवेद्भूमौ षडरत्निस्तु वाजिनि ।
वारणे च नवारत्निः कुन्तदण्डास्त्रयः स्मृताः ॥ ७५ ॥

त्रिशूली जर्जरो जीर्णो व्रणकोशसमन्वितः ।
स्थूलग्रन्थिः कृशग्रन्थिर्दूरपर्वभिरायतः ॥ ७६ ॥

एवंविधेन दण्डेन युक्तं कुन्तं विवर्जयेत् ।
सदोषं विघ्नकारित्वात्कुन्तकर्मणि निन्दितम् ॥ ७७ ॥

निष्कोशः सरणः शुद्धः पक्ववेणुः स(सु)भूमिजः ।
कुन्ते प्रशस्यते दण्डः सर्वकार्यस्य साधकः ॥ ७८ ॥

फलमग्रे भवेदेकविंशत्यङ्गुलमानतः ।
अङ्कुशेन फलस्याधो युक्तः पृष्ठे च कर्तरी ॥ ७९ ॥

अशनिर्मूलदेशे स्यादायसो मुकुलाकृतिः ।
ईदृक्षो वा(क्षः पा)तिकः कुन्तः फलमात्रस्तु वाजिनि ॥ १८० ॥

पदातिकुन्तवत्कुन्तो दीर्घत्वेन विशेषतः ।
गजारूढेन सन्धार्यः समराङ्गणमूर्धनि ॥ ८१ ॥

भूमिकुन्तं समादाय दक्षिणेन च पाणिना ।
अशनेरग्रतो हस्तमात्रेऽनुत्तानमुष्टिना ॥ ८२ ॥

वितस्तित्रितयं त्यक्त्वा वामेनोत्तानमुष्टिना ॥

सङ्गृह्य कुन्तं जाते(न) स्थानकेन चरेल्लघु ॥ ८३ ॥

चालयन्मणिबन्धेन कङ्कणावर्तमाचरेत् ।
स्कन्धे चावर्तयन् कुन्तं कण्ठावर्तं प्रदर्शयेत् ॥ ८४ ॥

पृष्ठे च भ्रामयेत् कुन्तं पृष्ठावर्तं निदर्शयेत् ।
कक्षायां च तथावर्तं तर्जन्यां तु तदान्वयम् ॥ ८५ ॥

यत्र यत्र प्रदेशे तु भ्रामयेत्कुन्तमुत्तमम् ।
तत्तन्नाम्ना तमावर्तं दर्शयेत्कुन्तकोविदः ॥ ८६ ॥

फलेन दर्शयेदाशां परवेधात्मिकां नृपः ।
अङ्कुशेन विकर्षाशां कर्तर्या धारणात्मिकाम् ॥ ८७ ॥

विननाशा(नाशाशा)मशन्यां च दर्शयेत्कुन्तकोविदः ।
इति कुन्तविनोदेन रञ्जयेत समागतान् ॥ ८८ ॥

गदां लोहमयीं कुर्याद्दारुसारमयीं तथा ।
घनेन निर्मितां वापि रत्नकाञ्चनभूषिताम् ॥ ८९ ॥

स्थूलोदरीं च स्थूलाग्रां समदन्तां परां शुभाम् ।
प्रगृह्य मूलदेशे तु खङ्गवद्दृढमुष्टिना ॥ १९० ॥

भ्रामयेत्करयुग्मेन करेणैकेन वा पुनः ।
विचरेन्मण्डलैश्चित्रैः सव्यैश्चैवापसव्यकैः ॥ ९१ ॥

गतागतैश्च गोमुत्रैरुप्लुनुत्प्लु(प्लवन्नुत्प्लु ) तैरपि ।
पातयन्परघातांश्च प्रहाराशाश्च दर्शयेत् ॥ ९२ ॥

उपन्यस्तैरपन्यस्तैरावर्तपरिवर्तनैः ।
दर्शयेत्तु गदाविद्यां विनोदाय महीपतिः ॥ ९३ ॥

नीराज्यमानो राज्ञीभिः स्तूयमानश्च बन्दिभिः ।
कविभिर्वर्ण्यमानश्च गीयमानश्च गायकैः ॥ ९४ ॥

आशीर्भिर्वर्धमानश्च जयजीवेतिवादिभिः ।
पुरोध:प्रमुखैर्विप्रैर्नन्दवर्धस्वभाषितैः ॥ ९५ ॥

प्रणम्यमानो भूपालैर्बद्धाञ्जलिपुटैर्नरैः ।
भजेत्प्रमोदं भूपालः शस्त्रविद्याविनोदनैः ॥ ९६ ॥

शस्त्रविद्याविनोदोऽयं कथितः सोमभूभुजा ।
इति शस्त्रविद्याविनोदः ॥ १ ॥

अथ शास्त्रविनोदोऽयं विविधः परिकीर्त्यते ॥ ९७ ॥

देवता विधिनाभ्यर्च्य विप्रान्सन्तोष्य दानतः ।
निव(र्व)र्त्य राजकार्याणि क्षुत्काले विहिताशनः ॥ ९८ ॥

सभामण्डपमध्यस्थः समासीनः शुभासने ।
विनोदाय कवीन्प्रौढान् गायकान् वादिनस्तथा ॥ ९९ ॥

वाग्मिनः पण्डितान् प्राज्ञान् सर्वशास्त्रविशारदान्।
समाहूय नृपस्तैस्तैरागतैः परिवेष्टितः ॥ २०० ॥

यथोचितासनासीनैराशीर्भिरभिनन्दितः ।
प्रसन्नकान्तया दृष्ट्या तान् सर्वानवलोक्य च ॥ १ ॥

तत्र शद्बकलादक्षान्निसर्गप्रतिभान्वितान् ।
रत्नत्रयकृताभ्यासान् सर्वव्यापारकोविदान् ॥ २ ॥

उत्पादकांश्च भावज्ञांश्छन्दोविचितिपारगान् ।
मधुरान् काव्यतत्वज्ञान् सर्वभाषाविशारदान् ॥ ३ ॥

आज्ञापयेत्कवीन्राजा काव्यं पठत सुन्दरम् ।
पठ्यमाने ततः काव्ये गुणान् दोषान् विचारयेत् ॥ ४ ॥

शब्दाः शरीरं काव्यस्य प्राणोऽर्थः परिकीर्तितः ।
अलङ्कारास्तदाऽकारा(रः) रसा भावाश्च चेष्टिताः (तम्) ॥ ५ ॥

छन्दोऽस्य पदसञ्चारो नानाप्रकृतयस्तथा ।
शब्दविद्यास्य मर्मैतैः काव्यदेवस्य रम्यता ॥ ६ ॥

महाप्राणाक्षरं श्लिष्टं मिथश्च श्लिष्टवर्णकम् ।
प्रसिद्धार्थपदाख्यातं प्रसाद इति कथ्यते ॥ ७ ॥

प्रारब्धमार्गनिर्वाहः समता परिकीर्तिता ।
शब्दार्थौ कर्णसुखदौ माधुर्यं तत्प्रवक्ष(क्ष्य)ते ॥ ८ ॥

अक्षराणां च लालित्यं सौकुमार्यं विदुर्बुधाः ।
निरपेक्षार्थवाचित्वमर्थव्यक्तिरुदाहृता ॥ ९ ॥

शस्तैर्विशेषणैर्युक्तैरौदार्यमाभिधीयते ।
ओजः समासबाहुल्यं विकटाक्षरसन्धि वा ॥ २१० ॥

लोकानुसारि सम्भाव्यं कथनं कान्तिरिष्यते ।
समाधिरन्यधर्मश्चेदन्यत्र प्रतिपद्यते ॥ ११ ॥

दोषलेषैरसंस्पृष्टा गुणैः सर्वैरलङ्कृता ।
वैदर्भी कथिता रीतिः श्रवणश्रव्यकारिणी ॥ १२ ॥

समस्तैरुद्भटैः शब्दैरोजःकान्तिगुणान्वितैः ।
गौडीया नाम सा प्रोक्ता रीतिः काव्यविचक्षणैः ॥ १३ ॥

ईषत्क्लवैः(श्लथैः)पदैर्युक्ता पुराणच्छायया युता ।
मधुरा सुकुमारा च पाञ्चाली रीतिरिष्यते ॥ १४ ॥

विषमं च समं चैव तथैवार्धसमं भवेत् ।
एवं त्रिविधमाख्यातं वृत्तं छन्दोविशारदैः ॥ १५ ॥

एकाक्षरात्समारभ्य यावत्षड्विंशतिं गताः ।
एकैकाक्षरसंवृद्ध्या पादाः स्युश्छन्दसां विदुः ॥ १६ ॥

ऊर्ध्वं ततः समादिष्टाश्चण्डदृ(वृ)ष्ट्यादिदण्डकाः ।
तच्छेषं कथिता गाथाः पादैः षड्भिस्त्रिभिस्तथा ॥ १७ ॥

तत्रोक्ता प्रथमात्युक्ता द्वितीया मध्यमा ततः ।
प्रतिष्ठा सुप्रतिष्ठा च गायत्र्युष्णिगनुष्टुभा(भः) ॥ १८ ॥

बृहती च तथापङ्किस्त्रिष्टुप् च जगती परा ।
तथातिजगती शक्वर्यन्या स्यादतिशक्वरी ॥ १९ ॥

अष्टिरत्यष्टिरुद्दिष्टा धृतिश्चातिधृतिः स्मृता ।
कृतिश्च प्रकृतिश्चैवमाकृतिर्विकृतिर्मता ॥ २२० ॥

सङ्कृत्यभि(ति)कृती स्यातामुत्कृतिश्चरमा भवेत् ।
इति संज्ञाः समाख्याताश्छन्दसां पूर्वसूरिभिः ॥ २१ ॥

मकारस्त्रिंगुरुर्ज्ञेयो नकारस्त्रिलघुर्मतः ।
आदौ गुरुर्मकारः स्यात्सकारे गुरुरन्ततः ॥ २२ ॥

मध्ये गुरुर्जकारः स्याद्रकारो लघुमध्यकः ।
आदौ लघुर्यकारः स्यात्तकारोऽन्त्यलघुर्मतः ॥ २३ ॥

प्रस्तारो नष्टमुद्दिष्टमेकव्द्यादिलघु(ग)क्रिया ।
संख्ङ्या चैव तथा द्वाव(चैवाध्वयोगश्च)प्रत्ययाः षडुदाहृताः ॥ २४ ॥

एकदेशेन सादृश्यं बहुसादृश्यमेव वा ।
यत्र प्रतीयते काव्ये सोपमेति निगद्यते ॥ २५ ॥

सा चापि द्विविधा प्रोक्ता पदवाक्यार्थभेदतः ।
तत्रोदाहरणं वक्ष्ये पृथक् पृथगिदं यथा ॥ २६ ॥

पदार्थोपमा यथा ।
इन्दुबिम्बसमानेन वदनेन कृशोदरी ।
आह्लादयति चित्तं मे कुम्भिकुम्भोन्नतस्तनी ॥ २७ ॥

वाक्यार्थोंपमा यथा ।
वक्ष(क्षः)स्थले विलसता मुक्ताहारेण राजते ।
सुमेरुरिव गाङ्गेन प्रवाहेण नराधिपः ॥ २८ ॥

उपमेयं(ये) समारोप्य कथ्यते यत्र वस्तुनि ।
उपमानं तदा ख्यातं रूपकं पूर्वसूरिभिः ॥ २९ ॥

पुष्पचापस्य तन्वङ्गी परमास्त्रं जगज्जये ।
मनो हरति लोकस्य लावण्यरसदीर्घिका ॥ २३० ॥

समादाय च सादृश्यमन्यस्यान्यत्र भावनात् ।
उत्प्रेक्ष(क्ष्य)ते हि यद्वस्तु तामुत्प्रेक्षां प्रचक्षते ॥ ३१ ॥

मधु(म)वैरि(री)विधुस्तन्वि त्वया वक्त्रेण निर्जितः ।
इतीव सेवते पादौ पद्मकान्ती मृगीदृशः ॥ ३२ ॥

वक्तुं किञ्चिदुपक्रम्य निषेध इव तस्य यः ।
उत्कर्षापादनायासावाक्षेपः कथितो बुधैः ॥ ३३ ॥

तस्याः(स्या)स्तव वियोगोत्थं तापं प्राणान्तकं शृणुं ।
न वक्ष्ये त्वं दयाहीनः परदुःखसुखी यतः ॥ ३४ ॥

गन्तुमिच्छसि चेद्बाढं गच्छ कान्त यथासुखम् ।
मम यद्भावि तद्भावि नामङ्गल्यं ब्रवीम्यहम् ॥ ३५ ॥

उद्वर्तयामि गौराङ्गि चन्दनेन किमाननम् ।
निसर्गमधुरस्यास्य मण्डनेयं विडम्बना ॥ ३६ ॥

रूपं शब्दश्च गन्धश्च रसः स्पर्शक्रियागुणाः ।
द्रव्यं च वर्ण्यते यत्तु स्वभावोक्तिरसौ मता ॥ ३७ ॥

सर्वाङ्गपाण्डुरैः पिच्छैश्चञ्च्वा च कनकत्विषा ।
हरिद्रापिञ्जरैः पादै राजहंसो विराजते ॥ ३८ ॥

इति रूपम् ।
अथ शब्दः

वीणाया निष्कलो नादो मधुरः श्रुतिशोभनः ।
कस्य नो हरते चेतो मृगीमपि वशं नयेत् ॥ ३९ ॥

इति शब्दः ।
अथ गन्धः

अन्येभगन्धमाघ्राय दिशो जिघ्रति वारणः ।
अत्यर्थं करमुत्क्षिप्य कोपारुणितलोचनः ॥ २४० ॥

इति गन्धः ।
अथ रसः

विशालायाः फलं रम्यं लोभादास्वाद्य सत्वतः ।
व्यादाय वदनं मूढो धुनीते मर्कटः शिरः ॥ ४१ ॥

इति रसः ।
अथ स्पर्शः

पीनवृत्तघनोत्तुङ्गस्तनस्पर्श(र्शि) करोत्पलम् ।
तन्वङ्गया मानसं यूनां लज्जाधैर्यविवर्जितम् ॥ ४२ ॥

इति स्पर्शः ।
अथ क्रिया

ऊर्ध्वरोमा श्लथश्रोत्रः पुच्छं कुण्डलतां नयन् ।
कामुकः पृष्ठमारोहन् हरिणीमनुधावति ॥ ४३ ॥

इति क्रिया ।
अथ गुणः

घनगर्जितमाकर्ण्य घनदानविभूषितः ।
घनवारिमदस्रावी गजोऽयं मदगर्जनः ॥ ४४ ॥

इति गुणः ।
अथ द्रव्यम्

अतसीपुष्पसङ्काशः पद्मपत्रायतेक्षणः ।
शङ्खचक्रगदापाणिर्दृश्यते गरुडध्वजः ॥ ४५ ॥

इति द्रव्यम् ।
गुणजातिक्रियाद्रव्यवाच्येकत्र स्थितं पदम् ।
सर्वैः सम्बध्यते वाक्यैर्दीपकं तत्प्रचक्षते ॥ ४६ ॥

श्वेतिमा दृश्यते शङ्खे क्षीराम्भोधौ सुधाकरे ।
दिग्दन्तिदशने कुन्दे यशःसु तव भूपते ॥ ४७ ॥

भद्रो नगेन्द्रः कुरुते स्वामिनो जयसम्पदम् ।
मदयत्यूर्जितं राज्यं रिपूनभिभवत्यसौ ॥ ४८ ॥

कुरुते तव सङ्गीतं तद्विदां चित्तरञ्जनम् ।
कामिन्या मन्मथोल्लासं सन्तापं च वियोगिनाम् ॥ ४९ ॥

विष्णुना निर्जिता दैत्याः सुरास्त्राता महात्मना ।
योगिनः प्रापिता मोक्षं जनो जगति मोहितः ॥ २५० ॥

दीपक(कं)श्लोकमध्ये तु श्लोकस्यान्ते च दीपकम् ।
गुणजातिक्रियाद्रव्यसंङ्गि ज्ञेयं विचक्षणैः ॥ ५१ ॥

पदमावर्तते यत्र भिन्नभिन्नार्थवाचि यत् ।
आवृत्तिर्नाम सा ज्ञेया वचो व्युत्पत्तिकारिणी ॥ ५२ ॥

क्षीरेण नीरं घटते सद्भिः सन्ते मिलन्ति च ।
चक्राह्वा़श्चक्रवाकीभिः सङ्गच्छन्ते दिनागमे ॥ ५३ ॥

पुष्पितां रचयत्येष वनमालां मधूत्सवः ।
पुष्पितां कुरुते तन्वीं नवयौवनसङ्गमः ॥ ५४ ॥

विधेयार्थस्य सिध्यर्थं साम्यादन्यार्थभी(भा)षणम् ।
सोऽयमर्थान्तरन्यासः कथितः सोमभूभुजा ॥ ५५ ॥

पक्वाभ्रकदलीद्राक्षाफलाढ्येऽपि वने वसन् ।
करभः कण्टकान्वाञ्छत्यधमो ह्यधमप्रियः ॥ ५६ ॥

उक्त्वा सादृश्यमन्योऽन्यमुपमानोपमेययोः ।
उपमेयस्य भेदोक्तिर्व्यतिरेकः स्मृतो बुधैः । ५७ ॥

सुवंशजो गुणयुतो निर्जितारातिमण्डलः ।
दत्तपृष्टो रणे चापस्त्वं पुनः सम्मुखः सदा ॥ ५८ ॥

प्रतीतकारणत्यागाद्यत्र कार्यमुदीर्यते ।
हेत्वन्तरात्स्वभावाद्वा सेयमुक्ता विभावना ॥ ५९ ॥

दिग्वधूमुखमाभाति विना चन्दनचर्चया ।
अतीवपाण्डुरच्छायं सान्द्रं चन्द्रमरीचिभिः ॥ ६० ॥

दोषेष्वशिक्षितैः सद्भिः कदाचिन्न प्रदुप्यते ।
कलुषं साधुवृत्तेषु तथापि खलु मानसम् ॥ ६१ ॥

इष्टमर्थमनुक्ता(क्त्वा)न्यैः साभिप्रायैर्विशेषतः(णैः) ।
यदुच्यते समासेन सा समासोक्तिरिष्यते ॥ ६२ ॥

ऋजुभिः सफलैः सार्धे(र्थै)र्गुणसङ्गमशालिभिः ।
पत्रिभिः सङ्गतो हन्ति वक्रश्चापः पुरस्थितम् ॥ ६३ ॥

अर्थस्य प्रतिपाद्यस्य यः सम्भाव्यः प्रदर्श्यते ।
उत्कर्षोऽतिशयोक्तिः स्यात् सोऽलङ्कारः कविप्रियः ॥ ६४ ॥

मम प्रियावियोगोऽयं रसायनमिवाभवत् ।
नयामि दिवसन्त्वेकं वर्षाणामयुतैः समम् ॥ ६५ ॥

स्थितयोरेकशय्यायां दम्पत्योर्मानिनो रुषा ।
वितस्तिमात्रमप्यासीदन्तरं शतयोजनम् ॥ ६६ ॥

विशेषणैर्हेतुभूतैर्विशेषो यत्र मन्यते ।
अलङ्कारः स कथितो हेतुर्नाम विचक्षणैः ॥ ६७ ॥

निःशेषितरिपोर्दातुर्धर्मज्ञस्य दयावतः ।
तवैव रमणीनाथ जगत्येकस्य वीरता ॥ ६८ ॥

गूढेङ्गितैः संज्ञया वा सूच्यतेऽर्थो हृदि स्थितः ।
अलङ्कारः स सूक्ष्मः स्याद्विदग्धैरेव लक्ष्यते ॥ ६९ ॥

हृदिस्थं कामुकं दृष्ट्वा वयस्यां वक्ति कामिनी ।
दन्तनिर्मितदम्पत्योर्विवाहं निशि कुर्वते ॥ ७० ॥

उद्दिष्टानां पदार्थानामनुद्दिष्टैर्यथाक्रमम् ।
सम्बन्धः कथ्यते योऽसौ यथासङ्ख्यं क्रमश्च सः ॥ ७१ ॥

शौर्येण काव्यबन्धेन रूपेण च नृप त्वया ।
रिपवः पण्डिता रामा निर्जिता निर्जिता हृताः ॥ ७२ ॥

गुरुदेवनृपादीनां मानने चाटुभू(भा)षणम् ।
प्रेयो नाम स विज्ञेयः प्रीतेरुत्पादको यतः ॥ ७३ ॥

तव पादाम्बुजद्वन्द्वं ध्यायतः पुरुषोत्तम ।
समुद्भूता महाप्रीतिर्दुष्टे वक्तुं न पार्यते ॥ ७४ ॥

त्वत्पादप्रणतिप्राप्तप्रसादात् रिपवः प्रभो ।
रमन्ते सह कान्ताभिः सम्प्रत्युद्यानभूमिषु ॥ ७५ ॥

कृशाङ्गैर्विकृतैर्नग्नैर्मुखवाद्यपरैर्गणैः ।
नृत्यद्भिः स्मापिता गौरी नवोढा सुस्थिता य (भ)व ॥ ७६ ॥

देव त्वद्वैरिकान्तानां स्नातानां नयनोदकैः ।
प्रलापजपसक्तानां मुद्रालीके करस्थितिः ॥ ७७ ॥

त्वत्कोप(पे)पावकः साक्षादसिस्तव नराधिपः( प ) ।
पतत्येष रिपौ यस्मिन् स भस्म भवति क्षणात् ॥ ७८ ॥

दृश्यते सेतुरद्यापि राघवेण कृतो महान् ।
रावणो निहतः सङ्ख्ये सीता प्रत्याहृता यतः ॥ ७९ ॥

रावणाज्जातसन्त्रासो मारीचिर्मृगरूपधृक् ।
लोभयन्स्वर्णशृङ्गाद्यैर्विद्धो रामेण लीलया ॥ ८० ॥

भिन्नां शूर्पनखानासां निर्यद्रुधिरसन्ततिम् ।
दृष्ट्वा जुगुप्सितां सीतां जहास रघुनन्दनः ॥ ८१ ॥

स वामनवपुर्देयाद्देवो निःश्रेयसं सताम् ।
पद्भ्यां लोकत्रयं क्रामन् यश्चकाराद्भुतं महत् ॥ ८२ ॥

अहङ्कारपरं वाक्यं वंशवीर्यश्रुतादिभिः ।
बध्यते यत्तदूर्जस्वि कथितं कविभिः पुरा ॥ ८३ ॥

कारागारे धृतः शक्रो बलान्निर्जित्य सङ्गरे ।
तस्य मे दशकण्ठस्य विहाराद्दूत किं भयम् ॥ ८४ ॥

तद्वाचकैः पदैः साक्षादनुक्त्वा तस्य सिद्धये ।
भङ्ग्यन्तरेण कथनं पर्यायोक्तिरुदादृता ॥ ८५ ॥

रिपवस्तस्य भूपालाः सदाराः पाणिसम्पुटैः ।
पिवन्त्यरण्यमासाद्य नित्यं नवनवं जलम् ॥ ८६ ॥

क्वापि कार्ये प्रवृत्तस्य यदि दैवसहायता ।
कथ्यते यत्र तत् ख्यातं समी(मा)हितमलङ्कृतम् ॥ ८७ ॥

रुष्टा(ष्टां) प्रार्थयमानेन गौरीकण्ठग्रहो हठात् ।
प्राप्तः शिवेन कैलासकम्पाद्रावणनिर्मितात् ॥ ८८ ॥

समृद्धो(द्धेः) हेमरत्नानामाशयस्य समुन्नतेः ।
वर्णनं क्रियते यत्र तदुदात्तं प्रचक्षते ॥ ८९ ॥

त्वत्पादनतिमात्रेण समृद्धिर्जायते नृप ।
पद्मरागमहानीलहेममौक्तिकशालिनी ॥ ९० ॥

यं पश्यति क्षमापाल भवदॄष्टिः प्रसेदुषी ।
तेन स्पर्धां वितन्वन्ति शक्रवैश्रवणादयः ॥ ९९ ॥

दृष्टमर्थमपन्हुत्य व्याजेनान्यस्य कीर्तनम् ।
तदुत्कर्षवतीं प्राहुरपन्हुतिमलङ्कृतिम् ॥ ९२ ॥

अयं न धरणीनाथ करे कौक्षेयकस्तव ।
त्वत्प्रतापानलस्येयमुद्नता धूमसन्ततिः ॥ ९३ ॥

अखण्डेषु सखण्डेषु नानार्थत्वं पदेषु यत् ।
गुम्फ्यते कविभिः काव्यैः श्लिष्टमिष्टं मनीषिणाम् ॥ ९४ ॥

हतवान् दानवान् क्रूरान्भक्तवृन्दावनप्रियः ।
पूज्यज्येष्ठबल: श्रीमान् भवान् कृष्णश्च भूपते ॥ ९५ ।
सर्वहेतिभयात्त्वत्तः शत्रवरतन्मृगीदृषः ।
आसन्नविधवाकारास्त्वयि सङ्ग्रामसङ्गते ॥ ९६ ॥

क्रियाजातिगुणाधी(दी)नामुक्त्वा वैकल्यमेकशः ।
उत्कर्षस्याभिधानं यत्सा विशेषोक्तिरिष्यते ॥ ९७ ॥

अनाकारगतिश्चन्द्रस्त्वन्मुखं कठिनस्तनि ।
असागरसभुद्भूता सुधेयं वचनं तव ॥ ९८ ॥

उत्कृष्टैः सह निर्देशो व्यापारे यत्र कथ्यते ।
साम्ययोगः स विज्ञेयो विशेषोत्पादहेतवे ॥ ९९ ॥

भवान् शक्रश्च राजेन्द्र बिभ्रतो भुवनत्रयम् ।
त्वं धर्मचरणादेव मरुत्वान्वृष्टिसर्जनात् ॥ १०० ॥

अविरोध्यपि यद्वस्तु विरुद्धमिव भाष( स )ते ।
यत्र सोऽयमलङ्कारो विरुद्ध इति कथ्यते ॥१ ॥

हारयोगेऽपि दारिद्य्रं न जहात्युदरं तव ।
अधस्थमपि वामोरु गुरुतां जघनं गतम् ॥ २ ॥

निर्वेदादथ सन्तोषादन्यदेव प्रशस्यते ।
अप्रस्तुतप्रशंसेयमाख्याता कविभिः पुरा ॥ ३ ॥

अपि वर्षसहस्राणि भ्रान्त्वा नो लभ्यते मरौ ।
तरुच्छाया दलं मूलं फलं जलमनाविलम् ॥ ४ ॥

अज्ञानाद्वा प्रसङ्गाद्वा बुद्धिपूर्वमथापि वा ।
आमृष्टममृतं येन स भवत्यजरामरः ॥ ५ ॥

निन्दाव्याजेन यत्किञ्चिच्छ्र(स्तू)यते सविशेषणम् ।
व्याजस्तुतिरिति ख्याता नागरोक्तिविशारदैः ॥ ६ ॥

अधुनापि न शुष्यन्ति समुद्राः सप्त भूपते ।
महतापि किमेतेन त्वत्प्रतापाग्निना कृतम् ॥ ७ ॥

अर्थेऽन्यस्मिन् प्रवृत्तेन किञ्चित्तत्सदृशं फलम् ॥

निर्द्दिश्यते प्रतीत्यर्थं तन्निदर्शनमुच्यते ॥ ८ ॥

खलं खलु गुणाः प्राप्य भजन्ते दोषरूपताम् ।
अहिवक्रं समासाद्य दुग्धं सम्पद्यते विषम् ॥ ९ ॥

गुणानां कर्मणां वापि सहभावो निबध्यते ।
यत्र काव्ये समाख्याता परिवृत्तिरियं बुधैः ॥ ११० ॥

राजन्धर्मकरं स्तुत्यं सततं यत्सुखावहम् ।
तद्दत्वा द्रविणं कीर्त्तिमग्रहीस्त्वमनश्वरीम् ॥ ११ ॥

रणरङ्गाङ्गणे वीर शस्त्राणि पततां द्विषां ।
प्राणमात्राभयं दत्वा सर्वं धर्मं त्वमग्रहीः ॥ १२ ॥

करशाखाग्रमादाय द्विषतां सङ्गतान्तरे ।
भूवाजिगजसम्पन्ना दत्ता लक्ष्मीस्त्वया नृप ॥ १३ ॥

अर्थस्याभीष्टभूतस्य यत्राशंसनमुच्यते ।
प्रशस्तवाचकैः शब्दैः साशीरित्यभिधीयते ॥ १४ ॥

लक्ष्मीलोचननीलाब्जविकासरजनीकरः ॥

सुभगङ्करणो भूयाद्युष्माकं मधुसूदनः ॥ १५ ॥

अलङ्क्रियाणां बव्हीनां द्वयोरपि निबन्धनम् ।
क्रियते यत्र तत्ख्यातं सङ्कीर्णमिति कोविदैः ॥ १६ ॥

यदि सा मृगशावाक्षी पाणिपल्लवशालिनी ।
दैवाद्दृष्टिपथं यायात्तया(दा) मोदेत मे मनः ॥ १७ ॥

उरस्याङ्के करे बिभ्रत्कौस्तुभं श्रियमम्बुजम् ।
हरिर्वः श्रेयसे भूयाल्लक्ष्मविक्त्राब्जषट्पदः ॥ १८ ॥

गुणः प्रबन्धविषयः कवेर्भीत (र्भाव)स्तु मानसः ।
भाविकं नाम तत्प्राहुः काव्यालङ्कारकोविदः ॥ १९ ॥

सर्गबन्धो महाकाव्यं समीक्षेतास्य लक्षणम् ।
आशीर्वादो नमस्कारो वस्तूद्देशोऽपि तन्मुखः ॥ १२० ॥

पौराणिककथोद्भूतमितिहासकथाश्रितम् ।
स्वबुद्ध्युत्प्रेक्षितं प्राज्ञैर्विशिष्टपुरुषाश्रितम् ॥ २१ ॥

धर्मार्थकाममोक्षाणां कथनैर्यत्समन्वितम् ।
पुरसागरशैलर्तुसोमसूर्या(र्यो) दयैरपि ॥ २२ ॥

जलोद्यानमधुक्रीडासम्भोगोत्सववर्णनैः ।
विवाहैर्विप्रलम्भैश्च पुत्रजन्मोपवर्णनैः ॥ २३ ॥

द्यूतमन्त्रप्रयाणाजिनायकोत्कर्षकीर्तनैः ।
एतैर्वर्णनकैर्युक्तं न्यूनाधिक्येन दुष्यति ॥ २४ ॥

उच्छ्वासोन्मेषसर्गैर्वा काण्डस्तबकसन्धिभिः ।
आश्वासैर्वा तथाध्यायैः पद्धत्या च विराजितम् ॥ २५ ॥

एतैरनतिविस्तीर्णैर्भव्यवृत्तैः सुसन्धिभिः ।
रचितं रसभावाढ्यं काव्यं लक्षणसंयुतम् ॥ २६ ॥

वृत्तस(ग)न्धि तथा चूर्णं समस्तपदबन्धुरम् ।
त्रिःप्रकारमिदं गद्यं पूर्ववर्णनकैर्युतम् ॥ २७ ॥

गद्यैः पद्यैः समायुक्तामेतद्वर्णनकैर्युताम् ।
चम्पुनाम्ना समाख्यातां शुश्रूषेत महीपतिः ॥ २८ ॥

रूपाणि नाटकादीनि दश वीक्षेत भूपतिः ।
तत्रादौ नाटके बीजं स्वल्पोद्दिष्टं तु कारणम् ॥ २९ ॥

अवान्तरार्थविच्छेदे बिन्दुरच्छेदकारणम् ।
कथामध्ये समुत्पन्नमासमाप्तेः पताकिका ॥ १३० ॥

प्रादेशिकी स्यात्प्रकरी त्रिवर्गः कायमुच्यते ।
एता(:) प्रकृतयः पञ्च प्रोक्ता नाटकवेदिभिः ॥ ३१ ॥

पूर्वावस्थास्विहारम्भः साकल्पो(सङ्कल्पो)मानसः स्मृतः ।
प्रयत्नस्तु फलावाप्तेर्व्यापारोऽतित्वरायुतः ॥ ३२ ॥

अपायपातका(को) पायैः(?) प्राप्तिः सा(त्प्याशा) परिकीर्तिता ।
प्रत्यूहस्य प्रतीकारो नियताप्तिश्च निश्चिता ॥ ३३ ॥

परिपूर्णफलावाप्तिः फलागम इति स्मृतः ।
इत्यवस्थाः समाख्याताः पश्च नाटकसंश्रयाः ॥ ३४ ॥

बीजप्रारम्भयोगेन मुखसन्धिरुदाहृतः ।
बिन्दु यत्र(यत्न) समायोगे सन्धिः प्रतिमुखं मतम् ॥ ३५ ॥

पताकाप्त्याशयोर्योगे गर्भसन्धिरुदीरितः ।
प्रकरीनियताप्तिभ्यां विमर्शः सन्धिरिष्यते ॥ ३६ ॥

कार्यात्फलागमोपेतात्सन्धिर्निर्वहणं भवेत् ।
इति प्रगदिताः पञ्च सन्धयः सन्धिकोविदैः ॥ ३७ ॥

गुणैः श्लाघ्यैः समायुक्तः ख्यातवंशश्च नाटकैः (के) ।
धीरोदात्तः प्रतापी च काव्ये वा नायको नृपः ॥ ३८ ॥

पुरावृत्तानुकर्तव्या प्रशस्ता नाटके कथा ।
पञ्चाद्या दशपर्यन्तास्तस्मिन्नङ्काः प्रकीर्तिताः ॥ ३९ ॥

एको रसोऽत्र मुख्यः स्याच्छृङ्गारो वीर एव वा ।
एवमन्ये रसाः सर्वे कुर्यान्निर्वर्ह (ह) णेऽद्भुतम् ॥ १४० ॥

देवद्विजनरेन्द्राणां लिङ्गिनां संस्कृतं वचः ।
भवेद्वाक्यं महादेव्या मन्त्रिजाव(वे )श्ययोः क्कचित् ॥ ४१ ॥

स्त्रीणां विदूषकस्यापि शूद्राणां प्राकृतं वचः ।
म्लेच्छान्त्यजपिशाचादे: पैशाचं वापि मागधम् ॥ ४२ ॥

कार्य(:)प्रकरणे नेताऽमात्यो विप्रोऽथवा वणिक् ।
उत्प्रेक्ष्य स तथा कुर्याच्छेषं नाटकलक्षणम् ॥ ४३ ॥

यत्र वक्ता भवेदेकः स्वल्प(स्य)वृत्तं परस्य वा ।
निपुणः पण्डितो धूर्त एकाङ्कः स तु भाणकः ॥ ४४ ॥

देवासुरकथाबद्धस्त्र्यङ्को द्वादशनायकः ।
एवं समवकारः स्याच्छेषं नाटकवद्भवेत् ॥ ४५ ॥

ईहामृगस्त्वयं प्रोक्तो दिव्यप्रोद्धतनायकः ।
दिव्यस्त्रीहेतुसङ्ग्रामस्त्रीरोषकथनात्मकः ॥ ४६ ॥

शृङ्गारहास्यरहितै रसैः सर्वैः समन्वितः ।
प्राप्तोऽयमुच्यते यत्र धीरोदात्तश्च नायकः ॥ ४७ ॥

मनुष्यनायकः ख्यातः स्वल्पस्त्रीजनसंयुतः ।
नियुद्धयुद्धसङ्घर्षैस्तर्जनेन च संयुतः ॥ ४८ ॥

एकाङ्कः स्त्रीविहीनो वा बहुभिः पुरुषैर्युतः ।
व्यायोगोऽयं समाख्यातो नाट्यलक्षणकोविदैः ॥ ४९ ॥

ख्याताख्यातसमायुक्तः स्त्रीविलास(प)समन्वितः ।
नृनायको निवृत्ताजिः करुणोऽत्ररसो मतः ॥ १५० ॥

भारतीवृत्तिबहुला(लो) नान्या(ना)चाकुलवे(चे)ष्टितः ।
उत्सृष्टिकाङ्कः कथितो नाद्य(ट्य)तत्त्वविचक्षणैः ॥ ५१ ॥

मुनिभिब्रार्ह्मणैः क(दु)ष्टनरैः प्राकृतसंस्कृतैः ।
वचोभिः क्रियते हास्यं शुद्धं प्रहसनं हि तत् ॥ ५२ ॥

वेश्या नपुंसकश्चेटो विटो धूर्तश्च बन्धकी।
वेषचेष्टोक्तिविकटा बहुदम्भसमन्विता ॥ ५३ ॥

नानारूपाणि यत्र स्युर्वीथ्यङ्गानि त्रयोदश ।
सङ्कीर्ण(र्णं)नाम तत्प्रोक्तमेतत्प्रहसनं बुधैः ॥ ५४ ॥

एकपात्रा द्विपात्रा वा रसैः सर्वैः समन्विता ।
वीथ्यङ्गयुक्ता चैकाङ्का वीथिका नाम रूपकम् ॥ ५५ ॥

सूक्ष्मार्थस्य पदस्यान्यपदेनार्थप्रकाशनम् ।
अङ्गमुद्ध(द्धा)त्यकं नाम वीथ्यङ्गं प्रथमं बुधैः ॥ ५६ ॥

यत्रान्यस्य समादेशात् कार्यमन्यत्प्रसाध्यते ।
तच्चावलगितं नाम विज्ञेयं नाट्यवेदिभिः ॥ ५७ ॥

प्रस्तुतार्थे तु कस्मिँश्चिच्छुभे वाऽप्यथवाऽशुभे ।
कौशलादुच्यतेऽन्योऽर्थस्तदवस्पन्दितं मतम् ॥ ५८ ॥

उपहासेन संयुक्ता नालिका स्यात्प्रहेलिका ।
असत्प्रलापः स ज्ञेयो मूर्खेषु बुधभाषितम् ॥ ५९ ॥

एकद्वित्रिप्रवचना वाक्केली कथ्यते बुधैः ।
असद्भूतं मिथ(:)स्तोत्रं प्रपञ्चो हास्यकृन्मतः ॥ १६० ॥

दोषा गुणा गुणा दोषा यत्र स्युर्मृदवं हि तत् ।
उक्तिप्रत्युक्तिमुत्कृष्टशूरयोऽधिबलं विदुः ॥ ६१ ॥

श्रुतिसाम्यादनेकार्थयोजनं त्रिगतं भवेत् ।
व्याहारो हास्यलोभाढ्याच्छ( द्वाक्छ )लनात्तु छलं भवेत् ॥ ६२ ॥

संरम्भशस्त्रपतनविवाहपरिगुम्फितम् ।
बहुवाक्यापवादाभ्यां युतं गण्डं विदुर्बुधाः ॥ ६३ ॥

विभावैरनुभावैश्च सात्विकैर्व्यभिचारिभिः ।
आनीयमानः स्वादुत्वं स्थायी भावो रसो मतः ॥ ६४ ॥

ज्ञान(य)मानतया तत्र विभावो भावपोषकृत् ।
अनुभावो विकारस्तु भावसंसूचनात्मकः ॥ ६५ ॥

अनुकूलमनोधर्माः सात्विकाः परिकीर्तिताः ।
विशेषादाभिमुख्येन चरन्तो व्यभिचारिणः ॥ ६६ ॥

रोमाञ्चः प्रलयः स्वेदः स्तम्भः कम्पो विवर्णता ।
वैंश्च(स्व)र्यमश्रु चेत्यष्टौ भावाः सत्वसमुद्भवाः ॥ ६७ ॥

निर्वेदावेगवैवर्ण्यचिन्तासूयादम (मद ) श्रमाः ।
स्वापो विबोधो निद्रा च दैन्यालस्यमपस्मृतिः ॥ ६८ ॥

शङ्का ग्लानिस्त्रपा मोहो गर्वश्चपलता मतिः ।
अवहित्थोग्रतातर्कास्त्रासोन्मादौ विषण्णता ॥ ६९ ॥

अश्रु हर्षः स्मृतिर्जाड्यममर्षो मरणं धृतिः ।
त्रिंशदेते त्रिभिर्युक्ता भावाः स्युर्व्यभिचारिणः ॥ १७० ॥

हासः शोको रतिः क्रोधो जुगुप्साभयविस्मयाः ।
उत्साहश्चेति विज्ञेयाः स्थायिभावा रसाश्रयाः ॥ ७१ ॥

हास्यं करुणश्रृङ्गारौ रौद्रबीभत्ससंज्ञकौ ।
भयानकाद्भुतौ वीर इत्यष्टौ नाटके रसाः ॥ ७२ ॥

एवं काव्यकथाः श्रुत्वा विचार्य च गुणागुणौ ।
ततस्तु तार्किकान् राजा कौतुकेन विवादयेत् ॥ ७३ ॥

कुलेन विद्यया ख्यात्या समयोर्वाद इष्यते ।
वादस्य विषयो गीतं नृत्तं वा वाद्यमेव वा ॥ ७४ ॥

स्वपक्षे साधनं यत्र परपक्षे च दूषणम् ।
सिद्धान्तेनाविरोधश्च सम्बन्धश्च प्रतिज्ञया ॥ ७५ ॥

हेतुदृष्टान्तयोर्योगो निगमोपनयौ तथा ।
पक्षस्य प्रतिपक्षस्य ग्रहो वादः स उच्यते ॥ ७६ ॥

साध्यधर्मविशिष्टस्य धर्मिणो यत्तु कीर्तनम् ।
प्रतिज्ञा नाम सा प्रोक्ता हेतुस्तत्साधनं विदुः ॥ ७७ ॥

साध्यसाधनयोर्यत्राविनाभावः प्रदर्श्यते ।
तदुदाहरणं प्रोक्तं निगमः पक्षनिर्णयः ॥ ७८ ॥

दृष्टान्ते कथितव्याप्तेर्हेतोः पक्षोपसंहृतिः ।
स चाप्युपनये(यः)पक्षे(क्ष)धर्मख्यापनयोच्यते ॥ ७९ ॥

उपनयः पक्षधर्मख्यापनायोपयुज्यते ।
शिष्यस्य गुरुणा सार्धं सतीर्थानां परस्परम् ॥ १८० ॥

वस्तुतत्वावबोधाय वादः कार्यो विमत्सरम् ।
जातिभिर्निग्रहस्थानैश्छलैरपि समन्वितः ॥ ८१ ॥

स एव वादो जल्पः स्यात् ख्यातिपूजादिहेतुकः ।
स्थापनं प्रतिपक्षस्य जल्पे यस्मिन्न विद्यते ॥ ८२ ॥

वितण्डा नाम सा प्रोक्ता पूर्वोक्तफलसिद्धये ।
स्थ(छ)लमस्य विकल्पेन परवाक्योपघातनम् ॥ ८३ ॥

सामान्येनोपचारेण वचनेनेति तत्रिधा ।
प्रयुक्ते साधने सम्यगुत्तराप्रतिभासनात् ॥ ८४ ॥

समीकरणबुध्या यः प्रसङ्गो जातिरित्यसौ ।
प्रतिदृष्टान्तसरणं प्रतिज्ञाहानिरिष्यते ॥ ८५ ॥

अर्थान्तरस्य निर्देशः प्रतिज्ञान्तरमुच्यते ।
स प्रतिज्ञाविरोधो यद्वैरं हेतुप्रतिज्ञयोः ॥ ८६ ॥

प्रतिज्ञायाः परित्यागस्तत्सं( स सं )न्यासो विधीयते ।
विशेषरहिते हेतौ दूषिते प्रतिवादिना ॥ ८७ ॥

सविशेषस्य कथनं हेत्वन्तरमुदाहृतम् ।
प्रकृतार्थपरित्यागात्तदसम्बद्धभाषणम् ॥ ८८ ॥

अर्थान्तरमिति प्रोक्तं निग्रहस्थानसन्निधौ ।
वारत्रितयमुक्तोऽपि पर्षदा प्रतिवादिना ॥ ८९ ॥

यन्न वेत्ति परः सम्यगज्ञानाख्यं तदुच्यते ।
प्रतिज्ञादेः क्रमं त्यक्त्वा क्रमव्यत्ययसङ्ग्रहः ॥ १९० ॥

अप्राप्तकालं तत्प्रोक्तं निग्रहस्थानवेदिभिः ।
केनाप्यवयवेनात्र हीनं तन्न्यूनमुच्यते ॥ ९९ ॥

हेतूदाहरणाधिक्यादधिकं तद्विदुर्बुधाः ।
अनुवादं परित्यज्य पुनस्तस्यैव भाषणम् ॥ ९२ ॥

शब्दस्यार्थस्य तत्प्रोक्तं पुनरुक्तं मनीषिभिः ।
विज्ञातस्य पदार्थस्य त्रीन्वारान् भाषितस्य च ॥ ९३ ॥

नानुवादः परोक्तस्य भवेत्तद(दन)नुवादनम् ।
उत्तरस्य यदज्ञानमुक्ता त्वप्रतिभा बुधैः ॥ ९४ ॥

अन्यकार्यात्कथाभङ्गः कथाविक्षेप उच्यते ।
अभ्युपेत्य निजं दोषं परदोषस्य भाषणम् ॥ ९५ ॥

मतानुज्ञेति सा प्रोक्ता दोषोद्भावनवेदिभिः ।
प्राप्तस्य निग्रहस्थानं तदनुद्भावनं च यत् ॥ ९६ ॥

निग्राह्योपेक्षणं नाम निग्रहस्थानमुच्यते ।
अनिग्रहे निग्रहस्य यदुद्भावनमुच्यते ॥ ९७ ॥

अनिग्राह्यं तु योगोऽयं दूषणत्वेन कीर्तितः ।
स्वसिद्धान्तं परित्यज्य यदुच्छृङ्खलभाषणम् ॥ ९८ ॥

अपसिद्धान्तनामेदं निग्रहस्थानमुच्यते ।
अपक्षधर्मो हेतुर्यः सोऽसिद्धः परिकीर्तितः ॥ ९९ ॥

साध्यधर्मविरुद्धो यः विरुद्धः परिकीर्तितः ।
पक्षत्रियगामी यः सोऽनैकान्तिक उच्यते ॥ २०० ॥

कालात्ययापदिष्टोऽयं पक्षे योऽन्येन बाध्यते ।
सन्देहहेतुभूतेन बाध्यो यः प्रतिहेतुना ॥ १ ॥

हेत्वाभासः स विज्ञेयः समः प्रकरणेन सः ।
ततो विवदमानेषु निग्रहस्थानवर्त्मनि ॥ २ ॥

स्थितानामजयं ब्रूयादितरेषां जयं नृपः ।
इति शास्त्रविनोदेन दिनशेषं नयेन्नृपः ॥ ३ ॥

कवीनां तार्किकाणाञ्च प्रसादं भूरि दापयेत् ।
उक्तः शास्त्रविनोदोऽयं सोमेश्वरमहीभुजा ॥ ४॥

इति शास्त्रविनोदः ॥ २ ॥

इदानीं गजवाह्यालीविनोदः परिकीर्त्यते ।
गजैर्विनोदनै(नं) कुर्याद्वाह्यालीं सङ्गतो नृपः ॥ ५ ॥

सङ्ग्रामार्थं श्रमस्तेषां कार्यो यवनयोधने ।
मदहीना न धावन्ति न युध्यन्ते मतङ्गजाः ॥ ६ ॥

मद एव गुणस्तस्मात्तदर्थं यत्नमाचरेत् ।
बृंहणैः कवलैर्वृष्यैस्तदासञ्चय(ञ्जन)कारणैः ॥ ७ ॥

व्यस्तारकारकैश्चान्यैर्मुखवर्धनकैरपि ।
करवृद्धिकरैर्योगेः कटशुद्धिकरैरपि ॥ ८ ॥

प्रभेदनैर्वर्धनैश्च गन्धवर्णकरैस्तथा ।
दोषो(दर्पो )त्पादनकैः पिण्डैर्जातिधात्वनुसारतः ॥ ९ ॥

गजानुपचरेद्राजा प्रयत्नादन्नपानकैः ।
तत्रादौ जातयो ज्ञेया त (स्त)स्माद्वक्ष्यामि लक्षणम् ॥ २१० ॥

गात्रापरं नखा दन्ताः कोशो मध्यं करं गलः ।
तनून्येतानि दीर्घाणि शीर्षं पृष्ठं च वालधिः ॥ ११ ॥

तलानि चिबुकं चैव ह्रस्वानि च भवन्ति हि ।
समदौ च कटौ कुक्षिः कर्णौ च तनवो भृशम् ॥ १२ ॥

अङ्गुली हनुकेशं च वक्षः कुब्जं प्रदृश्यते ।
यस्य श्यामो भवेद्वर्णः कृष्णे स्थूले च लोचने ॥ १३ ॥

आकार ईदृशः प्रोक्तो वनचारस्तु कथ्यते ।
एकाकी न प्रयात्येष गोप्रचारं च गच्छति ॥ १४ ॥

यूथानुवर्ती भीरुश्च चलचित्तो वने मृगः ।
धृतस्य कर्मकाले तु भवेदुत्तानवेदिता ॥ १५ ॥

दुःशीलता च चापल्यं लक्ष्मैतन्मृगदन्तिनः ।
उरो मुखं तथा कर्णौ विशालानि भवन्ति हि ॥ १६ ॥

गात्रापरं शिरो दन्ताः सगदे(दं) वर्मकन्धरम् ।
केशा वालाश्च रोमाणि स्थूलानि च भवन्ति हि ॥ १७ ॥

वालधिः पृष्ठवंशश्च चिबुकं हस्त एव च ।
भवन्त्येतानि दीर्घाणि लम्बते मेढ्रकोशकम् ॥ १८ ॥

भेककुक्षिसमाकुक्षि लो(र्लो )चने कपिले शुभे ।
कृष्णमेघनिभो वर्णः सर्वाङ्गे परिपीनता ॥ १९ ॥

जाड्यं च बलिबाहुल्यमाहुर्मन्दस्य लक्षणम् ।
वने तु वसतस्तस्य शशादेर्न भयं भवेत् ॥ २२० ॥

न रुष्यति भवत्येको निद्रालुः सततं भवेत् ।
शिक्षाकाले धृतस्यैतल्लक्षणं परिदृश्यते ॥ २१ ॥

गम्भीरं वेदनं तस्य कर्म शीघ्रं न शिक्षति ।
शिक्षितं विस्मरत्याशु मत्तः स्मरविशिक्षितः ॥ २२ ॥

मन्दकोपाे गतौ स्तद्यो(ब्धो)मन्दो मातङ्ग ईदृशः ।
गात्रापरं करः पुच्छं न स्थूलं न कृशं समम् ॥ २३ ॥

विशालमुन्नतं वक्षो धनुराकारवंशकः ।
कुम्भौ च ना (वा)तकुम्भश्च कटौ चापि प्रवेश(ष्ट)कौ ॥ २४ ॥

स्थूल(ला)दन्ता भवन्तीह विपुलं श्रवणासनम् ।
वराहजघनश्चैव छागकुक्षिर्मनोहरः ॥ २५ ॥

समस्निग्धा नखा दन्ता लोचने मधुपिङ्गले ।
गौरवर्णोऽत्युदग्रश्च कृष्णबिन्दुविराजितः ॥ २६ ॥

आताम्रं तालुजिह्वोष्ठमेतद्भद्रस्य लक्षणम् ।
वने यूथस्य पुरतो यात्याहारविहारयोः ॥ २७ ॥

मेघभेरीस्वनाद्भीतिं नैति हृष्यत्यनाकुलः ।
समानीतो वनात्कर्मकाले सो(ऽस्या)न्वर्थवेदना ॥ २८ ॥

आशुग्राही सुशीलश्च न विस्मरति शिक्षितम् ।
कर्मशूरः स्वयं शूरो रूपलक्षणसंयुतः ॥ २९ ॥

ईदृशो भद्रजातिः स्यात्कुञ्जरो विजयावहः ।
मिश्रस्तूभयसंयोगे सङ्कीर्णस्त्रिगुणो मतः ॥ २३० ॥

भद्रमन्दो भद्रमृगो मन्दभद्रस्तथापरः ।
मन्दमृगो मृगभद्रो मृगमन्दश्च मिश्रकः ॥ ३१ ॥

भद्रमन्दमृगश्चैको भद्रो वा मृगमन्दयोः ।
मन्दभद्रमृगश्चान्यो मन्दो वा मृगभद्रयोः ॥ ३२ ॥

गुणाधिक्येन नामैषां वर्णाद्वा मुखलक्षणात् ।
मिश्रसङ्कीर्णजातीनां नामलक्षणमीदृशम् ॥ ३३ ॥

मिश्राणां मिश्रचारस्तु सङ्कीर्णानां तथाह्वयः ।
शुद्धं(द्ध) सङ्कीर्णमिश्राणां जातिभेद इतीरितः ॥ ३४ ॥

एतेषामुत्तमो भद्रो मन्दो मध्यमलक्षणः ।
मृगः कनिष्ठो मिश्राणां सङ्कीर्णानामयं क्रमः ॥ ३५ ॥

श्लेष्मपित्तानिला ख्याता धातूनामपि जातिवत् ।
शुद्धा मिश्राश्च सङ्कीर्णा भेदा ज्ञेया विचक्षणैः ॥ ३६ ॥

सात्विकी कफतः पित्ताद्राजसी तामसी चलात् ।
प्रकृतिर्मिश्रसङ्कीर्णा विज्ञेया पूर्ववद्बुधैः ॥ ३७ ॥

मेधावी स्निग्धवर्णश्च दीप्ताग्निर्मितभोजनः ।
अन्वर्थवेदी दीर्घायुः कामुकः सात्विको गजः ॥ ३८ ॥

वेगवान् बहुभुक् शूरः प्रज्ञावाँश्चलमानसः ।
उत्तानवेदी दुष्टश्च राजसोऽयमनेकपः ॥ ३९ ॥

क्लेशेन कर्म गृह्णाति गृहीतं विस्मरत्यपि ।
प्रत्यर्थवेदी निद्रालुस्तामसो द्विरदः स्मृतः ॥ २४० ॥

बल्लोच्चटा विदारी च गोक्षुरः शाल्मली वरी ।
वाजिगन्धा तु गोक्षीरो (गाक्षीरी) गोजिह्वा भूमिशर्करा ॥ ४१ ॥

हिंस्रा च कुटजं धात्री छिन्ना माषाश्च चूर्णिता: ।
क्षीरेण सहितः पिण्डो गजानां बृंहणो महत् ॥ ४२ ॥

बलागोक्षुरकुष्माण्डमाषधात्रीशतावरी ।
उच्चटाकुटजां(जा) चूर्णं सम(भ)ये पयसान्वितः (तम् ) ॥ ४३ ॥

परुषांकोल्लहिंस्राश्च लक्ष्मणा सिन्धुवल्लिका ।
चित्रकः सुरसा शिग्रुः काश्मीरी गिरिकर्णिका ॥ ४४ ॥

भूशर्क्कराऽग्निमन्थः शफ(म्ब)री च शतावरी ।
पूतिकः कर्णिकारश्च व्यस्तारान्तै(रतै)लमम्बुना ॥ ४५ ॥

भल्लातमूलमूर्वा च कदली च महागुण:(हा) ।
केतकी च कुमारी च विदारी रक्तसौरिका ॥ ४६ ॥

एतैः समैः कृतश्चूर्णो दधिक्षीरघृतान्वितः ।
दत्तः प्रतिभये पिण्डो गजानां मुखवर्धनः ॥ ४७ ॥

कृष्णा धोला(ण्टा)वता(बला)गुञ्जा सुवहा गोक्षुर : सहा ।
शताव्हा मुशली वेलु(ल्लं)प्रती( ची )वलविदारिका ॥ ४८ ॥

भूशर्करा शाल्मली च श्लक्ष्णाश्चूर्णीकृताः समाः ।
दध्ना पिण्डीकृता दत्ताः करीणां कटवर्धन:(नाः) ॥ ४९ ॥

एलाप्रियङ्गुकुटजहरितालं मनःशिला ।
त्रिमैतत्कृ(यामा कृ)ष्णधान्या(ना)श्च रामठं सर्पकञ्चुकः ॥ ४५० ॥

आखुविद्वेषि(ष्य)हिंस्राश्च मुस्ताचित्रकसैन्धवाः ।
वीना(रा) रसोनो धत्तूरस्त्रिवृत्ता(ता) च विचूर्णिता ॥ ५१ ॥

एतैर्वस्तै(र्ति)स्तथा बस्तिः प्रलेपश्च कटे कृतः ।
प्रयुक्तोऽयं यथायोगं करीणां कटशोधकः ॥ ५२ ॥

पारापतशकृद्धिङ्गुवर्तिना(र्तिंवा)परिवर्तयेत् ।
यवमध्यप्रमाणा च मुहूर्तस्थितिमर्हति ॥ ५३ ॥

चित्रकश्च तथा दूर्वा घोण्टामूलमथापि वा ।
चूतश्च तैः कृतश्चूर्णो भेदनो मधुतैलयुक् ॥ ५४ ॥

गुडस्तैलं पु(सु)रा शू(शु)ण्ठी कृष्णामधुव(क)संयुतम् ।
षडङ्गमेतद्दातव्यं मदभेदनवर्धनम् ॥ ५५ ॥

अर्काशिग्रुरसोनाश्च कदम्बसमुदायकः ।
पद्माट(क्ष)सुरसाह्या(ह्वा)श्च गुडूची च करञ्जकः ॥ ५६ ॥

चम्पकं च समैरेतैश्चूर्णितैर्दधिमिश्रितैः ।
पिण्डोऽयं मदवृद्धौ स्यादिक्षुक्षीरघृतानि च ॥ ५७ ॥

केतकीशिग्रुसुरसावेल्लतू(न्त)रमुशीरकम् ।
सिद्धका(को)यूषि(थि)का रम्भा कबन्धो मुस्तकं च तैः ॥ ५८ ॥

चूर्णितैश्च समैः श्लक्ष्णैर्मधुतैलसमन्वितैः ।
दत्तैः प्रवर्तते गन्धः सिन्धुराणां मदाम्भसि ॥ ५९ ॥

पारिजातकपुष्पाणि किंशुकं किणिर्ह(हीं)गुडः ।
हरीतकी हस्तिकर्णी मधुना मधु( द )शौक्ल्यकृत् ॥ ४६० ॥

शिलाजतुज (च) तक्रेण शालिपिष्टमजापयः ।
यशः(यासः) काञ्ची च शौक्ल्यस्य करणं करिणां मदे ॥ ६१ ॥

अञ्जनस्य तरोर्मूलं नारीरसपरिप्लुतम् ।
कुटजेन समायुक्तं नीलवर्णकरं मदे ॥ ६२ ॥

तालकद्विगुणा दार्वी रक्तवर्णकरी मदे ।
हरिद्रा मधुसंयुक्ता पीतवर्णा महामदे ॥ ६३ ॥

शयनावसरे दत्ता ग्रासमध्ये मधुप्लुता ।
श्यामं वर्णं करोत्याशु करिणां मदवारिणः ॥ ६४ ॥

धात्रीफलानि नीली च मधुकं कृष्णवर्णव(कृ)त् ।
दूर्वा च मधुना दत्ता हरितं वर्णमावहेत् ॥ ६५ ॥

बृहतीफलमूलानि शुण्ठी सैन्धवसंयुता ।
मूत्रपञ्चकृते (तो) कोशे लेपोऽयं कोपदीपनः ॥ ६६ ॥

कोष्टे(कुष्ठं)वा दारुरजनी तगरं तैलसंयुतम् ।
पायुलेपप्रयोगेण करिणां कोपवर्धनम् ॥ ६७ ॥

पिप्पली मरिचं शुण्ठी मर्कटीफलमेव च ।
तैलेन कटलेपोऽयं करिणः कोपयेद्भृशम् ॥ ६८ ॥

राजिका पीलुमूलं च फणिजं पिप्पली कणा ।
नागरं बीजपूरेण पिण्डोऽयं कोपदीपनः ॥ ६९ ॥

कोपदीपनयोगास्तु कथिता ये कटादिषु ।
पूर्वेद्युस्ते विधातव्या धावेच्चाहवकर्मणि ॥ ४७० ॥

बृंहणैः बृंह(हि)तानां च सप्त शोभा भवन्ति हि ।
वक्ष्यामि लक्षणं तासां क्रमशो नामसंयुतम् ॥ ७१ ॥

करं कर्णौ च पुच्छं च तुच्छं चालयति द्विपः ।
सृक्कणी तालु जिह्वा च स्तनयुग्मं विलोचने ॥ ७२ ॥

ईषद्व्यक्तिं समायाति सोञ्जनं ( सौजन्यं) वर्धते क्रमात् ।
सुच्छाया रक्तवृद्धिश्च सञ्जातरुधिरा मता ॥ ७३ ॥

प्रतिमाने च कण्ठे च मणिबन्धे च वक्षसि ।
कक्षयोर्मांसवृद्धिश्चेत्प्रतिच्छन्नेति सा मता ॥ ७४ ॥

सर्वसन्धिषु गात्रेषु वदने पक्षयोर्द्वयोः ।
पीनता वलिनाशश्च यत्रासौ पक्षलेपिनी ॥ ७५ ॥

कक्षयोः कन्द(न्ध)रोद्देशे दन्तस्योभयपार्श्वयोः ।
उच्छूनता भवेद्यत्र धातुसाम्यं सकामता ॥ ७६ ॥

वरिष्ठा द्य(द्यु)दियं शोभा चतुर्थी करिणां सदा ।
युद्धेऽध्वनि विनोदे च समकक्षा प्रशस्यते ॥ ७७ ॥

वंशा(शो)ऽस्य सम्म(म)तां याति त्रिकं पक्षो यथा(दा)गजे ।
निद्रालुर्मन्दगामी च दीर्घोच्छ्वासस्तथालसः ॥ ७८ ॥

पञ्चमा(मी) समकल्पेयं शोभा शोभाकरी भृशम् ।
गा(ग)तौ च ल(ला)ति मांसानि षष्ठी सा व्यतिकीर्णिका ॥ ७९ ॥

निमग्नः पृष्ठवंश(शो)स्य कदल्युत्तानपत्रवत् ।
यत्र सा द्रोणिका नाम शोभेयं सप्तमी मता ॥ ४८० ॥

ततः सञ्जातशोभस्य मन्दा(दा)वस्थातु(स्तु) दन्तिनः ।
अतः(अन्तः)पञ्च महे(दे) सप्त द्वादशेतित्व(स)मीरिताः ॥ ८१ ॥

पृष्ठं मेढ्रं समं तु स्यादीषद्रक्ते च लोचने ।
कान्तिमान् करिणीलुब्धो नभश्च परिजिघ्रति ॥ ८२ ॥

गजवीथ्यां पदं धत्ते द्विपेभ्यः परिकुप्यति ।
दर्शनीयो गजाघाती दन्ताभ्यां हन्ति भूरुहान् ॥ ८३ ॥

पांसुक्रीडनलोलः स्यात्पङ्कालेपनतत्परः ।
प्रथमान्त(न्तां )मदावस्थां प्राप्तः सञ्चित उच्यते ॥ ८४ ॥

स्वल्पनिद्रो रुषायुक्तो जृम्भते यस्तु सन्ततम् ।
बहुक्रुद्धो रक्तनेत्रो कोपावस्था द्वितीयकी ॥ ८५ ॥

कुरुते बृंहितं शश्वदन्नं च परिवर्तयेत् ।
आलानं नाशु भजते शय्यां न प्रतिपद्यते ॥ ८६ ॥

वृक्षशाखां समालम्ब्य प्रसारयति कन्धराम् ।
गमने पाटवं धत्ते तृतीये प्रसवे गजः ॥ ८७ ॥

उच्छून: कटदेशस्तु मुखं च परिशोभितम् ।
ऊर्ष( र्षा )मूलस्य योगेन स्रोतसी विवृते तथा ॥ ८८ ॥

कटं चुम्बति हस्तेन तिर्यग्वीक्षणतत्परः ।
अपसर्पति पञ्चाच्च क्रोधनः सृक्कलेहनः ॥ ८९ ॥

अत्यासन्नमदो हृष्टो वारण: स्यात्प्रभेदने ।
दृश्यते तिलकप्रायं दानं यस्य कटद्वये ॥ ४९० ॥

वाग्बिभे(ग्विभा) ति यतस्तस्मै कुप्येत्तिलकितं हि तत् ।
वितस्तिमात्रं वदने दानं गण्डस्थलान्तरे ॥ ९१ ॥

पुष्करे सीकरस्रावी निर्भयोऽर्धकपोलिके।
गच्छन्नीषन्मदस्रावी दानतः प्रतिभूयसा ॥ ९२ ॥

दानप्रवाहौ मिलितौ नेत्रयोर्दूषितामया(याः) ।
मेघवद्गर्जितं यस्य पूर्वलक्षणलक्षितः ॥ ९३ ॥

अधोऽनुबन्धिनी बाह्या तृतीया परिकीर्तिता ।
बहुगन्धिमदस्रावी समदक्षा(कक्षो) घनश्रिता(या ) ॥ ९४ ॥

हर्षकोऽप्यधिको यत्र विना(नो)दायोधने क्षमः ।
सर्वसत्वजिघांसुः स्यादारूढस्य वशानुगः ॥ ९५ ॥

राजबाह्यो गजो यत्र सा भवेद्गन्धचारिणी ।
सदा कलुषितस्वान्तो ग्रासद्वेषी जिघांसनः ॥ ९६ ॥

कर्णयोस्तनयोरक्ष्णोः कटयोस्तालुपुष्करे ।
रोमहर्षेषु कोशेषु स्रवत्यष्टासु सर्वदा ॥ ९७ ॥

आरोहस्रवसो(त्श्रवसी) यस्यामवस्था क्रोधनी तु सा ।
रात्रौ भ्राम्यति संरब्धः स्तम्भं नाश्रयते रुषा ॥ ९८ ॥

निद्रां बुभुक्षां नो वेत्ति नेत्रकर्णावधिं श्रयेत् ।
अधो मद(:)प्रवाहेन(ण) भवेत्सो वालितापरः ॥ ९९ ॥

अतिप्रवाहवापाभ्यां निर्मंसश्चास्थिभूषणः ।
प्रणिधित्रितयो(या)लम्बी प्रतिबिम्बं हिनस्ति च ॥ ५०० ॥

एवं निरङ्कुशो यस्यामवस्था सातिवर्तिनी ।
न पश्यति न जानाति न शृणोति न तिष्ठति ॥ १ ॥

सम्भिन्नमदमर्यादो यस्यां क्षौण्यौ(क्षोण्यु)ग्रगन्धवान् ।
षष्ठ्यां निवर्तयेन्नागं सप्तमीं नैव लङ्घयेत् ॥ २ ॥

अन्त्यधारा(तु)क्षयाद्देही क्षिप्रमेव हि नश्यति ।
एवं मदयुतान्नागान् विनोदाय प्रकल्पयेत् ॥ ३ ॥

गजाध्यक्षं समाहूय दीपनायादिशेन्नृपः ।
वीरसूडाभिधं वाद्यं मृदङ्गमिवहर्षणम् ॥ ४ ॥

ढक्का(क्क)या जयघण्टाभिर्वादयेति च निर्दिशेत् ।
रजन्याः प्रथमे यामे वीरसूडस्य वाह(द)ने ॥ ५ ॥

समन्ताद्गजमावेष्ट्य तिष्ठेयुः परिचारकाः ।
सिंहनादांश्च ते कुर्युर्भटानां रोमहर्षणान् ॥ ६ ॥

तेषां रवान्समाकर्ण्य समाहूय महीपतिः ।
पट्टानि पट्टिकाश्चैव घनं श्वेतं दुकूलकम् ॥ ७ ॥

शृङ्गारार्थं नृपो दद्यात्तेषां तेषां पृथक् पृथक् ।
मण्डनार्थं मदेभानां तैलं सिन्दूरमेव च ॥ ८ ॥

कौशुम्भं वीरकक्षार्थं कोपायोद्दीपपिण्डकान् ।
निद्रारम्भे च निद्रार्थं निद्रान्ते मद(भद्र )दन्तिनाम् ॥ ९॥

मृगाणां शयनान्ते च निद्रार्थे मद( न्द )दन्तिनाम् ।
उद्दीपनं ततः पिण्डान् प्रागुपात्तान् पृथक् पृथक् ॥ ५१० ॥

प्रकृत्याद्यनुरोधेन महामात्रैः प्रदापयेत् ।
स्थापयेदातपे मन्दान् भद्रान्छायातपे गजान् ॥ ११ ॥

मृगांश्छायासु बध्नीयान्महामात्रो विचक्षणः ।
विनोददिवसे तेषामन्नपानं निवारयेत् ॥ १२ ॥

तैलेन जघनं लेप्यं सिन्दूरेण च मस्तकम् ।
वातकुम्भस्य मध्यं(ध्ये)तु कुर्यात्तिलकमुत्तमम् ॥ १३ ॥

अलङ्कृन्तांस्तथा नागान् वाह्याल्यभ्यास(श)देशतः ।
आलानेषु च बध्नीयाद् दूरतस्तु परस्परम् ॥ १४ ॥

शतधन्वान्तरायामां विस्तारे षष्टिसम्मिताम् ।
शङ्कुगर्तदृषद्धीनां कण्टकादिविर्वीजताम् ॥ १५ ॥

अपांसुलां समां श्लक्ष्णां पूर्वभागोन्नतां मनाक् ।
भुवं कुभ्भावृतां कुर्याद्दैर्घ्ये द्वारद्वयाङ्किताम् ॥१६ ॥

तोरणौ द्वौ प्रकुर्वीत द्वारयोः सुमनोहरौ ।
प्राङ्मुखोदङ्मुखो(खीं) वापि वाह्यालीं परिकल्पयेत् ॥ १७ ॥

पूर्वाभिमुखवाह्यालीदक्षिणं मध्यभागतः ।
उपान्ते वृत्तिसंश्लिष्टं कुर्यादालोक्यमन्दिरम् ॥ १८ ॥

उच्चाधिष्ठानमूर्द्धस्थं परिखापरिवेष्टितम् ।
विशालं च सुरम्यं च पृष्टभित्तिसमन्वितम् ॥ १९ ॥

सुधाधवलितस्तम्भैः काञ्चनैः परिशोभितम् ।
नानावर्णवितानाढ्यं काचकुट्टिमकल्पितम् ॥ ५२० ॥

परिखायां परिन्यस्तैः फलकैः कृतमार्गकम् ।
निःश्रेणीकल्पितारोहं वारणानां निवारणम् ॥ २१ ॥

गेहमन्यं प्रकुर्वीत परिखायास्तु बाह्यतः ।
ईषत्पश्चात्प्रदेशे तु दक्षिणं भागमाश्रितम् ॥ २२ ॥

परिखावेष्टितं तुङ्गं चित्रभित्तिसमन्वितम् ।
सुरम्यं सुविशालं च परमण्डलिकाश्रयम् ॥ २३ ॥

आलोकमन्दिस्याग्रे लालवेडा( जालवेदीं) प्रकल्पयेत् ।
निखातैरष्टभिः स्तम्भैः पार्श्वद्वयनिवेशितैः ॥ २४ ॥

स्थूलदीर्घार्गलद्वन्द्वां दृढकीलकधारिताम् ।
द्विपवक्षःस्थलोत्सेधां पार्श्वयोर्गत(र्त )संयुताम् ॥ २५ ॥

अन्यामीदृग्विधां कुर्याद्धावनान्तोष(प)योगिना(नी) म् ।
पूर्वद्वारसमीपे तामुत्तरां दिशमाश्रिताम् ॥ २६ ॥

एवं लक्षणसंयुक्तां वाह्यालीं परिकल्प्य च ।
महत्तरेण विज्ञप्तः कृतदेवार्चनक्रियः ॥ २७ ॥

आघोष्य डिण्डिमं राजा पुरवीथ्यां चतुष्पथे ।
तुन्दिलैर्गर्भिणां(णी) वृन्दैर्बालैः पादाङ्गकुण्ठितैः ॥ २८ ॥

न यातव्यं न यातव्यं कौतुकाद्दर्शनोत्सुकैः ।
विषमा मत्तमातङ्गा मारयन्ति कृतान्तवत् ॥ २९ ॥

अन्यां च घोषणां कुर्याद्यः कश्चित्पादवेगवान् ।
धनलुब्धो द्विपस्याग्रे स धावतु स धावतु ॥ ५३० ॥

ततो भुक्त्युत्तरं राजा प्रसाधनपरो भवेत् ।
कान्तानां च कुमाराणां भूषार्थं वस्त्रभूषणम् ॥ ३१ ॥

प्रस्थापयेद्यथायोग्यं सामन्तामात्यमन्त्रिणाम् ।
आह्वाय्य करिणो वाहान् स्वयं सम्भृतमण्डनः ॥ ३२ ॥

अलङ्कृतास्तथा राज्ञीस्तथान्या भोगयोषितः ।
आरोहयेत्समायाताः करिणीः स्वर्णपुष्पकाः ॥ ३३ ॥

मुक्ताजालसमाकीर्णां पुष्पिकाकिङ्किणीयुताम् ।
पार्श्वघण्टाद्वयोपेतां सिन्दूरारुणमस्तकाम् ॥ ३४ ॥

चामरालङ्कृतश्रोत्रां वृत्तनक्षत्रमालिकाम् ।
ततः स्वयं समारोहेत् करिणीं मृदुचारिणीम् ॥ ३५ ॥

पश्चिमाशोन्मुखे सूर्ये किञ्चिद्विगलितातपे ।
शनैः शनैर्व्रजन् गच्छेदिन्द्रभागे महीपतिः ॥ ३६ ॥

ततः सम्प्राप्य वाह्यालीमुपवेश्य करेणुकाः ।
उत्तारयेत्ततः कान्ताः पुरस्ताच्च प्रवेशयेत् ॥ ३७ ॥

कुमारमण्डलाधीशसामन्तामात्यमान्यकान् ।
सेवकान्विविधानन्यानालोकेन प्रवेशयेत् ॥ ३८ ॥

ततः करेणोरुत्तीर्णः सुखासनमधिष्ठितः ।
विशेदवहितो राजा परिघासेतुमार्गतः ॥ ३९ ॥

निःश्रेण्याथ समारुह्य लीलयालोकमन्दिरम् ।
सिंहासनमथारोहेत्कान्ताभिः परिवारितः ॥ ५४० ॥

ततः प्रवेशितान्सर्वान्यथार्हमुपवेशयेत् ।
वीरसूडध्वनिं श्रुत्वा प्रहर्षोत्फुल्लमानसः ॥ ५४१ ॥

गजाध्यक्षं समादिश्य परिकारान्समाह्वयेत् ।
प्रच्छादनपटच्छन्ना अन्तर्विहितमण्डनाः ॥ ४२ ॥

अहमहमिकाक्रान्ता विज्ञपेयुः पृथक् पृथक् ।
परिपृच्छेत्ततो राजा तेषां धावनकारणम् ॥ ४३ ॥

अ(आ)वां मत्सरिणो(णौ) देव वयं कनककाङ्क्षिणः ।
मया द्विपासनं रुद्धमहं परिभवान्वितः ॥ ४४ ॥

प्रतिज्ञातु(तुं) समारूढो जवतोऽहं नराधिप ।
इति विज्ञाप्यमानस्तैर्यथायोग्यं समादिशेत् ॥ ४५ ॥

उत्तमो मध्यमो हीनस्त्रिविधः परिकारकः ।
एतेषां लक्षणं वक्ष्ये जवोत्कर्षात्पृथक् पृथक् ॥ ४६ ॥

प्रथमा द्विपभूमिः स्यात्मध्यमा नृपतेर्मही ।
तृतीया परिकारस्य भूमिरेवं त्रिधा मता ॥ ४७ ॥

प्रथमायां द्वितीयायां हस्तं निष्कासयन् भुवि ।
तृतीयायां परित्यज्य यो धावति स तूत्तमः ॥ ४८ ॥

मध्यमस्य च नागस्य विधिना प्राक्तनेन यः ।
पुरो धावति स ज्ञेयो मध्यमः परिकारकः ॥ ४९ ॥

कनिष्ठस्य तु नागस्य प्रागुक्तविधिना तु यः ।
अग्रे धावति स ज्ञेयः कनिष्ठः परिकारकः ॥ ५५० ॥

अग्रिमस्य पदाङ्कस्य पाश्चात्यः पुरतो भवेत् ।
ज्ञेयः स उत्तमजवो वाजिनामपि घातकः ॥ ५१ ॥

दशधन्वा (न्व)न्तरस्थे(स्थं) वा पटी(रि)कारं जवाधिकम् ।
पञ्चाशदन्तरे हन्ति दन्त्यसावुत्तमो जवे ॥ ५२ ॥

पौरस्त्यस्य पदाङ्कस्य पाश्चात्यो मध्यमो यदि ।
जवेन मध्यमो ज्ञेयो दन्ती गतिविशारदैः ॥ ५३ ॥

अष्टधन्वा (न्व)न्तरगतमशीत्या परिकारकम् ।
यो हन्ति दन्ती स ज्ञेयो मध्यमो जववेदिभिः ॥ ५४ ॥

पूर्वस्य व (वा) रणाङ्कस्य भवेदर्थात्कु(र्वाक्तु ) पश्चिमः ।
स कनिष्ठजवो ज्ञेयो वारणो वारणावरः ॥ ५५ ॥

पञ्चधन्वन्तरगतं शतधन्वा(न्व )न्तरावधि ।
परिकारं निहन्याद्यः सदा हीनजवो गजः ॥ ५६ ॥

भूमित्रये भूद्वये च प्रथमायां तथा भुवि ।
वेगयुक्ता गजाः सत्वश्रेष्ठमध्याधमाः क्रमात् ॥ ५७ ॥

आह्वाय स्थापयेद्बाह्यं (ह्ये) तीव्रकोपपराङ्मुखम् ।
पाश्चात्यतोरणाभ्यर्णे मद (न्द) कोपं तु सम्मुखम् ॥ ५८ ॥

यावन्ती(तीं)भुवमाघातो या सङ्ख्या हस्तकर्षणो(णी) ।
तथाधिक्याज्जयोऽन्यस्य हीने हीनः समे समः ॥ ५९ ॥

गजेन मत्सरी धावन् प्रविश्य जघनान्तिकम् ।
तर्जयेन्निजहस्तेन युध्यमानः प्रधावति ॥ ५६० ॥

भूमिद्वये तृतीयायां त्यक्त्वा गच्छति यो द्विपम् ।
स जयी परिकारः स्याद्वारणस्तु पराजयी ॥ ६१ ॥

तुम्बिकां वा परित्यज्य वीथिं हित्वाऽन्यतो व्रजेत् ।
सर्पवद्वापि यः सर्पधृ(र्पेद्धृ)तो वा सम्पराजितः ॥ ६२ ॥

परार्थं धावमानस्तु जयी चेद्धनमाप्नुयात् ।
पराजये धनं नास्ति कुञ्जरेण हतो हतः ॥ ६३ ॥

जघने दन्तयोर्वापि कुर्याच्चूर्णेन लाञ्छनम् ।
मार्ष्टि वा तत्कृते चान्यः प्रतिज्ञाधावनत्त्विदम् ॥ ६४ ॥

प्रतिज्ञापारगो यः स्याज्जयस्तस्य प्रकीर्तितः ।
प्रतिज्ञापगमे वापि मारणे वा गजो जयी ॥ ६५ ॥

नृपभूमौ लिखेद्रेखां विंशत्या कार्मुकैर्भुवि ।
गजस्य धावतश्चान्तस्तिर्यग्यायी जयी भवेत् ॥ ६६ ॥

लग्नश्च यन्निषेधाय धावको विजयी भवेत् ।
तयोरन्यतरस्यापि मारणे वारणो जयी ॥ ६७ ॥

युगपद्धावतो पृष्ठे यस्य सीकरसङ्करः ।
जयं तस्य विजानीयात्तद्वधे हस्तिनो जयम् ॥ ६८ ॥

उत्तमो दन्तिनो भूमौ भूपभूमौ तु मध्यमः ।
कनिष्ठो निजभूमौ च स्थापनीयो यथाक्रमम् ॥ ६९ ॥

उत्तमो मध्यमं गच्छेन्मध्यमश्चाधमावधिम् ।
अधमो निजभूम्यन्तं धारयेयुर्गजं क्रमात् ॥ ५७० ॥

अनया परिपाट्यैवं निजां भूमिं नयञ्जयी ।
एवं कर्तुं न शक्नोति हतेऽस्मिन् वारणो जयी ॥ ७१ ॥

बद्धहस्तो यदा चोरः पुरो धावति हस्तिनः ।
गतापराधो जीवेच्चेद्धतः पापात्प्रमुच्यते ॥ ७२ ॥

जवाधिकस्य नागस्य वाजिनो धावनं पुरः ।
सीकराः सादिनः पृष्ठे निर्गतौ सादिनो जयः ॥ ७३ ॥

वलयं दन्तिनो दन्ती(न्ते) सादी क्षिपति दन्तिनः ।
अन्यो हरति दण्डेन तत्राशक्तः पराजितः ॥ ७४ ॥

धावभेदाः समाख्यातास्तथा जयपराजयौ ।
इदानीं तु प्रवक्ष्यामि गजारोहणलक्षणम् ॥ ७५ ॥

निषादी त्रिविधो ज्ञेयो रेखायुक्तिबलैर्युतः ।
अधमो मध्यमः श्रेष्ठः सर्वैस्तैरुत्तमोत्तमः ॥ ७६ ॥

गात्राभ्यामपराभ्यां च पार्श्वाभ्यामपि रज्जुभिः ।
कणो धृत्वा मुखे प्रोक्तं वृक्षादेरधिरोहणम् ॥ ७७ ॥

एतान्येवावरोहे स्युरापातः कर्णतो रणम्(णे ) ।
एवं दशविधं प्रोक्तमवरोहणलक्षणम् ॥ ७८ ॥

प्रविश्यासनमुत्कृष्टं मध्यं मध्यसमासनम् ।
पादाग्रेणावकृष्टं स्यादासनं त्रिविधं स्मृतम् ॥ ७९ ॥

मन्दादिजातौ युद्धे च प्रोक्तमुत्कृष्टमासनम् ।
भद्रादिजातौ धावे च मध्यमासनमिष्यते ॥ ५८० ॥

अवाग्रे मृगजातौ तु शिरोविधृतितत्परे ।
अवकृष्टासनं शस्तं मातङ्गानां यथाक्रमम् ॥ ८१ ॥

समं दृढं च संलग्नं जानुसन्धिसमाहितम् ।
आसनत्रितयेऽप्येवं सौष्ठवं परिकल्पयेत् ॥ ८२ ॥

गजस्य प्रेरणार्थं यत् पुरस्तादासनं वपुः ।
करोतु यन्ता प्रणिधेना(धिर्ना ) म्नासौ (सा) वनतो मतः ॥ ८३ ॥

अङ्कुशेन त्वथो (धो) वाऽपि घातार्थं कुरुते वपुः ।
तिर्यग्वक्त्रं स विज्ञेयः पार्श्वावनतसंज्ञकः ॥ ८४ ॥

आकृष्ट(ष्य) पृष्ठतो नागमुत्तानं कुरुते वपुः ।
यत्र यन्ता स प्रणिधिः पृष्ठावनतनामकः ॥ ८५ ॥

गजस्य भयनाशार्थं कोपोपशमनाय च ।
सान्त्वनं क्रियते वाचा सा भवेदुपलाघ(प)ना ॥ ८६ ॥

गजस्य शिक्षितं भावं क्रियया यत्प्रभाषते ।
प्रज्ञापनाख्यः प्रणिधिः स ज्ञेयो गजशिक्षकैः ॥ ८७ ॥

वाचाभिभर्त्सनं यत्स्याच्छिक्षार्थं सामजन्मनः ।
प्रणिधिस्तर्जनो नाम स प्रोक्तः सोमभूभुजा ॥ ८८ ॥

सृणिः प्रसार्यतेऽग्रे यदतिक्षिप्तः स कथ्यते ।
पश्चादाकृष्यते यत्तु प्रतिक्षिप्तः स कथ्यते ॥ ८९ ॥

अङ्कुशो वर्त्यते यत्र पार्श्वयोरुभयोरपि ।
प्रहतो नाम स ज्ञेय आरोहणविशारदैः ॥ ५९० ॥

उत्क्षिप्य भ्रामणं यत्तु सृणिः सूक्ष्मैः (क्ष्मः) स कथ्यते ।
सृणेरधोमुखीभाव आदीर्णः प्रणिधिर्भवेत् ॥ ९१ ॥

शिरस(:)स्पर्शमात्रं यदङ्कुशेन विधीयते ।
ईषत्पृ(त्स्पृ)ष्टः स विज्ञेयो घातः प्रणिधिकोविदैः ॥ ९२ ॥

अर्धाङ्गुलं निमग्नश्चेदङ्कुशः करिमस्तके ।
प्रणिधानाभिधो घातो विधेयानां विधीयते ॥ ९३ ॥

द्वित्र्यङ्गुलप्रमाणस्तु घातः पीडितको मतः ।
द्वाभ्यां कराभ्यामुत्क्षिप्य स घातः क्षिप्तकः स्मृतः ॥ ९४ ॥

सृणिपार्श्वेन घातोऽयं भवेत्तारितकाभिधः ।
आराघातस्ततः प्रोक्तस्तोद इत्यभिधानतः ॥ ९५ ॥

आरक्षा द्वादश प्रोक्ता सृणिघाताश्रया गजे ।
कुम्भाग्रे बिन्दुसंज्ञे तु तदधश्च वितानकैः ( कौ ) ॥ ९६ ॥

वितानयोर्बहिः पार्श्वाववग्राहावुदाहृतौ ।
वितानयोस्ततश्चान्तर्निदानौ समुदाहृतौ ॥ ९७ ॥

कर्णाग्रशिरसः सन्धिः स्रोतःसन्धिरुदाहृतः ।
तदग्रे कर्णसन्धिस्तु तत्पश्चात्कर्णमूलके ॥ ९८ ॥

पुरः सारयितुं नागमङ्कुशाग्रेण वेधनम् ।
कर्णमूले तदत्रोक्तं तोदनाम्ना विचक्षणैः ॥ ९९ ॥

अवग्रहे विताने च पश्चात्साधयितुं गजम् ।
अङ्कुशाग्रेण यो घातः सोऽवकर्ष इति स्मृतः ॥ ६०० ॥

तिर्यग्विवर्तनार्थं तु कर्णसन्धौ सृणेर्हतिः ।
निवर्तन इति ख्यातो गजारोहणकोविदैः ॥ १ ॥

मुखोत्क्षेपाय यत्कुर्यान्निदानेऽङ्कुशघातनम् ।
उत्कर्णक इति ख्यातः सृणिकर्मविचक्षणैः ॥ २ ॥

पादयोः प्रणिधौ सह्यं कलापस्य निपीडनम् ।
बहिर्मुखे च कर्तव्ये यन्तुः पादतले दृढे ॥ ३ ॥

दृढं पूरयितुं गाढमङ्गुष्ठाभ्यां प्रपीडयेत् ।
आकर्षणाय पाणिभ्यां स्थितं य(तम)वनिपीडनम् ॥ ४ ॥

वामतः प्रेरणे घातो दक्षिणेन पुनर्भवेत् ।
वामेनाङ्गुष्ठयोगेन दक्षिणेन निवर्तयेत् ॥ ५ ॥

अधोमुखं विधातुं तं कुञ्जरं यदि वाञ्छति ।
निम्नाङ्गुष्ठौ विधातव्यौ ताभ्यामेव प्रपीडनम् ॥ ६ ॥

ऊर्ध्वाननं गजं गर्तुं यन्ता प्रेप्सुर्भवेद्यदि ।
उन्नताङ्गुष्ठयोगेन प्रोन्नयेद् द्विरदाननम् ॥ ७ ॥

अङ्कुशोत्क्षेपमात्रेण यो विद्यादिङ्गितं गजः ।
अन्त्यवेदी स विज्ञेयः सङ्कीर्णोऽयं मतङ्गजः ॥ ८ ॥

अङ्कुशेन तु दण्डेन चर्मणि स्मृत ( स्पृष्ट) एव यः ।
द्विरदो वेत्ति यः कृत्यं मृग उत्तानवेदितः॥ ९ ॥

असृक्स्रावे च हननं वेत्ति कृत्यं चिरेण यः ।
गम्भीरवेदी विज्ञेयो मन्दो नाम मतङ्गजः ॥ ६१० ॥

प्रहारस्यानुरूपेण यो जानाति वधावधम् ।
अन्वर्थवेदी विज्ञेयो भद्रजातिर्वरो गजः ॥ ११ ॥

धृतो धावति चात्यर्थं प्रेरितस्तु न गच्छति ।
अत्यर्थवेदी विज्ञेयो व्यालो मिश्रगजो मतः ॥ १२ ॥

एकः प्रसारितः पादस्तदन्यो नतजानुकः ।
पाश्चात्यमासनं ज्ञेयमेकजान्वानतं बुधैः ॥ १३ ॥

प्रसारिताभ्यां पादाभ्यामाततोभयजानुकम् ।
उत्कुण्ड(त्कट) उत्कटं ज्ञेयं पश्चिमं कुञ्जरासनम् ॥ १४ ॥

वंशस्योभयपार्श्वे यत्संहते नतजानुनी ।
मण्डूकासनमेतत्स्यादूर्ध्वसङ्ग्रामकर्मणि ॥ १५ ॥

एकमुत्कटकं पादमन्यच्च नतजानुकम् ।
यत्करोति नरः(गजः) पृष्ठे तत्कूर्मासनमुच्यते ॥ १६ ॥

यो धू (यद्धू)तविधूतो (धुतौ) शस्तमुभयानतजानुकम् ।
एकजानुनतं चैकमासनं धावकर्मणि ॥ १७ ॥

कूर्ममुत्कटकं चैव लीलायानं (ने) प्रशस्यते ।
आसनं तूर्ध्वसंज्ञं यत् सङ्ग्रामे तद्विधीयते ॥ १८ ॥

सन्निधिं यावदायाति परिकारो गजस्य हि।
यन्त्रा तावन्न मोक्तव्या सृणिः पार्ष्णिनिबन्धनैः(नी ) ॥ १९॥

गजं धावयते यस्तु परिकारस्य पृष्ठतः ।
दृष्ट्या तल्लक्षया भाव्यं लक्षयेच्च जवक्षयम् ॥ ६२० ॥

आकुलं यदवेक्षेत निम्नपृष्ठो भवेदपि ।
जडपादगतिर्वापि ज्ञेयो नष्टगजस्तथा ॥ २१ ॥

नष्टस्य चेष्टितं ज्ञात्वा त्रिकान्दोलनकैभृर्शम् ।
प्रेरयेद्वारणं यत्नाद्यथासौ हन्यते द्रुतम् ॥ २२ ॥

पातितः परिकारश्चेत्करिणा करताडनैः ।
धारयेदङ्कुशाकर्षधारणं मारणोद्यतम् ॥ २३ ॥

यदाङ्कुशं तिरस्कृत्य दन्ताभ्यां परिकारकम् ।
मारयेत्सिन्धुरस्तस्य जयो यन्तुः पराजयः ॥ २४ ॥

परिकारो नखाग्रे चेत्परितो न्यस्तविग्रहः ।
उपायस्तत्र कर्तव्यो धावनीयो गजो भृशम् ॥ २५ ॥

धावतो वारणेन्द्रस्य भवेद्यदि नखाहतिः ।
तदा पराजयो न स्यादशक्यत्वान्निषादिनः ॥ २६ ॥

परिवृत्य यथा नागः पादैर्मृद्नाति भूतले ।
पराजयस्तदा ज्ञेयो महामात्य(त्र) स्य निश्चितम् ॥ २७ ॥

व्यालं क्रूराशय(यं) प्राप्तमवस्थामतिवर्तिनी (नीम् ) ।
परीक्षार्थं महीपालस्तं प्रयत्नात्समानयेत् ॥ २८ ॥

वाचाङ्कुशेन पादाभ्यां दुर्निवारो मतङ्गजः ।
आरूढकातिगो यस्मादनारूढगजो मतः ॥ २९ ॥

तस्मात्तादृग्विधं नागं मुखपट्टावृतेक्षणम् ।
वस्त्रोदक(र)समाकीर्णा(र्ण) कर्णद्वितयरन्ध्रकम् ॥ ६३० ॥

आरोहस्ते(हैस्तै) र्हयारूढैः सादिभिः परिवेष्टितम् ।
कृतान्तमिव दुर्धर्षं बाह्यालीभूमिमानयेत् ॥ ३१ ॥

वीरसूर(ड)रवं भूरि कारयेत्तस्य दूरतः ।
द्वारप्रवेशनात् पूर्वमादिशेत् परिकारकम् ॥ ३२ ॥

अपसार्य हयारोहानुत्सृजेत्कर्णकन्दुकौ ।
मुखपट्टं समुत्क्षिप्य परिकारं प्रदर्शयेत् ॥ ३३ ॥

उद्घाटितस्तब्धकर्णो निपीड्य चिबुकस्थलम् ।
करं प्रसार्य पुरतः पुच्छमुन्नम्य कोपतः ॥ ३४ ॥

संरम्भेण जवाधिक्यात्परिकारमनुद्रवेत् ।
स्वप्नेन इ(प्नान्तमि)व सम्प्राप्य जिघांसं (सुः) परिकारकम् ॥ ३५ ॥

अश्वसादिभिराक्रान्तस्त्यक्त्वा तं परिकारकम् ।
अश्वान्नभिद्रवन्नागः सर्वेषां भयकारकः ॥ ३६ ॥

निहत्याश्वं ततः सर्वान् प्रेक्षकान् समुपाद्रवन् ।
सम्प्राप्य च ततः पादैः कांश्चित्सम्परिपेषयेत् ॥ ३७ ॥

नखाघातैस्ततः कांश्चित्कांश्चिद्दन्ताविभेदनैः ।
शुण्डाप्रहारणैः कांश्चित्कांश्चित्पाषाणपातनैः ॥ ३८ ॥

वृक्षारूढांस्तथा कांश्चित्कांश्चिद्दन्ताभिहन (घात) नैः ।
गर्तप्रविष्टकान् कांश्चिच्छुण्डयोत्क्षिप्य मारयेत् ॥ ३९ ॥

संहारभैरवप्रख्यो मृत्युर्मातङ्गविग्रहः ।
रथानश्वान्नरानुष्ट्रान् मारयेदवितन्द्रितः ॥ ६४० ॥

एकतः करिणीयूथमन्यतो हयवृन्दकम् ।
नराणां युगलं तस्मिन् सङ्गतं नैव दृश्यते ॥ ४१ ॥

निर्जन्तुकं तदा जातं बाह्यालीभूमिमण्डलम् ।
कथञ्चिन्नीयते कृच्छ्रात्सादिभिस्तोत्रपाणिभिः ॥ ४२ ॥

प्रवर्तयेत्ततो युद्धं गजानामनुरूपतः ।
कायेन घातनैः शक्त्या वयसा सत्त्वजातितः ॥ ४३ ॥

निष्टम्भवत्क (वान्क)मठवद्वारकश्चादिकोलवत् ।
कर्मबन्धपरित्यक्तो भीमवच्च बलाम्बितः ॥ ४४ ॥

चतुर्दशरदाघातैः परां परिणतिं गतः ।
युद्धकर्मप्रविष्टोऽयमजेयः प्रतिकुञ्जरैः ॥ ४५ ॥

तिर्यगुन्नतघातो यः परिलेखः स उच्यते ।
तल्लेखं तु विजानीयादूर्ध्वघातं तु दण्डवत् ॥ ४६ ॥

स्वे (खे) दन्तद्वितयान्तस्थं वदनं प्रतिदन्तिनः ।
कृत्वा यः (यत्) पीडनं तस्य स घातः कर्तरी मतः ॥ ४७ ॥

दन्तवेष्टतले घातस्तलघातः स कथ्यते ।
अधस्ताद्दन्तघातः स्यात्तस्माच्च तलघातनम् ॥ ४८ ॥

वदनं तिर्यगुन्नम्य प्रहारस्त्वजघातनम् ।
प्र (अ)जाघाते तु वदनात्ति(नन्ति )र्यगुन्नम्य घातयेत् ॥ ४९ ॥

प्रतिमाने प्रतिमानं रदनं दन्तवेष्टयोः ।
विधाय लोडनं यत्तु दन्तघातः स उच्यते ॥ ६५० ॥

शिरस्तिर्यक् समाकृष्य दन्तेनैकेन हन्ति यत् ।
प्रतीद्वी (तिद्वि)पप्रती(ति)मानं सूचीघातः स उच्यते ॥ ५१ ॥

दन्ताभ्यां दन्तघातेन शकलानि पतन्ति यत् ।
ताडकाघात इत्येष कथितो घातकोविदैः ॥ ५२ ॥

लीलावेलीं(लां) समारुह्य गात्राभ्यामतिकोपनः ।
हन्ति यत्सिंहवन्नागं स घातः सन्धितो मतः ॥ ५३ ॥

अपेत्य गात्रं सङ्कोच्य पश्चादुत्पत्य मेषवत् ।
हन्ति दन्ती प्रतीभं यत् स निर्घातः प्रकीर्तितः ॥ ५४ ॥

तथा कार्यो द्विपो यत्नाद्यथा न समपार्श्वकौ ।
भवेतां मत्तमातङ्गौ न स्यात्तिर्यग् यथासु(मु)खम् ॥ ५५ ॥

गज(जं)सम्मुखमान(ना)य्य स्वगजाल्लो(जंलो)ठयेत्ततः ।
पश्चात्पृ(त्सृ)ते प्रतिगजे स्वगजं वात्र ( चाप) कर्षयेत् ॥ ५६ ॥

गजाध्यक्षमहामात्रपरिकार्यनिषादिनाम् ।
वादिनां वि(वी)रसूडस्य धावतां हयसादिनाम् ॥ ५७ ॥

वासांसि काञ्चनं भूरि स्वर्णभूषणकान्यपि ।
प(पा)रितोष(षि)कदानेन कुर्यान्मुदितमानसान् ॥ ५८ ॥

कदाचित्स्वयमारोहेद्विधेयभटलक्षणे (णम्) ।
विनोदार्थं महीपालो जननेत्रोत्सवाय च ॥ ५९ ॥

ततः समागतान् सर्वान्यथामानं विसर्ज्य च ।
करेणुकां समारुह्य प्रविशेद्राजमन्दिरम् ॥ ६६० ॥

उक्तोऽयं गजबाह्यालीविनोदः सोमभूभुजा ।
॥ इति गजबाह्यालीविनोदः ॥ ३ ॥

साम्प्रतं वाजिबाह्यालीविनोदः प्रतिपद्यते ॥ ६१ ॥

पूर्वं भूमिं परीक्षेत बाह्यालीहेतवे नृपः ।
अकर्दमामपाषाणां गर्तशङ्कुविवर्जिताम् ॥ ६२ ॥

न मृद्वीं नातिकठिनां प्रागुदीचीप्लवां शुभाम् ।
विशालां सुस(ष)मां श्लक्ष्णां बाह्यालीं कारयेन्नपः ॥ ६३ ॥

शतधन्व(न्व)न्तरमितां चतुरस्रां समन्ततः ।
वृत्तिसंवेष्टितां द्वारद्वितयेन समन्विताम् ॥ ६४ ॥

उत्तरप्रान्तदेशे वा समीरस्यानुकूलतः ।
दक्षिणप्रान्तदेशे वा कुर्याद्दर्शनमण्डपम् ॥ ६५ ॥

रचयित्वा तु वाह्यालीं विज्ञप्तो गृहकारकैः ।
समाहूय हयाध्यक्षमश्वानयनमादिशेत् ॥ ६६ ॥

समानीतांस्ततो वाहानवलोक्य महीपतिः ।
तेषां जातीः परीक्षेत देशनामविभेदतः ॥ ६७ ॥

आवर्तवर्णसत्त्वानि छायागन्धगतिस्वराः ।
आकारश्चाष्टधाऽश्वानां श्रेष्ठमध्यकनीयसाम् ॥ ६८ ॥

काम्बोजयवनास्तेजी बाल्हीकाश्चातलास्तथा ।
तोख्खारकाः सकेकाणा एते सप्तोत्तमोत्तमाः ॥ ६९ ॥

पोद्दाराः कान्दलेयाश्च यौधेया वाजपेयकाः ।
वनायुजाः पारसीकाः षडेते चोत्तमा हयाः ॥ ६७० ॥

तैत्तिला वत्सकान्धारा वामतेया ससैन्धवाः ।
सावित्राः पार्वतेयाश्च काश्मीराः साम्बतीयकाः ॥ ७१ ॥

तेजीकुलजनीहारसारस्वततुरुष्ककाः ।
चतुर्दशैते वाहेषु मध्यमाः परिकीर्तिताः ॥ ७२ ॥

मेदका आर्जुनेयाश्च त्रैगर्ता गुर्जरास्तथा ।
राजसावन्त्यसौराष्ट्राः पारियात्राः सहारकाः ॥ ७३ ॥

दुग्धवाटाः स्तब्धवाटाः कनिष्ठा द्वादश स्मृताः ।
तत्राप्येकोऽतिकष्टः स्यात्स्तब्धवादी (ट) समुद्भवः ॥ ७४ ॥

षड्विंशतिविभेदाः स्युः राज्ञा ने(ज्ञे )यास्तुरङ्गमाः ।
न जायन्ते कलौ यस्मात्तस्मान्न गणिता मया ॥ ७५ ॥

जलावर्तवदावर्तो मुकुलो मुकुलाकृतिः ।
शुक्तिः शुक्तिसमाकारो गोलीहा(जिव्हे)वावला(ली)ढकः ॥ ७६ ॥

शतपद्यभिधा ज्ञेया शतपद्या समाकृतिः ।
पादुका पादुकाकारस्तदर्धस्त्वर्धपादुकाः(का) ॥ ७७ ॥

बह्वावर्तसमायोगः सम्पातः परिकीर्तितः ।
अष्टौ भेदाः समाख्याता आवर्तानां मनीषिभिः ॥ ७८ ॥

द्वावुरस्यौ शिरस्यौ द्वौ द्वौ (द्वौ )रन्ध्रोपरन्ध्रयोः ।
एको भाले प्रमाणेन(पाणे च) ध्रुवावर्ता दश स्मृताः ॥ ७९ ॥

स्यान्निगाले देवमणिस्तदधो रोचमानकः ।
कण्ठावर्तस्तयोर्मध्ये प्रशस्तास्ते विशेषतः ॥ ६८० ॥

ललाटे सृक्कणोर्बाह्वेास्त्वचि केशान्तयोस्तथा ।
वक्षःस्थले कर्णमूले शुभावर्ताः प्रकीर्तिताः ॥ ८१ ॥

श्वेतः कृष्णोऽरुणः पीतः शुद्धाश्चत्वार एव हि ।
मिश्रास्त्वनेकधा वर्णास्तेषां भेदः प्रवक्ष्यते ॥ ८२ ॥

केशा वालाश्च रोमाणि वर्म चैव खुरास्तथा ।
श्वेतैरेतैर्भवेदश्वः कका(र्का) ह्वो विप्रजातिजः ॥ ८३ ॥

पूर्ववत्सर्वशुक्लाङ्गस्त्वचा कृष्णो भवेद्यदि ।
वर्णनाम्ना स विज्ञेयः कत्तलोऽयं तुरङ्गमः ॥ ८४ ॥

लोमभिः केशवालैश्च त्वचा कृष्णः खुरैरपि ।
काल इत्युच्यते वाजी शूद्रः शौर्याधिकस्तथा ॥ ८५ ॥

केशप्रभृतिवालान्तः(न्त)सर्वाङ्गे रोहितो यदि ।
कपाह इति विख्यातः क्षत्रजातिस्तुरङ्गमः ॥ ८६ ॥

केशैस्तनुरुहैर्वालै काञ्चनाभैस्तुरङ्गमः ।
सेराह इति विख्यातो वैश्यजातिसमुद्भवः ॥ ८७ ॥

सितलोहितरोमाणि सर्वाङ्ग मिश्रितानि च ।
मुखाङ्घ्रिवालकेशेषु लोहितश्चोर उच्यते ॥ ८८ ॥

केशवालाङ्घ्रितुण्डे च मेचको रुरुसन्निभः ।
नील इत्युच्यते वाजी सितकृष्णे तनूरुहे ॥ ८९ ॥

पाटलीपुष्पसङ्काशा(शो) नलकेषु सितेतरः ।
कृष्णग्रन्थिकया (पा) होश्वः सङ्ग्रामे विजयप्रदः ॥ ६९० ॥

मधूकवल्कलच्छायो मोह इत्युच्यते हयः ।
पक्वजम्बूफलच्छायो जम्ब इत्यभिधीयते ॥ ९१ ॥

केशवालेषु पीतश्च लोहितो हरितो मतः ।
उन्दुरेण समच्छायः सप्त(प्ति)रुन्दीर उच्यते ॥ ९२ ॥

केशकेसरपुच्छे च जानुनोऽधश्च मेचकः ।
सर्वाङ्गलोहितैः पीतैरुराहः कथ्यते हयः ॥ ९३ ॥

शेष(शोण)स्तेष्वेव देशेषु सर्वाङ्गे किञ्चिदुज्वलः ।
रक्तरेखाङ्कितः पृष्टे गण्ठि(मण्ठ) वर्णस्तुरङ्गमः ॥ ९४ ॥

येन केनापि वर्णेन मुखे पुच्छे च (पादेषु) पाण्डुरः ।
पञ्चकल्याणनामायं भाषितः सोमभूभुजा ॥ ९५ ॥

केशेषु वदने पुच्छे वंशे पादेषु पाण्डुरः ।
अष्टमण्ठा(ङ्ग)लनामा च सर्ववर्णेषु शस्यते ॥ ९६ ॥

श्वेतः सर्वेषु पादेषु पादयोर्वापि यो भवेत् ।
धौतपादः स विज्ञेयः प्रशस्तो मुखपुण्ड्रकः ॥ ९७ ॥

विशालैः पट्टकैः श्वेतैः स्थाने स्थाने विराजितः ।
येन केनापि वर्णेन हलाह इति कथ्यते ॥ ९८ ॥

चित्रितः पार्श्वदेशे च श्वेतबिन्दुकदम्बकैः ।
यो वा को वा भवेद्वर्णस्तरञ्जः कथ्यते हयः ॥ ९९ ॥

सितस्य बिन्दवः कृष्णाः स्थूलाः सूक्ष्माः समन्ततः ।
दृश्यन्ते वाजिनो यस्य पिङ्गलः स निगद्यते । ७०० ॥

श्वेतस्य सर्वगात्रेषु श्यामला मण्डला यदि ।
एके तं बहुलं प्राहुरपरे मलिनं बुधाः ॥ १ ॥

अङ्कात्मकोपि(ऽति)मेधावी दिव्याचारो मिताशनः ।
अलङ्कारसहो गीतमानपूजाप्रियः सदा ॥ २ ॥

उत्क्षिप्य पादं प्रद्रावी शुचिशय्यासनप्रियः ।
सोऽयमुत्तमसत्वः स्याच्छोभनाङ्गस्तुरङ्गमः ॥ ३ ॥

पारावतगलाभासः शक्रचापसमद्युतिः ।
छायेयं पार्थिवा ज्ञेया हयरोमसमाश्रिता ॥ ४ ॥

मुक्तास्फटिकसङ्काशा छायेयं वारिजा शुभा ।
बालार्कपद्मरागाभा छायेयं तैजसी स्मृता ॥ ५ ॥

क्षीरैः समासमा गन्धस्वेदादिषु शुभा हयाः ।
शुभद्वीपे च हंसे च शिखितित्तिरटिट्टिभैः ॥ ६ ॥

गत्या समाना ये वाहा सादिनान्ते सुखावहाः ।
बाहुमूले जानुसन्धौ गमने यस्य वक्रता ॥ ७ ॥

प्रसारणं च पादानामुच्चाङ्घ्रिः स वरो रणे ।
सन्धित्रयेऽपि पादानां नतत्वं गमने यदि ॥ ८ ॥

वक्रपादस्तुरङ्गोऽयं विनोदेषु प्रशस्यते ।
द्रुतं क्षिपति पादांश्चेद्वक्रपादस्तुरङ्गमः ॥ ९ ॥

समपादो विनोदेषु प्रेक्षकाणां मनोहरः ।
नातीवोच्चैर्नातिनम्रैः पादैर्याति तुरङ्गमः ॥ ७१० ॥

मध्यपादः स विज्ञेयः प्रशस्तः समराङ्गणे ।
वक्रता मणिबन्धेषु दृश्यते यस्य वाजिनः ॥ ११ ॥

नीचपादः स विज्ञेयः प्रशस्तोऽध्वगतौ हयः ।
पादानां दृश्यते यस्य स्तब्धता सर्वसन्धिषु ॥ १२ ॥

अध्वन्येवोपयोग्योऽसौ स्तब्धपादस्तुरङ्गमः ।
गम्भीरोऽस्खलितः स्निग्धो मधुरः श्रुतिकोमलः ॥ १३ ॥

ध्वनिः प्रशस्यतेऽश्वानां स्वामिनो विजयावहः ।
निर्मांसमायतं वक्रमक्ष्णोर्मध्ये समुन्नतम् ॥ १४ ॥

निर्व्यलीकेन भावेन वाहानां शस्यते मुखम् ।
श्वेते कृष्णे पिशङ्गे वा मल्लिकाकान्तिसन्निभे ॥ १५ ॥

वैडूर्यस्फटिकच्छाये पुष्परागसमप्रभे ।
एणोष्ट्रटिट्टिभक्रौञ्चहंसलोचनसन्निभे ॥ १६ ॥

प्रशस्ते लोचने यस्य वाजिनस्ते शुभावहाः ।
ओष्टौ मुखं सृक्कणी च सूना प्रोथस्तनुर्मृदुः ॥ १७ ॥

स्तब्धावलोमशावन्तर्नागवल्लीदलोपमौ ।
ह्रस्वौ कर्णौ शुभौ शीर्षं कपित्थफलसन्निभम् ॥ १८ ॥

स्कन्धः पीनो दृढः शस्तो ग्रीवा केकिगलोपमा ।
वक्षो वृत्तं विशालं च स्थूलावंसौ सुविस्तृतौ ॥ १९ ॥

क्रोडं सुनिबिडं शस्तं बाहू वृत्तौ सुदीर्घकौ ।
समानं वर्तुलं जानुयुगलं गूढगुल्फकम् ॥ ७२० ॥

जङ्घे दीर्घे च निर्मांसे तथा गूढशिरे मते ।
मणिबन्धौ तथा ह्रस्वौ स्तब्धौ चैव शुभावहौ ॥ २१ ॥

खुराः खरखुराकारा रेखावलिविवर्जिताः ।
अन्तः कुहरसंयुक्ता अभिन्नाश्चैव कर्णिकाः ॥ २२ ॥

इषन्नम्रः पृष्ठवंशो ह्रस्वो मांसैः सुलेपितः ।
पार्श्वे दीर्घे समे वृत्ते समुद्बद्धं तथोदरम् ॥ २३ ॥

अरोमशावेककणौ(वर्णौ)वृषणौ वतू(र्तु)लौ लघू ।
ह्रस्वं च मेहनं शस्तं सुसंलग्नौ तु पिण्डकौ ॥ २४ ॥

वृत्तं विशालं जघनं प्रच्छन्नं च गुदं वरम् ।
सुदीर्घैर्बाहुभिर्वालैः पुच्छं मग्नं प्रशस्यते ॥ २५ ॥

उपान्तौ विकटौ शस्तौ ऋजुपीने च सक्थिनी ।
ह्रस्वौ कूर्चौ स्मृतौ तेषां जङ्घाकाण्डौ च पूर्ववत् ॥ २६ ॥

कक्षायां पुल(लि)ने द्वाल्पा(द्वीपे) मध्यखण्डे तथोपरि ।
पञ्चस्वेतासु धारासु धावन्सत्त्वेन संयुतः ॥ २७ ॥

पञ्चम्यामपि धारयां लोहमास्यगतं हयः ।
अनवष्टभ्य यो धावत्यस्खलंश्चलवालधि(धिः) ॥ २८ ॥

अनुत्प्लुत्यावतिष्ठेत ध्रियमाणस्ततो भृशम् ।
स भवत्युत्तमप्राण इतरौ मध्यमाग(ध)मौ ॥ २९ ॥

रोमस्वपि मनाक् स्पर्शं पार्ष्णिभ्यां सहते न च ।
ऊरुसंवलनं बाह्वोरुक्षे(त्क्षे)पं जवि(व)नो हयः ॥ ७३० ॥

पार्ष्णिसंस्पर्शमात्रेण रागास(त्स) म्पीडनेन च ।
वला(ल्ग)या ज्ञापनेनैव धावन्नन्तरपैत्तिकः॥ ३१ ॥

पार्ष्णिसङ्घट्टनैर्गाढैः कशाघातैः सुनिष्ठुरैः ।
आराखाञ्चनकैर्गच्छन् अश्वो मंहः प्रकीर्तितः ॥ ३२ ॥

धन्वन्तरशतं गत्वा पुनरागच्छति द्रुतम् ।
मात्रा षोडशकेनाश्वो भवेदुत्तमवेगवान् ॥ ३३ ॥

चतुर्विंशतिमात्राभिर्मध्यवेगस्तुरङ्गमः ।
द्वात्रिंशता तु मात्राभिर्हीनवेगस्तुरङ्गमः ॥ ३४ ॥

वितस्तिसप्तकोत्सेधः खुरान्तात्कीकसावधिः ।
परिणाहे तथा दैर्घ्ये दश सार्धा वितस्तयः ॥ ३५ ॥

वक्रपुण्ड्राः छिन्नपुण्ड्राः कृष्णो (ष्णौ)ष्ठपुटतालुकाः ।
लग्नप्रोथा दीर्घकर्णा ह्रस्वगण्डोत्तरो(रौ)ष्ठकाः ॥ ३६ ॥

करालतीक्ष्णदंष्ट्राश्च गृध्रकाकविलोचनाः ।
स्कन्धे बहुवलीकाश्च तथा हीनस्वरान्विताः ॥ ३७ ॥

वक्रमेढ्राश्चित्रकर्णा लम्बमुष्कास्तुरङ्गमाः ।
घनकुञ्चितवालाश्च विज्ञेयास्ते हि सू(शू )कलाः ॥ ३८ ॥

एवंविधस्वरूपा ये दुष्टचित्ता भवन्ति ते ।
दन्तैः खादन्ति निघ्नन्ति पादैरभ्याशमागतम् ॥ ३९ ॥

पश्चाद्भागेन चोत्प्लुत्य पातयन्ति च सादिनम् ।
पूर्वपादौ समुत्क्षिप्य पतन्ति सह सादिना ॥ ७४० ॥

वला(ल्गा)माकृष्य गच्छन्ति सङ्कटेषु विशन्ति च ।
सङ्ग(ङ्घ)माश्रित्य तिष्ठन्ति न यान्त्यपि च ताडिताः ॥ ४१ ॥

कुलालचक्रवत्तिर्यग्व(ग्भ्र)मन्ति च लुठन्ति च ।
एतैर्दोषैः समायुक्ता ज्ञेयास्ते दुष्टघोटकाः ॥ ४२ ॥

दुष्टानां दमनं वक्ष्ये घोटकानां यथोचितम् ।
उपायैर्विविधैर्यन्त्रैः(त्नैः) शिक्षां गृह्णन्ति ते यथा ॥ ४३ ॥

धार्यमाणस्तु यस्तिर्यग् भवत्यश्वः पुनःपुनः ।
बाह्यां वलां(ल्गां) समाकृष्य मण्डले साधयेत्तु तम् ॥ ४४ ॥

अविलाणं विधाय यस्तिष्ठति भयाद्धयः ।
निपीड्य सृक्वणी(णीं ) गाढं स रागा(पादा)भ्यां प्रपीड्यते ॥ ४५ ॥

समुच्छलति यो वाजी तस्य वल्गां कृषेद् भृशम् ।
पश्चात् स धार्यते गाढं वल्गाकर्षणयोगतः ॥ ४६ ॥

वल्गामपाकरोत्यर्थं ति(त)मादौ धारयेद् दृढम् ।
पश्चाच्च शिथिलां कर्षकु(न्कु)र्याद्वलां(ल्गां) विचक्षणः ॥ ४७ ॥

न मन्येत (ता) विलाणं यः कर्क्कशो वदने हयः ।
सूत्रिकां निक्षिपेदास्ये तस्यां वल्गां कृषेद्भृशम् ॥ ४८ ॥

अविलाणं गतां वल्गां कर्षेत्सूत्रिकया सह ।
तथापि चेन्न मन्येत कृषेन्मस्तकपट्टिकाम् ॥ ४९ ॥

उन्नामयति यः शीर्षं वारं वारं तुरङ्गमः ।
वला(ल्गा)माकृष्य तं वाहं पुलया वाहयेत्सुधीः ॥ ७५० ॥

ऊर्ध्वं यो लालिकां धत्ते मोक्षाकर्षणतत्परः ।
धारायं(यां)तं तुरीयायां तुरङ्गं वाहयेज्जवात् ॥ ५१ ॥

एवं कृते च मुञ्चेच्च लालिकां घोटको भयात् ।
कविकावर्तिकापार्श्वे कीलकैस्तां प्रकीलयेत् ॥ ५२ ॥

उद्घाटयति यो वक्रं घोटको लघुहस्तकः ।
तं पुलायां नियुञ्जीत वाजिवाहविशारदः ॥ ५३ ॥

निष्कासयति यो जिह्वां वारं वारं तुरङ्गमः ।
लालिकापार्श्वतस्तस्य कारयेत्तीक्ष्णकण्टकान् ॥ ५४ ॥

योऽधस्तात् कुरुते शीर्षं तस्योरस्त्राणपट्टिकाम् ।
विधाय शिथिलामूर्ध्वं वल्गये(यो)न्नमयेच्छिरः ॥ ५५ ॥

निहन्यादासनं यस्तु पश्चाद्भागं निवेशयेत् ।
स पश्चात्पादतो नेयो नामयेत्तु त्रिकं ततः ॥ ५६ ॥

उत्पतो बा ( तेद्वा) ह्यमानो यस्य (यस्तस्य ) वक्त्रे विनिक्षिपेत् ।
शिल्लिका (लीकां) केशि (श) निर्माण(ल्यं) न्यसेद्वा कडिया(वा)लिका (कम्) ॥५७॥

एणवत्प्लवते यस्तु तं कशादर्शनं विना ।
वल्गां प्रशिथिलां धृत्वा धाराक्रान्त्या पुलापयेत् ॥ ५८ ॥

असोढारोहणो वाजी तस्य ग्रीवां पराङ्मुखीम् ।
कृत्वा वलां(ल्गां) दृढां धृत्वा वेगाद्वाह्यः स सादिना ॥ ५९ ॥

सर्पवक्रगामी यस्तस्य पक्षद्वये हयौ ।
संयोज्य वाहयेद्यत्नात्ताडनाक्रमणोक्तिभिः ॥७६० ॥

आरोहन्तं निहन्याद्यः पश्चात्पादेन वाहकः ।
उरः प्रमाणके तोये समारोहेन्निधाय तम् ॥ ६१ ॥

अश्ववारेण यः साकमारुढेन पतेद्भुवि ।
पर्याणकविहीनं तमन्यमारोप्य वाहयेत् ॥ ६२ ॥

आधाय सादिनं वाजी येन केनापि वर्त्मना ।
निःसरेत्तत्पथेनैव कशाघातैस्तु तं नयेत् ॥ ६३ ॥

यः पार्श्वमुत्क्षिपेद्बाढं गाढोरस्त्राणपीडितम् ।
कृत्वा धृत्वा तथा वल्गां वाहयेत्तं स्थिरासनम् ॥ ६४ ॥

प्रेरितोऽपि न गच्छेद्यस्तमारुह्य तुरङ्गमम् ।
तिष्ठेच्च सुचिरं कालं यावद्यास्यति कुत्रचित् ॥ ६५ ॥

तथापि चेन्न गच्छेद्यः कशया ताडयेत्तु तम् ।
तथापि चेत्स्थिरस्तिष्ठेद्दुर्दमो वाहनाधमः ॥ ६६ ॥

मोचकस्य प्रकर्तव्याः पार्ष्ण्यन्ते लोहकण्टकाः ।
तैः कुक्षौ ताडनीयोऽसौ धावनार्थं तुरङ्गमः ॥ ६७ ॥

एवं प्रमृद्यमानोऽपि पदमेकं न चेद्व्रजेत् ।
पश्चात्पादक्रमैर्नेयो भ्राम्यो वा चक्रवद्धयः ॥ ६८ ॥

एवं कृतेऽपि यो वाहः स्थाणुवत्तिष्ठति स्थिरः ।
पिधाय नेत्रे पट्टेन तूर्यादिस्वनमाचरेत् ॥ ६९ ॥

मण्डले वाह्यमानः सन्नन्तर्विशति यो हयः ।
वल्गां बाह्यां समाकृष्य मण्डले तं प्रसारयेत् ॥ ७७० ॥

बहिर्व्रजति यो वाजी मण्डले भ्रमणक्रमे ।
तस्यान्यस्तुरगो योज्यो बहिः पार्श्वेऽश्वसादिना ॥ ७१ ॥

एकया वल्गया यस्तु सम्यक् धावति घोटकः ।
तयैव वल्गया बाह्यो यावन्निर्विण्णतां व्रजेत् ॥ ७२ ॥

प्राप्य यस्तुतिस्तू …………………………।
एवं कृते स निर्वेदाद्वल्गामेनां परित्यजेत् ॥ ७३ ॥

अन्यया वल्गया सम्यक् धृतो धावति घोटकः ।
आश्रयं किमनुप्राप्य यस्तु तिष्ठति सू(शू)कलः ॥ ७४ ॥

अनाश्रये प्रदेशेऽसौ वाहनीयः प्रयत्नतः ।
एवं साध्या प्रयत्नेन सू(शू)कला दुष्टचेतसः ॥ ७५ ॥

ततस्ते राजवाह्यत्त्वं भजन्ति तुरगोत्तमाः ।
शुभवर्णैः शुभावर्तैः शुभगन्धैः शुभस्वरैः ॥ ७६ ॥

शुभसत्त्वैः शुभाकारैर्युक्ता वाहाः शुभावहाः ।
मुखे पादेषु निर्मांसास्त्रिके वक्षसि विस्तृताः ॥ ७७ ॥

जघने स्कन्धयोः पीना ह्रस्वाः पृष्ठे च कर्णयोः ।
कन्धरामध्ययोर्वृत्ताः शावसारङ्गलोचनाः ॥ ७८ ॥

महाजवा महाप्राणा नृपाणामुचिता हयाः ।
एवं रूपगुणोपेतान् शिक्षितानश्ववाहकैः ॥ ७९ ॥

तुङ्गस्कन्धोन्नतग्रीवान् लोहलालाविमोक्षिणः ।
नीचपाश्चात्यचरणान् वेण(ग)वन्मार्गगामिनः ॥ ७८० ॥

मण्डले सर्वधारासु प्रोथसञ्चुम्बितांसकान् ।
वल्गयाकृष्य भागे तु क्षिपतस्तत्पदं पुरः ॥ ८१ ॥

प्रेरते(णे)धावतः शीघ्रं ग्रहणे तिष्ठतः सुखम् ।
जयघण्टदिनादेभ्यो बहुवाहखुरारवान् (त् ) ॥ ८२ ॥

गजोष्ट्रसन्निधानाच्च त्रासो येषां न जायते ।
तानेवं शिक्षितानश्वानादायात्यन्तमुत्तमान् ॥ ८३ ॥

सज्जीकुर्याच्च पर्याणैर्दन्तिदन्तविनिर्मितैः ।
सौवर्णपट्टभूषाद्यैर्मुक्तामाणिक्यशोभितैः ॥ ८४ ॥

द्वीपिचर्मपिनद्धैश्च पटीपट्टविराजितैः ।
उरोबद्धैः पुच्छबद्धैर्नानावर्णैः सुशोभितैः ॥ ८५ ॥

पादाधारैश्च सौवर्णैर्लम्बिभिः पार्श्वयोर्द्वयोः ।
उष्ट्ररोमकृतैः पट्टैः सौवर्णकटकान्वितैः ॥ ८६ ॥

आकर्षवर्धकैः श्लक्ष्णैर्मध्यभागनिपीडितैः ।
हैमिभिः कण्ठिकाभिश्च संलग्नाभिर्मुखे पुनः ॥ ८७ ॥

मस्तकस्थेन पट्टेन वृताभिर्गण्डवर्धकैः ।
रौप्यनिर्मितलाली(ला)नां बद्धवल्गाभिरन्तयोः ॥ ८८ ॥

रत्नकाञ्चनयुक्तेन मुक्ताजालचितेन च ।
निबन्धकेन पर्यन्ते व्याघ्रलाङ्ग(ङ्गू)लशोभिना ॥ ८९ ॥

पेञ्चाकपुच्छंपिच्छैश्च लोहितैर्भ्राजता भृशम् ।
शङ्खजैर्मणिभिर्वृत्तैः कू(क्व)णत्कनकशृङ्खलैः ॥ ७९० ॥

पदकैः पादुकाभिश्च हेमकिङ्किणिकान्वितैः ।
ग्रीवासु मण्डितानश्वान् कुङ्कुमेनोपलेपितान् ॥ ९१ ॥

छत्रचामरसंयुक्तान् पुरतः काहलान्वितान् ।
प्रस्थापयेच्च वाह्यालीं स्वयं यायात्ततो नृपः ॥ ९२ ॥

कृतप्रसाधनो वीरो वाहविद्याविशारदः ।
चित्रपट्टकृतोष्णीषो धृतपीतोर्ध्वकञ्चुकः ॥ ९३ ॥

पटीपट्ट(ट्टं) सवालश्च(ञ्च) धारयन् धृतकञ्च(ञ्चु )कः ।
चारुचामीकरमयीं शृङ्खलां वक्षसा धरन् ॥ ९४ ॥

स्वर्णताटङ्कपत्राभ्यां भूषितश्रवणद्वयः ।
अन्यानपि हयारोहान् कृतविद्याञ् जितश्रमान् ॥ ९५ ॥

ज्ञाताश्वहृदयान् दक्षान् स्थिरहस्तान् दृढासनान् ।
वीथीमण्डलधारासु सञ्चारचतुरान् वरान् ॥ ९६ ॥

पञ्च( सच) वेदिततत्वज्ञानश्वान्त्रोहे(रोहा)न्नरेश्वरः ।
कृतानुरूपशृङ्गारान् विभजेच्च द्विधाकृतान् ॥ ९७ ॥

स्वपक्षे स्थापयेदष्टावष्टौ पक्षान्तरे क्षिपेत् ।
अन्तःपुरैः कुमारैश्च सचिवामात्यमन्त्रिभिः ॥ ९८ ॥

अन्यैर्बहुविधैः पात्रै राजयोग्यैः समन्वितः ।
सुखासनं समारुह्य वाजिनं प्रियया सह ॥ ९९ ॥

ततः प्रविश्य वाह्यालीं सहयातान् प्रवेश्य च ।
मण्डपे पूर्वसङ्क्लृप्ते यथास्थानं निवेशयेत् ॥ ८०० ॥

ततः स्वयं समारोहेद्दिव्यं काम्बोजवाजिनम् ।
धन्वा(न्व)न्तरत्रयादन्तर्द्वारयोस्तोरणद्वयम् ॥ १ ॥

तोरणस्तम्भयोर्मध्यं चतुर्धन्वा(न्व)न्तरायतम् ।
कुर्यात् कन्दुकनिष्कासाञ् ज्ञातुं जयपराजयौ ॥ २ ॥

यैश्चकन्दुकनिष्कासः कृतस्तेषां जयो भवेत् ।
वक्रकुण्डलिताग्राः स्युर्वेत्रजा दृढबन्धनाः ॥ ३ ॥

शोणेन चर्मणा नद्धा मुखे कृष्णेन गुण्ठिताः ।
पञ्चाङ्गुलपरीणाहा गेद्दिकाश्चाद्रु(प)मात्रिकाः ॥ ४ ॥

शोभिना हेमपट्टेन क्वचिद्रत्नविभूषिताः ।
प्रगृह्य गेद्दिकाः सर्वे पक्षद्वितयसादिनः ॥ ५ ॥

आरोहेयुर्वरान् वाहान् स्वतोरणसमीपगाः ।
सुवृत्तं कन्दुकं क्लृप्तं पारिभद्रदारुणा ॥ ६ ॥

चर्मणा वेष्टितं भव्यं लोहितं दृष्टिरञ्जनम् ।
दुवाल्या प्रेरयन्नश्वं गेद्दिकाग्रेण भूतले ॥ ७ ॥

कन्दुकं चालयेदेकः परतोरणसम्मुखम् ।
तत्पक्षाश्चानुगच्छेयुः प्रतिपक्षाश्चसम्मुखम् ॥ ८ ॥

आगच्छेत ततस्त्वेकः कन्दुकं ताडयन् बलात् ।
जवयुक्तेन वाहेन प्रतीपं कन्दुकं नयेत् ॥ ९ ॥

प्रतिपक्षस्तथैवान्यः कन्दुकं परिवर्तयेत् ।
एवमन्योन्यसङ्घर्षाद्यातायातैश्च कन्दुकम् ॥ ८१० ॥

क्रीडन्तः प्रेरयेयुस्ते बहुघातैरनेकशः ।
पुरोघातेन तेष्वेकः पश्चाद्धातेन चापरः ॥ ११ ॥

तिर्यग्घात(तै)स्तथा चान्यो बहिर्घात(तै)स्तथेतरः ।
गेडि(द्दि)काग्रेण सङ्गृह्य नयेतान्यो विहायसा ॥ १२ ॥

गगनस्थं परः सादी ग्रेडि(द्दि)काग्रेण धारयेत् ।
अपरश्चाश्ववारोऽपि तमादायाम्बरान्नयेत् ॥ १३ ॥

एवं सङ्कुलघातेन कन्दुकं भुवि चाम्बरे ।
नयन्तस्तोरणस्यान्तर्बहिर्निष्कास्य कन्दुकम् ॥ १४ ॥

जयं लभन्ते तत्पक्षास्तूर्यनादविजृम्भितम् ।
विनोद्य कन्दुकेनैवं जयमासाद्य भूपतिः ॥ १५ ॥

तस्मादवतरेदश्वात्स्तूयमानश्च बन्दिभिः ।
तोकारदेशसम्भूतं सर्वलक्षणसंयुतम् ॥ १६ ॥

शिक्षितं जवसम्पन्नमारोहेत्तुरगोत्तमम् ।
ततो मण्डलवारीषु (धारासु) धारयेत्तत्तु(न्तु)रङ्गमम् ॥ १७ ॥

अन्तर्वल्गां समाकृष्य बहिर्वलां (ल्गा) कृताश्रयः ।
दृढोक(रु)श्चलजङ्घश्च स्थिरहस्तोऽश्लथासनः ॥ १८ ॥

विस्तृतोरस्थलश्चैव बाह्यकर्णाग्रदन्तदृक् ॥

अङ्गुष्ठाग्रेण सम्पीड्य पादाधारयुगं दृढम् ॥ १९ ॥

परतो मध्यपादेन पार्ष्णिभ्यां ताडयेद्धयम् ।
विगत्या परिगच्छन्तं कशाघातेन ताडयेत् ॥ ८२० ॥

वाग्भिः सन्तर्जयेदश्वमूरुभ्यां परिपीडयेत् ।
धारासु वर्धयेद्भावं क्रमेण च विवर्त्त(र्त)येत् ॥ २१ ॥

कृषितं सात्वयेदेनं स्कन्धास्फालनमाचरेत् ।
सव्यापसव्यचारीषु तां तां वल्गां समाकृशेत् ॥ २२ ॥

वीथ्यामुत्प्लवने धार्यं सम्यग् वल्गाद्वयं समम् ।
एवं वाहनविद्यायामुत्कर्षं दर्शयेन्नृपः ॥ २३ ॥

रञ्जयन् प्रेक्षकाल्ँलोकानश्वविद्याविशारदान् ।
अन्तःपुरपुरन्ध्रीभिः कृतनीराजनविधिः ॥ २४ ॥

स्वर्णवस्त्रैरलङ्कारैस्तोषयेदश्ववाहकान् ।
स्तूयमानो जनैः सर्वैर्गीयमानश्च गायकैः ॥ २५ ॥

कविभिः पठ्यमानस्तु प्रविशेद्राजमन्दिरम् ।
एवं तुरगवाह्यालीविनोदः कथितो मुदा ॥ २६ ॥

भूलोकमल्लदेवेन जगदानन्ददायिना ।
विनोदो वाजिवाह्यालीसङ्गतः प्रतिपादितः ॥ २७ ॥

इति तुरगवाह्यालीविनेादः ॥ ४ ॥

अधुनाङ्कविनोदोऽयं वर्ण्यते सोमभूभुजा ।
के(ये)न वा युध्यते सार्धमेकः खलकधामनि ॥ २८ ॥

समेनास्त्रेण यस्तज्ज्ञैरङ्कः स परिकीर्तितः ।
अङ्काश्च त्रिविधाः प्रोक्तास्तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् ॥ २९ ॥

अभिधानं नाम तेषां कारणैश्च पृथक् पृथक् ।
गालिभिस्ताडनैर्मूर्धहननैर्दलवन्धनैः ॥ ८३० ॥

आस्यताम्बूलघातैश्च केशानां छेदनैरपि ।
एतैरन्यैश्च विविधैः कारणैर्योऽभिभूयते ॥ ३१ ॥

परिभूताङ्क इत्येष विश्रुतो जनसंसदि ।
एकवेश्यानिमित्तेन कामक्रोधविमोहितः ॥ ३२ ॥

ईर्ष्यया युध्यते यस्तु मत्सराङ्कः स उच्यते ।
गृहक्षेत्रादिहरणात् सीमाव्याजाच्च युध्यते ॥ ३३ ॥

देशलाभनिमित्ताच्च भूम्यङ्को नामतो हि सः ।
एकमुद्दिश्य सर्वान्वा बिरुदं पाठयेत्तु यः ॥ ३४ ॥

गाययेद्वादयेद्वाऽपि काहलां वा मदोद्धतः ।
आरुह्य महिषं दर्पं(र्पाद् ) दिवा दीपं प्रदीपयेत् ॥ ३५ ॥

तृणानि विकिरन् वीथ्यां बिरुदाङ्को निगद्यते ।
शस्त्रविद्यावलेपेन युद्धवृत्या विजीविषुः ॥ ३६ ॥

युध्यते यस्तु स ज्ञेयो विद्याङ्को नाम नामतः ।
पित्रादिमारणोद्भूतं वैरं संस्मृत्य युध्यते ॥ ३७ ॥

वैराङ्क इति नामास्य कृतवान् सोमभूपतिः ।
कृतापराधकं राजा योधयेन्निग्रहाय यम् ॥ ३८ ॥

तादृशेन द्वितीयेन द्रोहाङ्कः सोऽभिधीयते ।
कृत्वा पापानि यो मोहाद्विरक्तोऽभ्येत्य भूपतिः(तिम् ) ॥ ३९ ॥

युध्येताद्य(घ)निवृत्यर्थं प्रायश्चित्ताङ्क उच्यते ।
एवं विवादसम्पन्नान् वारयेद्युद्धकर्मणः ॥ ८४० ॥

अशक्यत्वात्ततो पश्चाद्योधयेद्धार्मिको नृपः ।
ईदृशाष्टविधानङ्कान्योधयन् पृथिवीपतिः ॥ ४१ ॥

पापं नाप्नोति तेषां च व्याजपापं व्यपोहति ।
कारयेत्खलकं राजा तुङ्गं वृत्तं समं दृढम् ॥ ४२ ॥

द्व्यष्टहस्तसुविस्तीर्णं त्रिगुणं परिणाहतः ।
द्वात्रिंशन्मेढकैर्युक्तं द्वारेणैकेन संयुतम् ॥ ४३ ॥

निम्बपत्रैः पताकाभिर्मेढकाग्राणि भूषयेत् ।
द्वारं सोपानसंयुक्तं कुर्यात्तोरणमण्डितम् ॥ ४४ ॥

अधिष्ठितं दण्डधरैः खलकं लक्षणान्वितम् ।
खलकेन समोत्सेधे कुर्याद्वीक्षणमण्डपम् ॥ ४५ ॥

विशालं चतुरस्रं च सवितानं च साङ्गणम् ।
मध्ये वेदिकया युक्तं चित्रभित्तिसमन्वितम् ॥ ४६ ॥

सुधाधवलितं रम्यं श्लक्ष्णकुट्टिमशोभितम् ।
स्वर्णपट्टपिनद्धैश्च स्तम्भैः सुपरिमण्डितम् ॥ ४७ ॥

वारे शनैश्चरे सोऽयमङ्कानाहूय योधयेत् ।
प्रतिज्ञां शृणुयात्तेषां विविधां शौर्यशालिनीम् ॥ ४८ ॥

प्रधावाम्यहमित्येको रुणध्मीति तथापरः ।
खोञ्चामीति तथा चैको धारयामीति चापरः ॥ ४९ ॥

अपसर्पामि नेत्येकः च (श्च) सर्पामीति कश्चन ।
मारयाम्यहमित्येको म्रियेऽहं नेति चापरः ॥ ८५० ॥

शस्त्र्याः शस्त्रिकया स्पर्शे हनिष्यामीति कश्चन ।
अस्त्रशस्त्रैः तवाङ्गानि दारयामीति चेतरः ॥ ५१ ॥

छिनद्मि पादं धावन्तं घ्नन्तं हस्तं निहन्म्यहम् ।
दण्डं छिनद्मि निक्षिप्तं गात्रं विद्या(ध्या) म्युपागतम् ॥ ५२ ॥

ब्रुवतामेवमन्योन्यं प्रतिज्ञां लेखयेन्नृपः ।
तेषां भूषाविशेषांश्च दत्वा कुर्याद्विसर्जनम् ॥ ५३ ॥

ततः प्रभाकरे वारे कृतपूर्वाह्निकक्रियः ।
निवर्त्य भोजनं राजा भवेत्सम्भृतमण्डनः ॥ ५४ ॥

यामावशेषे दिवसे शुद्धान्तवनितायुतः ।
प्रसादचित्तैर्भृत्यैश्च पुरैर्म(रम)ण्डलपालकैः ॥ ५५ ॥

परमण्डलभूपालैः सचिवामात्यमन्त्रिभिः ।
प्रविश्य वीक्षणाङ्गा(गा)रमधितिष्ठेन्नृपासनम् ॥ ५६ ॥

ततः समागतान् सर्वान्यथायोग्यं निवेशयेत् ।
अङ्कास्ततः समायान्ति समारुह्य करेणुकाः ॥ ५७ ॥

मुदितास्तूर्यघोषेण कुर्वन्तः सिंहगर्जितम् ।
काहलां वादयन्तश्च बिरुदाक्षरवादिनीम् ॥ ५८ ॥

हरिताङ्गरागकाः केचित्केचित्पीताङ्गरागिणः ।
कृष्णाङ्गरागिणः केचित्केचिच्छ्वेताङ्गरागिणः ॥ ५९ ॥

त्रिबिन्दुं(न्दु) विन्दुमाला च (लञ्च) त्रिशूलं मण्डलाकृतिः (ति) ।
पुत्रिकाकारमर्धेन्दुसदृशं तिलकं भवेत् ॥ ८६० ॥

तिलकं भालदेशे तु नेत्रस्याधः कटस्थले ।
बाह्वोश्च शिखरे वत्से दधाना जठरेऽपि च ॥ ६१ ॥

पञ्चवर्णकपट्टांश्च वसाना जानुलम्बिनः ।
सौवर्णं दधतो रम्यं पट्टिकावेष्टितं दलम् ॥ ६२ ॥

शङ्खजैर्मणिभिः स्थूलैः कृतकण्ठविभूषणाः ।
पीतलोहितपट्टैश्च शोभिताश्चावलम्बने ॥ ६३ ॥

प्रविश्य खलकं सर्वे कृतकूर्मासनक्रियाः ।
प्रणमन्तो महीपालं विज्ञपेयुः पृथक् पृथक् ॥ ६४ ॥

क्षितीशः परिभूतेन योधयेत्परिभावकम् ।
स्त्रीमत्सरसमायुक्तं मत्सरेणैव योधयेत् ॥ ६५ ॥

सविरोधौ क्षितेरत्यर्थे योधनीयो (यौ) परस्परम् ।
बिरुदं योधयेद्राजा बिरुदप्रतिरोधिना ॥ ६६ ॥

विद्याङ्क(ङ्कः)समविद्येन तद्विधेनैव योधयेत् ।
वैराङ्क(ङ्को)वैरिणा सार्धं योधनीयो महीभुजा ॥ ६७ ॥

द्रोहाङ्कं तादृशेनैव वध्येन सह योधयेत् ।
पापिनां (नं) पापशुध्यर्थं पापिना सह योधयेत् ॥ ६८ ॥

दण्डधारयु(धृ)तं दण्डमङ्कन्योर्मध्यवर्तिनम् ।
अपनीय ततो मुञ्चेद् द्वावङ्कौ युद्धलालसौ ॥ ६९ ॥

निवारयन्तौ खोञ्चन्तौ धावन्तावपसर्पिणौ ।
क्रोधरक्तेक्षणौ वीरौ सन्दष्टो(ष्टौ)ष्टपुटावपि ॥ ८७० ॥

मुञ्च मुञ्चेति जल्पन्तौ खोञ्च खोञ्चेति भाषिणौ ।
स्खलद्गतियुतौ वीरौ क्षिपन्तौ पुरतः सह ॥ ७१ ॥

रुधिरोक्षितसर्वाङ्गौ लम्बमानान्त्रमालिकौ ।
क्षुरिकायां विभिन्नायां पतितायां करादपि ॥ ७२ ॥

विच्छिन्नशस्त्रबाहौ च चरणे परिखण्डिते ।
निवारणार्थं युद्धस्य दण्डं मध्ये निवेशयेत् ॥ ७३ ॥

अपक्षगामी नृपतिर्धर्मयुद्धं प्रवर्तयेत् ।
निहन्तृृणा जयो युद्धे दैवेनैव प्रवर्तते ॥ ७४ ॥

प्रतिज्ञापालकानां तु जयं दद्यान्नृपः स्वयम् ।
प्रसाददानकं भूरि वस्त्रकाञ्चनभूषणम् ॥ ७५ ॥

ग्रामानश्वांस्तथा निष्कान् वृत्तिं दत्वा तु जीवितम् ।
मृतानां बन्धुरक्षार्थं परलोकक्रियाकृते ॥ ७६ ॥

कृपादानं प्रदातव्यं काञ्चनं भूरि भूभुजा ।
एवमुक्तविनोदेन दिनशेषं समाप्य च ॥ ७७ ॥

विसर्ज्य च जनान् सर्वान्प्रविशेद्राजमन्दिरम् ।
एवमङ्कविनोदोऽयं कथितो सोमभूभुजाः ॥ ७८ ॥

इत्यङ्कविनोदः ॥ ५ ॥

अथ मल्लविनोदोऽपि कथ्यते राजवल्लभः ।
मल्लास्तु त्रिविधा ज्ञेया उत्तमो मध्यमोऽधमः ॥ ७९ ॥

उत्तमो ज्यै(ज्ये)ष्ठिको नाम मध्यमोऽन्तरज्येष्ठिकः ।
कनिष्ठो गोवलो ज्ञेयः कायप्राणगुणोत्तरात् ॥ ८८० ॥

आविंशतेर्वत्सरेभ्यो भविष्णुर्मल्ल उच्यते ।
तत ऊर्ध्वं त्रिंशदब्दात्प्ररूढः परिकीर्तितः ॥ ८१ ॥

ततः परं हीयमानो नियुद्धे त्वक्षमो भवेत् ।
महाकायो महाप्राणो मल्लविद्याविशारदः ॥ ८२ ॥

ज्येष्ठिकः कथ्यते मल्लः प्राणविद्याधिकोऽपि वा ।
अर्धेन ज्येष्ठिमल्लस्य कायप्राणगुणैस्तु यः ॥ ८३ ॥

हीयमानो भवेन्मल्लो नाम्ना सोऽन्तरज्येष्टिकः ।
ततोऽपि हीयमानश्चेदेतैरेव गुणैस्तथा ॥ ८४ ॥

गोवलो नाम मल्लोऽसौ नियुद्धे वेगवान् वरः ।
वेगल्लः सरलो दीर्घो भविष्णुः शैशवे भवेत् ॥ ८५ ॥

जङ्घाकाण्डे कोष्टके च हनुदेशेऽस्थिसारवान् ।
द्वात्रिंशता वत्सराणां पाल्यंशो(शे) देशविशृ(श्रु)तः ॥ ८६ ॥

पूर्णासु तासु पालीषु वर्तयिष्ये नियोधनम् ।
एवं समादिशन्मल्लान् सर्वान् क्षोणिपतिः स्वयम् ॥ ८७ ॥

पोषार्थं द्रविणं तेभ्यो दत्वा पश्चाद्विसर्प(र्ज)येत् ।
भविष्णवः प्ररूढाश्च पोष्या बृंहणभोजनैः ॥ ८८ ॥

माषैर्मांसैस्तथा दध्ना पिष्टैः क्षीरविमिश्रितैः ।
घृतेन सितया चैव विदार्या वाजिगन्धया ॥ ८९ ॥

घृतेन भृष्टैः कुष्माण्डैश्चूर्णितैः सितयान्वितैः ।
योषितां दर्शनात्स्पर्शात्संल्ला(ला)पात्सङ्गमादपि ॥ ८९० ॥

संरक्ष्या यत्नतो मल्ला विशेषेण भविष्णवः ।
एकान्तरे दिने कुर्युः श्रममश्रमहेतवे ॥ ९१ ॥

पृथक् पृथक् स्वगेहेषु निजैर्गोवलकैः सह ।
गोवलैः सह कुर्वीत नियुद्धं प्राणवर्धनम् ॥ ९२ ॥

संस्थानानि च चत्वारि कल्पयेयुर्दृढानि च ।
विज्ञानानि च सर्वाणि तेभ्यसेयुरशेषतः ॥ ९३ ॥

वक्ष्यामि स्थानकानाञ्च विज्ञानानां च लक्षणम् ।
कक्षे पूर्वापरे धृत्वा प्रोत्तानपतितस्य हि ॥ ९४ ॥

तत्कपोलं स्वपार्श्वेन सम्पीड्यार्धाङ्गकं भवेत् ।
पुरः कक्षं समादाय पूर्ववत्पातितः स हि ॥ ९५ ॥

मूर्ध्नि कूर्मासनं बध्द्वा भजेद्वाप्येकपादके(कम्) ।
उत्तानप्रतिमल्लस्य निवार्य चरणद्वयम् ॥ ९६ ॥

उदरस्योपरिस्थानं स्थानं करवलं स्मृतम् ।
स्वयमुत्तानपतितो जठरागमनोद्यतम् ॥ ९७ ॥

पादाभ्यां पीडयन् मध्ये जठरस्थानकं भवेत् ।
पराङ्मुखस्य मल्लस्य स्थितस्य पतितस्य वा ॥ ९८ ॥

कक्षामाक्रम्य पार्श्वाभ्यां पृष्ठस्थानकमाचरेत् ।
उक्तानि स्थानकान्येवं विज्ञानानि प्रचक्ष्महे ॥ ९९ ॥

स्वरूपेण तथा नाम्ना विस्तरेण यथागमम्।
अर्धाङ्गस्थानकच्छे(स्थे)न मल्लेन स्थूलवर्ष्मणा ॥ ९०० ॥

पीडनान्मुखदेशस्य विज्ञानं स्यात्तदेव तु ।
स्थित्वैवार्धाङ्गके स्थाने पादस्याकर्षणं बहिः ॥ १ ॥

बहिः पणमितिज्ञेयं विज्ञानं पादमोटनम् ।
शिरःस्थानकमास्थाय गृहीत्वैकेन मूर्धकम् ॥ २ ॥

अन्येन तत्करस्याधः क्षिप्तेन स्वकरे धृते ।
बहिर्भागे च वलिते विज्ञानं बाहुमोटनम् ॥ ३ ॥

तस्यैव परिद(ह)त्तस्य मोटने वाहुसी भवेत् ।
जङ्घाभ्यां च भुजाक्रान्तौ ताभ्यां शिरसि पीडिते ॥ ४ ॥

पुरः कक्षां समाकृष्य गुणालं प्राणघातकः (कम्) ।
ग्रीवायाः सभुजायाश्च पादेनाक्रमणे सति ॥ ५ ॥

अन्यजान्ववबद्धेन कुर्यादुत्तरढोङ्करम् ।
शिरःस्थितेन मल्लेन विक्षेपायोद्यतं पदम् ॥ ६ ॥

गृहीत्वा सक्थियुग्मेन कक्षे निक्षिप्य पार्ष्णिकम् ।
उत्तानजानुदेशस्य कटियन्त्रेण पीडनम् ॥ ७ ॥

पट्टिशं नाम विज्ञानं जानुसन्धिप्रभञ्जनम् ।
अनेनैव प्रकारेण बाहुसन्धिप्रपीडनम् ॥ ८ ॥

छुडुकी नाम विज्ञानं प्राह सोमेशभूपतिः ।
अधो विधाय तद्वाहोः पूर्ववत्पीडनं यदि ॥ ९ ॥

विज्ञानमन्तश्छुडुकी बाहुसन्धिप्रभञ्जनी ।
मन्यां कक्षे विनिक्षिप्य भुजेनैकेन संयुताम् ॥ ९१० ॥

गलं प्रकोष्ठेनापीड्य तत्करेण करान्तरम् ।
सन्धौ प्रगृह्य जठरं सक्थिभ्यां परिपीडयेत् ॥ ११ ॥

ततस्तद् ढोङ्करं नाम विज्ञानं जीवघातनम् ।
अर्धाङ्गस्थानके स्थित्वा बाहुभ्यां मध्यमुन्नयन् ॥ १२ ॥

पार्श्वेन पीडयन् कण्ठं कक्षामूरुं स्वजङ्घया ।
तुर्यष्टिरिति विज्ञेयं विज्ञानं मध्यभञ्जनम् ॥ १३ ॥

शिरस्थानकविज्ञानान्यमूनेकादशैव तु ।
स्थाने करवले स्थित्वा वक्रे क्षिप्त्वा निजोदरम् ॥ १४ ॥

पादमुद्दवडं नाम्ना विज्ञानं श्वासरोधनम् ।
उरसा पीडनं तद्वद्विज्ञानं मुखपट्टकम् ॥ १५ ॥

हस्तद्वयेन वक्रस्य पिधानं मुस्तिकाह्वयम् ।
स्थित्वा करवले स्थाने मणिवन्धस्य मोटनम् ॥ १६ ॥

क्रियते यत्र तत्प्रोक्तं कुट्टानं करभञ्जनम् ।
बाहुभ्यां मध्यमाक्रम्य जङ्घामाक्रम्य जङ्घया ॥ १७ ॥

जानुसन्धिविभागार्थं भजेच्चरणपट्टिशम् ।
परस्य जानुसन्धौ तु करं निक्षिप्य कञ्चन ॥ १८ ॥

जङ्घाभ्यामूरुमाक्रम्य विदध्याल्लोलपादकम् ।
जठरस्थानके स्थित्वा बाहोर्यत्र निपीडनम् ॥ १९ ॥

सन्दशाकृतिबाहुभ्यां सन्दंशं नाम तद्भवेत् ।
जङ्घां विधाय मन्यायां जानुसन्धिनिपीडिताम् ॥ ९२० ॥

चूडां वा पूर्वकश्छां(क्षां)वा कर्षं (र्षन्) ढोङ्कारमाचरेत् ।
उरुभ्यां मध्यमाक्रम्य पादौ निक्षिप्य कक्षयोः ॥ २१ ॥

आविध्य बाहुना जङ्घे कुर्याज्जवलशङ्खकम् ।
साम्याज्जवलशङ्खस्य पादस्यैकस्य पीडनात् ॥ २२ ॥

उक्तं कक्षवडं नाम विज्ञानं पादभञ्जनम् ।
सर्वाङ्गं पीडयेद्यत्र मध्यमाक्रम्य तिष्ठतः ॥ २३ ॥

सुमुखी नाम विज्ञानं सङ्कोचादङ्गसाधनम् ।
ऊरुभ्यां मध्यमाक्रम्य मन्यां कक्षान्तरे क्षिपेत् ॥ २४ ॥

ज्ञेयं गूढं गु(ढाङ्गु)लिर्नाम विज्ञानं कण्ठमोटनम् ।
पृष्ठस्थात(न)कमास्थाय बाहू कक्षान्तनिर्गतौ ॥ २५ ॥

मन्यायां सङ्गतौ कृत्वा करशाखानिबन्धनौ।
ताभ्यां सम्पीडयेन्मन्यां कुर्वंश्चाधोमुखं शिरः ॥ २६ ॥

ऊरुभ्यां मध्यमापीड्य युज्याद्गरुडपक्षकम् ।
पृष्ठस्थः प्रतिमल्लस्य पृष्ठपृष्ठे भुजं बलात् ॥ २७ ॥

आकृष्य वर्तयन्कुर्याद्विज्ञानं वेसणाब्दु(ष्टनं बु)धः ।
जानुसन्धौ क्षिपेज्जङ्घां पतितः स्यादवाङ्मुखम् ॥ २८ ॥

उरसा पीडयेत्पादं तदङ्गवलनं भवेत् ।
मन्यां कक्षान्तरे कुर्याद्बाहुं गरुडपक्षवत् ॥ २९ ॥

मध्यपीडनयोगेन भवेत्सदुपवेदनम् ।
एकद्वित्र्यङ्गुलीं मुक्त्वा करशाखाचतुष्ठयम् ॥ ९३० ॥

भज्यतेऽङ्गुष्ठवर्ज्यं तद्विज्ञानं चतुरङ्गुलम् ।
बाहुना बाहुमाविध्य धृत्वा चान्येन मुद्धकम् ॥ ३१ ॥

मोट्यते तु शिरस्तियग्विज्ञानं तद्वधा (दा) भिधम्।
हस्तौ पादौ च शीर्षं च पद्भ्यामावेष्ट्य पीडनात् ॥ ३२ ॥

विज्ञानं तत्समाख्यातं डोक्करं सकुटुम्बकम् ।
विज्ञानान्येवमुक्तानि बन्धमोटनकारणम् ॥ ३३ ॥

वक्ष्यामि वञ्चनोपायान्विधिवच्छास्त्रदृष्टितः ।
छुडुक्यां तु प्रयुक्तायां भ्रमित्वा तां निषेधयेत् ॥ ३४ ॥

मुखस्योपरिजङ्घां वा निक्षिप्य विनिवारयेत् ।
पट्टिशेन गृहीताङ्घ्रिस्त्रिवृत्त्यापनयेन्नतम् ॥ ३५ ॥

बाहुमोटनविज्ञानं हस्तौ संयोज्य वारयेत् ।
शिरस्थानगनं मल्लं बाहुभ्यामुत्क्षिपेद्बलान् ॥ ३६ ॥

पादाभ्यामकर्षेद्वा देहं वा वर्तयेदवाक् ।
स्थितं करवले स्थाने जयेच्छुः प्रतिमल्लकम् ॥ ३७ ॥

पश्चात्कक्षान्तरं (र) न्यस्तपादाङ्गुष्ठेन कर्षयेत् ।
अशक्य(क्त)श्चेत्तथा क्रष्टुमूरुभ्यां तस्य सक्थिकम् ॥ ३८ ॥

निपीड्य धारयेन्मल्लं यया (था) नान्यक्षमो भवेत् ।
जठरस्थानसंलग्नं (ग्नां ) पुरः कच्छां विधार्य च ॥ ३९ ॥

कूर्पराभ्यां निपीड्योरू अवसृत्य विमोचयेत् ।
तथा मोचयमानस्य जङ्घे धृत्वा निजाङ्घ्रिणा ॥ ९४० ॥

नाभिदेशे विनुद्याथ पातयेद्धरणीतले ।
पात्यमानस्तथा मल्लः पादं पश्चात्प्रसार्य च ॥ ४१ ॥

तिष्ठेत्स्थैर्यमथालम्ब्य यथा न पतति क्षितौ ।
पालीदिने नियुद्धाख्यः श्रम एवं निवेदितः ॥ ४२ ॥

स च प्रभाते कर्तव्यो विज्ञायो (नो) पायसिद्धितः ।
उ (स) पालीदिवसे प्रातर्वालुकाभृतगोणिकाः ॥ ४३ ॥

बाहुभ्यामुत्क्षिपेच्छक्त्या पादाभ्यां च मुहुर्मुहुः ।
भारं सोढुं स कर्तव्यो ज्येष्ठैर्मल्लैर्विशेषतः ॥ ४४ ॥

भारश्रमोऽयमाख्यातो गात्रप्राणविवर्धनः ।
भ्रमणार्थं ततो गच्छेत्क्रोशमेकं बहिः पुरात् ॥ ४५ ॥

निवर्तेत तथा तूर्णं श्रमोऽयं भ्रमणाभिधः।
पुष्करिण्यां तडागे वा नद्यां प्रविशेज्जलम्॥४६॥

कण्ठदघ्नं ततस्तोयं बाहुभ्यामवलोडयेत्।
जङ्घाबलावहः पूर्वः कथितो भ्रमणश्रमः॥ ४७॥

बाहुप्राणकरो ज्ञेयो द्वितीयः सलिलः (ल)तमः।
स्थितौ तुदेतामन्योन्यं कराभ्यां ब(बा)हुयुग्मकम्॥४८॥

सायङ्काले विधातव्यो बाहूपेल्लणकः श्रमः।
आश्लेषयोग्य(ग्यं) सुश्लक्ष्णमूर्धं(र्ध्व) वाहुतलोन्नतम्॥४९॥

दृढं निखानितं स्तम्भं चर्चितं चन्दनादिना।
उत्प्लुत्याक्रम्य सक्थिभ्यां बाहुभ्यां चैव वक्षसा ॥९५०॥

दृढं सम्पीड्य तं स्तम्भं पद्भ्यामूर्ध्वं समाश्रयेत्।
बाहुभ्यां च ततोरुभ्यामावर्तनविवर्तनैः॥ ५१॥

अधश्चोर्ध्वं च संश्लेष्य स्तम्भेन श्रममाचरेत्।
एवं कृतश्रमा मल्लाः पुष्टा हृष्टाः समागताः॥ ५२॥

विज्ञपेयुर्महीपालं मल्लाध्यक्षपुरःसराः ।
पाल्य(ल्यः) पूर्णा इहास्माकं पोषिता च निजा तनु(नुः) ॥५३॥

जितश्रमा वयं जाता नियोधय महीपते।
इति विज्ञाप्यमानस्तु गुणा(णां)स्तेषां विचारयेत्॥ ५४॥

भेदैर्द्वादशभिर्युक्तान्मिथस्तेषां नियोधने।
महाकायस्तु यो मल्लो भारी च परिकीर्तितः ॥५५॥

बलाढ्यः कथ्यते प्राणी ऊर्जलश्च सुशिक्षितः।
संस्थाननिरतो ज्ञेयो यः स्थाने सुस्थितासनः॥५६॥

श्रमं न याति यो युद्धे बहुयोधी स कथ्यते।
विज्ञानेन गृहीतोऽपि यो मुञ्चति न भाषते॥ ५७॥

नास्फालयति हस्तेन सम्बद्धः पतितो ह्यधः।
वलनं सहते यस्तु स भवेद्वलनेसहः ॥ ५८ ॥

यो रक्षति हि विज्ञानं मल्लो रक्षणको ह (म)तः ।
आशुप्रयुक्ते विज्ञाने तदपाये परं द्रुतम् ॥ ५९ ॥

स मल्लो ढकणो धन्यः शीघ्रविज्ञानकारकः ।
परप्रयुक्तं विज्ञानं पररन्ध्रं च पश्यति ॥ ९६० ॥

दर्शनाख्यक्रियायोगान्मल्लाो दर्शन उच्यते ।
उत्प्लुत्त्य यो लगेत्कण्ठे स मल्लो लगनो भवेत् ॥ ६१ ॥

मर्यादापालको युद्धे नियतः परिकीर्तितः ।
एवंविधगुणान् मल्लान् समकायवयोबलान् ॥ ६२ ॥

नियुद्धे योजयेद्राजा करास्फालनपूर्वकम् ।
प्रतिज्ञां ते च जल्पन्ति शृणुयात्तां नराधिपः ॥ ६३॥

घटिकाभ्यन्तरे देव मोटयेत्प्र(प्र)तियोधिनम् ।
मल्लद्वयं मोटयामि जल्पत्येवं तथापरः ॥ ६४ ॥

मल्लत्रयं भिनद्मीति वदेदन्योऽपि ज्येष्टकः ।
विज्ञानेनाहमेकेन पातयामीति भाषते ॥ ६५ ॥

यस्मिन्नेव स्थित(तः) स्थाने तस्मिन्नेव निपातयेत्(ये) ।
एवं कृतप्रतिज्ञांस्तांन्विमर्द्य च ततो निशि ॥ ६६ ॥

महत्तरं समाहूय महीपालः समादिशेत् ।
अलङ्कुरुष्व वाक्याडं त(चाख्खाडव)द्नेहं देवमण्डपम् ॥ ६७ ॥

इत्यादिष्टो नृपेन्द्रेण ततो ग्रा(ग्र) हमहत्तरः ।
स्तम्भैः षोडशभिर्युक्तं गृहं कृत्वा समायतम् ॥ ६८ ॥

पश्चिमे तु दिशाभागे चतुरस्रां सुविस्तृताम् ।
सार्धहस्तसमुत्सेधां वेदिकां तत्र कारयेत् ॥ ६९ ॥

वेदिकाग्नेयकोणे तु कुर्याच्छ्रीकृष्णमण्डपम् ।
वेदिकायाः पुरोदेशे दशहस्तसुविस्तृता(त)म् ॥ ९७० ॥

त्रिंशद्धस्तपरीणाहं वितस्तिद्वयघातवत् ( खातकम् ) ।
पूरयेच्च ततः खातं ग्रामसञ्जातया मृदा ॥ ७१ ॥

मृत्तिकां सेचयेत्तोयैः कुद्दालैश्च निखातयेत् ।
चार (ल) येच्चालिनीभिश्च दृषदादीन्विशोधयेत् ॥ ७२ ॥

सुश्लक्ष्णां मृत्तिकामीषदार्द्रां शुद्धां च कारयेत् ।
एवमक्खाडकं कृत्वा प्रातरागत्य भूपतिम् ॥ ७३ ॥

विज्ञापयेद्गृहामात्यः सर्वं सम्पादितं मया ।
ततः कौतुकसंयुक्तो मल्लाध्यक्षं समादिशेत् ॥ ७४ ॥

आवाहयाखिलान् मल्लान् नियुद्धायेति भूपतिः ।
गृहीतवचना (नो)ऽध्यक्षो विनयानतकन्धरः ॥ ७५ ॥

निर्गत्य च तथा कुर्याद्यथादिष्टं महीभुजा ।
ततः करेणुकाः सर्वाः प्रेषयेच्च पृथक् पृथक् ॥ ७६ ॥

ज्यैष्ठिकानां च मल्लानां तूर्याणि च बहूनि च ।
सौवणशृङ्खलास्तेषु नेत्रपट्टं पृथग्विधम् ॥ ७७ ॥

शृङ्गारार्थं यथायोग्यं दापयेच्च पृथक् पृथक् ।
चन्दनालिप्तसर्वाङ्गाः स्वर्णशृङ्खलभूषिताः ॥ ७८ ॥

दधिमण्डलभक्तांश्च भुक्ता स्वल्पं प्रसाध्य च ।
गृहीताक्षतदूर्वास्ते आरोहेयुः करेणुकाः ॥ ७९ ॥

म(ग) व्हरीतूर्यनादेन समायाता नृपाङ्गणम् ।
कृतभोजनशृङ्गारः सायाह्ने सेवकैः सह ॥ ९८० ॥

पुत्रमित्रकलत्रैश्च विशेदाखाडकं तदा ।
भुजास्फालननादेन पूरयन्तो दिगन्तरम् ॥ ८१ ॥

विज्ञपेयुस्ततो भूषं सर्वे मल्लाः समागताः ।
पुष्पाञ्जलिं गृहीत्वा च कृष्णे कृष्ल (त) नमस्कृतिः ॥ ८२ ॥

सिंहासनं समारुह्य सर्वान्स्थाने निवेशयेत् ।
यस्य येन कृतं पूर्वं युद्धाय करताडनम् ॥ ८३ ॥

आहूय तानसौ मुक्त्वा योधयेत्पृथिवीपतिः ।
चल्लणं परिधास्यं च दृढं कच्छां विवेष्ट्य च ॥ ८४ ॥

जूटकं बन्धयित्वा तु भुजावास्फाल्य सन्मुखौ ।
नियुध्येतामुभौ मल्लौ रोधनैः प्रतिरोधनैः ॥ ८५ ॥

प्रकोष्टधारणैश्चैव मणिबन्धविमोचनैः ।
कच्छधारणमोक्षाभ्यां पातनैरधर (रव) पातनैः ॥ ८६ ॥

बाहुसङ्घट्टनैश्चैव तथा पादैरघट्टनैः ।
आश्लेषैः पीडनैश्चैव विश्लेषैरपसर्पणैः ॥ ८७ ॥

उत्प्लुत्य लगनैः कण्ठे जठरे पृष्ठतस्तथा ।
भ्रमणैर्भ्रामणैश्चैव वलनैर्वर्तनैस्तथा ॥ ८८ ॥

सन्निपातावधूतैश्च तोलनैः स्फालनैस्तथा ।
नानाविधैश्च विज्ञानैर्विविधैर्बन्धमोचनैः ॥ ८९ ॥

श्रान्ताश्चोत्तानपतिताः स्वेदार्द्रीकृतविग्रहाः ।
कर्दमालिप्तसर्वाङ्गा मुकुलीकृतलोचनाः ॥ ९९० ॥

मुञ्चन्तः श्वासफुत्कारं दृश्यन्ते ते समाकुलाः ।
द्वावप्येवंविधौ दृष्ट्वा समीकुर्यान्नृपेश्वरः ॥ ९१ ॥

आ(अ) श्रमस्य जयं दद्यान्मोटनाच्च विशेषतः ।
एवं नियोध्यं तान् सर्वान् सजयान् भूरिकाञ्चनैः ॥ ९२ ॥

वस्त्रैराभरणैर्यानैर्वाहैश्च परितोषयेत् ।
विसर्ज्य च ततो मल्लान् सेवकानितरानपि ॥ ९३ ॥

मल्लयुद्धप्रकारन्तं ब्रुवाणः प्रमदान्वितः ।
एवं मल्लविनोदेन नीत्वा वासरशेषकम् ॥ ९४ ॥

सुखासनं समारुह्य प्रविशेद्राजमन्दिरम् ।
मल्लानां लक्षणं युद्धश्रमश्च परिपोषणम् ॥ ९५ ॥

कथितं सोमभूपेन सर्वमल्लोपकारकम् ।
उक्तो मल्लविनोदोऽयं सोमेश्वरमहीभुजा ॥ ९६ ॥

इति मल्लविनोदः ॥ ६ ॥

ताम्रचूडविनोदस्तु साम्प्रतं परिकीर्त्यते ।
कुक्कुटानां च सद्भिस्तु ज्ञातव्या जातयः पुरा ॥ ९७ ॥

आकारः पोषणं चैव शुभं रूपं च शाकुनम् ।
आयोधनप्रकारश्च व्यवस्थाश्च जयाजये ॥ ९८ ॥

कुक्कुटानामिदं ज्ञात्वा पश्चात्कुर्यात्तदाहवम् ।
पादौ सितौ सिते चारे नखराः पाण्डुराः शुभाः ॥ ९९ ॥

लोचने च तथा शुक्ले शुक्लप्राणो विशेषतः ।
शङ्खध्वनिनिभो नादस्तीक्ष्णाग्रा पिच्छसन्ततिः ॥ १००० ॥

कम्बुग्रन्थिनिभं शीर्षं यस्यासौ शङ्खजातिकः ।
चरणौ पाण्डुरच्छायौ दीर्घाश्चाङ्गुलयः कृशाः ॥ १ ॥

दीर्घो देहस्तथा कार्श्यं वक्रा दीर्घा च नासिका ।
मृदुप्रहारसंयुक्तं मन्दयुद्धं भवेत्स्थिरम् ॥ २ ॥

यस्यासौ स भवेज्जात्या कुक्कुटो गुरुसंज्ञकः ।
उन्नतः सितवृत्ताङ्घ्रिः पृथुवक्षस्थलो महान् ॥ ३ ॥

आक्रम्य युध्यते शूर अंशुजातिः प्रकीर्तितः ।
सूक्ष्मरः शोणपादश्च सितशुक्तिसमन्वितः ॥ ४ ॥

शुक्लाक्षो दीर्घशब्दश्च जात्या नारः प्रकीर्तितः ।
हारिद्रौ चरणौ वापि सितौ वा कृष्णबिन्दुकौ ॥ ५ ॥

कांस्यवर्णौ भवेतां वा प्रियङ्गुकणबिन्दुकौ ।
कृष्णाश्च नखरा यस्य कृष्णो वा चित्रितोऽपि वा ॥ ६ ॥

रक्ते दृशौस्त (त) लस्तब्धो गृध्रजातिः स कुक्कुटः ।
श्यामला शुक्तयो यस्य किञ्चित्पाण्डुरतां श्रितः ॥ ७ ॥

कृष्णा रेखा वचौलम्भो जात्यातेगोः स कथ्यते ।
कृष्णवर्णोऽपि दीर्घाङ्गो वक्रतुण्डो रणे क्षमः ॥ ८ ॥

बृहन्नाथो (दो) महाकायो जात्या श्रोणिः प्रकीर्तितः ।
कृष्णपादो मारनेत्रः कृष्णपक्ष्मातिदीर्घकः ॥ ९ ॥

वञ्चयंञ्च शिरो युक्ते (द्धे) सर्पजातिः प्रकीर्तितः ।
चरणौ हरितच्छायौ धारे शुक्ले च लोचने ॥ १०१० ॥

आकारो वर्तुलो यस्य तं विद्यात्कूर्मजातिकम् ।
कन्धरादेशसञ्जातं पिच्छं केसरसंज्ञितत् ॥ ११ ॥

त्रिकस्थानसमुद्भूतं बर्हमन्तरकं विदुः ।
पुच्छे जातानि दीर्घाणि सक्थिस्थानि भुजानि तु ॥ १२ ॥

शाखादयोऽपि कथ्यन्ते महिलापिच्छसंज्ञया ।
तेषामूर्ध्वगते पिच्छे दीर्घेषु (पुं) पिच्छसंज्ञिते ॥ १३ ॥

योषित्पिच्छवहिस्थानि वालञ्चान्यनृजूनि तु ।
निर्मांसे (सो) पादतलकः हृस्वाच्च (श्च) रणशाखिकाः ॥ १४ ॥

आरे वृत्ते तथा जङ्घे संश्लिष्टसमशुक्तिके ।
बृहतीबीजसङ्काशा शुक्तयः कूर्पराश्रिताः १५ ॥

क्रोडपश्चिमपादाभ्यां पादयोर्वक्रता भवेत् ।
क्रोडदेशो विशालः स्याद् ग्रीवा दीर्घा च पीवरा ॥ १६ ॥

स्थूलं शिरस्तथा वृत्तं गर्भस्थे लघुलोचने ।
स्थूला कुब्जा तथा वासा पेशलं तनु वासरम् ॥ १७ ॥

केसरं विशदं दीर्घं तथा मकरिका वरा ।
अंसौ समुन्नतौ शस्तौ ह्रस्वाह्रस्वविलम्बिनौ ॥ १८ ।
कर्कशानि च पिच्छानि पृष्टं कूर्मवदुन्नतम् ।
संलग्नः पुच्छसन्धिः स्यात्समं पुच्छं प्रशस्यते ॥ १९ ।
दीर्घा वालधिका शस्ता महिलापिच्छकं लघु ।
पुंपिच्छे वायसे (चायते) स्यातां पृष्ठभागोऽतिविस्मृ (स्तृ)तः ॥ १०२० ॥

एवं लक्षणसंयुक्तान् सुभटान्कुक्कुटान् वरान् ।
धारयित्वा कुलाये च तज्ज्ञैस्तान् परितो ( पो ) षयेत् ॥ २१ ॥

रसोदनैर्धृतोपेतैर्दध्ना च परिमिश्रितैः ।
अङ्गुष्टतर्जनीयोगान्निष्पीड्य शिखरं दृढम् ॥ २२ ॥

इतरैः कराशाखाग्रैर्वक्रं व्यादाय भोजयेत् ।
धात्रीफलप्रमाणांश्च ग्रासान् यत्नेन भोजयेत् ॥ २३ ॥

पाययेच्छीतलं तोयं क्षालयेदुष्णवारिणा ।
मुखं सशेखरं लिम्पेन्मृदा लवणयुक्तया ॥ २४ ॥

निष्पावपत्रस्वरसैर्निशया वा विलेपयेत् ।
चङ्क्रामयेत्मनाक् पश्चाद्याममेकमतन्द्रितः ॥ २५ ॥

खेलयेत्पांसुले स्थाने करीषे वा सुचूर्णिते ।
मध्यंदिने कुलायेषु निक्षिपेत् कुक्कुटान् पृथक् ॥ २६ ॥

सायं पुनस्तथा भोज्यं (ज्याः ) तैलेनाभ्यज्य युक्तितः ।
शेखरं मुखदेशं च जङ्घां पादतलं तथा ॥ २७ ॥

उष्णाम्बुप्लुतवस्त्रं तु निष्पीड्य स्वेदयेच्छनैः ।
वासयष्टिं समारोप्य शाययेन्निशि कुक्कुटान् ॥ २८ ॥

मार्जारादिभयाद्रक्षेत्प्रयत्नात्परिपालकः ।
एवं सम्पोष्य यत्नेन कुक्कुटान् युद्धकोविदान् ॥ २९ ॥

पत्रिकालम्बनं कृत्वा ध्वजदण्डं समुत्क्षिपेत् ।
ततः प्रसादचित्तैश्च कुक्कुटाहवलम्पटैः ॥ १०३० ॥

प्रतिपक्षीकृतं (तैः) सार्धं योधयेत्कुक्कुटान्नृपः ।
प्रत्यर्थिषु तथा मुख्यां विधाय प्राणवल्लभाम् ॥ ३१ ॥

तया सह प्रकुर्वीत कुक्कुटाहवमुत्तमम् ।
वारे शनैश्चरे रात्रौ सम्मार्ज्य धरणीतलम् ॥ ३२ ॥

सुलिप्ते मन्दिरस्यान्तरालिखेद्रतिमण्डलम् ।
ग्रन्थिभ्यां नियतं सूत्रं कृत्वैकादशमुष्टिकम् ॥ ३३ ॥

चतुरस्रं प्रकुर्वीत तेन मण्डलकं समम् ।
प्राक्प्रत्यगायते रेखे द्वे मध्ये दक्षिणोत्तरे ॥ ३४ ॥

एवं नवपदं क्षेत्रं समं यत्नात्प्रकल्पयेत् ।
मध्यमं ब्रह्मणः कोष्टं प्राच्यमिन्द्रस्य कोष्टकम् ॥ ३५ ॥

वन्हेराग्नेयकं कोष्टं दक्षिणं यमकोष्टकम् ।
नैऋ(र्ऋ)त्यं नैऋ(र्ऋ)तं कोष्टं पाश्चात्यं वरुणस्य च ॥ ३६ ॥

वायव्यं वायुसंज्ञं स्यात् कौबेरं भैरवास्पदम् ।
ईशानमीशकोष्टं स्यात् तत्प्राच्यां बहिरालिखेत् ॥ ३७ ॥

सूर्यमण्डलकं वृत्तमर्धमिन्दोश्च मण्डलम् ।
दक्षिणे दिङ्मुखे लेख्यं क्षुरिके शक्रकोष्टके ॥ ३८ ॥

उत्तराग्रा भवेत्पूर्वा दक्षिणा पश्चिमानना ।
इन्द्रगेहाल्लिखेत्पूर्वं कोष्टकं तत्प्रमाणकम् ॥ ३९ ॥

तोरणालङ्कृतं कुर्यात्रिशूलत्रयभूषितम् ।
अग्निकोष्ठस्य तत्कोणे चुल्लीवद्बिन्दुकत्रिकम् । १०४० ॥

आलिखेद्यमकोष्ठस्य याम्ये रेखासमाश्रिता (तम्) ।
मातृकागणमुद्दिश्य पङ्क्तितो बिन्दुसप्तकम् ॥ ४१ ॥

त्रिकोणं वारुणात्कोष्टात्पश्चिमं कोष्टमालिखेत् ।
तत्कोष्ठमध्ये विलिखेत्कुक्कुटस्य पदद्वयम् ॥ ४२ ॥

आग्नेयं (य) शिरसं सर्पं विलिखेद्वायुकोष्ठके ।
कौबेरे भैरवो लेख्यो दक्षिणाशाशिरो(रा)महान् ॥ ४३ ॥

कपालं कर्त्रिका (कां) हस्त (हस्ते ) त्रिशूल ( लं) डमरुं दधत् ।
शालिपिष्टस्य कल्केन शङ्खकल्केन वा बुधः ॥ ४४ ॥

मण्डलं रतिनामेदं शुचौ देशे समालिखेत् ।
आचार्या मन्त्रमुच्चार्य तत्तत्कोष्टगतान्सुरान् ॥ ४५ ॥

गन्धिभिर्विविधैः पुष्पैस्ताम्बूलैर्धूपदीपकैः ।
इङ्गिताकारतत्वज्ञैर्जयाजयविचक्षणैः ॥ ४६ ॥

सेवाकारैश्च संवेष्ट्य समन्ताद्रतिमण्डलम् ।
तत्रैको मोक्षको दक्षः पूर्वाभिमुखमास्थितः ॥ ४७ ॥

त्रिकोणकोष्ठकस्यान्ते स्थापनीयो महीभुजा ।
तत्रैकं शुभसंयुक्तं सम्प्राप्तविजयं पुरा ॥ ४८ ॥

पाण्डुरं तु सिते पक्षे कृष्णं कृष्णे तु कुक्कुटम् ।
मोक्षको नृहरेर्यानं कुक्कुटं गरुडं तथा ॥ ४९ ॥

ध्यात्वा समाहितो भूत्वा मन्त्रमुच्चारयेदिमम् ।
ॐ गरुडानां सुवर्चा पक्षपक्षित्वनंतरं ग्रवत अमा याहि स्वाहा ॥ १०५० ॥

पक्षौ वक्षः प्रयत्नेन त्रिकोणस्थपदस्थितम् ।
जयेत्युक्त्वा विमुञ्चेत्तं प्राङ्मुखं चरणायुधम् ॥ ५१ ॥

विमुक्तस्ताम्रचूडस्तु यद्वर्णं कुसुमं स्पृशेत् ।
चञ्च्वा तद्वर्णमाशंसेत्कुक्कुटं प्रतियोधिनम् ॥ ५२ ॥

ततोऽपसार्य पुष्पाणि वारिणा परिषिच्य च ।
पुनस्तेनैव करुणं मोक्तव्यश्चरणायुधः ॥ ५३ ॥

संलग्नपिच्छः शीघ्रं चेत्तोरणाभिमुखं व्रजेत् ।
ऊर्ध्वं दक्षिणनेत्रेण संविष्टो विजयं वदेत् ॥ ५४ ॥

इन्द्रकोष्टं समाविश्य क्षुरिकामुत्तराननाम् ।
मुष्टौ स्पृशन् जयं शंसेदितरां वाऽग्रदेशतः ॥ ५५ ॥

तस्मिन्कोष्ठे समास्थाय घनवर्षमहीतले ।
दक्षिणे वित्तवर्षे च जयं शंसत्यसंशयम् ॥ ५६ ॥

तत्रस्थो यदि वीक्षेत पादयोरन्तरालकम् ।
दक्षिणेन समावृत्य पश्यन्पृष्ठं जयं वदेत् ॥ ५७ ॥

तत्रस्थं (स्थो) चरणाग्रेण दक्षिणेन शिखी स्पृशेत् ।
नासां वा नखराग्रेण मस्तकं वा जयी भवेत् ॥ ५८ ॥

परस्परसमं स्पृष्टं पक्षयुग्मं समुत्क्षिपेत् ।
तत्रस्थो जयमाशंसेत्कूजन्वा दक्षिणं व्रजेत् ॥ ५९ ॥

अनलस्य गृहे स्थित्वा स्थित्वा पिच्छनिभः सरन् ।
पक्षावास्फालयन्वापि जयमाख्याति निश्चितम् ॥ १०६० ॥

तत्रस्थः पश्चिमं बिन्दुं स्पृशन्स्था (शंश्चा)प्यप्रदक्षिणम् ।
परिवृत्य व्रजन्शीघ्रं कुक्कुटो विजयी भवेत् ॥ ६१ ॥

दक्षिणं कोष्ठमाविश्य कूटजं लग्नपिच्छगः ।
प्रसार्य कन्धरादूर्ध्वं सम्पश्यन् जयमादिशेत् ॥ ६२ ॥

तत्र प्रदक्षिणं कृत्वा घटयित्वा तु वर्त्मनि ।
दक्षिणे पुच्छमाधूय नेत्रं भित्त्वा जयी भवेत् ॥ ६३ ॥

तत्रस्थान्बिन्दुकांञ्चञ्च्वा विशमाने (नो) च संस्पृशेत् ।
मूलं चादक्षिणो रा(या) यात्कुक्कुटो विजयी भवेत् ॥ ६४ ॥

नैऋ (र्ऋ )त्यं कोष्ठमासाद्य विनिमील्य विलोचने ।
शेते जठरमुन्नम्य जयवांश्चरणायुधः ॥ ६५ ॥

तत्रस्थानलकोणेन कृकवाकुर्विनिर्गतः ।
तद्गृहे मक्षिकां वापि कीटं वा खण्डयञ्जयी ॥ ६६ ॥

पुच्छं प्रसार्य वा तत्र जानुभ्यां वा महीं स्पृशेत् ।
निर्गत्य पुरुषं चञ्च्वा संस्पृशन् वा जयी भवेत् ॥ ६७ ॥

जलेशस्य गृहे स्थित्वा दक्षिणं चरणं पुरः ।
प्रसार्य चञ्च्वा भूदेवीं स्पृशन् विजयवान् भवेत् ॥ ६८ ॥

तत्रस्थं दक्षिणं भ्रान्त्वा मुकुलीकृतपुच्छकम् ।
व्याघ्रवच्चालेद्यस्तु स जयी कुक्कुटो मतः ॥ ६९ ॥

विकीर्य पुच्छं तत्रस्थं चञ्च्वा पृष्टं स्पृशन्नपि ।
पादेन विलिखन् भूमिं जयमाप्नोति कुक्कुटः ॥ १०७० ॥

तस्मादुद्धाट्य वदनं ग्रीवामूर्ध्वं प्रसार्य च ।
जृम्भते यस्तु पक्षीशस्त्वरितं विजयी भवेत् ॥ ७१ ॥

कुलायकोष्ठके तिष्ठन्नव्रजन् घटयन् दृशौ ।
शिशुवज्जृम्भमाणस्तु विजयी चरणायुघः ॥ ७२ ॥

आसाद्य कोष्टकं वा (प्रा)च्यमुपविश्य महीतलम् ।
चञ्च्वा स ताडयन् पक्षी विजयं ध्रुवमाप्नुयात् ॥ ७३ ॥

तत्रत्यो रङ्गमूर्धानं खादंश्चञ्च्वा जयी भवेत् ।
साशं (सोऽश्नन् ) दंष्ट्राङ्कुरं वापि कूजन्वाऽपि मुहुमुर्हुः ॥ ७४ ॥

ऐशाने कोष्ठके स्थित्वा भैरवायुधवाससी ।
चक्षुर्वा संस्पृशञ्चञ्च्वा कुक्कुटो जयभाग् भवेत् ॥ ७५ ॥

कुबेरभवने स्थित्वा निक्षिपेद्गजवत्पदम् ।
चञ्चुना दक्षिणे भागे भूमौ घर्षञ्जयी भवेत् ॥ ७६ ॥

उत्क्षिपन्नपि पुष्पं च मोक्षं कर्षं (र्षञ्) जयी भवेत् ।
निर्गत्य शाम्भवात्कोष्ठात् भ्रमित्वा च प्रदक्षिणम् ॥ ७७ ॥

चञ्च्वा स्पृशन्निशानाथं जयमाप्नोति कर्मठः ।
ब्रह्मणः कोष्ठके स्थित्वा चक्षुषी विनिमीलयन् ॥ ७८ ॥

उत्क्षिपन् वदनं स्थित्वा विजयी चरणायुधः ।
तत्रस्थः कुक्कुटो गाढं ग्रसते गगनाङ्गणम् ॥ ७९ ॥

उत्क्षिपन् दक्षिणं पक्षं समानं विजयी भवेत् ।
रेखाद्वितीयसम्पाते कीलके वहते यदि । १०८० ॥

कीलकं वापि चाक्रामेद्धन्याद्वा यदि घोणकम् ।
मध्यमेन खुरेणाथ वामं कण्डूयते यदि ॥ ८१ ॥

धुनुते वामतः पुच्छं तस्य चक्षुर्विभिद्यते ।
घर्षतो यदि चञ्च्वाग्रं नखस्योपरि संस्पृशेत् ॥ ८२ ॥

सन्धिं वा जानुनस्तस्य लोचनं स्फुटति स्फुटम् ।
वामेन चरणेनाथ स्पृशत्यङ्गं यथा निजम् ॥ ८३ ॥

तदङ्गं भिद्यते तस्य नासा चञ्च्वैव भज्यते ।
चरणस्य बहिर्भागं चञ्च्वग्रेण निहन्ति चेत् ॥ ८४ ॥

पुच्छं प्रसार्य धुनुते कुक्कुटः स पलायते ।
पिच्छानि सर्वगात्रेषु विकीर्णानि समानि चेत् ॥ ८५ ॥

दक्षिणं पादतलकं चञ्च्वा कोञ्चति चेत्स्वकम् ।
नखं वामपदाक्रान्तगाढं यदि विकर्षति ॥ ८६ ॥

भिन्दन्नक्षस्य नयनं कुक्कुटः समराङ्गणे ।
दक्षिणेन पदेनाङ्गं संस्पृशन् परघातनः ॥ ८७ ॥

दक्षिणे नतचेष्टाभिरादिशेज्जयमात्मनः ।
ग्रीवामाकुञ्च्य रसनां दर्शयन् यदि जृम्भते ॥ ८८ ॥

उत्क्षिपेच्च मुहुः शीर्षं सङ्ख्या ( ङ्ख्ये ) वा विषमे जयः ।
दक्षिणं पादमुत्क्षिप्य मुष्टिं बद्ध्वावतिष्ठते ॥ ८९ ॥

उत्क्षिप्तं दक्षिणं रूपं जयमाप्नोति निश्चितम् ।
प्रसार्य दक्षिणं पादं सह पक्षेण कुक्कुटः ॥ १०९० ॥

अस्पृशन् रभसा कर्षञ्जयं शंसत्यवारितम् ।
दक्षिणाङ्गकृताचे(श्चे)ष्टाः सौष्ठवेन समन्विताः ॥ ९१ ॥

रत्यामन्यत्र देशे वा खलके वा जयावहाः ।
गतिः प्रदक्षिणा शस्ता वीक्षणं चारु दक्षिणम् ॥ ९२ ॥

अङ्गस्य गाढता श्रेष्ठा कथिता सोमभूभुजा ।
रत्यां निरीक्षमाणानां दक्षिणां (णं) जयवादिनाम् ॥ ९३ ॥

दीपोत्थकज्जलेनैषा शिखरे तिलकं न्यसेत् ।
निदाघे घटिताः पक्षा आषाढे सम्भवन्ति च ॥ ९४ ॥

यावदाश्वयुजं मासं तावत्तिष्ठन्ति कोमलाः ।
अत ऊर्ध्वं दृढाः पक्षास्ततो युद्धं प्रकल्पयेत् ॥ ९५ ॥

योधयेत्फाल्गुनं यावत्तत ऊर्ध्वं न योधयेत् ।
रत्या निरीक्ष(क्षि)ता ये तु कुक्कुटा जयकारिणः ॥ ९६ ॥

प्रातः स्वल्पं प्रभोज्याथ निरीक्ष्याः पुनरेव ते ।
शुभाश्चेष्टा भजेयुर्ये प्रभाते कुक्कुटाः पुनः ॥ ९७ ॥

युद्धार्थं परिकल्प्यास्ते पञ्च सप्त नवाथवा ।
पट्टैश्च पट्टिकाभिश्च चन्दनैः कुङ्कुमैरपि ॥ ९८ ॥

माल्यैराभरणैश्चैव मण्डनीयास्तु नर्तकाः I

वादकाः पुष्पमालाभिर्मण्डनीयाश्च लेपनैः ॥ ९९ ॥

अन्योन्यविजयस्वच्छाः(स्था:) कुक्कुटायोधलम्पटाः ।
कुक्कुटायोधविज्ञाने तज्ज्ञा भूष्याश्च मण्डनैः ॥ ११०० ॥

सेवकारान् जयज्ञांश्च विशेषेण विभूषयेत् ।
उच्छ्रितध्वजकादन्ये ध्वजं हर्तुं समुद्यताः ॥ १ ॥

तूर्यनादेन संहृष्टाः कुर्वन्तः सिंहगर्जितम् ।
कल्पितान् कुक्कुटान् श्लिष्टान्संयोज्य च पुनः पुनः ॥ २॥

प्रहरत्रितयादूर्ध्वं गच्छेयुः खलकं पुरः ।
त्रिंशद्धस्तपरीणाहं सुवृत्तं वेदिकावृतम् ॥ ३ ॥

बहुभिर्मेढकैर्बद्धं समन्तान्मृदुभूमिकम् ।
पांसुकर्दमपाषाणैर्वर्जितं सुसमं दृडम् ॥ ४ ॥

पूर्वद्वारसमोपेतं पुष्पमण्डपिकायुतम् ।
प्रतीच्यां कल्पितास्तेऽपि पूर्ववृद्धायनोच्छ्रितम् ॥ ५ ॥

खलकं कारयेद्राजा मण्डपेन समन्वितम् ।
राज्ञः पक्षस्थिताः सर्वे विशेयुः खलकं पुरा ॥ ६ ॥

उत्तरे दक्षिणे वापि दिग्भागे खलकान्ततः ।
आच्छाद्य कुक्कुटान्वस्त्रैस्तिष्ठेयुः पङ्क्तितस्तृ (स्तु) ते ॥ ७ ॥

प्रतिपक्षागमालोके कारयेत्तत्पराजयः (यम्) ।
ततो राजा समभ्येत्य वेदिकां परिभूषयेत् ॥ ८ ॥

अन्तःपुरपुरन्ध्रीभिः प्राणवल्लभया युतः।
पूर्वोक्तेन प्रकारेण तदन्यां दिशमाश्रिताः ॥ ९ ॥

नृपपक्षस्थिताः सर्वे तिष्ठेयुर्गलगर्जना: ।
ततः पूर्वं प्रविष्ठा ये चेष्टाविज्ञानकोविदाः ॥ १११० ॥

वीक्षेरन्तव्यमुद्दाघन्कु( न्नन्तरुद्घाट्य कु )क्कुटान्स्वान्पृथक् पृथक्

तत्र यः शुभचेष्टाभिरन्वितस्तन्नियोधनम् ॥ ११ ॥

प्रकुर्युः कुक्कुटं तज्ज्ञा आरे चान्योऽस्य तेजयेत् ।
क्षुरिकाग्रेण संलेख्य पुत्रिकां धरणीतले ॥ १२ ॥

तन्नेत्रमृदमादाय दक्षिणारानने क्षिपेत् ।
यथा तैक्ष्ण्यं भजेदारा तथा कुर्वीत कोविदः ॥ १३ ॥

आरे सुनिशिते कृत्वा भूमिं संसिच्य वारिणा ।
तन्मृदा लेपयेत्पादावूर्ध्वं तालु च शेखरम् ॥ १४ ॥

अनेनैव प्रकारेण कुर्वीरन (र्वाणः) प्रतिशस्यते ।
मिश्रपादो जयेच्छ्वेतं तं श्वेतो जयमेचकम् ॥ १५ ॥

मिश्रपादो जयेत्कृष्णं एवं पक्षान्तरैः सह ।
योधयेत्कुक्कुटौ पश्चाद्धीरनीराजितावुभौ ॥ १६ ॥

विकीर्णकेसरगतौ चञ्चुप्रान्तेन मस्तकम् ॥

कृकाटीं केसरारूढां चिबुकालम्बिकूर्चिकाम् ॥ १७ ॥

पृष्टं पुच्छं तथा धृत्वा धृत्वा पादप्रहारिणौ ।
मुखदेशं विभिन्दन्तावारघातैः परस्परम् ॥ १८ ॥

वमन्तौ रुधिरं वक्त्रात्स्रवच्छोणितमस्तकौ ।
मुहुर्मुहुर्धार्यमाणौ मार्जकैः पाय(द) तोदकैः ॥ १९ ॥

वाससा विश्व(ध्य) मानौ तौ मुच्यमानौ पुनः पुनः ।
धावन्तावनुगच्छन्तौ भ्रमन्तौ तावपि क्वचित् ॥ ११२० ॥

सम्मुखौ पुनरायातौ गोपायन्तौ च मस्तकम् ।
सन्दष्टचञ्चुकौ शान्तौ पाता (दा) घातविवर्जितौ ॥ २१ ॥

निश्वसन्तौ विकास्यास्यं शिथिलीकृतपक्षकौ ।
श्लथपुच्छौ स्तब्धपादौ तिष्ठन्तौ च सवेपथू (थु ) ॥ २२ ॥

सन्दष्टचञ्चुकौ शान्तौ पादाघातविवर्जितौ ।
लिखिताविव तिष्ठन्तौ जङ्वान्तर्न्यस्तमस्तकौ ॥ २३ ॥

पक्षान्तस्थितवक्त्रौ च मिथः संश्लिष्टकन्धरौ ।
घटिताविव तिष्ठन्तौ चेष्टाहीनौ च कुक्कुटौ ॥ २४ ॥

न स्पृष्टव्यौ तथा भूमौ मार्जकैर्धर्मवर्तिभिः ।
अन्यथा मार्जकैः स्थित्वा पोञ्छनीयमसृक् सृतम् ॥ २५ ॥

आच्छाद्य वाससा वक्त्रं कुक्कुटस्याधिमार्जकः ।
स्वेदयेच्च (च्छ्व) सितैरुष्णैर्वारं वारं मुखोद्गतैः ॥ २६ ॥

उद्धरेत्पतितं शीघ्रं वक्त्रं च रु (ऋ) जुतां नयेत् ।
श्रमार्तं पाययेत्तोयं मार्जकानामयं विधिः ॥ २७ ॥

कुक्कुटो यस्य पक्षस्थः प्रहरेच्च यदा यदा ।
तदा तदा प्रकुर्वीरंस्तत्पक्षा गलगर्जितम् ॥ २८ ॥

मीलिते स्फुटिते चापि लोचने कुक्कुटस्य हि ।
भग्ने तु चञ्चुपुटके श्रमे वा रक्तनिर्गमात् ॥ २९ ॥

स्वीकृत्यापजयं युद्धाद्वारणीयः स्वकुक्कुटः ।
मृते पलायिते वापि दैवादेव पराजयः ॥ ११३० ॥

पराजितानामारुह्य पृष्ठं स्कन्धं जयावहाः ।
परिहार(स) परैर्वाक्यैर्लज्जयेयुः पराजितान् ॥ ३१ ॥

परिहासपदार्थाभिर्मर्मभिर्मि(न्मि)तगालीभिः ।
त्रिपदीभिः सरामा (गा) भिर्गापयेयुः पराजितान् ॥ ३२ ॥

पराजितानामाकृष्य ध्वजयष्टि(ष्टिं)बलात्ततः ।
जयतूर्यनिनादैश्च नृत्यद्भिर्नर्तकैः पुनः ॥ ३३ ॥

करेणुकां समारोप्य कुक्कुटं विजयोर्जितम् ।
भ्रामयेत्पुरवीथीषु जयी भवनमानयेत् ॥ ३४ ॥

दिवसत्रितयन्वेवं विना पानीयसङ्ख्यया ।
योधयेत्कुक्कुटान्श्रेष्ठान् जयावधि महीपतिः ॥ ३५ ॥

अवधिं युद्ध्यमानस्य ज्ञातुं नालीं प्रकल्पयेत् ।
सौवर्णीं राजतीं वापि द्वाविंशत्यङ्गुलायताम् ॥ ३६ ॥

मध्ये वक्रां सुसंश्लिष्टां स्रोतसालोकवाहिनीम् ।
वदनेन पिधायास्यं तस्यां शून्यां (न्यं) तु वेदयेत् ॥ ३७ ॥

जलपूर्णा (र्णां) तदन्येन वक्रेण विनिवेशयेत् ।
तोयपूर्णे घटे तस्या रन्ध्रान्निष्कासयेज्जलम् ॥ ३८ ॥

ज्वा (ना) लायाः श्लक्ष्णभागस्तु मेयस्त्वङ्गुलमानतः ।
एकद्वित्रिक्रमेणैवं यावत्स्याद्वादशाङ्गुलम् ॥ ३९ ॥

ततोऽर्कवारे सम्प्राप्ते योधयेदग्रयोधिनम् ।
सोमवारे तु धौरेयं कुक्कुटं जलसङ्ख्यया ॥। १९४० ॥

सलिलस्याढकं यावन्नाडी रन्ध्रेण संश्रयेत् ।
मुख्यं तु योधयेत्तावत्तदर्धेनाग्रयोधिनम् ॥ ४१ ॥

द्वितीये सोमवारे स्यादाढकद्वितयं ततः ।
योधयेदाढकन्त्वेकं द्वौ प्रस्थौ विनिवारयेत् ॥ ४२ ॥

पुनः प्रस्थद्वयं यावद्योधयेत्कुक्कुटौ मिथः ।
तद्वत्कुक्कुटमानार्थं योधयेदग्रयोधिनम् ॥ ४३ ॥

तृतीये सोमवारे स्यादाढकत्रितयं जलम् ।
योधयेदाढकं त्वेकं द्वौ प्रस्थौ विनिवारयेत् ॥ ४४ ॥

पुनरप्याढकं युद्धं प्रस्थमेकं निवारयेत् ।
अवशिष्टं पुनः प्रस्थं योधयेच्चरणायुधम् ॥ ४५ ॥

एवं द्वादशरात्रेषु नीरमानं प्रकल्पयेत् ।
ध्वजयष्टिं तु गृह्णीयुः सम्प्राप्तविजया बलात् ॥ ४६ ॥

अनेनैव प्रकारेण पञ्च सोमस्य वासरान् ।
योधयेत्कुक्कुटान् राजा पुरयोधिभिरन्वितान् ॥ ४७ ॥

षष्ठे वारे तु सम्प्राप्ते कुलायं परिमण्डयेत् ।
वस्त्रैः काञ्चनपट्टैश्च पट्टिकामाल्यकैरपि ॥ ४८ ॥

पराजितस्ततः पूर्वं वर्णमाख्याय निक्षिपेत् ।
कुलाये कुक्कुटं प्रातरन्यैरप्राप्तदर्शनम् ॥ ४९ ॥

बलवान्निक्षिपेत्पश्चात्कुक्कटं जयशंसिनम् ।
न विलम्बं प्रकुर्वीत मासार्धादधिकं क्वचित् ॥ ११५० ॥

निम्बपत्रमपामार्गं सूर्यपत्र (त्रं) ससर्षपम् ।
बदरीवटपत्रं च ब्रह्मदण्डिसमन्वितम् ॥ ५१ ॥

बन्धनीयं कुलायाग्रे रक्षार्थं परिकर्मणे ।
रजकावटतोयेन सेचनीयौ कुलायकौ ॥ ५२ ॥

नानाविधफलैः पुष्पैर्नानापक्वान्नवस्त्रकैः ।
मण्डयेत्तं यथाभागमासमन्तान्मनोहरम् ॥ ५३ ॥

कुलाये मण्डिते सम्यक् करिणीमधिरोपयेत् ।
उषिता नर्तकाः सर्वे नृत्यन्तो यान्ति ते पुरः ॥ ५४ ॥

किरन्तः पुष्पवर्षाणि कुर्वन्तः सिंहगर्जितम् ।
महता तूर्यघोषेण पूरयन्तो दिगन्तरम् ॥ ५५ ॥

विभूत्या परया युक्ताः पक्षद्वितयवेदिनः ।
प्रविशेयुः खलं सर्वे पराजितपुरःसरम् (राः) ॥ ५६ ॥

ताम्बूलं चन्दनं पुष्पं वस्त्राण्याभरणानि च ।
यथायोग्यं प्रयच्छन्तो मानयन्तः परस्परम् ॥ ५७ ॥

नीडयोः स्थितयोः पूर्वं मण्डितौ तौ कुलायकौ ।
न्यसेन्नृपतिशोभार्थं स्वे स्वे पक्षं (क्षे) निजं निजम् ॥ ५८ ॥

पुरा जिता: कुलायस्या (स्थाः) परिमार्ज्य पुरोऽङ्गणम् ।
पृष्ठतस्तूर्यनादेन समुत्पाद्य (ट्य) कुलायकम् ॥ ५९ ॥

वीक्षेरन्कुक्कुटं तज्ज्ञा जयाय जयसूचकम् ।
कुक्कुटाभिमुखो भूत्वा यदि तिष्ठति कुक्कुटः ॥ ११६० ॥

न निस्सरति नीडाद्वा तिष्ठेद्वापि पराङ्मुखः ।
भवेत्सङ्कुचितग्रीवो निर्दिशेत्स पराभवम् ॥ ६१ ॥

भूमिं विलिख्य तिष्ठेद्वा अखिलानाह्वयन्ति (येत ) वा ।
प्रदक्षिणमुपावृत्य निःसरन् विजयी भवेत् ॥६२ ॥

कुक्कुटे निर्गते नीडाद्वा(दा)रे कुर्यात्सुतेजिते ।
क्रमोऽयं प्रतिपक्षेऽपि शेषं कुर्वीत पूर्ववत् ॥ ६३ ॥

योधयेत्पूर्ववत्तौ तु पूर्ववच्च जयाजयौ ।
हसनं खेलनं गीतं सर्वं पूर्ववदाचरेत् ॥ ६४ ॥

युद्धेरन्कन्दुकैः पुष्पैः पक्षिणोर्युध्यमानयोः ।
हरिचन्दननीरैश्च सिञ्चेयुर्जलयन्त्रकैः ॥ ६५ ॥

कुक्कुटाकारमुद्राभिः कुङ्कुमाङ्काभिरङ्कयेत् ।
पराजितं जयोपेतो ललाटे दोष्णि वक्षसि ॥ ६६ ॥

एकादशस्तथा वारो नान्दीमुख इति स्मृतः ।
द्वादश: कृत्तिकट्टाख्यस्तत्राप्येवं विभूतयः ॥ ६७ ॥

तत ऊर्ध्वं न युद्धं स्यात्कुक्कुटानां कथञ्चन ।
कुक्कुटानां विनोदोयं कथितः सोमभूभुजा ॥ ६८ ॥

शृङ्गारवीररौद्राश्च कृता (करुणा)द्भुतभयानकाः ।
बीभत्सहास्यसंयुक्ता रसाः स्युः कुक्कुटाहवे ॥ ६९ ॥

कृकवाकुविनोदोऽयं वर्णितः सोमभूभुजा ।
इति कुक्कुटविनोदः ॥ ७ ॥

इदानीं कथ्यते कोऽपि विनोदो लावकाश्रयः ॥ ११७० ॥

कच्छेलः खरडीकश्च गोरञ्जो विगरस्तथा ।
पांसुलाश्वे (लोवे)रसश्चैताः षट् स्युर्लावकजातयः ॥ ७१ ॥

कच्छमण्डलसम्भूता कच्छेलाः परिकीर्तिताः ।
तद्वंश्यास्तु गृहोत्पन्नाः खारडीका भवन्ति ते ॥ ७२ ॥

विन्ध्ये सह्ये च सम्भूता लावकाः शोणमस्तकाः ।
गेरञ्जा इति विख्याता युद्धकर्मणि मध्यमाः ॥ ७३ ॥

खारडीकेण संयुक्ता (क्ता) गेरञ्ज्या जायते तु यः ।
विस(ग)रः स समाख्यातो मिश्रजातिरसन्ततिः ॥ ७४ ॥

कच्छदेशं परित्यज्य येऽन्यदेशसमुद्भवाः ।
अशोणमस्तकाः सर्वे लावकाः पाशु ( पांसु) लाः मताः ॥ ७५ ॥

खारपांसुलयोगाच्च लावः समुपजायते ।
वेरसो नाम संज्ञेयः पांसुलानामयं बली ॥ ७६ ॥

सर्वेषामुत्तमः प्रोक्तः खारडीर्विगरस्तथा ।
वेरसः पांसुलश्चैव मध्यमौ परिकीर्तितौ ॥ ७७ ॥

पांसुल: पांसुलेनैव युद्धं कर्तु भवेत्क्षमः ।
गेरञ्जी लाविका श्रेष्ठा विगराणां प्रसूतये ॥ ७८ ॥

युद्धकर्मसु गेरञ्जः कातरः परिकीर्तितः ।
आश्विनात्फाल्गुनं यावत् प्रसूयन्ते तु लावकाः ॥ ७९ ॥

तिलपुष्पोद्गमे जाता अग्रजाः परिकीर्तिताः ।
मधूकपुष्पपाते तु पाश्चात्या इति विश्रुताः ॥ ११८० ॥

तस्मादाश्वयुजे तेषां यत्नं कुर्वीत सन्ततेः ।
गेरञ्जी खारडी लावी महाकाया सुलक्षणा ॥ ८१ ॥

पञ्जरेषु विनिक्षिप्य पोषयेच्च प्रयत्नतः ।
गोधूमपिष्टसंयुक्तं मत्स्यमांसं सुचूर्णितम् ॥ ८२ ॥

जलोष्मस्वेदितं तैलमृदितं करपल्लवैः ।
अङ्गुष्ठतर्जनीयोगात्सेवाः कुर्याद्यथाविधि ॥ ८३ ॥

ताभिः सम्पोषेयल्लावीर्यावनालार्द्रबीजकैः ।
प्रियङ्गुतण्डुलैस्तद्वन्मुद्गानां विदलैरपि ॥ ८४ ॥

त्रिकालं भोजयेदेताः पानीयं पाययेदपि ।
करीषसार्ध (सान्द्र) चूर्णेन मृत्तिकामिश्रितेन च ॥ ८५ ॥

प्रियङ्गुधान्यमिश्रेण तद्विहारं प्रकल्पयेत् ।
पूर्वाह्णे चापराह्णे च किञ्चिदातपगोचरे ॥ ८६ ॥

मध्याह्ने शीतले स्थाने स्थापयेत्ताः प्रयत्नतः ।
गेरञ्जीसङ्गमेच्छाश्च सर्वे सुरतकांक्षिणः ॥ ८७ ॥

प्रजने वीर्यसम्पन्नाः पोष्याः खारडिका वराः ।
पुष्टासु तासु लावीषु विवृते स्मरमन्दिरे ॥ ८८ ॥

गर्भाशये समुच्छूने मृदुस्पर्शे व्यवापयेत् ।
गर्भाशये घनीभूते व्यक्तीभूते चा(तथा) ण्डके ॥ ८९ ॥

न लगेद्वीर्यतो यस्मात्तस्मात्काले व्यवापयेत् ।
वंशकाग्रशलाकाभिस्तालुदेशे परान्विताः (ताम् ) ॥ ११९० ॥

ऊर्ध्व (र्ध्वं) वस्त्रेण सन्नद्धां मध्ये कम्रा ( म्रां ) विभाजिताः (ताम् ) ।
पार्श्वद्व (द्वा) रद्वयोपेता (तां) मध्यद्वारसमन्विताः (ताम् ) ॥ ९१ ॥

अन्तर्जलं (जालीं) विधायास्यां दम्पती विनिवेशयेत् ।
एकस्मिन् कोष्ठके लावीमन्यस्मिन् लावकं क्षिपेत् ॥ ९२ ॥

रते (षु) मेलयेत्तौ तु द्वारमुद्घाट्य मध्यमम् ।
सम्भोगे विनिवृत्ते च पूर्ववत्पञ्जरे क्षिपेत् ॥ ९३ ॥

अन्येद्युः प्रसवे प्राप्ते लघ्व्यां जाल्यां विनिक्षिपेत् ।
गण्डकानि (कान्नि) क्षिपेद्द्वारि पार्श्वद्वारसमन्विताम् (न्) । ९४ ॥

गण्डकाभ्यन्तरे लावी प्रविश्याण्डं प्रसूयते ।
एकान्तरे दिने प्राप्ते लावी सूते तथाण्डकम् ॥ ९५ ॥

एवं क्रमेण सा सूते बहून्यण्डानि लाविका ।
पश्चादाच्छाद्य पक्षाभ्यां विवसच्छिशुवत्सला ॥ ९६ ॥

त्रिसप्तवासराण्येवं रक्षत्यण्डान्यहर्निशम् ।
ततश्चाण्डानि निर्भिद्य निःसरन्ति च पिल्लिकाः ॥ ९७ ॥

तदानीमेव धावन्ति मात्रा सह बुभुक्षिताः ।
ततः पुनः क्षिपेज्जायामेव वा सह पिल्लकान् ॥ ९८ ॥

वप्रीकीय(प्रकीटा)न्समादाय ग्रासार्थं तत्र निक्षिपेत् ।
ततः क्रमात्प्रवर्त (र्ध)न्ते स्त्रीपुंसाकृत्यलक्षिताः ॥ ९९ ॥

ऊर्ध्व (र्ध्वं) मासद्वयाद्व्यक्तिं यान्ति पिच्छविशेषतः ।
सितासिताभ्यां राजिभ्यामुपेतैः पिच्छकै रुजः (चः) ॥ १२० ॥

बिभ्राणस्ते पुमांसः स्युस्ताम्रवर्णैस्तु योषितः ।
त्रिचतुर्मासकादूर्ध्वं युध्यन्ते ते परस्परम् ॥ १ ॥

पृथक् पृथक् प्रकर्तव्याः पञ्जरेषु विचक्षणैः ।
ततः संवत्सरादूर्ध्वं युद्धयोग्या भवन्ति ते ॥ २ ॥

अन्योऽन्यं न सहन्ते ते दर्पक्रोधसमन्विताः ।
ततः श्रमं कारयेत लावकान्युद्धसिद्धये ॥ ३ ॥

लावीं पञ्जरके कृत्वा दर्शयेल्लावकस्य ताम् ।
आकृष्य पञ्जराल्लावं निक्षिपेत्तमवान्तरे (वस्तरे ) ॥ ४ ॥

वम्रीभिर्मुकुलाकारै र्नि(रेनि)र्मिते कलशान्विते ।
अधस्ताच्च तथा चान्यं लावकं रक्षयेद्बुधः ॥ ५ ॥

दर्शयेत्तस्य कोपार्थं लावकं दर्पकूजितम् ।
वि(पि) धाय योधयेत्तन्तु वस्त्रवेण्या तु लावकम् ॥ ६ ॥

अवस्तरे स्थितं लावं वस्त्रेणाच्छाद्य शिक्षकः ।
लावकीं धारणींरज्वा लम्बितां दर्शयेत्पुरः ॥ ७ ॥

धावयेत्तं (त्तां) शनैस्तज्ज्ञा लावकं चानुधावयेत् ।
उत्क्षिपेच्च तथा चोर्ध्वं पक्षयोर्दार्ढ्यसिद्धये ॥ ८ ॥

पोषयेच्च तथा लावं पोषितौ पितरौ यथा ।
पुष्टं जितश्रमं शूरं योधयेत्प्रतियोधिना ॥ ९ ॥

धात्रीफलसमाकारं मस्तकं स्थूलकन्धरम् ।
आपाण्डुरभ्रुवं ह्रस्वलोचनं कुब्जचञ्चुकम् ॥ १२१० ॥

स्व(ख)राल्पपिच्छसंयुक्तं स्थूलोरुं वृत्तजङ्घकम् ।
विशालाङ्घ्रितलं दीर्घचरणाङ्गुलिसन्ततिम् ॥ ११ ॥

पृथुत्रिकं महाकायं युद्धकर्मविशारदम् ।
ज्यैष्ठिकं तं प्रकुर्वीत लावकं वरलक्षणम् ॥ १२ ॥

अन्तर्ज्येष्टिं प्रकुर्वीत तनो न्यूनं च लावकम् ।
ततोऽपि गुणतो हीनं विदधीती (ता) ग्रयोधिनम् ॥ १३ ॥

मात्राशतेन विंशेन पूर्यते तोयधारया ।
तावत्पात्रं प्रकुर्वीत सा नाडी कथिता बुधैः ॥ १४ ॥

एकां च योधयेन्नाडीमेकां विश्रामयेत्तथा ।
विश्रामनाडीः सन्त्यज्य योधयेत्पञ्चनाडिकाः ॥ १५ ॥

एवं च योधयेत्सप्त नव चैव यथाक्रमम् ।
हीनं मध्यं तथा ज्येष्ठं लावकं धरणीपतिः ॥ १६ ॥

वितस्त्युत्सेधसंयुक्तं हस्तत्रितयविस्तृतम् ।
किल (लि)ञ्जं कारयेन्नीलं वस्त्रेण परिगुम्फितम् ॥ १७ ॥

वृत्ताकारं तथादाय भूतले खलकाकृति ।
अकखांड नाम तज्ज्ञेयं लावौ तत्र तु योधयेत् ॥ १८ ॥

खारडीं खारडीकेन विगरं विगरेण च ।
चे (वे) रसञ्चे (संवे) रसेनैव कच्छलं कच्छलेन च ॥ १९ ॥

प्रागेव लावयुद्धार्थं योधयेदग्रयोधिनम् ।
अन्तर्ज्येष्ठि(ष्ठिं) तथा मध्ये ज्येष्ठिमं तं (मन्ते) नियोधयेत् ॥ १२२० ॥

उत्क्षिप्तोऽवस्तरो येन निजलावकदर्पतः ।
तस्य चेद्युध्यते लावो नवनाडीकृतावधि ॥२१ ॥

नवनाड्यन्तरे लावो विजयेत परं यदि ।
विशेषेण जयस्तस्य तस्यैवावस्तरो चलः ॥ २२ ॥

नवनाडीकृतां सङ्ख्यां पूरयेद्यदि लावकः ।
तस्यैव विजयो ज्ञेयो येनावस्तर उच्छ्रितः ॥ २३ ॥

त (उ) च्छ्रितावस्तरस्यैव लावो यदि पलायते ।
नवनाड्यन्तरे तस्मात्तदन्यो जयमाप्नुयात् ॥ २४ ॥

अवस्तरं च गृह्णाति कृतं च पणमश्नुते ।
साम्ये पणो न लभ्येत समयाद्वा स लभ्यते ॥ २५ ॥

ततः प्रवर्तते (येद्) युद्धं लावकानां नरेश्वरः ।
युध्यमानास्ततो लावाश्चञ्च्वा चर्वन्ति मस्तकम् ॥ २६ ॥

कृकाटिकां विधृत्वाऽथ चत्वारो (त्वरयो ) त्प्लुत्य पक्षकैः ।
प्रहरन्ति मुहुः पादैर्भ्रमन्ति च विमुक्तये ॥ २७ ॥

ग्रीवापुच्छं समुत्पाद्य (ट्य) चञ्च्वा भिन्दन्ति कन्धराम् ।
सन्दशवत्तथा नासां दृष्ट्वा निघ्नन्ति पक्षकैः ॥ २८ ॥

रक्ताक्तशिरसः केचिद्भिन्नग्रीवास्तथापरे ।
पिच्छौर्वियाजिताः केचित्केचिल्लोहितगात्रकाः ॥ २९ ॥

उत्खातनखराः केचित्केचित्पाटितवर्ष्मकाः ।
उत्प (त्स) न्नचञ्चवः केचित्केचिदुद्वान्तशोणिताः ॥ १२३० ॥

पुरः प्रसर्पिणः केचित्केचित्स्युरपसर्पिणः ।
आक्रान्तकन्धराः केचित् केचिदुन्नमिताननाः ॥ ३१ ॥

स्रस्ताङ्गाः स्रस्तपक्षाश्च स्रस्तग्रीवा विलोचनाः ।
स्रस्तजङ्घोरुपादाश्च स्त्रस्तसर्वाङ्गसन्धयः ॥ ३२ ॥

धैर्यमालम्ब्य तिष्ठन्ति व्यादायास्यं च (श्व) सन्ति च ।
तथाप्यमर्षा युध्यन्ते मात्रादभ्यधिकं मनः ॥ ३३ ॥

प्रागवस्थामतिक्रम्य त्वरितं प्रहरन्ति ये ।
गलगर्जश्च कुर्वन्तो नदन्ताश्च मुहुर्मुहुः ॥ ३४ ॥

लाविका ये न वीक्ष्य (क्ष)न्ते ये च सङ्कोचिताङ्गकाः ।
पलायनपरा ज्ञेया लावकास्ते विचक्षणैः ॥ ३५ ॥

एवंविधान्परिज्ञाय पलायनपरायणान् ।
अन्यद्युद्धं समामन्त्र्य युद्धादेनान्निवारयेत् ॥ ३६ ॥

एकस्य चञ्च्वां भग्नायां साम्यं कुर्याद्द्वयोरपि ।
अक्षमत्वेन वा साम्यं द्वयोः कुर्यान्महीपतिः ॥ ३७ ॥

शूरस्य विजयं दद्याद्विद्रुतस्य पराजयम् ।
इति लावकयुद्धेऽस्मिन् समयः परिकीर्तितः ॥ ३८ ॥

इति लावकयुद्धः (द्धम् ) ॥ ८ ॥

इदानीं मेषयुद्धस्य विनोदः परिकीर्त्यते ।
मेषास्तु त्रिविधा ज्ञेयाश्चोलिका जटिलास्तथा ॥ ३९ ॥

शोणवर्णास्तथा चान्ये सम्भवन्ति महीतले ।
भ्रुवौ पादाश्च जठरं पुच्छ्मास्यं श्रुतिद्वयम् ॥ १२४० ॥

इति यस्य भवेत्कृष्णं चोलिकः स उदाहृतः ।
एतैरेव भवेच्छ्वेतैः कृष्णश्चोत्साहचोलिका: (कः) ॥ ४१ ॥

रोमाणि स्थूलदीर्घाणि तेषां कण्ठे स्तने तथा ।
येन केनापि वर्णेन यस्योर्णा सर्वगात्रजा ॥ ४२ ॥

मृदुला गुम्फिता श्लक्ष्णा जटिलः स प्रकीर्तितः ।
बन्धुर(र:)स्कन्धदेशे तु स्थूलसङ्गन्तशृङ्गकः ॥ ४३ ॥

ह्रस्वाणि स्थूलरोणाणि सर्वाङ्गीणानि यस्य तु ।
लोहितो यश्च वर्णेन शोणः स परिकीर्तितः ॥ ४४ ॥

विभक्ताङ्गोऽस्थिसारश्च शूरश्चाक्षरा (त) तुण्डकः ।
आवर्तः प्रोथदेशे स्याच्छतपद्या समाकृतिः ॥ ४५॥

पुच्छेन मुकुलावर्तः सः शुभो लक्षणान्वितः ॥

पराङ्मुखो य उत्पन्नो युद्धे न स पराजितः ॥ ४६ ॥

कृष्णमस्तकमेषोऽपि शूरः स्यादिति निश्चितम् ।
तेषां तु पोषणं कार्यं सूपकैश्चणकैरपि ॥ ४७ ॥

तैलाक्तया कृसरया दूर्वावेण्या तथार्द्रया ।
सैन्धवं घृतसंयुक्तं सप्तमेऽहनि दापयेत् ॥ ४८ ॥

दातव्यं पोषणार्थं तु तेन रोडो बली भवेत् ।
पूर्वाह्णे चापराह्णे च भ्रममेव (येच्च) शनैः शनैः॥ ४९ ॥

निवर्त्य पाययेत्तोयं तेन चाप्यायितो भवेत् ।
पत्ति(ट्टि)का(कां)लोहसम्भूता (तां) शृङ्गं विध्द्वास्य कीलयेत् ॥ १२५० ॥

मुद्रिका (कां) बन्धनार्थं हि तत्रैव विनिवेशयेत् ।
शृङ्गद्वयेऽपि बध्नीयात् मटकद्वितये ध्रुवम् ॥ ५१ ॥

तिमिरे स्थापयेन्मेषं लशुनं चापि भोजयेत् ।
आदित्यवारे युद्धार्थं कारयेल्लघुभोजनम् ॥ ५२ ॥

मदार्थं पाययेन्मद्यं व्योषं वा भूर्ण (र्ज ) पर्णकम् ।
क्रोधार्थं निक्षिपेद्वक्रे तेन युध्येत निष्ठुरम् ॥ ५३ ॥

योधयेच्च ततो मेषावन्योन्यं घोरघट्टनैः ।
ततोऽपसृत्य सर्पन्तौ कुवन्तौ शीर्षताडनम् ॥ ५४ ॥

कुकाटीमांसखण्डानि पातयन्तौ महीतले ।
युध्येते मेषकौ किञ्चिपदसृत्यातिदूरकम् ॥ ५५ ॥

केचि (काञ्चि)च्छीघ्रप्रहारांश्च कुर्वन्तौ शतसङ्ख्यया ।
उन्नयेत्पतितं योक्ता भग्नवत्स ततो नमेत् ॥ ५६ ॥

पलायितस्तु यो मेषो न स शक्यः प्रयोजितुम् ।
पणपूर्वं नियोद्ध्यास्ते ध्वजहेतोर्नियोधनम् ॥ ५७ ॥

पलायति ततो मेषे पणो ग्राह्यो यथोदितः ।
एष मेषविशेषाणां विनोदः कथितो भृशम् ॥ ५८ ॥

कथ्यते सोमभूपेन विनोदो महिषाश्रयः ।
भूलोकमल्लदेवेन कलासर्वस्ववेदिना ॥ ५९ ॥

इति मेषविनोदः ॥ ९ ॥

इदानीं कथ्यते कोऽपि विनोदो महिषाश्रयः ।
वैदर्भा(:) कारहाटाश्च जालधन्रसमुद्भवाः ॥ १२६० ॥

सौराष्ट्रमध्यदेशा (श्या) श्च महिषा युद्धवेदिनः ।
स्थूलस्कन्धा महाकाया विशालोरस्थलास्तथा ॥ ६१ ॥

कुब्जपौल (र) स्त्यपादाश्च लाक्षापिङ्गलचक्षुषः ।
हीनाः पश्चिमभागेषु भुग्नषष्ठाः समोदराः ॥ ६२ ॥

अस्रस्तमेढ्रकाश्चैव ह्रस्ववक्रविषाणकाः ।
श्वेतकुष्णाः सपुण्ड्राश्च श्वेताङ्घ्रिश्वेतपुच्छकाः ॥ ६३ ॥

ईदृशा महिषा ज्ञेया प्रशस्ता युद्धकर्मणि ।
बालान्प्रियङ्गुपिष्टेन क्षीरमिश्रेण पोषयेत् ॥ ६४ ॥

दध्रा समाषचूर्णेन बृंहयेत्तान् प्रयत्नतः ।
ऊर्ध्वं संवत्सरात्तेषां नासावेधं समाचरेत् ॥ ६५ ॥

नासायां निक्षिपेद्रज्जुं दृढां धारणहेतवे ।
पिण्याकैः पू (कपू)र्णकुल्माषैर्विदलैश्चणकस्य च ॥ ६६ ॥

कृशराभिः सतैलाभिस्तक्रैर्लवणसंयुतैः ।
तत्तत्कालसमुद्भूतैर्हारितैर्यवसैरपि ॥ ६७ ॥

जलावगाहनैस्तेषां तुष्टिं पुष्टिं च कारयेत् ।
वर्षाणां पञ्चकादूर्ध्वं दर्पवन्तो बलान्विताः ॥ ६८ ॥

महाकाया विभक्ताङ्गा युद्धयोग्या भवन्ति ते ।
महिषीवृन्दमध्यस्थौ कर्दमालिप्तगात्रकौ ॥ ६९ ॥

निम्बपत्रकृतां मालां धारयन्तावुरःस्थले ॥

विमुक्तनासिकाबन्धौ तु (शू )लिकाप्रोतशृङ्गकौ ॥ १२७० ॥

गोपानां करतालैश्च सिंहनादैः प्रहर्षितौ ।
ऊर्ध्वमुत्क्षिप्य वदनं वीक्षमाणौ परस्परम् ॥ ७१ ॥

कुञ्जराविव दुर्घर्षौ महिषौ योधयेन्नृपः ।
प्रहरन्तौ विषाणाग्रैः कोपान्मीलितमस्तकौ ॥ ७२ ॥

नर्दन्तावि (व)वसर्पन्तौ भूतलन्यस्तजानुकौ ।
उत्क्षिप्तपुच्छकौ क्रुद्धौ श्वसन्तौ वान्तफेनकौ ॥ ७३ ॥

कीनास (नांश) लिप्तसर्वाङ्गौ क्रोधसंरक्तलोचनौ ।
तत्रैकः पीड्यमानस्तु महिषेण बलीयसा ॥ ७४ ॥

शृङ्गाग्रदारितस्कन्धः भैरिभः प्रपलायते ।
पाश्चात्यभागं शृङ्गाभ्यां धारयन्ननुधावति ॥ ७५ ॥

सम्प्राप्तविजयः क्रोधाव (द्ब)ली प्रेक्षकनाशनैः ।
विनोदो महिषस्यैवं कथितः सोमभूभुजा ॥ ७६ ॥

इति महिषविनोदः ॥ १० ॥

पारावतविनोदस्य वर्णनं क्रियतेऽधुना ।
सिन्धुदेशे विशेषेण ब्राह्मणाः क्षत्रिया विशः ॥ ७७ ॥

पारापताः प्रजायन्ते शूद्राः स्युर्यत्र कुत्रचित् ।
सशिखा पादपिच्छाढ्याश्चिरक्वणनशालिनः ॥ ७८ ॥

ज्ञेयास्ते ब्राह्मणा जात्या पवित्राः शुभदर्शनाः ।
पादपिच्छैः समायुक्ताः शश्वत्क्वणनकोविदाः ॥ ७९ ॥

पारापताः शिखाहीनाः ज्ञेया क्षत्रियजातयः ।
अल्पक्वणसमायुक्ताः पादपिच्छविवर्जिताः ॥ १२८० ॥

पारापतास्तु विशिखा विज्ञेया वैश्यजातयः ।
श्वेताः कृष्णास्तथा शोणाः पीताश्च हरितास्तथा ॥ ८१ ॥

कर्बुराः पाटलाश्चित्रा भवन्त्येतासु जातिषु ।
हरिताङ्गा नीलकण्ठाः कृष्णराजिकपक्षकाः ॥ ८२ ॥

रक्तलोचनपादाश्च शूद्रा पारापतास्तथा ।
देवालये तथा सौधे शैलाग्रे च वसन्ति ते ॥ ८३ ॥

न पोष्या ध्वनिहीनत्वाच्छूद्राः पारापताधमाः ।
चण्डालान्त्यजजातीयाः कपोता विविधा पुनः ॥ ८४ ॥

न स्पृश्या नैव सम्पोष्या गृहस्थेन कदाचन ।
प्रमादाद्यस्य गेहान्तः प्रविष्टाश्चेत् कपोतकाः ॥ ८५ ॥

प्रायश्चित्तं प्रकुर्वीत वेदोक्तविधिना बुधः ।
ब्राह्मणाः क्षत्रियाश्चैमे प्रशस्ता राजमन्दिरे ॥ ८६ ॥

पोषणीयाः प्रयत्नेन यवगोधूमतण्डुलैः ।
अन्यैरपि तथा धान्यैः शुक्लैरार्दैरथापि वा ॥ ८७ ॥

पानीयपूरितं पश्चात्पानार्थं स्थापयेद्बुधः ।
सौवर्णे राजते वापि पञ्जरे दारुनिर्मिते ॥ ८८ ॥

स्थापयेद्दम्पती राजा सदृशौ वर्णरूपतः ।
पतिव्रता भवन्त्येताः पारापतकुलाङ्गनाः ॥ ८९ ॥

पारापतश्च स्वगृहं प्रवेशयति नेतरम् ।
गलघूर्णिंतनादेन फुल्लद्रुतगलेन च ॥ १२९० ॥

प्रसारितेन पुच्छेन प्रियां दृष्ट्वा प्रनृत्यति ।
चुम्बति प्रेयसीं प्रीत्या परिवृत्य मुहुर्मुहुः ॥ ९१ ॥

सङ्गमं च करोत्येष वारं वारं मुदान्वितः ।
रक्षते(न्तौ) चाण्डके स्नेहात् यामं यामं पृथक् पृथक् ॥ ९२ ॥

शावकान् पालयन्तौ तौ कण्ठस्थाहारदानतः ।
पारापतं तथाभूतं शिक्षितं क्रमशः पथि ॥ ९३ ॥

तमेकं पञ्जरे कृत्वा नीत्वा दूरं समुत्सृजेत् ।
लेखपत्रं समासज्य कण्ठे तं मोचयेन्नरः ॥ ९४ ॥

त्रिंशद्योजनपर्यन्तमह्ना याति स्मरन् प्रियाम् ।
पवित्रा दर्शनीयाश्च राजकार्योपयोगिनः ॥ ९५ ॥

अत एव महीपालैः संग्राह्यास्ते विशेषतः ।
रतिकालेऽपि ते धार्या रागवर्धनहेतवे ॥ ९६ ॥

गलघूर्णितनादेन हर्षमुत्पादयन्ति हि ।
पारापतविनोदोऽयं धर्मकर्मार्थसिद्धये ॥ ९७ ॥

इति पारापतविनोदः ॥ ११ ॥

इदानीं कीर्त्यते सद्योविनोदः सरमाभुवः ।
आभिराः सेवुणाश्चैव कह्लेराः पडियण्ड (र्यन्त) जाः ॥ ९८ ॥

त्रैगर्ता दुग्धवाटाश्च तथा कर्णाटदेशजाः।
आन्ध्रदेशसमुत्पन्नास्तथा च्य (च) वनवासजाः ॥ ९९ ॥

वैदर्भास्तालनीराश्च तापीतटसमुद्भवाः ।
राष्ट्रेष्वेतेषु सञ्जाताः शौर्यवीर्यबलान्विताः ॥ १३०० ॥

सुरावाः सारमेयाः स्युर्नानावर्णगुणान्विताः ।
आभीरास्तनुरोमाणः सेवुणाश्च तनुत्वचः ॥ १ ॥

कह्लेराः स्वच्छरोमाणः पर्यन्तास्तनुपुच्छकाः ।
त्रैगर्तास्तु महाकायाः दुग्धवाटाः कृशाङ्गकाः ॥ २ ॥

कर्णाटदेशसम्भूताः कुब्जकेशाश्च कुक्कुराः ।
आन्ध्रदेशसमुत्पन्नाः स्वल्पकाया महाबलाः ॥ ३ ॥

रोमशा वनवासाः स्युर्वैदर्भा रम्यमूर्तयः ।
स्ना (ता) लनीरसमुत्पन्नाः कान्तिमन्तोऽल्परोमकाः ॥ ४ ॥

तापीतटसमुत्पन्नाः शुनकाः कोमलाङ्गकाः ।
पाण्डुराः शोणवर्णाश्च पीतश्वेताश्च कर्बुराः ॥ ५ ॥

धूम्राङ्गाः पाटलाश्चैव तथा मेचकराजिकाः ।
भ्रूनेत्रतुण्डधवलाः स (श) बलाः कृष्णरोहिताः ॥ ६ ॥

श्वेतविन्दुभिराकीर्णा नानावर्णास्तथापरे ।
ऊर्ध्वकर्णाः श्लिष्टकर्णासा(स्त) थापतितकर्णकाः ॥ ७ ॥

तथा स्रस्तैककर्णाश्च सारमेया भवन्ति ते ।
शिरसि श्वेतकेशाश्च पुच्छाग्रे चैव पाण्डुराः ॥ ८ ॥

ध्रुवावर्तैर्विहीनाश्च न ग्राह्याः कुक्कुराधमाः ।
रसोनबीजसङ्काशदंष्ट्राङ्कुराविराजिताः ॥ ९ ॥

चूतपल्लवसङ्काशरसनारञ्जिताननाः ।
लाक्षारससमच्छायस्थूलोत्तुङ्गविलोचनाः ॥ १३१० ॥

पतितभ्रूयुगस्थूलमूर्धानो जठराननाः ।
सर्जपत्रसमाकारा (:) कर्णोपान्ते ध्रुवान्विताः ॥ ११ ॥

स्थूलदीर्घनखग्रीवाः सुस्थविस्तीर्णवक्षसः ।
तनुवर्तुलमध्याश्च विशालांश (स) फलस्थलाः ॥ १२ ॥

निर्मांसोरु (सोरू) रुजङ्घाश्च तथा वृत्ताङ्घ्रिसन्धयः ।
खर्जूरबीजसङ्काशनखराप्रष्ठ (स्पृष्ट) भूमयः ॥ १३ ॥

हरिणदृक्समाकाराः पृष्ठप्रतनुपुच्छकाः ।
कर्कशस्पर्शरोमाणः श्लक्ष्णविग्रहकान्तयः ॥ १४ ॥

क्रोधशक्तिसमोपेताः प्रशस्ताः सरमासुताः ।
एवंविधगुणोपेताः शक्तिमन्तो महाबलाः ॥ १५ ॥

वराहपुण्डरीकाश्चभल्लनिर्भेदकोविदाः ।
दीर्घनिर्मांसवदनाः कृशनासाल्पभोजनाः ॥ १६ ॥

जिगि(ङ्गि)णीपत्रसङ्काशश्रवसस्तनुकन्धराः ।
शशपृष्ठसदृक्पृष्ठाः कन्दुकाकारमस्तकाः ॥ १७ ॥

पिप्पिलीमध्यमध्याश्च पृथवः समजङ्घिकाः ।
गोधूमसूक्ष्मनरवरास्तुण्डीफलतलास्तथा ॥ १८ ॥

ऊर्ध्वसंलग्नवक्षाश्च तनुत्वक्सूक्ष्मरोमकाः ।
लताललितपुच्छाश्च पूर्वापरसुशोभिताः ॥ १९ ॥

सकृद्द्वित्रि (स्त्रिः) प्रसूताश्च वेगिन्यो गृहिणीयु (ग्राहिभिर्यु)ताः ।
शशकोङ्कटसारङ्गकुरङ्गहरिणैन (ण) कान ॥ १३२० ॥

हन्तुमेताः प्रयोक्तव्यास्त्वरिताः कुक्कुराङ्गनाः ।
पोष्या मांसैर्वसैर्भ (साभ) क्तैर्निशि क्षीरेण तर्पिताः ॥ २१ ॥

प्रसूता मण्डपानेन दुग्धेनैव हि बालकाः ।
नीडस्थितान्वनस्थानान् शशान् हन्तुं विनोदवान् ॥ २२ ॥

सारमेयीद्वयं मुञ्चेत् पणपूर्वं महीपतिः ।
यत्थूनि (च्छुनी) पूर्वमाधत्ते शंसस्त ( शशन्त) स्य भवेज्जयः ॥ २३ ॥

शूनीभ्यां युगपद्ग्राहे भवेत्साम्यं द्वयोरपि ।
सूकरस्य बहून्मुञ्चेत्सारमेयान् महाबलान् ॥ २४ ॥

तेषु प्ररोधिनं क्रोडमूर्ध्वकेशं रुषान्वितम् ।
सङ्कोचितसमस्ताङ्गं वमन्तं फेनपिण्डकम् ॥ २५ ॥

गर्जन्तं घर्घरैर्नादैर्दंष्ट्रासङ्घट्टभीषणम् ।
तोमरैर्भल्लनाराचैर्निशितैस्तं प्रवेश (ध) येत् ॥ २६ ॥

ततः श्वानः प्रगृह्णन्ति स्कन्धे कण्ठे च कर्णयोः ॥

पाश्चात्यसक्थिभागेषु दृ ( द ) शन्तः खादयन्ति ते ॥ २७ ॥

ततः किलकिलानादं कुर्वन्प्राणैर्वियुज्यते ।
सारमेयविनोदोऽयं कथितः सोमभृभुजा ॥ २८ ॥

इति सारमेयविनोदः ॥ १२ ॥

सद्यः श्येनविनोदोऽयं कथ्यते कौतुकावहः ।
शालिवा जावडा (ला) लङ्घु (ग्नः) प्राजिको लङ्गणस्तथा ॥ २९ ॥

सञ्चाणा वेसरा गृध्रास्तथा य ( ज ) वलकण्ठि (ट्टि)काः ।
चण्डी यावावहाः श्येनाः श्येनानां जातयस्त्विमाः ॥ १३३० ॥

विनोदेषु प्रयुञ्जन्ते ततोऽन्ये जातिमात्रकाः ।
कोणकश्चेति विख्यातः पुमानल्पशरीरकः ॥ ३१ ॥

अजडेति च विख्याता श्येनयोषा बृहद्वपुः ।
श्येनजातिषु विख्याता विनोदेष्वजडा वरा ॥ ३२ ॥

कोणका स्वल्पकायत्वादधमा लघुमारकाः ।
नवा इत्यभिधीयन्ते प्रथमे वत्सरे मताः ॥ ३३ ॥

मुक्तप्ररूढपुच्छाश्च कुपुचा इति विश्रुताः ।
वर्षासु पुच्छं मुञ्चन्ति नवं शरदि बिभ्रति ॥ ३४ ॥

प्रतिवर्षं भवत्येवं बलिनो वेगसंयुताः ।
उपायैस्तैस्तु सङ्गाह्याश्चतुर्भिश्चतुरैर्नवैः ॥ ३५ ॥

करैर्जालैश्च पाशैश्च चिक्कलेपैश्च युक्तितः ।
सञ्चाणा वेसरा ग्राह्या नोडस्थाश्च करग्रहैः ॥ ३६ ॥

अजातपक्षकाः शावा अलेजम्ब इति स्मृताः ।
सार्धहस्तसुविस्तीर्णः (र्णं) हस्तत्रयसमन्वितम् ॥ ३७ ॥

चतुर्भिरङ्गुलै: (ल) स्थूलैः सार्धहस्तप्रमाणकैः ।
दण्डैर्विधारितं कृत्वा जालं भूमौ निवेशयेत् ॥ ३८ ॥

जालकात्परतो बद्धाः स्थापनीयाः कपोतकाः ।
वृक्षाग्राच्छिखराद्वाऽपि गगनाद्वा निपात्य तम् ( तान् ) ॥ ३९॥

चतुर्भिरङ्गुलै: (ल) स्थूलैः सार्धहस्तप्रमाणकैः ।
प्रहरन् बध्यते श्येनो जालेन परिगुम्फितः ॥ १३४० ॥

क्रमाज्जालं विधायादौ चतुरस्रं समायतम् ।
आपादमस्तकोत्सेधं हरित्पल्लववेष्टितम् ॥ ४१ ॥

वध्रं दण्डं तथालम्ब्य कण्ठेनावभुजेन वा ।
तडिकाख्यमवष्टभ्य यष्ट्यग्रस्थितपाशतः ॥ ४२ ॥

कण्ठे गृहीत्वा कर्षेत्तं खादन्तं बद्धपक्षिणम् ।
शीघ्रं पाशैर्विमुञ्चेत यथा प्राणैर्न मुच्यते ॥ ४३ ॥

अश्वत्थदुग्धमादाय शनैर्मृद्वग्निना पचेत् ।
यावच्चिक्कणतां याति किञ्चित्तैलेन मर्दयेत् ॥ ४४ ॥

बद्धयष्टिस्तु (न्तु) चिक्केन हस्तमात्रात्प्र (म्प्र) लेपयेत् ।
बद्धस्य पक्षिणः पार्श्वे समन्तात्तां प्ररोपयेत् ॥ ४५ ॥

पतन्तं सहसा श्येनं पक्षिणं भोक्तुमुद्यतम् ।
यष्टयस्ता निबघ्नन्ति चिक्कलिप्ताः समन्ततः । ४६ ॥

तैलेन भस्मना चिक्कं स्फोटयेत्पक्षिपिच्छगम् ।
एवं धृतांस्तु तान् श्येनान्सूते (सृप्त) पक्षपुटांस्ततः ॥ ४७ ॥

तनुबन्धि (न्ध) बध्न (द्ध) पादान् हस्तमारोप्य यत्नतः ।
तन्मुखं मांसखण्डेन स्पृष्टं तद्भक्षयेद्यथा ॥ ४८ ॥

वारं वारं स्पृशेद्धस्तैस्तस्य त्रासनिवृत्तये ।
जागरं कारयेच्छ्येनं रात्रौ स्थैर्योपपत्तये ॥ ४९ ॥

ततस्त्र्यहे व्यतीते तु सायंसन्ध्यासमागमे ।
तरुमूले स्वयं स्थित्वा मनागुद्घाटयेद्दृशौ ॥ १३५० ॥

धारके तरुमूलस्थे सिद्ध्यत्येषां समुत्प्लवः ।
समुत्प्लवस्य संसिद्धौ कुर्याद्ध (द्व) र्मविकासनम् ॥ ५१ ॥

चटकान् भक्षतांस्तु पोषणार्थं च धारकः ।
प्रमाणेन परं दद्याद्यथा क्षुद्वर्धते भृशम् ॥ ५२ ॥

ग्रासगृघ्नर्यदा श्येनस्तदा हस्तान्तरं नयेत् ।
दर्शनात्कलविङ्कस्य प्रलोभ्य च शनैः शनैः ॥ ५३ ॥

कुर्यात्स (त्सु) वर्तुलं श्लक्ष्णं दोरं हस्तप्रमाणकम् ।
एकतो मुद्रिकायुक्तमन्यतो वध्रसंयुतम् ॥ ५४ ॥

तन्मुद्रिकामध्यगतां रज्जुं दीर्घां प्रकल्पयेत् ।
तदन्तं धारको धत्ते शिक्षकश्च तथा परम् ॥ ५५ ॥

एहीति ध्वनिमाहूय चटकं दर्शयेत्पुरः ।
आनयेत्स्वकराभ्याशमाराद्दूरात्क्रमात्क्रमात् ॥ ५६ ॥

आह्वाने (नं) शिक्षिते श्येने दोरकं प्रतिमोचयेत् ।
विमुक्तदोरकं श्येनं समाह्वानसुशिक्षितम् ॥ ५७ ॥

चटकं प्रोतनयनमुत्क्षिप्तं गगनान्तरम् ।
निहन्तुं मोचयेच्छ्येनं मुष्टिमध्ये व्यवस्थितम् ॥ ५८ ॥

मुष्टिनिर्गमसिद्धं तं स्थूलपक्षिषु योजयेत् ।
बृहत्कायांस्तथा श्येनान्विना मुष्ट्य (ष्ट्या) तु शिक्षयेत् ॥ ५९ ॥

सवा (ञ्चा) णं वेसरं चैव तथा रगणजातिकम् ।
शिक्षयेन्मुष्टियोगेन तदन्यान्मुष्टिना विना ॥ १३६० ॥

विनाविष्टं (यष्टिं) विना मुष्ट्या शिक्ष्या जलव (वल) कट्टिकाः ।
प्राञ्जी च गृध्रजाती च शशकेषु नियोजयेत् ॥ ६१ ॥

जालिवं जावलं लग्नं शिक्षयेद्वचनक्रमात् ।
वायसं करसंलग्नं दर्शयित्वा समाह्वयेत् ॥ ६२ ॥

अम्बरादागते श्येने काकं यत्नेन वञ्चयेत् ।
वञ्चिते वायसे श्येनः पुनर्गच्छति वेगवान् ॥ ६३ ॥

शिक्षयेच्च प्रदर्श्यैवमेहीति वचसाह्वयेत् ।
बहुशो वञ्चितं श्येनं वायसेनैव तर्पयेत् ॥ ६४ ॥

कङ्कादिषु विहङ्गेषु नभस्तलविहारिषु ।
मारणं शिक्षयेदेतान् बलिष्ठान् शालिवाटि (दि) कान् ॥ ६५ ॥

विनोददिवसात्पूर्वमर्धभोजननागरौ ( जागरे ) ।
कारयेच्छिक्षितान् श्येनान् कोपस्यस्पार्ध ( स्पर्द्धाधि ) वृद्धये ॥ ६६ ॥

मांसभोजनवेलायां गिलितं पुच्छमुद्गिरन् ।
श्वस्तने क्षुधितो ज्ञेयस्ततो मुञ्चेत्तु पक्षिषु ॥ ६७ ॥

वृषवाहं समारुह्य धारकैः श्येनपाणिभिः ।
मोचकैर्मुष्टिगःश्ये(गश्ये) नैवार्मपाणिस्थयष्टिभिः॥ ६८ ॥

पार्श्वद्वितयपङ्किस्थैर्बहुभिः परिवेष्टितः ।
गच्छेद्बहुतृणां भूमिं स्वल्पवीरुत्समावृताम् ॥ ६९ ॥

बल्वजस्तम्बसङ्कीर्णां बहुपक्षिभिराश्रिताम् ।
यष्टिभिश्चालयन्घासं विटपाग्राणि ताडयेत् ॥ १३७० ॥

ताडयेद्गुल्ममध्यानि त्रासयन्शशपक्षिणः ।
उड्डीनेषु विहङ्गेषु मोचयेच्छ्येनकं नृपः ॥ ७१ ॥

कपिञ्जलेषु लावेषु वर्तकातित्तिरीष्वपि ।
तथा तृणमयूरेषु टिट्टिभादिषु पक्षिषु ॥ ७२ ॥

वेसराल्ल (राल्ँल) गडान् श्येनान् पक्षिष्वेतेषु मोचयेत् ।
क्रौञ्चसारसकङ्केषु शालिवाख्यान् विमोचयेत् ॥ ७३ ॥

शशेषु गृध्रजातीयान् क्राद्वि(प्राजि) कानेणशावके ।
मोचयेद्बककाकेषु तथा जवलकट्टिभा (का) न् ॥ ७४ ॥

बकेषु चक्रवाकेषु तथा तृणमयूर के ।
जा (व) डा (लाँ)ल्लगडाश्चै (डांश्चै) व मोचयेत्पृथिवीपतिः ॥ ७५ ॥

वेसरो रगणान्हन्ति सञ्चाणा मुष्टिशक्तितः ।
अम्बरस्थान् खगान् हन्तुं प्रभवन्ति स्ववेगतः ॥ ७६ ॥

कङ्कादीनपि दूरस्थानपि दृष्टेरगोचरान् ।
स्वपक्षवलसामर्थ्यात् प्रहर्तुं शालिवा(वः) क्षमः ॥ ७७ ॥

द्रुमचर्मपिनद्धांगाः स्वपक्षबलसामर्थ्यात् प्रहर्तुं शालिवादनाः (वाः क्षमाः) ।
प्राजिकाश्च तथा गृध्राः स्थूलान्घ्नन्ति विहङ्गमान् ॥ ७८ ॥

अम्बरेणैव दूरस्थान्स्वपक्षबलमाश्रिताः ।
एवं श्येनविनोदोऽयं कथितः सोमभूभुजा ॥ ७९ ॥

उक्तः सकृ(त्कृ)तविश्वेन सोमेश्वरमहीभुजा ।
उदितः सोमभूपेन विनोदः श्येनसम्भवः ॥ १३८० ॥

इति श्येनविनोदः ॥ १३ ॥

अग्रे मत्स्यविनोदोऽयं कीर्त्यते राजवल्लभः ।
मत्स्याः स्युर्बहुजातीया गणनागोचरा न ते ॥ ८१ ॥

तथापि कियतो वक्ष्ये विनोदेषूपयोगिनः ।
ते च जात्या द्विधा ज्ञेयाश्चर्मजाः शल्कजा इति ॥ ८२ ॥

प्रत्येकं ते द्विधा प्रोक्ताः स्थूलसूक्ष्मविभेदतः ।
द्रुमचर्मपिनद्धाङ्गाश्चर्मजाः शल्कवर्जिताः ॥ ८३ ॥

शल्कशुक्तिपिनद्धाङ्गाः शल्कजास्ते प्रकीर्तिताः ।
केचित्समुद्रसम्भूताः केचिन्नद्युद्भवा अपि ॥ ८४ ॥

तेषां नामानि वक्ष्यामि सङ्क्षेपेण निबोधत ।
सोरश्च शृङ्गसोरश्च चंविलोचो बलस्तथा ॥ ८५ ॥

कण्टकारः सङ्कुचकश्चर्मजाः सागरोद्भवाः ।
कोवासकः खिरीडश्च पाठीनः सिंहतुण्डकः ॥ ८६ ॥

एते मत्स्या महाकायाश्चर्मजा निम्नगोद्भवाः ।
पाटल:(ल) पिच्छकस्त्वेकस्तथाऽन्यो दन्तपाटलः ॥ ८७ ॥

मध्यकायाविमौ मत्स्यौ नदीजौ चर्मसम्भवौ ।
गाग्धरो गोज्जलश्चैव विद्रुवश्च तथापरः ॥ ८८ ॥

मत्स्यः कण्ठरयश्चेति स्वल्पकाया नदोद्भवाः ।
पण्डिमानो महाकायः शल्कजाः सागरोद्भवाः ॥ ८९ ॥

पल्लकस्तोमरश्चेति मध्यकायौ समुद्रजौ ।
महाशीलकह्लवश्व नाडको बडिशस्तथा ॥ १३९० ॥

वटगिश्च महाकायाः सशल्काः सरिदुद्भवाः।
रोहितः स्वर्णमीनश्च तथा खण्डालिपोऽपरः ॥ ९१ ॥

मध्यकायाः सशल्कास्ते बलवन्तो नदीचराः ।
मरिलस्तुम्बयो वाञ्चि शल्कजा मध्यविग्रहाः ॥ ९२ ॥

एते त्रयो न खादन्ति पिष्टि(ष्ट)मामिषभोजिनः ।
कौरत्थश्च महानद्या सङ्गतस्य महीभृतः ॥ ९३ ॥

षंट् सप्त योजने(नं) यावन्नदीमायाति सागरात् ।
गम्भीरेषु विशालेषु हदेषु विलसन्ति ते ॥ ९४ ॥

तेषां सङ्ग्रहणे स्थानमिदमेव न सागरः ।
नद्यां कर्दमहीनायां सशिलायां भवन्ति ते ॥ ९५ ॥

कोवाकीया महाकायाः सशल्का मध्यजातयः ।
शिलासङ्घट्टके स्थाने गम्भीरे कोरकादयः ॥ ९६ ॥

वालुकाबहुले तोये गम्भीरे रोहितादयः ।
सपङ्के च सुविस्तीर्णे प्रवाहरहिते हदे ॥ ९७ ॥

पाठीनप्रमुखा मत्स्या निवसन्ति सकच्छपाः।
पाषाणप्रान्तविवरे नाभिदघ्नोदके तथा ॥९८॥

थोग्यरस्तुम्बरो वामी निवसन्ति निजेच्छया ।
ह्रदशीर्षे तथा चान्ते मध्ये वा सङ्कटस्थले ॥ ९९ ॥

वक्रस्थले वा द्वीपे वा सायं प्रातश्च चारयेत् ।
तिलानां पललं पिण्डी लाजानां चूर्णमेव च ॥ १४०० ॥

भर्जितं चणपिष्टं च भक्तकेन समन्वितम् ।
बिल्वमात्रान् कृतान् गोलान् कल्क(ह्ल)वादींश्च चारयेत् ॥ १ ॥

चूर्णकं सिच्छ(क्थ)कैर्युक्तं जलमध्ये च लोडयेत् ।
तिलानां पललैः कण्वै रोदनेन विमिश्रितैः ॥ २ ॥

बदरीमात्रकान् गोलान् चारयेद्रोहितादिकान् ।
भृष्टकौसुम्भचूर्णेन भक्तकैः सह सक्तुभिः॥ ३ ॥

चारयेद्बडिशान् मत्स्यान् पिण्डानाम्रफलाकृतीन् ।
बिल्वपत्राणि सङ्क्षोद्य सक्तुकेन समन्वितम्( तान् ) ॥ ४॥

धात्रीफलमितान् पिण्डान् चारयेगिरंन् (त्प्रकिरन्) बुधः ।
तिलीकाकालखण्डानि कौवकांश्चारयेत्सुधीः ॥ ५ ॥

पूतिगन्धीनि मांसानि पाठीनानपि चारयेत् ।
धिचकांश्चारेयत्तज्ञः सिंहतुण्डाभिधान्झषान् ॥ ६ ॥

मरलीं चारयेद्यत्नाद्धीवरः कर्क्कटामिषम् ।
भृष्टमूषिकमांसानि चारयेत्कच्छपान् बुधः ॥ ७ ॥

भूलवा(ताः)क्षुद्रमत्स्यांश्च चारयेद्वामिषं वतो(तु तान् )।
तडागपालिपादेशे जलाहरणतीर्थके ॥ ८ ॥

अनेनैव प्रकारेण चारयेद्यत्नतो झषान् ।
एवं वा(चा)रितमत्स्यैश्च चारकैः पृथिवीपतिः ॥ ९ ॥

विज्ञप्तस्तान्समाक्रष्टुं पश्येद्रज्जूंंश्च यष्टिकाः ।
मूर्वाकन्दुकयोर्वल्कैः सुदृढैरर्कवल्कलैः ॥ १४१० ॥

कार्पातसन्तुभिः श्लक्ष्णैः कारयेद्दोरिका वराः ।
तत्र भूर्व(र्वा)भवाः श्रेष्ठा मध्यमाः कटकार्जका(न्दुकार्कजाः) ॥ ११ ॥

कार्पासजाः कनिष्ठा(:) स्युर्द्रार्ढ्यभेदाद्यथाक्रमम् ।
स्थूला मध्याश्च सूक्ष्माश्च त्रिगुणाश्च समायताः ॥ १२ ॥

श्लक्ष्णाश्च दोरिकास्तज्ज्ञः कुर्यादङ्गुलवर्तिकाः ।
छा(व्या)मानां द्वे शते तज्ञः प्रमाणं परमावधि ॥ १३ ॥

नैव व्यामद्वया(य)हीनां कुर्याद्रज्जुं प्रमाणतः ।
चूतवृत्त(न्त)शलाकान्तः स्था(स्थौ)ल्ये प्रोक्त(क्तः) परोऽवधिः ॥ १४ ॥

हयकेशप्रमाणोऽयं तनुत्वे परमोऽवधिः ।
वैणवा(वी) शस्यते यष्टिर्भूतलादुद्गता तु या ॥ १५ ॥

शाखा वा कण्टकाकारा माडशाखाथ वा भवेत् ।
सरटस्य तु पुच्छेन सदृशी क्रमाकार्श्यतः ॥ १६ ॥

आसन्नपर्वसंयुक्ता नीरन्ध्रा पक्षवंशजा ।
षडङ्गुलपरीणाहा(हो) मूलदेश(शे) परोऽवधिः ॥ १७ ॥

स्थूलयष्टेः कनिष्ठास्यात्त(यास्त) दर्धं स्यात्परोऽवधिः ।
नातिदीर्घा नातिह्रस्वा शिथिला नैव नो दृढा ॥ १८ ॥

यष्टिः प्रशस्यते तज्ज्ञैर्वैणवी मत्स्यकर्षणे ।
दशाङ्गुलपरीमाणा माडशाखासमुद्भवा ॥ १९ ॥

क्रमात्तन्वी वरा यष्टिः स्यादसंहतपर्विका ।
गालमङ्कुशवक्रं स्यात्तथाश्वखुरच(व)क्रकम् ॥ १४२० ॥

माकन्दफलवक्रं च म(क) र्कटाकारच(व)क्रकम् ।
तीक्ष्णश्च(क्ष्णं च) ततविश्रेणि लोहेन घटितं दृढम् ॥ २१ ॥

स्थूलमूलं च सूक्ष्माग्रं कण्टकेन समन्वितम् ।
रज्जुबन्धनदेशस्तु वृत्तो वा फलकाकृतिः ॥ २२ ॥

निम्नमध्यस्तु कर्तव्यो बडिशस्य (शःस) तु धीमता ।
स्थूल रज्जुं स्थूल यष्टौ न बध्नीयात्तनुं तनौ ॥ २३ ॥

नीरमीनप्रमाणेन स्थौल्यं दैर्ध्यं च कल्पयेत् ।
रज्जुप्रमाण(णं)बडिशं रज्जोरग्रे निबन्धयेत् ॥ २४ ॥

मयूरपिच्छकाण्डं तु रज्जुमध्ये निवेशयेत् ।
यष्टिमूले तथा चान्यां रज्जुं दीर्घां च योजयेत् ॥ २५ ॥

पुच्छवत्कल्पयेत्तत्ज्ञैर्यष्टि(ज्ज्ञो यष्टिं)मोहनहेतवे ।
यस्य यद्रोचते पक्षे पिष्टमामिषमेव वा ॥ २६ ॥

बडिशाग्रे तदासज्जं चारस्थाने विनिक्षिपेत् ।
विक्षेप(वीक्षेत)पिच्छकाण्डं तदेकाग्रमनसा नृपः ॥ २७ ॥

यदा स्पृशति तन्मीनो बाडिशं भक्षयेच्च तम् (त्) ।
यदा चलति य(त)द्भेदं तदाऽऽया(घा)तं प्रयोजयेत् ॥ २८ ॥

मांसाशिनां तथा मग्रे(मग्नो) चलने पिष्टभोजिनां ।
गालप्रोतो यदा मत्स्यो भवेच्च प्रबलायते ॥ २९ ॥

बलहीनं तु(त) माकर्ष ब(र्षेब्द)लिष्ठो याष्टिमुत्सृजेत् ।
शनैः शनैस्तमाकर्षेद्रज्जुस्त्रुट्यति नो यथा ॥ १४३० ॥

यष्टिमोक्षे समाकर्षेत्पुच्छरज्जुं प्रगृह्य वा ।
एवं मत्स्यविनोदोऽयं नामरूपादिभेदतः ॥ ३१ ॥

भूलोकमल्लदेवेन वर्णितः पृथिवीभुजा ।
प्रमोदाय विनोदोऽयं नाम मत्स्यसमाश्रयः ॥ ३२ ॥

कथितः सोमभूपेन वक्ष्यते मृगयाश्रयः ।
इति मत्स्याविनोदः ॥ १४ ॥

पर्वतैरुन्नतैर्युक्ता गह्वरैः कन्दरैर्युता ॥ ३३ ॥

गुल्मैः कण्टकिभिः कीर्णा बहुपाषाणदुर्गमा: (मा) ।
दुःसञ्चाराऽतिनिबिडा ऋक्षव्याघ्रनिषेविता ॥ ३४ ॥

मातङ्गसर्पबहुला वर्जनीयाटवी नृपैः ।
अकण्टकैद्रुमैर्युक्ता समभूभागभूषिता ॥ ३५ ॥

कुल्यातटाकसंयुक्ता वृक्षैर्भक्ष्यफलैर्युता ।
वीरुद्भिश्च समाकीर्णा नयनानन्ददायिनी ॥ ३६ ॥

सुरक्षा नातिविस्तीर्णा दुष्टप्राणिविवर्जिता ।
सारङ्गैर्हरिणैः शावैः कुरङ्गैरम्भ(ल्ल)कैः शुभा ॥ ३७ ॥

रुरुभिः शम्बरैः कोलैर्गोधनैः कारणै(वै)र्युता ।
मयूरैः कुक्कुटैर्लावैः कुक्कुटै(रै)श्च कपिञ्जलैः ॥ ३८ ॥

वर्तकैः करवाणैश्च तथा तृणमयूरकैः ।
हारितैकाङ्गवरकैः कपोतैश्चित्रपिच्छकैः ॥ ३९ ॥

खगैर्बहुविधैरन्यैर्मृगैर्नानाविधैर्युता ।
एवंविधाटवी रम्या निरपाया सुखोचिता ॥ १४४० ॥

नृपाणां शस्यते नित्यं मृगयाकेलिकर्मणि ।
सा रक्ष्या रक्षकैराप्तैरेवं(क)योजनविस्तृता ॥ ४१ ॥

जनसञ्चाररहिता वृक्षच्छेदविवर्जिता ।
निवारितमृगाधाता प्रत्यन्ते छिन्नभूरुहा ॥ ४२ ॥

उपान्तवनवित्रस्तसमागममृगैर्युता ।
अनेनैव प्रकारेण रक्षणीयाऽटवी सदा ॥ ४३ ॥

स्वपुरस्य समीपस्था विनोदाय महीभुजाम् ।
लुब्धकैर्महिषारूढै (:) शोधनीया पुनः पुनः ॥ ४४ ॥

व्याघ्रादीन्पदसङ्घातैस्तां विलोक्य विघातयेत् ।
तांस्तान् भेदान्प्रवक्ष्यामि राजयोग्यान्पृथक् पृथक् ॥ ४५ ॥

पानीयजा चारजा च क्षेत्रजा मार्गजा तथा ।
उष्ट(ऊष)रा दीपमृगजा तथा च विटपाश्रया ॥ ४६ ॥

वभ्र(ध्र)जा काण्डपटजा मञ्चजा भूमिगेहजा ।
बलिवर्द तिरोधाना महिषारोहणोद्भवा ॥ ४७ ॥

अश्वजा चित्रजा चैव शारीरी स्तम्भनी तथा ।
वायुजा दमनोत्पन्ना गौरिजा कोपसम्भवा ॥ ४८ ॥

कामजात्विति(ध्वनि)जाता च तथा मदविकारजा ।
नीहारजा पाशजाता जालजा यन्त्रसम्भवा ॥ ४९ ॥

व्याघ्रमोक्षणसम्भूता तथा कवलदानजा ।
एकत्रिंशत्प्रकारेयं मृगया राजसम्मता ॥ १४५० ॥

निमज्जनाज्जलस्यान्त(:) प्रवेशाच्च बिलान्तरे ।
गवयस्याच्छभल्लस्य व्याघ्रस्य महिषस्य च ॥ ५१ ॥

खड्गस्य मृगयात्त्यर्थं प्रसा(मा)दबहु(ला) यतः ।
तस्मादेषा विवर्ज्या स्यात् धीमता पृथिवीभुजाम् ॥ ५२ ॥

शिवाजम्बुकमार्जारकोकमूषिकसम्भवा ।
कुत्सिता मृगया भूपैवर्जनीया विनोदने ॥ ५३ ॥

नद्यां तटाके सरसि कृत्रिमे च जलाश्रये ।
मृगाणामिदमावेक्ष्य यत्र विस्तीर्णमङ्गणम् ॥ ५४ ॥

पानतीर्थं प्रकुर्वीत मृगाणां सलिलार्थिनाम् ।
अन्यत्र रोधनं कुर्याल्लभन्ते जलकं यथा ॥ ५५ ॥

नृ(वृ)त्या वा वंशजालैर्वा कटैर्वा क(व)ल्कलैः सितैः ।
निखाय मेढ(र)कांस्तज्ज्ञः सुदृढं परिवेष्टयेत् ॥ ५६ ॥

संवीक्ष्य मारुतं यत्नादङ्गणं परिकल्पयेत् ।
यथा गन्धं न जानन्ति सम्प्राप्ता मृगजातयः ॥ ५७ ॥

मनुष्यगन्धमाघ्राय पलायन्ते मृगादयः ।
तस्माद्वायुगतिं ज्ञात्वा गतौ(तिं) तत्र प्रकल्पयेत् ॥ ५८ ॥

पार्श्वयोस्तीर्थपानस्य गर्त्तयुग्मं प्रकल्पयेत् ।
धनुर्द्वितयविस्तीर्णं वर्तुलं हस्तखातकम् ॥ ५९ ॥

गर्तस्योभयपार्श्वे तु सार्द्धहस्तसुविस्तृतौ ।
हस्तद्वयायतौ कुर्यादवटौ पूर्वखातकौ ॥ १४६० ॥

पश्चात्प्रधानगर्तस्य गर्तमन्यं प्रकल्पयेत् ।
हस्तद्वितयविस्तीर्णं हस्तत्रयसमाहितम् ॥ ६१ ॥

दिवा यामत्रयादर्वाग्गर्तं कुर्वीत बुद्धिमान् ।
मनुष्यपदसञ्चारगन्धं संरक्ष्य यत्नतः ॥ ६२ ॥

एवं सर्व(र्वं)विधायाथ समागत्य नृपालयम् ।
गर्त्तनिर्वर्तनं राज्ञे लुब्धको विनिवेदयेत् ॥ ६३ ॥

विजयः क्रियतां देव कौतुकं ते भविष्यति ।
मृगवेधेन पूर्यन्ते सायकाः शतसङ्ख्यया ॥ ६४ ॥

लुब्धकेनेति विज्ञप्तः कौतुकोल्लासिमानसः ।
समाहूय ततो वाहांस्तोयस्थानं मृगाश्रयम् ॥ ६५ ॥

मितैः प्रम(मो)दचित्तैश्च वृतो यायान्महीपतिः ।
सार्धं कतिपयैराप्तैर्लुब्धकैः प्रेयसीजनैः ॥ ६६ ॥

हयानां हेषितं यावन्मनुष्याणां च भाषितम् ।
न शृण्वन्ति मृगस्तावत् दूरे वा सन्निवेशयेत् ॥ ६७ ॥

हरितांशुककूर्पाणै(सै)र्हरितांशुकशेखरैः।
कङ्गुपारा(ङ्कपत्र)प्रवृद्धाभिर्हेतुभा(र्हेतिभि)श्वापधारिभिः ॥ ६८ ॥

तीक्ष्णसाहस(यक)हस्तैश्च कैश्चिद्दीपमृगान्वितैः ।
समागत्य पटस्थानं नीलाम्बरपरिच्छदम् ॥ ६९ ॥

तु(तू)लगर्भां तथा मृद्वीं गद्दिकां गर्तमात्रिकाम् ।
किञ्चिन्प्रध्यात्पुरोभागे शय्यां मध्यां(मध्ये)निवेशयेत् ॥ १४७० ॥

श्यामलान्युपधानानि हरिता द्विपदीस्तथा ।
गर्तस्य पश्चिमां भित्तिं छादयेन्नीलवाससा ॥ ७१ ॥

कीलरुद्धेन न यथा निपत(ते)न्मृत्तिका तथा ।
शय्यायाश्च पुरोभागे धनूंषि विनिवेशयेत् ॥ ७२ ॥

सायकान्तीक्ष्णफलकान्स्थूलकर्णान्क्षुरप्रकान् ।
पार्श्वगर्तद्वये ज्ञानां(नि)लुब्धकान्मृगधारकान् ॥ ७३ ॥

स्थापयेत्पृथिवीपालो दशपञ्चाष्ट सप्त वा ।
पृष्टभागस्थिते गर्ते भटानाप्तान्निवेशयेत् ॥ ७४ ॥

ततः सायन्तनीं सन्न्यां निर्वर्त्य पृथिवीपतिः ।
प्रधानगर्त्तं प्रविशेत्प्रेयसीभिः समन्वितः ॥ ७५ ॥

शय्यायां तु स्वयं तिष्ठेत्पश्चाद्भित्त्वै(त्त्यै)व योषितः ।
उपविष्टास्ततस्ताश्च द्विपदीः परिधाय च ॥ ७६ ॥

नियतास्तत्र तिष्ठेयुर्हासचापलवर्जिताः ।
कियन्तः(तः)प्रसादविनतानाय(स) नादि(दौ) निवेशयेत् ॥ ७७ ॥

ताम्बूलधारकं चैव तथा करकधारकम् ।
ततश्चास्तं गते भानौ ये स्थिता गर्त्तके बहिः ॥ ७८ ॥

मृगाणां दृष्टिमार्गाच्च तत्स्थानादपसारयेत् ।
निर्मनुष्ये तु सञ्जाते सारङ्गै रज्जुचालितैः ॥ ७९ ॥

ततोऽरण्यमृगाः सर्वे समायान्ति पिपासवः ।
चणकान्विकिरेत्तत्र द्वि (दी) पानां चारहेतवे ॥ १४८० ॥

चरन्ति च ततस्ते तु दोरधारकचो दिताः ।
दूरस्थानपि पश्यन्ति सूचयन्ति च वीक्षणात् ॥ ८१ ॥

नीचदृष्ट्या नीचमृगानुच्चावचमृगांस्तथा ।
आघ्राणसहितान्लोकान् सूचयन्ति स्वजातिकान् ॥ ८२ ॥

पुच्छोत्क्षेपात्खुराघाताद् व्याघ्रादीन्मनुजानपि ।
आसनं मृगयावेधं कृत्वा स्वस्तिकदर्दुरम् ॥ ८३ ॥

तिर्यक् चापं विधृत्याथ तिर्यक् सन्धाय सायकम् ।
आगता जलपानार्थं मृगा दीपमृगान्तिके ॥ ८४ ॥

गर्तं दृढं नवं दृष्ट्वा सम्भ्रमाक्षिप्तमानसाः ।
उद्ग्रीवा स्तब्धकर्णाश्च वीक्षमाणाश्च सम्मुखम् ॥ ८५ ॥

गर्तान्तर्दत्तनेत्राश्च सुविष्टब्धशरीरकम् ।
वञ्चयेद्वीक्षणं मंतेषां हस्तपादाद्यकम्पनैः ॥ ८६ ॥

स्थाणुवन्निश्चलो भूत्वा गर्तमध्ये स्थितो जनः ।
चारार्थं विनतग्रीवः पानार्थं चलिते तया(वलितस्तथा ॥ ८७ ॥

युद्धार्थं कुपितेना(तोवा)पि तिर्यग्ग्रीवे(वो)ऽथवा मृगे(गः) ।
विनिगुह्य निजं कायं गर्तकण्ठसमाननम् ॥ ८८ ॥

तोयस्थितमिष्वा (वेश्वा)सं समकोटिद्वयं दधन् ।
वञ्चितप्रेक्षणं भूभृदन्यचित्तं मृगं हठात् ॥ ८९ ॥

बाणेनाकर्णकृष्टेन विध्येत्कक्षान्तरं दृढम् ।
अङ्गणे पतितं कर्णे मृगं क(म)र्मणि पीडितम् ॥ १४९० ॥

उपानद्गूढपादैस्तु बद्ध(न्ध)कैरन्यतो दृढम् ।
सायकान्पतितांस्तद्वदङ्गणादपकर्षयेत् ॥ ९१ ॥

कीलालं पांशुना छाद्यं यथा गन्धो न जायते ।
एवं पानीयजा प्रोक्ता मृगया मृगयोत्तमा ॥ ९२ ॥

सुखावहा नरेन्द्राणां सर्वभोगसमन्विता ।
यतोऽस्यां शीतला ज्योत्ना शय्या मृद्वी सुखावहा ॥ ९३ ॥

मनोरमा[च]ख्यातां भू(खाता भूः)स्वाद्यं ताम्बूलमुत्तमम् ।
प्रसादचित्तकैर्गोष्टी विद्यते सुखदायिनी ॥ ९४ ॥

अनायासेन लभ्यन्ते सम्प्राप्ता मृगजातयः ।
अन्यासु भ्राम्यते पादैर्धर्मक्क्लेशोऽनुभूयते ॥ ९५ ॥

न ताम्बूलं न पानीयं न कान्ता न सुहृज्जना (:) ।
प्रमादो व्याघ्रसर्पादेर्दुःखमायाससम्भवम् ॥ ९६ ॥

नृपाणामपि जायेत तस्मादेता न संश्रयेत् ।
दावाग्निना परिप्लुष्टे तृणपल्लववर्जिते ॥ ९७ ॥

वने बुभूक्षिताः सर्वे मृगाश्चातपपीडिताः ।
निष्पाववल्लरी (रीं) मृद्वीं फलपुष्पसमन्विताम् ॥ ९८ ॥

कोमलान् पल्लवान् भक्ष्यानश्वत्त्थविद्रुमोद्भवान् ।
मधुकस्य फलं पुष्पं पक्वं चिञ्चाफलं तथा ॥ ९९ ॥

मदनस्याहिमारस्य बकुलोदुम्बरस्य च ।
धात्र्याः पिण्डीकृतस्यापि कामं स्म(काश्म)र्याश्चूतकस्य च ॥ १५०० ॥

हरितं हरी(रि)मन्थञ्च फलपुष्पसमन्वितम् ।
कणिशं यावनालस्य क्रमशश्चारयेन्मृगान् ॥ १ ॥

तटाके वा तथोद्याने मृगसञ्चारभूमिषु ।
चारसक्ता मृगाः सर्वे परं विश्वासमागताः ॥ २ ॥

आरु(मनु)ष्येभ्यो भयं त्यक्त्वा चरन्ति च बुभुक्षिताः ।
गर्ते वा पूर्ववत् स्थित्वा विटपं वा समाश्रिताः (तः ) ॥ ३ ॥

पुरो दीपमृगान्कृत्वा सारङ्गा[ न् ]हरिणात (णांस्त ) था ।
अपराह्णे ऽथवा रात्रौ मृगागमनकालवित् ॥ ४ ॥

दिवा चेद्भूग्र(गृ)हे स्थित्वा यत्र स्थाने त्वलाक्षिता(तः) ।
विटपं वा समाश्रित्य तलच्छायं व मु( यमनु)त्तमम् ॥ ५ ॥

रजन्यां गर्तमध्यास्य मृगान्विध्येन्महीपति(:) ।
सारङ्गान्हरिणानेणान्रुरुसम्बरकानपि ॥ ६ ॥

कथितेन प्रकारेण पापर्ध्यां मारयेत्स्वयम् ।
वरासा(हान्)स च मार्गस्तु विस्तारेण प्रवक्ष(क्ष्य)ते ॥ ७ ॥

पुष्टा एव हि मार्यन्ते ततः पौष्टास्तु(पुष्टांस्तु) सूचका(क:) ।
क्रोडानां पदवीं वीक्ष्य तिर्यक् शक्त्या न्यसेत् क्रमात् ॥ ८ ॥

शुष्कपत्रेषु चणकान्पुञ्जितान्मुष्टिसम्मितान् ।
व्याममात्रान्तरे पुञ्जान्पङ्क्तिस्थान्दण्डवन्न्यसेत् ॥ ९ ॥

दण्डो नाम स विख्यातः कोलानां चरकर्मणि ।
एवं विन्यस्य तं दण्डमास्वादय (द्य च ) वने निशि ॥ १५१० ॥

पोत्रिणां लुब्धकः संज्ञा दिवा वि(वी)क्षेत दण्डकं (के)।
सूकरैर्दड (ण्ड) पङ्क्तिस्था(स्थां)श्चणकाम(न्भ)क्षिता अ(न)पि ॥ ११ ॥

वध (र्ध) येत तदा दण्डमभी [ष्ट] स्थानकं प्रति ।
पल्वलं वा तडागं वा विविक्तं वा प्रदेशकम् ॥ १२ ॥

दण्डपङ्क्तिं नयेत्तत्र क्रोडास्तदनुयायिनः ।
दण्डमार्गे तु संलग्नाः सूकराश्चणकोत्सवाः ॥ १३ ॥

अ (आ) यान्त्यभिमतं स्थानं बहवो दण्डकान्तरे ।
विकिरेच्चणकांस्तत्र बहु(हू)नां चारकारणात् ॥ १४ ॥

चरन्ति सूकरास्तत्र स(सु) लुब्धाः प्रत्यहं निशि ।
वायोरधस्ततोदे (नोद्दे)शे महिषं दूरतस्तरौ ॥ १५ ॥

बध्नीयान्मृगयातज्ज्ञो विश्वासार्थं निशात्रयम् ।
ततः क्रमात्समीपस्थं कुर्वीत महिषं सुधीः ॥ १६ ॥

महिषान्क्षुत्तये(त्तु भये)त्यक्ते पोत्रिभिस्तु निशाष्टके ।
ताणीं (र्णी) नराकृतिं कृत्वा महिषस्योपरि न्यसेत् ॥ १७ ॥

निशाद्वये व्यतीते तमारोहेन्मृगयुः स्वयम् ।
सञ्चार्यो महिषस्तेन यत्नाद्गन्धवहादधः ॥ १८ ॥

पाणिपादस्य चलनं दर्शयेच्च शनैः शनैः ।
चलनाश्च भये त्यक्ते क्षिपेच्चणकमेककम् ॥ १९ ॥

तस्य गन्धं समाघ्राय किञ्चित्क्षुभितमानसाः ।
घर्घरं निस्वनं कृत्वा केशानुत्क्षिप्य सर्वतः ॥ १५२० ॥

श्रवसीं सम्मुखीकृत्य पुच्छमुन्नम्य सम्भ्रमात् ।
ग्रासलुब्धास्ततः क्रोडाश्चरन्ति चणकान्पुनः ॥ २१ ॥

एकद्वित्रिक्रमात्तेषां चणकान्निक्षिपेद् बहून् ।
ततो गन्धं सहन्ते ते सु(सू)करा ग्रासलालसाः ॥ २२ ॥

प्रसृत्या सम्मितान्पश्चाच्चणकान्निक्षिपेत् पुरः ।
चणकक्षेपसमये शब्दं कुर्याच्छनै(:) शनै(:) ॥ २३ ॥

एवं शब्द सहान्कुर्याद्वराहान्मृगयुश्चरान् ।
ततो यष्टिं समादाय पृष्ठकण्डूयकं चरेत् ॥ २४ ॥

ततोऽवतीर्य महिषाकि ( त्कि ) यद्भिर्दिवसैः सुधीः ।
हस्तेन चणकान्दद्यात्पिष्टपिण्डांश्च लुब्धकः ॥ २५ ॥

ततः कण्ठे निवन्धीयाद् घण्टा(ण्टां) नादवतीं शुभाम् ।
एवं विश्वासमानीय नाम कुर्यात्पृथक् पृथक् ॥ २६ ॥

बहवो महिषारूढाः स्वीकुर्वन्त्यथ सृकरान्।
एवं संयोजितान्कोलान्पृथक्स्थानस्थितान्बहून् ॥ २७ ॥

एकत्र मेलने तज्ञो विपिने सुखधामानि ।
निर्जनं तृणभूयिष्टं लताविटपिसङ्कुलम् ॥ २८ ॥

वासार्थं कल्पेयत् स्थानं सोदकं पोत्रिणां सुखम् ।
विरलोरुद्रुमस्थाने वेदीं कुर्याद्विचक्षणः ॥ २९ ॥

हस्तमात्रसमुत्सेधां मध्यभागसमुन्नताम् ।
तस्याः पार्श्वे कटैर्भित्तिं कल्पयेदपचारिणीम् ॥ १५३० ॥

यथा विद्धं न पश्यन्ति सूकरास्तत्र संस्थिताः ।
अपरस्मि(स्मिं)स्ततो वेद्याः पार्श्व(र्श्वे)स्थानं प्रकल्पयेत् ॥ ३१ ॥

ऊरुदन्ध (घ्नं) कटच्छन्नं विद्धमूकरवारणम् ।
वेदिकायां प्रकुर्वीत नृपस्थानसमाश्रयम् ॥ ३२ ॥

हस्तमात्रान्तरं मा(स्था)नं महिषागमकारणम् ।
वेदिमारोहयेत्कोलान्प्रत्यहं चणकान्किरन् ॥ ३३ ॥

लोभयेत्पायसै (सैः) पिष्टैर्ग्रासकैश्च सुपिण्डितैः ।
एवं सुशिक्षितान्कुर्याद्वेदिकारोहणे किरी [ न् ] ॥ ३४ ॥

दिवा यामत्रयादूर्ध्वं चारयेत्सु ( त्सू ) करान्क्रमात् ।
ज्येष्ठमासात्समारभ्य हेमन्तावधि पोषयेत् ॥ ३५ ॥

ततः पुष्टा भवन्त्येते घृतपिण्डोपमा(मां)गताः ।
नृपस्य पश्चात्कुर्वीत किञ्चिदूने निवर्तते(ने) ॥ ३६ ॥

मण्डपं सुविशालं च तृणभित्तिसमन्वितम् ।
तस्य पार्श्वद्वये कुर्याद्वृत्ति(तिं) कण्टकनिर्मिताम् ॥ ३७ ॥

प्रकुर्वीत तथा[रम्यां] जनदर्शनरु(रू)पिणीम् ।
पटं नाम तदाख्यातं राजयोग्यं सकौतुकम् ॥ ३८ ॥

फुडु(फड)मेवंविधं कुर्यान्मृगयुर्मृगमाव्हयेत् ।
ततश्चान्तःपुरैः पुत्रैः सामन्तैर्मण्डलेश्वरैः ॥ ३९ ॥

प्रसादपात्रैरन्यैश्च परमण्डलकैरपि ।
वृतो राजा विनोदार्थमागत्य कियदन्ततः ॥ १५४० ॥

विनिवार्येतरं लोकं पटं यायान्महीपतिः ।
पूर्वाख्यात्प्र(तान्प्र)वेश्याथ स्वयं च प्रविशेन्नृपः ॥ ४१ ॥

मण्डपे च महादेवीं प्रेयसीजनसंवृताम् ।
यथायोग्यासने सर्वान् प्रवेश्य च महीपतिः ॥ ४२ ॥

मृगयोचितनेपथ्य(:) कल्पद्रुम इवापरः ।
म(ग)त्वा पूर्वदिन(ने)स्थानमात्मार्थं परिकल्पितम् ॥ ४३ ॥

दृढकोदण्डमादाय काण्डान्निशितभल्लकान् ।
आहूतान्नामभिः कोलान्महिषारूढलुब्धकैः ॥ ४४ ॥

वेद्यामारोपितान्विध्येदाकर्णाकृष्टसायकैः ।
एकैकं क्रमशो विध्येत्कक्षामर्माणि भूपतिः ॥ ४५ ॥

पतितानानयेच्छीघ्रं महादेव्याः पुरो न्यसेत् ।
एवं तु चारजा प्रोक्ता मृगाणां पोत्रिणामपि ॥ ४६ ॥

भूलोकमल्लदेवेन मृगयानन्ददायिनी ।
आढकीतिलनिष्पावगोधूमचणकादिभिः ॥ ४७ ॥

पुष्पितैः फलितैः पूर्वं(र्णं) क्षेत्रमायान्ति खादितुम् ।
मृगाः सुबहवस्तस्मिन्कुर्यात्तोयवदङ्णम् ॥ ४८ ॥

गर्ते वा भूगृहे स्थित्वा मृगान्विध्येन्नराधिपः ।
मृगया क्षेत्रजा प्रोक्ता बहुसस्यप्रभेदतः ॥ ४९ ॥

साम्प्रतं कथ्यते सम्यङ् मृगया मार्गसम्भवा ।
पानार्थं वा(खा)दनार्थं वा येनायान्ति पथा मृगाः ॥ १५५० ॥

पन्थानं तं समाश्रित्य गर्ते वा विटपेऽथवा ।
धृत्वा दीपमृगान्राजा हरितांशुककञ्चुकः ॥ ५१ ॥

पञ्चकैर्लुब्धकैर्युक्तो विध्येद्रात्रौ दिवाऽपि वा ।
दिवा चेत्प्रेयसीस्थानं किञ्चिद्दूरे प्रकल्पयेत् ॥ ५२ ॥

गुल्मवद्विटपैश्छन्नं कुर्यात्स्थानमलक्षितम् ।
मार्गजैवं समाख्याता कथ्यते(त) ऊषरोद्भवा ॥ ५३ ॥

ऊषरं स्थानमागत्य ने(ले) हनाज्जातगर्तके ।
पर्वतस्य तटे कूले सरितः पल्वलस्य वा ॥ ५४ ॥

मुखं प्रवेश्य खादन्ती(न्ति) मृत्तिकां लवणान्विताम् ।
तत्र वायुगतिं ज्ञात्वा तिष्ठेच्च विटपान्तरे ॥ ५५ ॥

मृत्तिकां लेलिहानांस्तान्निम्नदेशे व्यवस्थितान् ।
पृष्ठवंशे दृढं विध्येद्यथा वृक्षो विभिद्यते ॥ ५६ ॥

उ(ऊ)षजा मृगया प्रोक्ता वच्मि दीपमृगोद्भवा ।
सारङ्गहरिणादीनां दीपानां वच्मि लक्षणम् ॥ ५७ ॥

रूपतो गुणतश्चैव वयसश्च विभागतः ।
वर्णोक्ष(क्षि)ता महाकायाः सारङ्गास्तरुणाः श्रु(शु)भाः ॥ ५८ ॥

अभीखाः(वः) स्थिरा धीरास्तथा पांसुसहिष्णवः ।
लोहं कुटिलपर्यन्तं मुखरज्वा समायुतम् ॥ ५९ ॥

प्रान्तयोर्वक्रयो रज्वा दीर्घया सुत(सुनि)योजितम् ।
अन्तरे क्रकचाकारं विभ्रमः कट(मत्कट)कं गले ॥ १५६० ॥

सव्यापसव्ययोः कर्षे ग(द्ग)मनागमयोरपि ।
शिक्षितास्ते वराः प्रोक्ताः सारङ्गा दीपसंज्ञिताः ॥ ६१ ॥

मुक्ताश्चाभीरवः शस्ता(:) पोषकस्यानुयायिनः ।
चरकग्रासलोभेन ये न मुञ्चन्ति पोषकम् ॥ ६२ ॥

वन्यैर्मृगैर्मिलित्वापि ये न गच्छन्ति ते न(व)राः ।
हरिणी तरुणी रम्या शूरा धीरा सुशिक्षिता ॥ ६३ ॥

मुखरी रज्जुसन्धारकोविदा सा प्रशस्यते ।
दलिताण्डं शत (न्न)शृङ्गं तमेणं भण्डकं विदुः ॥ ६४ ॥

हरिणीरूपसङ्काशं गौरवर्णं शुभं वदेत् ।
युवानमटवीमध्ये विधृतं पाशरज्जुभिः ॥ ६५ ॥

भण्डुकत्वसमायातमेषाम(णमा)टविकं (का)विदुः ।
अयं स्वभावतो भीरुर्नैव क्वाप्युपयुज्यते ॥ ६६ ॥

लावण्यमुपयोगोस्य लुब्धकैरवधारितः ।
भण्डुको हरिणी वापि हरिणान्न बिभेति चेत् ॥ ६७ ॥

विटपादिविनोदेषु विनियोगस्तयोर्भवेत् ।
निर्मांसस्तु समुद्देशः पीनौ च मदकोशकौ ॥ ६८ ॥

स्कन्धादधस्तथा स्थूलत(स्त) नुशृङ्गे मनोहरे ।
अङ्गानि च विभक्तानि रागस्योत्कटता तथा ॥ ६९ ॥

क्रोधो महांश्च यस्यास्तिर्ह(ह)रिणं तं प्रशस्य ( चक्ष ) ते

रागवान् कोपयुक्तो यो दृशद्भूमौ च वर्तते ॥ १५७० ॥

लावयित्वा तु तं शृङ्गे दीपार्थं धारयेत्सुधीः ।
धृतस्तु बध्यते शङ्गे रज्वासो(सौ) मेढके दृढम् ॥ ७१ ॥

भ्राम्यः प्रातश्च सायं च धृतशृङ्गो जनान्तिके ।
पञ्चाशै(ञ्चषै)र्दिवसैर्यातैर्मुखे रज्जुं निवेशयेत् ॥ ७२ ॥

धृतशृङ्गं प्रमुञ्चेत धृत्वा दोरं मुखे स्थितम् ।l

तेनैव भ्रामयेन्नित्यं हरिणं जनसंसदि ॥ ७३ ॥

दशरात्रे व्यतीते तु भण्डुकं पुरतः क्षिपेत् ।
तत्पुच्छदेशमाघ्राय पातयित्वा तु कर्णकौ ॥ ७४ ॥

रोमाञ्चिताङ्गो रागान्धः पुच्छमुन्नम्य कामुकः ।
आरुरुक्षुस्तदा पृष्ठं वारंवारं मुदान्वितः ॥ ७५ ॥

धावत्यनुसरन्वेगाद् भण्डुकं हरिणस्ततः ।
ईदृग्विधो वरः प्रोक्तः कृष्णसारस्तु लुब्धकैः ॥ ७६ ॥

कोपाधिकश्चेद्युद्धार्थं योज्यते मृगयाबुधैः ।
करतो हरिणा मुक्ता मुक्तसारङ्गवद्वरा (:) ॥ ७७ ॥

दीपलक्षणमित्येवं कथितं सोमभूभुजा ।
वर्षाकाले तु सम्प्राप्ते हरिच्छाड्वलकानने ॥ ७८ ॥

पश्चिमे मारुते वाति निदाघे निर्गते नृपः ।
पापर्ध्यैं प्रातरुत्थाय पापर्धिकजनैर्वृतः ॥ ७९ ॥

पापर्धि(र्धिं) दीपमृगजां सेवते पृथिवीपतिः

सारङ्गान्वीक्षयेद्यत्नादटव्यां स्वेच्छया स्थितान् ॥ १५८० ॥

न पश्यन्ति यथा ते च वीक्षेरंल्लुब्धकास्तथा ।
समीराभिमुखं यत्र शाखाछन्नाङ्गयष्टयः ॥ ८१ ॥

अथवोक्षसि(ति)रोधाना(नाः)पश्येयुः पृश(ष)तां छ(ताञ्श) नैः

आसीवा(ना)न्नदतो वापि प्रष्ठे(ष्ठै)कमुपवेशयेत् ॥ ८२ ॥

अत्र स्थित्वा निरीक्षस्व चलिताननुगच्छतान् ।
यथा त्वां ते न पश्यन्ति तथा गच्छ शनै: शनैः ॥ ८३ ॥

पत्राणि विकिरेद(रन्न)ग्रे बुद्धिमान्त(भ)व लुब्धक ।
त्व(त)मेकं च समादिश्य सं(त)दन्यावपसृत्य च ॥ ८४ ॥

दृष्टिमात्रान्तरे त्वेकं तं पश्येतति(श्यन्तन्नि)वेशयेत् ।
ततश्चैकं(कः) समागच्छेद्विटपान्विकिरन्य(न्न)पि ॥ ८५ ॥

नृपान्तिकं समागत्य दृष्टास्तिष्ठन्ति भूमिप ।
इति विज्ञापितो राजा निवार्य सहवर्तिनाम् (नः) ॥ ८६ ॥

द्वित्रैश्च लुब्धकैर्युक्तो दीपसारङ्गहस्तकैः ।
विकीर्णमृगमार्गे वै हयारूढो महीपतिः ॥ ८७ ॥

आगत्य च कियद्दूरं तेन ख्याता(तो) नरेश्वरः ।
वाहादवतरेत्तत्र छ(स्थ)लं पश्यन्मृगोचितम् ॥ ८८ ॥

कृत्वा तु जङ्घयोस्त्राणं कीटकण्टकवारणम् ।
चापमादाय हस्तेन काण्डपञ्चकसंयुतम् ॥ ८९ ॥

दीपमन्येन हस्तेन शिक्षितं पृषतां(तं) वरम् ।
विज्ञौ विश्वाससंयुक्तौ दीपसारङ्गहस्तकौ ॥ १५९० ॥

लुब्धकावनुगच्छेतां सावधानौ नृपेरितौ ।
अन्तरस्थान्तिकं(निको) गत्वा पुरस्थमनुबोधयेत् ॥ ९१

तेनाहूतास्ते गच्छेयुर्युवभिर्वृ(यवसैर्वृ)तमूर्तयः ।
सारङ्गा दर्शितास्तेन स्वेच्छासञ्चारवर्तिनः ॥ ९२ ॥

विघ्नन्तो विटपान्केचित्केचिल्लीलादृतावहा(हवा:) ।
शयानाः कुत्रचित्केचित्केचिद्रोमंध ( मन्थ ) कारिणः ॥ ९३ ॥

तृणग्रासरताः केचित्केचित्कण्डूयनोद्यताः ।
एवंविधान्मृगान्दृष्ट्वा विविच्य विटपावलीम् ॥ ९४ ॥

विशेयुर्मृगसार्थस्य दृष्टिं हित्वा शनैः शनैः ।
वीक्ष्यमाणेषु तिष्ठेयुः प्रविशेयुश्चरत्सु च ॥ ९५ ॥

पुरो दीपमृगान्कृत्वा व्रजेयुर्जानुभिः शनैः ।
स्तब्धाङ्गाः स्तब्धकर्णाश्च प्रसारितशिरोधराः ॥ ९६ ॥

वीक्ष्यन्ते भे(चे) दविश्वस्ता विश्वस्ताः शिथिलाङ्गकाः ।
चरन्तो विलिहन्तोङ्गमासीना मिलितेक्षणाः ॥ ९७ ॥

विश्वस्तास्ते मृगा ज्ञेया मृगचेष्टाविंशारदैः ।
विश्वस्ताते समायान्ति मृगा दीपमृगान्तिकम् ॥ ९८ ॥

संयोगार्थं रतो(ता)र्थं वा युद्धार्थं वा रुषान्वितः(ताः) ।
स्वल्पं विटपमासाद्य तिष्ठेत्स्वस्तिकदुर्दुरे ॥ ९९ ॥

मध्ये विटपके तिष्ठेदालीढस्थानके नृपः ।
उन्नतं तरुमाश्रित्य वैशाखं स्थानमाश्रयेत् ॥ १६०० ॥

समपादेन वा तिष्ठेत्सन्धाय निशितं शरम् ।
गोपयित्वा तरौ गात्रं वञ्चयित्वा मृगेक्षणम् ॥ १ ॥

सारङ्गमागतं विध्येत् कर्णान्ताकृष्टसायकः ।
बद्धैर्दीपमृगैरेवं निहन्यात्पृषतान्बहून् ॥ २ ॥

मुक्तसारङ्गवेल(ध)स्य विधिं वक्ष्यामि साम्प्रतम् ।
अनेनैव प्रकारेण मुक्तसारङ्गदीपकैः ॥ ३ ॥

प्रविश्याश्रित्य विटपं तिष्ठेत्स्वयमकम्पितः ।
ततस्ते मुक्तसारङ्गा गच्छन्ति पृषतान्तिकम् ॥ ४ ॥

मिलित्वा वन्ययूथेन क्रीडन्ति क्षालिताङ्गकाः ।
अन्योन्यमुखमाघ्राय धौतगन्धमलक्षितम् ॥ ५ ॥

परं विश्वासमागत्य विहरन्ति यथासुखम् ।
विकीर्य चणकानग्रे छोटिकादानसंज्ञया ॥ ६ ॥

ततः स्वपोषकाहूताः समायान्ति तदन्तिकम् ।
दीपैः सार्धं समायान्ति वन्याः सारङ्गकाद्भु(द्रु)तम् ॥ ७ ॥

अयमेकप्रकारोथ द्वितीयोथ ( पि ) निगद्यते ।
बलीवर्दं तिरोधाय परिभ्रम्यातिदूरतः ॥ ८ ॥

गच्छन्तमनुगच्छन्तो मुक्ता सारङ्गदीपकाः ।
सहसासन(न्न)मार्गेण पोषके दत्तचक्षुषः ॥ ९ ॥

वन्यैर्मृगैर्मिलन्त्येते मुक्तसारङ्गदीपकाः ।
पोषकः पवनस्याधः समागत्य मृगान्तिके ॥ १६१० ॥

निविष्टो लक्षितो भूत्वा तिष्ठेद्दीपस्य पोषकः ।
बलीवर्दतिरोधानं(नाः)वेष्टयन्ति समन्ततः ॥ ११ ॥

ततो नृपं समाहूय कृत्वा शाखिनमाश्रयम् ।
निखाय विटपानग्रे पृष्ठे पार्श्वे समन्ततः ॥ १२ ॥

देवीनामाश्रयः स स्यान्नृपपाश्चात्यभागतः ।
लुब्धकानां पुरोभागे विटपान्तरितस्तथा ॥ १३ ॥

पूर्वं प्रकल्पयेत्स्थानमानयेत्पोषकस्ततः ।
पोषकस्य समायान्ति संज्ञया दीपका मृगाः ॥ १४ ॥

वन्यास्ताननुगच्छन्ति बलीवर्दतिरोहिताः ।
ततः समीपमायातान्सारङ्गाश्चलनोद्यतान् ॥ १५ ॥

विध्येत्कर्णान्तकृष्टेन बाणेन निशितेन च ।
रुरुमनेन मार्गेण शम्बरान्हरिणानपि ॥ १६ ॥

मुक्तद्वी(दी)पमृगैर्युक्तान्विध्येद्विश्वम्भरापतिः ।
पोतः षण्मासिकः प्रोक्तो वकडो हरिणो भवेत् ॥ १७ ॥

अत ऊर्ध्वं तु वाघेरो वर्षमेकं निगद्यते ।
……लको नामत्वत ऊर्ध्वं तत्रु……

मासषड्के ततो याते मसुलः परिकीर्त्यते ॥ १८ ॥

तत (तः) संवत्सरादूर्ध्वं कृष्णसारो भवेन्मृगः ।
गुल्ममार्गदरीगुल्मां कृत्वा सीमां समन्ततः ॥ १९ ॥

स्वीकुर्वन्त्यटवीं तत्र सहते नान्यमेणकम् ।
……………………………. छया स्थितम्

आदाय हरिणीदीपं गच्छेत्तस्यान्तिकं नृपः ॥ १६२० ॥

आश्रित्य विटपं राजा चालयन्हरिणीं पुरः।
दर्शयेद्वी(द्दी)पमेणस्य निगूहितनिजाङ्गकम् ॥ २१ ॥

हरिणं भण्डुकासक्तमारोहन्तं स्मरावरम्।
आत्मनः पश्चिमे भागे दर्शयेदूर्ध्वदेशत: ॥ २२ ॥

कामासक्ता मृगाः प्रोक्ताः सवर्णा यान्ति सत्वरम्।
तत्र वेध्यो मृगः शीघ्रं सम्मुखोऽपि महीभुजा ॥ २३ ॥

आगत्य दूरतो स्थित्वा यदि नायाति कातरः।
पाश्चात्यमानयेदेणं तथा भण्डुकसंयुतम् ॥ २४ ॥

हरिणं भण्डुकासक्तं धृत्वैव पुरतो व्रजेत्।
हरिणो(णं) भण्डुको(कं) वापि धृत्वान्यस्तमनुव्रजेत् ॥ २५ ॥

अन्यो धृत्वा बलीवर्दं तिष्ठन् गन्धवहादधः।
वायोरधस्तमायान्तं प्रयत्नेन निवारयेत् ॥ २६ ॥

कृष्णसारं तिरस्कृत्य जानुभ्यां ते शनैः शनैः।
गच्छेयुर्हरिणाभ्याशं प्रेरयन्तो मृगीं पुरः ॥ २७ ॥

ततस्त्वरण्यहरिणं(णः) कुण्डलीकृतपुच्छकम् (कः)।
श्रवसी संश्रवयितुं सम्मुखं परिधावति ॥ २८ ॥

ग्रीवां प्रसार्य सारेण यदा वोढुं स गच्छति।
मृगीं तदा समाकर्षेत्किञ्चित्किञ्चित्पुनः पुनः ॥ २९ ॥

कामासक्तं भृशं ज्ञात्वा निजरूपं प्रदर्शयेत्।
शब्दं च श्रावयेदेनं रोषमुत्पाद्य लुब्धकः ॥ १६३० ॥

बलीवर्द्दकरं पश्चादानयेत निजान्तिकम् ।
बलीवर्द्दतिरोधानानुत्त्थाय(प्या)भ्राम्य तस्त्व(त्त्व)तः ॥ ३१ ॥

ततस्त्वरण्यहरिण इतश्चेतश्च धावति ।
वायोरूर्ध्वमधो गत्वा ज्ञात्वा गन्धं तु मार्गजम् ॥ ३२ ॥

रूपमङ्गं तथा गन्धमनुभूय स्मरातुरः ।
आयात्यासन्नमं (म) त्रस्तो रिरंसुह(ई)रिणो यदा ॥ ३३ ॥

तदा क्षीबपदं गत्वा ज्ञात्वा वायुमधो वसन् ।
पूर्ववत्प्रेरयेदेणीमेणं निकटमानयेत् ॥ ३४ ॥

पापर्धिकाः समुत्थाय वैणी(णीं) कृत्वा तमेणकम् ।
मुष(ख)मुष्टिसमायोगाद्वैवाशब्दं प्रकुर्वते ॥ ३५ ॥

शृङ्गं धृत्वा विमुञ्चन्ति वरं बध्नन्ति शृङ्गयोः ।
एवं गलतिकं ज्ञात्वा विज्ञपेयुर्महीभुजम् ॥ ३६ ॥

ततो राजा प्रमोदेन प्रमदाजनसंयुतः ।
प्रसादचिन्तकैः सार्धं बलीवर्दतिरोहितः ॥ ३७ ॥

आगत्य हरिणस्थानं पाणावादाय कार्मुकम् ।
अर्धचन्द्रं शरं मौर्व्यां सन्धाय निशितं नृपः ॥ ३८ ॥

विध्यात्तु कन्धरां तस्य यथा राहोः शिरो हरिः ।
तेनोत्कर्षमवाप्नोति चापकर्मणि पार्थिवः ॥ ३९ ॥

दीपजैवं समाख्याता मृगया चित्तहारिणी ।
भूलोकमल्लदेवेन भुवनख्यातकीर्तिना ॥ १६४० ॥

विधृत्य विटपं पाणौ पत्रान्तरितविग्रह: ।
प्रभञ्जनगतेश्चाधः स्थित्वा गत्वा मृगान्तिकम् ॥ ४१ ॥

पश्चिमे मारुते वाति नानाविटपसञ्चये ।
कोमलैः पदसञ्चारैर्वने हरितशाद्वले ॥ ४२ ॥

अलक्ष्यो वृक्षवद्भूत्वा शनैर्गत्वा मृगान्तिकम् ।
विध्येन्निशितभल्लेन मृगान्मर्मणि पार्थिवः ॥ ४३ ॥

एवं विटपजा प्रोक्ता वध्रजा कथ्यतेऽधुना ।
मृगकृत्तिकृता दीर्घा तत्तनूरोमसंयुता ॥ ४४ ॥

मृगयूथं समावेक्ष्य तत्र वध्रीः प्रसारयेत् ।
उयर्युपरिपङ्क्तिस्थास्तिर्यग्वाति समीरणे ॥ ४५ ॥

वध्रोपान्तप्रदेशे तु विटपे निवसेन्नृपः ।
अन्यतो लुब्धकाः सर्वे बलीवर्दकरा अपि ॥ ४६ ॥

एकतो मृगयूथस्य शब्दैः कुर्वन्ति तर्जनम् ।
मृगाः पलायनपरा लङ्घयन्ति न वध्रिकाः ॥ ४७ ॥

वध्रिकाभ्याशमार्गेण समायान्ति नृपान्तिकम् ।
तत्र विध्येच्छरैस्तीक्ष्णैर्लाघवं दर्शयेन्नृपः ॥ ४८ ॥

एवं तु वध्रजा प्रोक्ता मृगया कौतुकाश्रया ।
कथ्यते काण्डपटजा मृगया राजसम्मता ॥ ४९ ॥

विदित्वा मृगसञ्चारं गहनं वीक्ष्य काननन् ।
सावकाशे प्रदेशे च कुर्वीत विटपाश्रयम् ॥ १६५० ॥

उन्नतं च विशालं च परिकल्प्य महीरुहम् ।
शाखां छिन्द्य(त्त्वा) तरोस्तस्य वायव्यासङ्गकारिणीम् ॥ ५१ ॥

पार्श्वयोश्च पुरो भित्तिं कुर्याद्धस्तद्वयान्तरम्(रे) ।
पञ्चहस्तप्रमाणेन पश्चाद्दीर्घं(र्घां) प्रकल्पयेत् ॥ ५२ ॥

छिन्नशाखद्रुमस्याधः पार्श्वयो[ र्वि ]टपान्न्यसेत् ।
हरितैः पल्लवैर्युक्तांस्तत्र संवर्धितानि च (नपि) ॥ ५३ ॥

नाभिदध्ना(घ्नां)न्तु तां भित्तिं छादयेद्विटपव्रजैः।
तृणैरलक्षितां कुर्याद् व्याघ्रसूकरवारिणीम् ॥ ५४ ॥

दशहस्तान्तरे भित्तेः पार्श्वयोरुभयोरपि ।
आरभ्य काण्डपटकासा(न्सा)रयेद्विस्तृता पु(न्पु)नः ॥ ५५ ॥

लुब्धकाः शतसङ्ख्याका गच्छन्ति नृपशासनात् ।
बहिः काण्डपटेभ्यस्ते यावत्काण्डपटावधि (धिम् ) ॥ ५६ ॥

कोशमात्रावधिस्तत्र पटानामन्तयोर्भवेत् ।
पूरयेयुरिति ज्ञात्वा भटा पक्षद्वयस्थिताः ॥ ५७ ॥

राजा महीरुहं पृष्ठे कृत्वा पृच्छे(पश्ये)दतन्द्रितः ।
पश्चाद्भागे प्रियाः कान्ताः कान्तियुक्ता निवेशयेत् ॥ ५८ ॥

प्रसादचित (त्त) कांस्तज्ञा(ज्ज्ञा)ञ्शितशस्त्रधरान्नयेत् ।
योषितां पृष्ठभागे तां(तान्) भित्तिमध्ये निवेशयेत् ॥ ५९ ॥

ततः पङ्क्तिस्थिताः सर्वे लुब्धकास्त्रासहेतवे ।
ध्वनिमुच्चैः प्रकुर्वन्ति प्र (प) लायन्ते यथा मृगाः ॥ १६६० ॥

पृष्ठतश्चानुगच्छन्ति पङ्किस्थास्तु शनैः शनैः ।
ततो नृपान्तिकं यान्ति मृगाः सर्वे भयातुराः ॥ ६१ ॥

वीथिद्वयेन धावन्ति रुरुसारङ्गसंवराः ।
हरिणाः सूकरा व्याघ्रा वृका ऋक्षाश्च जम्बुकाः ॥ ६२ ॥

विध्येत्तांश्च महीपालो नानामुखशिलीमुखैः ।
धावतो वीथियुग्मेन लक्ष्यलाघच(व)संयुतः ॥ ६३ ॥

प्रकारमन्यं वक्ष्यामि तथा काण्डपटाश्रयम् ।
बलीवर्दकरैः पुम्भिर्बहुभिर्मृगसञ्चयान् ॥ ६४ ॥

कृतानेकत्र मिलितान् विश्वस्तान् स्वेच्छया स्थितान् ।
वायोरधस्तनाद्देशात् शकटद्यहृ(टाद्यह) तैः पदैः ॥ ६५ ॥

वेष्टयेयुः समन्तात्ते बलीवर्दतिरोहिताः ।
दूरतो दृष्टिपात(:)स्या मा(न्मा)रुतस्य यथाप्यधः ॥ ६६ ॥

वायोरधस्तथा पार्श्वे बेष्टयित्वा पदैः सितैः ।
वेष्टयेयुर्द्रुतं पश्चादूर्ध्वभागं न(गम)शेषितम् ॥ ६७ ॥

व(प)टानाक्रम्य तिष्ठन्ति समन्ताल्लुब्धका दृढम् ।
यथा समीरणस्यापि निष्कासो दुर्लभो भवेत् ॥ ६८ ॥

एवं कृत्वा ज(न)येयुस्ते नृपः(पं) प्रियजनैर्वृतः(तम्) ।
ततः प्रविश्य भूपालः पूर्ववद्विटपाश्रितः ॥ ६९ ॥

बलीवर्दकरैस्तज्ज्ञैर्विधृतान्मृ(मृ)गयूथकान्(काः) ।
समन्तात्परिधावन्त आयान्ति नृपसम्मुखम् ॥ १६७० ॥

तत्र श्रान्तांस्तृषाक्रान्ताञ्श्वसन्तः(तः) परिधावतः ।
शरैर्नानाविधैर्विध्येद्धरिणान् धरणीश्वरः ॥ ७१ ॥

एवं काण्डपटोद्भूता मृगया परिकीर्तिता ।
सोमेश्वरनरेन्द्रेण वाहजा कथ्यतेऽधुना ॥ ७२ ॥

जात्यमश्वं समारुह्य शिक्षितं जविनं नृपः ।
सितैः सेल्लैस्तथाप्रासैर्हन्यात्तु हरिणादिकान् ॥ ७३ ॥

अश्वजा मृगया प्रोक्ता ताडिका कथ्यतेऽधुना ।
एकरूपेति(नि)ले वाति पश्चिमाशासमुद्भवे ॥ ७४ ॥

कोमले शाद्वले स्थाने समे मत्त(पत्र)विवर्जिते ।
रुरुं हरिणमेकं वा निरीक्ष्याक्ष (क्ष्य श)रवर्जितम् ॥ ७५ ॥

निवार्य सेवकान्सर्वांस्ताडकेन समन्वितः ।
सशरञ्चापमादाय वसुधाधिपतिर्व्रजेत् ॥ ७६ ॥

वायोरधस्तने स्थित्वा ताडके (कं) प्रेरयेत्ततः ।
दूरतस्ताडको गत्वा भ्रमिता ममवर्त्तग (काभ्रमवर्तनः) ॥ ७७ ॥

विकीर्य मूर्द्धजान् पश्चात्कुर्वाणः करतालिकाः ।
विकृतान्निदान् कुर्याद्यथा पश्येदसौ मृगः ॥ ७८ ॥

मृगो भ्रान्तमनाः पश्चात्ताडके दत्तलोचनः ।
निश्चलीकृतसर्वाङ्गो वीक्षते नान्यतः क्वचित् ॥ ७९ ॥

ततो राजा समुत्त्थाय कोमलैश्चरणक्रमैः ।
प्रधावतु तमायातु मृग(गं)पृष्ठप्रदेशतः ॥ १६८० ॥

पुच्छदेशं समुद्वीक्ष्य विकृष्य सशरं धनुः ।
अनुचित्तं मृगं विध्येद्यथा वक्षसि भज्यते ॥ ८१ ॥

ताडिता(का) मृगया प्रोक्ता वायुजा मन्यतेऽधुना ।
प्रचण्डमारुते वाति मिलिते मृगयूथके ॥ ८२ ॥

वायोरूर्ध्वं नृपो गच्छेल्लुब्धकैश्च दशाष्टकैः ।
यत्र गन्धवहो याति मृगाणां सम्मुखं ततः ॥ ८३ ॥

आश्रयेच्छाखिनं तत्र विटपं वाथवा दरीम् ।
पाणावाधाय कोदण्डं विविधांश्च शिलीमुखान् ॥ ८४ ॥

गात्रं निगूह्य बाढं च मृगाणां सम्मुखं नृपः ।
सन्धाय सायकं तिष्ठेन्मृगयाकेलिकौतुकी ॥ ८५ ॥

गच्छन्ति लुब्धकाः पश्चाज्जल्पन्तो मार्गणा इव ।
मृगयूथपरिभ्रान्त्या(न्त्यै) कुर्युस्ते नादमुच्चकैः ॥ ८६ ॥

ततो मृगाः परिभ्रष्टा वायोः सम्मुखगामिनः ।
त्वरया परिधावन्ति यत्र राजा व्यवस्थितः ॥ ८७ ॥

पुरोगामिनमुत्सृज्य शेषान्विध्येन्मृगान्नृपः ।
एवं तु वायुजा प्रोक्ता दामिनी कथ्यतेऽधुना ॥ ८८ ॥

विधृत्य बलिवर्दं यद् दिवात[ प ]विवर्जितः ।
मृगाननुसरेद्दूरात्प्रत्यहं मृगयुर्वने ॥ ८९ ॥

न लभन्ते मृगा घासं पानीयं नाप्नुवन्ति च ।
क्षुत्पिपासासमाक्रान्ताः श्रान्ता मृष्यन्ति लुब्धकम् ॥ १६९० ॥

ततः क्रमेण निकटं समागच्छति लुब्धकः ।
घासव्यग्राः क्षुधाक्रान्ताः सहन्ते लुब्धकध्वनिम् ॥ ९१ ॥

एवं दमनजा प्रोक्ता कोपजा कथ्यतेऽधुना ।
भूलोकमल्लदेवेन मृगयातत्त्ववेदिना ॥ ९२ ॥

भूम्यर्थं स्त्रीनिमित्तं वा युध्द्यमानावमर्षिता (तम्) ।
वृक्षान्तरितगात्रस्तु विध्येत्तत्र मृगं नृपः ॥ ९३ ॥

कोपजा मृगया प्रोक्ता साम्प्रतं कामजोच्यते ।
रममाणौ मृगौ कामाद्धन्याद्यत्र नराधिपः ॥ ९४ ॥

कामजा सा मृगव्या स्यादिदानीं ध्वनिजोच्यते ।
आश्रित्य भूरुहं राजा मृगभक्ष्यैः फलैर्युतम् ॥ ९५ ॥

दीपसारङ्गकानग्रे विधाय धरणीपतिः ।
सारङ्गवदभिज्ञात्वा(य) मृगयुः कारयेद् ध्वनिम् ॥ ९६ ॥

ध्वनिं श्रुत्वा समायान्ति सारङ्गा ध्वनिसाम्यतः ।
सायंकाले तथा रात्रौ प्रातर्वा पृथिवीपतिः ॥ ९७ ॥

निशितैर्विशिखैर्विध्येदधिज्याकृष्टकार्मुकः ।
ध्वनिजैवं समाख्याता वर्ण्या मदविकारजा ॥ ९८ ॥

तगरस्य फलं दद्यात्सारङ्गाय विचक्षणः ।
पलाशपुष्पं रुरवे मीनानामिङ्गुदीत्वचः ॥ ९९ ॥

ततः प्रमत्ताः सारङ्गास्ततो विध्येन्नराधिपः ।
मत्स्यांश्च मलिनोत्तानान्मत्तान्विध्येच्छिमुखे(खैः) ॥ १७०० ॥

एवं मदविकारोत्तथा मृगया परिकीर्तिता ।
तुषारजा मृगव्या तु साम्प्रतं कथ्यते मया ॥ १ ॥

प्रावृट्काले वसाने (सन्ते) तु शरदागमने तथा ।
तुषारमलिनस्प(स्य)न्दच्छन्नासु मृगभूमिषु ॥ २ ॥

तुषारसीकरत्रस्ता गुल्मान्ता(न्ते) निवसन्ति ते ।
प्रत्यूषात्पूर्वमुत्थाय कृत्वा देवार्चनादिकम् ॥ ३ ॥

आरुह्य तुरगं शीघ्रं शिक्षितं बलसंयुतम् ।
गच्छेदनुदिते भानौ राजा श्यामलकञ्चुकः ॥ ४ ॥

ततः पुरः प्रधावन्ति महिषारूढलुब्धकाः ।
बलीवर्दादिरूढाश्च पश्यन्तो गुल्मकान्तरम् ॥ ५ ॥

सङ्कोचितसमस्ताङ्गाञ् शीतार्तान् मीलितेक्षणात् (न्) ।
सारङ्गादीन् मृगान्दृष्ट्वा कथयेयुर्महीभुजे ॥ ६ ॥

ततश्चापं समादाय ह्रस्वं शृङ्गविनिर्मितम् ।
वैणवं दारुजं वापि तद्योगैः(ग्यैः) सायकैर्युतम् ॥ ७ ॥

मृगयोर्महिषस्थस्य पाश्चात्यं भागमाश्रिताः(तः) ।
तावत्तुषारजा प्रोक्ता मृगया शीघ्रकारिणी ॥ ८ ॥

ये (ए) वं तुषारजा प्रोक्ता मृगया शीघ्रकारिणी ।
पाशजा कथ्यते सम्यङ् मृगया तत्क्षयावहा ॥ ९ ॥

स्थूलान्दीर्घान्कृशान् कुब्जान्मृगाञ् जात्यनुरु(रू)पतः

शङ्कुसंयोजितान्पाशान्नानासूत्रविनिर्मितान् ॥ १७१० ॥

मृदुले भूप्रदेशे तु तृणमध्ये त्वलक्षितान् ।
पाशयुक्तान्बहून् शङ्कून् रोपयेत्पङ्क्तिभित्तिभिः ॥ ११ ॥

प्रसार्य वध्रमेकत्र परतोऽनुव्रजेन्नृपः।
शिक्षितं जवहीनञ्च सारमेयं विमोचयेत् ॥ १२ ॥

ततो जाल्पा(ला)त्पलायन्ते विहायोत्प्लविकां ततः।
पश्चात्पाशैर्निबध्यन्ते मृगा व्याकुलचेतसः ॥ १३ ॥

ताड्यन्ते लगुडैः पश्चान्मोच्यन्ते कण्ठदेशतः ।
एवं तु पाशजा प्रोक्ता जालजाप्येवमेव हि ॥ १४ ॥

जालैर्बद्धांस्तथा व्यालान् रज्जुभ्यां पक्षयोर्द्वयोः ।
यन्त्रितान् कण्ठदेशे तु भ्रामयेत्पुरमध्यतः ॥ १५ ॥

दशरात्रे गते पश्चाद्रज्जुमेकां विमोचयेत् ।
हरिणं भग्नपदन्तु कृत्वा तस्य पुरो न्यसेत् ॥ १६ ॥

तदु(दू)रुस्थितमांसेन चित्रकं द(त)र्पयेत्सुधीः ।
मुखं प्रमृज्याद्धस्तेन सर्वाङ्गे लोडयेदपि ॥ १७ ॥

आभग्नपादं हरिणं दीर्घरजु(ज्जु)नियन्त्रितम् ।
मोचयेत्पुरतस्तस्य विचित्रमनुधावति ॥ १८ ॥

व्याघ्रोऽपि रजु( ज्जु) संयुक्तो जवेन हरिणं बली ।
आक्रम्य पातयन्नृर्व्यां चर्व्य ग्रीवां पिबत्यसृक् ॥ १९ ॥

ततो रजुः (ज्जुः) प्रमोक्तव्या व्याघ्रकण्ठनिवेशिता ।
पश्चाद्दिनत्रयेऽतीते मृगं मुञ्चैदरज्जुकम् ॥ १७२० ॥

शिक्षितव्यं (व्यो ) क्रमेणैव (वं ) कृष्णसारवधं प्रति ।
चित्रको व्याघ्रजातीयस्तमरण्यमृगे क्षिपेत् ॥ २१ ॥

आरोप्य शकटे व्याघ्रमश्वपृष्ठेऽथवा पुनः ।
मोचयेद्धारिणान् हन्तुं गत्वाऽरण्यं नरेश्वरः ॥ २२ ॥

सावकाशे वनोद्देशे मोचयेदेणवृन्दके ।
अनुसृत्य ततो वेगाद् मृगाद्द्विगुणवेगवान् ॥ २३ ॥

विहाय हरिणीवृन्दं कृष्णसारं जिघांसति ।
एवं तु व्याघ्रजा प्रोक्ता मृगया विस्मयाबहा ॥ २४ ॥

एकविंशतिभेदोऽयं विनोदो मृगयोद्भवः ।
मृगेन्द्रावधिकः प्रा(कप्रा)णः कथितः सोमभूभुजा ॥

इति प्रोक्तः प्रकर्षेण विनोदो मृगयोद्भवः ॥ २५ ॥ ॥ १७२५ ॥

** ॥ इति चतुर्थविंशतेः पञ्चदशोऽध्यायः ॥**