उपनिषद्भाष्यम् (प्रथमो भागः)

[[उपनिषद्भाष्यम् (प्रथमो भागः) Source: EB]]

[

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-173554854100003-removebg-preview.png"/>

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-173554813800001-removebg-preview.png"/>

THE WORK OF
SRI SANKARACHARYA

¤¤¤¤

VOLUME

4

⇔⇔⇔

SRI VANI VILAS PRESS
SRIRANGAM

CONTENTS

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734012255Screenshot2024-12-12193330.png"/>

॥विषया॥

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734012460Screenshot2024-12-12193722.png"/>

[TABLE]

[TABLE]

॥श्री॥

॥विषयानुक्रमणिका॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734012573Screenshot2024-12-12193921.png"/>

ईशावास्योपनिषद्भाष्यम्
इशेत्यादीना मन्त्राणा कर्मशेषत्वशङ्काव्युदसनपूर्वक व्याख्येयत्वोपयोग्यनुव धप्रदर्शनम्
सर्वमीश्वरात्मकमेवेति आत्मज्ञानेन सर्वमाच्छादनीयमिति च तत्त्वोपदेश
एव विचारादिप्रयत्नवत सर्वकर्मसयासविधि
समुच्चयवादिना शङ्कोद्भावनम्
समुच्चयवादिखण्डनम्
आत्मतत्त्वस्वरूपप्रतिपादनम्
मातरिश्वपदस्य लक्ष्यार्थमादाय तात्पर्यप्रदर्शनम्
आत्मज्ञानिन शोकमोहासभवप्रदर्शनपुर सर फलप्रतिपादनम्
पूर्वप्रतिपादितार्थदृढीकरणायाक्षेपसमाधानपूर्वक निगमनम्
विद्याकर्मणो समुच्चयकारणत्वेनावातरफलभेदोपन्यास

व्याकृतायाकृतोपासनाविधिफलप्रदर्शनम्
उपासकस्य मार्गयाचनाप्रदशनम्
विचारबीजोपयासपूर्वक सक्षेपतो विचार
केनोपनिषद्भाष्यम्
प्रथम खण्ड
नित्यकर्मणा ज्ञानोपयोगित्वकथनम्
वैराग्यार्थं काम्यप्रतिषिद्धकर्मणा फलप्रदशनम्
कर्मकाण्डस्यान्यफलकत्वप्रदर्शनद्वारा तत्खण्डनम्प्रश्नप्रतिवचनरूपेण प्रतिपादनस्य तात्पर्यवर्णनम्
इषितप्रेषितपदार्थयो पृथक्फलवत्त्वप्रदर्शनाय शङ्कासमाधाने
श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्यादिपदार्थवर्णनम्
अविषयमपि ब्रह्मागमेन प्रत्याययितु शक्यमित्यागमप्रदर्शनम्
लौकिकतार्किकमीमासाप्रतिपत्तिविरोधमाशङ्क्य तत्परिहार
द्वितीय खण्डः
विपरीतबुद्धियपोहनाय शिष्य प्रति गुरोर्वचनम्
तृतीय खण्ड
आख्यायिकारूपेण प्रवृत्ताया श्रुतेस्तात्पर्यवर्णनम्

चतुर्थ खण्ड
गुणोपासन तत्फल च
उपनिषद भो ब्रूहीति प्रष्टु शिष्यस्याभिप्रायकथनम्
उपनिषत्प्राप्त्युपायभूततपआदिप्रदर्शनम्
कठोपनिषद्भाष्यम्
प्रथमोऽध्याय
प्रथमा वल्ली
उपनिषच्छदार्थनिरुक्ति
नचिकेतस प्रति वरत्रयप्रदानम्
प्रथमवरत्वेन मृत्यु प्रति पितृसौमनस्यप्रार्थनम्
स्वर्गस्वरूपप्रदर्शनम्
स्वर्गसाधनाग्निविषयकद्वितीयप्रश्न
वरत्रयव्यतिरेकेणान्यवरप्रदानम्
नि श्रेयससाधनात्मज्ञानविषयकस्तृतीय प्रश्न
वैराग्यदृढीकरणाय प्रलोभनम्
द्वितीया वल्ली
अभ्युदयनि श्रेयसविभागप्रदर्शनपूर्वक तयोरन्यतरस्यैव परमपुरुषार्थोपयोगित्वकथनम्
अयत्र धर्मादित्यादिना पृष्टस्य वक्तव्यस्य चात्मन स्वरूपप्रदर्शनम्

निर्गुणे ब्रह्मण्युपसहार
तृतीया वल्ली
प्रातृप्राप्तव्यादिविवेकाय द्वयोरात्मनोरुपयास
प्रतिपत्तिसौकर्याय रथादिरूपककल्पना
अधिगन्तव्यपदप्रदर्शनम्
इन्द्रियमनोबुद्धिपरत्वेन सर्वस्य प्रत्यगात्मत्वप्रदर्शनम्
आत्मतत्त्वप्रतिपत्त्युपायप्रदर्शनम्
द्वितीयोऽध्यायः
चतुर्थी वल्ली
अङ्गुष्ठपरिमाणस्य जीवस्य ब्रह्मरूपत्वप्रत्यायनपरश्रुतिविवरणम्
पश्चमी वल्ली
उपायान्तरेण ब्रह्मज्ञापनाय शरीरस्य ब्रह्मपुरत्वेन कल्पनम्
चेतनशेषत्वाच्छरीरस्य तद्विलक्षण शेष्यय सिद्ध इत्यात्मास्तित्वनिरूपणम्
प्राणापानादीना जीवनाहेतुत्वप्रदर्शनम्
ब्रह्मणो दुखाभावप्रदर्शनम्
परभानदे प्रमाणत्वेन विद्वदनुभवप्रदर्शनम्

षष्ठी वल्ली
आत्मतत्त्वबोधनाप्रकारस्तत्प्रयोजन च
बुद्ध्यादीनामात्मालिङ्गत्वप्रदर्शनम्
अलिङ्गस्यापि ब्रह्मणो मननयापारेण दर्शनसमर्थनम्
प्रतिबधकातरापनयनायोपायातरप्रदर्शनम्
निर्विशेषब्रह्मविदा गत्यभाव प्रदर्श्य मदाधिकारिणा गतिप्रदर्शनम्
विद्यास्तुत्यर्थारयायिकार्थोपसहार
प्रश्नोपनिषद्भाष्यम्
प्रथमः प्रश्न
ब्राह्मणन पुनरुक्तस्य प्रयाजनकथनम्
गुरुप्रतिवचनस्यानुद्धतत्वप्रदर्शनपरतया तात्पर्यवणनम्
रयिप्राणया प्रजापतित्वार्थ सर्वात्मत्वप्रदर्शनम्
इष्टापूर्तादिकारिणा दक्षिणायनोपलक्षितचन्द्रप्राप्तिप्रदशनम्
विद्यावता समुच्चयवता चोत्तरायणोपलक्षितादित्यप्राप्ति प्रदशनम्
द्वितीय प्रश्न
कुतो ह वेत्यादिना पृष्टस्य प्रतिवचनम्
कार्यकरणलक्षणाना देवाना स्वमाहात्म्यप्रकटनम्

मुख्यस्य प्राणस्य प्रतिवचनम्
मुरयप्राणस्य श्रैष्ठ्यप्रतिपादनम्
प्राणमाहात्म्यदर्शनेन प्रीताना देवाना स्तुतिप्रदर्शनम्
तृतीय प्रश्न
दृष्टातपूर्वक प्राणोत्पत्तिकथनम्
आत्मान वा प्रविभज्येत्यस्य सदृष्टान्तमुत्तरम्
पायूपस्थादिष्वात्मविभागप्रदर्शनम्
कथ बाह्यमभिधत्ते इत्यादिना पृष्टस्योत्तरम्
प्राणस्वरूप निर्धार्य तदुपासनविधान फलप्रदर्शन च
चतुर्थ प्रश्नः
परविद्यापरतया प्रश्नत्रयतात्पर्यवर्णनम्
कानि स्वपतीत्यस्य प्रश्नस्योत्तरप्रदर्शनम्
कानि जाग्रतीत्यस्योत्तरम्, प्राणादीनामग्निसादृश्यकल्पन च
समानस्य होतृत्वेन, उदानमनसोरिष्टफलयजमानत्वेन च व्यपदेश
विद्वत्तास्तुतिरिति तात्पर्यवर्णनपूर्वक कतर एष इत्यस्योत्तरम्
शङ्कापरिहारौ
कस्यैतत्सुख भवतीत्यस्योत्तरप्रदर्शनम्
कस्मिन्नु सर्वे इत्यादिना पृष्टस्योत्तरम्

एकत्वविद फलनिरूपणम्
पञ्चमः प्रश्नः
मदाधिकारिणामुपासना विधातु प्रश्नारम्भ
परापरोभयप्राप्तिसाधनतया ओकारोपासनाप्रदर्शनम्
केवलैकमात्रोपासकस्य मनुष्यलोकप्राप्तिकथनम्
केवलद्विमात्रोपासकस्य सोमलोकप्राप्तिकथनम्
परब्रह्मविषयोंकारोपासनाविधानम्, उपासकस्य पुनरावृत्त्यभावकथन च
षष्ठः प्रश्न
कलाभिरात्मप्रदर्शनस्य तात्पर्यवर्णनम्
प्रसङ्गान्नैयायिकमतमुपन्यस्य तत्खण्डनम्
ज्ञानस्याव्यभिचारित्वोपपादनम्
चैतन्यस्य नित्यत्व प्रसाध्यारोपाधिष्ठानत्वसभवप्रदर्शनम्
साख्याना शङ्काविष्करणम्
स्वतोऽकर्तुरपि औपाधिककर्तृत्वमादायेक्षितृत्वसमर्थनम्
सदृष्टात कलाप्रदर्शनम्

[TABLE]

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734416960Raja_Ravi_Varma_-_Sankaracharya.png"/>

॥ श्रीमच्छकरभगवत्पूज्यपादाः ॥

श्रीवाणीविलासमुद्रायन्त्रालय मुद्रितमिदम्।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734064532Screenshot2024-12-13100517.png"/>

॥ईशावास्योपनिषत्॥

श्रीमच्छंकरभगवत्पादविरचितेन

भाष्येण सहिता।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734064566Screenshot2024-12-13100506.png"/>

‘ईशा वास्यम्’ इत्यादयो मन्त्रा कर्मस्वविनियुक्ता, तेषामकर्मशेषस्यात्मनो याथात्म्यप्रकाशकत्वात्। याथात्म्य चात्मन शुद्धत्वापापविद्धत्वैकत्वनित्यत्वाशरीरत्वसर्वगतत्वादि वक्ष्यमाणम्। तच्च कर्मणा विरुध्यत इति युक्त एवैषा कर्मस्वविनियोग। न ह्येवलक्षणमात्मनो याथात्म्यम् उत्पाद्य विकार्यम् आप्य सस्कार्यंवा कर्तृभोक्तृरूप वा, येन कर्मशेषता स्यात्, सर्वासामुपनिषदामात्मयाथात्म्यनिरूपणेनैवोपक्षयात्, गीताना मोक्षधर्माणा चैव-

परत्वात्। तस्मादात्मनोऽनेकत्वकर्तृत्वभोक्तृत्वादि च अशुद्धत्वपापविद्धत्वादि चोपादाय लोकबुद्धिसिद्ध कर्माणि विहितानि। यो हि कर्मफलेनार्थी दृष्टेन ब्रह्मवर्चसादिना अदृष्टेन स्वर्गादिना च द्विजातिरह न काणत्वकुणित्वाद्यनधिकारप्रयोजकधर्मवानित्यात्मान मन्यते सोऽधिक्रियते कर्मस्विति ह्यधिकारविदो वदन्ति। तस्मादेते मन्त्रा आत्मनो याथात्म्यप्रकाशनेन आत्मविषय स्वाभाविककर्मविज्ञान निवर्तयन्त शोकमोहादिससारधर्मविच्छित्तिसाधनमात्मैकत्वादिविज्ञानमुत्पादयन्तीति। एवमुक्ताधिकार्यभिधेयसबन्धप्रयोजनान्मन्त्रा- न्सक्षेपतो व्यारयास्याम—

ईशावास्यमिदँ सर्व
यत्किं च जगत्यां जगत्।
तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा
मा गृध कस्य स्विद्धनम्॥१॥

ईशा ईष्टे इति ईट्, तेन ईशा। ईशिता परमेश्वर परमात्मा सर्वस्य। स हि सर्वमीष्टे सर्वजन्तूनामात्मा सन् प्रत्यगात्मतया। तेन स्वेन रूपेणात्मना ईशा वास्यम् आच्छादनीयम्। किम् ? इद सर्व यत्किं च यत्किंचित् जगत्या

पृथिव्या जगत् तत्सर्वम्। स्वेनात्मना ईशेन प्रत्यगात्मतया अहमेवेद सर्वमिति परमार्थसत्यरूपेणानृतमिद सर्वंचराचरमाच्छादनीय परमात्मना। यथा चन्दनागर्वादैरुदकादिसबन्धजक्लेदादिजमौपाधिक दौर्गन्ध्य तत्स्वरूपनिघर्षणेनाच्छाद्यते स्वेन पारमार्थिकेन गन्धेन, तद्वदेव हि स्वात्मन्यध्यस्त स्वाभाविक कर्तृत्वभोक्तृत्वादिलक्षण जगद्द्वैतरूप पृथिव्याम्, जगत्यामित्युपलक्षणार्थत्वात्सर्वमेव नामरूपकर्माख्य विकारजात परमार्थसत्यात्मभावनया त्यक्त स्यात्। एवमी श्वरात्मभावनया युक्तस्य पुत्राद्येषणात्रयसन्यासे एवाधिकार, न कर्मसु। तेन त्यक्तेन त्यागेनेत्यर्थ। न हि त्यक्तो भृत पुत्रो भृत्यो वा आत्मसबन्धिताभावादात्मान पालयति। अतस्त्यागेनेत्ययमेवाथ। भुञ्जीथा पालयेथा। एव त्यक्तैषणस्त्व मा गृध गृधिम् आकाङ्क्षा मा कार्षी धनविष याम्। कस्य स्वित् कस्यचित् परस्य स्वस्य वा धन मा काङ्क्षीरित्यर्थ। स्विदित्यनर्थको निपात। अथवा, मा गृध। कस्मात् ? कस्य स्विद्धनम् इत्याक्षेपार्थ। न कस्य चिद्धनमस्ति, यद्गृध्येत। आत्मैवेद सर्वमितीश्वरभावनया सर्वं त्यक्तम्। अत आत्मन एवेद सर्वम्, आत्मैव च सर्वम्। अतो मिथ्याविषया गृधिं मा कार्षीरित्यर्थ॥

एवमात्मविद पुत्राद्येपणात्रयसन्यासेनात्मज्ञाननिष्ठतया आत्मा रक्षितव्य इत्येष वेदार्थ। अथेतरस्य अनात्मज्ञतया त्मग्रहणाशक्तस्य इदमुपदिशति म न—

कुर्वन्नेवेह कर्माणि
जिजीविषेच्छतँसमा।
एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति
न कर्म लिप्यते नरे॥२॥

कुर्वन्नेव निर्वर्तयन्नेव इह कर्माणि अग्निहोत्रादीनि जिजीविषेत् जीवितुमिच्छेत् शत शतसख्याका समा सवत्सरा न्। तावद्धि पुरुषस्य परमायुर्निरूपितम्। तथा च प्राप्तानुवादेन यज्जिजीविषेच्छत वर्षाणि तत्कुर्वन्नेव कर्माणीत्येतद्विधीयते। एवम् एवप्रकारे त्वयि जिजीविषति नरे नरमात्राभिमानिनि इत एतस्मादग्निहोत्रादीनि कर्माणि कुर्वतो वर्त मानात्प्रकारात् अन्यथा प्रकारान्तर नास्ति, येन प्रकारेणाशुभ कर्म न लिप्यते, कर्मणा न लिप्यस इत्यर्थ। अत शास्त्रविहितानि कर्माण्यग्निहोत्रादीनि कुर्वन्नेव जिजीविषेत्॥

कथ पुनरिदमवगम्यते—पूर्वेण मन्त्रेण सन्यासिनो ज्ञाननिष्ठोक्ता, द्वितीयेन तदशक्तस्य कर्मनिष्ठेति?उच्यते—

ज्ञानकर्मणोर्विरोध पर्वतवदकम्प्य यथोक्त न स्मरसि किम् ? इहाप्युक्तम्—यो हि जिजीविषेत्स कर्माणि कुर्वन्नेव इति, ‘ईशा वास्यमिद सर्वम्’, ‘तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा भागृध कस्य स्विद्धनम्’ इति च। ‘न जीविते मरणे वा गृधिं कुर्वीतारण्यमियात् इति पद ततो न पुनरेयात्’ इति च सन्यासशासनात्। उभयो फलभेद च वक्ष्यति। ‘इमौ द्वावेव पन्थानावनुनिष्क्रान्ततरौ भवत क्रियापथश्चैव पुरस्तात्सन्यासश्च’, तयो सन्यास एवातिरेचयति—‘न्यासएवात्यरेचयत्’ इति तैत्तिरीयके। ‘द्वाविमावथ पन्थानौ यत्र वेदा प्रतिष्ठिता। प्रवृत्तिलक्षणो धर्मो निवृत्तिश्च विभाषित’ इत्यादि पुत्राय विचार्य निश्चितमुक्त व्यासेन वेदाचार्येण भगवता।विभाग चानयो प्रदर्शयिष्याम॥

अथेदानीमविद्वन्निन्दार्थोऽय मन्त्र आरभ्यते—

असुर्या नाम ते लोका
अन्धेन तमसा वृता।
ताँस्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति
ये के चात्महनो जनाः॥३॥

असुर्या परमात्मभावमद्वयमपेक्ष्य देवादयोऽप्यसुरा।

तेषा च स्वभूता लोका असुर्या नाम। नामशब्दोऽनर्थको निपात। ते लोका कर्मफलानि लोक्यन्ते दृश्यन्ते भुज्यन्त इति जन्मानि। अन्धेन अदशनात्मकेनाज्ञानेन तमसा आवृता आच्छादिता। तान् स्थावरान्तान्, प्रेत्य त्यक्त्वेम देहम् अभिगच्छन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम्। ये के च आत्महन आत्मान न्घन्तीत्यात्महन। के? ते जना येऽविद्वास। कथ ते आत्मान नित्य हिंसन्ति? अविद्यादोषेण विद्यमानस्यात्मनस्तिरस्करणात्। विद्यमानस्यात्मनो यत्कार्यं फलमजरामरत्वादिसवेदनादिलक्षणम्, तत् हतस्येव तिरोभूत भवतीति प्राकृता अविद्वासो जना आत्महन इत्युच्यन्ते। तेन ह्यात्महननदोषेण ससरन्ति ते॥

यस्यात्मनो हननादविद्वास ससरन्ति, तद्विपर्ययेण विद्वासो मुच्यन्तऽनात्महन, तत्कीदृशमात्मतत्त्वमित्युच्यते—

अनेजदेकं मनसो जवीयो
नैनद्देवा आप्नुवन्पूर्वमर्षत्।
तद्धावतोऽन्यानत्येति तिष्ठ-
त्तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधाति॥४॥

अनेजत् न एजत्। ‘एजृ कम्पने’, कम्पन चलन स्वा-

वस्थाप्रच्युति, तद्वर्जितम्, सर्वदा एकरूपमित्यर्थ। तच्च एक सर्वभूतेषु। मनस सकल्पादिलक्षणात् जवीयो जववत्तरम्। कथ विरुद्धमुच्यते—ध्रुव निश्चलमिदम्, मनसो जवीय इति च ? नैष दोष, निरुपाध्युपाधिमत्त्वेनोपपत्ते। तत्र निरुपाधिकेन स्वेन रूपेणोच्यते—अनेजदेकम् इति। मनस अन्त करणस्य सकल्पविकल्पलक्षणस्योपाधेरनुवर्तनात्। इह देहस्थस्य मनसो ब्रह्मलोकादिदूरस्थसकल्पन क्षणमात्राद्भवतीत्यतो मनसो जविष्ठत्व लोकप्रसिद्धम्। तस्मिन्मनसि ब्रह्मलोकादीन् द्रुत गच्छति सति, प्रथमप्राप्त इवात्मचैतन्याभासो गृह्यते। अत मनसो जवीय इत्याह। नैन द्देवा, द्योतनाद्देवा चक्षुरादीनीन्द्रियाणि, एनत् प्रकृतमात्म तत्त्वनाप्नुवन् न प्राप्तवन्त। तेभ्यो मनो जवीय। मनोव्यापारव्यवहितत्वादाभासमात्रमप्यात्मनो नैव देवाना विषयीभवति, यस्माज्जवनान्मनसोऽपि पूर्वमर्षत् पूर्वमेव गतम्, व्योमवव्द्यापित्वात्। सर्वव्यापि तदात्मतत्त्व सर्वससारधर्मवर्जित स्वेन निरुपाधिकेन स्वरूपेणाविक्रियमेव सत्, उपाधिकृता सर्वा ससारविक्रिया अनुभवतीवाविवेकिना मूढानामनेकमिव च प्रतिदेह प्रत्यवभासत इत्येतदाह—तत् धावत द्रुत गच्छत अन्यान् आत्मविलक्षणान्मनोवागिन्द्रियप्रभृ-

तीन अत्यति अतीत्य गच्छतीव। इवार्थ स्वयमेव दर्शयति—तिष्ठदिति, स्वयमविक्रियमेव सदित्यर्थ। तस्मिन् आत्मतत्त्वेसति नित्यचैतन्यस्वभावे, मातरिश्वा मातरि अन्तरिक्षे श्वयति गच्छतीति मातरिश्वा वायु सर्वप्राणभृत्क्रियात्मक, यदाश्रयाणि कार्यकरणजातानि यस्मिन्नोतानि प्रोतानि च, यत्सूत्रसज्ञक सर्वस्य जगतो विधारयितृ, स मातरिश्वा, अप कर्माणि प्राणिना चेष्टालक्षणानि अग्न्यादित्यपर्जन्यादीना ज्वलनदहनप्रकाशाभिवर्षणादिलक्षणानि, दधाति विभजतीत्यर्थ, धारयतीति वा, ‘भीषास्माद्वात पवते’ इत्यादिश्रुतिभ्य। सर्वा हि कार्यकरणविक्रिया नित्यचैतन्यात्मस्वरूपे सर्वास्पदभूते सत्येव भवन्तीत्यर्थ॥

न मन्त्राणा जामितास्तीति पूर्वमन्त्रोक्तमप्यर्थ पुनराह—

तदेजति तन्नैजति
तद्दूरे तद्वन्तिके।
तदन्तरस्य सर्वस्य
तदु सर्वस्यास्य बाह्यतः॥५॥

तत् आत्मतत्त्व यत्प्रकृतम् एजति चलति तदेव च नैजति स्वतो नैव चलति, स्वत अचलमेव सत् चलतीवे

त्यर्थ। किंच, तद्दूरे वर्षकोटिशतैरप्यविदुषामप्राप्यत्वाद्दूर इव। तदु अन्तिके समीपे अत्यन्तमेव विदुषाम्, आत्मत्वात् न केवल दूरे, अन्तिके च। तत् अन्त अभ्यन्तरे अस्य सर्वस्य, ‘य आत्मा सर्वान्तर’ इति श्रुते, अस्यसर्वस्य जगतो नामरूपक्रियात्मकस्य। तत् उ सर्वस्य अस्य बाह्यत, व्यापित्वादाकाशवन्निरतिशयसूक्ष्मत्वादन्त, ‘प्रज्ञानघन एव’ इति शासनान्निरन्तर च॥

यस्तु सर्वाणि भूतानि
आत्मन्येवानुपश्यति।
सर्वभूतेषु चात्मान
ततो न विजुगुप्सते॥६॥

यस्तु परिव्राट् मुमुक्षु सर्वाणि भूतानि अव्यक्तादीनि स्थावरान्तानि आत्मन्येव अनुपश्यति, आत्मव्यतिरिक्तानि न पश्यतीत्यर्थ। सर्वभूतेषु तेष्वेव च आत्मान तेषामपि भूताना स्वमात्मानमात्मत्वेन—यथास्य देहस्य कार्यकरणसघातस्यात्मा अह सर्वप्रत्ययसाक्षिभूतश्चेतयिता केवलो निर्गुणोऽनेनैव स्वरूपेणाव्यक्तादीना स्थावरान्तानामहमेवात्मेति सर्वभूतेषु चात्मान निर्विशेष यस्त्वनुपश्यति, स तत

तस्मादेव दशनात् न विजुगुप्सते विजुगुप्सा घृणा न करोति। प्राप्तस्यैवानुवादोऽयम।सवा हि घृणा आत्मनोऽन्यद्दुष्ट पश्यतो भवति, आत्मानमेवात्यन्तविशुद्ध निरन्तर पश्यतो न घृणानिमित्तमर्थान्तरमस्तीति प्राप्तमेव—ततो न विजुगुप्सत इति॥

इममेवार्थमन्योऽपि मन्त्र आह—

यस्मिन्सर्वाणि भूतानि
आत्मैवाभूद्विजानत।
तत्र को मोहकः शोक
एकत्वमनुपश्यतः॥७॥

यस्मिन्सर्वाणि भूतानि यस्मिन् काले यथोक्तात्मनि वा, तान्येव भूतानि सर्वाणि परमार्थात्मदर्शनात् आत्मैवाभूत् आत्मैव सवृत्त परमार्थवस्तु विजानत, तत्र तस्मिन्काले तत्रात्मनि वा, को मोह क शोक। शोकश्च मोहश्चका मकर्मबीजमजानतो भवति, न त्वात्मैकत्व विशुद्ध गगनोपम पश्यत। को मोह क शोक इति शोकमोहयोरविद्याकार्ययोराक्षेपेणासभवप्रकाशनात् सकारणस्य ससारस्यात्यन्तमेवोच्छेद प्रदर्शितो भवति॥

योऽयमतीतैर्मन्त्रैरुक्त आत्मा, स स्वेन रूपेण किंलक्षण इत्याह अय मन्त्र—

स पर्यगाच्छुक्रमकायमव्रण-
मनाविरँशुद्धमपापविद्धम्।
कविर्मनीषी परिभूः स्वयभूर्याथातथ्यतो-
ऽर्थान्व्यदधाच्छाश्वतीभ्यः समाभ्यः॥८॥

स पर्यगात् स यथोक्त आत्मा पर्यगात् परि समन्तात् अगात् गतवान्, आकाशवव्द्यापीत्यर्थ। शुक्र शुभ्र ज्योतिष्मत् दीप्तिमानित्यर्थ। अकायम् अशरीर लिङ्गशरीरवर्जित इत्यर्थ। अव्रणम् अक्षतम्। अस्नाविरम् स्नावा सिरा यस्मिन्न विद्यन्त इत्यस्नाविरम्। अव्रणमस्नाविरमित्येताभ्या स्थूलशरीरप्रतिषेध। शुद्ध निर्मलमविद्यामलरहितमिति कारणशरीरप्रतिषेध। अपापविद्ध धर्माधर्मादिपापवर्जितम्। शुक्रमित्यादीनि वचासि पुलिङ्गत्वेन परिणेयानि, स पर्यगात् इत्युपक्रम्य कविर्मनीषी इत्यादिना पुलिङ्गत्वेनोपसहारात्। कवि क्रान्तदर्शी सर्वदृक्, ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यादिश्रुते। मनीषी मनस ईषिता, सर्वज्ञ ईश्वर इत्यर्थ। परिभू सर्वेषा परि उपरि भवतीति परिभू। स्वयभू

स्वयमेव भवतीति, यषामुपरि भवति यश्चोपरि भवति स सर्व स्वयमेव भवतीति स्वयभू। स नित्यमुक्त ईश्वर याथातथ्यत सर्वज्ञत्वात् यथातथाभावो याथातथ्य तस्मात् यथाभूतकर्मफलसाधनत अर्थान् कर्तव्यपदार्थान् व्यदधात् विहितवान्, यथानुरूप व्यभजदित्यर्थ। शाश्वतीभ्य नित्याभ्य समाभ्य सवत्सरारयेभ्य प्रजापतिभ्य इत्यथ॥

अत्राद्येन मन्त्रेण सर्वैषणापरित्यागेन ज्ञाननिष्ठोक्ता प्रथमो वेदार्थ ‘ईशावास्यमिद सर्वम्’ ‘मा गृध कस्य स्विद्धनम्’ इति। अज्ञाना जिजीविषूणा ज्ञाननिष्ठासभवे ‘कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेत्’ इति कर्मनिष्ठाक्ता द्वितीयो वेदार्थ। अनयोश्च निष्ठयोर्विभागो मन्त्रद्वयप्रदर्शितयोर्बृहदारण्यकेऽपि दर्शित—‘सोऽकामयत जाया मे स्यात्’ इत्यादिना अज्ञस्य कामिन कर्माणीति। ‘मन एवास्यात्मा वाग्जाया’ इत्यादिव चनात् अज्ञत्व कामित्व च कर्मनिष्ठस्य निश्चितमवगम्यते। तथा च तत्फलसप्तान्नसर्गस्तेष्वात्मभावेनात्मस्वरूपावस्थानम्। जायाद्येषणात्रयसयासेन चात्मविदा कर्मनिष्ठाप्रातिकूल्येन आत्मस्वरूपनिष्ठैव दर्शिता—‘किं प्रजया करिष्यातेयेपानोऽयमात्माय लोक’ इत्यादिना। ये तु ज्ञाननिष्ठा संन्यासिनस्तेभ्य ‘असुर्या नाम ते’ इत्यादिना अविद्वन्निन्दाद्वार

णात्मनो याथात्म्यम् ‘स पर्यगात्’ इत्येतदन्तैर्मन्त्रैरुपदिष्टम्। ते ह्यत्राधिकृता न कामिन इति। तथा च श्वेताश्वतराणा मन्त्रोपनिषदि—‘अत्याश्रमिभ्य परम पवित्र प्रोवाच सम्यगृषिसघजुष्टम्’ इत्यादि विभज्योक्तम्। ये तु कामिन कर्मनिष्ठा कर्म कुर्वन्त एव जिजीविषव, तेभ्य इदमुच्यते—‘अन्ध तम’ इत्यादि। कथ पुनरेवमवगम्यते, न तु सर्वेषाम् इति? उच्यते—अकामिन साध्यसाधनभेदोपमर्देन ‘यस्मिन्सर्वाणि भूतानि आत्मैवाभूद्विजानत। तत्र को मोह क शोक एकत्वमनुपश्यत’ इति यत् आत्मैकत्वविज्ञानम्, तन्न केनचित्कर्मणा ज्ञानान्तरेण वा ह्यमूढ समुच्चिचीषति। इह तु समुच्चिचीषया अविद्वदादिनिन्दा क्रियते। तत्र च यस्य येन समुच्चय सभवति न्यायत शास्त्रतो वा तदिहोच्यते। तद्दैव वित्त देवताविषय ज्ञान कर्मसबन्धित्वेनोपन्यस्त न परमात्मज्ञानम्, ‘विद्यया देवलोक’ इति पृथक्फलश्रवणात्। तयोर्ज्ञानकर्मणोरिहैकैकानुष्ठाननिन्दा समुच्चिचीषया, न निन्दापरैव एकैकस्य, पृथक्फलश्रवणात्—‘विद्यया तदारोहन्ति’ ‘विद्यया देवलोक ’ ‘न तत्र दक्षिणा यान्ति’ ‘कर्मणा पितृलोक’ इति। न हि शास्त्रविहित किंचिदकर्तव्यतामियात्। तत्र—

अन्ध तमः प्रविशन्ति
ये अविद्यामुपासते।
ततो भूय इव ते तमो
य उ विद्यायाँ रताः॥९॥

अन्ध तम अदर्शनात्मक तम प्रविशन्ति। के? ये अविद्याम्, विद्याया अन्या अविद्या कर्मेत्यर्थ, कर्मणो विद्याविरोधित्वात्, तामविद्यामग्निहोत्रादिलक्षणामेव केवलाम् उपासते तत्परा सन्तोऽनुतिष्ठन्तीत्यभिप्राय। तत तस्मादन्धात्मकात्तमस भूय इव बहुतरमेव ते तम प्रविशति। के ? कर्म हित्वा ये उ ये तु विद्यायामेव देवताज्ञाने एव रता अभिरता॥

तत्रावान्तरफलभेद विद्याकर्मणो समुच्चयकारणमाह। अन्यथा फलवदफलवतो सनिहितयोरङ्गाङ्गितया जामितैव स्यादिति—

अन्यदेवाहुर्विद्यया
अन्यदाहुरविद्यया।
इति शुश्रुभधीराणां
ये नस्तद्विचचक्षिरे॥१०॥

अन्यत् पृथगेव विद्यया क्रियते फलमिति आहु वदन्ति, अन्यदाहुरविद्यया कर्मणा क्रियते फलमिति। तथोक्तम्—‘कर्मणा पितृलोक, विद्यया देवलोक’ इति। इति एव शुश्रुभश्रुतवन्तो वय धीराणा धीमता वचनम्। ये आचार्या न अस्मभ्य तत् कर्म च ज्ञान च विचचक्षिरे व्याख्यातवन्त, तेषामयमागम पारम्पर्यागत इत्यर्थ॥

यत एवमत—

विद्या चाविद्या च
यस्तद्वेदोभयँ सह।
अविद्यया मृत्यु तीर्त्वा
विद्ययामृतमश्नुते॥११॥

विद्या च अविद्या च देवताज्ञान कर्म चेत्यर्थ। यस्तत् एतदुभय सह एकेन पुरुषेण अनुष्ठेय वेद तस्यैव समुच्चयकारिण एकैकपुरुषार्थसबन्ध क्रमेण स्यादित्युच्यते—अविद्यया कर्मणा अग्निहोत्रादिना मृत्युम्, स्वाभाविक कर्म ज्ञान च मृत्युशब्दवाच्यम्, तदुभय तीर्त्वा अतिक्रम्य विद्यया देवताज्ञानेन अमृत देवतात्मभावम् अश्नुते प्राप्नोति। तद्ध्यमृत मुच्यते, यद्देवतात्मगमनम्॥

अधुना व्याकृताव्याकृतोपासनयो समुच्चिचीषया प्रत्येक निन्दोच्यते—

अन्ध तमः प्रविशन्ति
येऽसंभूतिमुपासते।
ततो भूय इव ते तमो
य उ संभूत्याँ रता॥१२॥

अन्ध तम प्रविशन्ति ये असभूतिम्, सभवन सभूति सा यस्य कार्यस्य सा सभूति तथा अन्या असभूति प्रकृति कारणम् अव्याकृतारयम्, तामसभूतिमव्याकृतारया प्रकृतिं कारणमविद्या कामकर्मबीजभूतामदर्शनात्मिकाम् उपासते ये ते तदनुरूपमेवान्ध तम अदर्शनात्मक प्रविशन्ति। तत तस्मादपि भूयो बहुतरभिव तम ते प्रविशन्ति ये उ सभूत्या कार्यब्रह्मणि हिरण्यगर्भारये रता॥

अधुना उभयोरुपासनयो समुचयकारणमवयवफलभेदमाह—

अन्यदेवाहुः सभवा-
दन्यदाहुरसभवात्।

इति शुश्रुभधीराणा
ये नस्तद्विचचक्षिरे॥१३॥

अन्यदेव पृथगेव आहु फल सभवात् सभूते कार्यब्रह्मोपासनात् अणिमाद्यैश्वर्यलक्षणम् आख्यातवन्त इत्यर्थ। तथा च अन्यदाहुरसभवात् असभूते अव्याकृतात् अव्याकृतोपासनात् यदुक्तम् ‘अन्ध तम प्रविशन्ति’ इति, प्रकृतिलय इति च पौराणिकैरुच्यते। इति एव शुश्रुभधीराणा वचन ये नस्तद्विचचक्षिरे व्याकृताव्याकृतोपासनफल व्यारयातवन्त इत्यर्थ॥

यत एवम्, अत समुच्चय सभूत्यसभूत्युपासनयोर्युक्त एकैकपुरुषाथत्वाच्चेत्याह—

सभूति च विनाश च
यस्तद्वेदोभयँसह।
विनाशेन मृत्यु तीर्त्वा-
संभूत्यामृतमश्नुते॥१४॥

सभूतिं च विनाश च यस्तद्वेदोभय सह, विनाशेन, विनाशो धर्मो यस्य कार्यस्य स तेन धर्मिणा अभेदेनोच्यते

‘विनाश’ इति। तेन तदुपासनेनानैश्वर्यमधर्मकामादिदोषजात च मृत्यु तीर्त्वा, हिरण्यगर्भोपासनेन ह्यणिमादिप्राप्तिफलम्, तेनानैश्वर्यादिमृत्युमतीत्य, असभूत्या अव्याकृतोपासनया अमृत प्रकृतिलयलक्षणम् अश्नुते। ‘सभूति च विनाश च’ इत्यत्रावर्णलोपेन निर्देशो द्रष्टव्य, प्रकृतिलयफलश्रुत्यनुरोधात्॥

मानुषदैववित्तसाध्य फल शास्त्रलक्षण प्रकृतिलयान्तम्, एतावती ससारगति। अत पर पूर्वोक्तम् ‘आत्मैवाभूद्विजानत’ इति सर्वात्मभाव एव सर्वैषणासन्यासज्ञाननिष्ठाफलम्। एव द्विप्रकार प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणो वेदार्थोऽत्र प्रकाशित। तत्र प्रवृत्तिलक्षणस्य वेदार्थस्य विधिप्रतिषेधलक्षणस्य कृत्स्नस्य प्रकाशने प्रवर्ग्यात ब्राह्मणमुपयुक्तम्।निवृत्तिलक्षणस्य प्रकाशने अत ऊर्ध्वं बृहदारण्यकम्। तत्र निषेकादिश्मशानान्त कर्म कुर्वन् जिजीविषेद्यो विद्यया सहापर ब्रह्मविषयया, तदुक्तम्— ‘विद्या चाविद्या च यस्तद्वेदोभयँसह। अविद्यया मृत्यु तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते’ इति, तत्रसोऽधिकारी केन मार्गेणामृतत्वमश्नुते इत्युच्यते—‘तद्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्यो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चाय दक्षिणेऽक्षन्पुरुष’ एतदुभय सत्य ब्रह्मोपासीन

यथोक्तकर्मकृच्च य, सोऽन्तकाले प्राप्ते सत्यात्मानमात्मन प्राप्तिद्वार याचते—

हिरण्मयेन पात्रेण
सत्यस्यापिहित मुखम्।
तत्त्वं पूषन्नपावृणु
सत्यधर्माय दृष्टये॥१५॥

हिरण्मयेन पात्रेण हिरण्मयमिव हिरण्मयम्, ज्योतिर्मयमित्येतत्, तेन पात्रेणेव अपिधानभूतेन सत्यस्य आदित्यमण्डलस्थस्य ब्रह्मण अपिहितम् आच्छादित मुख द्वारम्, तत्त्व हे पूषन् अपावृणु अपसारय सत्यधर्माय तव सत्यस्योपासनात्सत्य धर्मो यस्य मम सोऽह सत्यधर्मा तस्मै मह्यम्, अथवा, यथाभूतस्य धर्मस्यानुष्ठात्रे, दृष्टये तव सत्यात्मन उपलब्धये॥

पूषन्नेकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूहरश्मीन्समूह तेजो यत्ते रूप कल्याणतम तत्ते पश्यामि योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि॥१६॥

हे पूषन् जगत पोपणात्पूषा रवि। तथा एक एव ऋषति गच्छतीत्येकर्षि हे एकर्षे। तथा सर्वस्य सयमनाद्यम हे यम। तथा रश्मीना प्राणाना रसाना च स्वीकरणात्सूर्य हे सूर्य। प्रजापतेरपत्य प्राजापत्य हे प्राजापत्य। व्यूह विगमय रश्मीन् स्वान्। समूह एकीकुरु उपसहर तेज तावक ज्योति। यत् ते तव रूप कल्याणतमम् अत्यन्तशो भनम्, तत् ते तवात्मन प्रसादात् पश्यामि। किंच, अह न तु त्वा भृत्यवद्याचे योऽसौ आदित्यमण्डलस्थ असौ व्याहृत्यवयव पुरुष पुरुषाकारत्वात्, पूर्णंवानेन प्राणबुद्ध्यात्मना जगत्समस्तमिति पुरुष, पुरि शयनाद्वा पुरुष। सोऽहम् अस्मि भवामि॥

वायुरनिलममृत-
मथेद भस्मान्तँशरीरम्।
ॐ क्रतो स्मर कृतँस्मर
क्रतो स्मर कृतँ स्मर॥१७॥

अथेदानीं मम मरिष्यतो वायु प्राण अध्यात्मपरिच्छेद हित्वा अधिदैवतात्मान सर्वात्मकम् अनिलम् अमृत सूत्रात्मान प्रतिपद्यतामिति वाक्यशेष। लिङ्ग चेद ज्ञानकर्मसस्कृतमुत्क्रामत्विति द्रष्टव्यम्, मार्गयाचनसामर्थ्यात्। अथ

इद शरीरमग्नौ हुतभस्मान्त भस्मावशेषभूयात्। ओमिति यथोपासनम् ओंप्रतीकात्मकत्वात्सत्यात्मकमग्न्याख्य ब्रह्मा भेदेनोच्यते। हे ऋतो सकल्पात्मक स्मर यन्मम स्मर्तव्य तस्य कालोऽय प्रत्युपस्थित, अत स्मर एतावन्त काल भावित कृतम् अग्ने स्मर यन्मया बाल्यप्रभृत्यनुष्ठित कर्म तच्च स्मर। क्रतो स्मर कृत स्मर इति पुनर्वचनमादरार्थम्॥

पुनरन्येन मन्त्रेण मार्गंयाचते—

अग्ने नय सुपथा राये अस्मा-
न्विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्।
युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो
भूयिष्ठा ते नमउक्ति विधेम॥१८॥

हे अग्नेनय गमय सुपथा शोभनेन मार्गेण। सुपथेति विशेषण दक्षिणमार्गनिवृत्त्यर्थम्। निर्विण्णोऽह दक्षिणेन मार्गेण गतागतलक्षणेन, अतो याचे त्वा पुन पुन गमनागमनवर्जितेन शोभनेन पथा नय। राये धनाय, कर्मफलभोगायेत्यर्थ। अस्मान् यथोक्तधर्मफलविशिष्टान् विश्वानि सर्वाणि हे देव वयुनानि कर्माणि, प्रज्ञानानि वा विद्वान् जानन्। किंच, युयोधि वियोजय विनाशय अस्मत् अस्मत्त

जुहुराण कुटिल वञ्चनात्मकम् एन पापम्। ततो वय विशुद्धा सन्त इष्ट प्राप्स्याम इत्यभिप्राय। किंतु वयमिदानीं ते न शक्नुम परिचर्यांकतुम्, भूयिष्ठा बहुतरा ते तुभ्य नमउक्तिं नमस्कारवचन विधेम नमस्कारेण परिचरेम इत्यर्थ॥

‘अविद्यया मृत्यु तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते’ ‘विनाशेन मृत्यु तीर्त्वा असभूत्यामृतमश्नुते’ इति श्रुत्वा केचित्सशय कुर्वन्ति। अतस्तन्निर्धारणार्थं सक्षेपतो विचारणा करिष्याम। तत्र तावत्किंनिमित्त सशय इति, उच्यते—विद्याशब्देन मुरया परमात्मविद्यैव कस्मान्न गृह्यते, अमृततत्व च?ननूक्ताया परमात्मविद्याया कर्मणश्च विरोधात्समुच्चयानुपपत्ति।सत्यम्। विरोधस्तु नावगम्यते, विरोधाविरोधयो शास्त्रप्रमाणकत्वात्, यथा अविद्यानुष्ठान विद्योपासन च शास्त्रप्रमाणकम्, तथा त द्विरोधाविरोधावपि। यथा च ‘न हिंस्यात्सर्वा भूतानि’ इति शास्त्रादवगत पुन शास्त्रेणैव बाध्यते ‘अध्वरे पशु हिंस्यात्’ इति, एव विद्याविद्ययोरपि स्यात्, विद्याकर्मणोश्च समुच्चय। न, ‘दूरमेते विपरीते विषूची अविद्या या च विद्येति ज्ञाता’ इति श्रुते। ‘विद्या चाविद्या च’ इति वचनादविरोध इति चेत्, न, हेतुस्वरूपफलविरोधात्। विद्याविद्याविरोधाविरोध

योर्विकल्पासंभवात् समुच्चयविधानादविरोध एवेति चेत्, न, सहसभवानुपपत्ते। क्रमेणैकाश्रये स्याता विद्याविद्ये इति चेत्, न, विद्योत्पत्तौ तदाश्रयेऽविद्यानुपपत्ते, न हि अग्निरुष्ण प्रकाशश्च इति विज्ञानोत्पत्तौ यस्मिन्नाश्रये तदुत्पन्नम्, तस्मिन्नेवाश्रये शीतोऽग्निरप्रकाशो वा इत्यविद्याया उत्पत्ति। नापि सशय अज्ञान वा, ‘यस्मिन्सर्वाणि भूतानि आत्मैवा भूद्विजानत। तत्र को मोह क शोक एकत्वमनुपश्यत’ इति शोकमोहाद्यसभवश्रुते। अविद्यासभवात्तदुपादानस्य कर्मणोऽप्यनुपपत्तिमवोचाम। ‘अमृतमश्नुते’ इत्यापेक्षिकमृतम्, विद्याशब्देन परमात्मविद्याग्रहणे ‘हिरण्मयेन’ इत्यादिना द्वारमार्गयाचनमनुपपन्न स्यात्। तस्मात् यथाव्याख्यात एव मन्त्राणामर्थ इत्युपरम्यते॥

इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचार्यस्य
श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छकरभगवत कृतौ
ईशावास्योपनिषद्भाष्यम्
सपूर्णम्॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735094991Screenshot2024-12-25081806.png"/>

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734962874Screenshot2024-12-11185502.png"/>

॥केनोपनिषत्॥

श्रीमच्छंकरभगवत्पादविरचितेन
पदभाष्येण सहिता।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734962801Screenshot2024-12-23193614.png"/>

‘केनेषितम्’ इत्याद्योपनिषत्परब्रह्मविषया वक्तव्येति नवमस्याध्यायस्यारम्भः। प्रागेतस्मात्कर्माण्यशेषतः परिसमापितानि, समस्तकर्माश्रयभूतस्य च प्राणस्योपासनान्युक्तानि, कर्माङ्गसामविषयाणि च। अनन्तरं च गायत्रसामविषयं दर्शनं वंशान्तमुक्तं कार्यम्। सर्वमेतद्यथोक्तं कर्म च ज्ञानं च सम्य-

गनुष्ठितं निष्कामस्य मुमुक्षोः सत्त्वशुद्ध्यर्थं भवति। सकामस्य तु ज्ञानरहितस्य केवलानि श्रौतानि स्मार्तानि च कर्माणि दक्षिणमार्गप्रतिपत्तये पुनरावृत्तये व भवन्ति। स्वाभाविक्या त्वशास्त्रीयया प्रवृत्त्या पश्वादिस्थावरान्ता अधोगतिः स्यात्। ‘अथैतयोः पथोर्न कतरेणचन तानीमानि क्षुद्राण्यसकृदावर्तीनि भूतानि भवन्ति जायस्व म्रियस्वेत्येतत्तृतीय‍ँस्थानम्’इति श्रुतेः, ‘प्रजा ह तिस्रोऽत्यायमीयुः’इति च मन्त्रवर्णात्। विशुद्धसत्त्वस्य तु निष्कामस्यैव बाह्यादनित्यात्साध्यसाधनसंबन्धादिह कृतात्पूर्वकृताद्वा संस्कारविशेषोद्भवाद्विरक्तस्य प्रत्यगात्मविषया जिज्ञासा प्रवर्तते। तदेतद्वस्तु प्रश्नप्रतिवचनलक्षणया श्रुत्या प्रदर्श्यते ‘केनेषितम्’इत्याद्यया। काठके चोक्तम् ‘पराञ्चिखानि व्यतृणत्स्वयंभूस्तस्मात्पराङ् पश्यति नान्तरात्मन्। कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्षदावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन्’इत्यादि। ‘परीक्ष्य लोकान्कर्मचितान्ब्राह्मणो निर्वेदमायान्नास्त्यकृतः कृतेन। तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्’इत्याद्याथर्वणे च। एवं हि विरक्तस्य प्रत्यगात्मविषयं विज्ञानं श्रोतुं मन्तुं विज्ञातुं च सामर्थ्यमुपपद्यते, नान्यथा। एतस्माच्च प्रत्यगात्मब्रह्मविज्ञानात्संसारबीजमज्ञानं कामकर्मप्रवृत्तिकारणमशेषतो निवर्तते, ‘तत्र

को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः’इति मन्त्रवर्णात्, ‘तरति शोकमात्मवित्’‘भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः। क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे’इत्यादिश्रुतिभ्यश्च। कर्मसहितादपि ज्ञानादेतत्सिध्यतीति चेत्, न, वाजसनेयके तस्यान्यकारणत्ववचनात्। ‘जाया मे स्यात्’इति प्रस्तुत्य ‘पुत्रेणायं लोको जय्यो नान्येन कर्मणा, कर्मणा पितृलोका विद्यया देवलोकः’इत्यात्मनोऽन्यस्य लोकत्रयस्य कारणत्वमुक्तं वाजसनेयके। तत्रैव च पारिव्राज्यविधाने हेतुरुक्तः ‘किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्मायं लोकः’इति। तत्रायं हेत्वर्थः—प्रजाकर्मतत्संयुक्तविद्याभिर्मनुष्यपितृदेवलोकत्रयसाधनैरनात्मलोकप्रतिपत्तिकारणैः किं करिष्यामः। न चास्माकं लोकत्रयमनित्यं साधनसाध्यमिष्टम्, येषामस्माकं स्वाभाविकोऽजोऽजरोऽमृतोऽभयो न वर्धते कर्मणा नो कनीयान्नित्यश्च लोक इष्टः। स च नित्यत्वान्नाविद्यानिवृत्तिव्यतिरेकेणान्यसाधननिष्पाद्यः। तस्मात्प्रत्यगात्मब्रह्मविज्ञानपूर्वकः सर्वैषणासंन्यास एव कर्तव्य इति। कर्मसहभावित्वविरोधाच्च प्रत्यगात्मब्रह्मविज्ञानस्य। न ह्युपात्तकारकफलभेदविज्ञानेन कर्मणा प्रत्यस्तमितसर्वभेददर्शनस्य प्रत्यगात्मब्रह्मविषयस्य सहभावित्वमुपपद्यते,

वस्तुप्राधान्ये सति अपुरुषतन्त्रत्वाद्ब्रह्मविज्ञानस्य। तस्माद्दृष्टादृष्टेभ्यो बाह्यसाधनसाध्येभ्यो विरक्तस्य प्रत्यगात्मविषया ब्रह्मजिज्ञासेयम् ‘केनेषितम्’इत्यादिश्रुत्या प्रदर्श्यते। शिष्याचार्यप्रश्नप्रतिवचनरूपेण कथनं तु सूक्ष्मवस्तुविषयत्वात्सुखप्रतिपत्तिकारणं भवति। केवलतर्कागम्यत्वं च दर्शितं भवति॥

केनेषितं पतति प्रेषितं मनः
केन प्राणः प्रथमः प्रैति युक्तः।
केनेषितां वाचमिमां वदन्ति
चक्षुःश्रोत्रं क उ देवो युनक्ति॥१॥

‘नैषा तर्केण मतिरापनेया’इति श्रुतेश्च। ‘आचार्यवान्पुरुषो वेद’‘आचार्याद्धैव विद्या विदिता साधिष्ठं प्रापदिति’‘तद्विद्धि प्रणिपातेन’इत्यादिश्रुतिस्मृतिनियमाच्चकश्चिद्गुरुंब्रह्मनिष्ठं विधिवदुपेत्य प्रत्यगात्मविषयादन्यत्रशरणमपश्यन्नभयं नित्यं शिवमचलमिच्छन्पप्रच्छेति कल्प्यते—केनेषितमित्यादि। केन इषितं केन कर्त्राइषितम् इष्टमभिप्रेतं सत् मनः पतति गच्छति स्वविषयं प्रतीति संबध्यते। इषेराभीक्ष्ण्यार्थस्य गत्यर्थस्य चेहासंभवादिच्छार्थ-

स्यैवैतद्रूपमिति गम्यते। इषितमिति इट्प्रयोगस्तुच्छान्दसः। तस्यैव प्रपूर्वस्य नियोगार्थे प्रेषितमित्येतत्। तत्र प्रेषितमित्येवोक्ते प्रेषयितृप्रेषणविशेषविषयाकाङ्क्षा स्यात्—केन प्रेषयितृविशेषेण, कीदृशं वा प्रेषणमिति। इषितमिति तु विशेषणे सति तदुभयं निवर्तते, कस्येच्छामात्रेण प्रेषितमित्यर्थविशेषनिर्धारणात्। यद्येषोऽर्थोऽभिप्रेतः स्यात्, केनेषितमित्येतावतैव सिद्धत्वात्प्रेषितमिति न वक्तव्यम्। अपि च शब्दाधिक्यादर्थाधिक्यं युक्तमिति इच्छया कर्मणा वाचा वा केन प्रेषितमित्यर्थविशेषोऽवगन्तुं युक्तः। न, प्रश्नसामर्थ्यात्, देहादिसंघातादनित्यात्कर्मकार्याद्विरक्तः अतोऽन्यत्कूटस्थं नित्यं वस्तु बुभुत्समानः पृच्छतीति सामर्थ्यादुपपद्यते। इतरथा इच्छावाक्कर्मभिर्देहादिसंघातस्य प्रेरयितृत्वं प्रसिद्धमिति प्रश्नोऽनर्थक एव स्यात्। एवमपि प्रेषितशब्दस्यार्थो न प्रदर्शित एव। न संशयवतोऽयं प्रश्न इति प्रेषितशब्दस्यार्थविशेष उपपद्यते। किं यथाप्रसिद्धमेव कार्यकरणसंघातस्य प्रेषयितृत्वम्, किं वा संघातव्यतिरिक्तस्य स्वतन्त्रस्येच्छामात्रेणैव मनआदिप्रेषयितृत्वम् इत्यस्यार्थस्य प्रदर्शनार्थं केनेषितं पतति प्रेषितं मन इति विशेषणद्वयमुपपद्यते। ननु स्वतन्त्रंमनः स्वविषये स्वयं पततीति प्रसिद्धम्, तत्र कथं प्रश्न उपपद्यते इति उच्यते—यदि स्वतन्त्रं मनः

प्रवृत्तिनिवृत्तिविषये स्यात्, तर्हि सर्वस्यानिष्टचिन्तनं न स्यात्। अनर्थंच जानन्संकल्पयति। अभ्यग्रदुःखे च कार्ये वार्यमाणमपि प्रवर्तत एव मनः। तस्मायुक्त एव केनेषितमित्यादिप्रश्नः। केन प्राणः युक्तः नियुक्तः प्रेरितः सन् प्रैति गच्छति स्वव्यापारं प्रति। प्रथम इति प्राणविशेषणं स्यात्, तत्पूर्वकत्वात्सर्वेन्द्रियप्रवृत्तीनाम्। केन इषितां वाचम्इमां शब्दलक्षणां वदन्ति लौकिकाः। तथा चक्षुः श्रोत्रं च स्वे स्वे विषये क उ देवः द्योतनवान् युनक्ति नियुङ्क्ते प्रेरयति॥

श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो य-
द्वाचो ह वाचँ स उ प्राणस्य प्राणः।
चक्षुषश्चक्षुरतिमुच्य धीराः
प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति॥२॥

एवं पृष्टवते योग्यायाह गुरुः। शृणु यत् त्वं पृच्छसि, मनआदिकरणजातस्य को देवः स्वविषयं प्रति प्रेरयिता कथं वा प्रेरयतीति। श्रोत्रस्य श्रोत्रं शृणोत्यनेनेति श्रोत्रम्, शब्दस्य श्रवणं प्रति करणं शब्दाभिव्यञ्जकं श्रोत्रमिन्द्रियम्, तस्य श्रोत्रं सः यस्त्वया पृष्टः ‘चक्षुः श्रोत्रं क उ देवा युनक्ति’इति। असावेवविशिष्टः श्रोत्रादीनि नियुङ्क्त इति वक्तव्ये, नन्वे-

तदननुरूपं प्रतिवचनं श्रोत्रस्य श्रोत्रमिति। नैष दोषः, तस्यान्यथा विशेषानवगमात्। यदि हि श्रोत्रादिव्यापारव्यतिरिक्तेन स्वव्यापारेण विशिष्टः श्रोत्रादिनियोक्ता अवगम्येत दात्रादिप्रयोक्तृवत्, तदेदमननुरूपं प्रतिवचनं स्यात्। न त्विह श्रोत्रादीनां प्रयोक्ता स्वव्यापारविशिष्टो लवित्रादिवदधिगम्यते। श्रोत्रादीनामेव तु संहतानां व्यापारेणालोचनसंकल्पाध्यवसायलक्षणेन फलावसानलिङ्गेनावगम्यते—अस्ति हि श्रोत्रादिभिरसंहतः, यत्प्रयोजनप्रयुक्तः श्रोत्रादिकलापः गृहादिवदिति। संहतानां परार्थत्वादवगम्यते श्रोत्रादीनां प्रयोक्ता। तस्मादनुरूपमेवेदं प्रतिवचनं श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्यादि। कः पुनरत्र पदार्थः श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्यादेः?न ह्यत्र श्रोतस्य श्रोत्रान्तरेणार्थः, यथा प्रकाशस्य प्रकाशान्तरेण। नैष दोषः। अयमत्र पदार्थः—श्रोत्रं तावत्स्वविषयव्यञ्जनसमर्थं दृष्टम्। तत्तु स्वविषयव्यञ्जनसामर्थ्यंश्रोत्रस्य चैतन्ये ह्यात्मज्योतिषि नित्येऽसंहते सर्वान्तरे सति भवति, न असति इति। अतः श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्याद्युपपद्यते। तथा च श्रुत्यन्तराणि—‘आत्मनैवायं ज्योतिषास्ते’‘तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’‘येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः’इत्यादीनि। ‘यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम्।क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत’इति च

गीतासु। काठके च ‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम्’इति। श्रोत्राद्येव सर्वस्यात्मभूतं चेतनमिति प्रसिद्धम्, तदिह निवर्त्यते। अस्ति किमपि विद्वद्बुद्धिगम्यं सर्वान्तरतमं कूटस्थमजमजरममृतमभयं श्रोत्रादेरपि श्रोत्रादि तत्सामर्थ्यनिमित्तम् इति प्रतिवचनं शब्दार्थश्चोपपद्यत एव। तथा मनसः अन्तःकरणस्य मनः। न ह्यन्तःकरणम् अन्तरेण चैतन्यज्योतिषो दीधितिं स्वविषयसंकल्पाध्यवसायादिसमर्थं स्यात्। तस्मान्मनसोऽपि मन इति। इह बुद्धिमनसी एकीकृत्य निर्देशो मनस इति। यद्वाचो ह वाचम् यच्छब्दो यस्मादर्थे श्रोत्रादिभिः सर्वैः संबध्यते—यस्माच्छ्रोत्रस्य श्रोत्रम्, यस्मान्मनसो मन इत्येवम्। वाचो ह वाचमिति द्वितीया प्रथमात्वेन विपरिणम्यते, प्राणस्यप्राण इति दर्शनात्। वाचो ह वाचमित्येतदनुराधेन प्राणस्य प्राणमिति कस्माद्द्वितीयैव न क्रियते? न बहूनामनुरोधस्य युक्तत्वात्। वाचमित्यस्य वागित्येतावद्वक्तव्यंस उ प्राणस्य प्राण इति शब्दद्वयानुरोधेन, एवं हि बहूनामनुरोधो युक्तः कृतः स्यात्। पृष्टं च वस्तु प्रथमयैव निर्देष्टुं युक्तम्। स यस्त्वया पृष्टः प्राणस्य प्राणाख्यवृत्तिविशेषस्य प्राणः, तत्कृतं हि प्राणस्य प्राणनसामर्थ्यम्। न ह्यात्मनानधिष्ठितस्य प्राणनमुपपद्यते,

‘को ह्यवान्यात्कः प्राण्याद्यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्’‘ऊर्ध्वंप्राणमुन्नयत्यपानं प्रत्यगस्यति’इत्यादिश्रुतिभ्यः। इहापि च वक्ष्यते ‘येन प्राणः प्रणीयते तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि’इति। श्रोत्रादीन्द्रियप्रस्तावे घ्राणस्येव प्राणस्य न तु युक्तं ग्रहणम्। सत्यमेवम्। प्राणग्रहणेनैव तु घ्राणस्य ग्रहणं कृतमेव मन्यते श्रुतिः। सर्वस्यैव करणकलापस्य यदर्थप्रयुक्ता प्रवृत्तिः, तद्ब्रह्मेति प्रकरणार्थो विवक्षितः। तथा चक्षुषश्चक्षु रूपप्रकाशकस्य चक्षुषो यद्रूपग्रहणसामर्थ्यं तदात्मचैतन्याधिष्ठितस्यैव। अतश्चक्षुषश्चक्षुः।प्रष्टुः पृष्टस्यार्थस्य ज्ञातुमिष्टत्वात् श्रोत्रादेः श्रोत्रादिलक्षणं यथोक्तं ब्रह्म ‘ज्ञात्वा’इत्यध्याह्रियते, अमृता भवन्ति इति फलश्रुतेश्च। ज्ञानाद्ध्यमृतत्वं प्राप्यते। ज्ञात्वा अतिमुच्य इति सामर्थ्यात् श्रोत्रादिकरणकलापमुज्झित्वा—श्रोत्रादौ ह्यात्मभावं कृत्वा, तदुपाधिः सन्, तदात्मना जायते म्रियते संसरति च। अतः श्रोत्रादेः श्रोत्रादिलक्षणं ब्रह्मात्मेति विदित्वा, अतिमुच्य श्रोत्राद्यात्मभावं परित्यज्य—ये श्रोत्राद्यात्मभावं परित्यजन्ति, ते धीराः धीमन्तः। न हि विशिष्टधीमत्त्वमन्तरेण श्रोत्राद्यात्मभावः शक्यः परित्युक्तम्। प्रेत्य व्यावृत्य अस्मात् लोकात् पुत्रमित्रकलत्रबन्धुषु ममाहभावसव्यवहारलक्षणात्,

त्यक्तसर्वैषणा भूत्वेत्यर्थः। अमृता अमरणधर्माण भवन्ति। ‘न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः’ ‘पराञ्चिखानि व्यतृणत् आवृत्तचक्षुरमृतत्वमिन्छन्’‘यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते अत्र ब्रह्म समश्नुते’इत्यादिश्रुतिभ्यः। अथवा, अतिमुच्येत्यनेनैवैषणात्यागस्य सिद्धत्वात् अस्माल्लोकात्प्रेत्य अस्माच्छरीरादपेत्य मृत्वेत्यर्थः॥

न तत्रचक्षुर्गच्छति
न वाग्गच्छति नो मनः।
न विद्मो न विजानीमो
यथैतदनुशिष्यात्॥३॥

यस्माच्छ्रोत्रादेरपि श्रोत्राद्यात्मभूतं ब्रह्म, अतः न तत्र तस्मिन्ब्रह्मणि चक्षुः गच्छति, स्वात्मनि गमनासंभवात्। तथा न वाक् गच्छति। वाचा हि शब्द उच्चार्यमाणोऽभिधेयं प्रकाशयति यदा, तदाभिधेयं प्रति वाग्गच्छतीत्युच्यते। तस्य च शब्दस्य तन्निर्वर्तकस्य च करणस्यात्मा ब्रह्म। अतो न वाग्गच्छति। यथाग्निर्दाहकः प्रकाशकश्चापि सन् न ह्यात्मानं प्रकाशयति दहति वा, तद्वत्। नो मनः मनश्चान्यस्य संकल्पयितृ अध्यवसातृ च सत् नात्मानं संकल्पयत्यध्यवस्यति च, तस्यापि

ब्रह्मात्मेति। इन्द्रियमनोभ्यां हि वस्तुनो विज्ञानम्। तद्गोचरत्वात् न विद्मः तद्ब्रह्म ईदृशमिति। अतो न विजानीम यथा येन प्रकारेण एतत् ब्रह्म अनुशिष्यात् उपदिशेच्छिष्यायेत्यभिप्रायः। यद्धि करणगोचरं, तदन्यस्मै उपदेष्टुं शक्यं जातिगुणक्रियाविशेषणैः। न तज्जात्यादिविशेषणवद्ब्रह्म। तस्माद्विषमं शिष्यानुपदेशेन प्रत्याययितुमिति उपदेशे तदर्थग्रहणे च यत्नातिशयकर्तव्यतां दर्शयति॥

अन्यदेव तद्विदिता-
दथोअविदितादधि।
इति शुश्रुम पूर्वेषां
ये नस्तद्व्याचचक्षिरे॥४॥

‘न विद्मो न विजानीमो यथैतदनुशिष्यात्’इति अत्यन्तमेवोपदेशप्रकारप्रत्याख्याने प्राप्ते तदपवादोऽयमुच्यते। सत्यमेवं प्रत्यक्षादिभिः प्रमाणैर्न परः प्रत्याययितुं शक्यः आगमेन तु शक्यत एव प्रत्याययितुमिति तदुपदेशार्थमागममाह—अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधीति। अन्यदेव पृथगेव तत् यत्प्रकृतं श्रोत्रादीनां श्रोत्रादीत्युक्तमविषयश्च तेषाम्। तत् विदितात् अन्यदेव हि। विदितं नाम

यद्विदिक्रिययातिशयेनाप्तं विदिक्रियाकर्मभूतम्। क्वचित्किंचित्कस्यचिद्विदितं स्यादिति सर्वमेव व्याकृतं विदितमेव, तस्मादन्यदेवेत्यर्थः। अविदितमज्ञातं तर्हीति प्राप्ते आह—अथो अपि अविदितात् विदितविपरीतादव्याकृतादविद्यालक्षणाद्व्याकृतबीजात्। अधि इति उपर्यर्थे, लक्षणया अन्यदित्यर्थः। यद्धि यस्मादधि उपरि भवति, तत्तस्मादन्यदिति प्रसिद्धम्। यद्विदितं तदल्पं मर्त्यंदुःखात्मकं चेति हेयम्। तस्माद्विदितादन्यद्ब्रह्मेत्युक्ते त्वहेयत्वमुक्तं स्यात्। तथा अविदितादधीत्युक्तेऽनुपादेयत्वमुक्तं स्यात्। कार्यार्थं हि कारणमन्यदन्येनोपादीयते। अतश्च न वेदितुरन्यस्मै प्रयोजनायान्यदुपादेयं भवतीत्यवं विदिताविदिताभ्यामन्यदिति हेयोपादेयप्रतिषेधेन स्वात्मनोऽनन्यत्वात् ब्रह्मविषया जिज्ञासा शिष्यस्य निर्वर्तिता स्यात्। न ह्यन्यस्य स्वात्मनो विदिताविदिताभ्यामन्यत्वं वस्तुनः संभवतीत्यात्मा ब्रह्मेत्येष वाक्यार्थः, ‘अयमात्मा ब्रह्म’‘य आत्मापहतपाप्मा’‘यत्साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म’‘य आत्मा सर्वान्तरः’इत्यादिश्रुत्यन्तरेभ्यश्चेति। एवं सर्वात्मनः सर्वविशेषरहितस्य चिन्मात्रज्योतिषो ब्रह्मत्वप्रतिपादकस्य वाक्यार्थस्याचार्योपदेशपरम्परया प्राप्तत्वमाह—इति शुश्रुमेत्यादि। ब्रह्म चैवमाचार्योपदेशपरम्परयैवाधि-

गन्तव्यं न तर्कतः प्रवचनमेधाबहुश्रुततपोयज्ञादिभ्यश्चइति एवं शुश्रुम श्रुतवन्तो वयं पूर्वेषाम् आचार्याणां वचनम्, ये आचार्याः न अस्मभ्यं तत् ब्रह्म व्याचचक्षिरे व्याख्यातवन्तः विस्पष्टं कथितवन्तः तेषामित्यर्थः॥

यद्वाचानभ्युदितं
येन वागभ्युद्यते।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥५॥

‘अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि’इत्यनेन वाक्येन आत्मा ब्रह्मेति प्रतिपादिते श्रोतुराशङ्का जाता—कथन्वात्मा ब्रह्म। आत्मा हि नामाधिकृतः कर्मण्युपासने च संसारी कर्मोपासनं वा साधनमनुष्ठाय ब्रह्मादिदेवान्स्वर्गंवा प्राप्तुमिच्छति। तत्तस्मादन्य उपास्यो विष्णुरीश्वर इन्द्रः प्राणो वा ब्रह्म भवितुमर्हति न त्वात्मा, लोकप्रत्ययविरोधात्। यथान्ये तार्किका ईश्वरादन्य आत्मेत्याचक्षते, तथा कर्मिणोऽमुं यजामुं यजेत्यन्या एव देवता उपासते। तस्माद्युक्तं यद्विदितमुपास्यं तद्ब्रह्म भवेत्, ततोऽन्य उपासक इति। तामेतामाशङ्कां शिष्यलिङ्गेनोपलक्ष्य तद्वाक्याद्वा आह—मैवं

शङ्किष्ठाः। यत् चैतन्यमात्रसत्ताकम्, वाचा—वागिति जिह्वामूलादिष्वष्टसु स्थानेषु विषक्तमाग्नेयं वर्णानामभिव्यञ्जकं करणम्, वर्णाश्चार्थसंकेतपरिच्छिन्ना एतावन्त एवक्रमप्रयुक्ता इति, एवं तदभिव्यङ्ग्यःशब्दःपदं वागित्युच्यते, ‘अकारो वै सर्वा वाक्सैषास्य स्पर्शान्तस्थोष्मभिर्व्यज्यमाना बह्वीनानारूपा भवति’ इति श्रुतेः। मितममितं स्वरः सत्यानृते एष विकारो यस्या तया वाचा पदत्वेन परिच्छिन्नया करणगुणवत्या—अनभ्युदितम् अप्रकाशितमनभ्युक्तम्। येन ब्रह्मणा विवक्षितेऽर्थे सकरणा वाक् अभ्युद्यत चैतन्यज्योतिषा प्रकाश्यते प्रयुज्यत इत्येतत्। यत् ‘वाचो ह वाक्’इत्युक्तम्, ‘वदन्वाक्’‘यो वाचमन्तरो यमयति’इत्यादि च वाजसनेयके। ‘या वाक् पुरुषेषु सा घोषेषु प्रतिष्ठिता कश्चित्तां वेद ब्राह्मणः’इति प्रश्नमुत्पाद्य प्रतिवचनमुक्तम्‘सा वाग्यया स्वप्ने भाषते’इति। सा हि वक्तुर्वक्तिर्नित्या वाक् चैतन्यज्योतिःस्वरूपा, ‘न हि वक्तुर्वक्तेर्विपरिलोपो विद्यते’इति श्रुतेः। तदेव आत्मस्वरूपं ब्रह्म निरतिशयं भूमाख्यं बृहत्त्वाद्ब्रह्मेति विद्धि विजानीहि त्वम्। यैर्वागाद्युपाधिभि ‘वाचो ह वाक्’‘चक्षुषश्चक्षुः’ ‘श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनः’‘कर्ता भोक्ता विज्ञाता नियन्ता प्रशासिता’‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’इत्येवमादयः

सव्यवहारा असव्यवहार्ये निर्विशेषे परे साम्ये ब्रह्मणि प्रवर्तन्ते, तान्व्युदस्य आत्मानमेव निर्विशेषं ब्रह्म विद्धीति एवशब्दार्थः। नेदं ब्रह्म यदिदम् इत्युपाधिभेदविशिष्टमनात्मेश्वरादि उपासते ध्यायन्ति। तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि इत्युक्तेऽपि नेदं ब्रह्म इत्यनात्मनोऽब्रह्मत्वं पुनरुच्यते नियमार्थम् अन्यब्रह्मबुद्धि परिसंख्यानार्थं वा॥

यन्मनसा न मनुते
येनाहुर्मनो मतम्।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥६॥

यन्मनसा न मनुते। मन इत्यन्तःकरणं बुद्धिमनसोरेकत्वेन गृह्यते। मनुतेऽनेनेति मनः सर्वकरणसाधारणम्, सर्वविषयव्यापकत्वात्। ‘कामः संकल्पो विचिकित्सा श्रद्धाश्रद्धा धृतिरधृतिर्ह्रीर्धीर्भिरित्येतत्सर्वंमन एव’इति श्रुतेः कामादिवृत्तिमन्मनः। तेन मनसा यत् चैतन्यज्योतिर्मनसोऽवभासकं न मनुते न संकल्पयति नापि निश्चिनोति लोकः, मनसोऽवभासकत्वेन नियन्तृत्वात्। सर्वविषयं प्रति प्रत्यगेवेति स्वात्मनि न प्रवर्ततेऽन्तःकरणम्। अन्तःस्थेन हि चैतन्यज्योतिषावभासितस्य मनसो मननसामर्थ्यम्, तेन सवृत्तिकं मन येन

ब्रह्मणा मतं विषयीकृतं व्याप्तम् आहुः कथयन्ति ब्रह्मविदः। तस्मात् तदेव मनस आत्मानं प्रत्यक्चेतयितारं ब्रह्म विद्धि। नेदमित्यादि पूर्ववत्॥

यच्चक्षुषा न पश्यति
येन चक्षूँषि पश्यति।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥७॥

यत् चक्षुषा न पश्यति न विषयीकरोति अन्तःकरणवृत्तिसयुक्तेन लोकः, येन चक्षूषि अन्तःकरणवृत्तिभेदभिन्नाश्चक्षुर्वृत्ती पश्यति चैतन्यात्मज्योतिषा विषयीकरोति व्याप्नोति। तदेवेत्यादि पूर्ववत्॥

यच्छ्रोत्रेण न शृणोति
येन श्रोत्रमिदँ श्रुतम्।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥८॥

यत् श्रोत्रेण न शृणोति दिग्देवताधिष्ठितेन आकाशकार्येण मनोवृत्तिसंयुक्तेन न विषयीकरोति लोकः, येन श्रोत्रम् इदं

श्रुतं यत्प्रसिद्धं चैतन्यात्मज्योतिषा विषयीकृतम्। तदेवत्यादि पूर्ववत्॥

यत्प्राणेन न प्राणिति
येन प्राणः प्रणीयते।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥९॥

इति प्रथम खण्ड॥

यत् प्राणेन घ्राणेन पार्थिवेन नासिकापुटान्तरवस्थितेनान्तःकरणप्राणवृत्तिभ्यां सहितेन यन्न प्राणिति गन्धवन्न विषयीकरोति, येन चैतन्यात्मज्योतिषावभास्यत्वेन स्वविषयं प्रति प्राणः प्रणीयते तदेवेत्यादि सर्वं समानम्॥

इति प्रथम खण्डः॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734972467Screenshot2024-12-13212127.png"/>

द्वितीयः खण्डः॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734972578Screenshot2024-12-13203751.png"/>

यदि मन्यसे सुवेदेति दभ्रमेवापि नूनं त्वं वेत्थ ब्रह्मणो रूपं यदस्य त्वं यदस्यदेवेष्वथ नु मीमांस्यमेव ते मन्ये विदितम्॥१॥

एवं हेयोपादेयविपरीतस्त्वमात्मा ब्रह्मेति प्रत्यायितः शिष्यः अहमेव ब्रह्मेति सुष्ठु वेदाहमिति मा गृह्णीयादित्याशयादाहाचार्यः शिष्यबुद्धिविचालनार्थम्—यदीत्यादि। नन्विष्टैव सु वेदाहम् इति निश्चिता प्रतिपत्तिः। सत्यम्, इष्टा निश्चिता प्रतिपत्तिः, न हि सु वेदाहमिति। यद्धि वेद्यं वस्तु विषयीभवति, तत्सुष्ठु वेदितुं शक्यम्, दाह्यमिव दग्धुम् अग्नेर्दग्धुः न त्वग्नेः स्वरूपमेव। सर्वस्य हि वेदितुः स्वात्मा ब्रह्मेति सर्ववेदान्तानां सुनिश्चितोऽर्थः। इह च तदेव प्रतिपादितं प्रश्नप्रतिवचनोक्त्या ‘श्रोत्रस्य श्रोत्रम्’इत्याद्यया। ‘यद्वाचानभ्युदितम्’इति च विशेषतोऽवधारितम्। ब्रह्मवित्संप्रदायनिश्चयश्चोक्तः ‘अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि’इति। उपन्यस्तमुप-

संहरिष्यति च ‘अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम्’इति। तस्माद्युक्तमेव शिष्यस्य सु वेदेति बुद्धिं निराकर्तुम्। न हि वेदिता वेदितुर्वेदितुं शक्यः, अग्निर्दग्धुरिव दग्धुमग्नेः। न चान्यो वेदिता ब्रह्मणोऽस्ति यस्य वेद्यमन्यत्स्याद्ब्रह्म। ‘नान्यदतोऽस्ति विज्ञातृ’इत्यन्यो विज्ञाता प्रतिषिध्यते। तस्मात् सुष्ठु वेदाहं ब्रह्मेति प्रतिपत्तिर्मिथ्यैव। तस्माद्युक्तमेवाहाचार्यो यदीत्यादि। यदि कदाचित् मन्यसे सु वेदेति सुष्ठु वेदाहं ब्रह्मेति। कदाचिद्यथाश्रुतं दुर्विज्ञेयमपि क्षीणदोषः सुमेधाः कश्चित्प्रतिपद्यते कश्चिन्नेति साशङ्कमाह यदीत्यादि। दृष्टं च‘य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत एष आत्मेति होवाचैतदमृतमभयमेतद्ब्रह्म’इत्युक्ते प्राजापत्यः पण्डितोऽप्यसुरराड्विरोचनः स्वभावदोषवशादनुपपद्यमानमपि विपरीतमर्थंशरीरमात्मेति प्रतिपन्नः। तथेन्द्रो देवराट् सकृद्द्विस्त्रिरुक्तं चाप्रतिपद्यमानः स्वभावदोषक्षयमपेक्ष्य चतुर्थे पर्याये प्रथमोक्तमेव ब्रह्म प्रतिपन्नवान्। लोकेऽपि एकस्माद्गुरोः शृण्वतां कश्चिद्यथावत्प्रतिपद्यते कश्चिदयथावत् कश्चिद्विपरीतं कश्चिन्न प्रतिपद्यते। किमु वक्तव्यमतीन्द्रियमात्मतत्त्वम्। अत्र हि विप्रतिपन्नाः सदसद्वादिनस्तार्किकाः सर्वे। तस्माद्विदितं ब्रह्मेति सुनिश्चितोक्तमपि विषमप्रतिपत्तित्वात् यदि मन्यसे

इत्यादि साशङ्कं वचनं युक्तमेवाचार्यस्य। दभ्रम् अल्पमेवापि नूनं त्वं वेत्थ जानीषे ब्रह्मणो रूपम्। किमनेकानि ब्रह्मणो रूपाणि महान्त्यर्भकाणि च, येनाह दभ्रमेवेत्यादि? बाढम्। अनेकानि हि नामरूपोपाधिकृतानि ब्रह्मणो रूपाणि, न स्वतः। स्वतस्तु ‘अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथारसं नित्यमगन्धवच्च यत्’इति शब्दादिभिः सह रूपाणि प्रतिषिध्यन्ते। ननु येनैव धर्मेण यद्रूप्यते तदेव तस्य स्वरूपमिति ब्रह्मणोऽपि येन विशेषेण निरूपणं तदेव तस्य स्वरूपं स्यात्। अत उच्यते—चैतन्यम्, पृथिव्यादीनामन्यतमस्य सर्वेषां विपरिणतानां वा धर्मो न भवति, तथा श्रोत्रादीनामन्तःकरणस्य च धर्मो न भवतीति ब्रह्मणो रूपमिति ब्रह्म रूप्यते चैतन्येन। तथा चोक्तम्। ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’‘विज्ञानघन एव’ ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’‘प्रज्ञानं ब्रह्म’इति च ब्रह्मणो रूपं निर्दिष्टं श्रुतिषु। सत्यमेवम्, तथापि तदन्तःकरणदेहेन्द्रियोपाधिद्वारेणैव विज्ञानादिशब्दैर्निर्दिश्यते, तदनुकारित्वाद्देहादिवृद्धिसंकोचच्छेदादिषु नाशेषु च, न स्वतः। स्वतस्तु ‘अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम्’इति स्थितं भविष्यति। ‘यदस्य ब्रह्मणो रूपम्’इति पूर्वेण संबन्धः। न केवलमध्यात्मोपाधिपरिच्छिन्नस्यास्य ब्रह्मणो रूपं त्वमल्पं वेत्थ,

यदप्यधिदैवतोपाधिपरिच्छिन्नस्यास्य ब्रह्मणो रूपं देवेषु वेत्थ त्वम्, तदपि नूनं दभ्रमेव वेत्थ इति मन्येऽहम्। यदध्यात्मं यदपि देवेषु तदपि चोपाधिपरिच्छिन्नत्वाद्दभ्रत्वान्न निवर्तते। यत्तु विध्वस्तसर्वोपाधिविशेषं शान्तमनन्तमेकमद्वैतं भूमाख्यं नित्यं ब्रह्म, न तत्सुवेद्यमित्यभिप्रायः। यत एवम् अथ नु तस्मात् मन्ये अद्यापि मीमास्यं विचार्यमेव ते तव ब्रह्म। एवमाचार्योक्तः शिष्य एकान्ते उपविष्टः समाहितः सन्, यथोक्तमाचार्येण आगममर्थतो विचार्य, तर्कतश्च निर्धार्य, स्वानुभवं कृत्वा, आचार्यसकाशमुपगम्य, उवाच—मन्येऽहमथेदानीं विदितं ब्रह्मेति॥

नाहं मन्ये सु वेदेति
नो न वेदेति वेद च।
यो नस्तद्वेद तद्वेद
नो न वेदेति वेद च॥२॥

कथमिति, शृणु—न अहं मन्ये सुवेदेति, नैवाहं मन्ये सुवेद ब्रह्मेति। नैव तर्हि विदितं त्वया ब्रह्मेत्युक्ते आह—नो न वेदेति वेद च। वेद चेति च-शब्दात् न वेद च। ननु विप्रतिषिद्धं नाहं मन्ये सु वेदेति, नो न वेदेति, वेद च इति।

यदि न मन्यसे सु वेदेति, कथं मन्यसे वेद चेति। अथ मन्यसे वेदैवेति, कथं न मन्यसे सुवेदेति। एकं वस्तु येन ज्ञायते, तेनैव तदेव वस्तु न सुविज्ञायत इति विप्रतिषिद्धं संशयविपर्ययौ वर्जयित्वा। न च ब्रह्म संशयितत्वेन ज्ञेयं विपरीतत्वेन वेति नियन्तुं शक्यम्। संशयविपर्ययौ हि सर्वत्रानर्थकत्वेनैव प्रसिद्धौ। एवमाचार्येण विचाल्यमानोऽपि शिष्यो न विचचाल, ‘अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि’इत्याचार्योक्तागमसंप्रदायबलात् उपपत्त्यनुभवबलाच्च, जगर्ज च ब्रह्मविद्यायां दृढनिश्चयतां दर्शयन्नात्मनः। कथमित्युच्यते—ययः कश्चित् नः अस्माकं सब्रह्मचारिणां मध्ये तत् मदुक्तं वचनं तत्त्वतो वेद, स तत् ब्रह्म वेद। किं पुनस्तद्वचनमित्यत आह—नो न वेदेति वेद च इति। यदेव ‘अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि’इत्युक्तम्, तदेव वस्तु अनुमानानुभवाभ्यां संयोज्य निश्चितं वाक्यान्तरेण नो न वेदेति वेद च इत्यवोचत् आचार्यबुद्धिसंवादार्थंमन्दबुद्धिग्रहणव्यपोहार्थं च। तथा च गर्जितमुपपन्नं भवति ‘यो नस्तद्वेद तद्वेद’इति॥

यस्यामतं तस्य मतं
मतं यस्य न वेद सः।

अविज्ञातं विजानतां
विज्ञातमविजानताम्॥३॥

शिष्याचार्यसंवादात्प्रतिनिवृत्य स्वेन रूपेण श्रुतिः समस्तसंवादनिर्वृत्तमर्थमेव बोधयति—यस्यामतमित्यादिना। यस्य ब्रह्मविदः अमतम् अविज्ञातम् अविदितं ब्रह्मेति मतम् अभिप्रायः निश्चयः, तस्य मतं ज्ञातं सम्यग्ब्रह्मेत्यभिप्रायः। यस्य पुनः मतंज्ञातं विदितं मया ब्रह्मेति निश्चयः, न वेदैव स न ब्रह्मविजानाति सः। विद्वद्विदुषोर्यथोक्तौ पक्षाववधारयति—अविज्ञातं विजानतामिति, अविज्ञातम् अमतम् अविदितमेव ब्रह्म विजानतां सम्यग्विदितवतामित्येतत्। विज्ञातं विदितं ब्रह्म अविजानताम् असम्यग्दर्शिनाम्, इन्द्रियमनोबुद्धिष्वेवात्मदशिनामित्यर्थः, न त्वत्यन्तमेवाव्युत्पन्नबुद्धीनाम्। न हि तेषां विज्ञातमस्माभिर्ब्रह्मेति मतिर्भवति। इन्द्रियमनोबुद्ध्युपाधिष्वात्मदर्शिनां तु ब्रह्मोपाधिविवेकानुपलम्भात्, बुद्ध्याद्युपाधेश्चविज्ञातत्वात् विदितं ब्रह्मेत्युपपद्यते भ्रान्तिरित्यत असम्यग्दर्शनं पूर्वपक्षत्वेनोपन्यस्यते—विज्ञातमविजानतामिति। अथवा हेत्वर्थ उत्तरार्धोऽविज्ञातमित्यादिः॥

प्रतिबोधविदितं मत-
ममृतत्वं हि विन्दते।

आत्मना विन्दते वीर्यं
विद्यया विन्दतेऽमृतम्॥४॥

‘अविज्ञातं विजानताम्’इत्यवधृतम्। यदि ब्रह्मात्यन्तमेवाविज्ञातम्, लौकिकानां ब्रह्मविदां चाविशेषः प्राप्तः। ‘अविज्ञातं विजानताम्’इति च परस्परविरुद्धम्। कथं तु तद्ब्रह्मसम्यग्विदितं भवतीत्येवमर्थमाह—प्रतिबोधविदितं बोधं बोधं प्रति विदितम्। बोधशब्देन बौद्धाः प्रत्यया उच्यन्ते। सर्वे प्रत्यया विषयीभवन्ति यस्य, स आत्मा सर्वबोधान्प्रतिबुध्यते सर्वप्रत्ययदर्शी चिच्छक्तिस्वरूपमात्रः प्रत्ययैरेव प्रत्ययेष्वविशिष्टतया लक्ष्यते, नान्यद्द्वारमन्तरात्मनो विज्ञानाय। अतः प्रत्ययप्रत्यगात्मतया विदितं ब्रह्म यदा, तदा तत् मतं तत्सम्यग्दर्शनमित्यर्थःसर्वप्रत्ययदर्शित्वे चोपजननापायवर्जितस्वरूपता नित्यत्वं विशुद्धस्वरूपत्वमात्मत्वं निर्विशेषतैकत्वं च सर्वभूतेषु सिद्धं भवेत्, लक्षणभेदाभावाद्व्योम्नइव घटगिरिगुहादिषु। विदिताविदिताभ्यामन्यद्ब्रह्मेत्यागमवाक्यार्थ एवं परिशुद्ध एवोपसंहृतो भवति। ‘दृष्टेर्द्रष्टा श्रुतेः श्रोता मतेर्मन्ता विज्ञातेर्विज्ञाता’इति हि श्रुत्यन्तरम्। यदा पुनर्बोधक्रियाकर्तेति बोधक्रियालक्षणेन तत्कर्तारं विजानातीति बोधलक्षणेन विदितं प्रतिबोधविदितमिति व्याख्यायते, यथा यो

वृक्षशाखाश्चालयति स वायुरिति तद्वत्, तदा बोधक्रियाशक्तिमानात्मा द्रव्यम्, न बोधस्वरूप एव। बोधस्तु जायते विनश्यति च। यदा बोधो जायते, तदा बोधक्रियया सविशेषः।यदा बोधो नश्यति, तदा नष्टबोधो द्रव्यमात्रं निर्विशेषः। तत्रैवं सति विक्रियात्मकः सावयवोऽनित्योऽशुद्ध इत्यादयो दोषा न परिहर्तुं शक्यन्ते। यदपि काणादानाम् आत्ममनःसंयोगजो बोध आत्मनि समवैति, अत आत्मनि बोद्धृत्वम्, न तु विक्रियात्मक आत्मा, द्रव्यमात्रस्तु भवति घट इव रागसमवायी। अस्मिन्पक्षेऽप्यचेतनं द्रव्यमात्रं ब्रह्मेति‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’‘प्रज्ञानं ब्रह्म’इत्याद्याः श्रुतयो बाधिताः स्युः। आत्मनो निरवयवत्वेन प्रदेशाभावात् नित्यसंयुक्तत्वाच्चमनसः स्मृत्युत्पत्तिनियमानुपपत्तिरपरिहार्या स्यात्। संसर्गधर्मित्वं चात्मनः श्रुतिस्मृतिन्यायविरुद्धं कल्पितं स्यात्। ‘असङ्गो न हि सज्जत’‘असक्तं सर्वभृत्’इति हि श्रुतिस्मृती। न्यायश्च—गुणवद्गुणवता संसृज्यते, नातुल्यजातीयम्। अतः निर्गुणं निर्विशेषं सर्वविलक्षणं केनचिदप्यतुल्यजातीयेन संसृज्यत इत्येतत् न्यायविरुद्धं भवेत्। तस्मात् नित्यालुप्तज्ञानस्वरूपज्योतिरात्मा ब्रह्मेत्ययमर्थः सर्वबोधबोद्धृत्वे आत्मनः सिध्यति, नान्यथा। तस्मात् ‘प्रतिबो-

धविदितं मतम्’इति यथाव्याख्यात एवार्थोऽस्माभिः। यत्पुनः स्वसंवेद्यता प्रतिबोधविदितमित्यस्य वाक्यस्यार्थो वर्ण्यते, तत्र भवति सोपाधिकत्वे आत्मनो बुद्ध्युपाधिस्वरूपत्वेन भेदं परिकल्प्यात्मनात्मानं वेत्तीति संव्यवहारः—‘आत्मन्येवात्मानं पश्यति’‘स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम’इति। न तु निरुपाधिकस्यात्मन एकत्वे स्वसंवेद्यता परसंवेद्यता वा संभवति। संवेदनस्वरूपत्वात्संवेदनान्तरापेक्षा च न संभवति, यथा प्रकाशस्य प्रकाशान्तरापेक्षाया न संभवः तद्वत्। बौद्धपक्षे स्वसंवेद्यतायां तु क्षणभङ्गुरत्वं निरात्मकत्वं चविज्ञानस्य स्यात्, ‘न हि विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वात्’‘नित्यं विभुं सर्वगतम्’‘स वा एष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयः’इत्याद्याः श्रुतयो बाध्येरन्। यत्पुनः प्रतिबोधशब्देन निर्निमित्तो बोधः प्रतिबोधः यथा सुप्तस्य इत्यर्थंपरिकल्पयन्ति, सकृद्विज्ञानं प्रतिबोध इत्यपरे,निर्निमित्तः सनिमित्तः सकृद्वासकृद्वा प्रतिबोध एव हि सः। अमृतत्वम् अमरणभावं स्वात्मन्यवस्थानं मोक्षं हि यस्मात् विन्दते लभते यथोक्तात्प्रतिबोधात्प्रतिबोधविदितात्मकात्, तस्मात्प्रतिबोधविदितमेव मतमित्यभिप्रायः। बोधस्य हि प्रत्यगात्मविषयत्वं च मतममृतत्वे हेतुः। न ह्यात्मनो-

ऽनात्मत्वममृतत्वं भवति। आत्मत्वादात्मनोऽमृतत्वं निर्निमितमेव। एवं मर्त्यत्वमात्मनो यदविद्यया अनात्मत्वप्रतिपत्तिः। कथं पुनर्यथोक्तयात्मविद्ययामृतत्वं विन्दत इत्यत आह—आत्मना स्वेन रूपेण विन्दते लभते वीर्यं बलं सामर्थ्यम्। धनसहायमन्त्रौषधितपोयोगकृतं वीर्यंमृत्युं न शक्नोत्यभिभवितुम्, अनित्यवस्तुकृतत्वात्, आत्मविद्याकृतं तु वीर्यमात्मनैव विन्दते, नान्येनेत्यतोऽनन्यसाधनत्वादात्मविद्यावीर्यस्य तदेव वीर्यंमृत्युं शक्नोत्यभिभवितुम्। यत एवमात्मविद्याकृतं वीर्यमात्मनैव विन्दते, अतः विद्यया आत्मविषयया विन्दतेऽमृतम् अमृतत्वम् \। ‘नायमात्मा बलहीनेन लभ्यः’इत्याथर्वणे। अतः समर्थो हेतुः अमृतत्वं हि विन्दत इति॥

इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति
न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः।
भूतेषु भूतेषु विचित्य धीराः
प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति॥५॥

इति द्वितीय खण्डः॥

कष्टा खलु सुरनरतिर्यक्प्रेतादिषु संसारदुःखबहुलेषु प्राणिनिकायेषु जन्मजरामरणरोगादिसंप्राप्तिरज्ञानात्। अतः

इह एव चेत् मनुष्योऽधिकृतःसमर्थः सन् यदि अवेदीत् आत्मानं यथोक्तलक्षणं विदितवान् यथोक्तेन प्रकारेण, अथ तदा अस्ति सत्यं मनुष्यजन्मन्यस्मिन्नविनाशोऽर्थवत्ता वा सद्भावोवा परमार्थता वा सत्यं विद्यते। न चेदिहावेदीदिति, न चेत् इह जीवश्चेत् अधिकृतःअवेदीत् न विदितवान्, तदा महती दीर्घा अनन्ता विनष्टिः विनाशनं जन्मजरामरणादिप्रबन्धविच्छेदलक्षणा संसारगतिः। तस्मादेवं गुणदोषौ विजानन्तो ब्राह्मणाः भूतेषु भूतेषु सर्वभूतेषु स्थावरेषु चरेषु च एकमात्मतत्वं ब्रह्म विचित्य विज्ञाय साक्षात्कृत्य धीराः धीमन्तः प्रेत्य व्यावृत्य ममाहभावलक्षणादविद्यारूपादस्माल्लोकात् उपरम्य सर्वात्मैकभावमद्वैतमापन्नाः सन्तः अमृता भवन्ति ब्रह्मैव भवन्तीत्यर्थः। ‘स यो ह वै तत्परं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’इति श्रुतेः॥

इति द्वितीयः खण्डः॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735276871Screenshot2024-12-27105024.png"/>

तृतीयः खण्ड॥

___________

ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्य ह ब्रह्मणो विजये देवा अमहीयन्त त ऐक्षन्तास्माकमेवाय विजयोऽस्माकमेवाय महिमेति॥१॥

ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये। ‘अविज्ञातंविजानतां विज्ञातमविजानताम्’ इत्यादिश्रवणात् यदस्ति तद्विज्ञातं प्रमाणैः यन्नास्ति तदविज्ञातं शशविषाणकल्पमत्यन्तमेवासद्दृष्टम्। तथेदं ब्रह्माविज्ञातत्वादसदेवेति मन्दबुद्धीनां व्यामोहो मा भूदिति तदर्थेयमारयायिका आरभ्यते। तदेव हि ब्रह्म सर्वप्रकारेण प्रशास्तृ देवानामपि परो देवः, ईश्वराणामपि परमेश्वरः, दुर्विज्ञेयः, देवानां जयहेतुः, असुराणां पराजयहेतुः, तत्कथं नास्तीत्येतस्यार्थस्यानुकूलानि ह्युत्तराणि वचांसि दृश्यन्ते। अथवा ब्रह्मविद्यायाः स्तुतये। कथम्?‘ब्रह्मविज्ञानाद्धि अग्न्यादयो देवा देवानां श्रेष्ठत्वं जग्मुः। ततोऽप्यतितरामिन्द्र इति। अथवा दुर्विज्ञेयं ब्रह्मेत्येतत्प्रदर्श्यते—येना-

ग्न्यादयोऽतितेजसोऽपि क्लेशेनैव ब्रह्म विदितवन्तस्तथेन्द्रो देवानामीश्वरोऽपि सन्निति। वक्ष्यमाणोपनिषद्विधिपरं वा सर्वम्। ब्रह्मविद्याव्यतिरेकेण प्राणिनां कर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यभिमानो मिथ्येत्येतद्दर्शनार्थं वा आख्यायिका, यथा देवानां जयाद्यभिमानस्तद्वदिति। ब्रह्म यथोक्तलक्षणं परं ह किल देवेभ्योऽर्थाय विजिग्ये जयं लब्धवत् देवानामसुराणां च संग्रामेऽसुराञ्जित्वा जगदरातीनीश्वरसेतुर्भत्तॄन् देवेभ्यो जयं तत्फलं च प्रायच्छज्जगतः स्थेम्ने। तस्य ह किल ब्रह्मणो विजये देवाः अग्न्यादयः अमहीयन्त महिमानं प्राप्तवन्तः। तदा आत्मसंस्थस्य प्रत्यगात्मन ईश्वरस्य सर्वज्ञस्य सर्वक्रियाफलसंयोजयितुः प्राणिनां सर्वशक्तेः जगतः स्थितिं चिकीर्षोः अयं जयो महिमा चेत्यजानन्तः ते देवाः ऐक्षन्त ईक्षितवन्तः अग्न्यादिस्वरूपपरिच्छिन्नात्मकृतं अस्माकमेवायं विजयः अस्माकमेवायं महिमा अग्निवाय्विन्द्रत्वादिलक्षणो जयफलभूतोऽस्माभिरनुभूयते नास्मत्प्रत्यगात्मभूतेश्वरकृत इति॥

तद्वैषां विजज्ञौ तेभ्यो ह प्रादुर्बभूव तन्न व्यजानत किमिदं यक्षमिति॥२॥

एवं मिथ्याभिमानेक्षणवतां तत् ह किल एषां मिथ्येक्षणं

विजज्ञौ विज्ञातवद्ब्रह्म। सर्वेक्षितृहि तत् सर्वभूतकरणप्रयोक्तृत्वात् देवानां च मिथ्याज्ञानमुपलभ्य मैवासुरवद्देवा मिथ्याभिमानात्पराभवेयुरिति तदनुकम्पया देवान्मिथ्याभिमानापनोदनेनानुगृह्णीयामिति तेभ्यः देवेभ्यः ह किल अर्थाय प्रादुर्बभूव स्वयोगमाहात्म्यनिर्मितेनात्यद्भुतेन विस्मापनीयेन रूपेण देवानामिन्द्रियगोचरे प्रादुर्बभूव प्रादुर्भूतवत्। तत् प्रादुर्भूतं ब्रह्म न व्यजानत नैव विज्ञातवन्तः देवाः किमिदं यक्षं पूज्यं महद्भूतमिति॥

तेऽग्निमब्रुवन् जातवेद एतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति॥३॥

तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत् कोऽसीत्यग्निर्वा अहमस्मीत्यब्रवीज्जातवेदा वा अहमस्मीति॥४॥

तस्मिँस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदँसर्वं दहेयं यदिदं पृथिव्यामिति॥५॥

तस्मै तृणं निदधावेतद्दहेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाक दग्धुं स तत एव

निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति॥६॥

ते तदजानन्तो देवाः सान्तर्भयास्तद्विजिज्ञासवः अग्निम् अग्रगामिनं जातवेदसं सर्वज्ञकल्पम् अब्रुवन् उक्तवन्तः। हे जातवेदः एतत् अस्मद्गोचरस्थं यक्षं विजानीहि विशेषतो बुध्यस्व त्वं नस्तेजस्वी किमेतद्यक्षमिति। तथा अस्तु इति तत् यक्षम् अभि अद्रवत् तत्प्रति गतवानग्निः। तं च गतवन्तं पिपृच्छिषुं तत्समीपेऽप्रगल्भत्वात्तूष्णींभूतं तद्यक्षम् अभ्यवदत् अग्निंप्रति अभाषत कोऽसीति। एवं ब्रह्मणा पृष्टोऽग्निः अब्रवीत् अग्निर्वै अग्निर्नामाहं प्रसिद्धो जातवेदा इति च नामद्वयेन प्रसिद्धतयात्मानं श्लाघयन्निति। एवमुक्तवन्तं ब्रह्मावोचत् तस्मिन्एवं प्रसिद्धगुणनामवति त्वयि किं वीर्यंसामर्थ्यम् इति। सोऽब्रवीत् इदं जगत् सर्वं दहेयं भस्मीकुर्यां यत् इदं स्थावरादि पृथिव्याम् इति। पृथिव्यामित्युपलक्षणार्थम्, यतोऽन्तरिक्षस्थमपि दह्यत एवाग्निना। तस्मै एवमभिमानवते ब्रह्म तृणं निदधौ पुरोऽग्नेःस्थापितवत्। ब्रह्मणा ‘एतत् तृणमात्रं ममाग्रतः दह, न चेदसि दग्धुं समर्थः, मुञ्चदग्धृत्वाभिमानं सर्वत्र’इत्युक्तः तत् तृणम् उपप्रेयाय तृणसमीपं गतवान् सर्वजवेन सर्वोत्साहकृतेन

वेगन। गत्वा तत् न शशाक नाशकत् दग्धुम्। सः जातवेदाः तृणं दग्धुमशक्तो व्रीडितो हतप्रतिज्ञः तत एव यक्षादेव तूष्णीं देवान्प्रति निववृते निवृत्तः प्रतिगतवान् न एतत् यक्षम् अशकं शक्तवानहं विज्ञातुं विशेषतः यदेतद्यक्षमिति॥

अथ वायुमब्रुवन् वायवेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति॥७॥

तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीति वायुर्वा अहमस्मीत्यब्रवीन्मातरिश्वा वा अहमस्मीति॥८॥

तस्मिँस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदँसर्वमाददीय यदिदं पृथिव्यामिति॥९॥

तस्मै तृणं निदधावेतदादस्त्वेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाकादातुं स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातु यदेतद्यक्षमिति॥

१०॥

अथ अनन्तरं वायुमब्रुवन् हे वायो एतद्विजानीहीत्यादि

समानार्थंपूर्वेण। वानाद्गमनाद्गन्धनाद्वा वायुः। मातर्यन्तरिक्षे श्वयतीति मातरिश्वा। इदं सर्वमपि आददीय गृह्णीयाम्।यदिदं पृथिव्यामित्यादि समानमेव॥

अथेन्द्रमब्रुवन्मघवन्नेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति तदभ्यद्रवत्तस्मात्तिरोदधे॥११॥

स तस्मिन्नेवाकाशे स्त्रियमाजगाम बहुशोभमानामुमां हैमवतीं ताँ होवाच किमेतद्यक्षमिति॥१२॥

इति तृतीय खण्डः॥

अथेन्द्रमब्रुवन्मघवन्नेतद्विजानीहीत्यादि पूर्ववत्। इन्द्रः परमेश्वरो मघवा बलवत्त्वात् तथेति तदभ्यद्रवत्। तस्मात् इन्द्रादात्मसमीपं गतात् तद्ब्रह्म तिरोदधे तिरोभूतम्। इन्द्रस्येन्द्रत्वाभिमानोऽतितरां निराकर्तव्य इत्यतः संवादमात्रमपि नादाद्ब्रह्मेन्द्राय। तद्यक्षं यस्मिन्नाकाशे आकाशप्रदेश आत्मानं दर्शयित्वा तिरोभूतमिन्द्रश्च ब्रह्मणस्तिरोधानकाले यस्मिन्नाकाशे आसीत्, स इन्द्रः तस्मिन्नेव आकाशे तस्थौ किं

तद्यक्षमिति ध्यायन्,न निववृतेऽग्न्यादिवत्। तस्येन्द्रस्य यक्षे भक्तिंबुद्ध्वाविद्याउमारूपिणी प्रादुरभूत्स्त्रीरूपा। स इन्द्रः ताम् उमां बहुशोभमानाम्, सर्वेषां हि शोभमानानां शोभनतमा विद्या। तदा बहुशोभमानेति विशेषणमुपपन्नं भवति। हैमवतींहेमकृताभरणवतीमिव बहुशोभमानामित्यर्थः। अथवा उमैव हिमवतो दुहिता हैमवती नित्यमेव सर्वज्ञेनेश्वरेण सह वर्तत इति ज्ञातुं समर्थेति कृत्वा तामुपजगाम। इन्द्र तां ह उमां किल उवाच पप्रच्छ ब्रूहि किमेतद्दर्शयित्वा तिरोभूतं यक्षमिति॥

इति तृतीय खण्ड॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735291666Capture.PNG"/>

चतुर्थः खण्डः॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735279577Screenshot2024-12-13203751.png"/>

ब्रह्मेति होवाच ब्रह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वमिति ततो हैव विदांचकार ब्रह्मेति॥१॥

सा ब्रह्मेति होवाच ह किल ब्रह्मण वै ईश्वरस्यैव विजये—ईश्वरेणैव जिता असुराः। यूयं तत्र निमित्तमात्रम् \। तस्यैव विजये—यूयं महीयध्वं महिमानं प्राप्तुथ। एतदिति क्रियाविशेषणार्थम्। मिथ्याभिमानस्तु युष्माकम्—अस्माकमेवं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति। ततः तस्मादुमावाक्यात् ह एव विदांचकार ब्रह्मेति इन्द्रः, अवधारणात् ततो हैव इति, न स्वातन्त्र्येण॥

तस्माद्वा एते देवा अतितरामिवान्यान्देवान्यदग्निर्वायुरिन्द्रस्ते ह्येनन्नेदिष्ठंपस्पृर्शुस्ते ह्येनत्प्रथमो विदांचकार ब्रह्मेति॥

यस्मादग्निवाय्विन्द्रा एते देवा ब्रह्मणः संवाददर्शनादिना सामीप्यमुपगताः, तस्मात् स्वैर्गुणैः अतितरामिव शक्ति-

गुणादिमहाभाग्यैः अन्यान् देवान् अतितराम् अतिशेरत इवएते देवाः।इवशब्दोऽनर्थकोऽवधारणर्थो वा। यत् अग्निः वायुः इन्द्रः ते हि देवायस्मात् एनत् ब्रह्म नेदिष्ठम् अन्तिकतमं प्रियतमं पस्पर्शुः स्पृष्टवन्तो यथोक्तैर्ब्रह्मणः संवादादिप्रकारैः ते हि यस्माच्च हेतोः एनत् ब्रह्म प्रथमः प्रथमाः प्रधानाः सन्त इत्येतत् विदांचकार विदांचक्रुरित्येतत् ब्रह्मेति॥

तस्माद्वा इन्द्रोऽतितरामिवान्यान्देवान्स ह्येनन्नेदिष्ठंपस्पर्श स ह्येनत्प्रथमो विदांचकार ब्रह्मेति॥३॥

यस्मादग्निवायू अपि इन्द्रवाक्यादेव विदांचक्रतुः, इन्द्रेण हि उमावाक्यात्प्रथमं श्रुतं ब्रह्मेति, तस्माद्वै इन्द्रः अतितरामिव अतिशेत इव अन्यान् देवान्। स ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्श यस्मात् स ह्येनत्प्रथमो विदांचकार ब्रह्मेत्युक्तार्थंवाक्यम्॥

तस्यैष आदेशो यदेतद्विद्युतो व्यद्युतदा३इतीन्न्यमीमिषदा३ इत्यधिदैवतम्॥४॥

तस्य प्रकृतस्य ब्रह्मण एष आदेश उपमोपदेशः। निरुपमस्यब्रह्मणो येनोपमानेनोपदेशः सोऽयमादेश इत्युच्यते। किं तत्? यदेतत् प्रसिद्धं लोके विद्युत व्यद्युतत् विद्योतनं कृतवदित्येतदनुपपन्नमिति विद्युतो विद्योतनमिति कल्प्यते। आ३ इत्युपमार्थः। विद्युतो विद्योतनमिवेत्यर्थः, ‘यथा सकृद्विद्युतम्’इति श्रुत्यन्तरे च दर्शनात्। विद्युदिव हि सकृदात्मानं दर्शयित्वा तिरोभूतं ब्रह्म देवेभ्यः। अथवा विद्युतः ‘तेज’इत्यध्याहार्यम्। व्यद्युतत् विद्योतितवत् आ३ इव। विद्युतस्तेजः सकृद्विद्योतितवदिवेत्यभिप्रायः। इतिशब्द आदेशप्रतिनिर्देशार्थः—इत्ययमादेश इति। इच्छब्दः समुच्चयार्थः। अयं चापरस्तस्यादेशः। कोऽसौ? न्यमीमिषत् यथा चक्षुः। न्यमीमिषत् निमेषं कृतवत्। स्वार्थे णिच्। उपमार्थ एव आकारः। चक्षुषो विषयं प्रति प्रकाशतिरोभाव इव चेत्यर्थः। इतिअधिदैवतं देवताविषयं ब्रह्मण उपमानदर्शनम्॥

अथाध्यात्मं यदेतद्गच्छतीव च मनोऽनेन चैतदुपस्मरत्यभीक्ष्णं संकल्पः॥५॥

अथ अनन्तरम् अध्यात्मं प्रत्यगात्मविषय आदेश उच्यत। यदेतत् गच्छतीव च मनः। एतद्ब्रह्म ढौकत इव विषयीकरोतीव। यच्चअनेन मनसा एतत् ब्रह्म उपस्मरति समीपतः

स्मरति साधकः अभीक्ष्णं भृशम्। संकल्पश्च मनसो ब्रह्मविषयः। मनउपाधिकत्वाद्धि मनसः संकल्पस्मृत्यादिप्रत्ययैरभिव्यज्यते ब्रह्म, विषयीक्रियमाणमिव। अतः स एष ब्रह्मणोऽध्यात्ममादेशः। विद्युन्निमेषणवदधिदैवतं द्रुतप्रकाशनधर्मि, अध्यात्मं च मनः प्रत्ययसमकालाभिव्यक्तिधर्मि, इत्येष आदेशः। एवमादिश्यमानं हि ब्रह्म मन्दबुद्धिगम्यं भवतीति ब्रह्मण आदेश उपदेशः। न हि निरुपाधिकमेव ब्रह्म मन्दबुद्धिभिराकलयितुं शक्यम्॥

तद्ध तद्वनं नाम तद्वनमित्युपासितव्यं स य एतदेवं वेदाभि हैन सर्वाणि भूतानि सवाञ्छन्ति॥६॥

किंच, तत् ब्रह्म ह किल तद्वनं नाम तस्य वनं तद्वनं तस्य प्राणिजातस्य प्रत्यगात्मभूतत्वाद्वनं वननीयं संभजनीयम्। अतः तद्वनं नाम, प्रख्यातं ब्रह्म तद्वनमिति यतः, तस्मात् तद्वनमिति अनेनैव गुणाभिधानेन उपासितव्यं चिन्तनीयम्। अनेन नाम्नोपासनस्य फलमाह—स यः कश्चित् एतत् यथोक्तं ब्रह्म एवं यथोक्तगुणं वेद उपास्ते अभि ह एनम् उपासकं सर्वाणि भूतानि अभि सवाञ्छन्ति ह प्रार्थयन्त एव यथा ब्रह्म॥

उपनिषदं भो ब्रूहीत्युक्ता त उपनिषद्ब्राह्मीं वाव त उपनिषदमब्रूमेति॥ ७॥

एवमनुशिष्टः शिष्य आचार्यमुवाच—उपनिषदं रहस्यं यच्चिन्त्यं भो भगवन्ब्रूहि इति। एवमुक्तवति शिष्ये आहाचार्यः—उक्ता अभिहिता ते तव उपनिषत्। का पुनः सेत्याह—ब्राह्मींब्रह्मणः परमात्मन इयं ब्राह्मीं ताम्, परमात्मविषयत्वादतीतविज्ञानस्य, वाव एव ते उपनिषदमब्रूमेति उक्तामेव परमात्मविषयामुपनिषदमब्रूमेत्यवधारयत्युत्तरार्थम्। परमात्मविषयामुपनिषदं श्रुतवतः उपनिषदं भो ब्रूहीति पृच्छतःशिष्यस्य कोऽभिप्रायः? यदि तावच्छ्रुतस्यार्थस्य प्रश्नः कृतः, ततः पिष्टपेषणवत्पुनरुक्तोऽनर्थकः प्रश्नः स्यात्। अथ सावशेषोक्तोपनिषत्स्यात्, ततस्तस्याः फलवचननोपसंहारो न युक्तः ‘प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति’इति। तस्मादुक्तोपनिषच्छेषविषयोऽपि प्रश्नोऽनुपपन्न एव, अनवशेषितत्वात्। कस्तर्ह्यभिप्रायः प्रष्टुरिति। उच्यते। किं पूर्वोक्तोपनिषच्छेषतया तत्सहकारिसाधनान्तरापेक्षा, अथ निरपेक्षैव? सापेक्षा चेदपेक्षितविषयामुपनिषदं ब्रूहि। अथ निरपेक्षा चेदवधारय पिप्पलादवन्नातः परमस्तीत्येवमभिप्रायः। एतदुपपन्नमाचार्यस्यावधारणवचनम् ‘उक्ता त उपनिषत्’इति। ननु नावधा-

रणमिदम्, यतोऽन्यद्वक्तव्यमाह ‘तस्यै तपो दमः’इत्यादि। सत्यम्, वक्तव्यमुच्यते आचार्येण। न तूक्तोपनिषच्छेषतया तत्सहकारिसाधनान्तराभिप्रायेण वा, किंतु ब्रह्मविद्याप्राप्त्युपायाभिप्रायेण वेदैस्तदङ्गैश्च सहपाठेन समीकरणात्तपःप्रभृतीनाम्। न हि वेदानां शिक्षाद्यङ्गानां च साक्षाद्ब्रह्मविद्याशेषत्वं तत्सहकारिसाधनत्वं वा संभवति। सहपठितानामपि यथायोगं विभज्य विनियोगः स्यादिति चेत्, यथा सूक्तवाकानुमन्त्रणमन्त्राणां यथादैवतं विभागः, तथा तपोदमकर्मसत्यादीनामपि ब्रह्मविद्याशेषत्वं तत्सहकारिसाधनत्वं वेति कल्प्यते। वेदानां तदङ्गानां चार्थप्रकाशकत्वेन कर्मात्मज्ञानोपायत्वमित्येवं ह्ययं विभागो युज्यते अर्थसंबन्धोपपत्तिसामर्थ्यादिति चेत्, न, अयुक्तेः। न ह्ययं विभागो घटनां प्राञ्चति। न हि सर्वक्रियाकारकफलभेदबुद्धितिरस्कारिण्या ब्रह्मविद्यायाः शषापेक्षा सहकारिसाधनसंबन्धो वा युज्यते। सर्वविषयव्यावृत्तप्रत्यगात्मविषयनिष्ठत्वाच्च ब्रह्मविद्यायास्तत्फलस्य च निःश्रेयसस्य। ‘मोक्षमिच्छन्सदा कर्म त्यजेदेव ससाधनम्। त्यजतैव हि तज्ज्ञेयं त्यक्तुः प्रत्यक्परं पदम्’ तस्मात्कर्मणां सहकारित्वं कर्मशेषापेक्षा वा न ज्ञानस्योपपद्यते। ततोऽसदेव सूक्तवाकानुमन्त्रणवद्यथायोगं विभाग इति। तस्मादवधा-

रणार्थतैव प्रश्नप्रतिवचनस्योपपद्यते। एतावत्येवेयमुपनिषदुक्तान्यनिरपेक्षा अमृतत्वाय॥

तस्यै तपो दमः कर्मेति प्रतिष्ठा वेदाःसर्वाङ्गानि सत्यमायतनम्॥८॥

यामिमां ब्राह्मीमुपनिषदं तवाग्रेऽब्रूमेति तस्यै तस्या उक्ताया उपनिषदः प्राप्त्युपायभूतानि तपआदीनि। तपः कायेन्द्रियमनसां समाधानम्। दमः उपशमः। कर्म अग्निहोत्रादि। एतैर्हि संस्कृतस्य सत्त्वशुद्धिद्वारा तत्त्वज्ञानोत्पत्तिर्दृष्टा। दृष्टा ह्यमृदितकल्मषस्योक्तेऽपि ब्रह्मण्यप्रतिपत्तिर्विपरीतप्रतिपत्तिश्च, यथेन्द्रविरोचनप्रभृतीनाम्। तस्मादिह वातीतेषु वा बहुषु जन्मान्तरेषु तपआदिभिः कृतसत्त्वशुद्धेर्ज्ञानं समुत्पद्यते यथा श्रुतम् ‘यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ। तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः’ इति मन्त्रवर्णात्। ‘ज्ञानमुत्पद्यते पुंसा क्षयात्पापस्य कर्मणः’इति स्मृतेश्च। इतिशब्दः उपलक्षणत्वप्रदर्शनार्थः। इति एवमाद्यन्यदपि ज्ञानोत्पत्तेरुपकारकम् ‘अमानित्वमदम्भित्वम्’इत्याद्युपदर्शितं भवति। प्रतिष्ठा पादौ पादाविवास्याः, तेषु हि सत्सु प्रतितिष्ठति ब्रह्मविद्या प्रवर्तते, पद्भ्यामिव पुरुषः। वेदाश्चत्वारः सर्वाणि चाङ्गानि शिक्षादीनि षट् कर्म-

ज्ञानप्रकाशकत्वाद्वेदानां तद्रक्षणार्थत्वादङ्गानां प्रतिष्ठात्वम्। अथवा, प्रतिष्ठाशब्दस्य पादरूपकल्पनार्थत्वाद्वेदास्त्वितराणि सर्वाङ्गानि शिरआदीनि। अस्मिन्पक्षे शिक्षादीनां वेदग्रहणेनैव ग्रहणं कृतं प्रत्येतव्यम्। अङ्गिनि हि गृहीतेऽङ्गानि गृहीतान्येव भवन्ति, तदायत्तत्वादङ्गानाम्। सत्यम् आयतनं यत्र तिष्ठत्युपनिषत् तदायतनम् \। सत्यमिति अमायिता अकौटिल्यं वाङ्मनः कायानाम्। तेषु ह्याश्रयति विद्या ये अमायाविनः साधवः, नासुरप्रकृतिषु मायाविषु, ‘न येषु जिह्ममनृतं न माया च’ इति श्रुतेः। तस्मात्सत्यमायतनमिति कल्प्यते। तपआदिष्वेव प्रतिष्ठात्वेन प्राप्तस्य सत्यस्य पुनरायतनत्वेन ग्रहणं साधनातिशयत्वज्ञापनार्थम्। ‘अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम्। अश्वमेधसहस्राच्चसत्यमेकं विशिष्यते’इति स्मृतेः॥

यो वा एतामेवं वेदापहत्य पाप्मानमनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति॥९॥

इति चतुर्थः खण्डः॥

यो वै एतां ब्रह्मविद्याम् ‘केनेषितम्’इत्यादिना यथोक्ताम् एवं महाभागाम् ‘ब्रह्म ह देवेभ्यः’इत्यादिना स्तुतां सर्वविद्या-

प्रतिष्ठां वेद। ‘अमृतत्वं हि विन्दते’इत्युक्तमपि ब्रह्मविद्याफलमन्ते निगमयति—अपहत्य पाप्मानम् अविद्याकामकर्मलक्षणं संसारबीजं विधूय अनन्ते अपर्यन्ते स्वर्गे लोके सुखात्मके ब्रह्मणीत्येतत्। अनन्ते इति विशेषणान्न त्रिविष्टपे अनन्तशब्द औपचारिकोऽपि स्यादित्यत आह—ज्येये इति। ज्येय ज्यायसि सर्वमहत्तरे स्वात्मनि मुख्ये एव प्रतितिष्ठति। न पुनः संसारमापद्यत इत्यभिप्रायः॥

इति चतुर्थ खण्डः॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य
श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छंकरभगवत कृतौ
केनोपनिषत्पद्भाष्यम्
संपूर्णम्॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735280597Screenshot2024-12-27115258.png"/>

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1733923591Screenshot2024-12-11185508.png"/>

॥केनोपनिषत्॥

श्रीमच्छकरभगवत्पादविरचितेन
वाक्यभाष्येण सहिता।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1733923672Screenshot2024-12-11185732.png"/>

समाप्तंकर्मात्मभूतप्राणविषयं विज्ञानं कर्म चानेकप्रकारम्, ययोर्विकल्पसमुच्चयानुष्ठानाद्दक्षिणोत्तराभ्यां सृतिभ्यामावृत्त्यनावृत्ती भवतः। अत ऊर्ध्वं फलनिरपेक्षज्ञानकर्मसमुच्चयानुष्ठानात्कृतात्मसंस्कारस्य उच्छिन्नात्मज्ञानप्रतिबन्धकस्य द्वैतविषयदोषदर्शिन निर्ज्ञाताशेषबाह्यविषयत्वात् संसारबीजमज्ञानमुच्चिच्छित्सतः प्रत्यगात्मविषयजिज्ञासोः ‘केनेषितम्’ इत्यात्मस्वरूपत

त्त्वविज्ञानाय अयमध्याय आरभ्यते। तेन च मृत्युपदमज्ञानमुच्छेत्तव्यम्, तत्तन्त्रो हि संसारो यतः। अनधिगतत्वादात्मनो युक्ता तदधिगमाय तद्विषया जिज्ञासा। कर्मविषये चानुक्तिः स्तद्विरोधित्वात्। अस्य विजिज्ञासितव्यस्यात्मतत्त्वस्य कर्मविषयेऽवचनं कस्मादिति चेत्, आत्मनो हि यथावद्विज्ञानं कर्मणा विरुध्यते। निरतिशयब्रह्मस्वरूपो ह्यात्मा विजिज्ञापयिषितः, ‘तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदम्’इत्यादिश्रुतेः। न हि स्वाराज्येऽभिषिक्तो ब्रह्मत्वं गमितः कंचन नमितुमिच्छति। अतो ब्रह्मास्मीति संबुद्धौ न कर्म कारयितुंशक्यते। न ह्यात्मानमवाप्तार्थं ब्रह्म मन्यमानः प्रवृत्तिं प्रयोजनवतीं पश्यति। न च निष्प्रयोजना प्रवृत्ति। अतो विरुध्यत एव कर्मणा ज्ञानम्। अतः कर्मविषयेऽनुक्तिः। विज्ञानविशेषविषयैव जिज्ञासा। कर्मानारम्भ इति चेत्, न, निष्कामस्य संस्कारार्थत्वात्। यदि ह्यात्मविज्ञानेन आत्माविद्याविषयत्वात्परितित्याजयिषितं कर्म, ततः ‘प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम्’ इत्यनारम्भ एव कर्मणः श्रेयान्अल्पफलत्वात् आयासबहुलत्वात् तत्त्वज्ञानादेव च श्रेयः प्राप्तेः इति चेत्, सत्यम् एतदविद्याविषयं कर्म अल्पफलत्वादिदोषवद्बन्धरूपं च सकामस्य, ‘कामान्य कामयते’

‘इति नु कामयमानः’ इत्यादिश्रुतिभ्यः। न निष्कामस्य। तस्य तु संस्कारार्थान्येव कर्माणि भवन्ति तन्निर्वर्तक प्राणविज्ञानसहितानि। ‘देवयाजी श्रेयानात्मयाजी वा‘ इत्युपक्रम्य ‘आत्मयाजी तु करोतीदं मेऽनेनाङ्गं संस्क्रियते‘इति संस्कारार्थमेव कर्माणीति वाजसनेयके, ‘महायज्ञेश्चयज्ञैश्चब्राह्मीयं क्रियते तनुः। यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्‘ इत्यादिस्मृतेश्च। प्राणादिविज्ञानं च केवलं कर्मसमुच्चितं वा सकामस्य प्राणात्मप्राप्त्यर्थमेव भवति। निष्कामस्यत्वात्मज्ञानप्रतिबन्धकनिमृष्ट्यैभवत्यादर्शनिर्मार्जनवत्। उत्पन्नात्मविद्यस्य त्वनारम्भ, निरर्थकत्वात्। ‘कर्मणा बध्यते जन्तुर्विद्यया च विमुच्यते। तस्मात्कर्म न कुर्वन्ति यतयः पारदर्शिनः‘ इति, क्रियापथश्चैव पुरस्तात्संन्यासश्च तयोः सन्यास एवात्यरेचयत् इति, ‘त्यागेनैके‘ ‘नान्यः पन्था विद्यते‘ इत्यादिश्रुतिभ्यश्च। न्यायाच्च। उपायभूतानि हिकर्माणि संस्कारद्वारेण ज्ञानस्य। ज्ञानेन त्वमृतत्वप्राप्तिः, ‘अमृतत्वं हि विन्दते‘ ‘विद्यया विन्दतेऽमृतम्‘ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यश्च। न हि नद्याः पारगो नावं न मुञ्चतियथेष्टदेशगमनं प्रति स्वातन्त्र्ये सति। न हि स्वभावसिद्धं वस्तु सिषाधयिषति साधनैः। स्वभावसिद्धश्चात्मा। तथा नापिपयि-

षितः, आत्मत्वे सति नित्याप्तत्वात्। नापि विचिकारयिषितः, आत्मत्वे सति नित्यत्वादविकारित्वादविषयत्वादमूर्तत्वाच्च, श्रुतेश्च, ’न वर्धते कर्मणा’ इत्यादि, स्मृतेश्च ’अविकार्योऽयमुच्यते’ इति। न च संचिस्कीर्षितः, ’शुद्धमपापविद्धम्’ इत्यादिश्रुतिभ्यः। अनन्यत्वाच्च। अन्येनान्यत्सस्क्रियते। न चात्मनोऽन्यभूता क्रियास्ति। न च स्वेनैवात्मना स्वमात्मानं संचिकीर्षेत्। न च वस्त्वन्तराधानं नित्यप्राप्तिर्वा वस्त्वन्तरस्य नित्या। नित्यत्वं चेष्टं मोक्षस्य। अत उत्पन्नविद्यस्यकर्मारम्भोऽनुपपन्नः। अतोव्यावृत्तबाह्यबुद्धेरात्मविज्ञानाय ’केनेषितम्’ इत्याद्यारम्भः।

केनेषितं पतति प्रेषितं मनः
केन प्राणः प्रथमः प्रैति युक्तः।
केनेषितां वाचमिमां वदन्ति
चक्षुःश्रोत्रं क उ देवो युनक्ति॥१॥

प्रवृत्तिलिङ्गाद्विशेषार्थः प्रश्न उपपन्नः। रथादीनां हि चेतनावदधिष्ठितानां प्रवृत्तिर्दृष्टा, न अनधिष्ठितानाम्। मनआदीनां च अचेतनानां प्रवृत्तिर्दृश्यते, तद्धि लिङ्गं चेतनावतोऽधिष्ठातुरस्तित्वे। करणानि हि मनआदीनि नियमेन

प्रवर्तन्ते, तन्नासति चेतनावत्यधिष्ठातर्युपपद्यते। तद्विशेषस्य चानधिगमाच्चेतनावत्यधिष्ठात्सामान्ये चाधिगते विशेषार्थः प्रश्न उपपद्यते। केनेषितं केनेष्टं कस्येच्छामात्रेण मनः पतति गच्छति, स्वविषये नियमेन व्याप्रियत इत्यर्थः। मनुतेऽनेनेति विज्ञाननिमित्तमन्तःकरणं मनः। प्रेषितमिवेत्युपमार्थः। न त्विषितप्रेषितशब्दयोरर्थाविह संभवतः। न हि शिष्यानिव मनआदीनि विषयेभ्यः प्रेषयत्यात्मा। विविक्तनित्यचित्स्वरूपतया तु निमित्तमात्रं प्रवृत्तौ नित्यचिकित्साधिष्ठातृवत्। प्राण इति नासिकाभवः प्रकरणात्। प्रथमत्वं च क्रियायाः प्राणनिमित्तत्वात्। स्वतो विषयावभासमात्रं करणानां प्रवृत्तिः। चलिक्रिया तु प्राणस्यैव मनआदिषु। तस्मात्प्राथम्यं प्राणस्य \। प्रैति गच्छति। युक्तः प्रयुक्त इत्येतत्। वाचो वचनं किंनिमित्तं प्राणिनाम्। चक्षुःश्रोत्रयोश्च को देवः प्रयोक्ता। करणानामधिष्ठाता चेतनावान्यः, स किंविशेषण इत्यर्थः॥

श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो य-
द्वाचो ह वाचँ स उ प्राणस्य प्राणः।
चक्षुषश्चक्षुरतिमुच्य धीराः
प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति॥२॥

‘श्रोत्रस्य श्रोत्रम्’ इत्यादिप्रतिवचनं निर्विशेषस्य निमि-

त्तत्वार्थम्। विक्रियादिविशेषरहितस्यात्मनो मनआदिप्रवृत्तौ निमित्तत्वमित्येतत् ‘श्रोत्रस्य श्रोत्रम्’ इत्यादिप्रतिवचनस्यार्थः, अनुगमात्। अनुगतानि ह्यस्मिन्नर्थेऽक्षराणि। कथम्? शृणोत्यनेनेति श्रोत्रम् \। तस्य शब्दावभासकत्वं श्रोत्रत्वम्। शब्दोपलब्धृरूपतयावभासकत्वं न स्वतः श्रोत्रस्य, अचिद्रूपत्वात्, आत्मनश्च चिद्रूपत्वात। यच्छ्रोत्रस्योपलब्धृत्वेनावभासकत्वं तदात्मनिमित्तत्वाच्छ्रोत्रस्य श्रोत्रमित्युच्यते। यथा क्षत्रस्य क्षत्रम्, यथा वा उदकस्यौष्ण्यमग्निनिमित्तमिति दग्धुरप्युदकस्य दग्धाग्निरुच्यते उदकमपि ह्यग्निसंयोगादग्निरुच्यते, तद्वदनित्यं यत्संयोगादुपलब्धृत्वं तत्करणं श्रोत्रादि। उदकस्येव दग्धृत्वमनित्यं हि तत्र तत्। यत्र तु नित्यमुपलब्धृत्वमग्नाविवौष्ण्यं स नित्योपलब्धिस्वरूपत्वात् दग्धेवोपलब्धोच्यते। श्रोत्रादिषु श्रोतृत्वाद्युपलब्धिरनित्या, नित्या चात्मनि। अतः श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्याद्यक्षराणामर्थानुगमादुपपद्यते निर्विशेषस्योपलब्धिस्वरूपस्यात्मनो मनआदिप्रवृत्तिनिमित्तत्वमिति। मनआदिष्वेवं यथोक्तम्। वाचो ह वाचं प्राणस्य प्राण इति विभक्तिद्वयम्। सर्वत्रैव हि द्रष्टव्यम्। कथम्? पृष्टत्वात् स्वरूपनिर्देशः।प्रथमयैव च निर्देशः। तस्य च ज्ञेयत्वात्कर्मत्वमिति द्वितीया। अतो वाचो ह वाचं

प्राणस्य प्राण इत्यस्मात्सर्वत्रैव विभक्तिद्वयम्। यदेतच्छ्रोत्राद्युपलब्धिनिमित्तं श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्यादिलक्षणं तत् नित्योपलब्धिस्वरूपं निर्विशेषमात्मतत्त्वं बुद्ध्वाअतिमुच्य अनवबोधनिमित्ताध्यारोपिताद्बुद्ध्यादिलक्षणात्संसारान्मोक्षणं कृत्वाधीरा धीमन्तः प्रेत्य अस्मात् लोकात् शरीरात् प्रेत्य वियुज्य अन्यस्मिन्नप्रतिसंधीयमाने निर्निमित्तत्वादमृता भवन्ति। सति ह्यज्ञाने कर्माणि शरीरान्तरं प्रतिसंदधते। आत्मावबोधे तु सर्वकर्मारम्भनिमित्ताज्ञानविपरीतविद्याग्निविप्लुष्टत्वात्कर्मणामिति अनारम्भेऽमृता एव भवन्ति। शरीरादिसतानाविच्छेदप्रतिसधानाद्यपेक्षया अध्यारोपितमृत्युवियोगात्पूर्वमप्यमृताः सन्तो नित्यात्मस्वरूपत्वादमृताभवन्तीत्युपचर्यते॥

न तत्र चक्षुर्गच्छति
न वाग्गच्छति नो मनः।
न विद्मो न विजानीमो
यथैतदनुशिष्यात्॥३॥

न तत्र चक्षुर्गच्छतीत्युक्तेऽपि पर्यनुयोगे हेतुरप्रतिपत्तेः। ‘श्रोत्रस्य श्रोत्रम्’ इत्येवमादिनोक्तेऽप्यात्मतत्त्वे अप्रतिपन्नत्वात्सूक्ष्मत्वहेतोर्वस्तुनः पुनः पुनः पर्यनुयुयुक्षाकारणमाह—

न तत्र चक्षुर्गच्छतीति। तत्र श्रोत्राद्यात्मभूते चक्षुरादीनि, वाक्चक्षुषोः सर्वेन्द्रियोपलक्षणार्थत्वात्, न विज्ञानमुत्पादयन्ति। सुखादिवत्तर्हिगृह्येतान्तःकरणेन अत आह—नो मनः, न सुखादिवन्मनसो विषयस्तत्, इन्द्रियाविषयत्वात्। न विद्मोन विजानीम अन्तः करणेन, यथा एतत् ब्रह्म मनआदिकरणजातम् अनुशिष्यात् अनुशासनं कुर्यात् प्रवृत्तिनिमित्तं यथा भवेत्, तथा अविषयत्वान्न विद्मा न विजानीमः। अथवा श्रोत्रादीनां श्रोत्रादिलक्षणं ब्रह्म विशेषेण दर्शयेत्युक्त आचार्य आह—न शक्यते दर्शयितुम्। कस्मात्?न तत्र चक्षुर्गच्छतीत्यादि पूर्ववत्सर्वम्। अत्र तु विशेषो यथैतदनुशिष्यादिति। यथैतत् अनुशिष्यात् प्रतिपादयेत् अन्योऽपि शिष्यानितोऽन्येन विधिनेत्यभिप्रायः॥

अन्यदेव तद्विदिता-
दथोअविदितादधि।
इति शुश्रुम पूर्वेषां
ये नस्तद्व्याचचक्षिरे॥४॥

सर्वथापि ब्रह्म बोधयेत्युक्त आचार्य आह ‘अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि’ इत्यागमम्। विदिताविदि ताभ्यामन्यत् यो हि ज्ञाता स एव सः सर्वात्मकत्वात्।

अतः सर्वात्मनो ज्ञातुर्ज्ञात्रन्तराभावाद्विदितादन्यत्वम्। ’स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता’ इति च मन्त्रवर्णात्। ’विज्ञातारमरे केन विजानीयात्’ इति च वाजसनेयके। अपि च व्यक्तमेव विदितं तस्मादन्यदित्यभिप्रायः। यद्विदितं व्यक्तं तदन्यविषयत्वादल्पं सविरोधं ततोऽनित्यम् अत एवानेकत्वादशुद्धम् अत एव तद्विलक्षणं ब्रह्मेति सिद्धम्। अस्तु तह्यविदितम्। न, विज्ञानानपेक्षत्वात्। यद्ध्यविदितं तद्विज्ञानापेक्षम्।अविदितविज्ञानाय हि लोकप्रवृत्तिः। इदं तु विज्ञानानपेक्षम्। कस्मात्?विज्ञानस्वरूपत्वात्। न हि यस्य यत्स्वरूपं तत्तेनान्यतोऽपेक्ष्यते। न च स्वत एव वापेक्षा, अनपेक्षमेव सिद्धत्वात्। न हि प्रदीपः स्वरूपाभिव्यक्तौ प्रकाशान्तरमन्यताऽपेक्षते, स्वतो वा। यद्ध्यनपेक्षं तत्स्वत एव सिद्धम्, प्रकाशात्मकत्वात्। प्रदीपस्यान्योऽपेक्षितोऽप्यनर्थकः स्यात्, प्रकाशे विशेषाभावात्। न हि प्रदीपस्य स्वरूपाभिव्यक्तौ प्रदीपप्रकाशोऽर्थवान्। न चैवमात्मनोऽन्यत्र विज्ञानमस्ति, येन स्वरूपविज्ञानेऽप्यपेक्ष्येत। विरोध इति चेत्, न, अन्यत्वात्। स्वरूपविज्ञाने विज्ञानस्वरूपत्वाद्विज्ञानान्तरं नापेक्षत इत्येतदसत्। दृश्यते हि विपरीतज्ञानमात्मनि सम्यग्ज्ञानं च—न जानाम्यात्मानमिति च श्रुतेश्च। ’तत्त्वमसि’ ’आत्मानमेवावेत्’

’एतं वै तमात्मानं विदित्वा’ इति च सर्वत्र श्रुतिष्वात्मविज्ञाने विज्ञानान्तरापेक्षत्वं दृश्यते। तस्मात्प्रत्यक्षश्रुतिविरोध इति चेत्,न। कस्मात्?अन्यो हि स आत्मा बुद्ध्यादिकार्यकरणसंघातात्माभिमानसतानाविच्छेदलक्षणोऽविवेकात्मको बुद्ध्याद्यवभासप्रधानश्चक्षुरादिकरणो नित्यचित्स्वरूपात्मान्तःसारो यत्रानित्यं विज्ञानमवभासते। बौद्धप्रत्ययानामाविर्भावतिरोभावधर्मकत्वात्तद्धर्मतयैव विलक्षणमपि चावभासते। अन्तःकरणस्य मनसोऽपि मनोऽन्तर्गतत्वात् सर्वान्तरश्रुतेः। अन्तर्गतेन नित्यविज्ञानस्वरूपेण आकाशवदप्रचलितात्मना अन्तर्गर्भभूतेन स बाह्यो बुद्ध्यात्मा तद्विलक्षणः, अनग्निरिवाग्नि अर्चिर्भिरिवाग्नेःप्रत्ययैराविर्भावतिरोभावधर्मकैर्विज्ञानाभासरूपैरनित्यै अनित्यविज्ञान आत्मा सुखी दुःखी इत्यभ्युपगतोलौकिकैः, अतोऽन्यो नित्यविज्ञानस्वरूपादात्मनः। तत्र हि विज्ञानापेक्षा विपरीतज्ञानत्वं चोपपद्यते, न पुनर्नित्यविज्ञाने। ’तत्त्वमसि’ इति बोधोपदेशो नोपपद्यत इति चेत्, ’आत्मानमेवावेत्’ इत्येवमादीनि च नित्यबोधात्मकत्वात्। न ह्यादित्योऽन्येन प्रकाश्यते, अतस्तदर्थबोधोपदेशोऽनर्थक एवेति चेत्, न लोकाध्यारोपापोहार्थत्वात्। सर्वात्मनि हि नित्यविज्ञाने बुद्ध्याद्यनित्यधर्मा लोकैरध्यारोपिता आत्मा-

विवेकत, तदपोहार्थो बोधोपदेशो बोधात्मनः। तत्र च बोधाबोधौ समञ्जसौ। अन्यनिमित्तत्वादुदक इवौष्ण्यमग्निनिमित्तम्। रात्र्यहनी इवादित्यनिमित्ते लोके नित्यावौष्ण्यप्रकाशावग्न्यादित्ययोरन्यत्र भावाभावयो सनिमित्तत्वादनित्याविवोपचर्यते। धक्ष्यत्यग्निः प्रकाशयिष्यति सविता इति तद्वत्। एवं च सुखदुःखबन्धमोक्षाद्यध्यारोपो लोकस्य तदपेक्ष्य ‘तत्त्वमसि‘ ‘आत्मानमेवावेत्‘ इत्यात्मावबोधोपदेशिन्य श्रुतयःकेवलमध्यारोपापोहार्थाः। यथा सवितासौ प्रकाशयत्यात्मानम् इति तद्वत्बोधर्क्तृत्वं च नित्यबोधात्मनि। तस्मादन्यदविदितात्। अधिशब्दश्चान्यार्थे। यद्वा यद्धि यस्याधि तत्ततोऽन्यत्सामर्थ्यात्, यथाधि भृत्यादीनां राजा। अव्यक्तमेवाविदितं ततोऽन्यदित्यर्थः। विदितमविदितं च व्यक्ताव्यक्ते कार्यकारणत्वेन विकल्पिते, ताभ्यामन्यद्ब्रह्म विज्ञानस्वरूपं सर्वविशेषप्रत्यस्तमितमित्ययं समुदायार्थः। अत एवात्मत्वान्न हेय उपादेयो वा। अन्यद्ध्यन्येन हेयमुपादेयं वा, न तेनैव तद्यस्य कस्यचिद्धेयमुपादेयं वा भवति। आत्मा च ब्रह्म सर्वान्तरत्वादविषय। अतोऽन्यस्यापि न हेयमुपादेयं वा। अन्याभावाच्च। इति शुश्रुम पूर्वेषामित्यागमोपदेशः। व्याचचक्षिरे इत्यस्वातन्त्र्यं तर्कप्रतिषेधार्थम्।ये

न तत् ब्रह्म उक्तवन्तस्तेतमेवागमं ब्रह्मप्रतिपादकं व्याख्यातवन्तो, न पुनः स्वबुद्धिप्रभवेण तर्केणोक्तवन्त इति तस्यैव द्रढिम्ने आगमपारम्पर्याविच्छेदं दर्शयति विद्यास्तुतये।तर्कस्त्वनवस्थितो भ्रान्तोऽपि भवतीति॥

यद्वाचानभ्युदितं
येन वागभ्युद्यते।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥५॥

यद्वाचेति मन्त्रानुवादो दृढप्रतीत्यैः। ’अन्यदेव तद्विदितात्’ इति योऽयमागमार्थो ब्राह्मणोक्त अस्यैव द्रढिम्ने इमे मन्त्रा यद्वाचा इत्यादयः पठ्यन्ते। यत् ब्रह्म वाचा शब्देन अनभ्युदितम् अनभ्युक्तम्, अप्रकाशितमित्येतत्। येन वागभ्युद्यत इति वाक्प्रकाशहेतुत्वोक्तिः। येन प्रकाश्यत इति वाचोऽभिधानस्यअभिधेयप्रकाशकत्वस्य हेतुत्वमुच्यते ब्रह्मणः। उक्तं च केनेषितां वाचमिमां वदन्ति’ ’यद्वाचो ह वाचम्’ इति। तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि इत्यविषयत्वेन ब्रह्मण आत्मन्यवस्थापनार्थ आम्नायः। यद्वाचानभ्युदितं वाक्प्रकाशनिमित्तं चेति ब्रह्मणोऽविषयत्वेन वस्त्वन्तरजिघृक्षां निवर्त्य स्वात्मन्ये-

वावस्थापयत्याम्नाय तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि इति, यत्नत उपरमयति नेदमित्युपास्यप्रतिषेधाच्च॥

यन्मनसा न मनुते
येनाहुर्मनो मतम्।
तदेव ब्रह्म त्वंविद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥६॥

यच्चक्षुषा न पश्यति
येन चक्षूँषि पश्यति।
तदेव ब्रह्म त्वंविद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥७॥

यच्छ्रोत्रेण न शृणोति
येन श्रोत्रमिदँ श्रुतम्।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥८॥

यत्प्राणेन न प्राणिति
येन प्राणः प्रणीयते।

तदेव ब्रह्म त्वंविद्धि
नेदं यदिदमुपासते॥९॥

इति प्रथम खण्ड॥

यन्मनसत्यादि समानम्। मनो मतमिति। येन ब्रह्मणा मनोऽपि विषयीकृतं नित्यविज्ञानस्वरूपेणेत्येतत्। सर्वकरणा नामविषयस्तानि च सव्यापाराणि सविषयाणि नित्यविज्ञानस्वरूपावभासतया येनावभास्यन्त इति श्लोकार्थः। ‘क्षेत्र क्षेत्री तथा कृत्स्न प्रकाशयति भारत’ इति स्मृतेः। ‘तस्य भासा’ इति चाथर्वणे। येन प्राण इति क्रियाशक्तिरप्यात्मविज्ञाननिमित्तेत्येतत्॥

इति प्रथम खण्ड॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1733925303Screenshot2024-12-11192436.png"/>

द्वितीय खण्ड॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734102489Screenshot2024-12-13203751.png"/>

यदि मन्यसे सुवेदेति दभ्रमेवापि नूनत्वं वेत्थ ब्रह्मणो रूपं यदख्यत्वं यदस्य देवेष्वथ नु मीमांस्यमेव ते मन्ये विदिनम्॥१॥

यदि मन्यसे सुवेदेति शिष्यबुद्धिविचालना गृहीतस्थिरतायै। विदिताविदिताभ्यां निवर्त्य बुद्धिं शिष्यस्य स्वात्मन्यस्थाय ‘तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि’ इति स्वाराज्येऽभिषिच्यउपास्यप्रतिषेधेनाथास्य बुद्धिं विचालयति—यदि मन्यसे सुष्ठु वेद अह ब्रह्मतत्त्वमिति, ततोऽल्पमेव ब्रह्मणो रूपं वेत्थ त्वमिति नूनं निश्चितं मन्यते आचार्यः। सा पुनर्विचालना किमर्थेति, उच्यते—पूर्वगृहीते वस्तुनि बुद्धेः स्थिरतायै। दवेष्वपिसु वेदाहमिति मन्यते यः सोऽप्यस्य ब्रह्मणो रूपं दभ्रमेव वेत्ति नूनम्। कस्मात्? अविषयत्वात्कस्यचिद्ब्रह्मणः। अथ वा अल्पमेवास्याध्यात्मिकं मनुष्येषु देवेषु चाधिदैविकमस्य ब्रह्मणो यद्रूपं तदिति संबन्धः।अथ नु इति हेतुर्मीमां-

सायाः। यस्माद्दभ्रमेव सुविदितं ब्रह्मणो रूपम् ‘अन्यदेव तद्विदितात्’ इत्युक्तत्वात्, सु वेदेति च मन्यसे, अत अल्पमेव वेत्थ त्वं ब्रह्मणो रूपं यस्मात् अथ नु तस्मात् मीमांस्यमेव अद्यापि ते तव ब्रह्म विचार्यमेव यावद्विदिताविदितप्रतिषेधागमार्थानुभव इत्यर्थः। मन्ये विदितमिति शिष्यस्य मीमांसानन्तरोक्तिः प्रत्ययत्रयसंगतेः। सम्यग्वस्तुनिश्चयाय विचालितः शिष्य आचार्येण मीमांस्यमेव ते इति चोक्त एकान्ते समाहितो भूत्वा विचार्य यथोक्तं सुपरिनिश्चितः सन्नाह आगमाचार्यात्मानुभवप्रत्ययत्रयस्यैकविषयत्वेन संगत्यर्थम्। एवं हि ‘सुपरिनिष्ठिता विद्या सफला स्यान्नानिश्चिता’ इति न्यायः प्रदर्शितो भवति मन्ये विदितमिति परिनिष्ठितनिश्चितविज्ञानप्रतिज्ञाहेतूक्तेः॥

नाहं मन्ये सु वेदेति
नो न वेदेति वेद च।
यो नस्तद्वेद तद्वेद
नो न वेदेति वेद च॥२॥

परिनिष्ठितं सफलं विज्ञानं प्रतिजानीते आचार्यात्मनिश्चययोस्तुल्यतायै यस्माद्धेतुमाह—नाह मन्ये सु वेदेति। अहे-

त्यवधारणार्थो निपातो। नैव मन्ये इत्येतत्। यावदपरिनिष्ठितं विज्ञानं तावत् सु वेद सुष्ठु वेद अहं ब्रह्मेति विपरीतो मम निश्चय आसीत्। सोऽपजगाम भवद्भिर्विचालितस्य यथोक्तार्थमीमांसाफलभूतात्स्वात्मब्रह्मत्वनिश्चयरूपात्सम्यक्प्रत्ययात्। विरुद्धत्वादतो नाह मन्ये सु वेदेति। यस्माच्चैतत् नैव न वेद नो न वेदेति मन्ये इत्यनुवर्तते, अविदितब्रह्मप्रतिषेधात्। कथं तर्हि मन्यसे इत्युक्त आह—वेद च। च शब्दाद्वेद चन वेद च इत्यभिप्रायः, विदिताविदिताभ्यामन्यत्वाद्ब्रह्मणः। तस्मान्मया विदितं ब्रह्मेति मन्ये इति वाक्यार्थः। अथवा वेद चेति नित्यविज्ञानब्रह्मस्वरूपतया नो न वेद वेदैव चाहं स्वरूपविक्रियाभावात्। विशेषविज्ञानं च पराध्यस्तं न स्वत इति परमार्थतो न च वेदेति। यो नस्तद्वेद तद्वेदेति पक्षान्तरनिरासार्थमाम्नाय उक्तार्थानुवादात्। य न अस्माकं मध्ये तद्वेद स एव तद्ब्रह्म वेद नान्यः, उपास्यब्रह्मवित्त्वात्। अतोऽन्यस्य यथाहं वेदेति पक्षान्तरे ब्रह्मवित्त्वं निरस्यते। कुतोऽयमर्थोऽवसीयत इति, उच्यते—उक्तानुवादात्। उक्तं ह्यनुवदति नो न वेदेति वेद चेति॥

यस्यामतं तस्य मतं
मतं यस्य न वेद सः।

अविज्ञातं विजानतां
विज्ञातमविजानताम्॥३॥

यस्यामतमिति श्रौतमारयायिकार्थोपसंहारार्थम्। शिष्याचार्योक्तिप्रत्युक्तिलक्षणया अनुभवयुक्तिप्रधानया आख्यायिकया योऽर्थः सिद्धः स श्रौतेन वचनेनागमप्रधानेन निगमनस्थानीयेन संक्षेपत उच्यते। यदुक्तं विदिताविदिताभ्यामन्यद्वागादीनामगोचरत्वात् मीमांसितं चानुभवोपपत्तिभ्यां ब्रह्म, तत्तथैव ज्ञातव्यम्। कस्मात्? यस्यामतं यस्य विविदिषाप्रयुक्तप्रवृत्तस्य साधकस्य अमतम् अविज्ञातम् अविदितं ब्रह्म, इत्यात्मतत्त्वनिश्चयफलावसानावबोधतया विविदिषानिवृत्तेत्यभिप्रायः, तस्य मतं ज्ञातम्, तेन विदितं ब्रह्म येनाविषयत्वेन आत्मत्वेन प्रतिबुद्धमित्यर्थः। स सम्यग्दर्शी यस्य विज्ञानानन्तरमेव ब्रह्मात्मभावस्यावसितत्वात् सर्वतः कार्यभावो विपर्ययेण मिथ्याज्ञानो भवति। कथम्?मतं विदितं ज्ञातं मया ब्रह्म इति यस्य विज्ञानम्, स मिथ्यादर्शी विपरीतविज्ञानो विदितादन्यत्वाद्ब्रह्मणो न वेद स न विजानाति। ततश्च सिद्धमवैदिकस्य विज्ञानस्य मिथ्यात्वम्, अब्रह्मविषयतया निन्दितत्वात्। तथा कपिलकणभुगादिसमयस्यापि विदितब्रह्मविषयत्वात् अनवस्थिततर्कजन्यत्वाविदितविषयतया

विविदिषानिवृत्तेश्च मिथ्यात्वमिति। स्मृतश्च—’या वेदबाह्या स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः। सर्वास्ता निष्फलाः प्रोक्तास्तमोनिष्ठा हि ताः स्मृताः’ इति। ’अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम्’ इति पूर्वहेतूक्ति अनुवादस्यानर्थक्यात्—अनुवादमात्रेऽनर्थकं वचनमिति विपर्ययमिथ्याज्ञानयोर्नष्टत्वात् पूर्वोक्तयो यस्यामतमित्यादिज्ञानाज्ञानयोर्हेत्वर्थत्वेनेदमुच्यते अविज्ञातम् अविदितमात्मत्वेनाविषयतया ब्रह्म विजानतां यस्मात् तस्मात्तदेव ज्ञानं यत्तेषां विज्ञातं विदितं व्यक्तमेव बुद्धयादिविषयं ब्रह्म अविजानतां विदिताविदितव्यावृत्तमात्मभूतं नित्यविज्ञानस्वरूपमात्मस्थमविक्रियममृतमजरमभयमनन्यत्वादविषयमित्येवमविजानतां बुद्ध्यादिविषयात्मतयैव नित्यं विज्ञातं ब्रह्म। तस्माद्विदिताविदितव्यक्ताव्यक्तधर्माध्यारोपेण कार्यकारणभावेन सविकल्पमयथार्थविषयत्वात्। शुक्तिकादौ रजताद्यध्यारोपणज्ञानवन्मिथ्याज्ञानंतेषाम्॥

प्रतिबोधविदितं मत-
ममृतत्वं हि विन्दते।
आत्मना विन्दते वीर्यं
विद्यया विन्दतेऽमृतम्॥४॥

प्रतिबोधविदितमिति वीप्साप्रत्ययानामात्मावबोधद्वारत्वात् बोधं प्रति बोधं प्रतीति वीप्सा सर्वप्रत्ययव्याप्त्यर्था। बौद्धा हि सर्वे प्रत्ययास्तप्तलोहवन्नित्यविज्ञानस्वरूपात्मव्याप्तत्वाद्विज्ञानस्वरूपावभासाः तदन्यावभासश्चात्मा तद्विलक्षणोऽग्निवदुपलभ्यत इति ते द्वारीभवन्त्यात्मोपलब्धौ। तस्मात्प्रतिबोधावभासप्रत्यगात्मतया यद्विदितं तद्ब्रह्म तदेव मतं तदेव सम्यग्ज्ञानं यत्प्रत्यगात्मविज्ञानम्, न विषयविज्ञानम्। आत्मत्वेन ‘प्रत्यगात्मानमैक्षत्’ इति च काठके। अमृतत्वं हि विन्दते इति हेतुवचनं विपर्यये मृत्युप्राप्तेः। विषयात्मविज्ञाने हि मृत्युः प्रारभते इत्यात्मविज्ञानममृतत्वनिमित्तमिति युक्तं हेतुवचनममृतत्वं हि विन्दते इति। आत्मज्ञानेन किममृतत्वमुत्पाद्यते। न। कथं तर्हि? आत्मना विन्दते स्वेनैव नित्यात्मस्वभावेनामृतत्वं विन्दते, नालम्बनपूर्वकं विन्दत इति आत्मज्ञानापेक्षम्। यदि हि विद्योत्पाद्यममृतत्वं स्यात्, अनित्यं भवेत्कर्मकार्यवत्। अतो न विद्योत्पाद्यम्। यदि चात्मनैवामृतत्वं विन्दते, किं पुनर्विद्यया क्रियत इत्युच्यते। अनात्मविज्ञानं निवर्तयन्ती सा तन्निवृत्त्या स्वाभाविकस्यामृतत्वस्य निमित्तमिति कल्प्यते, यत आह—वीर्यंविद्यया विन्दते। वीर्यं सामर्थ्यम् अनात्माध्यारोपमायास्वान्तध्वान्तानभिभाव्यलक्षणं

बलं विद्यया विन्दते। तच्चकिंविशिष्टम्?अमृतम् अविनाशि।अविद्याजं हि वीर्यंविनाशि, विद्ययाविद्याया बाध्यत्वात्। न तु विद्याया बाधकोऽस्तीति विद्याजममृतं वीर्यम्। अतो विद्या अमृतत्वे निमित्तमात्रं भवति। ‘नायमात्मा बलहीनेन लभ्यः’ इति चाथर्वणे। लोकेऽपि विद्याजमेव बलमभिभवति न शरीरादिसामर्थ्यम्, यथा हस्त्यादेः। अथवा प्रतिबोधविदितं मतमिति सकृदेवाशेषविपरीतनिरस्तसंस्कारेण स्वप्नप्रतिबोधवद्यद्विदितं तदेव मतं ज्ञातं भवतीति। अथवा गुरूपदेशः प्रतिबोध। तेन वा विदितं मतमिति। उभयत्र प्रतिबोधशब्दप्रयोगोऽस्ति—‘सुप्तप्रतिबुद्धो’ ‘गुरुणा प्रतिबोधित’ इति। पूर्वं तु यथार्थम्॥

इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति
न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः।
भूतेषु भूतेषु विचित्य धीराः
प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति॥५॥

इति द्वितीय खण्ड॥

इह चेदवेदीदिति अवश्यकर्तव्यतोक्ति विपर्यये विनाशश्रुतेः। इह मनुष्यजन्मनि सति अवश्यमात्मा वेदितव्य

इत्येतद्विधीयते। कथम्?इह चेत् अवेदीत् विदितवान्, अथ सत्यं परमार्थतत्त्वम् अस्ति अवाप्तम्, तस्य जन्म सफलमित्यभिप्रायः। न चेदिहावेदीत् न विदितवान् वृथैव जन्म।अपि च महती विनष्टि महान्विनाशो जन्ममरणप्रबन्धाविच्छेदप्राप्तिलक्षणः स्याद्यत, तस्मादवश्यं तद्विच्छेदाय ज्ञेय आत्मा। ज्ञानेन तु किं स्यादिति, उच्यते—भूतेषु भूतेषु चराचरेषु सर्वेष्वित्यर्थः। विचित्य विचार्य पृथङ्निष्कृष्यैकमात्मतत्त्वं संसारधर्मैरस्पृष्टमात्मभावेनोपलभ्येत्यर्थः, अनेकार्थत्वाद्धातूनाम्। न पुनश्चित्वेति संभवति, विरोधात्। धीराः धीमन्तविवेकिन विनिवृत्तबाह्यविषयाभिलाषाः, प्रेत्य मृत्वा अस्मात् लोकात् शरीराद्यनात्मलक्षणात् व्यावृत्तममत्वाहकाराः सन्त इत्यर्थः, अमृता अमरणधर्माणो नित्यविज्ञानामृतत्वस्वभावा एव भवन्ति॥

इति द्वितीय खण्ड॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734105110Screenshot2024-12-13212130.png"/>

तृतीय खण्डः॥

____________

ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्यह ब्रह्मणो विजये देवा अमहीयन्त त ऐक्षन्तास्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति॥१॥

तद्धैषां विजज्ञौ तेभ्यो ह प्रादुर्बभूव तन्न व्यजानत किमिदं यक्षमिति॥२॥

तेऽग्निमब्रुवन् जातवेद एतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति॥३॥

तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत् कोऽसीत्यग्निर्वा अहमस्मीत्यब्रवीज्जातवेदा वा अहमस्मीति॥४॥

तस्मिँस्त्वयि किम वीर्यमित्यपीदँ सर्वं दहेयं यदिदं पृथिव्यामिति॥५॥

तस्मै तृणं निदधावेतद्दहेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाक दग्धुं स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति॥६॥

अथ वायुमब्रुवन् वायवेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति॥७॥

तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीति वायुर्वा अहमस्मीत्यब्रवीन्मातरिश्वा वा अहमस्मीति॥८॥

तस्मिँस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदँ सर्वमाददीय यदिदं पृथिव्यामिति॥९॥

तस्मै तृणं निदधावेतदादत्स्वेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाकादातुं स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति॥१०॥

अथेन्द्रमब्रुवन्मघवन्नेतद्विजानीहि कि-

मेतद्यक्षमिति तथेति तदभ्यद्रवत्तस्मात्तिरोदधे॥११॥

स तस्मिन्नेवाकाशे स्त्रियमाजगाम बहुशोभमानामुमा हैमवतीं ताँहोवाच किमेतद्यक्षमिति॥१२॥

इति तृतीय खण्डः॥

ब्रह्म ह देवेभ्य इति ब्रह्मणो दुर्विज्ञेयतोक्ति यत्नाधिक्यार्था। समाप्ता ब्रह्मविद्या यदधीनः पुरुषार्थः। अत ऊर्ध्वमर्थवादेन ब्रह्मणो दुर्विज्ञेयतोच्यते। तद्विज्ञाने कथं नु नाम यत्नमधिकं कुर्यादिति। शमाद्यर्थो वाम्नाय अभिमानशातनात्। शमादि वा ब्रह्मविद्यासाधनं विधित्सितं तदर्थोऽयमर्थवादाम्नायः। न हि शमादिसाधनरहितस्य अभिमानरागद्वेषादि युक्तस्य ब्रह्मविज्ञाने सामर्थ्यमस्ति व्यावृत्तबाह्यमिथ्याप्रत्ययग्राह्यत्वाद्ब्रह्मणः। यस्माच्चाग्न्यादीनांजयाभिमानं शातयति, ततश्च ब्रह्मविज्ञानं दर्शयत्यभिमानोपशमे, तस्माच्छमादिसाधनविधानार्थोऽयमर्थवाद इत्यवसीयते। सगुणोपासनार्थो वा, अपोदितत्वात्। ‘नेदं यदिदमुपासते’ इत्युपास्यत्वं ब्रह्मणो-

ऽपोदितम्। अपोदितत्वादनुपास्यत्वे प्राप्ते तस्यैव ब्रह्मणः सगुणत्वेनाधिदैवतमध्यात्ंंचोपासनं विधातव्यमित्येवमर्थो वेति। अधिदैवतम् ‘तद्वनमित्युपासितव्यम्’ इति हि वक्ष्यति। ब्रह्मेति पर, लिङ्गात्। न ह्यन्यत्र परादीश्वरान्नित्यसर्वज्ञात्परिभूयाग्न्यादींस्तृणं वज्रीकर्तुं सामर्थ्यमस्ति। ‘तन्न शशाक दग्धुम्’ इत्यादिलिङ्गाद्ब्रह्मशब्दवाच्यईश्वर इत्यवसीयते। न ह्यन्यथा अग्निस्तृणं दग्धुं नोत्सहते वायुर्वा आदातुम्। ईश्वरेच्छया तु तृणमपि वज्रीभवतीत्युपपद्यते। तत्सिद्धिर्जगतो नियतप्रवृत्तेः। श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धिभिर्नित्यसर्वविज्ञाने ईश्वरे सर्वात्मनि सर्वशक्तौ सिद्धेऽपि शास्त्रार्थनिश्चयार्थमुच्यते। तस्येश्वरस्य सद्भावसिद्धिः कुतो भवतीति, उच्यते। यदिदं जगद्देवगन्धर्वयक्षरक्षः पितृपिशाचादिलक्षणं द्युवियत्पृथिव्यादित्यचन्द्रग्रहनक्षत्रविचित्रं विविधप्राण्युपभोगयोग्यस्थानसाधनसंबन्धि, तदत्यन्तकुशलशिल्पिभिरपि दुर्निर्माणं देशकालनिमित्तानुरूपनियतप्रवृत्तिनिवृत्तिक्रमम् एतद्भोक्तृकर्मविभागज्ञप्रयत्नपूर्वकं भवितुमर्हति, कार्यत्वे सति यथोक्तलक्षणत्वात्, गृहप्रासादरथशयनासनादिवत्, विपक्षे आत्मादिवत्। कर्मण एवेति चेत्, न, परतन्त्रस्य निमित्तमात्रत्वात्। यदिदमुपभोगवैचित्र्यं प्राणिनां तत्साधनवैचित्र्यं च देशकालनिमित्तानुरूप-

नियतप्रवृत्तिनिवृत्तिक्रम च, तन्न नित्यसर्वज्ञकर्तृकम्, किं तर्हि, कर्मण एव, तस्याचिन्त्यप्रभावत्वात् सर्वैश्च फलहेतुत्वाभ्युपगमाच्च। सति कर्मणः फलहेतुत्वे किमीश्वराधिककल्पनयेति न नित्यस्येश्वरस्य नित्यसर्वज्ञशक्तेः फलहेतुत्वं चेति चेत् न, कर्मण एवोपभोगवैचित्र्याद्युपपद्यते। कस्मात्? कर्तृतन्त्रत्वात्कर्मणः। चितिमत्प्रयत्ननिर्वृत्तं हि कर्म तत्प्रयत्नोपरमादुपरतं सद्देशान्तरे कालान्तरे वा नियतनिमित्तविशेषापेक्षं कर्तुः फलं जनयिष्यतीति न युक्तमनपेक्ष्यान्यदात्मनः प्रयोक्तृ, कर्तैव फलकाले प्रयोक्तेति चेत्, मया निवर्तितोऽसि त्वां प्रयोक्ष्ये फलाय यदात्मानुरूपं फलमिति न देशकालनिमित्तविशेषानभिज्ञत्वात्। यदि हि कर्ता देशादिविशेषाभिज्ञसन्स्वातन्त्र्येण कर्म नियुञ्ज्यात्, तताऽनिष्टफलस्याप्रयोक्ता स्यात्। न च निर्निमित्तं तदनिच्छयात्मसमवेतं तच्चर्मवद्विकरोति कर्म। न चात्मकृतमकर्तृसमवेतमयस्कान्तमणिवदाक्रष्टृ भवति, प्रधानकर्तृसमवेतत्वात्कर्मणः। भूताश्रयमिति चेत्, न, साधनत्वात्। कर्तृक्रियायाः साधनभूतानि भूतानि क्रियाकालेऽनुभूतव्यापाराणि समाप्तौ च हलादिवत्कर्त्रा परित्यक्तानि न फलं कालान्तरे कर्तुमुत्सहन्ते। न हि हलं क्षेत्राद्व्रीहीन्गृहं प्रवेशयति। भूतकर्मणोश्चाचेतनत्वा-

त्स्वतः प्रवृत्त्यनुपपत्तिः। वायुवदिति चेत्, न, असिद्धत्वात्। न हि वायोरचितिमतः स्वतः प्रवृत्तिः सिद्धा, रथादिष्वदर्शनात्। शास्त्रात्कर्मण एवेति चेत्—शास्त्रं हि क्रियातः फलसिद्धिमाह नेश्वरादेः ‘स्वर्गकामो यजेत’ इत्यादि। न च प्रमाणाधिगतत्वादानर्थक्यं युक्तम्।न चेश्वरास्तित्वे प्रमाणान्तरमस्तीति चेत्, न, दृष्टन्यायहानानुपपत्तेः। क्रिया हि द्विविधा दृष्टफला अदृष्टफला च। दृष्टफलापि द्विविधा अनन्तरफला कालान्तरफला च। अनन्तरफला गतिभुजिलक्षणा। कालान्तरफला च कृषिसेवादिलक्षणा \। तत्रानन्तरफला फलापवर्गिण्येव। कालान्तरफला तु उत्पन्नप्रध्वसिनी। आत्मसेव्याद्यधीनं हि कृषिसेवादेः फलं यतः। न चोभयन्यायव्यतिरकेण स्वतन्त्रं कर्म ततो वा फलं दृष्टम्। तथा च कर्मफलप्राप्तौ न दृष्टन्यायहानमुपपद्यते। तस्माच्छान्तेयागादिकर्मणि नित्यः कर्तृकर्मफलविभागज्ञईश्वरः सेव्यादिवद्यागाद्यनुरूपफलदातोपपद्यते। स चात्मभूतः सर्वस्य सर्वक्रियाफलप्रत्ययसाक्षी नित्यविज्ञानस्वभावः संसारधर्मैरसंस्पृष्टः। श्रुतेश्च। ‘न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः’‘जरां मृत्युमत्येति’ ‘विजरो विमृत्युः’ ‘सत्यकामः सत्यसंकल्पः’ ‘एष सर्वेश्वरः पुण्य कर्म कारयति’

’अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति’ ’एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने’ इत्याद्या असंसारिण एकस्यात्मनो नित्यमुक्तस्य सिद्धौ श्रुतयः।स्मृतयश्च सहस्रशो विद्यन्ते। न चार्थवादाः शक्यन्ते कल्पयितुम्, अनन्ययोगित्वे सति विज्ञानोत्पादकत्वात्। न चोत्पन्नं विज्ञानं बाध्यते। अप्रतिषेधाच्च। न चेश्वरो नास्तीति निषेधोऽस्ति। प्राप्त्यभावादिति चेत्, न, उक्तत्वात्। ’न हिंस्यात्’ इतिवत्प्राप्त्यभावात्प्रतिषेधो नारभ्यत इति चेत्, न ईश्वरसद्भावे न्यायस्योक्तत्वात्। अथवा अप्रतिषेधादिति कर्मणः फलदाने ईश्वरकालादीनां न प्रतिषेधोऽस्ति। न च निमित्तान्तरनिरपेक्षं केवलेन कर्त्रैव प्रयुक्तं फलदं दृष्टम्। न च विनष्टोऽपि यागः कालान्तरे फलदो भवति। सेव्यबुद्धिवत्सेवकेन सर्वज्ञेश्वरबुद्धौ तु सस्कृतायां यागादिकर्मणा विनष्टेऽपि कर्मणि सेव्यादिवेश्वरात्फलं कर्तुर्भवतीति युक्तम्। न तु पुनःपदार्था वाक्यशतेनापि देशान्तरे कालान्तरे वा स्वं स्वं स्वभावं जहति। न हि देशकालान्तरेषु चाग्निरनुष्णो भवति। एवं कर्मणोऽपि कालान्तरे फलं द्विप्रकारमेवोपलभ्यते। बीजक्षेत्रसंस्कारपरिरक्षाविज्ञानवत्कर्त्रपेक्षफलं कृष्यादि, विज्ञानवत्सेव्यबुद्धिसंस्कारापेक्षफलं च सेवादि। यागादेः कर्मणस्तथाविज्ञानवत्कर्त्रपे-

क्षफलत्वानुपपत्तौ कालान्तरफलत्वात्कर्मदेशकालनिमित्तविपाकविभागज्ञबुद्धिसंस्कारापेक्षं फलं भवितुमर्हति, सेवादिकर्मानुरूपफलज्ञसेव्यबुद्धिसंस्कारापेक्षफलस्येव। तस्मात्सिद्धः सर्वज्ञ ईश्वरः सर्वजन्तुबुद्धिकर्मफलविभागसाक्षी सर्वभूतान्तरात्मा। ’यत्साक्षादपरोक्षात्’ ’य आत्मा सर्वान्तर’ इति श्रुतेः। स एव चात्रात्मा जन्तूनाम्, ’नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा श्रोता मन्ता विज्ञाता’ ’नान्यदतोऽस्ति विज्ञातृ’ इत्याद्यात्मान्तरप्रतिषेधश्रुतेः ’तत्त्वमसि’ इति चात्मत्वोपदेशात्। न हि मृत्पिण्डः काञ्चनात्मत्वेनोपदिश्यते। ज्ञानशक्तिकर्मोपास्योपासकशुद्धाशुद्धमुक्तामुक्तभेदादात्मभेद एवेति चेत्, न, भेददृष्ट्यपवादात्। यदुक्तं संसारिण ईश्वारादनन्या इति तन्न। किं तर्हि? भेद एव संसार्यात्मनाम्। कस्मात्?लक्षणमेदात्, अश्वमहिषवत्। कथं लक्षणभेद इति, उच्यते—ईश्वरस्य तावन्नित्यं सर्वविषयं ज्ञानं सवितृप्रकाशवत्। तद्विपरीतं संसारिणां खद्योतस्येव। तथैव शक्तिभेदोऽपि। नित्या सर्वविषया चेश्वरशक्ति, विपरीतेतरस्य। कर्म च चित्स्वरूपात्मसत्ता मात्रनिमित्तमीश्वरस्य। औष्ण्यस्वरूपद्रव्यसत्तामात्रनिमित्तदहनकर्मवत् राजायस्कान्तप्रकाशकर्मवच्चस्वात्मनोऽविक्रिया रूपम्, विपरीतमितरस्य। ’उपासीत’ इति वचनादु-

पास्य ईश्वरो गुरुराजवत्। उपासकश्चेतरः शिष्यभृत्यवत्। अपहतपाप्मादिश्रवणान्नित्यशुद्ध ईश्वरः। ‘पुण्यो वै पुण्येन’ इति वचनाद्विपरीत इतरः।अत एव नित्यमुक्त ईश्वर। नित्याशुद्धियोगात्संसारीतरः। यत्र च ज्ञानादिलक्षणभेदोऽस्ति तत्र भेदो दृष्टः यथा अश्वमहिषयोः। तथा ज्ञानादिलक्षणभेदादीश्वरादात्मनां भेदोऽस्तीति चेत्, न। कस्मात्?‘अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद’ ‘ते क्षय्यलोका भवन्ति’ ‘मृत्योः स मृत्युमाप्नोति’ इति भेददृष्टिर्ह्यपोद्यते। एकत्वप्रतिपादिन्यश्च श्रुतयः सहस्रशो विद्यन्ते। यदुक्तं ज्ञानादिलक्षणभेदादिति अत्रोच्यते। न, अनभ्युपगमात्। बुद्ध्यादिभ्यो व्यतिरिक्ता विलक्षणाश्चेश्वराद्भिन्नलक्षणा आत्मानो न सन्ति। एक एवेश्वरश्चात्मा सर्वभूतानां नित्यमुक्तोऽभ्युपगम्यते। बाह्यश्च बुद्ध्यादिसमाहार सतानाहकारममत्वादिविपरीतप्रत्ययप्रबन्धाविच्छेदलक्षणो नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वरूपविज्ञानात्मेश्वरगर्भो नित्यविज्ञानावभास चित्तचैत्त्यबीजबीजिस्वभाव कल्पितोऽनित्यविज्ञान ईश्वरलक्षणविपरीतोऽभ्युपगम्यते। यस्याविच्छेदे संसारव्यवहारः, विच्छेदे च मोक्षव्यवहारः।अन्यश्चमृत्प्रलेपवत्प्रत्यक्षप्रध्वंसो देवपितृमनुष्यादिलक्षणो भूतविशेषसमाहारो न

पुनश्चतुर्थोऽन्यो भिन्नलक्षण ईश्वरादभ्युपगम्यते। बुद्ध्यादिकल्पितात्मव्यतिरेकाभिप्रायेण तु लक्षणभेदादित्याश्रया सिद्धो हेतुः, ईश्वरादन्यस्यात्मनोऽसत्त्वात्। ईश्वरस्यैव विरुद्धलक्षणत्वमयुक्तमिति चेत् सुखदुःखादियोगश्च, न, निमित्तत्वे सति लोकविपर्ययाध्यारोपणात् सवितृवत्। यथा हि सविता नित्यप्रकाशरूपत्वाल्लोकाभिव्यक्त्यनभिव्यक्तिनिमित्तत्वे सति लोकदृष्टिविपर्ययेणोदयास्तमयाहोरात्रादिकर्तृत्वाध्यारोपभाग्भवति एवमीश्वरे नित्यविज्ञानशक्तिरूपे लोकज्ञानापोहसुखदुःखस्मृत्यादिनिमित्तत्वे सति लोकविपरीतबुद्ध्याध्यारोपितं विपरीतलक्षणत्वं सुखदुःखादयश्च न स्वतः। आत्मदृष्ट्यनुरूपाध्यारोपाच्च। यथा घनादिविप्रकीर्णेऽम्बरेयेनैव सवितृप्रकाशो न दृश्यते, स आत्मदृष्ट्यनुरूपमेवाध्यस्यति सवितेदानीमिह न प्रकाशयतीति सत्यव प्रकाशेऽन्यत्र भ्रान्त्या। एवमिह बौद्धादिवृत्त्युद्भवाभिभवाकुलभ्रान्त्याध्यारोपितः सुखदुःखादियोग उपपद्यते। तत्स्मरणाच्च। तस्यैव ईश्वरस्यैव हि स्मरणम् ‘मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च’ ‘नादत्तेकस्यचित्पापम्’इत्यादि। अतो नित्यमुक्त एकस्मिन्सवितरीव लोकाविद्याध्यारोपितमीश्वरे संसारित्वम्, शास्त्रादिप्रामाण्यादभ्युपगतमसंसारित्वमित्यविरोध इति। एतेन

प्रत्येकं ज्ञानादिभेदःप्रत्युक्तः।सौक्ष्म्यचैतन्यसर्वगतत्वाद्यविशेषे च भेदहेत्वभावात्। विक्रियावत्त्वे चानित्यत्वात्। मोक्षे च विशेषानभ्युपगमात् अभ्युपगमे चानित्यत्वप्रसङ्गात्। अविद्यावदुपलभ्यत्वाच्च भेदस्य तत्क्षयेऽनुपपत्तिरिति सिद्धमेकत्वम्। तस्माच्छरीरेन्द्रियमनोबुद्धिविषयवेदनासतानस्याहकारसंबन्धादज्ञानबीजस्य नित्यविज्ञानान्यनिमित्तस्यात्मत त्त्वयाथात्म्यविज्ञानाद्विनिवृत्तावज्ञानबीजस्य विच्छेद आत्मनो मोक्षसंज्ञा, विपर्यये च बन्धसंज्ञा, स्वरूपापेक्षत्वादुभयोः। ब्रह्म—ह इत्यैतिह्यार्थः—पुरा किल देवासुरसंग्रामे जगत्स्थितिपरिपिपालयिषया आत्मानुशासनानुवर्तिभ्यो देवेभ्य अर्थिभ्योऽर्थाय विजिग्ये अजैषीदसुरान्। ब्रह्मण इच्छानिमित्तो विजयो देवानां बभूवेत्यर्थः। तस्य ह ब्रह्मणो विजय देवा अमहीयन्त। यज्ञादिलोकस्थित्यपहारिष्वसुरेषु पराजितेषु देवा वृद्धिं पूजां वा प्राप्तवन्तः। त ऐक्षन्तेति मिथ्याप्रत्ययत्वाद्धेयत्वख्यापनार्थ आम्नायः। ईश्वरनिमित्ते विजये स्वसामर्थ्यानिमित्तोऽस्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेत्यात्मनो जयादिश्रेयोनिमित्तं सर्वात्मानमात्मस्थं सर्वकल्याणास्पदमीश्वरमेवात्मत्वेनाबुद्ध्वापिण्डमात्राभिमानाः सन्तो यं मिथ्याप्रत्ययं चक्रु तस्य पिण्डमात्रविषयत्वेन मिथ्याप्रत्य-

यत्वात्सर्वात्मेश्वरयाथात्म्यावबोधेन हातव्यताख्यापनार्थ तद्धैषामित्याद्याख्यायिकाम्नायः। तद्ब्रह्म ह किल एषां देवानामभिप्रायं मिथ्याहंकाररूपं विजज्ञौ विज्ञातवत्। ज्ञात्वा च मिथ्याभिमानशातनेन तदनुजिघृक्षया देवेभ्योऽर्थाय तेषामेवेन्द्रियगोचरे नातिदूरे प्रादुर्बभूव महेश्वरशक्तिमायोपात्तेनात्यन्ताद्भुतेन प्रादुर्भूतं किल कनचिद्रूपविशेषेण। तत्किलोपलभमाना अपि देवा न व्यजानत न विज्ञातवन्तः किमिदं यदेतद्यक्षं पूज्यमिति। तद्विज्ञानायाग्निमब्रुवन्। तृणनिधानेऽयमभिप्राय—अत्यन्तसभावितयोरग्निमारुतयोस्तृणदहनादानाशक्त्या आत्मसंभावना शातिता भवेदिति। इन्द्र आदित्योवज्रभृद्वा, अविरोधात्। इन्द्रोपसर्पणे ब्रह्म तिरोदध इत्यस्यायमभिप्रायः—इन्द्रोऽहमित्यधिकतमोऽभिमानोऽस्य, सोऽहमग्न्यादिभिः प्राप्तं वाक्सभाषणमात्रमप्यनेन न प्राप्तोऽस्मीत्यभिमानं कथं न नाम जह्यादिति। तदनुग्रहायैवान्तर्हितं तद्ब्रह्म बभूव। स शान्ताभिमान इन्द्र अत्यर्थंब्रह्म विजिज्ञासु यस्मिन्नाकाशे ब्रह्मणः प्रादुर्भाव आसीत्तिरोधानं च, तस्मिन्नेव स्त्रियमतिरूपिणीं विद्यामाजगाम। अभिप्रायोद्बोधहेतुत्वाद्रुद्रपत्नी उमा हैमवतीव बहु शोभमाना विद्यैव। विरूपोऽपि विद्यावान्बहु शोभते॥

इति तृतीय खण्ड॥

चतुर्थःखण्डः॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734185934Screenshot2024-12-13203751.png"/>

ब्रह्मेति होवाच ब्रह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वमिति ततो हैव विदांचकार ब्रह्मेति॥१॥

तस्माद्वा एते देवा अतितरामिवान्यान्देवान्यदग्निर्वायुरिन्द्रस्ते ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्शुस्ते ह्येनत्प्रथमो विदांचकार ब्रह्मेति॥

तस्माद्वा इन्द्रोऽतितरामिवान्यान्देवान्स ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्श स ह्येनत्प्रथमो विदांचकार ब्रह्मेति॥३॥

तस्यैष आदेशो यदेतद्विद्युतो व्यद्युतदा३ इतीन्न्यमीमिषदा३ इत्यधिदैवतम्॥४॥

तां च पृष्ट्वा तस्या एव वचनात् विदांचकार विदित-

वान्। अत इन्द्रस्य बोधहेतुत्वाद्विद्यैवोमा। ‘विद्यासहायवानीश्वर’इति स्मृतिः। यस्मादिन्द्रविज्ञानपूर्वकमग्निवाय्विन्द्रास्ते हि एनत् नेदिष्ठम् अतिसमीपं ब्रह्मविद्यया ब्रह्म प्राप्ताः सन्तः पस्पर्शुः स्पृष्टवन्तः। ते हि एनत् प्रथमः प्रथमं विदांचकार विदांचक्रुरित्येतत्। तस्मात् अतितराम् अतीत्य अतिशयेन दीप्यन्तेऽन्यान् देवान्। ततोऽपीन्द्रोऽतितरां दीप्यते, आदौ ब्रह्मविज्ञानात्। तस्यैष आदेशः तस्य ब्रह्मण एष वक्ष्यमाण आदेश उपासनोपदेश इत्यर्थः। यस्माद्देवेभ्यो विद्युदिव सहसैव प्रादुर्भूतं ब्रह्म द्युतिमत् तस्माद्विद्युतो विद्योतनं यथा यदेतद्ब्रह्म व्यद्युतत्विद्योतितवत्। आ इत्युपमार्थ आ शब्दः। यथा घनान्धकारं विदार्य विद्युत्सर्वतः प्रकाशते, एवं तद्ब्रह्म देवानां पुरतः सर्वतः प्रकाशवद्व्यक्तीभूतम्। अतो व्यद्युतदिवेत्युपास्यम्। ‘यथा सकृद्विद्युतम्’इति च वाजसनेयके। यस्माच्चेन्द्रोपसर्पणकाले न्यमीमिषत्—यथा कश्चिच्चक्षुर्निमेपणं कृतवानिति। इतीदित्यनर्थकौनिपातौ—निमिषितवदिव तिरोभूतमित्येवमधिदैवतं देवताया अधि यद्दर्शनमधिदैवत तत्॥

अथाध्यात्मं यदेतद्गच्छतीव च मनो-
ऽनेन चैतदुपस्मरत्यभीक्ष्ण संकल्पः॥५॥

अथ अनन्तरम् अध्यात्मम् आत्मन अधि आत्मविषयम् अध्यात्मम् उच्यत इति वाक्यशेषः। यदेतत् यथोक्तलक्षणं ब्रह्म गच्छतीव प्राप्नोतीवविषयीकरोतीवेत्यर्थः। न पुनर्विषयीकरोति मन, अविषयत्वाद्ब्रह्मण। अतो मनो न गच्छति। ‘येनाहुर्मनो मतम्’ इति चोक्तम्। गच्छतीवेति तु मनसोऽपि मनस्त्वात् आत्मभूतत्वाच्चब्रह्मण तत्समीपे मनो वर्तते इति उपस्मरति अनेन मनसैव तद्ब्रह्म विद्वान्यस्मात्, तस्माद्ब्रह्म गच्छतीवेत्युच्यते। अभीक्ष्णं पुनःपुनः।संकल्प ब्रह्मप्रेषितस्य मनसः। अत उपस्मरणसंकल्पादिभिर्लिङ्गैर्ब्रह्म मनआद्यात्मभूतमित्युपास्यमित्यभिप्रायः॥

तद्ध तद्वनं नाम तद्वनमित्युपासितव्यं स य एतदेवं वेदाभि हैन सर्वाणि भूतानि सवाञ्छन्ति॥६॥

तस्य चाध्यात्ममुपासने गुणो विधीयते—तद्ध तद्वन तदेतद्ब्रह्म तच्च तद्वनं च तत् परोक्षं वनं संभजनीयम्। वनतेस्तत्कर्मणः। तस्मात्तद्वनं नाम। ब्रह्मणो गौणं हीदं नाम। तस्मादनेन गुणेन तद्वनमित्युपासितव्यम्। स यः कश्चिदेतद्यथोक्तमेवं यथोक्तेन गुणेन वनमित्यनेन नाम्नाभिधेयं ब्रह्म

वेद उपास्ते तस्यैतत्फलमुच्यते—सर्वाणि भूतानि एनम उपासकम् अभिसंवाञ्छन्ति इहाभिसंभजन्ते सेवन्ते स्मेत्यर्थः। यथागुणोपासनं हि फलम्।

उपनिषदं भो ब्रूहीत्युक्ता त उपनिषद्ब्राह्मीं वाव त उपनिषदमब्रूमेति॥७॥

उपनिषदं भो ब्रूहीत्युक्तायामुपनिषदि शिष्येणोक्त आचार्य आह—उक्ता कथिता ते तुभ्यम् उपनिषदात्मोपासनम्। अधुना ब्राह्मीं वाव ते तुभ्यं ब्रह्मणो ब्राह्मणजाते उपनिषदम अब्रूम वक्ष्याम इत्यर्थः। वक्ष्यति हि। ब्राह्मी नोक्ता। उक्तात्वात्मोपनिषत्। तस्मान्न भूताभिप्रायोऽब्रूमेत्ययं शब्दः॥

तस्यै तपो दमः कर्मेति प्रतिष्ठा वेदाः सर्वाङ्गानि सत्यमायतनम्॥८॥

तस्यै तस्या वक्ष्यमाणाया उपनिषदः तप ब्रह्मचर्यादि दम उपशमः कर्म अग्निहोत्रादि इत्येतानि प्रतिष्ठा आश्रयः। एतेषु हि सत्सु ब्राह्मद्युपनिषत्प्रतिष्ठिता भवति। वेदा चत्वार अङ्गानि च सर्वाणि। प्रतिष्ठेत्यनुवर्तते। ब्रह्माश्रया हि विद्या। सत्यं यथाभूतवचनमपीडाकरम् आयतनं निवासः। सत्यवत्सु हि सर्वंयथोक्तमायतन इवावस्थितम्॥

यो वा एतामेवं वेदापहत्य पाप्मानमनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति॥९॥

इति चतुर्थः खण्डः॥

तामेतां तपआद्यङ्गां तत्प्रतिष्ठां ब्राह्मीमुपनिषदं सायतनामात्मज्ञानहेतुभूताम् एवं यथावत् यो वेद अनुवर्तते अनुतिष्ठति, तस्यैतत् फलमाह—अपहत्य पाप्मानम् अपक्षय्य धर्माधर्मावित्यर्थः। अनन्ते अपारे अविद्यमानान्ते स्वर्गे लोके सुखप्राये निर्दुःखात्मनि पर ब्रह्मणि ज्येये महतिसर्वमहत्तरे प्रतितिष्ठति सर्ववेदान्तवेद्यं ब्रह्म आत्मत्वेनावगम्य तदेव ब्रह्म प्रतिपद्यत इत्यर्थः॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य
श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छंकरभगवत कृतौ
केनोपनिषद्वाक्यभाष्यम्
सपूर्णम्॥

इति चतुर्थः खण्डः॥

________

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

॥काठकोपनिषत्॥

श्रीमच्छंकरभगवत्पादविरचितेन
भाष्येण सहिता।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734701022Screenshot2024-12-20185317.png"/>

ॐ नमो भगवते वैवस्वताय मृत्यवे ब्रह्मविद्याचार्याय, नचिकेतसे च।

अथ काठकोपनिषद्वल्लीनां सुखार्थप्रबोधनार्थमल्पग्रन्था वृत्तिरारभ्यते। सदर्धातोर्विशरणगत्यवसादनार्थस्योपनिपूर्वस्य किप्प्रत्ययान्तस्य रूपमिदम् ‘उपनिषत्’इति। उपनिषच्छब्देन च व्याचिख्यासितग्रन्थप्रतिपाद्यवेद्यवस्तुविषया विद्या उच्यते। केन

पुनरर्थयोगेनोपनिषच्छब्देन विद्योच्यत इति, उच्यते। ये मुमुक्षवो दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णाःसन्त उपनिषच्छब्दवाच्यां वक्ष्यमाणलक्षणां विद्यामुपसद्योपगम्य तन्निष्ठतया निश्चयेन शीलयन्ति तेषामविद्यादेः संसारबीजस्य विशरणाद्धिसनाद्धिनाशनादित्यनेनार्थयोगेन विद्योपनिषदित्युच्यते। तथा च वक्ष्यति ‘निचाय्यतं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते’इति। पूर्वोक्तविशेषणान्वा मुमुक्षून्परं ब्रह्म गमयतीति च ब्रह्मगमयितृत्वेन योगाद्ब्रह्मविद्या उपनिषत्। तथा च वक्ष्यति ‘ब्रह्म प्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्युः’इति। लोकादिर्ब्रह्मजज्ञो योऽग्नि, तद्विषयाया विद्याया द्वितीयेन वरेण प्रार्थ्यमानायाः स्वर्गलोकफलप्राप्तिहेतुत्वेन गर्भवासजन्मजराद्युपद्रववृन्दस्य लोकान्तरे पौन पुन्येन प्रवृत्तस्यावसादयितृत्वेन शैथिल्यापादनेन धात्वर्थयोगादग्निविद्यापि उपनिषदित्युच्यते। तथा च वक्ष्यति ‘स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्ते’इत्यादि। ननु चोपनिषच्छब्देनाध्येतारो ग्रन्थमप्यभिलपन्ति—उपनिषदमधीमहे उपनिषदमध्यापयाम इति च। नैष दोष, अविद्यादिसंसारहेतुविशरणादेः सदिधात्वर्थस्य ग्रन्थमात्रेऽसंभवाद्विद्यायां च संभवात् ग्रन्थस्यापि तादर्थ्येन तच्छब्दत्वोपपत्तेः ‘आयुर्वै घृतम्’इत्यादिवत्। तम्माद्विद्यायां मुख्यया वृत्त्या-

उपनिषच्छब्दो वर्तते, ग्रन्थे तु भक्त्येति। एवमुपनिषन्निर्वचनेनैव विशिष्टोऽधिकारी विद्यायाम् उक्तः। विषयश्च विशिष्ट उक्तोविद्यायाः परं ब्रह्म प्रत्यगात्मभूतम्। प्रयोजनं चास्या आत्यन्तिकी संसारनिवृत्तिर्ब्रह्मप्राप्तिलक्षणा। संबन्धश्चैवंभूतप्रयोजनेनोक्तः। अतो यथोक्ताधिकारिविषयप्रयोजनसंबन्धाया विद्यायाः करतलन्यस्तामलकवत्प्रकाशकत्वेन विशिष्टाधिकारिविषयप्रयोजनसंबन्धा एता वल्ल्योभवन्तीति। अतस्ता यथाप्रतिभानं व्याचक्ष्महे॥

उशन्ह वै वाजश्रवसः सर्ववेदसं ददौ। तस्य ह नचिकेता नाम पुत्र आस॥१॥

तत्राख्यायिका विद्यास्तुत्यर्था। उशन् कामयमानः।ह वै इति वृत्तार्थस्मरणार्थौ निपातौ। वाजम् अन्नम्, तद्दानादिनिमित्तं श्रवो यशो यस्य स वाजश्रवा, रूढितो वा, तस्यापत्यं वाजश्रवस। स वाजश्रवसः किल विश्वजिता सर्वमेधेनेजे तत्फलं कामयमानः। स तस्मिन्क्रतौ सर्ववेदसं सर्वस्वं धनं ददौ दत्तवान्। तस्य यजमानस्य ह नचिकेता नाम पुत्रः किल आस बभूव॥

तँह कुमारँ सन्तं दक्षिणासु नीयमानासु श्रद्धाविवेश सोऽमन्यत॥२॥

तं ह नचिकेतसं कुमारं प्रथमवयसं सन्तम् अप्राप्तप्रजननशक्तिं बालमेव श्रद्धा आस्तिक्यबुद्धिः पितुर्हितकामप्रयुक्ता आविवेश प्रविष्टवती। कस्मिन्काले इति, आह—ऋत्विग्भ्यः सदस्येभ्यश्च दक्षिणासु नीयमानासु विभागेनोपनीयमानासु दक्षिणार्थासु गोषु स आविष्टश्रद्धो नचिकेता अमन्यत॥

पीतोदका जग्धतृणा
दुग्धदोहा निरिन्द्रियाः।
अनन्दा नाम ते लोका-
स्तान्स गच्छति ता ददत्॥३॥

कथमिति, उच्यते—पीतोदका इत्यादिना दक्षिणार्थागावो विशेष्यन्ते। पीतमुदकं याभिस्ताः पीतोदकाः। जग्धं भक्षितं तृणं याभिस्ता जग्धतृणाः। दुग्धो दोहः क्षीराख्योयासां ता दुग्धदोहाः। निरिन्द्रिया प्रजननासमर्था जीर्णा, निष्फला गाव इत्यर्थः। यास्ता एवंभूता गा ऋत्विग्भ्यो दक्षिणाबुद्ध्या ददत् प्रयच्छन् अनन्दा अनानन्दा असुखा नामत्येतत्। ये ते लोका, तान् स यजमान गच्छति॥

स होवाच पितरं तत कस्मै मां दास्यसीति। द्वितीयं तृतीयं तँहोवाच मृत्यवे त्वा ददामीति॥४॥

तदेवं क्रत्वसपत्तिनिमित्तं पितुरनिष्टं फलं पुत्रेण सता निवारणीय मया आत्मप्रदानेनापि क्रतुसपत्तिं कृत्वेत्येवं मन्यमानं पितरमुपगम्य स होवाच पितरम्—हे तत तात कस्मै ऋत्विग्विशेषाय दक्षिणार्थं मां दास्यसीति प्रयच्छसीत्येतत्। स एवमुक्तेन पित्रा उपेक्ष्यमाणोऽपि द्वितीयं तृतीयमपि उवाच—कस्मै मां दास्यसि कस्मै मां दास्यसीति। नाय कुमारस्वभाव इति क्रुद्धः सन् पिता तं ह पुत्रं किल उवाच मृत्यवे वैवस्वताय त्वा त्वां ददामीति॥

बहूनामेमि प्रथमो
बहूनामेमि मध्यमः।
किँस्विद्यमस्य कर्तव्यं
यन्मयाद्य करिष्यति॥५॥

स एवमुक्तः पुत्र एकान्ते परिदेवयांचकार। कथमिति, उच्यते—बुहूनां शिष्याणां पुत्राणां वा एमि गच्छामि

प्रथमः सन् मुख्यया शिष्यादिवृत्त्येत्यर्थः। मध्यमाना च बहूना मध्यम मध्यमयैव वृत्त्या एमि। नाधमया कदाचिदपि। तमेवं विशिष्टगुणमपि पुत्रं माम् ‘मृत्यवे त्वा ददामि’इत्युक्तवान् पिता। स किंस्वित् यमस्य कर्तव्यं प्रयोजनं मया प्रदत्तेन करिष्यति यत्कर्तव्यम् अद्य?नूनं प्रयोजनमनपेक्ष्यैव क्रोधवशादुक्तवान् पिता। तथापि तत्पितुर्वचो मृषा मा भूदिति॥

अनुपश्य यथा पूर्वे
प्रतिपश्य तथा परे।
सस्यमिव मर्त्यःपच्यते
सस्यमिवाजायते पुनः॥६॥

एवं मत्वा परिदेवनापूर्वकमाह पितरं शोकाविष्टं किं मयोक्तमिति—अनुपश्य आलोचय विभावयानुक्रमेण यथा येन प्रकारेण वृत्ताः पूर्वे अतिक्रान्ताः पितृपितामहादयस्तव। तान्दृष्ट्वा च तेषां वृत्तमास्थातुमर्हसि। वर्तमानाश्च अपरे साधवो यथा वर्तन्ते तांश्च तथा प्रतिपश्य आलोचय। न च तेषा मृषाकरणं वृत्तं वर्तमानं वा अस्ति। तद्विपरीतमसतां च वृत्तं मृषाकरणम्। न च मृषाभूत कृत्वा कश्चिदजरामरो

भवति, यतः सस्यमिव मर्त्यमनुष्यः पच्यते जीर्णो म्रियते, मृत्वा च सस्यमिव आजायते आविर्भवति पुनः, एव मनित्ये जीवलोके किं मृषाकरणेन? पालयात्मनः सत्यम्। प्रेषय मां यमायेत्यभिप्रायः॥

वैश्वानरः प्रविशति
अतिथिर्ब्राह्मणो गृहान्।
तस्यैताँ शान्तिं कुर्वन्ति
हर वैवस्वतोदकम्॥७॥

स एवमुक्तः पिता आत्मनः सत्यतायै प्रेषयामास। स च यमभवनं गत्वा तिस्रो रात्रीरुवास यमे प्रोषिते। प्रोष्यागतं यमम् अमात्या भार्या वा ऊचुर्बोधयन्तः वैश्वानर—अग्निरेव साक्षात् प्रविशति अतिथिः सन् ब्राह्मण गृहान् दहन्निव। तस्य दाहं शमयन्त इवाग्ने एतां पाद्यासनादिदानलक्षणां शान्तिंकुर्वन्ति सन्तोऽतिथेर्यत, अत हर आहर हे वैवस्वत, उदकं नचिकेतसे पाद्यार्थम्॥

आशाप्रतीक्षे संगतँ सूनृतां च
इष्टापूर्ते पुत्रपशुँश्च सर्वान्।

एतद्वृङ्क्ते पुरुषस्याल्पमेधसो
यस्यानश्नन्वसति ब्राह्मणो गृहे॥८॥

यतश्चाकरणे प्रत्यवायः श्रूयते—आशाप्रतीक्षे, अनिर्ज्ञातप्राप्येष्टार्थप्रार्थना आशा, निर्ज्ञातप्राप्यार्थप्रतीक्षणं प्रतीक्षा, ते आशाप्रतीक्षे, संगतं सत्संयोगजं फलम्, सूनृतां च सूनृता हि प्रिया वाक् तन्निमित्तं च इष्टापूर्ते इष्टं यागजं फलपूर्तम् आरामादिक्रियाजं फलम्, पुत्रपशूश्च पुत्राश्च पशुश्च सर्वान् एतत् सर्वं यथोक्तं वृङ्क्तेवर्जयति विनाशयतीत्ये तत्। पुरुषस्य अल्पमेधस अल्पप्रज्ञस्य, यस्य अनश्नन् अभुञ्जान ब्राह्मण गृहे वसति। तस्मादनुपेक्षणीयः सर्वावस्थास्वप्यतिथिरित्यर्थः॥

तिस्रो रात्रीर्यदवात्सीर्गृहे मे
अनश्नन्ब्रह्मन्नतिथिर्नमस्यः।
नमस्तेऽस्तु ब्रह्मन्स्वस्ति मेऽस्तु
तस्मात्प्रति त्रीन्वरान्वृणीष्व॥९॥

एवमुक्तो मृत्युरुवाच नचिकेतसमुपगम्य पूजापुरःसरम्—तिस्रो रात्री यत् यस्मात् अवात्सीः उषितवानसि गृहे मे मम अनश्नन् हे ब्रह्मन् अतिथि सन् नमस्य नमस्कारार्हश्च,

तस्मात् नम ते तुभ्यम् अस्तु भवतु। हे ब्रह्मन् स्वस्ति भद्रं मे अस्तु। तस्मात् भवतोऽनशनेन मद्गृहवासनिमित्ताद्दोषात्। तत्प्राप्त्युपशमेन यद्यपि भवदनुग्रहेण सर्वंमम स्वस्ति स्यात्, तथापि त्वदधिकसंप्रसादनार्थमनशनेनोषितामेकैका रात्रिं प्रति त्रीन् वरान् वृणीष्व अभिप्रेतार्थविषयान्प्रार्थयस्व मत्तः॥

शान्तसंकल्पः सुमना यथा स्या-
द्वीतमन्युर्गौतमो माभिमृत्यो।
त्वत्प्रसृष्टं माभिवदेत्प्रतीत
एतत्त्रयाणां प्रथमं वरं वृणे॥१०॥

नचिकेतास्त्वाह—यदि दित्सुर्वरान्, शान्तसंकल्प उपशान्तः संकल्पो यस्य मां प्रति ‘यमं प्राप्य किं नु करिष्यति मम पुत्र’इति, स शान्तसंकल्पः सुमनाः प्रसन्नचित्तश्च यथा स्यात् वीतमन्यु विगतरोषश्च गौतम मम पिता मा अभि मां प्रति हे मृत्यो, किंच, त्वत्प्रसृष्टं त्वया विनिर्मुक्तं प्रेषितं गृहं प्रति मा माम् अभिवदेत् प्रतीत लब्धस्मृतिः, ‘स एवायं पुत्रो ममागत’इत्येवं प्रत्यभिजानन्नित्यर्थः। एतत्प्रयोजनं त्रयाणां वराणां प्रथमम् आद्यं वरं वृणे प्रार्थये यत्पितुः परितोषणम्॥

यथा पुरस्ताद्भविता प्रतीत
औद्दालकिरारुणिर्मत्प्रसृष्टः।
सुखँरात्रीःशयिता वीतमन्यु-
स्त्वां ददृशिवान्मृत्युमुखात्प्रमुक्तम्॥११॥

मृत्युरुवाच—यथा बुद्धि त्वयि पुरस्तात् पूर्वम् आसीत्स्नेहसमन्विता पितुस्तव, भविता प्रीतिसमन्वितस्तव पिता तथैव प्रतीत प्रतीतवान्सन्। औद्दालकिः उद्दालक एव औद्दालकिः अरुणस्यापत्यम् आरुणिः द्व्यामुष्यायणो वा मत्प्रसृष्ट मयानुज्ञातः सन् उत्तरा अपि रात्रीः सुखं प्रसन्नमनाःशयिता स्वप्ता वीतमन्यु विगतमन्युश्च भविता स्यात्, त्वा पुत्रं ददृशिवान् दृष्टवान् सन् मृत्युमुखात् मृत्युगोचरात् प्रमुक्तं सन्तम्॥

स्वर्गे लोके न भयं किंचनास्ति
न तत्र त्वं न जरया बिभेति।
उभे तीर्त्वा अशनायापिपासे
शोकातिगो मोदते खर्गलोके॥१२॥

नचिकेता उवाच—स्वर्गे लोके रोगादिनिमित्तं भयं

किंचन किंचिदपि नास्ति। न च तत्र त्वं मृत्यो सहसा प्रभवसि, अतो जरया युक्त इह लोक इव त्वत्तो न बिभेति कश्चित्तत्र। किं च उभे अशनायापिपासे तीर्त्वा अतिक्रम्य शोकमतीत्य गच्छतीति शोकातिगः सन्मानसेन दुःखेन वर्जित मोदते हृष्यति स्वर्गलोके दिवि॥

स त्वमग्निँस्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो
प्रब्रूहि त‍ँ श्रद्दधानाय मह्यम्।
स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्त
एतद्वितीयेन वृणे वरेण॥१३॥

एवंगुणविशिष्टस्य स्वर्गलोकस्य प्राप्तिसाधनभूतम् अग्निं स्वर्ग्य स त्वं मृत्यु अध्येषि स्मरसि, जानासीत्यर्थः। हे मृत्यो, यत त प्रब्रूहि कथय श्रद्दधानाय श्रद्धावते मह्यं स्वर्गार्थिने। येनाग्निना चितेन स्वर्गलोकाः स्वर्गो लोको येषां ते स्वर्गलोका यजमाना अमृतत्वम् अमरणतां देवत्वं भजन्ते प्राप्नुवन्ति तत् एतत् अग्निविज्ञानं द्वितीयेन वरेण वृणे॥

प्र ते ब्रवीमि तदु मे निबोध
स्वर्ग्यमग्निंनचिकेतः प्रजानन्।

अनन्तलोकाप्तिमथो प्रतिष्ठां
विद्धि त्वमेतं निहितं गुहायाम्॥१४॥

मृत्योः प्रतिज्ञेयम्—ते तुभ्यं प्रब्रवीमि,यत्त्वयाप्रार्थितं तत् उ मे मम वचस निबोध बुध्यस्व एकाग्रमनाः सन्। स्वर्ग्यंस्वर्गाय हितं स्वर्गसाधनम् अग्निं हे नचिकेतः प्रजानन् विज्ञातवान्सन्नहमित्यर्थः। प्रब्रवीमि तन्निबोधेति च शिष्यबुद्धिसमाधानार्थं वचनम्। अधुनाग्निं स्तौति—अनन्त लोकाप्तिं स्वर्गलोकफलप्राप्तिसाधनमित्येतत्, अथो अपि प्रतिष्ठाम् आश्रयं जगतो विराट्स्वरूपेण, तम् एतम् अग्निंमयोच्यमानं विद्धि विजानीहि त्वं निहितं स्थितं गुहायाम्। विदुषां बुद्धौ निविष्टमित्यर्थः॥

लोकादिमग्निं तमुवाच तस्मै
या इष्टका यावतीर्वा यथा वा।
स चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्त-
मथास्य मृत्युः पुनरेवाह तुष्टः॥१५॥

इदं श्रुतेर्वचनम्—लोकादिं लोकानामादिं प्रथमशरीरित्वात् अग्निंतं प्रकृतं नचिकेतसा प्रार्थितम् उवाच उक्तवान्मृत्यु तस्मै नचिकेतसे। किंच, या इष्टका चेतव्या

स्वरूपेण यावतीर्वा संख्यया यथा वा चीयतेऽग्निर्येन प्रकारेण सर्वमेतदुक्तवानित्यर्थः। स चापि नचिकेता तत् मृत्युनोक्तं प्रत्यवदत् यथावत्प्रत्ययेनावदत् प्रत्युच्चारितवान्। अथ अस्य प्रत्युच्चारणेन तुष्टः सन् मृत्युः पुनरेवाह वरत्रयव्यतिरेकेणान्यं वरं दित्सुः॥

तमब्रवीत्प्रीयमाणो महात्मा
वरं तवेहाद्य ददामि भूयः।
तवैव नाम्ना भवितायमग्निः
सृङ्कां चेमामनेकरूपां गृहाण॥१६॥

कथम्? तं नचिकेतसम् अब्रवीत् प्रीयमाणः शिष्यस्य योग्यतां पश्यन्प्रीयमाणः प्रीतिमनुभवन् महात्मा अक्षुद्रबुद्धि वरं तव चतुर्थम् इह प्रीतिनिमित्तम् अद्य इदानीं ददामि भूयः पुनः प्रयच्छामि। तवैव नचिकेतस नाम्ना अभिधानेन प्रसिद्ध भविता मयोच्यमान अयम अग्निः। किंच, सृङ्कां शब्दवतीं रत्नमयीं मालाम् इमाम् अनेकरूपां विचित्रांगृहाण स्वीकुरु। यद्वा, सृङ्काम् अकुत्सितां गतिं कर्ममयीं गृहाण।अन्यदपि कर्मविज्ञानमनेकफलहेतुत्वात्स्वीकुर्वित्यर्थः॥

त्रिणाचिकेतस्त्रिभिरेत्य संधि
त्रिकर्मकृत्तरति जन्ममृत्यू।
ब्रह्मजज्ञं देवमीड्यं विदित्वा
निचाय्य माँ शान्तिमत्यन्तमेति॥

पुनरपि कर्मस्तुतिमेवाह—त्रिणाचिकतस्त्रिःकृत्वा नाचिकेतोऽनिश्चितो येन स त्रिणाचिकेत, तद्विज्ञानवान्वा। त्रिभि मातृपित्राचार्यै एत्य प्राप्य संधिं संधानं संबन्धम्, मात्राद्यनुशासनं यथावत्प्राप्येत्येतत्। तद्धि प्रामाण्यकारणं श्रुत्य तरादवगम्यते ‘यथा मातृमान्पितृमान्’इत्यादेः। वेदस्मृतिशिष्टैर्वा प्रत्यक्षानुमानागमैर्वा। तेभ्यो हि विशुद्धिः प्रत्यक्षा।त्रिकर्मकृत् इज्याध्ययनदानानां कर्ता तरति अतिक्रामति जन्ममृत्यू। किंच, ब्रह्मजज्ञम् ब्रह्मणो हिरण्यगर्भाज्जातो ब्रह्मजः ब्रह्मजश्चासौज्ञश्चेति ब्रह्मजज्ञः। सर्वज्ञो ह्यसौ। त देवं द्योतनाज्ज्ञानादिगुणवन्तम्, ईड्यं स्तुत्यं विदित्वा शास्त्रत, निचाय्य दृष्ट्वा चात्मभावेन इमां स्वबुद्धिप्रत्यक्षां शान्तिम् उपरतिम् अत्यन्तम् एति अतिशयेनैति। वैराजं पदं ज्ञानकर्मसमुच्चयानुष्ठानेन प्राप्नोतीत्यर्थः॥

त्रिणाचिकेतस्त्रयमेतद्विदित्वा
य एवं विद्वाँश्चिनुते नाचिकेतम्।

स मृत्पुपाशान्पुरतः प्रणोद्य
शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके॥१८॥

इदानीमग्निविज्ञानचयनफलमुपसंहरति, प्रकरणं च—त्रिणाचिकेत त्रयं यथोक्तम् ‘या इष्टका यावतीर्वा यथा वा’इति। एतत् विदित्वा अवगम्य यश्च एवम् आत्मस्वरूपेण अग्निं विद्वान् चिनुते निवर्तयति नाचिकेतमग्निं क्रतुम्, स मृत्युपाशान् अधर्माज्ञानरागद्वेषादिलक्षणान् पुरतः अग्रतः, पूर्वमेव शरीरपातादित्यर्थः, प्रणोद्य अपहाय, शोकातिग मानसैर्दुःखैर्विगत इत्येतत्, मोदते स्वर्गलोके वैराजे विराडात्मस्वरूपप्रतिपत्त्या॥

एष तेऽग्निर्नचिकेतः स्वर्ग्यो
यमवृणीथा द्वितीयेन वरेण।
एतमग्निं तवैव प्रवक्ष्यन्ति जनास-
स्तृतीयं वरं नचिकेतो वृणीष्व॥१९॥

एष ते तुभ्यम् अग्नि वर हे नचिकेतः, स्वर्ग्यः स्वर्गसाधन, यम् अग्निं वरम् अवृणीथाः वृतवान् प्रार्थितवानसि द्वितीयेन वरेण, सोऽग्निर्वरो दत्त इत्युक्तोपसंहारः। किंच, एतम् अग्निं तवैव नाम्ना प्रवक्ष्यन्ति जनास जना इत्येतत्।

एष वरो दत्तो मया चतुर्थस्तुष्टेन।तृतीयं वरं नचिकेत वृणीष्व। तस्मिन्ह्यदत्ते ऋणवानेवाहमित्यभिप्रायः॥

येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्ये
अस्तीत्येके नायमस्तीति चैके।
एतद्विद्यामनुशिष्टस्त्वयाहं
वराणामेष वरस्तृतीयः॥२०॥

एतावद्ध्यतिक्रान्तेन विधिप्रतिषेधार्थेन मन्त्रब्राह्मणेनावगन्तव्यं यद्वरद्वयसूचितं वस्तु नात्मतत्वविषययाथात्म्यविज्ञानम्। अतो विधिप्रतिषेधार्थविषयस्य आत्मनि क्रियाकारकफलाध्यारोपणलक्षणस्य स्वाभाविकस्याज्ञानस्य संसारबीजस्य निवृत्त्यर्थंंतद्विपरीतब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानं क्रियाकारकफलाध्यारोपणशून्यमात्यन्तिकनिःश्रेयसप्रयोजनं वक्तव्यमित्युत्तरो ग्रन्थ आरभ्यते। तमेतमर्थं द्वितीयवरप्राप्त्याप्यकृतार्थत्वतृतीयवरगोचरमात्मज्ञानमन्तरेणेत्यारयायिकया प्रपञ्चयति। यतः पूर्वस्मात्कर्मगोचरात्साध्यसाधनलक्षणादनित्याद्विरक्तस्यात्मज्ञानेऽधिकार इति तन्निन्दार्थं पुत्राद्युपन्यासेन प्रलोभनं क्रियते। नचिकेता उवाच ‘तृतीयं वरं नचिकेतो वृणीष्व’इत्युक्तः सन्—येयं विचिकित्सा संशयः प्रेते

मृत मनुष्ये, अस्ति इत्येके अस्ति शरीरेन्द्रियमनोबुद्धिव्यतिरिक्तो देहान्तरसंबन्ध्यात्मा इत्येके मन्यन्ते, नायमस्ति इति चैके नायमेवविधोऽस्तीति चैके। अत्र चास्माकं न प्रत्यक्षेण नाप्यनुमानेन निर्णयविज्ञानम्। एतद्विज्ञानाधीनो हि परः पुरुषार्थ इत्यत एतत् विद्यां विजानीयाम् अहम् अनुशिष्ट ज्ञापितस्त्वया। वराणामेष वरस्तृतीयोऽवशिष्टः॥

देवैरत्रापि विचिकित्सितं पुरा
न हि सुविज्ञेयमणुरेष धर्मः।
अन्यं वरं नचिकेतो वृणीष्व
मा मोपरोत्सीरति मा सृजैनम्॥२१॥

किमयमेकान्ततो निःश्रेयससाधनात्मज्ञानार्हो न वेत्येतत्परीक्षणार्थमाह—देवैरपि अत्र एतस्मिन्वस्तुनि विचिकित्सितं सशयितं पुरा पूर्वम्। न हि सुविज्ञेयं सुष्ठु विज्ञेयम्असकृछ्रुतमपि प्राकृतैजनै, यत अणुः सूक्ष्म एष आत्माख्यधर्मः। अत अन्यम्असदिग्धफलं वरं नचिकेत, वृणीष्व। मा मा मां उपरोत्सी उपरोधं मा कार्षी अधमर्णमिवोत्तमर्णः। अतिसृज विमुञ्चएनं वरं मा मां प्रति॥

देवैरत्रापि विचिकित्सितं किल
त्वं च मृत्यो यन्न सुज्ञेयमात्थ।
वक्ता चास्य त्वादृगन्यो न लभ्यो
नान्यो वरस्तुल्य एतस्य कश्चित्॥२२॥

एवमुक्तो नचिकेता आह—देवैरत्रापि विचिकित्सितं किलेति भवत एव नः श्रुतम्। त्वं च मृत्यो, यत् यस्मात् न सुज्ञेयम् आत्मतत्त्वम् आत्थ कथयसि। अतः पण्डितैरप्यवेदनीयत्वात् वक्ता च अस्य धर्मस्य त्वादृक् त्वत्तुल्यः अन्यः पण्डितश्च न लभ्यः अन्विष्यमाणोऽपि। अयंतु वरो निःश्रेयप्राप्तिहेतुः। अतन अन्य वर तुल्यः सदृश अस्ति एतस्य कश्चिदपि। अनित्यफलत्वादन्यस्य सर्वस्यैवेत्यभिप्रायः॥

शतायुषः पुत्रपौत्रान्वृणीष्व
बहून्पशून्हस्तिहिरण्यमश्वान्।
भूमेर्महदायतनं वृणीष्व
स्वयं च जीव शरदो यावदिच्छसि॥

एवमुक्तोऽपि पुनः प्रलोभयन्नुवाच मृत्युः—शतायुषः

शतं वर्षाणि आयुषि येषां तान् शतायुषः पुत्रपौत्रान् वृणीष्व। किंच, गवादिलक्षणान् बहून् पशून् हस्तिहिरण्यम्, हस्ती च हिरण्यं च हस्तिहिरण्यम्, अश्वाश्च। किंच, भूमेः पृथिव्या महत् विस्तीर्णम् आयतनम् आश्रयं मण्डलं साम्राज्यं वृणीष्व। किंच, सर्वमप्येतदनर्थकं स्वयं चेदल्पायुरित्यत आह—स्वयं च त्वं जीव धारय शरीरं समग्रेन्द्रियकलापं शरद वर्षाणि यावत् इच्छसि जीवितुम्॥

एतत्तुल्यं यदि मन्यसे वरं
वृणीष्व वित्तं चिरजीविकां च।
महाभूमौ नचिकेतस्त्वमेधि
कामानां त्वा कामभाजं करोमि॥२४॥

एतत्तुल्यम् एतेन यथोपदिष्टेन सदृशम् अन्यमपि यदि मन्यसे वरम्, तमपि वृणीष्व। किंच, वित्तं प्रभूतं हिरण्यरत्नादि चिरजीविकां च सह वित्तेन वृणीष्वेत्येतत्। किं बहुना?महाभूमौ महत्यां भूमौ राजा नचिकेतत्वम् एधि भव। किंचान्यत् कामानां दिव्यानां मानुषाणां च त्वात्वां कामभाजं कामभागिनं कामार्हंकरोमि, सत्यसंकल्पो ह्यहं देवः॥

ये ये कामा दुलर्भा मर्त्यलोके
सर्वान्कामाँश्छन्दतः प्रार्थयस्व।
इमा रामाः सरथाःसतूर्या
न हीदृशा लम्भनीया मनुष्यैः।
आभिर्मत्प्रत्ताभिः परिचारयस्व
नचिकेतो मरणंमानुप्राक्षीः॥२५॥

ये ये कामाः प्रार्थनीया दुर्लभाश्च मर्त्यलोके, सर्वान् तान् कामान् छन्दत इच्छातः प्रार्थयस्व। किंच, इमा दिव्याअप्सरस, रमयन्ति पुरुषानिति रामाः, सह रथैर्वर्तन्त इति सरथाः, सतूर्याः सवादित्रा, ताश्च न हि लम्भनीयाः प्रापणीया ईदृशा एवंविधा मनुष्यै मर्त्यै अस्मदादिप्रसादमन्तरेण। आभि मत्प्रत्ताभि मया प्रदत्ताभिः परिचारिकाभिः परिचारयस्व आत्मानम्, पादप्रक्षालनादिशुश्रूषां कारयात्मनइत्यर्थः। हे नचिकेत, मरणं मरणसंबद्धं प्रश्नं प्रेत्यास्ति नास्तीति काकदन्तपरीक्षारूपं मा अनुप्राक्षी मैवं प्रष्टुमर्हसि॥

श्वोभावा मर्त्यस्य यदन्तकैत-
त्सर्वेन्द्रियाणां जरयन्ति तेजः।

अपि सर्वंजीवितमल्पमेव
तवैव वाहास्तव नृत्यगीते॥२६॥

मृत्युना एवं प्रलोभ्यमानोऽपि नचिकेता महाहृदवदक्षोभ्य आह—श्वो भविष्यन्ति न वेति सदिह्यमान एव येषां भावो भवनं त्वयोपन्यस्तानां भोगानां ते श्वोभावाः। किंच, मर्त्यस्य मनुष्यस्य अन्तक हे मृत्यो, यत् एतत् सर्वेन्द्रियाणां तेज तत् जरयन्ति अपक्षपयन्ति। अप्सरः प्रभृतयो भोगाः अनर्थायैवैते, धर्मवीर्यप्रज्ञातेजोयशः प्रभृतीनां क्षपयितृत्वात्। यां चापि दीर्घजीविकां त्वं दित्ससि तत्रापि श्रृणु। सर्वंयद्ब्रह्मणोऽपि जीवितम् आयु अल्पमेव, किमुतास्मदादिदीर्घजीविका। अत तवैव तिष्ठन्तु वाहा रथादयः, तथा तव नृत्यगीते च॥

न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यो
लप्स्यामहे वित्तमद्राक्ष्म चेत्त्वा।
जीविष्यामो यावदीशिष्यसि त्वं
वरस्तु मे वरणीयःस एव॥२७॥

किंच, न प्रभूतेन वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यः। न हि लोके वित्तलाभः कस्यचित्तृप्तिकरो दृष्टः। यदि नामा-

स्माकं वित्ततृष्णा स्यात्, लप्स्यामहे प्राप्स्यामहे वित्तम्, अद्राक्ष्म दृष्टवन्तो वयं चेत्त्वात्वाम्। जीवितमपि तथैव—जीविष्याम यावत् याम्ये पदे त्वम् ईशिष्यसि ईशिष्यसे प्रभुः स्याः। कथं हि मर्त्यस्त्वया समेत्याल्पधनायुर्भवेत्? वरस्तु मे वरणीयः स एव यदात्मविज्ञानम्॥

अजीर्यताममृतानामुपेत्य
जीर्यन्मर्त्यः क्वधःस्थः प्रजानन्।
अभिध्यायन्वर्णरतिप्रमोदा-
नतिदीर्घे जीविते को रमेत॥२८॥

यतश्च अजीर्यतां वयोहानिमप्राप्नुवताम् अमृतानां सकाशम् उपेत्य उपगम्य आत्मन उत्कृष्टं प्रयोजनान्तरं प्राप्तव्यं तेभ्यः प्रजानन् उपलभमानः स्वयं तु जीर्यन् मर्त्य जरामरणवान् क्वधःस्थः कुः पृथिवी अधश्चासावन्तरिक्षादिलोकापेक्षया तस्यां तिष्ठतीति क्वधःस्थः सन् कथमेवमविवेकिभिः प्रार्थनीयं पुत्रवित्ताद्यस्थिरं वृणीते। ‘क्वतदास्थ’इति वा पाठान्तरम्। अस्मिन्पक्षे चैवमक्षरयोजना—तेषु पुत्रादिषु आस्था आस्थितिः तात्पर्येण वर्तनं यस्य स तदास्थः। ततोऽधिकतरं पुरुषार्थंदुष्प्रापमपि अभिप्रेप्सुः क्व तदास्थो भवेत्? न कश्चित्तदसारज्ञस्तदर्थी स्यादित्यर्थः।

सर्वोह्युपर्युपर्येव बुभूषति लोक। तस्मान्न पुत्रवित्तादिलोभैः प्रलोभ्योऽहम्। किंच, अप्सर प्रमुखान् वर्णरतिप्रमोदान् अनवस्थितरूपतया अभिध्यायन् निरूपयन् यथावत् अतिदीर्घे जीविते क विवेकी रमेत॥

यस्मिन्निदं विचिकित्सन्ति मृत्यो
यत्सापराये महति ब्रूहि नस्तत्।
योऽयवरो गूढमनुप्रविष्टो
नान्यं तस्मान्नचिकेता वृणीते॥२९॥

इति प्रथमा वल्ली॥

अतो विहायानित्यैः कामैः प्रलोभनम् यन्मया प्रार्थितं यस्मिन् प्रेते इदं विचिकित्सनं विचिकित्सन्ति अस्ति नास्तीत्येवं प्रकारं हे मृत्यो, सांपराये परलोकविषये महति महत्प्रयोजननिमित्ते आत्मनो निर्णयविज्ञानं यत्, तत् ब्रूहि कथय न अस्मभ्यम्। किं बहुना, योऽयं प्रकृत आत्मविषय वर गूढं गहनं दुर्विवेचनं प्राप्त अनुप्रविष्टः, तस्मात् वरात् अन्यम् अविवेकिभि प्रार्थनीयमनित्यविषयं वरं नचिकेता न वृणीते मनसापि इति श्रुतेर्वचनमिति॥

इति प्रथमवल्लीभाष्यम्॥

___________

द्वितीया वल्ली॥

__________

अन्यच्छ्रेयोऽन्यदुतैव प्रेय-
स्ते उभे नानार्थे पुरुषँ सिनीतः।
तयोः श्रेय आददानस्य साधु
भवति हीयतेऽर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते॥

परीक्ष्य शिष्य विद्यायोग्यतां चावगम्याह—अन्यत् पृथगव श्रेयो निःश्रेयसं तथा अन्यत् उतैव अपि च प्रेयः प्रियतरमपि त श्रेय प्रेयसी उभे नानार्थे भिन्नप्रयोजने सती पुरुषम् अधिकृतं वर्णाश्रमादिविशिष्टं सिनीतबध्नीत। ताभ्या विद्याविद्याभ्यामात्मकर्तव्यतया प्रयुज्यते सर्वः पुरुषः। प्रेयः श्रेयसोर्हि अभ्युदयामृतत्वार्थी पुरुषः प्रवर्तते। अतः श्रेयः प्रेयः प्रयोजनकर्तव्यतया ताभ्यां बद्ध इत्युच्यते सर्वः पुरुषः। ते यद्यप्येकैकपुरुषार्थसंबन्धिनी विद्याविद्यारूपत्वाद्विरुद्धे इत्यन्यतरापरित्यागेनैकेन पुरुषेण सहानुष्ठातुमशक्यत्वात्तयो हित्वा अविद्यारूपं प्रेयः, श्रेय एव केवलम् आददानस्य उपादानं कुवर्तः साधुशोभनं शिवं भवति।

यस्त्वदूरदर्शी विमूढो हीयते वियुज्यते अर्थात् पुरुषार्थात्पारमार्थिकात्प्रयोजनान्नित्यात् प्रच्यवत इत्यर्थः। कोऽसौ?य उ प्रेय वृणीते उपादत्ते इत्येतत्॥

श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यमेत-
स्तौ संपरीत्य विविनक्ति धीरः।
श्रेयो हि धीरोऽभि प्रेयसो वृणीते
प्रेयो मन्दो योगक्षेमाद्वृणीते॥२॥

यद्युभे अपि कर्तुं स्वायत्ते पुरुषेण, किमर्थं प्रेय एवादत्तेबाहुल्येन लोक इति, उच्यते। सत्यं स्वायत्ते, तथापि साधनतः फलतश्च मन्दबुद्धीनां दुर्विवेकरूपे सती व्यामिश्रीभूते इव मनुष्य पुरुषम् आ इत एत प्राप्नुतः श्रेयश्च प्रेयश्च। अतो हंस इवाम्भसः पय, तौ श्रेयः प्रेयः पदार्थौसंपरीत्य सम्यक्परिगम्य मनसा आलोच्य गुरुलाघवं विविनक्ति पृथक्करोति धीर धीमान्। विविच्य च श्रेयो हि श्रेय एव अभिवृणीते प्रेयसोऽभ्यर्हितत्वाच्छ्रेयस। कोऽसौ? धीरः। यस्तु मन्द अल्पबुद्धिः स सदसद्विवेकासामर्थ्यात् योगक्षेमात् योगक्षेमनिमित्तं शरीराद्युपचयरक्षणनिमित्तमित्येतत्। प्रेयः पशुपुत्रादिलक्षणं वृणीते॥

स त्वं प्रियान्प्रियरूपाँश्च कामा-
नभिध्यायन्नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः।
नैताँसृङ्कां वित्तमयीमवाप्तो
यस्यां मज्जन्ति बहवो मनुष्याः॥३॥

स त्वं पुनः पुनः मया प्रलोभ्यमानोऽपि प्रियान् पुत्रादीन् प्रियरूपांश्च अप्सरः प्रभृतिलक्षणान् कामान् अभिध्यायन् चिन्तयन् तेषामनित्यत्वासारत्वादिदोषान् हे नचिकेत, अत्यस्राक्षी अतिसृष्टवान् परित्यक्तवानसि अहो बुद्धिमत्ता तव। न एताम् अवाप्तवानसि सृङ्कां सृतिं कुत्सितां मूढजनप्रवृत्तां वित्तमयीं धनप्रायाम्, यस्यां सृतौ मज्जन्ति सादन्ति बहव अनेक मूढा मनुष्याः॥

दूरमेते विपरीते विषूची
अविद्या या च विद्येति ज्ञाता।
विद्याभीप्सिनं नचिकेतसं मन्ये
न त्वाकामा बहवोऽलोलुपन्त॥४॥

‘तयोः श्रेय आददानस्य साधु भवति हीयतेऽर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते’इति ह्युक्तम्, तत्कस्मात्?यत दूरं दूरेण मह-

तान्तरेण एते विपरीते अन्योन्यव्यावृत्तरूपे विवेकाविवेकात्मकत्वात् तमः प्रकाशाविव विषूची विषूच्यौनानागती भिन्नफले संसारमोक्षहेतुत्वेनेत्येतत्। के ते इति उच्यते। या च अविद्या प्रेयोविषया विद्येति च श्रेयोविषया ज्ञाता निर्ज्ञाता अवगता पण्डितैः। तत्र विद्याभीप्सिनं विद्यार्थिनं नचिकेतसं त्वामहं मन्ये। कस्मात्? यस्मादविद्वद्बुद्धिप्रलोभिनः कामा अप्सरः प्रभृतय बहवोऽपि त्वा त्वां न अलोलुपन्त न विच्छेदं कृतवन्तःश्रेयोमार्गादात्मोपभोगाभिवाञ्छासंपादनेन। अतो विद्यार्थिनं श्रेयोभाजनं मन्ये इत्यभिप्रायः॥

अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः
स्वयं धीराःपण्डितमन्यमानाः।
दन्द्रम्यमाणाः परियन्ति मूढा
अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः॥५॥

ये तु संसारभाजो जनाः, अविद्यायाम् अन्तरे मध्ये घनीभूत इव तमसि वर्तमाना वेष्ट्यमानाः पुत्रपश्वादितृष्णापाशशतैः, स्वयं धीराः प्रज्ञावन्तः पण्डिताः शास्त्रकुशलाश्चेति मन्यमाना ते दन्द्रम्यमाणा अत्यर्थं कुटिला-

मनेकरूपां गतिं गच्छन्त जरामरणरोगादिदुःखै परियन्ति परिगच्छन्ति मूढा अविवेकिन अन्धेनैव दृष्टिविकलेनैव नीयमाना विषमे पथि यथा बहवअन्धा महान्तमनर्थमृच्छन्ति, तद्वत्॥

न सांपरायःप्रतिभाति बालं
प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम्।
अयं लोको नास्ति पर इति मानी
पुनः पुनर्वशमापद्यते मे॥६॥

अत एव मूढत्वान् न सांपरायः प्रतिभाति। संपरेयत इति संपरायः परलोक, तत्प्राप्तिप्रयोजनः साधनविशेषः शास्त्रीयः सांपरायः। स च बालम् अविवेकिनं प्रति न प्रतिभाति न प्रकाशते नोपतिष्ठत इत्येतत्। प्रमाद्यन्तं प्रमादं कुर्वन्तं पुत्रपश्वादिप्रयोजनेष्वासक्तमनसं तथा वित्तमोहेन वित्तनिमित्तेनाविवेकेन मूढं तमसाच्छन्नम्। स तुं अयमेव लोक योऽयं दृश्यमानः स्त्र्यन्नपानादिविशिष्ट नास्ति पर अदृष्टो लोक इत्येवं मननशील मानी पुनः पुन जनित्वा वशम् अधीनताम् आपद्यते मे मृत्योर्मम। जननमरणादिलक्षणदुःखप्रबन्धारूढ एव भवतीत्यर्थः॥

श्रवणायापि बहुभिर्यो न लभ्यः
शृण्वन्तोऽपि बहवो यं न विद्युः।
आश्चर्यो वक्ता कुशलोऽस्य लब्धा
आश्चर्यो ज्ञाता कुशलानुशिष्टः॥७॥

प्रायेण ह्येवविध एव लोक। यस्तु श्रेयोर्थी स सहस्रेषु कश्चिदेवात्मविद्भवति त्वद्विध यस्मात् श्रवणायापि श्रवणार्थंश्रोतुमपि य न लभ्य आत्मा बहुभि अनेकैः शृण्वन्तोऽपि बहव अनेके अन्ये यम् आत्मानं न विद्यु न विदन्ति अभागिन असंस्कृतात्मानो न विजानीयुः। किंच, अस्य वक्तापि आश्चर्य अद्भुतवदेव, अनेकेषु कश्चिदेव भवति। तथा श्रुत्वापि अस्य आत्मनः कुशल निपुण एवानेकेषु लब्धा कश्चिदेव भवति। यस्मात्आश्चर्य ज्ञाता कश्चिदेव कुशलानुशिष्टः कुशलेन निपुणेनाचार्येणानुशिष्टः सन्॥

न नरेणावरेण प्रोक्त एष
सुविज्ञेयो बहुधा चिन्त्यमानः।
अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्ति
अणीयान्ह्यतर्क्यमणुप्रमाणात्॥८॥

कस्मात्? न हि नरेण मनुष्येण अवरेण प्रोक्त अवरण

हीनेन प्राकृतबुद्धिनेत्येतत्। उक्त एष आत्मा यं त्वं मां पृच्छसि। न हि सुष्ठु सम्यक् विज्ञेय विज्ञातुं शक्य यस्मात् बहुधा अस्ति नास्ति कर्ताकर्ता शुद्धोऽशुद्ध इत्याद्यनेकधा चिन्त्यमान वादिभिः। कथं पुनः सुविज्ञेय इति उच्यते—अनन्य प्रोक्ते अनन्येन अपृथग्दर्शिनाचार्येण प्रतिपाद्यब्रह्मात्मभूतेन प्रोक्ते उक्ते आत्मनि गति, अनेकधा अस्तिनास्तीत्यादिलक्षणा चिन्ता गति, अत्र अस्मिन्नात्मनि नास्ति न विद्यते सर्वविकल्पगतिप्रत्यस्तमितरूपत्वादात्मनः। अथवा स्वात्मभूते अनन्यस्मिन् आत्मनि प्रोक्ते अनन्यप्रोक्तेगतिः अत्रअन्यावगतिर्नास्ति ज्ञेयस्यान्यस्याभावात्। ज्ञानस्य ह्येषा परा निष्ठा यदात्मैकत्वविज्ञानम्। अत गन्तव्याभावान्न गतिरत्रावशिष्यते संसारगतिर्वात्र नास्त्यनन्य आत्मनि प्रोक्ते नान्तरीयकत्वात्तद्विज्ञानफलस्य मोक्षस्य। अथवा प्रोच्यमानब्रह्मात्मभूतेनाचार्येण अनन्यतया प्रोक्ते आत्मनि अगति अनवबोधोऽपरिज्ञानमत्र नास्ति। भवत्येवावगतिस्तद्विषया श्रोतुस्तदनन्योऽहमित्याचार्यस्येवेत्यर्थः। एवं सुविज्ञेय आत्मा आगमवताचायेणानन्यतया प्रोक्त। इतरथा अणीयान्अणुतर अणुप्रमाणादपि संपद्यत आत्मा। अतर्क्यम्अतर्क्यः, अणुप्रमाणो न तर्क्यस्वबुद्ध्यभ्यूहेन केवलेन तर्केण। तर्क्य-

माणेऽणुपरिमाणे केनचित्स्थापिते आत्मनि ततोऽणुतरमन्योऽभ्यूहति ततोऽप्यन्योऽणुतरमिति। न हि तर्कस्य निष्ठा क्वचिद्विद्यते॥

नैषा तर्केण मतिरापनेया
प्रोक्तान्येनैव सुज्ञानाय प्रेष्ठ।
यां त्वमापः सत्यधृतिर्बतासि
त्वादृङ्नोभूयान्नचिकेतः प्रष्टा॥९॥

अतोऽनन्यप्रोक्त आत्मन्युत्पन्ना येयमागमप्रभवा मति, नैषा तर्केण स्वबुद्ध्यभ्यूहमात्रेण आपनेया नापनीया न प्रापणीयेत्यर्थः, नापनेतव्या वा नोपहन्तव्या। तार्किको ह्यनागमज्ञः स्वबुद्धिपरिकल्पितं यत्किंचिदेव कल्पयति। अत एव च येयमागमप्रभूता मति अन्येनैव आगमाभिज्ञेनाचार्येणैव तार्किकात्, प्रोक्ता सती सुज्ञानाय भवति हे प्रेष्ठ प्रियतम। का पुनः सा तर्कागम्या मति इति उच्यते—यां त्वं मतिंमद्वरप्रदानेन आपः प्राप्तवानसि। सत्या अवितथविषया धृतिर्यस्य तव स त्वं सत्यधृति। बतासीत्यनुकम्पयन्नाह मृत्युर्नचिकेतसं वक्ष्यमाणविज्ञानस्तुतये।त्वादृक् त्वत्तुल्य नः अस्मभ्यं भूयात् भवतात्। भवत्वन्यः पुत्रः शिष्यो वा प्रष्टा। कीदृक्?यादृक्त्वं हे नचिकेतः प्रष्टा॥

जानाम्यहँशेवधिरित्यनित्यं
न ह्यध्रुवैः प्राप्यते हि ध्रुवं तत्।
ततो मया नाचिकेतश्चितोऽग्नि-
रनित्यैर्द्रव्यैःप्राप्तवानस्मि नित्यम्॥

पुनरपि तुष्ट आह—जानाम्यहं शेवधि निधिः कर्मफललक्षण निधिरिव प्रार्थ्यत इति। असौ अनित्यम् अमित्य इति जानामि। न हि यस्मात् अनित्यैः अध्रुवै यत् नित्यं ध्रुवम्, तत् प्राप्यते परमात्माख्यः शेवधिः। यस्त्वनित्यसुखात्मकः शेवधिः, स एवानित्यैर्द्रव्यैः प्राप्यते हि यत, तत तस्मात् मया जानतापि नित्यमनित्यसाधनै प्राप्यत इति नाचिकेत चित अग्निः अनित्यै द्रव्यैपश्चादिभिः स्वर्गसुखसाधनभूतोऽग्नि निर्वर्तित इत्यर्थः। तेनाहमधिकारापन्नोनित्यं याम्यं स्थानं स्वर्गाख्यंनित्यमापेक्षिकं प्राप्तवानस्मि॥

कामस्याप्तिं जगतःप्रतिष्ठां
क्रतोरनन्त्यमभयस्य पारम्।
स्तोममहदुरुगायं प्रतिष्ठां दृष्ट्वा
धृत्या धीरो नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः॥११॥

त्वं तु कामस्य आप्तिं समाप्तिम्, अत्रहि सर्वे कामा परिसमाप्ताः, जगत साध्यात्माधिभूताधिदैवादेः प्रतिष्ठाम् आश्रयं सर्वात्मकत्वात्, क्रतोः उपासनाया फलं हैरण्यगर्भंपदम्, अनन्त्यम् आनन्त्यम्, अभयस्य च पारं परां निष्ठाम्, स्तोमं स्तुत्यं महत् अणिमाद्यैश्वर्याद्यनेकगुणसंहतम्, स्तोमं च तन्महच्च निरतिशयत्वात् स्तोममहत्, उरुगायं विस्तीर्णांगतिम्, प्रतिष्ठां स्थितिमात्मनोऽनुत्तमामपि दृष्ट्वा धृत्या धैर्येण धीर नचिकेत, धीमान् बुद्धिमान्सन् अत्यस्राक्षीः परमेवाकाङ्क्षन्नतिसृष्टवानसि सर्वमेतत्संसारभोगजातम्। अहो बतानुत्तमगुणोऽसि॥

तं दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टं
गुहाहितं गह्वरेष्ठं पुराणम्।
अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं
मत्वा धीरो हर्षशोकौजहाति॥१२॥

यं त्वं ज्ञातुमिच्छस्यात्मान तं दुर्दर्शंदुःखेन दर्शनमस्येति दुर्दर्श अतिसूक्ष्मत्वात् तम्, गूढं गहनम्, अनुप्रविष्टं प्राकृतविषयविज्ञानैः प्रन्छन्नमित्येतत्। गुहाहितं गुहायां बुद्धौ हित निहित स्थितं तत्रोपलभ्यमानत्वात्। गह्वरेष्ठं गह्वरे विषमे

अनेकार्थसंकटे तिष्ठतीति गह्वरेष्ठम्। यत एवं गूढमनुप्रविष्टो गुहाहितश्च, अतोऽसौ गह्वरेष्ठः, अतो दुर्दर्शः। तं पुराणं पुरातनम् अध्यात्मयोगाधिगमेन विषयेभ्यः प्रतिसंहृत्य चेतस आत्मनि समाधानमध्यात्मयोग तस्याधिगम प्राप्ति तेन मत्वा देवम् आत्मानं धीर हर्षशोकौआत्मन उत्कर्षापकर्षयोरभावात् जहाति॥

एतच्छ्रुत्वा संपरिगृह्य मर्त्यः
प्रवृह्यधर्म्यमणुमेतमाप्य।
स मोदते मोदनीय‍ँ हि लब्ध्वा
विवृतँ सद्म नचिकेतसं मन्ये॥१३॥

किंच, एतदात्मतत्त्वं यदहं वक्ष्यामि तच्छ्रुत्वा आचार्य सकाशात् सम्यगात्मभावेन परिगृह्य उपादाय मर्त्य मरणधर्मा धर्मादनपेतं धर्म्यं प्रवृह्यउद्यम्य पृथक्कृत्य शरीरादेः अणुं सूक्ष्मम् एतम् आत्मानम् आप्य प्राप्य स मर्त्य विद्वान् मोदते मोदनीयं हि हर्षणीयमात्मानं लब्ध्वा। तदेतदेवविधं ब्रह्म सद्म भवनं नचिकेतसं त्वां प्रत्यपावृतद्वारं विवृतम् अभिमुखीभूतं मन्ये, मोक्षार्हंत्वां मन्ये इत्यभिप्रायः॥

अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मा-
दन्यत्रास्मात्कृताकृतात्।
अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च
यत्तत्पश्यसि तद्वद॥१४॥

एतच्छ्रुत्वा नचिकेता पुनराह—यद्यहं योग्यः, प्रसन्नश्चासि भगवन्, मां प्रति अन्यत्र धर्मात् शास्त्रीयाद्धर्मानुष्ठानात्तत्फलात्तत्कारकेभ्यश्च पृथग्भूतमित्यर्थः। तथा अन्यत्रअधर्मात् विहिताकरणरूपात् पापात्, तथा अन्यत्रास्माकृताकृतात्, कृतं कार्यमकृतं कारणमस्मादन्यत्र। किंच, अन्यत्र भूताच्च अतिक्रान्तात्कालात् भव्याच्चभविष्यतश्च तथा अन्यत्र वर्तमानात्। कालत्रयेण यन्न परिच्छिद्यत इत्यर्थः। यदीदृशं वस्तु सर्वव्यवहारगोचरातीत पश्यसि जानासि तद्वद मह्यम्॥

सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति
तपाँसिसर्वाणि च यद्वदन्ति।
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति
तत्ते पदँ संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत्॥

इत्येवं पृष्टवते मृत्युरुवाच, पृष्टं वस्तु विशेषणान्तरं च विवक्षन्। सर्वे वेदा यत्पदं पदनीयं गमनीयम् अविभागेन अविरोधेन आमनन्ति प्रतिपादयन्ति, तपांसि सर्वाणि च यद्वदन्ति यत्प्राप्त्यर्थानीत्यर्थः। यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं गुरुकुलवासलक्षणमन्यद्वा ब्रह्मप्राप्त्यर्थं चरन्ति, तत् ते तुभ्यं पदं यज्ज्ञातुमिच्छसि संग्रहेण संक्षेपत ब्रवीमि ॐ इत्येतत्। तदेतत्पदं यद्बुभुत्सितं त्वया तदेतदोमिति ओंशब्दवाच्यमोशब्दप्रतीकं च॥

एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म
एतद्ध्येवाक्षरं परम्।
एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा
यो यदिच्छति तस्य तत्॥१६॥

अतःएतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म अपरम् एतद्ध्येवाक्षरं परं च। तयोर्हि प्रतीकमेतदक्षरम्। एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा उपास्य ब्रह्मेति यो यदिच्छति परमपरं वा तस्य तत् भवति। पर चेत्ज्ञातव्यम्, अपर चेत् प्राप्तव्यम्॥

एतदालम्बनँश्रेष्ठ-
मेतदालम्बनं परम्।

एतदालम्बनं ज्ञात्वा
ब्रह्मलोके महीयते॥१७॥

यत एवम्, अत एव एतत् ब्रह्मप्राप्त्यालम्बनानां श्रेष्ठं प्रशस्यतमम्। एतदालम्बनं परम्अपरं च, परापरब्रह्मविषयत्वात्। एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके महीयते। परस्मिन्ब्रह्मण्यपरस्मिंश्च ब्रह्मभूतो ब्रह्मवदुपास्यो भवतीत्यर्थः॥

न जायते म्रियते वा विपश्चि
न्नायं कुतश्चिन्न बभूव कश्चित्।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे॥१८॥

अन्यत्र धर्मादित्यादिना पृष्टस्यात्मनोऽशेषविशेषरहितस्यालम्बनत्वेन प्रतीकत्वेन चोंकारो निर्दिष्टः, अपरस्य च ब्रह्मणो मन्दमध्यमप्रतिपत्तॄन्प्रति। अथेदानीं तस्योकारालम्बनस्यात्मनः साक्षात्स्वरूपनिर्दिधारयिषयेदमुच्यते। न जायते नोत्पद्यते म्रियते वा न म्रियते च उत्पत्तिमतो वस्तुनोऽनित्यस्यानेका विक्रियाः, तासामाद्यन्ते जन्मविनाशलक्षणे विक्रिये इहात्मनि प्रतिषिध्येते प्रथमं सर्वविक्रियाप्रतिषेधार्थं न जायते म्रियते वेति। विपश्चित् मेधावी अपरिलु-

प्तचैतन्यस्वभावत्वात्। किंच, नायमात्मा कुतश्चित् कारणान्तरात् बभूव न प्रभूत। अस्माच्चात्मनो न बभूव कश्चिदर्थान्तरभूतः। अतोऽयमात्मा अजो नित्यः शाश्वत अपक्षयविवर्जितः। यो ह्यशाश्वतः, सोऽपक्षीयते, अयं तु शाश्वत अत एव पुराणः पुरापि नव एवेति। यो ह्यवयवोपचयद्वारेणाभिनिर्वर्त्यते स इदानीं नव, यथा कुड्यादि तद्विपरीतस्त्वात्मा पुराणो वृद्धिविवर्जित इत्यर्थः। यत एवम्, अत न हन्यते न हिंस्यते हन्यमाने शस्त्रादिभि शरीर, तत्स्थोऽप्याकाशवदेव॥

हन्ता चेन्मन्यते हन्तुँ
हतश्चेन्मन्यते हतम्।
उभौ तौ न विजानीतो
नायँहन्ति न हन्यते॥१९॥

एवभूतमप्यात्मानं शरीरमात्रात्मदृष्टि हन्ता चेत् यदि मन्यते चिन्तयति इच्छति हन्तुं हनिष्याम्येनमिति योऽप्यन्यो हतः सोऽपि चेन्मन्यते हतमात्मानं हतोऽहमिति उभावपि तौ न विजानीतः स्वमात्मानम्, यत नायं हन्ति अविक्रियत्वादात्मन, तथा न हन्यते आकाशवदविक्रियत्वादेव।

अतोऽनात्मज्ञविषय एव धर्माधर्मादिलक्षणः संसार नात्मज्ञस्य, श्रुतिप्रामाण्यान्न्यायाच्च धर्माधर्माद्यनुपपत्तेः॥

अणोरणीयान्महतो महीया-
नात्मास्य जन्तोर्निहितो गुहायाम्।
तमक्रतुः पश्यति वीतशोको
धातुप्रसादान्महिमानमात्मनः॥२०॥

कथं पुनरात्मानं जानातीति, उच्यते—अणोः सूक्ष्मात् अणीयान् श्यामाकादेरणुतरः। महतो महत्परिमाणात् महीयान् महत्तरःपृथिव्यादेः, अणु महद्वा यदस्ति लोके वस्तु, तत्तेनैवात्मना नित्येनात्मवत्संभवति। तदात्मना विनिर्मुक्तमसत्सपद्यते। तस्मादसावेवात्मा अणोरणीयान्महता महीयान्, सर्वनामरूपवस्तूपाधिकत्वात्। स च आत्मा अस्य जन्तो ब्रह्मा दिस्तम्बपर्यन्तस्य प्राणिजातस्य गुहायां हृदये निहित आत्मभूतः स्थित इत्यर्थः। तम् आत्मानं दर्शनश्रवणमननविज्ञानलिङ्गम् अक्रतु अकामो, दृष्टादृष्टबाह्यविषयेभ्य उपरतबुद्धिरित्यर्थः। यदा चैवं तदा मनआदीनि करणानि धातवः शरीरस्य धारणात्प्रसीदन्तीत्येषां धातूनां प्रसादादात्मनो महिमानं कर्मनिमित्तवृद्धिक्षयरहितं पश्यति अयमहमस्मीति साक्षा-

द्विजानाति ततो विगतशोको भवति॥

आसीनो दूरं व्रजति
शयानो याति सर्वतः।
कस्तं मदामदं देवं
मदन्यो ज्ञातुमर्हति॥२१॥

अन्यथा दुर्विज्ञेयोऽयमात्मा कामिभिः प्राकृतपुरुषैर्यस्मात् आसीन अवस्थितोऽचल एव सन् दूरं व्रजति शयान याति सर्वत, एवमसावात्मा देवो मदामदः समदोऽमदश्च सहर्षोऽहर्षश्च विरुद्धधर्मवानतोऽशक्यत्वाज्ज्ञातु क तंमदामदं देवं मदन्यो ज्ञातुमर्हति। अस्मदादेरेव सूक्ष्मबुद्धेः पण्डितस्य विज्ञेयोऽयमात्मा स्थितिगतिनित्यानित्यादिविरुद्धानेकधर्मोपाधिकत्वाद्विरुद्धधर्मवान् विश्वरूप इव चिन्तामणिवत्कस्यचिदवभासते। अतो दुर्विज्ञेयत्वं दर्शयति—कस्तं मदन्यो ज्ञातुमर्हतीति। करणानामुपशमः शयनंकरणजनितस्यैकदेशविज्ञानस्योपशमः शयानस्य भवति। यदा चैवं केवलसामान्यविज्ञानत्वात्सर्वतो यातीव यदा विशेषविज्ञानस्थः स्वेन रूपेण स्थित एव सन् मनआदिगतिषु तदुपाधिकत्वाद्दूरं व्रजतीव। स चेहैव वर्तते॥

अशरीरँशरीरेषु
अनवस्थेष्ववस्थितम्।
महान्तं विभुमात्मानं
मत्वा धीरो न शोचति॥२२॥

तद्विज्ञानाच्च शोकात्यय इत्यपि दर्शयति—अशरीरं स्वेन रूपेणाकाशकल्प आत्मा तम् अशरीरं शरीरेषु देवपितृमनुष्यादिशरीरेषु अनवस्थेषु अवस्थितिरहितेष्वनित्येषु अवस्थितं नित्यम् अविकृतमित्येतत्। महान्तम्। महत्त्वस्यापेक्षिकत्व शङ्कायामाह—विभुं व्यापिनम् आत्मानम्, आत्मग्रहणं स्वतोऽनन्यत्वप्रदर्शनार्थम्। आत्मशब्दः प्रत्यगात्मविषय एव मुरय तमीदृशमात्मानं मत्वा अयमहमिति, धीर धीमान्न शोचति। न ह्येवविधस्वात्मविदः शोकोपपत्तिः॥

नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो
न मेधया न बहुना श्रुतेन।
यमेवैष वृणुते तेन लभ्य-
स्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूँस्वाम्॥

यद्यपि दुर्विज्ञेयोऽयमात्मा तथाप्युपायेन सुविज्ञेय एवे

त्याह—नामात्मा प्रवचनेन अनेकवेदस्वीकरणेन लभ्य ज्ञेय, नापि मेधया ग्रन्थार्थधारणशक्त्या, न बहुना श्रुतेनन बाहुश्रुत्येन केवलेन। केन तर्हि लभ्य इति, उच्यते—यमेव स्वमात्मानम् एष साधको वृणुते प्रार्थयते, तेनैवात्मना वरित्रा स्वयमात्मा लभ्य ज्ञायत इत्येतत्। निष्कामश्चात्मानमेव प्रार्थयते। आत्मनैवात्मा लभ्यत इत्यर्थः। कथं लभ्यत इति, उच्यते—तस्यात्मकामस्य एष आत्मा विवृणुते प्रकाशयति पारमार्थिकींस्वा तनूं स्वकीयं याथात्म्यमित्यर्थः॥

नाविरतो दुश्चरिता-
न्नाशान्तो नासमाहितः।
नाशान्तमानसो वापि
प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात्॥२४॥

किंचान्यत्। न दुश्चरितात् प्रतिषिद्धाच्छ्रुतिस्मृत्यविहितात्पापकर्मण अविरतः अनुपरत। नापि इन्द्रियलौल्यात् अशान्त अनुपरत। नापि असमाहित अनेकाग्रमना विक्षिप्तचित्तः। समाहितचित्तोऽपि सन्समाधानफलार्थित्वात् नापि अशान्तमानस व्यापृतचित्तो वा। प्रज्ञानेन ब्रह्मविज्ञानेनएनं

प्रकृतमात्मानम् आप्नुयात्, यस्तु दुश्चरिताद्विरत इन्द्रियलौल्याच्च, समाहितचित्तः समाधानफलादप्युपशान्तमानसश्चाचार्यवान् प्रज्ञानन एन यथोक्तमात्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः॥

यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च
उभे भवत ओदनः।
मृत्युर्यस्योपसेचनं
क इत्था वेद यत्र सः॥२५॥

इति द्वितीया वल्ली॥

यस्त्वनेवभूतः यस्य आत्मन ब्रह्म च क्षत्रं च ब्रह्मक्षत्रे सर्वधर्मविधारके अपि सर्वप्राणभूते उभे ओदन अशनं भवतः स्याताम्, सर्वहरोऽपि मृत्यु यस्य उपसेचनमिवौदनस्य, अशनत्वेऽप्यपर्याप्त, त प्राकृतबुद्धियथाक्तसाधनानभियुक्तः सन् क इत्था इत्थमेवं यथोक्तसाधनवानिवेत्यर्थः, वेद विजानाति यत्र स आत्मेति॥

इति द्वितीयवल्लीभाष्यम्॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734794176Screenshot2024-12-21204550.png"/>

तृतीया वल्ली॥

__________

ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके
गुहां प्रविष्टौ परमे परार्धे।
छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति
पञ्चग्नयोये च त्रिणाचिकेताः॥१॥

ऋतं पिबन्तावित्यस्या वल्ल्याः संबन्धः—विद्याविद्ये नाना विरुद्धफले इत्युपन्यस्ते, न तु सफले ते यथावन्निर्णीते। तन्निर्णयार्था रथरूपककल्पना, तथा च प्रतिपत्तिसौकर्यम्। एवं च प्राप्तृप्राप्यगन्तृगन्तव्यविवेकार्थं रथरूपकद्वारा द्वावात्मानावुपन्यस्येत—ऋतं सत्यम् अवश्यभावित्वात्कर्मफलं पिबन्तौ, एकस्तत्र कर्मफलं पिबति भुङ्क्ते नेतरः, तथापि पातृसंबन्धात्पिबन्तावित्युच्येते च्छत्रिन्यायन। सुकृतस्य स्वयंकृतस्य कर्मण ऋतमिति पूर्वेण संबन्धः। लोके अस्मिञ्शरीरे, गुहां गुहायां बुद्धौ प्रविष्टौ, परमे, बाह्यपुरुषाकाशसस्थानापेक्षया परमम्, परार्धे परस्य ब्रह्मणोऽर्धंंस्थानं परार्धं हार्दाकाशम्। तस्मिन्हि परं ब्रह्मोपलभ्यते। तत

तस्मिन्परमे परार्धे हार्दाकाशे प्रविष्टावित्यर्थः। तौ च च्छायातपाविव विलक्षणौ संसारित्वासंसारित्वेन ब्रह्मविदो वदन्ति कथयन्ति। न केवलमकर्मिण एव वदन्ति। पञ्चाग्नयो गृहस्था। ये च त्रिणाचिकेताः त्रिःकृत्वो नाचिकेतोऽग्निश्चिता यैस्ते त्रिणाचिकेताः॥

यःसेतुरीजानाना
मक्षरं ब्रह्म यत्परम्।
अभयं तितीर्षतां पारं
नाचिकेतँ शकेमहि॥२॥

यः सेतु सेतुरिव सेतु ईजानानां यजमानानां कर्मिणाम्, दुःखसंतरणार्थत्वात्। नाचिकेत नाचिकेतोऽग्नि तम्, वयं ज्ञातुं चेतुं च शकेमहि शक्तवन्तः। किंच, यच्च अभयं भयशून्यं संसारस्य पारं तितीर्षतां तरितुमिच्छतां ब्रह्मविदां यत्परम् आश्रयम् अक्षरम् आत्माख्यंब्रह्म, तच्च ज्ञातुं शकेमहि। परापरे ब्रह्मणी कर्मिब्रह्मविदाश्रये वेदितव्ये इति वाक्यार्थः,तयोरेव ह्युपन्यासः कृत ‘ऋतं पिबन्तौ’इति॥

आत्मानँ रथिनं विद्धि
शरीरँ रथमेव तु।

बुद्धिं तु सारथिं विद्धि
मनःप्रग्रहमेव च॥३॥

तत्र य उपाधिकृतः संसारी विद्याविद्ययोरधिकृतो मोक्षगमनाय संसारगमनाय च, तस्य तदुभयगमने साधनो रथः कल्प्यते— तत्रात्मानम् ऋतप संसारिण रथिनं रथस्वामिनं विद्धि विजानीहि, शरीरं रथम् एव तु रथबद्धहयस्थानीयैरिन्द्रियैराकृष्यमाणत्वाच्छरीरस्य। बुद्धिं तु अध्यवसायलक्षणां सारथिं विद्धि, बुद्धिनेतृप्रधानत्वाच्छरीरस्य, सारथिनेतृप्रधान इव रथः। सर्वंहि देहगत कार्यं बुद्धिकर्तव्यमेव प्रायेण। मनः संकल्पविकल्पादिलक्षणं प्रग्रहमेव च रशनामेव विद्धि। मनसा हि प्रगृहीतानि श्रोत्रादीनि करणानि प्रवर्तन्ते रशनयेवाश्वाः॥

इन्द्रियाणि हयानाहु-
र्विषयाँस्तेषु गोचरान्।
आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं
भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः॥४॥

इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि हयानाहु रथकल्पनाकुशलाः,

शरीररथाकर्षणसामान्यात्। तेषु इन्द्रियेषु हयत्वेन परिकल्पितेषु गोचरान् मार्गान् रूपादीन्विषयान् विद्धि। आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं शरीरेन्द्रियमनोभिः सहितं संयुतमात्मानं भोक्तेति संसारीति आहु मनीषिण विवेकिनः। न हि केवलस्यात्मनो भोक्तृत्वमस्ति, बुद्ध्याद्युपाधिकृतमेव तस्य भोक्तृत्वम्। तथा च श्रुत्यन्तरं केवलस्याभोक्तृत्वमेव दर्शयति—‘ध्यायतीव लेलायतीव’ इत्यादि। एवं च सति वक्ष्यमाणरथकल्पनया वैष्णवस्य पदस्यात्मतया प्रतिपत्तिरुपपद्यते, नान्यथा, स्वभावानतिक्रमात्॥

यस्त्वविज्ञानवान्भव-
त्ययुक्तेन मनसा सदा।
तस्येन्द्रियाण्यवश्यानि
दुष्टाश्वा इव सारथेः॥५॥

तत्रैवं सति यस्तु बुद्ध्याख्यः सारथि अविज्ञानवान् अनिपुणोऽविवेकी प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च भवति यथेतरो रथचर्यायाम् अयुक्तेन अप्रगृहीतेन असमाहितेन मनसा प्रग्रहस्थानीयेन सदा युक्तो भवति, तस्य अकुशलस्य बुद्धिसारथेः इन्द्रियाणि अश्वस्थानीयानि अवश्यानि अशक्यनिवारणानि

दुष्टाश्वा अदान्ताश्वा इव इतरसारथे भवन्ति॥

यस्तु विज्ञानवान्भवति
युक्तेन मनसा सदा।
तस्येन्द्रियाणि वश्यानि
सदश्वा इव सारथेः॥६॥

यस्तु पुनः पूर्वोक्तविपरीतसारथिर्भवति तस्य फलमाह—यस्तु विज्ञानवान् निपुण विवेकवान् युक्तेन मनसा प्रगृहीतमनाः समाहितचित्तः सदा, तस्य अश्वस्थानीयानीन्द्रियाणि प्रवर्तयितुं निवर्तयितुं वा शक्यानि वश्यानि दान्ताः सदश्वा इवेतरसारथेः॥

यस्त्वविज्ञानवान्भव-
त्यमनस्कः सदाशुचिः।
न स तत्पदमाप्नोति
सँसारं चाधिगच्छति॥७॥

तत्र पूर्वोक्तस्याविज्ञानवता बुद्धिसारथेरिदं फलमाह—यस्त्वविज्ञानवान्भवति। अमनस्क अप्रगृहीतमनस्कः स तत एव अशुचिः सदैव। न स रथी तत् पूर्वोक्तमक्षरं

यत्परं पदम् आप्नोति तेन सारथिना। न केवलं तन्नाप्नाति, संसारं च जन्ममरणलक्षणम्अधिगच्छति॥

यस्तु विज्ञानवान्भवति
समनस्कः सदा शुचिः।
स तु तत्पदमाप्नोति
यस्माद्भूयो न जायते॥८॥

यस्तु द्वितीयो विज्ञानवान् भवति विज्ञानवत्सारथ्युपेतो रथी, विद्वानित्येतत्। युक्तमनाः समनस्कः स तत एव सदा शुचिः। स तु तत्पदमाप्नोति, यस्मादाप्तात्पदादप्रच्युतः सन्भूयः पुन न जायते संसारे॥

विज्ञानसारथिर्यस्तु
मनःप्रग्रहवान्नरः।
सोऽध्वनः पारमाप्नोति
तद्विष्णोःपरमं पदम्॥९॥

किं तत्पदमित्याह—विज्ञानसारथि यस्तु यो विवेकबुद्धिसारथिः पूर्वोक्त मनःप्रग्रहवान् प्रगृहीतमनाः समाहितचित्तः

सन् शुचिर्नरो विद्वान्, स अध्वनः संसारगतेः पारं परमेव, अधिगन्तव्यमित्येतत्, आप्नोति, मुच्यते सर्वसंसारबन्धनैः। तत् विष्णोः व्यापनशीलस्य ब्रह्मणःपरमात्मनो वासुदेवाख्यस्य परमं प्रकृष्टं पदं स्थानम्, सतत्त्वमित्येतत्, यत असावाप्नोति विद्वान्॥

इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था
अर्थेभ्यश्च पर मनः।
मनसस्तु परा बुद्धि-
र्बुद्धेरात्मा महान्परः॥१०॥

अधुना यत्पदं गन्तव्यं तस्येन्द्रियाणि स्थूलान्यारभ्य सूक्ष्मतारतम्यक्रमेण प्रत्यगात्मतयाधिगमः कर्तव्य इत्येवमर्थमिदमारभ्यते। स्थूलानि तावदिन्द्रियाणि, तानि यै परैरर्थैरात्मप्रकाशनायारब्धानि तेभ्य इन्द्रियेभ्यः स्वकार्येभ्य ते परा हि अर्था सूक्ष्मा महान्तश्च प्रत्यगात्मभूताश्च। तेभ्योऽपि अर्थेभ्यश्च परं सूक्ष्मतरं महत्प्रत्यगात्मभूतं च मनः। मनःशब्दवाच्यं मनस आरम्भकं भूतसूक्ष्मम्, संकल्पविकल्पाद्यारम्भकत्वात्। मनसोऽपि परा सूक्ष्मतरा महत्तरा प्रत्यगात्मभूता च बुद्धिः, बुद्धिशब्दवाच्यमध्यवसायाद्यारम्भकं भूतसूक्ष्मम्।

बुद्धेरात्मा सवप्राणिबुद्धीनां प्रत्यगात्मभूतत्वादात्मा महान् सर्वमहत्त्वात् अव्यक्ताद्यत्प्रथमं जातं हैरण्यगर्भं तत्त्वं बोधाबोधात्मकं महानात्मा बुद्धेःपर इत्युच्यते॥

महतः परमव्यक्त-
मव्यक्तात्पुरुषः परः।
पुरुषान्न परं किंचि-
त्साकाष्ठासा परा गतिः॥११॥

महतोऽपि परं सूक्ष्मतरं प्रत्यगात्मभूतं सर्वमहत्तरं च अव्यक्तं सर्वस्य जगतो बीजभूतमव्याकृतनामरूपं सतत्त्वं सर्वकायकारणशक्तिसमाहाररूपम् अव्यक्तम् अव्याकृताकाशादिनामवाच्यं परमात्मन्योतप्रोतभावेन समाश्रितं वटकणिकायामिव वटवृक्षशक्तिः। तस्मादव्यक्तात् परः सूक्ष्मतरः सर्वकारणकारणत्वात्प्रत्यगात्मत्वाच्च महाश्च, अत एव पुरुषः सर्वपूरणात्। ततोऽन्यस्य परस्य प्रसङ्गं निवारयन्नाह—पुरुषान्न परं किंचिदिति। यस्मान्नास्ति पुरुषाच्चिन्मात्रधनात्परं किंचिदपि वस्त्वन्तरम्, तस्मात्सूक्ष्मत्वमहत्त्वप्रत्यगात्मत्वानां साकाष्ठा निष्ठा पर्यवसानम्। अत्र हि इन्द्रियेभ्य आरभ्य सूक्ष्मत्वादि परिसमाप्तम्। अत एव च गन्तॄणां सर्वगति-

मतां संसारिणां सा परा प्रकृष्टा गतिः, ‘यद्गत्वा न निवर्तन्ते’इति स्मृतेः॥

एष सर्वेषु भूतेषु
गूढोऽत्मा न प्रकाशते।
दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या
सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः॥१२॥

ननु गतिश्चेदागत्यापि भवितव्यम् कथम् ‘यस्माद्भूयो न जायते’इति? नैष दोषः। सर्वस्य प्रत्यगात्मत्वादवगतिरेव गतिरित्युपचर्यते। प्रत्यगात्मत्वं च दर्शितम् इन्द्रियमनोबुद्धिपरत्वेन। यो हि गन्ता सोऽयमप्रत्यग्रूपं पुरुष गच्छति अनात्मभूतं न विन्दति स्वरूपेण। तथा च श्रुतिः ‘अनध्वगा अध्वसु पारयिष्णवः’ इत्याद्या। तथा च दर्शयति प्रत्यगात्मत्वंसर्वस्य—एष पुरुषः सर्वेषु ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तेषु भूतेषु गूढः संवृतो दर्शनश्रवणादिकर्मा अविद्यामायाच्छन्न अत एव आत्मा न प्रकाशते आत्मत्वेन कस्यचित्। अहो अतिगम्भीरा दुरवगाह्या विचित्रा चेयं माया, यदयं सर्वो जन्तुः परमार्थतः परमार्थसतत्त्वोऽप्येवं बोध्यमानोऽहं परमात्मेति न गृह्णाति, अनात्मानं देहेन्द्रियादिस-

घातमात्मनो दृश्यमानमपि घटादिवदात्मत्वेनाहममुष्य पुत्र इत्यनुच्यमानोऽपि गृह्णाति। नूनं परस्यैव मायया मोमुह्यमानः सर्वो लोकोऽय बभ्रमीति। तथा च स्मरणम्—‘नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः’इत्यादि। ननु विरुद्धमिदमुच्यते—मत्वा धीरो न शोचति, न प्रकाशत इति च। नैतदेवम्। असं्स्कृातबुद्धेरविज्ञेयत्वान्न प्रकाशत इत्युक्तम्। दृश्यते तु सस्कृतया अग्र्यया, अग्रमिवाग्र्या तया, एकाग्रतयोपेतयेत्येतत्, सूक्ष्मया सूक्ष्मवस्तुनिरूपणपरया। कैः? सूक्ष्मदर्शिभिः ‘इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्थाः’इत्यादिप्रकारेण सूक्ष्मतापारम्पर्यदर्शनेन परं सूक्ष्मं द्रष्टुं शीलं येषां ते सूक्ष्मदर्शिन, तैः सूक्ष्मदर्शिभिः, पण्डितैरित्येतत्॥

यच्छेद्वाङ्मनसीप्राज्ञ-
स्तद्यच्छेज्ज्ञान आत्मनि।
ज्ञानमात्मनि महति नियच्छे-
त्तद्यच्छेच्छान्त आत्मनि॥१३॥

तत्प्रतिपत्त्युपायमाह—यच्छेत् नियच्छेदुपसंहरेत् प्राज्ञ विवेकी। किम्?वाक् वाचम्, वागत्रोपलक्षणार्था सर्वेषामिन्द्रियाणाम्। क्व?मनसी मनसि। छान्दसं दैर्घ्यम्। तच्च मन

यच्छेत् ज्ञाने प्रकाशस्वरूपे बुद्धावात्मनि। बुद्धिर्हि मनआदिकरणान्याप्नोतीत्यात्मा प्रत्यक् च तेषाम्। ज्ञानं बुद्धिम् आत्मनि महति प्रथमजे नियच्छेत्। प्रथमजवत्स्वच्छस्वभावकमात्मनो विज्ञानमापादयेदित्यर्थः। तं च महान्तमात्मानं यच्छेत् शान्ते सर्वविशेषप्रत्यस्तमितरूपे अविक्रिये सर्वान्तरे सर्वबुद्धिप्रत्ययसाक्षिणि मुख्ये आत्मनि॥

उत्तिष्ठत जाग्रत
प्राप्य वरान्निबोधत।
क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया
दुर्गंपथस्तत्कवयो वदन्ति॥१४॥

एवं पुरुषे आत्मनि सर्वं प्रविलाप्य नामरूपकर्मत्रयं यन्मिथ्याज्ञानविजृम्भितक्रियाकारकफललक्षण स्वात्मयाथात्म्यज्ञानेन मरीच्युदकरज्जुसर्पगगनमलानीव मरीचिरज्जुगगनस्वरूपदर्शनेनैव स्वस्थप्रशान्त कृतकृत्यो भवति यत, अतस्तद्दर्शनार्थमनाद्यविद्याप्रसुप्ता उत्तिष्ठत हे जन्तव, आत्मज्ञानाभिमुखा भवत, जाग्रत अज्ञाननिद्राया घोररूपायासर्वानर्थबीजभूतायाक्षयं कुरुत। कथम्? प्राप्य उपगम्य वरान् प्रकृष्टानाचार्यास्तत्त्वविद, तदुपदिष्टसर्वान्तरमात्मानमहमस्मीति

निबोधत अवगच्छत,न ह्युपेक्षितव्यमिति श्रुतिरनुकम्पया आह मातृवत्, अतिसूक्ष्मबुद्धिविषयत्वाज्ज्ञेयस्य। किमिव सूक्ष्मबुद्धिरिति, उच्यते—क्षुरस्य धारा अग्रनिशिता तीक्ष्णीकृता दुरत्यया दुःखेनात्ययो यस्या सा दुरत्यया। यथा सा पद्भ्यां दुर्गमनीया तथा दुर्गंदुःसपाद्यमित्येतत्, पथपन्थानतत् त ज्ञानलक्षणमार्गं कवयो मेधाविनो वदन्ति। ज्ञेयस्यातिसूक्ष्मत्वात्तद्विषयस्य ज्ञानमार्गस्य दुःसपाद्यत्वं वदन्तीत्यभिप्राय॥

अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं
तथारसनित्यमगन्धवच्च यत्।
अनाद्यनन्तमहतपरध्रुव
निचाय्य तन्मृत्युमुखात्प्रमुच्यते॥१५॥

तत्कथमतिसूक्ष्मत्वं ज्ञेयस्येति, उच्यते। स्थूला तावदियं मेदिनी शब्दस्पर्शरूपरसगन्धोपचिता सर्वेन्द्रियविषय भूता तथा शरीरम्। तत्रैकैकगुणापकर्षेण गन्धादीनां सूक्ष्मत्वमहत्त्वविशुद्धत्वनित्यत्वादितारतम्यं दृष्टमबादिषु याव दाकाशमिति। ते गन्धादयः सर्व एव स्थूलत्वाद्विकाराः शब्दान्ता यत्र न सन्ति, किमु तस्य सूक्ष्मत्वादिनिरतिश-

यत्वं वक्तव्यमित्येतद्दर्शयति श्रुतिः—अशब्दमस्पर्शमरूपमरसमगन्धवच्चयत्, एतद्व्याख्यातं ब्रह्म। अव्ययम्, यद्धि शब्दादिमत्, तद्व्येति, इद त्वशब्दादिमत्त्वादव्ययं न व्येति न क्षीयते, अत एव च नित्यम्, यद्धि व्येति, तदनित्यम्, इदं तु न व्येति, अतो नित्यम। इतश्च नित्यम्—अनादि अविद्यमान आदिः कारणमस्य तदिदमनादि। यच्चादिमत्, तत्कार्यत्वादनित्यं कारणे प्रलीयते यथा प्रथिव्यादि, इदं तु सर्वकारणत्वादकार्यम्, अकार्यत्वान्नित्यम्, न तस्य कारणमस्ति यस्मिन्प्रलीयेत। तथा अनन्तम् अविद्यमानोऽन्त कार्यमस्य तदनन्तम्। यथा कदल्यादेः फलादिकार्योत्पादनेनाप्यनित्यत्वं दृष्टम्, न च तथाप्यन्तवत्त्वं ब्रह्मणः, अतोऽपि नित्यम्। महत महत्तत्त्वाद्बुद्ध्याख्यात् परं विलक्षणं नित्यविज्ञप्तिस्वरूपत्वात्, सर्वसाक्षि हि सर्वभूतात्मत्वाद्ब्रह्म। उक्तं हि—‘एष सर्वेषु भूतेषु’ इत्यादि। ध्रुवं च कूटस्थं नित्यं न पृथिव्यादिवदापेक्षिकं नित्यत्वम्। तत् एवभूतं ब्रह्म आत्मानं निचाय्य अवगम्य तम् आत्मानं मृत्युमुखात् मृत्युगोचरादविद्याकामकर्मलक्षणात् प्रमुच्यते वियुज्यते॥

नाचिकेतमुपाख्यानं
मृत्युप्रोक्तँसनातनम्।

उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी
ब्रह्मलोके महीयते॥१६॥

प्रस्तुतविज्ञानस्तुत्यर्थमाह श्रुतिः—नाचिकेतं नचिकेतसा प्राप्तं नाचिकेतं मृत्युना प्राक्तं मृत्युप्रोक्तम् इदमाख्यानमुपाख्यानं वल्लीत्रयलक्षणं सनातनं चिरन्तनं वैदिकत्वात् उक्त्वा ब्राह्मणेभ्यः श्रुत्वा च आचार्येभ्य मेधावी ब्रह्मैव लोको ब्रह्मलोक तस्मिन् ब्रह्मलोके महीयते आत्मभूत उपास्यो भवतीत्यभिप्रायः॥

य इमं परमं गुह्यं
श्रावयेद्ब्रह्मसंसदि।
प्रयतः श्राद्धकाले वा
तदानन्त्याय कल्पते॥

तदानन्त्याय कल्पत इति॥१७॥

इति तृतीया वल्ली॥

इति काठकोपनिषदि प्रथमोऽध्यायः॥

यः कश्चिदिमं ग्रन्थं परमं प्रकृष्टं गुह्यं गोप्यं श्रावयेत् ग्रन्थताऽर्थतश्च ब्राह्मणानां संसदि ब्रह्मसंसदि प्रयतः शुचि-

र्भूत्वा श्राद्धकाले वा श्रावयेत् भुञ्जानान्, तत् श्राद्धम् अस्य आनन्त्याय अनन्तफलाय कल्पते समर्थ्यते। द्विर्वचनमध्यायपरिसमाप्त्यर्थम्॥

इति तृतीयवल्लीभाष्यम्।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य
श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
काठकोपनिषद्भाष्ये
प्रथमोऽध्याय॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1733984037Capture.PNG"/>

[TABLE]

द्वितीयोऽध्याय॥

——♦——

एष सर्वेषु भूतेषु गुढोऽत्मा न प्रकाशते’ दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या’ इत्युक्तम्। कः पुनः प्रतिबन्धोऽग्र्याया बुद्धे, येन तदभावादात्मा न दृश्यत इति तददर्शनकारणप्रदशनार्था वल्ली आरभ्यते, विज्ञाते हि श्रेयः प्रतिबन्धकारणे तदपनयनाय यत्न आरब्धुं शक्यते, नान्यथेति—

पराञ्चिखानि व्यतृणत्स्वयंभू
स्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन्।
कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्ष
दावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन्॥१॥

पराञ्चिपरागञ्चन्ति गच्छन्तीति, खानि खोपलक्षितानि श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि खानीत्युच्यन्ते। तानि पराञ्च्येव शब्दादिविषयप्रकाशनाय प्रवर्तन्ते। यस्मादवस्वभावकानि तानि व्यतृणत् हिंसितवान् हननं कृतवानित्यर्थः।

कोऽसौ? स्वयंभू परमेश्वरः स्वयमेव स्वतन्त्रो भवति सर्वदा न परतन्त्र इति। तस्मात् पराङ्पराग्रूपाननात्मभूताञ्शब्दादीन् पश्यति उपलभते उपलब्धा नान्तरात्मन् नान्तरात्मानमित्यर्थः। एवंस्वभावेऽपि सति लोकस्य कश्चित् नद्याः प्रतिस्रोतप्रवर्तनमिव धीर धीमान्विवेकीप्रत्यगात्मानं प्रत्यक् चासावात्मा चेति प्रत्यगात्मा। प्रतीच्येवात्मशब्दो रूढो लोके, नान्यत्र। व्युत्पत्तिपक्षेऽपि तत्रैवात्मशब्दोवर्तते, ‘यच्चाप्नोति यदादत्ते यच्चात्तिविषयानिह। यच्चास्य संततो भावस्तस्मादात्मेति कीर्त्यते’ इत्यात्मशब्दव्युत्पत्तिस्मरणात्। तं प्रत्यगात्मानं स्वस्वभावम् ऐक्षत अपश्यत पश्यतीत्यर्थः, छन्दसि कालानियमात्। कथं पश्यतीति, उच्यते—आवृत्तचक्षुः आवृत्तं व्यावृत्तं चक्षुः श्रोत्रादिकमिन्द्रियजातमशेषविषयात् यस्य स आवृत्तचक्षुः। स एवं संस्कृतः प्रत्यगात्मानं पश्यति। न हि बाह्यविषयालोचनपरत्वं प्रत्यगात्मेक्षणं चैकस्य संभवति। किमिच्छन्पुनरित्थं महता प्रयासेन स्वभावप्रवृत्तिनिरोधं कृत्वा धीरः प्रत्यगात्मानं पश्यतीति, उच्यते। अमृतत्वम् अमरणधर्मत्वं नित्यस्वभावताम् इच्छन् आत्मन इत्यर्थः॥

पराचः कामाननुयन्ति बाला-
स्ते मृत्योर्यन्ति विततस्य पाशम्।
अथ धीरा अमृतत्वं विदित्वा
ध्रुवमध्रुवेष्विह न प्रार्थयन्ते॥२॥

यत्तावत्स्वाभाविकं परागेवानात्मदर्शनं तदात्मदर्शनस्य प्रतिबन्धकारणमविद्या तत्प्रतिकूलत्वाद्या च परागेवाविद्योपप्रदर्शितेषु दृष्टादृष्टेषु भागेषु तृष्णा ताभ्यामविद्यातृष्णाभ्यां प्रति बद्धात्मदर्शनाः पराचःबहिर्गतानेव कामान् काम्यान्विषयान् अनुयन्ति अनुगच्छन्ति बाला अल्पप्रज्ञा ते तेन कारणेन मृत्योः अविद्याकामकर्मसमुदायस्य यन्ति गच्छन्ति विततस्य विस्तीर्णस्य सर्वतो व्याप्तस्य पाशं पाश्यते बध्यते येन पाशं देहेन्द्रियादिसंयोगवियोगलक्षणम्। अनवरत जन्ममरणजरारोगाद्यनेकानर्थव्रातं प्रतिपद्यन्त इत्यर्थः। यत एवम् अथ तस्मात् धीरा विवेकिनः प्रत्यगात्मस्वरूपावस्थानलक्षणम् अमृतत्वं ध्रुवं विदित्वा। देवाद्यमृतत्वं ह्यध्रुवम्, इदं तु प्रत्यगात्मस्वरूपावस्थानलक्षणं ध्रुवम्, ‘न कर्मणा वर्धते नो कनीयान्’ इति श्रुते। तदेवंभूतं कूटस्थमविचाल्यममृतत्वं विदित्वा अध्रुवेषु सर्वपदार्थेषु अनित्येषु निर्धार्य, ब्राह्मणा इह संसारे

ऽनर्थप्राये न प्रार्थयन्ते किंचिदपि प्रत्यगात्मदर्शनप्रतिकूलत्वात्। पुत्रवित्तलोकैषणाभ्यो व्युत्तिष्ठन्त्येवेत्यभिप्रायः॥

येन रूपं रसं गन्धं
शब्दान्स्पर्शाँश्च मैथुनान्।
एतेनैव विजानाति
किमत्र परिशिष्यते। एतद्वै तत्॥३॥

यद्विज्ञानान्न किंचिदन्यत्प्रार्थयन्ते ब्राह्मणाः, कथं तदधिगम इति, उच्यते—येन विज्ञानस्वभावेनात्मना रूपरसगन्धशब्दान् स्पर्शांश्च मैथुनान मैथुननिमित्तान्सुखप्रत्ययान् विजानाति विस्पष्ट जानाति सर्वो लोकः। ननु नैवं प्रसिद्धिर्लोकस्य आत्मना देहादिविलक्षणेनाहं विजानामीति। देहादिसंघातोऽहविजानामीति तु सर्वो लोकोऽवगच्छति। ननु देहादिसंघातस्यापि शब्दादिस्वरूपत्वाविशेषाद्विज्ञेयत्वाविशेषाच्च न युक्तं विज्ञातृत्वम्। यदि हि देहादिसंघातो रूपाद्यात्मकः सन् रूपादीन्विजानीयात्, तर्हि बाह्या अपि रूपादयोऽन्योन्यं स्वं स्वं रूपं च विजानीयुः। न चैतदस्ति। तस्माद्देहादिलक्षणाश्च रूपादीन् एतेनैव देहादिव्यतिरिक्तेनैव विज्ञानस्वभावेनात्मना विजानाति लोकः। यथा येन लोहो दहति सो-

ऽग्निरिति तद्वत् आत्मनोऽविज्ञेयम्। किम् अत्र अस्मिल्ँलोके परिशिष्यते न किंचित्परिशिष्यते सर्वमेव त्वात्मना विज्ञेयम्, यस्यात्मनोविज्ञेयं न किंचित्परिशिष्यते, स आत्मा सर्वज्ञः। एतद्वै तत्। किं तत् यन्नचिकेतसा पृष्टं देवादिभिरपि विचिकित्सितं धर्मादिभ्योऽन्यत् विष्णोः परमं पदं यस्मात्परं नास्ति तद्वै एतत् अधिगतमित्यर्थः॥

स्वप्नान्तं जागरितान्तं
चोभौ येनानुपश्यति।
महान्तं विभुमात्मानं
मत्वा धीरो न शोचति॥४॥

अतिसूक्ष्मत्वाद्दुर्विज्ञेयमिति मत्वैतमेवार्थं पुनः पुनराह—स्वप्नान्तं स्वप्नमध्यं स्वप्नविज्ञेयमित्येतत्। तथा जागरितान्तं जागरितमध्यं जागरितविज्ञेयं च। उभौ स्वप्नजागरितान्तौ येन आत्मना अनुपश्यति लोक इति सर्वं पूर्ववत्। तं महान्तं विभुमात्मानं मत्वा अवगम्यात्मभावेन साक्षादहमस्मि परमात्मेति धीर न शोचति॥

य इमं मध्वदं वेद
आत्मानं जीवमन्तिकात्।

ईशानं भूतभव्यस्य
न ततो विजुगुप्सते। एतद्वै तत्॥५॥

किंच, यः कश्चित् इमं मध्वदं कर्मफलभुजं जीवं प्राणादिकलापस्य धारयितारमात्मानं वेद विजानाति अन्तिकात् अन्तिके समीपे ईशानम् इशितारं भूतभव्यस्य कालत्रयस्य तत तद्विज्ञानादूर्ध्वमात्मानं न विजुगुप्सते न गोपायितुमिच्छति, अभयप्राप्तत्वात्। यावद्धि भयमध्यस्थोऽनित्यमात्मानं मन्यते तावद्गोपायितुमिच्छत्यात्मानम्। यदा तु नित्यमद्वैतमात्मानं विजानाति, तदा कः किं कुतो वा गोपायितुमिच्छेत्। एतद्वै तदिति पूर्ववत्॥

य पूर्वं तपसो जात-
मद्भ्यःपूर्वमजायत।
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्त
यो भूतेभिर्व्यपश्यत। एतद्वै तत्॥६॥

यः प्रत्यगात्मेश्वरभावेन निर्दिष्टः, स सर्वात्मेत्येतद्दर्शयति—यः कश्चिन्मुमुक्षुः पूर्वं प्रथमं तपस ज्ञानादिलक्षणाद्ब्रह्मण इत्येतत्, जातम् उत्पन्नं हिरण्यगर्भम्। किमपेक्ष्य पूर्वमिति, आह—अद्भ्यः पूर्वम् अप्सहितेभ्य पञ्चभूतेभ्य, न

केवलाभ्योऽद्भ्यइत्यभिप्रायः। अजायत उत्पन्नं यस्तं प्रथमजं देवादिशरीराण्युत्पाद्य सर्वप्राणिगुहां हृदयाकाशं प्रविश्य तिष्ठन्तं शब्दादीनुपलभमानं भूतेभिर्भूतैः कार्यकरणलक्षणैः सह तिष्ठन्तं यो व्यपश्यत यः पश्यतीत्येतत् य एवं पश्यति, स एतदेव पश्यति—यत्तत्प्रकृतं ब्रह्म॥

या प्राणेन संभवति
अदितिर्देवतामयी।
गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीं
या भूतेभिर्व्यजायत। एतद्वै तत्॥७॥

किंच, या सर्वदेवतामयी सर्वदेवतात्मिका प्राणेन हिरण्यगर्भरूपेण परस्माद्ब्रह्मणः संभवति शब्दादीनामदनात् अदितिस्तांपूर्ववद्गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीम् अदितिम्। तामेव विशिनष्टि—या भूतेभिः भूतैः समन्विता व्यजायत उत्पन्नेत्येतत्॥

अरण्योर्निर्हितो जातवेदा
गर्भ इव सुभृतो गर्भिणीभिः।
दिवे दिव ईड्यो जागृवद्भि-
र्हविष्मद्भिर्मनुष्येभिरग्नि। एतद्वै तत्॥

किंच, य अधियज्ञम् उत्तराधरारण्योर्निहितः स्थितो जातवेदा अग्निः पुनः सर्वहविषां भोक्ता अध्यात्मं च योगिभि, गर्भ इव गर्भिणाभिः अन्तवत्नीभिरगर्हितान्नभोजनादिना यथा गर्भः सुभृतः सुष्ठु सम्यग्भृतो लोके, इत्थमेव ऋत्विग्भिर्योगिभिश्च सुभृत इत्येतत्। किंच, दिवे दिवे अहन्यहनि ईड्यः स्तुत्यो वन्द्यश्च कर्मिभिर्योगिभिश्चाध्वरे हृदये च जागृवद्भिः जागरणशीलैअप्रमत्तैरित्येतत्। हविष्मद्भि आज्यादिमद्भि ध्यानभावनावद्भिश्च मनुष्येभिर्मनुष्यैः अग्निः, एतद्वै तत् तदेव प्रकृतं ब्रह्म।

यतश्चोदेति सूर्यः
अस्तं यत्र च गच्छति।
तं देवाःसर्वे अर्पिता-
स्तदु नात्येति कश्चन। एतद्वै तत्॥

किंच, यतश्च यस्मात्प्राणात् उदेति उत्तिष्ठति सूर्यः, अस्तं निम्लोचनं तिरोधानं यत्र यस्मिन्नेव च प्राणे अहन्यहनि गच्छति, तं प्राणमात्मानं देवा सर्वे अग्न्यादयः अधिदैवं वागादयश्चाध्यात्मं सर्वे विश्वे अरा इव रथनाभौ अर्पिताः संप्रवेशिता स्थितिकाले। सोऽपि ब्रह्मैव। तत् एतत्सर्वा -

त्मकं ब्रह्म, उ नात्येति नातीत्य तदात्मकतां तदन्यत्वं गच्छति, कश्चन कश्चिदपि एतद्वै तत्॥

यदेवेह तदमुत्र
यदमुत्र तदन्विह।
मृत्योः स मृत्युमाप्नोति
य इह नानेव पश्यति॥१०॥

यद्ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु वर्तमानं तत्तदुपाधित्वादब्रह्मवदवभासमानं संसार्यन्यत्परस्माद्ब्रह्मण इति मा भूत्कस्यचिदाशङ्केतीदमाह—यदेवेह कार्यकारणोपाधिसमन्वितं संसारधर्मवदवभासमानमविवेकिनाम्, तदेव स्वात्मस्थम् अमुत्र नित्यविज्ञानघनस्वभावं सर्वसंसारधर्मवर्जितं ब्रह्म। यच्चअमुत्र अमुष्मिन्नात्मनि स्थितम्, तदनु इह तदेव इह कार्यकरणनामरूपोपाधिम् अनु विभाव्यमानं नान्यत्। तत्रैवं सति उपाधिस्वभावभेददृष्टिलक्षणया अविद्यया मोहितः सन् य इह ब्रह्मण्यनानाभूते परस्मादन्योऽहं मत्तोऽन्यत्परं ब्रह्मेति नानेव भिन्नमिव पश्यति उपलभते स मृत्योर्मरणात् मृत्यु मरणं पुनः पुनर्जन्ममरणभावमाप्नोति प्रतिपद्यते। तस्मात्तथा न पश्येत्। विज्ञानैकरसं नैरन्तर्येणाकाशवत्परिपूर्णं ब्रह्मैवाहमस्मीति पश्येदिति वाक्यार्थः॥

मनसैवेदमाप्तव्यं
नेह नानास्ति किंचन।
मृत्योः स मृत्युं गच्छति
य इह नानेव पश्यति॥११॥

प्रागेकत्वविज्ञानादाचार्यागमसंस्कृतेन मनसैव इदं ब्रह्मैक

रसम् आप्तव्यम् आत्मैव नान्यदस्तीति। आप्ते च नानात्वप्रत्युपस्थापिकाया अविद्याया निवृत्तत्वात् इह ब्रह्मणि नाना नास्ति किंचन अणुमात्रमपि। यस्तु पुनरविद्यातिभिरदृष्टिं न मुञ्चति इह ब्रह्मणि नानेव पश्यति, स मृत्योर्मृत्युं गच्छत्येव स्वल्पमपि भेदमध्यारोपयन्नित्यर्थः॥

अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो
मध्य आत्मनि तिष्ठति।
ईशान भूतभव्यस्य
न ततो विजुगुप्सते। एतद्वै तत्॥

पुनरपि तदेव प्रकृतं ब्रह्माह—अङ्गुष्ठमात्रः अङ्गुष्ठपरिमाणः। अङ्गुष्ठपरिमाणं हृदयपुण्डरीकं तच्छिद्रवर्त्यन्तःकरणोपाधिरङ्गुष्ठमात्र अङ्गुष्ठमात्रवशपर्वमध्यवर्त्यम्बरवत्। पुरुषः

पूर्णमनेन सर्वमिति। मध्ये आत्मनि शरीरे तिष्ठति य तम् आत्मानम् ईशानं भूतभव्यस्य विदित्वा, न तत इत्यादि पूर्ववत्॥

अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो
ज्योतिरिवाधूमकः।
ईशानो भूतभव्यस्य
स एवाद्य स उ श्वः। एतद्वै तत्॥

किंच, अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योतिरिव अधूमक, अधूमकमिति युक्तज्योतिः परत्वात्। यस्त्वेवं लक्षितो योगिभिर्हृदये ईशान भूतभव्यस्य स एव नित्यः कूटस्थः अद्य इदानीं प्राणिषु वर्तमानः स उ श्वोऽपि वर्तिष्यते, नान्यस्तत्समोऽन्यश्च जनिष्यत इत्यर्थः। अनेन ‘नायमस्तीति चैके’ इत्ययं पक्षोन्यायतोऽप्राप्तोऽपि स्ववचनेन श्रुत्या प्रत्युक्तं, तथा क्षणभङ्गवादश्च।

यथोदकं दुर्गे वृष्टं
पर्वतेषु विधावति।

एवं धर्मान्पृथक्पश्यं-
स्तानेवानुविधावति॥१४॥

पुनरपि भेददर्शनापवादं ब्रह्मण आह—यथा उदकं दुर्गे दुर्गमे देशे उच्छ्रिते वृष्टं सिक्तं पर्वतेषु पर्ववत्सु निम्नप्रदेशेषु विधावति विकीर्णं सद्विनश्यति, एवं धर्मान् आत्मनाऽभिन्नान् पृथक् पश्यन् पृथगव प्रतिशरीरं पश्यन् तानवशरीरभेदानुवर्तिन अनुविधावति। शरीरभेदमेव पृथक् पुनः पुनः प्रतिपद्यत इत्यर्थः॥

यथोदकं शुद्धे शुद्ध-
मासिक्तं तादृगेव भवति।
एवं मुनेर्विजानत
आत्मा भवति गौतम॥१५॥

इति चतुर्थी वल्ली।

अस्य पुनर्विद्यावतो विध्वस्तोपाधिकृतभेददर्शनस्य विशुद्धविज्ञानघनैकरसमद्वयमात्मान पश्यतो विजानतो मुनेर्मनन शीलस्यात्मस्वरूपं कथं संभवतीति, उच्यते—यथा उदकं शुद्धे प्रसन्ने शुद्धं प्रसन्नम् आसिक्तं प्रक्षिप्तम् एकरसमेव

नान्यथा, तादृगेव भवति अत्माप्येवमव भवति एकत्वं विजानतो मुने मननशीलस्य हे गौतम। तस्मात्कुतार्किकभेददृष्टिं नास्तिककुदृष्टिं चोज्झित्वा मातृपितृसहस्रभ्योऽपि हितैषिणा वेदेनोपदिष्टमात्मैकत्वदर्शनं शान्तदर्पैरादरणीयमित्यर्थः॥

इति चतुर्थवल्लीभाष्यम्॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1733988457Capture.PNG"/>

पञ्चमी वल्ली।

——♦——

पुरमेकादशद्वार-
मजस्यावक्रचेतसः।
अनुष्ठाय न शोचति
विमुक्तश्च विमुच्यते। एतद्वै तत्॥१॥

पुनरपि प्रकारान्तरेण ब्रह्मतत्त्वनिर्धारणार्थोऽयमारम्भो, दुर्विज्ञयत्वाद्ब्रह्मण—पुरं पुरमिव पुरम्।द्वारद्वारपालाधिष्ठात्त्राद्यनेकपुरोपकरणसंपत्तिदर्शनात् शरीरं पुरम्। पुरं च सोपकरणं स्वात्मना असंहतस्वतन्त्रस्वाम्यर्थं दृष्टम्। तथेदं पुरसामान्यादनेकोपकरणसंहतं शरीरं स्वात्मना असंहतराजस्थानीयस्वाम्यर्थंभवितुमर्हति। तच्चेदं शरीराख्यं पुरम् एकादशद्वारम्, एकादश द्वाराण्यस्य—सप्त शीर्षण्यानि, नाभ्या सहार्वाञ्चित्रीणि, शिरस्येकम् तैरेकादशद्वारं पुरम्। कस्य? अजस्य जन्मादिविक्रियारहितस्यात्मनो राजस्थानीयस्य पुरधर्मविलक्षणस्य।अवक्रचेतसः अवक्रम् अकुटिलमादित्यप्रकाशवन्नित्यमेवावस्थितमेकरूपोचेतो विज्ञानमस्येति अव-

क्रचेता तस्यावक्रचेतस राजस्थानीयस्य ब्रह्मणः यस्येदं पुरं तं परमेश्वरं पुरस्वामिनम् अनुष्ठाय ध्यात्वा। ध्यानं हि तस्यानुष्ठानं सम्यग्विज्ञानपूर्वकम्। तं सर्वैषणाविनिर्मुक्तंसन्समं सर्वभूतस्थं ध्यात्वा न शोचति। तद्विज्ञानादभयप्राप्तेः शोकावसराभावात्कुतो भयेक्षा। इहैवाविद्याकृतकामकर्मबन्धनैर्विमुक्तो भवति। विमुक्तश्च सन्विमुच्यते, पुनः शरीरं न गृह्णातीत्यर्थः॥

हँसःशुचिषद्वसुरन्तरिक्षस-
द्धोता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत्।
नृषद्वरसदृतसद्व्योमस-
दब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत्॥२॥

स तु नैकपुरवर्त्येवात्मा किं तर्हि सर्वपुरवर्ती। कथम्? हंस हन्ति गच्छतीति। शुचिषत् शुचौ दिवि आदित्यात्मना सीदतीति। वसु वासयति सर्वानिति। वाय्वात्मना अन्तरिक्षे सीदतीति अन्तरिक्षसत्। होता अग्निः’अग्निर्वै होता’ इति श्रुतेः। वेद्यां पृथिव्यां सीदतीति वेदिषत्, ‘इयं वेदिः परोऽन्तः पृथिव्याः’ इति मन्त्रवर्णात्। अतिथिः सोमः सन् दुरोणे

कलशे सीदतीति दुरोणसत्। ब्राह्मणोऽतिथिरूपेण वा दुरोणेषु गृहेषु सीदतीति दुरोणसत्। नृषत् नृषु मनुष्येषु सीदतीति नृषत्। वरसत् वरेषु देवेषु सीदतीति वरसत्। ऋतसत् ऋतं सत्यं यज्ञो वा, तस्मिन् सीदतीति ऋतसत्। व्योमसत् व्योम्नि आकाशे सीदतीति व्योमसत्। अब्जा अप्सु शङ्खशुक्तिमकरादिरूपेण जायत इति अब्जा। गोजा गवि पृथिव्या व्रीहियवादिरूपेण जायत इति गोजा। ऋतजा यज्ञाङ्गरूपेण जायत इति ऋतजा।अद्रिजाः पर्वतेभ्यो नद्यादिरूपेण जायत इति अद्रिजा।सर्वात्मापि सन् ऋतम् अवितथस्वभाव एव। बृहत् महान्, सर्वकारणत्वात्। यदाप्यादित्य एव मन्त्रेणोच्यते तदाप्यात्मस्वरूपत्वमादित्यस्याङ्गीकृतमिति ब्रह्मणि व्याख्यानेऽप्यविरोधः। सर्वथाप्येक एवात्मा जगत,नात्मभेद इति मन्त्रार्थः॥

ऊर्ध्वं प्राणमुन्नयति
अपानं प्रत्यगस्यति।
मध्ये वामनमासीनं
विश्वे देवा उपासते॥३॥

आत्मनः स्वरूपाधिगमे लिङ्गमुच्यते—ऊर्ध्वं हृदयात् प्राणं

प्राणवृत्तिं वायुम् उन्नयति ऊर्ध्वं गमयति। तथा अपानं प्रत्यक् अध अस्यति क्षिपति य इति वाक्यशेषः। तं मध्ये हृदयपुण्डरीकाकाश आसीनं बुद्धावभिव्यक्त विज्ञानप्रकाशनं वामनं वननीयं सभजनीयं विश्वे सर्वे देवा चक्षुरादयः प्राणा रूपादिविज्ञानं बलिमुपाहरन्तो विश इव राजानम् उपासते तादर्थ्येनानुपरतव्यापारा भवन्तीत्यर्थः। यदर्था यत्प्रयुक्ताश्च सर्वे वायुकरणव्यापाराः, सोऽन्यः सिद्ध इति वाक्यार्थः॥

अस्य विस्रंसमानस्य
शरीरस्थस्य देहिनः।
देहाद्विमुच्यमानस्य
किमत्र परिशिष्यते। एतद्वै तत्॥४॥

किंच, अस्य शरीरस्थस्य आत्मनः विस्रंसमानस्य भ्रंशमानस्य देहिनो देहवतः। विस्रंसनशब्दार्थमाह—देहाद्विमुच्यमानस्येति। किमत्र परिशिष्यते प्राणादिकलापे न किंचन परिशिष्यते, अत्र देहे पुरस्वामिविद्रवण इव पुरवा सिना यस्यात्मनोऽपगमे क्षणमात्रात्कार्यकरणकलापरूपं सर्वमिदं हतबलं विध्वस्तं भवति विनष्टं भवति, सोऽन्यः सिद्धःआत्मा॥

न प्राणेन नापानेन
मर्त्योजीवति कश्चन।
इतरेण तु जीवन्ति
यस्मिन्नेतापाश्रितौ॥५॥

स्यान्मतं प्राणापानाद्यपगमादेवेदं विध्वस्तं भवति न तु व्यतिरिक्तात्मापगमात् प्राणादिभिरेवेह मर्त्यो जीवतीति, नैतदस्ति—न प्राणेन नापानेन चक्षुरादिना वा मर्त्य मनुष्यो देहवान् कश्चन जीवति न कोऽपि जीवति। न ह्येषां परार्थानां संहत्यकारित्वाज्जीवनहेतुत्वमुपपद्यते। स्वार्थेनासंहतेन परेण सहतानामवस्थानं न दृष्टं केनचिदप्रयुक्तं यथा गृहादीनां लोके, तथा प्राणादीनामपि संहतत्वाद्भवितुमहति। अत इतरेण तु इतरेणैव सहतप्राणादिविलक्षणेन तु सर्वे सहता सन्त जीवन्ति प्राणान्धारयन्ति। यस्मिन् संहतविलक्षणे आत्मनि सति परस्मिन् एतौ प्राणापानौ चक्षुरादिभिः संहतौ उपाश्रितौ यस्यासंहतस्यार्थे प्राणापानादिः सर्व व्यापारं कुर्वन्वर्तते संहतः सन् स ततोऽन्यः सिद्ध इत्यभिप्रायः॥

हन्त त इदं प्रवक्ष्यामि
गुह्यं ब्रह्म सनातनम्।

यथा च मरणं प्राप्य
आत्मा भवति गौतम॥६॥

हन्तेदानीं पुनरपि ते तुभ्यम् इदं गुह्यं गोप्यं ब्रह्म सनातनं चिरंतनं प्रवक्ष्यामि। यद्विज्ञानात्सर्वसंसारापरमो भवति, अविज्ञानाच्चयस्य मरणं प्राप्य यथा च आत्मा भवति यथा आत्मा संसरति तथा शृणु हे गौतम॥

योनिमन्ये प्रपद्यन्ते
शरीरत्वाय देहिनः।
स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति
यथाकर्म यथाश्रुतम्॥७॥

योनिं योनिद्वारं शुक्रबीजसमन्विताः सन्त अन्ये कचिदविद्यावन्तो मूढाः प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय शरीरग्रहणार्थं देहिन देहवन्तः योनिं प्रविशन्तीत्यर्थः। स्थाणुं वृक्षादिस्थावरभावम् अन्ये अत्यन्ताधमा मरणं प्राप्य अनुसंयन्ति अनुगच्छन्ति। यथाकर्म यद्यस्यकर्म तद्यथाकर्म यैर्यादृशं कर्म इह जन्मनिकृतं तद्वशेनेत्यतत्। तथा यथाश्रुतं यादृशं च विज्ञानमुपार्जितं तदनुरूपमेव शरीरं प्रतिपद्यन्त इत्यर्थः, ‘यथाप्रज्ञं हि संभवा’ इति श्रुत्यन्तरात्॥

य एष सुप्तेषु जागर्ति
कामं कामं पुरुषो निर्मिमाणः।
तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म
तदेवामृतमुच्यते।
तस्मिँलोका श्रिताः सर्वे
तदु नात्येति कश्चन। एतद्वै तत्॥८॥

यत्प्रतिज्ञातं गुह्यं ब्रह्म प्रवक्ष्यामीति तदाह—य एष सुप्तेषु प्राणादिषु जागर्ति न स्वपिति कथम्?कामं कामं त तमभिप्रतस्त्र्याद्यर्थमविद्यया निर्मिमाण निष्पादयन्, जागर्ति पुरुष य, तदेव शुक्रं शुभ्रं शुद्धं तद्ब्रह्म नान्याद्गुह्यं ब्रह्मास्ति। तदेव अमृतम् अविनाशि उच्यते सर्वशास्त्रेषु। किंच, पृथिव्यादयो लोकास्तस्मिन्नेव सर्वे ब्रह्मणि श्रिताः आश्रिता, सर्वलोककारणत्वात्तस्य। तदु नात्येति कश्चनेत्यादि पूर्ववदेव॥

अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो
रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा
रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च॥९॥

अत कुतार्किकपाषण्डबुद्धिविचालितान्तःकरणानां प्रमाणोपपन्नमप्यत्मैकत्वविज्ञानमसकृदुच्यमान-मप्यनृजुबुद्धीनां ब्राह्मणानां चेतसि नाधीयत इति तत्प्रतिपादने आदरवती पुनः पुनराह श्रुति—अग्नि यथा एक एव प्रकाशात्मासन् भुवनम्, भवन्त्यस्मिन्भूतानीति भुवनम्, अयं लोक, तमिमं प्रविष्टः अनुप्रविष्टः, रूपं रूपं प्रति, दार्वादिदाह्यभेदं प्रतीत्यर्थः, प्रतिरूपं तत्र तत्र प्रतिरूपवान् दाह्यभेदेन बहुविधो बभूव, एक एव तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं सर्वेषां भूतानामभ्यन्तर आत्मा अतिसूक्ष्मत्वाद्दार्वादिष्विव सर्वदेह प्रति प्रविष्टत्वात् प्रतिरूपो बभूव बहिश्च स्वेनाविकृतेन रूपेण आकाशवत्॥

वायुर्यथैको भुवनं प्रविष्टो
रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा
रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च॥१०॥

तथान्यो दृष्टान्त—वायुर्यथैक इत्यादि। प्राणात्मना देहेष्वनुप्रविष्ट। रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूवेत्यादि समानम्॥

सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चक्षु-
र्न लिप्यते चाक्षुषैर्बाह्यदोषैः।
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा
न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्य॥११॥

एकस्य सर्वात्मत्वे संसारदुःखित्वं परस्यैव स्यादिति प्राप्त, इदमुच्यते—सूर्यो यथा चक्षुष आलोकेनोपकारं कुर्वन्मूत्रपुरीषाद्यशुचिप्रकाशनेन तद्दर्शिनं सर्वलोकस्य चक्षु अपि सन् न लिप्यते चाक्षुषै अशुच्यदिदर्शननिमित्तैराध्यात्मिकै पापदोषै बाह्यैश्च अशुच्यदिसंसर्गदोषै एकः सन्, तथा सर्वभूतान्तरात्मा न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्य। लोको ह्यविद्यया स्वात्मन्यध्यस्तया कामकर्मोद्भव दुःखमनुभवति। न तु सा परमार्थतः स्वात्मनि। यथा रज्जुशुक्तिकोषरगगनेषु सर्परजतोदकमलानि न रज्ज्वादीनां स्वतो दोषरूपाणि सन्ति, संसर्गिणि विपरीतबुद्ध्यध्यासनिमित्तात्तु तद्दोषवद्विभाव्यन्ते, न तद्दोषैस्तेषां लेपः, विपरीतबुद्ध्यध्यासबाह्या हि ते, तथा आत्मनि सर्वो लोकः क्रियाकारकफलात्मकं विज्ञानं सर्पादिस्थानीयं विपरीतमध्यस्य तन्निमित्तं जन्ममरणादिदुःखमनुभवति, न त्वात्मा सर्वलोकात्मापि सन् विपरीताध्यारोपनिमित्तेन लिप्यते लोकदुःखेन। कुतः? बाह्यः रज्ज्वादिवदेव

विपरीतबुद्ध्यध्यासबाह्यो हि स इति॥

एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा
एकं रूपं बहुधा यः करोति।
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरा-
स्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्॥१२॥

किंच, स हि परमेश्वरः सर्वगतः स्वतन्त्र एक, न तत्समोऽभ्यधिको वान्योऽस्ति। वशी, सर्वंह्यस्य जगद्वशे वर्तते। कुतः?सर्वभूतान्तरात्मा। यत एकमेव सदैकरसमात्मानं विशुद्धविज्ञानघनरूपं नामरूपाद्यशुद्धोपाधिभेदवशेन बहुधा अनेकप्रकारेणयः करोति स्वात्मसत्तामात्रेण अचिन्त्यशक्तित्वात्, तम् आत्मस्थं स्वशरीरहृदयाकाशे बुद्धौ चैतन्याकारेणाभिव्यक्तमित्येतत्—न हि शरीरस्याधारत्वमात्मनः, आकाशवदमूर्तत्वात्, आदर्शस्थं मुखमिति यद्वत्—तमेतमीश्वरमात्मानं ये निवृत्तबाह्यवृत्तय अनुपश्यन्ति आचार्यागमोपदेशमनु साक्षादनुभवन्ति धीरा विवेकिन, तेषां परमेश्वरभूतानां शाश्वतं नित्यं सुखम् आत्मानन्दलक्षणं भवति, नेतरेषां बाह्यासक्तबुद्धीनामविवेकिनां स्वात्मभूतमपि, अविद्याव्यवधानात्॥

नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनाना-
मेको बहूनां यो विदधाति कामान्।
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरा-
स्तेषां शान्ति शाश्वती नेतरेषाम्॥

किंच, नित्यं अविनाशी नित्यानाम् अविनाशिनाम्। चेतनश्चेतनानां चेतयितॄणां ब्रह्मादीनां प्राणिनाम्। अग्निनिमित्तमिव दाहकत्वमग्नीनामुदकादीनामात्मचैतन्यनिमित्तमेव चेतयितृत्वमन्येषाम्। किंच, स सर्वज्ञः सर्वेश्वरः कामिनां संसारिणां कर्मानुरूपं कामान् कर्मफलानि स्वानुग्रहनिमित्ताश्च कमान् य एको बहूनाम् अनेकेषाम् अनायासेन विदधाति प्रयच्छतीत्येतत्। तम् आत्मस्थं ये अनुपश्यन्ति धीरा, तेषां शान्तिः उपरतिः शाश्वती नित्या स्वात्मभूतैव स्यात्। न इतरेषाम् अनेवंविधानाम्॥

तदेतदिति मन्यन्ते-
ऽनिर्देश्यं परमं सुखम्।
कथं नु तद्विजानीयां
किमु भाति विभाति वा॥१४॥

यत्तदात्मविज्ञानसुखम् अनिर्देश्यं निर्देष्टुमशक्यं परमं प्रकृष्टं प्राकृतपुरुषवाङ्मनसयोरगोचरमऽपि सन्निवृत्तैषणा ये ब्राह्मणास्ते तदेतत्प्रत्यक्षमेवेति मन्यन्ते, कथं नु केन प्रकारेण तत्सुखमहं विजानीयाम् इदमित्यात्मबुद्धिविषयमापादयेयं यथा निवृत्तविषयैषणा यतयः। किमु तत् भाति दीप्यते प्रकाशात्मकं तत् यतोऽस्मद्बुद्धिगोचरत्वेन विभाति विस्पष्टं दृश्यते किं वा नेति॥

न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं
नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः।
तमेव भान्तमनुभाति सर्वं
तस्य भासा सर्वमिदं विभाति॥१५॥

इति पञ्चमी वल्ली।

अत्रोत्तरमिदम्—भाति च विभाति चेति। कथम्? न तत्र तस्मिन्स्वात्मभूते ब्रह्मणि सर्वावभासकोऽपि सूर्यो भाति तद्ब्रह्म न प्रकाशयतीत्यर्थः। तथा न चन्द्रतारकम्, नेमा विद्युतो भान्ति कुत अयम् अस्मदृष्टिगोचरः अग्निः। किं बहुना?यदिदमादित्यादिकं भाति तत् तमेव परमेश्वरं भान्तं दीप्यमानम् अनुभाति अनुदीप्यते। यथा जलोल्मुकादि अभि-

संयोगादग्निं दहन्तमनुदहति न स्वत, तद्वत्। तस्यैव भासा दीप्त्या सर्वमिदं सूर्यादि विभाति। यत् एवं तदेव ब्रह्म भाति च विभाति च। कार्यगतेन विविधेन भासा तस्य ब्रह्मणो भारूपत्वं स्वतोऽवगम्यते। न हि स्वतोऽविद्यमानं भासनमन्यस्य कर्तुं शक्यम्, घटादीनामन्यावभासकत्वादर्शनात् भारूपाणां च आदित्यादीनां तद्दर्शनात्॥

इति पञ्चमवल्लीभाष्यम्॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734058896Capture.PNG"/>

षष्ठी वल्ली।

——♦——

ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख
एषोऽश्वत्थःसनातनः।
तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म
तदेवामृतमुच्यते।
तस्मिल्ँलोकाः श्रिताः सर्वे
तदु नात्येति कश्चन। एतद्वै तत्॥१॥

तूलावधारणेनैव मूलावधारणं वृक्षस्य यथा क्रियते लोक, एवं संसारकायवृक्षावधारणेन तन्मूलस्य ब्रह्मणः स्वरूपावदिधारयिषया इयं षष्ठी वल्ली आरभ्यते। ऊर्ध्वमूल ऊर्ध्वं मूलं यत् तद्विष्णोःपरमं पदमस्येति सोऽयमव्यक्तादिस्थावरान्तः संसारवृक्ष ऊर्ध्वमूलः। वृक्षश्च व्रश्चनात् विनश्वरत्वात्। अविच्छिन्नजन्मजरामरणशोकाद्यनेकानर्थात्मकः प्रतिक्षणमन्यथास्वभाव मायामरीच्युदकगन्धर्वनगरादिवद्दृष्ट-नष्टस्वरूपत्वादवसाने च वृक्षवदभावात्मकः कदलीस्तम्भवन्निःसारो अनेकशतपाषण्डबुद्धिविकल्पास्पदस्तत्त्वविजिज्ञासुभिरनिर्धारि-

तेदंतत्त्व वेदान्तनिर्धारितपरब्रह्ममूलसार अविद्याकामकर्माव्यक्तवीजप्रभव अपरब्रह्मविज्ञानक्रियाशक्तिद्वयात्मकहिरण्यगर्भाङ्कुरःसर्वप्राणिलिङ्गभेदस्कन्ध तत्तत्तृष्णाजलासेकोद्भू-तदर्पबुद्धीन्द्रियविषयप्रवालाङ्कुरः श्रुतिस्मृतिन्यायविद्योपदेशपलाशयज्ञदानतपआद्यनेकक्रियासुपुष्पः सुखदुःखवेदनानकरसः प्राण्युपजीव्यानन्तफल तत्तृष्णासलिलावसेकप्ररूढजटिलीकृतदृढबद्धमूलः सत्यनामादिसप्तलोकब्रह्मादिभूतपक्षिकृतनीडः प्राणिसुखदुःखोद्भूतहर्षशोकजातनृत्यगीतवादित्र क्ष्वेलितास्फोटितहसिताक्रुष्टरुदितहाहामुञ्चमुञ्चेत्याद्यनेकशब्दकृततुमुलीभूतमहारवोवेदान्तविहितब्रह्मात्म-दशनासङ्गशस्त्रकृतोच्छेद एष संसारवृक्ष अश्वत्थ अश्वत्थवत्कामकर्मवातेरितनित्यप्रचलितस्वभावः। स्वर्गनरकतिर्यक्प्रेतादिभिः शखाभिः अवाक्शाखः अवाञ्चशाखा यस्य स, सनातन अनादित्वाच्चिरप्रवृत्तः। यदस्य संसारवृक्षस्य मूलं तदेव शुक्रं शुभ्रं शुद्धं ज्योतिष्मत् चैतन्यात्मज्योतिःस्वभावं तदेव ब्रह्म सर्वमहत्त्वात्। तदेव अमृतम् अविनाशस्वभावम् उच्यते कथ्यते सत्यत्वात्। वाचारम्भणं विकारो नामधेयमनृतमन्यदतो मर्त्यम्। तस्मिन् परमार्थसत्ये ब्रह्मणि लोका गन्धर्वनगरमरीच्युदकमायासमाः परमार्थदर्शनाभावावगमनाः श्रिता आ-

श्रिताः सर्वे समस्ता उत्पत्तिस्थितिलयेषु। तदु तद्ब्रह्म नात्येति नातिवर्तते मृदादिकमिव घटादिकार्यं कश्चन कश्चिदपि विकारः। एतद्वै तत्॥

यदिदं किंच जगत्सर्वं
प्राण एजति निःसृतम्।
महद्भयं वज्रमुद्यतं
य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति॥२॥

यद्विज्ञानादमृता भवन्तीत्युच्यते जगतो मूलं तदेव नास्ति ब्रह्म, असत एवेदं निःसृतमिति, तन्न—यदिदं किंच यत्किंचेदं जगत्सर्वं प्राणे परस्मिन्ब्रह्मणि सति एजति कम्पते, तत एव निःसृतं निर्गतं सत् प्रचलति नियमेन चेष्टते। यदेवं जगदुत्पत्त्यादिकारणं ब्रह्म तत् महद्भयम्, महच्चतत् भयं च बिभेत्यस्मादिति महद्भयम्, वज्रमुद्यतम् उद्यतमिव वज्रम्, यथा वज्रोद्यतकरं स्वामिनम् अभिमुखीभूतं दृष्ट्वा भृत्या नियमेन तच्छासने वर्तन्ते तथेदं चन्द्रादित्यग्रहनक्षत्रतारकादिलक्षणं जगत्सेश्वरं नियमेन क्षणमप्यविश्रान्तं वर्तत इत्युक्तं भवति। ये एतत् विदुः स्वात्मप्रवृत्तिसाक्षिभूतमेकं ब्रह्म अमृता अमरणधर्माणस्तेभवन्ति॥

भयादस्याग्निस्तपति
भयात्तपति सूर्यः।
भयादिन्द्रश्च वायुश्च
मृत्युर्धावति पञ्चमः॥३॥

कथं तद्भयाज्जगद्वर्तत इति, आह—भयात् भीत्या अस्य परमेश्वरस्य अग्निः तपति, भयात्तपति सूर्यो भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः। न हि, ईश्वराणां लोकपालानां समर्थानासतां नियन्ता चेद्वज्रोद्यतकरवन्न स्यात्, स्वामिभयभीतानामिव भृत्यानां नियता प्रवृत्तिरुपपद्यते॥

इह चेदशकद्बोद्धुं
प्राक्शरीरस्य विस्रसः।
ततः सर्गेषु लोकेषु
शरीरत्वाय कल्पते॥४॥

तच्च इह जीवन्नेव चेत् यद्यशकत् शक्त सन् जानातीत्ये तत् भयकारणं ब्रह्म बोद्धुम् अवगन्तुम्, प्राक् पूर्वं शरीरस्य विस्रस अवस्रंसनात्पतनात् संसारबन्धनाद्विमुच्यते। न चेदशकद्बोद्धुम्, ततः अनवबोधात् सर्गेषु, सृज्यन्ते येषु स्रष्टव्याः प्राणिन इति सर्गाः पृथिव्यादयो लोका तेषु सर्गेषु,

लोकेषु शरीरत्वाय शरीरभावाय कल्पते समर्थो भवति शरीरं गृह्णातीत्यर्थः। तस्माच्छरीरविस्रंसनात्प्रागात्मावबोधाय यत्न आस्थेय यस्मादिहैवात्मनो दर्शनमादर्शस्थस्येव मुखस्य स्पष्टमुपपद्यते, न लोकान्तरेषु ब्रह्मलोकाद् यत्र। स च दुष्प्रापः॥

यथादर्शे तथात्मनि
यथा स्वप्नेतथा पितृलोके।
यथासु परीव ददृशे
तथा गन्धर्वलोके च्छायातपयोरिव ब्रह्मलोके॥५॥

कथमिति, उच्यते—यथा आदर्शे प्रतिबिम्बभूतमात्मानं पश्यति लोक अत्यन्तविविक्तम्, तथा इह आत्मनि स्वबुद्धावादर्शवन्निर्मलीभूतायां विविक्तमात्मनो दर्शनं भवतीत्यर्थः। यथा स्वप्न अविविक्तं जाग्रद्वासनोद्भूतम्, तथा पितृलोके अविविक्तमेव दर्शनमात्मनः कर्मफलोपभोगासक्तत्वात्। यथा चअप्सु अविविक्तावयवमात्मस्वरूपं परीव ददृशे परिदृश्यत इव, तथा गन्धर्वलोके अविविक्तमेव दर्शनमात्मनः। एवं च लोकान्तरेष्वपि शास्त्रप्रामाण्यादवगम्यते। छायातपयोरिव अत्यन्तवि-

विक्तं ब्रह्मलोक एवैकस्मिन्। स च दुष्प्रापः, अत्यन्तविशिष्टकमज्ञानसाध्यत्वात्। तस्मादात्मदर्शनाय इहैव यत्नः कर्तव्य इत्यभिप्रायः॥

इन्द्रियाणां पृथग्भाव-
मुदयास्तमयौ च यत्।
पृथगुत्पद्यमानानां
मत्वा धीरो न शोचति॥६॥

कथमसौ बोद्धव्यः, किं वा तदवबोधे प्रयोजनमिति, उच्यते—इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनां स्वस्वविषयग्रहणप्रयोजनेन स्वकारणेभ्य आकाशादिभ्यः पृथगुत्पद्यमानानाम् अत्यन्तविशुद्धात्केवलाच्चिन्मात्रात्मस्वरूपात् पृथग्भावं स्वभावविलक्षणात्मकताम्, तथा तेषामेवेन्द्रियाणाम् उदयास्तमयौ च उत्पत्तिप्रलयौ जाग्रत्स्वप्नावस्थाप्रतिपत्त्या नात्मन इति मत्वा ज्ञात्वा विवेकतो धीर धीमान् न शोचति, आत्मनो नित्यैकस्वभावत्वाव्यभिचाराच्छोककारणत्वानुपपत्तः। तथा च श्रुत्यन्तरम् ‘तरति शोकमात्मवित्’ इति॥

इन्द्रियेभ्यःपरं मनो
मनसः सत्त्वमुत्तमम्।

सत्त्वादधि महानात्मा
महतोऽव्यक्तमुत्तमम्॥७॥

यस्मादात्मन इन्द्रियाणां पृथग्भाव उक्तो नासौ बहिरधिगन्तव्य यस्मात्प्रत्यगात्मा स सर्वस्य, तत्कथमिति, उच्यते—इन्द्रियेभ्यः परं मन इत्यादि। अर्थानामिहेन्द्रियसमानजातीयत्वादिन्द्रियग्रहणेनैव ग्रहणम्। पूर्ववदन्यत्। सत्त्वशब्दाद्बुद्धिरिहोच्यते॥

अव्यक्तात्तु परं पुरुषो
व्यापकोऽलिङ्ग एव च।
यं ज्ञात्वा मुच्यते जन्तु-
रमृतत्वं च गच्छति॥८॥

अव्यक्तात्तु परं पुरुष व्यापको, व्यापकस्याप्याकाशादेः सर्वस्य कारणत्वात्। अलिङ्गो लिङ्ग्यते गम्यते येन तल्लिङ्गं बुद्ध्यादि, तदविद्यमान यस्य सोऽयमलिङ्ग एव च, सर्वससारधर्मवर्जित इत्येतत्। यं ज्ञात्वा आचार्यत शास्त्रतश्च मुच्यते जन्तुः अविद्यादिहृदयग्रन्थिभिर्जीवन्नेव, पतितेऽपि शरीरे अमृतत्वं च गच्छति। सोऽलिङ्गः परोऽव्यक्तात्पुरुष इति पूर्वेणैव संबन्धः॥

न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य
न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्।
हृदा मनीषा मनसाभिक्लृप्तो
य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति॥९॥

कथं तर्हि तस्य अलिङ्गस्य दर्शनमुपपद्यत इति, उच्यते—न संदृशे सदर्शनविषये न तिष्ठति प्रत्यगात्मन अस्य रूपम्। अतो न चक्षुषा सर्वेन्द्रियेण, चक्षुर्ग्रहणस्योपलक्षणार्थत्वात्, पश्यति नोपलभते कश्चन कश्चिदपि एन प्रकृतमात्मानम्। कथं तर्हि तं पश्येदिति, उच्यते—हृदा हृत्स्थया बुद्ध्या, मनीषा मनसः सकल्पादिरूपस्य ईष्टे नियन्तृत्वेनेति मनीट् तया मनीषा विकल्पवर्जितया बुद्ध्या। मनसा मननरूपेण सम्यग्दर्शनेन अभिक्लृप्तअभिसमर्थित अभिप्रकाशित इत्येतत्। आत्मा ज्ञातुं शक्यइति वाक्यशेषः। तमात्मानं ब्रह्म एतत् ये विदु अमृता ते भवन्ति॥

यदा पश्चावतिष्ठन्ते
ज्ञानानि मनसा सर।
बुद्धिश्च न विचेष्टति
तामाहुःपरमां गतिम्॥१०॥

सा हृन्मनीट् कथं प्राप्यत इति तदर्थो योग उच्यते—यदा यस्मिन्काले स्वविषयेभ्यो निवर्तितानि आत्मन्येव पञ्चज्ञानानि—ज्ञानार्थत्वाच्छ्रोत्रादीनीन्द्रियाणि ज्ञानान्युच्यन्ते—अवतिष्ठन्ते सह मनसा यदनुगतानि तेन सकल्पादिव्यावृत्ते नान्तःकरणेन \। बुद्धिश्च अध्यवसायलक्षणा न विचेष्टति स्वव्यापारेषु न विचेष्टते न व्याप्रियते, तामाहुः परमां गतिम्॥

तां योगमिति मन्यन्ते
स्थिरामिन्द्रियधारणाम्।
अप्रमत्तस्तदा भवति
योगो हि प्रभवाप्ययौ॥११॥

ताम् ईदृशीं तदवस्था योगमिति मन्यन्ते वियोगमेव सन्तम्। सर्वानर्थसंयोगवियोगलक्षणा हीयमवस्था योगिन। एतस्यां ह्यवस्थायाम् अविद्याध्यारोपणवर्जितस्वरूपप्रतिष्ठ आत्मा स्थिरामिन्द्रियधारणां स्थिरामचलामिन्द्रियधारणा बाह्यान्तःकरणानां धारणमित्यर्थं। अप्रमत्तः प्रमादवर्जितः समाधानं प्रति नित्यं यत्नवान् तदा तस्मिन्काले, यदैव प्रवृत्तयागो भवतीति सामर्थ्यादवगम्यते। न हि बुद्ध्यादिचेष्टाभावे प्रमादसंभवोऽस्ति। तस्मात्प्रागेव बुद्ध्यादिचेष्टोपरमात् अप्रमादो

विधीयते। अथवा, यदैव इन्द्रियाणां स्थिरा धारणा, तदानीमेव निरङ्कुशमप्रमत्तत्वमित्यतोऽभिधीयते अप्रमत्तस्तदा भवतीति। कुतः?योगो हि यस्मात् प्रभवाप्ययौ उपजनापायधर्मक इत्यर्थः। अतः अपायपरिहारायाप्रमादः कर्तव्य इत्यभिप्रायः॥

नैव वाचा न मनसा
प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा।
अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र
कथं तदुपलभ्यते॥१२॥

बुद्ध्यादिचष्टाविषयं चेद्ब्रह्मइदं तदिति विशेषतो गृह्येत, बुद्ध्याद्युपरमे च ग्रहणकारणाभावादनुपलभ्यमानं नास्त्येव ब्रह्म। यद्धि करणगोचरं तदस्तीति प्रसिद्धं लोके विपरीतं चासदिति। अतश्चानर्थको योगोऽनुपलभ्यमानत्वाद्वा नास्तीत्युपलब्धव्यं ब्रह्मेत्येवं प्राप्ते, इदमुच्यते। सत्यम्। नैव वाचा न मनसा न चक्षुषा नान्यैरपीन्द्रियै प्राप्तुं शक्यते इत्यर्थः। तथापि सर्वविशेषरहितोऽपि जगतो मूलमित्यवगतत्वादस्त्येव, कार्यप्रविलापनस्यास्तित्वनिष्ठत्वात्। तथा हीदं कार्यं सौक्ष्म्यतार तम्यपारम्पर्येणानुगम्यमानं सद्बुद्धिनिष्ठामेवावगमयति। यदापि विषयप्रविलापनेन प्रविलाप्यमाना बुद्धिः, तदापि सा

सत्प्रत्ययगर्भैव निलीयते। बुद्धिर्हि नः प्रमाणं सदसतोर्याथात्म्यावगमे। मूलं चेज्जगतो न स्यादसदन्वितमवेदं कार्यमसदसदित्येवं गृह्येत, न त्वेतदस्ति, सत्सदित्येव तु गृह्यते, यथा मृदादिकार्यं घटादि मृदाद्यन्वितम्। तस्माज्जगतो मूलमात्मा अस्तीत्यवोपलब्धव्यं। कस्मात्?अस्तीति ब्रुवत अस्तित्ववादिन आगमार्थानुसारिणः श्रद्दधानादन्यत्र नास्तिकवादिनि नास्ति जगतो मूलमात्मा निरन्वयमेवेदं कार्यमभावान्तं प्रविलीयत इति मन्यमाने विपरीतदर्शिनि, कथं तद्ब्रह्म तत्त्वत उपलभ्यते, न कथचनोपलभ्यत इत्यर्थः॥

अस्तीत्येवोपलब्धव्य-
स्वभावेन चोभयोः।
अस्तीत्येवोपलब्धस्य
तत्त्वभावः प्रसीदति॥१३॥

तस्मादपोह्यासद्वादिपक्षमासुरम् अस्तीत्यव आत्मा उपलब्धव्यः सत्कार्यबुद्ध्याद्युपाधिभिः। यदा तु तद्रहितोऽविक्रिय आत्मा कार्यं च कारणव्यतिरेकेण नास्ति ‘वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इति श्रुते, तदा तस्य निरुपाधिकस्यालिङ्गस्य सदसदादिप्रत्ययविषयत्ववर्जितस्यात्मनस्त-

त्त्वभावो भवति। तेन च रूपेणात्मोपलब्धव्य इत्यनुवर्तते। तत्राप्युभयोः सोपाधिकनिरुपाधिकयोरस्तित्वतत्त्वभावयो—निर्धारणार्था षष्ठी—पूर्वमस्तीत्येवोपलब्धस्यात्मनः सत्कार्योपाधिकृतास्तित्वप्रत्ययेनोपलब्धस्येत्यर्थः। पश्चात्प्रत्यस्तमितसर्वोपाधिरूप आत्मन तत्स्वभाव विदिताविदिताभ्यामन्योऽद्वयस्वभाव नेति नेतीत्यस्थूलमनण्वह्रस्वमदृश्येऽनात्म्ये निरुक्तेऽनिलयने इत्यादिश्रुतिनिर्दिष्टः प्रसीदति अभिमुखीभवति। आत्मप्रकाशनाय पूर्वमस्तीत्युपलब्धवत इत्येतत्॥

यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते
कामा येऽस्य हृदि श्रिताः।
अथ मर्त्योऽमृतो भव-
त्यत्र ब्रह्म समश्नुते॥१४॥

एवं परमार्थात्मदर्शिनोः यदा यस्मिन्काले सर्वे कामाः कामयितव्यस्यान्यस्याभावात् प्रमुच्यन्ते विशीर्यन्ते, ये अस्य प्राक्प्रतिबोधाद्विदुषो हृदि बुद्धौ श्रिता आश्रिताः बुद्धिर्हि कामानामाश्रयो नात्मा, ‘कामः संकल्पः’ इत्यादिश्रुत्यन्तराच्च, अथ तदा मर्त्यःप्राक्प्रबोधादासीत् स प्रबोधोत्तरकालमविद्याकामकर्मलक्षणस्य मृत्योर्विनाशात् अमृतो भवति

गमनप्रयोजर्कस्य मृत्योर्विनाशाद्गमनानुपपत्ते। अत्र इहैव प्रदीपनिर्वाणवत्सर्वबन्धनोपशमात् ब्रह्म समश्नुते ब्रह्मैव भवतीत्यर्थः॥

यदा सर्वे प्रभिद्यन्ते
हृदयस्येह ग्रन्थयः।
अथ मर्त्योऽमृतो भव-
त्येतावद्ध्यनुशासनम्॥१५॥

कदा पुनः कामानां मूलतो विनाश इति, उच्यते—यदा

सर्वे प्रभिद्यन्ते भेदमुपयान्ति विनश्यन्ति हृदयस्य बुद्धेरिह जीवत एव ग्रन्थयो ग्रन्थिवद्दृढबन्धनरूपा अविद्याप्रत्यया इत्यर्थः। अहमिदं शरीरं ममेदं धनं सुखी दुःखी चाहमित्येवमादिलक्षणा तद्विपरीतात् ब्रह्मात्मप्रत्ययोपजनात् ब्रह्मैवाहमस्म्यससारीति विनष्टेष्वविद्याग्रन्थिषु तन्निमित्ताः कामा मूलतो विनश्यन्ति। अथ मर्त्योऽमृतो भवति एतावद्धि एतावदेवैतावन्मात्रं नाधिकमस्तीत्याशङ्का कर्तव्या। अनुशासनम् अनुशिष्टि उपदेशः सर्ववेदान्तानामिति वाक्यशेषः॥

शतं चैका च हृदयस्य नाड्य-
स्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका।

तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति
विष्वङ्ङन्याउत्क्रमणे भवन्ति॥१६॥

निरस्ताशेषविशेषव्यापिब्रह्मात्मप्रतिपत्त्या प्रभिन्नसमस्ता विद्यादिग्रन्थेर्जीवत एव ब्रह्मभूतस्य विदुषो न गतिर्विद्यते, ‘अत्र ब्रह्म समश्नुते’ इत्युक्तत्वात् ‘न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति ब्रह्मैव स ब्रह्माप्येति’ इति श्रुत्यन्तराच्च। ये पुनर्मन्दब्रह्मविदो विद्यान्तरशीलिनश्च ब्रह्मलोकभाजो ये च तद्विपरीतां संसारभाजः, तेषामेष गतिविशेष उच्यते—प्रकृतोत्कृष्टब्रह्मविद्याफलस्तुतये। किंचान्यत्, अग्निविद्या पृष्टा प्रत्युक्ता च। तस्याश्च फलप्राप्तिप्रकारो वक्तव्य इति मन्त्रारम्भः। तत्र—शतं च शतसंख्याका एका च सुषुम्ना नाम पुरुषस्य हृदयाद्विनि सृता नाड्य सिरा, तासां मध्ये मूर्धानं भित्त्वा अभिनि सृता निर्गता एका सुषुम्ना नाम। तयाअन्तकाले हृदये आत्मानं वशीकृत्य योजयेत्। तया नाड्या ऊर्ध्वम् उपरि आयन् गच्छन आदित्यद्वारेण अमृतत्वम् अमरणधर्मत्वमापेक्षिकम्—आभूतसप्लवं स्थानममृतत्वं हि भाष्यते’ इति स्मृतेः ब्रह्मणा वा सह कालान्तरेण मुख्यममृतत्वमेति भुक्त्वा भोगाननुपमान्ब्रह्मलोकगतान्। विष्वङ्नानागतयः अन्या नाड्य उत्क्रमणे उत्क्रमणनिमित्तं भवन्ति

संसारप्रतिपत्त्यर्था एव भवन्तीत्यर्थः॥

अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा
सदा जनानां हृदये संनिविष्टः।
तं स्वाच्छरीरात्प्रवृहे-
न्मुञ्जादिवेषीका धैर्येण।
तं विद्याच्छुक्रममृतं
त विद्याच्छुक्रममृतमिति॥१७॥

इदानीं सर्ववल्ल्यर्थोपसंहारार्थमाह—अङ्गुष्ठमात्रः पुरुष अन्तरात्मा सदा जनानां संबन्धिनि हृदये संनिविष्टोयथाव्याख्यात, तं स्वात् आत्मीयात् शरीरात् प्रवृहेत् उद्यच्छेत निष्कर्षेत् पृथक्कुर्यादित्यर्थः। किमिवेति, उच्यते—मुञ्जादिवषीकाम अन्तःस्थां धैर्येण अप्रमादेन। तं शरीरान्निष्कृष्टं चिन्मात्रं विद्यात् विजानीयात् शुक्रं शुद्धम् अमृतं यथोक्तं ब्रह्मेति। द्विर्वचनमुपनिषत्परिसमाप्त्यर्थम्, इतिशब्दश्च॥

मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लब्ध्वा
विद्यामेतां योगविधिं चकृत्स्नम्।

ब्रह्मप्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्यु-
रन्योऽप्येवं यो विदध्यात्ममेव॥१८॥

विद्यास्तुत्यर्थोऽयमाख्यायिकार्थोपसंहार अधुनोच्यते—मृत्युप्रोक्ताम् एतां यथोक्तां ब्रह्मविद्या योगविधिं च कृत्स्नं समस्तं सोपकरणं सफलमित्येतत्। नचिकेता अथ वरप्रदानान्मृत्यो लब्ध्वा प्राप्येत्यर्थः। किम्? ब्रह्मप्राप्तोऽभूत् मुक्तोऽभवदित्यर्थः। कथम्?विद्याप्राप्त्याविरजो विगतरजा विगतधर्माधर्म विमृत्युर्विगतकामाविद्यश्च सन्पूर्वमित्यर्थः। न केवलं नचिकेता एव, अन्योऽपि य एव नचिकतोवदात्मवित् अध्यात्ममेव निरुपचरितं प्रत्यक्स्वरूपं प्राप्यतत्त्वमेवेत्यभिप्रायः। नान्यद्रूपमप्रत्यग्रूपम्। तदवमध्यात्मम् एवम् उक्तेन प्रकारेण वेद विजानातीति एववित्, सोऽपि विरजा सन् ब्रह्मप्राप्य विमृत्युर्भवतीति वाक्यशेषः॥

सह नाववतु। सह नौ भुनक्तु। सह वीर्यं करवावहै। तेजस्वि नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै॥१९॥

ॐ शान्तिः शान्ति शान्तिः॥
इति षष्ठी वल्ली॥

अथ शिष्याचार्ययोः प्रमादकृतान्यायेन विद्याग्रहणप्रतिपादननिमित्तदोषप्रशमनार्थेयं शान्तिरुच्यते—सह नौ आवाम् अवतु पालयतु विद्यास्वरूपप्रकाशनेन। कः?स एव परमेश्वर उपनिषत्प्रकाशितः। किंच, सह नौ भुनक्तुं तत्फलप्रकाशनेन नौ पालयतु। सहैव आवां विद्याकृतं वीर्यं सामर्थ्यं करवावहै निष्पादयावहै। किंच, तेजस्विनौ तेजस्विनोरावयो यत् अधीत तत्स्वधीतमस्तु। अथवा, तेजस्वि नौ आवाभ्यां यत् अधीतं तदतीव तेजस्वि वीर्यवदस्त्वित्यर्थः। मा विद्विषावहै शिष्याचार्यावन्योन्यं प्रमादकृतान्यायाध्ययनाध्यापनदोषनिमित्तं द्वेषं मा करवावहै इत्यर्थः। शान्तिः शान्तिः शान्तिरिति त्रिर्वचनं सर्वदोषोपशमनार्थम्॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य
श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ
काठकोपनिषद्भाष्यम्
सपूर्णम्॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734069216Capture.PNG"/>

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734414416image-removebg-preview.png"/>

॥ प्रश्नोपनिषत् ॥

श्रीमच्छकरभगवत्पादविरचितेन
भाष्येण सहिता

———¤———

** <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734414551image-removebg-preview.png"/>मन्त्रोक्तस्यार्थस्य** विस्तरानुवादीदब्राह्मणमारभ्यते। ऋषिप्रश्नप्रतिवचनारनायिका तु विद्यास्तुतये। एव सवत्सरब्रह्मचर्यसवासादितपोयुक्तैर्ग्राह्या,पिप्पलादवत्सवज्ञक्ल्पैराचार्यैवक्तव्या च, न येन कनचिदिति विद्या स्तौति। ब्रह्मचर्यादिसाधनसूचनाच्चतत्कर्तव्यता स्यात्**—**

सुकेशा च भारद्वाजः शैब्यश्च सत्यकामः सौर्यायणी च गार्ग्यःकौसल्यश्चाश्वलायनो भार्गवो वैदर्भिः कबन्धी कात्यायनस्ते हैते ब्रह्मपरा ब्रह्मनिष्ठा. पर ब्रह्मान्वेषमाणा एष ह वै तत्सर्व वक्ष्यतीति ते ह समित्पाणयो भगवन्त पिप्पलादमुपसन्ना॥१॥

सुकेशा च नामत, भरद्वाजस्यापत्य भारद्वाज।शैब्यश्च शिबेरपत्य शैब्य, सत्यकामो नामत।सौर्यायणी सूर्यस्यापत्य सौर्य, तस्यापत्य सौर्यायणि, छान्दस सौर्यायणीति, गार्ग्य गर्गगोत्रोत्पन्न। कौसल्यश्च नामत, अश्वल स्यापत्यमाश्वलायन। भार्गव भृगोर्गोत्रापत्य भार्गव, वैदर्भि विदर्भेषु भव। कबन्धी नामत, कत्यस्यापत्य कात्यायन, विद्यमान प्रपितामहो यस्य स युवप्रत्यय। ते ह एते ब्रह्मपरा अपर ब्रह्म परत्वेन गता, तदनुष्ठाननिष्ठाश्च ब्रह्मनिष्ठा, पर ब्रह्म अन्वेषमाणा किं तत् यन्नित्य विज्ञेयमिति तत्प्रात्यर्थ यथाकाम यतिष्याम इत्येव तदन्वेषण कुर्व त, तदधिगमाय एष ह वै तत्सर्व वक्ष्यतीति आचार्यमुपजग्मु। कथम्? ते ह

समित्पाणय समिद्भारगृहीतहस्ता स त, भगवन्त पूजावन्त पिप्पलादमाचार्यम् उपसन्ना उपजग्मु॥

तान्ह स ऋषिरुवाच भूय एव तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया संवत्सर संवत्स्यथ यथाकाम प्रश्नान्पृच्छत यदि विज्ञास्यामः सर्व ह वो वक्ष्याम इति॥२॥

तान् एवमुपगतान् स ह किल ऋषि उवाच भूय पुनरेव—यद्यपि यूयं पूर्वं तपस्विन एव, तथापीह तपसा इन्द्रियसयमेन विशेषतो ब्रह्मचर्येण श्रद्धया च आस्तिक्यबुद्धया आदरवन्त संवत्सर काल संवत्स्यथ सम्यग्गुरुशुश्रूषापरा सन्तो वत्स्यथ। तत यथाकाम यो यस्य कामस्तमनतिक्रम्य यद्विषये यस्य जिज्ञासा तद्विषयान् प्रश्नान् पृच्छत। यदि तद्युष्मत्पृष्ट विज्ञास्याम। अनुद्धतत्वप्रदर्शनाया यदिशब्दो नाज्ञानसशयार्थ प्रश्ननिर्णयादवसीयते सर्वं ह वो व पृष्टार्थं वक्ष्याम इति॥

अथ कबन्धी कात्यायन उपेत्य पप्रच्छ भगवन्कुतो ह वा इमाः प्रजाः प्रजायन्त इति॥३॥

अथ सवत्सरादूर्ध्वं कबन्धी कात्यायन उपेत्य उपगम्य पप्रच्छ पृष्टवान्—हे भगवन्, कुत कस्मात् ह वै इमा ब्राह्मणाद्या प्रजा प्रजायन्ते उत्पद्यन्ते इति। अपरविद्याकर्मणो समुचितयोर्यत्कार्यं या गतिस्तद्वक्तव्यमिति तदर्थोऽय प्रश्न॥

तस्मै स होवाच प्रजाकामो वै प्रजापति स तपोऽतप्यत स तपस्तप्त्वा समिथुनमुत्पादयते रयि च प्राण चेत्येतौ मे बहुधा प्रजा करिष्यत इति॥४॥

** **तस्मै एव पृष्टवते स ह उवाच तदपाकरणायाह—प्रजाकामप्रजा आत्मन सिसृक्षु वै, प्रजापति सर्वात्मा सन् जगत्स्रक्ष्यामीत्येव विज्ञानवान्यथोक्तकारी तद्भावाभावित कल्पादौ निर्वृत्तो हिरण्यगर्भ, सृज्यमानानां प्रजानां स्थावरजङ्गमानां पति सन्, जन्मान्तरभावित ज्ञान श्रुतिप्रकाशिताथविषय तप, अन्वालोचयत् अतप्यत। अथ तु स एव तप तप्त्वा श्रौत ज्ञानमन्वालोच्य, सृष्टिसा धनभूत मिथुनम् उत्पादयत मिथुन द्वन्द्वमुत्पादितवान् रयिंच सोममन्न प्राण च अग्निमत्तारम् इत्येतौ अग्नीषोमौ अत्रन्नभूतौ म मम बहुधा अनकधा प्रजा करिष्यत इति एव सचिन्त्य अण्डात्पत्तिक्रमेण सूर्याचन्द्रमसावकल्पयत्॥

आदित्यो ह वै प्राणो रयिरेव चन्द्रमारयिर्वा एतत्सर्वं यन्मूर्त चामूर्त च तस्मान्मूर्तिरेव रयिः॥५॥

** **तत्र आदित्य ह वै प्राण अत्ता अग्नि। रयिरेव चन्द्रमा। रयिरेवान्न सोम एव। तदतदेकमत्ता अग्निश्चान्न च प्रजापतिरेक तु मिथुनम्, गुणप्रधानकृतो भेद। कथम्? रयिर्वै अन्नमेव एतत् सर्वम्। किं तत्? यत् मूर्तंच स्थूलं च अमूर्तं च सूक्ष्मं च। मूर्तीमूर्ते अत्रन्नरूपे अपि रयिरेव। तस्मात् प्रविभक्तादमूर्तात् यदन्यन्मूर्तरूप मूर्ति, सैव रथि अन्नम् अमूर्तेन अत्रा अद्यमानत्वात्॥

अथादित्य उदयन्यत्प्राचीं दिश प्रविशति तेन प्राच्यान्प्राणान्रश्मिषु सनिधन्ते। यद्दक्षिणा यत्प्रतीचीं यदुदीचीं यदधोयदूर्ध्वं यदन्तरा दिशो यत्सर्व प्रकाशयति तेन सर्वान्प्राणान्रश्मिषु संनिधत्ते॥६॥

तथा अमूर्तोऽपि प्राणोऽत्ता सर्वमेव यच्चाद्यम्। कथम्?

अथ आदित्य उदयन उद्गच्छन् प्राणिना चक्षुर्गोचरमागच्छन् यत्प्राचीं दिश स्वप्रकाशेन प्रविशति व्याप्नोति तेन स्वात्मव्याप्त्या सर्वान्तःस्थान् प्राणान् प्राच्यानन्नभूतान् रश्मिषु स्वात्मावभासरूपेषु व्याप्तिमत्सु व्याप्तत्वात्प्राणिन संनिधत्ते संनिवेशयति आत्मभूतान्करोतीत्यर्थ। तथैव यत्प्रविशति दक्षिणा यत्प्रतीचीं यदुदीचीम् अध ऊर्ध्व यत्प्रविशति यच्च अन्तरा दिश कोणदिशोऽवान्तरदिश यच्चान्यत् सर्व प्रकाशयति तेन स्वप्रकाशव्याप्त्या सर्वान् सर्वदिक्स्थान् प्राणान् रश्मिषु सनिधत्ते॥

स एष वैश्वानरो विश्वरूप प्राणो-
ऽग्निरुदयते। तदेतदृचाभ्युक्तम्॥७॥

स एष अत्ता प्राणो वैश्वानर सर्वात्मा विश्वरूप विश्वात्मत्वाच्च प्राण अग्नीश्च स एवात्ता उदयत उद्गच्छति प्रत्यह सर्वा दिश आत्मसात्कुर्वन्। तदेतत् उक्त वस्तु ऋचा मन्त्रेणापि अभ्युक्तम्॥

विश्वरूप हरिण जातवेदस
परायण ज्योतिरेक तपन्तम्।

सहस्ररश्मि शतधा वर्तमान’
प्राण’ प्रजानामुदयत्येष सूर्य॥८॥

विश्वरूप सर्वरूप हरिण रश्मिवन्त जातवेदस जातप्रज्ञान परायण सर्वप्राणाश्रय ज्योति सर्वप्राणिना चक्षुर्भूतम् एकम् अद्वितीय तपन्त तापक्रिया कुर्वाण स्वात्मान सूर्य विज्ञातवन्तो ब्रह्मविद। कोऽसौ य विज्ञातवन्त? सहस्ररश्मि अनेकरश्मि शतधा अनेकधा प्राणिभेदेन वर्तमान प्राण प्रजानाम् उदयति एष सूर्य॥

संवत्सरो वै प्रजापतिस्तस्यायने दक्षिण चोत्तर च। तद्ये ह वै तदिष्टापूर्ते कृतमित्युपासते ते चान्द्रमसमेव लोकमभिजयन्ते। त एव पुनरावर्तन्ते तस्मादेत ऋषयःप्रजाकामा दक्षिण प्रतिपद्यन्ते। एष ह वै रयिर्यः पितृयाण॥९॥

यश्चासौ चन्द्रमा मूर्तिरन्नममूर्तिश्च प्राणाऽत्तादित्यस्तदेतदेक मिथुन सर्व कथ प्रजा करिष्यत इति, उच्यते—तदेव काल संवत्सरो वै प्रजापति, तन्निर्वर्त्यत्वात्सवत्सरस्य।

चन्द्रादित्यनिर्वर्त्यतिय्यहोरात्रसमुदायो हि संवत्सर तदनन्यत्वाद्रयिप्राणैतन्मिथुनात्मक एवेत्युच्यते। तत्कथम्? तस्य संवत्सरस्य प्रजापते अयने मार्गौद्वौ दक्षिण चोत्तर च। प्रसिद्धे ह्ययने षण्मासलक्षणे, याभ्या दक्षिणेनोत्तरेण च याति सविता कवलकर्मिणा ज्ञानसंयुक्तकर्मवता च लोकान्विदधत्। कथम्? तत् तत्र च ब्राह्मणादिषु ये ह वै ऋषय तदुपासत इति। क्रियाविशेषणो द्वितीयस्तच्छब्द। इष्ट च पूर्त च इष्टापूर्ते इत्यादि कृतमेवोपासते नाकृत नित्यम्, ते चान्द्रमसमेव चन्द्रमसि भव प्रजापतर्मिथुनात्मकस्याश रयिमन्नभूत लोकम् अभिजय त कृतरूपत्वाच्चान्द्रमसस्य। ते एव च कृतक्षयात् पुनरावर्तन्ते इम लोक हीनतर वा विशन्तीति ह्युक्तम। यस्मादव प्रजापतिमन्त्रात्मक फलत्वेनाभिनिर्वर्तयन्ति चन्द्रमिष्टापूर्तकर्मणा प्रजाकामा प्रजार्थिन ते ऋषय स्वर्गद्रष्टार गृहस्था, तस्मात्स्वकृतमेव दक्षिण दक्षिणायनोपलक्षित चन्द्र प्रतिपद्यन्ते। एष हवै रयि अन्नम्,पितृयाण पितृयाणापलक्षितश्चन्द्र।

अथोत्तरेण तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया विद्ययात्मानमन्विष्यादित्यमभिजयन्ते। एतद्वैप्राणानामायतनमेतदमृतमभयमे-

तत्परायणमेतस्मान्न पुनरावर्तन्त इत्येष निरोधः। तदेष श्लोक॥१०॥

अथ उत्तरेण अयनेन प्रजापतेरश प्राणमत्तारम् आदित्यम् अभिजयन्ते। केन? तपसा इन्द्रियजयेन। विशेषतो ब्रह्मचर्येण श्रद्धया विद्यया च प्रजापत्यात्मविषयया आत्मान प्राण सूर्यं जगत तस्थुषश्च अन्विष्य अहमस्मीति विदित्वा आदित्यम् अभिजयन्ते अभिप्राप्नुवन्ति। एतद्वै आयतन सर्वप्राणाना सामान्यमायतनम् आश्रय एतत् अमृतम् अविनाशि अभयम् अत एव भयवर्जितम् न चन्द्रवत्क्षयवृद्धि भयवत्, एतत् परायण परा गतिर्विद्यावता कर्मिणा च ज्ञानवताम् एतस्मान्न पुनरावर्तन्ते यथेतर केवलकर्मिण इति यस्मात् एष अविदुषा निरोध,आदित्याद्धि निरुद्धा अविद्वास। नैते संवत्सरमादित्यमात्मान प्राणमभिप्राप्नुवन्ति। स हि संवत्सर कालात्मा अविदुषा निरोध। तत् तत्रास्मिन्नर्थे एष श्लोक मन्त्र॥

पञ्चपाद पितर द्वादशाकृतिं
दिव आहु परे अर्धे पुरीषिणम्।

अथेमे अन्य उ परे विचक्षण
सप्तचक्रे षडर आहुरर्पितमिति॥११॥

पञ्चपाद पश्च ऋतव पादा इवास्य सवत्सरात्मन आदित्यस्य, तैर्ह्यसौ पादैरिव ऋतुभिरावर्तते। हेमन्तशिशिरावेकीकृत्येय कल्पना।पितर सर्वस्य जनयितृत्वात्पितृत्व तस्य, द्वादशाकृतिं द्वादश मासा आकृतयोऽवयवा आकरण वा अवयविकरणमस्य द्वादशमासै त द्वादशाकृतिम् दिव द्युलोकात् परे ऊर्ध्वे अर्धे स्थाने तृतीयस्या दिवीत्यथ, पुरीषिण पुरीष वन्तम् उदकवन्तम् आहु कालविद। अथ तमेवान्ये इमे उ परे कालविद विचक्षण निपुण सर्वज्ञ सप्तचक्रे सप्तहयरूपे चक्रे सततगतिमति कालात्मनि षडरे षडृतुमति आहु सर्वमिद जगत्कथयन्ति—अर्पितम् अरा इव रथनाभौ निविष्टमिति। यदि पञ्चपादो द्वादशाकृतिर्यदि वा सप्तचक्र षडर सर्वथापि सवत्सर कालात्मा प्रजापतिश्चन्द्रादित्यलक्षणो जगत कारणम्॥

मासो वै प्रजापतिस्तस्य कृष्णपक्ष एव रयिः शुक्ल प्राणस्तस्मादेत ऋषय’ शुक्ल इष्ट कुर्वन्तीतर इतरस्मिन्॥ १२॥

यस्मिन्निद प्रोत विश्व स एव प्रजापति संवत्सराख्य स्वावयवे मासे कृत्स्न परिसमाप्यते। मासो वै प्रजापति यथोक्तलक्षण एव मिथुनात्मक। तस्य मासात्मन प्रजापतेरेको भाग कृष्णपक्ष एव रयि अन्न चन्द्रमा अपरो भाग शुक्ल शुक्लपक्ष प्राण आदित्योऽत्ताग्निर्यस्माच्छुक्लपक्षात्मान प्राण सर्वमेव पश्यन्ति, तस्मात्प्राणदर्शिन एते ऋषय कृष्ण पक्षेऽपीष्ट याग कुर्वन्त शुक्लपक्ष एव कुर्वन्ति। प्राणव्यतिरेकेण कृष्णपक्षस्तैर्न दृश्यते यस्मात्, इतरे तु प्राण न पश्यन्तीत्यदर्शनलक्षण कृष्णात्मानमेव पश्यन्ति। इतरे इतरस्मिन्कृष्णपक्ष एव कुर्वन्ति शुक्ले कुर्वन्तोऽपि॥

अहोरात्रो वै प्रजापतिस्तस्याहरेव प्राणो रात्रिरेव रयिः प्राण वा एते प्रस्कन्दन्ति ये दिवा रत्या सयुज्यन्ते ब्रह्मचर्यमेव तद्यद्रात्रौ रत्या सयुज्यन्ते॥१३॥

सोऽपि मासात्मा प्रजापति स्वावयवे अहोरात्रे परिसमाप्यत। अहोरात्रो वै प्रजापति पूर्ववत्। तस्यापि अहरेव प्राण अत्ताअग्निरात्रिरेव रयि पूर्ववदेव। प्राणम् अहरात्मान वै एते प्रस्कन्दन्ति निर्गमयन्ति शोषयन्ति वा स्वात्मनो विच्छि-

द्यापनयन्ति। के? ये दिवा अहनि रत्या रतिकारणभूतया सह सिया सयुज्यन्ते मैथुनमाचरन्ति मूढा। यत एव तस्मात्तत्र कर्तव्यमिति प्रतिषध प्रासङ्गिक। यत् रात्रौ सयुज्यन्ते रत्या ऋतौ ब्रह्मचर्यमेव तदिति प्रशस्तत्वात् रात्रौ भार्यागमन कर्तव्यमित्ययमपि प्रासङ्गिको विधि॥

अन्न वै प्रजापतिस्ततो ह वै तद्रेतस्त स्मादिमाः प्रजाः प्रजायन्त इति॥१४॥

प्रकृत तूच्यते सोऽहोरावात्मक प्रजापतिर्व्रीहियवाद्यन्नात्मना व्यवस्थित एव क्रमेण परिणम्य। तत् अन्न वै प्रजापति। कथम्? तत तस्मात् ह वै रेत नृबीज तत्प्रजाकारण तस्मात् योषिति सिक्तात् इमा मनुष्यादिलक्षणा प्रजा प्रजायन्ते यत्पृष्ट कुतो ह वै प्रजा प्रजायन्त इति। तदेव चन्द्रादित्यमिथुनादिक्रमेण अहोरात्रान्तेन अन्नरेतोद्वारेण इमा प्रजा प्रजायन्त इति निर्णीतम्॥

तद्येह वै तत्प्रजापतिव्रत चरन्ति ते मिथुनमुत्पादयन्ते। तेषामेवैष ब्रह्मलोको येषां तपो ब्रह्मचर्य येषु सत्य प्रतिष्ठितम् ॥१५॥

तत् तत्रैव सति ये गृहस्था। ह वै इति प्रसिद्धस्मरणार्थौ निपातौ। तत् प्रजापतेर्व्रत प्रजापतिव्रतम् ऋतौ भार्यागमन चरन्ति कुर्वन्ति, तेषा दृष्ट फलमिदम। किम्? ते मिथुन पुत्र दुहितर व उत्पादयन्ते। अदृष्ट च फलमिष्टापूर्तदत्तकारिणा तेषामेव एष यश्चान्द्रमसा ब्रह्मलोक पितृयाणलक्षण यषा तप स्नातकव्रतादि ब्रह्मचर्यम् ऋतोरन्यत्र मैथुनासमा चरण येषु च सत्यम् अनृतवर्जन प्रतिष्ठितम अव्यभिचारितया वर्तते नित्यमेव॥

तेषामसौ विरजो ब्रह्मलोको न येषु जिह्ममनृत न माया चेति॥१६॥

इति प्रथम प्रश्न॥

यस्तु पुनरादित्योपलक्षित उत्तरायण प्राणात्मभावो विरज शुद्धो न चन्द्रब्रह्मलोकवद्रजस्वलो वृद्धिक्षयादियुक्त असौ तेषाम् केषामिति, उन्यते—यथा गृहस्थानामनेकविरुद्धसव्यवहारप्रयोजनवत्वात् जिह्मकौटिल्य वक्रभावोऽवश्यभावि तथा न येषु जिह्मम्, यथा च गृहस्थाना क्रीडादिनिमित्तमनुतमवर्जनीय तथा न येषु तत् तथा माया गृहस्थानामिव न येषु विद्यते। माया नाम बहिरन्यथात्मान प्रकाश्यान्य‍न्यथैव

कार्यंकरोति, सा माया मिथ्याचाररूपा। मायेत्येवमादयो दोषा येष्वेकाकिषु ब्रह्मचारिवानप्रस्थभिक्षुषु निमित्ताभावान्नविद्यन्ते, तत्साधनानुरूप्येणैव तेषामसौ विरजो ब्रह्मलाक इत्येषा ज्ञानयुक्तकर्मवता गति। पूर्वोक्तस्तु ब्रह्मलोक केवलकर्मिणा चन्द्रलक्षण इति॥

इति प्रथमप्रश्नभाष्यम्॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734414627image-removebg-preview-removebg-preview.png"/>

द्वितीय प्रश्न॥
————

अथ हैन भार्गवो वैदर्भि’ पप्रच्छ भगवन्कत्येव देवा प्रजा विधारयन्ते क तर एतत्प्रकाशयन्ते क’ पुनरेषा वरिष्ठ इति॥१॥

प्राणोऽत्ता प्रजापतिरित्युक्तम्। तस्य प्रजापतित्वमत्तृत्व चास्मिञ्शरीरेऽवधारयितव्यमित्यय प्रश्न आरभ्यते। अथ अनन्तर ह किल एन भार्गव वैदर्भि पप्रच्छ—हे भगवन्कत्येव देवा प्रजा शरीरलक्षणा विधारयन्ते विशेषेण धारय ते। कतरे बुद्धीन्द्रियकर्मेन्द्रियविभक्तानाम् एतत् प्रकाशन स्वमाहात्म्यप्ररयापन प्रकाशयन्ते। क असौ पुन एषा वरिष्ठ प्रधान कार्यकरणलक्षणानामिति॥

तस्मै स होवाच। आकाशो ह वा एष देवो वायुरग्निराप पृथिवी वाङ्गनश्चक्षु श्रोत्रं च। ते प्रकाश्याभिवदन्ति वयमेत

द्वाणमवष्टभ्य विधारयाम’॥२॥

एव पृष्टवते तस्मै स ह उवाच—आकाश ह वै एष देव वायु अग्नि आप पृथिवी इत्येतानि पञ्च महाभूतानि शरीरारम्भकाणि वाङ्मनश्चक्षु श्रोत्रमित्यादीनि कर्मेन्द्रियबुद्धीन्द्रियाणि च। कार्यलक्षणा करणलक्षणाश्च ते देवा आत्मनो माहात्म्य प्रकाश्य प्रकाश्याभिवदन्ति स्पर्धमाना अहश्रेष्ठतायै। कथं वदन्ति। वयमेतत् बाण कार्यकरणसघातम् अवष्टभ्य प्रासादमिव स्तम्भादय अविशिथिलीकृत्य विधारयाम विस्पष्ट धारयाम। मयैवैकेनाय संघातो ध्रियत इत्येकैस्याभिप्राय॥

तान्वरिष्ठ प्राण उवाच मा मोहमापद्यथाहमेवैतत्पञ्चधात्मान प्रविभज्यैतद्बाणमवष्टभ्य विधारयामीति तेऽश्रद्दधाना बभूवु॥३॥

** **तान् एवमभिमानवत वरिष्ठ मुख्य प्राण उवाच उक्तवान्—मा मैव मोहम् आपद्यथ अविवेकितयाभिमान मा कुरुत, यस्मात् अहमेव एतद्बाणम् अवष्टभ्य विधारयामि पञ्चधा आत्मान प्रविभज्य प्राणादिवृत्तिभेद स्वस्य कृत्वा

विधारयामि इति उक्तवति च तस्मिन् ते अश्रद्दधाना अप्रत्ययवन्त बभूवु—कथमेतदेवमिति॥

सोऽभिमानादूर्ध्वमुत्क्रामत इव तस्मिनुत्क्रामत्यथेतरे सर्व एवोत्क्रामन्ते तस्मिँश्च प्रतिष्ठमाने सर्व एव प्रातिष्ठन्ते। तद्यथा मक्षिका मधुकरराजानमुत्क्रामन्त सर्वा एवोत्क्रामन्ते तस्मिँश्चप्रतिष्ठमाने सर्वा एव प्रातिष्ठन्त एवं वाङ्मनश्चक्षु श्रोत्र च ते प्रीता प्राण स्तुन्वन्ति॥८॥

स च प्राण तेषामश्रद्दधानतामालक्ष्य अभिमानात् उर्ध्वम् उत्क्रामत इव उत्क्रामतीव उत्क्रान्तवानिव स रोषान्निरपेक्ष। तस्मिन्नुत्क्रामति यद्वृत्त तद्दृष्टान्तेन प्रत्यक्षीकरोति—तस्मिन् उत्क्रामति सति अथ अनन्तरमेव इतरे सर्व एव प्राणाश्चक्षुरादय उत्क्रामन्ते उत्क्रामन्ति उच्चक्रमु। तस्मिंश्र प्राणे प्रतिष्ठमाने तूष्णीं भवति अनुत्क्रामति सति, सर्व एव प्रातिष्ठन्ते तूष्णीं व्यवस्थिता बभूवु। तत् यथा लोके मक्षिका

मधुकरा स्वराजान मधुकरराजानम् उत्क्रामन्त प्रति सर्वा एव उत्क्रामन्ते तस्मिंश्च प्रतिष्ठमाने सर्वा एव प्रातिष्ठन्ते प्रतितिष्ठन्ति। यथायं दृष्टान्त एवं वाङ्मनश्चक्षु श्रोत्र चेत्यादय ते उत्सृज्याश्रद्दधानता बुद्ध्वा प्राणमाहात्म्य प्रीता प्राण स्तुन्वन्ति स्तुवन्ति॥

एषोऽग्निस्तपत्येषसूर्य

एष पर्जन्यो मघवानेष वायु।
एष पृथिवी रयिर्देव
सदसच्चामृत च यत्॥५॥

कथम्? एष प्राण अग्निसन् तपति ज्वलति। तथा एष सूर्य सन् प्रकाशत। तथा एष पर्जन्य सन् वर्षति। किंच मघवान् इ द्र सन् प्रजा पालयति जिघासत्यसुररक्षासि। किंच, एष वायु आवद्दप्रवद्दादिभेद। किच, एष पृथिवी रयि दवसर्वस्य जगत सत् मूर्तम् असत् अमूर्तं च अमृतं च यत् देवानां स्थितिकारणम्॥

अरा इव रथनाभौ
प्राणे सर्व प्रतिष्ठितम्।

ऋचो यजूषि सामानि
यज्ञ क्षत्र ब्रह्म च॥६॥

किं बहुना? अरा इव रथनाभौ श्रद्धादि नामान्त सर्वं स्थितिकाले प्राणे एव प्रतिष्ठितम्। तथा ऋच यजूषि सामानि इति त्रिविधा मन्त्रा तत्साध्यश्च यज्ञ क्षत्र च सर्वस्य पालयितृ ब्रह्म च यज्ञादिकर्मकर्तृत्वेऽधिकृत च एष एव प्राण सर्वम्॥

प्रजापतिश्चरसि गर्भे
त्वमेव प्रतिजायसे।
तुभ्य प्राण प्रजास्त्विमा बलि हरन्ति
य प्राणैः प्रतितिष्ठसि॥७॥

किंच, य प्रजापतिरपि स त्वमेव गर्भे चरसि, पितुर्मातुश्वप्रतिरूप सन् प्रतिजायसे, प्रजापतित्वादेव प्रागेव सिद्ध तव मातृपितृत्वम्, सर्वदेहदह्याकृतिच्छन्न एक प्राण सर्वात्मासीत्यथ। तुभ्य त्वदर्थाय इमा मनुष्याद्या प्रजास्तु हे प्राण चक्षुरादिद्वारै बलिं हरन्ति, य त्व प्राणै चक्षुरादिभि सह प्रतितिष्ठसि सर्वशरीरषु, अलस्तुभ्य बलिं

हरन्तीति युक्तम्। भोक्तासि यतस्त्व तवैवान्यत्सर्वं भाज्यम्॥

देवानामसि वह्नितम
पितॄणा प्रथमा स्वधा।
ऋषीणा चरित सत्य-
मथर्वाङ्गिरसामसि॥८॥

किंच, देवानाम् इन्द्रादीनाम् असि भवसि त्व वह्नि तम हविषा प्रापयितृतम। पितॄणा ना दीमुखे श्राद्धे या पितृभ्यो दीयत स्वधा अन्न सा देवप्रदानमपेक्ष्य प्रथमा भवति। तस्या अपि पितृभ्य प्रापयिता त्वमेवेत्यर्थ। किंच, ऋषीणा चक्षुरादीना प्राणानाम् अथर्वाङ्गिरसाम् अङ्गिरसभूतानामथर्वणाम्—‘तेषामेव प्राणो वाथर्वा’ इति श्रुते—चरित चेष्टित सत्यम् अवितथ देहधारणाद्युपकारलक्षण त्वमेवासि॥

इन्द्रस्त्व प्राण तेजसा
रुद्रोऽसि परिरक्षिता।

त्वमन्तरिक्षे चरसि
सूर्यस्त्व ज्योतिषा पतिः॥९॥

किंच, इन्द्र परमेश्वर त्व हे प्राण, तेजसा वीर्येण रुद्रोऽसि सहरन् जगत्। स्थितौ च परि समन्तात् रक्षिता पालयिता, परिरक्षिता त्वमेव जगत सौम्येन रूपेण। त्वम् अन्तरिक्षे अजस्र चरसि उदयास्तमयाभ्या सूर्य त्वमेव च सर्वेषा ज्योतिषा पति॥

यदा त्वमभिवर्षसि
अथेमा. प्राण ते प्रजाः।
आनन्दरूपास्तिष्ठन्ति
कामायान्नंभविष्यतीति॥१०॥

यदा पर्जन्यो भूत्वा अभिवर्षसि त्वम्, अथ तदा अन्न प्राप्य इमा प्रजा प्राणते प्राणचेष्टा कुवन्तीत्यर्थ। अथवा, हे प्राण, ते तव इमा प्रजा स्वात्मभूतास्त्वदन्नसवर्धितास्त्वद्भिवर्षणदर्शनमात्रेण च आनन्दरूपा सुख प्राप्ता इव सत्य तिष्ठन्ति। कामाय इच्छात अन्न भविष्यति इत्येवमभिप्राय॥

व्रात्यस्त्व प्राणैकर्षि-
रत्ताविश्वस्य सत्पतिः।
वयमाद्यस्य दातारः
पिता त्व मातरिश्वनः॥११॥

किंच, प्रथमजत्वादन्यस्य संस्कर्तुरभावादसंस्कृतो व्रात्य त्वम्, स्वभावत एव शुद्ध इत्यभिप्राय। हे प्राण, एकर्षि त्वम् आथर्वणाना प्रसिद्ध एकर्षिनामा अग्निसन् अत्ता सर्वहविषाम्। त्वमेव विश्वस्य सर्वस्य सतो विद्यमानस्य पति सत्पति, साधुर्वा पति सत्पति। वय पुन आद्यस्य तव अदनीयस्य हविषो दातार। त्व पिता मातरिश्व हे मातरिश्वन्, न अस्माकम् अथवा, मातरिश्वन वायो पिता त्वम्। अतश्च सर्वस्यैव जगत पितृत्व सिद्धम्॥

या ते तनूर्वाचि प्रतिष्ठिता
या श्रोते या च चक्षुषि।
या च मनसि सतता
शिवा ता कुरु मोत्क्रमीः॥१२॥

किं बहुना? या ते त्वदीया तनू वाचि प्रतिष्ठिता वक्तृ त्वेन वदनचेष्टा कुर्वती, या श्रोत्रे या च चक्षुषि या च मनसि सकल्पादिव्यापारेण सतता समनुगता तनू, ता शिवा शान्ता कुरु, मा उत्क्रमी उत्क्रमणेनाशिवा मा कार्षीरित्यर्थ॥

प्राणस्येद वशे सर्व
त्रिदिवे यत्प्रतिष्ठितम्।
मातेव पुत्रान्रक्षस्व
श्रीश्च प्रज्ञा च विधेहि न इति॥१३॥

किं बहुना।अस्मिल्ँलोके प्राणस्यैव वशे सर्वमिद यत्किचिदुपभोगजात त्रिदिवे तृतीयस्या दिवि च यत् प्रतिष्ठित देवाद्युपभोगलक्षण तस्यापि प्राण एव ईशिता रक्षिता। अतो मातेव पुत्रान् अस्मान् रक्षस्व पालयस्व। त्वन्निमित्ता हि व्राह्ययक्षात्र्यश्च श्रिय ता त्व श्रीश्च श्रियश्च प्रज्ञा च त्वत्स्थितिनिमित्ता विधेहि न विधत्स्वेत्यर्थ। इत्येव सर्वात्मतया वागादिभि प्राणै स्तुत्या गमितमहिमा प्राण प्रजापतिरेवेत्यवधृतम्॥

इति द्वितीय प्रश्न॥

____________

तृतीय प्रश्न॥
————

अथ हैन कौसल्यश्चाश्वलायनः पप्रच्छ भगवन्कुत एष प्राणो जायते कथमायात्यस्मिञ्शरीर आत्मान वा प्रविभज्य कथ प्रातिष्ठते केनोत्क्रमते कथ बाह्यमभिधत्ते कथमध्यात्ममिति॥१॥

अथ हैन कौसल्यश्चाश्वलायन प्रपच्छ। प्राणैर्ह्येव निर्धारिततत्त्व उपलब्धमहिमापि सहतत्वात्स्यादस्य कार्यत्वम्, अत पृच्छामि। हे भगवन, कुत कस्मात्कारणात् एष यथावधृत प्राण जायते। जातश्च कथ केन वृत्तिविशेषेण आयाति अस्मिन् शरीरे, किंनिमित्तकमस्य शरीरग्रहणमित्यर्थं। प्रविष्टश्च शरीरे आत्मान वा प्रविभज्य प्रविभाग कृत्वा कथं केन प्रकारेण प्रातिष्ठत प्रतितिष्ठति। केन वा वृत्तिविशेषेणास्माच्छरीरात् उत्क्रमते उत्क्रामति। कथ बाह्यम् अधिभूतमधि दैवत च अभिधत्ते धारयति, कथमध्यात्ममिति, धारयतीति शेष॥

तस्मै स होवाचातिप्रश्नान्पृच्छसि ब्रह्मिष्ठोऽसीति तस्मात्तेऽह ब्रवीमि॥२॥

एव पृष्ट तस्मै स होवाचाचार्य। प्राण एव तावद्दुर्विज्ञेयत्वाद्विषमप्रश्नार्ह, तस्यापि जन्मादि त्व पृच्छसि, अत अतिप्रश्नान्पृच्छसि। ब्रह्मिष्ठोऽसीति अतिशयेन त्व ब्रह्मवित्, अतस्तुष्टोऽहम्, तस्मात् त तुभ्यम् अह ब्रवीमि यत्पृष्ट शृणु॥

आत्मन एष प्राणो जायते। यथैषा पुरुषे च्छायैतस्मिन्नेतदातत मनोकृतेनायात्यस्मिञ्शरीरे॥३॥

आत्मन परस्मात्पुरुषादक्षरात्सत्यात् एष उक्त प्राण जायते। कथमित्यत्र दृष्टान्त। यथा लोके एषा पुरुष शिर पाण्यादिलक्षणे निमित्त च्छाया नैमित्तिकी जायते, तद्वत् एतस्मिन् ब्रह्मण्येतत्प्राणारय छायास्थानीयमनृतरूप तत्त्व सत्ये पुरुषे आतत समर्पितमित्येतत्। छायेव देहे मनोकृतेन मन कृतेन मन सकल्पेच्छादिनिष्पन्नकर्मनिमित्तेनेत्येतत्। वक्ष्यति हि पुण्येन पुण्यमित्यादि। ‘तदेव सक्त सह कर्मणैति’ इति श्रुत्यन्तरात्। आयाति आगच्छत्यस्मिञ्शरीरे॥

यथा सम्राडेवाधिकृतान्विनियुङ्क्तेएतान्ग्रामानेतान्ग्रामानधितिष्ठस्वेत्येवमेवैष प्राण इतरान्प्राणान्पृथक्पृथगेव सनिधन्ते॥४॥

यथा येन प्रकारेण लोके राजा सम्राडेव प्रामादिष्वधिकृतान्विनियुङ्क्ते। कथम्? एतानग्रामानेतान्ग्रामानधितिष्ठस्वेति। एवमेव यथाय दृष्टान्त। एष मुरय प्राण इतरान् प्राणान् चक्षुरादीनात्मभेदाश्च पृथक्पृथगेव यथास्थान सनिधत्ते विनियुङ्क्ते॥

पायूपस्थेऽपानं चक्षु श्रोत्रे मुखनासिकाभ्या प्राण. स्वय प्रातिष्ठते मध्ये तु समानः। एष ह्येतद्धुतमन्नं सम नयति तस्मादेताः सप्तार्चिषो भवन्ति॥५॥

तत्र विभाग।पायूपस्थे पायुश्च उपस्थश्च पायूपस्थ तस्मिन्। अपानम् आत्मभेद मूत्रपुरीषाद्यपनयन कुर्वन् सनिधत्ते तिष्ठति। तथा चक्षु श्रोत्रे चक्षुश्च श्रोत्र च चक्षु श्रोत्र तस्मिंश्चक्षु श्रोत्रे। मुखनासिकाभ्या मुख च नासिका च मुख-

नासिक ताभ्या मुखनासिकाभ्या निर्गच्छन् प्राण स्वय सम्राटस्थानीय प्रातिष्ठते प्रतितिष्ठति। मध्ये तु प्राणापानयो स्थानयो नाभ्याम्, समान अशित पीत च सम नयतीति समान। एष हि यस्मात् यदेतत् हुत भुक्त पीत चात्माग्नौप्रक्षिप्तम् अन्न सम नयति, तस्मात् अशितपीतेन्धनादग्नेरौदर्याद्धृदयदेश प्राप्तात् एता सप्तसख्याका अर्चिष दीप्तयो निर्गच्छन्त्यो भवन्ति। शीर्षण्यप्राणद्वारा दर्शनश्रवणादिलक्षणरूपादिविषयप्रकाश इत्यभिप्राय॥

हृदि ह्येष आत्मा। अत्रैतदेकशत ना-
डीना तासा शत शतमेकैकस्या द्वास-
सतिर्व्दासप्ततिः प्रतिशाखानाडीसहस्रा-
णि भवन्त्यासु व्यानश्चरति॥६॥

हृदि ह्येष पुण्डरीकाकारमासपिण्डपरिच्छिन्नेहृदयाकाशे एष आत्मा आत्मसयुक्तो लिङ्गात्मा, जीवात्मेत्यर्थ, अत्र अस्मिन्हृदये एतत् एकशतम् एकोत्तरशत सरयया प्रधाननाडीना भवति । तासां शत शतम् एकैकस्या प्रधान नाड्या भेदा, पुनरपि द्वासप्ततिर्द्वासप्तति द्वे द्वे सहस्रे अधिके सप्ततिश्च सहस्राणि, सहस्राणां द्वासप्तति, प्रतिशाखानाडी

सहस्राणि प्रतिप्रतिनाडीशत सख्यया प्रधाननाडीना सहस्राणि भवन्ति। आसु नाडीषु व्यानो वायुश्चरति। व्यानो व्यापनात्।आदित्यादिव रश्मयो हृदयात्सर्वतोगामिनीभिर्नाडीभि सर्वदेह सव्याप्य व्यानो वर्तते। सधिस्कन्धमर्म देशेषु विशेषेण प्राणापानवृत्त्योश्च मध्ये उद्भूतवृत्तिर्वीर्यवत्कर्मकर्ता भवति॥

अथैकयोर्ध्व उदान पुण्येन पुण्य लोक नयति पापेन पापमुभाभ्यामेव मनुष्यलोकम्॥७॥

अथ या तु तत्रैकशताना नाडीना मध्ये ऊर्ध्वगा सुषुम्नारया नाडी, तया एकया ऊर्ध्व सन् उदान वायु आपादतल मस्तकवृत्ति सचरन् पुण्येन कर्मणा शास्त्रविहितेन पुण्य लोक देवादिस्थानलक्षण नयति प्रापयति। पापेन तद्विपरीतेन पाप नरक तिर्यग्योन्यादिलक्षणम्। उभाभ्यां समप्रधानाभ्यां पुण्यपापाभ्यामेव मनुष्यलोक नयतीत्यनुवर्तते॥

आदित्यो ह वै बाह्यः प्राण उदयत्येष ह्येन न चाक्षुष प्राणमनुगृह्णानः। पृथिव्या या देवता सैषा पुरुषस्यापानमवष्टभ्या-

न्तरा यदाकाश स समानो वायु र्व्यानः॥८॥

आदित्य ह वै प्रसिद्धो ह्यधिदैवत बाह्य प्राण स एष उदयति उद्गच्छति। एष हि एनम् आध्यात्मिक चक्षुषि भव चाक्षुष प्राण प्रकाशेन अनुग्रह्णान रूपोपलब्धौ चक्षुष आलोक कुर्वन्नित्यर्थ। तथा पृथिव्याम् अभिमानिनी या देवता प्रसिद्धा सैषापुरुषस्य अपानम् अपानवृत्तिम् अवष्टभ्य आकृष्य वशी कृत्याध एवापकर्षणेनानुग्रह कुर्वती वर्तत इत्यर्थ। अन्यथा हि शरीर गुरुत्वात्पतेत्सावकाशे वोद्गच्छेत्। यदेतत् अन्तरा मध्ये द्यावापृथिव्यो य आकाश तत्स्थो वायुराकाश उच्यते, मञ्चस्थवत्। स समान समानमनुगृह्णानो वर्तत इत्यर्थ। समानस्यान्तराकाशस्थत्वसामा यात्। सामान्येन च यो बाह्योवायु स व्याप्तिसामान्यात् व्यान व्यानमनुगृह्णानो वर्तत इत्यभिप्राय॥

तेजो ह वाव उदानस्तस्मादुपशान्तते
जाः पुनर्भवभिन्द्रियैर्मनसि सपद्यमानैः॥

यद्बाह्यह वाव प्रसिद्ध सामान्य तेज तच्छरीरे उदान उदान वायुमनुगृह्णाति स्वेन प्रकाशेनेत्यभिप्राय। यस्मात्तेजस्वभावो बाह्यतेजोनुगृहीत उत्क्रान्तिकर्ता तस्मात् यदा लौकि

क पुरुष उपशान्ततेजा भवति, उपशान्त स्वाभाविक तेजो यस्य स। तदा त क्षीणायुष मुमूर्षुं विद्यात्। स पुन भव शरीरान्तर प्रतिपद्यते। कथम्? सह इन्द्रियै मनसि सपद्यमानै प्रविशद्भिर्वागादिभि॥

यच्चित्तस्तेनैष प्राणमायाति प्राणस्तेजसा युक्तः। सहात्मना यथासंकल्पित लोकं नयति॥१०॥

मरणकाले यच्चित्तो भवति तेन एष जीव चित्तेन संकल्पेनेन्द्रियै सह प्राण मुरयप्राणवृत्तिमायाति। मरणकाले क्षीणेन्द्रियवृत्ति सन्मुख्यया प्राणवृत्त्यैवावतिष्ठत इत्यर्थं। तदा हि वदन्ति ज्ञातय उच्छ्वसिति जीवतीति। स च प्राण तेजसा उदानवृत्त्या युक्त सन् सहात्मना स्वामिना भोक्तारस एवमुदान उदानवृत्त्यैव युक्त प्राणस्त भोक्तार पुण्यपापकर्मवशात् यथासंकल्पित यथाभिप्रेत लोक नयति प्रापयति॥

य एवविद्वान्प्राण वेद न हास्य प्रजा
हीयतेऽमृतो भवति तदेष श्लोकः॥११॥

य कश्चित् एव विद्वान् यथोक्तविशेषणैर्विशिष्टमुत्पत्यादिभि प्राण वेद जानाति तस्येद फलमैहिकमामुष्मिक चोच्यते।

न ह अस्य नैवास्य विदुष प्रजा पुत्रपौत्रादिलक्षणा हीयते च्छिद्यते। पतिते च शरीरे प्राणसायुज्यतया अमृत अमरण-धर्मा भवति, तत् एतस्मिन्नर्थे सक्षेपाभिधायक एष श्लोक मन्त्रोभवति॥

उत्पत्तिमायति स्थान
विभुत्व चैव पञ्चधा।
अध्यात्म चैव प्राणस्य
विज्ञायामृतमश्नुते
विज्ञायामृतमश्नुत इति॥

  इति तृतीय प्रश्न॥

उत्पत्तिं परमात्मन प्राणस्य आयतिम् आगमन मनोकृतेनास्मिञ्शरीरे स्थान स्थितिं च पायूपस्थादिस्थानेषु विभुत्वं च स्वाम्यमेव सम्राडिव प्राणवृत्तिभेदाना पञ्चधा स्थापनम्। बाह्यमादित्यादिरूपेणाध्यात्म चैव चक्षुराद्याकारणावस्थान विज्ञाय एव प्राणम् अमृतमश्नुते इति। विज्ञायामृतश्नुत इति द्विर्वचन प्रश्नार्थपरिसमाप्त्यर्थम॥

इति तृतीयप्रश्नभाष्यम्॥

____________

चतुर्थ प्रश्न॥
————

अथ हैनं सौर्यायणी गार्ग्यः पप्रच्छ भगवन्नेतस्मिन्पुरुषे कानि स्वपन्ति कान्यस्मिञ्जाग्रति कतर एष देवः स्वप्नान्पश्यति कस्यैतत्सुख भवति कस्मिन्नु सर्वे सप्रतिष्ठिता भवन्तीति॥१॥

अथ ह एन सौर्यायणी गार्ग्य पप्रच्छ प्रश्नत्रयेणापरविद्या गोचर सर्व परिसमाप्य संसार व्याकृतविषय साध्यसाधन लक्षणमनित्यम्। अथेदानीं साध्यसाधनविलक्षणमप्राणममनोगोचरमतीन्द्रियमविषय शिव शान्तमविकृतमक्षर सत्य पर विद्यागम्य पुरुषारय सबाह्याभ्यन्तरमज वक्तव्यमित्युत्तर प्रश्नत्रयमारभ्यते। तत्र सुदीप्तादिवाग्नेर्यस्मात्परस्मादक्षरात्सर्वे भावा विस्फुलिङ्गा इव जायन्ते तत्र चैवापियन्तीत्युक्त द्वितीये मुण्डके, के ते सर्वे भावा अक्षराद्विस्फुलिङ्गा इव विभज्यन्ते। कथं वा विभक्ता सन्तस्तत्रैवापियन्ति। किंलक्षण वा तदक्षरमिति। एतद्विवक्षया अधुना प्रश्नानुद्भावयति—भगवन्, एत-

स्मिन् पुरुषे शिर पाण्यादिमति कानि करणानि स्वपति स्वाप कुर्वन्ति स्वव्यापारादुपरमन्ते, कानि च अस्मिन् जाग्रति जागरणमनिद्रावस्था स्वव्यापार कुर्वन्ति। कतर कार्यकरणलक्षणयो एष देव स्वप्नान्पश्यति। स्वप्नो नाम जाग्रद्दर्शनान्निवृत्तस्य जाग्रद्वदन्त शरीरे यद्दर्शनम्। तत्किंकार्यलक्षणेन देवेन निर्वर्त्यते, किं वा करणलक्षणेन केनचिदित्यभिप्राय। उपरते च जाग्रत्स्वप्नव्यापारे यत्प्रसन्न निरायासलक्षणमनाबाध सुखं कस्य एतत् भवति। तस्मिं काले जाग्रत्स्वप्नव्यापारादुपरता सन्त कस्मिन्नु सर्वे सम्यगेकीभूता सप्रतिष्ठिता। मधुनि रसवत्समुद्रप्रविष्टनद्यादिवञ्च विवेकानर्हाप्रतिष्ठिता भवन्ति सगता सप्रतिष्ठिता भवन्तीत्यर्थ। ननु न्यस्तदा त्रादिकरणवत्स्वव्यापारादुपरतानि पृथक्पृथगेव स्वात्मन्यवतिष्ठन्त इत्येतद्युक्तम्, कुत प्राप्ति सुषुप्तपुरुषाणां करणानां कस्मिंश्चिदेकीभावगमनाशङ्काया प्रष्टु? युक्तैव त्वाशङ्का, यत सहतानि करणानि स्वाम्यर्थानि परतन्त्राणि च जाग्रद्विषये, तस्मात्स्वापेऽपि सहताना पारतन्त्र्येणैव कस्मिंश्चित्सगतिर्न्याय्येति, तस्मादाशङ्कानुरूप एव प्रश्नोऽयम्। अत्र तु कार्यकरणसघातो यस्मिंश्च प्रलीन सुषुप्तप्रलयकालयो, तद्विशेष बुभुत्सो स को नु स्यादिति कस्मिन्सर्वे प्रतिष्ठिता भवन्तीति॥

तस्मै स होवाच यथा गार्ग्य मरीचयोऽर्कस्यास्त गच्छत. सर्वा एतस्मिंस्तेजोमण्डल एकीभवन्ति ता पुन पुनरुदयतः प्रचरन्त्येव ह वै तत्सर्व परे देवे मनस्येकीभवति। तेन तर्ह्येष पुरुषो न शृणोति न पश्यति न जिघ्रति न रसयते न स्पृशते नाभिवदते नादन्ते नानन्दयते न विसृजते नेयायते स्वपितीत्या-चक्षते॥२॥

तस्मै स ह उवाच आचार्य। शृणु हे गार्ग्य, यत्त्वया प्रष्टुम्। यथा मरीचय रश्मय अकस्य आदित्यस्य अस्तम् अदर्शन गच्छत सर्वा अशेषत एतस्मिन् तेजोमण्डले तेजोराशिरूपे एकीभवन्ति विवेकानर्हत्वमविशेषता गच्छन्ति, ता मरीचयस्तस्यैवार्कस्य पुन पुन उदयत उद्गच्छत प्रचरन्ति विकीर्यन्ते यथा दृष्टान्त। एव ह वै तत् सर्व विषयेन्द्रियादिजात परे प्रकृष्टे देवे द्योतनवति मनसि चक्षुरादिदेवानां मनस्तन्त्रत्वात्परो देवो मन, तस्मिन्स्वप्नकाले एकीभवति मण्डले मरीचिवदविशेषता गच्छति। जिजागरिषोश्च र

श्मिवन्मण्डलान्मनस एव प्रचरन्ति स्वव्यापाराय प्रतिष्ठन्ते यस्मात्स्वप्नकाले श्रोत्रादीनि शब्दाद्युपलब्धिकरणानि मनस्येकीभूतानीव करणव्यापारादुपरतानि तेन तस्मात् तर्हि तस्मिन्स्वापकाले एष देवदत्तादिलक्षण पुरुष न शृणोति न पश्यति न जिघ्रति न रसयते न स्पृशते न अभिवदते न आदत्तेन आनन्दयते न विसृजते न इयायते स्वपिति इति आचक्षते लौकिका॥

प्राणाग्नय एवैतस्मिन्पुरे जाग्रति। गार्हपत्यो ह वा एषोऽपानो व्यानोऽन्वाहार्यपचनो यद्गार्हपत्यात्प्रणीयते प्रणयनादाहवनीयः प्राणः॥३॥

सुप्तवत्सु श्रोत्रादिषु करणेषु एतस्मिन् पुरे नवद्वारे दहे प्राणाग्नय प्राणा एव पञ्च वायवोऽग्नय इवाग्नय जाग्रति। अग्निसामान्य हि आह—गार्हपत्यो ह वा एषोऽपान। कथमिति, आह। यस्मात् गार्हपत्यात् अग्रेरग्निहोत्रकाले इतरोऽग्निराहवनीय प्रणीयते प्रणयनात्, प्रणीयते अस्मादिति प्रणयनो गार्हपत्योऽग्नि, तथा सुप्तस्यापानवृत्ते प्रणीयत इव प्राणो मुखनासिकाभ्यां सचरति अत आहवनीयस्थानीय प्राण।

व्यानस्तु हृदयाद्दक्षिणसुषिरद्वारेण निर्गमाद्दक्षिणदिक्सबन्धात् अन्वाहार्यपचन दक्षिणाग्नि॥

यदुच्छ्वासनिःश्वासावेतावाहुती सम नयतीति स समानः। मनो ह वाव यजमान इष्टफलमेवोदान स एन यजमानमहरहर्ब्रह्म गमयति॥४॥

अत्र च होता अग्निहोत्रस्य यत् यस्मात् उच्छ्वासनि श्वासौ अग्निहोत्राहुती इव नित्य द्वित्वसामान्यादेव तु एतौ आहुती सम साम्येन शरीरस्थितिभावाय नयति यो वायुरग्निस्थानीयोऽपि होता चाहुत्योर्नेतृत्वात्। कोऽसौ स समान। अतश्च विदुष स्वापोऽप्यग्निहोत्रहवनमेव। तस्माद्विद्वान्नाकर्मीत्येव मन्तव्य इत्यभिप्राय। सर्वदा सर्वाणि च भूतानि विचिन्वन्त्यपि स्वपत इति हि वाजसनेयके। अत्र हि जाग्रत्सु प्राणाग्निषूपसंहृत्य बाह्यकरणानि विषयाश्चाग्निहोत्रफलमिव स्वर्गंब्रह्म जिगमिषु मनो ह वाव यजमान जागर्ति। यजमानवत्कार्यकरणेषु प्राधान्येन सव्यवहारात्स्वर्गमिव ब्रह्म प्रति प्रस्थितत्वाद्यजमानो मन कल्प्यते। इष्टफल यागफलमेव उदान वायु। उदाननिमित्तत्वादिष्टफ-

लप्राप्ते। कथम्? स उदान एन मनआख्य यजमान स्वप्नवृत्तिरूपादपि प्रत्त्याव्यअहरह सुषुप्तिकाले स्वर्गमिव ब्रह्म अक्षर गमयति। अतो यागफलस्थानीय उदान॥

अत्रैष देव स्वप्ने महिमानमनुभवति। यद्दृष्ट दृष्टमनुपश्यति श्रुत श्रुतमेवार्थमनु शृणोति देशदिगन्तरैश्च प्रत्यनुभूत पुन पुन प्रत्यनुभवति दृष्ट चादृष्ट च श्रुत चाश्रुत चानुभूत चाननुभूत च सच्चासच्च सर्व पश्यति सर्व पश्यति॥५॥

एव विदुष श्रोत्राद्युपरमकालादारभ्य यावत्सुप्तोत्थितो भवति तावत्सर्वयागफलानुभव एव, नाविदुषामिवानर्थायेति विद्वत्ता स्तूयते। न हि विदुष एव श्रोत्रादीनि स्वपन्ति, प्राणाग्नयो वा जाग्रति। जाग्रत्स्वन्पयोर्मन स्वातन्त्र्यमनुभवदहरह सुषुप्त वा प्रतिपद्यते। समान हि सर्वप्राणिना पर्यायेण जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तगमनम्,अतो विद्वत्तास्तुतिरेवेयमुपपद्यते। यत्प्रष्ट कतर एष देव स्वप्नान्पश्यतीति, तदाह—अत्र उपरतेषु श्रोत्रादिषु देहरक्षायै जाग्रत्सु प्राणादिवायुषु प्राक्सुषुप्तिप्रतिपत्ते एतस्मिन्नन्तराल एष देव अर्करश्मिव-

त्स्वात्मनि सहृतश्रोत्रादिकरण स्वप्ने महिमान विभूतिं विषयविषयिलक्षणमनेकात्मभावगमनम् अनुभवति प्रतिपद्यते। ननु महिमानुभवने करण मनोऽनुभवितु, तत्कथ स्वातन्त्र्येणानु भवतीत्युच्यते? स्वतन्त्रो हि क्षेत्रज्ञ। नैष दोष। क्षेत्रज्ञस्य स्वातन्त्र्यस्य मनउपाधिकृतत्वात्। न हि क्षेत्रज्ञ परमार्थत स्वत स्वपिति जागर्ति वा। मनउपाधिकृतमेव तस्य जागरण स्वप्नश्च। उक्त वाजसनेयके ‘सधी स्वप्नो भूत्वा ध्यायतीव लेलायतीव’ इत्यादि। तस्मान्मनसो विभूत्यनुभवे स्वातन्त्र्यवचन न्याय्यमेव। मनउपाधिसहितत्वे स्वप्नकाले क्षेत्रज्ञस्य स्वयज्योतिष्ट्वबाध्येत इति केचित्। तन्न। श्रुत्यर्थापरिज्ञानकृता भ्रान्तिस्तेषाम्। यस्मात्स्वयंज्योतिष्ट्वादिव्यवहारोऽप्या मोक्षान्त सर्वोऽप्यविद्याविषय एव मनआद्युपाधिजनित, ‘यत्र वा अन्यदिव स्यात्तत्रान्योऽन्यत्पश्येन्मात्रासंसर्गस्त्वस्य भवति’ ‘यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन क पश्येत्’ इत्यादिश्रुतिभ्य। अतो मन्दब्रह्मविदामेवेयमाशङ्का, न त्वेकात्मविदाम्। नन्वेव सति ‘अत्राय पुरुष स्वयज्योति’ इति विशेषणमनर्थक भवति। अत्रोच्यत। अत्यल्पमिदमुच्यते ‘य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्शेते’ इति अन्तर्हृदयपरिच्छेदकरणे सुतरा स्वयज्योतिष्ट्वबाध्येत। सत्यमेवम् अयं दोषो यद्यपि

स्यात्स्वप्ने केवलतया स्वयज्योतिष्ट्वेनार्ध तावदपनीत भारस्येति चेत्, न तत्रापि ‘पुरीतति नाडीषु शेते’ इति श्रुते पुरीतन्नाडीसबन्धादत्रापि पुरुषस्य स्वयज्योतिष्ट्वेनार्धभारापनयाभिप्रायो मृषैव। कथं तर्हि ‘अन्नाय पुरुष स्वयज्योति’ इति? अन्यशाखात्वादनपेक्षा सा श्रुतिरिति चेत्, न अर्थैकत्वस्येष्टत्वात्। एको ह्यात्मा सर्ववेदान्तानामर्थो विजिज्ञापयिषितो बुभुत्सितश्च। तस्मायुक्ता स्वप्नआत्मन स्वयज्योतिष्ट्वोपपत्तिर्वक्तुम, श्रुतेर्यथार्थतत्त्वप्रकाशकत्वात्। एवं तर्हि शृणु श्रुत्यर्थ हित्वा सर्वमभिमानम्, न ह्यभिमानेन वर्षशतेनापि श्रुत्यर्थो ज्ञातुं शक्यते सर्वै पण्डितमन्यै। यथा हृदयाकाश पुरीतति नाडीषु च स्वपतस्तत्सबन्धाभावात्ततो विविच्य दर्शयितु शक्यत इति आत्मन स्वयज्योतिष्ट्व न बाध्यते। एव मनस्यविद्याकामकर्मनिमित्तोद्भूतवासनावति कर्मनिमित्ता वासना अविद्यया अन्यद्वस्त्वन्तरमिव पश्यत सर्वकार्यकरणेभ्य प्रविविक्तस्य द्रष्टुर्वासनाभ्यो दृश्यरूपाभ्योऽयत्वेन स्वयज्योतिष्ट्व सुदर्पितेनापि तार्किकेण केन वारयितुं शक्यते? तस्मात्साधूक्त मनसि प्रलीनेषु करणेष्वप्रलीने च मनसि मनोमय स्वप्नान्पश्यतीति। कथं महिमानमनुभवतीति उच्यते। यन्मित्र पुत्रादि वा पूर्व दृष्ट तद्वासनावासित पुत्रमित्रादि

वासनासमुद्भूत पुत्र मित्रमिव वा अविद्यया पश्यतीत्येव मन्यते। शृणोति तथा श्रुतमर्थं तद्वासनयानु शृणोतीव। देशदिगन्तरैश्च देशान्तरैर्दिगन्तरैश्च प्रत्यनुभूत पुन पुनस्तत्प्रत्यनुभवतीव अविद्यया। तथा दृष्ट चास्मिञ्जन्मन्यदृष्ट च जन्मान्तरदृष्टमित्यर्थ। अत्यन्तादृष्टे वासनानुपपत्ते। एव श्रुत चाश्रुत चानुभूत चास्मिञ्जन्मनि केवलेन मनसा अननुभूत च मनसैव जन्मान्तरऽनुभूतमित्यर्थ। सच्च परमार्थोदकादि। असच्च मरीच्युदकादि। किं बहुना, उक्तानुक्त सर्वं पश्यति सर्व पश्यति सर्वमनोवासनोपाधि सन्नेव सर्वकरणात्मा मनोदेव स्वप्नान्पश्यति॥

स यदा तेजसाभिभूतो भवति। अत्रैष देवः स्वप्नान्न पश्यत्यथैतदस्मिञ्शरीरे एतत्सुख भवति॥६॥

स यदा मनोरूपो देवो यस्मिन्काले सौरेण पित्ताख्येन तेजसा नाडीशयेन सर्वत अभिभूतो भवति तिरस्कृतवासना द्वारो भवति, तदा सह करणैर्मनसो रश्मयो हृद्युपसहृता भवन्ति। यदा मनो दावग्निवदविशेषविज्ञानरूपेण कृत्स्न शरीर व्याप्यावतिष्ठते, तदा सुषुप्तो भवति। अत्र एतस्मिन्काले एष मनआख्यो देव स्वप्नान् न पश्यति दर्शनद्वारस्य निरुद्धत्वा-

त्तेजसा। अथ तदा एतस्मिन् शरीरे एतत्सुखं भवति यद्विज्ञानं निराबाधमविशेषेण शरीरव्यापक प्रसन्न भवतीत्यर्थ॥

** स यथा सोम्य वयासि वासोवृक्ष सप्रतिष्ठन्त एव ह वै तत्सर्व पर आत्मनि सप्रतिष्ठते॥७॥**

एतस्मिन्काले अविद्याकामकर्मनिबन्धनानि कार्यकरणानि शान्तानि भवन्ति। तेषु शान्तेष्वात्मस्वरूपमुपाधिभिरन्यथा विभाव्यमानमद्वयमेक शिव शान्त भवतीत्येतामेवावस्था पृथिव्याद्यविद्याकृतमात्रानुप्रवेशेन दर्शयितु दृष्टान्तमाह—स दृष्टान्त यथा येन प्रकारेण हि सोम्य प्रियदर्शन, वयांसि पक्षिण वासार्थं वृक्ष वासोवृक्ष प्रति सप्रतिष्ठन्ते गच्छन्ति, एव यथा दृष्टान्त ह वै तत् वक्ष्यमाण सर्वं परे आत्मनि अक्षरे सप्रतिष्ठते॥

पृथिवी च पृथिवीमात्रा चापश्चापोमात्रा च तेजश्च तेजोमात्रा च वायुश्च वायुमात्रा चाकाशश्चाकाशमात्रा च चक्षुश्च द्रष्टव्य च श्रोत्र च श्रोतव्य च घ्राण च

घ्रातव्य च रसश्च रसयितव्य च त्वक्च स्पर्शयितव्य च वाक्च वक्तव्य च हस्तौ चादातव्य चोपस्थश्चानन्दयितव्य च पायुश्च विसर्जयितव्य च पादौ च गन्तव्य च मनश्च मन्तव्य च बुद्धिश्च बोद्धव्य चाहंकारश्चाहकर्तव्य च चिन्त च चेतयितव्य च तेजश्च विद्योतयितव्य च प्राणश्च विधारयितव्य च॥८॥

किं तत्सर्वम्? पृथिवी च स्थूला पञ्चगुणा तत्कारण च पृथिवीमात्रा गन्धतन्मात्रा, तथा आपश्च आपोमात्रा च तेजश्च तेजोमात्रा च, वायुश्च वायुमात्रा च, आकाशश्चाकाशमात्रा च, स्थूलानि च सूक्ष्माणि च भूतानीत्यर्थ। तथा चक्षुश्च इन्द्रिय रूप च द्रष्टव्य च, श्रोत्र च श्रोतव्य च, घ्राण च घ्रातव्य च, रसश्चरसयितव्य च, त्वक्च स्पर्शयितव्य च, वाक्च वक्तव्य च, हस्तौ च आदातव्य च, उपस्थश्च आनन्दयितव्य च, पायुश्च विसर्जयितव्य च, पादौ च गन्तव्य च, बुद्धीन्द्रियाणि कर्मेन्द्रियाणि तदर्थाश्चोक्ता। मनश्च पूर्वोक्तम्। मन्तव्य च तद्विषय।बुद्धिश्च निश्चयात्मिका। बो-

द्धव्य च तद्विषय।अहंकारश्च अभिमानलक्षणमन्त करणम्। अहंकर्तव्य च तद्विषय।चिन्त च चेतनावदन्त करणम्। चेतयितव्य च तद्विषय।तेजश्च त्वगिन्द्रियव्यतिरेकेण प्रकाशविशिष्टा या त्वक्। तया निर्भाह्योविषयो विद्योतयितव्यम्। प्राणश्च सूत्र यदाचक्षते तेन विधारयितव्य सप्रथनीयम्। सर्वं हि कार्यकरणजात पारार्थ्येन सहत नामरूपात्मकमेतावदेव॥

एष हि द्रष्टा स्पष्टा श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुष। स परेऽक्षर आत्मनि सप्रतिष्ठते॥

अत पर यदात्मस्वरूप जलसूर्यकादिवद्भोक्तृत्वकर्तृत्वेनेहानुप्रविष्टम्, एष हि द्रष्टा स्प्रष्टा श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा, विज्ञान विज्ञायतेऽनेनेति करणभूत बुद्धयादि, इद तु विजानातीति विज्ञान कर्तृकारकरूपम्, तदात्मा तत्स्वभावो विज्ञातृस्वभाव इत्यर्थ। पुरुष कार्यकरणसंघातोक्तोपाधिपूरणात्पुरुष। स च जलसूर्यकादिप्रतिबिम्बस्य सूर्यादिप्रवेशवज्जलाद्याधारशोषे परे अक्षरे आत्मनि सप्रतिष्ठते॥

परमेवाक्षर प्रतिपद्यते स यो ह वै तदच्छायमशरीरमलोहित शुभ्रमक्षर वेदयते यस्तु सोम्य। स सर्वज्ञः सर्वो भवति तदेष श्लोकः॥१०॥

तदेकत्वविद फलमाह—परमेव अक्षर वक्ष्यमाणविशेषण प्रतिपद्यते इति। एतदुच्यते—स यो ह वै तत् सर्वैषणाविनिर्मुक्त अच्छाय तमोवर्जितम्, अशरीर नामरूपसर्वोपाधिशरीरवर्जितम्, अलोहित लोहितादिसर्वगुणवर्जितम्, यत एवमत शुभ्र शुद्धम्, सर्वविशेषणरहितत्वादक्षरम्, सत्य पुरुषारयमप्राणममनोगोचर शिव शान्त सबाह्याभ्यन्तरमज वेदयते विजानाति यस्तु सर्वत्यागी हे सोम्य, स सर्वज्ञ न तेनाविदित किंचित्संभवति। पूर्वमविद्यया असर्वज्ञ आसीत्। पुनर्विद्यया अविद्यापनये सर्व भवति। तत् अस्मिन्नर्थे एष श्लोक मन्त्रो भवति उक्तार्थसंग्राहक॥

विज्ञानात्मा सह देवैश्च सर्वैः
प्राणा भूतानि सप्रतिष्ठन्ति यत्र।

तदक्षर वेदयते यस्तु सोम्य
स सर्वज्ञ सर्वमेवाविवेशेति॥११॥

इति चतुर्थ प्रश्न॥

विज्ञानात्मा, सह देवैश्व अग्न्यादिभि प्राणा चक्षुरा दय भूतानि पृथिव्यादीनि सप्रतिष्ठन्ति प्रविशन्ति यत्र यस्मिन्नक्षरे, तत् अक्षर वेदयते यस्तु हे सोम्य प्रियदर्शन, स सर्वज्ञ सर्वमेव आविवेश आविशतीत्यर्थ॥

इति चतुर्थप्रश्नभाष्यम्॥

पश्चम प्रश्च॥

_____

अथ हैनं शैब्यःसत्यकामःपप्रच्छ।स यो ह वै तद्भगवन्मनुष्येषु प्रायणान्तमोंकारमभिध्यायीत कतमं वाव सतेन लोकं जयतीति॥

अथ ह एनं शैब्यः सत्यकामः पप्रच्छ। अथेदानीं परापरब्रह्मप्राप्तिसाधनत्वेन ॐकारस्योपासनविधित्सया प्रश्न आरभ्यते। सः यः कश्चित् ह वै भगवन्, मनुष्येषु मनुष्याणां मध्ये तत् अद्भुतमिव प्रायणान्तं मरणान्तंयावज्जीवमित्येतत्, ॐकारम् अभिध्यायीत आभिमुख्येन चिन्तयेत।बाह्यविषयेभ्य उपसंहृतकरणः समाहितचित्तो भक्त्यावेशितब्रह्मभावे ॐकारे आत्मप्रत्ययसतानाविच्छेदो भिन्नजातीयप्रत्ययान्तराखिलीकृतो निवातस्थदीपशिखासमोऽभिध्यानशब्दार्थः। सत्यब्रह्मचर्याहिंसापरिग्रहत्यागसंन्यासशौचसंतोषामायावित्वाद्यनेकयमनियमानुगृहीत सः एवं यावज्जीवव्रतधारणः कतमं वाव, अनेके हि ज्ञानकर्मभिर्जेतव्या

लोकास्तिष्ठन्ति, तेषु तेन ॐकाराभिध्यानेन कतमं सः लोकं जयतीति॥

तस्मै स होवाच। एतद्वै सत्यकामपरं चापरं च ब्रह्म यदोंकारः। तस्माद्विद्वानेतेनैवायतनेनैकतरमन्वेति॥२॥

पृष्टवते तस्मै स ह उवाच पिप्पलादः—एतद्वै सत्यकाम। एतत् ब्रह्म वै परं च अपरं च ब्रह्म परं सत्यमक्षरं पुरुषाख्यम् अपरं च प्राणाख्यं प्रथमजं यत्तदोंकार एव ॐकारात्मकम् ॐकारप्रतीकत्वात्। परं हिब्रह्म शब्दाद्युपलक्षणानर्हं सर्वधर्मविशेषवर्जितम्, अतो न शक्यमतीन्द्रियगोचरत्वात्केवलेन मनसावगाहितुम्। ॐकारे तुविष्ण्वादिप्रतिमास्थानीये भक्त्यावेशितब्रह्मभावे ध्यायिनांतत्प्रसीदतीत्यवगम्यते शास्त्रप्रामाण्यात्। तथा परं च ब्रह्म।तस्मात्परं चापरं च ब्रह्म यदोंकार इत्युपचर्यते। तस्मादेवं विद्वान् एतेनैव आत्मप्राप्तिसाधनेनैव ॐकाराभिध्यानेन एकतरं परमपरं वा अन्वेति ब्रह्मानुगच्छति, नेदिष्ठं ह्यालम्बनमोंकारो ब्रह्मणः॥

स यद्येकमात्रमभिध्यायीत स तेनैवसंवेदितस्तूर्णमेव जगत्यामभिसंपद्यते।तमृचो मनुष्यलोकमुपनयन्ते स तत्रतपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया सपन्नो महिमानमनुभवति॥३॥

स यद्यप्योंकारस्य सकलमात्राविभागज्ञो न भवति,तथाप्योंकाराभिध्यानप्रभावाद्विशिष्टामेव गतिं गच्छति, एतदेकदेशज्ञानवैगुण्यतयोंकारशरणः कर्मज्ञानोभयभ्रष्टो न दुर्गतिंगच्छति, किं तर्हि, यदि एवमोंकारमेव एकमात्राविभागज्ञएव केवलः अभिध्यायीत एकमात्रं सदा ध्यायीत, स तेनैवएकमात्राविशिष्टोंकाराभिध्यानेनैव संवेदित संबोधितः तूर्णं क्षिप्रमेव जगत्यां पृथिव्याम् अभिसंपद्यते। किम?मनुष्यलोकम्। अनेकानि हि जन्मानि जगत्यां संभवन्ति।तत्र तं साधकं जगत्यां मनुष्यलोकमेव उपनयन्ते उपनिगमयन्ति ऋचः। ऋग्वेदरूपा ह्योंकारस्य प्रथमा एकमात्रा। तेन स तत्र मनुष्यजन्मनि द्विजाग्र्यः सन् तपसाब्रह्मचर्येण श्रद्धया च संपन्नः महिमानं विभूतिम् अनुभवतिन वीतश्रद्धो यथेष्टचेष्टो भवति, योगभ्रष्टः कदाचिदपि नदुर्गतिं गच्छति॥

** अथ यदि द्विमात्रेण मनसि संपद्यतेसोऽन्तरिक्षं यजुर्भिरुन्नीयते सोमलोकम्।स सोमलोके विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते॥४॥**

अथ पुनः यदि द्विमात्राविभागज्ञो द्विमात्रेण विशिष्टमोंकारमभिध्यायीत स्वप्नात्मके मनसि मननीये यजुर्मये सौमदैवत्ये संपद्यते एकाग्रतयात्मभावं गच्छति, स एवं संपन्नोमृतः अन्तरिक्षम् अन्तरिक्षाधारं द्वितीयमात्रारूपं द्वितीयमात्रारूपैरेव यजुर्भिःउन्नीयते सोमलोकं सौम्यं जन्मप्रापयन्ति तं यजूंषीत्यर्थः। स तत्र विभूतिमनुभूय सोमलोके मनुष्यलोकं प्रति पुनरावर्तते॥

यःपुनरेतं त्रिमात्रेणोमित्येतेनैवाक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत स तेजसिसूर्ये संपन्नः। यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यत एवं ह वै स पाप्मना विनिर्मुक्तः स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकं स एतस्माज्जीवघनात्परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते।तदेतौ श्लोकौ भवतः॥५॥

यःपुनः एतम् ॐकारं त्रिमात्रेण त्रिमात्राविषयविज्ञानविशिष्टेन ओमित्येतेनैव अक्षरेण परं सूर्यान्तर्गतं पुरुषं प्रतीकत्वेन अभिध्यायीत तेनाभिध्यानेन प्रतीकत्वेन ह्यालम्बनत्वं प्रकृतमोंकारस्य परं चापरं च ब्रह्मेति अभेदश्रुतेः,ॐकारमिति च द्वितीयानेकशः श्रुता बाध्येतान्यथा। यद्यपितृतीयाभिधानत्वेन करणत्वमुपपद्यते, तथापि प्रकृतानुरोधात्त्रिमात्रं परं पुरुषमिति द्वितीयैव परिणेया ‘त्यजेदेकं कुलस्यार्थे’इति न्यायेन। सः तृतीयमात्रारूपे तेजसि सूर्येसंपन्नो भवति ध्यायमानः, मृतोऽपि सूर्यात्सोमलोकादिवन्नपुनरावर्तते, किंतु सूर्ये संपन्नमात्र एव। यथा पादोदरः सर्पः त्वचा विनिर्मुच्यते जीर्णत्वग्विनिर्मुक्तः स पुनर्नवो भवति।एवं ह वै एष यथा दृष्टान्तः स पाप्मना सर्पत्वक्स्थानीयेनाशुद्धिरूपेण विनिर्मुक्तः सः सामभिः तृतीयमात्रारूपैः ऊर्ध्वमुन्नीयते ब्रह्मलोकं हिरण्यगर्भस्य ब्रह्मणो लोकं सत्याख्यम्।स- हिरण्यगर्भः सर्वेषां ससारिणां जीवानामात्मभूतः।स ह्यन्तरात्मा लिङ्गरूपेण सर्वभूतानाम्। तस्मिन् हि लिङ्गात्मनि संहताः सर्वे जीवाः। तस्मात्स जीवघनः स विद्वांस्त्रिमात्रोंकाराभिज्ञः एतस्माज्जीवघनात् हिरण्यगर्भात्परात्परं परमात्माख्यंपुरुषमीक्षते पुरिशयं सर्वशरीरानुप्रविष्टं पश्यति

ध्यायमानः। तत् एतौ अस्मिन्यथोक्तार्थप्रकाशकौश्लोकौमन्त्रौ भवतः॥

तिस्रो मात्रामृत्युमत्यःप्रयुक्ता
अन्योन्यसक्ता अनविप्रयुक्ताः।
क्रियासु बाह्याभ्यन्तरमध्यमासु
सम्यक्प्रयुक्तासु न कम्पते ज्ञः॥६॥

तिस्रः त्रिसंख्याका अकारोकारमकाराख्याः ॐकारस्यमात्राः। मृत्युमत्यः मृत्युर्यासां विद्यते ता मृत्युमत्यः मृत्युगोचरादनतिक्रान्ताः मृत्युगोचरा एवेत्यर्थः। ता आत्मनो ध्यानक्रियासु प्रयुक्ताः। किंच, अन्योन्यसक्ताः इतरेतरसंबद्धाः। अनविप्रयुक्ताः विशेषेणैकैकविषय एव प्रयुक्ता विप्रयुक्ताः, न तथा विप्रयुक्ता अविप्रयुक्ताः, न अविप्रयुक्ता अनविप्रयुक्ताः। किं तर्हि, विशेषेणैकस्मिन्ध्यानकाले तिसृषु क्रियासु बाह्याभ्यन्तरमध्यमासु जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तस्थानपुरुषाभिध्यानलक्षणासु योगक्रियासु युक्तासु सम्यक्प्रयुक्तासु सम्यग्ध्यानकाले प्रयोजितासु न कम्पते न चलति ज्ञः योगी यथोक्तविभागज्ञः ॐकारस्येत्यर्थः। न तस्यैवंविदश्चलनमुपपद्यते। यस्माज्जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तपुरुषाः सह स्थानैर्मात्रात्रयरूपेणोंकारात्मरूपेण दृष्टाः, स ह्येवं विद्वान्सर्वात्मभूत ॐकारमयः कुतो वा

चलेकस्मिन्वा॥

ऋग्भिरेतं यजुर्भिरन्तरिक्षं
सामभिर्यत्तत्कवयो वेदयन्ते।
तमोंकारेणैवायतनेनान्वेति विद्वा-
न्यत्तच्छान्तमजरममृतमभयंपरं चेति॥

इति पञ्चम प्रश्नः॥

सर्वार्थसंग्रहार्थो द्वितीयो मन्त्रः—ऋग्भिः एतं लोकः मनुष्योपलक्षितम्। यजुर्भिः अन्तरिक्षं सोमाधिष्ठितम्। सामभिः यत् तद्ब्रह्मलोक इति तृतीयं कवयः मेधाविनो विद्यावन्त एव नाविद्वांसः वेदयन्ते। तं त्रिविधं लोकमोंकारेणसाधनेनापरब्रह्मलक्षणम् अन्वेति अनुगच्छति विद्वान्। तेनैवोंकारेण यत्तत्परं ब्रह्माक्षरं सत्यं पुरुषाख्यं शान्तं विमुक्तजाग्रत्स्वप्नसुषुप्तादिविशेषं सवप्रपञ्चविवर्जितम्, अत एव अजरं जरावर्जितम् अमृतं मृत्युवर्जितमत एव। यस्माज्जरादिविक्रियारहितमतः अभयम्। यस्मादेवाभयं तस्मात् परं निरतिशयम्। तदप्योंकारेणैवायतनेन गमनसाधनेनान्वेतीत्यर्थः।इतिशब्द वाक्यपरिसमाप्त्यर्थः॥

इति पश्चमप्रश्नभाष्यम्॥

______

षष्ठः प्रश्नः॥

_____

** अथ हैनं सुकेशा भारद्वाजः पप्रच्छ।भगवन्हिरण्यनाभः कौसल्यो राजपुत्रोमामुपेत्यैतं प्रश्नमपृच्छत षोडशकलं भारद्वाज पुरुषं वेत्थ। तमहं कुमारमब्रवं नाहमिमं वेद यद्यहमिममवेदिषं कथं तेनावक्ष्यमिति, समूलो वा एष परिशुष्यति योऽनृतमभिवदति तस्मान्नार्हाम्यनृतं वक्तुम्। स तृष्णीं रथमारुह्य प्रवव्राज। तं त्वा पृच्छामि क्वासौ पुरुषइति॥१॥**

अथ ह एनं सुकेशा भारद्वाजः पप्रच्छ समस्तं जगत्कार्यकारणलक्षणं सह विज्ञानात्मना परस्मिन्नक्षरे सुषुप्तिकालेसंप्रतिष्ठत इत्युक्तम्। तत्सामर्थ्यात्प्रलयेऽपि तस्मिन्नेवाक्षरेसप्रतिष्ठते जगत्तत एवोत्पद्यत इति च सिद्धं भवति। न

ह्यकारणे कार्यस्य सप्रतिष्ठानमुपपद्यते। उक्तं च ‘आत्मनएष प्राणो जायते’इति। जगतश्च यन्मूलं तत्परिज्ञानात्परं श्रेय इति सर्वोपनिषदां निश्चितोऽर्थः। अनन्तरं चोक्तम् ‘ससर्वज्ञः सर्वो भवति’इति। वक्तव्यं च क्व तर्हि तदक्षरं सत्यं पुरुषाख्यंविज्ञेयमिति, तदर्थोऽयं प्रश्न आरभ्यते। वृत्तान्वाख्यानं च विज्ञानस्य दुर्लभत्वज्ञापनेन तल्लब्ध्यर्थं मुमुक्षूणां यत्नविशेषोपादानार्थम। हे भगवन्, हिरण्यनाभः नामतः कोसलायां भवः कौसल्यःराजपुत्रः जातितः क्षत्रियः माम्उपेत्य उपगम्य एतम् उत्त्यमानं प्रश्नम् अपृच्छत्। षोडशकलं षोडशसंख्याकाः कला अवयवा इवात्मन्यविद्याध्यारोपितरूपा यस्मिन्पुरुषे, सोऽयं षोडशकलः, तं षोडशकलं हे भारद्वाज, पुरुषं वेत्थ त्वं विजानासि। तम् अहं राजपुत्रं कुमारं पृष्टवन्तम् अब्रवम उक्तवानस्मि—नाहमिमं वेद यं त्वं पृच्छसीति। एवमुक्तवत्यपि मय्यज्ञानमसंभावयन्तं तमज्ञाने कारणमवादिषम्—यदि कथंचित् अहम् इमं त्वया पृष्टं पुरुषम्अवेदिषं विदितवानस्मि, कथम् अत्यन्तशिष्यगुणवतेऽथिने तेतुभ्यं न अवक्ष्यं नोक्तवानस्मि न ब्रूयामित्यर्थः। भूयोऽप्यप्रत्ययमेवालक्ष्य प्रत्याययितुमब्रवम—समूलः सह मूलेन वैएषः अन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा कुर्वन् यः अनृतम् अयथा-

भूताथम् अभिवदति, स परिशुष्यति शोषमुपैति इहलोकपरलोकाभ्यां विच्छिद्यते विनश्यति। यत एवं जाने तस्मात् नअर्हामि अहम् अनृतं वक्तुं मूढवत्। स राजपुत्रः एवं प्रत्यायितः तूष्णीं व्रीडितः रथम् आरुह्य प्रवव्राज प्रगतवान् यथागतमेव। अतो न्यायत उपसन्नाय योग्याय जानता विद्यावक्तव्यैव, अनृतं च न वक्तव्यं सर्वास्वप्यवस्थास्वित्येतत्सिद्धं भवति। तं पुरुषं त्वा त्वां पृच्छामि मम हृदि विज्ञेयत्वेनशल्यमिव स्थितम्, क्व असौ वर्तते विज्ञेयः पुरुष इति॥

तस्मै स होवाचेहैवान्तःशरीरे सोम्य स पुरुषो यस्मिन्नेताः षोडश कलाःप्रभवन्तीति॥२॥

तस्मै स होवाच। इहैव अन्तःशरीरे हृदयपुण्डरीकाकाशमध्ये हे सोम्य स पुरुषः, न दशान्तरे विज्ञेयः। यस्मिन् एताः उच्यमानाः षोडशकलाः प्राणाद्याः प्रभवन्ति उत्पद्यन्त इतिषोडशभिः कलाभिरुपाधिभूताभिः सकल इव निष्कलःपुरुषोलक्ष्यतेऽविद्ययेति, तदुपाधिकलाध्यारोपापनयनेन विद्यया सपुरुषः केवलो दर्शयितव्य इति कलानां तत्प्रभवत्वमुच्यतेप्राणादीनाम्। अत्यन्तनिर्विशेषे ह्यद्वये विशुद्धे तत्त्वे न शक्यो-

ऽध्यारोपमन्तरेण प्रतिपाद्यप्रतिपादनादिव्यवहारः कर्तुमिति कलानां प्रभवस्थित्यप्यया आरोप्यन्तेऽविद्याविषयाः। चैतन्याव्यतिरेकेणैव हि कला जायमानास्तिष्ठन्त्यः प्रलीयमानाश्च सर्वदालक्ष्यन्ते। अत एव भ्रान्ताः केचित्—अग्निसंयोगाद्धृतमिवघटाद्याकारेणचैतन्यमेव प्रतिक्षणं जायते नश्यतीति। तन्निरोधे शून्यमेव सर्वमिति अपरे। घटादिविषयं चैतन्यं चेतयितुर्नित्यस्यत्मनोऽनित्यं जायते विनश्यतीत्यपरे। चैतन्यं भूतधर्म इति लौकायतिकाः। अनपायोपजनधर्मकचैतन्यमात्मैवनामरूपाद्युपाधिधर्मैः प्रत्यवभासते ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’‘प्रज्ञानं ब्रह्म’ ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’ ‘विज्ञानघन एव’ इत्यादिश्रुतिभ्यः। स्वरूपव्यभिचारिषु पदार्थेषु चैतन्यस्याव्यभिचाराद्यथा यथा यो यः पदार्थोज्ञायते, तथा तथा ज्ञायमानत्वादेव तस्य तस्य चैतन्यस्याव्यभिचारित्वम्। वस्तुतत्त्वं भवति किंचित्, न ज्ञायत इति चानुपपन्नम्, रूपं च दृश्यते,न चास्ति चक्षुरिति यथा। व्यभिचरति तु ज्ञेयम्, न ज्ञानं व्यभिचरति कादाचिदपि ज्ञेयम्, ज्ञेयाभावेऽपि ज्ञेयान्तरे भावाज्ज्ञानस्य। न हि ज्ञानेऽसति ज्ञेयं नाम भवति कस्यचित्,सुषुप्तेऽदर्शनात्—ज्ञानस्यापि सुषुप्तेऽभावाज्ज्ञेयवज्ज्ञानस्वरूपस्य व्यभिचार इति चेत्, न ज्ञेयावभासकस्य ज्ञानस्यालोकव-

ज्ज्ञेयाभिव्यक्त्यर्थत्वात्स्वव्यङ्ग्याभावे आलोकाभावानुपपत्तिवत् अप्रतीतेषु वस्तुषु सुषुप्तेविज्ञानाभावानुपपत्तेः। न ह्यन्धकारे चक्षुषो रूपानुपलब्धौ चक्षुषोऽभावः शक्यः कल्पयितुमवैनाशिकेन।वैनाशिको ज्ञेयाभावे ज्ञानाभावं कल्पयत्येवेतिचेत्, येन तदभावं कल्पयेत्तस्याभावः केन कल्प्यत इतिवक्तव्यं वैनाशिकेन, तदभावस्यापि ज्ञेयत्वाज्ज्ञानाभावे तदनुपपत्तेः। ज्ञानस्य ज्ञेयाव्यतिरिक्तत्वाज्ज्ञेयाभावे ज्ञानाभावइति चेत्, न, अभावस्यापि ज्ञेयत्वाभ्युपगमात्— अभावोऽपिज्ञेयोऽभ्युपगम्यते वैनाशिकैर्नित्यश्च। तदव्यतिरिक्तं चेज्ज्ञानं नित्यं कल्पितं स्यात्। तदभावस्य च ज्ञानात्मकत्वादभावत्वं च वाङ्मात्रमेव, न परमार्थतोऽभावत्वमनित्यत्वं च ज्ञानस्य।न च नित्यस्य ज्ञानस्याभावनाममात्राध्यारोप किंचिन्नश्छिन्नम्। अथाभावो ज्ञेयोऽपि सन् ज्ञानव्यतिरिक्त इति चेत्, नतर्हि ज्ञेयाभावे ज्ञानाभावः। ज्ञेयं ज्ञानव्यतिरिक्तम्, न तुज्ञानं ज्ञेयव्यतिरिक्तमिति चेत्, न, शब्दमात्रत्वाद्विशेषानुपपत्तेः। ज्ञेयज्ञानयोरेकत्वं वेदभ्युपगम्यते, ज्ञेयं ज्ञानव्यतिरिक्तम्, न ज्ञयव्यतिरिक्तं ज्ञानम् इति तु शब्दमात्रमेव तत्—वह्निरग्निव्यतिरिक्तः, अग्निर्न वह्निव्यतिरिक्त इति यद्वत्—अभ्युपगम्यम्। ज्ञेयव्यतिरेके तु ज्ञानस्य ज्ञेयाभावे ज्ञानाभा-

वानुपपत्तिः सिद्धा। ज्ञेयाभावऽदर्शनादभावो ज्ञानस्येतिचेत्, न, सुषुप्तेज्ञप्त्यभ्युपगमात्—वैनाशिकैरभ्युपगम्यतेहि सुषुप्तेऽपि विज्ञानास्तित्वम्। तत्रापि ज्ञेयत्वमभ्युपगम्यते ज्ञानस्य स्वनैवेति चत्, न, भेदस्य सिद्धत्वात्—सिद्धं ह्यभावविज्ञेयविषयस्य ज्ञानस्याभावज्ञेयव्यतिरेकाज्ज्ञेयज्ञानयोरन्यत्वम्। न हि तत्सिद्धं मृतमिवोज्जीवयितुं पुनरन्यथा कर्तुं शक्यते वैनाशिकशतैरपि। ज्ञानस्य स्वाज्ञेयत्वे तदप्यन्येन तदप्यन्येनेति त्वत्पक्षेऽतिप्रसङ्गइति चेत्,न, तद्विभागोपपत्तेः सर्वस्य—यदा हि सर्वं ज्ञेयं कस्यचित्, तदा तद्व्यतिरिक्तं ज्ञानं ज्ञानमेवति द्वितीयो विभाग एवाभ्युपगम्यतेऽवैनाशिकैः।नतृतीयस्तद्विषय इत्यनवस्थानुपपत्तिः। ज्ञानस्यस्वेनैवाविज्ञेयत्वे सर्वज्ञत्वहानिरिति चेत्, सोऽपि दोषस्तस्यैवास्तु, किं तन्निबर्हणेनास्माकम्? अनवस्थादोषश्च ज्ञानस्य ज्ञेयत्वाभ्युपगमात्—अवश्यं व वैनाशिकानां ज्ञानं ज्ञेयम। स्वात्मना चाविज्ञेयत्वेनानवस्था अनिवार्या। समान एवायं दोष इति चेत्, न,ज्ञानस्यैकत्वोपपत्तेः—सर्वदेशकालपुरुषाद्यवस्थास्वेकमेव ज्ञानं नामरूपाद्यनेकोपाधिभेदात् सवित्रादिजलादिप्रतिबिम्बवदनेकधावभासत इति। नासौ दोषः। तथा चेहेदमुच्यते। ननु

श्रुतेरिहैवान्तःशरीरे परिच्छिन्नः कुण्डबदरवत्पुरुष इति, न,प्राणादिकलाकारणत्वात्—न हि शरीरमात्रपरिच्छिन्नः प्राणश्रद्धादीनां कलानां कारणत्वं प्रतिपत्तुं शक्नुयात्।कलाकार्यत्वाच्च शरीरस्य—न हि पुरुषकार्याणां कलानां कार्यं सच्छरीरं कारणकारणं स्वस्य पुरुषं कुण्डबदरमिवाभ्यन्तरीकुर्यात्। बीजवृक्षादिवत्स्यादिति चेत्—यथा बीजकार्यं वृक्षस्तत्कार्यं च फलं स्वकारणकारणं बीजमभ्यन्तरीकरोत्याम्रादि, तद्वत्पुरुषमभ्यन्तरीकुर्याच्छरीरं स्वकारणकारणमपीति चेत्, नअन्यत्वात्सावयवत्वाञ्च—दृष्टान्ते कारणाद्बीजाद्वृक्षफलसंवृत्तान्यन्यान्येव बीजानि, दार्ष्टान्तिकेतु स्वकारणकारणभूतः स एव पुरुषः शरीरेऽभ्यन्तरीकृतः श्रूयते। बीजवृक्षादीनां सावयवत्वाच्चस्यादाधाराधेयत्वम्,निरवयवश्च पुरुषः, सावयवाश्च कलाः शरीरं च। एतेनाकाशस्यापि शरीराधारत्वमनुपपन्नम्, किमुताकाशकारणस्य पुरुषस्य?तस्मादसमानो दृष्टान्तः। किं दृष्टान्तेन?वचनात्स्यादिति चेत्, न वचनस्याकारकत्वात्—न हि वचनं वस्तुनोऽन्यथाकरणे व्याप्रियते, किं तर्हि, यथाभूतार्थावद्योतने। तस्मादन्तःशरीर इत्येतद्वचनम् ‘अण्डस्यान्तर्व्योम’इतिवद्द्रष्टव्यम्। उपलब्धिनिमित्तत्वाच्च—दर्शनश्रवणमनन-

विज्ञानादिलिङ्गैरन्तःशरीर परिच्छिन्न इव ह्युपलभ्यते पुरुषउपलभ्यते चात्र। अत उच्यते—अन्तःशरीरे सोम्य सपुरुष इति। न पुनराकाशकारणभूतःसन्कुण्डबदरवच्छरीरपरिच्छिन्न इति मनसापीच्छति वक्तुं मूढोऽपि, किमुतप्रमाणभूता श्रुतिः॥

** स ईक्षांचक्रे कस्मिन्नहमुत्क्रान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि कस्मिन्वा प्रतिष्ठितेप्रतिष्ठास्यामीति॥३॥**

** **यस्मिन्नेताःषोडश कलाः प्रभवन्तीत्युक्तः पुरुषविशेषणार्थः कलानां प्रभवः, स चान्यार्थोऽपि श्रुतः केन क्रमेणस्यादित्यत इदमुच्यते। चेतनपूर्विका च सृष्टिरित्येवमर्थं च।स पुरुषः षोडशकलः पृष्टो यो भारद्वाजेन सः ईक्षांचक्रे ईक्षणं दर्शनं चक्रे—कृतवानित्यर्थः— सृष्टिफलक्रमादिविषयम्।कथमिति, उच्यते–कस्मिन् कर्तृविशेषे देहादुत्क्रान्ते उत्क्रान्तोभविष्यामि अहमव, कस्मिन्वा शरीरे प्रतिष्ठित अहं प्रतिष्ठास्यामि प्रतिष्ठितः स्यामित्यर्थः। नन्वात्मा अकर्ता प्रधानं कर्तृ,अतः पुरुषार्थं प्रयोजनमुररीकृत्य प्रधानं प्रवर्तते महदाद्याकारण, तत्रेदमनुपपन्नं पुरुषस्य स्वातन्त्र्येणेक्षापूर्वकं कर्तृत्वव-

चनम, सत्त्वादिगुणसाम्ये प्रधाने प्रमाणोपपन्ने सृष्टिकर्तरिसति ईश्वरेच्छानुवर्तिषु वा परमाणुषु सत्सु आत्मनोऽप्येकत्वेन कर्तृत्वे साधनाभावादात्मन आत्मन्यनर्थकर्तृत्वानुपपत्तेश्च। न हि चेतनावान्बुद्धिपूर्वकारी आत्मनः अनर्थं कुर्यात्।तस्मात्पुरुषार्थेन प्रयोजनेनेक्षापूर्वकमिव नियतक्रमेण प्रवर्तमानेऽचेतनेऽपि प्रधाने चेतनवदुपचारोऽयं स ईक्षांचक्रे इत्यादिः, यथा राज्ञः सर्वार्थकारिणि भृत्ये राजेति, तद्वत्।न, आत्मनो भोक्तृत्ववत्कर्तृत्वोपपत्तेः—यथा सांख्यस्य चिन्मात्रस्यापरिणामिनाऽप्यात्मनो भोक्तृत्वम्, तद्वद्वेदवादिनामीक्षापूर्वकं जगत्कर्तुत्वमुपपन्नं श्रुतिप्रामाण्यात्। तत्त्वान्तरपरिणामादात्मनोऽनित्यत्वाशुद्धत्वानेकत्वनिमित्तं चिन्मात्रस्वरूपविक्रियातः पुरुषस्य स्वात्मन्येव भोक्तृत्वे चिन्मात्रस्वरूपविक्रिया न दोषाय। भवतां पुनर्वेदवादिनां सृष्टिकर्तृत्वेतत्त्वान्तरपरिणाम एवेत्यात्मनोऽनित्यत्वादिसर्वदोषप्रसङ्ग इतिचेत्, न एकस्याप्यात्मनोऽविद्याविषयनामरूपोपाध्यनुपाधिकृतविशेषाभ्युपगमात्। अविद्याकृतनामरूपोपाधिनिमित्तोहि विशेषोऽभ्युपगम्यते आत्मनो बन्धमोक्षादिशास्त्रकृतसंव्यबहाराय।परमार्थतोऽनुपाधिकृतं च तत्त्वमेकमेवाद्वितीयमुपादेयं सर्वतार्किकबुद्ध्यनवगम्यं ह्यजमभयं शिवमिष्यते। न

तत्र कर्तृत्वंभोक्तृत्वं वा क्रियाकारकफलं वास्ति, अद्वैतत्वात्सर्वभावानाम्। सांख्यास्त्वविद्याध्यारोपितमेव पुरुषे कर्तृत्वं क्रियाकारकं फलं चेति कल्पयित्वा आगमबाह्यत्वात्पुनस्ततस्त्रस्यन्तः परमार्थत एव भोक्तृत्वं पुरुषस्येच्छन्ति।तत्त्वान्तरं च प्रधानं पुरुषाद्बाह्यं परमार्थवस्तुभूतमेव कल्पयन्तोऽन्यतार्किककृतबुद्धिविषयाः सन्तो विहन्यन्ते। तथेतरेतार्किकाः सांख्यैः, इत्येवं परस्परविरुद्धार्थकल्पनात आमिषार्थिन इव प्राणिनोऽन्योन्यविरुध्यमानार्थदर्शित्वात्परमार्थतत्त्वाद्दूरमेवापकृष्यन्ते। अतस्तन्मतमनादृत्य वेदान्तार्थतत्त्वमेकत्वदर्शनं प्रत्यादरवन्तो मुमुक्षवः स्युरिति तार्किकमतदोषप्रदर्शनं किंचिदुच्यतेऽस्माभिः, न तु तार्किकवत्तात्पर्येण।तथैतदत्रोक्तम्—विवदत्स्वेव निक्षिप्य विराधोद्भवकारणम्।तैः सरक्षितसद्बुद्धिःसुखं निर्वाति वेदवित्॥ किंच,भोक्तृत्वकर्तृत्वयोर्विक्रिययोर्विशेषानुपपत्तिः। का नामासौकर्तृत्वाज्जात्यन्तरभूता भोक्तृत्वविशिष्टा विक्रिया, यतोभोक्तैव पुरुष कल्प्यते न कर्ता, प्रधान तु कर्त्रेव नभोक्तृ इति। ननु उक्त पुरुषश्चिन्मात्रएव, स च स्वात्मस्थोविक्रियते भुञ्जानः, न तत्त्वान्तरपरिणामेन। प्रधानं तु तत्त्वान्तरपरिणामेन विक्रियते, अता नैकमशुद्धमचेतनं चेत्या-

दिधर्मवत्। तद्विपरीतः पुरुषः। नासौ विशेषः, वाङ्मात्रत्वात्।प्राग्भागोत्पत्तः केवलचिन्मात्रस्य पुरुषस्य भोक्तृत्वं नामविशेषो भोगोत्पत्तिकाले चेत् जायते, निवृत्ते च भोगे पुनस्तद्विशेषादपेतश्चिन्मात्र एव भवतीति चेत्, महदाद्याकारेण चपरिणम्य प्रधानं ततोऽपेत्य पुनः प्रधानस्वरूपेण व्यवतिष्ठतइति अस्यां कल्पनायां न कश्चिद्विशेष इति वाङ्मात्रेण प्रधानपुरुषयोर्विशिष्टविक्रिया कल्यते। अथ भोगकालेऽपि चिन्मात्रएव प्राग्वत्पुरुष इति चेत्, न तर्हि परमार्थतो भोगः पुरुषस्य।अथ भोगकाले चिन्मात्रस्य विक्रिया परमार्थैव, तेन भोगः पुरुषस्येति चेत्, न, प्रधानस्यापि भोगकाले विक्रियावत्त्वाद्भोक्तृत्वप्रसङ्गः। चिन्मात्रस्यैव विक्रिया भोक्तृत्वमिति चेत्, औष्ण्याद्यसाधारणधर्मवतामग्न्यादीनामभोक्तृत्वे हेत्वनुपपत्तिः।प्रधानपुरुषयोर्द्वयोर्युगपद्भोक्तृत्वमिति चेत्, न, प्रधानस्य पारार्थ्यानुपपत्तेः–न हि भोक्त्रोर्द्वयोरितरेतरगुणप्रधानभाव उपपद्यते प्रकाशयोरिवेतरप्रकाशने। भोगधर्मवति सत्त्वाङ्गिनिचेतसि पुरुषस्य चैतन्यप्रतिबिम्बोदयादविक्रियस्य पुरुषस्य भोक्तृत्वमिति चेत्, न, पुरुषस्य विशेषाभावे भोक्तृत्वकल्पनानर्थक्यात्। भोगरूपश्चेदनर्थं पुरुषस्य नास्ति सदा निर्विशेषत्वात्पुरुषस्य, कस्यापनयनार्थं मोक्षसाधनं शास्त्रं प्रणीयते?अ-

विद्याध्यारोपितानर्थापनयनाय शास्त्रप्रणयनमिति चेत्, परमार्थतः पुरुषो भोक्तैव, न कर्ता, प्रधानं कर्त्रेव न भोक्तृ परमार्थसद्वस्त्वन्तरं पुरुषाच्चइतीयं कल्पना आगमबाह्या व्यर्थानिर्हेतुका च इति नादर्तव्या मुमुक्षुभिः। एकत्वेऽपि शास्त्रप्रणयनाद्यानर्थक्यमिति चेत्, न, अभावात्—सत्सु हि शास्त्रप्रणेत्रादिषु तत्फलार्थिषु च शास्त्रस्य प्रणयनमर्थवदनर्थकं वतिविकल्पना स्यात्। न ह्यात्मैकत्वे शास्त्रप्रणेत्रादयस्ततो भिन्नाः सन्ति तदभावे एवं विकल्पनैवानुपपन्ना। अभ्युपगते आत्मैकत्वे प्रमाणार्थश्चाभ्युपगतो भवता यदात्मैकत्वमभ्युपगच्छता। तदभ्युपगमे च विकल्पानुपपत्तिमाह शास्त्रम ‘यत्र त्वस्यसवमात्मैवाभूत्तत्केन कंपश्येत्’इत्यादि, शास्त्रप्रणयनाद्युपपत्तिं चाह अन्यत्र परमार्थवस्तुस्वरूपादविद्याविषये ‘यत्र हिद्वैतमिव भवति’इत्यादि विस्तरतो वाजसनेयके। अत्र चविभक्ते विद्याविद्ये परापरे इत्यादावेव शास्त्रस्य। अतोन तार्किकवादभटप्रवेशो वेदान्तराजप्रमाणबाहुगुप्ते इहात्मैकत्वविषये इति। एतेनाविद्याकृतनामरूपाद्युपाधिकृतानेकशक्तिसाधनकृतभेदवत्त्वाद्ब्रह्मण सृष्ट्यादिकर्तृत्वे साधनाद्यभावो दोषः प्रत्युक्तो वेदितव्यः, परैरुक्त आत्मानर्थकर्तृत्वादिदोषश्च। यस्तु दृष्टान्तो राज्ञः सर्वार्थकारिणि कर्तरि भृत्ये

उपचारो राजा कर्तेति, सोऽत्रानुपपन्नः, ‘स ईक्षांचक्रे’इतिश्रुतेर्मुख्यार्थबाधनात्प्रमाणभूतायाः। तत्र हि गौणी कल्पनाशब्दस्य, यत्र मुख्यार्थो न संभवति। इह त्वचेतनस्य मुक्तबद्धपुरुषविशेषापेक्षया कर्तृकर्मदशकालनिमित्तापेक्षया चबन्धमोक्षादिफलार्था नियता पुरुषं प्रति प्रवृत्तिर्नोपपद्यते,यथोक्तसर्वज्ञेश्वरकतृत्वपक्षे तु उपपन्ना। ईश्वरेणैव सर्वाधिकारी प्राणः पुरुषेण सृज्यते॥

स प्राणमसृजत प्राणाच्छ्रद्धाखं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवीन्द्रियं मनः। अन्नमन्नाद्वीर्यं तपो मन्त्राः कर्मलोका लोकेषुच नाम च॥४॥

कथम्? सः पुरुषः उक्तप्रकारेणेक्षित्वा सर्वप्राणं हिरण्यगर्भाख्यं सर्वप्राणिकरणाधारमन्तरात्मानम् असृजत सृष्टवान्।ततः प्राणात् श्रद्धां सर्वप्राणिनां शुभकमप्रवृत्तिहेतुभूताम्, ततः कर्मफलोपभोगसाधनाधिष्ठानानि कारणभूतानि महाभूतानिअसृजत—खं शब्दगुणकम्, वायुः स्वेन स्पर्शगुणेन शब्दगुणेनच विशिष्टो द्विगुणः, तथा ज्योतिः स्वेन रूपेण पूर्वगुणाभ्यां च विशिष्टं शब्दस्पर्शाभ्यां त्रिगुणम्, तथा आपो रसगुणेना-

साधारणेन पूर्वगुणानुप्रवेशेन च चतुर्गुणाः, तथा गन्धगुणेनपूर्वगुणानुप्रवेशेन च पञ्चगुणा पृथिवी, तथा तैरेव भूतैरारब्धम् इन्द्रियं द्विप्रकारं बुद्ध्यर्थं कर्मार्थं च दशसंख्याकम्, तस्यचेश्वरमन्तःस्थं संशयविकल्पादिलक्षणं मनः। एवं प्राणिनां कार्यं करणं च सृष्ट्वातत्स्थित्यर्थं व्रीहियवादिलक्षणम् अन्नम्,ततश्च अन्नात् अद्यमानात् वीर्यं सामर्थ्यं बलं सर्वकर्मप्रवृत्तिसाधनम्, तद्वीर्यवतां च प्राणिनां तपः विशुद्धिसाधनं संकीर्यमाणानाम्, मन्त्राः तपोविशुद्धान्तर्बहिःकरणेभ्यः कर्मसाधनभूताऋग्यजुःसामाथर्वाङ्गिरसः, ततः कर्म अग्निहोत्रादिलक्षणम्,ततो लोकाः कर्मणां फलम्, तेषु च लोकेषु सृष्टानां प्राणिनां नाम च देवदत्तो यज्ञदत्त इत्यादि। एवमेताः कलाः प्राणिनामविद्यादिदोषबीजापेक्षया सृष्टास्तैभिरिकदृष्टिसृष्टाइवद्विचन्द्रमशकमक्षिकाद्याः स्वप्नदृक्सृष्टा इव च सर्वपदार्थाः पुनस्तस्मिन्नेव पुरुषे प्रलीयन्ते हित्वा नामरूपादिविभागम्॥

स यथेमा नद्यः स्यन्दमानाःसमुद्रायणाः समुद्रं प्राप्यास्तं गच्छन्ति भिद्येतेतासां नामरूपे समुद्र इत्येवं प्रोच्यते।एवमेवास्य परिद्रष्टुरिमाः षोडश कलाः

पुरुषायणाःपुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्तिभिद्येते चासां नामरूपे पुरुष इत्येवं प्रोच्यते स एषोऽकलोऽमृतो भवति तदेषश्लोकः॥५॥

कथम्?सः दृष्टान्तः, यथा लोके इमा नद्यः स्यन्दमानाः स्रवन्त्यः समुद्रायणाः, समुद्र एव अयनं गतिरात्मभावो यासां ताः समुद्रायणाः, समुद्रं प्राप्य उपगम्य अस्तम् अदर्शनं नामरूपतिरस्कारं गच्छन्ति, तासां चास्तं गतानां भिद्येते विनश्येते नामरूपे गङ्गा यमुनेत्यादिलक्षणे, तदभेदेन समुद्र इत्येवं प्रोच्यत तद्वस्तूदकलक्षणम् एवं यथायं दृष्टान्तः उक्तलक्षणस्य प्रकृतस्य अस्य पुरुषस्य परिद्रष्टुः परि समन्ताद्द्रष्टुर्दर्शनस्यकर्तुः स्वरूपभूतस्य। यथा अर्कः स्वात्मप्रकाशस्य कर्ता सर्वतः,तद्वत् इमाः षोडश प्राणाद्या उक्ताः कलाः पुरुषायणाः नदीनामिव समुद्रः पुरुषोऽयनमात्मभावगमनं यासां कलानां ताःपुरुषायणाः पुरुषं प्राप्य पुरुषात्मभावमुपगम्य तथैवास्तं गच्छन्ति। भिद्येते च आसां नामरूपे कलानां प्राणाद्याख्या रूपं च यथास्वम्। भेदे च नामरूपयोर्यदनष्टं तत्तत्त्वं पुरुषः इत्येवं प्रोच्यते ब्रह्मविद्भिः। य एवं विद्वान्गुरुणा प्रदर्शितकलाप्र-

लयमार्गः, स एषः विद्यया प्रविलापितास्वविद्याकामकर्मजनितासु प्राणादिकलासु अकलः अविद्याकृतकलानिमित्तो हिमृत्युः, तदपगमेऽकलत्वादेव अमृतः भवति। तदतस्मिन्नर्थेएषः श्लोकः॥

अरा इव रथनाभौ
कला यस्मिन्प्रतिष्ठिताः।
तं वेद्यं पुरुषं वेद
यथा मा वो मृत्युः परिव्यथा इति॥

अरा इव रथचक्रपरिवारा इव रथनाभौ रथचक्रस्य नाभौयथाप्रवेशिताः तदाश्रया भवन्ति यथा, तथेत्यर्थः। कलाः प्राणाद्याः यस्मिन् पुरुषे प्रतिष्ठिताः उत्पत्तिस्थितिलयकालषु, तं पुरुषं कलानामात्मभूतं वेद्यं वेदनीयं पूर्णत्वात्पुरुषं पुरिशयनाद्वा वेद जानाति, यथा हे शिष्याः, मा वः युष्मान्मृत्युः परिव्यथाः मा परिव्यथयतु। न चेद्विज्ञायेत पुरुषोमृत्युनिमित्तां व्यथामापन्ना दुःखिन एव यूयं स्थ। अतस्तन्माभूद्युष्माकमित्यभिप्रायः॥

तान्होवाचैतावदेवाहमेतत्पर ब्रह्म वेदनातःपरमस्तीति॥७॥

तान् एवमनुशिष्य शिष्यान् तान् होवाच पिप्पलादः किलएतावदेव वेद्यं परं ब्रह्म वेद विजानाम्यहमेतत्। न अतः अस्मात् परम् अस्ति प्रकृष्टतरं वेदितव्यम् इत्येवमुक्तवान्शिष्याणामविदितशेषास्तित्वाशङ्कानिवृत्तये कृतार्थबुद्धिजननार्थंच॥

ते तमर्चयन्तस्त्वं हि नः पिता योऽस्माकमविद्यायाः परं पारं तारयसीति।नमःपरमऋषिभ्यो नमःपरमऋषिभ्यः॥

इति षष्ठः प्रश्नः समाप्तः॥

ततः ते शिष्या गुरुणानुशिष्टाः तं गुरुं कृतार्थाः सन्तो विद्यानिष्क्रयमन्यदपश्यन्तः किं कृतवन्त इत्युच्यते—अर्चयन्तः पूजयन्तः पादयोः पुष्पाञ्जलिप्रकिरणेन प्रणिपातेन चशिरसा। किमूचुरित्याह—त्वं हि नः अस्माकं पिता ब्रह्मशरीरस्य विद्यया जनयितृत्वान्नित्यस्याजरामरणस्याभयस्य। यः त्वमेव अस्माकम् अविद्यायाः विपरीतज्ञानाज्जन्मजरामरणरोगदुःखादिग्राहादपारादविद्यामहोदधेर्विद्याप्लवेन परम् अपुनरावृत्तिलक्षणं मोक्षाख्यं महोदधेरिव पारं तारयसि अस्मानित्यतः

पितृत्वं तवास्मान्प्रत्युपपन्नमितरस्मात्। इतरोऽपि हि पिताशरीरमात्रं जनयति, तथापि स पूज्यतमो लोके, किमु वक्तव्यमात्यन्तिकाभयदातुरित्यभिप्रायः। नमः परमऋषिभ्यः ब्रह्मविद्यासप्रदायकर्तृभ्यः। नमः परमऋषिभ्य इति द्विर्वचनमादरार्थम॥

इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभगव-
त्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छकरभगवत कृतौ
प्रश्नोपनिषद्भाष्य सपूर्णम्॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734432901000005-removebg-preview.png"/>

[TABLE]

[TABLE]

॥श्री॥

उपनिषन्मन्त्राणां

॥वर्णानुक्रमणिका॥

अ
अग्निर्यथैको भुवनं
अग्ने नय सुपथा राये
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो
अजीर्यतामृतानां
अणोरणीयान्महतो
अत्रैष देव स्वप्ने
अथ कबन्धी का०
अथ यदि द्विमात्रेण
अथ वायुमब्रुवन्
अथ हैन कौसल्य०
अथ हैन भार्गवो
अथ हैन शैब्य
अथ हैन सुकेशा
अथ हैन मौर्यायणी
अथादित्य उदयन्
अथाध्यात्म यदेत०
अथेन्द्रमब्रूव मघवन्
अथैकयोर्ध्व
अथोत्तरेण तपसा
अनुपश्य यथा पूर्वे
अनेजदेक मनसो
अध तम प्रविशन्ति
अध तम प्रविशन्ति
अन्न वै प्रजापति
अन्यच्छ्रेयोऽयदु ०
अन्यत्र धर्मादयत्रा
अन्यदेव तद्विदितात्

अन्यदेवाहु संभवात्
अन्यदेवाहुर्विद्यया
अरण्योर्निहितो
अरा इव रथानाभौ
अरा इव रथनाभौ
अविद्यायामन्तर
अव्यक्तात्तु पर पुरुषा
अशब्दमस्पर्शमरूपम्
अशरीरँ शरीरेषु
असूर्या नाम ते लोका
अस्तीत्येवोपलब्धव्य
अस्य विस्रसमानस्य
अहोरात्रो वै
आ
आत्मन एष प्राणा
आत्मान रथिन विद्धि
आदित्यो ह वै प्राणो
आदित्यो ह वै बाह्य
आशाप्रतिक्षे संगतँ
आसीनो दूरं व्रजति
इ
इन्द्रस्त्व प्राण तेजसा
इन्द्रियाणां पृथग्भाव०
इन्द्रियाणि हयानाहुः
इन्द्रियेभ्यः परं मनो
इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था
इह चेदवेदीदय
इह चेदशकद्बोद्धु
ई
ईशा पास्यमिदँ
उ
उत्तिष्ठत जाग्रत
उत्पत्तिमायति
उपनिषद भो ब्रूाह
उशन्ह वै वाजश्रवसः
ऊ
ऊर्ध्व प्राणमुन्नयति
ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाखः
ऋ
ऋग्भिरेत यजुर्भि०
ऋत पिबन्तौ सुकृतस्य
ए

एको वशी सर्व
एतच्छ्रुत्वा सपरिगृह्य
एतत्तुल्य यदि मन्यसे
एतदालम्बन श्रेष्ठ
एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म
एष तेऽग्निर्नचिकेतः
एषसर्वेषु भूतेषु
एष सुप्तेषु जागर्ति
एष हि द्रष्टा स्प्रष्टा
एषोऽग्निस्तपत्येष
क
कामस्याप्तिं जगतः
कुर्वन्नेवेह कर्माणि
केनेषित पतति
ज
जानाम्यहँ शेवधि०
त
तं दुर्दश गूढमनु
तँ ह कुमारँ सन्तं
तदभ्यद्रवत्तमभ्य
तदभ्यद्रवत्तमभ्य०
तदेजति तन्नैजति
तदेतदिति मन्यन्ते
तद्ध तद्वन नाम
तद्धैषा विजज्ञौ
तद्येह वै तत्प्रजा
तमब्रवीत्प्रीयमाणो
तस्माद्वा इन्द्रो
तस्माद्वा एते देवा
तस्मिँस्त्वयि किं
तस्मिँस्त्वयि किं
तस्मै तपो दम
तस्मै तृण निद
तस्मै तृण निद०
तस्मै स होवाच यथा
तस्मै स होवाच
तस्मै स होवाच प्रजा
तस्मै स होवाचा
तस्मै स होवाचेहैव
तस्मै स होवाच
तस्यैष आदेशो
ता योगमिति मन्यन्ते

तान्वरिष्ठ प्राण
तान्ह स ऋषि०
तान्होवाचैताव०
तिस्रो मात्रा मृत्यु०
तिस्रो रात्रीर्यदवा०
तेऽग्निमब्रुवन्
तेजो ह वाव उदा०
ते तमर्चयन्तस्त्व हि
तेषामसौ विरजो
त्रिणाचिकेतस्त्रयमे०
त्रिणाचिकेतस्त्रिभि०
द
दूरमेते विपरीते
देवानामसि वह्नितम
देवैरत्रापि विचिकि
देवैरत्रापि विचिकि०
न
न जायते म्रियते
न तत्र चक्षुर्गच्छति
न तत्र सूर्यो भाति
न नरेणावरेण
न प्राणेन नापानेन
न वित्तेन तर्पणीयो
न संदृशे तिष्ठति
न सापरायः प्रतिभाति
नाचिकेतमुपाख्यानं
नायमात्मा प्रवचनेन
नाविरतो दुश्चरितात्
नाह मन्ये सुवेदेति
नित्यो नित्याना
नैव वाचा न मनसा
नैषा तर्केण मति०
प
पञ्चपाद पितर
परमेवाक्षर प्रति
पराचः कामाननुयन्ति
पराञ्चि खानि व्यतृ०
पायूपस्थेऽपान
पीतोदका जग्धतृणा
पुरमेकादशद्वारं
पूषन्नेकर्ष यम
पृथिवी च पृथीवी०

प्रजापतिश्चरसि
प्रतिबोधविदित
प्र ते ब्रवीमि तदु
प्राणस्येद वशे
प्राणाग्नय एवैत०
ब
बहूनामेमि प्रथमो
ब्रह्म इ देवेभ्यो
ब्रह्मेति होवाच
भ
भयादस्याग्निस्तपति
म
मनसैवेदमाप्तव्य
महतः परमव्यक्त०
मासो वै प्रजापति
मृत्युप्रोक्तां नचिके०
य
य इमं परमं गुह्य
य इमं मध्वदं वेद
य एव विद्वान्प्राण
य एषु सुप्तेषु जागर्ति
य पुनरेत त्रि०
य पूर्व तपसो
य सेतुरीजानाना०
यच्चक्षुषा न पश्यति
यच्चित्तस्तेनैष
यच्छेद्वाङ्मनसी
यच्छ्रोत्रेण न शृणोति
यतश्चोदेति सूर्यः
यत्प्राणेन न प्राणिति
यथादर्शे तथात्मनि
यथा पुरस्ताद्भविता
यथा सम्राडेवाधि
यथोदकं दुर्गे
यथोदकं शुद्धे
यदा त्वमभिवर्षसि
यदा पञ्चावतिष्ठन्ते
यदा सर्वे प्रभिद्यन्ते
यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते
यदिदं किंच जगत्
यदि मन्यसे सुवेदेति
यदुच्छ्वासनि श्वा०

यदेवेह तदमुत्र
यद्वान्वानभ्युदित
यत्मनसा न मनुते
यस्तु विज्ञानवान्भ०
यस्तु सर्वाणि भूतानि
यस्त्वविज्ञानवान्
यस्त्वविज्ञानवान्
यस्मिन्निद विचि०
यस्मिन्सर्वाणि भूतानि
यस्य ब्रहा च क्षत्रं
यस्यामत तस्य मत
या ते तनूर्वाचि
या घ्राणेन संभवति
येन रूपं रसं
येयं प्रेते विचिकित्सा
ये ये कामा दुर्लभाः
योनिमन्ये प्रपद्यन्ते
यो वा एतामेव
ल
लोकादिमग्निं
व
वायुरनिलममृतं
वायुर्यथैको भुवनं
विज्ञानसारथिर्यस्तु
विज्ञानात्मा सह
विद्या चाविद्या च
विश्वरूप हरिण
वैश्वानरः प्रविशति
व्रात्यस्त्य प्राणैकर्षि०
श
शत चैका च हृदयस्य
शतायुषः पुत्रपौत्रान्
शान्तसकल्पः सुमनाः
श्रवणायापि बहुभिर्यो
श्रेयश्च प्रेयश्च
श्रोत्रस्य श्रोत्रं
श्वोभावा मर्त्यस्य
स
स ईक्षाचक्र
स एष वैश्वानरो
संभूति च विनाश च
सवत्सरो वै प्रजा०
स तस्मिन्नेवाकाशे

स त्व प्रियान्प्रियरू०
स त्वमग्निं स्वर्ग्यं
स पर्यागाच्छुक्रमका
स प्राणमसृजत
स यथा सोम्य
स यथेमा नद्य
स यदा तेजसा
स यद्येकमात्रम०
सर्वे वेदा यत्पद०
सह नाववतु
स होवाच पितरं
सुकेशा च भारद्वाज
सूर्यो यथा सर्व०
सोऽभिमानादूर्ध्व०
स्वप्नान्त जागरिता०
स्वर्गे लोके न भय
ह
हँस शुचिषद्वसु०
हन्त त इदं प्रव०
हन्ता चेन्मन्यते हन्तुँ
हिरण्मयेन पात्रेण
हृदि ह्येष आत्मा

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734521202000007-removebg-preview.png"/>

]