आध्यात्मोपनिषत्

[[आध्यात्मोपनिषत् Source: EB]]

[

अध्यात्मोपनिषत् ।

यत्रान्तर्याम्यादिभेदस्तत्त्वतो न हि युज्यते ।

निर्भेदं परमाद्वैतं स्वमात्रमवशिष्यते ॥

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।

पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

हरिः ॐ ॥ अन्तःशरीरे निहितो गुहायामज एको नित्यमस्य

पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरे संचरन्यं पृथिवी न वेद ।

यस्यापःशरीरं यो अपोऽन्तरे संचरन्यमापो न विदुः ।

यस्य तेजः शरीरं यस्तेजोऽन्तरे संचरन्यं तेजो न वेद ।

यस्य वायुः शरीरं यो वायुमन्तरे संचरन्यं वायुर्न वेद ।

यस्याकाशः शरीरं य आकाशमन्तरे संचरन्यमाकाशो न वेद ।

यस्य मनः शरीरं यो मनोऽन्तरे संचरन्यं मनो न वेद ।

यस्य बुद्धिः शरीरं यो बुद्धिमन्तरे संचरन्यं बुद्धिर्न वेद ।

यस्याहंकारः शरीरं योऽहंकारमन्तरे संचरन्यमहंकारो न वेद ।

यस्य चित्तं शरीरं यश्चित्तमन्तरे संचरन्यं चित्तं न वेद ।

यस्याव्यक्तं शरीरं योऽव्यक्तमन्तरे संचरन्यमव्यक्तं न वेद ।

यस्याक्षरं शरीरं योऽक्षरमन्तरे संचरन्यम्क्षरं न वेद ।

यस्य मृयुः शरीरं यो मृत्युमन्तरे संचरन्यं मृत्युर्न वेद ।

स एष सर्वभूतान्तरात्मापहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः ।

अहं ममेति यो भावो देहाक्षादावनात्मनि । अध्यासोऽयं निरस्तव्यो

विदुषा ब्रह्मनिष्ठया ॥

॥

ज्ञात्वा स्वं प्रत्यगात्मानं बुद्धितद्वृत्तिसाक्षिणम् ।

सोऽहमित्येव तद्वृत्त्या स्वान्यत्रात्म्यमात्मनः ॥

॥

लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वा देहानुवर्तनम् ।

शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा स्वाध्यासापनयं कुरु ॥

॥

स्वात्मन्येव सदा स्थित्या मनो नश्यति योगिनः ।

युक्त्या श्रुत्या स्वानुभूत्या ज्ञात्वा सार्वात्म्यमात्मनः ॥

॥

निद्राया लोकवार्तायाः शब्दादेरात्मविस्मृतेः ।

क्वचिन्नवसरं दत्त्वा चिन्तयात्मानमात्मनि ॥

॥

मातापित्रोर्मलोद्भूतं मलमांसमयं वपुः ।

त्यक्त्वा चण्डालवद्दूरं ब्रह्मभूय कृती भव ॥

॥

घटाकाशं महाकाश इवात्मानं परात्मनि ।

विलाप्याखण्डभावेन तूष्णीं भव सदा मुने ॥

॥

स्वप्रकाशमधिष्ठानं स्वयंभूय सदात्मना ।

ब्रह्माण्डमपि पिण्डाण्डं त्यज्यतां मलभाण्डवत् ॥

॥

चिदात्मनि सदानन्दे देहरूढामहंधियम् ।

निवेश्य लिङ्गमुत्सृज्य केवलो भव सर्वदा ॥

॥

यत्रैष जगदाभासो दर्पणान्तःपुरं यथा ।

तद्ब्रह्माहमिति ज्ञात्वा कृतकृत्यो भवानघ ॥

॥

अहंकारग्रहान्मुक्तः स्वरूपमुपपद्यते ।

चन्द्रवद्विमलः पूर्णः सदानन्दः स्वयंप्रभः ॥

॥

क्रियानाशाद्भवेच्चिन्तानाशोऽस्माद्वासनाक्षयः ।

वासनाप्रक्षयो मोक्षः सा जीवन्मुक्तिरिष्यते ॥

॥

सर्वत्र सर्वतः सर्वब्रह्ममात्रावलोकनम् ।

सद्भावभावानादाढ्याद्वासनालयमश्नुते ॥

॥

प्रमादो ब्रह्मनिष्ठायां न कर्तव्य

कदाचन ।

प्रमादो मृत्युरित्याहुर्विद्यायां ब्रह्मवादिनः ॥

॥

यथापकृष्टं शैवालं क्षणमात्रं न तिष्ठति ।

आवृणोति तथा माया प्राज्ञं वापि पराङ्मुखम् ॥

॥

जीवतो यस्य कैवल्यं विदेहोऽपि स केवलः ।

समाधिनिष्ठतामेत्य निर्विकल्पो भवानघ ॥

॥

अज्ञानहृदयग्रन्थेर्निःशेषविलयस्तदा ।

समाधिना विकल्पेन यदाद्वैतात्मदर्शनम् ॥

॥

अत्रात्मत्वं दृढीकुर्वन्नहमादिषु संत्यजन् ।

उदासीनतया तेषु तिष्ठेद्घटपटादिवत् ॥

॥

ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं मृषामात्रा उपाधयः ।

ततः पूर्णं स्वमात्मानं पश्येदेकात्मना स्थितम् ॥

॥

स्वयं ब्रह्मा स्वयं विष्णुः स्वयमिन्द्रः स्वयं शिवः ।

स्वयं विश्वमिदं सर्वं स्वस्मादन्यन्न किंचन ॥

॥

स्वात्मन्यारोपिता शेषाभासवस्तुनिरासतः ।

स्वयमेव परंब्रह्म पूर्णमद्वयमक्रियम् ॥

॥

असत्कल्पो विकल्पोऽयं विश्वमित्येकवस्तुनि ।

निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः ॥

॥

द्रष्टृदर्शनदृश्यादिभावशून्ये निरामये ।

कल्पार्णव इवात्यन्तं परिपूर्णे चिदात्मनि ॥

॥

तेजसीव तमो यत्र विलीनं भ्रान्तिकारणम् ।

अद्वितीये परे तत्त्वे निर्विशेषे भिदा कुतः ॥

॥

एकात्मके परे तत्त्वे भेदकर्ता कथं वसेत् ।

सुषुप्तौ सुखमात्रायां भेदः केनावलोकितः ॥

॥

चित्तमूलो विकल्पोऽयं चित्ताभावे न कश्चन ।

अतश्चित्तं समाधेयि प्रत्यग्रूपे परात्मनि ॥

॥

अखण्डानन्दमात्मानं विज्ञाय स्वस्वरूपतः ।

बहिरन्तः सदानन्दरसास्वादनमात्मनि ॥

॥

वैराग्यस्य फलं बोधो बोधस्योपरतिः फलम् ।

स्वानन्दानुभवच्छान्तिरेषैवोपरतेः फलम् ॥

॥

यद्युत्तरोत्तराभावे पूर्वरूपं तु निष्फलम् ।

निवृत्तिः परमा तृप्तिरानन्दोऽनुपमः स्वतः ॥

॥

मायोपाधिर्जगद्योनिः सर्वज्ञत्वादिलक्षणः ।

पारोक्ष्यशबलः सत्याद्यात्मकस्तत्पदाभिधः ॥

॥

आलम्बनतया भाति योऽस्मत्प्रत्ययशब्दयोः ।

अन्तःकरणसंभिन्नबोधः स त्वंपदाभिधः ॥

॥

मायाविद्ये विहायैव उपाधी परजीवयोः ।

अखण्डं सच्चिदानन्दं परं ब्रह्म विलक्ष्यते ॥

॥

इत्थं वाक्यैस्तथार्थानुसन्धानं श्रवणं भवेत् ।

युक्त्या संभावितत्वानुसन्धानं मननं तु तत् ॥

॥

ताभ्यं निर्विचिकित्सेऽर्थे चेतसः स्थापितस्य यत् ।

एकतानत्वमेतद्धि निदिध्यासनमुच्यते ॥

॥

ध्यातृध्याने परित्यज्य क्रमाद्ध्येयैकगोचरम् ।

निवातदीपवच्चित्तं समाधिरभिधीयते ॥

॥

वृत्तयस्तु तदानीमप्यज्ञाता आत्मगोचराः ।

स्मरणादनुमीयन्ते व्युत्थितस्य समुत्थिताः ॥

॥

अनादाविह संसारे संचिताः कर्मकोटयः ।

अनेन विलयं यान्ति शुद्धो धर्मो विवर्धते ॥

॥

धर्ममेघमिमं प्राहुः समाधिं योगवित्तमाः ।

वर्षत्येष यथा धर्मामृतधाराः सहस्रशः ॥

॥

अमुना वासनाजाले निःशेषं प्रविलापिते ।

समूलोन्मूलिते पुण्यपापाख्ये कर्मसंचये ॥

॥

वाक्यमप्रतिबद्धं सत्प्राक्परोक्षावभासिते ।

करामलकमवद्बोधपरोक्षं प्रसूयते ॥

॥

वासनानुदयो भोग्ये वैराग्यस्य तदावधिः ।

अहंभावोदयाभावो बोधस्य परमावधिः ॥

॥

लीनवृत्तेरनुत्पत्तिर्मर्यादोपरतेस्तु सा ।

स्थितप्रज्ञो यतिरयं यः सदानन्दमश्नुते ॥

॥

ब्रह्मण्येव विलीनात्मा निर्विकारो विनिष्क्रियः ।

ब्रह्मात्मनोः शोधितयोरेकभावावगाहिनि ॥

॥

निर्विकल्पा च चिन्मात्रा वृत्तिः प्रज्ञेति कथ्यते ।

सा सर्वदा भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते ॥

॥

देहेन्द्रियेष्वहंभाव इदंभावस्तदन्यके ।

यस्य नो भवतः क्वापि स जीवन्मुक्त इष्यते ॥

॥

न प्रत्यग्ब्रह्मणोर्भेदं कदापि ब्रह्मसर्गयोः ।

प्रज्ञया यो विजानाति स जीवन्मुक्त इष्यते ॥

॥

साधुभिः पूज्यमानेऽस्मिन्पीड्यमानेऽपि दुर्जनैः ।

समभावो भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते ॥

॥

विज्ञातब्रह्मतत्त्वस्य यथापूर्वं न संसृतिः ।

अस्ति चेन्न स विज्ञातब्रह्मभावो बहिर्मुखः ॥

॥

सुखाद्यनुभवो यावत्तावत्प्रारब्धमिष्यते ।

फलोदयः क्रियापूर्वो निष्क्रियो नहि कुत्रचित् ॥

॥

अहं ब्रह्मेति विज्ञानात्कल्पकोटिशतार्जितम् ।

संचितं विलयं याति प्रबोधात्स्वप्नकर्मवत् ॥

॥

स्वमसङ्गमुदासीनं परिज्ञाय नभो यथा ।

न श्लिष्यते यतिः किंचित्कदाचिद्भाविकर्मभिः ॥

॥

न नभो घटयोगेन सुरागन्धेन लिप्यते ।

तथात्मोपाधियोगेन तद्धर्मे नैव लिप्यते ॥

॥

ज्ञानोदयात्पुरारब्धं कर्म ज्ञानान्न नश्यति ।

अदत्त्वा स्वफलं लक्ष्यमुद्दिश्योत्सृष्टबाणवत् ॥

॥

व्याघ्रबुद्ध्या विनिर्मुक्तो बाणः पश्चात्तु गोमतौ ।

न तिष्ठति भिनत्त्येव लक्ष्यं वेगेन निर्भरम् ॥

॥

अजरोऽस्म्यमरोऽस्मीति य आत्मानं प्रपद्यते ।

तदात्मना तिष्ठतोऽस्य कुतः प्रारब्धकल्पना ॥

॥

प्रारब्धं सिद्ध्यति तदा यदा देहात्मना स्थितिः ।

देहात्मभावो नैवेष्टः प्रारब्धं त्यज्यतामतः ॥

॥

प्रारब्धकल्पनाप्यस्य देहस्य भ्रान्तिरेव हि ॥

॥

अध्यस्तस्य कुतस्तत्त्वमसत्यस्य कुतो जनिः ।

अजातस्य कुतो नाशः प्रारब्धमसतः कुतः ॥

॥

ज्ञानेनाज्ञानकार्यस्य समूलस्य लयो यदि ।

तिष्ठत्ययं कथं देह इति शङ्कावतो जडान् ।

समाधातुं बाह्यदृष्ट्या प्रारब्धं वदति श्रुतिः ॥

॥

न तु देहादिसत्यत्वबोधनाय विपश्चिताम् ।

परिपूर्णमनाद्यन्तमप्रमेयमविक्रियम् ॥

॥

सद्घनं चिद्घनं नित्यमानन्दघनमव्ययम् ।

प्रत्यगेकरसं पूर्णमनन्तं सर्वतोमुखम् ॥

॥

अहेयमनुपादेयमनाधेयमनाश्रयम् ।

निर्गुणं निष्क्रियं सूक्ष्मं निर्विकल्पं निरञ्जनम् ॥

॥

अनिरूप्यस्वरूपं यन्मनोवाचामगोचरम् ।

सत्समृद्धं स्वतःसिद्धं शुद्धं बुद्धमनोदृशम् ॥

॥

स्वानुभूत्या स्वयं ज्ञात्वा स्वमात्मानमखण्डितम् ।

स सिद्धः सुसुखं तिष्ठ निर्विकल्पात्मनात्मनि ॥

॥

क्व गतं केन वा नीतं कुत्र लीनमिदं जगत् ।

अधुनैव मया दृष्टं नास्ति किं महदद्भुतम् ॥

॥

किं हेयं किमुपादेयं किमन्यत्किं विलक्षणम् ।

अखण्डानन्दपीयूषपूर्णब्रह्ममहार्णवे ॥

॥

न किंचिदत्र पश्यामि न शृणोमि न वेद्म्यहम् ।

स्वात्मनैव सदानन्दरूपेणास्मि स्वलक्षणः ॥

॥

असङ्गोऽहमनङ्गोऽहमलिङ्गोऽहं हरिः ।

प्रशान्तोऽहमनन्तोऽहं परिपूर्णश्चिरन्तनः ॥

॥

अकर्ताहमभोक्ताहमविकारोऽहमव्ययः ।

शुद्ध बोधस्वरूपोऽहं केवलोऽहं सदाशिवः ॥

॥

एतां विद्यामपान्तरतमाय ददौ । अपान्तरतमो ब्रह्मणे ददौ ।

ब्रह्मा घोराङ्गिरसे ददौ । घोराङ्गिरा रैक्वाय ददौ । रैक्वो रामाय ददौ ।

रामः सर्वेभ्यो भूतेभ्यो ददावित्येतन्निर्वाणानुशासनं

वेदानुशासनं वेदानुशासनमित्युपनिषत् ॥

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।

पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ हरिः ॐ तत्सत् ॥

इति अध्यात्मोपनिषत्समाप्ता ॥

]