सव्यभिचार-सामान्य-निरुक्ति-दीपिका

TODO: (शोधनीया)

श्रीहयग्रीवायनमः. श्रीमते रामानुजायनमः.

तत्वचिन्तामणि सव्यभिचार सामान्यनिस क्ति । सव्यभिचारोपि त्रिविधः । साधारणा साधारणा नुपसंहारि श्रीहयग्रीवायनमः.

दीधितौसव्यभिचार सामान्यनिरुक्तिः.

यद्यपि लक्षणतः सामान्य मप्रतीतवतो विशेषजिज्ञासानु दया त्सामान्य लक्षणान स्तरमेव विशेष विभागो युक्तः ! तथापि सन्यभिचारपदस्य साधारणमाते) प्रसिद्धतया तन्मा 1

गदाधरीये सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः.

सव्यभिचारलक्षण मनुक्त्वा मूलकृत स्तद्विभजन मात्रपति (यद्यपीति) लक्षणतः- लक्षण वाक्यतः । सामान्यं- साधारणासाधा रणा नुपसंहारित्रितय साधारण धमणं । अप्रतीतवतः, अंतेवासिन इति शेषः ! वि शेषजिज्ञा सानुदयात् - अवांतर कम९प्रकारक ज्ञाने च्छोत्पत्त्य संभपात्, सामान्य ज्ञानस्य विज्ञO स्वातं त्येण, इष्टसाधनता ज्ञानधर्जिता वच्छेदक ज्ञान संपादकतयावा हेतुत्वादितिभावः । सामान्य लक्षणानंतरं - सव्यभिचारि मान्य लक्षणानंतरं । विभागः - सव्यभिचार विभागः, सव्यभिचार त्वावांतर धम९ पुरस्का- रेण धर्मि प्रतिपादनमिति यावत् । नायं ग्रंथो विभाग परः, अपितु असाधारणा नुपसंहारिणोरलक्ष्यता भ्रमनिबंधन वक्ष्यमाण सामान्य लक्षणातिव्याप्ति भ्रम निराकरणाय त्रया णां लक्ष्यता प्रदशजानपरणति समाधत्ते (तथापीति ) साधारण मात्रे स्रसिद्धतया – भूरीप्रयोगविषय साधारण मात्रककया

ये

[म] भेदात्तत सव्यभिचारः साध्य तदभाव प्रसंजक इति नत्रितय साधारणं लक्षणं ।

[दी] त्रस्य लक्ष्यभावं भुध्यमानै रंतेवासिभिरसाधारणादि साधा रणस्य लक्षणस्याति व्याप्तिः, तद्व्यावृत्तस्यैवच साधुता प्रती येत, अत स्तद्वारणाय लक्ष्या न्तरमपि दशजयति ( सन्यभि चार इति )

कश्चित्तु सामान्य ज्ञानाधीनू विभागो नतल्लक्षणतः प्रत्यय मपेक्षते, अत्क प्रधमं विभाग करणेपि नदोष इत्याह

प्रस क्तिरनुमितिरा पत्तिवाज;

[X] तन्मात्रोस्य-साधारणमात्रस्य । अतिव्या प्ति, प्रतीये तेलिसंबद्ध्य ते तद्व्यावृ त्तस्य - असाधारणादि व्यावृत्तस्य साधुता दो षता. ( लक्ष्यांतरमिति ) तथाच “सव्यभिचार इति मूलस्य वक्ष्य माण सव्यभिचार सामान्यलक्षण लक्ष्यइत्यथः एतद्ग्रंथस्य विभाग परत्व मुपपादयतो मतमाह (कश्चिदिति ) सामान्य ज्ञानाधीनःसामान्यज्ञान सामानाधीनः । तल्लक्षण प्रत्ययं धीन सामान्य ज्ञानमात्रं । अत्रच विभागोपयुक्त सामान्य ज्ञान स्योपायांतरतोभ्युपगमे पश्चादनि सामान्यलक्षणाभिधानमसङ्ग तं, अनाकांक्षितत्वादित्य स्वरससूचनाय कश्चिदित्युक्तं. लक्षण वाक्या - -

अथवा सामान्य ज्ञानाधीनः - त्रितय साधारण किंचिद्धमा वच्चिन्न ज्ञानाधीनः। तल्लक्षण प्रत्ययं - सव्यभिचार पदार्थता वच्चे दक वक्ष्यमाण लक्षणज्ञानं. अपेक्ष ते. ( अतइति) तादृश लक्षणा ज्ञानेपि सव्यभिचार पदार्थत्वरूप सामान्य ज्ञानस्य शिष्याणां स्वत एव संभवेन विशेषजिज्ञासा संभवादिति भावः । अत्रच सव्यभिचार पदार्थत्वेन त्रयाणां ज्ञानेपि प्रथमं सव्यभिचारपदार्थएव दृश इत्येवडिज्ञासो देति,सतु सव्यभिचारपदार्थाकतीति, अतः प्रथमंविभागो नुचितइत्य स्वरस बीजं प्रसंजक पदस्य अनुमापका पादकयो रेळतरमात्र परत्वे साधकत्वादित्यादिति दोषद्वया संगते स्तत्संगमनाय प्रसक्ति पदार्थं वितर्क यति ( प्रसक्तिरिति ) प्रपू

6

सव्यभिचां सामान्य सिरुक्तिः

[म] एकस्योभयं प्रत्यसाधकत्वा दनापादकत्वाच्च । नाप्यु भय पक्ष वृत्तित्वं, उभय व्यावृत्तत्वंवा तत्त्वं । अननुगमात् ।

[दी] तमपधानम व्यापकं, अतिव्यापकंच तधाविध व्या प्तिभ्र ‘मेण सद्धेतो, अतस्तव्योग्यता वाच्या ! साच तादृश व्याप्त्यादिरूपा ! नच विरुद्धभय व्याव्यत्व मेकस्य संभव

तीत्याह ( एक स्येति ) (6 [X] र्वक षंजधात्वर इत्यर्थं तत्कोटि व्याव्यस्यापि व्याप्तिभ मेण तद्विरुद्धकोपे रापादकत्व मनुमापकत्वंच संभवतीति एक स्योभ यं प्रत्यसाधक त्वात् " इत्यादि दोषासंगतिरित्यत आशयं पूर यति ( तकुपधानमिति) प्रसक्त्युपदायकत्व मित्यर्थ. ( अव्यापक मिति ) येन हेतुनाक दाचिदपि साध्यव्य तदभावस्यवा अनुमितिरा पत्ति र्वानजनिता प्रत्येकमपि तडसंग्राहक मित्यरः. (तथाविधाति ) साध्याभावनिरूपि तेत्यर्थः तद्योग्यता- प्रसक्ति योग्यता! वाच्या - प्रसंजक पदेन विवक्षणीया! तद्योग्यताया सत्स्वरूप योग्य ज्ञानविषयता रूपत्वे व्याप्ति भौम विषयता मादाय पुनरुक्त दोष प्रसंग इत्यतो योग्यतां व्याचपै (साचेति ) तत्कोटि प्रसक्ति योग्यताचे त्यर्थः. व्याप्यादिरूपा तत्कोटि निरूपित व्याप्त्यादिरूपा. www

“साध्यसं देहे” त्यादियथा! श्रुत मूलग्रंथात्पकुधर्मता ज्ञानस्य साध्यनं देह जनकत्वं कोटिड्वयोपस्थिति जनकत्वंच लभ्यते तत्रच नित्यत्वादि साध्यकज्ञानादि हेता वक्ष्यमाणातिव्याप्ति र्वार यितु मशक्यैव, नित्यत्व तडभा वविषयक ज्ञानवानयमिति ज्ञानस्य नित्यत्व तडभा पूपस्थापकत्वात्, धर्मितावच्छेदक प्रकारक ज्ञानमु द्रया तादृशज्ञानवदिदं त्वावच्छिन्न ढमिक नित्यत्वादि संशय हेतुत्वाच्च । नच फलीभूत संशय धमि तावच्छेदकता यादृश धमे पर्याप्त तादृशधर्मावच्छिन्न विशेष्यक यत्प्रकारक ज्ञान त्वेन संशयं प्रति हेतु अति विवक्षणे नायंदोषः, तादृशज्ञाशस्य

गदाधवीये

[म] अथ साध्य संशय जनक कोटिश्वयो पस्थापक पक्षधमता ज्ञानविषयत्वेसति हेत्वभिमतस्सः । षि

[दी] ( साध्यैति ) कोटिद्वयोपस्थापकं सत् साध्य संदेहजनकं साध्य संदेह जनककोटिन्वयोपस्थिति जनक मितियावत् । आश्र

यत [X] धर्मितावच्छेदक प्रकारक ज्ञानमुद्रया नित्यत्व तदभाव विषयक ज्ञाननदिदन्व पर्याप्त धर्मितानच्छेदकताक संशयं प्रत्येन हेतु त्वाल्, तादृशधर्मं धर्मिता वच्छेदकीकृत्यत ज्ञानवत्वा नवगाहि त्वात्, शुद्धमिद स्वं धर्मिता वच्छेदकीकृत्यैन तदवगाहित्वादिति वाच्यं. एवंसति वक्ष्यमाण धर्मिता वच्छेदकातिव्यापै रप्रसक्त्या कोटिद्वयोपस्थापक त्वांश निवेश वैयर्थ्य प्रसंगादित्यतो मूल मन्यथा व्याचपै (साध्येतीति) (कोटिद्वयो पस्थापकंसदिति) एतेन कोटिद्वयोपस्थापक त्वे साध्यसं देह जनमोदैश्यता वच्छेदक ता लभ्यते, एवंच धान्यानधनवाज् सुखित्यादौ धनादेस्सुखादिपयो जकता बोधस्या नुभविकतया उद्देश्यविधेयभावस्थले सति बाधके उद्देश्यता वच्छेदक विधेययोः प्रयोज्य प्रयोजकभाव बोधस्य व्युत्पत्तिसिद्धत्वा त्कोटिद्वयोपस्थितिजनक ताया स्साध्य सं देह जनन निर्वाहकतालान व्यापारजनकतायाश्च फलजनन निर्वाहकत्वा टिद्वयोपस्थिते द्वारत्वलाभइतिकोटिद्वयोपस्थिति द्वारा साध्य संदेह जनकत्वं लभ्यत्, दर्शितज्ञानवत्ताज्ञानस्य धर्मिता वच्छेदक . प्रकारक ज्ञानमुद्रया साक्षा देव साध्य संदेह जनकतया नाति प्रसंगः! कोटिद्वयोषस्थिति द्वारा साध्यसंदेह जनकत्वंच - साध्य संदेहजनक कोटिद्वयोषस्थिते जजानक त्वेसति साध्यसं देहजनकत्वं, तत्रच वि शेष्यांशनि वेशो निष्फलः, सत्यंतदळमात्रनि वेळेनैव सामा जंस्यात् अत संपरित्यज्य निष्कृष्टार्थमाह ( साध्यसं देहजन केति जनकांत निवेश प्रयोजनमाह (आश्रय तयेत्यादिना आश्रय तया विषयितयावा नित्यत्या नित्यत्वोवस्थापकस्य - नित्यत्वानित्य त्वोपस्थिति जनकीभूता श्रयत्वादि रूपसंबंध ज्ञान विषयस्य ज्ञानस्य तो

सव्यभिचार सामान्य निरुक्ति । 3

[दी] विषयितयावा नित्यत्वा नित्यत्वोवस्थापकस्यनित्यत्वे साध्या ज्ञानस्य, अनुवृ त्तत्वव्यावृत्तत्वाभ्यां वह्नि तदभापू पस्थाप कस्य वह्न साध्ये धूमस्य वारणाय जनकास्तं । तखोप स्साद्यसं देहा जनकत्वात् !

स्थिते [X] नित्यत्वेसाध्यावारणाय-नित्यत्वसाध्यकस्थले सव्यभिचारत्वाभाव संपादना येत्यर्थः । एक ज्ञानस्य नित्यत्व तदभावैभयाश्रयता विरहा दाश्रयता संबंधमादाय यथाश्रुते नातिव्याप्ति संभवइत्या श्रयवृत्तिज्ञानत्ववत्व संबंधोनुसरणीयः, अत स्तद पेक्षया लघु संबंधमादाय व्यावृत्तिमाह ( विषयितयावेति) एकज्ञानस्य तदुभय विषयकत्वं निष्प्रत्यूहमेवेति ध्येयं! समवायेन हेतावति व्याप्तिमुक्त्वा संयोगेन हेतावपितामह (अनुवृ तत्वेति) अनुवृत्तत्वं - सामानाधिकरण्यं व्यावृत्तत्वं निरोधः! ताभ्यां वह्नितदभा पूपस्थापकन्य - वह्नितडभापूपस्थिति जनकीभूत तादृशसंबंध ज्ञानविषयस्य धूमस्य वह्नसाध्ये - वह्नि साध्यक स्थले। वारणाय-सव्यभिचार त्वाभाव संपादना येत्यर्थ जन कांतस्य व्यावत९क त्वे हेतुमाह (तथोपस्थितेरिति) तादृश संबंध ज्ञानजन्य पस्थितेरित्यर्थः. (संदेहाजनकत्वादिति संदेहं प्रतिसाधारण धर्मा साधारण धम९वद्धमि विप्रतिपत्तिज्ञानजन्यायाएव कोट्यवस्थिते हेक्टातुत्वा दितिभाव जनकताच साध्यसंशयत्वावच्छिन्न जन्यता निरूपिताग्राह्या, अतस्संबंधांतर ज्ञानजन्यकोट्युवस्थिते र्विश्लेषण ज्ञानादि मुद्रया साध्यसंशय हेतुत्वेपि नक्षतिः । 1

यदिचा साधारण धर्मज्ञानादि जन्यसंशये व्यभिचार वार णाय साधारण धर्मज्ञानादिज्य वस्थिति जन्य तावच्छेदककोबा तादृ शोपस्थित्य व्यवहितो त्त रत्वनि वेळस्यावश्यक तयासाध्य संशयत्वंतत्र प्रयोजन विर हेणन निवेळ्यत इत्युच्यते, तदासंशयत्वावच्छिन्न त्वं परित्यज्य तादृशसंशयत्व न्यूनवृत्तित्वमेवनिवेशनीयं, विशे षणज्ञानादिजन्य ताचन तन्न्यू नवृत्तिरितिनाति प्रसंगः। नचैवमपिनित्यं त्वनित्यत्वाबावसहचरितप्रमेयत्ववानयं नित्यत्वतद भावविषयक

CH "

गदाधरीये

[X] ज्ञानवांश्चायमित्याकारक ज्ञानाभ्यां नित्यत्वतदभावविषयण्यै कै पूपस्थितिर्यत्र जनिता, तत्रतादृशोपस्थिति जनक पक्षध र्मृताज्ञानविष यत्वमा दाय ज्ञानेति व्याप्ति दुर्वारा, तादृशोपस्थितिव्य केस्साधा रणधर्मवत्ता ज्ञानजन्यतया साध्यसंशयत्वावच्छिन्नं प्रतिजनकत्वा दितिवाच्यं! साध्य संशयत्वावच्छिन्न निरूपित जनक तानियतजन्य ता निरूपकीभूत जनक तायापव पक्षधर्मता ज्ञानविशेषणत्वोपगमात्, निक्यत्वा नित्यत्व विषयक ज्ञानवत्ता ज्ञानजन्यताया स्संशयाजनक साधारण ध रवत्ता ज्ञानाद्यजन्य तदुभयोपस्थिति साधारणतया सं शयत्वावछ्छिन्न जनक ताव्यभिचरितत्वेना तिप्रसंग विरहात् ! साधार ण्यादि विशिष्ट धर्मवत्ताज्ञानजन्य तदुभयो पस्थितीनांच सर्वासां तादृशोपस्थितित्वेन संशयत्वा वच्छिन्नं प्रति हेतुतया तादृश ज्ञान निरूपित कोट्युपस्थितिनिष्ठजन्यताया स्संशयत्वावच्छिन्न पित जनक ता नियतत्वमक्षतमेव।

अथवा - उक्तातिप्रसंग वारणाय तादृश जनकतावच्छेदका वच्छिन्नत्वमेव जन्यतायां निवेशनीयं, अव्यवहितोत्तरत्व संब न्धन साधारण्यादि विकेष्टधर्मवत्ता ज्ञानविकष्ट तत्कोट्युपस्थितित्व रूप तादृशज्ञानजन्यता वच्छेदक धर्मएवच संशय जनक तावच्छेदकः, नतु तादृश ज्ञानजन्य तत्कोट्युपस्थितित्वं, जन्यता पेषया तर्घटकस्या व्यवहेतो तरत्वस्य लघुत्वात्, अतआत्माश्रयण साधारण्यादि धर्मवत्ता ज्ञानजन्यत्वस्य तादृशज्ञानजन्यता नवच्छेदक त्वेपि नक्षति

जनकता वच्छेदका वच्छिन्नत्वंच जनकता वच्छेदक पर्याप्त वच्छेदक ताकत्वं, तेन साध्य संदेह जनकता वच्छेदक घटकज्ञानादे निजात्यत्व तदभावविषय ज्ञानवत्ता ज्ञानादि जन्यता वच्छेदक घटक त्वे सि नक्षतिः। जनक तावच्छेदक तायाः पर्या पिर्ननि वेळ्य ते, प्रयोजनविर हात् ! तेन साधारण्यादि विशिष्ट धम९वत्ता ज्ञानस्य जन्यता वच्छेदक कोबा तद्वैशिष्ट्यमात्र निवेळेनै पूपपत्ते प्रयोजन विरहण सं शयजनक तावच्छेदक घटकस्य साध्यावस्थितित्वादः साधारण धमका वद्धमीजा ज्ञानजन्यतावच्छेदकोटा वनिवेळेपि नक्षतिः ।

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः !

[दी] धमि९ता वच्छेदक पुळोवति त्वादि विशिष्ट धमिँज्ञानस्य संशय जनकतया तद्वारणाय “कोटिन्वयोपस्थाप केति” [ग] नचैवं साध्यसंशय निवेशनंव्यकणं, यत्किंचि ज्ञानकता वच्छे दका वच्छिन्न जन्यता निवेळेनै पूपपत्ते, नित्यत्व तदभाव विषयक ज्ञानवत्ता ज्ञानजन्यता वच्छेदकस्या व्यवहितोत्तरत्व संबंधान ता दृश ज्ञान विशिष्ट नित्यत्वादि विषयकोपस्थितित्वस्य किंचिदपि कार्यं प्रति जनक तावच्छेदक त्वाभावेना तिप्रसंग विरहादिति वाच्यं । तथासती वह्न्यादौ साध्या रासभ तदभाव साहचर्यादि विशिष्ट प्रकारक ज्ञान मादाय धूमादा वतिप्रसंगा पातात् प्रकृत साध्य संदेह जनक ताया अवश्यं निवेशनीयत्वात् ।

नच कोटिद्वयपदस्य प्रकृत साध्यता वच्छेदकावच्छिन्न तद भावपरतया प्रकृतसाध्यता वच्छेदका वच्चिन्ना दिविषय कोप स्थिति त्व घटित धमाका वच्छिन्न जनकता वच्छेदका वच्छिन्न जन्यता निवे शान्नेय मतिव्याप्तिरिति वाच्यं, एवं सति तल्लाभायैन संशय पदोपादानात् !

ननु साध्यसं देह जनक पक्ष धमता ज्ञानविषयत्व निवेळे नैव सामंजस्ये कोटिद्वयोवस्थापकत्वांश निवेळेळो नतिप्रयो जनक इत्याशंका मपनेतुं तत्प्रयोजनमाह (धमिजाता वच्छेद केति) तद्वारणाय - वह्न्या दिव्या प्ये, तद्विरु दैवा पुरोवतिज्ञ त्वा दौ वह्न्यादि व्यभिचारित्व वारणाय । ( कोटिद्वयेति )

नच साध्यसं देह जनकोपस्थिति जनकत्वमेव निवेश्यतां, कीमुप स्थितौ कोटिद्वय विषयकत्व निवेशनेनेति वाच्यं, तथासति व्याष्य विरुद्धयोरतिव्याप्तः, तथाहि- संशयं प्रतितत्तत्कोटि सहचरित धमजा वत्ता ज्ञानजन्य तत्तदुपस्थिति त्वेन तत्तदभावकोटि सहचरित धम९ वत्ताजानजन्य तत्तदभावपस्थिति त्वन चपृथ व तत्साहचर्य विषयता मंतभाव्य हेतुता कल्प्यते एवं तत्तत्कोट्युप स्थितिं प्रत्यपि तथैव तत्त त्कोटिसहचरित धम९ वत्ताज्ञान त्वेन हेतु ता ! इत्थंच वह्न्यभान सहचरित धूमवानिति ज्ञानजन्य वह्न्यभा

गदाधरीये

[ग] पूवस्थितिसहकारेण वह्निसंशयजनक वह्न्युपस्थिति जनकीभूतं वह्निसहचरित धूमवानिकि ज्ञानमादाय धूमे, वह्नि सहचरित जलत्ववानिकि ज्ञानजन्य वह्न्युपस्थिति सहकारेण वह्नि संशय जनक वह्न भावूपस्थितिजनकीभूतं वह्न्य भावसहाचरितजलत्ववानिति ज्ञानमा दाय जल त्वेचाति व्या प्ति कोटिद्वयोपस्थिति नि वे ळेच तथाविध ज्ञान योक प्रत्येकं कोटिन्वयोवस्थापक त्वा भावान्ना तिप्रसंगः । 1

नव वह्निसहचरित धूमवाक् वह्न्यभान सहचरित धूम वांश्च ” इत्येतादृश समूहालंबन ज्ञानस्य कोटिद्वयो पस्थापक त्वेनै तद्दोषता दवस्थ्यमिति वाच्यं । साख्योपस्थिति जनकता वच्चेदकी भूताया साध्याभावूपस्थिति जनकता वच्छेदक प्रकारता तदाश्र यत्व निवेळात्, तादृश समूहालंबन निरूपितयोवह्नि 1 तवभाव साहचर्यावच्छिन्न प्रकारतयोः प्रत्येकं तादृशजनक ता द्वया वच्छेदकत्व विरहेणा तिप्रसंग विरहत् । धूम सहचरित वह्निमा धूमाभाव सहचरित वह्निमांश्च पनत इत्यादि समूहालंबनज्ञाने प्रकारतावच्छेदक भेदेन वह्न्यादि प्रकारता भेदात्प्रत्येकं कस्याश्चिदपि प्रकारताया सादृश जनक ताद्वया वच्छेदकत्वा संभवेपि धूमभूमा भाव सहचरित वह्निमा पवजात इत्यादि ज्ञानीयोभय धमाका वच्छिन्न विलक्षणैक प्रकार तायास्त थात्वेन वह्न्यादौ लक्षुणसमन्वयः । वह्नि तडभाव सह चरित धूमवान्पवत इत्याकारकोभय साहचर्या वच्छिन्न प्रका रता शालिज्ञानमादाया तिप्रसंगस्तु तादृश प्रकारता वच्छेदक ता पर्याप्त्यधिकरण धमाका वच्छिन्नत्व विवक्षया स्वयमेन निरा करिष्यते ।

अथ वह्नि साहचर्यमात्रेण वह्न्यभाव साहचर्यमात्रै इवाZवच्छिन्नाया व्याव्यस्य विरुद्धस्य वापकारता तस्याळ्चोद्बो धकांतरवळा त्साध्य तदभावैभय विषयक समूहालंबमोूपस्थि तिजनक ज्ञानीयजेया प्रत्येकं साध्योपस्थिति जनकतायां साध्या भापूपस्थिति जनक तायांचा वच्छेदक त्वेना तीव्रसंगः ।

b

सव्यभिचार नामान्य निषक्ति । 3

[X] यदिच साध्या विशेषण कोपस्थितिवृत्ति साध्य संदेह जनकत्व नियतु यज्ञव्यत्वंतन्नि रूपितायां, साथ्यानि शेषणकोपस्थित्यवृत्ति साध्यसंदेह जनकत्व नियकु यज्ञन्यत्वं तन्नि रूपितायांच, जनक ताया मवच्छेदिकाया प्रकारता तस्याः, साध्याभाव विष यकत्व घटितनमा वच्छिन्न संकय जनकता वच्छेदका वच्छिन्न ज्यता निरूपितायां, तादृश ढमाज नच्छिन्न साध्य विष यकत्व घटित धमाज वच्छिन्न जनकता वच्छेदका वच्छिन्न जन्यता निरूपितायाुच, जनक ताया मनच्चेदिकायाप्रकारता तस्या, वा निवेशाने्नू क्त दोषु। साध्याभावन स्थितित्वा वच्छिन्नाया अनि जनक तायाः साध्यविषयकत्व घटित धमाका वच्छिन्नतया विशुद्धाती व्याप्ते दु९ वाकारतया साध्यविषयकत्व घटितनमाजुवच्चिन्न जन कतायां साध्याभावविषयक त्वा नवच्छिन्नत्व निवेळः । साध्य मुख्य वि शेष्यता घटितधमा९ वच्छिन्नत्वं निवे शैववा तादृशातिव्याप्ति वा९रणीयेत्युच्य ते । तथापि वह्निमव्वृत्तिनह्न्यभाववद्व्यावृत्त धूमवानयु, नह्निमद्व्यावृत्त नह्न्यभाववद्व, त्तिजलत्ववासय मित्यादिज्ञानीय धूमादि प्रकारता मादायाति प्रसंगो दुवा र एव, वह्निमद्वृत्ति धमनत्ता ज्ञासजन्य वह्न्यु वस्थिते नह्न्य भानवव्वृत्ति धमः नत्ता ज्ञानजन्य वह्न्यभापूपस्थिति सहकारेणनं शयजसक तावत् वह्न भावव द्व्यानृत्त नरवत्ताज्ञानजन्य वह्न्यभा पुषस्थितेरपि वह्निमद्व्यावृत्त धमःवत्ताः ज्ञासजन्य वह्न्युवस्थितिनह कारेण संशय जनकत्वात् । तादृश ज्ञानीय धूमप्रकारताया वह्नि साहर्या चच्छिन्न त्वेन संशयजनक वह्य्नुवस्थिति जनकता यां वह्न्यभावव द्वावृत्तत्वा वच्छिन्न त्वेनचतधाविध वह्न्यभा पुषस्थिति जनक तायां, तादृश ज्ञानीयजलत्वपकारतायाश्च वह्नि मद्व्यावृत्तत्वा वच्छिन्न त्वेन तधाविध वह्न्युवस्थिति जनकतायां, वह्न्यभावन द्वृत्तित्वा वच्छिन्न त्वेनच तथाविध वन्न्या भाव वस्थिति जनकताया मन चेदकत्वात् 1

2

गदाधकीये

[दी] नच तव साधारणतया संग्राह्य मेवेति वाच्यं ! लेथा त्वेसि तनु तीर्णता दशायां विशेष दर्शनात्संशयानुप छायक त्वेपि तज्जनन योग्यताया अनिवृत्ते

[X] मैनं, साध्यविषयकत्व घटित धमाका वच्छिन्न जनकता वच्चे डकोयो धमक्षास्त डवच्छिन्न जन्यता निरूपितायां तड वच्छिन्न सहकारिता वच्छेदक साध्याभाव विषयकत्व घटित धमा वच्छिन्न जनकता वच्छेदका वच्छिन्न जन्यता निरूपितायांच जनक ताया मवच्छेदकीभूत प्रकारता निवेशेहिनाति प्रसंगः । तदवच्छिन्न सह कारिता वच्छेदकत्वंच-तववच्चिन्ना समवधान प्रयुक्त फलोपधाय कत्वाभाववत्स्वा वच्छिन्नकृत्व मित्यलं पल्लवि तेन

( नचेति ) वाच्यमिति परेणान्वयः । तत् - संशयढवि ता वच्छेद केदंत्वादिकं (असाधारणतयेति) संशय विषयमात्र वृत्तित्वेन सपक्ष विपक्ष व्यावृत्तत्वाडितिभानु ।

संग्राह्यमेव - संशय दशायां सव्यभिचार सामान्य लक्षण लक्ष्यमेन । तथाच संशय दशायां लक्ष्यतमैन नातिव्याप्ति संभवः । तडवच्छिन्न साध्यादि निश्चय दशायांच तत्प्र कारक ज्ञा S नस्य संशया जनकतया संशयजनक ता घटितस्य लक्षण स्यै तत्सा धारण्यं नसंभवति हृदयं ।

तादृश निश्चयवशायामेवातिव्या प्तिं संगमयति ( तथा त्वेक्षिति ) तथात्वेपि – तडवच्छिन्न विशेष्यक संशय दशायां तस्य लक्ष्यत्वेहि।तनु तीण तादशायां- असाधारण्यो तीण तादशायां तादृशधम९वति साध्यप्यतदभावस्यवा निश्चयदशायामितीयावत् । विशेषदशजनात् - विपरीत निश्चयात् । (तज्जनन योग्यताया इति) तत्प्रकारक ज्ञान स्येत्यादिः । ( अनिवृत्तेति) आतिव्याप्तिकिति शेषु । वक्ष्यमाणदो षेण संशय फलोपधायकता निवेळासंभवादितिभावः। इदमुपलक्षणं । फलोपधायकता निवेळेपि संशय जनक

ज्ञानशून्यता दशायां साधारणा व्याप्तिभयेन तादृश ज्ञानस्यो

सव्यभिचार सामान्य सूक्ति ।

[दी] अन्यथायथायथंपदा साध्यतदभावनिश्चय दशायां साधारणा व्याप्तिप्रसंगात् सत्प्रतिपक्ष संवलन दशायां हेतुमत्ता ज्ञानस्य साध्यपंदेह जनकत्वपक्षे पेतु वार णाय कोटी ता 66

हेतुना साध्यर्य प्रति हेतुना तदभावस्योवस्थापना दुभयो वस्थापकत्वं नकस्यापित्यपि कश्चित् । [X] पलक्षणविधयै लक्षुणे निवेश सीयतया संशयोपधायक कालांत रीण ज्ञानविषयता मादायाति व्याप्ति स्संभवप्रीति बोध्यं !

अन्यथा - फलोपधायक ज्ञानस्य विशेषणविधया लक्षणघट कत्वे ! ( पदाति) पठे साध्यादि निश्चय सत्वैपि धम्यंतर विशेष्यक साध्यपंदेह जनक तामादाया पि लक्षणगमनसंभवादा दि पदं- हेतुमत्ता ज्ञानविषयीभूतपक्ष पशेजेतर यावद्धमि वरं । निश्चय दशाया मित्युपलक्षणं साधारण्यादि विशिष्ट स्वप्र कारक धमिज्ञानशून्यता दशायामष्य व्याप्तिबोध्या (साधा रणाव्या प्तिति ) साधारणस्य नित्यदोषतया तदातस्यालक्ष्यंतो पगमा संभवादितिभाव !

कोटीद्वयोव स्थापक त्वांशस्य प्रयोजनांतरं वणकायतो मतमाह ( सत्प्रतिपक्षेत्रि) स्वमते व्याव्यनत्ता निश्चयस्यसंशय प्रतिबंधकत्वमेन । नतु कारणत्वं । विरोधि परामशयो र माण्य ग्र हेतु साधारण धमाकादि ज्ञाना देवसंशय इत्यतो ( जन कत्वपक्षइति) हेतुवारणाय - व्याव्यवारणाय । तस्यापि परा मशात्मक संशय जनक पक्ष धमंता ज्ञानविषयत्वा दितिभावः ।

ननु साधारण्यादि विशिष्ट धमणवत्ता ज्ञानस्येव परामर्श यो रपि साध्यतदभापूपस्थिति द्वारै व संशयजनकत्वा त्कोटि द्वयोप स्थिति निवेळेपि नप्रतीकार इत्यतआह (हेतुनेति) उभयोवस्थापकत्वंसाध्योपस्थिति जनक तावच्चेदि कासती तद्भवूपस्थिति जनकता वच्छेदकी भूताया प्रकारता तदाश्रयत्वं । निश्चित साध्याभाव वद्वृत्ति त्वस्य साधारण्य घटक तामते केमु चिद्यणुनु साध्याभाव निश्च

दावनये

[दी] इडं द्व्यणुकं नित्यमणुत्वा दित्यादौ साधारण धरन द्धरिज्ञानस्य कोट्यु स्थितिं संशयंच प्रति हेतुतया तद्विष ये धर्मिणिसिद्धेतावति प्रसंगस्स्यात्

[X] यस्यसत्वपवाणुत्वस्यतधात्वंसंभवतीत्यभि पैत्य तादृशनिश्चि यसत्वंसूचयितुंयत्किंचिव्व्यणुकस्यपक्षतालाभाय (इदमिति) साधारण धम९ वद्धमि ज्ञानस्य-नित्यत्वा नित्यत्व सहचरिताणुत्वव ढॄणुक ज्ञानस्य । धमिणि द्व्यणु के । नित्यत्व साध्यकस्थलेतस्या लक्ष्य त्वसूचनाय (सद्धेतावित्रि) अति प्रसंगः -अतिव्याप्ति; । 1

3 नच समूहालंबन विषयता मादाया तिप्रसंग वार णाय कोटीड्वयोषस्थिति जनकता वच्छेदकीभूत विषयताश्रयत्व निवे शन मावश्यकं. तथाच कथं धमिण्यतिव्याप्ति । यतस्तत्तत्कोटि सृतौ तत्तत्साहचयाजुदि विशिष्ट विषयक ज्ञानत्वेनैव हेतुता, वतु तद्विशिष्टव द्धमीँज्ञान त्वेन । संबंधि विशेष्यकज्ञानादपि संबंध्य स्तर स्मरणात्, अन्यथा अयं हस्तिसंबंधी घटपदं घटेशकमि त्या द्याकारक ज्ञानार्धस्ति घट सरणानुडय प्रसंगात् ! तथाच धमि९ विषयतायाः कोटिव्वयो वस्थापकता वच्छेदकत्वमेवना स्त्रीति वाच्यं 1. एकसंबंधि विशिष्ट नमि ज्ञानत्व पै वा परसंबंधि स्मारक तेति मता नुसारेणै वै तल्लक्ष्मणप्रणयनात् 1 षत नृतस्य निष्यु क्तिकतया पक्षधमता पदस्य निष्प्रयोजनत्व माक लय्य तत्परित्या गेनसिद्धांत लक्षणस्य वक्ष्यमाणत्वात् ।

वस्तुत स्तु साध्यसं देहजनक कोटिद्वयोपस्थिति जनक ज्ञानविषयत्व मितृस्य कोटीद्वयोपस्थितिनिष्ठा यासाध्यसं देह जनकता, जन्यतासं बंधेना व्यवहितो त्तकत्व संबंधानवा वच्छिन्नायां तदवच्छेदक ताया मवच्छेदिका याविषयता लेदाश्रयत्व मथः । एवंच साधारण धमा९दि विशेष्यक ज्ञानस्य कोटिद्वय स्मरण जनक त्वेपि संशये ढमि६ विषयता नियमाय तद्धमीज क संशयं प्रतिसाधा रण्यादि विशिष्ट धम९ वत्तडमि ज्ञान विशिष्ट कोट्युपस्थिति त्वेन हेतु तेलि धमिज विषयताया अवि तादृश संदेह जनकता वच्छेदकता वच्छे

0कि

कन्यभिचार सामान्य नीळ्लु क्ति श 3

[दी आतः पक्ष धर्मते " ! पक्ष पदं धर्मिमात्र परं 66 [^] दकत्वा दतिव्या प्तिरतः पक्षधमतापदोपादा समावश्यकमिति (; क्षधम६ तेति) नचपक्षधमु तापदो पादानेवितदोष तादवस्थ्यं. धरि णोपि पक्षधमता ज्ञानविषयत्वादिति वाच्यं । तदुपादान बलेन निरुक्तामां जनकतायां जनकताव चेडकतायां भूता याधमि९ विषयतानिरूपितविषयिता अवच्छेदकी प्रकारता पर्यव सीता, तदाश्रयत्वश्य लाभैना तीव्रसंग विरहात् । प्रकारतायाः प्रकारतात्वैना वच्छेदकत्वं विवक्षणीयं. तेन साधारणढमा९दे ध९’मिता वच्छेनकीभूत सद्देता नाति प्रसंगः । धमि९ तावच्छेदकीय विषयतायाः प्रकारतात्व व्याप्येन धरिता वच्छेदक तात्वेनैव नी वेळात् । प्रकृतपक्षस्य प्रकृतपक्ष तायाश्चनिवेळे प्रयोजना भावा त् पक्षपदं धमिजमात्र परतया व्याच (पक्षपदमिति) (धमिका मातेति) मात्रपदेन पक्ष तानि वेश व्यवच्छेदः ।

यत्तु—नर्मि पडम त्र मुख्यविशेष्य परं. तेन वह्न्यभाव सहचरित धूमवद्वृत्ति प्रमेयत्ववा पक्षइत्यादि ज्ञानीय धू मादि विषयता मादाय नातिप्रसंग इति. तन्न-साहचर्य धर्मि ता वच्चेदकीय विषयतायाः जनक तावच्छेदक कोबा प्रयोजनविर हेणा निवेळात्, निवेळेपिवा धरिता वच्छेदक तात्वेनै व तस्या निवे शनीयतया प्रकारतात्वेना निवेशात् साहचर्यस्य धमि तावच्छे दक विषयतांतः पातिधमादि विषयता मादाया तिप्रसंगा संभवात् ।

पक्षपदस्य पक्षता विशिष्ट प्रकृत पक्षपरत्व मावश्यकं. अन्यथा घटादि रूपपये शब्दत्वादिना नित्यत्व साधने बाधस्यासिद्धि र्वानतार दशायामपिसपक्ष विपक्ष व्यावृत्तशब्दत्ववाक् शब्दंत्यादि ज्ञानविषयता मादाय शब्दत्वादे स्सव्यभिचारत्वापत्तिः. नचेस्क्टाप त्तिः, दोषांतरसंकर प्रसंगात्। अ सन्मतेच पक्षताविशिष्ट प्रकृत पक्ष वृत्तिता ज्ञानस्य विशेषण विधया लक्षण घटक त्वान्ना तिप्रसङ्ग; बाधग्रहस्थलेसुताया असिद्ध्यवता रेहेतौ प्रकृतपक्षुधमः ताया

गदाधकीये

[दी] नचैवं नित्यो घटश्शब्द क्वा दित्यत्र बाधान्यवतार्के साधार,श्यापत्ति:, इष्टत्वात्। अन्यथा बाधा रन्यतरा वतारवशायां साधारणा संग्रहपत्तेः । असिद्धि संकीर्ण त्वे सव्यभिचारमध्या प्रवे सव्यभिचार संकीर्ण तयाZ सिधैर्य संकर्भावापत्ता तस्यातिरिक्त हेत्वाभासत्वास त्ते; । नच व्या व्यविकुद्धयो स्साधारण्य भ्रममादाया तिप्रसंगः,

[X] ज्ञानस्या भावादित्याशुकते (चैवमिति) एवं-पक्षपथन्य धमि९ मात्रपरत्वै! बाधसंपादनाया नित्यत्वमुपेक्य नित्यत्वसाध्यत्वा नुसरणं, एवंचघटोनित्य इत्युक्ता तत्रनक् प्रश्लेष शंकया नित्य त्वसाध्यकत्वं सस्फुटीभवतीति नित्योघटइत्युक्तं । बाधादीत्यादिना असिद्धि परिग्रहः । असाधारण्यापत्ति: साधारण्य ज्ञानमादाय सव्यभिचारत्वापत्ति; ।

एतेनास्य सन्यभिचार सामान्यलक्षणतया एतजातिप्रसकैरसा धार.श्या नापादकत्वा दसंगति रित्यपास्तं । सपवृत्तित्वेनसाधा रण्यस्य, केवलान्वयि धर्मप्य पक्षता नवच्छेदकत्वा दनुप संहारि त्वप्यचा संभवात् परिशेषेणा साधारण्यापत्ति रितिवार्थः । तदानीं स पक्ष, विपक्ष व्यावृ त्तत्वस त्पै दोषांतरावतारेड्डि सव्यभिचारत्वमसा धारण्यं चेष्टमैन क्षतिविरहा दित्याशयेनाह ( इष्टत्वादिति) अन्य था - पक्षतायाः प्रकृत पक्ष धर्मता ज्ञानस्यवा विश्लेषणत्व । ( बाधासिद्ध्योरिति बाधस्या सिद्धिर्वावतारदशायां ह्रदादौ धू मादि साधनेवह्न्या रसंग्रहापत्रित्यर्थ साधारण्यस्य नित्य दो षतयात तेप्टापत्ति र्नसंभवतीतिभावः ।

ननु दोषांतरावतार दशायां सव्यभिचारत्वं क्वापीनेष्यत एव, भवतु साधारण्यैप्य नित्यदोषता, इत्यतआह (असिद्धइति ) (सा धारण्य भ्रम मादायेति) यथायथं साध्यभाव वद्वृत्तित्व साध्यनद्वृत्तित्वां शे भ्रमात्मकं साधारण्य ज्ञानमादायेत्यर्थं :

सव्यभिचार सामान्यनिरुक्तिः.

[डी] धर्षिणि यद्रूपा वच्छिन्नवत्ता ज्ञानं साध्य संशय जनकं तद्रूपावच्छीन्नत्वस्यो क्तत्वात् ।

[^] धमि९णि-फलीभूत संशयधर्मिता वच्चेनकतापर्याप्त्यधिकरणाव च्छिन्ने! यद्रूपा वच्छिन्नवत्ता ज्ञानं - यद्रूपावच्छिन्न प्रकारता शालिज्ञानत्वा वच्छिन्नं (साध्यसंशय जनक मिति) एतच्च संशयं भ्रातिकोट्युपस्थिति र्वि शेषणज्ञानादि मुद यैन हेतुः, साधारण धर्मन द्ध ज्ञानंच सातो देव त थेति, निष्कृष्टमते कोट्युपस्थिति जनकत्वा घटितमैन लक्षणं कर्तव्यमि तृभिप्रायेण यथाश्रुत मूलानु रोथेतु संकेय जनककोटिद्वयोषस्थिति जनकत्वमेव निवेशनीयं । साध्य संशीय जनकंगा साध्यसंशय जनक कोटिद्वयोषस्थिति जनक मित्यपि व्या चकते ! तनते “धर्मिणीति " प्रकारतात्वेना वच्छेदकता लाभा ये ध्येयं

अथैनु साधारण्यादि घटक केवल साध्यवद्वृत्तित्वा व्यव च्छिन्नत्व मादाया तिप्रसंलो दुर्वारु ।

नच धरिता वच्छेदका वच्छिन्न विशेष्यता निरूपित यद्रू पावच्छिन्न प्रकारता शालिज्ञानत्वं संशय जनकता नतिरिक्तवृत्ति - तद्रूपवत्त्वस्य, साध्यसंशय जनकता वच्चेनकीभूता याधर्तिता वच्छेदका वच्छिन्न विशेष्यता निरूपित प्रकारता तदवच्छेदक ता पर्या पृधिकरण धर्मवत्वश्यना, निवेशान्ना तिप्रसंगः । संशयं प्रतिकोटिड्वय साहचर्या द्यवच्छिन्न प्रकारता शालि निश्चयल्वेन साधारण्यादि विशिष्टधर्मनत्ता ज्ञानस्यैवैक हेतुता कल्पना देकैक कोटि साहचर्या द्यवच्छिन्न प्रकारता शालिज्ञानस्य संशया जनक तमा उभयकोटि साहचर्या तादृश धर्मत्वादिति वाच्यं ! उक्तरू पेणैक हेतुता कल्पने एककोटि साहचर्या द्यवच्छिन्न त्वविकेट्टे परिकोटि साहचर्या वच्छिन्न त्वेनैन प्रकारताया निवेळ सीयतयाँ वच्छिन्नत्वयो र्विशेष्य विशेषण भावेविनिगमना विर हात् ! व्याव्यसंशयस्य साधारण धर्मवत्ता ज्ञानांतर्भावा नुप

गदाधरीये

[X] पत्तेश्च ।।तत व्याव्यतवभावयोः प्रत्येकमुभयकोटि सहचरित त्वाभावात् ।

नच व्याप्यसंशयस्य पृधक्कागणतामत ए वेदं लक्षणविति वाच्यं । “व्यास्य संशयस्ये” त्यादि ग्रंथविरोधात् । नच यव्य द्रूपावच्छिन्न प्रकारक ज्ञानत्वन संशय जनकता तत्त द्रूपवत्त्व सृ, संशय जनकता वच्छेदक प्रकारता वच्छेदकता पर्या स्तिमंतो ये येफर्मास्तृतकर्मवत्त्वस्यवा विवक्षया नातिप्रसंग इतिवाच्यं! सत्तानत्सम वेत जातिमा सत्ताभाववत्सम वेत जातिमानय मित्यादि भ्रमविषयता वच्छेदकसत्ताव त्समवेतत्वा द्यादाय सत्तादिसाध्य केजात्यादा वतिव्या प्तेः । सत्ताभावव त्समवेतत्वस्या पसिध्याय त्पदेन तमपादाना संभवात् 4

वस्तुत स्वैवं विवक्षणे साधारण्याथेरपीतादृशतया साधा

रण्याडेरपि तावृश यावद्द रवत्वाभावा दसंभव एव । नच स्वनिष्ठ तादृश प्रकारता वच्छेदक यावद्दर्यवत्व विव क्षणे७ साधारण्यादि वारणं “व्याव्यसंशये” त्यादि ग्रंध संग तिश्च संभवति, साधारण्यादेर व्यसाधारण्यादि प्रकारेण ज्ञानस्य सं शायकत्वात् ।

ए तेन संशय जनकता वच्छेनकी भूतायाया प्रकारतातव वच्छेदकता पर्या व्याधिकरण धर्तनत्व निवेशेपिननिस्तारः । तद्धरिणित द्रूपावच्छिन्न प्रकारक ज्ञानस्य स्वनिष्ठ यव्यद्रूपावच्छिन्न प्रका रकज्ञान सहकारण संशय जनकत्वं तमभयकूपवत्त्वस्य विवक्षि तत्वैपि व्याव्यसंशयेत्यादि ग्रंथासंगति रशक्यसमाधि रेव । व्यास्य त्वावच्छिन्न प्रकारकज्ञान सहकारिणो धर्मिविशेष्यक स्वनिष्ठ रूपांत रावच्छिन्न प्रकारक ज्ञानस्या प्रसिद्धिर्व्याप्यत्वमादाय व्याव्य तिप्रसंगा प्रसकै; ।

मैनं यत्किंचित्साध्य संदेह निरूपितायां जनक ताया मनच्छेदिकाया धर्मिता वच्छेदका वच्छिन्न विशेष्यतानिरूपित प्रका

१९

सव्यभिचार सामान्य निकुक्तिः.

रत्यात्तैनवच्छेनकता पर्याप्त्यधिकरण धर्मवत्वं सव्यभिचारत्वं ! साधारण्यादि विशिष्ट हेतुमत्ता ज्ञानजन्य संशय जनकता वच्छेदकी भूता तादृशी प्रकारता साध्याभाववद्वृत्तित्वाद्यवच्चिन्ना चेति तनवच्छेनकवत्त्वा भावान्नि व्याप्यादा वतिप्रसंगः । यत्किंचित्सं शय निवेशा दसाधारण्याः साधारणादा वसत्तेपिनक्षतिः । व्याव्य संकयस्यच व्याप्यवत्ता ज्ञानत्वेनैव हेतुता, नतु व्याप्याभाव प्रकारकत्वमपि तत्र नि वेश्यते, व्याव्यनत्ता निश्चय दशायं तस्य प्रतिबंधकत्वादि वसंशयापत्य संभवात् ! अतो व्याप्या भाव त्वावच्छिन्न प्रकारताया स्संशयजनक तानवच्छेदकतीय व्याप्या भावत्वस्य व्याप्ये = स्वपि सतत्र वक्ष्यमाणाया अतिव्या पै प्रसक्ति ; ।

नच व्याव्यसंशय हेतुताया मसामाण्य निश्चया ना स्कंदितत्वस्यैन निवेशा द्वाश्यनत्ता निश्चया डप्रामाण्य शंका स्कंदिता द्व्यापक संशयापत्तिः, तस्या विरोधित्वादिति - व्याव्य संशयत्वेनैव व्यासकसंशय हेतुत्व मावश्यकमिति वाच्यं । यावृशविषये व्यास्यवत्ता निश्चयदळायां व्यापक संशय स्येतग सकलकारण समवधाने तादृशनिश्चये अप्रामाण्य संशयएव नज यते, तत्रोक्ता तिप्रसंगा संभवन निश्चय साधारण व्याप्यवत्ता ज्ञान त्वेन ‘हेतुताया निष्प्रत्यूहत्वा त्तादृशस्थलियातिव्या प्त्यभि प्रायक तयैन तद्ग्रंथस्य व्याख्यायत्वात् ।

अथवा व्याप्यवत्ता ज्ञानत्वानया व्यास्य संशय हेतुता तनवच्छेदक कोटि प्रविष्टा प्रामाण्य निश्चया नास्कंदितत्व घटक निश्चयत्वं साध्य व्याव्यत्वा वच्छिन्ना भाव ज्ञानविशिष्टा प्रामाण्य संशयान्या प्रामाण्य ज्ञानत्वं । तथाच व्याप्या भाववत्ता ज्ञान शून्य कालीना प्रामाण्य संशयस्यापि यभोक्त निश्चयत्वात्त द्विशिष्ट व्यास्यवत्ता ज्ञानकाले आपत्ते रभावात् ।

नच तथापि व्याव्यवत्ता ज्ञानत्वन व्यापक संशयहेतुता नसंभवति, तधासति धमितावच्छेदक सामानाधिकरण्य मात्राव 3

गदाधरीये

गाहि व्यास्यवत्ता निश्चया तनवच्चेदेनव्यापकवत्तां तत्सामा नानि करण्य मातेण व्यापकाभाव मनगाहमानस्य संशयस्याप त्ते, तादृश संशये तादृश निश्चयस्या विरोधित्वादिति वाच्यं । धबुजा तावच्छेदका वच्छेदेन व्याव्यवत्तावगाहिनः संशयादेव तनवच्चे देश व्यापकवत्ता वगाहि संशयोदया त्तादृशव्यापकवत्ता वगाहि सुशये तादृश व्यास्यवत्तानगाहि ज्ञानत्वेनै न हेतुत्वोपगमा दुक्ताप त्ते रप्रसक्ते ।

अथवा संशय जनकता वच्चेदक प्रकारतायां सव्यभिचा रिता घटक संबंधा वच्छिन्नत्व निवेशस्यानश्यकतया वह्निव्याव्य धूमवान्न वेति संशयीयाभाव प्रकारताया स्संयोगादि सं बंधा नवच्छिन्नतयातत्संबंधावच्छिन्न व्याव्यवकारतैन संशय जनकता वच्छेदिके तृतिव्याप्ति पशक्त्या नव्यास्य संशय स्येत्यादे रसंगति

अथ साधारण धम९वत्ता ज्ञानस्य संशय जनक त्वे धमैक्य स्या प्रयोजक तामते तत्संबंधैक्यस्या व्यप्रयोजकतया तनते संशय जनकता वच्छिदक यावत्प्रकारतासुप्रत्येक मवच्छेदकी भूतानिया निरूपाणि तव्वत्त्व निवेळे अयमात्मा ज्ञानादित्यादौ विषयतर आ तत्वाभाव समानाधिकरण ज्ञानवत्ता ज्ञा सहका ज्ञान रेण साध्यसं देह जनकं यत्समवायन साध्यसहचरित ज्ञानादि म त्ता ज्ञानं तदीयपकारता मादाय समवायेन ज्ञानादे स्सव्यभि चारिता पत्ति; । विषयता संबंधानाभाव कोटिसहचरित तद्वत्ता ज्ञानीय प्रकारताया स्समवाय संबंधान वच्छिन्नतया सव्यभि चारिता घटक संबंधा वच्छिन्न यावत्प्रकारता नंतर्गतत्वादिति चे तृत्यं, यत्किंचि त्साध्यसंशय निरूपित जनकता वच्छेदकी भूता धमि९ता वच्छेदका वच्चिन्नायाया विशेष्यता तन्नि रूपित सव्यभि चारिता घटकसंबंधा वच्चिन्नायाडू प्रकारतातत्त दवच्छेदक धम९व त्त्वमेव विवक्षणीयं । तधावसति उक्तस्थलेविषयता संबंधा वच्छिन्नज्ञान प्रकारता निरूपित विशेष्यताया आपि निरुक्त यान

सव्यभिचार सामान्य निपक्तिः ।

द्वि केष्यकांतर्गतत्वात्, तन्निरूपित सव्यभिचारिता घटक संबंधा नच्छिन्न वकारत्वा प्रसिद्ध्य नातिव्याप्तिः । एवमपी संशय समु च्चय वै लक्षण्याय उभयप्रकारता निरूपितैक विशेष्यता स्वीक तृमते व्याव्यसंशयीय कोटिद्वय प्रकारता निरूपित विशेष्य तानिकूपित व्यास्यता घटक संबंधा वच्चिन्न प्रकारता वच्छेदक व्याव्यत्वमात) मादाया तिव्याप्ति स्संभवतीत्याशंक्य व्याप्य सुशयेत्यादिक मभिहितं !

वस्तुतस्तु जनक ता वच्चेदक यावत्प्रकारता वच्छेदकवत्त्वादि निवेळे धूमतवभान सहचरित कांचनमय वह्निमानित्यादि ज्ञानी य प्रकारताया अपि धूमसहचरित वह्निमानित्यादि ज्ञान जन्य संशय जनकता वच्चेडक धूमसहचरित वह्नित्वावच्छिन्न प्रकारतात्वादिना निवेशेन नियुक्त यावत्प्र कारतांतर्गततया तद वच्छेनकतापर्या वृधिकरण कांचनमयत्वादि घटितधम वत्ताया वह्न्यादौ दुरुवपाडताया असंभव इति यत्किंचि त्संशय निरू पिता धमि९ता वच्छेदका वच्छिन्न विशेष्यता घटित धमाज वच्चि न्नायाया जनकता तवनच्छेदकीभूत तादृश विशेष्यता निरूपित प्रकारता वच्छेदकता पर्याप्ति मद्धमजावत्त्वमैन विवक्षणीयं । एवंच कांचनमयत्वा दृवगाहि तदनवगाहि ज्ञानसाधारण कार इताया ऐक्या त्तववच्छेदकीभूत कांचनमयत्वाद्यननगा हिज्ञानीय प्रकारता वच्छेडकता पर्याप्त्यधिकरण धम९वत्त्व मादायैन धूमादि साध्यक वह्न्यदौ लक्षण समन्वयः ॥ संशयं प्रति त त्तत्कोटि साहचर्यानच्छिन्नकारता शालिज्ञान त्वेन साधारण्यादि विशिष्ट धम९वत्ता ज्ञानस्य कारणताड्वयीति व्याव्यविरुद्धयो रतिप्र संग निरासः । एवंच व्याप्य संशयत्वा वच्छिन्नाया उभय कोटि प्रकारकत्वा वच्चिन्नाया जनकताया ऐक्यात्त डवच्छेदकी भूत व्याव्यपकारता वच्चेदक व्यास्यत्वमादाय व्याव्यति प्रसंगो दुर्वार एवे त्याशंक्य व्यास्य संशयस्य पृधक्कारण तामते ज्ञानविदस्य निश्चयपरत्व मुपदर्शितं ।

90

गदाधरीये

नच व्याव्यसंशयस्य उभय प्रकारकत्वान नैकहेतुता, विशेष्य विशेषणभावे विनिगमनाविरहात् । अपितु प्रत्येक प्रकारता न्नि वेश्य हेतुता द्वयमेन कल्पनीयमिति नातिव्याप्ति प्रसक्तिरिति वाच्यं! हेतुता द्वयकल्पनेयतो व्यास्यनत्ता निश्चयव्यस्वांशे अप्रामाण्य संशयात्म कस्यानंतरक्षणे व्याप्याभाववत्ता निश्चय स्तुत रक्षणे व्यापक संशयापत्ते ।

यमा रूता. ए तेन यावत्प्र कारता निवेशपमेपि सव्यभिचारिता घटक सं बंधावच्छिन्न निकु क्तजनकता वच्छेदक प्रकारतानांन यावत्वैन नि वेळः, आयमात्माज्ञानादित्यादा वतिव्याप्ते, आपितु निरु क्तजनकता वच्छेदकीभूताया वत्यः कारताः सव्यभिचारिता घटक संबंधा वच्छिन्ना नांतासांप्र त्येकावच्छेदक रूपवत्त्वं निवेळ्यं । एवंचा ताज्ञानादित्यादौ नूक्तकमेणातिव्याप्तिसंभवः । विषयिता संबंधावच्छिन्न निकु क्तजनकता वच्छेदक ज्ञानादि प्रकारतानामपि निरुक्त यावत्प्रकारतांतग ततया सव्यभिचारिता घटक संबंधा वच्छिन्नत्वश्य तत्रास त्वैन तेनरू पेणतनुपादानासंभवात् । तथा चतावता व्यास्यसंशयहेतुतामादाया व्यतिक, संग वारणसंभ वेन विशेष्यताया यावत्तैन निवेशनं, ज्ञानपदस्य निश्चय परत्व इ्च नयु क्तमिति पूर्वपक्षस्यनावकाशः ।

अथवा व्याव्य संशयस्य साधारण धम९वत्ता ज्ञानांतर्भाव मते एकै ककोटि सामानाधिकरण्य मादाय सतावतिप्रसंग वार णाय यक्किंचित्संशयजनकता वच्छेदक यावत्प्रकारता पर्यंतं निवेशनीयं । व्याव्यसंशयस्यवृधिक्कारणतामतेतु नेक्त्रश्रमेण सद्धेता वतिस्त्रसंगि शंकावकाशः, तन्मते कोटिद्वय सामानाधिकरण्या वच्छिन्न त्वेनै व प्रकारताया जनकता वच्छेदकत्वो पगमात् । ए कैककोटि साहचर्या वच्छिन्न प्रकारतायाः संशय जनकता नव च्छेदकत्वात् । अतो यावत्प्रकारता निवेशनं संशये यत्किंचि निवेशनंच नतव्यं । आवितु व्याव्यसंशय हेतुता मा दाया ३. ं) वारणाय ज्ञानपरमैन निश्चय: र मित्युगंतव्य

गव्यभिचारसामान्य निरुक्तिः

मित्येन व्याव्य संशय्स्यत्यादिना अभिहितं !

नच ध धैक्यश्य संशय जनतायां तंत्रता मतेपि कोटिड्व य सामानाधिकरण्या वच्छिन्नत्वं नै कत्र निवेश्यते विशेष्य प् शेषण भावे विनिगिमना वीरिहात् । आपितु प्रत्येक सामानाधिकरण्यानच्छिन्न त्वं प्रत्येकं निवेश्य कारणता द्वयमेवकल्प्य ते! धूमसहचरित वह्निमत्ताज्ञान धूमाधान सहचरित वह्निमत्ताज्ञानयोः परस्पर सहकारित्वान्न कोटिन्वय सहचरित विभिन्न धमनत्ता ज्ञानात्संशय प्रसंगः ! धूमसहचरित वह्निमा तवभावसहचरित वह्निमा इति ज्ञानव्वयादितोपि संशयः स्वीक्रियते । तथान सतावति संग वारणाय यावत्प्रकारता निवेशनं संशये यत्किंचित्वनिवे शनंवावश्यकमिति वाच्यं । विभिन्न हेतुत्वे साहचर्यढमि तावच्छे दक वह्नित्व द्रव्यत्वादि धमा णां विशेष्यानिवेळे कोटिड्वयसह चरित धम= वत्तेज्ञानयोः परस्पर सहकारितो पग मेपि विभिन्न ढमज् वत्ताज्ञाना त्संशयापत्ति दुर्वाकतय तादृश धर्माणां विशिष्य नि वेशनीयतया कारणतानंत्यासत्तेरिति संक्षेम । 1

अथ द्रव्यं विशिष्ट रत्त्वारित्यादे: सव्यभिचारिता प्रसंगः । विशेष्टस्यानतीरि कतयाविकष्ट तात्वाजा साध्यत भावसहचरितत्व तज्व द्वृत्तित्वयो सत्यादिति चिन्न गुणकराव्यश्य सामानाधिकरण्य रूपं तद्वैशिष्टंहि क्वचिसुपलक्षणतया पेतुता वच्छेडकं क्वचि द्विश्लेषणतया । आद्यं यथा यथा — अनुमित्यादि लक्षण प्रविष्टमितर भेदा.नुमापकता नच्छेदकं यत्तव्व्य क्तिसमवेतत्वादि कं ! तद्विशिष्टारु तित्वादि जाते ्व्यक्तंत रेड्डि सत्त्वेन भागानि सस्यविशेषणत्वा योगात् । अत्सव तादृशजाता ननुभवत्वा नृत्वादि विशेषणं व्यभिचारवारकतत सार्थकं ! द्वितीयु यथाशब्दाZ नित्यः बाह्यकरणक प्रत्यक्ष त्वासति सत्त्वादित्यादौ सत्यंता र्थ:, तर्य विशेषणत्व एवसध्धतुत्व निर्वाहात् । तथान दर्शितस्य वैशिष्टन्य उपलणतया हेतुता वच्छेदकत्व सव्यभिचारित्व दिष्ट मेन, विशेषीणत्व विशिष्ट निरूपित समवायाडिकेन पेतुतानच्छेदक

O

गदाधरीये

संबंलो वाच्यः । अन्यधा यद्धमविशिष्ट निरूपितत्वा नवच्छिन्न समवायादि हेतुता वच्चेदक संबंध तस्य हेतु प्रकारस्य

उपलक्षणतया हेतुता वच्चेनकत्वा द्विश्लेषणत्वा नुपपत्ते 1 नच विकेष्टरिचूसित समवायादे हेतुता वच्छेदक संबं धत्वे तेनशुद्धसत्ता देरव्य व्यभिचारितया तद्वि शेषण वैयर्थ्यमिति गुणक राव्य श्वेसति सत्त्वादिकि हेतुप्रयोगेनिग्रहपसंग इतिवाच्यं! विशिष्टनि शेषणकु बुद्धावेव विशिष्ट निरूपितत्पर्य संबद्धता वच्छेदकत याक द्रूप विशिष्ट निरूपित समवायादिना तद्रूपा नवच्छिन्नस्य हेतुत्वा संभवात् 1 एवंच विशिष्ट निरूपित समनायादिना सं बंधन सद्देलो र्विशिष्ट सत्वानज तेन संबंधान सव्यभिचारित्व प्र संगः । यादृ शेनसंबंधान पक्षधर्मताविषयकं यत् ज्ञानं तस्य तादृशेन संबंधान कोटिद्वय सहचारा वगाहिताया स्संशय जनकता प्रयोजकत्वात्, समवाय सामान्य संबंधान साह चर्यानगाहिने दर्शितविशेष संबंधान पक्षुधमता ज्ञानस्यच संश य जनकत्व विरहात् । ताडृशविशेष संबंधान द्रव्यत्वा द्यभाव साहचर्यन्य सत्तादा वभावात्, तादृश साहचर्यावगाहि भ्रम मादाया तिप्रसंगा नवकाशात् ।

= अथ यधाहेतुता वच्चेन कोपलक्षिते व्याप्ति ज्ञानस्थलेपि प तद्वी7ष्ट वै शिष्टज्ञानादनुमिति रधिकं!्वत्यादि न्यायात्, तथाविशिष्ट सत्तात्वोपलक्षिते सहचारो यत्रगृह्यते तत्रतद्विशिष्ट्य पक्षध मःता ज्ञानादपि संशयेत्पत्ति कुचितेति चेन्न उभयोस्थल योर्वि ने षात् । तथाहि — सामान्य रूपेण सामान्य संबंधानवा व्या पिहे सामान्य घटितेन विशेषरू पेण विशेष संबंधानवा पक्ष धमता ज्ञानादनुमिति र्युज्यते, हेतो सत्संबंधन्यवा संकोचे व्याप्त रव्याघातात् ॥ सामान्य रूपेण सामान्य संबंधानवा सहचारगृहे विशेषरूपेण विशेष संबंधानवा पक्षधमताज्ञाने तु नसंशयः, संकोचस्य साधारण्य व्याघातकत्वात् । अतएव नह्नित्वादिना धूमतदभावादि सहचारादिग्रहे आग्रेजंधन प्र

93

सव्यभिचार सामान्य नीकु ।

भव वह्नित्वादिना धमिकावृत्तित्व ज्ञानान्न धूमादि संशयः, नवा संयोग सामान्येन धूमतदभावसहचरित वह्न्याडेम हा नसा द्यमयोगिक संयोगेन धमिणि ज्ञाना तत्संशयः, नच तत्रो साधार ण्य प्रसंग इति ।

1 अथ द्रव्यं गुणकर्मान्य त्वेसति सत्तादित्यत्र गद्देतौ, द्रव्यं गुणत्वेनति सत्तादित्यत्र विरुद्देचाति व्याप्ति, विशेष्येसाध्यत भापू भय सामानाधिक रण्य सत्तेन विशिष्टपि तत्सत्वादिति चेन्न साध्यतव भाववद्वृत्तिता नच्छेदक विशिष्टवत्ता ज्ञानस्यैव साधारण धम द र्शनविधया साध्यसं देह जनकत्वात् । यत्किंचित्साध्य संशयजन कतावच्छेदकीभूता या या प्रकारतावच्छेदकता तदवच्छेदकता पर्या पृधिकरण धमः विशिष्ट प्रकृतहेतुता वच्छेदकव त्त्व विवरणे नातिप्रसंग विरहात् । विशिष्टपत्तात्वरूप प्रकृतहेतुता वच्छेदक स्योभयन द्वृत्तिता वच्छेदकत्व विरहात्। उभय सहचरितवृत्ति तावच्छिन्न प्रकारता वच्छेदकताक ज्ञानस्य संजायक त्वेपि सूक्ताति प्रसंगः । तथासति यावृश यादृश धर्मावच्छिन्न प्रकृत हेतुता वच्छेदक विशिष्ट वैशिष्ट्या वगाहि ज्ञानत्वन यत्किंचित्साध्य संशय जनकता तादृश तादृशकूप विशिष्ट तव्व त्त्वस्य विवक्षणीयत्वात् । यत्रोभय सहचरित तद्वृत्तित्वं प्रकारता वच्चेद के भास ते तत्र तदुपलक्षित तद्वत्ताज्ञानस्यापि कारणतया तद्विशिष्ट वैशिष्ट्याव गाहित्वेना जनकत्वात् । उभयवद्वृत्तिता वच्छेदक त्वेन प्रका रता वच्चेदकस्य यत्रभानं तत्रोभय सहचारघटक तदव च्छिन्न निरूपिता धिकरणतावगाहि ज्ञानस्यैव हेतुतया तद्विशिष्टु वैशिष्ट्या वगाहि त्वेन हेतुत्व मावश्यकमिति तादृश हेतुता मादाय साधारणे, उभयवद्वृत्तिता नवच्छेदक विशिष्ट वैशिष्ट्य बोधत्वेन हेतुतामादायव्यासाधारणे लक्षणं संगमनीयं ! 2

प्रकृतपक्षुधमः ताज्ञानानिवेशेघटज्ञानं सविषयकंआ तवृत्ति वाज्ञानत्वादित्यादावति व्याप्ति, तदाहि-घटज्ञानं सविषयक मित्यादि निश्चय कालीन घटज्ञानं सविषयकन्न वेत्यादि संशयंप्रति घट

अर

दावकीये

तद्रूपं साधारणत्वादीति सिद्धांते स्फुटी भविष्यति । (इदं सविषयक मा तवृत्तिना ज्ञानत्वादित्यादौ प्रामाण्या प्रा माण्यसंशयस्य तद्द टकीभूत साध्यत भाव विषयक तयाको ट्युवस्थितिकूपन्य जनकीभूत ज्ञानविषये ज्ञान त्वेतु नातिप्रसंग शंकापि ! साधारण ध रवत्ताज्ञानस्य तस्य कोट्यवस्थि तर्वासं

शय जनकतमा । तज्ञानस्य तादृश संशया हेतु त्वात्) ज्ञान धमि९क सविषयकत्वज्ञानं प्रमानवेत्या द्याकारक संशय हेतुः, आर्थनिश्चयो त्तरार्थ संशये तद्धमिक प्रामाण्य संशयस्य कारणत्वात् । सच प्रामाण्य संशयः सविषयकत्व तदभावादि रूप कोटिद्वयोषस्थित्यात्मकः 1 सविषयकत्व प्रतिसविषयकत्व प्रका रकत्व रूपप्र्रामाण्यस्य विषयक त्वेन तवभाववतितत्प्र कारकत्व रूपा प्रामाण्यस्यच तदभावेन घटितत्वात् । तादृश पा माण्य संशयेच सविषयकत्वादि ज्ञानधमिक प्रामा ण्यापानूण्य सहचरितज्ञान त्वादिमत्ता ज्ञानं हेतुरितिसविषयकत्वादिरूप साध्य गं देहजनक कोटिद्वयोवस्थिति जनकधमिकावृत्तिता ज्ञानविषयत्वं ज्ञान त्वादा वक्षतमेवेति प्रकृतपक्षु ढमता ज्ञाननि वेश आवश्यकः! तन्नि वेळेचसविषयकत्वादि ज्ञानधमिक ज्ञानत्ववत्ता ज्ञानस्य तादृशज्ञान विषयघुटज्ञानादि रूपप्रकृतपक्षुधमत्वा विषयकत्वान्नाति व्या _प्तिकेतिमिश्रमतंदूषयति (इदंसविषयक मिति) सविषयशत्वस्य स्वरू वसंबंधातु त्वेना ननुग ततयात स्टिक् साध्याज्ञानत्वाधिकं व्यभिचा र्येवेतृतआह (आत्मवृत्तिवेति) अप्रामाण्यं भ्रमत्वं नतु प्र मात्वाभावः, तस्य साध्याभावा घटितत्वात् 1 (तज्ञन्य कोट्यवस्थि ते र्वेति) मतभेदेन तज्ञानस्य प्रामाण्या प्रामाण्य सहचरित ज्ञान त्ववत्ता ज्ञानस्य । तादृश संशया हेतुत्वात् सविषकत्वादि सं शय जन्म कोटिद्वयोषस्थित जनकत्वात् । प्रामाण्य संशया त्मक कोटिद्वयोपस्थिति जनक त्वेपि प्रामाण्य संशयस्य कथितार्थ संक य जनकताया अप्रामाणिकतया तादृशकोट्युवस्थिते स्साध्य सं शया जनक त्वादितिभावः ।

कव्यभिचाक सामान्यनीषक्ति.

[दी]. इडं सविषयक मात वृत्तिवा ज्ञानत्वा दित्यादौ पा माण्या! प्रामाण्य संशयस्य तदुटकीभूत साध्यतकभाव विष तदभावयो र्व्यापक तदभाव सहचरिततया साधारण धम्म दर्शन विधमैन व्याव्यसंशयो व्यापक संशयहेतुः, धमस्यैकताया

*यकतया कोट्युपस्थितिकूपस्य जनकी भूतज्ञानविषये ज्ञान त्वातु नातिप्रसंगशज्ञापि । साधारण धमः वत्ताज्ञासन्य तज्ञव्यकोट्युप स्थितेवाडा संशयजनक तया तज्ञानस्य तादृश संशयाहेतु त्वात् । प्रामाण्य संशयस्थ लेतुज्ञासत्व लक्षुणसाधारणढमजौ दशनात् ज्ञाने प्र्रामाण्यस्य, ज्ञानविषयता त्मक साधारण धम९दश९ नाच्चविषये तव्व तस्य संदेहः ! अप्रामाण्य शंका दृश्वया नुविधानस्तु भौमत्व ज्ञान शून्य विरोधि ज्ञानस्य प्रतिबंधकतया तदपसारण प्रयुक्त मित्यस्याक रे व्यक्तत्वात् । व्यास्य संशयस्य प्रथग्व्यापक संशय [X] ननु विनापि साधारणादि धमकाज्ञानं प्रामाण्य संशयस्थले विषयसंशयोदयात् साधारणादिन रज्ञानवत्प्रमाण्य संशयग्य संशय जनकत्व मावश्यक मितृत आह (प्रामाण्य संशयेति ) ज्ञानत्व लक्षणसाधारणधम दश नात् - प्रामाण्या प्रामाण्य सह चरित ज्ञानत्ववत्ता ज्ञानात्। प्रामाण्यस्य संदेह इति योजना ! एतच्च दृष्टांत विधयोक्तं । ज्ञानविषयतात्मक साधारण धम दर्शनात् - तत्प्रकारक ज्ञानविशेष्यत्वरूप त त्तभाव सहचरित धर्म वत्ताज्ञानात् । विषये–घटज्ञानाजा । तद्वत्त्वस्य - सविषयकत्वा दे । संदेहः । तादृश धमकावत्ता ज्ञानासत्वैच संशयज सिद्ध एवेति भावः । नन्वेव मर्थनिश्चय दशायां सत्यप्ति साधारणादि धर्म ज्ञाने प्रामाण्य संशयेर्थ संशयः असतितु तस्मिन्नेत्यन्वय व्यति रेका नुविधानन्नू पपद्यत इतृतलह ( आपामाण्य शंकेति ) तदपसारण प्रयुक्तं- तादृशविशिष्ट प्रतिबंधकाभाव संपादकत्व निबंधनं । तथाच प्रयोजक त्वेनै वान्वय व्यतिरेकानु वीडाने पप त्तेर्नतत्कारणता साधक मितिभावः. ( व्यास्य संशय्स्यति ) व्यास्य

, Xx

गदाधरीये

[दी] हेतुत्वप, ज्ञानपदं निश्चयपरं । हेतुत्वाभिमत विशे षणन्तु येन संबन्धन तमुभय साहचयणं तन संबन्धन

तद्वत्ताज्ञानस्य संशयादि जनकता सूचनार्थं / तेनात्मत्व । कपालत्वादि साध्यके समवायेन हेतौ ज्ञान घटादौ विष यत्व संयोगादिना तत्सदैह जनकेना तिप्रसंग इति । ।^] ज्ञानस्य निश्चयतायाश्चा प्रयोजक त्वात् ! यदाचव्याप्याभा वस्यव्यापकाभाव साहचर्यन्न प्रतिसंधत्ते तदाधमि६ णि तद्व्याप्य धम९ं संशयामोपि नतं संदिग्धंति स्वीयमते साध्यसंशय जनक तानच्छेदक प्रकारतावच्छेदक साध्याभावन द्वृत्तित्वस्य व्याप्या असत्वैना तिव्याप्त्य नवकाशात् " पृथगिति ” हेतुत्व विशेषणं ! वृथक्कारणतामते व्याप्तिमादाया तिव्याप्ति: पागेपूषपादि ता । ( ज्ञानपदं निश्चयपरमिति) तादृश जनक तायां निश्चयत्वा वच्छिन्नत्वं संशयत्व न्यूनवृत्तित्वंवा विशेषणं देयमित्यर्थु । सद्धेतावतिव्याप्त र्वा स्तव साधारण्यादिमत्वा भावना प्रसक्ते पे त्वभिमत पदोफा दानमनर्थकमित्याशंकायामाह ( हेत्विति ) तेन संबंधान - सव्यभिचारत्व घटकतयाभिमत संबंधान, जन कता सूचनार्थं - जनक ताया लक्षण घटकता लाभार्धं । तथा च तादृशपदो पादान स्वरसात् यादृशरूपावच्छिन्न यत्संब स्धावच्छिन्न प्रकारता शालिज्ञानं साध्य संदेह जनकं तादृश रूप वांस्तेन संबन्धन सव्यभिचार इत्येवलक्षणं कतव्यमितिभावः । सम वायेन हेतौ - समवायेन व्याप्ये ! एतेनालक्ष्यत्वं दर्शितं ज्ञानघटादौ नातिप्रसंगइति योजना । नसमवायेन सव्यभिचारत्व प्रसंग इत्यथ=ः । अतिप्रसंग प्रसंजकं विशेषणमाह ( विषय त्व संयोगादिना तत्संदेह जनक इति ) विषयत्व संयोगादि संस ग९ घटित साध्यतवभाव साहचर्य प्रकारेण तादृश संबंधान स्वपकारकं यत्संशयजनकं ज्ञानं तद्विषय इत्यथ९ः । नच तेनसंबन्धन तव्वत्ताज्ञानस्य लक्षण घटक त्वेपि समवा

येन विषयतासंयोगादि घटित कोट्टिद्वय सामानाधिकरण्या व

सव्यभिचार सामान्य निरुक्ति ।

[म] विप्रतिपत्तिस्तु प्रत्येकं नतथा, नवापक्ष वृत्ति; ।

[दी] वि!प्रतिप त्ते;प्रत्येकं कोटिद्वयोपस्थापकत्वाभावात् लक्ष्मणस्थ

ड्वयपदेन तद्वारणात् मिळितस्य तदुपस्थापक त्वेपि तद्वत्ता ज्ञानं नतथा । नवामिळित्वाद्वयो र्जनकत्वं ! 1 [X] च्छिन्नज्ञानघटादि प्रकारक ज्ञानमदाया तिप्रसंग इतिवाच्यं! तेनसंबन्धन तद्वत्ताज्ञानस्य तत्संबद्धघटित तत्सहचारविषयक स्यैव सुशयजनशतया समवाय संबंधावच्चिन्नायां संशयजनक ता वच्छेदक प्रकारतायां समवाय संबंध घटित साध्य तडभाव साहचर्यस्यैवा वच्छेदकतया तद्वत्ताया ज्ञान घटादा वस त्वैना तिव्याप्त्य नवकाशात् । विप्रतिपत्तिस्त्वित्यादिमूले तथा पदस्यकोट्युवस्थापक परत्वेसंगतिः, तदुटक साध्य तडभापू वस्थापक पदयो: प्रत्येकं प्रत्येकोवस्थापकत्वात् प्रत्येक मतथात्वेपिवा कथं तत्रलक्षणासत्त्वमित्यपि नस्फुटमिति तद्ग्रंथमधृत्वैव तदर्थं पूरयित्वा व्याचष्ट् ( विप्रतिपत्तेरिति) विप्रतिपत्ति घटक त तत्पद ज्ञान स्येत्यर्थः । त तक्पदविषयक प्रत्येक ज्ञानयोः कोटिद्वयोषस्थापक त्व विर हेपि समूहालंबन ज्ञानस्य तथात्वात्तमादायैना तिव्या प्तिर्भविष्यतीत्याशंकायां नवापक्षवृत्तिति मूलावतार इति सूचयितुं पूरण संवलितं तदर्थमाह ( मिळित स्यैति) मिळित विषयक ज्ञान स्येत्यर्थ॥ तमुपस्थापक त्वेसि कोटिद्वयोवस्थापक त्वेपि । त द्वत्ताज्ञानं - तादृशवाक्य प्रकारता शालिज्ञानत्वावच्चिन्नं तथा - कोटिद्वयोवस्थापकं । तथाच पक्षधमज ता पदोपादाना देव नत त्राशिव्या प्तिरितिभाम । पक्षधमतापदा नुपा दानेपि नतत्रातिव्या प्तिस्संभवति, पदद्वय विषयक ज्ञानस्य कोटिड्वयोपस्थिति जनक त्वेपि विषयभेदेन विषयताभेदा न्नित्यपदनञ्पद विषयतयोः प्रत्ये कं कोटिड्वयोपस्थिति जनकता वच्छेदकत्व विरहाल्ल क्षणेच कोटिड्व योषस्थिति जनक तावच्छेद कैक विषयतायएव निवेशादित्याह ( न वेति ) मिळित्वा - एक विषयताश्रयी भूयड्वयोः - पदयोः/ जनिकत्वं= जनकता वच्छेडक घटकत्वं । कोटिव्वयोवस्थिति जनकता

२७

30

गदाधरीये

[दी] एवं यत्रस्थिरे धर्मिणि पूर्वं घटत्वं गृहीतं, उत्तर दशायां तत्रैव दोषापटत्वागृहे तदुट भिन्न यमिति भ्रमेच घटत्व निश्चय विषयीभव द्धमि९ व्यावृत्तत्वेन गृह्यमाणतया साधारणे इदंत्वेपि वस्तुत सद्व्या वृत्तत्वाभा वेन

[X] एतत्त्वादित्यादि स्थले पक्षता दशायां संशय प्रयोजक निश्चित साध्य तदभावव द्व्यावृ त्तत्वस्यवत्वा दव्याप्त्य प्रसक्ते सस्या लक्ष्यतया व्याप्ति परिहाकोपि नसबिच्छत इत्यत स्तत निश्चित साध्यन द्वृ त्तित्वंसंपादयति (एवमिति) हेतुभूतेदस्त्ववतिपूर्वंघटत्व ग्रहएवतन्मूल कात् सघटइति स्मरणात् तदटत्वेनैव तदुट भेदोत्र) घ पेगृहीतुंशक्य तेनान्य थाप्रतियोगि ताव च्छेदक प कारक प्रतियोगि ज्ञानविरहादिति धमिक्णिपूर्वं घटत्व ग्रहस्या नुसरणं । तर्घुट भिम्नोयमिति भमपर्यन्तं तपुटानवस्थाने तादृशभ्रमपव नसंभ वति विशेष्यविरहादतः “स्थिर” इत्युक्तं । तर्घटभिन्नेयमिति भ्रम दशायां इदंत्वानच्छिन्ने घटत्वग्रह इदंत्वस्य साध्यसहचरित त्वेन निश्चिततया६ साधारण्यं नशंकास्पद मकीत्यतलह ( तत्रैव दोषार्धटत्वाग्रह इति ) तत्र इदंत्वावच्छिन्ने । तर्घटभिन्नेय मिति भ्रमानुधावनं इदंत्वस्य निश्चित साध्य वद्द वि व्यावृत्तत्व ज्ञानसंपादनाय! तदाधमिणिघटत्वनिश्चयं त्वएव संशय प्रयो जकस्य तत्कालीन तत्पुरुषीय साध्यनिश्चय विषय व्यावृत्तत्व व्यव डंत्वे सत्त्वमतः केवलतव्व्य क्ति त्वन प्रतियोगिविधया तर्घटभान मुपेक्ष्य तपुट त्वन तद्भानानुसरणं । तथासति तादृश भ्रमएव तन्व्यक्तित्व विशिष्ट धमिणि घटत्वस्य निश्चय इति तन्नि पेदव्वै दर्शि त संशय प्रयोजक रूपाभावा दव्याप्ति प्रसक्तिः॥ इदंत्व विशिष्टे घटसामान्य भेदभ्रमे इडंत्वे विपक्षवृत्तित्व निश्चय संभवात् तद्व्यावृ त्तत्व ज्ञानासंभवादसाधारण्यं नशं कास्पदमपीति प्रतियोगि कोडा तत्त्वभाना नुधावनं (इदंत्वेपीति) अव्याप्तिरि तनुषज्य ते वस्तुत स्तद्व्यानृ त्तत्वा भावेन्न वास्तविकस्य साध्य निश्चय विषयी

सव्यभिचार सामान्य निरुक्ति: 1

[च] केवलान्वयि साध्यका नुपसंहारी, आयं घटएतत्वादित्य साधारणश्चपद्धेतु रेव । तदज्ञानं दोमः पुरुषस्य आतए वा साधारण प्रकरण समयो रनित्य दोषत्वं ।

"” [दी] तत्रलक्षणायोगादित्यत सयोलक्ष्यत्वाभा वेनपरिहरति केव लान्वयीति) (अतए वेति) यतएव पुरुष दोषाधीनं तद्दोषत्वं अतपवतस्यानित्यदोषत्वं ! साहजिक दोषत्व कादाचिक्कत्वा नुपपत्तेः । एवंच यत्रदोषता प्रयोजकं वस्तुतो हेतौ, तत्प्रनित्यदोषत्वमपि । यत्रपुरुषस्य तद मोनततो, तनपि। (^] भूत धमि९व्यावृत्तत्वस्याभावेन(लक्षणायोगादिति) वा स्तवसंश य प्रयोजक रूपवत्त्वस्य लक्षणघटकत्वा दितिभावः । " आतए वे त्यत्र " इदंपदेन पूर्वाभिहितायाः सध्धतुत्वाज्ञ - नस्य पुरुषदो षतायाः परामार्शे असंगतिः, तस्याः असाधारण्यादेरनित्य दोष ताया मनुपष्टंभक त्वात्, अतस्तत्परामर्शनीयं व्याचप्टे (आत्प वेतीति) पुरुषदोषाधीनं- पुरुषस्य हेतुमति पच साध्य तदभाव’ निश्चय साध्याभाव व्याप्यवत्ताभ्रमाधीनं । तद्दोषत्वं तादृश हेतो रसाधारण्य सत्प्रतिपक्षरूप दोषवत्त्वं । तस्य - असाधार ण्यस्य, सत्प्रतिपक्षस्यच अनित्य दोषत्वं - दशाविशेष एव हेतो दुष्टता संपादकत्वं । साहजिक दोषत्वे - तादृश पुरुषदोष विरहदशायामपि हेतोदुः ष्टता संपादकत्वे ! कादाचित्कत्वं1 w

कदाचि देव हेतो दुष्टता संपादकत्वं ।

एतावताZयं घटपतत्त्वा दित्यादौ दशाविशेषे पुरुषदो षाधीन दुष्टत्व शंकाया अनिवृत्तै सन्निवृत्त्यथ मन्यथात्यादि ग्रंथ संगमनायचा भिप्रायं पूरयति ( ऎवंचेति ) दोषता प्रयोजकंगा निश्चितसाध्य तदभावव द्व्यावृत्तत्वाधिकं, हेतौ तिष्ठ तीति शेषु । ( तत्य्रा नित्यदोषत्वमपि - अनित्य दोषत्वमपि ततैन ।

गदाधकीये

[म] अन्यथा सतौ बाधादिज्ञाने हेत्वाभासाधिक्यापत्ति} । [

दी] भममाता दुष्ट त्वे तिप्रसंगमाह (अन्यथेति) इति केचित् । परेतु आयुघट ऎत्तत्त्वा दित्यादान व्याप्ति, साध्यप नौह प्रयोजकंहितस्य साध्यतदभाववद्व्यावृ त्तत्वं । नह्येकस्य धमः स्य तनुभय व्यावृत्तत्वं सम्भवति असाधारण्यनु तस्य पक्षमात्र वृत्तिकया । अत स्तस्या लक्ष्यतमोत्तरयति (अयंघट इत्यादि) ऎनंचावृत्तिगगनादिक मेवा साधारणं पक्षवृत्तिता भ्रमनशाया साधारण्यस्या सज्जरः । [X] भ्रमः,दोषतास्त्रयोजक रूप स्येति शेषः (अन्यथापदाथं व्या चट्टे(भ्रममात्रादिति) तादृश रूप भोममाता) दित्यर्थ=ः ।

केचिदित्यस्वरससूचनाय, सच - निश्चतसाध्य तदभावव द्व्या वृत्तत्वस्य संशयपयो जक ताया अगे खडोशीयत्वात्, असाधार ण्यादे पुरुष दोषाधीन दोषतायाः प्रकृता नुपयोगितया मूलानु क्त तयाच अतए वेत्यते दंपदेन तत्पराम शेल संक्षोभ विरोधाच्चेति । तस्य- असाधारण्यस्य । धमकास्य-नृत्तिमतः ।

नमुतादृश हेतोस्संशय प्रयोजक रूपशून्यत्वे = सा धारण्यमैन कथंबीजाभावादितृतआह ( असाधारण्यंत्विति ) अतःइत्याशंकातः ।

नन्वयं घटएतत्त्वा दित्या देवतुल्ययु क्याशभोZ नित्यश्शब्द ‘त्वादित्यादेरपि सद्धेतुत्वमेव, शब्दानित्यश्शब्दत्वादि त्यादिक मपि विरुद्ध मेव, नत्वसाधारणं, साध्य साध्याभाव वद्व्या वृत्तत्वाभावादित्यु दाहरणाभावा दसाधारण हेत्वाभासस्यैवा प्रसिद्धिकततआह । ( एवळ्चैति ) ( अवृत्तिति ) वृत्तिमतः साध्यत भाववद्व्यानृत्तत्वा संभवादितिभावः 1 ननुपक्ष धमता ज्ञानविरहादेव गगनादि हेतु कस्थले अनुमित्य नुत्पाद निवाहाद साधारण्य ज्ञानस्यानुत्य नुत्पादप्र्रयोजकत्वमैन ना स्त्रीतिकथं तन्यत्वाभास तेत्यतलह! ( पक्षवृत्तितेति ) असंकरःइतरान धीनानुमित्य नुत्पादहोयोजक ज्ञानविषयत्वं ।

सव्वभिचारसामान्य सूक्ति!

दी] नवोभय व्यावृत्तत्व वृत्ति मत्त्वये स्वरूपतो एरो ध निळ्चैत साधृतदभावन द्व्यावृत्त त्वंच नसंदेह यो जकठि, तथासती तुल्यन्यायतमा निश्चितसाध्य तदभावव द्वृ तीक्वस्यापी तधात्वे सद्देतावपी साध्याभानवत्त्व भ्रमविष य नृत्तिश्व ग्रहदशाया मतिप्रसंगात् 1 नच तादृश निश्चय विषयष्यनम्मिणो वास्तवं साध्याभावादिम त्वमपि तंत्रं,

मानाभावात् ! किंच संदेह जनकता वच्छेदक रूपस्य 1 [X] ननु उभयव द्व्यावृत्तत्वश्य वृत्तिमत्त्व विरुद्धतया तम भयज्ञानस्य नै कदा संभवः, मिधः प्रतिबंधकत्वात् । नचैवं प धमुता ज्ञानाभाव संपादकतयैन तस्य हेत्वा भासत्वं नि त्यूहं, तथारत्य सिद्धावेवांतर्भावेण सव्यभिचार प्रभेदत्वासुप पत्ते तुह ( नचोभयेति ) स्वरूपतो विरोधः- परस्पराभाव व्या व्यत्वा विशेषितयोः परस्परज्ञान प्रतिबंधकीभूत ज्ञानविषयत्वं । वास्तरविरुद्ध विषयशस्यापि ज्ञानस्य विरोधा विषयकस्या प्रतिबंधक त्वादितिभावः ! ननु निश्चितपाध्य तदभावव द्व्यावृत्तत्व रूप संश य प्रयोजक धम स्योक्त हेतौ सत्त्वात् कधं तत्राव्या प्तिशंका, कधंना७ लक्यत्वा भ्युपरमैन तत्परिहार इत्यतलह ( निश्चितेति ) साध्य तनभाव निश्चय विषयीभूत धमि- व्यावृत्तत्वं नसाध्य नंडेह जनक तावच्छेदक प्रकारता वच्छेदक ऒत्यरः । निश्चित साध्य त भावन द्वृत्तिश्वद्य साध्यतदभाव निश्चय विषय नृत्तित्वस्य । तधात्वे- संशय प्रयोजकत्वे । सध्धितौ - वह्न्याद्यधिकरण वृत्ति तया न्चिते धूमादौ । धम्मि वृत्तित्वग्रह दशापर्यंता नुधाव नं संशय जनकज्ञानस्य विशेषण विधया लक्षणघटक त्वे व्यतिव्याप्ति स्सं भवती तृभिप्रायेणः वस्तुतोयदा हेतुमति साध्याभाव भ्रमो वतः तेतदा हेतौ तदधिकरण वृत्तित्वा ग्रहेप्यतिव्याप्तिस्संभवति, तादृश ज्ञानस्यापलक्षणत्वादिति ध्येयं । (तादृशैति) साध्यत भाव विषय कात्यर्धः। तंत्रं- संशयप्रयोजकरूपघटकं (क्चिति) सन्हेह जनक तावच्छेदक रूपस्य - सद्देहजनकता वच्छेदक प्रकारता वच्छेद 1

X

w

33

^दाधनीये

[दी] विशेषणत्वे. व्यभिवारिणि रावभादौ महानसादि वृत्तिता दशाया मव्या प्ति; । उपलक्षणत्वेसाधारण्यो क्षीण ता दशायामतिव्या प्ति:।

[*] कस्य।वि शेषण त्वे-धमि=वी शेषणतयापव्यभिचार पद प्रतिपाद्य्व! महानसादि वृत्तितादशाया मव्या प्ति: तत्कालांतभाज वणाव्यभि चारित्व व्यवहारापत्ति । तदानीं साध्याभावन द्वृत्तित्वा भावस्य

त त्राक्षतत्वा त्तादृश व्यवहार विषयस्या बाधितत्वा दितिभावः 1 नचद्रव्यं विशिष्ट त्वादित्यादा वतिव्याप्ति वारणायसाध्य संदेह जनकता वच्चेदक प्रकारता वच्चेडकता वच्छेदक ढम व त्प्रकृत हेतुता वच्छेदक वत्त्वमेव व्यभिचार पदार्ध वाळ्यः, साधारण स्थलेच तादृशो धमः साध्यतदभावव द्वृत्तिता वच्छे डकत्वमेव ! तद्विशिष्ट हेतुता वच्छेडका वच्छिन्न हेतुमत्ता ज्ञान स्यापि संदेहजशकतो पगमात् । एवञ्च रासभाद् महानसादि वृत्तिता दशायां वह्न्यभावव द्वृत्तित्व विरि पेपि तनु वच्छेदक शासभत्वादि सत्त्वेन तादृश व्यभिचाराभापू ना स्त्रीलि कधमुक्त व्यवहारापत्ति रिति वाच्यं एवमस्य नित्य ढमण्य हेतुता वच्छेदक त्वे तदसत्त्वदशाया मापत्रिता गवस्यात् । विशेषणत्वेकाल विशेषा वच्छिन्नतया तदानीं व्यभिचारीत्यादि व्यवहार विष यव्वै ! अव्यापि : तत्कालांतभा=वेण अनुष्टत्व व्यवहारा व्यत्पितितु नार्धु । साधारण्यग्य नित्यदोषतया कालविशेषान्तर्भा वेण व्यभिचारित्व व्यवहारा जनकताया स तेष्टत्वात् ! उप लक्षणत्व अत्यंतायोग व्यवच्छेद परिचायकतया सव्यभिचारि पद प्रतिपाड्य,त्वे, तादृशरूपा त्यंतायोग व्यवच्छेदस्य तत्पदा थजात्वोपगम इति यावत् । असाधारण्यो तीणता दशायां* हेतुमति साध्यत भावयोरनृतरनिश्चयवशायां । अतिव्याप्ति:कालांतकीण दुसाधारण्य मादाय तत्काला नर्भावेण सव्यभि चारि व्यवहारापत्ति; ।

सव्यभिचार सामान्य निषक्ति

  • [दी] असाधारण प्रकरण समयोः - तत्त्वेन भ मविषययोः । [^] इडं पुनरिहावधेयं 1 शभो नित्य श्शब्दत्वा दित्यादौ पक्षु तादळायां सव्यभिचार व्यवहार नियामकं यर्घट गगनादि व्यानृत्त त्वरूप मसाधारण्यं तच्चबौदा साध्यादि निश्चय दशा या मक्षतमेवेति विशेषणत्वेप्ये तद्दोषता दवर्थ्यं 1 अधसंशय 1 प्रयोजकरूपस्य तथात्वैन नव्यभिचारपद प्रतिपाद्यता किन्तुसाध्य तनभाववद्वृत्तिक्वत्वनिश्चतसाध्यतदभाववद्व्यावृ त्तत्वत्वरू पेणैन, विभाजकमात्र मुक्तानुगतं रूपं । एवञ्च साधारण्य मुपलक्षण मसाधारण्यं विश्लेषणमि त्यविरोधः । निश्चय घटित रूपावच्छिन्न वरवाक्याच्च कालवि शेषानिश्चयांश एवास्वति, साध्यतड भावनिश्चया दौ खंडशक्ति स्वीकारेणान्वय बलात् साध्यतदभाव निश्चयविषय वृत्तित्व सामान्याभाव भिन्नस्यापि तत्कालीन तन्निश्चय विषयवृ तित्वत्वा वच्चिन्नाभावस्य लाभः व्यभिचार पदस्य ’ साधारण्या साधारण्यादि रूपनानार्थत्व विष्टमेवेतिचेदुच्यते । तदोपलक्षण त्वे पिमो क्त दोषावसर इति । एपञ्च निश्चया घटितं साधृतडभावव द्व्यावृत्त त्वमेन संशय प्रयोजकं, तदवच्छिन्न प्रकारक ज्ञानस्य विशेष दर्शनतया संशय प्रतिबंधक त्वेसि, तत्कोटि विशिष्ट बद्धे त ल्कोटि मद्व्यावृत्तत्वा वच्छिन्न प्रकारकज्ञान प्रतिबंधक तायां विपरीतकोटिम द्व्यावृत्तत्वा वच्छिन्न प्रकारक ज्ञानस्यो तेजकतया सत्प्रतिपक्षस्थलइव संशयनिर्वाहः । तधाचायं घटऎतत्त्वात्या दौ साध्यतवभावव द्व्यावृत्तक्वस्या सत्वैना व्याप्या शंकाया अलक्ष्यत्वा भ्यपगमैन तक्परिहारस्यच ना संधतिरिति समुदित तात्प र्यार्धः । संशय प्रयोजक रूपञ्चदानी मुपलक्षण विधियैन सव्य भिचार व्यवहार नियामकं, अहो महानसादौ रासभाधि वृत्तिता दशायार् नाव्या प्ति, असाधारणश्च हेतुः सर्वदैव तधितिना तिप्र सज्लोपीति ध्येयं । अदुष्टहोतो र्वास्तवा साधारण प्रकरणसमत्वा भावात् “असाधारण प्रकरणसमय” रिति व्याचपै (असाधारणेति) भ्रमविषय्य नव्यमते दोषत्वाथा वाडनित्य दोषत्वमितो व्याच

गदाधरीये

[म] नच प्रमेयत्वेन भेदानु मानेशबोनित्यः शब्दाकाशान्यतर त्वा दित्यत्रच साधारणे व्याप्ति, तयो स्साध्यवद वृत्तित्वान विरुद्धत्वा दितिचेत् ;

[] अनित्य दोषत्वं विशेषा दर्शन दशाया! मनु मित्यनु [दी] त्पाद प्रयोजकत्वं । नतु वास्तवं हेतुदोषत्वं! अन्य था - अनुमि त्यनुत्पान प्रयोजक ज्ञान विषयता मात्रेण

$ वास्तवदोष त्वे ! इत्याहुः ॥ अनवगतसाध्यसहचार त्वेसति अवगत साध्याभान सहचारतीया विरुद्धत्वमैन " तयोरिती [ग] (वि.शेषेति) प्रयोजकत्वं - प्रयोजक ज्ञानविषयत्वं! अत्प वेक्यतो) इदं पदार्थस्य सद्देतोस्सवदा 2 दुष्टत्वन्य भम विष.यस्यानुमि त्यनुत्पाद प्रयोजक ताया मनुपष्टंभक तया तदुपष्टभ्यं पूर यति ( सत्विति ) तथाच यतएन सद्धेतुः सर्वदै वतथा नतुक दाचीडपि दुष्टलक्षुणलक्ष्य:,अत्सवतत्प्र्सलीयानुमितिविरोधी यो भ्रमरूपोग्रह सस्यानुबुत्यनुत्पादप्रयोजक तेपि तद्विषयो न हेतु दोषः भ्र मनशायांस धौतोदुः ष्टत्वे भमविषयग्य दोषत्वमा वश्यकंस्या दित्यत एवौत्यादि मूलस्य पर्यवसितो र्थ3 । ननु भ्रमस्यानुमित्यनु त्पाद प्रयोजक त्वे तद्विषयस्य दोषत्वमनीष्यत ऎवेति भ्रमष योनदोष इत्येना सिद्धमित्याशंकाया मन्य दौत्यादि मूलावता रा त्तादृश शंकोद्धारं स्फुटी चिरु रन्यथापदं व्याच. (अन्य स्थिति) मूले (बाधादि ज्ञानइति) पक्ष विशिष्यक साध्याभावादि भ्रमदशाया मित्यर्थ; । हेत्वा भासाधिक्या पत्ति;-अतिरिक्त हेत्वाभास स्वीकारा पत्ति 3 । बाधादे र्नित्यदोषताया स्सववादि सिद्धकया भ्रम विष यस्य तवंतर्भावा संभवादिति भावः ! अभदे साध्य प्रमेयत्व स्य, अनित्यत्व साध्या शब्दाकाशान्यत रत्वस्यच, वास्तव साध्यवाद वृ त्तित्व विर हेण विरुद्धत्वा संभवात् प्राचीन मताभिप्रायकतया तयोर्विरुद्धत्वोक्ति मुपपादयतिदीधीते (अनवग तेति) एवञ्च “साध्य वव वृत्ति त्वेने”ति मूलस्य साध्यवद्वृत्तिकया अनवगतत्वेनेत्यर्थ । ननु तादृशस्थले पक्षतादशायां ‘हेतौ साध्यतदभापूभय सह

‘जो

5 -

सव्यभिचार सामान्य निरुक्ति ।

[म]न, एतदज्ञानेपि साधारण्या दिपत्येकस्य ज्ञाना दुद्भाव नोच्चन्वपरानुमितिप्रतिबंधात् । उद्भावितैतन्नि वाज हार्थं

[दी] इदंचाभ्युपगम वादेन ! वस्तुतो यनोपवणिजत लक्षणस्य नतत्रान्याप्तिरिति ध्येयं 1

यद्रूपज्ञान मनुमिति प्रतिबंधकं तदैव भाजकं,

1 [X] चारस्याशक्यनिण९ य त्वेपि कौलांतरीणतन्नि णि य विषयवा स्तव तदुभय सहचारमादाय लक्षणगमन संभवा डलक्ष्यतया … व्याप्ति परिहारो नघटत इतृतलह ( अभ्युपग मेति ) संशय जनक पक्षधमता ज्ञानस्य विशेषण विधया लक्षण घटकत्व मभ्युपगम्ये त्यर्थः । यथाश्रुतलक्षणे व्याप्यादि ग्रह दशायं सर्धितो अतिव्या स्त्री वारणाय तादृशज्ञानं विशेषण विधयैन निवेशनीयं, तादृशज्ञान दशायां अतिप्रसङ्गश्चास्यैव, तत्र तादृशज्ञान विरह दशाय्चा गत्या साधारणस्यापि सव्यभिचारत्वं मोपगंतव्यमेवेत्यत: (यज्ञोप वणि९ तेति) यथाव्याख्या तेत्यर्थः । अनुमितिविरोधिज्ञाना विषयस्यापि हेत्वाभास विभाजक त्वे क्षतिविरहत् " पतडज्ञानेपी ” त्यादि सूक्त विभाजक धम ज्ञानस्या नुमित्य विरोधित्व कधन मकिंचित्कर मित्या शंका मभिप्रायोपवण नेन निराकुरुते ( यद्रूप ज्ञानमिति ) यद्रूपावच्छिन्न विषयक ज्ञानमित्यर्थः । तदेवत दूपावच्छिन्न मेव!

ए तेन निरुक्त पक्षधमता ज्ञान विषयता वच्छेदक धमण वत्त्व स्यैन विभाजकतया साधारण्यादिरूप तादृशधमु विषयकज्ञान स्यचानुमिति विरोधितया तादृशनियमोपग मेपि तथाविध धमस्य नविभाजकत्वा नुपपत्ति3तिपरास्त्रं । साधारण्यत्वादिनैव साधारण्यादि ज्ञानस्य विरोधितया तादृशपक्षधमताज्ञान विषयता वच्छेदक त्वेन तस्य विभा जक त्वानुपप तेः । ऎपळ्चै तडज्ञानेपीति मूलस्य निरु कवि भाजकता वच्छेदकावच्छिन्ना ज्ञानेपीत्यर्थः । साधारण्यादि प्रत्येक स्ये त्यष्यसाधारण्यत्वादि रूप प्रत्येक धर्मावच्छिन्न स्येत्यर्थ इत्यवयं ।

गधाधरीये

[घ] साधारणादे रव्य द्भाव्यत्वेन तस्मैन दोषत्वाच्च! [दी] अन्यधा अभिप्रसंग इतृभिपेत्य दूष यति (नै तदिति) वस्तुतस्तु उपस्थापकत्वादि ज्ञानमनुमिते सज्जनकस्यना!

नप्रतिबंधकं, विरोधि विष यकत्वा भावात् } ! [^] अन्नधा - तादृश रूपावच्छिन्नस्यापि विभाजक त्वे। अतिप्रस ङ्गः – अनुमिति कार.श्भूत ज्ञानविरोधि धरु=वत्त्वादिना अन्यतम धर्म वत्त्यादिनावा सव्यभिचार विरुद्धादीना मैक्य प्रसङ्गः मूले बद्धादित्य निषक्त सामान्य धम ज्ञानस्या प्रतिबद्धकत्वादिति शेषः “तस्यैव दोष त्वा” दित्यस्य प्रत्येक समज् स्यैव निरोधित्वादित्यर्थि 1 तळैवायं हेतुरितिनसत्, “दोष त्वाच्चेति " वकारा - शङ्गतेः । तस्वैवदोष.त्वान्चेकृस्यमकः तस्पैन दोष तया उद्भावयितु मुचिकत्वात्, नतु जुनु गत धम स्वेत्यर्थ 4 ऎवञ्च दोष विधया यावृशधम उद्भाव्य ते सऎव विभाजकं, उक्तानुगतथमस्यचदोष विधया अनुद्भावनीयतया नतधात्वमिति हृदयं । सन्न तदज्ञान दशायां अन्यज्ञानाःदनुनि ति प्रतिबद्ध & तजाशीयानुमि त्यविरोधिता बीजत्वंमणिकृताभिहितं चमट ते, तधागतिसत्प्रतिप मोदि ज्ञानस्यानुमिति विरोधितया बौधादिज्ञानस्याप्यतधात्वापतैः, अतस्स्वयंतद्बीजमा ह (वस्तु स्त्विति) ( उपस्थापकत्वादीति ) कोटिव्वमोवस्थापक ज्ञानविषय त्वादीत्यर्धः । आदिपदात् स्वयं निष्कर्षित तादृश ज्ञानविषयता वच्छेदकरूपवत्त्वपरिग्रहः । विरोधिविषयकत्वाभावात् ग्राह्य निरूपित प्रतियोगिता वच्छेदका वच्चिन्न तद्व्याप्यत्वा वच्छिन्ना विष यक त्वात् । 8 -

इदंत्ववधेयं मूले प्रतीबंधा " दित्यनंतरं मा नाभावेन निरुक्त्रधम ज्ञानस्यारुमित्य प्रतिबंधकत्वा दिति शेष : 1 एवञ्च प्रत्येक ज्ञानस्यानुमिति प्रतिबंधकत्वं नानुगत धम्मज्ञान स्यानुमित्य प्रतिबंधकता संपादकतया मूलेभिहितं, कंतु तधात्वेस प्रमाणाभा वे कविते अनंतरं प्रत्येकं नाना धर्म ज्ञान स्याचुमिति एरोधिक्व कल्पना पेक्षया विरोध्यविषयकस्यापि अनुगत EC

3 शन्मभिचार सामाख्य निरक्तिः ।

[म] एतेन पक्षवृत्तित्वेसति अनुमितिविरोधि संबंधा व्यावृत्ति रनै कान्तिकः,

[दी] एव मुत्तरत्रापि (विडिवृत्ति व्वैगतीति) पि रोधित्वं - विरोधि ज्ञान विषयकं । अव्यानृत्तिनं अत्यन्तामोग व्यवच्छेदा र्थकं, तेन संयोग संबन्थेन व्यभिचारिणी द्रव्ये हेता व्यभिचा राभावडशायां साप्रसज्ञः । साध्यनद्वृ तीस्तु नासाधारण इति हृदयं गाअपक्ष धर्मनूमादि वारणाय सत्यंतं !! S म. >]:र्मज्ञान स्यैकन्यतथत्वं विशेस दर्शि नांसा धारणाडि पेतुकानुमिति वारणाय कल्पयितु मुचितमित्या शंकावतारा तक्परि जहीर्षया प्रत्येकज्ञानस्यानश्य कल्पनीय प्रतिबंधकताकत्वं दोषत्वाच्चेत्यं ७ना भहितबुति। एवं पतादृशयु के। उत्तुत्रापि- निक्वष्यमा, णानु गतिधमाज न केपि । अनु तिविरोधिज्ञानविष यत्वंबोढ्यमिति शेष ः। ऒरो धि/दग्य प्रबंध कार्थक त्वे 2 संगतिः. साधारण्या देर तथात्वाडतो व्याचपै ( विरोधित्वंति ) ( विधिज्ञानेति ) प्रतिबं वक्रीभूत ज्ञानेत्यर:। अनुमिनि विरोधिसंबद्ध निवेळेन व उपपत्ता अव्यानृ त्ते पद मरक्षणक मित्याशंकां निराचीरु सस्य व्यभिचारिणि साध्याभावनद्वृत्ति त्वादि विरहदशायां अव्या प्तिवारकतीय सार्थकता संपादना यतद्व्या चट्टे, ( अव्यानृतीति ) अत्यन्ता योगः - प्रतियोगि वै यधिकरण्या वच्छिन्ने भानु ( ना प्रसंग इति ) रानभादे महानसादि वृत्तिता दशायां वह्न्यभाववड्वृत्तित्वा सत्वैपि प्रयोगि वैयधि कर त्यावछ्छिन्न तीवभावस्य तत्रान तान तव्ववच्छेदस्य तदासीमपि स त्वादिभाम ।

नकुअव्यावृत्ति सदस्य अत्यनायोग व्यवच्छेदार्थक त्वे शबो 2 नित्यश्शब्दत्वा दित्यादा वसाधारण्य तीणता दळाया मतिप्रसङ्ग इतृतआह. ( साध्यवद्वृ त्तिस्त्विति ) ( नासाधारण इति) निश्चयाग कृतस्य साध्यतवभावव द्व्यावृत्तत्वस्यैवा साधारण्य पदार्थत्वा दिति शेषु । तथावो कस्थले कदाचिनप्य साधारण्यस्या सत्वान्ना तिप

कं

गदाधरीये

[घ] सपक्ष विवक्ष वृत्तित्वं उभयव्या वृत्तत्वं अनुपसं हाकेत्वंचा नुमिति विरोधि, तत्संबद्ध प्रत्येकमस्ति ।

[दी] पक्षः - संदिग्ध साध्यो धर्ती, विशिष्ट हेतौ तद्वृत्तित्व ग्रहा विरोधित्वं त्पर्थः । तथाव पक्ष तावच्छेदक रू” पेणपक्षे साध्य तावच्छेदक रूपेण साध्यप्य हेतुता वच्छेदक रूपेण

हेतोवा यज्ञनं तदविधित्वप्य लाभात् इ { [X] संगतिभावः । बाधादिवारणाय विवक्षणीयस्य पठसाध्यपै शि मृग्रहाविरो धिर्वर्य लाभाय पक्षपडं व्याचपै ( पक्षइति ) संदिग्ध साध्य:- संदिग्ध साध्यविशिष्टः । धमि- पक्षता वच्छेदका वच्छिन्नः ! विशिष्टहेतौ - हेतुता वच्छेदकावच्छिन्नि (तद्वृत्तित्वेति) तादृश साध्य विशिष्ट पक्षतो वच्छेद कावच्छिन्न पक्षवृत्ति त्वेत्यर्थः । वैशिष्ट्यण्च वैज्ञानिकं, तेन बाधादि सङ्करस्थले साध्यविशिष्टप प्रसिद्धानपि नक्ष तिः । बाधादि ज्ञानस्य साध्य विशिष्ट पडतावच्छेदका वच्छिन्न विषयक ज्ञानविरोधित्वान्न बाधादिकमादाय ह्रदोनह्निमा धूमादि त्यादा वतिव्या प्तिरिति भावः ।

अत्रच साध्यवदवृ त्तित्वरूपा साधारण्यस्या संग्रहः, तद् ज्ञानदशायां हेतौ साध्य विशिष्ट पक्षवृत्तित्व ज्ञानानुदयात् । एवं साध्यांशे संशय विषयत्वरूप विशेषण मनथ९क मितृत स्त त्परित्यज्य निष्कृष्टार्थमा ह ( तथा चेलि ) ( पक्षता वच्छेद केति ) पक्ष तावच्छेदका वच्छिन्न पक्षविशेष्यता निरूपिताया साध्यता वच्छेद कावच्छिन्न साध्यप्रकारता याच तादृशी हेतुतावच्छेदका वच्छिन्न हेतुप्रकारता तन्नि रूपित लौकिक सन्नि कराद्यजन्य ज्ञानाविरोधित्वग्य लाभादित्यर्थः । तादृशज्ञाना विरोधित्वन्न तादृशज्ञान सामान्यनिरू पित प्रतिबंधकता नतिरिक्त वृत्तिविषयित्वा निरूपकत्वं, पे तुम न्निष्ठ साध्याभावादिरूप व्यभिचारस्यापि पक्षनिष्ठ साध्याभावत्वादिना बुद्धिस्तानृशज्ञानं प्रति प्रतिबंधकत्वा त्तादृश विषयिता निरूपक त्वेना संभवस्स्यात् । किंतु तादृश विषयिता निरूपक ता नवच्छे दक धमनत्त्वं, तवनवच्चेदकत्वंच - तदवच्छेदक तापर्याष्य २

सव्यभिचार सामान्य निरुक्ति !

[दी] पक्ष साध्य साधना प्रसिद्धि स्वरूपासिद्धि बाध प्रतिरोधानां

निरासः, असिद्धिसंकीण९ संग्रहः । [X] नधिकरणत्वं, तेन हेतुमन्निष्ट साध्याभावत्वादेस्तादृशप्रतिब स्धक तानतीरि क्त वृत्तिविषयिता निरूपक ता वच्छेदक पक्षनिष्ठ साध्याभान त्वादितो नतिरि क्त त्वेपि नक्षतिः 1 बाधादि निष्ठानामनुमिति विरोधिता नवच्छेदक धर्माणां प्रमेयत्वादीना न्तादृश विषयिता निरूपक ता ववच्छेदक त्वेपि तादृशविषयिता निरूपकता नवच्छेदकीभूतानुमिति विरोधितावच्छेदक रूपावच्छिन्नत्वस्य समुदायाधत्वान्ना तिप्रन ङ्ग; ! तादृश यत्किंचिज्ञानं यादृशरूपावच्छिन्न विषयक निश्चय सामान्या प्रतिबध्यं तादृशोनुमिति विरोधितावच्छेदकोयो धम सदवच्छिन्नत्वंवा समुदायार्थः । V

वस्तुतस्तु निकु क्त तादृश ज्ञानाविरोधित्वमनुमिति विरोधिनि तादृश ज्ञानविरोधितानवच्छेदकत्वंवा नुमितिविरोधितावच्छेदक केननि वेळनीयं परन्तुअनुमितिविरोधिताघट कानुमितिनिष्ठ प्रतिबध्यतायामेवतादृश ज्ञानत्वन्यूनवृ त्तित्वन्नि वेशनीयं, लामवात् 1 बाधादिज्ञाननिरूपित प्रतिबध्यतानाञ्च तादृश सकलज्ञान साधारणतया नतादृश ज्ञानत्व न्यूनवृत्तिश्वमतोना तिप्रसंगः । व्यभिचारज्ञान प्रतिबध्यत्वञ्च त न्न्यूनवृत्तैन, व्या ह्याविष यक तादृशज्ञाना वृत्तित्वात् । अग्रेपि सर्वतै तादृशदिशा निष्कर्षणीयबुति ।

अत्रच यत्र प्रकृतपये व्यभिचाराभापू निविष्ट स्तत्र व्यभि चाक्को सिद्धिमध्य सव निवेश्यतइति हृदयं । (पक्षसाध्य साधना प्रसि दिश्वरूपासिद्धि बाधप्रतिरोधानांनिरासंति) तेषांज्ञानस्ययलो कज्ञान प्रतिबंधकत्वादितिभावः । असिद्धिसंकीणः- प्रदादौ धूमादिसाधने वह्न्यादि हेतुः, तत्संग्रहः । तत्र यथाश्रुत पक्षवृत्तित्वा स त्वैपि, यथो क्तज्ञानाविरोधित्व विशिष्टानुमिति विरोधिसाध्याभावव द्वृ त्तित्व मादाय लक्षण समन्वय संभवादिति भावः ।

ननुविरो धोपियथो कज्ञानाविरोधी अनुमितिविरोधी चेत्यति प्रसंगः ।

गदाढकीये

[दी] विरोधो पिफलतः प्रतिरोधएव, तदन्यत्वेनवा विरोधिविशेष णीयं}

साधारण एवे [ग] नच विरुद्धो हेतुः साध्यपद्व्यावृ त्ततया ति नतत्र सव्यभिचार लक्षणाति व्याप्ति प्रसक्तिरिति वाच्यं, यभोक्त ज्ञाना विरोधित्व विशिष्टानुमिति विरोधित्वस्य विरोध साधारण्येतस्य व्य भिचारपद प्रवृत्तिनिमि त्तत्वा संभवात्, तदवच्चिन्न वत स्सव्यभिचा रपदार्थत्वे तत्पदस्य पारिभाषिकत्वा सत्ते, व्यभिचार लक्षणा तिव्या पैश्चा शक्यपरिहार त्वादतआह ( विरोधोपीति ) फलतः - तदभावव्या व्यवत्ता ज्ञानविधया अनुमिति प्रतिबंधरूप फलप्रयोजक ज्ञानविष यत्वेनः प्रतिरोधएव - प्रतिरोढ तुल्यएव । तथाच प साध्यव ताज्ञान प्रतिबंधक त्वान्नतत्रा तिप्रसंग इतिभावः 1 पक्ष वृत्तित्वे सति साध्य व्यापकीभूताभाव प्रतियोगित्वं विरोधः, तादृशाभाव प्रतियोगित्वच्चा साध्या भावस्य व्यतिरेक व्याप्तिरिति तज्ञानं तदभाव इ व्याव्यवत्ता ज्ञानविधया पसाध्यवत्ता ज्ञानं विरुणद्धीति हृदयं साध्यासामानाधिकरण्यस्यैव चिंतामणिकारमते विरोधतया तस्य पक्षेसाध्यनत्ता ज्ञानाविरोधितयातिव्याप्तिकु र्वारै वेत्यत स्तनता भिप्रायेण तद्वारणाय प्रकारांतर मनुसरति (तदन्यत्वन वेति) विधान्यत्वेन वेत्यर्थः । विरोधि - अनुमिति विरोधि

अथै त न तेकिम साधारण्यं ! सतावत् पक्षवृत्तित्वेसति साध्य व्यासकी भूताभाव प्रतियोगित्वं, तज्ञानस्य पक्षे साध्यनत्ता ज्ञानं प्रतिसाध्याभाव व्याष्यनत्ताज्ञानमुद्रया विरोधित्वेन सत्यंतार्थ विरहात् । नापि निश्चित साध्यवद्व्यावृत्तत्वं, तज्ञानस्यानुमितो तत्कारणीभूत ज्ञानेवा प्रतिबंधकता विरहेण हेत्वाभास सामा न्यलक्षणस्य एतल्ल क्षणस्यच तत्साधारण्य विरहात् । अनुमिति कार णीभूत साध्यसामानाधिकरण्य ज्ञानं प्रतिसाध्यवद्व्य क्तिविशेषा वृत्ति त्वज्ञानस्या प्रक्बंधक त्वात् । कथंचित्प्रतिबंधक त्वे साध्यसामाना धिकरण्य ग्रहानिरोधित्वरूप विरोधार्यत्वस्य तत्रासत्वैन प्रकृत

सव्यभिचार सामान्य निषक्तिः ।

[X] लक्षणस्यतत्साधारण्यासंभवात् 1 नापि पक्षवृत्तित्वा विशेषितं साध्य व्यापकी भूताभाव प्रतियोगित्वं, तज्ञानस्या व्यनुमितौ तज्जनक ज्ञानेवा आविरोधित्वात् !

यदिच-धमि९णिपकृत हेतुमताज्ञानसहकृतंत्रोकृत हेतौ साध्य व्यापकीभूताभा वस्त्रतियोगित्वज्ञानमनुबुतिं प्रतिबध्नाति, स्थाणु त्वाभावव्याप्यंक रादि करादि मांश्चायबुत्यादि ज्ञानदशायामपि आयंस्थाणुरिति ज्ञानानुदयात् धमिजि विशेष्यक तद्वत्ताज्ञान विशिष्ट वद्द मि९क ग्राह्याभाव व्याप्यत्व निश्चयत्वेनै व तदभाव व्याव्यवत्ता ज्ञानस्य प्रतिबंधक त्वा दित्युच्यते, लेदा तादृशधमस्य पतेसा धृवत्ता ज्ञानविरोधित्वात् सत्यंतार्थ विरह इतिचेत् ।

अत) केचित्-पक्षवृत्तित्व विशेषितं साध्यव्यापकी भूताभाव प्रतियोगित्वमेवा साधारण्यं, सत्यंतदळेचा विरोधिता घटक प्रती बंधक तायां तादृशासाधारण्य विषयक त्वा नवच्छिन्नत्ववि शेषणं पक्षिष्य तत्साधारण्यं प्रकृतलक्षणस्यो पपाडनीयं, इत्याहुः ।

प रेतु– हेतुनिष्ठ साध्य व्यासकी भूताभाव प्रतियोगित्वमेवा साधारण्यं, तद्विषयकत्वस्य पक्षधमिक हेतुमत्ता ज्ञान विरह कालीनानुमित्य प्रतिबंधकज्ञान साधारणतया अनुबुति प्रतिबद्धकता तिरिक्त वृत्तित्वेपि, पक्षधमिक हेतुमत्ता निश्चय विशिष्ट यादृश विशिष्ट विषयक निश्चयत्व मनुमिति प्रतिबंधकता नतिरिक्तवृत्ति दृशत्वस्य सामान्यलक्षणे अत्रच विवक्षणीयतया सामान्य लक्ष णस्य पकृत लक्षणवि शेष्य दळस्यच तत्साधारण्य निर्वाहः॥ पक्षता वच्छेदक विशिष्टपषे साध्यता वच्छेदक विशिष्ट साध्यवत्ताज्ञाना विरो धित्वस्यच तादृश यत्किंचिज्ञानं यादृश धमाका वच्छिन्न विषय कनिश्चय सामान्या प्रतिबध्यं तादृश ढमवत्त्व रूपस्य शरीरे निश्चयां शे पक्षधमिक हेतुमत्ता निश्चय वैशिष्ट्या निवेशा त्तादृ श निश्चय विरहकालीन हेतुनिष्ठ साध्य व्यास भूताभाव प्रतियोगि त्वविषयक निश्चयस्यापि तद्विषयक निश्चय सामान्यांतग तत्वान

83

गधाधरीये

[दी] वक्ष्यतिचसिद्धान्ते " विरुधान्या” ति. "

[X] पक्षे साध्यवत्ता ज्ञानस्यच तदप्रतिबध्यतया तद्दळस्या प्ये तत्सा धारण्योपपत्तिः, इत्याहुः 1

वस्तुतो यादृशविशिष्ट विषयक निश्चयत्व मनुमिति प्रतिबद्ध

कता शून्यपक्षुधम ताज्ञानकालीन ज्ञानावृत्ति तादृशत्वं बोध्यं । 3 अथवा स्वव्यापकतत्कत्व रूपानतिरिक्त वृत्तित्व निवेळेन दृश विशिष्ट विषयक निश्चयत्व व्यापकः पक्ष धमः ता ज्ञान कालीन त्वानुमित्य प्रतिबंधकत्वोभया भावः तादृशत्वमैन विवक्षणीयं! अन्यथा स्वरूपासिद्धि वारकस्य हेतुमत्ताग्रहा विरोधित्व दळ स्यैव वैयथाक्याप त्ते; । पक्षधमिक हेतुमत्ता निश्चयकालीन तद्विष यक निश्चयस्या प्रसिद्ध्या यादृश विशिष्ट विषयक पदेन तस्योपा दाना संभवात्, एवं सामान्य लक्षणस्यास्य व्याप्ति । यथाविन श्री तेतु तद्विषयक निश्चयत्वस्या नुमिति प्रतिबंधकता शून्य पक्ष धमि९ुक हेतुमत्ता निश्चय कालीन ज्ञानावृत्तित्वेन तत्रा तिव्याप्ति वारकतया तत्सार्थक्यात् । सामान्यलक्षणस्यापि संगमाच्च! अत्र वदंतीत्यादि निष्कृष्टक ल्पेच पक्षवृत्तित्वा सहितो करूपस्य स्ववि षयक निश्चयाव्यवहितो त्तरानुमितिसामान्ये उभयाभाव सत्त्वात् सामान्य लक्षणा क्रांतत्वं विशेष लक्षणा क्रांतत्वञ्च निर्वहति । हेतौ साध्यव्यासकी भूताभाव प्रतियोगित्व ज्ञानानंतरं हेतु माक् साध्यवा नित्यनाहार्य ज्ञानस्य कदाप्यनु वयात् ! ऎतादृश विशेषण प्रक्षे पे मूलकृत स्पमतिमाह (वक्यतीति )

ननु हेतुनिष्ठसाध्य सामानाधिकरण्यात्यंताभाव तद्वद्भेद साध्य निष्ठ हेतुसामानाधिकरण्याभावादिसाध्यासामानाधिकरण्य विशिष्ट साधनादिरूप विविध विरोधाना मेकस्य भेधनि वेळे न्यत्रातिव्या प्ति दुर्वारै व, एवं साध्यासामानाधिक रण्य विशिष्ट साधनादि रूपविको धभेदनि वेळेसाध्याभाववद्वृत्तित्वविशिष्ट साधनादिरूपविरुद्धस्थलीयव्यभि चारस्या संग्रहः । गोत्ववदनृत्तित्वविशिष्टाश्वत्वादेगो= त्वाभावव

४४

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः!

[दी] हेतुसाध्य सामानाधिकरण्यग्रहा विरोध्यथकं । संबंध

पद बलेन प्रकृत हेतु संबन्धतया विरोधित्व [X] द्वृत्तित्वविशिष्टाश्वत्यादितो नतिरिक्तत्वादित्यतलह (हेत्विति) पेतु तावच्छेद कावच्छिन्नधरिक साध्यतावच्छेदका वच्छिन्नसामानाधिकरण्य प्रकारक ज्ञानाविरोध्यर्थक मित्यर्थः। तेनविरोधग्रहदशायामपिरूपांत रेण साध्य हेतुविषयक सामानाधिकरण्य ग्रहोत्पत्तावपिनक्षतिः। न वा७ वृत्ति हेतुकस्थलेतमभयसामानाधिकरण्या प्रसिद्ध्यातत्थ्स तीया साधारण्या संग्रहः । सामानाधिकरण्येपि साध्यता वच्छेदका वच्चि न्नीयत्वं वैज्ञानिकं, नतु वास्तवं ! तेन नावृत्ति साध्यक साधा रण्या संग्रहः । अविरुद्ध हेतुकस्थतीय व्यभिचार लक्षणचैतद्विशे षण मनु पादेयमेव तन तत्रहेतुसाध्य सामानाधिकरण्य ग हविरोध्य पसिद्धावपि नक्षतिः ।

वस्तुतस्तु तादृश सामानाधिकरण्य ग्रहत्व न्यून वृत्तित्व स्यैवानुमितिविरोधित्व घटकानुमिति निष्ठ प्रतिबध्यतायां निवेश य तया धूमवान्वह्ने रित्यादौ सामानाधिकरण्य ग्रहविरोधिनू प्रसिद्धावपि नक्षतिः ।

चित्तु- सत्यंतस्य विशिष्ट हेता विशिष्टपक्षवृत्तित्वग्रहा विरोधि त्व मेवाथ९० वण९ यंतो बाधादि वारणाय पंथानमन्यमेवा श्रयं ते त शतनूक्ष्मीपति (संबद्धपदेति ) प्रकृत हेतुसंबंधितया विरोधित्वं - प्रकृत हेतुता वच्छेदका वच्छिन्न विशेष्यता निरू पित यद्रूपावच्छिन्न प्रकारता शालिनिश्चयत्वं अनुमिति प्रतिबद्ध कता वच्छेदकं तद्रूपा वच्छिन्नत्वं । यत्किंचिद्रूपा वच्छिन्न हेतु विशेष्यता निवेळे द्रव्यं वह्निमत् धूमादित्यादौ पक्षता वच्छेदका वच्छेदेन साध्यसिध्धि रुद्देश्यतायां द्रव्यत्वा दृवच्छिन्न धूमादि विशेष्यता निरूपित साध्याभावादि प्रकारता शालिनिश्चय त्वस्या नुमिति प्रतिबंधकता वच्छेदकत्वात् साध्याभावादि वारणा संभवइत्यतः ‘‘प्रकृते”ति, प्रकृतहेतुता वच्छेद कावच्छि न्नेत्यर्थकं !

अधैवं हेत्वघटित साध्याभावव द्वृत्तित्वादिकमैन व्यभि

UX

गदाधरीये

[दी] तात्पळ्योप वण९ नेन प्रायशो बाधादिवारणपि घटत्व मनि त्यं घटत्वादित्या प्रयत्न साध्यमि तद्भाति ।

[X] चारस्स्यात् । न चेप्तापत्ति स्तस्य सामान्यलक्षणानाकांतत्वात् । हेतु तावच्छेका वच्छिन्न हेतुनिष्ठ त्वस्य विरोधि विशेषणत्वोपगमे तादृशातिप्रसंग वारणपि साध्याभाववद्वृत्तित्वादि विशिष्ट साधना देः साध्याभाव निष्ठ साधन सामानाधिकरण्या देश्चा संग्रहः !

नच हेतुता वच्छेदका वच्चिन्न घटितत्वेसति विरोधित्वमेन प्रकृत हेतु संबंधितया विरोधित्वं । तच्च विशेषण विशेष्यभाव भेदभिन्न सकल व्यभिचार साधारणमेवेति वाच्यं । तथासति ह्रदो वह्निमा नभावा दित्यादौ वह्न्यभाववद्द) दादि रूप बाधादौ गगनवानभावा दित्यादौ अवृत्तित्वनद्दग नादि रूप व्याप्यत्वा सिद्धा चातिव्याप्त्यापतेः ।

मैनं व्यभिचार लक्षणस्य नै तादृशरीत्या परिष्कारः । अपितु सव्यभिचारलक्षण स्यै वेति नसाध्याभावनिष्ठ साधन सामानाधिकरण्याद्य संग्रहे हेत्वघटित साध्याभाववद्यृत्तित्वादेः संग्र हेवाक्षतिः!

अथवा हेतु निषत्व विशेषित तादृश विरोध्यव व्यभिचार पदार्थः । अन्यविधो सदर्शित व्यभिचारास्तु तन्म तेव्यास्यत्वा सिद्धा वे वांतभ९वंतु, तावताक्ष तिविरहत् । प्रायश इत्यस्य प्रयोजनं स्वयमेन प्रकाशयिष्यते । बाधादीत्यादिना सत्प्रति पदि परिग्र हः । तत्साध्यक तद्देतु कानुमिति सामान्यंप्रतिहोतु संबंधितया विरोधित्व विवक्षणे तादृश बाधादिवारण संभवादसाध्यत्वमु पेक्यु प्रयत्न साध्यत्व कथनं ।

नचैवं हेतुसंबद्धतत्यस्य वै यर्थ्यमिति वाच्यं, तदनु पादाने साध्यनिस्थावृत्तित्वरूप व्याव्यत्वा सिद्धावतिप्रसंगापातात् । तस्य तत्साध्यका नुमितिमात्र एवविरोधित्वात् ।

नच तदुपादानेपि हेतुनिष्ठ वृत्तित्वे तिप्रसंगो दुर्वार इति वाच्यं । सत्यंतदळेनैव तद्वारणात् । अत एव हेतुनिष्ठ

सन्यभिचारिसामान्य नीकु

[दी] वस्तु तस्तु अनुमिति पदं तत्कारण ज्ञानपरं । आश्रया सिद्ध्यादि वारणाय सत्यंतं, तादृश पक्षक तादृश हेतुक ग्रहाविध्यर्थकं । अनयाच वावोभंग्या व्याप्तिग्रह वि रोधित्व मेवाभिधित्सितं । तेन वह्निमा वह्निमाक् ह्रद त्वादित्यादौ हेतो स्साग्यवदवृत्तित्वादैना९ संग्रहः । [X] पवृत्तित्वादे सादृशानुमिति सामान्याविरोधित्वादेववारणे सत्यंत वै यर्थ्यमित्यपि परास्तं । काञ्चनमय वह्निमा कोवह्ने रीत्यादौ साध्यासिद्धि वारणनु विशिष्ट साध्य ग्रहाविरोधित्व विशेषण प्रक्षे पेणे व संभवतीति हृदयं । तत्- बाधादि वारणं । आत्रच व्यभिचार ज्ञानस्य प्रकृतप प्रकृत साध्यानुमि त्यविरोधितया अनुमितिपदस्य प्रकृतपक्षे प्रकृतसाध्य तद्वाप्य प्रकृत हेतु वैशि ष्ट्यावगा ह्यनुमिति परत्व मावश्यकं । तत्र निष योजनकं साध्य वै ?ष्ट्यावगाहित्वंनि वेश्यत न्नि बंधन बाधाद्यति व्याप्तिवारक विशेषण प्रक्षेपः प्रणाशनार्थीति न्यायनायुक्त इत्यतो ज्ञानेसाध्य वैशिष्ट्या वगाहित्वं विशोधिनि बाधाधि वारक विशेषणंच परित्यजति (वस्तु त स्त्विति) आश्रयासिद्धीत्यादिना स्वरूपासिद्धि साधनाप्रसिद्धि परिगहः । यथाश्रुते आश्रयासिद्ध्यादि वारणा संभवात् असिद्धिसंकीण व्यभि चारासंग्रहाच्छसत्यं तार्थं व्यापै (तादृ ति, प्रधमंतादृशेति व्याचट्टे पक्ष तावच्छेदक विशि पैत्यर्थकं। उदीच्यं तदैतुतावच्छेदक विशिष्टार्थकं!

ननुनह्निमाज् वह्निमा ह्रदत्वादित्यादौ हेतुनिष्ठ सा ध्यासामानाधिकरण्यादिरूपासाधारण्या संग्रहः, तज्ञानस्य साध्यात्म क पक्षता वच्छेदक विशिष्ट हेतुमत्ता ग्रहविरोधित्वात्, अतलह (अनयेति) अनुमिति कारणीभूतं व्या पै पक्षधम९ तायाश्च ज्ञानं! तथाच पक्षधमता ज्ञानाविरोधित्व कथनेन परिशेषा द्व्याप्ति ग्रह विरोधित्वमेन लभ्यत इतिभावः । नन्वेतत् साध्य साधनयो रप्रसिद्धा वतिव्यापकं, अत्यंता न्युन्या भाव गभ व्याप्त्यो रेकतलो पादाने अन्यतरा संग्राहकं, साध्या व्यभिचरितत्व विशिष्टसाध्य सामानाधि इ

गदाधरीये

[म] विरुद्धोप्यनैन रूपेण सव्यभिचारएव । उपाधेश्चन संकरइति वक्ष्यत इति निरस्तं । एतदज्ञाने ज्ञानेपिचावश्यक प्रत्येक ज्ञानस्य दोषत्वात् ।

सपक्षे ” ति संपाताया [दी] विवेचयिष्यते चेनमु परिष्टात् । “सपक्षे तं । अत्सवानुपडं विरुद्धोपीत्यादिकं ।

[X] करण्याभावरूपव्याप्यत्वासिद्धावति व्यापकं चेत्यतआह (वि वेचयि ष्यतइति) विशिष्टसाध्यसाधन ग्रहाविशोधित्वन्नि वेश्यसाध्यापसिद्ध्यादिकं वारयिष्यते । विशिष्ट साधनग्रह विरोधी व्यभिचारो सिद्धावेवांत भाङ वनीयः । समूहालंबना त्मक नानाविध व्याप्ति ज्ञानमादाया त्यंता न्यून्याभाव गर्भविविध व्यभिचाराः संग्रहीष्यंते । व्या स्तृभापू व्यभिचार एवांतर्भावयिष्यते । तस्य बहिर्भावनीय त्वे विशकलितयोरेवा व्यभिचार सामानाधिकरण्ययो ज्ञान मुपादे यमिति नकस्यचिदपि दोषस्यावकाश इति भावः ! b

ननु सपक्षवृत्तित्व ज्ञानस्यानु त्यविरोधितया सपक्ष, विपक्ष वृत्तित्वस्यानुमिति विरोधित्वोक्ति र्नसंगच्छते । नच विपक्ष वृत्तित्व ज्ञानस्या नुमिति प्रतिबंधकतया तदटित विशिष्ट स्यानुमिति विरोधित्व मक्षतमेवेति वाच्यं । तथासत्यपि विपक्षवृत्तित्व मात्रस्यापि तथा त्वात्तदादायैन लक्षण गमन संभवे विशिष्टमादाय लक्षण संग मनस्य संदभ९ विरुद्धत्वात् । विपक्षवृत्तित्वमात्रस्या तथात्वे त दादायनिरुध्धति व्याप्तेरपस कै: विरुद्धिपत्यग्रिम ग्रंथा संगति श्चेत्यतआह ( सपक्षेतीति ) तथाच विपक्षवृत्तित्वमात्रं विवक्षितमिति भावः । अतएव- सपक्षवृ त्तित्वस्या विवक्षितत्वादेव मूले “एतद ज्ञान इति” दृष्टांत विधयोक्तं । तथाचपतादृशानुगत धमाज ज्ञान दशायामिव तज्ञानदशायामपि अवश्यकल्प्य प्रतिबंधक ताक स्यैव दोषत्वात्, अनुमित्यनुत्पाद प्रयोजकत्वा दित्यर्थः । तथा चानुगत धम ज्ञानदशायां प्रत्येक ज्ञानस्यासत्त्वे अनुमिति रिप्लैव, तक्सत्वे ततएवानुमित्यनुत्पाद इति तज्जानस्य प्रतिबंधक ताया 3

सव्यभिचारसामान्य निरुक्तिः.

[म] असाधकतानुमितो व्यर्थविशेणत्वाच्छ । अतऎव साध्याव्याप्य त्वेसति साध्याभावाव्याव्य हेत्या

भासत्वं, साध्यन नातो वृत्तन्यत्वेसति साध्याभाववन्मात्र वृत्त्यन्यत्वं वेति परास्तं [दी] (व्यर्थेति) विशेष णं - पक्षुवृत्तित्वं. (साध्या व्याव्यत्व इति) हेत्वाभासत्वं- हेतुवदाभासमानत्वं । वत्यथकाश्च वृत्ति मत्तं । ऎवच्चा साध्यत भाव व्याव्यत्व ग्रह विरोधि वृत्ति मत्त्व ग्रहा विरोधि रूपवत्त्व मित्यथः । साध्य तदभावन द्वृत्तिश्वं साधारण्यं, निश्चितसाध्य तदभानव द्व्यावृत्तत्व मसाधारण्यं । तच्च व्याप्तिद्वय ग्रहविरोधीति हृदयं । [ग] अप्रामाणिक त्वान्न तस्य विभाजकत्वमितिभावः ! “व्यर्थवि शेषणत्वा” दितिमू लेवि शेषणपदस्या नुमितिविरो धित्वरूपवि शेषणपरत्वन्न संभवति, तदनुपादा नेस द्धेतौव्यभिचारात्, आतो व्याचष्ट (विशेषणमिति) स्वरू पासिद्धादि हेतो रव्यसाधकतया तत्र व्यभिचारा प्रसक्ते सद्वार कंविशेषणं व्यर्थबुति भावः । सतो स्साध्यव्याप्यतया तत्राति व्याप्त्य प्रसक्ते हे९ त्वा सपदं व्यर्थमित्याशंका न्नि राचिकीषु दो९षलक्षणे असिद्धिविशेषा त्तकावृत्तित्वा तिव्याप्ति वारकतया तत्सा ध९कीकतु९ं तदथः माह ( हेतुवदिति ) दशाविशेषे व्याव्य विरुद्ध योरप्य साधारणत्वात् तयोः प्रत्येकं यथाश्रुत लक्षण घटक दशद्वय विरहा दव्याप्तिः । एवं हेत्वाभास पदस्य वृत्तिमद र्थकत्वे६ वृत्तेरपि साध्यतदभावव द्व्यावृत्तत्वेना साधारणतया तत्राव्या प्तिरतः पर्यवसितार्थमाह ( एवंचेति) ननु साध्याभावव द्वृत्तित्वं साधारण्यं, साध्यवदवृत्तित्वंचा साधारण्यं, तच्चसा ध्यसामानाधिक रण्य ग्रहपन विरोधि, नतु साध्याभाव व्याप्तिग हे वीति कथं तत्संग्रह इत्यतआह (साध्याति ) साध्यतदभावव द्व्या नृत्तत्वस्य वृत्ति मत्व विरुद्धतया तज्ञानं वृत्तिमत्वग्रह प्रतिबद्धक मित्यभि पेत्याह ( सिश्चितेति ) तच्च - तादृश साधारण्य मसाधार ण्यंच.(व्या प्तिद्वयेति)साध्य व्याप्ति साध्या भावव्या इत्यर्ध साध्यस्य

xo

गदाधकीये

[दी] असिद्धिविशेषस्त वृत्तिक्वं वृत्तिमत्त्वग्रहविरोधि। साध्यतद भावन द्व्यानृ त्तत्वमसि यदीदृशं तदा सिद्धिव नूचेदिद

मेवा साधारण्यं बोध्यं । [X] साध्याभावा भावतीया साध्याभाव निरूपितव्या प्तिग हे साध्य वद्वृत्तिश्वर्य, ज्ञासंपतिबंधकमिति तर्घटितस्य साधारण्यस्य साध्या भाव व्याप्तिग्रह विरोधित्वं, एवंसाध्याभाववद्व्यावृ त्तत्वस्य ज्ञान मपि. साध्याभाव सामानाधिकरण्य घटित साध्याभाव व्याप्ति ग्रहे प्रतिबंधकमिति तर्घटितस्या साधारण्यस्यापि तथात्वमिति भावः। (“हृ दय) मित्र्य’ स्पर स सूचनाय तख्बीजन्तु, साध्या भावाभाव त्वेनसाध्य विषयक तन्वद्वृत्तिक्व ज्ञान सैन साध्याभावाभावव दवृत्तित्व घ टितस्य साध्याभावे हेतुसमानाधिकरणाभावा प्रतियोगित्वसटितस्य वा साध्याभाव व्याव्यत्वम्य गहे पत्तिबंधकतया साध्यता नच्चे दक रू पेण साध्यविषयकतव्वृ त्तित्वज्ञानस्य तदप, तिबंधकत्वं, निश्चित साध्यादि मद्व्यावृत्तत्वज्ञानस्य साध्यादिसामानाधिकरण्यसामान्या भावाविषयक तयासाध्यादि व्याप्तिग हापतिबंधकत्वंच। विशेष्यदळ प्रयोजनं स्फुटयति (असिद्धिविशेषस्त्विति ) स्वरूपासिद्धि व्याप्यत्वा सिद्धिर्वेत्यर्थ पतच्चा लक्यता लाभाय ननु निश्चया घटितस्य साध्यतरभावव द्व्यावृत्तत्वस्य वृत्तिमत्त्व हविरोधितया एत दनंतर्भावे तस्याधिक हेत्वाभासतापत्ति रित्यतलह ( साध्याति ) यदी दृशं - यदिवृत्तिमत्त्व गृहविरोधि। वृत्तिमत्त्वग हे नानगाहितया तत्सामान्याभावानगाहि ज्ञानमेन विरोधि, सत्वेक विशेषाभान विशिष्टापर विशेषाभावरूप साध्यतदभावन द्व्यावृत्तत्व ज्ञानमैत्य स्वरसात् “यदी"ति! निष्कृष्टमताभिप्रायेणाह (मोूचेदिति) इद मेव-निश्चयाघटितं साध्यतदभाववद्व्यावृत्तत्वमेव। एवका रेण निश्चय घटितस्य व्यवच्छेदः । ह्याभा

नन्वत) साध्यादि व्याव्यत्वं यदि साध्याधि मदन्यावृत्ति त्व सति नाध्याः म्वृत्तित्वं तदाद्वितीय लक्षणा भनः, साध्यवस्मात

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः,

[दी]सौध्या हासिद्ध्यादि वारणाय विशिष्टसाध्य साधनग्रहा विरोधित्वं वाच्यं ! व्यापक सामानाधिकरण्यमिह व्याव्यत्वं, तेनद्वि तीयस्य भेदः । रीतिस्तुल्यैव कचित्त्वसाधारण्याभाव कालान च्छिन्न साध्यतदभाव व्याप्तिशून्यत्वं विवक्षितं,

[X]वृत्त्यादीपदस्यापितादृशव्याप्ति मदर्थकत्वादित्य आह (व्यासकेती) द्वितीय लक्षणस्यापि यथाश्रुतार्थपरत्वे पूव वद्वाप्य विरुद्धयो दशाविशेषे असाधारण रसंग्रह इत्यतलह (रीतिरिति) तत्रापि साध्यतदभाववन्मात्र ग्रहविरोधि वृत्तिमत्त्व ग्रहाविशोधिधर्मवत्व `मैन विवक्षणीयमित्यर्थः । उपाध्यायमतमाह (केचि त्त्विति) असाधा रण्याभावकालः - प्रकृतहेतुनिष्ठस्या साधारण्याभावस्या वच्छेदक क्षणः । तेन यदा शब्दत्वादे रसाधारण्यं तादृश क्षणस्य घट त्वादि निष्टासाधारण्याभावा वच्चेदक तेपिनक्षतिः । 1

अथ शब्दानौ साध्यसंदेह दशायां शब्दत्वादौ असाधार ण्य व्यवहार प्रयोजकस्य तत्कालीन साध्यादि निश्चय विषयीभू ई घटादि वृत्तित्व विरहस्य शब्दाद् साध्यनिश्चयदशायामपि तत्र सत्तात्. प्रकृत हेतुनिष्ठा साधारण्याभावस्या प्रसिद्ध्य अव्याप्तिः,

नच तत्कालीन साध्यादिनिश्चय विषयीभूतधमि व्यावृत्त त्वरूपा साधारण्य घटक तत्कालादि विरहात् तदानीं तर्घटिता साधारण्य विर हेूZक्षत एवेति वाच्यं 1 प्रतियोगिकोटि पविष्ट वि औषणासत्त्वस्या भावीय विशिष्टाभावा प्रयोजकत्वात् 1 अन्यथा दण्णाद्यसत्वै उण्णविशिष्ट पुरु षाभावा देरिवदंड विशिष्ट पुरुषाभावा दृभावस्यापि सत्त्वसंगात् ।

यदिच प्रकृतहेतुम द्विशेष्यक साध्यतदभावान्यतर निश्च. यक्षणएवा साधारण्याभावकाले त्यनैन विवक्षितइत्युच्यते! तदाश जोनित्यश्शब्दत्वादि त्यादौ यदाक्वचिदपिसाध्य स्य साध्याभावस्य वानिश्च येना स्ति तदासव्यभिचारत्व प्रसंगः, तादृश्य क्षणस्य प्रकृत हेतुमद्विशेष्यक साध्यादि निश्चयस्याव्यवधिकरण त्वेन तदातादृश

गधाधरीये

[दी] विशेषणा भावाड्वस्तुतो व्याव्यव्य विरुद्धन्यवा साधारणग्य संग्रेहइत्याहुः !

[X] निश्चयकणावच्छिन्न साध्यादिव्या प्त्यभावस्य हेतौसत्त्वात्, तदा चासाधारण्यघटक साध्यादिनिश्चयासत्त्वेनासाधारण्यस्य साधारण्य स्यचविर हेणेष्टापत्ते रयोगात् / प्रकृत हेतु निष्ठासाधारण्यघटको योयः, तनन्यक्षुणस्यविवक्षणेतु यादृश साध्यकस्थले यादृशसाधार णस्य हेतोकदापि ना साधारण्यं तत्राव्याप्ति, प्रकृत हेतु निष्ठ साधारण्यस्या प्रसिध्धि; F

मैकं-त तत्काला वच्छिन्नत्व विशिष्टस्य तत्कालीन साध्यादि निश्चय विषय व्यावृत्तत्वरूपा साधारण्यस्य प्रकृतहेतु निष्ठ भावा वच्छेदक कालएवा साधारण्याधान कालः, हेतुमति साध्यादि निश्चय दशायां कालांतरावच्छिन्नन्य कालांतर घटिता साधार ण्यस्याभाव कूटो हेतौ सुलभएव । यादृश साधारण हेतोः कदापिना साधारण्यं तत्राप्यंततो गगनादि निष्ठ प्रकृत साध्यका साधारण्यस्याभावः प्रसिद्ध ए वेति नदोषः ।

अथवा-प्रकृत हेतुमद्वि शेष्यक साध्यतद भा वान्यतर निश्चया नधिकरणत्व किंचिद्वि शेष्यक साध्यतदभावनिश्चयवत्त्वोभया भाववा क्षणएवा साधारण्याभावकाले त्यनैन विषक्षितः 1 शभोजनित्य श्शब्द त्वादित्यादौ यदाक्वचिदपिससाध्यस्य तद भावस्य वानिश्चयः, तक्षणे प्रकृत हेतुम द्वि शिष्यक साध्यतदभा वान्यतर निश्चया नधिकरणत्व सत्त्वेपि साध्यतदभाव निश्चयवत्वा भावेनूभयाभा पूषत ए वेति तदान सव्यभिचारता प्रसंगः ।

प्रकृत हेतुनिष्ठासाधारण्यघटको योय:क्षण सदन्यक्षण ऎव विवक्षणीयः ! यत्साध्यकस्थले यस्य साधारणस्य हेतोः कदापिना साधारण्यं तत्साध्यकस्थलीय लक्षणे साधारण्याभा वकालावच्छिन्न त्वंसपादेयमेन ! साध्यसाधन भेदेन लक्षण भेदात् । इत्यपि किचित् ! वि शेषणा भा वात्-असाधारण्याभाव कालावच्छिन्नत्व रूपं

यद्व्याप्ति द्वयस्य विशेषणं, तदभावात् ! संग्रहः तादृश wwwping

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः1

[म] व्यथ९ वि शेष णत्वात् ।

[डी] तच्चिंत्यं ! ( व्यर्थाति) विरोधादे र्वारकं साध्याभावेत्या दित्यर्थः ।

दिशं व्यर्थं, तस्य पार्थक्ये माना भावा වන तड [X] विशेषण विशिष्ट व्याप्ति द्वयाभाववत्वं । एतन्मतेच पूर्व लक्षणे साध्याभा ववद्वृत्तित्व घटिताया उत्तर तद्वदन्यवृत्तित्व घटिताया व्याप्त रनुप्रवेशा ल्लक्षणयोर्भेदः । स्वव्यापक सामा नाधिकरण्य रूपव्यापै रभावश्च निवेशयितु मशक्यः, तादृश व्या पै: स्वत्वमटिततया हेतुभेदेन भेदात्! साधारण हेतुकस्थते प्रसिद्ध्या संभवप्रसंगाल् 198मणि व्याख्यायंच तादृशव्यापै रप्रसिद्धावपि तर्घटक पदाथानां परस्परोप श्लेषावगाहि ज्ञानविरोधि तायाऎव निवेशनैना नुपपत्य भावात्, व्यापक सामानाधिकरण्य बह व्याव्यत्व मित्युक्तित्वात् । एवमेतनते दुष्ट लक्षणपर ऎवा यं ग्रंथः, सतु दोषलक्षण परोपि, तादृश व्याप्तिद्वय शून्य त्वस्य व्यभिचार पदार्थत्वाभावादित्यवधेयं । तच्चिंत्यमिति)

चिन्ताबीजन्तु असाधारण्यशरीरे तत्तत्पुरुषीय निश्चयनिवेशस्या वश्यकतया सामान्यलक्षणे पुरुषविशेष नियंतृत्वं, नचेस्क्टापत्ति:, तथासति साधारण हेतावव्यसाधारण हेतुवल् आमुकंपत्ययं व्यभिचारीति व्यवहार प्रसंगात्1 एवं सव्यभिचारपदस्य पारिभाषिकत्व महित थेति 1

इतर भेदानुमाने वैयथज्य संभवे साधकत्वानुमाने वैयथ९्यपरतया “व्यर्थविशेषणत्वा”दिति मूल व्याख्यान मनुचित मित्याशयैन इतर भेदानुमाने वैयर्थ्य परतयैन मूलं व्याचपे ( व्यर्थातीति ) विरोधादौ रित्यादिना अवृत्तित्व परिग्रहः । (साध्याभा वेत्यादीति) साध्याभाव व्याप्तिग्रह विरोधित्वं वृत्तिमत्व ग्रहावि रोधित्वं चे त्यर्थः 1 तस्य - विरोधाद्: । पार्थ ्य - व्यभिचार पदार्थ बहिर्भूतत्वे । (मानाभावादिति) तथाच विरो धादेरपि व्यभिचारप धाथ९ रूपपतर. भेदसत्त्वेन तद्व्यावत क विशेषणा नवच्छिन्न

213

गदाधरीये

म] प्रधमं हेत्वाभासत्वा ज्ञानाच्छ! गगनमनित्यं शब्दाश्रय त्वा दित्यादि बाधविरुद्धसंकीणा साधारणा व्याप्ति रितिकाचित् । नापि सपक्षविपक्षुगत सर्वसपक्ष विपक्ष व्यावृत्ता न्यतरत्वं, व्यर्धवि शेषणत्वात्, अनुपसंहार्य व्या फ्लेश्च ।

[किंच पक्षातिरि क्त साध्यवत स्सपक्ष त्वे मेयत्वेना भेदसाध सेनुपसंहार्येचा व्याप्तिः, पदातिरिक्त साध्यनतो प्रसिद्धिःI [दी] “प्रधम” बुत्यादि “गगन” मित्यादि दूषणं यथाश्रुते ( नापीत्यादि ) सपक्ष विपक्षत्वा वच्छिन्न व्यावृत्तत्वं सर्वत द्व्यावृ त्तत्वं ! ( व्यर्थिति ) सपक्षगतत्व विपक्षव्यावृ त्तत्वयो दूँषकताया मनुपयोगा दितिभावः । (पतिरि क्तेत्यादि) व्याव्यविकुद्ध योरसाधारण्ययो संग्रहायपतिरि क्तपदे [X] स्यैव इतर भेदानुमापकत्वसंभवादितिभा व! हेत्वाभासपदस्या न्यधा व्याख्यानादुष्ट हेतुत्वरूप हेत्वाभासत्वस्य लक्षणाघट कत्वात् ‘प्रथममि’ त्यादि दूष णस्या संगतिः । एवं गगनमनित्यं शब्दाशयत्वा दित्यादौ हेतो स्साध्याभाव व्याप्य त्वेपि साध्याभान व्याप्ति ग्रह विरोधिदर्शित धम९व त्त्वं तत्राक्षतमेवेति तत्रा व्याप्ति दानम स्यसंगतमतो यथाश्रुतार्थे तादृशदोषद्वयं संगम यति (प्रथममिति) ऎकमातो) सपक्षविपक्षस्थले सवसप दॄप्रसिद्धिरि त्याशंक्य व्याचप्टे । ( सपति) सपक्षवृत्तित्वत्वा वच्छिन्ना भापू विपक्षवृत्तित्वत्वा नच्चिन्ना भावश्चैत्यर्थः / सवतद्व्यावृत्तत्वं - सर्वसपक्ष विपु व्यावृत्तत्व पदाधः । तावतैवयत्किंचि तृपक्ष विपक्ष व्यावृत्त योर्व्याप्य विरुद्धयो र्नातिव्याप्त्यवकाश इतिभावः ॥ सपक्षुगतत्वविपक्ष व्यावृत्तत्वयोर्वि श्लेषण र्विरुद्धातिव्याप्ति वारकत या साथक्यं संभवत्ये वेत्याशंक्य दूषकतानु पयोगिश्वरूप वैयथज्य परतां “व्यर्थविशेषणत्वादिति मूलस्याह ( सपक्षेति ) ( व्याव्यविरुद्धयोति ) शब्दानित्यः शब्दत्वादित्यादौ व्याव्यस्य हे तो स्साध्यवन्मातवृत्ति त्वेपि पक्षेपि वृत्तैः पजातिरिक्त साधवन्मात वृत्त्यन्यत्व मक्षतमैन, एवं शब्दानित्यः शब्दत्वादित्यतो विरुद्धस्य

‘क

सव्यभिचार सामान्य नीपक्तिः ।

X

[म] साध्यवत स्सपक्ष त्वे विवक्षि तेज प्रसिद्धिः, वृत्तिमतोधमस्य साध्यवद्विपुन्यतर वृत्तित्व नियमात् । नापि पक्षातिरिक्त साध्यवन्मात वृत्त्यन्यत्वेसति पंजातिरिक्त साध्याभावन नातवृत्ति भिन्नत्वं, अनुपसंहार्य व्याप्ते !

[दी] पक्षुत्वं संदिग्ध साध्य ढमुत्वं ।

[X] हेतो: साध्याभाववन्मात्प्रवृत्ति त्वेपि पपिवृत्ते; पदातिरि क्तसा ध्याभावव नात्र वृत्त्यन्यत्व मडतमेवेति द्वयोः संग्रह इति भा वः । “पक्षातिरि कौत्यत्रपक्षपदस्य तत्तद्धमिळ मात्रपर त्वे पयेसाध्य साध्याभावान्यतर निश्चयदशायांशब्दाZ नित्यः शब्दत्वादित्यादावति व्याप्तिः, सिध्यभावरूप पक्ष ताविशिष्टपरत्वे पसिद्धि दशायां तत्र, विशिष्टातिरिक्तत्व सत्त्वोपगमात्, अतिरिक्तां तस्यपक्षता शून्यपरत्वो पगमाद्वा अतिप्रसंग वारणसंभ वेपि शब्दानित्यश्शब्दत्वादित्यादा बाधनिश्चय दशाया मतिसंगोदुर्वारः, ऎवं सिद्धिबाधा न्यत रा भाव रूप पक्षता विवक्षणिच गौरवं, अतः संशय रूप पक्षता पर तया व्याचप्टे, ( पक्षत्वमिति ) संदिग्ध साध्यकत्वं विषयता सं बंधान साध्य संदेह विशिष्टत्वं । कालांतरीण संशय विषयेष्वपि संशयरूप विशेषणा सत्त्वदशायां तद्विशिष्ट भेद उपगम्य ते, अतिरिक्तांतंवा पक्षता शून्यपरं, अतः साध्यादि निश्चयदशायां नातिस्त्रसंगः । यदाप साध्यतदभावयोर निश्चयो नापि संशय सदा शब्दा नित्यः शब्दत्वारीत्यादेर्नासाधारण्यं, किंतु यथा यथं सद्धतुत्वं विरुद्धत्वं चेतिना व्याप्तिप्रसंग इतिभावः । पति रिक्तवृत्ति यत्साध्य तदभावव नातोवृत्ति तदन्यत्वार्थक त्वे वह्नि मा९ धूमादित्यादौ नातिव्याप्ति संभवः, भेदप्रतियोगिता वच्चे दक घटकदलद्वयस्यैव तत्रस तैन विशिष्टभेदा सत्तादतः पति रिक्तत्वस्य साध्यादीमद्वि शेषणत्वाभि प्रायकतया मूलं संगम

गदाधरीये

[शु] धूमादा वतिव्या पैश्च । तस्यप साध्यवतिवृत्तैः 1 नापि पक्षवृत्तित्वेविरुद्धान्यत्वेचसति अनुमि त्यौपयिक सं

बद्धशून्यत्वं, व्यर्थवि शेणत्वात् 1 [दी] “धूमे”त्यादिदूषणं यथाश्रुते । नतु सप्तमीसमासा त्पतिरि_कैवतःु तेयत्साध्यवन्मात वृत्ति, साध्याभावन न्मात वृत्तिच तद्भिन्नत्वमित्यथ इत्यवधियं (पक्ष वृत्तित्यादि) विरोधस्साध्या सामानाधिकरण्यं ॥ पक्षवृत्तित्व साध्यासामा नाधिकरण्यग्रहा विरोधीयोनुमिते शापयिक स्य - जनक ज्ञान विष यस्य, संबन्धस्य-सपक्ष सत्त्वादा रभावः तद्वत्त्व मित्यथ=ः । सपक्षविपक्ष व्यावृ त्तत्वस्य चासाधारण्यस्या साधारण्य निश्चये प, साध्यसामानाधिकरण्य संदेहान्नतस्य तज्ञनविरोधित्वं ! S [ग] यति (भूमेत्यादीति) यथाश्रुते-पक्षातिरिक्तयः साध्यादिमां _स्तन्मात वृत्ति भिन्नत्व मित्यर्थि । सप्तमीसमासादित्यर्थि नतु दूषण मिति योजना । सप्तमीसमासल्य एतादृशार्थे नदूषण मित्यर्थ हद्रोधूम वाक् व ह्नेरित्यादि साधारणेशब्दानित्यः शब्दत्वादित्या दावसाधारणेच यथाश्रुत लक्षणस्या व्याप्ते र्व्याचट्टे (पक्षवृत्ति त्यादिना) पक्षवृत्तित्वस्य साध्यसा मानाधिकरण्यस्यच यो ग्रह स्त्रद विरोधीत्यर्धः । ( असुमिते कापयिक स्येति ) समासिन लिखनं जनकज्ञान विषयेत्यस्य समुदाय व्याख्यान तायामेवसंभवतीत्यतो व्यासेन लिखनं । सपक्षसत्त्वादे र्नानुमिति जनकत्वं अपितं तज्ञानस्यैवेत्यौ पयिक पदस्य जनकार्थकत्वं ससंभवतीत्यतो व्याच. ( जनक ज्ञान विष यस्येति ) ‘सपक्षसत्त्वाद्’ रित्यादिना विपक्षासत्व परिग्रहः! तेन व्यं सत्त्वादित्यादौ सपक्षसत्त्वाभावा सत्त्वेपि विपक्ष सत्त्वादेव लक्षण समन्वयः । नन्वत्रासाधारण्ये = व्याप्ति, तस्य सपक्ष व्यावृत्तत्व साध्यवद्वृत्तित्व ग्रहविरोधित्वादित्यतआह (सपक्षविपु

घटिततया व्यावृत त्वस्य चेति) ‘च स्वर्थे । सपक्षत्वं - निश्चितसाध्यवत्वं । पक्षे पंतर्भावेन! तस्य असाधारण्यस्य । तज्ञानविरोधित्वं-सामानाधि -

2

सव्यभिचारसामान्य निरुक्तिः.

म] एतेना नुगतं सर्वमेव लक्षणं पत्युक्तं, प्रत्येक मेन दूषणत्वा दुद्भावनेवादि निवृत्तैश्च

[दी] पक्षवृत्ति विरुद्धभिन्नेचवर्तते यस्तादृशोभाव सद्वत्वमर्थ इति केचित् ।

[^] अथात्र विरुद्ध हेतपू यद्यल्यूस्तदा सपक्ष वृत्तित्वा द्यभावादिक मादाय सर्वेषु तेष्वति व्याप्तिः, तेषांलक्ष्य त्वेसाध्य सामानाधिकरण्य ग्रहाविरोधित्वोपादान मनथ९कमिति चेन्न । दुष्ट हेतुलक्षणे विरुद्धाल्य ऎव, उक्तवि शेषणा पादानंच दोषलक्षणे विशोधातिव्याप्ति वारणायैन । “सपक्षविपक्ष व्यावृ त्तत्वस्या साधा रण्य स्ये” तृत विपक्षपदं संपातायात मित्यवधेयं ।

अत्रच यद्रूप विशिष्ट विषयक त्वेना नुमितिजनकता तद्रू पा नच्छिन्नाभापूवश्यं विवक्षणीयः । अन्यथा सपक्षसत्त्वादे द्वि त्वानच्छिन्नाभाव मादाया तीव्रसंगा पातात् । एवंच निश्चित साध्यवव्व) त्तित्वत्वा वच्छिन्ना भावा संग्रहः, निश्चयांश ज्ञानस्या नुमित्य हेतुतया तर्घटित तादृशविशिष्ट विषयताव त्वैना नुमिति हेतुत्वाभावात् ! येनकेनापि रूपेण यद्रूपाशय निरूपित विषयिताव त्त्वेन जनकता विवक्षणेच द्वित्वावच्चिन्ना भाव वारणमश क्यमेवेति दूषणमशक्य समाधानमित्यवधेयं ।

उपदर्शित साधारणा साधारण संग्रहाय मिश्रा अन्य थैवैतल्लक्षणं व्याचक्ष ते तदुपन्यस्यति (पक्षवृत्ताविति ) पवृत्ति त्वंच नपक्षवृत्ता’ विरोधश्च सविरुद्धभिन्ने नतँ तइति नपर्वतो वह्नि मा९महानसत्वात् दोवह्निमा९ ह्रदत्वाद्वा, इत्याद्योः, स्वरूपासिद्ध विरुद्धयो रतिव्या प्ति, सपक्षविपक्ष वृत्तित्वंतद्व्यावृत्त त्वंचपक्षवृत्ति विरुद्धभिन्नेच वतज्ञत इति तदादाय उपदर्शित साधा रणा साधारण संग्रहः ।

एतत्कल्पेपि पूर्ववद्विरुद्धा लक्ष्याप्तन, विरोधस्य व्यभिचारता वारणायैन विरुद्धान्य वृत्तित्वोसादान मितृव धेयं. I

गदाधरीये

[दी] पूर्वोक्त लक्षणानां यथामतं ना व्याप्यादि संभावना ! परन्तु तद् ज्ञानस्यानुमित्य प्रतिबंधकतया तेषांहेत्वाभा सतानच्छेदकत्वं नघटते नघटतांकिनैन, तेषां हेत्वा भास विभागमात्रोप योगित्वात् 1

[ग] अत्रच हेतुता वच्छेदक संबंधान पक्षवृ त्तित्व विवक्षणमा वश्यकं, अन्यथा हेतुतावच्छेदक संबन्धन पवृत्तेरपि येनकन चित्संबद्देनपक्षुवृत्तितयास्वरूपासि कपि पक्षवृत्ति वृत्तितयातद्वार णा संभवात् । एवंच हेतुता वच्चेदक संबन्धन पक्षु वृत्तित्वं यत्रा प्रसिद्धं तादृश व्यभिचारिण्य व्याप्ति, एवं गगने साध्यनि श्चयदशाया) मट्क शब्दवाक् घटत्वादित्यादौ असाधारणे व्या प्तिः, सपक्ष व्यावृत्तत्वस्य विरुद्धपव वतमानत्वादित्य स्वरसः कश्चिदित्यनैन सूचितः !

ननु पूर्वपक्षु ग्रंथोक्त लक्षणावलंबनेन सिद्धांत प्रणयन मसंगतं, त त्त दोषाणां जागरूकत्वा रीत्याशंकां निराकरोती ( पूर्वो कैति ) ( यथामतमिति ) यद्य शतमालंब्य यद्यलक्षण मभिहितं ततन्मते तत्र तत्र नाव्यास्त्यादि संभावनेत्यर्थः । तत्रा साधारण्यस्य साधारण्यस्यच संशयक तामते प्रथमलक्षणं, व्या पि ग्रहादि विरोधितामतेच तादृशविरोधिता घटितलक्षणं । तेसविरो धित्व घटितलक्षण लक्ष्या विरुद्ध संशय प्रयोजकस्य सपक्ष वृत्तित्व घटित साधारण्यस्य विपक्ष व्यावृत्तत्व घटिता साधारण्यस्यच विर हेपि प्रथम लक्षणस्य नाव्याप्ति, प्रथमलक्षणा लक्ष्ये तत्र विरो धिताघटित लक्षणस्यवा नातिव्या प्तिरितिभावः । तेषां कोटिद्वयोप स्थापकता वच्छेदकत्वादि रूपानुगत धमा वच्चिन्नानां तादृश रूपाद्यात्मक लक्षणानां । हेत्वाभासता वच्छेदकत्वं - अनुमिति प्रतिबंधक तायां विषयतयाZ वच्चेदकत्वं । विभागमात्रेति ) मात्रप देन दुष्टव्यवहार व्यवच्छेदः । दुष्टु व्यवहार नियामकोz सुमिति प्रतिबंधकता वच्छेदक धर्मपव विभाजक इति नियमे माना भावा दितिभावः । नव्वत्रा लक्षणे पक्ष धमंता पदानुपादाना

ला

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः.

[म] उच्यते । उभयकोट्युवस्थापकता वच्छेदक रूप वत्त्वं तत्त्वं ।

[दी] इत्याशयेनाह (उच्यत इति) संदेहं प्रत्येव साधारण्या दि विशिष्ट धम९ वद्धर्थि ज्ञान त्वेन हेतुता, तज्जनक कोट्युपस्थितिं प्रतितु तावृश धर्मज्ञानत्व मातेण, इत्यभि पेत्याह

( उभयेति ) [X]न्नित्यत्वादि साध्यकस्थले कोटिद्वयेवस्थापक साधारणध रवत्ता ज्ञान विषयीभूते द्वृणुकादौ अतिव्या प्तिरित्याशंकांनि राचिकीर्षु रभिपो यु वण९ यति ( सन्देहमित्यादिना) एवकारेण कोट्युपस्थितौ तादृश रूपेण हेतुता व्यवच्छेदः ( तादृश ध राति ) साधारण्यादि विशिष्ट धर्मैत्यर्थः । मात्रपदेन धमि९ विषयकत्वस्य कोटिद्वयपस्थितिजनक ता वच्छेरक घटकत्व व्यवच्छेदः ! तथाच कोटिद्वयोपस्थिति जनक ता वच्छे दकीभूता या विषयता तदवच्छेदक धर्मवत्त्वं मो कस्थले द्यणु कादौ, अणुत्वादि विषयताया एव तथात्वादिति नातिव्याप्ति रितिभावः 1 3

अथैतनते संशयं प्रतिसाधारण धम९ वर्धमि ज्ञानत्वन हेतुताया अधि क्यात् गौरवमितिचेन्न, भवन तेपि कोटिद्वयोपस्थितिं प्रति तेन रूपेण हेतुताया अधिक्यात् । संबंधि हस्त्यादिवि शे व्यक ज्ञानाद्ध स्तिपकादि स्मृतेरिव तत्कोटिसहचरितधमणुनि शिष्यक ज्ञाना दपि तत्कोटि स्मृते र्निर्विवादतया साधारण धम९ विषयक ज्ञान त्वेन कोट्युपस्थिति हेतुताया उभयवादि सिद्धत्वात् । तस्मात्को ट्युपस्थितौ साधारणधमणव द्धमिक ज्ञान त्वेन संशयं प्रतिच साधा रणध रवद्धर्थि ज्ञानजन्य कोट्युपस्थिति त्वेन हेतुत्वमिति पूर्वपक्ष लक्षणोपष्टंभक मतापेक्षया संशयं प्रतिसाधारण धर्मवद्दर्शि ज्ञान त्वेन साधारण धम ज्ञानजन्य कोट्युवस्थिति त्वेन हेतुतामत मेव सयुक्तिकं ! 1

अथास्तु कोट्युपस्थितौ साधारण धम ज्ञान त्वेनैव हेतुता, तथापि संशये धमिक्षाखान नियमाय त्य्र साधारण धम९वद्धमिका

गधाधनीये

(ग] ज्ञानत्वेन हेतुत्वमफलं, कोट्युपस्थितेः संशयहेतु तायां साधारण धम ज्ञानजन्यत्व निवेशस्थाने साधारणढम९ वद्धमि ज्ञान जन्य त्व निवेशना देन तन्नियमोपपत्तेः, स्वतंत्य्र कारणता कल्पना पेक्ष या क्ऌ प्रकारणताया मवच्छेदक गौरवस्यैपूचितत्वात् ।

नच धमि९ ज्ञानस्य संशये सामिद्देतुताया अपि कोणप्त त्वा त्तत) साधारणधमः प्रकारकत्वमात्रं निवेश्यत इति नास्माकमपि स्वतंत्य्रोकारणता कल्पनं, मानसेपि विप्रतिपत्ति वाक्यानीन संशये कोट्योरिव धमि९णोपि पदजन्यैवूपस्थितिः कारणमितिपदजन्य त्वेनाधमि ज्ञानस्य विप्रतिपत्ति वाक्यानीन संशये पृथक्कारणताया आवश्यक त्वात्तनन्य संशयकारणतायां साधारणधमादि विषयकत्वांत भा= वेबाधकाभावादितिवाच्यं । संशये साधारणासाधारण धम९न द्धरिज्ञान त्वेन हेतु ताद्ययस्य तादृशधमँ ज्ञानजन्य कोट्युषस्थिति त्वेन हेतुताड्वयस्यच कल्पना पेषया तादृश तादृश धमक्षाविष य कत्व मनंतभाव्य धम्मि ज्ञान हेतुताया स्तादृश तादृशधमव दमिज्ञानजन्य कोट्यु पस्थिति त्वेन हेतुताद्वयस्यच कल्पनायां स्फु टतर लाघवात् !

मैकं, कोट्युपस्थितिकारण तायां तत्तत्कोटिसहचरितधमव द्धमिजु विशेष विषयक ज्ञानजन्यत्व निवेळे धमिकाभेदेन गुरुधर्मा वच्चि न्न कारणताया आनंत्यापत्ते स्तदपेक्षया धमिज विशेष मनंत र्भाव्य त त्तक्कोटि सहचरित धम ज्ञान जन्य कोट्युपस्थिति त्वन धम्ि विशेष मंतभाजुव्य साधारणधमव द्धमि ज्ञानत्वन लघुशरीरण हेतुत्वस्यच कल्पयितुं युक्तत्वात् 1

सचोपस्थिति कारणतावच्छेदक शरीरे धमि णा संतभा वेपि कार्यता वच्छेनकीभूत संशयत्वस्य धर्मि विषयता घटितत्वात् कोट्युपस्थिते ध९मि९ भेदेन कारणताभेद आवश्यकइतिवाच्यं । संशय त्वशरीरे धमि९ विषयताया विशेष्यतांत्वन किंचिद्धमा वच्छिन्न वि शेष्यता त्वेनै ववा सामान्यतो निवेळनीयतयाधरिभेदेन कारणता भेदाना वश्यकत्वादिति दिक् ।

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः.

[दी] साध्यसं डेह जन केति प्रकृतं ।

यथाकधञ्चत्कोटि द्व योपस्थिति: [X] पूर्वपक्षु लक्षणोक्ता तिप्रसङ्गवारणाय साध्यसं देह जनकत्वस्य कोट्युपस्थिति विशेषणताया आवश्यकत्वा तमुपस्थापक पदानुपादान निबंधनंतडनि वेशभ्रमं निराकुरुते (साध्यसंदेहेति) पकृतं-प्रक रणवशात् सामान्य शब्दस्य विशेष परतया प्राप्तं, तथाच साध्य संदेह जनिका या साध्योपस्थिति सज्जनकता वच्चेदि कासती तथाविध साध्याभापूपस्थिति जनकता वच्छेदकीभूता या विष यतातदवच्छेदक तापर्या प्त्यधिकरणधमः व त्त्वं तत्त्वमितिपूर्वो कदिशालक्षणाधो निष्क्रष९यितव्यः।वह्निसाहचर्य वह्न्य भावन द्व्यावृत्तत्वावच्छिन्न धूमादि विष यतायाः पूर्वोपदर्शितरीत्या तथाविध साध्यसाध्या भापूपस्थिति जनकता नच्छेदक त्वेपि ता मादाया तिप्रसंगः पूर्व ता वदेन वारणीयः। समवायादि घटितसाधारण्यमादाय संयोगा दिना धूमादे र्वह्न्यादि साध्यक सव्यभिचारता वारणाय प्रकृत हेतुता वच्छेदक संबनैन यत्साध्यव द्वृत्तित्वं साध्याभाव वद्वृत्तित्वञ्च तर्घटित त्वेन विषयता वच्छेदकढमो विवक्षणीयः। असाधारण्य शरी रेष्यभाव प्रतियोगितया तेनसंबंधान साध्यादि म द्वृत्तित्व निवेशान्नतदसंग्रहः । ता

साधारण धम९व द्धमिक् ज्ञानसत्वै उद्बोधकांतराधीन कोटि स्मरणा दनुभवात्मक कोट्युपस्थितेर्वा संशयो पगमेक्षति विरहात्, विशेषण ज्ञानादि मुद्रया कोट्युपस्थिति हेतुतयैपूपपत्तेः, साधा रण ध रज्ञानजन्य कोट्युवस्थितित्वन स्वतंत्र हेतुताकल्पन मनर्थक मिति व्याख्यातक ल्पै साध्यसं देह जनकत्व रूप कोट्युपस्थिति विशेष इस्या व्यावर्तकतया विलक्षण जनक तायाश्चा सत्वेन निवेळना संभवा दुक्तातिप्रसंगो दुर्वारएवे त्यभित्य तादृश निष्कृष्ट मते प्रकारांतरण लक्षणं व्याचपै ( यथा कथंचिदिति ) सा धारण ध रज्ञानजन्या तदजन्या वेत्यर्थः ॥ विशेषण ज्ञानादि मुद्र या कोऌ प्त कारण तयैन निर्वाहू नतु स्वातंत्य्र्याण तद्देतुत्व

6

गदाधरीये

[दी] स्मृत्यनुभव साधारणी संशय जननी नियामकंतु सा धारण्यादि विशिष्टध रवत्ता ज्ञानं अतएवधारावाहीसं देह इति म तेतु. 1

[ग] मितिसूचयितुं (स्मृत्यनुभवसाधारणीति) नन्वेवं साधारण्यादि विशिष्ट धर्मवत्ता ज्ञानशून्यकाले कथंनसंशय इत्यतआह (नियामक मिति ) नियामकं - तादृशधर्म दशायामेन संशय निर्वाह कं ! “साधारण्यादी” त्यस्य सात्संशय हेतुभूतमित्यादि: आदि पदा दसाधारण्य परिग्रहः । अतऎव - अनुभव साधारण्याः को ट्युपस्थिते हेतुत्वादेव ! धारावाही संदेहः - अविरळ क्रोमो त्पन्न सं देहत्रितयादिकं । साधारण धम ज्ञानजन्य कोट्युपस्थिति त्वेन संशय हेतुत्वे सरणात्मक कोट्युपस्थितेरव तथात्वात् साधारण धर्मवद्धरिविष यकतथाविधैक कोट्यु पस्थित्या संशयद्वयजननसंभ वेषि संशयांतकोत्पत्ता तथाविध स्मृत्यात्म पस्थित्यंतरस्या पेंकणीयत या अविरळक्रमोत्पन्न संशयति तयादिकंमोपपद्यते, ऎतव्यतेतु संशया त्मक कोट्युपस्थित्या थेरपि संशयांतत्पाद संभवेनांतरा कोटि सरणा न पेक्षणात् साधारण धमजा वद्दमिजु विषयक द्वितीया दि संशया त्तवग्रिम क्षणेषु संशयांतत्पादे बाधकाभावः ।

नचा स नृतेपि संशयात्मक कोटिज्ञानस्यापि साधारण ध रज्ञान जन्यतयांतरा कोटि स्मृतिंविनैव संशयांतकोत्पादः संभवतीति वाच्यं । अवच्छेदक भेदेन भिन्नयोः स्मृतिसंशय निष्ठ तादृशज्ञान जन्यतयो रननुगततया स्मृतिनिष्ठ जन्यताया एव निवेशनीयतया _स्मरणा पेडाया आवश्यकत्वादितिभावः ।

स्वसामानाधिक रण्या वच्छिन्न स्वाव्यवहितो तरत्वसंबन्धन सा धारणधम९ ज्ञान विशिष्टापस्थितित्वन हेतुत्वोपगमे संशयादपि सं शयः संभवतीति गौरवमेपूपस्थितेः स्वतंत्र हेतुतायां बाधक मित्यवधेयं ।।

सव्यभिचारसामान्यनिकु क्ति:

[दी] धमिता वच्छेदक विशिष्ट धमिणि यद्रूप विशिष्ट ज्ञानं

साध्य संदेह जनकं तदूपवत्त्वमेनवक्तव्यं । [X] ( धबु९ तावच्छेद केति ) धूमवा पर्वतो वह्निमान्न वेति संशये धमिः ताववच्छेदक प्रकारक ज्ञानमुद्रया पर्वतत्वा दृवच्छि न्न विशेष्यक धूमत्वादि विशिष्टवत्ता ज्ञानस्य जनकतया धूमत्वा दिम त्वमादायातिप्रसंग वारणाय “धमिजु तावच्छेदक विशिष्ट इति। धमिक्षाता वच्छेदकपदं फलीभूत संशय धर्मिता वच्छेदकता पर्या पृधिकरण धर्मपरं । अन्यथा पर्वतत्वादेरपि दर्शितसंशय धर्शिता वच्छेनक घटकतया उक्रातिप्रसंगवारणा संभवात्। एवञ्च तद्ध म९पर्याप्त धर्मितावच्छेदकताक यत्किंचित्संशय निरूपितायां जनक ताया मवच्छेदकीभूता या तद्धर्मनिष्ठधर्मितावच्छेदक ता निकू पकपकारता तन्निरूपिता नच्चेदकता पर्या व्यधिकरण धमनत्त्व मिति प्राज्नि रुकोथ९ ः पर्यवसितः । तेनसत्तावा जातेरित्यादौ सत्ता भावव त्समवेतत्वा पसिद्ध्या यद्रूपपदेन सत्ताव त्समवेतत्व मातो)पादान संभवे नातिव्याप्तिरिति परास्त्रं । वक्तव्यं - व्या ख्येयं । ऎवंच मूलस्थ मुभय कोट्युवस्थापक पदं संशयार्थक I मित्यभिप्रायः ।

मूलमु पेक्ष्य निष्कृष्टमते स्वातंत्र्यैणे वै तल्लक्षणवि ति केचित् ! प्राचीनास्तु साधारण्याद्य वच्चिन्न प्रकारता शालिज्ञान त्वेन नसंशय जनकता, पुरुषत्व तदभाव सहचरितत्वे नयदा कदाचित् ज्ञातस्योर्ध्व त्वा चेरूर्ध्वत्वत्वादिमा तेणज्ञानादप्ययं पुरुषोन वेति संशयात् ,किंत्वनुद्बुद्ध संस्कारान्यसाधारण्यादीप कारक विशिष्टधमि९ ज्ञान त्वेनै व । साधारण्यादि प्रकारकत्वंच संस्कार ज्ञानसाधारणं । अत स्तत्प्रकारक ज्ञानास त्वैपि तज्जन्यतथाविध संस्कार विशिष्ट्वात्वादि ज्ञानात्संशय निर्वाहः । वैशिष्ट्यंच स्वविशेष्यता वच्छेद कावच्चि न्न प्रकारताशत्व स्वसामानाधि करण्याभय संबनैन अत एकध । र्मा वच्छिन्न विशिष्यक साधारण्यादि पकारक ज्ञानादिसहितात् अवर

गदाधरीये

[दी] कोटि द्वय सहचरितत्वादिनाज्ञातस्य ऊर्थ्वत्वादे रूर्व त्वत्वादिना धमिठाणिज्ञानमैन संशयजनकं, नतु तदानीं साह

चर्य ज्ञानमपेक्षितमिति नयेतु यद्रूपविशिष्टत्वेन गृहीतस्य धम९स्य धमि९वृत्तिताज्ञानं तथा तद्वत्त्वमैन वाच्यं ! [X] धर्मावच्छिन्न पकारक धरिज्ञानान्न संशयः । ईदृशापत्ति वार णायैव एक विशिष्टापरस्य हेतुता स्वीक्यते सतुतयोः पृथक्का रणता। एकविशिष्टापर त्वेन हेतुत्वे विशेष्य विशेषणभावे विनिगमना विर हेण कारणता द्वयमात्रं, वृथक्कारणता मतेतु एकधरा वच्छिन्न विशेष्यक साधारण्यादि प्रकारकज्ञानादि सहितादन्य धर्मा वच्छिन्न प्रकारक धरिज्ञानात् संशयापत्ते सद्धर्मावच्चिन्न पिळे ष्यक साधारण्यादि प्रकारक त्वेन तद्धर्मा वच्छिन्न प्रकारक धरि ज्ञानत्वेनच हेतुताकल्पन मंत रण दुर्वारतया तादृश हेतुता स्वीकारे ऊर्थ्वत्वत्वादि रूप विषयता वच्छेदका संतधर्म भेदेन हेतुताया अनंत्यंसादिति वदंति । तन्मते यथा व्याख्यात लक्षणे शुद्धमामत्वा द्यवच्छिन्न प्रकारताया अपि वह्यादि स द्देह जनकता वच्छेदकत्वात् शुद्धमामत्वादिक मादायातिप्रसंग वारणमशक्यमिति त नते कल्पांतरमाह क्रोटिद्वयेति) ऊर्थ्वत्वत्वा दि नेत्यस्य केवलेने त्यादिः 1 तदानीं- संशयपाक्काले (यद्रू पेति) य द्रूपावच्छिन्न प्रकारक विशिष्टत्वेन यत्किंचि त्संशय जनकता तद्रूपनत्त्व मित्यर्थु

यत्किंचित्संशय जनकता वच्छेदक तावच्छेदकत्व निरूपिता या निकूपकत्व संसर्गावच्छिन्ना वच्छेदकता तदाश्रय विषयता पर्या प्त्यधिकरण धर्मवत्वं, यत्किंचि त्संशय जनकता वच्छेद कता वच्छेदक वैशिष्ट्य घटकवि शेष्यता निरूपितप्रकारता पर्याव्य धिकरण ध रव त्वमितिवा पर्यवसितार्थः ।

“तच्चे”त्यादि मूलग्रस्थः साधारण्यासाधारण्य रूपसंशय प्रयोजकरूप मादाय लक्षण संगमनपरु, ततो यादृशासाधार ण्य व्यसं शयप्रयोजकत्वं विचारसहंतत्स तु साधारणमितिगो षेण

सव्यभिचाक सामान्य निषक्तिः.

[5] तच्च साधारणत्वादि T

[दी] (तच्चेति ) नव्व साधारण्यं नसाध्य तदभावन द्व्यावृत्त त्वं, वृत्तिमत स्तधात्वा संभवात् । एककोटि व्याव्यस्येनु एककोटिमद्व्यानृ तस्यापि ढमस्य बुद्धि र्विशेष दर्शनतया

सुशय विरोधित्वाच्छ 1 [ग] लक्षणांतर मुत्थावयितुं तागृश ग्रंथं धारयति (तच्चे त्यादीति ) असाधारण्यं-संशय प्रयोजकीभूता साधारण्य पदार्थ ( वृत्तिमत इति ) तथाच शभो नित्यः शब्दत्वादित्यादा वसाधारणे व्या प्तिरितिभावः । ननु वृत्तिशुतोना साधारण्य मुपगंतव्यं किंत्व वृत्तेरेवेति नैतदोषावकाश इतृतआह (ऎककोटीति ) व्याव्यस्य - व्यास्यतया गृहीतस्य । व्यावृत्तन्य - तदवृत्तित्वेन गृहीतन्यं ऎत्तैन ऎककोटिनुदानृत्तस्यैक कोटिव्याव्यताया आवश्यक त्वैपि नभेन घटितेवाथा= संगतिः । तद्वदवृत्तित्वंच नतदभाव व्याक्य त्वं, तच्छरी रे तदभावा भावत्वेन तस्यानिवेळा दित्यवधेयं 1 विशेष दश= सतया - विरोधिधर्म दर्शनतया (संशय विरोधित्वादिति ) पुरुषत्वाभावाभाव पदवृत्तिशाखादि मानयमित्याकारक निश्चय दशायामिव पुरुषावृ त्ति शाखादिक नित्यादि निश्चयदशायामपि पुरुष त्वादि विशिष्टबुद्ध्य नुत्पादग्य सर्वानुभव सिद्धत्वा तद्विशिष्ट धौतद्वदवृत्तित्वेन गृहीत धर्मवत्ता ज्ञानस्य प्रतिबंधकताया आवश्यकत्वादिति भावः । तथाच निरुक्ता साधारण्य विशिष्ट धर्मवताज्ञ नग्य संशय प्रतिबंधकतया संशय जनकत्वा संभवातथं ताकृशा साधारण्यस्य संशय प्रयोजकता ! । 200

नच तादृश ज्ञानस्य संशय प्रतिबंधक त्वेपि तज्ञव्यलो ट्यास् स्थिते; संशय जनकत्वं संभवत्यैन, तन्ना शानंतरं तज्जन्य कोट्यप स्थित्यासंशयजनसंभवात्, असाधारणढर्मशद्धबु ज्ञानस्यात एव बाध कात्साद्धेतुत्वासंभ वेनतज्जन्यकोट्यवस्थिति त्वन हेतुतायां गौ रवस्या किंचित्क रत्वादिति तादृश कार्यकारणभाव घटित लक्षणवरत यैरमूलं व्याख्यायमितिवाच्यं । अगेकिंचेत्यादिना निर्वाच्यन्य

EX

गधाधरीये

[दी] सत्प्रतिपक्षेच परामर्शे प्रामाण्य संशयो त्तरमेव साध्य संदेहात् । नापि निश्चितसाध्य तदभावन द्व्यावृत्तत्वं, तद्धि यत्र यत्री साध्यादिमत्ता निश्चय स्तद्व्यावृत्तत्वं, येन येन रूपेण यत्र यत्र तन्निश्चयस्त द्व्यावृत्तं वा ! [X]साधारण्य स्यबु धैःसंशयाविरोधितयातज्ञान स्यैव साक्षात्संशय जनकत्वसंभवेन गौरवादु करूपेण कोट्युवस्थितेरहेतुत्वात्, को टिस्तृतिजनकता घटितलक्षणस्या संभवात्: संशयजनकता घटित ल क्षणकरणेच तादृशासाधारण्यमादाय व्यास्य विरुद्धरति व्या पे:!

ननु सत्प्रतिपक्षु संवलनदशायामिन कोटीश्वयव द्व्यावृत्त धरवत्ताज्ञान दशायामपि संशयेत्पत्ति रनुभवसिध्धति तदभाव व्या व्यवत्ताज्ञान प्रतिबद्धक तायां तद्व्याप्यवत्ता ज्ञान स्येन तत्कोटिमद वृत्ति धरवत्ता ज्ञानपतिबंधक ताया मपि तदभाववदवृत्ति धर्मन ताज्ञानस्यो त्तेजकत्व मगत्या कल्पसी यबति कोटिद्वयव द्व्यावृत्त धरवत्ता ज्ञानस्य संशायकत्व मव्याहतमैन, येनरू पेण प्रति बंधकता तेनैव रूपेण जनकत्वान भ्युपगमा दितृतआह ( सत्प्रतिपक्षि चेति ) विरोधिकोटिश्वय व्याव्यवत्ताज्ञान समय इत्यर्थः । ( परामर्शे प्र्रामाण्य संशयेति) तथाच तुल्ययुक्त्या प्रकृ तेपि त तक्कोटिमदवृत्तित्व विशिष्टवत्ताज्ञाने प्रामाण्यसंशयादेन संश यः स्वीक्रियतइति नै ककोटिमद्वा वृत्त धमकावत्ता ज्ञानप्रतिबंधक ताया मपरकोटि मद्व्यावृत्त धमनत्ता ज्ञानस्योत्तेजकत्वं माणिकं, अपामाण्य ज्ञामोत्तेजक तयैपू पपत्ते । अपा माण्य ज्ञानाना स्कंदितस्यैनच ज्ञानस्य जनकतया निरुक्ता साधा रण्यस्य बुद्धि जनकत्वोपगमे प्रतिबंधकता वच्छेदक रूपेणेन जनकता प्रसंगइति भावः (निश्चितसाध्य तदभावन द्व्यावृत्तत्वमि?) असाधारण्यबु तृनुषज्यते । ( येनयेन रूपेणेति) यद्यद्रूपं धमिजु तावच्छेदकी कृतेत्यर्थः । तेन तेनरू पेण तत्तद्व्यावृत्तत्वं - त त्तद्धम= विशिष्ट त श्रद्धमिका व्यानृत्तत्वं । मेयत्वादि सामाना धिकरण्येन घटानौ साध्यादि निश्चयदशायामपि शब्दानित्यः शब्द

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः.

[डी] आद्ये सर्वाणि साध्य व्याख्यावंति साध्यवन्ति सर्वाणिवा साध्यरंति पमेयाणि, इत्यादि निश्चये सामान्यतः पजेपि साध्यादि निश्चयाद तथात्वप संगः ।

[X] त्वादि त्यादावसाधारण्यसत्ताद्धवि ९नि वेळः।प्रथमपते वक्ष्यमा णाया निर्धमि९ तावच्छेदक कसाध्य निश्चय विषयवृत्तिहेतो रसा धारण्यानुपपत्ते र्वारणाय, घटत्वादिनासाध्यादिनिश्चयदळायां रूपांतरावच्छिन्न घटादि व्यावृत्तत्व ज्ञानात्संशया पत्तिवारणा यच धमि९ तावच्छेदकनि वेळः साध्य व्यास्यव त्वैन पतिरि कमात्र विषयक साध्यनिश्चय दशायामसाधारण्या नुपपतनवकाशा तृक्ष स्यापि निश्चय विषयत्व माविष्कर्तुं (सर्वाणीति) 1 सर्वपदेन सर्व त्वावच्छिन्न दैश्यताक बोधः केवलान्वयि सर्वत्वा वच्चेदेन विधे यविषयक ऎव जन्यतति तथाविध बोधस्यैव सर्वाणि साध्यवंतीत्या कारकता, तथाच विशिष्यप साध्यनिश्चय दशायामिव साध्यसन्देह विरोधिनः सर्वाणि साध्यनंतीति निश्चयन्यसत्वै व्यसाधारण्याभावस्ये ष्टत्वात् ( साध्य व्याव्यवंतीति ) । तथाचै तादृशनिश्चय दशायां विशिष्यपक्षे साध्यसं देहस्या निवृत्तै सादृशनिश्चयस्य नासाधारण्य क्षिति कारणत्वमितिभावः । प्रथमपक्षे धमिता वच्छेदका निवेळात्सा मान्य धमा९वच्छिन्न धर्मिकं विशेष धमा९ वच्छिन्न विशेष्यताक संशया निवर्त कं निर्णयमिव निर्धमिजाता वच्छेदकतया अपस क्त सं शय निवर्तकताक निश्चय मादायापि दोषदानं संभवतीत्यभि त्याह (सर्वाणिवेति) पूर्वव त्साध्यवत्वैन पक्षस्यापि निश्चय विष यत्वं स्फुटीक र्तं “सर्वाणी"ति । साध्यवत्वावच्छिन्ने सर्वत्व विधेय कस्य साध्यवंति सर्वाणीत्याकारक ज्ञानस्य विषयकस्यापि संभ वात् सर्वसाध्यवदुद्देश्यक प्रमेयत्व विधेयक ज्ञानानुसरणं । ता दृशज्ञानस्य वस्तुत्व व्यापक सर्वत्वा वच्चेदेन साध्यवत्त्वा नवगाहित या तत्सत्त्वं नपक्षे साध्यसं डेह निवर्त कमिति तदानी मसाधारण्य मक्षतमे वेतिभावः ! आदिपदाच्छबो नित्यः शब्दत्वादित्यादौ सर्वाणि साध्याभाव व्याव्यवंति साध्याभाववंतीत्यादि निश्चय परिग्रहः !

=

गदाधकीये

[दी] द्वितीयेतुविशिष्यपक्षे साध्यनिश्चयं विनै वशब्दादिना साध्य व्यास्यत्व निण९ येसि तथात्वासत्ति ।

ने षदोषः । यादृश व्याप्ति ग्रहेसति नासाधारण्यं त द्रोहाभावेन विशेषलक्षणस्य साधारण्याभाव विशिष्टस्य तद्ग्रह व्यचाभावेन सामान्यलक्षणस्य विशेषणाति व्याप्तिसिरासात् विशिष्टाभावादेनच साधारणे व्या प्तिभौम दशायां नाव्या इतिचेत् ।।

एवंसति एकेन व्याप्ति गृहीतायांसाधारणस्यशकंचिदपि प्रतिसव्यभिचारित्वंस्यात् ।

[ग] साध्यादीत्यादिपदात्साध्याभावपरिगि हः॥ अतधात्वं - असाधा रण्याभावः । द्वितीयप तत्तव्व्यक्तित्व रूपधरितावच्छेदक विवक्षणे धमुतो क्त प्रथमदोषस्य द्वितीय दोष स्यच यथाशु तेप्यनन काशा त्तत) दोषा स्तवमाह (द्वितीयेत्विति) विशिष्य - धरिता वच्छेनक कारणं

सामान्यतः पक्षे साध्यवत्तानिश्चयं विनापकमातो वृत्ति हे जौ साध्यन द्वृत्तित्व घटव्या पिनिश्चयपन ससंभवती त्यभा पेत्यैत दहितं ।

अथवा, विशिष्य-विशेष धर्मंध रिता नच्चेनकीकृत्य! उक्त विवकु णे सामान्य धम९धर्थिता वच्छेदक निश्चयडशायाम प्ये तद्दोषस्य संभवा तादृशस्थल संग्रहाय विशेषधर्मग्य धमिज ता वच्चेद क त्वानुसरणं (विशेषलक्षण स्यैति) विशेषणादित मेणान्वयः ! वैशि प्रश्चि सामानाधिकरण्य प्रत्यासत्या बोध्यं । तदविशेषितस्यैव तस्य संशय प्रयोजकतया सव्यभिचार सामान्यलक्षणस्या तिव्या प्तिं वारयितु माह (साधारण्येति) एतच्च व्याप्तिग्रहदशायां साधारण संग्रहाय । वैशिष्ट्यं विशेषणता विषयत्वोभय घटित सामानाधिकरण्येन बोध्यं । (कंचिदवीति) व्याप्तिग्रह शून्य पुरु षं हत्यरीत्यर्थः ।

सव्यभिचारसामान्य निरुक्ति …

[दी] स्याद्वा तदपि तत्तत्पुरुष घटित मसाधारण्यवत् । साध्या दि व्याव्यव त्त्वेन रू पेण साध्यादिमित्त्व निश्चये व्याप्ति प्रसंगाच । नहिघटो नित्यो घटाद्व्यावृत्तं शब्दत्व मितिवत् अनित्यत्वव्याप्यनतो व्यावृत्तं शब्दत्वमिति तदानीं निश्चयः । अभिहिलिंच निश्चित साध्य तदभाववद्व्यावृत्तत्वं नसंशय प्रयोजकं । किन्तु साध्य तवभावाभ्यां सहचरित त्वमिव तत्सहचरिताभाव प्रतियोगित्वं ।

[ग] ननु तत्पुरुषीय व्याप्तिग्रहाधानः तत्पुरुषीया साधारण्यादि लक्षणे निवेशनीयइति नायंदोष इतृतआह ( स्याड्वेति ) तदपि- सा मान्य सव्यभिचारत्वमपि (त तत्पुरुषघटितमिति) तथाचा साधारण इव साधारणेपि पुरुषवि शेष नियंत्रित सव्यभिचार व्यवहारापत्तिः। धू मादौ साध्या वह्न्यादि रमुकंप्ति व्यभिचारीतिव्यवहारा भावेनेष्टा पत्तेकयोगादिति भावः यथाश्रुतै तत्कल्पै प्रथम पक्षीय दोष मस्याह (साध्यादीति आदिपदात्साध्याभाव परिग्रहः । ननु तदानी मसाधारण्याभावेपि तदमादेवानुमिति प्रतिबनइति शंकां निराचि कीषुक्षा स्तवमाभान मप्युपपादयति (नहीति) तदानीं - पसाध्य संदेह दशायां । तदानीं तत) तद्व्याप्यवत्ता संशयस्या प्या चित्या वजितत्वात्तद्याव्यनद्वृ त्तित्वस्यापि हेतौ संशयादितिभावः । 1

ए तेन उक्तस्थले लक्षणा व्याप्तिवद साधारण्य निश्चय रूप कारणाभावेन संशयानुपपत्तिरपि प्रदर्शिता । उक्तविवया मेत दोषानवकाशात् साधारण पुरुष विशेष नियंत्रित सव्यभिचार व्यव हारे कदाचिदिष्टापत्ते; संभवात् दोषांतरमाह । (अभिहितं चेति) परात्वित्यादिना आयंघट एतत्त्वादित्यादि पूर्वपक्षीय पत्ति व्याख्यानावसर इति शेष ः ( नसंशय प्रयोजकमिति ) तथाच लेदा दाया साधारणे नलक्षुणसंगमन संभवइतिभावः ! ननु तहि कीदृ श मसाधारण्यं संशय प्रयोजकमत आह (किंत्विति ) ( तत्सहचरि तेति) साध्यतदभाव सहचरि तेत्यर्थः । एतादृशा साधारण्यस्यच सहे तु दोषता संभवः, सद्धतुसाधारण्यात्, अनुमिति प्रतिबद्धक ज्ञाना

गदाधरीये

[म] विशुद्धान्य पक्ष वृत्तित्व सत्यनुमिति विरोधि संबंधा व्यावृ त्तिर्वा !

[दी] व्यास्य विरुद्धयेस्टु तत्वैन निश्चित र्दर्शन् विशेष दर्शन वशा देव नसंशयति विभाव्य लक्षणांतरमाह (विरुद्धान्याति) विशिष्टसाध्य हेतु सामानाधिकरण्य ग्रहाविरोध्यथ= क मध९तो विरोधि विशेषणं । तेन साध्यसाधनयो रसिद्धि रवृत्तित्वस्य परस्परा सामानाधि करण्यादीनांच निरासः । पक्षपदंच धरि मात्रपरं ।

[ग] विषय त्वेन दोषसामान्य लक्षणाना क्रांतत्वाच्चेतिभावः। ननु व्यास्यविरुद्ध साधारणस्यै तादृशधर्मस्य संशयं योजक त्वे व्या प्यादि दर्शनादपि संशयाप त्ति तृतलह ( व्याप्य विरुद्ध योरिति ) व्या फ्यादि ग्रह शून्यकाले व्याप्यादिदर्शनस्य संशयाप्रतिबद्धकतया (त तेननिश्चितयरिति) व्याप्यत्वादिना निश्चितस्य व्याप्यार्निरु क्त रूपज्ञानात्संशय इष्ट ए वेतिभावः । विरुधान्यत्वस्य हेतुविशेषणत्वे असाधारणासंग्रहः। विरोधपदार्थं साध्यासामानाधिक रण्यत्वादिना नि वेश्य तदन्य त्वेना नुमिति विरोधिविशेषणपि साध्यासिद्ध्यादि वारणा संभव इतृतलह ( विशिष्टेति ) साध्यता वच्चेद कादि विशिष्टत्यर्थः । एत दर्थः पूर्वपक्षएव विवृतः । यथाश्रुत मूलतो धर्मवि शेषणता I याऎव लाभात्, (अर्थतइति) तात्पर्य बलतइत्यर्थ; 1 विरोधि विशेषणं - अनुमिति विरोधि विशेषणं । अवृत्तित्वे परस्परा सामानाधि करण्ये च साध्यसाधनयो रित्यनुषज्यते । पक्षतानिवेळे प्रयोजना भावा दाह ( पक्षपदमिति ) पक्षवृत्तित्वस्य धर्मिवि शेषणत्वे स्वरूपासिद्धस्य व्यभिचारिणो– संग्रह प्रसंगः, हेतौ पक्षवृत्तित्वग्रहा विरोधि त्वेन विरोधिवि शेषणेपि बाध सत्प्रतिप तिप्रसंग वारणशक्य मेन, ऎवं पक्षवृत्तित्वे सत्यनुमिति विरोधिसंबंधा व्यावृत्तिरिति डलव्व येन व्या प्तिग्रह विरोधिध रव त्वस्य विवक्षणेच मणिकार मतसिद्धस्य साध्य व्यापकीभूताभाव प्रतियोगित्व रूपासाधारण्यस्या संग्रहः, विशेषणांतरं प्रक्षिप्य बाधादिवारणच गौरवमित्यभि पेत्य पूर्व

20 सि

20

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः .

[दी] तथाच यद्यद्धमिक्षा वृत्तित्वं हेतो ज्ञायते तत्रत त्रैवा

नुबुतिविरोधि यद्रूपंतद्वत्त्व मित्यरः / निर्धरितावच्छेदकक [X] पक्षो करीतिंपरित्यज्यप कारांत रेण बाधादिकं वारयितुमु कन शद्वय निष्कृष्टाथ९ माह (तथाचेति) (यद्यद्ध रीति) सधरितावच्छेद कक हेतुमत्तानिश्चयकालीन यादृश विशिष्ट विषयक निश्चयसामान्यं स्वसमानकालीन हेतुमत्तानिश्चयसमान धमि ता वच्छेदक कानुमिति सामान्य प्रतिबद्धकं तादृशधरन त्वमित्यर्थः । समूहालंबना त्य कस्यो दासीन पदार्थ विषयक निश्चयस्या व्यनुमति प्रतिबद्धकतया उदासीन पदार्थविष, यक निश्चयसामान्यस्यापितद्विपरीतकोटिविष यक समूहालंबना तक प्रकृतानुमिति प्रतिबद्धकतया तत्य्रा तिव्याप्ति वारणाय सामान्यपदद्वयं । हेतुमत्ता ज्ञानासमान कालीन व्य भिचार निर्णयस्य व्यभिचार निर्णय सामान्यांतर्गतस्य स्वसमानका लीन हेतुमत्ताज्ञाना प्रसिद्ध्या संभवः स्यादिति प्रथमं कालीनान्तं निश्चयवि शेष णं । निर्धर्मि तावच्छेदकक हेतुमत्तानिश्चय कालीन व्यभि चार निश्चय कालीन हेतुमत्ताज्ञान धर्मितावच्छेदका पसिद्ध्यातद्दो ष तादवस्थ्यमतो हेतुमत्ताज्ञाने सधरिता वच्छेदकत्व विशेषणं । अनुमिति सामान्यांतर्गतायां स्वगमानकालीन हेतुमत्ता समान धरितावच्छेदकक साध्यानुलतौ पेतु ता वच्छेदका वच्चि न्नस्य साध्यव्यापकी भूताभान प्रतियेगित्वज्ञानं नप्रतिबद्धकं, नित्य त्वव्यापकी भूताभाव प्रतियोगि शब्दत्वमित्यादि ज्ञानदशाया मयं नित्यइत्यादि ज्ञानेत्पत्ताव विवादादित्यसाधारणा व्या प्तिरतः समा न धर्तिता वच्छेदक कांतमनुमिति विशेषणं । तधाच इदंत्वादिधर्तिता वच्छेदकक नित्यत्वादि व्यापकीभूताभाव प्रतियोगित्वरूपानित्यत्वीय व्यतिरेक व्या प्तिनिश्चय विशिष्ट स्य तद्धरिता वच्छेदकक शब्दत्वादि मत्ता ज्ञानस्य तदभाव व्याव्यनत्ता ज्ञानमुद्रया प्रतिबंधकत्वव द्विश्लेषण विशेष्यभावे विनिगमना विरहण तादृश शब्दत्वादि मत्ता ज्ञान विशि ष्टन्य तथाविध व्या प्तिनिश्चयस्यापि प्रतिबद्धकतया तादृश हेतुम

गदाधकीये

[ग] ताज्ञानसमान धमिजातावच्छेदकका नुमितिसामान्य प्रतिबद्धकत्वं तथाविधा साधारण्य निश्चयस्या &तमेवे त्यसाधारण्य संग्रहः ! अनुमितिपदं साध्यव्याप्यो हेतुः साध्यवांश्च पक्ष इत्येतादृश समाहालंबना नुमितिपरं, तन साधारण ज्ञानस्य साध्यवत्ता ज्ञाना प्रतिबद्धक त्वेसिन तवसंग्रहः ।

ए तेनानुमिति विरोधित्वं यादृश विशिष्ट विषयक निश्चय त्वेना सुमिति प्रतिबन्धकत्वं तादृशत्वं, ततो चावच्छेदकत्वंगुक्तयुक्त्या अनतिरि कनृत्तित्व रूपमैन विवक्षणीयं, एवच्चि साध्य व्यापकीभूता भाप प्रतियोगी हेतुरिति ज्ञानस्य हेतुमत्ता ज्ञानासमान कालीनस्य साध्यरत्ताज्ञाना पतिबद्धकतया तादृश ज्ञानविष यस्य निरुक्तलक्षणा नाकांत त्वेन नासाधारण्य रूपत्व मुपपद्यते । पक्षवृत्तित्वविश षितस्यच तस्य बाधादिन दमिजाविशेष घटित मूतिकतया नियत पक्ष धमिज कानुमिति विशोधित्वमैन, नतु यत्र यतो हेतुमत्त्वं ज्ञायते ततकमीज् कानुमिति सामान्य विरोधित्वमिति नतथात्व सम्भ वइति परास्तु ।

यत्तु हेतुमत्ता ज्ञानमनिवेळ्य त तद्धतु धमिक साध्य व्या पकी भूताभाव प्रतियोगित्व निश्चयत्वेनैव प्रतिबद्धकता, प्रतिबध्य तावच्छेरकन्तु धमिजवि शेष विषयकत्वाद्यघटितं त तद्धातुमत्ता ज्ञान जन्यानुमितित्वं, आतः शब्दत्वं नित्यत्व व्यापकी भूताभाव प्रतियो गीति निश्चयसत्वे समान धमिजाता वच्छेदकक शब्दत्ववत्ता निश्चयस्य चास त्वै नित्यत्वाद्यनुकु तेर्ना नुपपत्तिः तदानीं हेत्वंतर ज्ञानेने वानुमितिजननात्, तस्याश्च शब्दत्वधमिकाक तादृशाभाव प्रयोगित्व निश्चया प्रतिबध्यत्वात् । एवंच पक्षवृत्तित्वा विशेषितं निरुक्तरू पमेवा साधारण्यं । लक्षणे अनुमिति पदस्य प्रकृत हेतुकानुमिति परतया प्रकृत हेतुकानुमिति सामान्यविरोधिश्वव्यचान रिकवृत्ति त्वरूपा वच्छेदकत्व घटितस्यापि तत्रोस त्वैन तदसंगा प्रस_कैरिति समाधानं । तन्न, शब्दत्वादि धमिक तादृशपतियोगित्व निश्चयस्य शब्दत्वादि हेतुमत्ता धीजन्यानु मितित्वा वच्छिन्नंतिप्रति बद्धक त्वे

2

सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः.

1 [दी] साध्य व्यापकीभूताभाव प्रतियोगित्वंतु तथा ! बाधप्रति रोधौतु धमिक्षावि शेषितत्वान्न तादृशौ । सर्वं साध्याभावव द्व्याव्य विद्वेत्यादिकंच साध्यवत्त्व ग्रह विरोधि त्वेन सामानाधिकरण्य ग्रह विरोधि !

[X] तादृशनिश्चयसहकृतशब्दत्वादि प्रकारक निश्चयदशायां तत्स मान धमिँ लौवच्छेदकक शाब्दबोधाद्यापत्ते रन्यहेतुक तादृशा नुमित्याप त्तेश्च दुर्वार त्वात् ।

नचान्य हेतुकापी समान धमिकाता वच्छेदरक तद्वत्ता ज्ञान कालीनानुमिति सद्वत्ताज्ञानजव्यैवेति नतदाप त्तिसंभव इति वाच्यं, व्याप्यत्वानवच्छिन्न हेतु प्रकारता शालिज्ञानस्यानुमिति जनक त्वे मानाभावात्, अन्यलिंगक परामश घटित सामर्थ्यां तद्धर्मिक तादृश निश्चयाभा वस्यानं तर्भान तद्बलादापतैः कथामा श्रेण वारयितु मशक्यत्वाच्च ।

ए तेन समान धमि९ता वच्छेदकक तद्वत्ताज्ञानानंतकोत्प त्तिळ्ल त्व निवेळेपि ननिस्तार इत्यलमत्यावेशेनै तन्नये । पक्षवृत्तित्वा विशे षित हेतुनिष्ठ साध्याभावियान्वय व्याप्तिर व्यसाधारणमेवेति न शत्रातिव्या प्तिरित्यव धेयं ।

तथा - निरुक्तानुमिति सामान्यविरोधि । धमि९ विशेषितत्वात् - धमि९वि शेष घटितत्वात् । सतादृशा - नतादृशानुमिति सामान्य विरोधिनौ । नन्वेनमपि सर्वमाकाशव त्प्रमेयत्वा दित्यादि स्थकीय बाधप्रतिभोधये रतिव्याप्ति सर्वमाकाशा भाववदित्यादि निश्चये क्वचिदप्या काळा द्यनुबु तेरनुदयात् अनुभवानुकोधना समास धमिता वच्छेदकक ज्ञानेपि तत्प्रतिबंधकत्व कल्पना त्तयो रनुमिति सा मास्य विरोधित्वा दित्यतलह ( सर्वमिति ) इत्यादिकं - इत्याकारक ज्ञानविषय बाधादिकं । अमविशोधि पदद्वयस्यवति बद्धक परतया ‘इत्यादिक मित्यस्य इत्याकारक ज्ञानमित्येन वार्थः । (सामानाधिकरण्य ग्रहविरोधीति साध्य सामाचाधि करण्यप्प साध्यन त्त्व घटितत्वास्थिति 1

23

गदाध क्रिये

[दी] साध्यानुमितिसामान्यानिधित्वंवावि शेषणं }

[ग] शेषः।तथाच अविरोध्यं तेनै वतद्वारणमितिभावः! निध९मि९ ता वच्छेदकक ज्ञानस्य बाधाद्य प्रतिबध्य त्वे साध्यसामानाधिकरण्य ज्ञा नस्य साध्यांशे निध मिता वच्छेदककतया तदविरोधित्व धादे रक्षतमेवे त्याशयेनाह ( अनुमितीति) व्यभिचारस्यापि प्रकृत साध्य हेतुकानुमिति विरोधित्वात् (सामान्येति) तथाच तस्यान्य हेतुकानुमि त्यविरोधित्वान्न तथसंग्रहः । उक्त बाधादेश्च सर्व हेतुकानुमिति विरोधित्वा तद्वारणमिति भावः

इदंत्ववधेयं, सर्वमाकाशाभाव वदित्यादि ज्ञानस्या समान धमिता वच्छेदक कानुमिति विरोधित्वे मानाभावः, तादृशज्ञान काले इदमपि सर्वांतग९त मित्यादि ज्ञानसत्त्वएव इदमाकाशव दित्या द्यनु मित्यनुदयात् ! ततच तादृश ज्ञानस्यैव गाह्या भावा वच्छेदक धमकादश९न विधया तादृशानुमित्यभान निर्वाहक त्वात् ! तधाच तादृश बाढबुद्धि ग्नि रक्तानुमिति सामान्य विरोधित्वा भावा देन नातिव्या प्तिशंकेति!

व स्तुतस्तु तद्धमीज-ता वच्छेदककबुद्धा तत्सामानाधिकरण्यमा त्रैण ग्राह्या भावावगाहि बुध्धि रपति बद्धकतया गा ह्याभावां शे तदुमिता वच्छेदक व्यापक तावगाहित्वमेवतंत्य्रं, तथाचगाह्या भावे तद्धमू व्यापकता निश्चयस्य तद्धर्मावच्चिन्नां गा ह्या भावापकारकस्यापि तद्धमवाधमिज ता नच्छेदक कळाह पतिबद्धकत्वं! तद्धमजा व्यापकताच तद्धकं समानाधि करणाभावा प्रतियोगि त्वं ! तज्ञानस्य प्रतिबद्धक त्ये वृत्तिमडत्यंताभावा प्रतियोगित्वज्ञान मपितथा, सामान्य घटित विशेषाभाव ग्रहस्य यत्र प्रतिबद्धकत्वं तत्रतत्सामान्या भावस्यापि तथात्वानुभवात् । सर्वमाकाशाभावव दिति बुध्धिश्चाकाशाभा वे वृत्तिमदत्यंताभावा प्रतियोगित्वं विष यः। सएव बाधस्तावृशानुमिति सामान्यविरोधीति ।

28

७ )

सव्यभिचार सामान्य नीरुक्तिः.

[म] तेनै वरू पेण ज्ञातस्यपति बद्धक त्वात् । परस्यतथै पूद्भा वनाच्च । लक्षणानुरोधेन प्रत्येकमैन हेत्वाभासत्वं ।

[दी] ( तेनै वेति) तेन अनुमिति विरोधिना विपक्षवृत्तित्वादिना । एव कारेणानुगमकं रूपं व्यवच्छिद्य तस्य हेत्वा भास

ता वच्छेदकत्वं निरस्यति ( लक्षणानुगोधेनेति ) 66 [ग] मूल स्थैन “ तेने " त्यनैन संशय प्रयोजकयो र्विभाजकीभूत सपक्षवृत्तित्व विपक्ष व्यावृत्तत्व घटितसाधारण्या साधारण्यः प रामर्ने संगतिः, सपक्षवृत्तित्वाद्यंश ज्ञासस्यानुमि त्यविरोधितया तदटितस्य हेत्वाभासता विरहादिति तस्यानुमिति विरोधितया फ्र कांत विपक्षवृत्तित्वा दृंशमात्र) परामश कतामह (तेनेति) विपक्ष वृत्तित्वत्वादिना अपकांत त्वा त कांतता लाभाय “अनुमिति विरोधिने” त्युक्तं। अनुमितिविरोधित्वा वच्छिन्नस्या सुमित्य विरोधित्वात्तप्पदस्य विपक्षवृत्तित्वा दृवच्छिन्न परत्व मावश्यकमिति तल्लाभाय ( विपक्षवृत्तित्वादिनेति ) विपक्षवृत्तित्वत्वा दृवच्छिन्ने ने तृथकाः। “ ते नैवे ” त्येवकारस्य विभाजक धर्मस्यानुमिति प्रतिबंधक ज्ञान प्रकारत्व व्यवच्छेद परत्वे संगतिः, तादृश ज्ञान प्रकारी भूत विपक्षवृत्तित्वादे रवानुगत धमं प्रकारेण विभाजकत्वात् । एवं “प्रत्येक मेवे” त्येवकारस्यापि विभाजकधमस्य हेत्वाभासता व्यवच्छेद परत्वं नेपपद्यते, अतो नुमिति विरोधित्वादि रूपानुगम क विभाजकता वच्छेदक धमस्य प्रतिबंधक ज्ञानप्रकारता वच्छेदक त्व हेत्वाभासपद प्रतिपाद्यता वच्छेदकत्वव्यवच्छेदपरतया ऎव कारद्वयं व्याचप्टै ( एवकारेणेति) प्रथमैवकारेणेत्यर्थः । व्यवच्छि द्य - प्रतिबंधक ज्ञान प्रकारता वच्छेदकत्व व्यवच्छेद वत्तया प्रतिपाद्य। मूले हेत्वाभास्स्यति पूरणीयं। एवंच “प्रत्येक मेवे”ति मूलस्यविपक्षवृत्तित्वत्वादि प्रत्येक मात्रवृत्तिरूपावच्चि न्न स्यैवेत्यर्थः । “तेना साधारण स्यै त्यादि मूलस्यानुमितिविरोधिता (

गधाधरीये

[म] यद्वा साध्यवन्मातो वृत्त्यन्यत्वेसति साध्याभावव नात्र वृत्त्यन्यत्वं, तेना साधारण्यस्य साध्यतदभापू पस्थापक तया दूषकत्व पक्षे पिना व्याप्तिः ।

[दी] तेन- अनुमितिविरोधित्व घटितलक्षणकरणेन असाधारण्यस्य सत्प्रतिपक्षो ज्ञापकतया दूषणत्व पक्षेनाव्या प्तिः ! इतरथा

पुनरव्या प्ति रेव । [ग] घटितलक्षणं परित्यज्यलक्षणांतर करणेना साधारणस्यसाध्यतद भावुपस्थापकतया संशायकतया दूषकत्व पना व्याप्ति रित्य र्थकत्वेसंगतिः, संभवत्संशय प्रयोजक ताक साध्यतद भावसहचरि ताभाव प्रतियोगित्वरूपा साधारण्यस्य सद्देतुसाधारणता प्रयु क्त दोष त्वा संभव दोषेनै वानुमिति विरोधिता घटितलक्षणस्यावता रितत्वात् ।” तेने”त्यस्य सं शायक ताघटितलक्षुणपरित्याग पूर्व कापर लक्षणद्वयकरणस्या साधारण संग्रहप्रयोजक त्वार्थकत्वं, “साध्य तदभापू पस्थापकतये”त्यस्यच सत्प्रतिपक्षोत्थापकतये त्यर्थकत्वमसि नसाधु, असाधारण्यस्य सत्प्रतिपतो पस्थापक ताम ते साध्य व्यापकीभू ताभान प्रतियोगित्व स्यैवा साधारण्यतया तस्य व्याप्तिग्रहावि धितया विरुद्धादि संकीण साधारणानु रोधन व्याप्तिग्रह द्वय विरोधिता परितीया व्याख्ययस्या व्यवहितलक्षणस्य तत्राव्या प्तेरा वश्यकत्वात्, अत स्तत्पदं मध्यमलक्षणमात्र परतया व्याचापे ( तेनेति ) असाधारण्यस्य संजायकतापते प्रथमलक्षण स्यैव साधु ता नतु मध्यमस्य, संशय प्रयोजकस्य निश्चितसाध्य तदभावव द्व्यावृत्तत्वादे रनुमित्य विरोधित्वा दित्युपष्टंभा संगति भयेन “साध्यतग भा वूपस्थापकतये” त्यस्य संशायकतयेत्यर्थं परित्यज्या र्थांतरमाह (सत्प्रतिपतो ज्ञापक येति) इतर लक्षणयोस्तुन्न तेल साधारणा व्याप्तिस्तत्त्व ए पूपष्टंभ संगते रुपष्टंभकतां स्फुटी कतुं तत्पूरयति ( इतरथापुनरिति) इतर लक्षणयो स्वित्यथः ।

( अव्या प्तिरेवेति) सत्प्रतिपको ज्ञापकतया दूषणत्वपक्ष इत्यनु.

22

गदाधरीये सव्यभिचारसामान्य निरुक्तिः

स) नचैव माधि ळ्ये विभाग व्याघातः । स्वरूपसतानुगतु षेण त्रोयाणा मेकीकृत्य महपि.वाणा विभागकरणात् ।

नचैवं साध्याभाव ज्ञापक त्वेन बाध प्रकरण समयो स्तदज्ञापक त्वेनान्येपामुपसंग्रहः कुतोनकृतइति वाच्यं I स्वतं त्य्राच्छस्य नियोग पर्यनुयोगा नहत्वात् ।

इति तत्वचिंतामणा सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः ।

नाध्याभाव ज्ञापक त्वेन - साक्षातिनिगोधि त्वेन । इंदधते सव्यभिचार सामान्य निरुक्तिः!

}]}

] षज्ञते ! यथाश्रुतींसाध्याभावज्ञापकत्वं नबाधसाधारणं, अत दथ९C व्याचप्टे (साध्याभावेति) व्यभिचारादि व्यावृत्तस्य कारणी ताभाव शतियोगित्व रूप प्रतिबद्धकता घटितस्य विरोधित्वस्य “धिपदार्थते लाभाय (सातेदिति.)

ति श्रीमहा वाहेूपाध्याय श्रीगदाधर भट्टाचार्य विरचिता

सव्यभिचार सामान्य निरु LAKitchis