०१

चतुर्थाध्याये प्रथमाह्निकम्

प्रवृत्तिदोषसामान्यपरीक्षाप्रकरणम्

प्रवृत्तिर्यथोक्ता ॥ ४ । १ । १ ॥

अथ मनःपरीक्षानन्तरमुद्देशलक्षणक्रमानुरोधेन प्रवृत्तिः परीक्षितुं युक्ता, सा कस्मान्न परीक्ष्यत इति शङ्कानिराकरणाय सूत्रमित्याह—“मनसोऽनन्तर”मिति—

“प्रवृ…क्ता ॥” अस्य शेषः—“तथा परीक्षिता ।” यथा लक्षिता तथा परीक्षितेत्यर्थः । पृच्छति—“किं पुनरिति ।” प्रमेयमात्मादि मनोऽन्तं परीक्षितम्, न पुनः प्रवृत्तेः स्वरूपं¹ वा कार्यं वा परीक्षितमिति भावः । उत्तरम्—“यावद्धर्माधर्माश्रयम्” इति । “एकद्रव्येति ।” एकस्मिन्नेवात्मनि वर्तत इत्यर्थः । “अवस्थिता” न तु बुद्ध्यादिवदाशुतरविनाशिनीत्यर्थः । “आत्मसमवायादिति ।” कार्यत्वे सतीति द्रष्टव्यं विशेषणम् । तेन न सामान्यविशेषाभ्यां व्यभिचारः । “प्रायणादिति ।” आदिशब्देन सुखादिक्षयोऽपवर्गश्च गृह्यते । “संसारापवर्गहेतुभूता”त्मसद्भावासद्भावाभ्यामिति शेषः । “एवमाद्युक्तमिति ।” आदिग्रहणेनात्मसमवेता प्रवृत्तिर्न तु पृथिव्याद्याश्रयेति दर्शितमिति² ॥ १ ॥

तथा दोषाः ॥ ४ । १ । २ ॥

प्रवृत्त्यनन्तरास्तर्हि दोषाः परीक्ष्यन्तामित्यत आह—“तथा दोषाः ॥” उक्ता इति शेषः । प्रवृत्तितुल्यतया प्रवृत्तिपरीक्षयैव तावद्दोषाणां सत्त्वं³ परीक्षितमित्यर्थः । कार्यरूपप्रवृत्तितुल्यतामाह—“बुद्धिसमानाश्रयत्वादिति ।” अभीष्टविषयचिन्तनादि प्रभवाः खल्वमी⁴ दोषा नार्थचिन्तनबुद्धिव्यधिकरणा⁵ भवितुमर्हन्ति । तथा सति चैत्रस्याभीष्टविषयानुचिन्तने मैत्रस्य रागः प्रवर्तेत । तस्माद् “बुद्धिसमानाश्रयत्वादात्मगुणाः ।” आत्मगुणत्वाच्च कार्यप्रवृत्तितुल्यतया प्रवृत्तिपरीक्षयैव तावद्दोषाः परीक्षिता इत्यर्थः⁶ । इदं च प्रवृत्तितुल्यत्वमपरं दोषाणामित्याह—“संसारस्यानादित्वादिति ।” एतच्चोक्तं “वीतरागजन्मादर्शनात्” इत्यनेन, तथोद्देशपरीक्षापरेण द्वितीयसूत्रेण । यत्तेषां दोषाणां परीक्षितं तदाह—“सम्यग्ज्ञानाच्चेति ।” स्यादेतत्, गुणत्वेन ह्यात्मगुणा⁷ इति सिध्यति । तदेव तु कुत इत्यत आह—“कार्यत्वे सतीति । इन्द्रियान्तरं” मन इति । मानसप्रत्यक्षैश्चात्मत्वसुखत्वादिभिरनैकान्तिकत्वं मा भूदित्यत उक्तं कार्यत्वे सतीति विशेषणम्⁸ । “अचाक्षुषप्रत्यक्षत्वादित्यत्रापि” कार्यत्वे सतीति विशेषणमनुषञ्जनीयम् ॥ २ ॥

॥ इति प्रवृत्तिदोषसामान्यपरीक्षाप्रकरणम् ॥

दोषत्रैराश्यप्रकरणम्

तत् त्रैराश्यं रागद्वेषमोहार्थान्तरभावात् ॥ ४ । १ । ३ ॥

तदेवं बहु परीक्षितं दोषाणाम् । यत्तु किञ्चिदेषामपरीक्षितमस्ति तत् परीक्षितुमुपक्रमते—“प्रवर्तनालक्षणा दोषा इत्युक्तम्, तथा च मानादय” इति । रागद्वेषमोहा एव दोषाः । न च मानादयस्तेष्वन्तर्भवन्ति बुद्धिव्यपदेशभेदात् । प्रवर्तनालक्षणत्वं तु तेषामप्यस्ति । तस्मादतिव्यापकत्वात् लक्षणमेतदयुक्तम्⁹ । युक्तत्वे वा लक्षण“सूत्रे”मानादयोऽपि दोषवत् पठनीया इति पूर्वपक्षः । सिद्धान्तवाद्याह— “नोपसङ्ख्यायन्ते सङ्गृहीतत्वादिति ।” रागद्वेषमोहानां सामान्यत्रयाणां कामादयो विशेषाः । तथा चोपपन्नो बुद्धिव्यपदेशभेदः सङ्ग्रहश्चेति भावः ।

“तत्त्रै…भावात् ॥ अस्ववस्त्वादानेच्छा” अस्वामिदानपूर्विका स्पृहा । पुनर्भवप्रार्थना तृष्णा । हेतुभूता प्रवृत्त्यादिद्वारेण पुनर्भवप्रतिसन्धानस्येति । “प्रमाणविरुद्धेति” अन्यायेनेत्यर्थः । परस्य ज्ञातेर्ममाप्येतदिति बुद्धिरभिनिवेशः । तत्प्रतिषेधाभिप्रायो ज्ञातिविशेषस्येर्ष्येत्युच्यते¹⁰ । “अमर्षलक्षणो द्वेष” इति । नन्वयं¹¹ कृतापकारस्य या असहिष्णुता सोऽमर्ष इति द्वेषस्यैष विशेष इत्युक्तम्, कथं स एव द्वेषसामान्यमुच्यते इत्यत आह—“असहिष्णुता दुःखस्य दुःखसाधनानां चेति । मिथ्याप्रतिपत्तिलक्षणो मोह” इति । संशयोऽपि¹² हि वा¹³ यथावस्थिते पदार्थे अयथाभावप्रतिपत्तिर्भवति । व्यवस्थितं हि वस्तु अव्यवस्थिततया गृह्णाति संशयः । एवं पण्डितमानिनो “मीमांसक”दुर्दरूढस्याभिमान इति ॥ ३ ॥

नैकप्रत्यनीकत्वात् ॥ ४ । १ । ४ ॥

“आर्यप्रज्ञेति भाष्यम् ।” आरात् तत्त्वाद् याता आर्या । आर्या चासौ प्रज्ञा चेति आर्यप्रज्ञा । सम्यग् बोधः सम्बोधः ॥ ४ ॥

व्यभिचारादहेतुः ॥ ४ । १ । ५ ॥

“एकयोनयो हि रूपादयो न चैषामेकत्वम् ।” यदि पुनस्तत्र रूपादीनां परस्परभेदसिद्धये कश्चित् कारणभेद आस्थीयते, स रागादिष्वपि समान इति भावः¹⁴ ॥ ५ ॥

तेषां मोहः पापीयान्नामूढस्येतरोत्पत्तेः ॥ ४ । १ । ६ ॥

नासति निदोनोच्छेदे निदानिनामुच्छेद इति रागद्वेषयोर्निदानिनोरुच्छेदाय तन्निदानत्वं मोहस्य दर्शयति—“सति चार्थान्तरभाव” इति । “तेषां…त्तेः ॥ तेषां मोहः पापीयान् ।” कुतः ? “नामूढस्येतरोत्पत्तेः ।” अमूढस्येतरोत्पत्तिर्न भवति यत इत्यत्रार्थे नामूढस्येतरोत्पत्तेरित्युक्तम् । मोहाद् विषयस्य सुखसाधनत्वानुस्मृतिः दुःखसाधत्वानुस्मृतिश्च । सङ्कल्पाः रञ्जनीयाः कोपनीया इति कर्तरि कृत्यो भव्यगेयादिपाठात्¹⁵ ।

वार्त्तिकम्—“मूढो मुह्यतीति ।” मूढ इति मोहवासनावान् । भवतु तन्निदानोच्छेदादुच्छेदो निदानिनः, निदानस्यैव तु कुत उच्छेद इत्यत आह— “तत्त्वज्ञानाच्चेति ।” प्रतिपक्षाभ्यासान्निदाननिवृत्तिरित्यर्थः¹⁶ ॥ ६ ॥

निमित्तनैमित्तिकभावादर्थान्तरभावो दोषेभ्यः ॥ ४ । १ । ७ ॥

न दोषलक्षणावरोधान् मोहस्य ॥ ४ । १ । ८ ॥

दोषनिमित्तत्वादिति हेतोरप्रयोजकत्वमाह—“न दोषलक्षणावरोधादिति । न दो…स्य ॥ तथाभावः” तज्जातीयत्वम् । “अतथाभावः” अतज्जातीयत्वम् ॥ ८ ॥

निमित्तनैमित्तिकोपपत्तेश्च तुल्यजातीयानामप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । ९ ॥

अनैकान्तिकत्वमाह—“निमित्तनैमित्तिकोपपत्तेश्चेति । निमि…धः” ॥ ९ ॥

॥ इति दोषत्रैराश्यप्रकरणम् ॥

प्रेत्यभावपरीक्षाप्रकरणम्

आत्मनित्यत्वे प्रेत्यभावसिद्धिः ॥ ४ । १ । १० ॥

उत्पादोच्छेदौ प्रेत्यभावः । न चात्मनो नित्यस्य तौ स्तः । तस्मादस्मिन् दर्शने न युक्तः प्रेत्यभावः । “वैनाशिकानां” तु सत्त्वोत्पादनिरोधाभ्यां युक्तः प्रेत्यभावः । प्रेत्येति ल्यब् मुखं व्यादाय स्वपितीतिवद् द्रष्टव्यः । तथा च भूत्वा प्रायणमिति भवनप्रायणयोः समानकर्तृकत्वमप्युपपन्नमिति पूर्वपक्षः । पूर्वाभ्यस्त “सूत्रे” आत्मनित्यत्वव्यवस्थापनात् । सत्त्वोत्पादोच्छदे च कृतहानाकृताभ्यागमदोषेणाभ्युदयनिःश्रेयसार्थाप्रवृत्तेः¹⁷¹⁸ ऋष्युपदेशानर्थक्यप्रसङ्गाच्च¹⁹ । देहेन्द्रियबुद्धिवेदनासम्बन्धोत्पादविनाशौ नित्यस्यात्मनो जन्मप्रायणे । तथा चोपपन्नः प्रेत्यभाव इति सिद्धान्तः ॥ १० ॥

व्यक्ताद्व्यक्तानां प्रत्यक्षप्रामाण्यात् ॥ ४ । १ । ११ ॥

प्रेत्यभावविचारप्रस्तावेनेदमपरं विचारयति—येयं मृत्वोत्पत्तिर्नाम²⁰ सा कथमिति चेत् ? अत्र हि प्रावादुकानां नानाविधा विप्रतिपत्तयः सन्ति । तत्राभिमतं पक्षं तावत्²¹ “सूत्रकृद्” गृह्णाति “व्यक्तादिति । व्यक्ताद्…ण्यात् ॥” अग्रे विप्रतिपत्तीर्निवारयिष्यति । शरीरेन्द्रियविषयोपकरणाधारमित्येकवद्भावेन नपुंसकत्वम् । प्रत्यक्षगृहीतसम्बन्धप्रभवमनुमानं प्रत्यक्षेऽप्युपदिशति प्रत्यक्षमूलकत्वादिति । ननु भवतु शरीरं पृथिव्यादि व्यक्तं महत्त्वानेकद्रव्यवत्त्वरूपविशेषेभ्यः । तन्मूकारणं परमाणवः कथं व्यक्ता इत्यत आह—“तत्सामान्यादिति ।” रूपादिमत्सामग्रीपूर्वकं शरीरम्²² इत्यर्थः ॥ ११ ॥

न घटाद्घटानिष्पत्तेः ॥ ४ । १ । १२ ॥

व्यक्ताद्घटनिष्पत्तेरप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । १३ ॥

॥ इति प्रेत्यभावपरीक्षाप्रकरणम् ॥

शून्यतोपादानप्रकरणम्

अभावाद्भावोत्पत्तिर्नानुपमृद्य प्रादुर्भावात् ॥ ४ । १ । १४ ॥

“अतः परं प्रावादुकानां” तीर्थिकानां²³ “दर्शनान्युपन्यस्य²⁴ कानिचिद् प्रतिषिध्यन्ते²⁵ कानिचिदभ्यनुज्ञायन्त” इति । “तत्र तावद् एके” प्राहुः—“अभा… वात् ॥ अभावाद् भावोत्पत्तिः ।” कुतः ? नानुपमृद्य प्रादुर्भावो यतस्तस्मादित्यर्थः । विश्वं हि शून्यताया एव जायते । एवं किल श्रूयते—असदेवेदमग्र आसीदिति²⁶ । अत एवाद्याप्यसत एव जन्म दृश्यते न सतः । तत् कस्य हेतोः ? अमावस्तत्र कारणमिति । उपलक्षणं चेदं नानुपमृद्य प्रादुर्भावादिति, असत उत्पादादित्यपि द्रष्टव्यम् । तस्मादसदुपादानं विश्वमिति सिद्धम् ॥ १४ ॥

व्याघातादप्रयोगः ॥ ४ । १ । १५ ॥

अत्र सिद्धान्ती गुढाभिसन्धिराह—“व्याघा…गः ॥ उपमृद्य प्रादुर्भवतीति व्याघात” इति ॥ १५ ॥

नातीतानागतयोः कारकशब्दप्रयोगात् ॥ ४ । १ । १६ ॥

तदभिसन्धिमविद्वान् पूर्वपक्षी दूषयति—“न, अ…गात् ॥” इति । उपमृद्य प्रादुर्भवतीति भाक्त एष प्रयोगो न मुख्य इत्यर्थः । “भिन्नस्य कुम्भस्य कपालानीति” तु यद्यपि न साक्षात् कारकशब्दस्तथापि षष्ठ्या सम्बन्धाभिधानात् तस्य च क्रियागर्भत्वात् क्रियायाश्च कारकनान्तरीयकत्वात् पारम्पर्येण कारकशब्दता द्रष्टव्या । “का पुनर्भक्तिः ?” यया योगादुपसङ्गृह्णाति बीजमङ्कुर इति भवति प्रयोग इत्यर्थः । पृच्छति—कः पुनरङ्कुरेण बीजोपमर्दार्थः²⁷ ? उत्तरम्—“अनन्तरोत्पत्त्यर्थः ।” उपमर्द्योपमर्दकयोरप्यानन्तर्यम्, अनयोरपीति एतत्सामान्यमित्यर्थः । पुनरपि गूढाभिसन्धिरेव सिद्धान्ती उक्तमर्थं²⁸ स्मारयति—“अत्रोक्तमिति ।” अभिप्रायमुद्धाटयति—“यदपीदमुच्यते” इति । नौपचारिकं प्रयोगं व्यसेधामः कारकशब्दानाम्, अपि²⁹ तु यथा भविष्यन्नङ्कुरः सम्प्रति असन्न बीजमुपमृद्नाति, एवं बीजाभावोऽसन्नाङ्कुरं करोतीति ब्रूमः । तदिदमाह—“अपि त्वसतः कारणादुत्पत्तिर्न युक्तेति ।” ननूक्तम्— उपमृद्य प्रादुर्भावात् [४.१.१४] इत्यनेनानन्तर्यं बीजविनाशाङ्कुरोत्पादयोः सूचितं बीजविनाशानन्तर्याच्चाङ्कुरोत्पादस्य बीजविनाशकार्यत्वमित्यत आह—“यत्पुनरेतदानन्तर्यसामर्थ्यादिति ।” अनन्यप्रयुक्तमानन्तर्यं कार्यकारणभावसाधनम् । इदं तु व्यूहानन्तर्यप्रयुक्तमिति नाभावस्य कारणत्वं गमयितुमर्हतीत्यर्थः । यदि व्यूहान्तरकार्योऽङ्कुरः, अथ कस्माद् अविनष्टे पूर्वव्यूहे न भवतीत्यत आह—“न चाविनष्टे पूर्वव्यूहे” इति । ननु यदि बीजावयवव्यूहान्तरमङ्कुरोत्पादहेतुर्न बीजम्, कस्मादङ्कुरार्थिनः कृषीबला बीजमुपाददत इत्यत आह—“एवं चेति ।” बीजावयवोपादाने अवर्जनीयतया बीजमागच्छदशक्यप्रत्याख्यानमित्यर्थः ॥ १६ ॥

न विनष्टेभ्योऽनिष्पत्तेः ॥ ४ । १ । १७ ॥

तदेवमर्थं परिशोध्यात्रैवार्थे “सूत्रं” योजयति—“अस्य चार्थस्येति । न वि…त्तेः ॥ न विनष्टेभ्यो” बीजेभ्योऽङ्कुरस्य अनिष्पत्तेः । बीजविनाशश्चेदङ्कुरोत्पत्तिहेतुः, अथ विनष्टे बीजे तदवयवेषु परस्परविच्छिन्नेष्वसति तेषां व्यूहान्तरे न कस्मदङ्कुरो भवति, भवति तु सति तेषां व्यूहे ? तस्माद् विनष्टेभ्योऽङ्कुरानुत्पत्तेरसति व्यूहे न बीजविनाशः कारणमिति “सूत्रार्थः” ॥ १७ ॥

क्रमनिर्देशादप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । १८ ॥

क्रमनिषेधाद् इत्यस्य हेतोरस्मत्पक्षेऽप्यप्रतिषेधः, तत्राप्यानन्तर्यस्य तुल्यत्वात् । तथापि विनिगमनायां को हेतुरित्यत आह—अभावश्चेदङ्कुरोत्पत्तिकारणं स्यात्, अनुपाख्येय इति शेषः । न हि अनन्वयविनष्टयोः शालियवबीजयोः कश्चिद् विशेषोऽस्ति येनैकस्माच्छाल्यङ्कुरो नान्यस्मादिति । नो खल्वभावानामस्त्याजानतो भेदः³⁰ । अपि च कारणानां शक्तिभेदात् कार्याणि भिन्नशक्तीनि³¹ । यदा तु कारणानामेवाभेदस्तदा कुतस्तच्छक्तीनां भेदः ? तथा च कार्याणि भिन्नशक्तीनि न स्युरित्याह—“अनन्वितं च कार्यं सर्वाभिरिति ।” यदप्यसत उत्पादादभावस्योपादानत्वं तदपि कार्याणां भिन्नत्वेन भिन्नशक्तिकत्वेन च प्रत्युक्तम्, तत्प्रागभावानां स्वाभाविकभेदविरहात् । अपि च प्रागभावानामनादित्वेन कार्योत्पादस्याप्यनादित्वप्रसङ्गः । भावरूपकारणसहकारित्वं त्वभावस्य न निषिध्यते अस्मदभिमतस्योपाख्येयस्य । अत एव पाकजानां³² रूपादीनां पूर्वरूपादिध्वंसनिमित्तत्वमभ्युपेयते । श्रुतिस्तु पूर्वपक्षाभिप्राया । तथा च “सिद्धान्ते” श्रुत्यन्तरम्—सदेव³³ सोम्येदमग्र आसीदिति कथमसतः सज्जायेतेति । शून्यताविवर्तश्च विश्वप्रपञ्च इति तु दर्शनमसत्ख्यात्यनिर्वचनीयख्यातिनिरासेनापाकृतम् । अपि च सर्वशून्यत्वे ख्यातुरभावात् ख्यातेरभावः । तस्मान्न शून्यतोपादनस्तद्विवर्तो वा विश्वप्रपञ्च इति सिद्धम् ॥ १८ ॥

॥ इति शून्यतोपादानप्रकरणम् ॥

ईश्वरोपादानताप्रकरणम्

ईश्वरः कारणं पुरुषकर्माफल्यदर्शनात् ॥ ४ । १ । १९ ॥

अथापर आह—“ईश्वरः…दर्शनात् ॥” मा भूदयं नामरूपप्रपञ्चः शून्यतोपादानः, अपि तु ब्रह्मोपादानो भविष्यति । ब्रह्मैव हि प्रपञ्चरूपेण परिणमते मृत्तिकेव घटशरावोदञ्चनादिभेदेन³⁴ । न चैवं नित्यत्वव्याघातः । परिणामेऽपि³⁵ तत्त्वाविघातात्, तल्लक्षणत्वाच्च नित्यतायाः । यदाह—यस्मिंस्तत्त्वं³⁶ न विहन्यते तदपि नित्यमित्येकं दर्शनम् । अपरं च ब्रह्मैवानिर्वचनीयानाद्यविद्योपधानभेदान्नामरूपप्रपञ्चभेदेन विवर्तते मुखमिवैकमनेकमणिकृपाणदर्पणादिभेदादनेकविधप्रतिबिम्बभेदेनेति । तदेतद् दर्शनद्वयमनेन सूचितम् । ईश्वरो ब्रह्म ईशनादियोगात् । चेतनाशक्तिः क्रियाशक्तिश्चेशना । सा चास्ति ब्रह्मणीति ब्रह्म ईश्वरः कारणं जगतः । श्रूयते हि तदैक्षत³⁷ बहु स्यां प्रजायेयेत्यादि । सा खल्वियं श्रुतिश्चेतनस्य जगत्कारणतामाह । न चाभावो वा प्रधानं³⁸ वा परमाणवो वा चेतयन्ते । ननु जीवा एव चेतनाः तत्कर्मनिबन्धनो नामरूपप्रपञ्चो भविष्यति, कृतमत्र भगवतेश्वरेणेत्यत उक्तं—“पुरुषकर्माफल्यदर्शनादिति ।” पुरुषश्चेत् चेतयेत् नैवं निष्फलं कर्मारभेत । तन्निष्फलत्वं³⁹ त्वविद्वान् प्रवर्तमान कथं चेतनो नाम ? तस्मात् पुरुषकर्माफल्यदर्शनाद् ईश्वरः कारणमित्यर्थः ॥ १९ ॥

न पुरुषकर्माभावे फलानिष्पत्तेः ॥ ४ । १ । २० ॥

तदेतद्दर्शनद्वयमपाकरोति—“न पु…त्तेः ॥” इदमत्राकूतम् । न तावन्मृत्तिकेव नामरूपप्रपञ्चरूपेण ब्रह्म परिणमते । तद्धि सर्वात्मना वा परिणमते एकदेशेन वा ? तत्र सर्वात्मना परिणामे तत्त्वविघातादनित्यत्वम् । एकदेशपरिणामे तु सावयवत्वात् तदेवानित्यत्वम् । अथ तत्त्वेनानुगतस्य परिणामः,⁴⁰ तच्च ब्रह्म । न तर्हि ब्रह्मणः परिणामः । न च निर्भागस्यैकस्य स्वसंवेदनप्रत्यक्षस्य विपरीतज्ञानगोचरत्वसम्भवः । सामान्यतो ग्रहे स्वरूपभेदाग्रहे⁴¹ च तदन्यरूपारोपेण विभ्रमो दृष्टः शुक्तिकादौ, न जातु शुक्तिस्वरूपं विद्वान् रजतमिति विपर्यस्यति । न च निरंशे स्वसंवेदनप्रत्यक्षे ब्रह्मणि तत्स्वरूपाग्रहः सामान्यग्रहो वा सम्भवति । तस्माद् ईश्वरो जगद्भेदेन विवर्तते इत्ययुक्तम् । निमित्तं तु स्यादीश्वरो जगतः । स चेदनपेक्ष एव जगत्कारणमित्युच्यते, तत्रेदमुपतिष्ठते—“न पुरुषकर्माभावे फलानिष्पत्तेरिति ।” अस्य व्यतिरेकमाह “वात्तिर्ककारः—ईश्वरश्चेत् कारणं भवेदिति ।” एकरूपं कार्यं स्यादित्याह— “ईश्वरस्येति । कर्मणि ईश्वरोऽनीश्वरः स्यात् ।” तथा च तत्कारणानि नेश्वरेण प्रयुज्यन्त इत्यनेकान्तो वक्ष्माणो हेतुरित्यर्थः ॥ २० ॥

तत्कारितत्वादहेतुः ॥ ४ । १ । २१ ॥

तदेवमीश्वरोपादानत्वं च ब्रह्मविवर्तत्वं⁴² च निरपेक्षेश्वरनिमित्तत्वं च निराकृत्य अभिमतं पक्षं गृह्णाति—“तत्का…तुः ॥” परमाणूपादानस्य जगतः पुरुषकर्मापेक्ष ईश्वरो निमित्तकारणम् । यच्च तेनापेक्षणीयं पुरुषकर्म तदपीश्वरनिमित्तकमेव । न च यदपेक्ष्यते तस्यानिमित्तत्वमित्युपरिष्टात् प्रवेदयिष्यते । तस्माद् ईश्वरकारितत्वात् पुरुषकारस्य तत्सहाय ईश्वरो निमित्तकारणं जगत इत्यस्य पक्षस्य निराकरणे “पुरुषकर्माभावे फलानिष्पत्तेरित्यहेतुः” निरपेक्षेश्वरनिमित्तकत्वनिराकरणे तु हेतुरेवेत्यर्थः ।

“भाष्यम्—गुणविशिष्टमात्मान्तरमिति ।” गुणानीश्वरस्य ज्ञानादीनुपपादयिष्यति “वार्त्तिककारः । आत्मकल्पाद्” इति । अत्रात्मप्रकारादात्मजातीयत्वादिति यावत् । संसरद्भ्य आत्मभ्यो विशेषमाह—“अधर्मेति ।” नन्वस्य कर्मानुष्ठानाभावात् कुतो धर्मः, तथा चाणिमादिकमैश्वर्यं कार्यरूपं विनैव कर्मणेत्यकृताभ्यागमप्रसङ्ग इत्यत आह—“सङ्कल्पानुविधायी चास्य धर्म” इति । प्रवर्तयतु, किमेतावता इत्यत आह—“एवं च स्वकृताभ्यागमस्यालोपेनेति ।” मा भूद् बाह्यानुष्ठानं सङ्कल्पलक्षणानुष्ठानजनितधर्मफलमस्यैश्वर्यं जगन्निर्माणलक्षणमिति⁴³ नाकृताभ्यागमप्रसङ्ग इत्यर्थः ।

स्यादेतत् । प्रयोजनं विना न प्रेक्षावतां प्रवृत्तिः । न च प्राप्तसमस्तप्रापणीयस्यास्ति प्राप्तव्यं किञ्चिदीश्वरस्य । तस्मात् कृतमस्य जगन्निर्माणेनेत्यत आह—“आप्तकल्पश्चेति ।” मा भूदस्य भगवतः स्वार्थः, परानुग्रहार्थं तु जगन्निर्माणे प्रवर्त्स्यतीत्यर्थः । अत्रैव दृष्टान्तमाह—“यथा” पितापत्यानाम्⁴⁴ । अयं पिता स्वापत्यानां यथा पितेत्यर्थः । दार्ष्टान्तिके योजयति—“तथा पितृभूत ईश्वर” इति ।

नन्वात्मान्तराण्यनित्यज्ञानयोगीनि दृष्टानि, तद्वैलक्षण्यादीश्वरो नात्मजातीयो भवितुमर्हतीत्यत आह—“न चात्मकल्पादिति ।” यद्यप्यात्मान्तराण्यनित्यबुद्ध्यादियोगीनि, अयं च नित्यज्ञानादियुक्तः, तथाप्यात्मजातीय एव, बुद्ध्यादिगुणयोगित्वात् । अन्यथा तोयादिपरमाणूनामतोयत्वादिप्रसङ्गो नित्यरूपादियोगात् । हिमकरकादिगतानां रूपादीनामनित्यत्वोपलब्धेरिति । यदि चायं बुद्ध्यादिगुणैर्नोपाख्यायेत प्रमाणाभावादनुपपन्न एव स्यादित्याह—“बुद्ध्यादिभिश्चेति ।”

स्यादेतत् । यदि कारुण्यादीश्वरो जगन्निर्माणे प्रवर्तते, हन्त भोः सुखिनमेव सृजेन्न तु दुःखिनम् । न च क्षेत्रज्ञगतधर्माधर्मसहकारितया निर्माणवैचित्र्यं वाच्यम् । धर्मस्य तदनधिष्ठितस्य स्वकार्याकरणेन कारुणिकेन तदधिष्ठानायोगात् । तस्मात् सुखिदुःख्यादिभेदेन जगद्वैचित्र्यदर्शनात् नानुकम्पाप्रयुक्त ईश्वरः करोतीत्यत आह—“स्वकृताभ्यागमलोपेन प्रवर्तमानस्येति ।” अयमभिसन्धिः । कारुणिकोऽप्ययमात्मान्तरातिशयितमहिमापि न वस्तूनां सामर्थ्यमन्यथा कर्तुं पारयति । तेनाधर्मेणोत्पत्तिमता नेश्वरप्रभावादपि नित्येन भवितुं युक्तम् । न च स्वफलविरोधिना फलमप्रदाय विनंष्टुमपि शक्यम् । अतः क्षेत्रज्ञानां नियतिमलङ्घयता ईश्वरेण नाधर्मः शक्योऽनधिष्ठातुम् । तस्मात् कारुणिकोऽप्ययं वस्तुस्वभावमनुविधीयमानो धर्माधर्मसहकारी जगद्वैचित्र्यं विधत्ते । तदिदमुक्तम्—“स्वकृताभ्यागमलोपेनेति ।” पुरुषैर्यत् कर्म कृतं तत्फलाभ्यागमलोपेन प्रवर्तमानस्येत्यर्थः ।

“वार्त्तिके ईश्वरप्रक्रियेति ।” प्रक्रिया प्रकरणम् ईश्वरनिमित्तत्वविचार इत्यर्थः । “अथ विद्यमानः प्रतिबन्धान्न प्रवर्तयतीति ।” सुखाय पुरुषार्थेन प्रधाने प्रवर्तयितव्ये अधर्मः पुरुषार्थस्य प्रतिबन्धकः । एवं दुःखाय पुरुषार्थेन प्रधाने प्रवर्तयितव्ये धर्म इत्यर्थः ।

“न चायं हेतुस्तस्मान्निवर्तते” इति । अयमचेतनत्वलक्षणो हेतुः क्षीरान्न निवर्तत इत्यर्थः ।

परिस्पन्दः क्रिया । सा च मूर्त्यनुविधायिनी नामूर्ते सर्वगत ईश्वरे सम्भविनीति मन्वानः शङ्कते—“क्रियानावेशादकारणमिति चेत्” इति । अपरिस्पन्दा अपि ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्ना आख्यातपदवाच्यतया भवन्ति क्रिया ईश्वर इत्यभिसन्धिना परिहरति—“न विकल्पानुपपत्तेरिति । यदा च युगपदनेकानि द्रव्याणि संहन्यन्ते, तदाऽसाधारणकार्यव्यावृत्तेभ्यः संयोगेभ्य” इति । असाधारणं कार्यम् एकैकस्य तन्तुद्वयसंयोगस्य द्वितन्तुकम्, तस्माद् व्यावृत्तेभ्यः संयोगेभ्यः सह साधारणस्यैव कार्यस्य पटलक्षणस्योत्पादादित्यर्थः । न केवलमुत्पन्नक्रियेषु क्रियोपरतौ द्रव्योत्पादः कदाचिदनुत्पन्नक्रियेष्वपि द्रव्येष्ववस्थितसंयोगेभ्यः पूर्वद्रव्योपरतौ द्रव्यान्तरोत्पाद इत्याह—“एकावयवविभागे त्विति ।” तुशब्देन पूर्वस्मादुत्पन्नोपरतक्रियाद् विशेषो दर्शितः । किमक्रियावतामेवारम्भः ? नेत्याह—“कानिचित् पुनरिति ।” अन्यतरकर्मजान्नोदनात् संयोगान्निवृत्ते कर्मणि इतरस्मिन् द्रव्ये कर्मनिवृत्तिसमकालमेव द्रव्यमुत्पद्यते इति ।

“तत्स्वाभाव्यात् प्रवर्तत इत्यदुष्टमिति ।” चेतनोऽप्ययं परानुग्रहस्वभावोऽपि वस्तुस्वभावमनुरुध्यमानः कर्माशयानुरोधेन जगद्वैचित्र्यं विधत्ते । न चावश्यं सुकृते⁴⁵ प्रवृत्तिमिवावश्यं दुष्कृते पुंसां प्रवृत्तिं विहन्तीत्यर्थः । अद्यत्वेऽपि च चेतनानां विचित्रस्वभावत्वं दृष्टं सदसन्मध्यमानां जनानाम् ।

“अथ नित्यमैश्वर्यं धर्मवैयर्थ्यं न तद् धर्माद् भवतीति ।” ततश्च ईश्वरस्यैश्वर्यं स्वकृतकर्मफलं वेदितव्यमित्ययुक्तं “भाष्य”मिति भावः । परिहरति—“नित्यमिति ब्रूमः ।” तस्य हि ज्ञानक्रियाशक्ती नित्ये इति ऐश्वर्यं नित्यम् । अणिमादिकं त्वनित्यम्, तदभिप्रायं च “भाष्यकारस्य” धर्मफलत्वाभिधानम् । प्रत्यात्मवृत्ति धर्माधर्मसन्निचयाधिष्ठानं प्रत्यात्मवृत्तिसङ्कल्पानुविधायिन⁴⁶ ईश्वरधर्मस्य प्रयोजनमिति । अभ्युपेत्येश्वरधर्ममेतदुक्तं “भाष्यकृता ।” परमार्थतस्तु नेश्वरस्य धर्मसद्भावे प्रमाणमस्ति, नित्याभ्यामेव ज्ञानक्रियाशक्तिभ्यां सकलकार्योत्पादसिद्धेरित्याशयवान् आह—“न चेश्वरे धर्मोऽस्तीति ।”

“बुद्धिमत्त्वात् तर्हि आत्मान्तरमिति ।” आत्मान्तरं शरीर्यन्तरमभिप्रेतमिति । स च शरीरसम्बन्धो वर्तमानः केषाञ्चिद् यथा संसारिणाम्, केषाञ्चिदतीतो यथा मुक्तानां शुकप्रह्लादादीनाम् । तदनेनेश्वरेण बुद्धिमता अवश्यं भाव्यं शरीरिणेति देश्यार्थः । “नात्मान्तरं” न⁴⁷ शरीरीत्यर्थः । कुतः ? “गुणभेदात् ।” नित्याश्चेदस्य बुद्ध्यादयः कृतं शरीरग्रहणेन तदुत्पादार्थेनेति भावः । “नन्विदमेव बुद्धिमत्कारणाधिष्ठिताः परमाणवः प्रवर्तन्ते इति ।” पक्षधर्मताबलात् तर्कसहायात् नित्यबुद्धिमत्त्वमस्य सिध्यतीत्यर्थः । “प्रत्यर्थनियमासम्भवाद्” इत्यादिना तर्कः प्रमाणसहायो दर्शितः ।

एवं तावद् गुणभेदेनाशरीरित्वमीश्वरस्य दर्शितम् न चैतस्य शरीरयोगो विकल्पमपि सहत इत्याह—“अथ बुद्धिमत्तयेति । अतीतानागतवर्तमानविषया प्रत्यक्षेति” साक्षात्कारवतीत्यर्थः । न पुनरक्षमाश्रिता नित्यत्वात् । उपलक्षणं चैतत् । “नानुमानि की” चेति नैन्द्रियकी नौपमानिकीत्यपि द्रष्टव्यम् । “अक्लिष्टेति ।” क्लेशोऽविद्या तदरूषितेत्यर्थः⁴⁸ ।

“मूर्तिमद्द्रव्यसम्बन्धित्वादिति” संयोगित्वादित्यर्थः । तथा च न रूपादिभिर्व्यभिचारः । एतावदत्राभिसंहितमाचार्यस्य,⁴⁹ त्रयो⁵⁰ हि खलु भावा जगति भवन्ति । प्रसिद्धचेतनकर्तृकाश्च यथा प्रासादाट्टालगोपुरतोरणादयः । प्रसिद्धतद्विपर्ययाश्च यथा परमाण्वाकाशादयः । सन्दिग्धचेतनकर्तृकाश्च यथा तनुतरुमहीमहीधरादयः । तत्र च प्रमेयत्वाद् वा वादिविप्रतिपत्तेर्वा साधकबाधकप्रमाणाभावे चेतनकर्तृत्वे संशयः । न च प्रत्यक्षानुपलब्धिमात्रमत्र बाधकं भवितुमर्हति । स्वभावविप्रकर्षिणां सतामपि प्रत्यक्षानुपलब्धेः परमाण्वादीनाम् । तथा च विवादाध्यासितास्तनुतरुगिरिसागरादय उपादानाभिज्ञकर्तृका उत्पत्तिमत्त्वात् अचेतनोपादानत्वाद् वा, यद् यदुत्पत्तिमदचेतनोपादानकं वा तत्सर्वमुपादानाद्यभिज्ञकर्तृपूर्वकं यथा प्रासादादि । तथा च विवादाध्यासितास्तनुतरुगिरिसागरादयः । तस्मात् तेऽपि तथेति । न चैषामुत्पत्तिमत्त्वमसिद्धम्, सावयवत्वेन वा, महत्त्वे सति क्रियावत्त्वेन वा वस्त्रादिवत् तत्सिद्धेः । न चैतावता “वैनाशिकानां” कर्मणा चेतनेन, “मीमांसकानां” वा क्षेत्रज्ञेन चेतनेन चेतनकर्तृकत्वसिद्धेः पृथिव्यादीनां सिद्धसाधनं चेतनत्वेऽपि हि तेषां पृथिव्याद्युपादानाद्यनभिज्ञत्वात् । तज्ज्ञत्वे वा स एवास्माकमीश्वरः । ईदृशमस्तु सिद्धसाधनं को हि क्लेशं विना न वाञ्छितसिद्धिमिच्छेत् ? न च साध्यहीनो दृष्टान्तः । पटादीनामप्युपादानाभिज्ञकुविन्दादिकर्तृकत्वात् । अत एव न विरुद्धता हेतोः । एवं हि सा भवेत् यद्युपादानाद्यनभिज्ञकर्तृकाः घटपटादयो भवेयुः । न चैतत्परेषामपि सम्मतम् ।

स्यादेतत् । अर्थाक्षिप्तस्य विशेषस्य शरीरादिमत्त्वादेः प्रमाणविरोधाद् विरुद्धता । यथा तृणादिविकारकारित्वाद् अग्निमद्धिमम् इत्यत्र वह्निमत्त्वाक्षिप्ततृणादिविकारोपयुक्तवह्निगतोद्भूतोष्णस्पर्शविरुद्धस्य शीतस्पर्शस्य प्रत्यक्षेणोपलम्भाद् बाधितो विरुद्धो हेतुः । तथा ह्यस्य क्षित्पाद्युपादानादिविषयं ज्ञानमात्ममनःसन्निकर्षशरीरादिकारणकं नासति तस्मिन् भवतीति तदनेनाक्षिप्तम् । तच्चात्र प्रमामबाधितमिति । तन्निवृत्तौ ज्ञानमप्यस्य निवर्तते उष्णत्वोद्भूतिविनिवृत्ताविव दाहको वह्निरवश्याय इति । न, अव्यापकनिवृत्तावव्याप्यनिवृत्तेरयोगात् । कारणं चेदव्यापकं कार्यस्य, हन्त हता तर्हि व्याप्यव्यापकसङ्कथा । भवेदेतद् यदि क्षित्याद्युपादानज्ञानमप्यस्य कार्यं स्यात्, नित्यं तु तदभ्युपेयते इति न शरीरनिवृत्तावपि निवर्तितुमर्हति, अव्यापकनिवृत्तेरव्याप्यस्यानिवृत्तेः । अन्यथा नाश्ववान् मैत्र इति गोमानपि न स्यात् । न च बुद्ध्यादीनामनित्यानां बहुलमुपलब्धेर्नित्या बुद्धिरसम्भविनीति साम्प्रतम् । न हि प्रत्यक्षाः पाथसीया हिमकरकादयस्तद्गता रूपादयोऽनित्या इति तदारम्भकैः पाथःपरमाणुभिः तद्गतैर्वा रूपादिभिरनित्यैर्भवितव्यम् । सदकारणतया तु नित्यतोभयत्रापि तुल्या । न च शरीरादिसहभावेन ज्ञानस्य तत्र तत्रोपलम्भात् शरीरादीनां ज्ञानं व्याप्यमिति युक्तम् । स्वाभाविसम्बन्धशालिता हि व्याप्यता । सा चोपाधिविरहे भवति । अस्ति च शरीरादिसहभावे ज्ञानस्योपाधिः कार्यत्वम् । कार्यं हि ज्ञानं स्वकारणं शरीरादि नातिवर्तते । नित्यं तु तदतिवर्तमानमपि साहित्योपलम्भं न विरुणद्धि । तस्माद् यथा अनित्यः शब्द उत्पत्तिमत्त्वात् घटवदिति प्रयुक्ते कश्चित् साध्यदृष्टान्तयोर्धर्मवैचित्र्यात् प्रत्यवतिष्ठते—यदि घटसाधर्म्याद् उत्पत्मित्त्वादनित्यः शब्दः, हन्त तस्मादेव रूपादिमतापि तेन भवितव्यम्, न चेदयं घटसाधर्म्येण रूपादिमान् एवमनित्योऽपि मा भूदिति । एवं च प्रत्यवतिष्ठमान उत्कर्षसमजातिवादी पराजीयते । एवमेवंवाद्यप्युत्कर्षसमजातिवादितया पराजेतव्यः साधर्म्यमात्रेणाप्रयोजकेन प्रत्यवस्थानात् । तस्य च सर्वानुमानेषु सुलभतया सर्वानुमानोच्छेदापादकत्वात् ।

स्यादेतत् । उत्पत्तिमत्त्वमुपादानाद्यभिज्ञकर्तृपूर्वकत्वमात्रव्याप्तं घटादिषु दृष्टं तावन्मात्रमेव पृथिव्यादीनां गमयेत् । नित्यसर्वविषयज्ञानवत्कर्तृत्वं तु कुतस्त्यम् ? न हि तद्घटादौ दृष्टान्तधर्मिणि दृष्टम् । अथ रूपाद्युपलब्धेः क्रियात्वेन चक्षुरादिसाधनत्वानुमानमपि⁵¹ कथम् ? न हि च्छिदादयः क्रिया इन्द्रियादिसाधना दृष्टाः,⁵² तासां कुठारादिसाधनत्वात् । अथ दृष्टान्तधर्मिण्यदृष्टमपीन्द्रियसाधनत्वं पक्षधर्मताबलात् सिध्यति । रूपाद्युपलब्धिगतं हि क्रियात्वं तदेव करणं गमयेद् यत् तदुपलब्धिनिर्वर्तनसमर्थम्, न च कुठारादयस्तन्निर्वृत्तिसमर्था इति पक्षधर्मताबलात् कुठारादिविलक्षणमदृष्टचरमपि चक्षुराद्युपस्थापयतीति तदत्रापि⁵³ समानम् । न ह्यपरिमेयानियतदिग्देशैन्द्रियकातीन्द्रियकत्रसस्थावरादिलक्षणकार्योत्पादयौगपद्यमसति सर्वविषयविज्ञाने तन्नित्यत्वे वा सेद्धुमर्हति । नो खल्वीदृशं पारमेश्वरं विज्ञानं कार्यशरीरेन्द्रियादिकार्यं⁵⁴ सम्भवति, शरीराद्युत्पत्तेः प्रागस्याचैतन्येन तत्प्राक्कालकार्यजातोत्पादाय⁵⁵ ईश्वरान्तरकल्पनाप्रसङ्गात् । एवं ततः प्राक् ततः प्रागित्यनेकालौकिककल्पनायाः⁵⁶ वरमेकमेवालौकिकं⁵⁷ बुद्धिनित्यत्वं कल्पितम् । एतेनैव शरीरेन्द्रियनित्यत्वकल्पनापि प्रत्युक्ता ।

एतेन यदेके ब्रुवते— सन्निवेशादिमत्सर्वं बुद्धिमद्धेतु यद्यपि ।
प्रसिध्येत् सन्निवेशादेरेककारणता कुतः ॥

इति तददपि पराकृतम्⁵⁸ । तेषां प्रसिध्येत् सर्वज्ञनिराक्रियामनोरथो यदि पिशितचक्षुषः परमाणून् क्षेत्रज्ञान् तत्समवेतान् वा कर्माशयान् द्रष्टुमीशते, न चैतदस्ति । तस्मादतीन्द्रियार्थदर्शिनोऽस्मदादिविलक्षणा बहवः कल्पनीयाः । तद् वरमस्त्वेक एव तादृशः कल्पनालाघवायेति ।

न च कादाचित्कपरिपाकादृष्टवत् क्षेत्रज्ञपरमाणुसंयोगादेव तनुभुवनादिकार्योत्पादोपपत्तेः कृतं चेतनकर्तृकत्वेनेति वाच्यम् । उत्पत्तिमत्त्वस्योपादानाद्यभिज्ञकर्तृपूर्वकत्वेनोपाधिविरहिणः स्वाभाविकप्रतिबन्धसिद्धेः । न चाविज्ञातानामिन्द्रियमनसां विज्ञानोत्पादसाधनानामनधिष्ठानस्य वत्सवृद्धिनिमित्तस्याप्यचेतनस्य क्षीरस्य स्वातन्त्र्येण प्रवृत्तेश्च वने विटपादीनां च विना प्रयत्नमुत्पादस्य च दर्शनाद् व्यभिचार इति साम्प्रतम्, सर्वेषामेव तेषां विवादास्पदीभूतत्वेन पक्षनिक्षेपात् । न च शशशृङ्गस्यास्तितावदनुपलब्धिविरोधादपक्षधर्मता धर्मिणो दर्शनानर्हतया भगवतस्तद्विरोधानुपपत्तेः अन्यथा सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गात् । शृङ्गस्य तु शशशिरोवर्तिनो वत्सादिगतस्येव दर्शनार्हस्यानुपलब्धिनिराकृतस्य साधनानर्हत्वात् ।

स्यादेतत् । नोत्पत्तिमन्मात्रं स्वभावप्रतिबद्धं बुद्धिमद्धेतुत्वेन किन्तु तद्विशेषः, यद्दृष्टेरक्रियादर्शिनोऽपि कृतबुद्धिरुत्पद्यते, तस्य च दृष्टेः सोपजायते । यद् बुद्धिमद्भावाभावानुविधायिभावाभावं⁵⁹ दृष्टं घटादि च तथा, न तूत्पत्तिमन्मात्रं तनुभुवनाद्यपि, तस्य तद्भावाभावानुविधानादर्शनात्⁶⁰ । तदेतेन विशेषणोपाधिना प्रयुक्तां बुद्धिमद्धेतुकत्वव्याप्तिमुपजीवदुत्पत्तिमत्त्वसामान्यं न तेन स्वभावप्रतिबद्धमिति न तद्गमयितुमर्हति । अन्यथा धूमप्रयुक्तां धूमध्वजव्याप्तिमुपजीवतः पाण्डुतादेः कुमुदकपोतकादिगतादपि धूमकेतनानुमानप्रसङ्गादिति⁶¹ ।

अत्रोच्यते । इदमत्र निपुणं भवन्तो निरूपयन्तु किं बुद्धिमदन्वयव्यतिरेकानुविधानं विशेष उताहो तद्दर्शनम् । यदि पूर्वः कल्पः, स बुद्धिमद्धेतुकत्वं तनुभुवनादीनामातिष्ठमानैरभ्युपेयत एव । न हि कारणं कार्याननुविहितभावाभावमन्यो वक्तुमर्हत्यह्रीकात् । अथ तद्दर्शनं न तर्ह्यक्रियादर्शिनः कृतबुद्धिसम्भवः । य एव हि पटोऽनेन बुद्धिमद्धेत्वन्वयव्यतिरेकानुविधायी दृष्टः, स एव तत्कार्यो न तु विपणिवर्ती । तज्जातीयस्य तदन्वयव्यतिरेकानुविधानदर्शनाददृष्टान्वयव्यतिरेकानुविधानमपि तज्जातीयं तथेति चेत् ? हन्त उत्पत्तिमद् घटादि बुद्धिमदन्वयव्यतिरेकानुविधायीत्यन्यदपि तज्जातीयं तनुभुवनादि तथा भवद् दण्डेन न पराणुद्यते । घटजातीयमुत्पत्तिमद् बुद्धिमत्पूर्वमिति चेत् ? ननु प्रासादादि न तद्धेतुकं भवेत् अघटजातीयकत्वात् । अथ यज्जातीयं बुद्धिमदन्वयव्यतिरेकानुविधायि दृष्टम् तज्जातीयमेवादृष्टान्वयव्यतिरेकमपि बुद्धिमद्धेतुकम् । तत् किमिदानीं कार्यजातीयं प्रासादादि बुद्धिमद्धेतुकं न दृष्टं येनोत्पत्तिमत्तनुभुवनादि तथा न स्यात् । न खलु तज्जातीयत्वे कश्चिद् विशेष इति । यत्तु मृद्विकारत्वेन वल्मीकस्य घटादिवत् कुलालकार्यत्वं न भवति तत्कुम्भकारस्य दृश्यस्य प्रत्यक्षानुपलम्भविरोधात् । अदृश्यचेतनपूर्वकत्वं⁶² तु तस्योपेयत एव ।

स्यादेतत् । नोत्पत्तिमात्रमुपादानाभिज्ञकर्तृकत्वेन व्याप्तम्, अपि तु यदस्मदादिशक्यज्ञानोपादानादि । न च तथा तनुभुवनाद्युत्पत्तिमदपि, तस्माद् व्याप्तिविरहान्न तत्पूर्वकमिति । तदयुक्तम्, उत्पत्तिमत्त्वतदुपादानाद्यभिज्ञकर्तृकत्वयोः प्रथममन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्याप्तौ सिद्धायां तदुपादानादिशक्यज्ञानत्वादिकल्पनायाः कार्यज्ञानविषये व्यवस्थापनात् । व्याप्तिबलेन ज्ञानसामान्यसिद्धौ⁶³ पक्षधर्मताबलेन तन्नित्यत्वसिद्धिरित्युक्तम् । तेनोपाधेरनुस्रियमाणस्यानुपलब्धेः स्वभावप्रतिबद्धमुत्पत्तिमत्त्वं बुद्धिमद्धेतुकत्वेन । न च स्वभावप्रतिबद्धमुत्पत्तिमत्त्वं स्वसम्बन्धिनमतीत्यापि⁶⁴ वर्त्स्यतीति शक्यं शङ्कितुम् । तथा सति स्वभावहानिप्रसङ्गः ।

स्यादेतत् । न सर्वज्ञपूर्वकाः क्षित्यादयः प्रमेयत्वसत्त्वादिभ्यः घटादिवदित्यनुमानानि सन्ति प्रतिपक्षसाधनानीति सत्प्रतिपक्षतया प्रकृतमनुमानाभासम् । अत्रोच्यते । किमनेन सर्वज्ञपूर्वककत्वं निषिध्यते उत ज्ञातृमात्रपूर्वकत्वं सर्वज्ञग्रहणं तूपलक्षणार्थम् । यदि पूर्वः कल्पः,⁶⁵ तत एकदेशदर्शिपूर्वकत्वं साधितं स्यात् । तथा चापसिद्धान्तः । न च शक्यमपि । न ह्यस्मदादिनार्वाग्दृशा शक्याः पृथिव्यादयः कर्तुम् । ज्ञातृमात्रपूर्वकत्वे तु निषेध्ये घटादिभिर्व्यभिचारः । यच्चेश्वरो नाधिष्ठाता परमाण्वादीनामशरीरित्वाद् मुक्तात्मवत्, ऐश्वरं वा ज्ञानं न सर्वविषयम् अनित्यं च, ज्ञानत्वाद् अस्मदादिज्ञानवत् इत्यनुमानं तत्पक्षधर्मतासिद्ध्यर्थमीश्वरसिद्धिं तद्बुद्धिमत्त्वं चापेक्षमाणं तत्प्रसाधकप्रमाणविरुद्धमात्मानमेव तावन्नासादयितुमर्हति, प्रागेव तद्विरोद्धुम् । न ह्यागमानुमाने जगत्कर्तृत्वनित्यसर्वविषयबुद्धिमत्त्वमन्तरेण⁶⁶ केवलमीश्वरं साधयतः । तथा च ताभ्यां विरुद्धं भवदनुमानं नोत्पत्तुमर्हतीति सिद्धम् । बुद्धिवदिच्छाप्रयत्नावप्यस्य नित्यौ सकर्तृकत्वसाधनान्तर्गतौ मन्तव्यौ,⁶⁷ ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नसमवायलक्षणत्वात् कर्तृत्वस्य । तेषां च परस्पराविनाभावादन्यतमसिद्धावितरयोः सिद्धेः । तदेवमुत्पत्तिमत्त्वादेव पक्षधर्मतासहायादेवम्भूतेश्वरसिद्धिरित्युक्तम् ।

भवतु वा तस्मादुपादानाद्यभिज्ञकर्तृकत्वमात्रसिद्धिः । परिशेषानुमानात् तु व्यतिरेकसिद्धेर्विशेषसिद्धिः⁶⁸ । तथा हि तनुभुवनाद्युपादानाद्यभिज्ञः⁶⁹ कर्ता नानित्यासर्वविषयबुद्धिमान्, तत्कर्तुस्तदुपादानाद्यनभिज्ञत्वप्रसङ्गात् । न ह्येवंविधस्तदुपादानाद्यभिज्ञो दृष्टः, यथास्मदादिः । तदुपादानाद्यभिज्ञश्चायम् । तस्मात् तथेति । नो खलु परमाणुभेदान् प्रति क्षेत्रज्ञसमवायिनश्च कर्माशयभेदानपरिमेयान् अन्यः शक्तो ज्ञातुमृते तादृशादीश्वरादिति विपञ्चितमधस्तात् । परपुरुषसमवेतावपि धर्माधर्मावधिष्ठातुं शक्नोति सम्बन्धात् । न हि साक्षात् संयोगसमवायावेव सम्बन्धौ संयुक्तसंयोगिसमवायस्यापि तद्भावात् । संयुक्ताः खल्वीश्वरेण परमाण्वादयः । तैश्च क्षेत्रज्ञाः । तत्समवेतौ धर्माधर्माविति । संयुक्तसमवायो वा क्षेत्रज्ञेनेश्वरस्य संयोगात् अजसंयोस्याप्युपपादितत्वात् । धर्माधर्मौ परमाणून् वा स्वधर्मोपग्रहमन्तरेणापि चेश्वरः स्वकार्यारम्भाभिमुखान् करिष्यति विषविद्याविदिव विषशकलं क्रियारम्भाभिमुखम् । एतेन चेतनोपादानत्वमपि व्याख्यातम् । “वार्त्तिककृता” तूपलक्षण तया चेतनत्वं हेतुरुक्तः । उत्पत्तिमत्त्वादयोऽपि हेतव ऊहनीयाः ।

इमं च न्यायमाम्नाय उपोद्वलयति— एतस्य⁷⁰ वाक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिव्यौ विधृते तिष्ठतः । द्यावाभूमी⁷¹ जनयन् देव एकः । तदैक्षत⁷² बहुस्यां प्रजायेय । इत्यादिः स्मृतिश्च भवति— अज्ञो⁷³ जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुःखयोः ।
ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा ॥

अकारणत्वेन चेश्वरज्ञानस्य नित्यतां दर्शयति श्रुतिः— अपाणिपादो⁷⁴ जवनो ग्रहीता
पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः ।
स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता
तमाहुरग्यं पुरुषं महान्तम् ॥

इत्यादिका । एतयैवाशरीरित्वमपि दर्शितं भवति । परिशिष्टं तु “वार्त्तिककृता” स्वयमेव विपञ्चितमित्युपरम्यते ॥ २१ ॥

॥ इतीश्वरोपादानताप्रकरणम् ॥

आकस्मिकत्वप्रकरणम्

अनिमित्ततो भावोत्पत्तिः कण्टकतैक्ष्ण्यादिदर्शनात् ॥ ४ । १ । २२ ॥

कण्टकादीनां संस्थानविशेषवतां निमित्तादर्शनेनानिमित्ततां मन्वानस्तेनैव दृष्टान्तेन शरीरादीनामपि संस्थानभेदवतामनिमित्ततां मन्वानः पूर्वपक्षयति—“अनिमित्ततः …दर्शनात् ॥” इति । अदृश्यमाननिमित्तानां शरीरकण्टकादीनां पक्षनिक्षेपात् पक्षेण व्यभिचारानुद्भावनात् उद्भावने वा सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गात् सर्वत्र तस्य सुलभत्वात् उभयसिद्धेन निमित्तवत्पटादिदृष्टान्तेन संस्थानभेदवत्त्वात्⁷⁵ कण्टकशरीरादीनामपि निमित्तवत्त्वानुमानमिति⁷⁶ सिद्धान्तः ॥ २२ ॥

अनिमित्तनिमित्तत्वान्नानिमित्ततः ॥ ४ । १ । २३ ॥

सिद्धान्त्येकदेशिमतमुपन्यस्य⁷⁷ दूषयति—“अनिमित्त…निमित्ततः ॥ अपरे त्विति” ॥ २३ ॥

निमित्तानिमित्तयोरर्थान्तरभावादप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । २४ ॥

स्वयं “वार्त्तिककारः” कण्टकादीनामनिमित्ततां विकल्प्य दूषयति— “कण्टकादीनां चानिमित्तं जन्मेति । प्रतिपाद्यप्रतिपादकन्यायस्येति ।” प्रतिपाद्यः पुरुषः कर्म प्रतिपादकश्च पुरुषः कर्ता, कर्तृकर्मणी च कारके । कारकं च क्रियाया निमित्तमिति प्रतिपाद्यप्रतिपादकविषयो न्यायः । स चायमनिमित्तं शरीरादीनां जन्मेति प्रतिजानानेनानेनाभ्युपेयते । अन्यथा ते मूकतैव स्यादिति । तदिदमुक्तम्, “सर्वं चानिमित्तं प्रतिपादयसि चेति व्याहतम् ।” न केवलं प्रतिपाद्यप्रतिपादकन्यायाभ्युपगमात्, इतोऽपीत्याह—“वाक्योपादानाच्चेति ।” प्रतिपादननिमित्तं वाक्यमुपादत्से अभिधत्से चानिमित्तं सर्वमिति व्याघात इत्यर्थः । “तथा प्यन्यतरधर्मासिद्ध” इति । अन्यतरेण साध्यधर्मेणानिमित्तत्वाख्येनासिद्धोऽनिमित्तत्वस्यैवासिद्धेः । ननु प्रतिवादिनो वाङ्मात्रेण न सिद्धमसिद्धं भवत्यतिप्रसङ्गादित्यत आह—“संस्थानविशेवत्त्वस्य भावात् ।” पटादिदृष्टान्तेन कण्टकादीनां सनिमित्तकत्वस्य प्रामाणिकत्वे न वाङ्मात्रासिद्धेरसिद्धिरिति⁷⁸ । कस्मात् पुनः पूर्वः पक्षः स्वयं “सूत्रकारेण” न निराकृत इत्यत आह “भाष्यकारः, स खल्वयं वादोऽकर्मनिमित्त” इति ॥ २४ ॥

॥ आकस्मिकत्वप्रकरणम् ॥

सर्वानित्यताप्रकरणम्

सर्वमनित्यमुत्पत्तिविनाशधर्मकत्वात् ॥ ४ । १ । २५ ॥

अन्ये तु मन्यन्ते—“सर्वम्…त्वात् ॥” हेतोर्गमकत्वं दर्शयितुं पृच्छति— “किमनित्यमिति ।” उत्तरम् “यस्य कदाचिद्भावः ।” हेत्वर्थं विवृणोति—“उत्पत्तीति ।” यद् “उत्पत्तिधर्मकमनुत्पन्नं नास्ति” तद् उत्पन्नं चास्ति, “विनाशधर्मकं च विनष्टं नास्ति” अविनष्टं चास्ति । तस्मात् पूर्वापरयोः कालयोरभावान्मध्ये च भावात् सिद्धं कदाचिद्भावलक्षणमनित्यत्वमुत्पत्तिविनाशधर्मकत्वादित्यर्थः । साध्यधर्मिरूपं पृच्छति—“किं पुनरिति ।” उत्तरम्—“भौतिकं चेति ।” अत्र तावत् स्वयं “वार्त्तिककार” उत्तरमाह—“सर्वमनित्यमिति । सूत्रस्य दृष्टान्तार्थत्वादिति ।” अर्थशब्दो निमित्तवचनः, दृष्टान्तनिमित्तत्वात् “सूत्रस्य” प्रतिज्ञाहेतूपन्यासपरस्य । न दृष्टान्तं विना हेतूः प्रतिज्ञार्थस्य गमको यत इत्यर्थः । एतदेव विभजते—“सर्वमनित्यमिति ।” निराकरणान्तरमाह—“उत्पत्तिविनाशधर्मकत्वादिति” चायमिति ॥ २५ ॥

नानित्यतानित्यत्वात् ॥ ४ । १ । २६ ॥

“सिद्धान्त्येकदेशी”मतमुपन्यस्य दूषयति—“नानि…त्वात्” ॥ इति ॥ २६ ॥

तदनित्यत्वमग्नेर्दाह्यं विनाश्यानुविनाशवत् ॥ ४ । १ । २७ ॥

नित्यस्याप्रत्याख्यानं यथोपलब्धि व्यवस्थानात् ॥ ४ । १ । २८ ॥

परमसिद्धान्तं “सूत्रो”क्तमाह—“अयं खल्विति ।” अथोच्यते न वयं सर्वमनित्यं साधयामः, अपि तु यस्य यस्यानित्यता नामास्ति धर्मः तत्सर्वमनित्यमिति । ततश्चाकाशादीनां नित्यत्वेऽपि नास्मत्पक्षक्षतिरिति । तदेतत् सिद्धसाधनेन दूषयति—“अनित्यताभावाच्च सर्वमनित्यं न दोष” इति । यस्य सन् धर्मी स्वं तद्योगादनित्यः स्यात् स एव कदाचिन्नास्तीत्यत आह—“अनित्यत्वं नाम धर्मः, सोऽसति धर्मिणि न भवतीति ।” स्यादेतत् । उत्पत्तिविनाशधर्मकत्वावगतावनित्यताधर्मयोगात् तावद् घटादि भवत्यनित्यम्⁷⁹ । तेनैव दृष्टान्तेन सत्त्वादाकाशादयोऽपि भविष्यन्त्यनित्या इति देशयति—“अथ पुनरिति ।” परिहरति—“तस्याप्युत्तरपदसिद्ध्या”⁸⁰ तत्पदार्थस्य नित्यत्वस्य सिद्धेरिति ॥ २८ ॥

॥ सर्वानित्यताप्रकरणम् ॥

सर्वनित्यत्वनिराकरणप्रकरणम्

सर्वं नित्यं पञ्चभूतनित्यत्वात् ॥ ४ । १ । २९ ॥

अयमपर एकान्तः—“सर्वं…त्वात् ॥ सर्वं नित्यम् ।” कस्मात् ? “पञ्चभूतनित्यत्वात् ।” पञ्चभूतात्मकं खल्वेतद् गोघटादिकार्यमुपलभ्यते । व्यपदिशान्ति हि मृद्घटो मृच्छरीरमिति । भूतानि च नित्यानि, तेषामुच्छेदस्य “नैयायिकै”रनभ्युपगमात् । तेन भूतात्मनां गोघटादीनां नित्यतेति पूर्वः पक्षः ॥ २९ ॥

नोत्पत्तिविनाशकारणोपलब्धेः ॥ ४ । १ । ३० ॥

भूतेभ्यो भौतिकानि भिन्नानि । न हि परमसूक्ष्माः परमाणवो गोघटादयः, परमाणुवत्तेषामप्यतीन्द्रियत्वेन सर्वाग्रहणप्रसङ्गादित्युक्तं “द्वितीयेऽध्याये ।” तस्माद् ग्रहणाग्रहणलक्षणविरुद्धधर्मयोगाद्⁸¹⁸² अन्ये भौतिका भूतेभ्यः । तथा च तेषामुत्पत्तिविनाशकारणोपलब्धेर्न नित्यत्वं भूतनित्यत्वेऽपीति सिद्धान्तमाह—“नोत्पत्ति… लब्धेः” इति ॥ ३० ॥

तल्लक्षणावरोधादप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । ३१ ॥

भूतसारूप्येण तादात्म्यं मन्यमानः पुनरपि पूर्वपक्षवाद्याह—“तल्लक्षणा… षेधः ॥ तल्लक्षणावरोधाद्” गोघटादीनां भूतनित्यत्वेन नित्यत्वस्याप्रतिषेधः ॥ ३१ ॥

नोत्पत्तितत्कारणोपलब्धेः ॥ ४ । १ । ३२ ॥

भूतसारूप्यं गोघटादीनां भूतकार्यत्वेऽप्युपपद्यमानं न भूतात्मकत्वमवगमयतीत्याशयवानाह—“नोत्पत्ति…लब्धेः ॥” इति । अपि च यद्युत्पत्तिविनाशौ न भावानां वस्तुसन्तौ कथं प्रेक्षावतामभिमतोत्पत्तिकारणे अनभिमतविनाशकारणे च तदर्थिनां प्रवृत्तिरित्याह—“उत्पत्तिविनाशकारणेति ।” अपि चाव्यापको हेतुरित्याह— “शब्दकर्मबुद्ध्यादीनां चाव्याप्तिः ।” अव्यापकश्च अनेकान्त उक्तः । पक्षो हि सर्वं नित्यमिति । तस्मिन्नस्य सत्त्वासत्त्वाभ्यामनेकान्तः, अनेकः सत्त्वासत्त्वलक्षणः अन्तोऽस्येत्यनेकान्त इति । तदेतद् “वार्त्तिककारो” वक्ष्यत्यर्थदृष्ट्या “पक्षस्यान्तद्वयेऽवस्थानादिति ।” हेतोरन्तद्वये सत्त्वासत्त्वरूपे पक्षस्यावस्थानादिति योजना ।

असति बाधके मिथ्यात्वकल्पनायामतिप्रसङ्ग इत्यमुमर्थं शङ्कानिराकरणाभ्यामाह—“सप्नविषयेत्या”त्यादिना । “भाष्यो”क्तमर्थमुक्त्वा स्वयं “वार्त्तिककार” आह—“सर्वस्य⁸³ चेति । यावद्⁸³ येन प्रतिपाद्यत” इति । प्रतिपादनेन क्रियत इत्यर्थः । शेषमतिरोहितार्थम् ॥ ३२ ॥

न व्यवस्थानुपपत्तेः ॥ ४ । १ । ३३ ॥

तदेवं “साङ्ख्यानां” मतमपास्य “स्वायम्भुवानां” मतमपाकर्तुमुपन्यस्यति—“अपरे तु सर्वं नित्य”मित्यन्यथा वर्णयन्ति । त्रिविधः खल्वयं धर्मिणः परिणामो धर्मलक्षणावस्थारूपः । तद् यथा सुवर्णं धर्मि, तस्य धर्मपरिणामो वर्धमानरुचकादिः, धर्मस्य तु लक्षणपरिणामोऽनागतादिः । यदा खल्वयं हेमकारो वर्धमानकं भङ्क्ता रुचकादिमारचयति, तदा वर्धमानको वर्तमानतालक्षणं हित्वा अतीततालक्षणमापद्यते । रुचकं त्वनागततालक्षणं हित्वा वर्तमानतामापद्यते । वर्तमानतापन्न एव तु रुचको नवपुराणभावमापद्यमानोऽवस्थापरिणामवान् भवति । नवपुराणावस्थाश्च वर्तमानलक्षणाश्रया लक्षणपरिणामाः । सोऽयं त्रिविधः परिणामो धर्मिणः । धर्मलक्षणावस्थाश्च धर्मिणो भिन्नाश्चाभिन्नाश्च । तथा च ते धर्म्यभेदात्⁸⁴ तन्नित्यत्वेन नित्याः । भेदाच्चोत्पत्तिविनाशविषयत्वमित्युभयमुपपन्नम् ।

ननु यद्युपजनापायधर्मकत्वं धर्माणां हन्तोत्पत्तेः प्राक तेषामसत्त्वाद् विनाशाच्चोर्ध्वमसत्त्वात् कथं सर्वनित्यत्वसिद्धिरित्यत आह “भाष्यकारः— यच्चोपजायते तत् प्रागप्युपजनादस्ति” धर्मिरूपेणेति शेषः । “तन्निवृत्तमप्यस्तीति ।” अत्रापि धर्मिरूपेणेति शेषः ॥

निराकरोति—“न व्यव…पत्तेः ॥” उपजनापाययोः स्वरूपतः कालतो विशेषतः⁸⁵ सम्बन्धितोऽनागतत्वादितश्च व्यवस्थानुपपत्तेरित्यर्थः । एतदुक्तं भवति न तावद् भेदाभेदौ परस्परपरीहारव्यवस्थितधर्माणावेकत्र समाविशतः । तस्मादुपजनापायव्यवस्थायै भेदं धर्मलक्षणावस्थानां धर्मिण इच्छता तेषामनित्यत्वमभ्युपेतव्यम् ।

“साङ्ख्य”वत् सत्कार्याभ्युपगमेन तु नित्यत्वव्यवस्थापने “वार्त्तिककार” आह—“यच्च निवर्तते तन्निवृत्तमप्यस्तीति ब्रुवाण” इति सुगमम् ॥ ३३ ॥

॥ इति सर्वनित्यत्वनिराकरणप्रकरणम् ॥

सर्वपृथक्त्वनिराकरणप्रकरणम्

सर्वं पृथग् भावलक्षणपृथक्त्वात् ॥ ४ । १ । ३४ ॥

“अयम्” अन्य एकान्तो “बौद्धा”नाम् “सर्वं…पृथक्त्वात् ॥ सर्वं पृथक्,” कस्मात् ? “भावलक्षणपृथक्त्वात् ।” न रूपाद्यतिरिक्तं द्रव्यं नाम किञ्चिदस्ति, नाप्यवयवातिरिक्तः कश्चिदवयवीति “सौत्रान्तिका वैभाषिकाश्च” प्रतिपेदिरे । “वार्त्तिकम्—अस्य⁸⁶ प्रयोग” इति । “कुम्भशब्दोऽनेकविषय” इति । पारमार्थिकानेकविषयः, काल्पनिकं तु कुम्भस्यैकत्वं न वार्यते । तथा चैकपदमित्येकपदेन न व्यभिचारः, तस्यापि पारमार्थिकानेकविषयत्वादित्यर्थः ॥ ३४ ॥

नानेकलक्षणैरेकभावनिष्पत्तेः ॥ ४ । १ । ३५ ॥

तान् निराकरोति—“नानेक…निष्पत्तेः ॥” अनेक विधैर्लक्षणैः सम्बद्धस्यैकस्य भावस्य घटादेरवयविनो निष्पत्तेरिति । स्यादेतत् । घटादिशब्देभ्यो रूपादीनां च बुध्नादीनां च बहूनामवगमात् कथमेकार्थतेत्यत आह—“आधारधेयभावेनेति ।” यदि नानार्थतापि भवति घटादिशब्दानां तथापि प्रत्येकमेकत्वं तदर्थानामशक्यापह्नवमिति न पूर्वपक्षिणोऽभिमतसिद्धिरिति⁸⁷ ॥ ३५ ॥

लक्षणव्यवस्थानादेवाप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । ३६ ॥

“अथापीति” अपि चेत्यर्थ । “लक्षण…प्रतिषेधः ॥ अणुसमूहे चागृह्यमाण” इति । परमसूक्ष्मत्वेनातीन्द्रियत्वादित्यर्थः । “अथाप्येतदनुक्तमिति ।” अपि च भावलक्षणपृथक्त्वादिति हेतुमुक्त्वा “बौद्धेन” पश्चादेतदुक्तम् । किं तदुक्तमित्यत आह—“नास्त्येको भावो यस्मात् समुदाय” इति । एतदनूक्तं दूषयति—“एकानुपपत्तेर्नास्त्येव समूहः ।” अनूक्तं विवृणोति—“नास्त्येको भावो यस्मात् समूहे भावशब्दप्रयोगः ।” अस्य दूषणं विवृणोति—“एकस्यानुपपत्तेरिति ।” एतत् प्रपञ्चयति—“एकसमुच्चयो हीति ।” नास्त्येको भाव इति यस्य भावस्यैकत्वप्रतिषेधः प्रतिज्ञायते, समूहे भावशब्दप्रयोग इति ब्रुवता स एवाभ्यनुज्ञायते । ननु समूहोऽभ्यनुज्ञायते न त्वेको भाव इत्यत आह—“एकसमुच्चयो हि समूह” इति । तदनेन प्रतिज्ञया हेतोर्व्याघात उक्तः । सम्प्रति प्रतिज्ञाया हेतुना व्याघात इत्याह—“समूहे भावशब्दप्रयोगादिति चेति ।”

उपेत्य तूच्यते अनेकार्थत्वमप्यत्रासम्भवीति “समूहभेदस्य⁸⁸ चानवस्थानादिति ।” यदि समूहमात्रमेव⁸⁹ न त्वेकं किञ्चिदस्ति । तथा सति घटलक्षणे समूहे भेद्यमाने नाल्पतरतमादिभेदः प्रतीयेत, घटादिकपालशर्कराचूर्णपरमाणूनां समूहत्वेनानन्तावयवत्वादयं महान् अयमल्पोऽल्पतरोऽल्पतम⁹⁰ इति विभागो न स्यात् । तस्मादनेन तारतम्यं समर्थयमानेन क्वचित् समूहनिवृत्तिर्वाच्या । न चासावसमूहमेकमन्तरेण इत्येकोऽभ्युपेयत इत्यर्थः । उक्तमर्थमविद्वान् शङ्कते—“अथ मन्यस” इति । “रूपादीनां समुदाय⁹¹ इति चत्वारि वा द्रव्याणीति” चावान्तरदर्शनभेदविवक्षया द्रष्टव्यम् । उक्तार्थप्रदर्शनेनोत्तरम्—“एतस्मिन्⁹² वै दर्शने” इति । “अथानन्तं समुदायं प्रतिपद्यस” इति । निराकृतस्यापि पुनराशङ्का आगमविरोधमापादयितुम् । “एकानुपपत्तौ नानेकोपपत्तिरिति ।” यत्तदनेकमुक्तमेतत्⁹³ त्याज्यमिति । शेषं भाष्यव्याख्यायां व्याख्यातम् ॥ ३६ ॥

॥ इति सर्वपृथक्त्वनिराकरणप्रकरणम् ॥

सर्वशून्यत्वनिराकरणप्रकरणम्

सर्वमभावो भावेष्वितरेतराभावसिद्धेः ॥ ४ । १ । ३७ ॥

सम्प्रति “शून्यतावादिनम्” उत्थापयति—“अयमपर एकान्तः । सर्वम्……… सिद्धेः ॥ सर्वमभाव” इति प्रतिज्ञा । अत्र हेतुः “भावेष्वितरेतराभावसिद्धेरिति ।” सर्वमिदं प्रमाणप्रमेयप्रमातृप्रमितिरूपमभावस्तुच्छं भावेष्वितरेतराभावसिद्धेरिति । “वार्त्तिककारो” व्याचष्टे—“असत्प्रत्ययप्रतिषेधाम्यां भावशब्दसामानाधिकरण्यात् ।” प्रमाणादयः खल्वमी परस्परानात्मकतया असदिति प्रत्ययस्य नञश्च गोचरा इत्यनुभूयन्ते । अतस्तद्वाचिनां शब्दानां तत्सामानाधिकरण्यम् । ततः प्रमाणादयोऽसन्तः अनुत्पन्नप्रध्वप्तपटवत् । अपि चामी भावा नित्या अनित्य वा ? नित्यत्वे सर्वसामर्थ्यरहितस्यासत्त्वम् । न हि नित्यं क्वचित् कार्य उपयुज्यते क्रमाक्रमानुपपत्तेरित्युक्तम् । अनित्यत्वे तु विनाशस्वभावाश्चेद् द्वितीयादिष्विव क्षणेषु प्रथमक्षणेऽपि न स्युः । सत्त्वे वा नामी विनाशस्वभावाः । अतत्स्वभावत्वे वा क्षणान्तरेऽपि न नश्येयुः । नो खलु नीलं स्वकारणादुपजातं जातु कारणसहस्रैरपि शक्यं पीतं कर्तुमिति विनाशस्वभावकत्वमकामेनाप्यनित्यानामेषितव्यम् । तस्माद् भावानां शून्यतैव पारमार्थिकी, कल्पनया त्ववस्तुसत्या सन्त इवावभासन्त इति युक्तमुत्पश्यामः । “तथा च सर्वे भावा” इति । सर्वे भावशब्दा इत्यर्थः । प्रयोगश्च सर्वे भावशब्दा असद्विषया असत्प्रत्ययप्रतिषेधशब्दाभ्यां सामानाधिकरण्यात् । अनुत्पन्नप्रध्वस्तघटवाचकशब्दवदिति ॥ ३७ ॥

न स्वभावसिद्धेर्भावानाम् ॥ ४ । १ । ३८ ॥

अत्र तावदुत्सूत्रं “भाष्यो”क्तं दूषणं “वार्त्तिककार” आह—“प्रतिज्ञापदयोः प्रतिज्ञाहेत्वोश्च व्याघात” इति । “अभिन्नविभक्तिकत्वमिति ।” अभिन्नार्थकविभक्तिकत्वं न त्वभिन्नविभक्तिकत्वमेव विभिन्नविभक्तिकानामपि सामानाधिकरण्यात् । यथा चैत्रः पठतीति, यथा वा न त्वां तृणाय मन्य इति । “नासति तत्प्रत्ययेन भवितुमिति ।” न ह्यत्यन्तासन्निरुपाख्यं सर्वमिति वा भाव इति वा अभिधानस्यापि⁹⁴ गोचरः । उपपादितं हि “द्वितीयसूत्रे” एव यथा असद्वा अनिर्वचनीयं वा न ख्यातिगोचरोऽपि तु सदेव सदन्तरात्मना । तथा च कुतोऽत्यन्तासतः कल्पनागोचरत्वमपीति । “शेषं भाष्ये” इति । प्रतिज्ञाहेत्वोर्व्याघातो “भाष्ये” प्रपञ्चित इति ।

उत्सूत्रमुक्त्वा “भाष्यकारः” सौत्रं दूषणं वक्तुमाह—“सूत्रेण चाभिसम्बन्धो” दूषणस्य । “न स्वभावसिद्धेर्भावानाम् ॥” सर्वमभाव इति नास्ति । कस्मात् ? स्वभावसिद्धेर्भावानां स्वभावो धर्मो द्रव्यादीनां सदादिः । अथवा स्वभावः स्वरूपं भावानां येनामी भावाः स्वभावाद्⁹⁵ व्यावर्तन्ते तस्य सिद्धेः, अथवा⁹⁶ असन्निति प्रत्ययस्य गव्यश्वात्मनेति विशेषणात् । अगौरित्यस्य च गां परिहृत्याश्वादिभिः सम्बन्धात् गोभावसिद्धिः⁹⁷ एवमश्वादिष्वपीति । स्वभावसिद्धेर्भावानां नाभाव इत्यर्थः । “न स्वभावसिद्धेरिति सूत्र”मनूद्य “वार्त्तिककारः” स्वरूपमात्रेण व्याख्याय प्रश्नपूर्वकं तात्पर्यमस्य दर्शयति—“पूर्वसूत्रस्यति । कश्च स्वो भाव” इत्यादिना “सिद्धो भाव” इत्यन्तेन “सूत्रस्य” व्याख्यानत्रयं “भाष्यकारीयं वार्त्तिककारो” दर्शयति । “सामान्यो धर्मः समानो” नित्यत्वादिरित्यर्थः । प्रश्नपूर्वकमसत्प्रत्ययप्रतिषेधसामानाधिकरण्यं भावस्योपपादयति—“कथं तर्हीति ।” असच्छब्दः खल्वभावविशेषणं सदेवाभिधत्ते, एवमसत्प्रत्ययोऽप्यभावविशेषणं सदेवावलम्बते । यथा शुक्लशब्दः शुक्लगुणविशिष्टे पटे वर्तते, तथा चासत्प्रत्ययाभिधानयोरुपपन्नं भाववाचिना पदेन सामानाधिकरण्यमित्यर्थः । भावश्च कश्चिन्नित्यः कश्चिदनित्यः । तत्र नित्यस्यार्थक्रियाकारित्वमुपपादितं क्षणभङ्गभङ्गे । अनित्योऽपि न विनाशस्वभावो भावः, किं तु स्वकारणादयं सत्स्वभावो भावो जातः, कारणान्तरात् तु विनश्यति । यत् तूक्तम्, नीलं न शक्यं पीतं कर्तुमिति, तत्र ब्रूमः, शक्य एव नीलः पटः पीतः कर्तुम् । आमः श्यामो घटो वह्निसंयोगाद् रक्तः । अथ नीलत्वं न पीतत्वं शक्यं कर्तुम्, ननु भावोऽपि किमभावः कर्तुं शक्यः ? यथैककुम्भाधिकरणे श्यामरक्तत्वे पर्यायेण भवतः, एवं कपालाधिकरणौ कुम्भभावाभावाविति न दोषः ॥ ३८ ॥

न स्वभावसिद्धिरापेक्षिकत्वात् ॥ ४ । १ । ३९ ॥

“स्वभावसिद्धेरिति” यदुक्तं तदाक्षिपति “शून्यवादी—न स्व……त्वात् ॥” सर्व एव हि भावा भिन्नस्वभावाः, भिन्नत्वं चैषामन्यापेक्षम् । तथा हि नीलं भिन्नं पीतापेक्षया⁹⁸ न तु स्वभावतः । एवं ह्रस्वदीर्घत्वपरापरत्वपितापुत्रत्वादयः परस्परापेक्षा द्रष्टव्याः । यच्च परापेक्षं तन्न स्वाभाविकं यथा जपाकुसुमापेक्षः स्फटिकस्यारुणिमेत्याक्षेपः⁹⁹ ॥ ३९ ॥

व्याहतत्वादयुक्तम् ॥ ४ । १ । ४० ॥

समाधत्ते—“व्याह………क्तम् ॥” एतद् व्याचष्टे—“यदीति ।” ननु यद्यनेन क्रमेणोभयाभावो भवति, भवतु सिद्धमेव नः समीहितमित्यत आह—“अपेक्षायामनपेक्षायां चेति ।” परिमाणभेदो हि दीर्घत्वं ह्रस्वत्वं वा स च भावानामौत्पत्तिकः केवलं तस्यातिशयानतिशयौ परस्परग्रहणाधीनौ । तथा हीक्षुयष्टेर्वेणुयष्टितो ह्नस्वत्वं पूर्वसङ्ख्यायोगिहस्तपरिमितत्वमनतिशयः वेणुयष्टेस्तु दीर्घत्वातिशयः परसङ्ख्यायोगिहस्तपरिमितत्वम् । तच्चेदं प्रतियोगिनिरूपणाधीननिरूपणम् । न तु प्रतियोग्यधीनोत्पत्तीति न वस्तुधर्मोऽयं परापरापेक्षो भिन्नत्वं च भेदः । स च वस्तु विशेषणं नोत्पत्तौ वस्त्वन्तरमपेक्षते, किं तु स्वनिरूपणे । एवं पितृत्वमपि पितरि व्यवस्थिता जननशक्तिरेव, सा जन्यनिरूपणाधीननिरूपणा, न तु तदधीनोत्पत्तिः । विपञ्चितं चैतदस्माभिः “ब्रह्यतत्त्वसमीक्षायाम्¹⁰⁰ ।” परत्वापरत्वादयस्त्वपेक्षाबुद्धिनिमित्ततया परापेक्षोत्पादा¹⁰¹ अपि लोकयात्रामुद्वहन्तो न शक्याः प्रत्याख्यातुम् । न चैतावता तदधिकरणं भावो न निरपेक्ष इति सर्वमवदातम् ।

स्यादेतत् । अपेक्षामात्रमेव दीर्घत्वादयो भविष्यन्ति, कृतमेषां वस्तुस्वभावेनेत्यत आह—“स्वभावसिद्धौ चासत्यामिति । अपेक्षासामर्थ्यम्” अपेक्षाप्रयोजनयोगः । स्वयं “वार्त्तिककारो” दूषणान्तराण्याह—“सर्वथा चायं व्याहत” इति । निगदव्याख्यातम् ॥ ४० ॥

॥ इति सर्वशून्यतावादप्रकरणम् ॥

सङ्ख्यैकान्तवादनिराकरणप्रकरणम्

सङ्ख्यैकान्तासिद्धिः कारणानुपपत्त्युपपत्तिभ्याम् ॥ ४ । १ । ४१ ॥

उत्तर“सूत्रा”वतारपरं “भाष्यम् अथेमे सङ्ख्यैकान्तवादाः ।” सङ्ख्या एकान्तो येषु वादेषु ते तथोक्ताः । अथ शून्यतावादानन्तरं ते परीक्ष्यन्त इत्यर्थः । तत्र प्रथमं ब्रह्याद्वैतवादमुत्थापयति—“सर्वमेकम् ।” कुतः ? “सदविशेषात् ।” इदमस्याकूतम् । न तावदयं नामरूपप्रपञ्चः प्रकाशाद् भिन्नः सन् प्रकाशितुमर्हति जडस्य स्वयम्प्रकाशासम्भवात् । न च प्रकाशयोगात् प्रकाशत इति युक्तम् । न खल्वान्तरेण प्रकाशेनास्य कश्चिद् योगः सम्भवति । विषयविषयिभावः सम्बन्ध इति चेत्— न, तत्राकिञ्चित्करस्य विषयित्वासम्भवात् । न चार्थे ज्ञानं फलं जनयतीति साम्प्रतम्, अतीतानागतयोरर्थयोस्तदसम्भवात् । न च न तयोर्विषयभावः । तस्माज् ज्ञानाद् भिन्नस्य नामरूपप्रपञ्चस्य न प्रकाशसम्भव इति ज्ञानस्यैवार्यं विवर्त इति युक्तमुत्पश्यामः । न च प्रकाशात्मनो घटपटादयः । एवोदयव्ययधर्माणः परस्परव्यावृत्ताः सन्तीति साम्प्रतम्, तद्व्यावृत्तिग्रहे प्रमाणाभावात् । सा¹⁰² हि यद् यतो व्यावर्तते तदुभयग्रहे गृह्यते । न च विज्ञानानि विलक्षणानि स्वरूपमात्रावसितानि¹⁰³ परस्परवार्त्तानभिज्ञानि ज्ञानान्तरमपि ग्रहीतुमुत्सहन्ते प्रागेव स्वस्माद् व्यवर्तयितुम् । न च निषेध्यनिषेधाधिकरणग्रहणकारणो व्यावृत्तिग्रहः स्वकारणेन समसमयोत्पादो भवितुमर्हति, तादृशोः सव्येतरविषाणवत् कार्यकारणभावाभावात् । न चैकं विज्ञानं क्षणिकं निषेध्यनिषेधाधिकरणे गृहीत्वा पश्चान्निषेधं गृह्णातीति युक्तम् । क्षणिकस्याक्रमस्य क्रमवद्व्यापारायोगात् । न चैकं विज्ञानं निषेध्यनिषेधाधिकरणे गृह्णाति । अथ ज्ञानान्तरं निषेधतीति युक्तं चैत्रगृहीतेऽपि तस्मिन् मैत्रस्य निषेधज्ञानप्रसङ्गात् । न च ज्ञानस्वरूपग्रह एवान्यनिषेधग्रह¹⁰⁴ इति साम्प्रतम् । एवं हि स भवेद् यदि स्वरूपतदन्यव्यावृत्त्योरेकत्वं स्यात् । तत्र व्यावृत्तिस्वभावो वा भावो भावस्वभावा वा व्यावृत्तिः ? तत्र पूर्वस्मिन् कल्पे व्यावृत्तेस्तुच्छत्वात् तत्स्वभावा भावास्तुच्छाः स्युः । ततश्च वचोभङ्ग्यन्तरेण शून्यवादप्रसङ्गः । उत्तरस्मिंस्तु कल्पे विधिरूपो भाव¹⁰⁵ एव व्यावृत्तिरिति विधिरूपतया च ते न व्यावर्तन्त इति न व्यावृत्ता भावाः परस्परं परमार्थतः । तदिदमुक्तं—“सदविशेषादिति ।”

अनाद्यनिर्वचनीयाविद्यानिबन्धनं तु भावानां भेदं न व्यसेधामः । न च ज्ञातुरपि ज्ञानाद्¹⁰⁶ भेदग्राहकमस्ति प्रमाणम्, उक्तादेव क्रमात्¹⁰⁷ । तस्मान्न ज्ञेयानां परस्परतश्च ज्ञानाच्च भेदः । नापि ज्ञातुर्ज्ञानादस्ति भेदः, नापि ज्ञानानामन्योन्यस्य । तस्मात् प्रकाश एव स्वयम्प्रकाशः कूटस्थनित्य आनन्दघनोऽनाद्यविद्योपदर्शितविविधविचित्रनामरूपप्रपञ्चो ब्रह्येत्यद्वैतसिद्धिः । अत्र च श्रुतयो भवन्ति— एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म । नेह नानास्ति किञ्चन । मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति । इत्यादिकाः ।

तदेवमैकान्किकमेकत्वमुपन्यस्य द्वित्यमैकान्तिकमाह—“सर्वं द्वेधा ।” कुतः ? “नित्यानित्यभेदात् ।” न च नित्यानित्याभ्यामन्यो राशिरस्ति यमास्थाय¹⁰⁸ पदार्थास्त्रित्वादिके व्यवतिष्ठेरन्निति ।

मतान्तरमाह—“सर्वं त्रेधा ।” तदेव दर्शयति—“ज्ञाता ज्ञेयं ज्ञानमिति ।” ज्ञप्तिरपि ज्ञायमानत्वाज् ज्ञेयतां नातिपतति¹⁰⁹ इति भावः ।

मतान्तरमाह—“सर्वं चतुर्धा ।” तद् दर्शयति—“प्रमाता प्रमाणं प्रमेयं प्रमितिरिति ।” यदि प्रमितिर्नाम तत्त्वं प्रमाणादिभ्यो भिन्नं नास्थीयते¹¹⁰ प्रमायाः प्रधानक्रियाया अभावात् कथं प्रमात्रादयः ? कथं च प्रधानक्रियामन्तरेणैषामेकवाक्यता स्यात्, कारकवैचित्र्यं वा ? प्रमायाश्च फलत्वावस्थाया उपरि प्रमेयव्यपदेशं न वारयामः । न चैतावता तत्त्वान्तरं न भवति ।

“एवं यथासम्भवमन्येऽपीति” प्रकृतिपुरुषाविति वा, पञ्चस्कन्धा इति वा, पशुपाशतदुच्छेदेश्वरा इति वेत्यादयः ।

तत्र परीक्षां सङ्ख्यैकान्ततानिराकरणरूपान्तां दर्शयति सूत्रेण—“सङ्ख्यै…पत्तिभ्याम् ॥” अनवयवेन सर्वम् चेदेकं द्वेधा वा त्रेधा वा चतुर्धा वेति प्रतिज्ञार्थः, ततस्तदतिरिक्तं साधनं वाच्यम् । न हि साध्यमेव साधनं भवति । तथा च साधनस्य तदतिरेकान्न सङ्ख्यैकान्तसिद्धिः । न च किञ्चिदपि स्वसंवेदनमस्ति ज्ञानप्रदीपादीनामपि परसंवेद्यत्वात् । यथा च ज्ञानातिरिक्ता¹¹¹ अप्यर्था विषयास्तथा विज्ञानवादनिराकरणावसरे¹¹² वक्ष्यते । न च विज्ञानादर्थस्य भेदोऽशक्यग्रहः । तथा हीदं नीलमुपलभ इत्यनहङ्कारास्पदमसातादिरूपं च नीलं प्रत्यात्मम् अनुभवगोचरः । एवं नीलादीनामपि परस्परम् । अन्यथा पटमानयेति देशितो नयने निमील्य शयीत, शयीथा इति¹¹³ वा चोदितस्तोयमाहरेत् । कस्यचित् कुतश्चित् कथञ्चिद् विवेकाभावात् । न चानिर्वचनीयानाद्यविद्यानिबन्धनोऽर्यं सर्वो भेदव्यवहार इति साम्प्रतम् । अनिर्वचनीयख्यातेः पूर्वमेवापाकृतत्वात्¹¹⁴ । तस्मात् सर्वजनसंवेदनसिद्धोऽयं भेदप्रत्ययो न कारणमुखनिरीक्षणेन युक्तो निराकर्तुम् । अपि तु स्पष्टदृष्टात् कार्याद् भेदप्रत्ययलक्षणात् कार्यात् तादृशं तत्कारणं कल्पनीयम्, यादृशेन कारणेन प्रपञ्चप्रत्ययोऽप्रत्यूहमुत्पत्तुमर्हति¹¹⁵ । तच्च प्रत्यक्षमेव । तथा हि तन्नीलं परिच्छिन्दत्पीतादिभ्योऽस्य भेदं परिच्छिनत्ति संयुक्तविशेषणतालक्षणादिन्द्रियार्थसन्निकर्षात् । नीलं हि नीलमित्यनुभवन् अयं¹¹⁶ प्रमाता पीतादिकं च पीतादिकमित्यनुभवन् वा स्मरन् वा शक्नोति निषेध्यनिषेधाधिकरणतया समाकलयितुं रूपमात्रेणागृहीतपरस्परभेदमपि । न हि तन्न भेदेन प्रथत इत्यभेदेन प्रथेत । येनानयोर्नीलपीतयोर्गृहीतस्वरूपयोरवध्यवधिमद्भावो न स्यात् । तथा च तौ गृहीत्वा प्रत्यक्षेण शक्योऽनयोर्भेदो¹¹⁷ ग्रहीतुमित्यसाम्प्रतमेतत् । अन्योन्यसंश्रयाद् भेदो न प्रमान्तरसाधनः ।
नास्मिन्निदं¹¹⁸ नायमयमिति भेदं¹¹⁹ विना न धीः ॥

इत्येतेन प्रमातुरपि प्रमाया भेदो व्याख्यातः । प्रमातारस्त्वनेकविधसुखदुःखोपभोगव्यवस्थानाद् बधिरान्धकाणादिकोविदजाल्मसंसारिमुक्तविभागोपपत्तेश्च भेदवन्तोऽनुमीयन्ते एकस्मिन्नपर्यायेण विरुद्धधर्मसंसर्गासम्भवात् । कल्पनया कथञ्चित् सम्भाव्यमानोऽप्ययं “गोमयपायसीयन्याय”मावहति । तदेवं प्रत्यक्षादिविरोधादनुत्पन्नार्थाः श्रुतयः

एकमेवाद्वितीयम्

इत्याद्याः प्रथमां वृत्तिमतिलङ्घ्य जघन्यामालम्बन्ते

यजमानः प्रस्तरः

आदित्यो वै यूपः

इत्यादिवत् । यदाह भगवान् “जैमिनिः गुणवादस्त्विति । तत्सिद्धिरिति चेति ।” तस्मात् नाद्वैतमिति ॥ ४१ ॥

न कारणावयवभावात् ॥ ४ । १ । ४२ ॥

साध्यात्साधनस्य भेदेन च सङ्ख्यान्तरैकान्ता अप्यपाकृतार्था¹²⁰ इत्युक्तम् । अत्र पूर्वपक्षवाद्याह—“न का…भावात् ॥” तद् व्याचष्टे—“कारणस्य साध्यावयवभावात् ।” एकस्य वा द्वयादीनां वा कश्चिदेकदेशः साधनम् । तथा च न सङ्ख्यान्तरं न च साधनभाव इत्यर्थः ॥ ४२ ॥

निरवयवत्वादहेतुः ॥ ४ । १ । ४३ ॥

निराकरोति—“निरवयवत्वादहेतुः ॥” अवयवभावादिति यदि साध्यस्य कश्चिदवयवो भवेत्, न सङ्ख्यैकान्तः स्यादिति सर्वमेकमित्येतस्मिन् प्रतिज्ञार्थे न किञ्चिदपवृज्यते व्यावर्तते यतस्तत्साधनं न¹²¹ स्यादित्यर्थः । अथ कस्मात्¹²² न साध्यमेव हेतुरित्यत आह—“आत्मनि चेति ।” चो हेतौ । अपि चैते सङ्ख्यैकान्ताः प्रत्यक्षादिप्रमाणविरोधान्मिथ्यावादा इत्याह—“ते खल्विमे सङ्ख्यैकान्ता” इति । खलुशब्दः समुच्चये वक्रकोटरशिरःपाण्यादिविशेषकारितो योऽर्थभेदः स्थाणुपुरुषादिः तत्प्रत्याख्यानेनेत्यर्थः । अथ विशेषकारितार्थभेदाभ्यनुज्ञानेन वर्तन्ते तथाप्येकान्तत्वं जहति एकत्वादिसङ्ख्याया अनैकान्तिकत्वमित्यर्थः । “अथ सामान्यकारित” इति सङ्ख्यामात्रमङ्गीक्रियते न पुनरस्या ऐकान्तिकत्वमित्यर्थः । तदस्माकमभिमतमेवेत्याह—“तथापि न किञ्चिद् बाध्यत” इति । ये त्वाहुः सत्तासामान्यमेव तत्त्वं भेदास्तु काल्पनिका इति, तान् प्रत्याह—“न च भेदमन्तरेणेति ।” यथाहुः

निर्विशेषं न सामान्यं भवेच्छशविषाणवत् इति ।

स्यादेतत् । प्रेत्यभावपरीक्षायां क एषामवसरो यदेते एकान्तवादाः परीक्ष्यन्त इत्य आह—“त इति ।” अद्वैतादिष्वेकान्तेषु प्रेत्यभावो न तात्त्विको भवेदपि तु काल्पनिकः । न केवलं प्रेत्यभावोऽपि तु षोडशापि पदार्थाः । तस्मादेतेषां यत्तत्त्वज्ञानं तस्य प्रविवेकार्थं ज्ञेयप्रविवेकेन ज्ञानप्रविवेक इति तदर्थमेते परीक्षिता इति ॥ ४३ ॥

॥ सङ्ख्यैकान्तवादनिराकरणप्रकरणम् ॥

फलपरीक्षाप्रकरणम्

सद्यः कालान्तरे च फलनिष्पत्तेः संशयः ॥ ४ । १ । ४४ ॥

तदनेन प्रबन्धेन प्रेत्यभावः परीक्षितः । अथोद्देशक्रमानुरोधात् फलमिदानीं परीक्ष्यते । तत्राग्निहोत्रादीनां फलमनन्तरभावि वा कालान्तरे वेति संशयः । एतदुक्तं भवति । कर्मानन्तरं दुःखं च लोकपक्त्यादि¹²³ चोपलभ्यते । प्रशंसन्ति हि लौकिका धार्मिकोऽयं साधुतम इति, तत् किमेतावदेवास्य फलमस्तु अथामुष्मिकं स्वर्गादीति ? किं प्राप्तं स्वर्गादिफलत्वे कर्मणः स्वरूपेणाकारणत्वात् चिरनिवृत्ते तस्मिंस्तदुत्पत्तेः अपूर्वकल्पनायां च प्रधानाङ्गापूर्वाणि भूयांसि कल्पनीयानि । न च तान्यप्युत्पन्नमात्राणि जनयन्ति फलमिति तत्सहकार्यन्तराणि कल्पनीयानीत्यदृष्टकल्पनागौरवात् तदनन्तरदृष्टफलाबाधनाच्च नामुष्मिकं फलं स्वर्गादि, अपि त्वनन्तरदृश्यमानमेव । तत्रापि दुःखफलत्वे उपदेशत्वव्याघाताल्लोकपक्तिलाभख्यात्यादिकमेव¹²⁴ फलम्, तच्च सुखहेतुतया कथञ्चित् स्वर्गादिपदेनोच्यते । दृष्टो हि सुखहेतौ स्वर्गपदप्रयोगो लोके । यथा चन्दनं स्वर्गः सूक्ष्माणि वासांसि स्वर्ग इति प्राप्तम् । एवं प्राप्ते ब्रूमः स्वर्गपदस्य तावदर्थवादतः, यन्न दुःखेन सम्भिन्नं न च ग्रस्तमनन्तरम् ।
अभिलाषोपनीतं च तत्सुखं¹²⁵ स्वःपदास्पदम् ॥

इति सुखं प्रति वाचकत्वमवधारितम् । न च तद्वाचकत्वेनैव चन्दनादौ तत्प्रयोगोपपत्तावनेकार्थत्वकल्पना युक्ता । यदाहुरन्यायश्चानेकार्थत्वमिति । तस्मान्मुख्योऽयं स्वर्गशब्द उक्तभेदे सुखे । तथा च स्वर्गकाम इत्यत्र मुख्यार्थसम्भवे नोपचरितार्थता युक्ता । न चानेकादृष्टकल्पनाभयात् मुख्यार्थपरित्यागो न्याय्यः, प्रमाणसिद्धे नियोगपर्यनुयोगानुपपत्तेः । यथाहुः

श्रुतसिद्ध्यर्थमश्रुतोपलब्धौ यत्नवता भवितव्यम्, न तु श्रुतशैथिल्यमादरणीयमिति । तथा

प्रमाणवन्त्यदृष्टानि कल्प्यानि सुबहून्यपि ।

न चानन्तरदृश्यमानं लोकपक्त्यादि होमाद्यनुष्ठानफलम्, अपि तु तदुपलम्भफलम् । अदाम्भिकानां प्रच्छन्नमनुतिष्ठतामपि लोकपक्त्यादेरभावात् । तस्मात् सुष्ठूक्तं—“न सद्यः कालान्तरोपभोग्यत्वात्” इति ॥ ४४ ॥

न सद्यः कालान्तरोपभोग्यत्वात् ॥ ४ । १ । ४५ ॥

“वार्त्तिकं—सद्यस्तापादिफलेति ।” अतद्गुणसंविज्ञानोऽयं बहुव्रीहिस्तापादीति । तेन लोकपक्त्यादिकमवरुध्यते¹²⁶ । स्वर्गः फलं श्रूयत इत्ययुक्तम् । स्वर्गकाम इति स्वर्गस्य पुरुषविशेषणत्वेन श्रवणादसाध्यत्वात् । अत आह—“देशितया च क्रिययेति ।” आप्तोपदेशः खल्वयमुपदेश्यस्य कर्मणोऽभिमतोपायतामाह । तत्र कर्मणोऽभिमतापेक्षायां पुरुषविशेषणस्याप्यपेक्षितत्वात् साध्यत्वमिति सिद्धम् । एवं हि लोकपक्त्यादिरग्निहोत्राद्यनुष्ठानसाध्यो भवेद् यदि तत्कामस्य स्वर्गकामस्येवाग्निहोत्राद्यनुष्ठानं देश्येत । न चैतदस्तीत्यत आह—“न च तापादिकाम” इति । लोकपक्त्यादिकाम इत्यर्थः । शेषमतिरोहितार्थम् ॥ ४५ ॥

कालान्तरेणानिष्पत्तिर्हेतुविनाशात् ॥ ४ । १ । ४६ ॥

प्राङ्निष्पत्तेर्वृक्षफलवत् तत् स्यात् ॥ ४ । १ । ४७ ॥

“भाष्यम्—तथा प्रवृत्त्या संस्कारो धर्माधर्मलक्षणो जन्यत” इति । नैष पुरुषसंस्कारः स्नानादिजन्य इव बोद्धव्यः, अपि तु पुरुषधर्मतामात्रेण संस्कार इत्युच्यते । परमार्थतस्त्वयं धर्मः पुरुषाश्रयोऽपि कर्मणा फले जनयितव्ये तस्यावान्तरव्यापार इति¹²⁷ ॥ ४७ ॥

नासन्न सन्न सदसत् सदसतोर्वैधर्म्यात् ॥ ४ । १ । ४८ ॥

इदमिदानीं चिन्त्यते किमेतत् फलमुत्पत्तेः प्राकृ असद् वा सद् वा सदसद वा अनुभयं वेति । अत्र समस्तपक्षाक्षेपेण फलाभावमभिधित्सुः पूर्वपक्षयति । तदिदं फलं निष्पत्तेः प्राक् । “नास…र्म्यात् ॥ नासन्न सन्न सदसत्” नाप्यनुमयं सदसत् कस्मान्न भवतीत्यत आह—“सदसतोर्वैधर्म्यात्” परस्परविरुद्धधर्मत्वात् । धर्मः स्वभावः स्वभावविरोधादित्यर्थः । अथानुभयं कस्मान्न भवतीति । अत आह—“नाप्युभयविपरीतमिति” ॥ ४८ ॥

उत्पादव्ययदर्शनात् ॥ ४ । १ । ४९ ॥

सिद्धान्त्याह—“प्रागुत्पत्तेरुत्पत्तिधर्मकमसदित्यद्धा¹²⁸ ।” ननु नासदुत्पद्यते न सन् निरुध्यत¹²⁹ इत्याचक्षते “साङ्ख्याः ।” तत्कथमेतदित्य आह—“उत्पादव्ययदर्शनात् ॥” यथा नित्यस्वरूपायाश्चितिशक्तेर्नोत्पादो न च व्यय एवं फलस्यापि नित्यस्य तौ न स्यातामित्यर्थः । “न हि सत्पक्ष” इति सत्कार्यपक्ष इत्यर्थः । “न किञ्चिज्जायत” इति । न प्रतिज्ञादिवाक्यात्¹³⁰ किञ्चित् तत्त्वज्ञानं सम्भवति¹³¹ । किञ्चिच्च सन्देहादि न विनश्यति इति अज्ञानतिरोभावः संशयविपर्ययतिरोभावः । कारणस्य हि प्रधानस्य स्वलक्षणं महान् । लक्ष्यते हि महता प्रधानमिति । एवं तस्याप्यहङ्कारः तस्य पुष्टिः स्थूलतेत्यर्थः । “पश्चाद् भवतीति” केवलकारणावस्थायाः पश्चादिति ॥ ४९ ॥

बुद्धिसिद्धं तु तदसत् ॥ ४ । १ । ५० ॥

यच्चोक्तम् “उपादाननियमादिति” तदयं यदि पुरुषस्योपादाननियमः “पटार्थी”¹³² तन्तूनेवोपादत्ते न वीरणम् । कटार्थी¹³³ च वीरणमिति, ततः¹³⁴ तदुपादानानां तत्र तत्र कार्ये सामर्थ्यपरिज्ञानात् । तच्च सामर्थ्यमानुमानिकम् । तदिदमुच्यते—“बुद्धिसिद्धं तु तदसत् ॥” इति । तदसद्भावि कार्यमनेनैव कारणेन जन्यते, नान्येनेत्यनुमानाद् बुद्धिसिद्धमेवेत्यर्थः । अथासत्कार्यपक्षे तन्तव एव पटस्योपादानं न वीरणादीत्ययं¹³⁵ नियमो न स्यात् इति ब्रूषे तदयुक्तम् । असत्त्वाविशेषेऽपि स्वकारणादुत्पन्नं किञ्चिदेव किञ्चित्कार्यं जनयितुं समर्थं नान्यदित्ययं स्वभावविशेषादुपपत्स्यते¹³⁶ इति । अपि च सत्कार्यपक्षे प्रधानोपादानत्वाद् विश्वस्य तस्य चाभेदात् कारणात्मकत्वाच्च कार्यजातस्य सर्वं सर्वात्मकमितीदमिह नेदमिदमिदानीं नेदमिदमेवं नेदमिति नियमो न स्यात्,¹³⁷ कस्यचित् कदाचित् कुतश्चिद् विवेकहेतोरभावात् । तस्मादस्ति रासभेऽपि विषाणमित्यत्र¹³⁸ तस्यासत्त्वं ब्रुवाणः स्वसिद्धान्तं बाधत इत्याह— “असत्त्वाच्च खरविषाणं नोत्पद्यत इति” ब्रुवाणः इति । सत्त्वे चासत्त्वे च समाने यस्य कारणमस्ति¹³⁹ तदुत्पद्यते इति समानत्वं¹⁴⁰ गुडजिह्विका । परमार्थतस्त्वसत्त्वे कारणसामर्थ्यनियमादुत्पत्तिनियमः कल्पते, सर्वात्मना सर्वस्य सत्त्वे तु न नियमहेतुरस्तीति उक्तप्रायम् । देशयति—“अथासत्कार्ये किं प्रमाण् ?” न ह्यनुमानमस्मिन्नर्थे प्रमाणं भवितुमर्हति, आश्रयासिद्धेः । नापि प्रत्यक्षम्, तेनाप्यसतः स्वातन्त्र्येणानिरूपणादिति भावः । विदिताभिप्राय उत्तरमाह—“न¹⁴¹ सत्त्वे न चासत्त्वेऽनुमानमस्ति ।” यथास्माकमाश्रयासिद्धिदोषादसत्त्वे कार्यस्य नानुमानम्, एवं भवतामपि¹⁴² कार्यस्य सत्त्वे नानुमानमाश्रयासिद्धेरेव¹⁴³ । कुतस्तर्ह्यनुमानमित्यत आह—“धर्मिण्यविप्रतिपत्तेः” अनुमानमस्तीति योजना । तथा सत्याश्रयोऽस्य सिध्यतीत्यर्थः । पुनः पृच्छति—“क्वेति ।” यदि धर्मिण्यविप्रतिपत्तिः, क्व तर्हि विवादः ? उत्तर—“यदुभयेति ।” धर्म्यधिकरणान् सत्कार्यवादिनामेव अवान्तरविवादान्¹⁴⁴ विभजते—“तान् प्रतीति । तन्तुमात्रं पट” इति । तन्तुभ्योऽभिन्न इत्यर्थः । “कार्यात्मनेति” कार्यं कारणाद्भिन्नाभिन्नमित्यर्थः ।

असत्कार्यपक्षस्तु स्वाभिमतः स्फुटत्वादवान्तरप्रतिबन्द्यभावाच्च¹⁴⁵ नोपन्यस्तः । “उपपादित” इति “द्वितीयेऽध्याये । प्रागुपलब्धिकालादिति¹⁴⁶ ।” कारणव्यापारात् प्रागित्यर्थः । संस्थानविशेषशून्यतामात्रविवक्षया तुर्यादिदृष्टान्तो न तु प्रागभावोऽत्र विवक्षितः । “शक्तिविशेषावस्थिता” इति । कारणव्यापारात् प्रागिति शेषः । अत्र सिद्धसाधनं वयमपि ब्रूमहे । स्वव्यापारात् पटोत्पत्तिनिमित्तात् प्राक् तन्तवः शक्तिविशेषावस्थिता¹⁴⁷ एवेति परेषां सत्कार्यसाधनमुपनयस्यति—“विद्यमानाभिव्यक्त्यर्थास्तन्तवस्तदर्थिना नियमेनोपादानात् खनित्रादिवत् ।” यथा हि खनित्रं विद्यमानमेवोदकं मृदपनयनेन व्यनक्तीति । तदेतद् दूषयति “विद्यमानस्या भिव्यक्तिरसतीति” व्यक्तिवत् कार्येऽपि प्रसङ्गः । यथा व्यक्तेरसत्या एवोत्पादस्तथा कार्यस्याप्यसत एवोत्पाद इत्यर्थः । खनित्रादिवदिति च दृष्टान्तः साध्यविकल इत्याह—“यदपीति । साऽप्राप्तिः कुतो भवतीति वक्तव्यमिति ।” प्राप्तिः खलु संयोगः । स च गुणः । गुणश्च द्रव्यविनाशाद् विनश्येद् विरोधिगुणान्तरोपादानाद्¹⁴⁸ वा । तत्र तावदावरणद्रव्यम् आव्रियमाणं वोदकं न विनष्टम्, येन तयोः संयोगो विनश्येत् । ततस्तद्विरोधिगुणान्तरोत्पादो वक्तव्यः । स एव च संयोगविरोधी गुणो विभाग इत्युच्यत इत्यर्थः । प्राप्तेरभावोऽप्राप्तिरिति पक्षं दूषयित्वा पर्युदासपक्षमाशङ्क्य दूषयति—“अथ प्राप्तेरिति ।” पुनः शङ्कते—“अथ भिन्नदेशोत्पत्तिमिति ।” न वयं संयोगं विभागम् वा गुणमुपेमः, किं तु भिन्नदेशोत्पन्न एव द्रव्ये विभागो निरन्तरोत्पन्न एव संयोग इत्यर्थः । निराकरोति—“भिन्नदेश इम” इति । विशेषणोपादानान्न भिन्नदेशोत्पत्तिर्विभागः । कस्मात् ? उत्पन्ने उत्पन्नमिति भिन्नदेशतया भिन्नमिति विशेषणं हि स्वानुरक्तं प्रत्ययं विशेष्ये जनयति, न त्वन्यानुरक्तम् । न खलु नीलं विशेषणमुत्पले रक्तप्रत्ययं जनयत्यभ्रान्तस्येत्यर्थः । अपि च क्षणभङ्गं भावानां व्यासेदद्भिरस्माभिर्भिन्नदेशोत्पत्तेः प्रतिषेधान्न भिन्नदेशोत्पत्तिर्विभागः ।

शङ्कते—“क्षणिकत्वाद् विभागस्येति ।” उत्पद्य हीन्द्रियसन्निकर्षाद् विभागेन स्वविषयं ज्ञानं जनयितव्यम् । न चैतावन्तं कालमसावस्ति, क्षणिकत्वेनोत्पन्नापवर्गित्वादित्यर्थः । निराकरोति—“न सामान्याभिव्यक्तीति ।” एतद् विभजते— “पूर्वं तावदुत्पन्नो विभागः सामान्यं व्यनक्तीति ।” स्वकारणसमवायः सत्तासमवायो वोत्पत्तिः । तद्विशिष्ट उत्पन्न इत्युच्यते । येषां सामान्यग्रहपुरःसरं विशेषज्ञानं, तन्मते न सामान्यं व्यनक्ति, तदुत्तरकालं च स्वप्रत्ययं जनयतीत्युक्तम् । एतदुक्तं भवति, न वयं “बौद्धा” इव पूर्वापरभागविकलकालकलामात्रावस्थितिलक्षणां¹⁴⁹ क्षणिकतां विभागादीनामाचक्ष्महे, किं त्वाशुतरविनाशलक्षणाम् । सा च द्वित्रादिक्षणस्थायिनी¹⁵⁰ चिरस्थायिभ्यो घटादिभ्यो व्यावृत्ता¹⁵¹ शक्या वक्तुमिति ॥ ५० ॥

आश्रयव्यतिरेकाद्वृक्षफलोत्पत्तिवदित्यहेतुः ॥ ४ । १ । ५१ ॥

देहाद्यतिरिक्तमात्मानं नित्यं परलोकिनमसन्तं मन्यमान आह—“आश्रय… अहेतुः ॥” मूलसेकफलोत्पादयोरेकवृक्षाश्रयत्वम् । कर्मणस्तु होमादेराश्रयः शरीरम् । न चामुष्मिकस्य स्वर्गादेस्तच्छरीरमाश्रयः, तस्मिन्नष्टेऽस्य भावात् । तस्मादाश्रयव्यतिरेकात् स्वर्गादेर्वृक्षफलोत्पत्तिवदित्ययं दृष्टान्तः¹⁵² स्वर्गफलत्वे होमस्याहेतुरित्यर्थः ॥ ५१ ॥

प्रीतेरात्माश्रयत्वादप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । ५२ ॥

अस्त्यात्मा सर्वोपभोगसमर्थः¹⁵³ शरीरादिव्यतिरिक्तः कर्तेत्युपपादितमित्याशयवान् आह—“प्रीते…षेधः” ॥ ५२ ॥

न पुत्रस्त्रीपशुपरिच्छदहिरण्यान्नादिफलनिर्देशात् ॥ ४ । १ । ५३ ॥

अस्तु स्वर्गाद्यात्माश्रयम्, तथाप्यव्यापको हेतुः पुत्रादिफलेभ्यो निवृत्तेरिति देशयति—“न पुत्र…निर्देशात्” ॥ ५३ ॥

तत्सम्बन्धात् फलनिष्पत्तेस्तेषु फलवदुपचारः ॥ ४ । १ । ५४ ॥

परिहरति—“तत्सम्बन्धात्…पचारः ॥” स्वर्गोऽपि तावत् स्वर्गतया न काम्यते, किं तु भोग्यतया । एवं सति कैव कथा पुत्रादिषु । तेऽपि भोग्यतयैव काम्यन्ते । न च¹⁵⁴ तत्स्वरूपम् भोग्यमिति तत्साध्यं सुखं भोग्यम् । तस्मात् पुत्रादिसम्बन्धात् तदुत्पत्तेः सुखोत्पत्तेः तेषु फलेषु यथा फलशब्दप्रयोगस्तथा तेषु पुत्रादिष्वित्यर्थः । “सूत्रा”र्थकथनेनैव “भाष्यवार्त्तिके” व्याख्याते ॥ ५४ ॥

॥ इति फलपरीक्षाप्रकरणम् ॥

दुःखपरीक्षाप्रकरणम्

विविधबाधनायोगाद् दुःखमेव जन्मोत्पत्तिः ॥ ४ । १ । ५५ ॥

फलानन्तरं दुःखं परीक्षणीयम्¹⁵⁵ । तत्रयं परीक्षा । भवतु दुःखं बाधनालक्षणमनुभूयमानम् । यत् पुनरिदं सुखं प्रत्यात्ममनुकूलवेदनीयम्, तत्कथं दुःखम्, अनुभवविरोधात् । शरीरेन्द्रियविषयबुद्धयश्च यदि दुःखहेतुतया दुःखं, कस्मात् सुखहेतुतया सुखमेव न भवन्ति ? सेयमतिभीरुता सकललोकयात्राविरोधिनी । यथाहुः न हि मृगाः सन्तीति शालयो नोप्यन्ते । न च भिक्षवः सन्तीति स्थाल्यो नाधिश्रीयन्त इति । तस्मान् मांसार्थीव कण्टकानुद्धृत्य मांसमश्नन्नानर्थं कण्टकजन्यमाप्नोतीति, एवं प्रेक्षावान् दुःखमुद्धृत्येन्द्रियादिसाधनं सुखं भोक्ष्यते । सन्ति च त्रिविधदुःखपरिवर्जनहेतवो दृष्टाः परिदृष्टसामर्थ्या अन्वयव्यतिरेकाभ्यामित्यभिप्रायवान् पूर्वपक्षी गुडजिह्विकया संशयान इव पृच्छति—“तत् किमिदमिति ?” सिद्धान्तिन उत्तरम्—“अन्य इत्याह सूत्रकार” इति । तेनैवाभिप्रायेण पूर्वपक्षी पृच्छति—“कथम् ?” उत्तरं—“न वै सर्वलोकसाक्षिकमिति ।” अयं तु दुःखभावनोपदेशः किमर्थमित्यत आह “भाष्यकारः—दुःखहानार्थः ।” किं भूतस्य दुःखभावनमित्यत¹⁵⁶ आह—जन्ममरणप्रबन्धस्य अनुभवः प्राप्तिः । तन्निमित्ताद् दुःखोपदेशपरिशीलनेन निर्विण्णस्यालम्प्रत्ययवतः, अत एव दुःखं जिहासत इति योजनीयम् । स्वाभिप्रायेण पूर्वपक्षी पृच्छति—“कया युक्त्या ?” उत्तरम्—“सर्वे खलु सत्त्वनिकाया” इति । उपपत्तिः¹⁵⁷ सुखदुःखहेतुभूता विषयसम्पत्तिः तस्याः स्थानानि भुवनानि । आ सत्यलोकादा चावीचेरिति । एतदुक्तं भवति, यदि दुःखवर्जनेन शक्येत सुखमादातुम्, ततस्तादृशं सुखमनुकूलवेदनीयं कः प्रज्ञावान् प्रजह्यात् ? न तु तादृशमस्ति सुखं क्वचिदपि, सर्वस्य तस्य दुःखाविनाभाविनः केवलस्योपादानाशक्यत्वात् । न हि मधुविषसम्पृक्तमन्नं विषमपनीय शक्यं मधुमात्रयुतमुपादातुमिति । तस्मान्नेदं सुखस्य प्रत्याख्यानमपि तु सुख एव दुःख सञ्ज्ञाभावनमुपदिश्यते ऋषिणा¹⁵⁸ । अत्र हेतुरुपादीयते—“विविध…त्पत्तिः¹⁵⁹ ॥” जन्मन उत्पत्तिर्जन्मोत्पत्तिः । सा दुःखमेव भावयितव्या विविधबाधनायोगादिति ॥ ५५ ॥

न सुखस्याप्यन्तरालनिष्पत्तेः ॥ ४ । १ । ५६ ॥

कस्मात् पुनर्दुःखमेव स्वरूपतो न भवतीत्यत आह—“न सुखस्याप्यन्तरालनिष्पत्तेः ॥” न खल्वयं दुःखोद्देशो दुःखस्य कथनम्, सुखस्य प्रत्याख्यानम् ॥ ५६ ॥

बाधनानिवृत्तेर्वेदयतः पर्येषणदोषादप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । ५७ ॥

इतश्च दुःखसञ्ज्ञाभावनम् न तु सुखस्य प्रतिषेधो दुःखोद्देशेनेत्याह—“बाधना… अप्रतिषेधः ॥” यस्मादिदं मे सुखसाधनमिति वेदयन् प्रार्थयते सुखसाधनम्, तच्चोक्ताद् बहुप्रकाराद् दोषाद् बाधनाहेतुरिति दुःखभावनोपदेशनमिति । कामं काम्यं कामयमानस्य यदा कामः समृध्यति सम्पन्नो भवति, अथानन्तरमेनं पुरुषमपरः काम इच्छा क्षिप्रं प्रबाधते स्वर्गादिप्राप्तावपि स्वाराज्यादि कामयते । एवं तत्प्राप्तौ प्राजापत्यादीति । अस्येच्छा तदुपायप्रार्थनादिना दुःखेन प्रबाधत इत्यर्थः । समन्ताद् उदनेमि यथा भवति तथा भूमिं लभत इति योजना ॥ ५७ ॥

दुःखविकल्पे सुखाभिमानाच्च ॥ ४ । १ । ५८ ॥

नन्वयं यद्यप्यन्तराले सुखान्यनुभवति, तथापि तत्तद्दुःखसम्भेदमाकलयन् अनुपदिष्टोऽपि स्वयमेव निर्वेत्स्यते¹⁶⁰ कृतमस्य दुःखभावनोपदेशेनेत्यत आह— “दुःखवि…भिमानाच्च ॥” शास्त्रशिष्टानां विवेकिनां खलु विविधबाधनानुषङ्गाद् अनवयवेन सुखमात्रं दुःखमेवेति विनिश्चयः । अक्षिपत्रकल्पा हि ते । तद् यथेषीकतूलसम्पर्कादप्यक्षिपत्रं¹⁶¹ दूयते, न तु गात्रावयवान्तराणि, तथा मृदुचित्ततया विवेकिनो दूयन्ते । अविवेकिनस्तु प्रणयकलहकुपितकुरङ्गशावलोचनाङ्गनालक्तकरसार्द्रपादपल्लवपातमपि शिरसि रहसि सुखमभिमन्यमाना घनपुलककञ्चुकाञ्चिततनवः सान्द्रानन्दाश्रुप्लवननयना निवृण्वन्तीति तान् प्रत्ययमुपदेशोऽर्थवानित्यर्थः । “जायस्व म्रियस्य चेति सन्धावतीति ।” पुनः पुनर्जायते पुनः पुनर्म्रियते, जनित्वा म्रियते, मृत्वा जायते । तदिदं सन्धावनव्यापारप्रचय इत्यर्थः ।

चोदयति—“यद्येवं कस्माद् दुःखं जन्मेति नोच्यत” इति । यदि दुःखभावनोपदेशो जन्मनि, एवं सत्येवकारः किमर्थ इत्यर्थः । परिहरति—“जन्मविनिग्रहार्थीय” इति । जन्मविनिग्रहो जन्मनिवृत्तिः स एवार्थः । तत्र प्रवर्तत इति जन्मविनिग्रहार्थीयः । यथा च मत्वर्थीय इति । एतदुक्तं भवति जन्म दुःखमेवेति भावयितव्यम् । नात्र मनागपि सुखबुद्धिः कर्तव्या । अनेकानर्थपरम्परापातेनापवर्गप्रत्यूहप्रसङ्गादिति¹⁶² ॥ ५८ ॥

॥ दुःखपरीक्षाप्रकरणम् ॥

अपवर्गपरीक्षाप्रकारणम्

ऋणक्लेशप्रवृत्त्यनुबन्धादपवर्गाभावः ॥ ४ । १ । ५९ ॥

“दुःखोद्देशानन्तरमपवर्गः” उद्दिष्टो लक्षितश्चेति शेषः । स प्रत्याख्यायते— “ऋणः………वर्गाभावः ॥” तद् व्याचष्टे “भाष्यकारः । ऋणानुबन्धादिति ।” अस्ति हि ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत् ।
अनपाकृत्य मोहेन मोक्षमिच्छन् व्रजत्यधः ॥

तत्र ऋणत्रयापाकरणेनैव वयःसमाप्तेर्मोक्षनिवेशक्षणो नास्तीत्यपवर्गाभाव इत्यर्थः । “क्लेशानुबन्धान्नास्त्यपवर्गः ।” नानुच्छिन्ननिदानः संसारः शक्य उच्छेत्तुमित्यर्थः । प्रवृत्त्यनुबन्धादित्यस्यापीयमेव व्याख्या ॥ ५९ ॥

प्रधानशब्दानुपपत्तेर्गुणशब्देनानुवादो निन्दाप्रशंसोपपत्तेः ॥ ४ । १ । ६० ॥

एवं पूर्वपक्षयित्वा सिद्धान्तमुपक्रमते—“अत्राभिधीयते यत् तावद् ऋणानुबन्धादिति ।” जायमान इत्यस्य प्रधानार्थतानुपपत्त्या गुणशब्दत्वं साधयितुं दृष्टान्तलाभाय ऋणशब्दस्य प्रथमं गुणशब्दत्वमाह—“प्रधानशब्दानुपपत्तेरिति । प्रधा…पपत्तेः ॥” तद् व्याचष्टे—“ऋणैरिति । नायं प्रधानशब्द” इति । ऋणवानिव परतन्त्रस्तेषु तेषु कर्मसु नाधिकारीति निन्दा । तदभावे तु स्वतन्त्र इति प्रशंसा । एवं जायमान इति गुण शब्दो न मुख्य इति । कस्मात् पुनर्न मुख्य इत्यत आह—“मातृतो जातमात्रस्य”¹⁶³ बालकस्या“नधिकारात् ।” कस्मादनधिकार इत्यत आह—“अर्थिनः शक्तस्य चाधिकारात् ।” कस्मादर्थिन इत्यत आह—“कर्मविधौ” अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकाम इत्यादौ “कामसम्प्रयोगश्रुतेः ।” न च बालकः सुखदुःखाप्तिपरिहारकामोऽपि विवेकेन स्वर्गपुत्रपश्वन्नादि कामयत इति । “शक्तस्य च प्रवृत्तीति ।” न ह्यशकनीयमर्थमशक्तं प्रति वेद आप्तोपदेशरूपो विधातुमर्हति । न च बालकः शक्तोऽविद्वत्त्वादिना । अत+एव तिर्यग्देवर्षिपङ्गुशूद्रत्र्यार्षेयाणामनधिकारः सामर्थ्याभावात् । न केवलं वैदिकोऽयमीदृशो व्यवहारोऽपि तु लौकिकोऽपीत्याह—“न भिद्यते च लौकिकात् ।” तद् व्याचष्टे—“लौकिकस्तावदिति । उपपन्नानवद्यवादीति ।” उपपन्नं प्रमाणेन अनवद्यं पुनरुक्तदोषेण अनपेक्षितमुपदेष्टव्यस्य यन्न भवति तदित्यर्थः । न्यायप्राप्तमिममर्थं लिङ्गदर्शनमुपोद्बलयतीत्याह—“गार्हस्थ्यलिङ्गं च मन्त्रब्राह्मणं कर्माभिवदतीति ।” गार्हस्थ्यस्य लिङ्गं पत्नी यस्मिन् कर्मणि तत् तथोक्तम् । पत्न्यवेक्षितमाज्यं भवति पत्न्य उद्गायन्ति क्षौमे वसानावग्नी आदधीयाताम् इत्येवमादि ।

तदनेन गार्हस्थ्यात् पूर्वावस्था तावदृणानुबद्ध न भवतीत्युक्तम् । सम्प्रत्युत्तरावस्थापि न ऋणानुबद्धेत्याह—यदा चार्थिनोऽधिकारस्तदा “अर्थित्वस्याविपरिणामे जरामर्यवादोपपत्तिः ।” तेन यदुक्तमृणापाकरणेन वयःपर्यवसानान्नास्ति मोक्षे¹⁶⁴ निवेशस्यावसर इति अपाकृतं भवतीति । अविपरिणामपदार्थव्याख्यानं “न निवर्तत” इति । तुरीयस्येत्यस्य व्याख्यानं “चतुर्थस्येति ।” प्रायेण पञ्चसप्ततौ वत्सरेष्वतिवाहितेषु विषयतृष्णा तनूभवति । अत्यन्तसंयोगे तु जरया ह वा एष इत्यनर्थकम् । मृत्युना वेत्यनेनैव सिद्धेरिति शेषः । यद्युच्यते अशक्ततोपलक्षणपरमेतत् जरया ह वा मृत्युना वेति । तेन कस्यानर्थक्यमित्यत आह—“अशक्तो हि विमुच्यत इत्येतदपि नोपपद्यते” इति ।

“वार्त्तिकम्—यावज्जीवसंयोगे हि जरया ह वेत्यनर्थकमिति ।” मृत्युना ह वेत्यनेनैव गतार्थत्वादित्यनुक्त्वा “भाष्यो”क्ता द्वितीया युक्तिरुक्ता “वार्त्तिककृता यस्मात् स्वयमशक्तस्य” इत्यनेन ।

“यज्ञसाधनत्वादिति ।” यज्ञकर्तृत्वादित्यर्थ । एतदेव स्फुटयति—“यस्माद्यजमानो यज्ञाङ्गं भवति ।” यथाह भगवान् “जैमिनिः” पुरुषकर्मार्थत्वात्¹⁶⁵ इति ।

स्यादेतत् । यद्यपि गृहस्थस्य यज्ञादिविधानान्तराणि सन्ति तथापि जायमानस्त्रिभिरृणैरिति वाक्यं बालस्यापि यज्ञादि विधास्यतीत्येतां शङ्कां विमर्शपूर्वमपाकरोति—“अथापि विहितं वानूद्येत कामाद् वार्थः परिकल्प्येतेति ।” न तावत् जायमानो ह वै इति वाक्ये विधिविभक्तिरस्ति । तेन सिद्धान्तानुवादः स्वरसतः प्रतीयते । यदि तु तस्यार्थस्य सिद्धिर्वाक्यान्तराद् वा प्रमाणान्तराद् वा कथमपि न कल्पेत, ततो वचनानि त्वपूर्वत्वात् इति न्यायाद् विधित्वमस्य कल्प्येत । सन्ति तु शतशस्तदर्थविधायकानि वाक्यानि विधिविभक्तिमन्तीति को जातमात्रस्य¹⁶⁶ स्वेच्छामात्रेण विध्यर्थतां¹⁶⁷ कल्पयेत् ? तस्माद् विहितानुवचनमेव न्याय्यमिति जायमानशब्दो जघन्यवृत्तिरिति युक्तमुत्पश्यामः ।

स्यादेतत् । जायमानशब्दोऽनुपचरितार्थः स्वभावतो मातुरुदराद् विभागमाह । स कथञ्चिदनुवादत्वानुरोधेन जघन्यवृत्तिः कल्पनीयः । तद् वरं मुख्यार्थानुरोधेन विधानमेव कल्प्यताम् । एवं सति श्रुतिरनुरोधिता भवति । अस्ति च बालकस्यापि फलोत्पादनयोग्यता, तदात्मनः फलं प्रति समवायिकारणत्वात् । तेन यद्यपि जातमात्रस्य फलसाधनानुष्ठानयोग्यता नास्ति, तथापि फलोत्पादं प्रति योग्यतास्ति । फलेन च प्रयोजनं न तत्साधनेनेत्यत आह—“फलस्य साधनानि हि प्रयत्नविषयो न फलमिति ।” अयमभिसन्धिः,¹⁶⁸ विधिर्हि स्वव्यापारे कर्तृतया पुरुषं नियुङ्क्ते, प्रयत्नश्चास्य व्यापारः स च निर्विषयो¹⁶⁹ न शक्यो निवर्तयितुमिति स्वविषयमपेक्षते । न चास्य साक्षात्फलं विषयो भवितुमर्हति, उद्देश्यतामात्रेण तु भवेत् । न चैतावता प्रयत्नोऽस्य निर्वृणोति यावदयं साक्षादभिनिर्वर्तनीयं न प्राप्नोति । तदुपायश्चास्य साक्षादभिनिर्वर्तनीय इति फलोद्देशप्रवृत्तस्य पुरुषप्रयत्नस्य¹⁷⁰ तदुपायो विषयः । न च बालकस्य तदुपायमविदुषस्तत्र सामर्थ्यमस्ति । असमर्थश्चाकर्ता कथमात्मानं¹⁷¹ प्रयत्नेन व्याप्नुयात् ? तदव्याप्नुवंश्च कथमधिकारीति जायमानशब्दो जघन्यवृत्तिरेव न्याय्य इति सिद्धम् । “विहितं च याजमानमिति”¹⁷² ऋणवाक्यात् प्राक्, विधीयते च ऋणवाक्यादूर्ध्वमित्यर्थः ।

यदुक्तं तत्र हि प्रव्रज्या विधीयते इति तदमृष्यमाण आह— “प्रत्यक्षविधानाभावादिति चेत् ?” शङ्कां निराकरोति—“न, प्रतिषेधस्य प्रत्यक्षविधानाभावात् ।” शङ्कां विभजते—“प्रत्यक्षत” इति । परमाप्तो भगवानीश्वरोऽनुकम्पया भूतोपदेशाय प्रवृत्तो यद् गार्हस्थ्यमेवाश्रममुपदिशति ततोऽवगच्छामो न सन्त्याश्रमान्तराणि भूतेभ्यो हितानीत्यर्थः । अत एवाहुः ऐकाश्रम्यं त्वाचार्याः प्रत्यक्षविधानाद् गार्हस्थ्यस्येति¹⁷³ निराकरणं विभजते—“न प्रतिषेधस्येति ।” स्मृतीतिहासपुराणानि तावदविवादं विदधति चातुराश्रम्यमुपलभ्यन्ते, यदि तु प्रत्यक्षया श्रुत्या चातुराश्रम्यं¹⁷⁴ निषेध्येत, ततस्तद्विरोधेनौदुम्बरीसर्ववेष्टनवत् तत्राप्रमाणानि स्युः । न च तत्प्रतिषेधः श्रुतेः साक्षादवगम्यते । तस्मात् स्मृत्यादिविहितं चातुराश्रम्यमप्रतिषिद्धं श्रुत्या न शक्यं परित्यक्तुमित्यर्थः ।

न चाविधानेन तत्प्रतिषेधानुमानमित्याह—“अधिकाराच्चेति ।” गार्हस्थ्योपदेशस्याधिकारात्तस्यैव विधानं नाश्रमान्तरस्य, न त्वाश्रमान्तराभावात् । न हि व्याकरणं शब्दं व्युत्पादयत् प्रमाणाद्यभावमाक्षिपति ।

अपि च मा भूत् प्रत्यक्षविधानम्, श्रुतौ ससाधनापवर्गाभिधानानि च चातुराश्रम्याभिधानानि च प्रत्यक्षाण्युपलभ्यन्ते वचनानि । तान्यपूर्वत्वाद् विधानानि अपवर्गस्य ससाधनस्य चातुराश्रम्यस्य च भविष्यन्तीत्याह—“ऋग्ब्राह्यणं चापवर्गाभिधाय्यभिधीयत” इति । “मृत्युमिति” प्रेत्यभावमित्यर्थः । “परं कर्मभ्य” इति कर्मपरित्यागमपवर्गसाधनं सूचयति । “अमृतत्वमिति” चापवर्गो दर्शितः । सूचितं कर्मत्यागमपवर्गसाधनं श्रुत्यन्तरेण विशदयति—“न कर्मणा न प्रजयेति । परेण नाकमिति ।” नाकमित्यविद्यामुपलक्षयति । अविद्यातः परमित्यर्थः । “निहितं गुहायाम्” इति लौकिकप्रमाणागोचरत्वं दर्शयति । “तमसः परस्ताद्” इति । अविद्या तमः तस्य परस्तात् । “आदित्यवर्णमिति” नित्यप्रकाशमित्यर्थः । तदनेनेश्वरप्रणिधानस्यापवर्गोपायत्वमुक्तम् ।

ऋच उदाहृत्य ब्राह्मणमुदाहरति—“अथ ब्राह्मणानीति ।” यज्ञ इत्यादिना गृहस्थाश्रमो दर्शितः, तप एवेति वानप्रस्थाश्रमः, ब्रह्मचारीति ब्रह्मचर्याश्रमः । एषामभ्युदयलक्षणं फलमाह—“सर्व एवैत” इति । चतुर्थमाश्रममाह—“ब्रह्मसंस्थ” इति । “तथा क्रतुरिति ।” क्रतुः सङ्कल्पः । कामयमानो य आसीत् स एव अथाकामयमानो भवति । अकामयमानः कामं परिहरन् तत्परिहारसिद्धौ । सोऽकामयं स्तस्य व्याख्यानं— “निष्काम” इति । “आत्मकाम” इति कैवल्योपेतात्मकामः । तत्प्राप्त्याप्तकामो भवति । “न तस्य प्राणा” इति । शाश्वतो भवतीत्यर्थः । प्रकृतमुपसंरति—“तत्र यदुक्तमिति ।” अपरामपि चातुराश्रम्याभिधायिनीं श्रुतिमुदाहरति—“ये चत्वार” इति ॥ ६० ॥

समारोपणादात्मन्यप्रतिषेधः ॥ ४ । १ । ६१ ॥

इतश्च फलार्थिन एष जरामर्यवाद इत्याह—“फलार्थिनश्चेति ।” पृष्ट्वा “सूत्रं” पठति—कथम् ? “समारोप…प्रतिषेधः ॥” आत्मन्यग्नीनां समारोणाद् ऋणानुबन्धेनापवर्गस्याप्रतिषेधः । तदनेन छलेन प्रत्यक्षविधानं प्रव्रज्याया अपि दर्शितम् । एषणाभ्यो व्युत्थितस्य विपर्यस्तबुद्धेः अलमाभिरेषणाभिरनर्थहेतुभिरिति कृतबुद्धेः । अत एव निवृत्ते फलार्थित्वे समारोपणमात्मन्यग्नीनां विधीयत इति ।

“एवं च ब्राह्मणानीति ।” यदैषणाभ्यो व्युत्थितस्य प्रव्रज्याविधानं तदा तदभिधायीनि ब्राह्मणान्युपपन्नानीत्यर्थः ॥ ६१ ॥

पात्रचयान्तानुपपत्तेश्च फलाभावः ॥ ४ । १ । ६२ ॥

प्रमृते खलु यजमाने यज्ञपात्राणि यजमानस्य शरीरे यथावयवं निधायान्त्येष्टिः क्रियते । तत्र जरामर्ये कर्मण्यविशेषेण कल्प्यमाने सर्वस्य पात्रचयान्तानि कर्माणीति प्रसज्येत । मरणपर्यन्तानि कर्माणीति प्रसज्येतेत्यर्थः । नन्विष्यत एव पात्रचयान्तत्वं कर्मणामित्यत आह—“तत्रैषणाव्युत्थानमिति ।” तस्मान्नाविशेषेण कर्तुः प्रयोजकं फलं भवतीति । “फलाभाव” इत्यस्य “सूत्रा”वयवस्याविशेषेण फलस्य कर्तृप्रयोजनकत्वाभाव इत्यर्थः । तदनेनैषणाव्युत्थानश्रुतिविरोधो दर्शितः ।

तदेवं चातुराश्रम्ये श्रुतिरुक्ता । सम्प्रति स्मृत्यादयोऽपि चातुराश्रम्यस्योपदेशकाः सन्तीत्याह—“चातुराश्रम्यविधानाच्चेति ।” शङ्कते—“तदप्रमाणमिति चेत् ।” जगन्निर्मातुः परमकारुणिकस्य सर्वज्ञस्यात्रभवतः परमेश्वरस्यागमो भवतु प्रमाणमाप्तोक्तत्वात् । “मनुव्यासा”दीनां त्वाप्तत्वाविनिश्चयात् कथं तत्प्रणीतानां प्रामाण्यविनिश्चय इत्यर्थः । उत्तरं—“न, प्रमाणे”नेति स्यादेतत् । भवतु वेदेनाभ्यनुज्ञानादितिहासपुराणप्रामाण्यम्, धर्मशास्त्राणां तु “मन्वा”दिप्रणीतानां कुतः प्रामाण्यनिश्चय इत्यत आह—“अप्रामाण्ये चेति ।” सर्वजनपरिग्रहात् तेषामपि प्रामाण्य—मित्यर्थः । “बुद्धा”दिस्मृतयस्तु वेदनिन्दितैर्म्लेच्छादिभिः परिगृहीता न त्वार्यैरिति न ताः प्रमाणं भवितुमर्हन्तीत्यर्थः । “द्रष्टवक्तृसामान्याच्चाप्रामाण्यानुपपत्तिः ।” य एव वेदस्य द्रष्टारोऽनुष्ठातारश्च तदर्थस्य, त एवेतिहासादीनां प्रवक्तारः “प्राचेतसकृष्णद्वैपायनमनु”प्रभृतयः । अपि च वैदिकानि कर्माणि स्मार्तीमितिकर्तव्यतामपेक्षन्ते, स्मार्तानि च वैदिकानि मन्त्रादीनि । सर्वमेतदप्रामाण्ये धर्मशास्त्राणां नोपपद्यते । यद्यपि च “कृष्णद्वैपायना”दयोऽपि¹⁷⁵ धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्यसम्पन्नतया अनुभूयाप्युपदिशन्तीति सम्भवति, तथापि वेदमूलकत्वमेवेतिहासपुराणादीनामिति युक्तम् । तथा हि वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम् ।
यः कश्चित् कस्यचिद् धर्मो मनुना परिकीर्तितः ।
स सर्वोऽभिहितो वेदे सर्वज्ञानमयो हि सः ॥

इत्यादिभिः स्ववचनप्रपञ्चैः आत्मा बोद्धा¹⁷⁶ वेद एवार्पितस्तैरिति । अथायम् इतिहासादिगोचरोऽर्थ कस्मात्, प्रत्यक्षप्रतीतेन वेदेन नोच्यत इति तदनभिधानादवगच्छामो नूनमयमनभिमतोऽर्थो वेदानां कर्तुरिति निराकृतोऽप्ययं पुनर्निराक्रियते दार्ढ्यार्थं विषयव्यवस्थानाच्चेत्यनेन ॥ ६२ ॥

सुषुप्तस्य स्वप्नादर्शने क्लेशाभावादपवर्गः ॥ ४ । १ । ६३ ॥

यदप्युक्तं क्लेशानुबन्धस्याविच्छदोदिति तद् दूषयति—“सुषुप्तस्य…अपवर्गः ॥” तद् व्याचष्टे—“सुषुप्तस्य खल्विति ।” लोकसिद्धतया सुषुप्तावस्थोदाहृता । महाप्रलयावस्थायामपि क्लेशमुक्ता एवात्मानः, केवलमसौ न लोकसिद्धेति नोदाहृता । एतावांस्तु मुक्तावस्थाया विशेषः यदस्यां क्लेशवासनापि नास्ति । सुषुप्तावस्थायां प्रलयावस्थायां च क्लेशविच्छेदेऽपि तद्वासनास्तीति ॥ ६३ ॥

न प्रवृत्तिः प्रतिसन्धानाय हीनक्लेशस्य ॥ ४ । १ । ६४ ॥

यदपि प्रवृत्त्यनुबन्धादिति तत्राह—“न प्रवृत्तिः…हीनक्लेशस्य¹⁷⁷ ॥” तद् व्याचष्टे—“प्रक्षीणेषु रागद्वेषमोहेषु सती” अपि प्रवृत्तिर्न प्रतिसन्धानाय¹⁷⁸ । उपपादितमेतदस्माभिर्यथा क्लेशतुषावनद्धाः¹⁷⁹ कर्मतण्डुला जन्माङ्कुराय कल्पन्ते, न केवला इत्यर्थः । शङ्कते—“कर्मवैफल्यप्रसङ्ग” इति । वैफल्ये शास्त्रस्य कर्मणां फलसाधनताप्रतिपादकस्याप्रामाण्यप्रसङ्ग इति भावः । निराकरोति—“न कर्मविपाकेति ।” विपाकः फलं तस्य प्रतिसंवेदनं भोगः ॥ ६४ ॥

न क्लेशसन्ततेः स्वाभाविकत्वात् ॥ ४ । १ । ६५ ॥

पूर्वपक्षवाद्याह—“न क्लेश…त्वात्” ॥ ६५ ॥

प्रागुत्पत्तेरभावानित्यत्ववत् स्वाभाविकेऽप्यनित्यत्वम् ॥ ४ । १ । ६६ ॥

सिद्धान्त्येकदेशी ब्रूते—“प्रागु…त्वम् ॥” दध्यादेरुत्पत्तेः प्राक् क्षीरादिषु योऽभावस्तस्यानित्यत्ववदिति योजना ॥ ६६ ॥

अणुश्यामतानित्यत्ववद्वा ॥ ४ । १ । ६७ ॥

अपरस्त्“वेकदेशी” भावमेव दृष्टान्तयतीत्याह—“अणुश्यामतानित्यत्ववद् वा ॥” यदेतच्छ्यामं रूपं तदन्नस्य¹⁸⁰ इत्यागमः । पार्थिवानां परमाणूनां श्यामतामनादिमाह, अन्नपदेन मृदोऽभिधानादिति भावः । अत्र प्रथम“मेकदेशिनं” दूषयति—“सतः खल्विति ।” द्वितीय“मेकदेशिनं” दूषयति—“अनादिरणुश्यामतेति हेत्वभावादयुक्तम् ।” अणुश्यामता कार्या पृथिवीरूपत्वात् लोहितादिवदिति प्रत्युतानित्यताहेतुरस्ति । पुरुषप्रयत्नजन्यलोहितादिरूपवैलक्षण्येन त्वस्याप्रयत्न—पूर्वकत्वमात्रेणानादित्वाभिधानमिति नागमविरोधः ॥ ६७ ॥

न सङ्कल्पनिमित्तत्वाच्च रागादीनाम् ॥ ४ । १ । ६८ ॥

तदेवमेकदेशिनौ दूषयित्वा परमसमाधिमाह—“अयं तु समाधिरिति । न सङ्कल्प…रागादीनाम् ॥” चकारमनुक्तसमुच्चयार्थं व्याचष्टे—“कर्मनिमित्तत्वादितरेतरनिमित्त त्वाच्च ।” समुच्चयोऽनुक्तस्येति शेषः । तत्र सङ्कल्पनिमित्तत्वादिति विभजते—“मिथ्यासङ्कल्पेभ्य” इति । यद्यप्यनुभूतविषयप्रार्थना सङ्कल्पः, तथापि तस्य पूर्वो भागोऽनुभवोऽत्र ग्राह्यः, प्रार्थनाया रागत्वात् । तेन मिथ्यानुभवः सङ्कल्प इत्यर्थः ।

नन्वेकस्मान्मिथ्याज्ञानात् कुतः कार्यवैचित्र्यमित्यत आह—“रञ्जनीयकोपनीयमोहनीयेभ्य” इति । भव्यगेयादिषु¹⁸¹ पाठात् कर्तरि कृत्यः । मोहनीयः सङ्कल्पो मिथ्याज्ञानसंस्कारः । कर्मनिमित्तत्वं रागादीनां विभजते—“कर्म चेति ।” निकायेन जातिरुपलक्ष्यते । इतरेतरनिमित्तत्वं रागादीनामाह—“इतरेतरेति ।” स्यादेतत्, भवन्त्वनित्याः क्लेशाः । तथापि यदेषां निर्वर्तकं मिथ्याज्ञानं तस्य निवृत्तिहेतोरभावात् स एव क्लेशानुबन्धादपवर्गाभाव इत्यत आह—“सर्वमिथ्यासङ्कल्पानां चेति ।” अपि च “अनादिः क्लेशसन्ततिरित्ययुक्तम् । कुतः ? सर्व इमे आध्यात्मिका भावा” इति । आत्मानमधिकृत्य प्रवर्तमानाः शरीरेन्द्रियादयो भवन्त्याध्यात्मिका इति । अथ¹⁸² यद्यनादीनामपि निवृत्तिः, हन्त अनुत्पत्तिधर्मकाणामपि निवृत्तिप्रसङ्ग इत्यत आह—“न चैवं सत्यनुत्पत्तिधर्मकं किञ्चिदिति ।” रागादिनामुत्पत्तिधर्मकाणामेव व्ययधर्मकत्वाभ्युपगमादित्यर्थः । ननु मा भूवन् मिथ्याज्ञाननिमित्ता रागादयो मिथ्याज्ञाननिवृत्तौ, ये पुनरमी कर्मनिमित्तास्तेषां कुतो निवृत्तिः ? न च कर्मनिवृत्तौ रागादिनिवृत्तिः रागादिमतः कर्मनिवृत्तेरभावात् । तस्मान्न मोक्ष इत्यत आह—“कर्म च निकायनिर्वर्तकं तत्त्वज्ञानकृतान्मिथ्याज्ञानरूपसङ्कल्पविघातान्न रागाद्युत्पत्तिनिमित्तं भवति ।” सर्वत्र रागादीनां मिथ्याज्ञानमेव निमित्तम् । कर्माणि तु निकायनियमेन रागादीन् प्रवर्तयन्तीति¹⁸³ कर्मनिमित्तत्वमुक्तमिति भावः । ननु यथा रागादयः सत्यपि कर्मणि मिथ्यज्ञाननिवृत्त्या निवर्तन्ते, एवं सत्यपि कर्मणि मिथ्याज्ञाननिवृत्त्या फलमपि मा भूदित्यत आह—“सुखदुःखसंवित्तिफलं तु भवतीति ।”

“सङ्कल्पाद्यपेक्षं¹⁸⁴ कर्म रागादिकारणमिति ।” यज्जातीयस्य जन्मनो यत्कर्म कारणं तत् तज्जन्मोचितामेव मिथ्याज्ञानवासनामभिव्यनक्तीति तद्द्वारेण रागादीनां कारणं भवति । चोदयति—“सुखादीनामपीति ।” यथा मिथ्याज्ञानसहायं कर्म रागादिहेतुः, एवं तत्सहायं फलहेतुरिति चरमदेहस्य तत्त्वज्ञानवतः सदपि कर्म फलकारणं न स्यादित्यर्थः । परिहरति—“न निरपेक्षत्वादिति ।” कर्माशयप्रचयं¹⁸⁵ क्षेतुममूढोऽप्यसक्तोऽप्यद्विष्टोऽपि मूढ इव सक्त इव द्विष्ट इव तत्फलं भुङ्क्ते इति रागाद्यनपेक्षं कर्म स्वफलं जनयति । तेनासौ फलोपभोगो न बन्धहेतुः । मूढादीनां बन्धहेतुः फलोपभोगः । स च तादृशो रागादिसहायैः कर्मभिः क्रियते, न रागादिनिरपेक्षैरित्यवदातम् ॥ ६८ ॥

॥ इत्यपवर्गपरीक्षाप्रकरणम् ॥

॥ इति मिश्रश्रीवाचस्पतिविरचितायां न्यायवार्त्तिकतात्पर्यटीकायां चतुर्थाध्याये प्रथमाह्निकम् ॥