०१

तृतीयाध्याये प्रथमाह्निकम्

इन्द्रियभेदप्रकरणम्

दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकार्थग्रहणात् ॥ ३ । १ । १ ॥

अत्र “भाष्यं परीक्षितानि प्रमाणानि । प्रमेयमिदानीं परीक्ष्यत” इति वृत्तानुकीर्तनं प्रमेयपरीक्षां वर्तिष्यमाणां प्रति वृत्तायाः प्रमाणपरीक्षाया हेतुभावं दर्शयितुम् । प्रमाणेन हि प्रमेयं परीक्ष्यते नान्येन । न च तदपरीक्षितं प्रमेयपरीक्षायै प्रभवति । तस्मात् प्रमाणपरीक्षा हेतुः । हेतुमती च प्रमेयपरीक्षेति । द्वादशविधं च तत् प्रमेयमिति¹ कस्मात् प्रथमत आत्मैव परीक्ष्यते न प्रमेयान्तरमित्यत आह—“तच्चात्मादीत्यात्मा विचार्यत” इति । आत्मैव हि प्रमेयेषु प्रथममुद्दिष्टश्च लक्षितश्चेति । तदनुरोधादात्मैव प्रथमं परीक्ष्यते, न प्रमेयान्तराणीति । अत्र च यद्यपि स्वरूपेणात्मन्येव परीक्षां प्रतिजानीते, तथापि लक्षणपरीक्षाद्वारेण लक्ष्यपरीक्षणात् लक्षणपरीक्षैव द्रष्टव्या । यथा चेयमात्मलक्षणपरीक्षा तथोपरिष्टाद् दर्शयिष्यति² ।

तदेतद् “वार्त्तिककारो” व्याचष्टे—“आनन्तर्यादिति ।” किं पुनः प्रयोजनं प्रमेयपरीक्षायाः ? न हि निष्प्रयोजनं परीक्षन्ते प्रेक्षावन्त इत्यत आह—“यद्विषयोऽहङ्कार” इति । अहङ्कार इत्यात्मादिविषयं मिथ्याज्ञानं निर्दिशति । शरीराद्यभेदेनात्मदर्शनं खलु संसारं प्रवर्तयतीत्युक्तं द्वितीय“सूत्रे ।” अनेन प्रमेयपरीक्षायाः प्रयोजनवत्त्वं दर्शितम् ।

अत्र “भाष्यकारेण” विचारपूर्वरूपं³ संशयो दर्शितः । “किं देहेन्द्रियमनोबुद्धिसङ्घातमात्रमात्मेति” संशयकारणं चोक्तं “व्यपदेशस्येति ।” यद्यपि वृक्षप्रासादयोरवयविसमुदाययोरन्ययोरेवान्येनावयवेन समुदायिना च व्यपदेशः, तथाप्यवयव्यभावं समुदायं च समुदाय्यव्यतिरिक्तं⁴ मन्यमानस्य⁵ परस्योदाहरणं द्रष्टव्यम् ।

तदेतद् “वार्त्तिककार” आक्षेप्तुं पृच्छति—“किं पुनरस्येति ।” उत्तरम्—“किं शरीरेति ।” आक्षिपति—“नेति ।” समानधर्मणो धर्मिणो दर्शनात् “संशयो न” पुनरदर्शनादित्यर्थः । समाधत्ते—“नेच्छादिसूत्रेति ।” इच्छादयो हि कार्यत्वात् लिङ्गमात्मन इति दर्शितम् । तान्येव तु लिङ्गानि दर्शयिष्यन्त्येषितारं परीक्षिष्यन्ते⁶ । किं देहेन्द्रियव्यतिरिक्त एषितैभ्यः सिध्यति, आहोस्विदभिन्न इति युक्तो विचारः ।

अपि चायमात्मशब्दाभिधेयो धर्मी सर्वतन्त्रसिद्धः केवलमस्य शरीरेन्द्रियादिभेदाभेदे⁷ वादिनां विवाद इत्याह—“अविप्रतिपत्तेश्चेति ।” ननु चात्मासत्त्वे परैः प्रमाणान्यजातत्वादीन्युपन्यस्तानि, तत्र कथं न तत्सत्त्वे विप्रतिपत्तिरित्यत आह—“असत्त्वप्रतिपादकप्रमाणासम्भवाच्चेति ।” वाद्येवासौ न भवति यो धर्मिणि विप्रतिपद्यते । न हि धर्मिणि विप्रतिपद्यमानस्यास्ति किञ्चित् प्रमाणं सर्वस्य तस्याश्रयासिद्धेरप्रमाणत्वात् । अभावस्य च भावाधीननिरूपणस्यात्यन्तासद्भावानिरूपणेनानिरूपणात् । तस्माद् धर्म्यभाववादी न लौकिको नापि परीक्षक इत्युन्मत्तवदुपेक्षणीय इति भावः ।

धर्म्यसिद्धिवादीनां⁸ प्रमाणमुपन्यस्यति—“न नास्तीति ।” निराकरोति—“नास्त्यात्मेति ।” यत् पुन“रपरे” समादधुः

अनादिवासनोद्भूतविकल्पपरिनिष्ठितः ।
शब्दार्थस्त्रिविधो धर्मी भावाभावोभयाश्रयः ॥

भावाश्रयो यथा नीलमिति । अभावाश्रयो यथा शशविषाणमिति । उभयाश्रयो यथा अमूर्तमिति । अमूर्तं हि भवति विज्ञानं भवति च शशविषाणम् । तस्मिन् बाह्यानुपादाने साध्येऽस्यानुपलम्भनम् ।
तथा हेतुर्न तस्यैवाभावः शब्दप्रयोगतः ॥

इति । सोऽयमात्मविकल्पो बाह्योपादानो न भवतीति । यथा नीलविकल्पो बाह्यनीलोपादानः, नैवमात्मविकल्पो बाह्योपादानो भवतीत्यर्थः ।

अत्रैवं भवान् प्रष्टव्यो जायते किमात्मविकल्पस्य बाह्योपादानत्वमात्रं प्रतिषिध्यते, किं वा बाह्यात्मोपादानत्वम् ? पूर्वस्मिन् सिद्धसाधनम् । मा भूदात्मविकल्पो बाह्यनीलाद्युपादानः, किं नश्छिन्नम् ? उत्तरस्मिंस्तु कल्पे क्वायं बाह्यात्मा सिद्धः, यदुपादानत्वं विकल्पस्य प्रतिषिध्यते ? सिद्धश्चेत् क्वापि नास्यात्यन्ताय प्रतिषेधः । असिद्धश्चेत् कथमप्रतीतस्य निषेधः ? प्रतीतो विकल्पे बाह्ये निषिध्यते चैत्र इव गेहे चत्वरतले निषिध्यते इति चेत् ? एवमपि यत्र प्रतीतस्तत्र न निषिध्यते, यथा भवद्भिरेवोक्तम् न तस्यैवाभावः शब्दप्रयोगतः इति । बाह्यश्चात्मा विकल्पेन नोपदर्शित इति प्रसक्त्यभावान्न शक्यो निषेद्धुम् । अप्रदर्शितोऽप्यध्यवसित इति प्रसक्त एवेति चेत् ? अथ⁹ कोऽयमध्यवसायो नाम ? ग्रहणादतिरिक्तः ग्राह्यस्य स्वाकारस्य वा अलीकस्य वा बाह्याध्यारोप इति चेत्—न, बाह्याऽविषया विकल्पा बाह्यमारोपयन्तीति¹⁰ चित्रम् । न हि आरोपविषयारोप्ये अजानान आरोपयितुमर्हतीत्यसकृदावेदितम् । अपि चालीकं प्रतीयमानं यथा न निषेद्धुं शक्यं प्रतीयमानत्वाद् एवमस्य बाह्यत्वमपि । मिथ्यात्वात् प्रतिषिध्यत इति चेत् ? किमलीकमपि सत्यं यत् तदुल्लङ्घ्य तस्य बाह्यत्वं प्रतिषेद्धुमध्यवसितोऽसि ? बाह्यभेदाग्रहस्तु¹¹ तदध्यवसायो न प्रसञ्जक इति न निषेधगोचरः । न च ज्ञानाकार आत्मा परमार्थसन् बाह्यत्वेनारोप्यमाणः प्रतिषिध्यत इति साम्प्रतम् । विज्ञाननये¹² सर्वथा बाह्यस्याग्रहे तत्समारोपासम्भवात् । अत्यन्तासतश्च बाह्यस्य विज्ञानानात्मनो ग्रहे तथा विधेनासता विज्ञानानात्मना¹³ विज्ञानग्राह्येण किमपराद्धं येन तद्ग्राह्यं न स्यादिति विज्ञाननयो दत्तजलाञ्जलिः प्रसज्येत । न चायमात्मा पूर्वापरकालावस्थायी क्षणिक विज्ञानाकारो¹⁴ भवितुमर्हति, येन तदाकारो बाह्यत्वेन प्रतिषिध्येत । तस्माद् अन्यत्र दृष्टमन्यत्र समारोपप्रसञ्जितं¹⁵ प्रतिषिध्यत इति युक्तम् । स च समारोपः क्वचित् स्वकारणप्रभवः क्वचित् प्रतिषिध्यते यथेन्द्रियादिदोषादुत्पन्नरजतज्ञानस्य शुक्तिकायां नेदं रजतमिति । क्वचित् पुनराहार्यो यथा नेह गेहे चैत्र इति । तस्मादात्मनो देशकालावस्थान्तरे¹⁶ विकल्पविज्ञाने वा असम्भवादत्यन्तासतो न समारोपः, तदभावादात्मन्येव¹⁷ नास्ति । अस्ति चेत् कथमत्यन्ताय निषेधः ? तस्माद् आत्मा नास्तीति पदयोर्व्याघातः । यद्यप्यात्मा नास्तीति पदानि, तथापि नास्तीत्यस्यैकपद्यं विवक्षित्वा पदे इति द्विवचनोपपत्तिः । पद्यते गम्यतेऽनेनार्थ इति हि विवक्षित्वा पदसमुदायोऽपि पदमुच्यते ।

यद्यपि पटादीनां देशान्तरादौ निषेधस्तथापि आत्मनोऽत्यन्ताय भविष्यति । न हि प्रतिषेधान्तरधर्ममवश्यं प्रतिषेधान्तरमनुबध्नातीत्यत आह—“सर्वश्चायमिति ।” उपपादितमेतदधस्ताद् यथा नानारोपितप्रतिषेधो यथा चाननभूतमशक्यमारोपयितुमिति । न क्वचिदात्मन्यनाधारत्वमुक्तमिति स्वातन्त्र्यादात्मनः । सामान्यादयस्तु पिण्डादिपारतन्त्र्यनिरूपणाः पिण्डाद्याधारा इति पृच्छति—“किमयमिति ।” यन्न क्वचिदस्ति तदत्यन्तासद् यथा शशविषाणम् । तथा चायम् । तस्मादत्यन्तमसन्निति भावः । उत्तरम्—“न नास्तीति ।” न तावत् न क्वचिदस्तीति वाक्यमात्मानं स्वरूपेण निषेधति देशरूपविशेषप्रतिषेधात् । शङ्किता आह—“केयं वाचोयुक्तिरिति ।” उत्तरवाद्याह—“एषा वाचोयुक्तिरिति । एषा” वक्ष्यमाणार्था । तमर्थमाह—“यद् यथाभूतमिति ।” न हि पदार्थानां सत्ता देशवत्त्वेन व्याप्ता, येन देशवत्त्वं निवर्तमानं तां निवर्तयेदिति भावः । “न च कालविशेषप्रतिषेधोऽपीति ।” कालान्तरप्रतियोगी एकैकः कालः कालविशेषः । तत्प्रतिषेधोऽप्यात्मनि न युक्तः । न हि यथा घटादिष्ववच्छेदार्थः कालस्तथा नित्य आत्मनि । प्रध्वंसाभाववान् घटः खल्वासीत् न तथा आत्मा । प्रागभाववान् घटो भविष्यति न तथा आत्मा । अतीतप्रागभावोऽनागतप्रध्वंसश्च घटो वर्तमानः । न च तथात्मा । तस्मान् नास्यावच्छेदार्थं त्रैकाल्यमुपावर्तते । अतीतानागतव्यपवृक्तवर्तमानक्रियाव्यङ्ग्यः कालोऽस्ति सदा नित्यानां यतः अस्त्यात्मा, विद्यते व्योमेति भवति । तस्मादवच्छेदकत्रैकाल्याप्राप्तेर्न त्रैकाल्यप्रतिषेधः, अतीतानागतव्यपवृक्तक्रियाव्यङ्ग्यस्य च वर्तमानस्याशक्यप्रतिषेधत्वात् नात्मनि कालप्रतिषेध इति स्थितम् । “आत्मप्रतिषेधं चेति ।” आत्मेति हि पदं लोकसिद्धम्, पद्यते हि तेन कश्चिदर्थभेदः । येन च कश्चिदर्थः पद्यते, न तदनर्थकं भवितुमर्हतीति ।

“किमसतः सता साधर्म्यमिति ।” न हि भवतां सिद्धान्ते सर्वोपाख्याविरहितमसत्प्रमेयमपीति भावः । अथ शरीरदेरात्मत्वं कल्पितं निषिध्यते शरीरादयो नात्मन इति तत्राह—“आत्मसामान्यं चेति । अथ शरीरादीति ।” अहङ्कारस्तावत् परमार्थतः शरीरादिविषयः स्थूलोऽहं कृशोऽहं गौरोऽहमिति प्रत्ययात् । तमिमम् “आत्मनि कल्पयित्वा विपर्यस्यति” तदनुरूपं व्यपदिशति व्यवहरति च । सोऽयं विपर्ययः प्रतिषिध्यते नास्त्यात्मेति । निराकरोति—“एवं च शरीरादीति ।” न ह्यहङ्कारसमारोपविषयसत्त्वमनभ्युपगच्छतः समारोप उपपद्यते । तस्मात् तत्प्रतिषेधतो व्याघात इत्यर्थः । “चतुर्णामुपादानरूपत्वात् तमस” इति । रूपरसगन्धस्पर्शाश्चत्वारो घटादिरूपेण विपरिणतास्तेषामुपादानरूपं तम उपादीयत इत्युपादानम् । उपादेयरूपत्वादिति क्वचित् पाठः । स तु सुगमः । सोऽयं “वात्सीपुत्राणां वैभाषिकाणां” सिद्धान्तः । तेन विरोध इत्यर्थः । सुगममन्यत् ।

“अथायं भावप्रतिषेध” इति । न जन्ममात्रप्रतिषेधोऽपि त्वात्मनो भावः सत्ता प्रतिषिध्यते इत्यर्थः । “स्वतन्त्रस्य धर्मस्य” समवायादन्यस्य “अदर्शनाद्” इति । निकायो देवमनुष्यतिर्यगादीनामनौत्तराधर्येणावस्थितः सङ्घातः तद्विशिष्टाभिरित्यर्थः ।

“कार्यं कारणं वेति ।” यदि विषाणमवयवस्तदा कारणं यदि तु केशनखादितुल्यत्वेनानारम्भकत्वात् नावयवः, ततः कार्यम् तस्मात् तत् प्रभवतीति । उक्तमप्यर्थं पुनर्विकल्पयन् पर्यनुयोगार्थमाह—“इदं च शशविषाणं नास्तीति ब्रुवाण” इति । “सामान्यप्रतिषेधः” विषाणसम्बन्धमात्रप्रतिषेध इति । “विशेषप्रतिषेधः” कार्यकारणभावलक्षणसम्बन्धप्रतिषेध इति ।

“विषयस्वभावभेदानुविधायीति ।” अहमिति हि¹⁸ ज्ञानं मानसं विषयस्य आत्मनो यः स्वभावभेदः कर्तृत्वभोक्तृत्वादिरूपः¹⁹ जानेऽहं भुञ्जे इत्यादिस्तदनुविधायि । एतदुक्तं भवति, न केवलमात्मस्वरूपमात्मज्ञानस्य विषयस्तथा सति परसमवेतक्रियाफलशालित्वाभावेनात्मनः कार्यत्वाभावेनाकर्मतया तद्व्याप्यज्ञानस्यापि निवृत्तिप्रसङ्गात् । यदा तु धर्मवदात्मविषयं ज्ञानं भवति तदा धर्माणां परसमवायिक्रियाफलसङ्कलिततया कर्मत्वात् न कर्माभावेन जानातेर्निवृत्तिरिति²⁰ । जानातिरात्मधर्मकर्मा आत्मानमपि गोचरयतीति सूक्तं²¹ “विषयस्वभावभेदानुविधायीति । अहङ्कारालम्बनेति ।” आलम्ब्यतेऽनेनेत्यालम्बनं विज्ञानम् अहङ्कारेण च विषयिणा विषयमुपलक्षयति । देशयति—“ननु भवत्यहं गौर” इति । परिहरति—“न भवतीति ब्रूम” इति । न व्यपदेशमात्रं देहाद्यव्यतिरिक्तात्मसद्भावसाधनमस्माभिरुक्तं येनानैकान्तिकं भवेत्, अपि त्वनुभवः । स च न शरीरादिष्विदमो विषयेष्वस्ति, अपि त्वसम्भिन्नेदंविषयोऽहम्प्रत्ययः शरीराद्यतिरिक्त एवास्ति । स चात्मा । शरीरादयस्तु मतुब्लोपादभेदोपचाराद् वा अहमा विषयीक्रियन्ते । ममात्मेति तु व्यपदेशमात्रं न पुनः शरीरादिष्विव ममकारस्तत्र मुख्यो भेदेनाप्रतिभासनात् । राहोः शिर इतिवत्तु ममकार आत्मनि द्रष्टव्यः । अत एवाह—“ममप्रत्ययेति,” न पुनर्ममकारमात्रम् । तस्मात् सर्वं रमणीयम् । विरुद्धा प्रतिपत्तिर्विप्रतिपत्तिर्बाधितेति यावत् ।

“कः साधनार्थ” इति कः साधनशब्दस्यार्थः । “अथानुपलब्धिरपि नास्तीति ।” भावरूपो धर्मोऽसति विरुध्यते, न त्वभावरूपः, उभयोः समानशीलत्वादित्यर्थः । निराकरोति—“कः साधनार्थोऽनुपलब्धेरिति ।” असत्यास्तुच्छाया अनुपलब्धेः कः साधनत्वरूपोऽर्थ इत्यर्थः । शङ्कते—“अथ कल्पितस्येति ।” नानुपलब्धिस्तुच्छा किं तु तत्त्वान्तरं सत् । सा तु कल्पिताश्रयतया नाश्रयासिद्धेत्यर्थः । एतद्विकल्प्य निराकरोति— “कथं कल्पितस्येति ।” न हि तात्त्विक्यनुपलब्धिः परमार्थसदाश्रया कल्पितसत्त्वस्य धर्मिणो धर्मो भवितुमर्हतीत्यर्थः । द्वितीयं कल्पमाशङ्कते—“अथासत्त्वेनेति ।” निराकरोति—“सिध्यत्यनुपलब्धिरिति ।” असत्त्वेन हि कल्पितस्य पारमार्थिकं भावत्वमुपेतव्यम्²² । असत्यसत्त्वकल्पनाया अयोगात् । तथा च भावाश्रयानुपलब्धिस्तात्त्विकी सिध्यत्येव । यदर्थं त्वसौ तदेव पारमार्थिकम् असत्त्वमात्मनो न सिध्यति असत्त्वस्य काल्पनिकत्वाभ्युपगमाद् भवद्भिरित्यर्थः । अपि चायमसत्त्वेन सन्तमात्मानं कल्पयित्वा अत्यन्तासत्त्वमनुपलब्धेरस्य साधयितुमध्यवसितः । तच्चान्यधर्मेण²³ अनुपलब्ध्या न सिध्यति । न जातु स्थाणुधर्मेण कल्पितेन पुरुषे स्थाणुत्वं पारमार्थिकं शक्यं साधयितुमित्याह—“किमर्थं चायमात्मेति ।”

“रूपादिशब्देभ्योऽन्यत्वे सतीति ।” यदि हि पदत्वादित्युच्येत रूपादिशब्दैरनैकान्तिकत्वं स्यादत उक्तम्—“रूपादिशब्देभ्योऽन्यत्वे सतीति ।” यद्येकपदत्वादित्युच्येत²⁴ रूपादिशब्दैरनैकान्तिकत्वं स्यादत उक्तम्—“रूपादिशब्देभ्योऽन्यत्वे सतीति ।” तथापि रूपविज्ञानवेदनासञ्ज्ञासंस्कारा इत्ययं शब्दो रूपादिवाचको यः शब्दो रूपं वेदना सञ्ज्ञा विज्ञानमित्यादिस्ततोऽन्योऽसमस्तादन्यः समास इति । तेनानैकान्तिकत्वमत उक्तम्—“एकपदेति ।” तेन रूपादिवाचकैकपदव्यतिरिक्तं यद्यदेकपदं तत्तद् रूपादिव्यतिरिक्तस्य वाचकम्, यथा घटादिपदम् । तथा चात्मपदम् । तस्मात् तदपि तथेति । “एतेनेति ।” आत्मशब्दसाध्यत्वेनैवासम्भिन्नेदम्प्रत्ययः । “अहम्प्रत्ययो व्याख्यातः ।” शङ्कते—“असिद्ध” इति । घट इति रूपादय एवैकोदकाहरणावच्छिन्ना उच्यन्ते, न तु रूपाद्यतिरिक्तो घटो नाम कश्चिदस्तीत्यर्थः । निराकरोति— “अत्रोक्तमिति । उपादायरूपत्वात् तमस” इति । यथा दाय इति देयमुच्यते एवमुपादायेत्यनेनोपादेयमिति । “सविषयत्वं” सद्विषयत्वं “सिद्धान्ति”नोक्तमिति मन्वानश्चोदयति—“तमःशब्दस्य सविषयत्व” इति । यद्यप्यभावविषयत्वे अपि न निर्विषयत्वं तथापि देशकाभिमानमनुविदधानः परिहरति—“न सूत्रार्थेति ।”

“पुनर्दृष्टान्तो नास्तीति ।” पूर्वमात्मानुपकारकत्वे साध्ये दृष्टान्ताभाव उक्तः पुनरिहोच्यत इत्यर्थः । देशयति—“अथात्मशब्द” इति । यो यो वर्णात्मकः स सर्वोऽनित्यविषयो यथा घटादिशब्दः, तथा चानित्यत्वे सति तद्विज्ञानमेव स्यात् नात्मेति फलत आत्मप्रतिषेध इत्यर्थः । एतदपि दूषयति—“तथापीति ।” नित्यशब्दस्तावन्नित्यमाचष्टे अन्यथा तत्प्रतिषेधानुपपत्तेरित्यर्थः²⁵ । शङ्कते—“अथेति ।” सिद्धसाधननिवृत्त्यर्थं शरीरादिव्यतिरिक्तविधिविषय इति । निराकरोति—“तथापीति ।” रूपादिस्कन्धपञ्चकातिरिक्तं नास्तीति भवतां राद्धान्तस्तदतिरिक्ताभ्युपगमे विरुध्यते इत्यर्थः ।

“यदि विवक्षितार्थव्यतिरेकेणेति ।” वादिनो हि शरीरेन्द्रियबुद्धिवेदनासङ्घातस्य पारार्थ्यं विवक्षितम् । परार्थाश्चक्षुरादय इति ब्रुवतो न सङ्घातपरार्थत्वं²⁶ तच्चेह पक्षधर्मताबलात् सिध्यदस्याभिप्रायेण व्याप्यते । न तु साक्षाद्विवक्षितम् । तद्वदिहाभिप्रायव्याप्तं विवक्षितमारोप्य यद्यनन्वयविरोधौ देश्येते, ततः सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गः । एतच्च “ईश्वरसिद्धौ” निपुणतरमुपपादयिष्यते । “अथानुमानेन बाध्यत” इति । सङ्घातत्वानुमानमेवाभिप्रेतविपरीतसङ्घातपरार्थत्वपक्षो व्यवस्थालक्षणानिष्टप्रसङ्गरूपतर्कसहायमस्य बाधकं प्राणादिसत्त्वाद्यनुमानं वेति । “एकदेशेन चैकदेशान्तराणामिति” ब्रुवतो “वार्त्तिककारस्य” गृहप्रासादादयो नावयविनो विजातीयानामनारम्भकत्वादित्यभिमतम् ।

“दर्श…णात् । अकार्यकारणभूतानां चेति ।” यथा हि कालाक्षीं गामीक्षितवतः स्वस्तिमत्यां गवि भवति प्रतिसन्धानम्, न चैतयोरस्ति कार्यकारणभाव इत्यर्थः । “भाष्यम्—भिन्ननिमित्ताविति ।” भिन्नमिन्द्रियं निमित्तं ययोः । “अनन्यकर्तृकौ” आत्मैककर्तृकौ “समानविषयौ” द्रव्यमेकं विषय इत्यर्थः ॥ १ ॥

न विषयव्यवस्थानात् ॥ ३ । १ । २ ॥

पूर्वपक्ष“सूत्रम्—न वि…नात् ॥” यद्भावाभावानुविधायिनौ ज्ञानभावाभावौ तच्चेतनम् । इन्द्रियभावाभावानुविधायिनौ च ताविति तदेव चेतनमिति भावः ।

सिद्धान्त“भाष्यम्—सन्दिग्धत्वादहेतुः ।” अनन्यथासिद्धावन्वयव्यतिरेकौ कारणत्वमात्रे प्रमाणम्, न तु कर्ता न चेतनश्चेतनं वा करणमित्यत्रेत्यर्थः ॥ २ ॥

तद्व्यवस्थानादेवात्मसद्भावादप्रतिषेधः ॥ ३ । १ । ३ ॥

विषयव्यवस्थानं च विरुद्धमिन्द्रियादीनामचैतन्यस्य साधनादित्याह— “यच्चोक्तमिति । तद्व्य…धः ॥ सर्वज्ञ” इत्यस्य विवरणं “सर्वविषयग्राही” सर्वेषामिन्द्रियाणां प्रमाणान्तराणां च ये विषयास्तद्ग्राही । इन्द्रियान्तराणि प्रमाणान्तराणि च पुनर्व्यवस्थितविषयाणि तेनार्वाग्दृगपि सर्वज्ञ इति सिद्धम् । “तत्रेदमभिज्ञानमिति ।” असाधारणं चिह्नमभिज्ञानमुच्यते । तच्चाप्रत्याख्येयमनुभवसिद्धत्वात् । चेतनवृत्तमभिज्ञानमप्रत्याख्येयमुदाह्रियत इति योजना । “अनियतपर्यायम्” अनियतक्रममित्यर्थः । “अनेकविषयमर्थजातमिति ।” अनेकः पदार्थो विषयो यस्यार्थजातस्य तत् तथोक्तम् । क्वचित् पाठोऽनेकविधमर्थजातमिति । स सुगम एव । “आकृतिमात्रं त्विति” सामान्यमात्रमित्यर्थः ।

“चैतन्यं²⁷ त्वात्मनः स्वातन्त्र्ये सत्यव्यवस्थानाच्चक्षुरादिवदिति,”²⁸ प्रमाणसंशयविपर्यासस्मृतिषु योऽनुस्यूत एक उपलभ्यते स चेतनः स्वातन्त्र्ये सत्यव्यवस्थानात् । यस्त्वचेतनो नासौ स्वातन्त्र्ये सत्यव्यवस्थितो यथा चक्षुरादीति व्यतिरेकी हेतुः । यद्यव्यवस्थानादित्येतावन्मात्रमुच्येत, ततो मनसानैकान्तिकः स्यादत उक्तम्—“स्वातन्त्र्ये सतीति ।” अथ वा कृतमव्यवस्थानेन स्वातन्त्र्यमेव केवलमस्तु चैतन्यसाधनमित्याह—“नाचेतन आत्मेति ।” आत्मेति प्रमाणसंशयविपर्ययस्मृतिष्वनुस्यूतमनुभूयमानमुपलक्षयति । निराकृतमप्यर्थं प्रकारान्तरेण पुनरुपन्यस्य निराकरोति—“पृथिव्यादिनित्यत्वसाधन” इति ।

तदेतच्चेतनवृत्तं देहादिभ्यो व्यावर्तमानं तदतिरिक्तं चेतनं साधयतीति स्थितम् । नेच्छाद्याधारत्वं देहादीनामिति ॥ ३ ॥

॥ इन्द्रियभेदप्रकरणम् ॥

शरीरव्यतिरेक्यात्मप्रकरणम्

शरीरदाहे पातकाभावात् ॥ ३ । १ । ४ ॥

“सूत्रा”न्तरमवतारयति “भाष्यकारः—इतश्च व्यतिरिक्त आत्मा न देहादिसङ्घातमात्रमिति ।”

“शरी…वात् ।” प्राणातिपाते पातकाभावप्रसङ्गादिति । अयं च यद्यपि “भूतचैतनानिका”नां नानिष्टप्रसङ्गस्तथापि “शाक्यान्” प्रति द्रष्टव्यः । ते हि प्राणातिपातकृतं पातकमिच्छन्ति । एवं च न बुद्धिरात्मेति वक्तव्ये देहादिग्रहणं विचित्राभिसन्धित्वात् पुंसाम् । यदि कश्चिद् भूतचैतनिकोऽपि प्राणातिपातकृतं पातकं नेच्छेत् तमपि प्रति दूषणं भविष्यतीत्येवमर्थमिति²⁹ मन्तव्यम् ।

“वार्त्तिकम्—अकृतकृताभ्यागमनाशदोष” इति । येनाकृतं कर्म प्राणातिपातः तस्य पातकाभ्यागमो येन च कृतं तस्य नाश इत्यर्थः । शास्त्रचोदितं फलमनुष्ठातरि³⁰

इत्ययमुत्सर्गो यत्र पुनः शास्त्रमन्यस्य फलमाह यथा श्राद्धे वैश्वानरीयेष्ट्यादौ तत्र भवतु पुत्रकृतस्य श्राद्धस्य पितृगामि फलम्, पितृकृताया वा जातेष्टेः पुत्रगामि फलमिति । भावना स्मृतिहेतुः संस्कारः । “यत्कायेति ।” येन कायेनोपलक्षितः कश्चिच्चित्तसन्तानः³¹ स कायान्तरवर्त्यपि फलं भुङ्क्त इत्यर्थः । “एकनिमित्तानां प्रत्ययानां प्रतिसन्धानाद्” इति । उक्तमेतद् यथा नर्तकीभ्रूलताभङ्ग एकस्मिन् बहूनां प्रतिसन्धानमिति । “सर्वावस्थोपलब्धेरिति ।” सर्वास्ववस्थासु बीजावयवानामुपलब्धेः परमाण्ववस्थत्वे त्वनुपलब्धिः स्यात् । तस्मान्न बीजावयवाः पच्यमाना अङ्कुरोत्पत्तौ परमाण्ववस्था भवन्ति, अपि त्ववयविन एव पच्यन्त इत्यर्थः । परमाण्ववस्था बीजावयवा न बीजत्वादिजातिविशेषवन्तमारब्धुमर्हन्तीत्युक्तं सिद्धान्तिनेति मत्वा देशयति—“यदि तर्हीति ।” परिहरति—“नानेनैवोक्तोत्तरत्वादिति ।” प्रतिसन्धानाय बीजत्वजातीयानवयवान् लक्षयितुमस्माभिर्बीजावयवानां परमाण्वन्तो विभागो निषिद्धः । कल्पादौ त्वारम्भे परमाणूनां न प्रतिसन्धानमस्ति । न हि पूर्वसर्गे ये बीजमारेभिरे साम्प्रतमपि त एवारभन्ते नान्य इति प्रतिसन्धाननियमः, अपि त्वन्येभ्योऽपि भवन्तीति भावः । “पैलुकण्ठः” शङ्कते—“आ मध्यात् पाकानुपपत्तिरिति चेत् ?” परिहरति—“नाप्रतिबन्धादिति ।” सान्तराण्येवावयविद्रव्याणीत्यर्थः । अथायमवयवानुप्रवेशो द्रव्यस्य विनाशकः कस्मान्न भवतीत्यत आह—“यदि चायमवयवानुप्रवेश” इति । “भाजनगतानामपां” भाजनविनाशे “अवस्थान”मेव “न स्यात् ।” सान्तरत्वे तु तावत्य एवापो भाजने स्यन्दन्ते यावतीभिर्बहिः शीतस्पर्शोपलब्धिर्भवति, मात्रया च तत्र कालपरिपाकवशादनवस्थानमपि । विनाशे तु सहसानवस्थानमपां भाजनगतानां भवेदित्यर्थः । व्यवहिते चाव्यवहिते च स्फटिभाजने न द्रव्ये तुल्योपलब्धिरिति³² ।

शङ्कते—“सुखी स्यामिति तत्क्रियेति चेत् ?” यद्यपि विशरारवः स्कन्धाः तथाप्यनाद्यविद्यावासनावशोऽयमेकमहङ्कारास्पदं सत्त्वं नित्यमभिमन्यमानः³³ सुखी भवेयं दुःखी मा भूवमिति तृष्णक्³⁴ प्रवर्तते इत्यर्थः । निराकरोति—“तन्न, अननुभूतत्वादिति ।” यथा च क्षणिकानां विज्ञानानां परस्परवार्तानभिज्ञतया न प्रतिसन्धानक्षमत्वं तथोपपादितमस्माभिरात्मलक्षणावसर इति । “न अनागतानामनुत्पत्तेः सत्त्वादिति ।” न च ब्रह्मचर्यादिपरिपाकसहितेन ज्ञानक्षणेनासमर्थो ज्ञानक्षणो जन्यते, स च न ज्ञानान्तरं³⁵ प्रसूत इत्यनागतानुत्पत्तिरसमर्थस्य च क्षणस्य स्वभावतो विनाश इति युक्तम्, असमर्थक्षणस्योत्पादस्यैव केवलात् सहकारिसापेक्षाद् वानुपपत्तेः³⁶ । यथा चैतत् तथा क्षणभङ्गभङ्गावसरे उपपादयिष्यते ॥ ४ ॥

तदभावः सात्मकप्रदाहेऽपि तन्नित्यत्वात् ॥ ३ । १ । ५ ॥

“वैनाशिको नैयायिक”पक्षवत् “साङ्ख्य”पक्षेऽपि हिंसातत्फलानुपपत्तिमापादयितुं हिंसा तत्फलसम्भवं पूर्वपक्षयति—“इयं तु हिंसेति । व्यक्तेरिति ।” सदेव हि कार्यं कारणेन व्यज्यते, न त्वसत् क्रियते इत्यर्थः । परिहरति—“नेति ।” त्रिविधोऽप्ययं धर्मलक्षणावस्थारूपः परिणामो नित्याद् धर्मिणो न भिद्यते इति परिणामानित्यत्वं धर्मिनित्यत्वेन विरुध्यते । अविरोधाय वा धर्मिणोऽप्यनित्यत्वाभ्युपगमे “वैनाशिक”पक्षोक्तदोषप्रसङ्ग इत्यर्थः । “गुण” इति । ऋजुत्ववक्रत्वे खलु अङ्गुल्यवयवसंयोगविशेषौ³⁷ सत्येव द्रव्यारम्भकसंयोगे उदयव्ययवन्तावनुभूयेते इति ।

तदेतत् “नैयायिक”पक्षदूषणं “साङ्ख्य”पक्षेऽप्यापाद्य “नैयायिकं” पृच्छति— “अथात्मनो नित्यस्येति । नैयायिक” आह—“सुखदुःखे” इति । नित्यादात्मनो व्यतिरिक्ताभ्यां पुण्यपापाभ्यामात्मधर्माभ्यामनित्याभ्यामात्मधर्मावेव सुखदुःखे जन्येते इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । नित्यस्यानित्यधर्माधानमेवोपकारो न तु नित्यस्वरूपकरणं येन तदनित्यं स्यात् । धर्मश्च धर्मिणो भिन्नो न तु धर्मिस्वभावः । यथा च भेदाविशेषे सत्यपि धामधूमयोरेव³⁸ कार्यकारणभावो न वह्निक्रमेलकयोर्वस्तुस्वभावनियमात् एवं भेदाविशेषेऽपि आत्मनः पुण्यपापयोरेव धर्मधर्मिभावो नात्माकाशयोः पुण्याकाशयोर्वेति लेशमात्रमत्रोक्तम् । विस्तरस्तु क्षणभङ्गभङ्गे भविष्यतीति । “नानेकान्तादिति ।” वाद्यभिमतपरमाणुनित्यत्वग्राहि प्रमाणदार्ढ्याभिप्रायेणानैकान्तिकत्वमुक्तम् । न तु “बौद्ध”राद्धान्ते नित्यः परमाणुरिति । अत एवापरितोषेणान्यथासिद्धिमाह—“चर्मणश्चानित्यत्वमिति । तद्वतां च” उपलादीनाम् “अवस्थानादिति ।” नासति विनाशप्रत्यये विनाशेऽस्ति किञ्चित् प्रमाणम् । उपलादिषु चावयवविभागविनाशाभ्यां प्राग् न विनाशोऽनुभूयते क्षणभङ्गश्च निषेत्स्यत इति भावः ।

“आरब्धकार्याणां द्रव्यान्तरानारम्भिका” इति अवयव्यारम्भकात् संयोगाद् भेद उक्तः । “विक्रियायां च दृष्टान्ताभाव” इति । धर्मोत्पादमन्तरेणाविनश्यतो धर्मिस्वरूपस्य विक्रियायामित्यर्थः । शङ्कते—“यद्येवमिति ।” यद्येवम्भूतो विकारः यादृशो घटादीनां श्यामतानिवृत्तौ लोहितोत्पादे विकारः तादृशो नात्मन इति यदि शङ्कसे इत्यर्थः । निराकरोति—“आत्मन्यपीति ।” न बाह्येन्द्रियग्राह्य एव विकारोऽपि तु धर्मान्तरोत्पत्तिमात्रम् । तच्चात्मन्यप्यस्तीति ॥ ५ ॥

न कार्याश्रयकर्तृवधात् ॥ ३ । १ । ६ ॥

“वैकल्यं वा प्रमापणं वेति ।” यथा शरीरमुपघ्नन् हिनस्त्येवं चक्षुराद्युत्पाटयन् हिनस्त्येवेति । पृच्छति—“कुत एतदिति ।” स्वरूपतो हिंसासम्भवे भाक्ती हिंसा न युक्तेति “वैनाशिक”स्याभिसन्धिः । उत्तरम्—“हिंसाफलोपभोगस्येति । वैनाशिक”स्यापि विशरारूणां भावानां न स्वरूपतो हिंसा कारणजन्येति विलक्षणोत्पादो हिंसेति वक्तव्यं तत्र कारणव्यापारसम्भवात्, तथा च तत्रापि हिंसा भाक्तीति भाक्त्वस्योभयत्राप्यविशेषाद् यतरस्मिन् पक्षे कृतविप्रणाशाकृताभ्यागमदोषो नास्ति स पक्षोऽभ्युपेतव्यः । स च नित्यात्मपक्षः । तस्मात् पारिशेष्यात् तत्सिद्धिरिति ।

“ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नानां समवायः कर्तृत्वमिति ।” उपायतद्व्यापाराणामनभिज्ञो हि चिकीर्षन्नपि न कर्ता । एवमभिज्ञोऽप्यचिकीर्षन्नकर्ता । तथा चिकीर्षन्नप्यलसतया अप्रयतमानो न कर्तेति । “सुखदुःखसंवित्समवाय” इति । स्वसुखदुःखेति द्रष्टव्यम् । अस्ति हि परकीयसुखदुःखसाक्षात्कारो योगिनां न चैते भोगिनः ॥ ६ ॥

॥ इति शरीरव्यतिरेक्यात्मप्रकरणम् ॥

चक्षुरद्वैतप्रकरणम्

सव्यदृष्टस्येतरेण प्रत्यभिज्ञानात् ॥ ३ । १ । ७ ॥

“इतश्च देहादिव्यतिरिक्त आत्मा” कुतः ? “सव्य…नात् ॥” तत्र मानसमनुव्यवसायलक्षणं प्रत्यभिज्ञानं “भाष्यकारो” दर्शयति—“तमेवैतर्हीति ।” व्यवसायं बाह्येन्द्रियजं प्रत्यभिज्ञानमाह—“स एवायमर्थ” इति । अस्यैव चानुव्यवसायः पूर्वः ।

तदेतत् प्रकरणं “वार्त्तिककारो” दूषयति—“सिद्धत्वादनारम्भ” इति । “युक्तोऽन्यः समुच्चयः” शास्त्रे । अयमभिसन्धिः । काणस्तथा न पश्यति पिहितैकलोचनो वा यथा अविकलेन्द्रियः । तत्र यदि सव्यदक्षिणाधिष्ठानभेदभिन्नं चक्षुः, न चैतद् द्वयमणुना मनसा युगपदधिष्ठातुं शक्यमित्यन्यतरदधिष्ठेयम् । तथा च सर्व एवैकैकेन चक्षुषा पश्यतीति पिहितैकलोचनेन तुल्योपाम्भोऽविकलाक्षस्य स्यात्, न चैवमस्ति । एकत्वे तु तदुभाभ्यामधिष्ठानाभ्यां विनिर्यत् क्वचिदपि मनसाधिष्ठितमेवेत्यविकलाक्षस्य न विकलाक्षवदुपलम्भप्रसङ्गः । तस्मादेकमनेकाघिष्ठानं चक्षुरिति । “प्रकरणविरोधश्चेन्द्रियपञ्चत्वादिति ।” न चैतदेकस्मिन् शरीरे जात्यभिप्रायं घ्राणादीनां व्यक्तीनां चतसॄणां व्यक्त्यन्तरेण समभिव्याहारोपपत्तेर्न तु जात्या । न हि भवति ब्राह्मणयुधिष्ठिरावागताविति किं तु ब्राह्मणराजन्याविति वा वसिष्ठयुधिष्ठिराविति वेति ॥ ७ ॥

नैकस्मिन्नासास्थिव्यवहिते द्वित्वाभिमानात् ॥ ३ । १ । ८ ॥

तदेतच्चक्षुरैक्येनाक्षिपति—“नैक…त्” ॥ ८ ॥

एकविनाशे द्वितीयाविनाशान्नैकत्वम् ॥ ३ । १ । ९ ॥

समाधत्ते—“एक…त्वम् ॥” विनाशाविनाशलक्षणविरुद्धधर्मसंसर्गात्³⁹ नानात्वमित्यर्थः । “विनष्टेऽप्येकस्मिन्नधिष्ठाने” योऽविनष्टोऽवशिष्यते “तेन” प्रत्ययमात्रं काणस्येव भवति ॥ ९ ॥

अवयवनाशेऽप्यवयव्युपलब्धेरहेतुः ॥ ३ । १ । १० ॥

आक्षेप्ताह—“अव…तुः” ॥ १० ॥

दृष्टान्तविरोधादप्रतिषेधः ॥ ३ । १ । ११ ॥

समाधाता आह—“दृष्टा…धः ॥” तृतीयं व्याख्यानमाह—“अथ वा एकविनाशस्यानियमादिति ।” एकत्वे चक्षुषो विनाशनियमो न स्यात् । सव्यस्यैव चक्षुषो न दक्षिणस्यैव वेति⁴⁰ । एकत्वात् सव्यविनाशे दक्षिणस्यापि विनाशप्रसङ्गात् । दृश्यते चायं नियमः । तस्माद् द्वावर्थौ पृथगावरणौ पृथगुपघातौ चेति । अपि च यदि चक्षुरेकं मध्येन नासावंशेनावपीडितम्, ततोऽङ्गुल्यावपीडितं यथैकमर्थं भिन्नमिवावभासयति अवपीडने च निवर्तमाने भिन्नावभासितावर्थौ⁴¹ सन्दधातीव तथा नासावंशावपीडितं भिन्नमिव दर्शयेत्, तन्निवृत्तौ सन्दध्यादिवेत्याह—“अवपीडनाच्चैकस्य चक्षुष” इति । रश्मिभेदाद् विषयसन्निकर्षस्य भेद इत्यर्थः । अङ्गुल्यवपीडितेन चक्षुषा दृष्टान्तेन विरोधादित्यर्थः । एकविनाशे इतराविनाशो वा दृष्टान्तः । तेन विरोधादिति । स खलु दृश्यमानश्च एकान्तावधारणाद् अन्तश्चेति दृष्टान्त इति सूत्रार्थः ।

न च नासावंशावपीडनेन सर्वेषां सर्वदा सर्वत्र द्विचन्द्रवद्विभ्रमप्रसङ्गः, आगन्तुकमवपीडनं भ्रमहेतुर्नौत्पत्तिकमिति कार्यदर्शनात् कल्प्यते ॥ ११ ॥

इन्द्रियान्तरविकारात् ॥ ३ । १ । १२ ॥

तदेवं प्रतिसन्धानद्वारेणात्मनि प्रत्यक्षं प्रमाणयित्वा अनुमानमिदानीं प्रमाणयति— “अनुमीयते चायमिति ।” विप्रतिपन्नं हि प्रति प्रतिसन्धानमनुमानमुक्तम् । परमार्थतस्तु अनुभवानुसारमार्गोऽसाविति मन्तव्यम् । “इन्द्रि…त् ॥” कस्यचित् फलस्य चिरविल्वादेरम्लस्याम्लेन रसेन सहचरितं रूपं वा गन्धं वानुभवति । अथ तत्सहचरितं रसमनुस्मरति । स्मृत्वा चेच्छति । इच्छातोऽस्य रसनेन्द्रियविकारो दन्तोदकसम्प्लवलक्षणः प्रवर्तते । तद्दर्शनाच्चास्येच्छानुमीयते । इच्छया च स्मृतिः । सेयं स्मृतिरसत्यात्मनि सर्वेन्द्रियविषयवेदिनि न भवितुमर्हतीति ॥ १२ ॥

न स्मृतेः स्मर्तव्यविषयत्वात् ॥ ३ । १ । १३ ॥

अस्याक्षेप“सूत्रम्—न स्मृ…त् ॥” स्मृतिरात्मानं कारणत्वेनावगमयेत्, विषयत्वेन वा ? न तावत् कारणत्वेन तस्याः संस्कारकारणत्वात् । न विषयत्वेन स्मर्तव्यविषयत्वात् । स्मृताच्च तस्मादिन्द्रियान्तरविकारोत्पत्तिरित्यर्थः ॥ १३ ॥

तदात्मगुणसद्भावादप्रतिषेधः ॥ ३ । १ । १४ ॥

समाधत्ते—“तदा…धः ॥” असत्यात्मनि स्मृत्यनुत्पत्तिं दर्शयित्वा स्मर्तव्यार्थविषयैव स्मृतिर्नात्मादिविषयेति पूर्वपक्षिणोऽवधारणं खण्डयति—“अपरिसङ्ख्यानाच्च स्मृतिविषयस्येति ।” मानसानुव्यवसायजनितसंस्कारकारणासु चतसृष्वपि स्मृतिषु नार्थमात्रं विषयः । अपि तु ज्ञानज्ञातृज्ञेयानि सर्व एव विषयाः । चतुर्षु च वाक्येषु एकत्र कारकान्निष्कृष्टा ज्ञानक्रिया, यथा अमुष्मिन् मम ज्ञानमभूदिति अगृह्यमाणोऽप्यर्थः स्मृतिसन्निधापनामुष्मिन्नित्युच्यते । कारकादनिष्कृष्टाप्येकत्र पूर्वापरीभूतभावनाप्रधाना ज्ञानक्रिया गम्यते, यथा अज्ञासिषमहममुमर्थमिति । अन्यत्र ज्ञानभावने कारकादनिष्कृष्टे कर्तृप्रधाने यथा ज्ञातवानहममुमर्थमिति । अन्यत्र तु ज्ञानभावने कारकादनिष्कृष्टे कर्मप्रधाने यथा असावर्थो मया ज्ञात इति । “समानार्थमिति ।” ज्ञानज्ञेयज्ञातृप्रकाशनं समानमित्यर्थः । एवं तावदगृह्यमाणेऽर्थे स्मृतिः प्रदर्शिता । अथ प्रत्यक्षेऽर्थे स्मृतिः प्रदर्श्यते—“अथ प्रत्यक्षेऽर्थ” इति । “स्मृति”रिति प्रत्यभिज्ञानमाह स्मृतिच्छायावाहित्वात् । “अद्राक्षमिति” पूर्वानुभूतमर्थमर्थदर्शनं⁴² परामृशति । तेनार्थदर्शनानुभवः कल्प्यताम् । अनुभवानुभवकल्पना⁴³ तु कुतस्त्येत्यत आह—“न खल्वसंविदिते स्वे दर्शने” इति । अपि त्वर्थदर्शनं तद्दर्शनं च संविदिते एवेत्यर्थः । कुत एतदित्यत आह—“स्यादेतदद्राक्षमिति ।” यस्मादनुभवानुभवपुरःसरं यत्राद्राक्षमेतदिति भवति नूनं तत्रानुभवानुभवप्रथाप्यभूदिति कल्पनीयमित्यर्थः । इतोऽपि न शरीरगुणः स्मृतिः बाल्ये अनुभूतस्य वार्धके स्मरणात् । अन्यद्धि बालशरीरमन्यच्च वृद्धशरीरमिति । आस्तां तावत् प्रत्यभिज्ञानं सादृश्यमपि दुर्विज्ञानम् । न च परमाणूनां चैतन्यम् । ते हि प्रत्येकं वा चेतयेरन् मिलिता वा ? पूर्वस्मिन् कल्पे अनेकचैतन्ये एकस्मिन् शरीरे नैकमत्यनियमो⁴⁴ भवेत् । न हि नानाचेतनानामैकमत्यनियमो दृष्टः । मिलितानां तु चैतन्ये परमाणूनामावापोद्वापभेदेन मेलकस्य नानात्वात् स एवान्योपलब्धस्यान्येन स्मृत्यभावप्रसङ्गः । तस्मान्न शरीराधारा चेतनेति ।

“परेषां” कारिकां दूषयति “वार्त्तिककारः—एतेन न तच्चक्षुषि नो रूप इति प्रत्युक्तम् ।” आत्मनः पारिशेष्यात् सिद्धेः स्मृत्याधारत्वव्युत्पादनेनेत्यर्थः । यत्राधिकरणे तज्ज्ञानं निष्ठितं भवेत्, न तदधिकरणमस्ति न च नास्तीति व्याहतम् । स्यादेतत् । नायं विशेषप्रतिषेधो न चक्षुषि विज्ञानं न रूप इति, किन्तु ये चक्षुराद्याश्रयं विज्ञानं मन्यन्ते तन्मतं प्रतिषिध्यते । आधारवत्त्वं तु न प्रतिषिद्धमप्रसक्तत्वादित्यत आह—“कस्य वेति ।” अपि चैषा कारिका आत्माभावविवक्षया प्रयुक्ता आत्मसत्त्वमेव “प्रतिपादयन्ती” विवक्षितविरुद्धेत्याह—“अयं च विज्ञानस्येति ।”

तदेवं “भाष्य”मतेनेन्द्रियान्तरविकारादिति “सूत्रं” व्याख्याय “वार्त्तिककारः” स्वमतेन व्याचष्टे—“अथ वा एकस्येति ।” उक्तमेव प्रतिसन्धानं पुनरिन्द्रियान्तरविकारद्वारेण दर्शयति “सूत्रम् ।” यथा च प्रतिसन्धानं देहेन्द्रियादिव्यतिरिक्तमात्मानं प्रतिपादयति तथाधस्तादेव विवृतमित्याह—“उक्तन्यायमिति” ॥ १४ ॥

॥ चक्षुरद्वैतप्रकरणम् ॥

आत्मनो मनोव्यतिरेकित्वप्रकरणम्

नात्मप्रतिपत्तिहेतूनां मनसि सम्भवात् ॥ ३ । १ । १५ ॥

ज्ञातुर्ज्ञानसाधनोपपत्तेः सञ्ज्ञाभेदमात्रम् ॥ ३ । १ । १६ ॥

“मतिः” स्मृत्यनुमानादिज्ञानम् । यद्यपि चेदं प्रातिस्विकसंस्कारादिकारणकं तथाप्यवश्यमनेनेन्द्रियजेन भवितव्यम्, ज्ञानत्वात् । रूपादिज्ञानवदिति । तच्चेन्द्रियमसति चक्षुरादौ भावात् मतेश्चक्षुराद्यतिरिक्तं मन इत्युच्यते । मतेः⁴⁵ साधनं मन इति ॥ १६ ॥

नियमश्च निरनुमानः ॥ ३ । १ । १७ ॥

ननु भवतु करणान्तरं मनः, तत्तु कथमिन्द्रियान्तरसहकारि कथं चाणुपरिमाणमित्यत आह—“तच्च ज्ञानायौगपद्यलिङ्गमिति ।”

“वार्त्तिकम्—यदि सर्वं विज्ञानं ससाधनमुच्यते मनस्यपीति ।” न च तत्र मन एव करणमात्मनि वृत्तिविरोधात् । तदन्यस्य करणत्वे तस्येन्द्रियान्तरत्वे⁴⁶ तज्ज्ञानायापीन्द्रियान्तरमुपासनीयमित्यनवस्था । अनिन्द्रियजत्वे तु मतावपि संस्काराद्येव कारणमस्तीति कृतमत्र मनसेति भावः । परिहरति—“ओमितीति ।” यथा कारणसत्तया कार्यं जनितं कारणं ज्ञापयति एवं मनःसत्तया मनोलिङ्गज्ञानं जनितं मनो ज्ञापयति । तच्च लिङ्गजं मनोज्ञानं मनःसत्ताहेतुकम् । न च स्वात्मनि वृत्तिविरोधः । न हि मनःसत्तायां मनः करणं मनोज्ञाने वा मनोज्ञानं करणं येन स्वात्मनि वृत्तिविरोधः स्यात्, केवलं वा मनः स्वज्ञाने करणं येनैकस्य कर्मकरणत्वे स्याताम् । अपि तु मनोज्ञाने लिङ्गज्ञानसहितं मनः करणम्, तत्स्वरूपं तु लिङ्गज्ञानसहितादिति न स्वात्मनि वृत्तिविरोधः । नाप्येकस्यैव केवलस्य कर्मकरणभाव इति भावः । स्यादेतत् । लिङ्गज्ञानसहितस्य मनसः करणत्वे माभूदेकस्यैव कर्मकरणभावः स्वरूपेण कर्मत्वात्, लिङ्गज्ञानसाहित्येन च करणत्वात् । यदा तु योगिना प्रत्यक्षेण मनो गृह्यते तदा कथमेकस्य कर्मकरणभाव इत्यत आह—“यस्य तु मनःप्रत्यक्षम्” इति ॥ १७ ॥

॥ मनोव्यतिरेकित्वप्रकरणम् ॥

आत्मनित्यत्वप्रकरणम्

पूर्वाभ्यस्तस्मृत्यनुबन्धाज्जातस्य हर्षभयशोकसम्प्रतिपत्तेः ॥ ३ । १ । १८ ॥

शास्त्रार्थभूताभ्युदयनिःश्रेयसोपयोगिनं परलोकिनं⁴⁷ परिचिक्षिषुः परीक्षाहेतुभूतं संशयमाह—“किं पुनरयमिति ।”

अत्र “वार्त्तिककारः” संशयं दूषयन् प्रकरणान्तरारम्भमाक्षिपति—“एतस्मिन्नर्थ” इति । देहेन्द्रियबुद्धिवेदनाभ्यो व्यतिरेकमात्मनो दर्शयता बाल्यकौमारयौवनवार्द्धकभेदेऽपि चैकात्मप्रतिसन्धानमर्थादुपपादयता शरीरनाशादूर्ध्वमात्मसद्भावो दर्शित एव । तावता च नः प्रयोजनम् । तत् किमवशिष्यते यत्र संशयो यत्कृते च प्रकरणोत्थापनमित्यर्थः । समाधत्ते—“नानारभ्यमिति ।” सिद्धेऽपि देहादिव्यतिरेके बाल्यादिषु चानुगमे किमयमात्मा आशरीरोत्पत्तेरा च प्रायणाद् यावद्देहसन्तानभावभावी आत्मा आहोस्विदुपरतेऽपि देहादिसन्तानेऽनुवर्तेत एवेत्येष विमर्शोऽद्यापि न निराकृत इति तन्निरासायेदं प्रकरणमारभ्यत इत्यर्थः ।

“भाष्यम्—देहभेदादिति ।” ल्यब्लोपे पञ्चमी । बाल्यकौमारयौवनवार्द्धकदेहभेदमभिसमीक्ष्य प्रतिसन्धानादस्यावस्थानं सिद्धमित्यर्थः । “पूर्वा…त्तेः ॥ वार्त्तिकम्—अभिप्रेतविषयप्रार्थनाप्राप्ताविति ।” अभिप्रेतविषयप्राप्ताविति वक्तव्ये प्रार्थनाग्रहणम् इष्यमाणतमत्वं सूचयति । नेष्यमाणप्राप्तौ हर्षोऽपि त्विष्यमाणतमप्राप्तौ, तेनाभिप्रेतविषयस्य प्रार्थनायां सत्यां प्राप्तेरित्यर्थः । “हानाशक्यतेति” विषयेण विषयिणीं बुद्धिमुपलक्षयति । अनिष्टो विषयो मरणादिः । तस्य साधनमहिव्याघ्रादिः । तस्योपनिपातः सन्निधानम् । तस्मिन् सति तद्व्याघ्रादिजिहासोरशक्यहानमेतदिति बुद्धिर्भयम् । सा हि कम्पादि⁴⁸ जनयति । “इष्टविषयवियोगे सति तत्प्राप्त्यशक्यप्रार्थना शोकः ।” तस्यैव पुरुषस्य यः प्राप्त्यशक्यः तत्र प्रार्थना शोकः । य इष्टो विषयः प्राप्तुमशक्यस्तत्र प्रार्थना इदं मे उपपद्यतां भवत्विति । इत्थम्भूता चेयं प्रार्थना न स्वरूपेण शोक इत्यत आह—“इष्टविषयवियोगे सतीति ।” अनर्हणेनेति यावत् । तदयमर्थः । इष्टवियोगे सति तत्प्राप्त्यशक्यताज्ञानं शोक इति । अनर्हणेन प्राप्त्यशक्यताज्ञानं शोचतः सूचयति—“प्रत्यक्षबुद्धिनिरोध” इति । प्रत्यक्षग्रहणेन ग्रहणमात्रमुपलक्षयति । “तदनुगृहीतः” स्मृत्यनुगृहीतः । “तदनुसन्धानविषय” इति । अनुसन्धीयत इत्यनुसन्धानं स्मृते यदनुसन्धेयं तद्विषय इत्यर्थः । तथापि स्मृतिप्रत्यभिज्ञानयोरविशेष इत्यत आह—वर्तमानस्य विषयस्य दृश्यस्य “तद्भावविषय” इति । दृष्टो हि निरालम्बनो बालः स्खलन् मातुरङ्कात् पतनस्यानिष्टसाधनत्वमनुस्मृत्येदं च पतनमिति परामृष्य तस्यानिष्टसाधनत्वमनुमाय रुदन् मातुर्मङ्गल्पमुरःसूत्रं विक्षिप्य हस्तौ वेपमान आलम्बमानः⁴⁹ । तदस्यानया चेष्टया भयशोकावनुमीयेते इत्यर्थः ॥ १८ ॥

पद्मादिषु प्रबोधसम्मीलनविकारवत्तद्विकारः ॥ ३ । १ । १९ ॥

“दृष्टेन विशेषितत्वादिति ।” दृष्टशब्देन विशेषितो व्यवस्थापितः कार्यकारणभावो न शक्यो व्युदसितुमित्यर्थः । “अथात्मन उत्पत्तिनिरोधानुमानमिति ।” यद्विकारि तदुत्पत्तिनिरोधधर्मकं दृष्टम्, यथा पद्मम् । तथा चात्मा । तस्मादनित्य इत्यर्थः । यदि धर्मोपजननमात्रं विकारः स आकाशादिष्वपीत्यनेकान्तः । धर्मधर्मिणोश्च भेदान्न धर्मोपजननापायौ धर्मिणि युज्येते इति नानित्यत्वानुमानं विकारात् । अस्माकं त्वात्मनित्यत्वेऽनुमानमस्तीत्याशयेन नित्यत्वानुमानमाह—“तन्न युक्तमिति । सर्वदामूर्तत्वादिति ।” घटादयोऽपि प्रथमे⁵⁰ क्षणे भवन्त्यमूर्ताः । परिमाणविशेषो हि मूर्त्तिः । न च द्रव्यसमानकाला उत्पत्तिर्गुणानामिति तन्निवृत्त्यर्थं “सर्वदेति” उक्तम् ॥ १९ ॥

नोष्णशीतवर्षाकालनिमित्तत्वात् पञ्चात्मकविकाराणाम् ॥ ३ । १ । २० ॥

पञ्चात्मकानां पद्मादीनां विकाराः पञ्चात्मकविकारा इति ॥ २० ॥

प्रेत्याहाराभ्यासकृतात् स्तन्याभिलाषात् ॥ ३ । १ । २१ ॥

“सामान्यतोऽधिगतस्य विशेषज्ञापनार्थमिति” हर्षादिना सामान्यत इच्छामात्रमवगतम् । तद्विशेषस्तु स्तन्याभिलाषो रागश्चात्रोक्त इत्यर्थः ॥ २१ ॥

अयसोऽयस्कान्ताभिगमनवत्तदुपसर्पणम् ॥ ३ । १ । २२ ॥

न पूर्वाभ्यस्तस्मृत्यनुबन्ध एव प्रवृत्तिकारणम्, अयसोऽयस्कान्तोपसर्पणे तदभावात् । यदि च बालकस्य पूर्वाभ्यस्तस्मृत्यनुबन्धो भवेत् जात्यन्धबधिरादयः तज्जन्मानुभूतान् गन्धस्पर्शान् जात्यन्तरानुभूतान् रूपस्पर्शादीनपि व्याचक्षीरन्नित्यभिप्रायः । विकल्प्य दूषयति—“किमिदमिति ।” यौवनाद्यवस्थायां हि चेतनस्य प्रवृत्तिः क्षीरादौ पूर्वाभ्यस्तस्मृत्यनुबन्धहेतुका प्रतीतेति बाल्यावस्थायामपि चेतनस्य तद्धेतुकैव भवितुमर्हति । तेन हेतुना चेतनप्रवृत्तेः स्वाभाविकसम्बन्धापगमाद् वह्निनेव धूमस्य । एवं व्यवस्थिते यत्र स्मृतेः कार्यं दृश्यते तन्मात्रविषयैव बालस्य स्मृतिरनुमीयते नान्यत्र । न च य एकस्य स्मरति तेनापरमपि स्मर्तव्यमिति कश्चिन्नियमहेतुरस्ति, येन जात्यन्धबधिरादयो रूपादिभेदानाचक्षीरन् अदृष्टपरिपाकोद्बोधितस्य⁵¹ संस्कारस्य तन्नियमेन नियमोपपत्तेः । अद्यत्वेऽपि चानुभूतेषु कस्यचिदेव⁵² स्मरामो न सर्वस्येति ॥ २२ ॥

नान्यत्र प्रवृत्त्यभावात् ॥ ३ । १ । २३ ॥

“भाष्यम्—न च स्तन्याभिलाषलिङ्गमन्यदिति ।” स्तन्याभिलाषो लिङ्गं यस्य निमित्तान्तरस्य तत् तथोक्तम् । अन्यत्र लोष्टादौ लोष्टादेरिति यावत् षष्ठीसप्तम्योरभेदार्थत्वात् । एतदुक्तं भवति । लोष्टादेरन्यस्यायस्कान्ते प्रवृत्त्यभावाद् अयसश्च⁵³ प्रवृत्तेर्न निर्निमित्तमुपसर्पणमिति पूर्वं व्याख्यातम् । सम्प्रति त्वन्यथा व्याचष्टे—“अयसः खल्वपीति” निपातसमुदायः कल्पान्तरं द्योतयति ॥ २३ ॥

वीतरागजन्मादर्शनात् ॥ ३ । १ । २४ ॥

“पूर्वानुभूतविषयानुचिन्तनमिति ।” एकविषयः स्मृतिप्रवाहो विजातीयप्रत्ययासम्भिन्नश्चिन्तनम् । तच्चानुभवस्य पश्चाद् भवतीत्यनुचिन्तनम् । न च तत् स्मृतिमन्तरेण भवति । न हि तत्र प्रवाहः प्रवाहिणं विनास्ति । तदेवानुचिन्तनम् । पूर्वानुभूतविषयप्रार्थना सङ्कल्पः । प्रार्थनार्थः सङ्कल्पः प्रार्थनासङ्कल्पः । स च पूर्वानुभूतविषय इत्यर्थः ।

अथास्मिन्नेव जन्मनि इन्द्रियजो विषयानुभवोऽन्वयव्यतिरेकावधारितेष्टोपायतासहकारी कस्माद् रागहेतुर्न भवतीत्यत आह “वार्त्तिककारः—न च विषयावगमासमर्थेष्विति ।” तदनेन “पूर्वानुभवश्च विषयाणामन्यस्मिन् जन्मनीति भाष्यं” व्याख्यातम् ॥ २४ ॥

सगुणद्रव्योत्पत्तिवत्तदुत्पत्तिः ॥ ३ । १ । २५ ॥

“अत्रायमुदितानुवाद” इति “भाष्यम् ।” तस्यार्थः—उदितमिदं चोद्यम् अयरकान्तदृष्टान्तेन चोद्येन । तथापि तस्यानुवादो निदर्शनार्थः । पूर्वमयस्कान्तो निदर्शनम्, इदानीं तु घटादीनामुत्पद्यमानानां रूपादयो निदर्शनमिति तदर्थ इत्यर्थः । चोद्यस्योदितानुवादत्वात् परिहारोऽप्युदितानुवाद एवेति ।

ननु च सगुणद्रव्योत्पत्तिवदिति साधनपक्षे मा भूत्, अनैकान्तिकापादनपक्षे तु को दोष इत्यत आह—“वार्त्तिककारः—अनैकान्तिकपक्षे सूत्रम् ।” न, कस्मात् ? “उक्तोत्तरत्वात् ।” उक्तोत्तरमेतद् यत इति ॥ २५ ॥

न सङ्कल्पनिमित्तत्वाद्रागादीनाम् ॥ ३ । १ । २६ ॥

“तन्मयत्वाद्राग” इति । अभ्युपेत्यादृष्टकारणत्वं रागादीनां पूर्वं परिहृतम् । परमार्थतस्तु तन्मयत्वाद्राग इत्यर्थः । स्यादेतत्, यदि पूर्वाभ्यस्तस्मृत्यनुबन्धाद् रागादीनामुत्पादो हन्त, मनुष्यजन्मानन्तरं प्राप्तकरभभावस्य मनुष्यजन्मोचितानां भावनानामानन्तर्यात् तदनुरूपा एवास्य रागादयो भवेयुर्न करभानुरूपाः । करभजातेरस्य विजातीयजन्मसहस्रव्यवहितत्वादत आह—“जातिविशेषाच्चेति ।” कर्मणः संस्कारोद्बोधकत्वात् करभजात्यर्थेन कर्मणा जन्मसहस्रव्यवहितापि करमभावनोद्बोध्यते नानन्तरापि मनुष्यभावना प्रायणाभिभूतेति भावः ।

अपि च मनुष्यत्वेन तुल्यत्वेऽपि प्रज्ञामेधाप्रकर्षनिकर्षभेददर्शनात् प्राग्भवीयाभ्यासकल्पना । अद्यत्वेऽपि हि शास्त्राभ्यासस्तद्गोचरप्रज्ञामभिवर्धयन् अन्वयव्यतिरेकाभ्यामनुभूयते । सोऽयमिह जन्मन्यकृतशास्त्राभ्यासस्य तद्विषयः प्रज्ञामेधातिशयः प्राग्भवीयमभ्यासातिशयं स्वकारणमवगमयति । जडस्य तु⁵⁴ तिर्यगादिजातिशतव्यवधानपरिम्लानप्राग्भवीयसंस्कारस्य प्रज्ञामेधानिकर्ष इति कल्पनीयम् । तस्मात् नित्यस्यात्मनः कर्माविद्यानिबन्धनोऽनादिरेषोऽनेकविधशरीरपरिग्रहपरित्यागप्रवाहोऽपवर्गान्त इति सिद्धम् ॥ २६ ॥

॥ इति आत्मनित्यत्वप्रकरणम् ॥

शरीरपरीक्षाप्रकरणम्

पार्थिवं गुणान्तरोपलब्धेः ॥ ३ । १ । २७ ॥

आत्मानन्तरमुद्दिष्टं शरीरं परिचिक्षिषमाणोऽवान्तरसङ्गतिमाह “भाष्यकारःअनादिश्चेतनस्य शरीरयोगत्युक्तम् ।” परीक्षोपयोगिनिर्वेदसाधनत्वमाह—“स्वकृत कर्मेति ।” परीक्षापूर्वस्य संशयमाह—“किं घ्राणदिवदिति ।” एकद्वित्रिचतुः पञ्चप्रकृतिकतामास्थिषत शरीरस्य वादिनः, सोऽयं सङ्ख्याविकल्पः ।

अत्र “वार्त्तिककारः” स्वातन्त्र्येण शरीरपरीक्षायां सङ्गतिमाह—“आत्मानन्तरमिति । भाष्य”मतेन सङ्गतिमाह—“अथ वेति ।” अवान्तरसङ्गतेस्तात्पर्यमाह—“तस्मिन् परीक्ष्यमाण” इति ।

“पार्थि…ब्धेः । मानुषं शरीरं पार्थिवं” गन्धवत्त्वात् पार्थिवपरमाणुवदिति । न कारणं कार्यस्यात्मा । तत् कथमेकात्मकमित्यत आह—“एकात्मकमित्येकस्वभावम् ।” स्वो भावो भवितॄणां जातिः । एकजातीयसमवायिकारणत्वे हि तत् तदेकजातीयं स्यात् नान्यथेत्यर्थः ।

अथ परोक्तान् हेतूननन्यथासिद्धयिष्यन् प्रथमं तावत् सुहृद्भावेनाह—“न त्विदमबादिभिरिति” ॥ २७ ॥

पार्थिवाप्यतैजसं तद्गुणोपलब्धेः ॥ ३ । १ । २८ ॥

निःश्वासोच्छ्वासोपलब्धेश्चातुर्भौतिकम् ॥ ३ । १ । २९ ॥

गन्धक्लेदपाकव्यूहावकाशदानेभ्यः पाञ्चभौतिकम् ॥ ३ । १ । ३० ॥

परोक्तसाधनमन्यथासिद्धमुक्त्वा बाधकमुक्तं “भाष्यकृता ।” तदनुभाष्य “वार्त्तिककारो” व्याचष्टे—“तदिदमनेकप्रकृतीति । पृथिव्युपदकाभ्यामारभ्यमाणमगन्धं कारणगन्धस्यैकस्यानारम्भकत्वात् ।” अयमभिसन्धिः, पृथिव्याप्यपरमाणू तावन्नैकं द्व्यणुकमारब्धुमर्हतः तयो रूपरसस्पर्शवत्त्वेन तदारम्भसम्भवेऽपि गन्धवत्त्वाभावप्रसङ्गात् एकपार्थिवाणुसमवेतस्य गन्धस्यैकत्वेनानारम्भकत्वात् । नापि पार्थिवपरमाणुद्वयमेकश्च पाथसीयः परमाणुरित्यणूनामारम्भकत्वे गन्धवत्त्वोपपत्तिरिति साम्प्रतम्, परमाणूनां बहूनामनारम्भकत्वात् । तथा हि त्रयः परमाणवो न कार्यद्रव्यमारभन्ते परमाणुत्वे सति बहुत्वसङ्ख्यायुक्तत्वाद् घटपरिगृहीतपरमाणुप्रचयवत् । आरम्भकत्वे तु तेषां घटोपगृहीतानां कपालशर्कराचूर्णक्रमो घटनाशे नोपलभ्येत । द्व्यणुके च विजातीयानारम्भकत्वे सिद्धे तेनैव दृष्टान्तेनान्यत्रापि विजातीयेनारम्भो निषेद्ध्यः । एतेन पार्थिवावयवानां महतां बहूनां पाथसीयावयवैः शरीरारम्भः प्रत्युक्तः, विजातीयानामनारम्भकत्वस्य दृष्टान्तधर्मिणि विनिश्चयादिति । तदनेन “वार्त्तिककृता” षड्विंशतिकल्पा निराकृता इति । यदि पुनरेकैकं कारणं स्यात्, ततः किं भवेदित्यत आह—“एककारणत्वे त्विति ।” नित्यं निरपेक्षमेकं कारणमिति सततोत्पत्तिः कार्यस्य भवेत् । कारणविनाशात् तद्विभागाद् वा द्रव्यं विनश्यति । न चैकस्य कारणस्य नित्यस्य विनाशोऽस्ति । न च विभागः तस्य सद्वितीयवस्त्वाश्रयत्वात् । एकस्य व सद्वितीयाभावाद् विनाशकारणाभावेन कृतकनित्यत्वप्रसङ्गः । रूपमसहायमेकमवयविनि न रूपमारभत इति नीरूपोऽवयवी । तथा च रूपसंस्काराभावेनावयवी नोपलभ्येतेत्यर्थः ॥ ३० ॥

श्रुतिप्रामाण्याच्च ॥ ३ । १ । ३१ ॥

“स्पृतिः” उत्पत्तिरित्यर्थः । न्यायसिद्धमर्थं “श्रुतिः” उपोद्वलयति न पुनरस्य प्रापिका, “साङ्ख्य”राद्धान्तावलम्बनेनाप्यस्याः कथञ्चिदुपपत्तेः ॥ ३१ ॥

॥ इति शरीरपरीक्षाप्रकरणम् ॥

इन्द्रियभौतिकत्वप्रकरणम्

कृष्णसारे सत्युपलम्भाद् व्यतिरिच्य चोपलम्भात् संशयः ॥ ३ । १ । ३२ ॥

उद्देशलक्षणक्रमानुरोधात् शरीरानन्तरमिन्द्रियाणां परीक्षां प्रतिजानीते “भाष्यकारः—अथेमानीन्द्रियाणि प्रमेयक्रमेणेति ।” तत्र परीक्षापूर्वरूपं संशयमाह— “किमाव्यक्तिकानि आहोस्विद्भौतिकानीति ।” उपलक्षणं चैतत् । यदापि भौतिकानि तदापि किं कृष्णसारं यदेतदुपलभ्यते तदेवेन्द्रियम् आहो तदधिष्ठानं तैजसमित्यपि संशयो द्रष्टव्यः । विप्रतिपत्तेः संशयः । तत्र पूर्वः “साङ्ख्यनैयायिक” योर्विप्रतिपत्तेः । उत्तरस्तु “सौगतनैयायिक”योरिति । आव्यक्तिकत्वमाहङ्कारिकत्वं द्रष्टव्यम् । अहङ्काराद्धि बुद्धिविकाराद् वैकारिकाद् एकादशेन्द्रियाणि जायन्त इति “साङ्ख्या ।” आव्यक्तिकत्वं त्वव्यक्तस्य मूलकारणत्वादुक्तम् । विप्रतिपत्तिबीजं पृच्छति—“कुतः संशय” इति । विप्रतिपत्तिमाह कारणे कार्योपचारात् । उत्तरम्—“कृष्णसारे सतीति ।”

“वार्त्तिकम्—किमाव्यक्तिकानि ?” तस्य व्याख्यानम्—“आहङ्कारिकाणीति । कृष्ण…यः ॥” कृष्णसारे सत्युपलम्भात् कृष्णसारमेव चक्षुरिति “बौद्धाः । व्यतिरिच्य चोपलम्भात्” तदतिरिक्तम् । तच्चाहङ्कारिकम् अहङ्कारस्य विभुत्वेनाप्रतिघातात् । भौतिकत्वे तु काचाभ्रपटलादिभिर्भौतिकैः प्रतिघातप्रसङ्गादिति “साङ्ख्याः ।”

“न प्रदीपादिभिरनेकान्तादिति ।” वर्तिदेशस्थेन पिण्डितेन तेजसा प्रदीपेनानेकान्तात् । प्रभा हि विसारिणी तं तमर्थं प्राप्य प्रकाशयति, न तु प्रदीप इत्यर्थः । “विषयीभावादिति चेदिति ।” उत्पादविशेष एव स तादृक् चक्षुरर्थक्षणयोर्यतोऽप्राप्तयोरपि विषयविषयिभावाद् वेद्यवेदकत्वम् । न चायं व्यवहितविप्रकृष्टयोरिति न तयोर्वेद्यवेदकभाव इत्यर्थः । निराकरोति—“नोक्तोत्तरत्वात् ।” स एवार्थो विप्रकृष्टो न विषयः, सन्निहितश्च विषय इत्येकस्य विषयीभावः तदभावश्चायुक्तः । क्षणभङ्गश्च निषेत्स्यत इति भावः ॥ ३२ ॥

महदणुग्रहणात् ॥ ३ । १ । ३३ ॥

तत्र “साङ्ख्य”मुत्थाप्य “बौद्ध”पक्षं दूषयति—“अभौतिकानीति ।” कृष्णसाराधिकग्रहणे विवक्षिते अर्थग्रहणं⁵⁵ सम्पातायातम् । न तु तदत्र विवक्षितम्, असाधकत्वादिति । “मह…णात् ॥ धाना” अङ्कुरः । “अभौतिकं तु” व्यापकत्वादिति⁵⁶ । तद्यथा विज्ञानाद्यभौतिकं महच्चाणु च गृह्णातीत्यर्थः ।

“एकदेशि”मतेन दूषणमाह—“न भौतिकेषु प्रदीपादिषु” इति । ननु बुद्धिर्यदि महदण्वोः प्रकाशनं तत् किमिदानीं सर्वस्यैवाप्रकाशनमित्यत आह—“अवधारितस्य त्वर्थस्येति ।” न च हानोपादानोपेक्षाबुद्धयोऽण्व्यो महत्यो वेति भावः । पूर्वपक्ष्याह—“नेन्द्रियेऽपि समानत्वादिति ।” तदेवमे“कदेशिनो”ऽसाधारणत्वापादने पूर्वपक्षिणा दूषिते “परमसिद्धान्ती” आह—“अभूतात्मकं व्यापकं चेति । साङ्ख्यः” शङ्कते—“वृत्तिरिति ।” इन्द्रियाणां वृत्तयो ज्ञानहेतवः प्रतिषिध्यन्त इत्यर्थः । “युगपदनेकविज्ञानप्रसङ्गाच्चेति ।” यद्यपि “साङ्ख्यीये” राद्धान्ते दीर्घां शष्कुलीं भक्षयतो युगपदनेकज्ञानोत्पत्तिरभिमता तथापि क्वचित् क्रमोऽपि दृश्यते स न स्यात् । वृत्तिमतोऽवस्थाने तदभिन्ना वृत्तिरप्यवतिष्ठत इति तन्मात्राधीनोत्पत्तीनां विज्ञानानां क्रमो न स्यादिति भावः । “उभयं नेष्यत” इति । वृत्तिभ्योऽनन्यत्वं वृत्तिमतो नेष्यते, नापि वृत्तीनामनन्यत्वं वृत्तिमत इत्यर्थः ॥ ३३ ॥

रश्म्यर्थसन्निकर्षविशेषात्तद्ग्रहणम् ॥ ३ । १ । ३४ ॥

“नैयायिकः साङ्ख्यं” दूषयति—“रश्म्य…णम् ॥” आहङ्कारिकत्वे चक्षुर्न प्रतिहन्यते यदि ततः काचाभ्रपटलान्तरितप्रकाशनवत् कुड्यान्तरितमपि प्रकाशयेत् न चैवमस्ति । तस्मात् कृष्णसाराधिष्ठानं तेज एव भौतिकं प्राप्य गृह्णाति कुड्यान्तरितं त्वर्थमप्राप्तं न गृह्णाति । काचाभ्रपटलान्तरिते तु वक्ष्यति । “भूयोऽवयवसन्निकर्षानुग्रह” इति । इन्द्रियावयवानामर्थावयवैः इन्द्रियावयवानामर्थेन अर्थावयवानामिन्द्रियेण इन्द्रियस्यार्थेनेति ॥ ३४ ॥

तदनुपलब्धेरहेतुः ॥ ३ । १ । ३५ ॥

“तदनुपलब्धेरिति ।” नोपलब्धिलक्षणप्राप्तमनुपलभ्यमानं शक्यमनुमातुं नरविषाणादिनामप्यनुमानप्रसङ्गादित्यर्थः ॥ ३५ ॥

नानुमीयमानस्य प्रत्यक्षतोऽनुपलब्धिरभावहेतुः ॥ ३ । १ । ३६ ॥

परिहारः—“नानुमीयमानस्येति । नानु…तुः ॥” सत्यम् । उपलब्धिलक्षणप्राप्तमनुपलभ्यमानं न शक्यमनुमातुम् । न तु महत्त्वाद्येवोपलक्षणप्राप्तेरपि तु रूपविशेषोऽपि । न चासौ विशेष उद्भवसमाख्यातः कृष्णसाराधिष्ठानस्य चक्षुषोऽस्तीत्यर्थः ॥ ३६ ॥

द्रव्यगुणधर्मभेदाच्चोपलब्धिनियमः ॥ ३ । १ । ३७ ॥

“आचार्यदेशीयानां” मतमाह—“अपरे त्विति ।” दूषयति—“एवं तर्हीदमिति ।” यत्रोपलब्धिस्तत्रैतदिति “सूत्रा”र्थः । ततो महत्त्वादिषु मध्ये यत्किञ्चिदेकं वक्तव्यं “सूत्रकारेण” यत्रोपलब्धिस्तत्रैतदित्यर्थस्यैकस्मादेव⁵⁷ सिद्धेरनेकोपादानवैयर्थ्यम् । तस्मात् समस्तार्थयोग्यतार्थाभिधानपरं⁵⁸ “सूत्रम् ।” ननु यथासूत्रं⁵⁹ महत्त्वाद्युपलब्धिकारणमस्ति चाक्षुषस्य रश्मेरिति कस्मादयं नोपलभ्यते इत्यत आह—“द्रव्यगुणधर्मेति” ॥ ३७ ॥⁶⁰

कर्मकारितश्चेन्द्रियाणां व्यूहः पुरुषार्थतन्त्रः ॥ ३ । १ । ३८ ॥

“अनेकरश्मिसन्निपाते” स्पर्शस्योद्भूतौ सत्यां “द्रव्यं दह्येत” रूपोद्भूतौ च सत्यां “व्यवहितत्वात्” आदौ निपतितेन चक्षुरन्तरेण “द्रव्यस्यानुपलब्ध्या भवितव्यम् ।” शङ्कते—“अथानेकेति ।” नानानयनावयवैरेकोऽसौ नयनावयव्यारभ्यत इत्यर्थः । निराकरोति—“एवं सतीति ।” नानानयनावयवैरारब्ध एकोऽसौ नयनावयवी समग्रासमग्रचक्षुःपुरुषसाधारण इत्युपलब्धिस्तुल्या स्यादित्यर्थः ॥ ३८ ॥

मध्यन्दिनोल्काप्रकाशानुपलब्धिवत्तदनुपलब्धिः ॥ ३ । १ । ३९ ॥

न रात्रावप्यनुपलब्धेः ॥ ३ । १ । ४० ॥

“न हि यद् यस्याभिभावकं तत् तस्य व्यञ्जकमिति ।” रात्रौ यद् लोष्टतेजसोऽभिभावकं दिवा कथं तदेवास्य व्यञ्जकं येन तदभावाद् रात्रौ लोष्टतेजो नोपलभ्येत इत्यर्थः । “अपिशब्दाद् गम्यत” इति । “न रात्रावपीति सूत्र”गतादित्यर्थः ॥ ४० ॥

बाह्यप्रकाशानुग्रहाद् विषयोपलब्धेरनभिव्यक्तितोऽनुपलब्धिः ॥ ३ । १ । ४१ ॥

सोऽयं चाक्षुषो रश्मिः किमभिभवात्⁶¹ नोपलभ्यते, किं वानुद्भूतेरित्यत आह “भाष्यकारः । उपपन्नरूपा चेयम् । अनभिव्यक्तितोऽनुपलब्धिरिति” योजना । “अनभिव्यक्तितः” अनुद्भूतेरित्यर्थः । अत्र हेतुः “बाह्यप्रकाशानुग्रहाद् विषयोपलब्धेः ।” विषयश्च स्वरूपमात्मनोऽन्यच्च । एतदुक्तं भवति । यदुपलब्धौ बाह्यप्रकाशमनुग्राहकमपेक्षते, तस्यानुद्भूतेरेवानुपलब्धिर्न त्वभिभूतेः । यथा हेमन्ते विषक्तावयवस्याप्यस्य द्रव्यस्य । आप्यं हि द्रव्यं विषक्तावयवं⁶² स्वविषयोपलब्धौ बाह्यप्रकाशानुग्रहमपेक्षमाणं दृष्टम् । चक्षुरपि च विषयोपलब्धौ बाह्यप्रकाशमपेक्षते निरालोके तस्याप्रवृत्तेः । तस्माद् विषयोपलब्धौ बाह्यप्रकाशानुग्रहापेक्षत्वात् तदनुद्भूत्या न प्रतीयते न पुनरभिभूत्येति सिद्धं प्रकृतम् । तदेतद् “वार्त्तिककारो” व्याचष्टे—“तस्य विद्यमानस्येति” ॥ ४१ ॥

अभिव्यक्तौ चाभिभवात् ॥ ३ । १ । ४२ ॥

तमिमं विशेषं मध्यन्दिनोल्काप्रकाशादावविद्वान् पृच्छति—“कस्मात्पुनर्नायनस्येति ।” अस्योत्तरम्—“अभि…वात् ॥” अभिभवनीयस्वरूपमाह—“यदुद्भूतरूपमिति⁶³ ।” तद्वैधर्म्यमनुद्भूतरूपस्याह—“अनुद्भूतरूपश्चेति ।” अनुद्भूतरूपस्याभिभवाभावे निदर्शनमाह—“यदनुद्भूतरूपमिति ।” बाह्यप्रकाशानुग्रहापेक्षस्य चाभिभवाभावे निदर्शनमाह—“यच्च बाह्यप्रकाशानुग्रहापेक्षमिति ।” कृष्णसारं रश्मिमदित्युच्यमाने प्रसन्नान्धस्यापि कृष्णसारं रश्मिमत् साध्येत । तथा चापसिद्धान्त इत्यत आह—“विप्रतिपत्तिविषय” इति । तेन विप्रतिपत्तिविषयः कृष्णसारं रश्मिमदिति⁶⁴ साध्यनिर्देशः । उपलब्धौ निमित्तत्त्वादित्युच्यमाने गन्धादिभिरनैकान्तिकं स्यादत उक्तम्—“रूपोपलब्धाविति” रूपसाक्षात्कार इत्यर्थः । तथापि सन्निकर्षादिभिरनेकान्तोऽत उक्तम्—“द्रव्यत्वे सतीति ।” तथापि मनसानेकान्तोऽत उक्तम्—“नियतस्य साधनाङ्गस्येति ।” असाधारणस्य साधनाङ्गत्वे सतीति मनसस्तु साधारणस्य साधनाङ्गस्य रूपोपलब्धौ निमित्तत्वम् । साधनं समुदायस्तदङ्गमवयवः । “अथ वेति ।” द्रव्यत्वे सति नियतत्वे चार्थप्रकाशकत्वादित्युच्यमाने घ्राणादिभिरनेकान्तः स्यादत उक्तम्—“स्फटिकादिव्यवहितेति” ॥ ४२ ॥

नक्तञ्चरनयनरश्मिदर्शनाच्च ॥ ३ । १ । ४३ ॥

“मानुषं चक्षू रश्मिमदिति । रूपाद्युमलब्धिनिमित्तत्वादिति” सावधारणं रूपादीनामेवेति । तेन न मनसानेकान्तः । तथापि सन्निकर्षेणानेकान्त इत्यत उक्तम्— “अप्राप्तिस्वभावत्व” इति । “इतश्च भौतिकानीन्द्रियाणीति ।” चक्षूरसनत्वग्घ्राणानीत्यर्थः । तथापि श्रोत्रस्य रूपं न ज्ञायते कीदृशं तदित्यत आह—“भूतं श्रोत्रम् ।” अर्थप्रकाशकत्वादित्युच्यमाने मनसानेकान्तोऽत आह—“प्राप्तेति ।” न हि रूपादिभिः सहास्ति मनसः प्राप्तिः । तथापि मनस्येवानेकान्तः । आन्तरं हि सुखादि मनः प्राप्य प्रकाशयति । अत आह—“बाह्येति ।” तथापि सन्निकर्षादृष्टादिभिरनेकान्तोऽत आह—“द्रव्यत्वे सतीति ।”

शङ्का“भाष्यम्—जातिभेदवदिन्द्रियभेद इति चेत् ?” निराकरोति—“धर्मभेदमात्रं चानुपपन्नम् ।” वृषदंशनयनस्य रश्मिमत्त्वं धर्मो मानुषनयनस्य त्वतद्वत्त्वमिति योऽयं धर्मभेदः स एव मात्रम् । तच्चानुपपन्नम् । चोऽवधारणे भिन्नक्रमः । अनुपपन्नमेवेति योजना । कुतोऽनुपपन्नमित्यत्र हेतुमाह—“आवरणस्येति ।” यथा हि धूमवत्त्वं पर्वते रसवत्यां चान्यत् तथाप्येष विशेषोऽस्याग्निमत्त्वानग्नित्वे प्रत्यप्रयोजकः । एवं विडालत्वमनुष्यत्वे अप्रयोजके इत्यर्थः ॥ ४३ ॥

अप्राप्य ग्रहणं काचाभ्रपटलस्फटिकान्तरितोपलब्धेः ॥ ३ । १ । ४४ ॥

कुड्यान्तरितानुपलब्धेरप्रतिषेधः ॥ ३ । १ । ४५ ॥

अप्रतीघातात् सन्निकर्षोपपत्तिः ॥ ३ । १ । ४६ ॥

“सोऽप्रति हन्यमान” इति । स रश्मिः अप्रतिहन्यमानः काचेन काचं व्यतिभिद्यार्थेन सम्बध्यते काचान्तर्गतेन ॥ ४६ ॥

आदित्यरश्मेः स्फटिकान्तरितेऽपि दाह्येऽविघातात् ॥ ३ । १ । ४७ ॥

“वार्त्तिकम्—अव्यूह्यमानावयवद्रव्यानुप्रवेश” इति । यस्य “द्रव्यस्य” भर्जनकपालादेः “अवयवा न व्यूह्यन्ते” पूर्वोत्पन्नद्रव्यारम्भकसंयोगनाशेन द्रव्यान्तरजनकसंयोगोत्पादनं व्यूहनं तन्न क्रियन्ते । तस्य द्रव्यस्य भर्जनकपालादेः अव्यूह्यमानस्य अवयवव्यूहनमवयविनोऽपीति अव्यूह्यमानस्येत्युक्तम् । तस्य भर्जनकपालादेः “अन्तरावयवैर्योऽभिसम्बन्धो” वह्नेः “सोऽप्रविघातः⁶⁵ ।”

एतदुक्तं भवति—सान्तरत्वादवयविद्रव्याणां तदविनाशेनाग्नेर्येऽनुप्रवेशः सोऽप्रतिघात इति । प्रवेशेऽविघातमुक्त्वा निःसरणेऽप्यविघातमाह— “अन्तर्व्यवस्थितस्य वा द्रव्यस्य” मधूदकादेः “बहिरवस्थितहस्तादिप्राप्तिः ।” तस्य कीदृशस्य बहिरित्यत आह—अव्यूह्यमाना अवयवा यस्य द्रव्यस्य कलसादेः तस्य बहिरिति ॥ ४७ ॥

नेतरेतरधर्मप्रसङ्गात् ॥ ३ । १ । ४८ ॥

आदर्शोदकयोः प्रसादस्वाभाव्याद्रूपोपलब्धिवत् तदुपलब्धिः ॥ ३ । १ । ४९ ॥

“द्रव्यान्तरासम्पृक्तद्रव्यसमवायः” स्वच्छतेत्यर्थः । प्रसङ्गात् प्रतिबिम्बभ्रमोत्पादक्रममाह—“आदर्शादिष्विति । यदभिमुखमग्रमिति ।” द्रष्टुः पुरुषस्याभिमुखं नयनरश्मेः परावृत्तस्याग्रं “तदभिमुखं मुखादि पश्यति ।” सारूप्यनिबन्धनत्वाद् विभ्रमाणां सारूप्यमिहाप्याह—“यथाग्रतोऽवस्थितस्य पुरुषस्य” मुखं लोचनरोचिरग्रसम्बद्धमभिमुखम् एवमेतदपीति । नन्वादर्शे प्रतिहतश्चेत् नयनरश्मिः परावृत्तः कथं पश्चादभिमुखमुखविभ्रमहेतुः ? हन्त भोः पातमात्रादादर्शज्ञानेन भवितव्यम् पश्चात् प्रतिबिम्बविभ्रमेण, न चैवमस्ति यौगपद्यप्रतिभासादित्यत आह—“आदर्शेति ।” कुतस्तर्हि मणिकृपाणदर्पणतलेषु नानानिर्भासः प्रतिबिम्बावभास इत्यत आह—“आदर्शरूपानुग्रहात् त्विति” ॥ ४९ ॥

॥ इन्द्रियभौतिकत्वप्रकरणम् ॥

इन्द्रियनानात्वप्रकरणम्

दृष्टानुमितानां हि नियोगप्रतिषेधानुपपत्तिः ॥ ३ । १ । ५० ॥

स्थानान्यत्वे नानात्वादवयविनानास्थानत्वाच्च संशयः ॥ ३ । १ । ५१ ॥

सम्प्रति तेषामेवेन्द्रियाणामेकानेकत्वे परीचिक्षिषुः सन्दिग्धे—“अथापि खल्वेकमिति ।” प्रश्नपूर्वकं “सूत्र”मवतारयति—“कुतः संशयः ?”

“स्थाना…यः ।” तत्र केचिदिदं “सूत्रं भाष्य”मतानपेक्षं यथाश्रुति व्याचक्षते । तद्दूषणपुरासरं “भाष्य”व्याख्यानं ग्रहीतु यथाश्रुति व्याख्यानं परेषां “सूत्र”पाठपूर्वकमुपन्यस्यति—“एके त्विति ।” दूषयति—“अनुपपन्नरूपश्चायमिति ।” अत्र हि यथाश्रुति स्थानान्यत्व इति निमित्तसप्तम्या नानात्वस्य बीजं स्थानान्यत्वमुक्तं न त्वेकत्वस्येति । एकत्वस्य तु बीजं नानास्थानत्वं यथोक्तम् । “अवयविनानास्थानत्वादिति” अवयवीत्येकत्वमुपलक्षयति । स्थानान्यत्वं च स्थानानामन्यत्वमुच्यते⁶⁶ । नानास्थानत्वं च नानास्थानानि यस्येत्यन्यपदार्थः स्थानान्यत्वादन्यः । न च धर्मद्वयं साक्षात् संशयकारणमित्येकतरस्यैकानेकसाधारण्यं वाच्यम् । तत्र “यदि तावदेवं क्रियते”—संशयः “स्थानान्यत्वे नानात्वैकत्वदर्शनादिति तदा सूत्रा”र्थालोचनेन “एकत्वे स्थानान्यत्वस्यादर्शनान्न समानधर्मः, सूत्रं” खल्वेकत्वे नानास्थानत्वमाह न स्थानान्यत्वम् । अनेकत्वमात्रे हि तदुक्तं “सूत्रकारेण” स्थानान्यत्वे नानात्वादिति । “अथ नानास्थानत्वे सत्येकानेकत्वदर्शनात् संशय” इति ? एतद् दूषयति—“तदा द्रव्यं नानास्थानमनेकं न किञ्चिद् दृष्टं सूत्रे । अवयविनानास्थानत्वादिति” हि “सूत्रं” नानास्थानत्वेनैकत्वमाह, न तु नानात्वमपि । यत् पुनर्घटाद्यनेकं न तन्नानास्थानमुक्तं “सूत्रकृता ।” अपि तु स्थानान्यत्वं तस्य “सूत्रकृता” उक्तं स्थानान्यत्वे नानात्वादित्यनेन । दूषणमुपसंहरति—“सोऽयं संशय उभयथानुपपन्न इन्द्रियेषु” यथाश्रुत“सूत्र”परिग्रहेण । “उभयथा” इति स्थानान्यत्वेन नानास्थानत्वेन चेत्यर्थः । तदेवं परव्याख्यानं दूषयित्वा “भाष्यकारी”यस्य व्याख्यानस्य युक्तत्वमाह—“स्थानेषु तु युक्तः ।” स्थानेष्विति निमित्तसप्तमी । नानास्थानत्वनिमित्त इन्द्रियेस्येकत्वानेकत्वसंशयो युक्तः । नानास्थानं खत्वेकमवयविद्रव्यं दृष्टमनेकं च भिन्नभाजनगतं तालफलमिति⁶⁷ । इन्द्रियविषयं नानास्थाननिमित्तकं संशयमाह—“किं नानास्थानानि” इन्द्रियाणि “उत नानास्थान”मेकमिन्द्रियमिति । तदिदमुक्तं “भाष्यकारेण, बहूनि च द्रव्याणि नानास्थानानि दृश्यन्ते, नानास्थानश्च सन्नेकोऽवयवीति । तेनेन्द्रियेषु भिन्नस्थानेषु संशय” इति । “सूत्रे”ऽपि स्थानान्यत्वे इत्यनेन नानास्थानत्वमेवोपलक्षणीयमित्यविरोधः । यथाश्रुतस्तु न “सूत्रा”र्थ इत्याह—“इन्द्रियेषु तु न स्थाननानात्वात् सम्भवति नापि नानास्थानत्वादिति ।” किं त्विन्द्रियविषयो नानास्थानत्वादेव संशयो “भाष्यकारीयः” साधीयानित्यर्थः । तदेवं परोक्तं संशयबीजं दूषयित्वा “भाष्यकारीयं” संशयबीजं दर्शयित्वा “वार्त्तिककारः” स्वातन्त्र्येण संशयबीजमाह—“शरीरव्यतिरेकात् सत्त्वाच्च संशय” इति ॥ ५१ ॥

त्वगव्यतिरेकात् ॥ ३ । १ । ५२ ॥

पूर्वपक्षं गृह्णाति—“त्वग…कात् ॥ कः पुनरयमव्यतिरेक” इति । घटादिप्राप्तं चक्षुस्त्वचो व्यतिरिच्यत एवेति भावः । उत्तरम्—“सर्वाधिष्ठानसम्बन्ध” इति । सौत्रस्याव्यतिरेकशब्दस्य व्याख्यानान्तरमाह—“सति भावो वेति ।” तदनेन “यस्यां च सत्याम्” इति “भाष्यं” व्याख्यातम् । चो विकल्पार्थः । सिद्धान्त“भाष्यम्—नेन्द्रियेति । लोकविरोध” इति । लोक्यते ज्ञायतेऽनेनेति लोकः प्रमाणम्, तद्विरोध इत्यर्थः ? “अनेकेन चानिन्द्रियेणेति ।” शरीरं पार्थिवं भूतान्तरसम्पृक्तं च तद् “इन्द्रियाधिष्ठानानि” शरीरावयवभूतानि “पृथिव्यादिना प्राप्तानीत्यनेकान्तः । न व्याघातादिति” परदोषोद्भावनपरम् । न पुनः सिद्धान्तिनस्त्वगवयवत्वमिन्द्रियान्तराणामभिमतमिति ॥ ५२ ॥

न युगपदर्थानुपलब्धेः ॥ ३ । १ । ५३ ॥

एवं “भाष्यकारीय” सिद्धान्तमुकत्वा सौत्रं सिद्धान्तमाह—“सूत्रेण चाभिसम्बन्धः” सिद्धान्तस्य । “न यु…ब्धेः ॥”

“सूत्रं” व्याचष्टे, नैतदस्ति एकमिन्द्रियमिति । कस्मात् ? “युगपदर्थानुपलब्धेरिति ।” तदेतत् “सूत्रं” भाष्यदृष्ट्या व्याचष्टे “वार्त्तिककारः—यस्यैक”मिन्द्रियमिति । तदेतद् व्याख्यानं दूषयति—“नैकेन्द्रियग्राह्याणामिति । भाष्य”व्याख्यानं दूषयित्वा “सूत्रम्” अन्यथा व्याख्यातुं भूमिरचनां करोति—“एवं ब्रुवाण एकेन्द्रियवादीति । सामि” अर्धम् । एकमपि इन्द्रियमर्धं प्राप्य गृह्णाति । अप्राप्य चार्धमेकदेशमिति यावत् । करणधर्ममतिक्रामन्तं प्रति युगपदुपलब्धिप्रसङ्गो दूषणमित्यर्थः ॥ ५३ ॥

विप्रतिषेधाच्च न त्वगेका ॥ ३ । १ । ५४ ॥

एकत्वप्रतिषेधादेव पारिशेष्यान्नानात्वं सेत्स्यतीत्यत आह—“नासाधना क्रियेति । एकत्वं च कथमिति ।” न शक्यः पक्षो दूषयितुमित्युक्तम् । न च साधननिराकरणमात्रात् साध्यं निवर्तते । मा भूद् धूमनिवृत्तौ वह्निनिवृत्तिरित्यर्थः । पृच्छति—“कथं तर्हीति ।” उत्तरम्—“प्रतिषेधाच्चानन्तरमिति ।” यद्यप्यनन्तरशब्दप्रयोगे पञ्चमी न स्मर्यते तथाप्यन्यशब्दस्याध्याहारेण पञ्चमी व्याख्येया । अनन्तरं प्रतिषेधादन्यः स्थापनाहेतुरिति योजना । “अथवेति ।” व्यतिरेकी हि हेतुर्द्वयोर्विरुद्धयोरेकतरनिषेधेन एकतरं व्यवस्थापयति—यथा नैरात्म्यनिषेधेन जीवच्छरीरस्य सात्मकत्वमिति ॥ ५४ ॥

इन्द्रियार्थपञ्चत्वात् ॥ ३ । १ । ५५ ॥

“सूत्रम्” आक्षिपति—“इदं तु सूत्रामिति ।” एष न्यायोऽनया वचोभङ्ग्या सूत्रित इत्यर्थः ॥ ५५ ॥

न तदर्थबहुत्वात् ॥ ३ । १ । ५६ ॥

पूर्वपक्षिणः “सूत्रम्—न, त…त्वात् ॥” पूर्वपक्षमाक्षिपति—“न विरोधादिति ।” पूर्वपक्षिणः समाधानं “नासाधनाद्” इति ॥ ५६ ॥

गन्धत्वाद्यव्यतिरेकाद् गन्धादीनामप्रतिषेधः ॥ ३ । १ । ५७ ॥

सिद्धान्तः—“गन्ध…धः” ॥ ५७ ॥

विषयत्वाव्यतिरेकादेकत्वम् ॥ ३ । १ । ५८ ॥

न बुद्धिलक्षणाधिष्ठानगत्याकृतिजातिपञ्चत्वेभ्यः ॥ ३ । १ । ५९ ॥

“यस्याधिष्ठानं भिन्नम्” इति । नियतम्⁶⁸ । एतदुक्तं भवति—रूपव्यञ्जकस्य कृष्णसारमेवाधिष्ठानं न कर्णशष्कुल्यादि । एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् । “यस्य पुनः” सिद्धान्तिनः । “अधिष्ठानभेदः” तथा च तदधिष्ठानस्येन्द्रियस्यापि भेदः “तस्य” एकाधिष्ठानविनाशेन तद्गतस्येन्द्रियस्य विनाशेऽपि “अधिष्ठानान्तराश्रयस्य” इन्द्रियान्तरस्य “अवस्थानमिति न” एकाधिष्ठाननाशे सर्वाधिष्ठाननाशात् सर्वेन्द्रियनाशलक्षणः तथैकाधिष्ठानावस्थाने सर्वेन्द्रियावस्थानलक्षणो “दोष” इति । “इष्टानिष्टोपेक्षणीय” इति । उपेक्षणीयस्यापि पुरुषार्थत्वं भवति केनचित् प्रकारेण । यदि हि तत्र पुरुषः प्रवर्तते ततो निष्फले कर्मणि प्रवृत्तौ पुरुषस्तप्येत । दुःखं कर्मेत्यनुभवो लोकस्य उपेक्षणीयत्वे तु तन्न तस्य भवतीति ॥ ५९ ॥

भूतगुणविशेषोपलब्धेस्तादात्म्यम् ॥ ३ । १ । ६० ॥

“तत्र पार्थिवं घ्राणं” रूपरसगन्धस्पर्शेषु नियमेन द्रव्यत्वे सति गन्धस्यैव व्यञ्जकत्वाद् “बाह्यपार्थिववदिति ।” यथा हि मृगमदगन्धव्यञ्जकाः कुक्कुटोच्चारादयः पार्थिवा इत्यर्थः । न चातपेनानेकान्तः । न ह्यातपो गन्धस्य व्यञ्जकोऽपि तु जलाभिभूतो गन्धो द्रव्याणां नोपलभ्यते केवलं जलमातपोऽपनयति, न तु द्रव्यस्य गन्धमभिव्यनक्ति । तस्मान्नानेकान्तः । एवं रसनमिन्द्रियमाप्यं गन्धादिषु मध्ये नियमेन रसस्य व्यञ्जकत्वाद् दन्तान्तरस्यन्दमानोदकबिन्दुवत् । न खलु विशुष्यदास्यो मोदकादिरसमनुभवति । एवं तैजसं चक्षुः गन्धदिषु मध्ये नियमेन रूपस्य व्यञ्जकत्वात् प्रदीपवत् । एवं वायवीयं त्वगिन्द्रियं गन्धादिषु मध्ये नियमेन⁶⁹ स्पर्शव्यञ्जकत्वात् स्वेदोदबिन्दुशीतस्पर्शव्यञ्जकव्यजनपवनवत् । नियमग्रहणं मनोनिवृत्त्यर्थम् । गन्धादिषु मध्ये इति चावधारणसिध्यर्थम्, अन्यथा घ्राणादीनां गन्धत्वादिव्यञ्जकत्वेनावधारणं न स्यात् । तदेतदाह—“एवं शेषेष्विति ।” एवं चेन्द्रियपञ्चत्वे हस्तपादपायूपस्थवाचामिन्द्रियत्वनिषेधोऽपि संसूचितः⁷⁰ इन्द्रियलक्षणविरहात् । यच्छरीरसंयुक्तं संस्कारकदोषव्यतिरिक्तं साक्षात्प्रतीतिसाधनं तदिन्द्रियमिति हीन्द्रियलक्षणम् । न चैतदस्ति हस्तादिषु । तज् ज्ञानेन्द्रियाणां लक्षणम्, इमानि तु कर्मेन्द्रियाणीति चेत् ? हन्तैषामिन्द्रियत्वे लक्षणान्तरं वक्तव्यम् । शरीराश्रितमसाधारणकार्यकारीन्द्रियमितीन्द्रियलक्षणमिति चेद् ? वक्तव्यमेषामसाधारणं कार्यम् । उक्तम् वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाः पञ्चानाम् इति । नन्वादानविहरणोत्सर्गास्तावद् वक्त्रहस्तादिभिरपि शक्याः कर्तुम् । अपि चास्ति कण्ठहृदयामाशयपक्वाशयादीनां निगरणादितत्तदसाधारणं कार्यमिति तान्यपीन्द्रियाणि प्रसज्येरन्निति । तस्माद् यत्किञ्चिदेतदपीति ॥ ६० ॥

॥ इन्द्रियनानात्वप्रकरणम् ॥

अर्थपरीक्षाप्रकरणम्

गन्धरसरूपस्पर्शशब्दानां स्पर्शपर्यन्ताः पृथिव्याः ॥ ३ । १ । ६१ ॥

अप्तेजोवायूनां पूर्वं पूर्वमपोह्याकाशस्योत्तरः ॥ ३ । १ । ६२ ॥

क्रमप्राप्तमर्थलक्षणं परीचिक्षिषमाणोऽर्थलक्षणं स्मारयति, “गन्धादयः पृथिव्यादिगुणा इत्युद्दिष्टमिति⁷¹ ।” लक्षितमिति वक्तव्ये सम्मुग्धाभिधानम् । सामान्यादुद्दिष्टमित्युक्तम् । तत्र परीक्षामुखं संशयमाह—“उद्देशश्च नियोगेति ।” नियोगादीनां रूपमाह—“तत्र नियोग” इति । तदेवं विमृश्य नियोगसमुच्चयौ परित्यज्य विकल्पमालम्बते “सूत्रा”भ्याम्—“अतो विशेषणार्थमिति—गन्ध…व्याः ॥ अप्ते…रः ॥” विशेषणार्थमिति “सूत्र”योस्तात्पर्यमुक्तम् । तदेव स्फुटयति “नियमार्थे” इति । उत्तरेष्वबादिष्वेकैकशोऽपकर्षो गन्धादीनां स्पर्शपर्यन्तानाम् । तथा हि चतुर्षुगन्धापकर्षः अप्स्वपकृष्टस्य च गन्धस्य पुनरुद्भवो नास्ति अद्भ्य उत्तरे तेजसि रसस्यापकर्षः । एवमपकृष्टयोश्च गन्धरसयोः पुनरुद्भवो नास्तीति तेजस उत्तरे वायौ रूपापकर्ष इति । एवमपकृष्टानां गन्धरसरूपाणां पुनरुद्भवो नास्तीति वायोरुत्तरस्मिन्नाकाशे स्पर्शस्यापकर्षः । तदिदमुक्तम्—“एकैकश” इति । अव्युत्पन्नोऽयमुत्तरशब्दो न तु तरबन्तः⁷² । तेन बहूनां निर्धारणेऽप्युपपन्नार्थ इति । भवतु तरब्निर्देशः तथापि न दोष इत्याह—“भवतु वेति ।” क्वचित् पाठः तन्त्रं⁷³ वेति । स यथाभाष्यं स्फुटार्थ एव ॥ ६१—६२ ॥

न सर्वगुणानुपलब्धेः ॥ ३ । १ । ६३ ॥

पूर्वपक्षी नियोगपक्षमुत्थापयति—“न स…ब्धेः ॥” पृथिव्यादिप्रकृतीनां घ्राणादीनां गन्धादिप्रतिनियम⁷⁴ एवमुपपद्यते । यदि गन्धमात्रगुणा पृथिवी रसमात्रगुणा आप इत्यादि, न त्वन्यथा । अन्यथा तु पार्थिवेन घ्राणेन गन्धवद् रसरूपस्पर्शा अपि व्यज्येरन् अविशेषादित्यर्थः ॥ ६३ ॥

एकैकश्येनोत्तरोत्तरगुणसद्भावादुत्तरोत्तराणां तदनुपलब्धिः ॥ ३ । १ । ६४ ॥

विष्टं ह्यपरं परेण ॥ ३ । १ । ६५ ॥

संसर्गस्य द्व्याश्रयत्वेऽपि न द्वयोः⁷⁵ समानत्वम्, यथाग्निधूमयोः सम्बन्धोऽन्यथाग्नेः⁷⁶ । स हि व्यापकः । धूमे धूमध्वजस्य भाव एव नाभावः । धूमस्तु व्याप्यः । तस्य वह्नावेव भावो नान्यत्रेति । एवमपरं पृथिव्यादि परेणावादिना विष्टं व्याप्तम् । नाबादिमन्तरेणास्ति पृथिवी । तेन पृथिव्यामबादिगुणानां रसादीनां नियमेनोपलम्भो न त्वबादिषु पृथिवीगुणानाम् । एवमप्स्वनलादिगुणा व्याख्येयाः⁷⁷ । विष्टत्वं संयोगविशेषो व्याप्तिरित्यर्थः । “भाष्यम्—तच्चैतद् भूतसृष्टाविति ।” भूतसृष्टिप्रतिपादकेषु पुराणेषु । “नैतर्हीति ।” नेदानीमननुभवादित्यर्थः ॥ ६५ ॥

न पार्थिवाप्ययोः प्रत्यक्षत्वात् ॥ ३ । १ । ६६ ॥

सिद्धान्ती विकल्पवाद्येतद् दूषयति—“न पा…त्वात् ॥” त्रिविधं हि द्रव्यं चाक्षुषमिष्यते पार्थिवमाप्यं तैजसं च । तत्र रूपवत्त्वेन तैजसमेव चाक्षुषं स्यात्, नेतरदरूपत्वात् । न च रूपिद्रव्यसंसर्गाच्चाक्षुषत्वमरूपयोरपि पार्थिवाप्ययोरिति युक्तम्,⁷⁸ नभोनभस्वतोरपि चाक्षुषत्वप्रसङ्गात् । अस्ति हि रूपवता तेजसा तयोः संयोग इति । अथवा पार्थिवाप्यसम्बन्धिनो रसभेदस्य रूपभेदस्य चैकानेकविधत्वेन प्रत्यक्षत्वादित्याह “भाष्यकारः रसयोर्वेत्यादिना उपपद्यत” इत्यन्तेन । पुनस्तस्यैव व्याख्यानान्तरमाह—“स्पर्शयोरिति ।” पार्थिवाप्ययोरित्यस्योदाहरणमात्रार्थत्वात् पार्थिवतैजसोरित्यपि व्याख्यानमुक्तम् ।

व्याख्यानान्तरमाह—“अथ वेति ।” कार्यस्य व्यवस्थितगुणस्य दर्शनात् कारणमपि व्यवस्थितगुणमनुमीयते । न च सर्वत्र संसर्गो येनान्यस्य गुणोऽन्यत्रोपलभ्यते विवेकस्यासंसर्गस्य दर्शनादिति । व्याख्यानान्तरमाह—“दृष्टश्चेति ।” चो विकल्पार्थः । नियोगस्तु निरनुमान इत्याह—“निरनुमानं तु विष्टं ह्यपरं परेणेत्येतदिति ।”

यच्चोक्तं “भूतसृष्टौ वेदितव्यं नैतर्हीति,” तद् दूषयति—“नियमकारणाभावादिति ।” नियमो गन्ध एव पृथिव्यामित्येवमादिः । तस्य कारणं प्रमाणं नास्ति तद्वाधकस्यैव प्रमाणस्योक्तत्वात् । तस्माद् भूतसृष्टिः कथञ्चिदुपचारतो व्याख्येयेति । विष्टत्वं संयोगः । “स च द्वयोः समान” इति । अन्यगुणो यदन्यत्रोपलभ्यते तत् किं संयोगादाहो व्याप्तेः ? यदि व्याप्तेः, नायोगोलके वह्निसम्पृक्ते वह्निगुणा गृह्येरन् तयोर्व्याप्यव्यापकभावाभावात् । धूमे च गगनतलावलम्बिनि भूमिष्ठेन वह्निना व्याप्तेर्वह्निगुणा गृह्येरन्, तयोर्व्याप्यव्यापकभावात् । तस्मादत्यन्तसंयोगो⁷⁹ हेतुः । स चोभयोरविशिष्ट इति तेजसा सम्पृक्तत्वाद्⁸⁰ वायोरपि रूपवत्त्वेन चाक्षुषत्वप्रसङ्ग इति ॥ ६६ ॥

पूर्वपूर्वगुणोत्कर्षात् तत्तत्प्रधानम् ॥ ३ । १ । ६७ ॥

प्रधानपदार्थं व्याचष्टे “भाष्यकारः—विषयग्राहकत्वम्” गन्धादिर्विषयः । तदेव विषयग्राहकत्वं कुतस्तत्राह—“गुणोत्कर्षात्” तदभिव्यक्तिसामर्थ्यात् । विषयग्राहकत्वं चेत् प्राधान्यम्, तत्⁸¹ सर्वेषामविशिष्टम् । सर्वेषामेवेन्द्रियाणां विषयग्राहकत्वादित्याशयवान् “वार्त्तिककारो भाष्यकारीयं” व्याख्यानममृष्यमाणः पृच्छति—“का प्रधानता ।” स्वमतेनोत्तरमाह—“चतुर्गुणत्वादिरिति ।” एतदुक्तं भवति—यस्माच्चतुर्गुणत्वेन पार्थिवं घ्राणं रसनादिभ्यः⁸² प्रधानं तस्मादस्यागन्धवत्त्वं नास्ति येन गन्धं न गृह्णीयात् । नन्वेवं रसवत्त्वादिकमप्यस्ति घ्राणस्येति रसादिकमपि गृह्णीयादित्यत उक्तम्—“गुणोत्कर्षादिति ।” सर्वेषां समवायाविशेषेऽपि गन्धस्यैव घ्राण उत्कर्ष इति गन्धमेव गृह्णाति, तेनागन्धवत्त्वनिषेधपरं प्राधान्याभिधानं न पुनर्गन्धग्रहणे गन्धवत्त्वं प्रयोजकमपि तु गन्धस्योत्कर्ष इति सिद्धम् । तत्रोत्कर्षपदार्थं पृच्छति “वार्त्तिककारः”—को गुणोत्कर्षः ? उत्तरम्—“स्वगुणाभिव्यक्तिसामर्थ्यम्,” स्वो गुणो घ्राणस्य गन्धः तज्जातीयतया⁸³ चन्दनादिसमवेतोऽपि गन्धः स्व इत्युच्यते । न पुनः स्वगुणमेवाभिव्यनक्ति घ्राणम् । घ्राणसमवेतस्य हि गन्धस्यादृष्टवशात् तादृशो निर्माणभेदो येन सजातीयं चन्दनादिसमवेतं गन्धमभिव्यनक्ति, यथा मृगमदादिगन्धं पार्थिवद्रव्यान्तरसमवेतो गन्ध इति । अत एवाह—“येन गुणेन यद् द्रव्यमुत्कृष्यते स तज्जातीयाभिव्यञ्जकत्वादुत्कृष्टो भवति ।” तस्मिन् द्रव्य इति शेषः । “यः पुनर्गन्धगुणत्वाद्” इति गन्धमात्रगुणत्वादेव घ्राणं गन्धस्य व्यञ्जकं न तु गन्धस्योत्कर्षादित्यर्थः । “तस्य” वादिनः सर्वेषामेव पार्थिवानां गुणानामुपलब्धिप्रसङ्गः घ्राणग्राह्यत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः ॥ ६७ ॥

तद्व्यवस्थानं तु भूयस्त्वात् ॥ ३ । १ । ६८ ॥

ननु भवतोऽपि कुतो व्यवस्थेति⁸⁴ “सूत्रम्” अवतारयितुं पृच्छति—“कस्मात् पुनरिति । तद्व्य…स्त्वात् ॥ अर्थनिर्वृत्तीति ।” अर्थः पुरुषार्थः । “प्रविभक्तस्येति” इतरेभ्यो विशिष्टस्य । “संस्कारकारित” इति । अदृष्टकारितः ॥ ६८ ॥

सगुणानामिन्द्रियभावात् ॥ ३ । १ । ६९ ॥

शङ्कते—“यदि पुनरिन्द्रियस्य गन्ध” इति । निराकरोति—“तेनैव तस्येति” ॥ ६९ ॥

तेनैव तस्याग्रहणाच्च ॥ ३ । १ । ७० ॥

तदेतद् ग्रहणकवाक्यं सोपस्कारं व्याचष्टे—“यदीन्द्रियं स्वगन्धं गृह्णीयात् ते” तव दर्शने “नासाविन्द्रियगन्धः । अथेन्द्रियगन्धः” ततो “नेन्द्रियग्राह्यः स्यात् ।” कस्मात् नेन्द्रियग्राह्य इन्द्रियगन्ध इत्यत आह—“गन्धं च गृह्णदिति ।” चो हेतौ । “न चात्मसाधनं करणमस्तीति ।” मनस्तु लिङ्गवदात्मनि करणं न केवलमित्युक्तम् । तुल्यत्वमापादयितुं सिद्धान्ती पूर्वपक्षिणमनुयुङ्कते—“कस्मात् पुनरिदं न देश्यत” इति । पूर्वपक्ष्याह—“न देश्यत” इति । सिद्धान्तवाद्याह—“तुल्यं घ्राणेन स्वस्य गन्धस्याग्रहणमिति ।” तुल्यतामेवापादयति—“एतदप्यदेशनीयमिति” ॥ ७० ॥

न शब्दगुणोपलब्धेः ॥ ३ । १ । ७१ ॥

तदुपलब्धिरितरेतरद्रव्यगुणवैधर्म्यात् ॥ ३ । १ । ७२ ॥

“तद्गुणत्वमेव” शब्दगुणत्वमेव दिक्कालयोरिति चेत् ? “नाम्नि विवादः” दिक्कालयोर्हि शब्दगुणत्वे सत्यसाधारणगुणयोगित्वेन न परापरव्यतिकरकारणत्वं पृथिव्यादिवद् भवितुमर्हतीति । तथा च शब्दगुणं परादिप्रत्ययकारणं चाकाशमेवेति नाम्नि विवादः । दिक्कालौ तु परापरव्यतिकरकारणे कल्पनीयौ ततो व्यतिरिक्तावित्यर्थः । अपि चाकाशमिच्छत “आकाशप्रत्याख्यानं वा । सामर्थ्यानुपलब्धेरिति ।” रूपादिसाक्षात्कारे हि इन्द्रियाणामिन्द्रियत्वमेव स्वरूपसामर्थ्यम् । तच्चक्षुरादिद्रव्यस्य दृष्टं न गुणादीनामित्यर्थः ॥ ७२ ॥

॥ इति अर्थपरीक्षाप्रकरणम् ॥

॥ इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचितायां न्यायवार्त्तिकतात्पर्यटीकायां तृतीयाध्याये प्रथमाह्निकम् ॥