सप्तमः निक्षेपपरिच्छेदः ।
प्रादुर्भूतं निखिलविषयोद्योतिसंवित्सरस्याम्,
शास्त्राम्भोजं सकलविषयप्रौढपत्रप्रपञ्चम्1 ।
लक्ष्मीक्षेत्रं प्रमितिनयसत्कर्णिकाकेसराढ्यम्,
निक्षेपोरुप्रवरमकरन्दाप्तये सेव्यतां2 भोः ॥ छ ॥
अथेदानीं शास्त्रविधानाध्ययनपर्यवसितफलप्ररूपणपुरस्सरं निक्षेपस्वरूपं प्ररूपयन्नाह–
श्रुतादर्थमनेकान्तम3धिगम्याभिसन्धिभिः4 ।
परीक्ष्य तांस्तान् तद्धर्माननेकान् व्यावहारिकान् ॥ ७३ ॥
नयानुगतनिक्षेपैरुपायैर्भेदवेदने5 ।
विरचय्यार्थवाक्प्रत्ययात्मभेदा6न्7 श्रुतार्पितान् ॥ ७४ ॥
अनुयुज्यानुयोगैश्च निर्देशादिभिदां8 गतैः ।
द्रव्याणि जीवादीन्यात्मा विवृद्धाभिनिवेशनः9 ॥ ७५ ॥
जीवस्थानगुणस्थानमार्गणास्थानतत्त्ववित् ।
तपोनिर्जीर्णकर्माऽयं विमुक्तः सुखमृच्छति ॥ ७६ ॥ इति10 ।
विवृतिः–श्रुतमनादि11 सन्तानापेक्षया, साधनं प्रति सादि । प्रमाणम्– त्रिकालगोचरसर्वजीवादिपदार्थनिरूपणम्, तदर्थांशपरीक्षाप्रवणोऽभिसन्धिर्नयः12 । ताभ्यामधिगमः परमार्थव्यावहारिकार्थानाम् । तदधिगतानां वाच्यतामापन्नानां वाचकेषु भेदोपन्यासः न्यासः13 । सोऽवरतः चर्तुधा14 नामस्थापनाद्रव्यभावतः । तत्र निमित्तान्तरानपेक्षं15 सञ्ज्ञाकर्म नाम16 । तच्च जातिद्रव्यगुणक्रियालक्षणनिमित्तानपेक्षसञ्ज्ञाकर्मणोऽनेकत्वात् अनेकधा । आहितनामकस्य द्रव्यस्य सदसद्भावात्मना व्यवस्थापना स्थापना17 । अनागतपरिणामविशेषं प्रति गृहीताभिमुख्यं द्रव्यम्18 । तच्च आगम-नोआगमविकल्पाद् द्वेधा । तथोपयोगलक्षणो भावनिक्षेपः19 । अप्रस्तुतार्थापाकरणात्20 प्रस्तुतार्थव्याकरणाच्च निक्षेपः फलवान् । तेन च निक्षिप्ताः पदार्थः निर्देशादिभिः21 सदादिभिश्चानुयोगैः22 अनुयुज्यन्ते । अनुयुक्ताः प्रयुक्ताः सर्वे पदार्थाः, तथापि जीवपदार्थविषयविशेषप्ररूपकाणि जीवस्थानगुणस्था23नमा24र्गणास्थानानि25 । एवं प्रमाणनयनिक्षेपानुयोगैः सर्वान् पदार्थानधिगम्य पुरुषतत्त्वं जीवस्थानगुणस्थानमार्गणास्थानैः दृढतरमवबुद्ध्य प्रवृद्धाभिनिवेशात्मकसम्यग्दर्शनः तपसा निर्जीर्णकर्मा सर्वकर्मविनिर्मुक्तः बाधारहितमव्यवच्छिन्नमनन्तमतीन्द्रियं26 सुखमृच्छति आत्मा । नहि27 गुणविनाशात्28 जडः गुणगुणिविनाशात् शून्यः, भोग्यविरहात्तदभोक्ता, तथाधिगमाभावात् तद्बाधासम्भवाच्च । शरीरादिकं धर्मि ज्ञानावरणादिस्वरूपं न भवति साध्यताऽस्य तत्सत्यपि ज्ञानोदयसम्भवात् ।
कारिकार्थ–
“अयं”29 शास्त्रस्य कर्ताऽध्येता वा आत्मा “सुखमृच्छति” सुखमयो भवति । किंविशिष्टः सन् ? इत्याह–““विमुक्तः”” इति । विशेषेण मुक्तः सकलकर्मविवर्जितः । विमुक्तोऽपि30 कथम्भूतः सन्नसौ स्यात् इत्याह– “तपोनिर्जीर्णकर्मा” इति । “तपसा” यथाख्यातचारित्रलक्षणेन “निर्जीर्णानि”31 निर्मूलोन्मीलितानि “कर्माणि” येनासौ तथोक्तः । पुनरपि कथम्भूतः सन्नसौ विमुक्तः स्यात् इत्याह–““जीवस्थान”” इत्यादि । प्रत्येकं चतुर्दशभिः “जीवस्थानैः गुणस्थानैः मार्गणास्थानैश्च तत्त्ववित्” जीवादिस्वरूपवित् । पुनरपि किंविशिष्टः सन्नसौ विमुक्तः स्यात् ? इत्याह–““विवृद्ध”” इत्यादि । विशेषेण “वृद्धं” क्षायिकरूपतया परमप्रकर्षं32 प्राप्तम् “अभिनिवेशनं” सम्यग्दर्शनं यस्य स तथोक्तः । ““विवृद्धाभिनिवे शतः”” इति क्वचित् पाठः । तत्रायमर्थः–“विवृद्धाऽभिनिवेशतोऽय”मात्मा “जीवादितत्त्ववित् तपोनिर्जीर्णकर्मा” च भवति सम्यग्दर्शनपूर्वकत्वात् सम्यग्ज्ञानचारित्रयोरिति । अनेन च ग्रन्थेन विमुक्तेः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रात्मिका सामग्री प्ररूपिता भवति, तदन्यतमस्याप्यपाये तस्या33 अनुपपद्यमानत्वात् । तदनुपपद्यमानत्वञ्च अत्रैव अनन्तरं प्रतिपादयिष्यते । किं कृत्त्वाऽसौ विवृद्धाभिनिवेशनः तत्त्वविच्च इत्याह–““अनुयुज्य”” इत्यादि । अनुयोगशब्दः34 प्रश्ने प्रतिवचने च35 प्रवर्त्तते, तद्यथा “कृतानुयोगोऽपि भवान्न किञ्चिद् ब्रवीति तूष्णीमादाय स्थितः” इत्यत्र अनुयोगशब्दः प्रश्ने प्रसिद्धः । “दत्तानुयोगोऽपि भवान् पुनः36 पुनः पृच्छति” इत्यत्र तु पृष्टप्रतिवचने इति । तेनायमर्थः स्थितो भवति–“अनुयुज्य” जीवद्रव्यादेः37 स्वरूपादि तज्जिज्ञासया पृष्ट्वा38 । कैः ? “अनुयोगैश्च । अनुयोगैरेव, च”कार एवकारार्थे । किंविशिष्टैः ? इत्याह– ““निर्देश”” इत्यादि । “निर्देश आदि”र्येषां स्वामित्वादिसदादीनां “तद्भिदां गतैः” निर्देशादिभेदरूपैः इत्यर्थः ।
निर्देशादौ च प्रश्नं प्रति द्वयी गतिः–नामनि निर्ज्ञाते39 लक्षणनिर्णयार्थः प्रश्नो भवति लक्षणे वा निर्ज्ञाते नामनिर्ज्ञानार्थ इति । तत्र पूर्वस्मिन् पक्षे “किं लक्षणं जीवादिद्रव्यम्” इति प्रश्नः, “उपयोगादिलक्षणम्” इति प्रतिवचनम् । अपरस्मिन् पक्षे “उपयोगादिलक्षणः40 किन्नामा पदार्थः” इति प्रश्नः;41 “जीवादिनामा” इत्युत्तरम् । के पुनर्निर्देशादयः इति चेत् ? उच्यते–“किम्”42 इत्यनुंयोगे वस्तुस्वरूषकथनं निर्देशः । “कस्य” इत्यधिपतित्वख्यापनं43 स्वामित्वम् । “केन”44 इति करणप्रकाशनं साधनम् । “कस्मिन्” इत्याधाराभिधानम् अधिकरणम् । “कियच्चिरम्” इति कालकृतावस्थाव्यवस्थापनं स्थितिः । “कतिविधम्” इतिप्रकारकथनं विधानम् । अत्र किम्, कस्य, केन, कस्मिन्, कियच्चिरम्, कतिविधम्ऽ इति प्रश्नरूपः अनुयोगः । “वस्तुस्वरूपकथनम्, अधिपतित्वख्यापनम्” इत्यादिकस्तु प्रतिवचनरूप45 इति ।
अधिगता निर्देशादयः । सदादयो निरूप्यन्तामिति46 चेदुच्यते–सकलपदार्थाधिगतिमूलं47 द्रव्यपर्यायगुणसामान्यविशेषविषयं “सत्” इत्यभिधानं सत् । सकलादेश त्वात् संग्रहनिमित्तम्,48 व्यवहारनिमित्तं वा विकलादेशत्वात् । भेदगणनं सङ्ख्या । वर्त्तमाननिवाससामान्यं क्षेत्रम् । तदेव त्रिकालगोचरं स्पर्शनम् । कालो वर्त्तमानादिलक्षणः । कस्यचित् सन्तानेन49 वर्त्तमानस्य कुतश्चिदन्तरो विरहकालः अन्तरम् । औपशमिकादिः भावः । सङ्ख्याताद्यन्यतमनिश्चयेऽपि50 परस्परं विशेषप्रतिपत्तिनिमित्तमल्पबहुत्वम् इति । एवमुक्तप्रकारनिर्देशादिरूपैरनुयोगैः किं कृत्वा जीवादिद्रव्याण्यनुयुङ्क्तेऽयमात्मा ? इत्याह–““विरचय्य”” इति । विशेषेण रचयित्वा विधाय, कान् ? इत्याह– ““अर्थ”” इत्यादि । “अर्थश्च वाक्51 च प्रत्ययश्च” तदात्मक“भेदान्” । अर्थात्मको हि भेदः–द्रव्यभावरूपः, वागात्मकः नामरूपः, प्रत्ययात्मकश्च स्थापनारूपः इति । किंविशिष्टांस्तान् ? इत्याह–““श्रुतार्पितान्”” इति । “श्रुतेन अर्पितान्” विवक्षितान् । कैः कृत्वा तान् विरचय्य ? इत्याह–““नय”” इत्यादि । “नयेषु” वस्त्वंशप्ररूपकेषु प्रवृत्तेषु सत्सु “अनु” पश्चाद् “गताः” प्रवृत्ता ये “निक्षेपाः” तैः । किंविशिष्टैः ? “उपायैः” कारणभूतैः । क्व ? “भेदवेदने ।” नामस्थापनादिस्वभावभिन्नजीवादिद्रव्यवेदने । कुतः पुनरेषां नयानुगतत्वं52 सिद्धमिति चेत् ? नयनिरूपिते वस्त्वंशे प्रवृत्तेः । एतदेव दर्शयन्नाह– ““परीक्ष्य”” इत्यादि । “परीक्ष्य” विचार्य “तांस्तान्” द्रव्यपर्यायादीन्, “तद्धर्मान्” अनेकान्तात्मकाऽर्थांशान् । कथम्भूतान् ? “अनेकान् ।” पुनरपि किंविशिष्टान् ? “व्यावहारिकान्” व्यवहारप्रयोजनप्रसाधकान् । कैः परीक्ष्य ? इत्याह–““अभिसन्धिभिः”” इति । “अभिसन्धिभिः” ज्ञातुरभिप्रायैः । किं कृत्वा ? “अधिगम्य ।” कम् ? “अर्थम् ।” किंविशिष्टम् ? “अनेकान्तम् ।” कस्मादधिगम्य ? इत्याह–““श्रुतात्”” इति ।
विवृतिव्याख्यानम्–
कारिकाचतुष्टयं यथोद्देशं विवृण्वन्नाह–““श्रुतम्”” इत्यादि । “श्रुतम्” आप्तवचनम् तत्कथम्भूतम् ? “अनादि ।” कया ? “सन्तानापेक्षया” द्रव्यापेक्षया53 । कथं पुनर्द्रव्यं सन्तानशब्दवाच्यमिति चेत् ? “समीचीनः त्रिकालप्रवृत्तनिखिलपर्यायानुयायी54 तानः विस्तारो यस्य” इति व्युत्पत्तेः । कथं तर्हि तत्55 सादि56 ? इत्याह–““साधनम्”” इत्यादि । साध्यते निर्वर्त्त्यते इति “साधनो” वर्णपदादिपर्यायः, साध्यते प्रतिपाद्यतेऽनेन इति वा, “तं प्रति सादि “श्रुतम्”” इति सम्बन्धः । अनेन सर्वथा नित्यमनित्यं57 वा तत्55 इति प्रत्याख्यातम् । प्रपञ्चितञ्चैतत् प्रागेव इत्यलं पुनः प्रसङ्गेन । तदेवंविधं श्रुतं “प्रमाणम्,” कुतः इत्याह–““त्रिकाल”” इत्यादि । “त्रिकालगोचरा”श्च ते “सर्वपर्याया”श्च58 “जीवादिपदार्थाश्च” तेषां “निरूपणम्” यथावस्थितस्वरूपोद्योतनं तत्र “प्रवणं” दक्षम् । यत एवंविधं ततस्तत्प्रमाणम् । प्रयोगः–यत्59 त्रिकालगोचरसर्वपर्यायजीवा60 दिपदार्थनिरूपणप्रवणं तत् प्रमाणम् यथा सर्ववित्प्रत्यक्षम्, तथाभूतञ्चोक्तप्रकारं श्रुतमिति । नयः कीदृशः ? इत्याह–““तदर्थांश”” इत्यादि । “नयो” भवति । कौऽसौ ? “अभिसन्धिः” ज्ञात्रभिप्रायः । किंविशिष्टः ? “तदर्थांशपरीक्षाप्रवणः, तस्य” श्रुतस्य “अर्थो” विषयः उक्तप्रकारो जीवादिः तस्य “अंशो” धर्मः नित्यत्वादिः तस्य “परीक्षायां प्रवणो” दक्षः । “ताभ्यां” श्रुतनयाभ्याम् “अधिगमः” निश्चयः । केपाम् ? इत्याह–“परमार्थव्यावहारिकार्थानाम्” द्रव्यपर्यायाणाम् इत्यर्थः ।
अथेदानीं ““तदधिगत”” इत्यादिना नयानुगतत्वं निक्षेपस्य प्रदर्श्य तत्स्वरूपं व्याचष्टे–“तदधिगतानां” श्रुतनयाधिगतानां61 द्रव्यपर्यायरूपाणां जीवादीनां “वाच्यतामापन्नानां” साधारणस्वरूपाणाम्, न हि असाधाणस्वरूपा अर्थपर्याया वाच्यतामापद्यन्ते । “वाचकेषु” जीवादिशब्देषु “भेदेन” सङ्करव्यतिकरव्यतिरेकेण62 “उपन्यासः” जीवाद्यर्थानां प्ररूपणं “न्यासः” निक्षेप इति यावत्63 । स कति प्रकारो भवति ? इत्याह–““सः”” इत्यादि । “सः” प्ररूपितस्वरूपो न्यासः “अवरतः” सङ्क्षेपतः “चतुर्धा ।” कथम् ? इत्याह–““नाम”” इत्यादि । “नाम-स्थापना-द्रव्य-भावैः” प्रकारैः निक्षेपः “चतुर्धा” भिद्यते । ““तत्र”” इत्यादिना तान् व्याचष्टे–तत्र तेषु निक्षेपप्रकारेषु नामादिपु64 मध्ये किन्नाम ? इत्याह–““निमित्त”” इत्यादि । किं पुनः नाम्नो निमित्तं किं वा निमित्तान्तरमिति चेत् ? “वक्तुरभिप्रायोऽस्य65 निमित्तम्, जात्यादिकं तु निमित्तान्तरम्” इति ब्रूमः । “तदनपेक्षं”66 यत् “सञ्ज्ञाकर्म” सञ्ज्ञाकरणम् इच्छावशात् “तन्नाम ।” तस्य इयत्ताव्यवच्छेदार्थमाह–““तच्च”” इत्यादि । “तच्च” उक्तस्वरूपं नाम “अनेकधा” अनेकप्रकारं भवति । तथाहि–किञ्चिद्67 एकजीवनाम यथा डित्थ इति । किञ्चिदनेकजीवनाम यथा यूथ इति । किञ्चिदेकाऽजीवनाम यथा घटः इति । किञ्चिदनेकाजीवनाम यथा प्रासाद इति । किञ्चिदेकजीव-एकाजीवनाम यथा प्रतीहार68 इति । किञ्चिदेकजीव-अनेकाजीवनाम यथा69 काहार70 इति । किञ्चिद् अनेकजीवाऽजीवनाम यथा नगरमिति । इत्याद्यनेकप्रकारं तत् प्रतिपत्तव्यम् । कस्मात् तदनियतप्रकारम् ? इत्याह–“जातिद्रव्यगुणक्रियालक्षणनिमित्तानपेक्षसञ्ज्ञाकर्मणोऽनेकत्वात्” अनियतत्वात्, जात्यादिनियतनिमित्तापेक्षाणामेव शब्दानां नियतत्वोपपत्तेः । जातिद्वारेण71 हि ये शब्दाः द्रव्यादिषु72 प्रवर्त्तन्ते ते जातिशब्दाः यथा गौः अश्वः इत्यादयः । द्रव्यद्वारेण तु ये वर्त्तन्ते ते द्रव्यशब्दाः । ते च द्विविधाः–संयोगिद्रव्यशब्दाः, समवायिद्रव्यशब्दाश्च । तत्र संयोगिद्रव्यशब्दाः73 कुण्डली इत्यादयः, समवायिद्रव्यशब्दाः विषाणी इत्यादयः । गुण-कर्मद्वारेण तु ये द्रव्ये वर्त्तन्ते ते गुणशब्दाः कर्मशब्दाश्च प्रतिपत्तव्याः, यथा “शुक्लो नीलः” इत्यादयः, “गच्छत्यागच्छति” इत्यादयश्च ।
अथ का स्थापना ? इत्याह–““आहित”” इत्यादि । स्थाप्यते74 इति “स्थापना” प्रतिकृतिः, सा च “आहितनामकस्य” अध्यारोपितनामकस्य “द्रव्यस्य” इन्द्रादेः “सोऽयम्” इत्यभिसन्धानेन75 “व्यवस्थापना ।” केनात्मना व्यवस्थापना ? इत्याह–““सद्भाव”” इत्यादि । तत्र अध्यारोप्यमाणेन मुख्येन्द्रादिना समाना “सद्भावस्थापना76 ।” मुख्याकारशून्या पुनः “असद्भावस्थापना ।”
अथ किंलक्षणं द्रव्यम् ? इत्याह–““अनागत”” इत्यादि । ननु ““अनागतपरिणामविशेषं प्रति गृहीताभिमुख्यं द्रव्यम्”” इति द्रव्यलक्षणमयुक्तम्, गुणपर्ययवद्द्रव्यम्77 [तत्त्वार्थसू॰ ५ । ३८] इत्यागमविरोधादिति कश्चित्, सोऽपि सूत्रकाराभिप्रायानभिज्ञः,78 “गुणपर्ययवद्द्रव्यम्”77 इति हि सूत्रकारेण वदता त्रिकालगोचरानन्तक्रमभाविपरिणामाश्रयं द्रव्यमुक्तम् । तच्च यदा अनागतपरिणामविशेषं प्रत्यभिमुखं तदा वर्त्तमानपर्यायाक्रान्तं परित्यक्तपूर्वपर्यायञ्च निश्चीयते, अन्यथा अनागतपरिणामाभिमुख्यानुपपत्तेः खरविषाणवत् । केवलं द्रव्यार्थप्रधानत्वेन वचने अनागतपरिणामाभिमुखम् अतीतपरिणामानुयायिद्रव्यमिति निक्षेपप्रकरणे79 तथा द्रव्यलक्षणमुक्तम् । सूत्रकारेण तु परमतव्यवच्छेदेन प्रमाणार्पणात् “गुणपर्ययवद्द्रव्यम्”77 इति सूत्रितम्, क्रमाऽक्रमानेकान्तस्य80 तथा व्यवस्थितेः । तच्चैवंविधलक्षणलक्षितं द्रव्यं द्विधा81 भिद्यते आगम-नोआगमविकल्पात् । तत्र आत्मा यो जीवादिप्राभृतं82 तत्त्वतो जानाति परन्तु चिन्तन-परप्रतिपादनलक्षणोपयोगाऽनुपयुक्तः83 स आगमद्रव्यम्84 । नोआगमः85 त्रेधा भिद्यते–ज्ञातृशरीर-भावि-तद्व्यति रिक्तविकल्पात् । तत्र ज्ञशरीरलक्षणं नोआगमद्रव्यमपि त्रिकालगोचरं त्रिविधम्–भाविवर्त्तमान-परित्यक्तभेदात् । गत्यन्तरे स्थितो मनुष्यभवप्राप्ति प्रत्यभिमुखो भाविजीवः । स एव यदा जीवादिप्राभृतं न जानाति केवलमग्रे ज्ञास्यति तदा भाविनोआगमः । तद्व्यतिरिक्तं नोआगमद्रव्यं कर्मनोकर्मभेदात्मकम् । तत्र ज्ञानावरणाद्यष्टप्रकारं कर्म, शरीरपर्याप्तियोग्यपुद्गलादानं नोकर्म ।
अथ को भावः86 ? इत्याह–““तथा”” इत्यादि । “तथा,” किम् ? विवक्षितप्रकारेण “उपयोगो” व्यापारः । यदि वा, “तथा” आगमनोआगमरूपतया “उपयोगो” जीवस्य उपयुक्तत्वं “भावः” । अतश्च द्रव्यवद् भावोऽपि आगमनोआगमविकल्पाद् द्विविधः प्रतिपत्तव्यः । तत्र जीवादिप्राभृतविषयोपयोगाविष्ट आत्मा आगमभावः87 । जीवादिपर्यायाविष्टो नोआगमः88 । एवं प्ररूपितनामादिचतुःप्रकारो निक्षेपः89 सिद्धः । स किमर्थं प्ररूप्यते निष्फलत्वात् इत्याशङ्क्याह–““अप्रस्तुत”” इत्यादि । “अप्रस्तुतार्थस्य” मुख्यस्य इन्द्रादेः “अपाकरणात्” निराकरणात्, “प्रस्तुतस्य” नामस्थापनेन्द्रादेः “व्याकरणाद्” व्युत्पादनाच्च हेतोः “निक्षेपः फलवान्” सार्थकः । तेन च इत्थम्भूतेन निक्षेपेण “निक्षिप्ता” उक्तप्रकारेण प्ररूपिताः “पदार्थाः” जीवादयः “अनुयुज्यन्ते90 अनु” पश्चात् “युज्यन्ते”91 जीवद्रव्यादेः92 स्वरूपादीनि तज्जिज्ञासया पृच्छ्यन्ते । कैः कृत्वा ? “अनुयोगैः ।” किंविशिष्टैः ? “निर्देशादिभिः” निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानलक्षणैः, न केवलमेतैरेव अपि तु “सदादिभिश्च,” सत्सङ्ख्याक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पबहुत्वलक्षणैश्च । एवंविधैश्च अनुयोगैः “अनुयुक्ता यद्यपि सर्वे पदार्थाः तथापि जीवपदार्थविषयो” यो “विशेषः” इतरपदार्थेभ्यः स्वरूपातिशयः तस्य “प्ररूपकाणि जीवस्थानगुणस्थानमार्गणास्थानानि” प्रत्येकं चतुर्दश भवन्ति । तैः प्ररूपितस्वरूपातिशये जीवद्रव्ये यथावज्ज्ञाते मुमूक्षूणां मुक्त्यङ्गं परिपूर्णं रत्नत्रयं भवति नान्यथा । एतदेवाह–““एवम्”” इत्यादि । “एवम्” उक्तप्रकारेण93 “प्रमाणनयनिक्षेपानुयोगैः” पदार्थप्रतिपत्त्युपायैः “सर्वान् पदार्थानधिगम्य पुरुषतत्त्वं” पुनः “जीवस्थानगुणस्थानमार्गणास्थानैः दृढतरमवबुद्ध्य,” इत्यनेन मुमुक्षोः सम्यग्ज्ञानं मुक्त्यङ्गं प्ररूपितम् । “प्रवृद्धाभिनिवेशात्मकसम्यग्दर्शनः” इत्यनेन सम्यग्दर्शनम्, ““तपसा निर्जीर्णकर्मा”” इत्यनेन तु सम्यक्चारित्रमिति । तेन च सम्यग्दर्शनादित्रयेण निर्जीर्णकर्मा “सर्वकर्मविनिर्मुक्तः” सन् “अयमात्मा सुखमृच्छति” सुखमयो भवति । किंविशिष्टं94 तत्सुखम् ? “बाधारहितं” विगतबाधम्, “अव्यवच्छिन्नं”95 शाश्वतम्, “अनन्तम्” इयत्तावधारणवर्जितम्, “अतीन्द्रियम्” विशुद्धात्ममात्रोत्थम् । ननु आत्मनो मुक्तौ बुद्ध्याद्यशेषविशेषगुणोच्छेदात् कथं सुखमयत्वमिति वैशेषिकाः । अत्यन्तचित्तसन्तानोच्छेदतः तस्यैवाऽसम्भवादिति96 सौगताः । अभोक्तृत्वादिति साङ्ख्याः । अत्राह–“नहि” इत्यादि । “नहि” नैव “गुणविनाशाद्” बुद्ध्यादिगुणोच्छेदात् “जडः” पापाणकल्पः मुक्तौ आत्मा भवति, “गुणगुणिविनाशात् शून्यः “नहि”” इति सम्बन्धः । “गुणाः” ज्ञानादयः “गुणी” चित्तसन्तानः तेषां “विनाशाद्” अत्यन्तोच्छेदात् आत्मा “शून्यः” सकलस्वरूपविविक्तो भवति ““नहि”” इति सम्बन्धः । “भोग्यविरहात्” तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानाद् “अभोक्ता” आत्मा97 सुखादेः ““नहि”” इति सम्बन्ध । कुत एतत् ? इत्यत्राह–“तथाधिगमाभावात्98 तद्बाधासम्भवाच्च ।” यथा च मुक्तौ तथाविधस्य99 आत्मस्वरूपस्य कुतश्चिदपि प्रमाणादधिगमासम्भवः तत्र च बाधासम्भवः तथा अग्रे प्रपञ्चतः प्ररूपयिष्यते ।
आवरणस्वरूपविषये इतरेषा पूर्वपक्ष–
ननु ज्ञानावरणादिकर्मणः सद्भावप्रसिद्धौ100 ““तपोनिर्जीर्णकर्मा”” इत्यभिधातु युक्तम् । नच तत्सद्भाव101 प्रसिद्धः । तद्धि102 शरीरम्, रागादि, देशकालादिकं वा भवेत् ? तत्र आद्यविकल्पद्वयमयुक्तम्, शरीरे रागादौ च सत्यपि अर्थज्ञानोदयसम्भवात् । यस्मिन्103 सत्यपि ज्ञानोदयसभव न तस्य ज्ञानावरणादिस्वरूपता यथा चक्षुरादेः, अर्थज्ञानोदयसभवश्च शरीरादौ सत्यपि, तस्मान्न104 तस्य105 ज्ञानावरणादिस्वरूपता इति । तस्य106 तत्स्वरूपतायां वा काण्डपटादिवन्न तत्सद्भावे107 तदुपलम्भसम्भवो108 भवेत् । तर्हि देशकालादेस्तत्स्वभावताऽस्तु,109 सुप्रसिद्धा हि मेर्वादौ दूरदेशताया आवरणता रावणादौ दूरकालतायाः परमाण्वादौ सूक्ष्मस्वभावतायाः, मूलकीलो110 दकादौ च भूम्यादेः; इत्यप्यसमीचीनम्; तदभावस्य111 योगिनोऽप्यशक्यक्रियत्वात् । न खलु सातिशयर्द्धिमताऽपि योगिना देशाद्यभावो विधातुं शक्यः । नचान्यत् किञ्चिदावरणं प्रतीयते । अस्तु112 वा तत्, तथापि-अविद्यारूपं तद् भविष्यति न पौद्गलिकम्, मूर्तिमताऽनेन113 अमूर्त्तस्य ज्ञानादेरावरणानुपपत्तेः, अन्यथा शरीरादेरप्यावरणत्वप्रसङ्गः । आत्मगुणत्वात् कर्मणो न पौद्गलिकत्वमित्यन्ये114 । भवतु115 पौद्गलिकत्वम् अन्यथाभूतत्वं116 वाऽस्य;117 तथापि न साकल्येन क्वचिन्निर्जरासम्भवः कार्यकारणप्रवाहेण प्रवर्त्तमानस्यास्य अनादित्वात्, अनादेश्च आत्मादिवद् विनाशासम्भवादित्यपरे118 ।
कर्मण पौद्गलिकत्वप्रसाधन सवरनिर्जरयो सिद्धिश्च–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“ज्ञानावरणादिकर्मणः119 सद्भावप्रसिद्धौ” इत्यादि; तत्र किं कर्ममात्रसद्भावे भवतां विप्रतिपत्तिः, ज्ञानावरणादिकर्मविशेषे वा ? तत्राद्यविकल्पोऽनुपपन्नः, शरीरादिव्यतिरिक्तस्य कर्ममात्रस्य अनुमानतः120 सद्भावप्रसिद्धेः । तथाहि–स्वपरप्रमेयबोधैकस्वभावस्य आत्मनो हीनगर्भस्थानशरीरविषयादिषु विशिष्टाभिरतिः आत्मतद्व्यतिरिक्तकारणपूर्विका,121 तत्त्वात्, कुत्सितपरपुरुषे कमनीयकुलकामिन्याः तन्त्राद्युपयोगप्रभवविशिष्टाभिरतिवत् । द्वितीयविकल्पोऽप्ययुक्तः; ज्ञानावरणादिकर्मविशेषस्यापि तद्व्यतिरिक्तस्य122 अनुमानादेव123 प्रसिद्धेः । तथाहि–यत् सत् तत्सर्वमनेकान्तात्मकमित्यादि व्याप्तिज्ञानं सावरणम्, स्वविषयेऽस्पष्टत्वात्, यत् स्वविषयेऽस्पष्टं तत्सावरणम् यथा रजोनीहाराद्यन्तरिततरुनिक124रादिज्ञानम्,125 स्वविषयेऽस्पष्टञ्चेदं ज्ञानमिति । मिथ्यादृशां126 सर्वत्र अनेकान्तस्वभावे भावे विपरीतज्ञानं सावरणम्, मिथ्याज्ञानत्वात्, धत्तूरकाद्युपयोगिनो मृच्छकले काञ्चनज्ञानवदिति ।
यदप्युक्तम्–“अविद्यारूपं127 तद् भविष्यति न पौद्गलिकम्” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; अमूर्त्तस्य अमूर्त्तेनैव आवरणनियमाऽसम्भवात्, मूर्त्तेनापि128 मदिरादिना अमूर्त्तस्य ज्ञानादेरावरणदर्शनात् । कथमेवं शरीरादेर्न तदावरणत्वं स्यादिति चेत् ? “तदविरुद्धत्वात्” इति ब्रूमः । मूर्त्तत्वाविशेषेऽपि हि यदेव ज्ञानेन विरुद्धं तदेव तस्य129 आवरणं युक्तं नान्यत्, अन्यथा अमूर्त्तत्वाविशेषात् अविद्यावत् आकाशादेर्ज्ञानान्तरस्य च आवरणत्वमनुषज्येत । तस्य130131 तेन132 विरोधश्च मदिरादिवत् पौद्गलिककर्मोदये प्रबन्धेन प्रवर्त्तमानस्य ज्ञानस्य133 निरोधान्निश्चीयते । तथाहि–आत्मनो134 मिथ्याज्ञानादिः पुद्गलविशेषसम्बन्धनिबन्धनः, तत्स्वरूपान्यथाभावस्वभावत्वात्,135 उन्मत्तकादिजनितोन्मादादिवत् । न च मिथ्याज्ञानजनितापरमिथ्याज्ञानेन अनेकान्तः, तस्यापि अपरापरपौद्गलिककर्मोदये सत्येव सम्भवात् अपरापरोन्मत्तकादिरससद्भावे136 तत्कृतोन्मादादिसन्तानवत् ।
एतेन “आत्मगुणत्वात् कर्मणां न पौद्गलिकत्वम्” इत्यपि137 प्रत्युक्तम्, तेषामात्मगुणत्वे138 तत्पारतन्त्र्यनिमित्तत्वानुपपत्तितः सदैव आत्मनो मुक्तिप्रसङ्गात् । यो यस्य गुणः स तस्य पारतन्त्र्यनिमित्तं न भवति यथा पृथिव्यादेः रूपादिः, गुणश्च धर्माधर्मसञ्ज्ञकं कर्म परैरिष्टम्139 इति । न चैतत् युक्तम्, आत्मनः परतन्त्रतया प्रमाणतः प्रतीतेः । तथाहि– परतन्त्रोऽयमात्मा, हीनस्थानपरिग्रहवत्त्वात्, मद्योद्रेकपरतन्त्राऽशुचिस्थानपरिग्रहवद्वि140 शिष्टपुरुषवत् । हीनस्थानं141 हि शरीरम्, आत्मनो दुःखहेतुत्वात्, कारागारवत्, तत्परिग्रहवांश्च संसारी सर्वेषां सुप्रसिद्ध एव । नच देवशरीरे तदभावात्142 पक्षाव्याप्तिः; तस्यापि मरणे दुःखहेतुत्वप्रसिद्धेः । यत्परतन्त्रश्चासौ तच्च कर्म, इति सिद्धमस्य117 अनात्मगुणत्वम्, अतः पौद्गलिकत्वमेवास्योपपन्नम् । प्रयोगः–पौद्गलिकं143 कर्म, आत्मनः पारतन्त्र्यनिमित्तत्वात्, निगलादिवत् । नच क्रोधादिभिर्व्यभिचारः; तेषाम् आत्मपरिणामानां पारतन्त्र्यस्वभावत्वात् । क्रोधादिपरिणामो हि जीवस्य पारतन्त्र्यं न पुनः पारतन्त्र्यनिमित्तम् ।
यच्चान्यदुक्तम्–“न144 साकल्येन क्वचिन्निर्जरासम्भवः” इत्यादि; तदप्यनल्पतमोविलसितम्, कर्मणां सन्तानपरम्परयाऽनादित्वेपि क्वचिद् विपक्षपरमप्रकर्षसद्भावे145 साकल्येन प्रक्षयोपपत्तेः । यस्य146 क्वचिद् विपक्षपरमप्रकर्षसद्भावः147 तस्य तत्र साकल्येन प्रक्षयः यथा शीतस्पर्शस्य, सम्यग्दर्शनादिलक्षणतद्विपक्षपरमप्रकर्षसद्भावश्च क्वचिदात्मनि इति । नचायं साध्यविकलो दृष्टान्तः; नहि148 अनादिसन्ततिरपि शीतस्पर्शो विपक्षभूतस्योष्णस्पर्शस्य प्रकर्षसद्भावे निर्मूलतलं प्रलयमुपव्रजन्न149 प्रतीतः, कार्यकारणप्रवाहेण बीजाङ्कुरादिसन्तानो वाऽनादि प्रतिपक्षभूतदहननिर्दग्धबीजो150 निर्दग्धाङ्कुरो वा न प्रतीयते इति । प्रतिपक्षपरमप्रकर्षसद्भावश्च अनुमानतः प्रसिद्धः; तथाहि–ज्ञानादयः151 क्वचित् परमप्रकर्षं प्रतिपद्यन्ते, प्रकृष्यमाणत्वात्, परिमाणवत् । इत्थं वा साकल्येन कर्मप्रक्षये प्रयोगः कर्त्तव्यः–ज्ञानावरणादिहानिः152 क्वचित्पुरुषविशेषे परमप्रकर्पमायाति, प्रकृष्यमाणत्वात्, नभसि परिमाणवत् । न चात्राऽसिद्धं साधनम्, तथाहि–प्रकृष्यमाणा153 आवरणहानिः, आवरणहानित्वात्, माणिक्याद्यावरणहानिवत् । यद्वा, ज्ञानावरणादिक154र्म155 क्वचिदामूलं प्रक्षीयते, समग्रक्षयहेतूपेतत्वात्,156 लोचने तिमिरादिवत् । तत्कर्मप्रक्षयस्य157 हि हेतू संवरनिर्जरे, तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात्, यो यस्यान्वयव्यतिरेकानुविधायी स तद्धेतुः यथा धूमोऽग्नेः, अन्वयव्यतिरेकावनुविधत्ते च तत्प्रक्षयः संवरनिर्जरयोरिति । सति संवरे भाविकर्म नोत्पद्यते अपूर्वकर्मणामास्रवनिरोधः158 संवरः [तत्त्वार्थसू॰ ९ । १] इत्यभिधानात् । सञ्चितं पुनः तन्निर्जरातः प्रलीयते–उपात्तकर्मणां निर्हरणं निर्जरा159 [ ] इति वचनात् । सा च निर्जरा द्विविधा–औपक्रमिक-इतरभेदात्160 । तत्र औपक्रमिकी तपसा द्वादशविधेन साध्या, अनौपक्रमिकी तु यथाकालं संसारिणः स्यादिति ।
अदृष्ट-कर्मबन्धादिविषये साख्याना पूर्वपक्ष–
अत्र साङ्ख्या ब्रुवते–सत्यम्, अनात्मगुणोऽदृष्टं प्रकृतिपरिणामत्वात्तस्य161 प्रकृति–162 परिणामः शुक्लकृष्णञ्च कर्म [ ] इत्यभिधानात् । प्रकृत्या163 हि कर्म क्रियते अतस्तत् तत्परिणामो नात्मनः तस्याऽकर्त्तृत्वात् । साक्षित्वादिकमेव हि स्वरूपमात्मनो164 न कर्त्तृत्वादि । तदुक्तम्–
तस्माच्च165 विपर्यासात् सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य ।
कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टृत्वमकर्त्तृभावश्च166 ॥ [साङ्ख्यका॰ १९]
तस्माच्च तस्मादेव त्रिगुणविपर्यासात् सिद्धमात्मनः साक्षित्वादिस्वरूपम्;167 तथाहि– साक्षित्वं168 तावदात्मनः गुणप्रवृत्तेरधिष्ठातृत्वम्169 स्वयमस्य170 नैर्गुण्यात्, सुखादिभ्यो हि यतोऽयमर्थान्तरभूतः तस्मात् तत्प्रवृत्तौ साक्षी । तथा कैवल्यमप्यस्य सिद्धम् ततो171 विविक्तत्वात् । यतः खल्वयं गुणेभ्यः पृथग्भूतः172 तस्मादेव केवलः, न तैः सह संसर्गेण वर्त्तते । तथा माध्यस्थ्यमप्यस्य173 विषयित्वात् सिद्धम् । विषयाणां हि तुल्यबलत्वात् न्यूनाधिकतोपपत्तेश्च अन्योन्यं बाधानुग्रहौ उपपन्नौ,174 विषयी चायम्, तस्मान्नास्य न्यूनतादि, अत एव इतरयोरनुपपत्तिः175 । तथा द्रष्टृत्वमप्यस्य चैतन्यस्वरूपत्वात्सिद्धम्176 । प्रकृतिविकारभूता हि सत्त्वादयः, अतस्तेभ्यश्चैतन्यमपोद्धृत्य पुरुष एव स्थाप्यते, तस्मात् पुरुष एव चैतन्यस्वरूपत्वात्176 द्रष्टा । उक्तञ्च–चैतन्य177 स्वरूपं पुरुषस्य [योगभा॰ १ । ९] इति178 । अत्राऽभेदे षष्ठी । चितिरेव हि पुरुषः, रूपशब्दः स्वभाववचनः । एतदेव हि आत्मनः स्वम् आत्मीयं रूपं स्वभावः यत् चैतन्यं नाम, तस्य व्यक्ताव्यक्तयोरसभंवात् । तथाऽकर्त्तृभावोऽपि अप्रसवधर्मित्वादस्य सिद्धः, यस्मात् प्रस्पन्दनपरिणामौ प्रसवार्थौ नात्मनि विद्येते तस्मादकर्त्ता इति ।
ननु सत्त्वादीनां कर्त्तृत्वे “षुरुषः पुण्यं करोति” इत्यात्मनि कर्त्तृत्वप्रतीतिः कथमुपपन्नेति चेत् ? उपचारात्,179 यथैव हि स्वयमचेतनापि बुद्धिः चेतनासंसर्गात् चेतना उपचर्यते, तथा180 कर्त्तृप्रधानसंसर्गात् स्वयमकर्त्ताप्यात्मा कर्त्तेव उपचर्यते । तदुक्तम्–
तस्मात्तत्संसर्गादचेत181न182 चेतनावदिह व लिङ्गम् ।
गुणकर्त्तृत्वेऽपि तथा कर्त्तेव भवत्युदासीनः ॥ [साख्यका॰ २०] इति ।
ततः चिच्छक्तिरपरिणामिन्यप्रतिसङ्क्रमा183 दर्शितविषया शुद्धा चानन्ता चाऽभ्युप गन्तव्या । न च प्रधानस्य कर्त्तृत्वादिधर्मसद्भावाभ्युपगमे पुरुषकल्पनानर्थक्यमित्यभिधातव्यम्; द्रष्टृत्वात्तस्य184 । न च द्रष्टारमन्तरेण दृश्यमुपपद्यते पङ्ग्वन्धयोरिवानयोः185186 अन्योन्यापेक्षत्वात् । यथैव हि अन्धो दर्शनशक्तिविकलः तच्छक्तियुक्तपङ्गूपदेशमन्तरेण नेष्टप्रदेशमुपसर्पति, पङ्गुरपि क्रियाशक्तिशून्यः तच्छक्तियुक्ताऽन्धसंसर्गाद्विना इति, तथा प्रधानं नान्तरेण पुरुषं कृतमपि कार्यं द्रष्टुं क्षमम्, पुरुषोऽपि सत्यपि चैतन्ये प्रधानं विना187 दृश्याभावान्न द्रष्टा स्यात् ।
ननु चिद्रूपत्वात् पुरुषः कथं संसारप्रबन्धप्रवृत्तिहेतौ प्रधाने स्थितं फलमुपभुङ्क्ते ? इत्यप्यचोद्यम्; चिद्रूपस्याप्यस्य188 अज्ञानतमश्छन्नतया प्रकृतिस्थमपि सुखादिफलम् आत्मस्थं मन्यमानस्य तदुपभोक्तृत्वोपपत्तेः,189 यदा तु ज्ञानमस्य आविर्भवति “दुःखहेतु रियम्190 न मम अनया सह संसर्गो युक्तः” इति, तदा विवेकख्यातेर्न191 तत्सम्पादितं कर्मफलमुपभुङ्क्ते, सापि192 च “विज्ञातविरूपाऽहं193 न मदीयं कर्मफलमनेन भोक्तव्यम्” इति मत्त्वा न तत्सम्पादनाय194 त प्रति प्रवर्त्तते कुष्ठिनीस्त्रीवद्195 दूरादपसर्पति । अतो गुणपुरुषान्तरदर्शनाद् अपवर्गप्राप्तिः । अन्ये गुणाः सत्त्वादयोऽचेतनाः परार्थाः प्रकृतिविकारभूता, अन्योऽहम् न196 प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः [साख्यका॰ ३] इति भेदप्रत्ययः गुणपुरुषान्तरदर्शनम्, तस्मात्197 तत्प्राप्तिरिति ।
तत्प्रतिविधानपुरस्सर कर्मण पौद्गलिकत्वप्रसाधनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“प्रकृतिपरिणाम”198 इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्, यतः सिद्धे धर्मिणि धर्मचिन्ता उपपद्यते । नच प्रकृतिः धर्मिणी कुतश्चित्प्रमाणात् सिद्धा, तत्प्रसाधकप्रमाणानां प्रकृतिपरीक्षाप्रघट्टके प्रपञ्चतः प्रतिक्षिप्तत्वात्199 । अतः कथं तत्परिणामतया कर्मणां व्यावर्णनमुपपन्नम् ? अस्तु वाऽसौ,190 तथापि–पुरुषस्थ निमित्तमपेक्ष्य तथा200 परिणमेत्,201 अनपेक्ष्य वा ? न तावदनपेक्ष्य,202 मुक्तात्मन्यपि शरीरादिसम्पादनाय तस्याः203 तथा परिणमनप्रसङ्गात् । अथ अपेक्ष्य; किं तदपेक्ष्यम्–विवेकानुपलम्भः, अदृष्टं वा ? न204 तावद् विवेकानुपलम्भः; तस्य विवेकोपलम्भाभावरूपतया मुक्तात्मन्यपि सम्भवात् । नच तदनुत्पत्ति-प्रध्वंसयोः205 कश्चिद्विशेषः सम्भवति; अभावस्वभावत्वाविशेषात् । अदृष्टापेक्षायास्तु206 तस्याः203 तथापरिणामे207 अन्योन्याश्रयः–सिद्धे हि अदृष्टे तदपेक्षायाः प्रकृतेः शुक्लकृष्णकर्मपरिणामसिद्धिः, तत्सिद्धौ च अदृष्टसिद्धिरिति । अनादित्वात् तत्प्रवाहस्य अयमदोषः–पूर्वं हि अदृष्टमपेक्ष्य अपरः तस्या208स्तत्परिणामो209 भवति ततश्च अपरः इति; तदप्यनुपपन्नम्, मुक्तात्मन्यपि210 एवमस्याः शरीरादिसम्पादनाय तथा211 परिणामप्रसक्तेः । तत्रास्याः निवृत्ताधिकारत्वान्न212 तत्प्रसक्तिः;213 इत्यापि वार्त्तम्, अमुक्तात्मन्यपि अस्याः तत्सम्पादनाय तथापरिणामाऽभावानुषङ्गात् । तत्र214 प्रवृत्ताधिकारत्वान्न दोषोऽयम्; इत्यपि श्रद्धामात्रम्, सर्वथैकस्याऽनंशस्य215 प्रधानस्य प्रवृत्त-निवृत्ताधिकारत्वधर्मयोर्युगपद्विरोधात्,216 तदविरोधे वा सर्वथास्य217 एकत्वाऽनंशस्यानुपपत्तिः ।
किञ्चदेम् अमुक्तात्मन्यस्य प्रवृत्ताधिकारत्वन्नाम–तत्र सम्बद्धत्वम्,218 शरीरसुखादिसम्पादकत्वं वा ? न तावत् सम्बद्धत्वम्; मुक्तात्मन्यस्य गतत्वात्, प्रधानात्मनोः नित्यसर्वगतत्वेन219 सर्वत्र सर्वदा सम्भवात् । अथ शरीरसुखादिसम्पादकत्वम्; तर्हि इतरेतराश्रयः–सिद्धे ह्यमुक्तात्मानं प्रति प्रवृत्ताधिकारत्वे तं220 प्रत्येव तत्सम्पादकत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तं प्रति प्रवृत्ताधिकारत्वसिद्धिरिति ।
किञ्च, शरीरादिना तत्सम्पादितेन221 अस्य222 कश्चिदुपकारः क्रियते, न वा ? यदि न क्रियते, कथं तत् “तस्य”223 इति व्यपदिश्येत ? मुक्तात्मनोऽपि तद्व्यपदेशप्रसङ्गात् । अथ क्रियते, किं ततो भिन्नः, अभिन्नो वा ? यदि अभिन्नः, तदा तत्करणे224 पुंसोऽपि कार्यत्वानुषङ्गात् नित्यत्वक्षतिः । अथ भिन्न, तदा पुंसो न किञ्चित्कृतं स्यात्, तस्येतिव्यपदेशश्च न प्राप्नोति तेन225 तस्याऽसम्बन्धात्,226 तेनाप्युपकारान्तरकरणे227 अनवस्था । ततः प्रधानस्य स्वरूपेण असत्त्वात्, सतोऽपि वा कर्मपरिणामानुपपत्तेः, द्रव्यरूपस्य कर्मणः पुद्गलपरिणामत्वं भावरूपस्य तु आत्मपरिणामत्वमभ्युपगन्तव्यम् । पुद्गलात्मनोः सद्भावस्य विचित्रपरिणामाधारत्वस्य च प्राक् प्रसाधितत्वात् । न च कर्मणोऽनित्यत्वादात्मनस्तत्परिणामोषगमे228 अनित्यत्वापत्तिर्दोषाय; कथञ्चित्तदनित्यत्वस्येष्टत्वात् । सकलभावानां कथञ्चिन्नित्यानित्यात्मकतया अनेकान्तसिद्धौ प्रसाधितत्वात् । प्रधानस्यापि च तत्परिणामोषगमे229 अनित्यत्वापत्तिः समाना ।
यदप्युक्तम्–“साक्षित्वं230 तावत् आत्मनो गुणप्रवृत्तेरधिष्ठातृत्वम्” इत्यादि, तदपि मनोरथमात्रम्, सत्त्वरजस्तमोलक्षणगुणानां प्रवृत्तेः प्रकृतिपरीक्षायां प्रतिक्षिप्तत्वात्,231 सर्वथा नित्यव्यापित्वादिस्वभावस्य चात्मनः स्वदेहप्रमितौ प्रतिव्यूढत्वात्,232 अतः किं कस्य अधिष्ठातृ स्यात् ?
यदपि “अकर्त्तृभावोऽपि अप्रसवधर्मित्वात्” इत्याद्युक्तम्,233 तदप्यविचारितरमणीयम्; सर्वथाऽकार्यकारणभूतत्वाभ्युपगमे पुंसोऽवस्तुत्वापत्तिप्रसङ्गात् । प्रयोगः–भवत्कल्पितः पुरुषो वस्तु न भवति, सर्वथाऽकार्यकारणभूतत्वात्, गगनेन्दीवरवत् ।
यदपि “यस्मात् प्रस्पन्दनपरिणामौ प्रसवार्थौ नात्मनि विद्येते तस्मादकर्त्ता” इत्यभिहितम्;234 तदप्यपेशलम्, स्वदेहप्रमितौ आत्मनः प्रस्पन्दनपरिणामयो प्रसाधितत्वात् । अकर्त्तृत्वे235 च आत्मनो भोक्तृत्वविरोध, यदयं236 भुजिक्रियां कुर्वन् भोक्ता इत्युच्यते यथा गमिक्रियां कुर्वन् गन्ता इति । नहि तथाऽपरिणत तद्व्यपदेशमर्हति अतिप्रङ्गात् । तथा च कर्त्तरि तृचोऽनुत्पत्तेः237 “भोक्ता” इत्यात्मनो व्यपदेशो दुर्लभः । ननु भोक्तेति तृचो दर्शनात् न वास्तवं कर्त्तृत्वं सिद्ध्यति शब्दज्ञानानुपातिनः कर्त्तृत्वविकल्पस्य238239 वस्तुशून्यत्वात्; इत्यप्यसुन्दरम्, भोक्तृत्वादिधर्माणामप्यात्मनोऽवास्तवत्वोपपत्तेः240 । तथोपगमे च चेतयते इति चेतनः पुरुषः परमार्थतो न सिद्ध्येत् चेतनशब्दज्ञानानुपातिनोऽपि विकल्पस्य वस्तुशून्यत्वाविशेषात् । अथ एतद्दोषभयाद् भुजौ कर्त्ता इष्यते; तर्हि अकर्तृत्वविरोधः । क्रियान्तरस्य प्रधानसाध्यस्याऽप्रसाधकत्वादकर्त्तृत्वे प्रधानस्याप्यकर्त्तृत्वानुषङ्गः पुरुषसाध्यस्य भुजिलक्षणक्रियान्तरस्य तेनाप्यप्रसाधनात्241 । ततः पुंसोऽकर्त्तृत्वे भोक्तृत्वाभाव एव242 । प्रयोगः–संसार्यात्मा243 सुखाद्युपभोक्ता न भवति, धर्मादीनामकर्त्तृत्वात्, मुक्तात्मवत् ।
अकर्त्तुर्भोक्तृत्वाभ्युपगमे244 च कृतनाशाऽकृताभ्यागमदोषप्रसङ्गः,245 प्रकृत्या हि कृतं कर्म न च तस्याः फलेनाभिसम्बन्ध इति कृतनाशः, पुरुषेण च तन्न कृतम् अथ च तत्फलेन तस्याभिसम्बन्ध इति अकृताभ्यागमः । अकर्त्तुः फलाभिसम्बन्धे च मुक्तात्मनोऽपि तत्प्रसङ्गः । चेतनत्वादात्मनः अकर्त्तृत्वेपि तदभिसम्बन्धः इत्यप्यनेन246 प्रत्युक्तम्; मुक्तात्मनोऽपि247 अत248 एव तदभिसम्बन्धानुषङ्गात्, संसार्यात्मनोऽपि वा तद्वदसौ249 न स्यादविशेषात् । प्रयोगः–संसार्यात्मा फलाभिसम्बन्धवान् न भवति, चेतनत्वात्, मुक्तात्मवत् । तथा प्रधानं250 कर्मणां तत्फलस्य च कर्त्तृ न भवति, अभोक्तृत्वात्, मुक्तात्मवत् ।
यच्चोक्तम्–“यथैव251 हि स्वयमचेतनापि बुद्धिः चेतनासंसर्गात्” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; बुद्धिचेतनयोर्भेदाऽसम्भवात्, विज्ञानस्यैव252 हि “बुद्धिः, चेतना, अध्यवसायः” इति पर्यायाः । तदसम्भवश्च साख्यं प्रति स्वसंवेदनसिद्धौ253 प्रपञ्चितः । अतः कथं तद्दृष्टान्तावष्टम्भेन254 उपचारादात्मनः कर्त्तृत्वं स्यात् ? ततः पुरुषः “पुण्यं करोति, ध्यानं करोति” इत्याद्यबाध्यमानप्रतीतिसिद्धं कर्त्तृत्वमस्य अनुपचरितमेवाभ्युपगन्तव्यम् ।
एतेन255 “चिच्छक्तिरपरिणामिनी” इत्यादि256 प्रत्याख्यातम्; अपरिणामिनः257 कस्यचिद्वस्तुत्वानुपपत्तेः खपुष्पवत् । ननु मुक्तस्यात्मन शुद्धस्याऽपरिणामित्वेऽपि वस्तुत्वं भवद्भिरिष्टम्; इत्यप्यनल्पतमोविलसितम्; तस्यापि258 प्रतिसमयं परिणामित्वप्रतिज्ञानात्259 प्रतिसमयं दृश्यस्य परिणामित्वे द्रष्टुरपरिणामित्वानुपपत्तेः । न च दृश्यं वस्तु वस्त्व परिणाम्येव260 इत्यभिधातव्यम्; साङ्ख्यैस्तस्य261 परिणामित्वाऽभ्युपगमात् । अथ चिच्छक्तिः अप्रतिसङ्क्रमत्वादपरिणामिनीत्युच्यते, तन्न, अस्याः262 प्रतिविषयं दर्शितविषयत्वे प्रतिसङ्क्रमोषपत्तेः । बुद्धेरेव तथा प्रतिसङ्क्रमो न चिच्छक्तेः, इत्यप्ययुक्तम्,263 बुद्धेरप्येवम् अप्रतिसङ्क्रमप्रसङ्गात्, विषयस्यैव264 प्रतिसङ्क्रमप्रसङ्गात् । बुद्ध्याध्यवसीयमानस्य विषयस्य प्रतिसङ्क्रमसम्भवे265 बुद्धेः कथं तदसम्भव इति चेत् ? तर्हि बुद्धेः विषयप्रदर्शिकायाः प्रतिसङ्क्रमे तद्विषयं पश्यन्त्याश्चिच्छक्तेरपि कथमप्रतिसङ्क्रमः ? यथैव266 हि प्रतिनियतं267 विषयं चिच्छक्तये दर्शयन्ती बुद्धि सङ्क्रामति तथा क्रमेण चिच्छक्तिरपि तं268 पश्यन्तीविशेषाभावात्269 । कथमन्यथा क्रमेण दर्शितविषयाऽसौ270 स्यात् ?
किञ्च, यदा बुद्ध्या विषयः तस्यै271 प्रदर्श्यते तदा प्राचीनम् अदर्शितस्वरूपमसौ272270 त्यजति न वा ? न त्यजति चेत्; कथं प्रागवत्तदाप्यसौ दर्शितविषया स्यात् ? अथ त्यजति; कथमपरिणामिनी, अदर्शितविषयत्वत्यागेन दर्शितविषयत्वोपादानस्य परिणामित्वाविनाभावित्वात् ? अथ मतम्–चिच्छक्ते एक एवाऽभिन्न स्वभावस्तादृशो येन यो यत्र यदा यथा अर्थो बुद्ध्याऽध्यवसीयते तं तत्र तदा तथा पश्यतीत्यतो दर्शितविषयत्वेऽपि अस्याः273 न प्रतिविषयं स्वभावभेदः यतः परिणामित्वं स्यादिति, तदप्यसमीचीनम्, बुद्धेरप्येवमेकस्वभावत्वप्रसङ्गात्274 । शक्यं हि वक्तुम्–बुद्धेरेक एव क्रमभाव्यनेकविषया ध्यवसायस्वभावो येन यो यत्र यदा यथाऽवस्थितोऽर्थः तं तत्र तदा तथा अध्यवस्यतीति । तथा इन्द्रियमनोऽहङ्कारादीनामपि विषयाऽऽलोचनसङ्कल्पनाऽभिमननाद्येकस्वभावत्वप्रसङ्गात् न क्वचित् स्वभावभेदः सिद्ध्येत् ।
यदपि–चिच्छक्तेरप्रतिसङ्क्रमसिद्धौ शुद्धत्वादिति साधनमुच्यते; तदप्यसाधु; यतः275 शुद्धात्मनोऽशुद्धपरिणामसङ्क्रम एव विरुध्यते न पुनः शुद्धपरिणामसङ्क्रमः । ननु शुद्धपरिणामेनापि चिच्छक्तिरप्रतिसङ्क्रमा अनन्तत्वात्; इत्यप्यचारु; प्रकृत्या276 अनेकान्तात्, अनन्तत्वेऽपि हि तस्याः महदादिपरिणामसङ्क्रमः साङ्ख्यैरभ्युपगम्यते ।
यदप्युक्तम्–“पङ्ग्वन्धयोरिव”277 इत्यादि; तदतीवाऽसङ्गतम्;278 दृष्टान्त-दार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यात्, पङ्ग्वन्धयोर्हि चेतनत्वात् इदमित्थमेव279 अस्मदिष्टं कार्यं सेत्स्यतीति सम्प्रधार्य अन्योन्यापेक्षयोः प्रवृत्तिर्युक्ता, नतु प्रकृतिपुरुषयोः विपर्ययात्280 ।
यत्पुनरुक्तम्–“चिद्रूपस्यापि281 अस्य अज्ञानतमश्छन्नतया” इत्यादि; तत्र282 किम् अज्ञानमेव तमः, उत अज्ञानञ्च तमश्च इति ? प्रथमपक्षे मुक्तात्मापि प्रकृतिस्थमपि सुखादिफलं किन्न आत्मस्थं मन्येत, तदुपभोक्ता च किन्न स्यात्, तस्यापि283 ज्ञानाभावतोऽज्ञानतमश्छन्नत्वाऽविशेषात्284 ? द्वितीयपक्षे तु किमिदम् अज्ञानादन्यत् तमो नाम ? रागादिकमिति चेत्; न; तस्य आत्मनोऽत्यन्तार्थान्तरभूतप्रकृतिधर्मतया आत्माच्छादकत्वानुपपत्तेः । तथाभूतेनापि285 तेन तदाच्छादने मुक्तात्मनोऽप्याच्छादनं स्यादविशेषात् । अथ अधिकारिण286 एव तद्287 आच्छादकम् न288 मुक्तात्मात्मनः; ननु किमिदमधिकारित्वं नाम ? यं प्रति प्रधानं प्रवृत्ताधिकारि सोऽधिकारीति289 चेत्; न; प्रधाने प्रवृत्ताधिकारित्वस्य प्रागेव कृतोत्तरत्वात् ।
यदप्युक्तम्–“विवेकख्यातेः”290 इत्यादि; तत्र291 केयं292 विवेकख्यातिर्नाम ? प्रकृतिपुरुषयोः स्वेन स्वेन रूपेणावस्थितयोः भेदेन प्रतिभासनमिति चेत्; सा कस्य–प्रकृतेः, पुरुषस्य, तद्व्यतिरिक्तस्य वा कस्यचित् ? न तावत्तद्व्यतिरिक्तस्य; प्रकृति-पुरुषव्यतिरेकेण अन्यस्य कस्यचिदपि साङ्ख्यैरनभ्युपगमात् । नापि प्रकृतेः, तस्याः203 असंवेद्यपर्वणि293 स्थितत्वात्, अचिद्रूपत्वात्, अनभ्युपगमाच्च । नापि पुरुषस्य; तस्याप्यसंवेद्यपर्वणि स्थितत्वात् । अतः प्रकृतिपुरुषयोः असंवेद्यपर्वणि स्थितयोः स्वरूपमात्रस्याप्रतिभासे विवेकेन ख्यातिः294 अतिदुर्घटा । घटपटादौ हि स्वस्वरूपेण संवेद्यपर्वणि295 स्थिते कुतश्चिद्विभ्रमनिमित्तात् विवेकेनाऽप्रतीतेः296 यथावस्थितवस्तुप्रतिभासिप्रमाणवशाद् विवेकेन ख्यातिर्दृष्टा, न चात्र एतदति ।
किञ्च, विवेकेन ख्यातिः तन्निश्चयः, सा च बुद्धिधर्मत्वाद् भवन्मते पुरुषे न सम्भवति । सम्भवे वा सा ततो भिन्ना, अभिन्ना वा स्यात् ? यद्यभिन्ना, तदा आत्मवत्तत्रापि297 नित्यत्वानुपङ्गात् न कदाचिदमुक्तप्रसङ्गः । भिन्ना चेत्, अस्तु, तथापि–असौ नित्या, अनित्या वा ? यदि नित्या; किं सम्बद्धा, असम्बद्धा वा ? असम्बद्धा चेत्; कथं तस्येति व्यपदिश्येत ? असम्बद्धाया अपि तस्याः298 तेन299 व्यपदेशे सर्वेण सह व्यपदेशप्रसङ्गात् न कस्यचिदपि संसारः स्यात् । अथ सम्बद्धा; न, नित्ययोस्तयोः अन्योन्यमनुपकारकयोः कस्यचिदपि सम्बन्धस्यानुपपत्तेः । उपपत्तौ वा तस्यापि300 नित्यत्वात् सदात्मनो मुक्तिप्रसङ्गः । अथ अनित्या विवेकख्यातिः;301 नन्वनित्या सती असौ जन्या, अजन्या वा ? तत्र अनित्यायास्तस्याः घटादिवदजन्यत्वानुपपत्तिः । जन्यत्वेऽप्यस्याः किम् आत्मना, प्रकृत्या, तद्व्यतिरिक्तेन वा केनचिदसौ जन्येत ? न तावत्302 तद्व्यतिरिक्तेन, प्रकृति-पुरुषव्यतिरिक्तस्य कस्यचिदपि तज्जनकस्याऽनभ्युपगमात् । नाप्यात्मना,303 तस्य304 जनकत्वानभ्युपगमात् । अभ्युपगमे वा305 प्रकृतिवियुक्तेन, तत्सहितेन वा तेनासौ306 जन्येत ? प्रथमपक्षे चक्रकप्रसङ्गः–सिद्धे हि307 विवेकख्यातेर्जन्यत्वे प्रकृतिपुरुषयोर्वियुक्तत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तद्वियुक्तेन आत्मना विवेकख्यातेर्जन्यत्वसिद्धिरिति । तत्सहितात्मजन्यत्वे तु308 सर्वत्र सर्वदा सर्वेषां मोक्षः स्यात्, तथा सर्वत्र सर्वदाऽविशेषतः तदुत्पत्तिप्रसङ्गात् ।
यदपि–“विज्ञातविरूपाहम्”309 इत्याद्यभिहितम्;310 तदप्यचर्चिताभिधानम्; प्रकृते311 र्जडतया इत्थं विज्ञानानुपपत्तेः । न खलु जडस्वरूपो312 घटादिः विरूपतकतयाऽहमनेन ज्ञातोऽतो नैतस्मै313 फलं सम्पादयामिऽ इति स्वयं314 संवेदयमानो दृष्टः जडाजडयोः स्वरूपसङ्करप्रसङ्गात् । स्वरूपप्रतिपत्तौ हि परमुखप्रेक्षित्वं जडस्य स्वरूपम् तन्निरपेक्षत्वं तु अजडस्य तदित्थं315 सङ्कीर्येत316 ।
किञ्च, विज्ञातापि प्रकृतिः संसारदशावत् मोक्षदशायामपि आत्मनो भोगसम्पादनाय स्वभावतो317 वायुवत् प्रवर्त्तताम् तत्स्वभावस्य नित्यतया तदापि सत्त्वात् । नहि प्रवृत्तिस्वभावो वायुः विरूपकतया318 येन ज्ञातः तं प्रति तत्स्वभावादुपरमते,319 अतः कुतो मोक्षः स्यात् ? तदा तदसत्त्वे वा प्रकृतेर्नित्यैकरूपतानुपपत्तिः, पूर्वस्वभावत्यागेन उत्तरस्वभावोपादानस्य तत्र विरोधात्, परिणामिनित्ये एव तदविरोधात् । प्रकृतेश्च परिणामिनित्यत्वाभ्युपगमे आत्मनोऽपि तदभ्युपगन्तव्यम्, तस्यापि प्राक्तनसुखाद्युपभोक्तृस्वभावपरिहारेण320 तदभोक्तृस्वभावस्वीकारात्, अमुक्तादिस्वभावत्यागेन मुक्तादिस्वभावोपादानाच्च । सिद्धे321 चास्य परिणामिनित्यत्वे सुखादिपरिणामैरपि परिणामित्वमस्याऽभ्युपगन्तव्यम्, इति सिद्धः– मोक्षेऽप्यात्मा विशुद्धज्ञानादिस्वभाव इति ॥ छ ॥
विशेषगुणोच्छेदरूपा मुक्तिरिति यौगस्य पूर्वपक्षः–
ननु मोक्षे विशुद्धज्ञानादिस्वभावताऽऽत्मनोऽनुपपन्ना बुद्ध्यादिविशेषगुणोच्छेदरूपत्वात्त322स्य323 । प्रत्यक्षादिप्रमाणेन हि आत्मस्वरूपे प्रतिपन्ने मनःप्रणिधानपूर्विकायां भावनायां प्रकर्षप्राप्तायां परिपाकं प्राप्ते तत्त्वज्ञाने नवानामात्मविशेषगुणानामत्यन्तोच्छेदे स्वस्वरूपेण आत्मनोऽवस्थान मोक्षः324 । तदुच्छेदे च प्रमाणम्–नवानामात्मविशेषगुणानां325 सन्तानोऽत्यन्तमुच्छिद्यते, सन्तानत्वात्, प्रदीपादिसन्तानवत्326 । नचायमसिद्धो हेतुः, पक्षे प्रवर्त्तमानत्वात् । नापि विरुद्धः, सपक्षे प्रदीपादौ सत्त्वात् । नाप्यनैकान्तिक; पक्षसपक्षद् विपक्षे परमाण्वादावप्रवृत्तेः । नापि कालात्ययापदिष्टः, विपरीतार्थोपस्थापकयोः प्रत्यक्षागमयोरत्राऽसम्भवात् । नापि सत्प्रतिपक्षः; प्रतिपक्षप्रसाधकानुमानासम्भवात् ।
ननु327 सन्तानोच्छेदरूपेऽपि मोक्षे कश्चिद्धेतुर्वक्तव्यः निर्हेतुकविनाशाऽनभ्युपगमात्328 इति च न329 शङ्कनीयम्, तत्त्वज्ञानस्यैव330 तद्धेतुत्वात् । तत्खलु विपर्ययज्ञानव्यच्छेदक्रमेण331 निश्रेयसहेतुः । दृष्टञ्च सम्यग्ज्ञानस्य मिथ्याज्ञानोच्छेदे शुक्तिकादौ सामर्थ्यम् । निवृत्ते332 च मिथ्याज्ञाने तन्मूला रागादयो निवर्त्तन्ते कारणाभावे ✢कार्यानुत्पादात्333 । रागाद्यभावे च तत्कार्या मनोवाक्कायप्रवृत्तिः व्यावर्त्तते । तद्व्यावृत्तौ च धर्माधर्मयोरनुत्पत्तिः334 । आरब्धशरीरेन्द्रियविषय✢कार्ययोस्तु सुखादिफलोपभोगात् प्रक्षयः, अनारब्धतत्कार्ययोरप्यवस्थितयोः तत्फलोपभोगादेव प्रक्षयः । तथा चागमः– नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि [ ]
इति335336 । अत्रैवार्थे अनुमानम्–पूर्वकर्माणि337 उपभोगादेव क्षीयन्ते कर्मत्वात् प्रारब्धशरीरादिकर्मवत् । नच उपभोगात् तत्प्रक्षये कर्मान्तरस्यावश्यम्भावात् संसारानुच्छेदः; समाधिबलादुत्पन्नतत्त्वज्ञानस्य338 अवगतकर्मसामर्थ्योत्पादितयुगपदशेषशरीरद्वाराऽवाप्ताशेषभोगस्य339 उपात्तकर्मप्रक्षयात् भाविकर्मोत्पत्तिनिमित्तमिथ्याज्ञानजनिताऽनुसन्धानविकलत्वाच्च संसारोच्छेदोपपत्तेः । अनुसन्धानं हि रागद्वेषौ, “अनुसन्धीयते गतं चित्तमाभ्याम्” इति व्युत्पत्तेः ।
अथ मिथ्याज्ञानभावे तत्त्वज्ञानिनः तदुपभोक्तुमभिलाषस्यैवाऽसम्भवात् तदुपभोगानुपपत्तिः; तन्न, तदुपभोगं विना कर्मणां प्रक्षयानुपपत्तितः तत्त्वज्ञानिनः340 तदुपभोक्तुमभिलाषाभावेऽपि कर्मक्षयार्थितया तत्र प्रवृत्त्युपपत्तेः वैद्योपदेशेन आतुरवदौषधाचरणे । यथैव हि आतुरस्य अनभिलषितेऽपि औषधाचरणे व्याधिप्रक्षयार्थं प्रवृत्तिः तद्व्यतिरेकेण तत्प्रक्षयानुपपत्तेः, एवमत्रापि । “विवादापन्नः शरीरादिनिवृत्तौ आत्मा सर्ववैषयिकसुखदुःखशून्यः, समस्तधर्माधर्मशून्यत्वात्, यस्तु वैषयिकसुखदुःखवान्नासौ समस्तधर्माधर्मशून्यः यथा संसार्यात्मा, समस्तधर्माधर्मशून्यश्च मुक्तात्मा, तस्मात् सर्ववैषयिकसुखदुःखशून्यः” इत्यनुमानात्, न ह वै सशरीरस्य प्रयाप्रिययोरपहतिरस्ति, अशरीरं वाव सन्तं प्रियाप्रिये न स्पृशतः341 [छान्दो॰ ८ । १२ । १] इत्यागमाच्चासौ तदा342 तच्छून्यः343 सिद्ध इति ॥ छ ॥
तत्प्रतिविधानपुरस्सर मोक्षस्य ज्ञानाद्यात्मकत्वप्रसाधनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“सन्तानत्वात्”344 इत्यादि; तदसमीचीनम्; यस्माद्345 आत्मनः सर्वथा346 भिन्नानां बुद्ध्यादिविशेषगुणानां सन्तानस्य उच्छेदः प्रसाध्यते, अथ अभिन्नानाम्, कथञ्चिद्भिन्नानां वा ? तत्राद्यपक्षे आश्रयासिद्धो हेतुः; आत्मनोऽत्यन्तभिन्नानां तद्विशेषगुणानां प्रागेव असत्त्वप्रतिपादनतस्तत्सन्तानस्य धर्मिणोऽसिद्धेः । तथा तेषां347 भवता348 अस्वसंविदितत्वोपगमात्, ज्ञानान्तरवेद्यत्वे च अनवस्थादिदोषानुषङ्गात्, अज्ञातानाञ्च349 सत्त्वाऽसम्भवादितोऽप्याश्रयासिद्धत्वम् । आत्मनः सर्वथाऽभिन्नानां तु तेषां तत्साधने तद्वत्तस्याप्यत्यन्तोच्छेदप्रसङ्गात्350 कस्यासौ मोक्षः स्यात् ? कथञ्चित्तदभेदस्तु परैर्नाभ्युपगम्यते अपसिद्धान्तप्रसङ्गात् । तथापि तदभ्युपगमे सर्वथा तदुच्छेदासिद्धिः कथञ्चित्तदनुच्छेदस्याप्येवं351 प्रसिद्धेः ।
सन्तानत्वञ्च साधनं सामान्यरूपम्,352 विशेषरूपं वा ? यदि सामान्यरूपम्, तदा स्वरूपासिद्धो हेतुः, व्यक्तिभ्यः सर्वथा भिन्नस्यास्य सामान्यपरीक्षायां प्रतिक्षिप्तत्वात्353 । अस्तु वा तद्रूपं354 तत्; तथापि परसामान्यरूपम्, अपरसामान्यरूपं वा स्यात् ? प्रथमपक्षे गगनादिनाऽनेकान्तः, अत्यन्तोच्छेदाभावेऽपि अत्र355 सत्तापरपर्यायस्य सन्तानत्वहेतोः सद्भावात् । अथ अपरसामान्यरूपम्, विशेषगुणाश्रिता हि जातिः सन्तानत्वम्; तर्हि द्रव्यविशेषे प्रदीपे तस्यासम्भवात् साधनविकलो दृष्टान्तः ।
अथ विशेषरूपम्, तत्रापि उपादानोपादेयभूतबुद्ध्यादिक्षणलक्षणविशेषरूपम्,356 पूर्वापरसमानजातीयक्षणप्रवाहमात्ररूपं वा ? प्रथमपक्षे सन्तानत्वस्य असाधारणाऽनैकान्तिकत्वम्,357 तल्लक्षणस्यास्य358 अन्यत्र359 क्वचिदप्यप्रवृत्तेः । अभ्युपगमविरोधश्च,360 बुद्ध्यादिक्षणानाम् उपादानोपादेयभावस्य यौगैरनभ्युपगमात्, अन्यथा तत्सन्तानस्य अत्यन्तोच्छेदो न स्यात् मुक्तावस्थायामपि पूर्वपूर्वबुद्ध्याद्युपादानक्षणाद् उत्तरोत्तरोपादेयबुद्ध्यादिक्षणोत्पत्तिप्रसङ्गात्361 । द्वितीयपक्षे तु पाकजपरमाणुरूपादिना362 अनेकान्त, तथाविध सन्तानत्वस्यात्र सद्भावेऽपि अत्यन्तोच्छेदासम्भवात् ।
विरुद्धश्चायं363 हेतुः, कार्यकारणक्षणप्रवाहलक्षणसन्तानत्वस्य नित्यानित्यैकान्तयोरसम्भवात्, अर्थक्रियाकारित्वस्य अनेकान्त एव प्रतिपादितत्वात्364 । साध्यविकलश्च365 दृष्टान्तः, प्रदीपादेरत्यन्तोच्छेदासम्भवात्, तस्य स्वरूपान्तरेण अवस्थानात् । न च ध्वस्तस्यापि प्रदीपादे366 रूपान्तरेणावस्थानोपगमे प्रत्यक्षबाधा, वारिस्थिते तेजसि भासुररूपोपगमेऽपि तत्प्रसङ्गात् । अथ उष्णस्पर्शस्य भासुररूपाधिकरणतेजोद्रव्याभावेऽसम्भवात् तत्र367 अनुद्भूतस्यास्य368 परिकल्पनम्; तर्हि प्रदीपादेरपि369 अनुपादानोत्पत्तेरिव370 अन्त्यावस्थातोऽपरापरपरिणामाधारत्वमन्तरेण सत्त्वकृतकत्वादेरनुपपत्तेः अत्यन्तसन्तत्यनुच्छेदोऽपि परिकल्प्यतामविशेषात् । प्रयोगः–पूर्वापरस्वभावपरिहारावाप्तिस्थितिलक्षणपरिणामवान्371 प्रदीपादिः सत्त्वादिभ्यः पटादिवत्372 । सत्प्रतिपक्षश्चायं373 हेतुः, तथाहि–बुद्ध्यादिसन्तानो नात्यन्तोच्छेदवान्, अखिलप्रमाणानुपलभ्यमानतथोच्छेदत्वात्, य एवंविधः स न तत्त्वेनोपादेयः यथा पाकजपरमाणुरूपादिसन्तानः, तथा चायम्, तस्मान्नात्यन्तोच्छेदवानिति । नच प्रस्तुतानुमानादेव सन्तानोच्छेदोपलब्धेः सर्वप्रमाणानुपलभ्यमानतथोच्छेदत्वमसिद्धमित्यभिधातव्यम्; अस्य अनेकदोषदुष्टतयाऽननुमानत्वप्रतिपादनात् ।
किञ्च,374 अतोऽनुमानात् इन्द्रियजानां बुद्ध्यादिविशेषगुणानामत्यन्तोच्छेदः साध्येत, अतीन्द्रियाणां वा ? तत्राद्यविकल्पे सिद्धसाधनम्,375 अस्माभिरपि तत्र तदुच्छेदाभ्युपगमात् । द्वितीयविकल्पस्त्वनुपपन्नः, अतीन्द्रियाणां तेषामत्यन्तोच्छेदे मुक्तौ कस्यचिदपि प्रवृत्त्यनु पपत्तेः । मोक्षार्थी हि सर्वो निरतिशयसुखज्ञानादिप्राप्त्यभिलाषेणैव प्रवर्त्तते न पुनः सकलबुद्ध्यादिविशेषगुणोच्छेदाभिलाषेण, अस्य केनचिदप्यनभिलषणीयत्वात्376 । न हि कश्चित् प्रेक्षावान् आत्मनः सद्गुणोच्छेदाय यतते तदुत्कर्षणार्थमेवास्य प्रयत्रप्रतीतेः । यदि हि मोक्षावस्थायां शिलाशकलकल्पः अपगतसुखसंवेदनलेशः पुरुषः सम्पद्यते तदा कृतं मोक्षेण । संसार एव वस्मस्तु यत्र सान्तरापि सुखलेशप्रतिपत्तिरस्ति । तच्चिन्त्यतामिदम्– “किम् अल्पसुखानुभवो भद्रकः, किं वा सकलसुखोच्छेदः” इति ? अतो न वैशेषिकोपकल्पिते निखिलगुणोच्छेदलक्षणे पाषाणकल्पे मोक्षे कस्यचिद् गन्तुमिच्छाप्युपपन्ना । उक्तञ्च–
वर377 वृन्दावने रम्ये शृगालत्व प्रपद्यते ।
न तु वैशेषिकीं मुक्तिं गौतमो गन्तुमिच्छति ॥ [ ] इति ।
किञ्च, मुक्तौ बुद्ध्यादिविशेषगुणानामभावः कारणाभावात्, निष्प्रयोजनत्वात्, विरुद्धत्वाद्वा स्यात् ? तत्राद्यपक्षे कस्य कारणस्य तत्राऽभावः–चक्षुरादेः, तत्प्रतिबन्धकापायस्य वा ? चक्षुरादेश्चेत्; तर्हि तज्जन्यस्यैव ज्ञानादेः तत्राभावः378 स्यात् नान्यस्य, अतः सिद्धसाध्यता । ननु सर्वस्य ज्ञानादेः धर्माधर्मशरीरेन्द्रियादिकारणकलापाधीनजन्मत्वात् तदभावे ज्ञानादेरेवाऽसम्भवात् कथं सिद्धसाध्यता ? इत्यप्यसाधीयः;379 महेश्वरज्ञानाद्यभावानुषङ्गात् । नित्यत्वात् तज्ज्ञानादेरदोषोयम्; इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्, तन्नित्यत्वस्य ईश्वरनिराकरणप्रघट्टके380 प्रतिव्यूढत्वात् । ततः चक्षुराद्यपायेऽपि ईश्वरस्य प्रतिबन्धकापायप्रभवं ज्ञानाद्यभ्युपगन्तव्यम्, तद्वद् अन्यमुक्तात्मनामपि तेषां तत्स्वभावत्वात् । नच स्वभावापाये तद्वतोऽवस्थानं युक्तमतिप्रसङ्गात् । अथ मुक्तस्य कृतकृत्यतया ज्ञानादिना प्रयोजनाभावात् मुक्तौ तदभावः; तन्न; प्रतिबन्धकापायोपेतस्य आत्मस्वरूपस्यैव एबविधत्वेन381 निष्प्रयोजनत्वासिद्धेः । अनन्तज्ञानादिलक्षणविशिष्टगुणावाप्तिरेव च आत्मनः कृतकृत्यता न पुनः निखिलगुणोच्छेदः, गुणोत्कर्षे एव लोकेऽपि कृतकृत्यशब्दप्रयोगप्रतीतेः ।
एतेन विरुद्धत्वपक्षोऽपि प्रत्युक्तः; स्वरूपेण कस्यचिद्विरोधाऽसम्भवात् । मुक्तौ तेषां विरोधाम्युपगमे च382 महेश्वरेप्येषां383 विरोधतोऽभावानुषङ्गात् लाभमिच्छतो मूलोच्छेदः स्यात् ।
किञ्च, बुद्ध्यादिविशेषगुणानामात्यन्तिकोच्छेदस्य मोक्षरूपतायां संसारस्वरूपं वक्तव्यम्–तत्खलु तद्विशेषगुणानुच्छेदः, भवान्तरावाप्तिर्वा स्यात् ? प्रथमपक्षे महेश्वरस्य ससारित्वप्रसङ्गः । ततोऽन्येषामेव384 तदनुच्छेदः तल्लक्षणम्385 अतो386 नास्य387 संसारित्वानुषङ्गः; इत्यपि श्रद्धामात्रम्, अर्धजरतीयन्यायानुसरणप्रसङ्गात्388 । असाधारणं हि स्वरूपं भावस्य लक्षणम् । तद्यदि तदनुच्छेदः389 संसारलक्षणम्, तर्हि यत्रासौ अस्ति तत्र390 सर्वत्र संसारित्वप्रसङ्गः मुक्तस्वरूपेणास्य391 विरोधात् । द्वितीयपक्षे तु अस्मन्मतसिद्धिः, “स्वोपात्तकर्मवशाद् भवाद् भवान्तरावाप्तिः संसारः”392 इत्यस्माभिरभ्युपगमात् ।
किञ्च, अत्यन्तं393 बुद्ध्यादिगुणोच्छेदस्य मोक्षत्वे प्रदीपनिर्वाणवादिनः394 भव395तः396 को विशेषः स्यात् ? तत्र397 हि स्वरूपेण आत्मनोऽसत्त्वम्, भवन्मते398 तु सतोऽप्यस्य सर्वथा तद्विकलस्य ग्राहकप्रमाणाभावात्399 । तथाभूतं400 हि तत्स्वरूपं प्रत्यक्षतः, अनुमानतो वा प्रतीयेत ? न तावत् प्रत्यक्षतः, मोक्षावस्थायां तस्यैवाऽसम्भवात्401 । नाप्यनुमानतः; प्रत्यक्षाभावे भवन्मते अनुमानानुदयात्, प्रत्यक्षपूर्वकत्वेन402 तस्याभ्युपगमात् ।
यदपि–तत्त्वज्ञानस्य विपर्ययज्ञानव्यवच्छेदक्रमेण निःश्रेयसहेतुत्वमुक्तम्;403 तदुपपन्नम्; ✢सकलबुद्ध्यादिसन्तानोच्छेदहेतुत्वं404 तु तस्यानुपपन्नम्;✢405 स्वविरुद्धमिथ्याज्ञानसन्तानोच्छेदहेतुत्वस्यैव तत्रोपपत्तेः शुक्तिकादौ तथादर्शनात् । ननु मिथ्याज्ञाननिवृत्तौ रागाद्यनुत्पत्तेः406 तत्पूर्वकधर्माप्रादुर्भावतः शरीराद्यसम्भवे सिद्ध एव मोक्षदशायां सकलबुद्ध्यादिसन्तानोच्छेदः; इत्यप्यपेशलम्; शरीरादेरभावेपि अनन्तातीन्द्रियाऽखिलपदार्थविषयसम्यग्ज्ञानसुखादिसन्तानस्य उच्छेदासिद्धेः,407 इन्द्रियजज्ञानादिसन्तानस्यैव तद408भावेऽभावप्रसिद्धेः,409 तत्र च सिद्धसाधनम् इत्युक्तम् । अतीन्द्रियज्ञानादिसद्भावश्च सर्वज्ञसिद्धिप्रस्तावे प्रसाधितः410 ।
यत्तूक्तम्–“आरब्ध”411 इत्यादि; तदपि न सूक्तम्; उपभोगात्412 कर्मणामात्यन्तिकप्रक्षयानुपपत्तेः । तदुपभोगसमये413 हि अपरकर्मोत्पत्तिकारणस्य अभिलाषपूर्वकमनोवाक्वायव्यापारादेः सम्भवात् अविकलकारणस्य प्रचुरतरकर्मणो भवतः414 कथमात्यन्तिकप्रक्षयः ?
यदपि “समाधिबलात्” इत्याद्युक्तम्;415 तदप्ययुक्तम्; अभिलाषरूपरागाद्यभावे416 साति शयर्द्धिमतो भवदभिप्रायेण योगिनोऽपि तत्त्वज्ञानादवगतकर्मसामर्थ्यस्य नानाशरीराणि विधाय अङ्गनाद्युपभोगाऽसम्भवात् । तत्सम्भवे417 वा अवश्यम्भावी नृपत्यादेरिव अतिभोगिनो योगिनोऽपि प्रचुरतरकर्मसम्भवः ।
यदपि–“वैद्योपदेशेन” इत्याद्यभिहितम्;418 तदप्यभिधानमात्रम्, आतुरस्यापि419 नीरुग्भावाभिलाषेणैव औषध्याद्याचरणे420 प्रवृत्त्युपपत्तेः, अतः कथं तद्दृष्टान्तात् निरभिलापस्यापि तत्त्वज्ञानिनः तत्त्वज्ञानमात्रात् कर्मक्षयार्थितया अङ्गनाद्युपभोगः साधयितुं शक्यः, दृष्टान्त-दार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यात् ? तन्न अशेषशरीरद्वाराऽवाप्ताशेषभोगस्य421 कर्मान्तरानुत्पत्तिः422 । किं तर्हि ? परिपूर्णसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रस्य423 इत्यलं विवादेन, जीवन्मुक्तेरिव परममुक्तेरपि त्रितयात्मकादेव424 कारणादुत्पत्तेः425 । संसारकारणं हि मिथ्यादर्शनादित्रयात्मकम् अतः तन्निवर्त्तकेनापि त्रितयात्मकेनैव426 भवितव्यम्, एकरूपेण सम्यग्ज्ञानादिमात्रेण अस्य427 निवर्त्तयितुमशक्तेः । सम्यग्ज्ञानं हि विपरीताभिनिवेशविविक्ताऽऽत्मस्वरूपस्वभावसम्यग्दर्शनोपचितं428 बाह्याभ्यन्तरक्रियानिवृत्तिलक्षणचारित्रोपबृंहितं त्रितयात्मकमेव आगामिकर्मानुत्पत्तौ सञ्चितकर्मक्षये च समर्थम्, उष्णस्पर्शस्य भाविशीतस्पर्शानुत्पत्तौ प्रवृत्ततत्स्पर्शप्रध्वंसे च सामर्थ्यवत् ।
यदपि–“विवादापन्नः429 शरीरादिनिवृत्तावात्मा” इत्याद्यनुमानम् “न ह वै” इत्याद्यागमश्च आत्मनः सर्ववैषयिकसुखादिशून्यतायां प्रमाणम्ऽ इत्युक्तम्, तदप्ययुक्तमेव,430 सिद्धसाधनात्, शरीरादिनिवृत्तौ हि समस्तधर्मादिनिवृत्तेः431 तत्प्रभवमेव सुखादि मुक्तात्मनो निवर्त्तेत न स्वात्मोत्थम् । यद्धि यत्कार्यं तत् तदभावे न भवति नान्यदतिप्रसङ्गात् । धर्माद्यभावे कुतस्तस्तदुत्पत्तिः432 इति चेत् ? “प्रतिबन्धापायात्”433 इत्यसकृदावेदितम् । अतः परमकाष्ठाप्राप्तं सम्यग्दर्शनादित्रयं परमप्रकर्षप्राप्तज्ञानादिस्वरूपं434 मोक्षं प्रसाधयतीति प्रेक्षादक्षैः प्रतिपत्तव्यमिति435 ॥ छ ॥
आनन्दरूपो मोक्ष इति वेदान्तिनां पूर्वपक्ष–
ननु परमप्रकर्षप्राप्तसुखस्वभावतैव436 आत्मनो मोक्षः न तु ज्ञानादिस्वभावता, तत्र प्रमाणाभावात् । सुखस्वभावतायां तु तत्सद्भावादसौ युक्ता । तथाहि–आत्मा सुखस्वभावः, अत्यन्तप्रियबुद्धिविषयत्वात्,437 अनन्यपरतयोपादीयमानत्वाच्च,438 यद् यदेवंविधं तत्तत्सुखस्वभावम्439 यथा वैषयिकं सुखम्, तथा चात्मा, तस्मात्सुखस्वभाव इति । तथा, आत्मा सुखस्वभावः, वस्तुत्वे सति मुख्यप्रेयोबुद्धिविषयत्वात्, निरुपचरितप्रेयःशब्दवाच्यत्वाद्वा,440 रागिणां वैषयिकसुखवदिति । इष्टार्थो मुमुक्षुप्रयत्नः,441 प्रेक्षापूर्वकारिप्रयत्नत्वात्, कृष्यादिप्रयत्नवत् इति । परमातिशयप्राप्तता च तत्सुखस्य अतोऽनुमानात्प्रसिद्धा–सुखतारतम्यं442 क्वचिद् विश्राम्यति, तारतम्यशब्दवाच्यत्वात्, परिमाणतारतम्यवदिति । तथा आगमोऽपि आत्मनो मोक्षे तत्स्वभावतायां443 प्रमाणम्– आनन्दं444 ब्रह्मणो रूपं तच्च मोक्षेऽभिव्यज्यते । [ ]
यदा445 दृष्ट्वा परं ब्रह्म सर्वं त्यजति बन्धनम् ।
तदा तन्नित्यमानन्दं मुक्तः स्वात्मनि विन्दति ॥ [ ] इति
श्रुतिसद्भावात् ।
ननु नित्यानन्दस्य आत्मनि सर्वदा सद्भावाम्युपगमे संसारदशायामप्युपलम्भप्रस ङ्गात् मुक्तेतरावस्थयोरविशेषप्रसङ्गः इति च न वाच्यम्, नित्यानन्दस्य नित्यात्मनि सदा446 सद्भावेपि संसारदशायामावृतत्वेन447 अनभिव्यक्तितोऽनुपलम्भसम्भवाऽविरोधात्, योगाभ्यासादावरणप्रक्षये मोक्षावस्थायां तदभिव्यक्तेरुपलम्भः इति ॥ छ ॥
मोक्षावस्थाया कथञ्चिन्नित्यज्ञानादिप्रसाधनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“आत्मा448 सुखस्वभावः” इत्यादि, तत्र किमिद सुखस्वभावत्वं नाम–सुखत्वजातिसम्बन्धित्वम्, सुखाधिकरणत्वं वा ? न तावत् सुखत्वजातिसम्बन्धित्वम्,449 गुणे एव अस्य450 सद्भावात् ।§451 नहि एका काचिज्जातिः द्रव्यगुणयोः आत्मसुखयोः साधारणा उपलभ्यते ।§ नापि सुखाधिकरणत्वम्, नित्याऽनित्यविकल्पाऽनतिक्रमात्–यस्य हि सुखस्य अधिकरणमात्मा तत्सुखं किं नित्यम्, अनित्यं वा ? न तावदनित्यम्; आत्मनोऽपि तत्स्वभावतयाऽनित्यत्वप्रसङ्गात्452 । न खलु स्वभावाभावे तद्वतोऽवस्थानं युक्तम् अतिप्रसङ्गात् । अथ नित्यम्, किं कथञ्चित्, सर्वथा वा ? यदि कथञ्चित्, जैनमतसिद्धिः, द्रव्यतो नित्यस्य पर्यायतश्च अनित्यस्य कथञ्चिदाविर्भावतिरोभाववतः सुखपर्यायस्य आत्मनि ज्ञानादिपर्यायवत् स्याद्वादिभिरभ्युपगमात्453 ।
ननु मुक्तौ सुखादिपर्यायस्य अपरापरस्य आविर्भावाभ्युपगमे तत्कारणं वक्तव्यम्, अकारणकस्य तत्पर्यायस्य आविर्भावानुपपत्तेः इति च न चेतसि निधेयम्, आत्मन एव नत्प्रतिबन्धकापायोपेतस्य तत्र454 तत्कारणत्वेन455 प्राक् प्ररूपितत्वात् । सौख्यादिप्रतिबन्धकमोहादिकर्मापायोपेतो हि आत्मैव मोक्षावस्थायां तथाभूतसुखज्ञानादिकारणम् घटाद्यावरणापायोपेतप्रदीपक्षणवत् स्वपरप्रकाशकाऽपरप्रदीपक्षणोत्पत्तौ । किमपेक्षोऽसौ तदा456 तज्जनयतीति457 चेत् ? “तत्प्रतिबन्धकापायापेक्ष एव” इति ब्रूमः । तथाभूतस्यास्य304 तदुत्पादनस्वभावतया तदाऽन्यापेक्षाऽनुपपत्तेः,458 यद् यदा यदुत्पादनस्वभावं459 न तत्तदा तदुत्पादने अन्यापेक्षम् यथा अन्त्यावस्थायाम् अन्त्या कारणसामग्री स्वकार्योत्पादने, तदुत्पादनस्वभावश्च मोक्षावस्थायाम् अतीन्द्रियसुखाद्युत्पत्तौ प्रतिबन्धकापायोपेत आत्मा इति । दृश्यते460 हि–संसारावस्थायामपि वासीचन्दनकल्पानां सर्वत्र समवृत्तीनां विशिष्टध्यानादिव्यवस्थितानां सेन्द्रियशरीरादिव्यापाराजन्यः461 परमाह्लादरूपोऽनुभवः । स एव उत्तरोत्तरभावनाविशेषव462शादुत्तरोत्तरामवस्थामासादयन्463 परमकाष्ठां प्रतिपद्यते इति सर्वं सुस्थम् । ततः464 तद्दशायामपि तत्पर्यायस्य कथञ्चिदाविर्भावनिमित्तसद्भावात् कथञ्चिदेवानित्यः सुखादिपर्यायोऽभ्युपगन्तव्यः ।
सर्वथा तन्नित्यत्वग्राहिणः कस्यचिदपि प्रमाणस्याऽसम्भवाच्च465 । तस्य हि ग्राहकं प्रमाणं प्रत्यक्षम्, अनुमानम्, आगमो वा स्यात् ? प्रत्यक्षञ्चेत्; किमैन्द्रियम्, मानसम्, स्वसंवेदनं वा ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः; इन्द्रियाणां प्रतिनियतरूपादिगोचरचारितया तत्प्रभवप्रत्यक्षस्य ततोऽन्यत्र प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । द्वितीयविकल्पोऽप्यनुपपन्नः; बाह्येन्द्रियनिरपेक्षस्य मनसः क्वचिदपि प्रवृत्त्यसम्भवात् । अस्वतन्त्रं बहिर्मनः [ ] इत्यभिधानात्466 । बहिरेव अस्य467 तन्निरपेक्षस्याप्रवृत्तिः468 नान्तः इति चेत्, न; तत्रापि469 सम्बद्धस्य असम्बद्धस्य वा तस्य467 स्वसंवेदनसिद्धौ तत्र ज्ञानजनकत्वप्रतिषेधात्470 । तृतीयविकल्पोऽप्यसुन्दरः, तथा प्रतीत्यभावात् । नहि स्वसंवेदनप्रत्यक्षे अनवच्छिन्नदेशकालकलाकलापः471 त्रिकालानुयायी नित्यनिरंशः सुखस्वभावोऽनुभूयते प्रतीतिविरोधात् । तन्न प्रत्यक्षं सर्वथा नित्यसुखग्राहकम् । नाप्यनुमानम्; सर्वथा तन्नित्यत्वाविनाभाविनः कस्यचिल्लिङ्गस्याऽसम्भवात् । नाप्यागमः; सर्वथा सुखनित्यत्वप्रतिपादकस्य तस्याप्यप्रतीतेः ।
अस्तु वा कुतश्चित्तन्नित्यत्वप्रतीतिः; तथापि यतस्तत्प्रतीतिः472 तत् नित्यम्, अनित्यं वा ? न तावदनित्यम्, तथाविधात्ततो473 नित्यं474 तत्प्रतीतिविरोधात् । कुतश्चास्य उत्पत्तिः स्यात्, अनित्यस्य475 अनुत्पत्तिधर्मकत्वानुपपत्तेः ? इन्द्रियादिभ्यश्च तदुत्पत्त्यभ्युपगमे476 सुखविषयत्वं न प्राप्नोति इत्युक्तमनन्तरमेव । अथ477 योगजधर्मापेक्ष आत्ममनःसंयोग एव तज्जनकः, ननु योगजधर्मस्य मुक्तावसम्भवात् कथमसौ तत्संयोगेन478 अपेक्षेत यतस्तत्र378 ततस्तदु479त्पत्तिः480 स्यात् ? अथ481 आद्यं482483 योगजधर्मापेक्षः तत्संयोगः484 ज्ञानं जनयति, तच्चापेक्ष्य485 उत्तरोत्तरं ज्ञानमसौ484 जनयति इति, तदप्यसाम्प्रतम्, अपसिद्धान्तप्रसङ्गात् । नहि शरीरसम्बन्धानपेक्षं486 ज्ञानं तत्संयोगस्य487 ज्ञानोत्पत्तौ सहकारिकारणमिति भवतां राद्धान्तः, तदपेक्षस्यैव488 तस्य487 तदुत्पत्तौ कृतान्ते तत्सहकारिकरणत्वोपवर्णनात् ।
अथ नित्यम्; तदा489 मुक्तेतरावस्थयोरविशेषप्रसङ्गः, सुखतत्संवेदनयोः नित्यत्वेन उभयत्र सद्भावाऽविशेषात् । इन्द्रियजसुखेन चास्य490 संसारावस्थायां साहचर्यानुभवप्रसङ्गात् सुखद्वयोपलम्भः स्यात् । प्रतिबद्धत्वात्तदा491 तस्याऽनुपलम्भ इति चेत्, केनास्य492 प्रतिबद्धत्वम्–शरीरेण, अविद्यया, वैपयिकसुखाद्यनुभवेन, बाह्यविषयव्यासङ्गेन वा ? न तावत् शरीरेण, अस्य493 सुखसाधकत्वेन तत्प्रतिबन्धकत्वायोगात् । नहि यद् यदर्थं तत् तस्यैव प्रतिबन्धकम् अतिप्रसङ्गात् । प्रतिबन्धकं494 हि कार्यविघातकमुच्यते । न च शरीरं सुखस्य विघातकम् तस्मिन् सति तस्य आत्मलाभात् । यस्मिन् सति यस्यात्मलाभः न तत् तस्य प्रतिबन्धकम् यथा बीजमङ्कुरस्य, शरीरे सति आत्मलाभश्च सुखस्येति । तस्य495 तत्प्रतिबन्धकत्वे च तदपहन्तुर्हिसाफलं न स्यात्, प्रतिबन्धविघातकस्य उपकारकत्वेन लोके प्रसिद्धेः । नापि अविद्यया; तस्याः496 तुच्छरूपतया तत्प्रतिबन्धलक्षणार्थक्रियाकारित्वाऽसम्भवात् । यत् तुच्छरूपं न तदर्थक्रियाकारि यथा मृगतृष्णिकाजलम्, तुच्छरूपा च अविद्या भवद्भिरिष्टा इति । प्रतिषिद्धञ्च अविद्यायाः प्रतिबन्धकत्वं ब्रह्माद्वैतप्रघट्टके497 प्रपञ्चेन इत्यलं पुनः प्रसङ्गेन । नापि वैषयिकसुखाद्यनुभवेन; तेन हि नित्यसुखस्य तदनुभवस्य वा प्रतिबन्धः अनुत्पत्तिलक्षणो विनाशलक्षणो वा न युक्तः; द्वयोरपि498 नित्यत्वाभ्युपगमात् । नापि बाह्यविषयव्यासङ्गेन, तेन हि प्रमातुः, इन्द्रियादेर्वा सम्बन्धिना499 तत्प्रतिबन्धः क्रियते ? पक्षद्वयमप्येतदयुक्तम्; आत्मनो500 हि प्रमातुर्व्यासङ्गः रूपादौ विषये ज्ञानोत्पत्तौ विषयान्तरे ज्ञानानुत्पत्तिः, इन्द्रियस्यापि एकस्मिन् विषये ज्ञानजनकत्वेन प्रवृत्तस्य विषयान्तरे ज्ञानाऽजनकत्वम् । स चात्र असम्भाव्यः; सुखवत् तज्ज्ञानस्यापि सदा सत्त्वात् ।
किञ्च, यथा501 मुक्त्यवस्थायाम् अनित्यं सुखं ज्ञानञ्चाऽतिक्रम्य नित्यं तत्परिकल्प्यते तथा नित्यत्वधर्माधिकरणं502 देहेन्द्रियादिकमपि परिकल्प्यतामविशेषात् । अथ धर्मादेः कार्यो देहः कथं तदभावे503 तत्र भवेत् प्रतीतिविरोधात् ? तदन्यत्रापि समानम् । अथ संसाररिसुखविलक्षणं तत्सुखम् तेनायमदोषः, तर्हि देहोऽपि संसारिदेहाद् विलक्षणः तत्र अस्यास्तु विशेषाभावात् ।
किञ्च, सुखवत् ज्ञानस्य मुक्तावभ्युपगमे तच्छक्तेः504 विपरीताभिनिवेशनिवृत्तिल क्षणदर्शनस्य च सामर्थ्यसिद्धत्वात् अनन्तचतुष्टयस्वरूपलाभलक्षणमोक्षप्रसिद्धेः जैनमतसिद्धिः स्यात्, “आनन्दं ब्रह्मणो रूपम्” इत्येकान्तत्यागात्505 । तन्न सुखस्वभावत्वलक्षणं साध्यं विचार्यमाणं भवन्मते घटते ।
साधनञ्च अत्यन्तप्रियबुद्धिविषयत्वम् अनन्यपरतयोपादीयमानत्वञ्च अनैकान्तिकत्वादसाधनम्; दुःखाभावेऽपि506 भावात् । अनन्यपरतयोपादीयमानत्वञ्चासिद्धम्; नहि आत्मा अन्यार्थं नोपादीयते, सुखाद्यर्थमस्योपादनात् । अत्यन्तप्रियबुद्धिविषयत्वमप्यसिद्धम्; दुःखितायामप्रियबुद्धेरपि भावात् ।
यदपि “आत्मा सुखस्वभावः वस्तुत्वे सति मुख्यप्रेयोबुद्धिविषयत्वात्” इत्युक्तम्;507 तदप्येतेन प्रत्युक्तम्; सुखस्वभावत्वे प्रागुक्ताशेषदोषानुषङ्गात् । प्रेयोबुद्धिविषयत्वं निरुपचरितप्रेयःशब्दवाच्यत्वञ्चाऽसिद्धम्; कदाचिद्508 दुःखितायां तदभावात्509 । अन्यथासिद्धञ्च; आत्मनो हि आत्यन्तिको दुःखाभावो मोक्षे स्यात् इति तत्र तत् साधनद्वयं न पुनः सुखस्वभाव इति । विरुद्धञ्च, सुखस्वभावताविपरीतस्य510 दुःखाभावस्वभावत्वस्यैव अतः प्रसिद्धेः । तथाहि–दुःखाभावरूपोऽयमात्मा, वस्तुत्वे सति मुख्यप्रेयोबुद्धिविषयत्वात्, निरुपचरितप्रेयःशब्दवाच्यत्वाद्वा, रागिणां वैषयिकदुःखाभाववदिति511 ।
यदप्युक्तम्512–“इष्टार्थो513 मुमुक्षूणां प्रयत्नः” इत्यादि; तदप्यसुन्दरम्; हेतोरनेकान्तात् । नहि इष्टार्थसाधनायैव514 प्रेक्षावतां प्रयत्नो भवति, व्याधिविशेषखिन्नानां तेषाम् अनिष्टोपरमार्थमपि प्रयत्नप्रतीतेः ।
किञ्च, इष्टशब्देनात्र किं सुखमभिधीयते, अभिप्रेतप्रयोजनमात्रं वा ? यदि अभिप्रेतप्रयोजनमात्रम्; कथमतः पुंसः सुखस्वभावता सिद्ध्येत् ? परस्परविरुद्धानेकापवर्गसंसिद्धिप्रसङ्गश्च, कपिलादिमतानुसारिणामपि515 मुमुक्षूणां प्रयत्नस्य तदिष्टापवर्गलक्षणप्रयोजनप्रसाधकत्वप्रसक्तेः । प्रयत्नस्य प्रेक्षावत्त्वविशेषणात् न अनेकविरुद्धापवर्गसंसिद्धिरिति चेत्; न; तद्विवेकस्य कर्त्तुमशक्यत्वात् । नहि भवन्मतानुसारिणः प्रेक्षावन्त न कपिलादिमतानुसारिणः इति विवेकः कर्त्तुं शक्यः, प्रमाणप्रबाधितसर्वथानित्यादि516 स्वभावतत्त्वाङ्गीकारेण अशेषाणामप्यप्रेक्षावत्त्वप्रसिद्धेः । अथ सुखम् इष्टशब्देन उच्यते; तदा साध्यविकलता दृष्टान्तस्य । न खलु कृषीवलादीनां कृष्यादिप्रयत्नः साक्षात्सुखार्थो भवति, कृष्यादिफलनिष्पत्त्यर्थत्वात्तस्य । परम्परया तस्य517 तदर्थत्वे मुमुक्षुप्रयत्नस्यापि तथा518519 तदर्थत्वमस्तु । ननु मुमुक्षवो यदि साक्षात्सुखार्थप्रयत्ना न भवन्ति तदा ते निष्प्रयोजनप्रयत्ना एव स्युः प्रयोजनान्तरस्य तत्प्रसाध्यस्याऽसम्भवात्; तदप्यपेशलम्; संसारदुःखोच्छेदलक्षणप्रयोजनस्य तत्प्रयत्नप्रसाध्यस्य520 सद्भावात् । दुस्सहो हि संसारदुःखभारोऽयम् अतः तदुच्छित्तये प्रयतमानास्ते न निष्प्रयोजनप्रयत्ना भवितुमर्हन्ति ।
यत्पुनः “सुखतारतम्यं क्वचिद्विश्राम्यति” इत्याद्यभिहितम्, तदप्यभिधानमात्रम्; परत्वादिना अनेकान्तात् । परापरादिबुद्धिप्रकर्षसमधिगतो हि परत्वादिप्रकर्षः तारतस्यशब्दवाच्यो न521 च क्वचिद्विश्रान्तः ।
किञ्च, दुःखेप्येवं परमप्रकर्षप्रसङ्गः–दुःखतारतम्यं522 क्वचिद्विश्राम्यति तारतम्यशब्दवाच्यत्वात् परिमाणतारतम्यवत् इति । न च दुःखपरमप्रकर्षो भवद्भिरिष्टः इत्यनेनापिं523 अनेकान्तः ।
यदपि–“आनन्दं ब्रह्मणो रूपम्” इत्याद्यागमः मोक्षे “सुखस्वभावतायायात्मनः प्रमाणम्” इत्याद्युक्तम्,524 तदतीवाऽसङ्गतम्; तस्य प्रामाण्यासम्भवात् । गुणवद्वक्तृकत्वेन525 हि वचनस्य प्रामाण्यम् । न च वेदे भवद्भिः तदिष्टम् । अपौरुषेयत्वेनास्य प्रामाण्यम्; इत्यपि श्रद्धामात्रम्; तदपौरुषेयत्वस्य प्रागेव प्रतिव्यूढत्वात्526 । अस्तु वा तस्य तथा प्रमाण्यम्, तथापि527 यथासौ मुक्तौ आनन्दरूपताम् आत्मनः प्रतिपादयति तथा तदभावमपि न ह वै सशरीरस्य प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति,528 अशरीरं वाव सन्तं प्रियाप्रिये न स्पृशतः । [छान्दो॰ ८ । १२ । १] इत्यादिवचनात् । अतः क्वास्य प्रामाण्यम् इति व्याघ्रतटीन्यायो529 भवतः समायातः530 । अथ इदमागमवचनम्531 अन्यथा व्याख्यायते“सशरीरस्य” इति प्रक्रमात् सांसारिके सुखदुःखे अनुकूलेतरविषयोपलम्भसम्भवे मोक्षे 532 अशरीरमात्मानं न स्पृशतःऽ इति, तदपि मनोरथमात्रम्, “आनन्दं ब्रह्म” इत्यस्यापि अन्यथा व्याख्यातुं सुशकत्वात्, आत्यन्तिकसंसारदुःखाभावविषयो533 हि अत्र आनन्दशब्दः न पुनः सुखविषयः । दृष्टश्च दुःखाभावे सुखशब्दप्रयोगः यथा भराक्रान्तस्य चिरञ्ज्वरशिरोर्त्त्यादिव्याधिदुःखितस्य वा तदपाये “चिरं534 तद्दुःखेन खिन्नाः सुखिनो वयमद्य” इति तदात्मनां प्रतिभासप्रतीतेः ।
यच्चोक्तम्–“नित्यानन्दस्य535 संसारदशायाम् आवृतत्वेनाऽनभिव्यक्तितोऽनुपलम्भः” इत्यादि, तदप्युक्तिमात्रम्, अविद्यादेः तदावारकत्वप्रतिपेधात्, नित्यैकस्वभावस्य536 स्वप्रकाशात्मन आव्रियमाणत्वायोगाच्च, परिणामिन एव हि वस्तुनः केनचिदावरणं युक्तम् कथञ्चिदनावृतरूपपरित्यागेन आवृतरूपस्वीकारात् । अतः कथञ्चिदेव नित्यज्ञानखादिस्वभावो मुक्तौ537 आत्मा प्रतिपत्तव्य इति ॥ छ ॥
नैरात्म्यभावनातो विशुद्धज्ञानोत्पत्तिरूपो मोक्ष इति बौद्धस्य पूर्वपक्ष–
ननु कार्यकारणभूतज्ञानक्षणप्रवाहव्यतिरेकेण538 अपरस्य आत्मनोऽसम्भवात् कस्य ज्ञानादिस्वभावता मुक्तौ प्रसाध्येत ? मुक्तिश्च आत्मदर्शिनो दूरोत्सारिता । यो हि पश्यति आत्मानं स्थिरादिरूपं तस्य आत्मनि स्थैर्यादिगुणदर्शननिमित्तः स्नेहोऽवश्यम्भावी, आत्मस्नेहाच्च आत्मसुखेषु परितृष्यन्539 सुखेषु तत्साधनेषु च दोषास्तिंरस्कृत्य गुणानारोपयति, गुणदर्शी च परितृष्यन्539 ममेति सुखसाधनान्युपादत्ते, ततो यावद् आत्मदर्शनं तावत्संसार एव । तदुक्तम्–
यः540 पश्यत्यात्मानं तत्रास्याहमिति शाश्वतः स्नेहः । स्नेहात्सुखेषु तृष्यति541 तृष्णा दोषांस्तिरस्कुरुते ॥
गुणदर्शी परितृष्यन्542 ममेति सुखसाधनान्युपादत्ते । तेनात्मभिनिवेशो यावत्तावत् स संसारः ॥
आत्मनि सति परसञ्ज्ञा स्वपरविभागात् परिग्रहद्वेषौ । अनयोः सम्प्रतिबद्धाः सर्वे दोषाः प्रजायन्ते ॥
[प्रमाणवा॰ १ । २१९–२१] इति । ततो मुक्तिमिच्छता स्वरूपं पुत्रकलत्रादिकञ्च अनात्मकमनित्यमशुचि दुःखमिति श्रुतमय्या543 चिन्तामय्या च भावनया भावयितव्यम्, एवं भावयतः तत्र अभिष्वङ्गाभावात्544 अभ्यासविशेषतो वैराग्यमुपजायते, अतः सास्रवचित्तसन्तानलक्षणसंसारनिवृत्तिरूपा मुक्तिरुपपद्यते545 । निरन्वयविनश्वरेषु हि546 चित्तक्षणेषु एकत्वाध्यारोपेण आत्माभिनिवेशात् आत्मप्रेमानुगतः547 प्राण्यभिधानः548 स्कन्धसन्तानः सांसारिकसुखसाधनेषु प्रवर्त्तमानः सास्रवचित्तसन्तानं सन्तनोति । ततोऽस्य व्यलीकाभिनिवेशस्य अपोहार्थं यत्नः549 नैरा550त्म्याभ्यासादिलक्षण551 असत्यपि आत्मनि नित्यनिरंशादिस्वभावे मोक्तरि इति । उक्तञ्च–
मिथ्याध्या552रोपहानार्थ553 यत्नोऽसत्यपि मोक्तरि [प्रमाणवा॰ १ । १९४] इति ।
नैरात्म्याभ्यासादिलक्षणयत्नाभावे554 तु आत्माभिनिवेशाऽनिवृत्तेः इन्द्रियादिषु उपभोगाश्रयत्वेन गृहीतेषु आत्मीयबुद्धेर्निवारयितुमशक्यत्वतो555 वैराग्यासभवात् मोक्षाय दत्तो जलाञ्जलिः । तदुक्तम्–
उपभोगाश्रयत्वेन556 गृहीतेष्विन्द्रियादिषु ।
स्वत्वधीः557 केन वार्येत वैराग्य तत्र तत्कुतः ॥
[प्रमाणवा॰ १ । २२९] इति558 । अथोच्यते–नेन्द्रियादिषु उपभोगाश्रयत्वबुद्धिनिबन्धनस्वत्वबुद्धिप्रभवोऽयम्559 आत्मीयस्नेहः येनाय दोषः स्यात् किन्तु गुणदर्शननिबन्धनः, अतः तद्विरुद्धदोषदर्शने तन्निवृत्तितो वैराग्योपपत्तेः मुक्तिरुपपन्नेति, तदयुक्तम्,560 तन्निबन्धनस्वत्वबुद्धेरेव561 अस्याविर्भावात्,562 स्वचक्षुरादिषु गुणदोषपरीक्षाविकलानामपि बालपशुप्रभृतीनाम् उपभोगाश्रयत्वबुद्धिनिबन्धनायाः563 स्वत्वबुद्धेः तत्र स्नेहस्याविर्भावात् । आत्मीयेष्वपि च पिच्चटकाणकुण्टादिदोषदर्शनेऽपि अस्य564 भावात्, परकीयेषु गुणदर्शनेऽप्यभावात्565 । आत्मीयेष्वपि अतीतेषु स्वदेहच्युतेषु च अङ्गावयवेषु गुणदर्शनेऽपि आत्मीयबुद्धित्यागे स्नेहस्याभावात् तन्निबन्धनस्वत्वबुद्धिप्रभव566 एवासौ567 अभ्युपगन्तव्यः । अत युक्तः तद्व्यवच्छेदाय नैरात्म्यादिभावनाभ्यास ।
अथ568 तद्भावनाभावेऽपि कायक्लेशलक्षणात्तपसः569 सकलकर्मप्रक्षयान्मोक्षो570 भविष्यति; तन्न; कायक्लेशस्य कर्मफलतया नारकादिकायसन्तापवत् तपस्त्वायोगात् । विचित्रशक्तिकञ्च कर्म विचित्रफलदानाऽन्यथानुपपत्तेः,571 तच्च कथं कायसन्तापमात्रात् क्षीयेत अतिप्रसङ्गात् । अथ572 तपः कर्मशक्तीनां सङ्करेण573 क्षयकरणशीलमिति कृत्वा एकरूपादपि तपसः चित्रशक्तिकस्य कर्मणः क्षयः; नन्वेवं स्वल्पक्लेशेन एकोपवासादिनाऽपि अशेषस्य कर्मणः क्षयापत्तिः शक्तिसाङ्कर्यान्यथानुपपत्तेः । उक्तञ्च–
कर्मक्षयाद्विमोक्षः574 स च तपसः तच्च कायसन्तापः ।
कर्मफलत्वान्नारकदुःखमिव कथं तपस्तत्स्यात् ॥
अन्यदपि चैकरूपं तच्चित्रक्षयनिबन्धनं575 न स्यात् ।
तच्छक्तिसङ्करक्षयायकारीत्यपि वचनमात्रं तु ॥
अक्लेशात्स्तोकेऽपि क्षीणे सर्वक्षयप्रसङ्गो यत्576 ।
[ ] इति ॥ छ ॥ सान्वयशुद्धचित्तसन्ततिरूपस्य मोक्षस्य समर्थनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“कार्यकारण”577 इत्यादि; तदसमीक्षिताभिधानम्; कार्यकारणभूतज्ञानक्षणप्रवाहव्यतिरिक्तस्य578 आत्मनः सन्ताननिषेधावसरे व्यासतः समर्थितत्वात् ।
यत्पुनरुक्तम्–“यः579 पश्यत्यात्मानं स्थिरादिरूपम्” इत्यादि; तत्सूक्तमेव;580 किन्तु 581 अज्ञो जनः दुःखाननुषक्तसुखसाधनमपश्यन्582 आत्मस्नेहात् सांसारिकेषु दुःखानुषक्तसुखसाधनेषु प्रवर्त्तते । हिताहितविवेकज्ञस्तु583 तादात्विकसुखसाधन स्त्र्यादिकं परित्यज्य आत्मस्नेहात् आत्यन्तिकसुखसाधने मुक्तिमार्गे प्रवर्त्तते । यथा पथ्यापथ्यविवेकमजानन्नातुरः तादात्विकसुखसाधन व्याधिविवृद्धिनिमित्तं दध्यादिकमुपादत्ते, पथ्यापथ्यविवेकज्ञस्तु583 तत्परित्यज्य पेयादौ आरोग्यसाधने प्रवर्त्तते । उक्तञ्च–
तदात्वसुखसज्ञेषु भावेष्वज्ञोऽनुरज्यते ।
हितमेवानुरुद्ध्यन्ते प्रपरीक्ष्य परीक्षका584 ॥ [ ] इति ।
यदप्युक्तम्–“ततो585 मुक्तिमिच्छता स्वरूपं पुत्रकलत्रादिकञ्च” इत्यादि; तदप्येतेन प्रत्युक्तम्; सर्वथाऽनित्याऽनात्मकत्वादिभावनाया586 निर्विषयत्वेन मिथ्यारूपत्वात् सर्वथा नित्यादिभावनावन्मुक्तिहेतुत्वानुपपत्तेः587 । तन्निविर्विषयत्वञ्च आत्मसिद्धेः क्षणभङ्गभङ्गस्य च प्रसाधितत्वात् प्रसिद्धम् । न च कालान्तरावस्थाय्येकानुसन्धातृव्यतिरेकेण भावनाप्युपपद्यते इत्युक्तं सन्ताननिषेधप्रघट्टके । यो हि निगडादिभिर्बद्धः तस्यैव तन्मुक्तिकारणपरिज्ञानानुष्ठानाभिसन्धिव्यापारे सति मोक्षः इति एकाधिकरण्ये588 सत्येव बन्धमोक्षव्यवस्था लोके प्रसिद्धा, इह589 तु अन्यः क्षणो बद्धः अन्यस्य च तन्मुक्तिकारणपरिज्ञानम् अन्यस्य590 च अनुष्ठानाभिसन्धिः591 व्यापारश्चेति वैयधिकरण्यात् सर्वमनुपपन्नम् ।
किञ्च,592 सर्वो बुद्धिपूर्व593 प्रवर्त्तमानः “किञ्चिदिदमतो मम स्यात्” इत्यनुसन्धानेन प्रवर्त्तते । इह च कस्तथाविधो मार्गाभ्यासे प्रवर्त्तमानः “मोक्षो मम स्यात्” इत्यनुसन्दध्यात्–क्षणः, सन्तानो वा ? न तावत् क्षणः, तस्य एकक्षणस्थायितया निर्विकल्पकतया च एतावतो व्यापारान् कर्त्तुमसमर्थत्वात् । नापि सन्तानः, तस्य सन्तानिव्यतिरिक्तस्य सौगतैरनभ्युपगमात्, सन्ताननिषेधे594 निषिद्धत्वाच्च ।
यच्चान्यदुक्तम्–“निरन्वयविनश्वरेषु”595 इत्यादि, तदप्युक्तिमात्रम्, आत्मनोऽन भ्युपगमे तथाभूतचित्तक्षणेषु एकत्वाध्यारोपानुपपत्तेः596 । तदनुपपत्तिश्च सन्तानभङ्गप्रघट्टके प्रपञ्चिता । निरन्वयविनश्वरत्वे च संस्काराणां597 मोक्षार्थः प्रयासो व्यर्थ । रागाद्युपरमो हि भवन्मते मोक्षः, तदुपरमश्च विनाशः, तस्य च निर्हेतुकतया598 अयत्नसिद्धत्वात् तदर्थानुष्ठानादिप्रयासो निष्फल एव । तेन599 हि प्राक्तनस्य रागादिचित्तक्षणस्य नाशः क्रियेत, भाविनो वाऽनुत्पादः, तदुत्पादकशक्तेर्वा क्षयः, सन्तानस्य वोच्छेदः600 अनुत्पादो वा, निराश्रस्रवचित्तसन्तत्युत्पादो601 वा ? तत्राद्यः पक्षोऽनुपपन्नः; विनाशस्य निर्हेतुकतया भवन्मते602 कुतश्चिदुत्पत्तिविरोधात् । द्वितीयपक्षोऽप्यत एव अनुपपन्नः; उत्पादाभावो हि अनुत्पादः, सोऽभावरूपत्वात् कथं कुतश्चिदुत्पद्येत603 अपसिद्धान्तप्रसङ्गात्604 ? तच्छक्तिक्षयार्थोऽपि तत्प्रयासोऽसङ्गतः; तत्क्षयस्याप्यभावरूपतया कुतश्चिदात्मलाभासम्भवात् । “सन्तानस्योच्छेदार्थोऽनुत्पादार्थो वा तत्प्रयासः” इत्यप्येतेन प्रत्युक्तम्; क्षणोच्छेदानुत्पादवत् तदुच्छेदानुत्पादयोरभावरूपतया605 कुतश्चिदुत्प606त्त्यनुपपत्तेः607 ।
किञ्च,608 सिद्धे वास्तवे सन्ताने तदुच्छेदार्थोऽनुत्पादार्थो वा तत्प्रयासो युक्तः; न चासौ तथाभूतः सिद्धः, क्षणातिरिक्तस्य तस्य वास्तवस्य भवतानभ्युपगमात्, सन्ताननिषेधे निषिद्धत्वाच्च ।
किञ्च, अन्त्यज्ञानस्य ज्ञानान्तराकर्त्तृत्वे609 सन्तानोच्छेदो भविष्यति । तच्च कुतो न करोति सत्त्वात्610 तदुत्पादे शक्तत्वाच्च ? शक्तमपि सहकारिकारणाभावात् नोत्पादयति, इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; तदभा611वस्य612 अप्रतिबन्धकत्वात् । तेन613 हि प्रतिबन्धो भावस्योत्पत्तेः, उत्पादकत्वस्य वा ? तत्राद्यविकल्पोऽनुपपन्नः, शाक्यपक्षे614 हि कारणान्तराभावः615 अभावरूपतया सकलशक्तिविरहस्वभावो भावस्य नोत्पत्तिप्रतिबन्धं कर्त्तुमर्हति । यत् सकलशक्तिविरहस्वभावं न तत् कस्यचिदुत्पत्तिप्रतिबन्धकम् यथा शशविषाणम्, तथाभूतश्च शाक्यमते616 सहकारिकारणाभाव इति । द्वितीयविकल्पोऽप्येतेन प्रतिव्यूढः; उत्पादकत्वस्य617 हि प्रतिबन्धः कार्योत्पादकपदार्थसत्ताऽपहारः, स च अश्वविषाणप्रख्ये तदभावे618 दुर्घटः ।
किञ्च, अन्त्यचित्तक्षणस्य अनर्थक्रियाकारित्वे619 अवस्तुत्वं स्यात्, ततः तज्जनकस्य620 इति, एवमायातमशेषस्य621 चित्तसन्तानस्य अवस्तुत्वम् । अथ स्वसन्तानवर्तिनो ज्ञानक्षणस्य अजनकत्वेऽपि सन्तानान्तरवर्तिनो योगिज्ञानस्य622 जननात् नाऽशेषस्य तत्सन्तानस्याऽवस्तुत्वम्; तदयुक्तम्; रसादेरेककालस्य623 रूपादेः अव्यभिचार्यनुमानाऽभावानुषङ्गात्, अन्त्यक्षणवत्624 रूपादेर्विजातीयकार्यजनकत्वेऽपि625 सजा626तीयाजनकत्वसम्भवात्627 । एकसामग्र्यधीनत्वेन रूपरसयोर्नियमेन कार्यद्वयारम्भकत्वे अन्यत्रापि कार्यद्वयारम्भकत्व स्यात्, योगिज्ञान-अन्त्यक्षणयोरपि एकसामग्र्यधीनत्वाऽविशेषात् । अथ स्वसन्तानवर्त्तिकार्यजननसामर्थ्यवद् भिन्नसन्तानकार्यजननसामर्थ्यम्628 अन्त्यक्षणस्य नेष्यते, तर्हि सर्वथा अर्थक्रियासामर्थ्यरहितत्वेन अस्य629 आकाशकुशेशयवदवस्तुत्वं स्यात् । तथाविधस्यापि वस्तुत्वे सर्वथाऽर्थक्रियारहितस्य अक्षणिकस्यापि वस्तुत्वं स्यात्, तथा च सत्त्वादयः क्षणिकत्वन्न साधयेयु अनैकान्तिकत्वात् । तन्न सन्तानोच्छेदलक्षणा मुक्तिः तत्कारणानुष्ठानप्रयासेन630 प्रसाध्या इति पक्षः क्षेमङ्करः ।
निराश्रस्रवचित्तसन्तत्युत्पत्तिलक्षणा631 सा तत्प्रयासप्रसाध्या इति पक्षस्तु ज्यायान् । केवल “सा चित्तसन्ततिः सान्वया, निरन्वया632 वा” इति वक्तव्यम् ? तत्र अस्याः633 सान्वय पक्ष एव युक्तः;634 तथाभूते एव चित्तसन्ताने मोक्षोपपत्तेः, बद्धो हि मुच्यते नाऽबद्धः । न च निरन्वये चित्तसन्ताने बद्धस्य मुक्तिः सम्भवति, तत्र हि अन्यो बद्धः अन्यश्च मुच्यते । सन्तानैक्याद् बद्धस्यैव मुक्तिरत्रापि635 इति चेत्; ननु सन्तानार्थः636 परमार्थसन्, संवृतिसन् वा स्यात् ? यदि परमार्थसन्, तदा आत्मैव नामान्तरेण उक्तः स्यात् ? अथ संवृतिसन्; तदा एकस्य परमार्थसतोऽसत्त्वाद् “अन्यो बद्धः अन्यश्च मुच्यते” इत्यायातम्, तथा च बद्धस्य मुक्त्यर्थं प्रवृत्तिर्न स्यात् ।
अथ अत्यन्तनानात्वेऽपि क्षणानां दृढतररूपतया एकत्वाध्यवसायात् “बद्धमात्मानं637 मोचयिष्यामि” इत्यभिसन्धाय प्रवर्त्तते; कथमेवं638 नैरात्म्यदर्शनम् ? यतस्तद्भावनाभ्यासान्मुक्तिः स्यात् । अथ शास्त्रसंस्कारप्रभवं तद्दर्शनमस्ति; न तर्हि639 एकत्वाध्यवसायः अस्सखलद्रूपः, इत्येकं640 सन्धित्सोरन्यत्प्रच्यवते641 । अतः कुतो बद्धस्य मुक्त्यर्थं प्रवृत्तिः स्यात् यतो मिथ्याध्यारोपहानार्थं यत्नोऽसत्यपि मोक्तरि [प्रमाणवा॰ १ । १९४] इत्युक्तं शोभेत ?
यत्पुनरुक्तम्642–“उपभोगाश्रयत्वेन”643 इत्यादि; तदप्यविचारितरमणीयम्; हेयोपादेयत्त्वज्ञो644 हि आत्यन्तिकसुखसाधनम् उपभोगा645श्रयमात्मीयञ्चाभिमन्यते646 न तादात्विकसुखसाधनम्; तथाहि–647
एगो648 मे सस्सदो649 अप्पा नाणदंसणलक्खणो ।
सेसा मे बाहिरा भावा सव्वे संजोगलक्खणा650 ॥
[भावपाहु॰ गा॰ ५९]
सञ्जोगमूलं जीवेण पत्ता दुक्खपरम्परा ।
तम्हा संजोगसम्बन्धं650 सव्वं तिविहेण वोसरे ॥
[मूलाचार॰ २ । ४८-४९]
दारा651 परिभवकाराः बन्धुजनो652 बन्धन विष विषयाः ।
काय कोऽय जनस्य मोह ये रिपवस्तेषु मुहृदाशा ॥ [ ]
इत्येव भावयतो विवेकिनः संयोगसम्बन्धिषु653 दुःखहेतुषु654 भावेषु सुखलेशसाधनत्वस्य सद्भावेऽपि अन्यदा आत्यन्तिकसुखसाधनं रत्नत्रयं655 पश्यतः कुतस्तेषु656 आत्मीयबुद्धिः यतस्ततो निवृत्तिर्न स्यात् ? ननु आत्मीयबुद्धेः ततः स्यान्निवृत्तिः यदि एकान्तेन तेषां657 दुःखहेतुत्वमेव स्यात्, न चैवम्, लेशतः सुखहेतुत्वस्याप्यत्र658 सम्भवात्, तेन दुःखहेतुत्वेऽपि659 आत्मीयस्नेहात् येनाकारेण सुखहेतुता तावतांशेन स्वस्योपकारकान् इन्द्रियादीन् मन्यमानः तेषु नात्मीयबुद्धिं जहातीति, तदप्यसाम्प्रतम्; तेषां सुखलेशसाधनत्वेऽपि अन्यस्य660 आत्यन्तिकसुखसाधनस्य661 सद्भावेन निर्विषान्नस्य662 सद्भावेन सविषान्नस्येव663 त्यागसम्भवात् ।
यदप्यभिहितम्–“पिच्चटकाणकुण्टादिदोषदर्शनेऽपि”664 इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्; यतो न सौरूप्यादिगुणदर्शनात्665 स्नेहो भवतीत्यस्माभिरिष्यते, किन्तु उपभोगाश्रयत्वाख्यगुणदर्शनात् । विवेकिनश्च सयोगसम्बन्धिषु666 भावेषु जातिजरामरणप्रबन्धलक्षणसंसारदुःखहेतुत्वाख्यम् आत्यन्तिकदोषं पश्यतो न उपभोगाश्रयत्वाख्यस्य गुणस्य667 दर्शनमस्तीति तन्निबन्धनस्नेहस्य668 व्यावृत्ते कथं दोषदर्शनं स्नेहस्य669 बाधकन्न स्यात् ।
ननु670 तद्दोषं पश्यतो यद्यपि तत्कालेऽनुरागिणी मतिश्चलिता,671 तथापि तत्रासौ नैव अत्यन्तं विरक्तो द्रष्टव्यः, पुनस्तद्गुणलेदर्शनादनुरागसम्भवात्; इत्यप्यसुन्दरम्,672 अज्ञो673 हि तादात्विकदुःखहेतुत्वाख्यस्य674 तादात्विकदोषस्य दर्शनाद् विरक्तः तादात्विकसुखहेतुत्वाख्यस्य तादात्विकगुणस्य दर्शनात् पुनरनुरज्यते इति युक्तम्, हेयोपादेयतत्त्वज्ञस्तु जातिजरामरणप्रबन्धलक्षणदुःखहेतुत्वाख्यस्य आत्यन्तिकदोषस्य दर्शनाद्विरक्तो न तादात्विकसुखहेतुत्वाख्यस्य तादात्विकगुणस्य दर्शनात् पुनरनुरज्यते, किन्तु आत्यन्तिकसुखहेतुत्वाख्यगुणदर्शनात् । न च संयोगसम्बन्धिषु तद्दर्शनमस्ति इति साकल्येनासौ675 तत्र676 उपेक्षालक्षणं677 वैराग्यमात्मसात्करोति । ननु यदि तत्प्रबन्धलक्षणदुःखहेतुत्वेन तत्रासौ विरज्यते तदा आत्मन्यपि विरज्यताम् तथाविधदुःखहेतुत्वस्य678 तत्राप्यविशेषात्, तत्राविरागे वा अन्यत्रापि679 न विरज्येत विशेषाभावादिति, अत्र अज्ञमात्मानभिप्रेत्य एवमुच्यते, तद्विपरीतं वा ? यदि अज्ञम्; तदा सिद्धसाधनम्, हेयोपादेयतत्त्वज्ञानरहिते680 तथाविधदुःखहेतौ आत्मनि वैराग्याऽभ्युपगमात् । हेयोपादेयतत्त्वज्ञानवति तु तस्मिन्681 तथाविधदुःहेतुत्वाभावान्न वैराग्यम् ।
यच्चोक्तम्–“कायक्लेशस्य682 कर्मफलत्वात्” इत्यादि, तदप्यनल्पतमोविलसितम्; हिंसादिविरतिल683क्षणवृतोपबृंहकस्य684 कायक्लेशस्य कर्मफलत्वेऽपि तपस्त्वाविरोधात् । व्रताविरोधी हि कायक्लेशः कर्मनिर्जराहेतुत्वात् तपोऽभिधीयते । न चैवं नारकादिकायक्लेशस्यापि तपस्त्वानुषङ्गः, तस्य हिंसाद्यावेशप्रधानतया तदविरोधित्वासम्भवात्685 । अतः कथं प्रेक्षावतां तेन686 समानता मुमुक्षुकायक्लेशस्य आपादयितुं युक्ता ?
यदपि शक्तिसङ्करपक्षे “स्वल्पेनैव” इत्याद्युक्तम्,687 तत्सूक्तम्;688 विचित्रफलदानसमर्थानां689 कर्मणां शक्तिसङ्करे सति क्षीणमोहान्त्यसमये अयोगिचरमसमये च690 अक्लेशतः स्वल्पेनैव परमशुक्लध्यानरूपेण तपसा प्रक्षयाभ्युपगमात्, जीवन्मुक्तेः परममुक्तेश्चान्यथानुपपत्तेः । स तु तच्छक्तिसङ्करः बहुतरक्लेशसाध्यः इति युक्तः तदर्थोऽनेकविधोपवासादिदुश्चरकायक्लेशाद्यनुष्ठानप्रयासः,691 तमन्तरेण तत्सङ्कराऽप्रसिद्धेः । अतः कथञ्चिदनवच्छिन्नो ज्ञानसन्तानोऽनेकविधदुर्धरतपोऽनुष्ठानात्692 मुच्यते इति प्रेक्षादक्षैःप्रतिपत्तव्यम् ॥ छ ॥
सुषुप्ताद्यवस्थाया नास्ति ज्ञानमिति वैशषिकादीना पूर्वपक्षः–
ननु “अनवच्छिन्नो ज्ञानसन्तानः” इत्ययुक्तम्, सुषुप्ताद्यवस्थायामपि तदवच्छेदप्रतीतेः । किञ्चिदपि अपरिच्छिन्दन्नेव हि “सुषुप्तः”693 इत्युच्यते, तत्र ज्ञानसद्भावे694 तदपरिच्छेदानुपपत्तेः । यदि695 च तत्र ज्ञानसद्भावः स्यात् तदा जाग्रत्सुषुप्तावस्थयोर्भेदो न स्यात्, उभयत्र स्वपरावभासिज्ञानसद्भावाऽविशेषात् । तत्र तत्सद्भावेऽपि निद्रयाऽभिभवात्,696 जाग्रदवस्थायाञ्च तदभावात् नानयोरविशेष इति चेत्, ननु कोऽयं तया697 ज्ञानस्याऽमिभवो नाम–नाशः, तिरोभावो वा ? यदि नाशः, कथं तत्र तत्सद्भावः तस्य698 तद्विरोधित्वात्699 । अथ तिरोभावः, तन्न, स्वपरप्रकाशरूपज्ञानाभ्युपगमे तस्याप्यनुपपत्तेः । अतः सुषुप्ताद्यवस्थायाम् उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य ज्ञानस्यानुपलब्धेः अभाव एव ज्यायानिति ॥ छ ॥
सुषुप्ताद्यवस्थास्वपि ज्ञानसद्भावप्रसाधनम्
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“किञ्चिदप्यपरिच्छिन्दन्नेव700 हि” इत्यादि, तदसमीचीनम्, सुषुप्ताद्यवस्थायां701 स्वापादिसंवेदनस्य702 तत्सुखसंवेदनस्य703 च सद्भावात् । तत्र704 हि ज्ञानानभ्युपगमे “सुखमहमस्वाप्सम्”705 इति सुप्तोत्थितस्य स्वापसुखस्मरणस्य “एतावत्कालं निरन्तरं सुप्तोऽहम् एतावत्कालञ्च सान्तरम्” इति स्वापस्मरणस्य706 चाभावानुषङ्गात्, तस्य707 ज्ञातवस्तुविषयत्वेन स्वविषयज्ञानान्तराविनाभावित्वात् । यत्708 स्मरणं तत् स्वविषयज्ञानान्तराविनाभावि यथा घटादिस्मरणम्, स्मरणञ्च सुप्तोस्थितस्य स्वापसुखादिसंवेदनमिति । अस्य स्वविषयज्ञानान्तरमन्तरेणाप्याविर्भावे709 घटादिस्मरणस्यापि तदन्तरेणाविर्भावः स्यात्, अतः कुतस्तदनुभवादिरपि सिद्ध्येत् ? ततः सुषुप्ताद्यवस्थायां येनानुभवेन स्वापसुखादिस्मरणमाविर्भाव्यते स तद्विषयोऽभ्युपगन्तव्यः ।
एतेन मत्तमूर्च्छिताद्यवस्थायामपि ज्ञानसद्भावः प्रसाधितः, तदवस्थायाः प्रच्युतस्य “तदा मया न किञ्चिदनुभूतम्” इति स्मरणनिबन्धनेन710 येनानुभवेन711 सता आत्मा निखिलानुभवविकलोऽनुभूयते तस्यामवस्थायां सोऽनुभवोऽभ्युपगन्तव्य, तमन्तरेण तत्स्मरणानुपपत्तेः712 । नच713 सुषुप्ताद्यवस्थायां714 स्वापसुखस्य तत्सवेदनस्य वा “इदमित्थम्” इति निरूपणाभावादभावः इत्यभिधातव्यम्; तदहर्जातबालकस्य मुखप्रक्षिप्तस्तन्यजनितसुखेन तत्संवेदनेन चाऽनेकन्तात् । न खलु तत्तेन715 “इदमित्थम्” इति निरूप्यते, अथ च अस्ति । नच दुःखाभावात् सुखशब्दप्रयोगोऽत्र गौणः, अभावस्य प्रतियोगिभावान्तरस्वभावतया716 अभावविचारावसरे व्यवस्थापितत्वात् ।
यदप्युक्तम्–“तत्र717 ज्ञानसद्भावे” इत्यादि; तदप्यसमीक्षिताभिधानम्; तत्र ज्ञानसद्भावेऽपि जाग्रत्सुषुप्तावस्थयोर्भेदोपपत्तेः । यत्र718 हि अनभिभूतं बाह्याध्यात्मिकाऽर्थविचारचतुरं ज्ञानं सा जाग्रदवस्था, यत्र तु निद्राद्यभिभववशात्तद्विपरीतं सा सुषुप्ताद्यवस्था ।
यदपि–“कोऽयं निद्रादिना ज्ञानस्याभिभवः” इत्याद्युक्तम्;719 तत्रास्य तद्वशाद् बाह्याध्यात्मिकार्थविचारविधुरत्वमेवाऽभिभवः । स्वपरप्रकाशस्वभावत्वात्तस्य129 कथं तद्विधुरत्वम् ? इत्यप्यनुपपन्नम्; गच्छत्तृणस्पर्शसंवेदनेन व्यभिचारात्, तस्य तत्स्वभावत्वेऽपि तन्निरूपणासामर्थ्यप्रतीतेः । नहि तत्स्वभावत्वमात्रेणैव720 ज्ञानस्य तन्निरूपणसामर्थ्यम्; सर्वत्राऽनभिभूतस्यैवास्य129 तन्निरूपणसामर्थ्यसम्भवात् । यथा च गच्छत्तृणस्पर्शसंवेदनम् अन्यमनस्कतयाऽभिभूतम् तथा स्वप्नादिसंवेदनं721 निद्रादिना इति युक्तमुत्पश्यामः । कथञ्चैवंवादिनो722 मणिमन्त्रादिना अग्न्यादेः शरावादिना च प्रदीपादेः प्रतिबन्धः सिद्ध्येत् ? नहि तेन723724 तस्य725 नाशः726 प्रतिबन्धः सम्भवति; प्रत्यक्षविरोधात् । नापि तिरोभावः, स्वकार्यजननसमर्थस्यास्य727 तिरोभावस्याप्यसम्भवात् । प्रतीत्यनतिक्रमेणात्र स्वरूपसामर्थ्यप्रतिबन्धाभ्युपगमः अन्यत्रापि728 समानः ।
किञ्च, सुषुप्ताद्यवस्थायां729 ज्ञानाभावं स एवात्मा प्रतिपद्यते, पार्श्वस्थो वा ? यदि स एव; किं तत एव ज्ञानात्, तदभावात्, तदनुपलम्भात्, जाग्रत्प्रबोधदशाभाविज्ञानान्तराद्वा ? न तावत्तत एव; अस्याऽसत्त्वात् । यदसन्न तत् कस्यचित्प्रतिपत्तिहेतुः यथा बन्ध्यास्तन्धयः, असच्च सुषुप्ताद्यवस्थायामभिप्रेतं भवद्भिः ज्ञानमिति । नापि तदभावात्, परिच्छेदकत्वस्य ज्ञानधर्मतया तदभावे730 सम्भवाभावात्, अन्यथा ज्ञानस्यैव “अभाव” इति नामकृतं स्यात् ।
तदनुपलम्भतोऽपि तत्कालभाविनः, अन्यकालभाविनो वा तत्र731 तदभावप्रतिपत्तिः732 स्यात् ? प्रथमपक्षे कथं तत्र सर्वथा ज्ञानाभावः ? तदभावग्राहिणोऽनुपलम्भज्ञानस्य तत्र विद्यमानत्वात् । नापि अन्यकालभाविन, तस्य तत्प्रतिपत्तिहेतुत्वायोगात्733 । नहि अन्यकालोऽनुपलम्भोऽन्यकालस्याभावस्य734 प्रतिपत्तिहेतुः अतिप्रसङ्गात् । अनुपलम्भश्च उपलम्भाभावः, अभावश्च आश्रयग्रहण-प्रतियोगिस्मरणसापेक्षः ग्रहीतुं शक्यः, तत्परतन्त्रतया तद्ग्रहणस्मरणाभावे ग्रहीतुमशक्यत्वात् । अतः अनुपलम्भं तत्रेच्छता तदाश्रयतया तत्र प्रथममात्मा परिच्छेत्तव्यः प्रतियोगी च स्मर्त्तव्यः, अतः कथं सुषुप्ताद्यवस्थायां सर्वथा735 ज्ञानाभावः सिद्ध्येत् ? तन्न अनुपलम्भतोऽपि तत्र तदभावसिद्धिः ।
नापि जाग्रत्प्रबोधदशाभाविज्ञानान्तरात्, तदपेक्षया सुषुप्तादिज्ञानस्य उपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वासम्भवात्, तद्दशाभाविनः तदभावग्राहिणः कस्यचिज्ज्ञानान्तरस्याऽप्रतीतेश्च । “निर्भरसुप्तेन736 मया737 न किञ्चिज्ज्ञातम्” इति प्रबोधदशाभाविज्ञानं तदभावग्राहकत्वेन प्रतीयते एव, इत्यप्यपेशलम्; एतस्मात् तदा तत्सद्भावस्यैव738 प्रतीते । स्मृतिरूपं हि इदम्, “स्मृतिश्च तद्दशायां739 तदभावग्राहिज्ञानान्तरमन्तरेण732 नोपपद्यते” इत्युक्तमनन्तरमेव, तन्न सुषुप्ताद्यवस्थायां स एवात्मा ज्ञानाभावं प्रतिपत्तु समर्थः ।
नापि पार्श्वस्थः; कारणस्वभावव्यापकानुपलब्धेः विरुद्धविधेर्वा तदभावाऽविनाभाविनो लिङ्गस्य अत्रासम्भवात् । न च तत्र तत्सद्भावाऽविनाभाविनोऽप्यस्याऽसम्भवः740 समान इत्यभिधातव्यम्, स्वात्मनि741 तदविनाभावित्वेनाऽवधारितस्य742 प्राणापानशरीरोष्णताकारविशेषादेः तत्सद्भावाऽविनाभाविनो लिङ्गस्य अत्रोपलब्धेः, जाग्रद्दशायामपि अन्यचेतोवृत्ते तद्व्यतिरेकेण743 अन्यतोऽप्रतिपत्तेः ।
ननु744 द्विविधोऽत्र प्राणादिः–चैतन्यप्रभव, प्राणादिप्रभवश्च । तत्र चैतन्यप्रभवो जाग्रद्दशायाम् प्राणादिप्रभवश्च सुषुप्ताद्यवस्थायामिति । तत्र चैतन्यप्रभवप्राणादेर्जाग्रद्दशायां चैतन्यानुमानं युक्तम् न पुनः प्राणादिप्राणादेः । न खलु गोपालघटिकादौ धूमप्रभवधूमादग्न्यनुमानं दृष्टम् अग्निप्रभवधूमादेव तद्दर्शनात्; इत्यप्यचारु; सुषुप्तेतरावस्थयोः प्राणादेर्विशेषाऽप्रतीतेः । यथैव745 हि सुषुप्तः प्राणिति तथैव इतरोऽपि, अन्यथा “किमयं सुषुप्तः746 किं वा जागर्ति” इति सन्देहो न स्यात् । यदि चैते सुषुप्तस्य चैतन्यप्रभवाः न स्युः तर्हि जाग्रतः परवञ्चनाभिप्रायेण सुषुप्तव्याजेनाऽवस्थितस्य तादृशामेव747 तेषां सम्भवो न स्यात् । नहि अग्नेर्जायमानो धूमः प्रयत्नशतैरपि धूमादन्यतो वा जायते, धूमप्रभवो वाऽग्नेः इति । दृश्यन्ते च यादृशा एव748 सुषुप्तस्य प्राणादयः तादृशा एव अस्यापि । तन्नैते भिन्नकारणप्रभवाः । चैतन्येतरप्रभवांश्च प्राणादीन् विवेचयन् वीतरागेतरप्रभवान् व्यापारादीनपि विवेचयतु749 । तथा च सरागा अपि वीतरागवच्चेष्टन्ते वीतरागाश्च सरागवत् अतो वीतरागेतरविभागो निश्चेतुमशक्यः [ ] इति750 विप्लवते ।
सुषुप्तादौ751 च प्रथमः प्राणादिः कुतो जायताम् ? जाग्रद्विज्ञानसहकारिणो जाग्रत्प्राणादेः इति चेत्, न; एकस्माज्जाग्रद्विज्ञानात्752 अनन्तरभावी753 प्राणादिः कालान्तरभावि च प्रबोधज्ञानम् इत्यस्याऽसम्भाव्यमानत्वात् । नहि एकस्मात् सामग्रीविशेषात् क्रमभाविकार्यद्वयसम्भवो754 युक्तः; अन्यथा नित्यादष्यक्रमात् क्रमवत्कार्यद्वयोत्पत्तिः स्यात् । तथा च नाक्रमात् क्रमिणो भावाः [प्रमाणवा॰ १ । ४५] इत्यस्य755 विरोधः । तस्मात् सुषुप्तावस्थाभाविन एव ज्ञानात् तत्कालभाविप्राणादिप्रभवोऽभ्युपगन्तव्यः, अतः कथं तत्र ज्ञानाभावसिद्धिः756 ? ततो ज्ञानस्य कदाचिदपि व्यवच्छेदासम्भवात् सिद्धोऽनवच्छिन्नो ज्ञानसन्तानः, तस्य च मुक्तिकारणानुष्ठानात् प्रतिबन्धककर्मप्रक्षये अनन्तचतुष्टयस्वरूपलाभो मोक्ष इति ।
तथा च घातिकर्मप्रक्षये समुत्पन्नकेवलज्ञानादेर्भगवतो मुक्तिर्यैरभिप्रेता तैः757 जीवन्मुक्तये दत्तो जलाञ्जलिः अनन्तचतुष्टयासम्भवात् । कवलाहारो हि क्षुद्वेदनोदये गृह्यते, तदुदये च क्षुद्दुःखसम्भवात् भगवतः कथमनन्तं758 सौख्यम् ? यतोऽनन्तचतुष्टयस्वरूपलाभलक्षणा जीवन्मुक्तिः स्यात् । न च तत्र759 भुक्त्यावेदकं760 किञ्चित्प्रमाणमस्ति ॥ छ ॥
“केवलिन कवलाहारिण” इति श्वेताम्बराणा यापनीयशाकटायनस्य च पूर्वपक्ष–
नन्विदमस्ति–यदा भुक्तिः अविकलकारणा761 तदाऽसौ भवत्येव यथा छद्मस्थावस्थायाम्, तथाभूता चासौ सयोगिकेवल्यवस्थायामिति762 । द्विविधं763 हि भुक्तेः कारणम्§–बाह्यम्764 आभ्यन्तरञ्च । तत्र बाह्यम्–आहारादि, तत्तावदविकलमास्ते न तत्र विप्रतिपत्तिः । आभ्यन्तरमपि पर्याप्तिवेद्य-तैजस-दीर्घायुष्कोदयलक्षणं § भगवति अविकलमेव । यतो हि शरीरेन्द्रियादिनिष्पत्तिः सा पर्याप्तिः । वेद्यं सुखदुःखसाधकं कर्म । तैजसम् अन्तस्तेजः शरीरोष्मा, यतो भुक्ताऽन्नादिपाको भवति इति । दीर्घमायुः चिरजीवनकारणं कर्म । एतदुदयात् क्षुद्वेदना उपजायते, अस्ति च तदुदयो भगवति अतो भुक्तिसिद्धिः । तदनभ्युपगमे वा तत्र क्षुदभावः प्रमाणात् प्रतिपत्तव्यः । तच्च प्रमाणम्–आगमः, अन्यद्वा स्यात् ? न तावदागमः, सिद्धवत् सयोगकेवलिनि क्षुदभावप्रतिपादकस्य आगमस्याऽसम्भवात्
प्रमाणान्तराच्च निषेधः स्वभावानुपलम्भात्, अन्यतो वा स्यात् ? न तावत् स्वभावानुपलम्भात्; केवलिनो विप्रकृष्टस्वभावत्वात् । नच विप्रकृष्टस्वभावे भावे765 स्वभावानुपलम्भो युक्तः, एकज्ञानसंसर्गिपदार्थान्तरोपलम्भलक्षणत्वात्तस्य । अन्यतोऽपि विधीयमानात्, निषिध्यमानाद्वा तन्निषेधः स्यात् ? यदि विधीयमानात्, तदा तेन विरोधिना भवितव्यम्,766 अविरुद्धविधेरभावाऽसाधकत्वात् । न च क्षुद्विरोधि केवलिनि किञ्चित् प्रतीयते । न च ज्ञानादिगुणा767 एव तत्र तद्विरोधिनः इत्यभिधातव्यम्, यतो ज्ञानादिमात्रस्य क्षुधा विरोधः, तद्विशेषस्य वा ? यदि ज्ञानादिमात्रस्य, तर्हि यथा यथा तद्गुणा विवर्द्धन्ते तथा तथा क्षुधो हानितारतम्येन भवितव्यम् प्रकाशविवृद्धाविव तमसः, न चैवमस्ति । नहि बालादौ ज्ञानाद्यपचये768 क्षुदुपचयः, ततः प्रभृति च ज्ञानाद्युपचये तारतम्येन क्षुदपचयो लक्ष्यते । तन्न ज्ञानादिमात्रस्य क्षुधा विरोधः । अथ ये केवलिगता ज्ञानादयः प्रकर्षपर्यन्तप्राप्ताः तेषामेव क्षुधा विरोधः; तन्न; तथाप्रतिपत्तुमशक्तेः । नहि केवलिज्ञानादयः क्षुधं विरुन्धन्ति इति अर्वाग्दृशा प्रतिपत्तुं शक्यम्; अतीन्द्रियत्वात्तेषाम् ।
किञ्च, अविकलकारणस्य769 भवतोऽन्यभावेऽभावात् विरोधगतिर्भवति शीतस्पर्शस्येव अग्निसन्निधौ । एतच्चात्र770 दुर्घटम्–केवलिगुणानामतीन्द्रियतया771 “एतत्सन्निधौ क्षुन्न भवति”772 इति प्रतीतेरनुपपत्तेः । तन्न विधीयमानात् कुतश्चित् तत्र क्षुधोऽभावसिद्धिः ।
निपिध्यमानश्च773 भावः तस्याः774 कार्यम्, कारणम्, व्यापको वा स्यात् ? यदि775 कार्यम्; तदात्मनिर्वर्त्तनसमर्थाऽविकलकारणस्यैव776 तत् निवृत्तिमवगमयेत् न कारणमात्रस्य, अस्य777 कार्याभावेऽपि778 भावाविरोधात् । कारणमपि निवर्त्तमानं कार्य निवर्त्तयति यथा वह्निर्धूमम्, व्यापकं वा निवर्त्तमानं व्याप्यम् यथा वृक्षः शिंशापाम् । न चात्र क्षुधः कारणस्य व्यापकस्य वा कस्यचिन्निवृत्तिरस्ति । नच मोहनीयादिकर्मचतुष्टयाऽभावात् क्षुधोऽभावः; तस्याः तत्कार्यत्वस्य तत्स्वभावत्वस्य वाऽसम्भवात् । नहि क्षुत् तत्कर्मचतुष्टयकार्या;779 प्राक्प्रतिपादितबाह्याभ्यन्तरकारणप्रभवत्वात्तस्याः । प्रतिपक्षभावनाऽनिवर्त्त्यत्वेन780 मोहस्वभावत्वाऽसम्भवाच्च; यो हि मोहस्वभावः स प्रतिपक्षभावनया निवर्त्त्यते781 यथा क्षमादिभावनया क्रोधादिः, मोहस्वभावा च क्षुद् भवद्भिरिष्टा इति । तथा च क्षुद्वेदनाप्रतीकारार्थं शास्त्रे प्रतिपक्षभावनैव उपदिश्येत न क्लेशभूयिष्ठध्यानाध्ययनविघातकारिणी पिण्डैषणा । शीतोष्णबाधातुल्यत्वाच्च782 क्षुधो न मोहस्वभावत्वम्, अन्यथा तद्बा धाया अपि मोहस्वभावत्वं स्यादविशेषात् ।
ननु भगवतः क्षुदभ्युपगमे अशेपज्ञत्वादिविरोधः, क्षुदुदये अस्मदादिवत्तत्र ज्ञानदर्शनचेष्टादे प्रक्षयात्, तदसमीचीनम्, ज्ञानावरणादिप्रक्षये जातायामपि क्षुधि ज्ञानादिक्षयाऽयोगात्,783 तत्क्षयो हि ज्ञानावरणादिकर्मोदयनिबन्धनः । अतः अस्मदादौ तदुदयातिशया784त्785 तत्क्षयातिशयो786 युक्त भगवति787 तु तदावरणादेरशेषस्यापगमात् सत्यामपि क्षुधि न ज्ञानादिक्षयः । नहि अग्न्यभावे सत्यपीन्धने धूमो भवति । तत्कर्मचतुष्टयप्रभवत्वे788 च क्षुधः एकादश जिने क्षुत्पिपासादयः परीषहाः वेदनीयप्रभवाः789 [ ] इत्यागमविरोधः790 । नच791 उत्कर्षेण देशोनपूर्वकोटिं792 विहरतः सयोगकेवलिनः तावत्कालं कायस्थितिः भुक्तिं विना घटते793 । अथ अनन्तवीर्यत्वात् तां794 विनाप्यस्य तत्स्थितिः; तर्हि आयुष्कर्मणापि795 विना तत्स्थितिप्रसङ्गात् न कदाचित् शरीराद्यपायः स्यात् इति मोक्षाय दत्तो जलाञ्जलिः । तत्स्थितेः आयुष्कर्मापेक्षणे वा आहारापेक्षणमप्यस्तु उभयस्यापि तत्कारणत्वाऽविशेषात् ।
किञ्ञ्च, प्रदीपज्वालाजलधारासमानं796 शरीरम्, तत्र797 च यथा तैलक्षये न प्रदीपज्वालाऽवतिष्ठते जलागमनमन्तरेण वा जलधारा तथा शरीरमपि भुक्त्यभावे798 न स्थितिमास्तिध्नुते799 ।
अथ800 भुक्तिर्दोषः,801 यदुपवासादिप्रत्याख्यानं क्रियते, निर्दोषे च केवलिनि दोषो विरुद्धः; तर्हि निषद्या गमनञ्च अर्हति न प्राप्नोति स्थानयोगादिना निषद्यादेः प्रत्याख्यानात्, वचनञ्च न प्राप्नोति मौनव्रतिकोपलम्भात् ।
अथ मतम्–अशेषज्ञस्य802 मांसादिकं पश्यतः कथ भुक्तिः अन्तरायोपपत्तेः ? तद सङ्गतम्; अवधिज्ञानिभिः परमर्षिभिरनेकान्तात्,803 ते हि सकलं त्रैलोक्यं पश्यन्ति अथ च भुञ्जते, एवं केवल्यपि । इन्द्रियविषये एव हि अन्तरायो नान्यत्र, अन्यथा छद्मस्थावस्थायामप्यन्तरायः स्यात्, भगवता तदापि अवधिज्ञानेन अशेषवस्तुसाक्षात्करणात् ।
न च804 भुक्तौ जिह्वारसप्राप्तेः केवलिनो मतिज्ञानानुषङ्गः; यतो न इन्द्रियविषयसम्बन्धमात्रेण मतिज्ञानं भवति । किं तर्हि ? तत्सम्बन्धे मतिज्ञानावरणक्षयोपशमे च सति । एतच्च प्रक्षीणाशेषावरणे केवलिनि नास्ति इति न तज्ज्ञानानुषङ्गः, अन्यथा श्रोत्रादीन्द्रियाणां दिव्यतूर्यादिरवेण गणधरदेवादिरूपेण सुगन्धिकुसुमधूपवासादिगन्धेन805 मरुत्सिंहासनस्पर्शेन सम्बन्धेऽपि मतिज्ञानमनुषज्येत ।
स806 च भगवान् पूर्वाहे807 अपराह्णे च पादोनप्रहरं धर्मोषदेशनाकाल एव सिंहासनाधिरूढ आस्ते,808 शेषदिनं809 तु दिव्यस्थाने देवच्छन्दकाभिधाने गणधरदेवान्विहाय अन्यमनुष्यतिरश्चामगोचरे ईशानदिशायां समवशरणीयद्वितीयप्राकाराभ्यन्तरवर्त्तिनि गत्वा पल्यङ्के आसने वा यथा सुखमास्ते । तत्र810 च गणधरदेवैरानीतमाहारं सकलदोषशुद्धं ज्ञात्वा क्षुद्वेदनोदये गृह्णाति । ते च “आहारं तदीयहस्ते निक्षिप्तं पश्यन्ति, कथमसौ भुङ्क्ते” इत्येतत्तु न पश्यन्ति, मनुष्यतिरश्चां सर्वज्ञाहारनीनिहाराणामगोचरत्वात् इति ॥ छ ॥
कवलाहारनिरसनपुरस्सर केवलिन नोकर्माहारप्रसाधनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“आहारवेद्यादिकर्मोदयलक्षणबाह्याभ्यान्तरकारणसद्भावात्811 क्षुदुदये सति अविकलकारणा भगवतो भुक्तिर्भवत्येव” इत्यादि, तदसमीचीनम्; यतः812 तत्सद्भावात्तदुदये813 केवलिनि आहारमात्रं प्रसाध्येत कवलाहारो वा ? प्रथमपक्षे सिद्धसाधनम्, आसयोगकेवलिनो जीवा आहारिण [ ] इत्यभ्युपगमात्814 । षड्विधो हि आहारः प्रवचने815 प्रसिद्धः–
नोकम्म–कम्महारो816 कवलाहारो य लेप्पमाहारो ।
उज्ज मणो वि य कमसो आहारो छव्विहो णेयो ॥ [भावस॰ गा॰ ११०]
इत्यभिधानात् । तत्र च कवलाहाराभावेऽपि817 अन्यस्य कर्म-नोकर्माऽऽदानलक्षणस्य आहारस्य भावात् न आहारित्वं भगवतो विरुद्धम् । न818 च कवलाहारेणैव आहारित्वं जीवानामित्यभ्युपगमो युक्तः; एकेन्द्रियाण्डजत्रिदशानाम्819 अभुञ्जानतिर्यङ्मनुष्याणाञ्च अनाहारित्वप्रसङ्गात् । द्वितीयपक्षे तु त्रिदशादिभिर्व्यभिचारः;820 तेषां वेद्यादिकर्मोदयात् क्षुदुदये821 सत्यपि कवलाहाराभावात् । अथात्र822 तदुदयः तमसाधयन्नपि823 केवलिनि प्रसाधयति, तदेतत् केवलिनो महन्माहात्म्यम्–यद्विषयविषमग्रहाभिभूतप्राणिषु824 कवलाहारप्रसाधनाऽसमर्थोऽपि तदुदयः825 तत्र826 समर्थो भवतीति!
किञ्च, “तत्र तदुदयः तत्साधनसमर्थः”827 इत्येतत् कुतः प्रतिपन्नम्–अभ्युपगममात्रात्, प्रमाणतो वा ? यदि अभ्युपगममात्रात्; अतिप्रसङ्गः, सर्वस्य स्वेष्टतत्त्वसिद्धिप्रसङ्गात् । अथ प्रमाणतः; किमत्र प्रमाणम्–प्रत्यक्षम्, अनुमानम्, आगमो वा ? प्रत्यक्षञ्चेत्; किम् ऐन्द्रियम्, अतीन्द्रियं वा ? न तावदैन्द्रियम्; तस्य अशेषज्ञाहारनिहाराऽगोचरत्वाभ्युपगमात्, अन्यथा आहारा य निहारा केवलिणो पच्छन्ना [ ] इत्यागमविरोधः828 । “अतीन्द्रियं तु829 तत्तत्र830 प्रवर्त्तते” इत्यत्र कोशपानं विधेयम् ।
अथानुमानम्; किमत्र लिङ्गम्–तदुदय एव, मनुष्यत्वम्, देहस्थितित्वं वा ? न तावत्तदुदय एव; अस्य त्रिदशादिभिर्व्यभिचारप्ररूपणात् । नापि मनुष्यत्वम्; अयोगकेवलिना अनेकान्तात् । अथास्य मनुष्यप्रकृत्यतिक्रान्तत्वात् नाऽनेन831 अनेकान्तः; तर्हि असिद्धो हेतुः, सयोगकेवलिनोऽपि तद्वत्तदतिक्रान्तत्वात्832 । तदुक्तम्–
मानुषीं प्रकृतिमभ्यतीतवान् देवतास्वपि च देवता यतः ॥
[बृहत्स्व॰ अनन्त॰ श्लो॰ ७५] इति । नापि देहस्थितित्वम्; तथाहि–“भगवतो देहस्थितिः आहारपूर्विका देहस्थितित्वात् अस्मदादिदेहस्थितिवत्” इत्यत्र प्रयोगे किम् आहारमात्रपूर्वकत्वं तत्स्थितेः प्रसाध्येत, कवलाहारपूर्वकत्वं वा ? प्रथमपक्षे “सिद्धसाध्यता” इत्युक्तम् । द्वितीयविकल्पे तु त्रिदशादिभिर्व्यभिचारः, तेषां कवलाहाराभावेऽपि देहस्थितिसम्भवात् । अथ “औदारिकशरीरस्थितित्वात्”833 इति विशिष्य उच्यते ततो न व्यमिचारः; तन्न; तदीयौदारिकशरीरस्थितेः परमौदारिकशरीरस्थितिरूपतया834 अस्मदाद्यौदारिकशरीरस्थितिविलक्षणत्वात् । तस्याश्च835 केवल्यवस्थायां केशादिविवृद्ध्यभाववत्836 तद्भुक्त्यभावोऽविरुद्ध एव ।
अथ तद्वृद्ध्यभावो837 देवोपनीतः838 न घातिकर्मक्षयजः839 येन तद्वत् केवल्यवस्थायां तद्भुक्त्यभावोऽप्यापाद्येत, बालोत्पाटनानन्तरं840 हि इन्द्रो वज्रं नखकेशेषु भगवतो भ्रामयति अतस्तद्वृद्ध्यभाव इति; तदयुक्तम्; वज्रप्रभावतः तेषां मूलतोऽप्युत्थानाभावप्रसङ्गात्, सर्वतीर्थकृतामेकादृशकेशादिप्रतीतिप्रसङ्गाच्च, न चैवम्, ऋषभादितीर्थ कृतां केशकलापस्य गुरुलघुभावेन विलक्षणस्य उपलब्धेः । ततो घातिकर्मक्षयावस्थायां यस्य यावन्तो नखकेशाः तस्य तावन्त एवाऽवतिष्ठन्ते इति । केवल्यवस्थायां841 घातिक्षयजो यथा तच्छरीरस्थितौ केशादिवृद्ध्यभावलक्षणोऽतिशयोऽस्ति842 तथा तद्भुक्त्यभावलक्षणोऽप्यस्तु अविशेषात् । छद्मस्थावस्थावच्चास्य843 भुक्त्यभ्युपगमे844 अक्षिपक्ष्मनिवेशः मेषः नखकेशवृद्ध्यादिश्चाभ्युपगम्यताम् । तदभावातिशयाभ्युपगमे वा भुक्त्यभावातिशयोऽप्यभ्युपगन्तव्यो845 विशेषाभावात् । तपोमाहात्म्यात्846 चतुरास्यत्वादिवच्च अभुक्तिपूर्वकत्वेऽपि शरीरस्थितेर्न कश्चिद्विरोधः । दृश्यते हि पञ्चकृत्वो भुञ्जानस्य यादृशी शरीरस्थितिः तादृश्येव प्रतिपक्षभावनोपेतस्य चतुस्त्रिद्व्येकभोजनस्यापि, तथा प्रतिदिन847 भुञ्जानस्य यादृशी सा तादृश्येव एकद्व्यादिदिनान्तरितभोजिनोऽपि848 । श्रूयते च बाहुवलिप्रभृतीनां संवत्सरप्रमिताहारवैकल्येऽपि विशिष्टा शरीरस्थितिः । आयुःकर्मैव हि प्रधानं तत्स्थितेर्निमित्तम्, भुक्त्यादिकं तु सहायमात्रम् । तच्छरीरोपचयोऽपि लाभान्तरायप्रक्षयात् प्रतिसमयं तदुपचयनिमित्तभूतानां दिव्यपरमाणूनां लाभाद्849 घटते ।
ननु मासं850 वर्षं वा तदभावे तत्स्थितावपि नाकालं तत्स्थितिः851 पुनः तदाहारे प्रवृत्तिप्रतीतेरिति चेत्, कुतः852 तत्स्थितेः आकालमप्रतीतिः–प्रत्यक्षतः, अनुमानाद्वा ? यदि प्रत्यक्षतः, सर्वज्ञवीतरागाय दत्तो जलाञ्जलिः तद्वत् ततः853 तदप्रतीतेरप्यविशेषात् । अनुमानात् तत्सिद्धिरन्यत्राप्यविशिष्टा । यथैव854 हि “ज्ञानप्रकर्पः दोषावरणापकर्षश्च क्वचित् परमप्रकर्षमापद्यते प्रकृष्यमाणत्वात् परिमाणवत्” इत्युच्यते, तथा “एकद्व्यादिदिनान्तरितभोजिनाम् अभुक्तिपूर्वको देहस्थितिप्रकर्षः क्वचित् परमकाष्ठामापद्यते तत्त्वात् तद्वदेव” इत्युच्यतामविशेषात् । तन्न शरीरस्थितेरपि भगवतो वेद्याद्युदयात् क्षुदुदयः कवलाहारप्रसाधनसमर्थः प्रत्येतुं शक्यः ।
असिद्धञ्च अविकलकारणत्वं भुक्तेः, मोहनीयसहायं855 हि वेद्यादिकर्म क्षुदादिकार्यकरणेऽविकलसामर्थ्य भवति, नान्यथा अतिप्रसङ्गात् । यथैव हि पतिते सैन्यनायके असामर्थ्य सैन्यस्य, तथा मोहनीये विनष्टे856 अधातिकर्मणामिति । यथा च निर्विषीकृत्य मन्त्रिणा उपयुज्यमानमपि857 विषं न दाहमूर्च्छादि कर्त्तु समर्थम् तथा शुक्लध्यानानलनिर्दग्धमोहोदयं858 वेद्यादि क्षुधादिकमिति । प्रयोगः–भगवति बुभुक्षा नास्ति, तत्कारणमोहाभावात्, यत्र यत्कारणाभावो न तत्र तत्कार्यम् यथा अनग्निप्रदेशे धूमः, नास्ति च अर्हति मोह इति ।
किञ्च, कर्मणामुदयो859 यद्यनपेक्षः कार्यमुत्पादयेत्, तर्हि त्रिवेदानां कषायाणां वा860 प्रमत्तादिषु उदयोऽस्ति इति मैथुनं भ्रकुट्यादिकञ्च स्यात्, ततश्च मनसः सङ्क्षोभात् कथं शुक्लध्यानावाप्तिः क्षपकश्रेण्यारोहणं861 वा यतः कर्मक्षपणा स्यात् ? नन्वेवं नामाद्युदयोऽपि तत्र स्वकार्यकारी न स्यात्; इत्ययुक्तम्; शुभप्रकृतीनां862 तत्र अप्रतिबद्धत्वेन863 स्वकार्यकारित्वोपपत्तेः । यथैव हि बलवताराज्ञा स्वमार्गानुसारिणा लब्धे देशे दुष्टा जीवन्तोऽपि न स्वदुष्टाचरणविधातारः सुजनास्तु864 अप्रतिहततया स्वकार्यस्य विधातारः, तथा प्रकृतमपि । कथं पुनरशुभप्रकृतीनामेव अर्हति प्रतिबद्धं865 सामर्थ्यं न पुनः शुभप्रकृतीनामिति चेत् ? उच्यते–अशुभप्रकृतीनामर्हन् अनुभागं घातयति न तु शुभप्रकृतीनाम्, यतो गुणघातिनां दण्डो नाऽदोषाणाम् ।
यदि च प्रतिबद्धसामर्थ्यमप्यसातावेदनीयं स्वकार्यकारि स्यात् तर्हि दण्डकपाटादिविधानं866 भगवतो व्यर्थम् । तद्धि867 यदा न्यूनमायुः वेदनीयादिकमधिकस्थितिकं भवति तदा तेन कर्मणां समस्थित्यर्थं विधीयते । नच अधिकस्थितिकत्वेन फलदानसमर्थं कर्म उपायशतेनापि अन्यथा कर्त्तुं शक्यमिति न कश्चिन्मुक्तः स्यात् । अथ तपोमाहात्म्यात् निर्जीर्णम्868 अधिकस्थितिकत्वेन फलदानाऽसमर्थम् आयुःकर्मसमानं869 कर्म क्रियते, तथा वेद्यमपि तद्दानासमर्थं क्रियतामविशेषात् । नच कारणमस्ति इत्येतावतैव कार्योत्पत्तिः, अन्यथा इन्द्रियादिकार्यस्याप्यनुषङ्गात् भगवतो मतिज्ञानस्य रागादीनाञ्च प्रसङ्गः । अथ आवरणक्षयोपशमस्य मोहनीयकर्मणश्च सहकारिणो विरहात् नेन्द्रियादि स्वकार्यं कुर्यात्; अत870 एव वेदनीयमप्यविशेषात् ।
न चेयं बुभुक्षा मोहनीयानपेक्षस्य871 वेदनीयस्यैव कार्यम् येन अत्यन्तप्रक्षीणामोहेऽपि स्यात्, तथाहि–बुभुक्षा872 मोहनीयानपेक्षस्य वेदनीयस्य कार्यन्न भवति इच्छात्वात् रिरंसावत् । भोक्तुमिच्छा873 हि बुभुक्षा, सा कथं वेदनीयस्यैव कार्यम् ? अन्यथा योन्यादिषु रन्तुमिच्छा रिरंसापि तत्कार्यं स्यात्, तथा च कवलाहारवत् स्त्र्यादावपि तत्प्रसङ्गात् नेश्वरादस्य विशेषः । यथा च रिरंसा प्रतिपक्षभावनातो निवर्त्तते तथा बुभुक्षापि । प्रयोगः– भोजनाकाङ्क्षा प्रतिपक्षभावनातो निवर्त्तते आकाङ्क्षात्वात् स्त्र्याद्याकाङ्क्षावत् । नन्वस्तु तद्भावनाकाले तन्निवृत्तिः तदभावे तु प्रवृत्तिः874 पुनः स्यात्, इत्येतत् स्त्र्याद्याकाङ्क्षायामपि समानम् । यथा चास्याः चेतसः प्रतिपक्षभावनामयत्वात् अत्यन्तनिवृत्तिः तथा भोजनाकाङ्क्षाया अपि, यथा च निर्मोहत्वेन स्त्र्याद्याकाङ्क्षा विरुद्धा तथा बुभुक्षापि । तथा च प्रयोगः–न बुभुक्षावान् केवली, तद्विरोधिनिर्मोहस्वभावोपेतत्वात्, यो यद्विरोधिस्वभावोपेतः नासौ तद्वान् यथा उष्णस्पर्शस्वभावोपेतः कश्चित् प्रदेशः न शीतस्पर्शवान्, क्षुद्विरोधिनिर्मोहस्वभावोपेतश्च केवलीति ।
एतेन इदमपि875 प्रत्युक्तम्–“प्रतिपक्षभावनातः क्षुधो निवृत्तौ क्षुद्वेदनाप्रतीकारार्थं शास्त्रे सैव उपदिश्येत न पिण्डैपणा” इत्यादि, चेतसो हि प्रतिपक्षभावनामयत्वसिद्धेः प्राक् पिण्डैपणोपदेशात्, तन्मयत्वसिद्धौ तु कामवेदनानिवृत्तिवत् निःशेषक्षुद्वेदनानिवृत्तिसिद्धेः न किञ्चित् तद्वेदनाप्रतीकारार्थं द्रव्यान्तरैपणया ? अथ876 आकाङ्क्षारूपा क्षुन्न भवति तेन वीतमोहेपि अस्याः877 सम्भवः, कथमेवं रिरंसाया अपि अनाकाङ्क्षारूपायाः878 तत्र759 सम्भवो न स्यात् ? अथ अनाकाङ्क्षारूपताऽस्याः879 प्रतीतिविरुद्धा, तदेतद् बुभुक्षायामपि समानम् । अस्तु वाऽनाकाङ्क्षारूपत्वमस्याः, तथापि दुःखरूपत्वात् अनन्तसुखे880 भगवत्यसम्भवः, यद् दुःखरूपं न तत्तत्र सम्भवति यथा कामपीडादि, दुःखरूपा च क्षुदिति । यत्र हि अनन्तसुखं न तत्र दुःखलेशोऽप्यस्ति यथा सिद्धेषु,881 अनन्तसुखञ्च अर्हति इति । ननु सकलबाधानिवृत्त्यात्मकं यदनन्तं882 सुखं तत्राभिप्रेतं तदसिद्धम्, क्षुद्बाधाभ्युपगमात्,883 सकलकर्मविप्रमुक्तानां सिद्धानामेव हि तथाविधं तदस्ति नाऽर्हताम् तत्र वेदनीयोदयसम्भवादिति, तदसत्; तदुदयस्य884 तत्र तद्बाधाहेतुत्वाभावप्रतिपादनात् ।
किञ्च, अर्हति अनन्तं सुखं सर्वप्रदेशव्यापि अव्याहतमास्ते अप्रादेशिकत्वात्तस्य, सुखदुःखयोरेकत्रैकदा विरोधतोऽसम्भवाच्च, तत्कथं क्षुद्दुःखलेशोऽपि तत्र सम्भाव्यः ? अन्यथा अस्मदादिसुखवत् प्रादेशिकमेव885 तत्सुखं स्यात् । अतः तथावि886धं887 सुखं भगवति सन्निधीयमानं स्वविरुद्धं दुःखं निवर्त्तयति यथा अग्निः शीतम् । तन्निवृत्तौ च तद्व्याप्यायाः क्षुधो निवृत्तिः, व्यापकनिवृत्तौ व्याप्यस्यावश्यं निवृत्तेः वृक्षनिवृत्तौ शिंशपावत् । प्रयोगः–यत्र888 यद्विरोधि बलवदस्ति न तत्र अभ्युदितकारणमपि तद् भवति यथा अत्युष्णप्रदेशे शीतम्, अस्ति च क्षुद्दुःखविरोधि बलवत् केवलिनि अनन्तसुखमिति । तथा,889 यत्कार्यविरोध्यनिवर्त्त्यं890 यत्रास्ति तत्र तदविकलमपि स्वकार्यं न करोति यथा श्लेष्मादिविरुद्धाऽनिवर्त्त्य-पित्तविकाराक्रान्ते पुरुषे न दध्यादि श्लेष्मादि करोति, वेद्यफलविरुद्धाऽनिवर्त्त्यसुखञ्च भगवति इति । ततो निराकृतमेतत्–“नहि891 बालादौ ज्ञानाद्यपचये क्षुदुपचयः” इत्यादि; अनन्तसुखसहभाविनामेव ज्ञानादीनां क्षुद्विरोधित्वव्यवस्थितेः ।
यदप्युक्तम्–“नहि892 केवलिज्ञानादयः क्षुधं विरुन्धन्ति इत्यर्वाग्दृशा प्रतिपत्तुं शक्यमतीन्द्रियत्वात्तेपाम्” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; अतीन्द्रियत्वात्तेषां तद्विरोधित्वाऽप्रतिपत्तौ सर्वार्थसाक्षात्कारित्वादेरपि अप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् । यथैव हि तेषामतीन्द्रियत्वात् “एतत्सन्निधौ क्षुन्न भवति” इत्यर्वाग्दृशा प्रत्येतुं न शक्यते तथा “एते सर्वसाक्षात्कारिणः” इत्यपि । अथ अनुमानात्तेषां तत्साक्षात्कारित्वं प्रतीयते, तद्विरोधित्वेन किमपराद्धं येन एषामनुमानात्893 तन्न894 प्रतीयेत895 ? प्रतिपादितञ्च क्षुद्विरोधित्वानुमानं896 प्राक् इत्यलमतिप्रसङ्गेन । सर्वज्ञत्वाच्च भगवतः क्षुदभावः, क्षुदभ्युपगमे हि तद्वाधया सर्वज्ञता हीयेत निःशक्तिकत्वञ्च स्यात् । अस्मदादौ हि क्षुत्प्रभवपीडाक्रान्ते ज्ञानादेरभावः सुप्रतीतः “क्षुत्पीडितोऽहं न किञ्चिज्जानामि, न किञ्चित्पश्यामि, उत्थातुमपि न शक्नोमि” इति प्रतीतेः ।
यदप्युक्तम्–“ज्ञानावरणादिकर्मोदयनिबन्धनः897 तत्क्षयः” इत्यादि, तदप्यसाम्प्रतम्; प्रक्षीणाशेषावरणस्य भगवतो ज्ञानादिक्षयाभाववत् प्रक्षीणाशेषमोहस्य क्षुत्पीडालेशस्याप्यनुपपत्तेः । मोहनीयसहायं वेदनीयं क्षुत्करणे प्रभुःऽ इति प्राक् प्रपञ्चतः समर्थितत्वात् ।
एकादश जिने [तत्त्वार्थसू॰ ९ । ११] इत्यागमोऽपि क्षुधाद्येकादशपरीपहप्रतिषेधपरः898 प्रतिपत्तव्यः, “एकेन अधिका न दश एकादश” इति व्युत्पत्तेः । मोहनीयसहायस्य वेदनीयस्य कार्यभूताः क्षुधाद्येकादशपरीपहाः, तत्सहायस्य च अर्हति अत्यन्तप्रक्षयात् न वेदनीयोदयोदयमात्रात् तत्र899 ते सन्ति, अन्यथा रोगादिपरीषहाणामपि तत्र सत्त्वप्रसङ्गात्, अस्मदादौ तदुदये900 क्षुत्पिपासावद् रोगादीनामप्युपलम्भात् । छद्मस्थजिनेषु भोगभूमिजादिषु च तदुदयेऽपि रोगादीनामभावाद् व्यभिचारे कवलाहारस्यापि व्यभिचारोऽस्तु, देवादिषु तदुदयेऽपि तदभावात् ।
यच्चान्यदुक्तम्–“उत्कर्षेण901 देशोनपूर्वकोटि विहरत” इत्यादि; तदप्यचारु, शरीरस्थितेः आयुःकर्मण एव नियतनिमित्तप्रतिपादनात्, भुक्तिं विनापि आकालं तत्स्थितेः समर्थितत्वाच्च ।
यदप्यभिहितम्–“भु902क्तेर्दोपरूपतया903 भगवत्यसम्भवे वचनादेरप्यसम्भवः स्यात्” इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्, वचनादेः तीर्थकरत्वकर्मोदयापादितत्वात् दोषरूपत्वासम्भवाच्च,904 नहि अष्टादशदोपेषु905 मध्ये क्षुधादिवद् वचनमपि पठ्यते । भुक्तेरपि वेदनीयोदयापादितत्वात्906 तत्र सत्त्वमस्तु, इत्यप्यसङ्गतम्, मोहसद्भावसहायस्यैवास्य907 तत्सम्पादने सामर्थ्यप्रतिपादनात् । यथैव हि मोहप्रक्षयसहायं तीर्थकरत्वं विशिष्टवचनादिविधाने समर्थ तथा मोहसद्भावसहायं वेद्यं भुक्त्यादिविधाने इति ।
यदप्युक्तम्–“अवधिज्ञानिवत्908 सकलज्ञस्य सकलं जगत्पश्यतोऽपि अन्तरायासम्भवः” इत्यादि; तदप्यनुपपन्नम्; तज्ज्ञानस्य909 सोपयोगतया तत्काल910 एव स्वविषयाऽशेषार्थसाक्षात्करणसम्भवात् । यदैव हि अवधिज्ञानोपयोगमवधिज्ञानी करोति तदैवासौ तद्विषयभूतमशेषं वस्तु पश्यति नान्यदेति, भोजनकाले यद्यसौ उपयोगं करोति तदाऽन्तरायो भवत्येव, नचायं प्रकारः केवलज्ञाने सम्भवति तस्य911 सदा912 उपयुक्तत्वात् ।
यदप्युक्तम्–“नेन्द्रियार्थसम्बन्धमात्रेण913 मतिज्ञानं भवति” इत्यादि; तदप्यसुन्दरम्; विषयविषयिसम्बन्धे समुपजायमानस्य ज्ञानस्य अमतिज्ञानत्वे मतिज्ञानवार्त्तोच्छेदप्रसङ्गात् । अथ मतिज्ञानावरणक्षयोपशमस्य सहकारिणोऽभावात् नेन्द्रियाणि स्वविषयसम्बन्धेऽपि स्वकार्यमाविर्भावयन्ति, तर्हि मोहनीयस्यापि सहकारिणोऽभावात् वेद्यमपि स्वकार्यं न कुर्यात् इत्युक्तम् ।
किञ्च, किमर्थमसौ914 भुङ्क्ते–शरीरोपचयार्थम्, ज्ञानदर्शनवीर्यादिक्षयनिवृत्त्यर्थम्, क्षुद्वेदनाप्रतीकारार्थम्, आयुषोऽसाधितमुक्तिकस्यापवर्त्तननिवृत्त्यर्थम्,915 रसगृद्ध्युपशमार्थम्, लोकानुग्रहार्थं वा ? न तावत् शरीरोपचयार्थम्, लाभान्तरायप्रक्षयात् प्रतिसमयं विशिष्टपरमाणुलाभादेव तत्सिद्धेः । तदर्थ916 तद्ग्रहणे च कथमसौ निर्ग्रन्थः स्यात् शरीरसम्मूर्च्छासम्भवात्917 प्राकृतपुरुषवत् । नापि ज्ञानादिक्षयनिवृत्त्यर्थम्, तत्क्षयनिबन्धनाभावादेव918 तदक्षयप्रसिद्धेः । ज्ञानादिक्षयस्य हि निबन्धनं ज्ञानावरणादिक्षयोपशमः, तस्मिन् सति भोजनाद्यभावे तत्क्षयप्रतीतेः । स च प्रक्षीणाशेषावरणे भगवति नास्ति इति कथं तत्प्रक्षयाशङ्काऽपि यतो भुक्तिः स्यात् ? नापि क्षुद्वेदनाप्रतीकारार्थम्, अनन्तसुखवीर्ये भगवति अस्याः सम्भवाभावस्य उक्तत्वात् । नापि आयुषोऽसाधितमुक्तिकस्य अपवर्त्तननिवृत्त्यर्थम्;919 चरमोत्तमदेहानामनपवर्त्त्यायुष्कत्वादेव920 तथाविधस्यास्य अपवर्त्तनानुपपत्तेः921 । नापि रसगृद्ध्युपशमार्थम्; वीतमोहस्य रसगृद्धेरेवानुपपत्तेः । नापि लोकानुग्रहार्थम्; अनन्तवीर्यस्य वीर्यक्षयनिबन्धनाभावतो भुक्तिमन्तरेणापि922 लोकमनुग्रहीतुं समर्थत्वात् ।
यच्चोक्तम्–“देवच्छन्दके923 गत्वा यथासुखमास्ते” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; यतः समवशरणं विहाय भगवान् किमर्थ तत्र गच्छति–मनोविक्षेपपरिहारेण ध्यानसिद्ध्यर्थम्, निरोधाक्षमत्वतो यथासुखमवस्थानार्थम्, रहस्यकार्यानुष्ठानार्थं वा ? तत्राद्यः924 पक्षोऽयुक्तः; अमनस्कतया भगवतो मनोविक्षेपाऽसम्भवात्, योगनिरोधसद्भावेन उपचारतः तत्र ध्यानाभिधानाच्च । द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः, अनन्तवीर्यस्य निरोधाऽक्षमत्वानुपपत्तेः925 । अनन्तसुखस्य दुःखलेशस्याप्यभावतो “यथासुखम्” इत्यस्यापि दुर्घटत्वात् ।
रहस्यकार्यञ्च निन्द्यम्, अनिन्द्यं वा ? न तावन्निन्द्यम्; प्रक्षीणाशेषदोषस्य निन्द्यकार्यानुष्ठानविरोधात् । अथ अनिन्द्यम्; तत्किं भोजनम्, कर्मक्षपणं वा ? न तावद्भोजनम्; तस्य अमोहे भगवति प्रतिपिद्धत्वात् । अप्रतिषेधे वा कस्मादसौ एकान्ते गत्वा भुङ्क्ते–दृष्टिदोषभयात्, याचकभयात्,926 अनुचितानुष्ठानत्वाद्वा ? तत्राद्यविकल्पोऽनुपपन्नः; भगवतो दृष्टिदोपागोचरत्वात् । यदीयेन हि नाम्ना अन्येपां दृष्टिदोषादेरुपशमो भवति स कथं तद्दोपगोचरः स्यात् ? द्वितीयविकल्पे तु भगवतो महद्दीनत्वं प्रख्यापितम् । न खलु महासत्त्वस्य पृष्ठतो लग्नान् बुभुक्षापीडितशिष्यान् विहाय पितुरिव पुत्रम् एकान्ते गत्वा भोजनं युक्तम् । अनुचितानुष्ठानत्वे तु न तत्र तत्परिकल्पना श्रेयसी स्त्र्यादिसेवनपरिकल्पनावत् ।
कर्मणामपि क्षपण पूर्वोपार्जितानाम्, भुक्तिकालोपार्जितानां वा तत्र927 अर्हता विधीयते ? पूर्वोपार्जितानाञ्चेत्, घातिनाम्, अघातिनां वा ? न तावत् घातिनाम्; तेषां पूर्वमेव क्षपितत्वात् । नाप्यघातिनाम्; तेषां यथाकाल क्षपयिष्यमाणत्वात्, सतत शुक्लध्यानानलतः कर्मेन्धननिचयनिर्दहनसमर्थत्वाच्चास्य । नहि “भगवतः शुक्लध्यानानलो देवच्छन्दके एव प्रज्वलति928 न तु समवशरणादौ” इत्यभ्युपगमो युक्तः; तत्रस्थस्यास्य929 ध्यानान्तरप्रसङ्गात् ।
भुक्तिकालोपार्जितकर्मणां तु कथ क्षपणम् ? प्रतिक्रमणतश्चेत्, अस्तु, परन्तु930 भगवतो निर्दोषता दुर्लभा । यः प्रतिक्रमण931 करोति नासौ निर्दोषः यथा अस्मदादिः, प्रतिक्रमणं करोति च भगवानिति । कृतदोषनिराकरणं हि प्रतिक्रमणम्,932 तत्कुर्वतः कथमस्य933 निर्दोषता स्यात् ? अथ तां त934 न करोति, कथ भुजिक्रियातः935 समुत्पन्नदोपं निराकुर्यात् ? आहारकथामात्रेणापि936 हि अप्रमत्तोऽपि सन् साधुः प्रमत्तो भवति नार्हन् भुञ्जानोऽपि इति महच्चित्रम् । दोषवत्त्वे चास्य श्रेणीतः पतितत्वान्न केवलभाक्त्व स्यात् । 937 यदप्युक्तम्–“भुञ्जानोऽसौ938 गणधरदेवैरपि न दृश्यते” इत्यदि, तत्रादर्शने939 किं कारणम्– बहलतमः पटलाच्छादितत्वम्,940 काण्डपटाद्यावृतत्वम्, विद्याविशेषेण स्वस्य तिरोधानम्, अन्यजनातिशायी माहात्म्यविशेषो वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः, तद्देहदीप्त्या तमःपटलस्य निर्मूलोन्मूलितत्वात् । काण्डपटाद्यावृताय च तस्मै कथं भिक्षा दीयेत941 ? विद्याविशेषाभ्युपगमे942 चास्य विद्याधरादिवत् निर्ग्रन्थताविरोधः । अथ अन्यजनातिशायी माहात्म्यविशेषः कश्चित्तस्येष्यते येन भुञ्जानो नाऽवलोक्यते इति; ननु अन्यजनातिशायी भोजनाभावलक्षण943 एवाऽतिशयः अस्य इष्यताम् तस्यैव प्रमाणोपपन्नत्वात् । ततो भगवतोऽनन्तचतुष्टयलाभलक्षणां जीवन्मुक्तिमिच्छता अनन्तसौख्यमेष्टव्यम् । तदिष्टौ च च भुक्त्यभावोऽभ्युपगन्तव्यः तमन्तरेणास्य अनन्तसौख्यानुपपत्तेः प्रतिपादितत्वात् इति ॥ छ ॥
तल्लक्षणा च मुक्तिः पुंस एव न स्त्रियाः, तस्याः नपुंसकवत्तदयोग्यत्वात्, तन्मुक्तिप्रसाधकप्रमाणासम्भवाच्च ।
स्त्रीनिर्वाणवादे सितपटाना शाकटायनस्य च पूर्वपक्ष–
नन्विदमस्ति तत्प्रसाधकं प्रमाणम्–अस्ति स्त्रीणां निर्वाणम् अविकलकारणत्वात्944 पुंवत् । निर्वाणस्य हि कारणं रत्नत्रयम्, सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः [तत्त्वार्थसू॰ १ । १] इत्यभिधानात् । तच्च स्त्रीषु विद्यते; तथाहि–सर्वज्ञोक्तार्थानाम् “इदमित्थमेव” इति श्रद्धान सम्यग्दर्शनम्, यथावदवगमः945 सम्यग्ज्ञानम्, तदुक्तव्रतस्य946 यथावदनुष्ठानं सम्यक्चारित्रम्, एतद्रत्नत्रयम् । एतच्च स्त्रीषु सिद्ध्यत् सर्वकर्मविप्रमोक्षलक्षणं947 मोक्षं साधयति । नहि स्त्रीषु रत्नत्रयस्य केनचिद्विरोधोऽस्ति यतोऽविकलकारणत्वासिद्धिः स्यात् ।
अथोच्यते–स्त्रियो948 रत्नत्रयविरुद्धा पुंसोऽन्यत्वात् देवादिवत् । सुप्रसिद्धो हि देवनारकतिर्यग्भोगभूमिजानां पुंसोऽन्येषां949 देवादित्वेन रत्नत्रयस्य विरोधः, एवं स्त्रीणां स्त्रीत्वेनैव अस्य660 विरोधः सिद्ध इति, तदसमीक्षिताभिधानम्, यतोऽविकलकारणस्य भवतोऽन्यभावेऽभावात् विरोधगतिर्भवति । स्त्रीत्वसद्भावे च रत्नत्रयाभावः प्रत्यक्षतः, अनुमानात्, आगमाद्वा प्रतीयेत950 ? न तावत् प्रत्यक्षतः, रत्नत्रयस्य अतीन्द्रियत्वात् । नाप्यनुमानतः, तदभावाऽविनाभाविनो लिङ्गस्य कस्यचिदभावात् । नाप्यागमात्; तत्र तदभावावेदिनः तस्याप्यसम्भवात् । नहि सुरनारकादिवत् तत्र951 तदभावप्रतिपादकं किञ्चित् प्रवचनवचनं सम्भवति । नन्वस्तु रत्नत्रयमात्रं952 तत्र न तदस्माभिर्निषिध्यते तस्य मोक्षाऽप्रसाधकत्वात्,953 यत्तु954 मोक्षप्रसाधकं प्रकर्षपर्यन्तप्राप्तम् तस्य तत्राभावात् मोक्षाभावः इति, तदयुक्तम्;955 अदृष्टे विरोधप्रतिपत्तेरनुपपत्तेः । न खलु प्रकर्षपर्यन्तं प्राप्तं रत्नत्रयम् अस्माकं दृश्यम्, न चादृश्यस्य956 विरोधः प्रतिपत्तुं शक्य अतिप्रसङ्गात् । न चाप्रतिपन्नविरोधस्य तस्य660 तत्राभावो ग्रहीतुं शक्यः अतिप्रसक्तेरेव ।
अथ मतम्–अनुमानतः स्त्रीणां निर्वाणाभावप्रतीतेर्न तत्र तत्सद्भावाभ्युपगमो युक्तः; तथाहि–नास्ति स्त्रीणां निर्वाणम् सप्तमपृथिवीगमनाभावात्957 सम्मूर्च्छिमादिवत् इति, तदसङ्गतम्; विपर्ययव्याप्तेरसिद्धितः तद्गमनाभावस्य निर्वाणाभावेनाऽव्याप्तेः958 । इह यद् यत्र नियम्यते तद्विपर्ययेण तद्विपक्षस्य व्याप्तौ नियमो दृष्टः, यथा अग्निना धूमस्य व्याप्तौ धूमाभावेन अग्न्यभावस्य, शिंशपात्वस्य च वृक्षत्वेन व्याप्तौ वृक्षत्वाभावस्य शिंशपात्वाभावेन व्याप्तिः । न चैवमत्र विपर्ययव्याप्तिरस्ति; तदभावश्च सप्तमपृथिवीगमनादेः निर्वाण प्रत्यकारणत्वात् अव्यापकत्वाच्च सिद्धः । नहि सप्तमपृथिवीगमन निर्वाणस्य रत्नत्रयवत् कारणं सिद्धम् गुणाष्टकवद्वा959 व्यापकम् येन तदभावे निर्वाणाभावः स्यात् । नचाकारणाऽव्यापकस्य निवृत्तौ अकार्यव्याप्यस्य960 निवृत्तिः अतिप्रसङ्गात्, अतः सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकमिदं साधनम् । चरमदेहैः निश्चितव्यभिचारञ्च; ते हि तेनैव जन्मना मुक्तिभाजो न सप्तमपृथिवीं गच्छन्ति अथ च मुच्यन्ते ।
किञ्च, विषमगतयोप्यधस्तात्961 उपरिष्टात्तुल्यमासहस्रारं गच्छन्ति च तिर्यञ्चः तदधोगत्यूनताऽहेतुः962 । नहि अधोगतौ स्त्रीपुंसयोरतुल्यं963 सामर्थ्यमिति सुगतावपि964 अतुल्यत्वं युक्तम्, अशुभपरिणामस्य शुभपरिणामं प्रत्यहेतुत्वात् । तथाहि–भुजगखगचतुष्पात्सर्पजलचराणां965 विषमाऽधोगतिः–भुजगानां966 सन्नामसञ्ज्ञिनां प्रथमायाम्,967 खगानां तृतीयायाम्, चतुष्पदां पञ्चम्याम्, सर्पाणां पष्ठ्याम्, जलचराणां सप्तम्यामधोभूमौ उत्पादात्, शुभगतिस्तु समा सर्वेषामेवैषां सहस्रारान्तस्योपरि968 उत्पादस्य969 सम्भवात् ।
न च वादादिलब्ध्यभावात्तासां970 मोक्षाभावः; “इत्थमेव मोक्षः” इति नियमा भावात् । श्रूयन्ते971 हि अनन्ताः सामायिकमात्रसंसिद्धाः972973 [तत्त्वार्थभा॰ सम्बन्धका॰ २७?] यदि च स्त्रीणां यथा वादाद्यतिशयाः तपोविभवजन्मानो न974 सम्भवन्ति तथा मोक्षोपि न स्यात्; तदा आगमे तदतिशयाभाववत् मोक्षाभावोऽप्युच्येत । न ह्यस्य परिशेषणे किञ्चिन्निबन्धनं पश्यामः ।
अथ स्त्रीणां975 वस्त्रलक्षणपरिग्रहसद्भावान्न976 मोक्षः; तर्हि मोक्षार्थित्वात् किन्न तत्977 ताभिः परित्यज्यते ? न खलु वस्त्रं प्राणाः, तेऽपि978 हि मुक्त्यर्थिना परित्यज्यन्ते किं पुनर्न979 वस्त्रम् ? अथ नो कप्पै980 णिग्गन्थीए अचेलाए होत्तए981 [कल्पसू॰ ५ । २०] इत्यागमविरोधः982 तस्याः तत्परित्यागे; तर्हि प्रतिलेखनवत् मुक्त्यङ्गमेव तत्स्यात् । यथैव हि सर्वज्ञैः मोक्षमार्गप्रणायकैः उपदिष्टं प्रतिलेखनं मुक्त्यङ्गं भवति न पुनः परिग्रहः तथा वस्त्रमप्यविशेषात्983 । यदि च धर्मसाधनानां सूत्रविहितानां परिग्रहत्वं स्यात् तदा पिण्डौषधिशय्यादीनामपि वस्त्रवत् परिग्रहत्वं स्यात्§984 तथा च तदुपायिनां मोक्षाभावः स्यात् § । सत्यपि वस्त्रे मोक्षाभ्युपगमे गृहिणां कुतो न मोक्षः इति चेत् ? ममत्वसद्भावात् । नहि गृही वस्त्रे ममत्वरहितः । ममत्वमेव च परिग्रहः । सति हि ममत्वे नग्नोऽपि परिग्रहवान् भवति । आर्यिकायाश्च ममत्वाभावाद् उपसर्गाद्यासक्तमिव अम्बरमपरिग्रहः985 । नहि यतेरपि ग्रामं गृहं वा प्रविशतः कर्म नोकर्म च आददानस्य अपरिग्रहत्वे अममत्वादन्यत् शरणमस्ति ।
अथ986 वस्त्रे जन्तूत्पत्तेः हिंसासद्भावतः चारित्रस्यैवाऽसम्भवात् कथं मोक्षप्राप्तिः ? तन्न; प्रमादाभावे हिंसाऽनुपपत्तेः । प्रमादो हि हिंसा । प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा [तत्त्वार्थसू॰ ७ । १३] इत्यभिधानात् । अन्यथा987 पिण्डौषधिशय्यादौ यतेरपि हिंसकत्वं स्यात् । अर्हदुक्तेन988 यत्नेन सञ्चरतोऽस्य प्रमादाभावादर्हिसकत्वे आर्यिकाया989 990 अपि अहिंसकत्वं स्यादविशेषात् । तदुक्तम्–
जियदु991 य मरुदु अ जीवो अयदाचारस्स णिच्छिदा हिंसा ।
पयदस्स णत्थि बन्धो992 हिंसामेत्तेण993 समिदस्स ॥ [प्रवचनसा॰ ३ । १७]
न च पुरुषैरवन्द्यत्वात्994 स्त्रीणां मोक्षाभावः; गणधरादिभिर्व्यभिचारात्, ते हि नार्हदादिभिर्वन्द्यन्ते अथ995 च मुच्यन्ते । ततो रत्नत्रयमेव तत्कारणं न वन्द्यत्वमवन्द्यत्वं वा ।
न च मायाबाहुल्यात्तासां996 निर्वाणाभावः; पुंसामपि तद्बाहुल्यसद्भावात् । मोहोदयो हि तत्कारणम्, स च उभयोरप्यविशिष्टः ।
न च हीनसत्त्वाः997 स्त्रियः ततो न निर्वान्ति इत्यभिधातव्यम्; यतः सत्त्वं तपःशीलसाधारणम् इह एष्टव्यम् नान्यत्, तस्य998 निर्वाणं प्रत्यनङ्गत्वात् । तच्च आर्यासु999 सुप्रसिद्धमेव । उक्तञ्च–
गार्हस्थ्येऽपि सुसत्त्वा विख्याताः शीलवत्तया1000 जगति ।
सीतादयः कथं तास्तपसि विशीला विसत्त्वाश्च ॥ [स्त्रीमु॰ श्लो॰ ३१]
तथा–
अद्ध1001ट्ठसयमेगसमये1002 पुरुसाणं णिव्वुदी समक्खादा1003 ।
थीलिङ्गेण य वीसं सेसा दसक1004 त्ति बोधव्वा ॥ [ ]
इत्याद्यागमश्च1005 स्त्रीनिर्वाणे प्रमाणम् ।
अथ अत्र स्त्रीशब्देन स्त्रीवेदो गृह्यते, कथमेवमपि स्त्रीणां निर्वाणनिषेधः ? यथैव हि स्त्रीवेदेन पुंसः सिद्धिः तथा स्त्रीणामपि स्यात्, भावो हि सिद्धेः कारणम् ।
किञ्च, द्रव्यत पुरुषः भावतः स्त्रीरूपो भूत्वा यथा निर्वाति तथा द्रव्यतः स्त्र्यपि भावतः पुरुषो भूत्वा किन्न निर्वाति अविशेषात् ? न च सिद्ध्यतो वेदः सम्भवति, अनिवृत्तिवादरसाम्पराये1006 एव अस्य1007 परिक्षयात् । अथ भूतपूर्वगत्या क्षपकश्रेण्यारोहण येन वेदेन करोति तेनासौ मुक्तः इत्युच्यते; ननु किमनेन उपचारेण स्त्रिया एव स्तनप्रजननधर्मादिमत्या निर्वाणमस्तु इति ॥ छ ॥
द्रव्यस्त्रीणा तद्भवनिर्वाणप्राप्तिनिरसनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“अविकलकारणत्वात्”1008 इत्यादि, तत्र अविकलकारणत्वमसिद्धम्; तत्कारणं हि रत्नत्रयम्, तत्किं परमप्रकर्षप्राप्तं सत् तत्कारणं स्यात्, तन्मात्रं वा ? यदि तन्मात्रम्, तदा1009 गृहिणामपि निर्वाणप्रसङ्गः । अथ परमप्रकर्षप्राप्तम्; तन्न, तत्र951 तस्य परमप्रकर्षप्राप्तत्वाऽनुपपत्तेः । तथाहि–निर्वाणकारणज्ञानादिपरमप्रकर्षः1010 स्त्रीषु नास्ति, परमप्रकर्षत्वात्, सप्तमपृथिवीगमनकारणाऽपुण्यपरमप्रकर्षवत् । तथा चेदमयुक्तम्–“अदृष्टे1011 विरोधप्रतिपत्तेरनुपपत्तेः”1012 इत्यादि । प्रत्यक्षतो हि अदृश्यस्यार्थस्य1013 विरोधः प्रतिपत्तुमशक्यो न तु अनुमानादितोऽपि, अन्यथा कथं सप्तमपृथिवीगमनकारणाऽपुण्यपरमप्रकर्षस्यापि तत्र विरोधप्रतिपत्तिः स्यात् ?
यदप्युक्तम्–“सप्तमपृथिवीगमनाभावस्य1014 निर्वाणाभावेनाऽव्याप्तेः” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; अकार्यकारणस्यापि कृत्तिकोदयात् शकटोदयादेः प्रतिपत्तिदर्शनात् । अविनाभावो हि गम्यगमकभावे निबन्धनं न कार्यकारणत्वादि, स1015 चात्र अस्त्येव । न खलु तादात्म्यतदुत्पत्त्योरेव अविनाभावो नियतः, कृत्तिकोदयादेः शकटोदयादिकं प्रत्यगमकत्वप्रसङ्गात् इति । एतच्च सौगतोपकल्पितव्याप्तिविचारावसरे सप्रपञ्चं1016 प्रपञ्चितम् । अतश्च “सप्तमपृथिवीगमनादेः निर्वाणं प्रत्यकारणत्वादव्यापकत्वाच्च” इत्यादि प्रत्युक्तम् । कथञ्चैववादिनो अर्वाग्भागाभावात् परभागाभावो निश्चीयेत, अनयोः1017 तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणप्रतिबन्धासभवात् ? अथात्र एकार्थसमवायः1018 सम्बन्धोऽस्ति तस्मा 1019 देव अनयोः गम्यगमकभावो भविष्यति, ननु नैयायिकस्य मतमेतन्न सिताम्बरस्य1020 । न खलु समवायासिद्धौ तस्य1021 एकार्थसमवायसिद्धिरुपपद्यते तत्सिद्धिपूर्वकत्वात्तस्याः1022 । अस्तु वा तत्सिद्धिः; तथापि–अतस्तयोर्गम्यगमकभावे1023 प्रकृतयोरपि1024 सोऽस्तु तत्राप्येकार्थसमवायसद्भावात्, यत्रैव हि आत्मनि सप्तमपृथिवीगमनयोग्यता समेवता1025 तत्रैव मुक्तिगमनयोग्यतापि । न च सप्तमपृथिवीगमनाभावात् स्त्रीणां निर्वाणनिषेधः साधयितुमिष्टः येनोक्तदोपानुषङ्गः स्यात्, किं तर्हि ? परमप्रकर्षत्वाद्धेतोः दृष्टान्ते सिद्धसाध्यव्याप्तिकात् निर्वाणकारणाभावः तत्र951 साधयितुमिष्टः । तदभावाच्च1026 निर्वाणाभावः स्वयमेव तत्र सेत्स्यति । न खलु निर्हेतुका1027 कार्यस्योत्पत्तिः अतिप्रसङ्गात् । ततोऽयुक्तमुक्तम्1028–“सप्तमपृथिवीगमनं1029 न निर्वाणस्य रत्नत्रयवत् कारणम्” इत्यादि ।
यदपि–“चरमदेहैः निश्चितव्यभिचारम्” इत्याद्युक्तम्;1030 तदप्ययुक्तम्; यतः सप्तमपृथिवीगमनाभावः तन्निर्वर्त्तनसमर्थकर्मार्जनसामर्थ्याभावः । स च स्त्रीष्वेवास्ति न चरमशरीरिषु1031 । श्रूयते हि भरतप्रभृतिचक्रवर्त्तिनां चरमशरीराणामपि प्रयाणकसमये1032 सप्तमपृथिव्यां गमनयोग्यकर्मार्जना, देवार्चनसमये तु सर्वार्थसिद्धाविति । उत्कृष्टो हि शुभोऽशुभश्च परिणामः यथाक्रमम् उत्कृष्टायाः शुभगतेः अशुभगतेर्वा हेतुभूतं कर्म आरभते, तत्परिणामप्रारम्भे1033 च पुरुषस्यैव सोमर्थ्य न स्त्रियाः । यथैव हि तस्याः तीव्रतराशुभपरिणामे सामर्थ्याभावः तथा उत्कृष्टशुभपरिणामेऽपि । उत्कृष्टशुभपरिणामेन च मुक्तिः ।
एतेन “विषमगतयोऽप्यधस्तात्” इत्याद्यपि1034 प्रतिव्यूढम्; प्रकृष्टगतिप्रारम्भहेतुभूतकर्मोपार्जनसमर्थस्यैव मुक्तियोग्यतोपपत्तेः न तद्विपरीतस्य । श्रूयते हि प्रतिनियताऽवान्तरगतिप्रारम्भककर्मवशात् प्रतिनियतोत्पादस्थानानामपि नारकाणां क्षपितकर्मणां तिर्यग्लोके सर्वेषामपि नियमतः सञ्ज्ञिपञ्चेन्द्रियेषु1035 तिर्यक्षु मनुष्येषु चोत्पादः, देवानाञ्च तथाविधकर्मवशात्1036 प्रतिनियतोपपादस्थानोत्पन्नानां1037 तिर्यग्लोक एव तेषु1038 एकेन्द्रियेषु च नियमेनोत्पाद इति । न च तथाविधकर्मोषार्जनसामर्थ्येन मुक्तियोग्यता सम्भवति इति न मुक्तियोग्यताविचारावसरे किञ्चिदनेन प्रयोजनम् । यस्य तु उपरिष्टात् प्रकृष्टशुभगतिप्रसाधने सामर्थ्यम् तस्य अधस्तात् प्रकृष्टाशुभगतिप्रसाधनेऽपि1039 तदस्ति यथा पुंस इति स्त्रीणां प्रकृष्टायां शुभगतौ सामर्थ्यभ्युपगच्छता अशुभगतावपि तथाविधायां तदभ्युपगन्तव्यम् । तथा च इत्थी1040 छठ्ठीओ अहो न उप्पजन्ति [ ] इत्यादि भवदीयागमविरोधः ।
यच्चान्यदुक्तम्–“न1041 च वादादिलब्ध्यभावात्तासां मोक्षाभावः” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्,1042 यतो1043 यत्र ऐहिकवादविक्रियाचारणादिलब्धीनामपि हेतुः सयमविशेषो नास्ति तत्र मोक्षहेतुरसौ1044 भविष्यतीति कः सुधीः श्रद्दधीत ? वादलब्धिः1045 खलु इन्द्राद्यास्थानेषु बृहस्पत्यादिष्वपि प्रतिबन्धकेषु सत्सु छलजात्यादिपरिहारेण स्वतत्त्वप्रतिपादनसामर्थ्यम् । विक्रियालब्धिः इन्द्रादिरूपोपादानशक्तिः । चारणलब्धिः गगनगमनसामर्थ्यम् । आदिशब्दात् अक्षीणमहानसादिलब्धिपरिग्रहः1046 । तद्धेतुश्च संयमविशेषो न स्त्रीणां प्रवचने प्रतिपाद्यते ।
यदप्यभिहितम्–“आगमे1047 वादादिलब्ध्यतिशयाभाववत् मोक्षाभावोऽप्युच्येत” इत्यादि, तदप्यभिधानमात्रम्; संयमविशेषनिषेधादेव आगमे तासां मोक्षाभावप्रतिपादनप्रसिद्धेः । सुप्रसिद्धो हि आगमे पुसां मोक्षहेतो आचेलक्यादिसंयमविशेषस्य विधिः, स्त्रीणां तु निषेधः1048 । न च कारणाभावे कार्योत्पत्तिः अतिप्रसङ्गात् । सयममात्रं तु सदपि आसां न मोक्षहेतुः तिर्यग्गृहस्थादिसंयमवत्1049 । तथा, नास्ति स्त्रीणां मोक्षः परिग्रहवत्त्वात् गृहस्थवत् ।
यदप्युक्तम्–“प्रतिलेखनवत्1050 मुक्त्यङ्गमेव वस्त्रम्” इत्यादि; तदप्यचारु; यतः प्रति लेखनं तावत् संयमप्रतिपालनार्थ भगवतोपदिष्टम्, वस्त्रं तु किमर्थमुपदिष्टमिति ? तदपि तत्प्रतिपालनार्थमिति चेत्, तथाहि–अभिभूयन्ते प्रायेण विवृताङ्गोपाङ्गसन्दर्शनजनितचित्तभेदै पुरुषैः अङ्गना अकृतप्रावरणाः घोटिकेव घोटकैरिति, तत्र कुतस्ताः1051 तैरभिभूयन्ते न पुनस्ते1052 ताभिः अकृतप्रावरणत्वाविशेषेऽपि1053 इति वक्तव्यम् ? तासामल्पसत्त्वोपेततया अभिभाव्यत्वाच्चेत्, सुप्रसिद्धो ह्ययं विभागः गवाश्वादौ स्त्रीप्रकृतिरभिभाव्या1054 पुरुषप्रकृतिरभिभाविका इति; तदेतन्महामोहविजृम्भितम्, यासामतितुच्छसत्त्वानां प्राणिमात्रेणाप्यभिभवः ताः सकलत्रैलोक्याभिभावककर्मराशिप्रक्षयलक्षणं1055 मोक्षं महासत्त्वप्रसाध्यं प्रसाधयन्तीति !
यदप्युक्तम्–“यदि1056 धर्मसाधनानां परिग्रहत्वं स्यात्” इत्यादि; तत्र कोऽयं धर्मः यत्साधनत्वं वस्त्रस्य स्यात्–पुण्यविशेषः, संयमविशेषो वा ? प्रथमपक्षे कथं तन्मुक्तिहेतुः ? आगमविहितविधिना गृह्यमाणस्यास्य1057 गृहस्थवत् पुण्यस्यैव हेतुत्वात् । पुण्यहेतोश्च मुक्तिहेतुत्वे दानादेरपि तद्धेतुत्वप्रसङ्गः । संयमविशेषहेतुत्वं1058 तु तस्य दुरुपपादम्, बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहपरित्यागो हि संयमः, स च याचनसीवनप्रक्षालनशोषणनिक्षेपादानचौरहरणादिमनःसङ्क्षोभकारिणि1059 वस्त्रे गृहीते कथं स्यात् ? प्रत्युत संयमोषघातकमेवैतत् बाह्याभ्यन्तरनैर्ग्रन्थ्यप्रतिपन्थित्वात् ।
नन्वेवं पिण्डौषध्यादीनामपि परिग्रहत्वप्रसङ्गात् कथं तदादायिनामपि मोक्षः स्यात् ? इत्यप्यसारम्; तेषाम् उद्गमादिदोषपरिहारेण उपादीयमानानां रत्नत्रयोपबृंहणहेतुत्वात् । न हि ते सिद्धान्तविहितविधिना उपादीयमाना मोक्षहेतोरपकर्त्तारः । तदग्रहणे च अपूर्णेऽपि काले विपत्तेरापत्तेः आत्मघातित्वं स्यात्, वस्त्राऽग्रहे तु नाऽयं दोषः । षष्ठाऽष्टमादिक्रमेण च मुमुक्षुभिः पिण्डादिकमपि त्यज्यते, परमनैर्ग्रन्थ्यभाग्भिः तैः प्रतिलेखनञ्च, न तु स्त्रीभिः कदाचिद्वस्त्रम् । नच गृहीतेऽपि वस्त्रे ममेदम्भावस्य आसामसम्भवादपरिग्रहत्वं वाच्यम्, विरोधात्, बुद्धिपू1060र्व1061 हि पतितं वस्त्रं हस्तेनादाय परिदधानाया मूर्च्छारहितत्वानुपपत्तेः, यद् बुद्धिपूर्व पतितमप्यादीयते न तत्र मूर्च्छाभावः यथा सुवर्णादौ, तथा आदीयते च स्त्रीभिर्वस्त्रमिति ।
एतेन “उपस1062र्गाद्यासक्तमिव1063 अम्बरमपरिग्रहः” इत्यादि प्रत्याख्यातम्; उपसर्गाद्यासक्ते वस्त्रे पतिते बुद्धिपूर्वग्रहणासम्भवात् ।
अथोच्यते–स्त्रीणां वस्त्रत्यागाभ्युपगमे कुलस्त्रीणां लज्जाभूयिष्ठत्वात् दीक्षाग्रहणमेव न स्यात्, वस्त्रे तु सति तत्परिग्रहमात्रं दोषः सकलशीलपरिपालनं तु गुणः इति त्यागोपादानयोः गुणदोषाल्पबहुत्वनिरूपणेन भगवता वस्त्रमुपदिष्टं तासामिति, तदेतदस्माकमभीष्टमेव, नहि अत्रार्थे1064 वयं विप्रतिपद्यामहे, मोक्षे एव अस्माकं विप्रतिपत्तेः । नच तच्छीलं मोक्षप्रसाधनाय1065 प्रभवति परिग्रहवदाश्रितत्वात् गृहस्थशीलवत् । नहि गृहस्थशीलं त्यागोपादानयो गुणदोषाल्पबहुत्वनिरूपणेन भगवतोपदिष्टमपि मोक्षप्रसाधनाय1066 प्रभवति एव प्रकृतमपि । अथ तच्छील1067 हिंसाशबलितत्वात् न तत्प्रसाधनाय प्रभवति; तदन्यत्रापि समानम् । न खलु स्त्रीसम्बन्धि शीलं हिंसाशबल न भवति, यूकालिक्षाद्यनेकजन्तुसम्मूर्च्छनाधिकरणवस्त्रसमन्वितत्वात्1068 गृहस्थशीलवत् । तत्सम्मूर्च्छनाधिकरणस्य च वस्त्रस्य हिंसानङ्गत्वे मूर्द्धजानामपनयनानर्थक्यं स्यात् ।
यदप्यभिहितम्–“प्रमादाभावे1069 तासां हिंसानुपपत्तेः” इत्यादि; तदप्यपेशलम्, लोभकषायपरिणतौ1070 तासामप्रमत्तत्वानुपपत्तेः,1071 तत्परिणतेरेव प्रमादत्वात् । तदुक्तम्–
विकहा1072 तहा कसाया इदिय णिद्दा य तह य पणगोयोय ।
चदु चदु पण एगेगे1073 हुन्ति पमादा हु पण्णरस ॥ [पचसं॰ १ । १५] इति ।
लोभकषायपरिणतिश्च स्त्रीणां बुद्धिपूर्वं1074 वस्त्रस्वीकारात् अस्तीत्यवसीयते । अथ वीतरागत्वेऽप्यासां लज्जापनोदार्थं तत्स्वीकारसभवात् नातस्तासां तत्परिणतिसिद्धिः, नन्वेवं कामपीडापनोदार्थं1075 कामुकादिस्वीकारोप्यासां1076 किन्न स्यादविशेषात् ? अथ तत्पीडासद्भावे1077 वीतरागत्वं तासां विरुद्ध्यते, तदेतत् लज्जासद्भावेऽपि समानम् । न खलु वीतरागस्य लज्जा उपपद्यते, सति रागे बीभत्सावयवप्रच्छादनेच्छारूपत्वात्तस्याः1078 । यो वीतरागो नासौ लज्जावान्, यथा शिशुः, वीतरागा च भवद्भिरभिप्रेता आर्यिका इति ।
यदि च पुंसाम् अचेलः संयमो मुक्तेर्हेतुः स्त्रीणां तु सचेलः; तदा कारणभेदात्1079 मुक्तेरप्यवश्यमनुषज्येत भेदः । योऽत्यन्तभिन्नः संयमः सोऽत्यन्तभिन्नकार्यारम्भकः यथा यतिगृहिसंयमोऽत्यन्तभिन्नस्वर्गाद्यारम्भकः, अत्यन्तभिन्नश्च सचेलाऽचेलरूपो मुक्तिहेतुतयाऽभिप्रेतः आर्य-अर्यिकासयमः इति । न चानयोः1080 मुक्तिभेदोऽस्ति; सकलकर्मक्षयलक्षणाया मुक्तेः उभयोर्भवद्भिस्तुल्यतयाऽभ्युपगमात् ।
किञ्च, सचेलसंयमस्य मुक्तिहेतुत्वे मुक्त्यर्थिनां न वस्त्रादेस्त्यागः कर्त्तव्यतया उपदिश्येत, उपदिश्यते चासौ1081 तेषां तथा, अतो वस्त्रादेर्मुक्त्यङ्गतानुपपत्तिः । प्रयोगः– वस्त्रं मुक्तेरङ्गं न भवति, मुक्त्यर्थिनां तत्त्यागस्य कर्त्तव्यतयोपदिश्यमानत्वात्, यत्त्यागो मुक्त्यर्थिनां कर्त्तव्यतयोपदिश्यते न तत् मुक्तेरङ्गम् यथा मिथ्यादर्शनादि, कर्त्तव्यतयोपदिश्यते च तेषां वस्त्रत्याग इति । यत्पुनः मुक्तेरङ्गं न तत्त्यागस्तदर्थिनां कर्त्तव्यतया उपदिश्यते यथा सम्यग्दर्शनादेरिति ।
यच्चान्यदुक्तम्–“पुरुषैरवन्द्यत्वस्य1082 गणधरैर्व्यभिचारः” इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम्, यतोऽर्हतां तीर्थकरत्वनामपुण्यातिशयवशात् परममहत्त्वपदप्राप्तत्वेन अखिलजनैर्वन्द्यत्वमेव न वन्दकत्वम् । नहि कश्चित् तत्पदादधिकपदार्हो जगत्यस्ति यस्य ते1083 वन्दका1084 भविष्यन्ति, गणधराणां तु तथाविधपुण्याऽभा1085वात्1086 तत्पदप्राप्तेरभावान्न1087 तद्वद्1088वन्द्यत्वम्1089 । मुक्तिसामग्री तु तीर्थकरेतरेषां1090 सिद्ध्यतां न विशिष्यते । आर्यिकायास्तु1091 सा विशिष्यते, तद्धेतुरत्नत्रयाभावात् । तथा, स्त्रीणां न निर्वाणपदप्राप्तिः, यतिगृहिदेववन्द्यपदाऽनर्हत्वात्, नपुंसकादिवत् । यतीनां हि वन्द्यं1092 पदं द्विविधम्–परम्, अपरञ्च । तत्र परम्–तीर्थकरत्वलक्षणम् । अपरम्–आचार्यादिलक्षणम् । तदुभयमपि पुंसामेव उपदिश्यते न स्त्रीणाम् । तथा गृहिणां देवानाञ्च वन्द्यं पदं द्विविधम्–पराऽपरभेदात् । तत्र तेषां वन्द्यं परं पदम्–चक्रवर्त्तित्वम्1093 इन्द्रत्वञ्च । अपरम्–महाममाण्डलिकादि सामानिकादि च । तदपि पुंसामेव श्रूयते न स्त्रीणाम् । प्रतिगृहञ्च प्रभुत्वं पुंसामेव न स्त्रीणाम् । तथा पितरि सत्यसति च पुत्रस्यैव लघोः विरूपकस्यापि1094 सर्वत्र कार्येऽधिकारो न पुत्रीणां महतीनां सुरूपाणामपि । अतो यासां सांसारिकलक्ष्म्यामपि अधिकारो नास्ति तासां मोक्षलक्ष्म्यामधिकारो भविष्यति इति किमपि महाद्भुतम् !
ननु यदि महत्याः श्रियोऽनर्हत्वात्तासाममुक्तिः तदा गणधरादीनामप्यमुक्तिः स्यात् महत्याः तीर्थकरत्वश्रियः तेपामप्यनर्हत्वाविशेषात्; इत्यप्यसुन्दरम्, व्यक्तिभेदस्यात्र1095 विधिनिषेधयोरनङ्गत्वात् । पुरुषवर्गो हि महत्यां श्रियामधिकृतो न स्त्रीवर्गः अतस्तत्परिहारेण1096 तस्यैव मुक्तिरभ्युपगन्तव्या, न पुनः क्वचिद्व्यक्तौ तथाविधश्रियोऽसम्भवेऽपि1097 मुक्त्युपलम्भाद् व्यभिचारमुद्भाव्य मुक्तिं प्रति स्त्रीणां तत्समानताऽऽपादयितुं युक्ता । न खलु एकस्य राजपुत्रस्य राज्यप्राप्तौ अन्यतत्पुत्राणां तदप्राप्तितः1098 ततो हीनत्वेऽपि पुत्र्या समत्वं युक्तम्, पुत्रवर्गात् पुत्रीवर्गस्य सकलव्यवहारेषु लोके अत्यन्तविलक्षणतया प्रसिद्धेः । ततः स्त्रीणां न मोक्षः पुरुषेभ्यो हीनत्वात् नपुंसकादिवत् । न च तेभ्यो हीनत्वमासामसिद्धम्, अनन्तरमेव अस्य समर्थितत्वात् ।
इतश्च तत्सिद्धम् यतः सारण1099वारणपरिचोदनादीनि1100 स्त्रीणां पुरुषाः कुर्वन्ति न स्त्रियः पुरुषाणाम्, तीर्थकराकारधराश्च पुरुषा न स्त्रियः । उक्तञ्च–
सारणवारणपरिचोयणाइ1101 पुरिसा करेई णहु इत्थी1102 [ ]
ननु न हीनत्वमधिकत्वं वा मुक्तेरङ्गम्, किन्तु रत्नत्रयं शिष्याचार्यवत्, तथाहि– शिष्या आचार्येभ्यो हीनाः ते तु तेभ्योऽधिकाः अथ च उभयेषां मुक्तिः, तद्वद् आर्याणाम्1103 आर्यिकाणाञ्च सा भविष्यति, इति च श्रद्धामात्रम्, यतः शिष्याचार्यवत् हीनाधिकत्वेऽपि स्त्रीपुरुषयोर्मुक्तिः अविशेषतः स्यात् यदि तद्वत्1104 तयोरपि मुक्तिहेतुभूतं रत्नत्रयमविशेषतः स्यात्, न च स्त्रीषु तदस्ति, तद्धेतुभूतस्यास्य प्रपञ्चतः तासु प्रागेव प्रतिषिद्धत्वात् । रत्नत्रयमात्रं तु तत्र सदपि न तद्धेतुः, गृहस्थादेरपि मुक्तिप्रसङ्गात् । नहि प्रचण्डमार्त्तण्डप्रसाध्ये कार्ये प्रदीपस्य स्वप्नेऽपि सामर्थ्यं प्रतीयते ।
यदप्युक्तम्–“गार्हस्थ्येऽपि1105 सुसत्त्वाः” इत्यादि, तदप्यविचारितरमणीयम्, नहि यथा अनेकदुर्धरपरीषहसहत्वेन अखिलकर्मनिर्मूलनसमर्थं महासत्त्वं पुसां प्रसिद्धम् तथाविधं स्वप्नेऽपि स्त्रीणामस्ति । स्त्रीवर्गापेक्षयैव सीतादीनां सत्त्वप्रकर्षसम्भवात् “महासत्त्वाः” इत्युच्यन्ते । नहि तासां पुंसामिव सत्त्वाधिक्यमस्ति1106 क्वापि कार्ये । तथाविधसत्त्वविकलानाञ्च तासां कथं महासत्त्वसाध्यमुक्तिहेतुरत्नत्रयसमग्रता स्यात् । तथाहि–न स्त्रीशरीरं मुक्तिहेतुरत्नत्रयसमग्रतोपेताऽऽत्माश्रयः महता पापेन निर्वर्त्तितत्वात् नारकादिशरीरवत् ।
किञ्च, अखिलकर्मक्षपणाप्रारम्भहेतोस्तस्य1107 तदाश्रयतोपपद्यते1108 । न1109 च स्त्रीशरी रस्य तत्प्रारम्भहेतुतोपपद्यते । तथाहि–न स्त्रीशरीरं1110 सकलकर्मक्षपणाप्रारम्भहेतुः महता पापेन मिथ्यात्वसहायेन उपार्जितत्वात् नारकादिशरीरवत् । स्त्रीनिर्वर्त्तकं हि कर्म महत्पापम् न मिथ्यादृष्टेरन्येन उपार्ज्यते । यद्यपि सासादनसम्यग्दृष्टिरपि तदुपार्जयति तथाप्यसौ सम्यग्दर्शनमवसादयन्1111 मिथ्यादृष्टिरेव, मिथ्यादर्शनाभिमुखस्यास्य1112 मिथ्यादर्शनेनैव व्यपदेशात् । सम्यड्मिथ्यादृष्टिरपि1113 हि तत्तावत् नार्जयति, किमङ्ग1114 पुनः सम्यग्दृष्टिः ? स्त्रीत्वेन उत्पद्यमानोऽपि जीवो मिथ्यात्वपरिणत1115 एव उत्पद्यते । तदुक्तम्–
छसु1116 हेट्ठिमासु पुढविसु जोइस–वण–भवण–सव्वैत्थीसु ।
वारेस1117 वारस मिच्छुववादे1118 सम्माइट्ठी ण उप्पयदि ॥ [पञ्चसं॰ १ । १९३ ?]
यासाञ्च उत्कृष्टस्थितिकदेवपदप्राप्तिरपि नास्ति ताः मोक्षपदं प्राप्स्यन्ति इति महन्न्यायकौशलम् !
यदप्युक्तम्–“अ1119ट्ठसमयेगसमये”1120 इत्याद्यागमश्च स्त्रीनिर्वाणे प्रमाणम्ऽ इत्यादि; तदप्यनल्पतमोविलसितम्; अस्य आगमस्य अस्मत्प्रत्यप्रमाणत्वात्,1121 तदप्रमाणत्वञ्च प्रमाणबाधितार्थप्रतिपादकत्वात् सुप्रसिद्धम् । यथा च स्त्रीनिर्वाणलक्षणोऽर्थः प्रमाण बाधितः तथा प्रपञ्चतः प्राक् प्रतिपादितमेव ।
ननु–
पुंवेदं वेदन्ता जे पुरिसा खवगसेढिमारूढा ।
सेसोदयेण वि तहा झाणुवजुत्ता य ते दु सिज्झन्ति1122 ॥
[प्रा॰ सिद्धभ॰ गा॰ ६] इत्यादेरपि प्रमाणभूतागमस्य तन्निर्वाणप्रतिपादकस्य सद्भावात् कथं प्राक्तनागमस्य प्रमाणबाधितार्थप्रतिपादकत्वम्, आगमात् स्त्रीनिर्वाणाऽसिद्धिर्वा1123 ? इत्यपि मनोरथमात्रम्,1124 तस्य1125 तन्निर्वाणावेदकत्वाऽसम्भवात्, स हि पुंवेदोदयवत् शेषवेदोदयेनापि पुंसामेव1126 अपवर्गावेदकः, उभयत्र “पुरुषाः” इत्यभिसम्बन्धात् । वेद इति हि मोहनीयोदयजन्मा चित्तविकारोऽभिलाषरूपोऽभिधीयते,1127 उदयश्च भावस्यैव न द्रव्यस्य ।
यदप्युक्तम्–“द्रव्यतः1128 पुरुषाः” इत्यादि; तदप्यचर्चिताभिधानम्, द्रव्यतः स्त्रीवेदस्य मोक्षप्रसाधनसामर्थ्याभावस्य1129 प्रतिपादितत्वात् कथं द्रव्यतः स्त्र्यपि भावतः पुरुषो भूत्वा निर्वास्यति ? यद् द्रव्यतो मोक्षप्रसाधने असमर्थं तद् भावतोऽपि तत्प्रसाधनेऽसमर्थमेव यथा तिर्यगादि, द्रव्यतो मोक्षप्रसाधने असमर्था च स्त्री इति । अतो द्रव्यतः पुरुषस्यैव भावतो वेदे यत्र कुत्रचिदारूढस्य निःशेपतो1130 निखिलकर्मारातिनिर्जयनसामर्थ्यमभ्युपगन्तव्यम् लोकवत् । यथैव हि लोके1131 पुरुषो महासत्त्वोपेतो गजतुरगादौ यत्रकुत्रचिदारूढः किञ्चिद्दिव्यमस्त्रमादाय रणरङ्गे निखिलशत्रुवर्गमुन्मूलयन् परमैश्वर्यमनुभवति इति आवालं प्रसिद्धम् न पुनः यथार्थनामा अबला,1132 तथा द्रव्यतः पुरुष एव भावतो वेदत्रयान्यतमवेदाधिरूढः शुक्लध्यानानुपमास्त्रमादाय कर्मारातिवर्गमुन्मूलयन् परमैश्वर्यमनुभवति इति ।
यदप्यभिहितम्–“न1133 च सिद्ध्यतो वेदः” इत्यादि, तत्सत्यमेव, नहि अस्माभिर्वेदात् मुक्तिरभ्युपगम्यते, कर्मनिचयनिर्दहनसमर्थतीव्रतरशुक्लध्यानानलात् परापरमुक्तेरभ्युपगमादिति ॥ छ ॥
इदानीं शास्त्रकारः शास्त्राध्ययनस्य प्रयोजनं प्ररूपयन्नाह–
भव्यः पञ्चगुरूंस्तपोभिरमलैराराध्य वुध्वागमम्,
तेभ्योऽभ्यस्य तदर्थमर्थविषयाच्छब्दादपभ्रंशतः ।
दूरीभूततरात्मकादधिगतो बोद्धाऽकलङ्कं पदम्,
लोकालोककलावलोकनबलप्रज्ञो जिनः स्यात् स्वयम्1134 ॥ ७७ ॥
प्रवचनपदान्यभ्यस्य अर्थास्तन्तः परिनिष्ठितान्,1135
असकृदबबुद्ध्येद्धाद्बोधाद्बुधो हतसंशयः ।
भगवदकलङ्कानां स्थानं सुखेन समाश्रितः,
कथयतु शिवं पन्थानं वः पदस्य महात्मनाम्1136 ॥ ७८ ॥
विवृतिः–लक्षण-सङ्ख्या-विषय-फलोपेतप्रमाण-नय-निक्षेपस्वरूपप्ररूपके1137 हि हेतुवादरूपे आगमे गुरूपदेशपरम्परातो यथावदधिगते परमप्रकर्षेण अभ्यस्ते सति आत्मनो जिनेश्वरपदप्राप्तिलक्षणस्वार्थसम्पत्तिर्भवति । तत्सम्पत्तौ च मुमुक्षुजनमोक्षमार्गोपदेशद्वारेण परार्थसम्पत्तये1138 असौ चेष्टते1139 इति ॥ छ ॥ इति श्री भट्टाकलङ्कशशाङ्कानुस्मृतप्रवचनप्रवेशः समाप्तः1140 ॥ छ ॥
बोधो मे1141 न तथाविधोऽस्ति न सरस्वत्या प्रदत्तो वरः,
साहाय्यञ्च न कस्यचिद्वचनतोप्यस्ति प्रबन्धोद1142ये1143 ।
यत्पुण्यं जिननाथभक्तिजनितं तेनायमत्यद्भुत,1144
सञ्जातो निखिलार्थबोधनिलयः साधुप्रसादात्परः ॥ १ ॥
कल्याणावसथः सुवर्णरचितः विद्याधरैः सेवितः,
तुङ्गाङ्गो विबुधप्रियो बहुविधश्रीको गिरीन्द्रोपमः1145 ।
भ्राम्यद्भिर्न बृहस्पतिप्रभृतिभिः प्राप्तं यदीयं पदम्,
न्यायाम्भोधिनिमन्थनः1146 चिरमसौ स्थेयात् प्रबन्धः1144 परः ॥ २ ॥
मूलं यस्य समस्तवस्तुविषयं ज्ञानं परं निर्मलम्,
बुध्नं संव्यवहारसिद्धमखिलं संवादि मानं महत् ।
शाखाः सर्वनया प्रपत्रनिवहो निक्षेपमालामला,
जीयाज्जैनमतांऽघ्रिपोऽत्र फलितः स्वर्गादिभिः सत्फलैः ॥ ३ ॥
भव्याम्भोजदिवाकरो गुणनिधिः योऽभूज्जगद्भूपणः,
सिद्धान्तादिसमस्तशास्त्रजलधिः श्रीपद्मनन्दिप्रभुः ।
तच्छिष्यादकलङ्कमार्गनिरतात् सन्न्यायमार्गोऽखिलः,1147
सुव्यक्तोऽनुपमप्रमेयरचितो जातः प्रभाचन्द्रतः ॥ ४ ॥
अभिभूय निजविपक्षं निखिलमतोद्योतनो गुणाम्भोधिः ।
सविता जयतु जिनेन्द्रः शुभप्रबन्धः प्रभाचन्द्रः ॥ ५ ॥
इति प्रभाचन्द्रविरचिते न्यायकुमुदचन्द्रे लघीयस्त्रयालङ्कारे सप्तमः परिच्छेदः समाप्तः1148 ॥ छ ॥
श्रीनन्दिसन्धकुलमन्दिररत्नदीपपः,1149 सिद्धान्तिमूर्ध्वर्ध्नतिलकोनन्दिनामा ।
चूडामणिप्रभृतिसर्वनिमित्तवेदी चूडामणिर्भवनिमित्तविदां बभूव ॥ १ ॥
शिष्यस्तस्य तपोनिधिः शमनिधिर्वि द्यानिधि र्धीनिधिः ।
शीलानन्दितभव्यलोकहृदयः सौख्यैकनन्दीत्यभूत् ॥
आरुह्य प प्र तिभागुणप्रवहणं सद्वोधिरत्नोद्वहं ।
सत्सि द्धान्तमहोदधेरनवधेः पारं परं दृष्टवान् ॥ २ ॥
अन्तेवासी समजनि मुनेस्तस्य यो देवनन्दी,
दीप्तोत्तप्तप्रभृतितपसा सां धाम यो देवनन्दी ।
चातुर्वर्ण्यश्रमणगणिभिर्देववद्वंरदनीयो,
देवश्चासावजनि परमानन्दयोगाच्च नन्दी ॥ ३ ॥
एतस्मादुदयाचलाद्वि धिवशाल्लीलोदयेनाभितः ।
श्रीमद्भास्करणनन्दिना दशदिशस्तेजोभिरुद्योतिताः ॥
विद्वत्तारकचक्रवालमखिलं मिथ्यातमोभे दिभि
रर्थोद्भा सवचोमरीचिनिचयैराच्छादितं सर्वतः ॥ छ ॥ ४ ॥
त्यक्ता वादकथापि वादिनिवहैर्नाल्पोऽपि जल्पः कृतः ।
जल्पाकै स्त्रपया च नो निगदितं पाखण्डिवैतण्डिकैः ॥
षट्तर्कोपनिषन्निशाणनिशितप्रज्ञस्य तैः सेव्यते ।
श्रीमद्भास्करणनन्दिपण्डितपतेः पादारविन्दद्वयी ॥ छ ॥
इति न्यायकुमुदचन्द्रवृत्तितर्कः समाप्तःमि प्त इ ति ॥ छ ॥
ग्रन्थाग्रं १६००० ॥ १५२० ॥ छ ॥ शुभं भवतु ॥ छ ॥ श्री ॥
समाप्तोऽयं ग्रन्थः
-
“–प्रौढमेयप्र–” [ब॰] । ↩︎
-
“–तां नो” [ब॰] , “–ता भो” [श्र॰] । ↩︎
-
व्याख्या–पुनरपि कथभूत ? तपोनिर्जीर्णकर्मा, तपसा यथाख्यातचारित्रलक्षणेन व्युपरतक्रियानिवृत्तिशुक्लध्यानेन निर्जीर्णानि निर्मूलितानि कर्माणि ज्ञानावरणादीनि द्रव्यभावरूपाणि येनासौ तथोक्त । अनेन चारित्रतपस्याराधनाद्वय सूचितम् । भूय किम्भूत ? जीवस्थानगुणस्थानमार्गणास्थानतत्त्ववित् अनेन ज्ञानाराधना ज्ञापि>ता । पुन किंविशिष्ट ? विवृद्धाभिनिवेशन, विशेषेण वृद्ध क्षायिकस्वरूपेण परिणतमभिनिवेशन सम्यग्दर्शन यस्यासौ तथोक्त । अनेन दर्शनाराधना निरूपिता । एवमाराधनाचतुष्टयस्यैव मोक्षमार्गत्वोपपत्ते । किं कृत्वा विवृद्धाभिनिवेशन सजात इत्याशक्याह– अनुयुज्य पृष्ट्वा । कानि ? द्रव्याणि । किंविशिष्टानि ? जीवादीनि । कै ? अनुयोगैश्च प्रश्नैरेव । किं विशिष्टै ? निर्देशादिभिदा गतैः । तत्र किमित्यनुयोगे वस्तुस्वरूपकथन निर्देश यथा चेतनालक्षणो जीव इति । कस्येत्यनुयोगे स्वस्येत्याधिपत्यकथन स्वामित्वम् । केनेति प्रश्ने स्वेनेति करणनिरूपण साधनम् । कस्मिन्नित्यनुयोगे स्वस्मिन्नित्याधारप्रतिपादनमधिकरणम् । कियच्चिरमिति प्रश्ने अनन्तकालमिति कालप्ररूपण स्थिति । कतिविध इत्यनुयोगे चैतन्यसामान्यादेकविध इति प्रकारकथन विधानम् । पूर्वं कृत्वा विरचय्य न्यस्य । कान् ? अर्थवाक्प्रत्ययात्मभेदान्, अर्थश्च वाक् च प्रत्ययश्च ते आत्मान स्वभावा येषा ते च ते भेदाश्च व्यवहारास्तान् । तत्र अर्थात्मानौ भेदौ द्रव्यभावौ तयोरर्थधर्मत्वात् । वागात्मको नामव्यवहार । प्रत्ययात्मकश्च स्थापनाव्यवहार तस्य सकल्परूपत्वात् । किंविशिष्टास्तान् ? श्रुतार्पितान् श्रुतेन अनेकान्तेन विकल्पितान् । कै ? नयानुगतनिक्षेपै, नयान् द्रव्यपर्यायविषयाननुगता अनुवृत्ता निक्षेपा न्यासास्तै । किंरूपै ? उपायै कारणैः । क्व ? भेदवेदने मुख्यामुख्यविशेषनिर्णये कारणभेदैरित्यर्थ । आदौ किं कृत्वा ? परीक्ष्य विचार्य । कै परीक्ष्य ? अभिसधिभि ज्ञातुरभिप्रायै नयैरित्यर्थ । पूर्वं किं कृत्वा ? अधिगम्य ज्ञात्वा । कमर्थम् ? जीवादिप्रमेयम् । किंविशिष्टम् ? अनेकान्तात्मकम् । कस्मात् ? श्रुतात् स्याद्वादात् । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ ९५–९७ ।] ↩︎
-
“–मभिग–” [ब॰] । ↩︎
-
“–वेदनो” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
“विचार्यार्थवाक्–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–भेदाच्छ्रुता–” [ब॰] । ↩︎
-
“–भिदागतै” [आ॰] , मु॰ लघी॰ । ↩︎
-
“–वेशत” [ज॰ वि॰] , [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
उद्धृता इमे–“तथा चाहुर्भट्टाकलङ्कदेवाः– श्रुतादर्थं…विवृद्धाभिनिवेशतः – [अनागारध॰ प्र्॰ १६९ ।] ↩︎
-
तुलना–द्रव्यादिसामान्यार्पणात् श्रुतमनादिनिधनमिष्यते । न हि केनचित्पुरुषेण क्वचित्कदाचित्कथञ्चिदुत्प्रेक्षितमिति । तेषामेव विशेषापेक्षया आदिरन्तश्च सभवतीति मतिपूर्वमित्युच्यते, यथाऽङ्कुरो बीजपूर्वकः स च सन्तानापेक्षया अनादिनिधन इति । – [सर्वार्थसि॰ १ । २० ।] ↩︎
-
“–परीक्षप्रव–” [ज॰ वि॰] । ↩︎
-
तुलना– विस्तरेण लक्षणतो विधानतश्चाधिगमार्थो न्यासो निक्षेप । – [तत्त्वार्थभा॰ १ । ५ ।] णिच्छए णिण्णए खिवदित्ति णिक्खेवो । सोवि छव्विहो णामट्ठवणादव्वखेत्तभावमङ्गलमिदि । – [धवलाटी॰ पृ॰ १० ।] य इह गुणाक्षेप स्यादुपचरित केवल स निक्षेप । – [पञ्चाध्या॰ श्लो॰ ७४१ ।] प्रकरणादिवशेनाप्रतिपत्त्यादिव्यवच्छेदकयथास्थानविनियोगाय शब्दार्थरचनाविशेषा निक्षेपा । – [जैनतर्कभा॰ पृ॰ २५ ।] ↩︎
-
तुलना–जत्थ य ज जाणेज्जा निक्खेव निक्खिवे निरवसेस । जत्थवि अ न जाणेज्जा चौक्कग निक्खिवे तत्थ ॥ आवस्सय चौव्विह षण्णत्ते । त जहा–नामावस्सयं ठवणावस्सय दव्वावस्सय भावावस्सयं । – [अनु॰ सू॰ ८ ।] नामस्थापनाद्रव्यभावतस्तन्न्यास । – [तत्त्वार्थसू॰ १ । ४ ।] निक्षेपोऽनन्तकल्पश्चतुरवरविध प्रस्तुतव्याक्रियार्थ । तत्त्वार्थज्ञानहेतु नयद्वयविषय सशयच्छेदकारी ॥ – [सिद्धिवि॰ परि॰ १२ ।] मूलाचारे षडावश्यकाधिकारे [गा॰ १७] सामायिकस्य निक्षेप नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रकालभावै षड्विध उक्त । [आवश्यकनिर्युक्तौ गा॰ १२९] नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रकालवचनभावविकल्पात् सप्तविधो निक्षेप प्ररूपित । ↩︎
-
“–पेक्षं कर्म” [ज॰ वि॰] । ↩︎
-
नाम सज्ञा कर्म इत्यनर्थानन्तरम् – [तत्त्वार्थाधि॰ भा॰ १ । ५ ।] अतद्गुणे वस्तुनि सव्यवहारार्थं पुरुषाकारान्नियुज्यमानं सज्ञाकर्म नाम । – [सर्वार्थसि॰ १ । ५ । राजवा॰ पृ॰ २० । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८ । पञ्चाध्या॰ श्लो॰ ७४३ ।] यस्य कस्यचिदनिर्दिष्टविशेषस्य निमित्तान्तरानपेक्ष सज्ञाकर्म नाम । – [सिद्धिवि॰, टी॰ पृ॰ ५७४अ। ।] पज्जायाणभिधेयं ठिअमण्णत्थे तयत्थनिरवेक्ख । जाइच्छिअ च नाम जावदव्व च पाएण ॥ – [विशेषा॰ गा॰ २५ । जैनतर्कभा॰ पृ॰ २५ ।] अत्ताभिप्पायकया सन्ना चेयणमचेयणे वा वि । ठवणादीनिरविक्खा केवल सन्ना उ नामिन्दो ॥ – [बृहत्कल्पभा॰ गा॰ १२ ।] तत्थ णाममगल णामणिमित्ततरणिरवेक्खा मगलसण्णा । तत्थ णिमित्तं चौव्विह जाइ दव्व गुण किरिया चेदि । – [धवलाटी॰ पृ॰ १७ ।] ↩︎
-
य काष्ठपुस्तचित्र- कर्माक्षनिक्षेपादिषु स्थाप्यते जीव इति स्थापना जीव देवताप्रतिकृतिवद् इन्द्रो रुद्र स्कन्दो विष्णुरिति । – [तत्त्वार्थाधि॰ भा॰ १ । ५ ।] काष्ठपुस्तचित्रकर्माक्षनिक्षेपादिषु सोऽयमिति स्थाप्यमाना स्थापना । – [ सर्वार्थसि॰, राजवा॰ १ । ५ । पञ्चाध्या॰ श्लो॰ ७४३ ।] ज पुण तयत्थसुन्न तयभिप्पाएण तारिसागार । कीरै व निरागार इत्तरमियर व सा ठवणा । – [विशेषा॰ गा॰ २६ ।] सब्भावमसब्भावे ठवणा पुण इदकेउमाईया । इत्तरमणित्तरा वा ठवणा नाम तु आवकह ॥ – [बृहत्कल्पभा॰ गा॰ १३ ।] सद्भावस्थापनया नियम, असद्भावेन वाऽतद्रूपेति स्थूणेन्द्रवत् । – [नयचक्रबृ॰ पृ॰ ३८१अ। । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ४७४ब्। । जैनतर्कभा॰ पृ॰ २५ ।] अहिदणामस्स अण्णस्स सोयमिदिट्ठवण ठवणा णाम । सा दुविहा सब्भावासब्भावट्ठवणा चेदि । – [धवलाटी॰ पृ॰ १९ ।] वस्तुन कृतसज्ञस्य प्रतिष्ठा स्थापना मता । सद्भावेतरभेदेन द्विधा तत्त्वाविरोधत । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १११ ।] ↩︎
-
द्रव्यजीव इति गुणपर्यायवियुक्त प्रज्ञास्थापितोऽनादिपारिणामिकभावयुक्तो जीव उच्यते । – [तत्त्वार्थाधि॰ भा॰ १ । ५ ।] गुणै द्रोष्यते गुणान् द्रोष्यतीति वा द्रव्यम् । – [सर्वार्थसि॰ १ । ५ ।] अनागतपरिणामविशेष प्रति गृहीताभिमुख्य द्रव्यम् । अतद्भव वा । – [राजवा॰ पृ॰ २० । सिद्धिवि॰ पृ॰ ४७४ । धवलाटी॰ पृ॰ २० । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १११ । पच्चाध्या॰ श्लो॰ ७४४ ।] दव्वे पुण तल्लद्धी जस्सातीता भविस्सते वा वि । जो वा वि अणुवजुत्तो इदस्स गुणे परिकहेई ॥ – [बृहत्कल्पभा॰ गा॰ १४ ।] दनए दुयए दोरवयवो विगारो गुणाण सदावो । दव्व भव्व भावस्स भूअभाव च ज जोग्ग ॥ – [विशेषा॰ गा॰ २८ । जैनतर्कभा॰ पृ॰ २५ ।] भूतस्य भाविनो वा भावस्य हि कारण तु यल्लोके । तद्द्रव्य तत्त्वज्ञै सचेतनाचेतन कथितम् ॥ – [आव॰ नि॰ मलय॰ पृ॰ ६ब्। ।] ↩︎
-
वर्तमानतत्पर्यायोपलक्षित द्रव्य भाव । – [सर्वार्थसि॰ १ । ५ । राजवा॰ पृ॰ २१ । सिद्धिवि॰ पृ॰ ४७४ । घवलाटी॰ पृ॰ २९ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ११३ । पञ्चाध्या॰ श्लो॰ ७४५ ।] जो पुण जहत्थजुत्तो सुद्धनयाण तु एस भाविन्दो । इदस्स वि अहिगार वियाणमाणो तदुवौत्तो । – [बृहत्कल्पभा॰ गा॰ १५ ।] भावो विवक्षितक्रियानुभूतियुक्तो हि वै समाख्यात । सर्वज्ञैरिन्द्रादिवदिहेन्दनादिक्रियानुभवात् ॥ – [आवनि॰ मलय॰ पृ॰ ९अ। ।] ↩︎
-
तुलना–स किमर्थ ? अप्रकृतनिराकरणाय प्रकृतनिरूपणाय च । – [सर्वार्थसि॰ १ । ५ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ९८ ।] अथ किमति निक्षेप क्रियते इति चेत् ? उच्यते–त्रिविधा श्रोतार अव्युत्पन्न अवगताशेषविवक्षितपदार्थ एकदेशतोऽवगतविवक्षितपदार्थ इति । तत्र प्रथमोऽव्युत्पन्नत्वान्नाध्यवस्यतीति विवक्षितपदस्यार्थम् । द्वितीय सशेते कोऽर्थोऽस्य पदस्याधिकृत इति, प्रकृतादर्थादन्यमर्थमादाय विपर्यस्यति वा । द्वितीयवत्तृतीयोऽपि सशेते विपर्यस्यति वा । तत्र यद्यव्युत्पन्न पर्यायार्थिको भवेन्निक्षेप अव्युत्पन्नव्युत्पादनमुखेन अप्रकृतनिराकरणाय । अथ द्रव्यार्थिक, तद्द्वारेण प्रकृतप्ररूपणायाशेषनिक्षेपा उच्यन्ते, व्यतिरेकधर्मनिर्णयमन्तरेण विधिनिर्णयानुपपत्ते । द्वितीयतृतीययो सशयविनाशायाशेषनिक्षेपकथनम् । तयोरेव विपर्यस्यतो प्रकृतार्थावधारणार्थं निक्षेप क्रियते । उक्त हि–अवगयणिवारणट्ठ पयदस्स परूवणाणिमित्त च । ससयविणासणट्ठ तच्चत्थवधारणट्ठ च । – [धवलाटी॰ पृ॰ ३० ।] उद्धृतमिद वाक्यम् – [जैनतर्कभा॰ पृ॰ २५ ।] ↩︎
-
निद्देसे पुरिसे कारण कहिं केसु काल कैविह । – [अनु॰ सू॰ १५१ ।] निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानत । – [तत्त्वार्थसू॰ १ । ७ ।] केण कस्य कत्थवि केवचिर कदिविधी य भावो य । छहिं अणिओगद्दारे – [मूलाचा॰ ८ । १५ ।] ↩︎
-
सतपरूवणा दव्वपमाणाणुगमो सेत्ताणुगमो फोसणाणुगमो कालाणुगमो अतराणुगमो भावाणुगमो अप्पाबहुगाणुगमो चेदि । – [छक्खण्डा॰ सू॰ ७ ।] से किं त अणुगमे ? नवविहे पण्णत्ते । त जहा–सतपय परूवणया, दव्वपमाणं च, खित्त, फुसणा य, कालो य, अन्तर, भाग, भाव, अप्पाबहु चेव । – [अनु॰ सू॰ ८० ।] सत्सङ्ख्याक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पबहुत्वैश्च । – [तत्त्वार्थसू॰ १ । ८ ।] ↩︎
-
“सुहुमा बादरकाया ते खलु पज्जत्तया अपज्जत्ता । एइन्दिया दु जीवा जिणेहि कहिया चदुवियप्या ॥ पज्जत्तापज्जत्ता विय होति विगलिन्दिया दु छब्भेया । पज्जत्तापज्जत्ता सण्णि असण्णी य सेसा दु ।” – [मूला॰ पर्या॰ गा॰ १५२–५३ । गो॰ जी॰ गा॰ ७२ । कर्मग्र॰ ४ । २ ।] ↩︎
-
“मिच्छादिट्ठी सासादणो य मिस्सो असजदो चेव । देसविरदो पमत्तो अपमत्तो तह य णायव्वो ॥ एत्तो अपुव्वकरणो अणियट्टी सुहुमसपराओ य । उवसतखीणमोहो सजोगकेवलिजिणो अजोगी य ॥” – [मूला॰ पर्या॰ गा॰ १५४–५५ । छक्खडा॰ सू॰ ९–२३ । गो॰ जी॰ गा॰ ९–१० । कर्मग्र॰ २ । २ ।] ↩︎
-
“गै इदिए काए जोगे वेदे कसाए णाणे सजमे दसणे लेस्सा भविय सम्मत्त सण्णि आहारए चेदि ।” – [ छक्खण्डा॰ सू॰ ४ ।] “गै इदिये च काये जोगे वेदे कसाय णाणे य । सजम दसण लेस्सा भविया सम्मत्त सण्णि आहारे ॥” – [मूलाचारपर्या॰ गा॰ १५६ । गो॰ जी॰ गा॰ १४१ । कर्मग्र॰ ४ । ९ ।] ↩︎
-
“अव्वावाहमणिदियमणोवम पुण्णपावणिम्मुक्क । पुणरागमणविरहियं णिच्च अचल अणालम्ब ॥” – [नियम॰ गा॰ १७७ ।] “शिवमजरमरुजमक्षयमव्याबाध विशोकभयशकम् । काष्ठागतसुखविद्याविभव विमल भजन्ति दर्शनपूता ॥” – [रत्नक॰ श्लो॰ ४० । सर्वार्थसि॰ पृ॰ १ । तत्त्वानु॰ श्लो॰ २४२ ।] ↩︎
-
तुलना–“आत्मलाभं विदुर्मोक्ष जीवस्यान्तर्मलक्षयात् । नाभाव नाप्यचैतन्य न चैत्यन्यमनर्थकम् ॥” – [सिद्धिवि॰, टी॰ पृ॰ ३८४ । यश॰ उ॰ पृ॰ २८० ।] “स्वरूपावस्थिति पुसस्तदा प्रक्षीणकर्मण । नाभावो नाप्यचैतन्यं न चैतन्यमनर्थकम् ॥” – [तत्त्वानु॰ श्लो॰ २३४ ।] ↩︎
-
“–शाद् गुणगुणि–” [ज॰ वि॰] । ↩︎
-
“अस्य शा–” [ब॰] । ↩︎
-
“मुक्तोऽपि” [श्र॰] । ↩︎
-
“निर्जीणानिर्मूलो–” [आ॰] । ↩︎
-
“–कर्षप्राप्तं” [श्र॰] । ↩︎
-
विमुक्ते । ↩︎
-
प्रश्नोऽनुयोग पृच्छा च – [इत्यमरः ।] ↩︎
-
“च वर्त्तते” [ब॰] । ↩︎
-
““पुन”” नास्ति [आ॰] । ↩︎
-
“–द्रव्यादि स्व–” [आ॰] । ↩︎
-
“पृष्टाः” [श्र॰] । ↩︎
-
“निर्जाते” [श्र॰] । ↩︎
-
“–लक्षणं कि–” [ब॰] । ↩︎
-
“प्रश्ने जीवादीनामित्यु–” [ब॰] । ↩︎
-
निर्देशः स्वरूपाभिधानम्, स्वामित्वमाधिपत्यम्, साधनमुत्पत्तिनिमित्तम्, अधिकरणमधिष्ठानम्, स्थिति कालपरिच्छेद, विधान प्रकार । – [सर्वार्थसि॰ १ । ७ ।] ↩︎
-
“–त्वव्याख्याप–” [श्र॰] । ↩︎
-
“किमिति” [ब॰] । ↩︎
-
उत्तररूप अनुयोग इति । ↩︎
-
“–प्यताम्” [श्र॰] । ↩︎
-
सदित्यस्तित्वनिर्देश । सख्या भेदगणना । क्षेत्र निवासो वर्तमानकालविषय । तदेव स्पर्शन त्रिकालगोचरम् । कालो द्विविधः मुख्यो व्याबहारिकश्च । अन्तर विरहकाल । भाव औपशमिकादिलक्षण । अल्पबहुत्वमन्योन्यापेक्षया विशेषप्रतिपत्ति । – [सर्वार्थसि॰ १ । ८ ।] ↩︎
-
“सग्रहव्यवहा–” [श्र॰] । ↩︎
-
“सन्तानो न” [ब॰] । ↩︎
-
“–श्चयोपि” [श्र॰] । ↩︎
-
“वाक्प्र–” [श्र॰] । ↩︎
-
“नयानुगत्वं” [श्र॰] । ↩︎
-
““द्रव्यापेक्षया”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
“–प्रवृत्तिनि–” [आ॰] । ↩︎
-
“स्यादित्याह” [ब॰] । ↩︎
-
“अनित्यं नित्यं वा” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–श्च ते जीवा–” [ब॰] [श्र॰] । ↩︎
-
श्रुत प्रमाण त्रिकालगोचरसर्वपर्यायजीवादिपदार्थनिरूपणप्रवणत्वात् । ↩︎
-
“–पर्यायवज्जीवा–” [ब॰] । ↩︎
-
““श्रुतनयाधिगताना”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
सर्वेषा युगपत्प्राप्ति सङ्कर, परस्परविषयगमन व्यतिकर, ताभ्या व्यतिरेकेण प्रतिनियतस्वस्वरूपस्थितत्वेनेति भाव । ↩︎
-
“–वत् स कति यावत् स कतिप्रका–” [आ॰] । ↩︎
-
““नामादिषु”” नास्ति [आ॰] । ↩︎
-
तुलना–निमित्तान्तर पुनर्जातिद्रव्यगुणक्रिया । – [ सिद्धिवि॰, टी॰ पृ॰ ४७४अ ।] नाम्नो वक्तुरभिप्रायो निमित्त कथित समम् । तस्मादन्यत्तु जात्यादि निमित्तान्तरमिष्यते ॥ – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ९९ ।] ↩︎
-
“तदनपेक्ष्य यत्” [ब॰] । ↩︎
-
जस्स ण जीवस्स वा अजीवस्स वा जीवाण वा अजीवाण वा तदुभयस्स वा तदुभयाण वा – [अनु॰ सू॰ ९ ।] व्यस्तसमस्तैकानेकजीवाजीवविषयतोपपत्ते–तथा व्यस्त जीवविषयतोपपत्ते अय मासपिण्डो देवदत्तोऽय देवदत्त इत्यादिवत् । समस्तजीवविषयतोपपत्ते एते सर्वे गर्गादय इत्यादिवत् । एकजीवविषयतोपपत्ते नाभेय पुरुदेव इत्यादिवत् । अनेकजीवविषतोपपत्ते अय डित्थ अय डवित्थः अय जिनदत्त इति चत्त्वारो जीवभेदा । तथा व्यस्ताजीवविषयतोपपत्ते स नु त्य क्य च इत्यादि । समस्ताजीवविषयतोपपत्ते भूवादयो धुरित्यादिवत् । एकाजीवविषयतोपपत्ते आकाश काल धर्म अधर्म इत्यादिवत् । अनेकाजीवविषयतोपपत्ते तौ सदिव । – [सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ४७४अ। ।] तस्स मगलस्स आधारो अट्ठविहो । त जहा, जीवो वा, जीवा वा, अजीवो वा, अजीवा वा, जीवो य अजीवो य, जीवा य अजीवो य, जीवो य अजीवा य, जीवा य अजीवा व । – [धवलाटी॰ पृ॰ १९ ।] किञ्चिद्धि प्रतीतमेकजीवनाम यथा डित्थ इति । किञ्चिदनेकजीवनाम यथा यूथ इति । किञ्चिदेकाजीवनाम यथा घट इति । किञ्चिदनेकाजीवनाम यथा प्रासाद इति । किञ्चिदेकजीवैकाजीवनाम यथा प्रतीहार इति । किञ्चिदेकजीवानेकाजीवनाम यथा काहार इति । किञ्चिदेकाजीवानेकजीवनाम यथा मन्दुरेति । किञ्चिदनेकजीवाजीवनाम यथा नगरमिति । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ९८ ।] ↩︎
-
दण्डधारको द्वारपाल, तत्र एकोऽजीव दण्ड जीवश्च द्वारपाल इति । ↩︎
-
“यथाहार” [आ॰] । ↩︎
-
एको जीव धीवर, अनेकाश्च अजीवा जलाहरणाय उपयुज्यमाना घटादय । ↩︎
-
तुलना–यदृच्छाशब्देषु नाम्ना विशिष्टोऽर्थ उच्यते डित्थ इति । जातिशब्देषु जात्या गौरयमिति । गुणशब्देषु गुणेन शुक्ल इति । क्रियाशब्देन क्रियया पाचक इति । द्रव्यशब्देषु द्रव्येण दण्डी विषाणीति । – [प्रमाणस॰ टी॰ पृ॰ १२ ।] तत्थ जाइणिमित्तं णाम गोमणुस्सघडपडत्थम्भवेत्तादि । सञ्जोगदव्वणिमित्त णाम दण्डी छत्ती मीली इच्चेवमादि । समवार्याणमित्त णाम गलगङो काणो कुडो इच्चेवमाइ । गुणणिमित्त णाम किण्हो रुहिरो इच्चेवमाइ । किरियाणिमित्त णाम गायणो णच्चणो इच्चेवमाइ । – [धवलाटी॰ पृ॰ १८ ।] जातिद्वारेण शब्दो हि द्रव्यादिषु वर्तते । जातिहेतु स विज्ञेय गौरश्व इति शब्दवत् ॥ ३ ॥ गुणप्राधान्यतो वृत्तो द्रव्ये गुणनिमित्तकः । शुक्ल पाटल इत्यादिशब्दवत्सम्प्रतीयते ॥ ६ ॥ कर्मप्राधान्यतस्तत्र कर्महेतुर्निबुध्यते । चरति प्लवते यद्वत्कश्चिदित्यतिनिश्चितम् ॥ ७ ॥ सयोगिद्रव्यशब्द स्यात्कुण्डलीत्यादिशब्दवत् । समवायिद्रव्यशब्दो विषाणीत्यादिरास्थित ॥ ९ ॥ – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ९९ ।] ↩︎
-
“–षुवर्त्त–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
“सयोगिशब्दा–” [श्र॰] । ↩︎
-
स्थाप्यत इति स्थापना प्रतिकृतिः । सा चाहितनामकस्य इन्द्रादेर्वास्तवस्य तत्त्वाध्यारोपात् प्रतिष्ठा सोत्यमित्यभिसम्बन्धेनान्यस्य व्यवस्थापना स्थापनामात्र स्थापनेति वचनात् । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १११ ।] ↩︎
-
“इत्यभिधानेन” [आ॰] । ↩︎
-
तुलना– जण्ण कट्ठकम्मे वा पोत्थकम्मे वा चित्तकम्मे वा लेप्पकम्मे वा गथिमे वा वेढिमे वा पूरिमे वा सघाइमे वा अक्खे वा वराडए वा एगो वा अणेगो वा सब्भावट्ठवणा वा असब्भावट्ठवणा वा आवस्सएत्ति ठवणा ठविज्जै से तं ठवणावस्सय । – [अनु॰ सू॰ १० ।] तत्थ आगारवतए वत्थुम्मि सब्भावट्ठवणा, तव्विवरीया असब्भावट्ठवणा । – [धवलाटी॰ पृ॰ २० ।] काष्ठपुस्तचित्रकर्मादयो ये सद्भावस्थापनारूपा तथाऽक्षनिक्षेपादयोऽसद्भावस्थापनारूपा – [तत्त्वार्थभा॰ व्या॰ १ । ५ ।] तत्राध्यारोप्यमाणेन भावेन्द्रादिना समाना प्रतिमा सद्भावस्थापना, मुख्यदर्शिन स्वय तस्यास्तद्बुद्धिसभवात् कथञ्चित्सादृश्यसद्भावात् । मुख्याकारशून्या वस्तुमात्रा पुनरसद्भावस्थापना परोपदेशादेव तत्र सोऽयमिति सप्रत्ययात् । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १११ ।] ↩︎
-
सूत्रकार उमास्वाम्याचार्य । तुलना–सोऽपि सूत्रार्थानभिज्ञ, गुणपर्ययवद्द्रव्यमिति हि सूत्रकारेण वदता त्रिकालगोचरानन्तक्रमभाविपरिणामाश्रय द्रव्यमुक्तम् । तच्च यदाऽनागतपरिणामविशेषं प्रत्यभिमुख तदा वर्त्तमानपर्यायाक्रान्त परित्यक्तपूर्वपर्यायञ्च निश्चीयते, अन्यथा अनागतपरिणामाभिमुख्यानुपपत्ते खरविषाणादिवत् । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ११२ ।] ↩︎
-
“–प्रकारेण तथा” [ब॰] । ↩︎
-
क्रमभाविपर्यायापेक्षया क्रमाऽनेकान्त सहभाविगुणापेक्षया तु अक्रमानेकान्त । ↩︎
-
से किं त दव्वावस्सय ? दुविह पण्णत्त त जहा आगमओ अ नोआगमओ अ । – [अनु॰ सू॰ १२ । सर्वार्थसि॰, राजबा॰ १ । ५ । धवलाटी॰ पृ॰ २० ।] ↩︎
-
“–भृतं न जाना–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–गेनानुयुक्तं स” [आ॰] , “–गो वानुपयुक्त स” [ब॰] । ↩︎
-
जस्स ण आवस्सएत्ति पद सिक्खितं ठित जित मित परिजित नामसम धोससम अहीणक्खर अणच्चक्खर अव्वाइद्धक्खर से ण तत्थ वायणाए पुच्छणाए परिअट्टणाए धम्मकहाए नो अणुप्पेहाए, कम्हा ? अणुवओगो दव्वमिति कट्टु । – [अनु॰ सू॰ १३ ।] जीवप्राभृतज्ञायी मनुष्यजीवप्राभृतज्ञायी वा अनुपयुक्त आत्मा आगमद्रव्यजीव । – [सर्वार्थसि॰, राजवा॰ १ । ५ ।] आगमओऽणुवौत्तो मगलसद्दाणुबासिओ बत्ता । तन्नाणलद्धिसहिओऽवि नोवौत्तोत्ति तो दव्व ॥ – [विशेषा॰ गा॰ २९ ।] तत्थ आगमओ दव्वमगल णाम मगलपाहुडजाणओ अणुवजुत्तो, मगलपाहुडसद्दरयणा वा, तस्सत्थट्ठवणक्खररयणा वा । – [धवलाटी॰ पृ॰ २१ ।] ↩︎
-
से किं त नो आगमओ दव्वावस्सय ? तिविह पण्णत्त, त जहा–जाणयसरीरद व्वावस्सय भविअसरीरदव्वावस्सय जाणयसरीरभविअसरीरवतिरित्त दव्वावस्सय । – [अनु॰ सू॰ १५ ।] नो आगमद्रव्यजीवस्त्रेधा व्यवतिष्ठते–ज्ञायकशरीर-भावि-तद्व्यतिरिक्तभेदात् । तत्र ज्ञातुर्यच्छरीरं त्रिकालगोचर तज्ज्ञायकशरीरम् । सामान्यापेक्षया नोआगमभाविजीवो नास्ति जीव- नसामान्यस्य सदापि विद्यमानत्वात् । विशेषापेक्षया त्वस्ति–गत्यन्तरे जीवो व्यवस्थितो मनुष्यभवप्राप्ति प्रत्यभिमुख मनुष्यभाविजीव । तद्व्यतिरिक्तः कर्मनोकर्मविकल्प । – [सर्वार्थसि॰ १ । ५ । धवलाटी॰ पृ॰ २१ ।] मगलपयत्थजाणयदेहो भव्वस्स वा स जीवोऽवि । नो आगमओ दव्व आगमरहिओत्ति ज भणिअ ॥ अहवा नो देसम्मि नो आगमओ तदेगदेसाओ । भूयस्स भाविणो वा जस्स ज कारण देहो ॥ जाणयभव्वसरीराइरित्तमिह दव्वमगल होइ । जा मगल्ला किरिया त कुणमाणो अणुवौत्तो ॥ – [ विशेषा॰ गा॰ ४४-४६ ।] ↩︎
-
से किं त भावावस्सय ? दुविह पण्णत्त, त जहा–आगमतो अ, नो आगमतो अ । – [अनु॰ सू॰ २२ । सर्वार्थसि॰ १ । ५ । धवलाटी॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎
-
जाणए उवौत्ते, से त आगमतो भावावस्सय । – [अनु॰ सू॰ २३ ।] तत्र जीवप्राभृतविषयोपयोगाविष्टो मनुष्यजीवप्राभृतविषयोपयोगयुक्तो वा आत्मा आगमभावजीव । – [सर्वार्थसि॰ १ । ५ ।] मगलसुयौवौत्तो आगमओ भावमगलं होइ । – [विशेषा॰ गा॰ ४९ ।] आगम सिद्धान्त, आगमदो मगलपाहुडजाणओ उवजुत्तो । – [धवलाटी॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎
-
जीवनपर्यायेण मनुष्यजीवनपर्यायेण वा समाविष्ट आत्मा नो आगमभावजीव । – [सर्वार्थसि॰, राजबा॰, तत्त्वार्थश्लो॰ १ । ५ ।] णो आगमदो भावमगल दुविह उपयुक्तस्तत्परिणत इति । आगममन्तरेण अर्थोपयुक्त उपयुक्त । मगलपर्यायपरिणतस्तत्परिणत इति । – [धवलाटी॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎
-
“–पः प्रसिद्धः” [श्र॰] । ↩︎
-
“अनुयुज्जन्ते” [श्र॰] । ↩︎
-
“युज्जन्ते” [श्र॰] । ↩︎
-
“जीव इत्यादेः” [श्र॰] । ↩︎
-
“–रेण नयनि–” [आ॰] । ↩︎
-
“–ष्ट सुख” [श्र॰] । ↩︎
-
“अवच्छिन्न” [श्र॰] । ↩︎
-
आत्मन एव । ↩︎
-
““आत्मा”” नास्ति [आ॰] । ↩︎
-
“इत्याह–” [ब॰] । ↩︎
-
सुखादिव्यतिरिक्तस्य शून्यस्य अभोक्तृत्वरूपस्य वा । ↩︎
-
“–द्धौनिर्जीर्ण–” [श्र॰] । ↩︎
-
“तदभावः” [ब॰] । ↩︎
-
तुलना– तद्धि शरीर रागादयो देशकालादिक वा स्यात् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ २४१ । स्या॰ र॰ पृ॰ ३५६ ।] ↩︎
-
शरीर रागादिक वा नावरणस्वरूपम् तत्सद्भावेऽपि ज्ञानोदयात् । ↩︎
-
“तस्मान्नास्य” [ब॰] । ↩︎
-
शरीरादे । ↩︎
-
““तस्य”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
शरीरादिसद्भावे । ↩︎
-
ज्ञानोपलम्भसभव । ↩︎
-
आवरणस्वभावता । ↩︎
-
भूम्यन्तर्गतस्य वृक्षमूलस्य कीलस्य उदकादेर्वा । ↩︎
-
दूरदेशताया दूरकालताया सूक्ष्मस्वभावताया भूम्यादेर्वा अभावस्य । ↩︎
-
वेदान्तिनः । अत एवावरणस्य अनिर्वाच्याविद्यास्वरूपत्वमङ्गीकर्त्तव्यम् । न तु दुर्निरूपत्वमात्रेण तदपलापो युक्त अनुमानसिद्धत्वात् । तथाहि–अस्ति तावन्मूढानामेव व्यवहार “अशनायाद्यतीत विवेकिप्रसिद्धमात्मतत्त्वं नास्ति न प्रकाशते च” इति योऽय व्यवहारः आत्मनि भावरूपावरणनिमित्तो भवितुमर्हति, “अस्ति प्रकाशते” इत्यादिव्यवहारपुष्कलकारणे सति तद्विपरीतव्यवहारत्वात्, यन्नैव तन्नैवं यथास्ति प्रकाशते घट इति व्यवहार । न च कारणपौष्कल्यमसिद्धम्; नित्यसिद्धस्वप्रकाशचैतन्यातिरेकेणात्रान्यापेक्षाऽभावात् । न चान्यथासिद्धि; इतोऽतिरिक्तावरणस्य मूर्तद्रव्यस्य आत्मनि निरवयवे सर्वगते दु सपादत्वात् । – [विवरणप्र॰ पृ॰ २१ ।] ↩︎
-
पौद्गलिककर्मणा । ↩︎
-
यौगा । द्रष्टव्यम् – [पृ॰ ३ टि॰ ५ ।] ↩︎
-
“–तु वा पौ–” [ब॰] । ↩︎
-
अविद्यादिरूपत्वम् । ↩︎
-
जयन्तभट्टादय । तुलना–अन्ये तु मिथ्याज्ञानजनितसस्कारस्य सहकारिणोऽभावात् विद्यमानान्यपि कर्माणि न जन्मान्तरे शरीरारम्भकाणीनि मन्यन्ते । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ख ।] सहकारिवैकल्यात् कुसूलावस्थितबीजवत् कर्मणामनारभ्भकत्वे सति न कश्चिद्दोष । एष एव च तेषा दाहो यत्कार्यानारम्भकत्वम् । नन्वविनष्टस्वरूपाणि कुसूलबीजवदेव कदाचिदारप्स्यन्ते कार्यं तस्माद्वरमुच्छिद्यन्तामेव; किमिदानी नित्यमात्मानमप्युच्छेत्तु यतामहे ? – [ न्यायमं॰ पृ॰ ५२३ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८०८ पं॰ १९ ।] ↩︎
-
तुलना–चेतनस्य सत सम्बन्ध्यन्तरं मोहोदयकारणं मदिरादिवत् । तत्कुत सिद्धम् । विवादाध्यासितो जीवस्य मोहोदय सम्बन्ध्यन्तरकारणक मोहोदयत्वात् मदिराकारणकमोहोदयवदित्यनुमानात् । – [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ ४९ ।] ससारी बन्धवान् परतन्त्रत्वादालानस्तम्भागतहस्तिवत् । परतन्त्रोऽसौ हीनस्थानपरिग्रहवत्त्वात् कामोद्रेकपरतन्त्रहीनस्थानपस्ग्रिहवच्छ्रोत्रियब्राह्मणवत् । – [आप्तप॰ पृ॰ १ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४२ ।] ↩︎
-
शरीरादिव्यतिरिक्त । ↩︎
-
शरीरादिभिन्नस्य । ↩︎
-
अशेषज्ञेयज्ञानस्वभावस्यात्मन स्वविषयेऽप्रवृत्ति विशिष्टद्रव्यसम्बन्धनिमित्ता पीतहृत्पूरपुरुषस्वविषयज्ञानाप्रवृत्तिवत् । यच्च ज्ञानस्य स्वविषयप्रतिबन्धक द्रव्य तद् ज्ञानावरणादि वस्तुसत् पुद्गलरूप कर्म । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७३६ ।] यदप्रवृत्तिमत्स्वविषये तत्सावरण यथा तैमिरिकस्य लोचनविज्ञानमेकचन्द्रमसि, अप्रवृत्तिमच्च स्वविषये समस्तार्थलक्षणेऽस्मदादिज्ञानमिति । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ३५७ ।] ज्ञानं सावरण विशदतया स्वविषयानवबोधकत्वात् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ २४० ।] ↩︎
-
“गजो–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–निकारादि–” [श्र॰] । ↩︎
-
तथा मिथ्यात्वपटलविलुप्तविवेकदृशा यदेतत्सर्वस्मिन्ननेकान्तात्मके वस्तुनि विपर्ययज्ञान तत्सावरण मिथ्याज्ञानत्वात् । – [स्या॰ र॰ पृ ३५७ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४२ ।] ↩︎
-
पृ॰ ८०९ प॰ ३ । ↩︎
-
सुराभिभवदर्शनात् – [राजवा॰ पृ॰ ८१ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४३ । प्रमेयर॰ पृ॰ ५६ ।] ↩︎
-
““तस्य”” नास्ति [आ॰] । ↩︎
-
पौद्गलिकस्य ज्ञानावरणादिकर्मणः । ↩︎
-
ज्ञानेन । ↩︎
-
“–स्य तिरोधानान्निश्ची–” [श्र॰] , “–स्य तिरोधान्निश्ची–” [ब॰] । ↩︎
-
आत्मनो मिथ्याज्ञानादि – [प्रमेयक॰ पृ॰ २४३ ।] ↩︎
-
“–याभावत्वात् उ–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–रसद्भावे” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८०९ पं॰ ५ ।] ↩︎
-
तेनात्मगुणोऽदृष्टो निराकृतो भवति, तस्य ससारहेतुत्वानुपपत्ते । – [ सर्वार्थसि॰ ८ । २ ।] कर्मणामात्मगुणत्वे तत्पारतन्त्र्यनिमित्तत्वायोगात् सर्वदाऽऽत्मनो बन्धानुपपत्तेर्मुक्तिप्रसङ्गात् । – [आप्तप॰ का॰ ११३ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४३ । स्या॰ र॰ पृ॰ ११०१ ।] ↩︎
-
योगै । ↩︎
-
“–तन्त्रानुचितस्था–” [ब॰] । ↩︎
-
तुलना–मिथ्याज्ञानतदुद्भूततर्षसञ्चेतनावशात् । हीनस्थानगतिर्जन्म – [प्रमाणवा॰ १ । २६३ ।] हीनस्थान शरीरमात्मनो दुःखहेतुत्वात् कस्यचित्कारागृहवत् – [आप्तप॰ पृ॰ १ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४३ । स्या॰ र॰ पृ॰ ११०१ ।] ↩︎
-
दुःखहेतुत्वाभावात् । ↩︎
-
तानि च पुद्गलपरिणामात्मकानि जीवस्य पारतन्त्र्यनिमित्तत्वान्निगडादिवत् । – [आप्तप॰ पृ॰ ६१ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४३ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८०९ पं॰ ६ ।] ↩︎
-
तुलना–सर्वेषा सविपक्षत्वान्निर्ह्रासातिशय श्रित । सात्मीभावात्तदभ्यासात् । हीयेरन्नास्रवाः क्वचित् ॥ – [प्रमाणवा॰ ३ । २२० ।] ये चापचयधर्माणः प्रतिपक्षस्य सन्निधौ । अत्यन्तापचयस्तेषा कलधौतमलादिवत् । – [तत्त्वसं॰ का॰ ३४१६ ।] सात्मीभावाद्विपक्षस्य सतो दोषस्य सङ्क्षये । कर्माऽश्लेष प्रवृत्ताना निवृत्ति फलदायिनाम् । – [न्यायवि॰ का॰ ४४३ ।] ↩︎
-
स कर्मभूभृता भेत्ता तद्विपक्षप्रकर्षतः । यथा शीतस्य भेत्तेह कश्चिदुष्णप्रकर्षत ॥ – [आप्तप॰ का॰ ११० । अष्टसह॰ पृ॰ ५४ ।] यदुत्कर्षतारतम्यात् यस्यापचयतारतम्य तत्प्रकर्षनिष्ठागमने भवति तस्य आत्यन्तिक क्षय, यथा उष्णस्पर्शतारतम्यात् शीतस्पर्शस्य, भवति च ज्ञानवैराग्यादेरुत्कर्षतारतम्यात् अज्ञानरागादेरपचयतारतम्यमिति । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७३७ ।] ↩︎
-
“–वस्तत्र तस्य” [श्र॰] । ↩︎
-
विपक्षप्रकर्षगमनात् कर्मणा सन्तानरूपतयाऽनादित्वेऽपि प्रक्षयप्रसिद्धे । न ह्यनादिसन्ततिरपि शीतस्पर्श – [आप्तप॰ का॰ ११० । प्रमेयक॰ पृ॰ २४५ । स्या॰ र॰ पृ॰ ३५७] ↩︎
-
“–मुपाव्रज–” [श्र॰] । ↩︎
-
प्रतिपक्षभूतदहनान्निर्दग्धबीजो – [आप्तप॰ पृ॰ ५९ ।] प्रतिपक्षभूतदहनेन निर्दग्धवीजो – [प्रमेयक॰ पृ॰ २४५ ।] ↩︎
-
तुलना–अस्ति काष्ठाप्रप्ति सर्वज्ञबीजस्य सातिशयत्वात् परिमाणवत् । – [योगभा॰ १ । २५ ।] तत्प्रकर्ष पुन सिद्ध परम परमात्मनि । तारतम्यप्रकर्षस्य सिद्धेरुष्णप्रकर्षवत् ॥ – [ आप्तप॰ का॰ ११२ । अष्टसह॰ पृ॰ ५५ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४५ । स्या॰ र॰ पृ॰ ३५८ ।] शुद्धि प्रकर्षमायाति परम क्वचिदात्मनि । प्रकृष्यमाणवृद्धित्वात् कनकादिविशुद्धिवत् ॥ – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३१५ ।] ↩︎
-
दोषावरणयोर्हानि नि शेषास्त्यतिशायनात् । क्वचिद्यथा स्वहेतुभ्यो बहिरन्तर्मलक्षयः ॥ [आप्तमी॰ का॰ ४ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४५ ।] ↩︎
-
प्रकृष्यमाणा आवरणहानि आवरणहानित्वात् माणिक्याद्यावरणहानिवत् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ २४६ । स्या॰ र॰ पृ॰ ३५९ ।] ↩︎
-
क्षीयते क्वचिदामूल ज्ञानस्य प्रतिबन्धकम् । समग्रक्षयहेतुत्वाल्लोचने तिमिरादिवत् ॥ – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १५ ।] ↩︎
-
“–दि क्वचि–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–क्षयहेतू–” [ब॰] , “–क्षयेहेतू–” [आ॰] । ↩︎
-
तेषामागमिना तावद्विपक्ष सवरो मत । तपसा सञ्चिताना तु निर्जरा कर्मभूभृताम् ॥ – [आप्तप॰ का॰ १११ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १६ ।] ↩︎
-
आस्रवनिरोध सवर – [तत्त्वार्थसू॰ ९ । १ ।] उद्धृतमिदम् – [प्रमेयक॰ पृ॰ २४५ ।] ↩︎
-
एकदेशकर्मसक्षयलणा निर्जरा । – [सर्वार्थसि॰ १ । ४ ।] उपात्तस्य कर्मणस्तपोविशेषसन्निधाने सत्येकदेशसक्षयलक्षणा निर्जरा । – [राजवा॰ १ । ४ ।] कर्मणा तु विपाकात्तपसा वा य शाटः सा निर्जरा – [तत्त्वार्थभा॰ व्या॰, तत्त्वार्थहरि॰ १ । ४ ।] पूर्वोपार्जितकर्मपरित्यागो निर्जरा – [ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४८३ ।] ↩︎
-
सा द्विप्रकारा–विपाकजेतरा च । तत्र चतुर्गतावनेकजातिविशेषावघूर्णिते ससारमहार्णवे चिर परिभ्रमत शुभाशुभस्य कर्मण क्रमेण परिपाककालप्राप्तस्य अनुभबोदयावलिस्रोतोऽनुप्रबिष्टस्य आरब्धफलस्य या निवृत्ति सा विपाकजा निर्जरा । यत्कर्म अप्राप्तविपाककालम् औपक्रमिकक्रियाविशेषसामर्थ्यादनुदीर्णं बलादुदीर्णं बलादुदीर्योदयावलिं प्रवेश्य वेद्यते आम्रपनसादिपाकवत् सा अविपाकजा निर्जरा । – [सर्वार्थसि॰, राजवा॰, तत्त्वार्थभा॰ व्या॰ ८ । २३ ।] सा द्विविधा–अनुपक्रमोषक्रमिकी च । तत्र पूर्वा यथाकालं ससारिण स्यात्, उपक्रमिकी तु तपसा द्वादशविधेन साध्यते । – [आप्तप॰ का॰ १११ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४४ । स्या॰ र॰ पृ॰ ३५७ ।] सोपक्रम निरुपक्रम च कर्म–आयुर्विपाक कर्म द्विविधम्–सोपक्रम निरुपक्रमञ्च । तत्र यथार्द्रवस्त्र वितानित लघीयसा कालेन शुष्येत् तथा सोपक्रमम्, यथा च तदेव सपिण्डितं चिरेण शुष्येदेव निरुपक्रमम् । यथा यथा चाग्नि शुष्के कक्षे मुक्तो वातेन समन्ततो युक्त क्षेपीयसा कालेन दहेत्तथा सोपक्रमम्, यथा वा स एवाग्नि तृणराशौ क्रमतोऽवयवेषु न्यस्तश्चिरेण दहेत्तथा निरुपक्रमम् । – [योगसू॰ व्यासभा॰ ३ । २२ ।] ↩︎
-
द्रष्टव्यम् – [पृ॰ ३ टि॰ ७ ।] तत्कार्य धर्मादि – [साङ्ख्यसू॰ २ । १४ ।] ↩︎
-
तुलना–चतुष्पात् खल्विय कर्मजाति–कृष्णा, शुक्लकृष्णा, शुक्ला, अशुक्लाकृष्णा चेति । – [योगभा॰ ४ । ७ ।] अशुक्लाकृष्णकर्म स्यान्मुमुक्षोर्योगिनो यतेः । कृष्णं शुक्लं तथा मिश्रं कर्मान्येषां त्रिधा भवेत् ॥ – [योगका॰ ४ । १२ ।] उद्धृतमिदम्–प्रधानविवर्तः शुक्लं कृष्णञ्च कर्म । – [आप्तप॰ पृ॰ ६१ ।] प्रधानपरिणामः शुक्लं कृष्णञ्च कर्म । – [प्रमेयक॰ पृ॰ २४४, २८५ ।] ↩︎
-
प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ॥ – [भगवद्गी॰ ३ । २७ ।] ↩︎
-
साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च – [श्वेताश्व॰ ६ । ११ ।] पुरि शयनात् प्रमाणात् पूरणात् पुरुवृत्तिता । स चानादिः सर्वगतश्चेतनो निर्गुणोऽपरः ॥ द्रष्टा भोक्ता क्षेत्रविदमलोऽप्रसवधर्मकः । सूक्ष्मो नित्यो ह्यनादिस्त्वमध्यनिधनोऽपि सः ॥ – [साङ्ख्यतत्त्ववि॰ पृ॰ १० ।] ↩︎
-
तस्माच्च यथोक्तत्रैगुण्यविपर्यासाद् विपर्ययात् । निर्गुणः पुरुषो विवेकी भोक्तेत्यादिगुणानां पुरुषस्य यो विपर्यास उक्तः तस्मात् सत्त्वरजस्तमःसु कर्तृभूतेषु साक्षित्वं सिद्धं पुरुषस्येति । योऽयमधिकृतो बहुत्वं प्रति, गुणा एव कर्तारः प्रवर्तन्ते साक्षी न प्रवर्तते नापि निवर्तत एव । किञ्चान्यत्, कैवल्यम्–केवलभावः कैवल्यमन्यत्वमित्यर्थः त्रिगुणेभ्यः केवलोऽन्यः । माध्यस्थ्यभावः, परिव्राजकवन्मध्यस्थः पुरुषः । यथा कश्चित् परिव्राजको ग्रामीणेषु कर्षणार्थेषु प्रवृत्तेषु केवलो मध्यस्थः, पुरुषोऽप्येवं गुणेषु प्रवर्तमानेषु न प्रवर्तते तस्मात् द्रष्टृत्वमकर्तृभावश्च । यस्मान्मध्यस्थः तस्माद् द्रष्टा तस्मादकर्ता पुरुषः तेषां कर्मणामिति । सत्त्वरजस्तमांसि त्रयो गुणाः कर्मकर्तृभावेन प्रवर्तन्ते न पुरुषः । एवं पुरुषस्यास्तित्वञ्च सिद्धम् । – [गौडपा॰ भा॰, माठरवृ॰, साख्यतत्त्वकउ, जयमङ्ग, का॰ १९ ।] उद्धृतोऽयम् – [न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५४६अ। । विश्वतत्त्वप्र॰ पृ॰ १४०अ। ।] ↩︎
-
अकर्तृभावश्चेत्यनेन सप्तविधमकर्तृभावमाश्रयति–न ह्ययं विषयेषु स्वस्यान्तःकरणसान्निध्येऽध्यवसायं कुरुते । न च सत्त्वादीनां प्रकाशप्रवृत्तिनियमलक्षणैर्धर्मैः इतरेतरोपकारेणाप्रवर्तमानानां स्वेन चैतन्यलक्षणेन धर्मेण अङ्गभावं प्रतिपद्यते नाप्यङ्गिभावम् । एवं सह गुणैः कार्यं न कुरुते स्त्रीकुमारवत् । स्थितप्रयोगं न कुरुते रथशकटयन्त्रप्रेरकवत्, न स्वात्मनो मृत्पिण्डवत्, न परतः कुम्भकारवत्, नाप्यादेशात् मायाकारवत्, नोभयतो मातृपितृवत् । – [युक्तिदी॰ पृ॰ १०० ।] ↩︎
-
“–दिरूपं” [श्र॰] । ↩︎
-
तत्र साक्षित्वमित्यनेन गुणानां प्रवृत्तौ अस्वातन्त्र्यं ख्यापयति प्रधानस्य तदर्थनिबन्धनत्वात् प्रवृत्तेः । – [युक्तिदी॰ पृ॰ १०० ।] ↩︎
-
गुणानां सत्त्वरजस्तमसां प्रवृत्तेः, गुणस्य वा प्रधानस्य प्रवृत्तेः । ↩︎
-
पुरुषस्य । ↩︎
-
गुणात् । कैवल्यमित्यनेन संसारिधर्मत्वमात्मनो निवर्तयति । न यथा सत्त्वादीनां परस्परेण प्रकाशादिधर्मापेक्षाणां संसर्गः एवं पुरुषस्य तैर्भवति । – [युक्तिदी॰ पृ॰ १०० ।] ↩︎
-
“पृथग्गतः” [ब॰] । ↩︎
-
माध्यर्स्थ्यमित्यनेन अतिशयनिर्ह्रासानुपपत्तेः, पुरुषस्य गुणैः सह बाधानुग्रहानुपपत्तिः स्वकार्यप्रवृत्तौ चापक्षपातं दर्शयति । – [युक्तिदी॰ ।] ↩︎
-
“उपपत्तौ” [ब॰] । ↩︎
-
बाधानुग्रहयोः । ↩︎
-
“–न्यं रूपं” [श्र॰] । ↩︎
-
चैतन्य पुरुषस्य स्वरूपमिति । यदा चितिरेव पुरुषस्तदा किमत्र केन व्यपदिश्यते ? भवति च व्यपदेशे वृत्तिर्यथा चैत्रस्य गौरिति । – [योगभा॰ १ । ९ ।] उद्धृतमिदम् – [सर्वार्थसि॰ पृ॰ १ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५४७अ ।] ↩︎
-
तावेतौ भोगापवर्गौ बुद्धिकृतौ बुद्धावेव वर्तमानौ कथ पुरुषे व्यपदिश्यते इति ? यथा विजय पराजयो वा योद्धृषु वर्तमान स्वामिनि व्यपदिश्यते, स हि तस्य फलस्य भोक्तेति, एव बन्धमोक्षौ बुद्धावेव वर्तमानौ पुरुषे व्यपदिश्येते । स हि तत्फलस्य भोक्तेति । बुद्धेरेव पुरुषार्थापरिसमाप्तिर्बन्ध तदर्थावसायो मोक्ष इति । एतेन ग्रहणधारणोहापोहतत्त्वज्ञानाभिनिवेशा बुद्धौ वर्तमानाः पुरुषेऽध्यारोपितसद्भावा, स हि तत्फलस्य भोक्तेति । – [योगभा॰ २ । १८ ।] ↩︎
-
“तथात्र प्रधा–” [श्र॰] । ↩︎
-
तस्मात्तत्सयोगादचेतन चेतनावदिव लिङ्गम् यस्माच्चेतनस्वभाव पुरुष तस्मात् तत्सयोगादचेतन महदादिलिङ्गम् अध्यवसायाभिमानसङ्कल्पालोचनादिषु वृत्तिषु चेतनावत् प्रवर्तते । को दृष्टान्त ? तद्यथा अनुष्णाशीतो घटः शीताभिरद्भि सस्पृष्ट शीतो भवति अग्निना सयुक्त उष्णो भवति, एव महदादि लिङ्गमचेतनमपि भूत्वा चेतनावद् भवति । तस्मात् अध्यवसाय कुर्वन्ति गुणा कार्यादिषु । तद्यथाऽसौ अचौर तत्ससर्गदोषेण चौरतया प्रतीतस्तै तथा सत्त्वादयो गुणा कर्त्तार तैः सयुक्त पुरुषोऽपि अकर्ताऽपि कर्ता भवति, कर्तृससर्गात् कर्तेव, पर परमार्थतया अकर्ता पुरुष । – [माठरवृ॰, गौडपा॰, साङ्ख्यतत्त्वकउ, जयमङ्ग॰ का॰ २० ।] तस्मात् कारणस्य ग्रहणरूपता पुरुषस्य च कर्तृरूपता सम्बन्ध्यन्तरसम्पर्कात् अन्यगताऽन्यत्रोपलभ्यमाना भक्त्याऽध्यवसातव्या न परमार्थत । उक्तञ्च–चेतनाधिष्ठिता बुद्धिश्चेतनेव विभाव्यते । कर्तृष्ववस्थितश्चात्मा भोक्ता कर्त्तेव लक्ष्यते ॥ – [युक्तिदी॰ पृ॰ १०४ ।] उद्धृतोऽयम् – [न्यायम॰ पृ॰ ४८९ ।] “चेतनावदिह” – [अष्टसह॰ पृ॰ ६७ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५९अ । स्या॰ र॰ पृ॰ २३४ ।] ↩︎
-
“–चेतना चेतना–” [आ॰] । ↩︎
-
चितिशक्तिरपरिणामिन्यप्रतिसङ्क्रमा दर्शितविषया शुद्धा चानन्ता च, सुखदु खमोहात्मकत्वमशुद्धि सुखमोहावपि विवेकिन दुःखाकुरुतोऽतो दुःखवद् हेयौ । तथा चातिसुन्दरमपि अन्तवद् दुनोति तेन तदपि हेयमेव विवेकिन । सेयमशुद्धिरन्तश्च चितिशक्तौ पुरुषे न स्त इत्यत उक्त शुद्धा चानन्ता चेति । ननु सुखदु खमोहात्मकशब्दादीनिय चेतयमाना तदाकारापन्ना कथ विशुद्धा ? तदाकारपरिग्रह-परिवर्जने च कुर्वती कथमनन्तेत्यत उक्तम्–दर्शितविषया इति । दर्शितो विषय शब्दादिर्यस्यै सा तथोक्ता । भेवदेतदेवं यदि बुद्धिवच्चितिशक्तिर्विषयाकारतामापद्येत, किन्तु बुद्धिरेव विषयाकारेण परिणता सती, अतदाकारायै चितिशक्त्यै विषयमादर्शयति, तत पुरुषश्चेतयत इत्युच्यते । ननु विषयाकारा बुद्धिमनारूढायाश्चितिशक्ते कथ विषयवेदनम् ? विषयारोहे वा कथन्न तदाकारापत्तिरित्यत उक्तम्–अपतिसङ्क्रमेति । प्रतिसङ्क्रम सञ्चार, स चितेर्नास्ति इत्यर्थः । स एव कुतोऽस्या नास्तीत्यत उक्तम्–अपरिणामिनी इति । न चितेस्त्रिविधोऽपि धर्मलक्षणावस्थालक्षणः परिणामोऽस्ति येन क्रियारूपेण परिणता सती बुद्धिसयोगेन परिणमेत चितिशक्ति । – [योगभा॰, तत्त्ववै, भास्व॰ १ । २ ।] यतोऽपरिणामिनी अत एव चितिशक्तिरप्रतिसङ्क्रमा असञ्चारा । यथा बुद्धिर्विषयं गच्छति तद्ग्रहणार्थ नैव चितिरक्रियत्वात् । अथवा नास्ति प्रतिषङ्क्रमः सङ्गो विषयेषु यस्या इत्यप्रतिसङ्क्रमा निर्लेपेति यावत् । ननु अपरिणामित्वे चात्मनो विषयाकारत्वाभावात् कथं विषयस्फुरणम् ? तत्राह–दर्शितविषया, दर्शितो बुद्ध्या निवेदितो विषयो यस्या इति विग्रह, विषयैः सह बुद्धिवृत्तिश्चितौ प्रतिबिम्बिता सती भासत इति भावयतोऽपरिणामिनी अत एव शुद्धा अनन्ता च । – [योगवा॰, पातञ्जलरह॰ १ । २ ।] तुलना–तथा चोक्त पञ्चशिखेन– [तत्त्ववै॰] अपरिणामिनी हि भोक्तृशक्तिरप्रतिसङ्क्रमा च परिणामिन्यर्थे प्रतिसङ्क्रान्तेव तद्वृत्तिमनुपतति – [योगभा॰ २ । २० ।] ↩︎
-
द्रष्टा दृशिमात्र शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्य । – [योगसू॰ २ । २० ।] ↩︎
-
पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रधानस्य । षङ्ग्वन्धवदुभयोरपि संयोगस्तत्कृतः सर्ग ॥ … तद्वत् षङ्ग्वन्धवत् प्रधानपुरुषो द्रष्टव्यी । षङ्गुवत् पुरुषो द्रष्टव्यः अन्धवत् प्रधानम् । पुरुषस्य दृक्शक्तिः, प्रधानस्य क्रियासामर्थ्यम् । – [साङ्ख्यका॰ माठर॰ २१ ।] षङ्गवन्धदृष्टान्तस्तु नान्तरीयकप्रदर्शनार्थम् । यथा षङ्गुर्नान्तरेणान्ध दृक्शक्त्या विशिष्टेनार्थेन अर्थवान् भवति, अन्धश्च नान्तरेण षङ्गुं विशिष्टेनार्थेन । एवं प्रधान नान्तरेण पुरुष कृतमपि कार्यं द्रष्टु शक्तमनवधिकञ्च प्रवर्तमान विशेषाभावान्नैव निवर्तते । तथा पुरुष सत्यपि चेतनत्वे नान्तरेण प्रधानम् उपलभ्याभावाद् उपलब्धा भवेदिति प्रधानमपेक्षते । – [युक्तिदी॰ पृ॰ १०७ ।] ↩︎
-
द्रष्ट्टदृश्यभूतयो पुरुषप्रधानयो । ↩︎
-
“–ना कृत्याभा–” [श्र॰] । ↩︎
-
पुरुष प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान् गुणान् । कारणं गुणसङ्गोऽस्य तदसद्योनिजन्मसु ॥ – [भगवद्गी॰ १३ । २१ ।] यस्तु प्रत्यक्चेतनस्य स्वबुद्धिसयोग, तस्य हेतुरविद्या – [योगद॰ २ । २४ ।] तथा चैतदत्रोक्तम् पञ्चशिखेन व्यक्तमव्यक्तं वा सत्त्वमात्मत्वेनाभिप्रतीत्य तस्य सम्पदमनुनन्दति आत्मसम्पद मन्वान तस्य व्यापदमनुशोचत्यात्मव्यापद मन्यमानः स सर्वोऽप्रतिबुद्धः । – [योगभा॰ २ । ५ ।] ↩︎
-
“–भोक्तृतोप–” [श्र॰] । ↩︎
-
विवेकख्यातिरविप्लवा हानोपाय विवेकख्याति । – [योगद॰, व्यासभा॰ २ । २६ ।] “एव तत्त्वाभ्यासान्नास्मिन् मे नाहमित्यपरिशेषम् ॥” अभ्यासेनैव तत्त्वदर्शन तस्मादभ्यासात् पुरुषस्य बुद्धिरुत्पद्यते–नास्मि तत्त्वानि, न मे तत्त्वानि, नाह तत्त्वानाम् किन्तु प्रधानकान्येतानि । तस्माज्ज्ञानमुत्पद्यते एवमादि । अपरिशेष निरवशेषमित्यर्थः । किं ज्ञानम् ? गुणपुरुषान्तरोपलब्धिरूपमित्यर्थ ॥ अत्राह तेन ज्ञानेन पुरुष किं करोति ? अत्रोच्यते “–तेन निवृत्तप्रसवामर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् । प्रकृतिं पश्यति पुरुष प्रेक्षकवदवस्थित स्वस्थ ॥” – [साख्यका॰ माठर॰ ६३–६४ ।] ↩︎
-
प्रकृतिरपि । “प्रकृते सुकुमारतर न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति । या दृष्टास्मीति पुनर्न दर्शनमुपैति पुरुषस्य ॥” यथा काचित् कुलस्त्री साध्वी स्वगृहद्वारि स्थिता पुरुषेण सहसैवागतेन दृष्टा सहसैव ब्रीडमाना त्वरित गृह प्रविष्टा । सा एव मत्वा “दृष्टाऽहमनेन” इति न पुनर्दर्शनमुपैति पुरुषस्य । तस्याञ्च विनिवृत्ताया पुरुषो मोक्ष गच्छति । – [साङ्ख्यका॰ माठर॰ ६१ । तत्त्वमी॰ पृ॰ १९४ । साख्यतत्त्वप्र॰ पृ॰ १७७ । साङ्ख्यप्र॰ ३ । ६९, ७० ।] दृष्टा मयेत्युपेक्षक एको दृष्टाहमित्युपरताऽन्या । सति सयोगेऽपि तयो प्रयोजन नास्ति सर्गस्य ॥ यथेमा रङ्गगता नर्तकी सर्वास्ववस्थासु वर्तमाना दृष्ट्वा विन्मति रङ्गात प्रेक्षक दृष्टा मयेत्युपेक्षक एक केवल शुद्ध पुरुषतथा प्रकृतिरपि अनेन अह दृष्टेति निवृत्ता । एका त्रैलोक्यस्यापि प्रधानकारणभूता न द्वितीया प्रकृतिरस्ति । नर्तक्यपि अहमनेन दृष्टेत्युपरमते नृत्यात् एव पुरुषोऽपि दृष्टा मयेय ज्ञानचक्षुषा प्रकृति इति प्रेक्षकवदुपरमते मोक्ष गच्छतीत्यर्थ । – [साख्यका॰ माठर॰ ६६ ।] तदुक्तं नारदीये–सविकारापि मौढ्येन चिर भुक्ता गुणात्मना । प्रकृतिर्ज्ञातदोषेय लज्जयेव निवर्त्तते । – [साख्यप्र॰ भा॰ पृ॰ १११ ।] ↩︎
-
“विज्ञानवि–” [ब॰] । ↩︎
-
भोगसम्पादनाय । ↩︎
-
“कुष्टिनी–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
पुरुषस्तु पुनर्न प्रकृतिरनुत्पादकत्वात् न च विकृतिरनुत्पन्नत्वात् । नैवासौ कारण न च कार्यमित्यर्थ । – [माठर॰ बृ॰ ।] ↩︎
-
“–स्मात्प्राप्ति–” [आ॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८१२ पं॰ ११ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ३५४ ।] ↩︎
-
कर्मरूपतया । ↩︎
-
“–णामेत्” [श्र॰] । ↩︎
-
तुलना–यदि प्रधान पुरुषस्थ निमित्तमनपेक्ष्य प्रवर्तते, मुक्तात्मन्यपि शरीरादिसम्पादनाय प्रवर्तेत अविशेषात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ध॰ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१६ । प्रमेयर॰ ४ । १ ।] ↩︎
-
तुलना–अथादर्शनापेक्षमिति चेत्, यस्य हि गुणपुरुषान्तरविवेकदर्शनानुपपत्ति तं प्रति प्रधान प्रवर्त्तते, न चासौ मुक्तात्मनीति; तन्न; मुक्तात्मन्यपि विवेकदर्शनस्य विनाशेन प्रवृत्तिप्रङ्गात् । न चानुत्पत्तिविनाशयोः अदर्शनत्वेन विशेष पश्याम । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० घ॰ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१६ ।] ↩︎
-
ससारावस्थाया विवेकस्यानुत्पत्तिः मुक्तदशाया च समुत्पन्नस्यापि विवेकस्य विनाश इति न अभावत्वेन कश्चिद् भेद । ↩︎
-
“अदृष्टापेक्षयास्तु” [आ॰] । ↩︎
-
कर्मरूपतया परिणतौ । ↩︎
-
“तस्य तत्परि–” [ब॰] । ↩︎
-
प्रकृते शुक्लकृष्णादिकर्मपरिणाम । ↩︎
-
तुलना–अथादृष्टापेक्षं प्रवर्तत इति चेत्; तदसत्, तस्यापि प्रधाने शक्तिरूपतया व्यवस्थितस्य उभयत्राविशेषात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० घ॰ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१६ ।] ↩︎
-
शुक्लकृष्णादिकर्मरूपेण । ↩︎
-
कृतार्थं प्रति नष्टमप्यनष्ट तदन्यसाधारणत्वात् ।–कृतार्थमेक पुरुष प्रति दृश्य नष्टमपि नाश प्राप्तमपि अनष्ट तदन्यपुरुषसाधारणत्वात् । कुशल पुरुष प्रति नाश प्राप्तमपि अकुशलान् पुरुषान् प्रति अकृतार्थमिति तेषां दृशे कर्मविषयतामापन्नं लभत एव पररूपेण आत्मरूपमिति । – [योगसू॰ भा॰ २ । २२ ।] ↩︎
-
शरीरादिसम्पादनाय कर्मरूपपरिणामप्रसङ्ग । ↩︎
-
संसार्यात्मनि । ↩︎
-
तुलना–न ह्येकमेव निवृत्ताधिकारत्व-प्रवृत्ताधिकारत्वयोर्युगपदधिकरणं युक्तं नष्टत्वानष्टत्वयोरिव विरोधात् । – [आप्तप॰ पृ॰ ८३ ।] ↩︎
-
“प्रवृद्धविनिवृत्ता–” [श्र॰] । ↩︎
-
प्रधानस्य । ↩︎
-
“सम्बन्धत्वं” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“नित्यं सर्व–” [ब॰] । ↩︎
-
अमुक्तात्मानं प्रत्येव । ↩︎
-
प्रधानसम्पादितेन । तुलना–सहि प्रधानस्य विकारो महदादि पुरुषार्यो भवतुवन् पुरुषस्य कञ्चिदुपकार करोति न वा ? यदि करोति, पुरुषादर्थान्तरमनर्थान्तरं वा ? – [युक्तयनु॰ टी॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎
-
संसार्यात्मन । ↩︎
-
ससारिण । ↩︎
-
शरीरादिना पुसोऽभिन्नोपकारकरणे । ↩︎
-
उपकारेण । ↩︎
-
पुस । ↩︎
-
शरीरादिकृतोपकारेणापि । ↩︎
-
तत् कर्म परिणाम यस्य । ↩︎
-
अनित्यकर्मपर्यायात्मकत्वस्वीकारे । ↩︎
-
[पृ॰ ८१३ पं॰ ५ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ३५४–।] ↩︎
-
[पृ॰ २६६–।] ↩︎
-
[पृ॰ ८१४ प॰ ६ ।] ↩︎
-
पृ॰ ८१४ प॰ ६ । ↩︎
-
तुलना–अत पुरुषस्य कर्त्तृत्वे युक्त वास्तव भोक्तृत्वम् । अन्यथा हि भोगक्रियामकुर्वत कथमुदामीनस्य भोक्तृत्व स्यात्, भोगस्य सुखदु खवेदनारूपत्वात्, तदाधारता तु भोक्तृत्वम् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५२३ ।] भोक्तात्मा चेत्स एवास्तु कर्ता तदविरोधत । विरोधे तु तयोर्भोक्तु स्याद् भुजौ कर्तृता कथम् ॥ – [आप्तप॰ का॰ ८१ ।] कर्ता आत्मा स्वकर्मफलभोक्तृत्वात्साख्यकल्पित पुरुषो वस्तु न भवति अकर्तृत्वात् खपुष्पवत् । किञ्च, आत्मा भोक्ता अङ्गीक्रियते, स च भुजक्रिया करोति न वा ? यदि करोति तदाऽपराभि क्रियाभि किम्मपराद्धम् ? अथ भुजिक्रियामपि न करोति, तर्हि कथ भोक्तेति नित्यम् । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ४९ ।] ↩︎
-
“यदर्थ भृजि–” [आ॰] । ↩︎
-
तृच्प्रत्ययस्य । ↩︎
-
“कर्तृवि–” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्प ।–शब्दजनितं ज्ञान शब्दज्ञानं तदनु पतितु शीलं यस्य स शब्दज्ञानानुपाती, वस्तुनस्तथात्वमनपेक्षमाणो योऽध्यवसाय स विकल्प इत्युच्यते । – [ योगसू॰ भोजवृ॰ १ । ९ ।] ↩︎
-
तुलना–भोक्तृत्वादिधर्माणामपि पुरुषस्याऽवास्तवत्वापत्ते, तथोपगमे चेतयत इति चेतन पुरुषो न वस्तुत सिद्ध्येत् चेतनशब्दज्ञानानुपातिनो विकल्पस्य वस्तुशून्यत्वात् कर्तृत्वभोक्तृत्वादिशब्दज्ञानानुपातिविकल्पवत् । – [आप्तप॰ का॰ ८१ ।] ↩︎
-
प्रधानेनापि । ↩︎
-
““एव”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
तुलना–संसार्यात्मा भोक्ता न भवति अकर्तृत्वात् मुक्तात्मवत् । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ४८ ।] ↩︎
-
“अकर्त्तृभोक्तृ–” [आ॰] । ↩︎
-
तुलना–प्रधानस्य बन्धमोक्षौ पुरुषस्तत्फलमनुभवतीति कृतनाशाकृताभ्यागमप्रसङ्गात् । प्रधानेन हि कृतौ बन्धमोक्षौ न च तस्य फलानुभवनमिति कृतनाश, पुरुषेण तु तौ न कृतौ तत्फलानुभवनञ्च तस्येत्यकृताभ्यागम कथ परिहर्तु शक्य ? – [आप्तप॰ का॰ ११४ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ४८, ५२ ।] ↩︎
-
“इत्यनेन” [आ॰] । ↩︎
-
मुक्तात्मनोऽपि प्रधानकृतकर्मफलानुभवनानुषङ्गात् । – [आप्तप॰ का॰ ११४ ।] ↩︎
-
चेतनत्वादेव । ↩︎
-
मुक्तवत् कर्मफलाभिसम्बन्धः । ↩︎
-
तुलना–कर्तु नाम विजानन्ति गृहादीन् सर्वथा गुणाः । भोक्तु च न विजानन्ति किमयुक्तमत परम् ॥ – [चतुःश॰ १० । १६ ।] कर्तु नाम प्रजानाति प्रधान व्यञ्जनादिकम् । भोक्तुञ्च न विजानाति किमयुक्तमत परम् ॥ – [तत्त्वसं॰ श्लो॰ ३०० ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८१४ पं॰ ८ ।] ↩︎
-
द्रष्टव्यम् – [पृ॰ १९३ टि॰ २ ।] ↩︎
-
[पृ॰ १९३–।] ↩︎
-
बुद्धिदृष्टान्तबलेन । ↩︎
-
“तेन” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८१४ प॰ १२ ।] ↩︎
-
अदशितविषयत्वत्यागेन दर्शितविषयत्वोपादानादबस्थिताया एव तस्या परिणामित्वसिद्धे । – [युक्त्यनु॰ टी॰ पृ॰ ३० ।] ↩︎
-
मुक्तात्मनोऽपि । स हि सर्वज्ञ पूर्वोत्तरस्वभावत्यागोपादानाभ्यामवस्थितस्वभाव परिणाम्येव सर्वार्थान् पश्यति नान्यथा, प्रतिसमय दृश्यस्य परिणामित्वे द्रष्टुरपरिणामानुपपत्ते । न चाय दृश्यमर्थमपरिणामिन वक्तु समर्थ; स्वय तस्य परिणामित्वोपगमात् सिद्धान्तपरित्यागानुषङ्गात् । – [युक्त्यनु॰ टी॰ पृ॰ ३० ।] ↩︎
-
“–मित्वप्रति–” [आ॰] । ↩︎
-
“परिणामैव” [श्र॰] । ↩︎
-
दृश्यस्य । ↩︎
-
प्रतिविषय दर्शितविषयत्वे सक्रमात् । तथा बुद्धेरेव प्रतिसङ्क्रमो न तु चिच्छक्तेरिति चेत्, न, बुद्धेरप्यप्रतिसङ्क्रमप्रसङ्गात् विषयस्यैव प्रतिसङ्क्रमप्रसङ्गात् । – [युक्त्यनु॰ टी॰ पृ॰ ३० ।] ↩︎
-
“इत्येतदप्ययु–” [ब॰] । ↩︎
-
““विषयस्यैव प्रतिसङ्क्रमप्रसङ्गात्”” इति नास्ति [ब॰] । ↩︎
-
“प्रतिसङ्क्रमे बु–” [श्र॰] । ↩︎
-
यथैव हि विषय प्रतिनियत दर्शयन्ती बुद्धिश्चितिशक्तये सक्रामति तथा क्रमेण चितिशक्तिरपि पश्यन्ती विशेषाभावात् । कथमन्यथा क्रमेण दर्शितविषया स्यात् । – [युक्त्यनु॰ टी॰ पृ॰ ३१ ।] ↩︎
-
“प्रतिनियमविषयं” [ब॰] । ↩︎
-
विषयम् । ↩︎
-
“सक्रामति” इति वाक्यशेष । ↩︎
-
“स्वस्यै” [ब॰] । ↩︎
-
“अदर्शिनस्वरू–” [ब॰] । ↩︎
-
चिच्छक्ते । ↩︎
-
तथा बुद्धेरप्येकस्वभावत्वप्रसङ्गात् । शक्य हि वक्तु बुद्धेरेक एव क्रमभाव्यनेकविषयव्यवसायस्वभावो येन यथाकाल यथादेश यथाप्रकारञ्च विषयमध्यवस्यतीति न किञ्चिदनेकस्वभाव सिद्ध्येत् । – [युक्त्यनु॰ टी॰ पृ॰ ३२ ।] ↩︎
-
शुद्धात्मनोऽपि स्वशुद्धपरिणामप्रतिसङ्क्रमाविरोधात् तत्राशुद्धपरिणामसङ्क्रमस्यैवासम्भवात् । – [युक्त्यनु॰ टी॰ पृ॰ ३१ ।] ↩︎
-
प्रकृत्या व्यभिचारात् । सापि ह्यनन्ता । सान्तत्वेऽपि नित्यत्वविरोधात् । – [युक्त्यनु॰ टी॰ पृ॰ ३१ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८१५ पं॰ २ ।] ↩︎
-
तुलना–अचेतने हि निरङ्कुशे प्रधाने बन्धरि सुतरामनिर्मोक्षः स्यात् । तत्त्वविदमपि पुमांसं न बध्नाति प्रकृतिरिति कोऽस्या नियन्ता ? पङ्ग्वन्धन्यायेन संयोगस्य तुल्यत्वात् । – [न्यायमं॰ पृ॰ ४९१ ।] ↩︎
-
“इदमिच्छमेव” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
“विपर्ययःस्यात्” [ब॰] । ↩︎
-
पृ॰ ८१५ पं॰ ८ । ↩︎
-
यतः किमज्ञानमेव तमः उत अज्ञानञ्च तमश्चेति । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
मुक्तात्मनोऽपि । ↩︎
-
मुक्तिदशायां ज्ञानं विनश्यति अतः तेषामपि ज्ञानप्रध्वंसात्मकमज्ञानमस्त्येव । ↩︎
-
अत्यन्तभिन्नप्रकृतिधर्मात्मकेनापि रागादिना । ↩︎
-
“अधिकारि एव” [ब॰] । ↩︎
-
रागादिकम् । ↩︎
-
““न मुक्तात्मानः”” नास्ति [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–धिकारी चेत्” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८१६ पं॰ १ ।] ↩︎
-
तत्र केयं ख्यातिर्नाम–प्रकृतिपुरुषयोः स्वेन स्वेन रूपेणावस्थितयोः भेदेन प्रतिभासनमिति चेत्; सा कस्य–प्रकृतेः, पुरुषस्य वा ? – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“केषां वि–” [ब॰] । ↩︎
-
अज्ञेयकोटौ । तस्या अससवेद्यपर्वणि स्थितत्वादचेतनत्वादनभ्युपगमाच्च । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“–तिरितिदुर्घटा” [आ॰] । ↩︎
-
ज्ञेयकोटौ । ↩︎
-
“–तीतः य–” [आ॰] । ↩︎
-
विवेकख्यातावपि । ↩︎
-
विवेकख्याते । ↩︎
-
पुरुषस्येति व्यपदेशे । ↩︎
-
सम्बन्धस्यापि । ↩︎
-
“विवेकस्य ख्यातिः” [आ॰] । ↩︎
-
“तावद्व्यतिरि–” [ब॰] । ↩︎
-
“–ना जनक–” [ब॰] , “–नास्याजनक–” [श्र॰] । ↩︎
-
“च” [आ॰] । ↩︎
-
विवेकख्याति । ↩︎
-
““हि”” नास्ति [आ॰] । ↩︎
-
“तु सर्वदा” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“विज्ञानविरू–” [आ॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८१६ पं॰ २ ।] ↩︎
-
तुलना–अचेतनत्वात्, तथाहि–अचेतनतया प्रधानस्य अहमनेन दृष्ट दुष्ट तया विज्ञातमिति विज्ञानाभावे पूर्ववत् प्रवृत्तिरविशिष्टेत्यलमतिप्रसङ्गेन । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० घ॰ ।] दृष्टास्मीति विरमतीति चेत्, मैवम्, न ह्यसौ एकपत्नीव्रतदुर्ग्रहगृहीता नि सख्यपुरुषोपभो- गसौभाग्या पण्यवनितेव नासौ नियमेन व्यवहर्तुमर्हतीत्यास्तामेतत् । – [न्यायमं॰ पृ॰ ४९२ ।] प्रकृतेर्जडतयेत्थ विज्ञानानुपपत्तेः । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“जडत्वरूपो” [ब॰] । ↩︎
-
“–तस्यै फलं” [ब॰] । ↩︎
-
“स्वयं वेदय–” [श्र॰] । ↩︎
-
घटादेरपि स्वय विवेकेन प्रवृत्तौ । ↩︎
-
“सकीर्त्यते” [ब॰] । ↩︎
-
तुलना–अस्या अचेतनतया विमृश्यकारित्वाभावात् । यथेय कृतेऽपि शब्दाद्युपलभ्भे पुनस्तदर्थ प्रवर्तते तथा विवेकख्यातौ कृतायामपि पुनस्तदर्थं प्रर्वर्तिष्यते स्वभावस्यानपायित्वात् । – [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ ४ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“विरूपतया” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
प्रवर्तकस्वभावात् । ↩︎
-
“–क्तृत्वस्वभा–” [श्र॰] । ↩︎
-
सिद्धे चास्य परिणामिनित्यत्वे सुखादिपरिणामैरपि परिणामित्वमस्याभ्युपगन्तव्यमन्यथा मोक्षाभावप्रसङ्ग । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“–च्छेदस्वरूप–” [ब॰] । ↩︎
-
नवानामात्मविशेषगुणानामत्यन्तोच्छित्तिर्मोक्ष । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ६३८ ।] आत्यन्तिकी दुःखव्यावृत्तिरपवर्गो न साबधिका द्विविधदु खावमर्शिना सर्वनाम्ना सर्वेषामात्मगुणाना दुःखावमर्शाद् अत्यन्तग्रहणेन च सर्वात्मना तद्वियोगाभिधानात् नवानामात्मगुणाना बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसस्काराणां निर्मूलोच्छेदोऽपवर्ग इत्युक्त भवति । यावदात्मगुणा सर्वे नोच्छिन्ना वासनादय । तावदात्यन्तिकी दुःखव्यावृत्तिर्नावकल्पते ॥ – [ न्यायमं॰ पृ॰ ५०८ ।] ↩︎
-
ननु तस्यामवस्थाया कीदृगात्मावशिष्यते ? स्वरूपैकप्रतिष्ठान परित्यक्तोऽखिलैर्गुणै ॥ – [न्यायमं॰ पृ॰ ५०८ ।] समस्तात्मविशेषगुणोच्छेदोपलक्षिता स्वरूपस्थितिरेव । – [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ २८७ ।] नि श्रेयसं पुनर्दखनिवृत्तिरात्यन्तिकी – [प्रश॰ किर॰ पृ॰ ६ ।] तत्सिद्धमेतत् नित्यसवेद्यम्, अनेन सुखेन विशिष्टा आत्यन्तिकी दुःखनिवृत्ति पुरुषस्य मोक्ष इति । – [न्यायसा॰ पृ॰ ४१ ।] ↩︎
-
नवानामात्मगुणाना सन्तानोऽत्यन्तमुच्छिद्यते, सन्तानत्वात्, यो य सन्तान स सोऽत्यन्तमुच्छिद्यमानो दृष्टः यथा प्रदीपसन्तान, तथा चाय सन्तान, तस्मात् अत्यन्तमुच्छिद्यते । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० क॰ ।] दुःखसन्ततिरत्यन्तमृच्छिद्यते सन्ततित्वात् प्रदीपसन्ततिवदित्याचार्या । – [प्रश॰ किर॰ पृ॰ ९ ।] ↩︎
-
“पटादिस–” [ब॰] । ↩︎
-
“ननु तत्सन्ता–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“निर्हेतुविना–” [आ॰] । ↩︎
-
“न राकनीयम् तत्र ज्ञान–” [आ॰] । ↩︎
-
ज्ञानपूर्वकात्तु कृतादसकल्पितफलाद् विशुद्धे कुले जातस्य दुःखविगमोपायजिज्ञासोराचार्यमुपसङ्गम्य उत्पन्नषट्पदार्थतत्त्वज्ञानस्य अज्ञाननिवृत्तौ विरक्तस्य रागद्वेषाद्यभावात् तज्जयोर्धर्माधर्मयोरनुत्पत्तौ पूर्वसञ्चितयोश्चोपभोगान्निरोधे सन्तोषसुख शरीरपरिच्छेदञ्च उत्पाद्य रागादिनिवृत्तौ निवृत्तिलक्षण केवलो धर्म परमार्थदर्शनज सुख कृत्वा निवर्तते । तदा निरोधान्निर्वीजस्य आत्मन शरीरादिनिवृत्ति, पुन शरीराद्यनुत्पत्तौ दग्धेन्धनानलवदुपशमो मोक्ष इति । – [प्रश॰ भा॰ पृ॰ ६४४ ।] द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाना षण्णां पदार्थाना साधर्म्यवैधर्म्याभ्या तत्त्वज्ञान नि श्रेयसहेतु । – [ प्रश॰ भा॰ पृ॰ २० ज॰ ।] तत्त्वज्ञानान्निश्रेयसाधिगम – [न्यायसू॰ १ । १ । १ ।] ↩︎
-
दुखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामत्तरोत्तरापाये तदनन्तरापायादपवर्ग । – [न्यायसू॰ १ । १ । २ ।] ते इमे मिथ्याज्ञानादयो दुःखान्ता धर्मा अविच्छेदेनैव प्रवर्तमाना ससार इति । यदा तु तत्त्वज्ञानात् मिथ्याज्ञानमपैति तदा मिथ्याज्ञानापाये दोषा अपयान्ति दोषापाये प्रवृत्तिरपैति, प्रवृत्त्यपाये जन्मापैति, जन्मापाये दुःखमपैति, दुःखापाये चात्यन्तिकोऽपवर्गो निश्रे यसमिति । – [न्यायभा॰ १ । १ । २ ।] तथा ह्युपलब्ध सम्यग्ज्ञानस्य मिथ्याज्ञाननिवृत्तौ सामर्थ्यं शुक्तिकादाविति – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० क॰ ।] ↩︎
-
निवृत्ते च मिथ्याज्ञाने तन्मूलत्वाद्रागादयो नश्यन्ति कारणाभावे कार्यस्यानुत्पादादिति । रागाद्यभावे च तत्कार्या प्रवृत्तिर्व्यावर्तते, तदभावे च धर्माधर्मयोरनुत्पत्ति । आरब्धकार्ययोश्चोपभोगात् प्रक्षय । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० क॰ ।] ↩︎
-
✢ एतदन्तर्गत पाठो नास्ति [आ॰] । ↩︎
-
“–नुपपत्ति” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎
-
उद्धृतोऽयम्–यथोक्तम्–नाभुक्त क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरति । अवश्यमनुभोक्तव्य कृत कर्म शुभाशुभम् ॥ – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ख॰ । धर्मस॰ बृ॰ पृ॰ २२५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०८ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १०५ । चित्सु॰ पृ॰ ३५१ ।] अवश्यमेव भोक्त – [धर्मबि॰ टी॰ पृ॰ १३ ।] ↩︎
-
““इति”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
पूर्वकर्माण्युपभोगादेव क्षीयन्ते, कर्मत्वात्, यद्यत्कर्म तत्तदुपभोगादेव क्षीयते यथाऽऽरब्धशरीर कर्म, तथा चामूनि कर्माणि, तस्मादुपभोगादेव क्षीयन्ते । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ख॰ ।] ↩︎
-
समाधिबलादुत्पन्नतत्त्वज्ञानो हि कर्मणाञ्च साध्यमर्थं विदित्वा युगपच्छरीराणि निर्मायोपभोग – [ प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ख॰ ।] ↩︎
-
“–दशेषभोगस्योपात्त–” [श्र॰] । ↩︎
-
जानन्नपि हि तदर्थितया प्रवर्तत एव वैद्योपदेशादातुरवदौषधाचरणे – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ख॰ ।] ↩︎
-
तस्य च न ह वै सशरीरस्य सत प्रियाप्रिययो बाह्यविषयसयोगवियोगनिमित्तयो बाह्यविषयसंयोगवियोगौ ममेति मन्यमानस्य अपहतिर्विनाश उच्छेदः सन्ततिरूपयोर्नास्तीति । त पुनर्देहाभिमानादशरीरस्वरूपविज्ञानेन निवर्तिताऽविवेकज्ञानमशरीर सन्त प्रियाप्रिये न स्पृशत । स्पृशि प्रत्येक सम्बध्यत इति प्रियं न स्पृशति अप्रिय न स्पृशतीति वाक्यद्वयं भवतिधर्माधर्मकार्ये हि ते, अशरीरता तु स्वरूपमिति तत्र धर्माधर्मयोरसम्भवात्तत्कार्यभावो दूरत एवेत्यतो न प्रियाप्रिये स्पृशत । – [छान्दो॰ शां॰ भा॰ ।] उद्धृतोऽयम् – [न्यायमं॰ पृ॰ ५०९ । ब्रह्म॰ शां॰ भा॰ १ । १ । ४ । यश॰ उ॰ पृ॰ २५४ । स्या॰ र॰ पृ॰ १११० । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ । स्या॰ म॰ पृ॰ ७२ । न्यायसारटी॰ पृ॰ २८३ । चित्सु॰ पृ॰ ३५३ ।] ↩︎
-
अशरीरावस्थायाम् । ↩︎
-
वैषयिकसुखदुःखप्रयोजकधर्माधर्मशून्य । ↩︎
-
[पृ॰ ८२४ प॰ १ ।] ↩︎
-
तुलना–यत आत्मनः सर्वथा भिन्नाना बुद्ध्यादिगुणाना सन्तानस्योच्छेद साध्यते, अभिन्नाना वा, कथञ्चिद् भिन्नाना वा ? – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१७ ।] ↩︎
-
“सर्वदा भि–” [श्र॰] । ↩︎
-
बुद्ध्यादिगुणानाम् । तुलना–तथा बुद्ध्यादीना विशेषगुणाना परेण स्वसविदितत्वेनानभ्युपगमात् ज्ञानान्तरग्राह्यत्वे वाऽनवस्थादिदोषप्रसक्तेरवेद्यत्वमित्यज्ञातस्य सत्त्वासिद्धेः पुनरप्याश्रयासिद्ध सन्तानत्वादिति हेतु । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५६ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१७ ।] ↩︎
-
वैशेषिकेण । ↩︎
-
“अशुभानाञ्च” [ब॰] । ↩︎
-
विशेषगुणवदात्मनोपि । ↩︎
-
कथञ्चिद्भेदप्रकारेण । ↩︎
-
सन्तानत्व हेतुत्वेनोपादीयमान यदि सामान्यमभिप्रेत तदा बुद्ध्यादिविशेषगुणेषु प्रदीपे च तेजोद्रव्ये सत्तासामान्यव्यतिरेकेण अपरसामान्यस्यासभवात् स्वरूपासिद्ध । सत्तासामान्यरूपत्वे वा सन्तानत्वस्य सत्सदिति प्रत्ययहेतुत्वमेव न पुनः सन्तानप्रत्ययहेतुत्वम् – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५६ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१७ ।] ↩︎
-
[पृ॰ २८७ ।] ↩︎
-
“तत्तद्रूप तथापि” [ब॰] । ↩︎
-
“अत्र सत्ताभावेप्यत्र सत्तापर–” [आ॰] । ↩︎
-
तुलना– किमुपादानोपादेयभावप्रबन्धेन प्रवर्तमानत्वम्, कार्यकारणभावप्रबन्धेन प्रवृत्ति, अपरापरपदार्थोत्पत्तिमात्र वा ? – [रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१७ ।] ननु किमिद सन्तानत्वम्–स्वतन्त्रम्, अपरापरपदार्थोत्पत्तिमात्र वा, एकाश्रयापरापरोत्पत्तिर्वा ? – [स्या॰ मं॰ पृ॰ ८३ ।] किं कार्यकारणभावेन प्रवृत्ति, एकाधारापरोत्पत्तिर्वा ? – [न्यायसारटी॰ पृ॰ २८७ ।] ↩︎
-
सर्वसपक्षविपक्षव्यावृत्तिरसाधारण । – [तर्कस॰ अनु॰ ।] नन्वेव तस्य तथाभूतस्यान्यत्राननुवृत्तेरसाधारणानैकान्तिकत्वम् अभ्युपगमविरोधश्च । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१८ ।] ↩︎
-
“–णस्यान्यत्र” [श्र॰] । ↩︎
-
सपक्षे । ↩︎
-
“–गमधर्मविरो–” [श्र॰] । ↩︎
-
“उत्तरोपादेयबु–” [श्र॰] । ↩︎
-
तुलना–पार्थिवपरमाणुरूपादिसन्तानेन व्यभिचारात् । – [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ ४ ।] अनैकान्तिकश्च पाकजपरमाणुरूपादिभि, तथाविधसन्तानत्वस्य तत्र सद्भावेऽपि अत्यन्तोच्छेदाभावात् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१८ । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । स्या॰ मं॰ पृ॰ ८४ । न्यायसारटी॰ पृ॰ २८७ । चित्सु॰ पृ॰ ३५७ ।] ↩︎
-
विरुद्धश्चाय हेतु, शब्दबुद्धिप्रदीपादिषु अत्यन्तानुच्छेदवत्स्वेव सन्तानत्वस्य भावात् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१८ । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ३७२ ।] ↩︎
-
साधनविकलश्च दृष्टान्त, प्रदीपादेरत्यन्तोच्छेदासम्भवात्, तैजसपरमाणूना भास्वररूपपरित्यागेन अन्धकाररूपतयाऽवस्थानात् । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ । न्यायसारटी॰ पृ॰ २८७ । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ ।] ↩︎
-
“–पादे स्वरूपा–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
उष्णजलस्थिते तेजोद्रव्ये । ↩︎
-
भासुररूपस्य । ↩︎
-
तुलना–तर्हि प्रदीपादेरप्यनुपादानोत्पत्तिवन्न सन्ततिविपत्त्यभावमन्तरेण विपत्ति सभवतीत्यनुमानत किन्न कल्प्यते तत्सन्तत्यनुच्छेद । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१८ ।] ↩︎
-
“–त्पत्तेरेवान्त्या–” [ब॰] । ↩︎
-
पूर्वापरस्वभावपरिहाराङ्गीकारस्थितिलक्षणपरिणामवान् प्रदीप सत्त्वात् घटादिवत् । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“पदादिवत्” [आ॰] । ↩︎
-
न चासत्प्रतिपक्षत्वमप्यस्य । तथाहि–बुद्ध्यादिसन्तानो नात्यन्तोच्छेदवान् सर्वप्रमाणानुपलभ्यमानतथोच्छेदत्वात् – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५८ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१८ ।] ↩︎
-
किञ्चेन्द्रियजाना बुद्ध्यादिगुणानामुच्छेद साध्यमानोऽस्ति उत अतीन्द्रियाणाम् ? – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
तेष्यदृष्टहेतुकाना बुद्ध्यादीनामात्मान्त करणसयोगजाना च मुक्तौ निवृत्तिं ब्रुवाणा न निवार्यन्ते, कर्मक्षयहेतुकयोस्तु प्रशमसुखानन्तज्ञानयोर्निवृत्तिमाचक्षाणास्ते न स्वस्था प्रमाणविरोधात् । तत कथञ्चिद् बुद्ध्यादिविशेषगुणाना निवृत्ति कथञ्चिदनिवृत्तिर्मुक्तौ व्यवतिष्ठते । – [अष्टसह॰ पृ॰ ६८ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“केनचदनभिल–” [आ॰] । ↩︎
-
अपि वृन्दाबने शून्ये शृगालत्वं स इच्छति । न तु निर्विषय मोक्ष कदाचिदपि गौतम । – [सम्बन्धवा॰ श्लो॰ ४२३ । विवरणप्र॰ पृ॰ १३७ ।] वर वृन्दावने वास शृगालैश्च सहोषितम् – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] वरं वृन्दावने रम्ये क्रोष्ट्टत्वमभिवाञ्छितम् – [स्या॰ मं॰ पृ॰ ८६ ।] ↩︎
-
“इत्यप्यप्रसा–” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ १०८ ।] ↩︎
-
अनन्तज्ञानादिविशिष्टत्वेन । ↩︎
-
““च”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
ज्ञानादीनाम् । ↩︎
-
महेश्वरातिरिक्तप्राणिनाम् । ↩︎
-
ससारलक्षणम् । ↩︎
-
“अतोस्य” [आ॰] । ↩︎
-
महेश्वरस्य । ↩︎
-
द्रष्टव्यम् – [पृ॰ १६८ टि॰ ११ ।] ↩︎
-
ज्ञानाद्यनुच्छेद । ↩︎
-
“तत्र संसा–” [ब॰] । ↩︎
-
ज्ञानाद्यनुच्छेदस्य । ↩︎
-
कर्मविपाकवशादात्मनो भवान्तरावाप्ति ससार – [सर्वार्थसि॰ ९ । ७ ।] आत्मोषचितकर्मवशादात्मनो भवान्तरावाप्ति ससारः । – [राजवा॰ २ । १० ।] यदवष्टम्भेनात्मन ससरणमितश्चेतश्च गमन भवति स ससार, अथवा बलवतो मोहस्याख्या ससार, नारकाद्यवस्था वा ससार । – [तत्त्वार्थभा॰ व्या॰ २ । १० ।] ↩︎
-
“अत्यन्तबुद्ध्या–” [श्र॰] । ↩︎
-
बौद्धात् । यस्मिन्न जातिर्न जरा न मृत्युर्न व्याधयो नाप्रियसप्रयोग । नेच्छाविपन्नप्रियविप्रयोग क्षेमं पद नैष्ठिकमच्युत तत् । दीपो यथा निर्वृतिमभ्युपेतः नैबाबनिं गच्छति नान्तरिक्षम् । दिश न काञ्चिद्विदिश न काञ्चित्स्नेहक्षयात् केवलमेति शान्तिम् ॥ एव कृती निर्वृतिमभ्युपेतो नैवावनिं गच्छति नान्तरिक्षम् । दिश न काञ्चिद्विदिश न काञ्चित्क्लेशक्षयात् केवलमेति शान्तिम् ॥ – [सौन्दरनन्द॰ १६ । २७-२९ ।] ↩︎
-
“भवता को” [आ॰] । ↩︎
-
वैशेषिकस्य । ↩︎
-
बौद्धमते । ↩︎
-
वैशेषिकसिद्धान्ते । ↩︎
-
“असत्त्वम्” इति शेष । ↩︎
-
सकलबुद्ध्यादिगुणशून्यम् । ↩︎
-
प्रत्यक्षस्यैव । ↩︎
-
तत्पूर्वक त्रिविधमनुमानम् – [न्यायसू॰ १ । १ । ५ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८२४ पं॰ ७ ।] ↩︎
-
✢ एतदन्तर्गत पाठो नास्ति [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
तत्त्वज्ञानस्य । ↩︎
-
“–द्यनुपपत्तेः” [आ॰] । ↩︎
-
“उच्छेदसिद्धेः” [आ॰] । ↩︎
-
“तदभावाभावप्र–” [ब॰] । ↩︎
-
शरीराभावे । ↩︎
-
[पृ॰ ८९–।] ↩︎
-
[पृ॰ ८२४ पं॰ ११ ।] ↩︎
-
उपभोगात् कर्मण प्रक्षये तदुपभोगसमये – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३१९ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५९ ।] ↩︎
-
“–समयो हि” [श्र॰] । ↩︎
-
समुद्भवतः । ↩︎
-
[पृ॰ ८२५ पं॰ २ ।] ↩︎
-
अभिलाषरूपरागाद्यभावे स्त्र्याद्युपभोगासभवात् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५९ । प्रमेयक॰ पृ॰ १३९ ।] ↩︎
-
स्त्र्यादिभोगे क्रियमाणे तु । ↩︎
-
[पृ॰ ८२५ प॰ ८ ।] ↩︎
-
वैद्योपदेशप्रवर्तमानातुरदृष्टान्तोऽप्यसगत – [सन्मति॰ पृ॰ १६० । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१९ ।] ↩︎
-
“औषधाद्या–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
योगिव । ↩︎
-
“–नुपपत्तिः” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
“–दर्शनचारित्र–” [श्र॰] । ↩︎
-
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग । – [तत्त्वार्थसू॰ १ । १ ।] नादसणिस्स नाण नाणेण विना न हुन्ति चरणगुणा । अगुणिस्स णत्थि मोक्खो नत्थि-अमोक्खस्स निव्वाण ॥ – [उत्तरा॰ २८ । ३० ।] ↩︎
-
“कारणादुत्पत्तिः” [ब॰] , “कारणानुत्पत्ते” [आ॰] । ↩︎
-
“त्रयात्मकेनैव” [ब॰] । ↩︎
-
ससारस्य । ↩︎
-
“–रूपस्यभावसमा–” [आ॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८२५ पं॰ १०, १३ ।] ↩︎
-
तुलना–शुभाशुभादृष्टपरिपाकप्रभवेन भवसभविनी हि प्रियाप्रिये परस्परानुषक्ते अपेक्ष्याय व्यवस्थित, सकलादृष्टक्षयकारणक पुनरैकान्तिकात्यान्तिकरूप केवलमेव प्रियं नि श्रेयसदशायामिष्यते तत्कुत प्रतिषिध्यते ? – [रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । स्या॰ म॰ पृ॰ ८५ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“समस्तकर्मादि–” [ब॰] । ↩︎
-
स्वात्मोत्थसुखादिसमुत्पत्तिः । ↩︎
-
“प्रतिबन्धकापा–” [श्र॰] । ↩︎
-
“परमम्प्रकर्ष–” [आ॰] । ↩︎
-
“–त्तव्यम्” [आ॰] । ↩︎
-
एष एव ह्यानन्दयति आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेति कदाचन – [तैत्ति॰ २ । ७ । ४, ९ ।] आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात् – [तैत्ति॰ ३ । ७ ।] विज्ञानमानन्द ब्रह्म – [बृहदा॰ ३ । ९ । २८ ।] आनन्दमयोऽभ्यासात् – [ब्रह्मसू॰ १ । १ । १२ ।] तस्मादानन्दमय पर एवात्मा – [शा॰ भा॰ ।] ब्रह्मण्यानन्दशब्दोऽय प्रयुक्त सुखवाचकः । सवेद्ये च सुखे लोके आनन्दाख्या प्रयुज्यते ॥ – [बृहदा॰ वा॰ ३ । ९ । १६६ । विव॰ प्र॰ पृ॰ २१६ ।] इत्यनवच्छिन्नानन्दप्राप्तिरेव स्वत पुरुषार्थ इत्याहु । – [सिद्धान्तले॰ पृ॰ ५०९ ।] ↩︎
-
तदेतत्प्रेय पुत्रात्प्रेय अन्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतर यदयमात्मा आत्मानमेव प्रियमुपासीत ॥ – [ बृहदा॰ १ । ४ । ८ ।] आत्मनः सुखरूपत्वात् आनन्दत्व स्वलक्षणम् । परप्रेमास्पदत्वेन सुखरूपत्वमात्मन ॥ सुखहेतुषु सर्वेषा प्रीति सावधिरीक्ष्यते । कदापि नावधि प्रीते स्वात्मनि प्राणिना क्वचित् ॥ आत्माऽत परमप्रेमास्पद सर्वशरीरिणाम् । यस्य शेषतया सर्वमुपादेयत्वमृच्छति ॥ एष एव प्रियतम पुत्रादपि धनादपि । अन्यस्मादपि सर्वस्मादात्मायं परमान्तर ॥ – [सर्ववेदान्तसि॰ श्लो॰ ६२३–२७ ।] आत्मा सुखाभिन्नः सुखलक्षणवत्त्वाद् बैषयिकसुखवत् आत्मा सुखम् अनौपाधिकप्रेमगोचरत्वात् – [सङ्क्षेपशा॰ टी॰ पृ॰ ३०–३१ ।] परमप्रेमास्पदत्वानुपपत्तिरप्यात्मन सुखरूपत्वे प्रमाणम् । – [चित्सु॰ पृ॰ ३५८ । सिद्धान्तबि॰ पृ॰ ४४५ ।] ↩︎
-
वित्तस्त्रीपुत्रादयो हि आत्मार्थमुपादीयन्ते, परञ्चात्मन उपादान तु नान्यार्थम्, स्वयमात्मा आत्मार्थमेवोपादीयते इत्यर्थ । ↩︎
-
“तत्सुख–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–शब्दवाचित्वाद्वा” [आ॰] । ↩︎
-
प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च यच्च यावच्च चेष्टितम् । आत्मार्थमेव नान्यार्थं नात प्रियतम पर । – [सर्ववेदान्तसि॰ श्लो॰ ६३० ।] ↩︎
-
“–मानात्सिद्धा” [श्र॰] । ↩︎
-
सुखस्वभावतायाम् । ↩︎
-
“मोक्षेऽभिपद्यते” – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ख॰ ।] आनन्द ब्रह्मणो रूप तच्च मोक्षे प्रतिष्ठितम् । – [वेदान्तसि॰ पृ॰ १५१ ।] तुलना–नित्य सुखमात्मनो महत्त्ववन्मोक्षेऽभिव्यज्यते । – [न्यायभा॰ १ । १ । २२ । न्यायमं॰ पृ॰ ५०९ ।] प्रकृतपाठ – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५१ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
उद्धृतोऽयम् – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“सदास्यभावेऽपि” [आ॰] । ↩︎
-
तस्मादनतिशयानन्दस्वभावस्यात्मनोऽविद्यातिरोधानमेव बन्ध, विद्यानिमित्तस्तदस्तमयो मोक्ष इति सिद्धम् । – [चित्सु॰ पृ॰ ३६१ ।] प्रत्यगेव परानन्दस्तिरोभूत स्वमोहत । स्वकण्ठचामीकरवत् प्राप्तप्राप्य स्वविद्यया ॥ – [वे॰ सि॰ सू॰ ४ । १० ।] यद्यपि ससारदशायामविद्यावृतस्वरूपत्वादात्मा परमानन्दरूपतया न प्रथते तथापि तत्त्वविद्ययाऽविद्यानिवृत्तौ स्वप्रकाशतया स्वयमेव परमानन्दस्वरूपतया प्रकाशते – [सिद्धान्तबि॰ पृ॰ ४५० ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८३१ पं॰ ५ ।] ↩︎
-
तत्र यदि सुखस्वभावत्व सुखत्वजातिसम्बन्धित्वम्, तन्न आत्मनि सभाव्यते गुणे एवास्योपलम्भात् । न ह्येकाहङ्कारादिवदपरा जाति द्रव्यगुणयो साधारणोपलब्धेति । अथ सुखाधिकरणत्वम्; तन्नास्ति, नित्यानित्यविकल्पानुपपत्ते । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ग॰ ।] ↩︎
-
सुखत्वजातिसम्बन्धित्वस्य । ↩︎
-
एतदन्तर्गत पाठो नास्ति [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
अनित्यसुखस्वभावतया । ↩︎
-
“स्याद्वा ॥दिभिः” [ब॰] । ↩︎
-
मोक्षे । ↩︎
-
सुखादिपर्यायाविर्भावकारणत्वेन । ↩︎
-
मोक्षावस्थायाम् । ↩︎
-
सुखम् । ↩︎
-
“तथान्या–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–वं तत्तदा तदुत्पादनेऽन्यापेक्षम्” [आ॰] । ↩︎
-
तुलना–उपलभ्यते च वासीचन्दनकल्पस्य मुमुक्षो सर्वत्र समवृत्तेर्विशिष्टध्यानादिव्यवस्थितस्य सेन्द्रियशरीरव्यापाराजन्य परमाह्लादरूपोऽनुभव, तस्यैव भावनावशादुत्तरोत्तरामवस्थामासादयतः परमकाष्ठागतिरपि सभाव्यते – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १६१ ।] ↩︎
-
“–व्यापारजन्यः” [ब॰] । ↩︎
-
“उत्तरभावना–” [ब॰] । ↩︎
-
“–वशात्तदुत्तरोत्त–” [श्र॰] । ↩︎
-
“ततस्तच्छब्दशाया –” [आ॰] । ↩︎
-
तुलना–आत्मनो नित्यसुखसत्ताया प्रमाणाभावात् । प्रत्यक्ष तावदस्मदादीनामन्येषा वा केपाञ्चिदस्मिन्नर्थे न प्रभवतीति केय कथा । अनुमानमपि न सभवति, लिङ्गलेशानबलोकनादिति । – [न्यायमं॰ पृ॰ ५०९ ।] तस्य ग्राहकं प्रत्यक्षमनुमानमागमो वा स्यात् ? – [स्या॰ र॰ पृ॰ १११५ ।] ↩︎
-
द्रष्टव्यम् – [पृ॰ ४३२ टि॰ १ ।] ↩︎
-
बाह्येन्द्रियनिरपेक्षस्य । ↩︎
-
अन्तः सुखादावपि । ↩︎
-
[पृ॰ १८५ ।] ↩︎
-
“–कालकलापः” [ब॰] । ↩︎
-
यस्मात्सवेदनात् तन्नित्यसुखानुभवः तत्सवेदनम् । तुलना–तदनन्त सुख मुक्तौ पुस सवेद्यस्वभावमसवेद्यस्वभाव वा ? सवेद्यञ्चेत, तत्सवेदनस्य अनन्तस्य सिद्धिं, अन्यथा अनन्तस्य सुखस्य स्वय सवेद्यत्वविरोधात् । यदि पुनरसवेद्यमेव तत्, तदा कथ सुख नाम ? सातसंवेदनस्य सुखत्वप्रतीते । – [अष्टसह॰ पृ॰ ६९ ।] स किमानन्दो मुक्तावनुभूयते न वा ? यदि नानुभूयते; स्थितोऽप्यस्थितान्न विशिष्यते अनुपभोग्यत्वात् । अनुभूयते चेत्; अनुभवस्य कारण वाच्यम् – [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ २८६ ।] नित्य सुखमभिव्यज्यते इति कोऽभिव्यक्त्यर्थ ? ज्ञानमिति चेत्, नित्यमनित्य वेति कल्पनानुपपत्ति । – [न्यायवा॰ पृ॰ ८५ ।] अस्तु वा यत्किञ्चित्तद्ग्राहक तथापि तन्नित्यमनित्य वा ? – [स्या॰ र॰ पृ॰ १११६ ।] ↩︎
-
अनित्यसंवेदनात् । ↩︎
-
“नित्यत्वप्रतीति–” [ब॰] । ↩︎
-
अनित्यत्वे हेतुवचनम् – [न्यायभा॰ १ । १ । २२ ।] ↩︎
-
सवेदनोत्पत्तिस्वीकरणे । ↩︎
-
तुलना– आत्ममन सयोगस्य निमित्तान्तरसहितस्य हेतुत्वम् । धर्मस्य कारणवचनम्–यदि धर्मो निमित्तान्तरम्, तस्य हेतुर्वाच्यो यत उत्पद्यत इति ? योगसमाधिजस्य कार्यावसायविरोधात् प्रक्षये सवेदननिवृत्ति–यदि योगसमाधिजो धर्मो हेतु, तस्य कार्यावसायविरोधात् प्रक्षये सवेदनमत्यन्त निवर्तेतेति । – [न्यायभा॰ १ । १ । २२ । न्यायवा॰ पृ॰ ८५ । न्यायवा॰ ता॰ पृ॰ २४० ।] ↩︎
-
आत्ममन सयोगेन । ↩︎
-
योगजधर्मापेक्षादात्ममन सयोगात् । ↩︎
-
ज्ञानोत्पत्ति । ↩︎
-
तुलना–अथाद्यसयोगजधर्मादुपजात विज्ञानमपेक्ष्य उत्तर विज्ञान तस्माच्चोत्तरमिति सन्तानम्, तन्न; प्रमाणाभावात् । तथा च शरीरसम्बन्धानपेक्ष विज्ञानमेव आत्मान्त करणसयोगस्य अपेक्षाकारणमिति न दृष्टम् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ग॰ ।] अथ आद्य ज्ञान योगजधर्मापेक्षस्तत्सयोगो जनयति – [स्या॰ र॰ पृ॰ १११६ ।] ↩︎
-
“आद्ययोग–” [श्र॰] । ↩︎
-
ज्ञानम् कर्मभूतम् । ↩︎
-
आद्यज्ञानम् । ↩︎
-
“–सम्बन्धापेक्ष ज्ञानं” [आ॰] , “–सम्बन्धोऽन्यपेक्षज्ञान ।” ↩︎
-
शरीरसम्बन्धापेक्षस्यैव । ↩︎
-
तुलना– सुखवन्नित्यमिति चेत्, ससारस्थस्य मुक्तेनाविशेष, अभ्यनुज्ञाने च धर्माधर्मफलेन साहचर्य्यं यौगपद्य गृह्येत–यदिदमुत्पत्तिस्थानेषु धर्माधर्मफल सुख दुःख वा सवेद्यते पर्यायेण, तस्य च नित्यसंवेदनस्य च सहभाव यौगपद्य गृह्येत । न सुखाभावः नानभिव्यक्तिरस्ति, उभयस्य नित्यत्वात् । – [न्यायभा॰, बा॰ १ । १ । २२ ।] ततश्च धर्माधर्मफलाभ्या सुखदुःखाभ्यामस्य नित्यस्य सुखस्य साहचर्यमनुभूयेत । – [न्यायम॰ पृ॰ ५१० । स्या॰ र॰ पृ॰ १११६ ।] ↩︎
-
नित्यसुखस्य । ↩︎
-
ससारावस्थायाम् । ↩︎
-
केनास्य प्रतिबद्धत्वम्–शरीरेण, अविद्यया, वैषयिकसुखाद्यनुभवेन, बाह्यविषयव्यासङ्गेन वा ? – [स्या॰ र॰ पृ॰ १११६ ।] ↩︎
-
शरीरस्य । तुलना–शरीरादिसम्बन्ध प्रतिबन्धहेतुरिति चेत्, न, शरीरादीनामुपभोगार्थत्वात्, विपर्ययस्य चाननुमानात् । स्यान्मतम्–ससारावस्थस्य शरीरादिसम्बन्धो नित्यसुखसवेदनहेतो प्रतिबन्धक तेनाविशेषो नास्तीति, एतच्चायुक्तम्, शरीरादय उपभोगार्था ते भोगप्रतिबन्ध करिष्यन्तीत्यनुपपन्नम् । न चास्त्यनुमानम्–अशरीरस्य आत्मनो भोगः कश्चिदस्तीति । – [ न्यायभा॰ १ । १ । २२ । न्यायवा॰ पृ॰ ८६ । न्यायवा॰ ता॰ पृ॰ २४० । न्यायमं॰ पृ॰ ५१० ।] ↩︎
-
प्रतिबन्धक कार्यव्याघातकृदुच्यते, न च नित्यसुखस्य अनुत्पत्ति सभवति । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ग॰ ।] ↩︎
-
शरीरस्य । प्रतिबन्धकत्वेन तदपहन्तुर्हिसाफल न स्यात् । तथा हि प्रतिबन्धविघातक उपकारक एवेति दृष्टम् । न हि नित्यसुखसवेदनस्य प्रतिबन्धकस्य शरीरादेरपहन्तुर्हिसाफलस्य अभाव इत्यलम् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ग॰ । स्या॰ र॰ पृ॰ १११७ ।] ↩︎
-
प्रकाशस्य तुच्छेनावरीतुमशक्यत्वात् मेघा अपि रवेरन्ये स्वरूपेण च वास्तवा । तत्त्वान्यत्वाद्यचिन्त्या तु नाविद्यावरणक्षमा ॥ – [न्यायमं॰ पृ॰ ५१० ।] ↩︎
-
[पृ॰ १४३ ।] ↩︎
-
नित्यसुख-तत्सवेदनयो । ↩︎
-
“सम्बन्धेन तत्प्र–” [ब॰] । ↩︎
-
नित्यसुखे हि अनुभवस्यापि नित्यत्वाद् व्यासङ्गानुपपत्ति । तथा हि आत्मनो रूपादिविषयकज्ञानोत्पत्तौ विषयान्तरे ज्ञानानुत्पत्तिर्व्यासङ्ग । एवमिन्द्रियस्यापि एकस्मिन् विषये ज्ञानजनकत्वेन प्रवृत्तस्य विषयान्तरे ज्ञानाजनकत्व व्यासङ्गः । न चैवमात्मनो रूपादिविषयकज्ञानोत्पत्तौ नित्यसुखे ज्ञानानुत्पत्तिः तज्ज्ञानस्यापि नित्यत्वात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ग॰ ।] ↩︎
-
तुलना–दृष्टातिक्रमश्च देहादिषु तुल्य । यथा दृष्टमनित्य सुखं परित्यज्य नित्यसुख कामयते, एव देहेन्द्रियबुद्धीरनित्या दृष्टा अतिक्रम्य मुक्तस्य नित्या देहेन्द्रियबुद्धय कल्पयितव्याः । – [न्यायभा॰, बा॰, ता॰ टी॰ १ । १ । २२ ।] सुखवज्ज्ञानवच्चास्य काम देहेन्द्रियाद्यपि । नित्य प्रकल्प्ययतामित्थं मोक्षो रम्यतरो भवेत् । – [न्यायम॰ पृ॰ ५१० ।] ↩︎
-
“–करणदेहेन्द्रि–” [ब॰] । ↩︎
-
“तद्भावे तत्र” [आ॰] , “तदभावे तत प्रसवे तत्र” [ब॰] । ↩︎
-
अनन्तज्ञानधारणाय उपयुज्यमानाया अनन्तशक्ते । ↩︎
-
“–कान्तपरित्यागात्” [श्र॰] । ↩︎
-
दुःखाभावेऽपि भावात् । अनन्यपरतयोपादीयमानत्वञ्चासिद्धम्; सुखार्थमुपादानात् । अत्यन्तप्रियबुद्धिविषयत्वमप्यसिद्धम्; दुःखितायामप्रियबुद्धेरपि भावात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ग॰ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८३१ पं॰ ६ ।] ↩︎
-
“–चिदुचितायां” [ब॰] । ↩︎
-
प्रेयस्त्वाभावात् । ↩︎
-
“सुखस्वभावविप–” [आ॰] । ↩︎
-
“–भावावादिति” [आ॰] , “–भावादिति” [ब॰] । ↩︎
-
“–क्तमिमुमुक्षू–” [आ॰] , “–क्तमिष्टार्थं मुमुक्षू–” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८३१ पं॰ ७ ।] ↩︎
-
तुलना– इष्टाधिगमार्था प्रवृत्तिरिति चेत्; न; अनिष्टोपरमार्थत्वात् । – [न्यायभा॰, बा॰ १ । १ । २२ ।] नानिष्टोपरमार्थत्वादनिष्टस्यापि शान्तये । सन्तः प्रयतमाना हि दृश्यन्ते व्याधिखेदिताः ॥ अतिदुर्वहश्चायं संसारदुःखभार इति तदुपशमाय व्यवस्यन्तः सन्तो न निष्प्रयोजनप्रयत्ना भवन्तीत्यनैकान्तिको हेतुः । – [न्यायमं॰ पृ॰ ५०९ ।] ↩︎
-
“–लादिमनुसारि–” [आ॰] । ↩︎
-
“–प्रमाणबाधि–” [श्र॰] । ↩︎
-
“तस्यास्त–” [ब॰] । ↩︎
-
“तदा तद–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
परम्परया । ↩︎
-
मुमुक्षुप्रयत्न । ↩︎
-
“न क्वचि–” [आ॰] । ↩︎
-
“दुःखे तारतम्य” [आ॰] । ↩︎
-
दुःखपरमप्रकर्षेण । ↩︎
-
[पृ॰ ८३१ पं॰ ११ ।] ↩︎
-
“–क्तृत्वेन हि” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ७२४–।] ↩︎
-
स्यादेतदेव यद्येतदेव केवलमागमवचनमश्रोष्यत, वचनान्तरमपि तु श्रूयते–न हवै । ननु भवत्पठितमागमवचनमन्यथापि व्याख्यातु शक्यते–सशरीरस्येति प्रक्रमात् सासारिके सुखदुःखे अनुकूलेतरविषयोपलम्भसभवे तदानीमशरीरमात्मानं न स्पृशत इत्यर्थ । हन्त तर्हि त्वदधीतमपि वेदवचनमानन्द ब्रह्मेति ससारदुःखपरिहारक्रमप्रकरणादेव तद्दु खापायविषय व्याख्यास्यते । न खलु व्याख्यानस्य भगवत काचिदभूमिरस्ति । दृष्टाश्च दुखोपशमे सुखशब्दप्रयोगा । चिरज्वरशिरोऽर्त्त्यादिव्याधिदुःखेन खेदिता । सुखिनो वयमद्येति तदपाये प्रयञ्जते ॥ – [न्यायमं॰ पृ॰ ५०९ ।] ↩︎
-
“–रपपातिरस्ति” [श्र॰] । ↩︎
-
कुटुम्बमपि मे प्रेयान् प्रेयास्त्वमपि हे सखे । कि करोमि द्विधा चित्त इतो व्याघ्र इतस्तटी ॥ – [परिशि॰ ३ । १६६ । लौकिकन्या॰ तृ॰ भा॰ ।] इतस्तटमितो व्याघ्र केनास्तु प्राणिनो गतिः । – [यश॰ उ॰ पृ॰ १३८ ।] ↩︎
-
““समायातः”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
“न हवै” इत्यादि वचनम् । ↩︎
-
[पृ॰ ८३१ पं॰ ८ ।] ↩︎
-
आत्यन्तिके च ससारदुःखाभावे सुखवचनाद् आगमेऽपि सत्यविरोध । यद्यपि कश्चिदागम स्याद् मुक्तस्यात्यन्तिकं सुखमिति । सुखशब्द आत्यन्तिके दुःखाभावे प्रयुक्त इत्येवमुपपद्यते । दृष्टो हि दुःखाभावे सुखशब्दप्रयोगो बहुल लोके । – [न्यायभा॰, बा॰ १ । १ । २२ ।] मुख्ये हि बाधकोपपत्तेः गौण इति । तथाहि दुःखाभावेऽयमानन्दशब्दः प्रयुक्तो दृष्ट । सुखशब्दो दुःखाभावे यथा भाराक्रान्तस्य बाहिकस्य तदपाये इति । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ग॰ ।] ↩︎
-
“चिरदु खेन” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८३२ प॰ २ ।] ↩︎
-
“–स्वभावतयास्य प्रकाशा–” [ब॰] । ↩︎
-
“युक्तौ” [श्र॰] । ↩︎
-
“–कारकभृत–” [आ॰] । ↩︎
-
यः पश्यात्मान तत्रात्मनि अस्य द्रष्टु अहमिति शाश्वत अनपायिस्नेहो भवति । स्नेहात् सुखेषु तृष्यति तृष्णावान् भवति, तृष्णा च सुखसाधनत्वेनाध्यवसिताना वस्तूना दोषानशुचित्वादीन् तिरस्कुरुते प्रच्छादयति । दोषतिरस्करणात् गुणदर्शी शुचित्वेष्टत्वगुणान् पश्यन् परितृष्यन् ममेति ममेद सुखमिति गर्द्धमान तस्य सुखस्य साधनानि गर्भगमनादीन्युपादत्ते । तेन आत्मदर्शनमूलत्वेन जन्मादेरात्माभिनिवेशो यावत्तावत् स आत्मदर्शी ससार एव । न केवल जन्मप्रबन्धस्तस्य दोषा अपि समस्ता सन्तीत्याह । आत्मनि सति ततोऽन्यस्मिन् परसज्ञा परबुद्धिर्भवति, स्वपरयोर्यथाक्रम परिग्रहोऽभिष्वङ्ग द्वेष परित्याग तौ भवत । अनयो अनुनयप्रतिषेधयो सप्रतिबद्धा सर्वे दोषा रागमात्सर्येर्ष्यादय प्रजायन्ते । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ।] उद्धृता इमे – [बोधिचर्या॰ प॰ पृ॰ ४९२ । अनेकान्तजय॰ पृ॰ २८ । यश॰ उ॰ पृ॰ २५२ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५८१अ। । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ । ज्ञानवि॰ पृ॰ १४७अ ।] य पश्यत्यात्मानं तस्यात्मनि भवति – [सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ५५ ब्। ।] “आत्मनि सति” – [अभि॰ आलोक॰ पृ॰ ६७ । प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ २७९ ।] ↩︎
-
“तृप्यति” [आ॰] । ↩︎
-
“–तृप्यन्” [श्र॰] । ↩︎
-
तत्र श्रुतमयी श्रूयमाणेभ्य परर्थानुमानवाक्येभ्यः समुत्पद्यमानेन श्रुतशब्दवाच्यतामास्कन्दता निर्वृत्ता परं प्रकर्षं प्रतिपद्यमाना स्वार्थानुमानलक्षणया चिन्तया निर्वृत्ता चिन्तमयी भावनामारभते । – [आप्तप॰ का॰ ८३ ।] ↩︎
-
अभिष्वङ्गो राग । ↩︎
-
कार्यकारणभूताश्च तत्राविद्यादयो मता । बन्धस्तद्विगमादिष्टो मुक्तिर्निमलता धिय ॥ यथोक्तम्–चित्तमेव हि ससारो रागादिक्लेशवासितम् । तदेव तैर्विनिर्मुक्तं भवान्त इति कथ्यते । – [तत्त्वसं॰, पं॰ पृ॰ १८४ ।] ↩︎
-
“चित्तलक्षणेषु” [श्र॰] । ↩︎
-
“–नुगम प्रा–” [ब॰] । ↩︎
-
“प्रामाण्यभि–” [श्र॰] । ↩︎
-
“यतोनै –” [ब॰] । ↩︎
-
तस्मादनादिसन्तानतुल्यजातीयबीजिकाम् । उत्खातमूला कुरुत सत्त्वदृष्टिं मुमुक्षवः ॥ – [प्रमाणवा॰ २ । २५६ ।] किं पुनरिद नैरात्म्य नाम यदसत्सु नोपदेष्टव्य सत्सु चोपदेष्टव्यमित्याह–अद्वितीय शिवद्वार कुदृष्टीना भयङ्करम् । विषय सर्वबुद्धानामिति नैरात्म्यमुच्यते ।–तत्रात्मा नाम योऽपरायत्तस्वरूप स्वभाव, तदभावो नैरात्म्यम् । तच्च धर्मपुद्गलभेदात् द्वैत प्रतिपद्यते । धर्मनैरात्म्य पुद्गलनैरात्म्यञ्च । तत्र पुद्गलो नाम य स्कन्धानुपादाय प्रज्ञप्यते । स च स्कन्धेषु पञ्चधा मृग्यमाणो न सम्भवति । धर्मास्तु स्कन्धायतनधातुसशब्दिता पदार्था तदेतेषा धर्माणा पुद्गलस्य च यथास्व हेतुप्रत्ययाधीनजन्मत्वादुपादाय प्रज्ञप्यमानत्वाच्च स्वायत्तमपरात्त निजमकृतक रूप नास्तीति पुद्गलस्य धर्माणाञ्च नै स्वाभाव्य व्यवस्थाप्यते । यस्य चार्थस्य स्वरूपसिद्धिर्नास्ति तस्य केनान्येनात्मनास्तु सिद्धिरिति । तस्मात्सर्वथाऽसिद्धलक्षणा एव पदार्था मूर्खजनस्य विसवादकेनात्मन प्रतीत्य बोपादाय वा वर्त्तमाना मूढधिया सङ्गास्पद भवन्ति । यथास्वभावं तु सम्यग्दर्शनै प्रतिभाव्यमाना धर्मपुद्लयो सङ्गपरिक्षयबाहका भवन्ति । सङ्गपरिक्षयश्च निर्वाणप्राप्तिकारणम् । विदितनैरात्म्यस्य हि सर्वेषु परिक्षीणसङ्गस्य न क्वचित्काचित्प्रार्थना कुतो वा निमित्तोपलम्भ इत्यद्वितीयमेव शिवद्वारमेतन्नैरात्म्यम् । [पृ॰ १५१] तत्त्वतो नैरात्म्यमिति यस्यैव वर्तते मति । तस्य भावात्कुत प्रीतिरभावेन कुतो भयम् ॥” – [चतु शत॰ पृ॰ १५१, १५६ । तत्त्वसं॰ पृ॰ ८६६ ।] यतस्ततो वास्तु भय यद्यह नाम किञ्चन । अहमेव न किञ्चिच्चेत् भयं कस्य भविष्यति ॥ – [बोधिच॰ ९ । ५७ ।] वर नैरात्म्यभावना नैरात्म्यस्य पुद्गलादिविरहस्य भावना अभ्यासः वरमुत्तमम्, आत्मदर्शनप्रवृत्ताहङ्कारनिवृत्तिहेतुत्वात् । तथाहि तावद् भावनाप्रकर्षपर्यन्तगमनात् साक्षान्नैरात्म्यदर्शनात् विरोधिन सत्कायदर्शन निवर्तते । तन्निवृत्तौ चैकस्यानुगामिनो दर्शनाभावात् पूर्वापररूपविकलस्य क्षणमात्रस्य दर्शनम् । तत पूर्वापरसमारोपाभावान्नानागतसुखसाधन किञ्चिदात्मन पश्यति, ततो न तस्य क्वचिद्विषये रागो जायते नापि तत्प्रतिविरोधिनि द्वेष आसङ्गाभावादेव । नाप्यपकारिण प्रति अपकारस्थान पश्यति, येन यस्मिन् कृतो- ऽपकार तयोर्द्वयोरपि द्वितीयक्षणाभावत् । न चान्येन कृतेऽपकारे प्रेक्षावतोऽन्यत्र वैरनिर्यातनमुचितम्, नापि यस्य कृतस्तेनापि । एव रागादिनिवृत्तौ अन्येपि तत्प्रभवा क्लेशोपक्लेशा नोत्पद्यन्ते । नापि वस्तुत कश्चित् कस्यचिदपकारकारी । इद प्रतीत्येदमुत्पद्यते इति प्रतीत्यसमुत्पाददर्शनाद्वा । एव हि पुद्गलशून्यताया सत्कायदर्शननिवृत्तौ छिन्नमूलत्वात् क्लेशा न समुदाचरन्ति । यथोक्तमार्यतथागतगुह्यसूत्रे–तद्यथापि नाम शान्तमते वृक्षस्य मूलच्छिन्नस्य सर्वशाखापत्रपलाश शुष्यति । एवमेव शान्तमते सत्कायदृष्टिप्रशमात् सर्वक्लेशा उपशाम्यन्तीति । तस्माद्वर नैरात्म्यभावना । – [बोधिचर्या॰ प॰ पृ॰ ४९२–९३ । नैरात्म्यपरि॰ पृ॰ १२ ।] ↩︎
-
“–दिकलक्षणः” [श्र॰] । ↩︎
-
मिथ्याध्यारोपस्य ससारित्वाध्यवसायस्य हानार्थ यत्नोऽसत्यपि कस्मिंश्चिदात्मादौ मोक्तरि । न हि यथावस्त्वेव व्यवहारः किन्तु यथावसायञ्च । तथाहि रज्जुरपि सर्पाध्यवसायविषयत्वात् परिहारविषय । एवमहमेव बद्धोऽहमेव मोक्ष्यामीत्यध्यारोपान्मुक्त्यर्थ व्यायाम । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ।] उद्धृतोऽयम् – [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ १८३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२१ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १६२, ४१८ ।] ↩︎
-
“–ध्यानोप–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–णप्रयत्ना–” [श्र॰] । ↩︎
-
“आनीयबुद्धे–” [आ॰] । ↩︎
-
आत्मीयबुद्धिहान्यात्र त्यागो न तु विपर्यये । उयभोगाश्रयत्वेन आत्मीयबुद्धिहान्या तत्राहिदष्टाङ्गे त्यागो न तु विपर्यये आत्मीयबुद्धिसत्तायाम् । यस्माद् उपभोगस्य आश्रयत्वेन कारणत्वेन गृहीतेष्विन्द्रियादिषु स्वत्वे धी आत्मीयत्वबुद्धि केन हेतुना वार्येत ? क केनचित् । तत्कुतस्तत्र उपभोगसाधने स्वीयावववे वैराग्य येन त्यज्यते । ततो यत्त्यज्यते आत्मीयबुद्धिहान्या एव । न चैव स्नेहादिष्वात्मीयबुद्धिहानिरस्ति येनैषा त्याग स्यात् । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ।] उद्धृतोऽयम् – [न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५८१ब् ।] ↩︎
-
“खल्वधी” [ब॰] । ↩︎
-
““इति”” नास्ति [ब॰] । ↩︎
-
“–निबन्धनसत्त्वबु–” [ब॰] । ↩︎
-
“चेदयुक्तम्” [ब॰] । ↩︎
-
भोगसाधनत्वनिबन्धन । ↩︎
-
“अस्याभावात्” [आ॰] । ↩︎
-
“–श्रयबुद्धि–” [ब॰] । ↩︎
-
स्नेहस्य । ↩︎
-
“–दर्शनेप्यस्याभा–” [श्र॰] । ↩︎
-
उपभोगाश्रयत्वनिबन्धन । ↩︎
-
स्नेह । ↩︎
-
“अथैतद्भाव–” [श्र॰] । ↩︎
-
तपसा निर्जरा च – [तत्त्वार्थसू॰ ९ । ३ ।] ↩︎
-
“–कर्मक्षया–” [ब॰] । ↩︎
-
फलवैचित्र्यदृष्टेश्च शक्तिभेदोऽनुमीयते । कर्मणां तापसङ्क्लेशात् नैकरूपात्ततः क्षयः ॥–कर्मणां फलवैचित्र्यस्य नानागत्युपभोग्यानेकविधोपकरणसाध्यविविधसुखदुःखोपभोगप्रकारस्य दृष्टेश्च शक्तिभेदः सामर्थ्यनानात्वमनुमीयते, अतो नानाप्रकारफलजननसामर्थ्यात् कारणादेकरूपात् फलात् तापसङ्क्लेशान्न कर्मणां क्षयः । – [प्रमाणवा॰ १ । २७७ ।] ↩︎
-
अथापि तपसः शक्त्या शक्तिसङ्करसङ्क्षयैः । क्लेशात्कुतश्चित् हीयेताशेषमक्लेशलेशतः ॥–अथापि तपसः शक्त्या शक्तिसङ्करेण तापक्लेशमात्रफलेन तानि हीयन्ते । तपःशक्त्या कर्मणां सङ्क्षयेण वा जन्माभावः । यच्च किञ्चिदविशिष्टं तत् क्लेशात्कुतश्चित् केशोल्लुञ्चनादेः क्षीयते । कर्मक्षयाच्च मुक्तिः अत्राह–हीयेताशेषमक्लेशलेशतः । यदि तपसा कर्मक्षयोऽशेषं कर्म हीयेत, अक्लेशतो विनैव केशोल्लुञ्चनादिदुःखात् कर्मणः क्षीणत्वात् । यथा नारकादिदुःखं न भवति तथा अल्पीयोपि न स्यात् । शक्तिसाङ्कर्येपि लेशतः सन्तापक्लेशात् केवलात् कर्म हीयेत, न दुःखान्तरानुबन्धी संसारप्रबन्धः तपस्विनः स्यात् । यदीष्टमपरं क्लेशात् तत्तपः क्लेश एव चेत् । तत्कर्मफलमित्यस्मान्न शक्तेः सङ्करादिकम् ॥ तपसः शक्त्या शक्तिसङ्करसङ्क्षयश्च तदा वक्तुं शक्यो यदि क्लेशादिष्टं क्लेशादपरमन्यत्तपो नान्यथा । क्लेश एव चेत्ततपः, तत्क्लेशरूपं तपः कर्मफलमित्यस्मात् कर्मफलभूतात्तपसः शक्तिसङ्करादिकं न युक्तम् । आदिशब्दात् सङ्क्षयश्च । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ १ । २७८–७९ ।] ↩︎
-
“सङ्करणे क्षय–” [श्र॰] । ↩︎
-
क्षयनिमित्तमिह न स्यात् । तच्छक्तिसङ्करः क्षयकरीत्यपि – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] “तच्छक्तिसङ्करक्षयकारीत्यपि” – [स्या॰ र॰ पृ॰ १११८ ।] ↩︎
-
“तच्चित्रं क्षय–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
“वत्” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८३८ पं॰ ११ ।] ↩︎
-
“–ज्ञानलक्षणप्रवा–” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८३८ पं॰ १८ ।] ↩︎
-
तुलना–तत्सूक्तमेव, किन्त्वज्ञो जनो दुःखानुषक्तं सुखसाधनं पश्यन्नात्मस्नेहात् सांसारिकेषु दुःखानुषक्तसुखसाधनेषु प्रवर्तते अपथ्यादौ च मूर्खातुरवत् । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ । स्या॰ र॰ पृ॰ १११८ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ९ ।] ↩︎
-
“–साधन पश्यन्” [आ॰] । ↩︎
-
उद्धृतोऽयम् – [न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५८१ । स्या॰ र॰ पृ॰ १११९ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८३९ प॰ ४ ।] ↩︎
-
तुलना–क्षणिकादिभावनाया मिथ्यारूपत्वात्, नच मिथ्याज्ञानस्य नि श्रेयसकारणत्वमतिप्रसङ्गात् । – [प्रश व्यो॰ पृ॰ २० घ॰ ।] भावनाया विकल्पात्मिकाया श्रुतमय्याश्चिन्तामय्याश्चावस्तुविषयाया वस्तुविषयस्य योगिज्ञानस्य जन्मविरोधात् । कुतश्चिदतत्त्वविषयाद् विकल्पज्ञानात्तत्त्वविषयस्य ज्ञानस्यानुपलब्धे । – [आप्तप॰ का॰ ८३ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २१ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“–नित्यादिभावन्मु–” [आ॰] । ↩︎
-
न बन्धमोक्षौ क्षणिकैकसस्थौ–क्षणिकमेक यच्चित्त तत्सस्थौ बन्धमोक्षौ न स्याताम् । यस्य चित्तस्य बन्ध तस्य निरन्वयप्रणाशादुत्तरचित्तस्याबद्धस्यैव मोक्षप्रसङ्गात् । यस्यैव बन्ध तस्यैव मोक्ष इति एकचित्तसस्थौ बन्धमोक्षौ – [युक्त्यनु॰, टी॰ पृ॰ ४१ ।] ↩︎
-
क्षणिकैकान्तपक्षे । ↩︎
-
“अन्यत्रानुष्ठा–” [ब॰] । ↩︎
-
“–सन्धेर्व्यापा–” [आ॰] । ↩︎
-
तुलना– किञ्च, सर्वो बुद्धिपूर्वं प्रयतमान किञ्चिदिदमतो मम स्यादित्यनुसन्धानेन प्रवर्तते । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“–पूर्वं वर्त्तमान” [ब॰] । ↩︎
-
“सन्ताननिषिद्ध–” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८३९ प॰ ७ ।] ↩︎
-
“–रोपानुपपत्तिश्च सन्ता–” [ब॰] । ↩︎
-
“संसारिणाम्” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
तुलना–अहेतुकत्वान्नाशस्य हिसाहेतुर्न हिंसक । चित्तसन्ततिनाशश्च मोक्षो नाष्टाङ्गहेतुक ॥ – [आप्तमी॰ का॰ ५२ ।] आकस्मिकेऽर्थे प्रलयस्वभावे मार्गो न युक्तो बधकश्च न स्यात् ॥– तथा च सकलास्रवनिरोधलक्षणमोक्षस्य चित्तसन्ततिनाशरूपस्य वा शान्तनिर्वाणस्य मार्गो हेतु नैरात्म्यभावनालक्षणो न युक्त स्यात् नाशकस्य कस्यचिद्विरोधात् । – [युक्त्यनु॰ टी॰ पृ॰ ४० ।] निर्हेतुकतया विनाशस्य उपायवैयर्थ्यम्, अयत्नसाध्यत्वात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ड ।] ↩︎
-
तपोऽनुष्ठानादिना । किञ्च, तेन मोक्षार्थानुष्ठानेन प्राक्तनस्य रागादिक्षणस्य नाश क्रियते, भाविनो वाऽनुत्पाद, तदुत्पादकशक्तेर्वा क्षय, सन्तानस्योच्छेदोऽनुत्पादो वा, निराश्रयचित्तसन्तत्युत्पादो वा ? – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“चोच्छेद” [ब॰] । ↩︎
-
“निराश्रयचित्त–” [आ॰] । ↩︎
-
सौगतमते । ↩︎
-
“–दुत्पद्यते” [आ॰] । ↩︎
-
निर्हेतुकाऽभाववादः विशीर्यत इत्यर्थ । ↩︎
-
सन्तानोच्छेदानुत्पादयो । ↩︎
-
“कुतश्चिदात्मलाभासम्भवात सन्तानस्योच्छेदार्थोऽनुत्पादार्थों वा तत्प्रयासो युक्तो न चासौ” [ब॰] । ↩︎
-
“–त्पद्यनुप–” [श्र॰] । ↩︎
-
तुलना–किञ्च वास्तवस्य सन्तानस्यानभ्युपगमात् किं तदुच्छेदादिप्रयासेन ? नहि मृतस्य मारण क्वापि दृष्टम् । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“–न्तराकर्तृकत्वे” [ब॰] । ↩︎
-
“सत्त्वादुत्पादे” [आ॰] । ↩︎
-
“तद्भावस्य” [ब॰] । ↩︎
-
सहकारिकारणाभावस्य । ↩︎
-
सहकारिकारणाभावेन । ↩︎
-
“साध्यपक्षे” [ब॰] । ↩︎
-
“–राभावाभावरूपतया” [ब॰] । ↩︎
-
“साध्यमते” [ब॰] । ↩︎
-
“व्युत्पादकस्य हि” [श्र॰] , “उत्पादकत्वे हि” [ब॰] । ↩︎
-
सहकारिकारणाभावे । ↩︎
-
अर्थक्रियाकारित्वाभावे । तुलना–चरमक्षणस्याकिञ्चित्करत्वेन अवस्तुत्वापत्तित पूर्वपूर्वक्षणानामप्यवस्तुत्वापत्तेः सकलसन्तानाभावप्रसङ्गः । विद्युदादे सजातीयाकरणेऽपि योगिज्ञानस्य करणान्नावस्तुत्वमिति चेत्, न, आस्वाद्यमानरससमानकालरूपोपादानस्य रूपाकरणेऽपि रससहकारित्वप्रसङ्गात्, ततो रसाद्रूपानुमान न स्यात् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १६१ । स्या॰ र॰ पृ॰ ११२१ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४९७ ।] ↩︎
-
अन्त्यक्षणोत्पादकस्य उपान्त्यक्षणस्य । ↩︎
-
“–मशेषचित्त–” [आ॰] । ↩︎
-
यदा हि कचिश्त्सर्वज्ञो योगी तम् अन्त्यक्षण जानाति तदा सोऽन्त्य क्षण योगिज्ञानस्य सहकारितया समुत्पादको भवति नाकारण विषय इति सिद्धान्तात् । अत सजातीयक्षणानुत्पादकोऽपि अन्त्यक्षण योगिज्ञानस्य सहकारितया जनकत्वात् अर्थक्रियाकारी भवत्येव । ↩︎
-
बौद्धमते हि द्वितीयक्षणवर्तिनो रसस्य प्रथमक्षणवर्ती रस उपादानम् प्रथमक्षणवर्तिरूपञ्च सहकारि भवति । प्रथमक्षणवर्तिरूप हि सजातीय द्वितीयक्षणवर्तिन रूप जनयित्वैव विजातीये द्वितीयक्षणवर्तिरसे सहकारि भवति । यदि हि अन्त्यो ज्ञानक्षण सजातीय ज्ञानक्षणान्तरमनुत्पाद्यापि विजातीये सन्तानान्तरवर्तिनि योगिज्ञाने आलम्बनतया सहकारि स्यात् तदा पूर्वक्षणवर्तिरूपमपि द्वितीयक्षणवर्तिसजातीय रूपक्षणान्तरमजनयित्वैव विजातीये द्वितीयक्षणवर्तिनि रसे सहकारि स्यात् । तथा च द्वितीयक्षणवर्तिरसात् रूपानुमानं न स्यात् इति भाव । ↩︎
-
“अन्तक्ष–” [आ॰] । ↩︎
-
रसोत्पादकत्वेऽपि । ↩︎
-
“सजातीयजनकत्वासम्भ–” [ब॰] । ↩︎
-
रूपक्षणान्तरानुत्पादकत्वसभवात् । ↩︎
-
योगिज्ञान । ↩︎
-
अन्त्यक्षणस्य । ↩︎
-
“तत्कारणेऽनुष्ठान–” [आ॰] , “स्वकारणानुष्ठान–” [ब॰] । ↩︎
-
“निराश्रयचि–” [आ॰] । ↩︎
-
“–या चेति” [श्र॰] । ↩︎
-
चित्तसन्तते । ↩︎
-
चित्ताना तत्त्वतोऽन्वितत्वसाधनात् सन्तानोच्छेदानुपपत्तेश्च – [अष्टसह॰ पृ॰ ६९ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२० । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १६२ ।] केवल सा चित्तसन्तति सान्वया निरन्वया वेति वक्त्तव्यम् । आद्ये सिद्धसाधन तथाभूत एव चित्तसन्ताने मोक्षोपपत्ते । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
निरन्वयक्षणिकपक्षेऽपि । ↩︎
-
सन्तानस्याप्यवस्तुत्वादन्यथात्मा तथोच्यताम् । कथञ्चिद्द्रव्यतादात्म्याद्विना सन्तत्यसभवात् । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २३ ।] यदि सन्तानार्थ परमार्थसस्तदा आत्मैव सन्तानशब्देनोक्त स्यात् । अथ संवृतिसन्, तदा एकस्य परमार्थसतोऽसत्त्वादन्यो बद्धोऽन्यश्च मुच्यत इति बद्धस्य मुक्त्यर्थं न प्रवृत्ति स्यात् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १६२ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२१ ।] ↩︎
-
“बद्धात्मानं” [ब॰] । ↩︎
-
तर्हि न नैरात्म्यदर्शनमिति कुतस्तन्निबन्धना मुक्ति ? – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १६२ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२१ ।] ↩︎
-
नैरात्म्यभावनायामस्खलद्रूपाया हि “बद्धमेव आत्मान मोचयिष्यामि” इत्येकत्वाध्यवसायस्य सम्भावनैव नास्ति । ↩︎
-
नैरात्म्यदर्शनस्य समर्थने क्रियमाणे । ↩︎
-
एकत्वाध्यवसायः । ↩︎
-
“यदप्युक्त–” [ब॰] । ↩︎
-
पृ॰ ८४० प॰ ५ । ↩︎
-
हेयोपादेयत्त्वज्ञा हि आत्यन्तिकसुखसाधनमुपभोगाश्रयमात्मीयञ्चाभिमन्यन्ते न तादात्विकसुखसाधनम् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ १११९ ।] ↩︎
-
“उपयोगाश्र–” [आ॰] । ↩︎
-
“–गाशयमा–” [ब॰] । ↩︎
-
“हि उक्तञ्च प्राकृतश्लोक एगो” [ब॰] । ↩︎
-
एको मे सासदो अप्पा – [नियमसा॰ गा॰ १०२ ।] एको मे शाश्वत आत्मा ज्ञानदर्शनलक्षण । शेषा मे बाह्या भावा सर्वे सयोगलक्षणा । सयोगमूला जीवेन प्राप्ता दुःखपरम्परा । तस्मात्सयोसम्बन्धं सर्वं त्रिविधेन व्युत्सृजामि । ↩︎
-
“संसवो” [श्र॰] । ↩︎
-
सगृहीतोऽय श्लोक “सुभाषितरत्नभाण्डागारे ।” ↩︎
-
“–जना ब–” [ब॰] । ↩︎
-
“–सम्बन्धेषु” [श्र॰] । ↩︎
-
“दुःखाहेतुषु” [ब॰] , [आ॰] । ↩︎
-
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग – [तत्त्वार्थसू॰ १ । १ ।] तुलना–तत्र प्रथम तावत् त्रीणि रत्नानि तद्यथा–बुद्धो धर्म सघश्चेति । – [धर्मस॰ पृ॰ १ ।] ↩︎
-
तात्कालिकसुखसाधनेषु स्त्र्यादिषु । ↩︎
-
तादात्विकसुखसाधनस्त्र्यादीनाम् । ↩︎
-
“–त्र भावात्” [ब॰] । ↩︎
-
“– त्वेऽस्यात्मीय–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–स्यासद्भा–” [ब॰] । ↩︎
-
“निर्विशेषात्तस्य सद्भावेन” [ब॰] । ↩︎
-
“–न्नस्यैव त्यागे सभवात्” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८४० प॰ ११ ।] ↩︎
-
“सारूप्यादि–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–सम्बन्धाभावेषु” [श्र॰] । ↩︎
-
“गुणदर्शनमस्तीति” [ब॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“– स्नेहव्यावृ–” [ब॰] । ↩︎
-
“स्नेहबाध–” [ब॰] । ↩︎
-
यद्यप्येकत्र दोषेण तत्क्षणं चलिता मति । विरक्तो नैव तत्रापि कामीव वनितान्तरे । – [प्रमाणवा॰ १ । २४१-४२ ।] ↩︎
-
विरागवती जाता । ↩︎
-
“इत्यसु–” [ब॰] । ↩︎
-
“अन्यो हि” [आ॰] । ↩︎
-
“–हेतुत्वाख्यगुणदर्शनात्” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
तत्त्वज्ञ । ↩︎
-
संयोगसम्बन्धिषु स्त्र्यादिषु । ↩︎
-
“अपेक्षा–” [श्र॰] । ↩︎
-
जन्मजरामरणादिप्रबन्धकारणत्वस्य । ↩︎
-
स्त्र्यादिष्वपि । ↩︎
-
तुलना–यादृशो दुखहेतु स्तादृशो हेय एव, सोपाधिश्च तथा । निरुपाधिरपि हीयतामिति चेत्, न, अशक्यत्वान्निष्प्रयोजनत्वाच्च । – [आत्मत॰ पृ॰ १०६ ।] ↩︎
-
आत्मनि । ↩︎
-
[पृ॰ ८४१ पं॰ २ ।] ↩︎
-
हिंसाविरतिरूपव्रतोपबृहकस्य कायक्लेशस्य कर्मत्वेपि तपस्त्वाविरोधात् । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“–लक्षणं वृ–” [ब॰] । ↩︎
-
व्रताविरोधित्वाभावात् । ↩︎
-
नारकादिक्लेशेन । ↩︎
-
[पृ॰ ८४१ पं॰ ५ ।] ↩︎
-
““तत्सूक्तम्”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
विचित्रफलदानसमर्थानां कर्मणा शक्तिसकरे सति – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
“वाक्लेशतः” [श्र॰] । ↩︎
-
“–दुःकरकाय–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–सन्तानो नैकविध–” [ब॰] । ↩︎
-
सुषुप्तिकाले त्वच त्यक्त्वा पुरीतति वर्तमानेन मनसा ज्ञानाजननमिति । – [मुक्ता॰ का॰ ५६ ।] ↩︎
-
“–वे च तदपरि–” [ब॰] । ↩︎
-
सुषुप्तावस्थाया ज्ञानसद्भावे जाग्रदबस्थातो न विशेष स्यात्, उभयत्रापि स्वसवेद्यज्ञानस्य सद्भावाविशेषात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ड ।] ↩︎
-
सुषुप्तौ निद्रयाभिभूतत्व विशेष इति चेत्, असदेतत्, तद्धर्मतया तस्यापि तादात्म्येन अभिभावकत्वासम्भवात् । व्यतिरेके तु रूपादिपदार्थानामेव सत्त्वात् तत्स्वरूप निरूप्यम् । अभिवश्च यदि विनाश, न विज्ञानस्य सत्त्व विनाशस्य वा निर्हेतुकत्वम् । अथ तिरोभाव, न; विज्ञानस्य सत्त्वेन तत्सत्तैव सवेदनमित्यभ्युपगमे तस्यानुपपत्ते । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ २० ड ।] ↩︎
-
निद्रया । ↩︎
-
नाशस्य । ↩︎
-
सद्भावविरोधित्वात् । ↩︎
-
[पृ॰ ८४७ प॰ १८ ।] ↩︎
-
ततश्च सुषुप्तावनुभूत आनन्द आत्मा भावरूपाज्ञानञ्चेति त्रयमप्युत्थितेन परामृश्यते सुखमहमस्वाप्स न किञ्चिदवेदिषमिति । – [विवरणप्र॰ पृ॰ ६० ।] ↩︎
-
“स्वप्नादिस–” [श्र॰] । ↩︎
-
““तत्सुखसवेदनस्य”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
“तत्र विज्ञाना–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–मस्वापम्” [ब॰] । ↩︎
-
अस्ति चात्र स्वापलक्षणार्थनिरूपणम–एतावत्काल निरन्तरसुप्तोऽहमेतावत्काल सान्तरमित्यनुस्मरणप्रतीते । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३२३ ।] ↩︎
-
स्मरणस्य । ↩︎
-
“यत् स्वसंस्मरण” [ब॰] । ↩︎
-
अनुभवात्मक । ↩︎
-
“–निबन्धनो येना–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
तुलना–सुप्तमूर्च्छाद्यवस्थासु चेतो नेति च ते कुत । निश्चयो वेदनाभावादिति चेत्स कुतो गत । यदीत्थ भवतस्तासु निश्चय सप्रवर्तते । न वेद्मि चित्तमित्येव सति सिद्धा सचित्तता ॥ यदि च तासु मूर्च्छाद्यवस्थासु न वेद्म्यह चित्तमित्येव निश्चय प्रवर्त्तते भवत, तदा तेनैव तथा प्रवृत्तेन निश्चयेन सचित्तता सिद्धा । – [तत्त्वस॰, पं॰ पृ॰ ५४० । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२३ ।] स्वप्नमूर्च्छाद्यवस्थासु चित्त च यदि नेष्यते । मृति स्यात्तत्र चौत्पत्तौ मरणाभाव एव वा । – [तत्त्वस॰ पृ॰ ५४१ ।] ↩︎
-
निखिलानुभवविकलस्य आत्मन स्मरणानुपपत्ते । ↩︎
-
“ननु सुषुप्ता–” [श्र॰] , “न च सुप्ता–” [आ॰] । ↩︎
-
तुलना–स्यान्मत यदि विज्ञानं दशास्वास्वस्ति तत्कथम् । न स्मृति प्रतिबुद्धादे तदाकारा भवेदिति ॥ तदकारणमत्यर्थं पाटवादेरसम्भवात् । स्मरण न प्रवर्तेत सद्योजातादिचित्तवत् ॥–यदि ह्यनुभूत इत्येतावन्मात्रेणैव स्मरण स्यात्स्यादेतत्, यावता सत्यप्यनुभवे पाटवाभ्यासार्थित्वादिवैकल्यात् स्मरण न भवति, यथा सद्योजाताद्यवस्थायामनुभूतस्यापि चित्तस्य । – [तत्त्वस॰, प॰ पृ॰ ५४० । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२५ ।] ↩︎
-
“तत्र तेन” [श्र॰] । ↩︎
-
प्रतियोगिन सकाशात् यद्भिन्नं भावान्तर भूतलादि तत्स्वभावतया । ↩︎
-
[पृ॰ ८४७ प॰ १९ ।] ↩︎
-
मिद्धादिसामग्रीविशेषाद्, विशिष्टं सुषुप्ताद्यवस्थाया गच्छत्तृणस्पर्शज्ञानतुल्य बाह्याध्यात्मिकपदार्थानेकधर्मग्रहणविमुख ज्ञानमस्ति अन्यथा जाग्रत्प्रबुद्धज्ञानप्रवाहयोरप्यभावप्रसक्तिरिति । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १६३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२३ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८४० पं॰ १ ।] ↩︎
-
स्वपरप्रकाशनस्वभावत्वमात्रेण ↩︎
-
“सुषुप्तादिसंवेदनं” [श्र॰] । ↩︎
-
तुलना–मणिमन्त्रादिना अग्न्यादिप्रतिबन्धे शरावादिना प्रदीपादिप्रतिबन्धेऽपि च समानत्वात् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३२२ ।] ↩︎
-
“वेदनतस्य” [श्र॰] । ↩︎
-
मन्त्रादिना शरावादिना वा । ↩︎
-
अग्न्यादे प्रदीपस्य वा । ↩︎
-
“नाशः सभ–” [ब॰] । ↩︎
-
“स्वकायजनन–” [ब॰] । ↩︎
-
निद्रया ज्ञानस्याभिभवेऽपि । ↩︎
-
तुलना–तदवस्थाया विज्ञानाभावग्राहकप्रमाणासभवात् । नथाहि–न तावत्सुप्त एव तदवस्थाया विज्ञानाभाव वेत्ति, तदा विज्ञानानभ्युपगमात् । तदवगमे च तस्यैव ज्ञानत्वात् न तदवस्थाया तदभाव । नापि पार्श्वस्थितोऽन्यस्तदभाव वेत्ति, कारणव्यापकस्वभावानुपलब्धीना विरुद्धविधेर्वाऽत्र विषयेऽव्यापारात्, अन्यस्य तदभावावभासकत्वायोगात् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ९० । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२३ ।] ↩︎
-
ज्ञानाभावे । ↩︎
-
सुषुप्ताद्यवस्थायाम् । ↩︎
-
“तत्प्रतिहेतुत्वा–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
“–कालस्य भावस्य” [आ॰] । ↩︎
-
आश्रयभूतस्य आत्मनो ज्ञानमथ च ज्ञानाभावस्य प्रतियोगिनो ज्ञानस्य स्मरणमस्त्येवेति भावः । ↩︎
-
“निर्भरस्वप्नेन मया न कि–” [ब॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“मया किञ्चिज्ज्ञानम्” [श्र॰] । ↩︎
-
“तद्भावस्यैव” [श्र॰] । ↩︎
-
सुषुप्तिदशायाम् । ↩︎
-
लिङ्गस्य । ↩︎
-
तुलना–स्वात्मनि स्वसविदितविज्ञानाविनाभूतत्वेन निश्चितस्य प्राणापानशरीरोष्णताकारविशेषादे तदवस्थायामुपलभ्यमानलिङ्गस्य सद्भावेन अनुमानप्रतीत्युत्पत्ते । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ९० । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२४ ।] ↩︎
-
ज्ञानाविनाभावित्वेन । ↩︎
-
प्राणापानशरीरोष्णतादिभ्य एव ज्ञान प्रतीयत इत्यर्थ । ↩︎
-
ननु द्विविधोऽत्र प्राणादि चैतन्यप्रभवो जाग्रद्दशायाम्, प्राणादिप्रभवश्च सुषुप्ताद्यवस्थायामिति । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३२४ ।] ↩︎
-
यथैव हि सुषुप्तः प्राणिति तथेतरोऽपि, अन्यथा “किमय सुषुप्तः किंवा जागर्ति” इति सन्देहो न स्यात् । यदि चैते सुषुप्तस्य चैतन्यप्रभवा न स्यु किन्तु प्राणादिप्रभवा, तर्हि जाग्रतः परवञ्चनाभिप्रायेण सुषुप्तव्याजेनावस्थितस्य तादृशामेव तेषा भावो न स्यात् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३२४ ।] ↩︎
-
“सुप्तः” [आ॰] । ↩︎
-
प्राणप्रभवाणामेव प्राणादीनाम् । ↩︎
-
“एव सुप्तस्य” [ब॰] । ↩︎
-
“विवेचयेत्” [श्र॰] । ↩︎
-
द्रष्टव्यम् – [पृ॰ ६०३ टि॰ १ ।] ↩︎
-
“सुप्तादौ च” [आ॰] । ↩︎
-
एकस्माज्जाग्रद्विज्ञानादनन्तरभावी प्राणादि कालान्तरभावि च प्रबोधज्ञानमित्यस्यासभाव्यमानत्वात् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३२५ ।] ↩︎
-
“–भाविप्राणादेः का–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–द्वयस्य सम्भ–” [ब॰] । ↩︎
-
द्रष्टव्यम् – [पृ॰ ६१९ टि॰ १० ।] ↩︎
-
“–सिद्धेः” [श्र॰] । ↩︎
-
श्वेताम्बरैः यापनीयैश्च । ↩︎
-
“कथमनन्तसौख्यं” [आ॰] । ↩︎
-
“–कं कञ्चित्” [ब॰] । ↩︎
-
अस्ति च केवलिभुक्ति समग्रहेतुर्यथा पुरा भुक्ते । पर्याप्तिवेद्यतैजसदीर्घायुष्कोदयो हेतु ॥ नष्टानि न कर्माणि क्षुघो निमित्त विरोधिनो न गुणा । ज्ञानादयो जिने किं सा ससारस्थितिर्नास्ति । – [केवलिभु॰ श्लो॰ १–२ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ६१२ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४७४ । आध्यात्मिक॰ पृ॰ ६३ब् ।] अस्ति केवलिनो भुक्ति समग्रसामग्रीकत्वात् पूर्वभुक्तिवत् । सामग्री चेय प्रक्षेपाहारस्य, तद्यथा पर्याप्तत्व वेदनीयोदय आहारपक्तिनिमित्त तैजसशरीर दीर्घायुष्कत्व चेति । – [सूत्रकृ॰ शी॰ पृ॰ ३४५ । युक्तिप्र॰ पृ॰ १५३ ।] ↩︎
-
“सयोगिकैव–” [ब॰] । ↩︎
-
यत कवलाहारभुवतेर्द्विधा कारण बाह्यमाभ्यन्तर च । तत्र बाह्यमशनादि, तत्तावदस्त्येव न तत्र कस्यापि विवाद । आभ्यन्तर पर्याप्तिवेद्यतैजसदीर्घायुष्ट्वोदयलक्षणम् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ४७५ ।] ↩︎
-
एतदन्तर्गत पाठो नास्ति [आ॰] । ↩︎
-
““भावे”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
“–तव्यमविधेरभा–” [आ॰] । ↩︎
-
तम इव भासो वृद्धौ ज्ञानादीना न तारतम्येन । क्षुघ् हीयतेऽत्र न च तज्ज्ञानादीना विरोधगति ॥ अविकलकारणभावे तदन्यभावे भवेदभावेन । इदमस्य विरोधीति ज्ञाने न तदस्ति केवलिनि । – [केवलिभु॰ श्लो॰ ३–४ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४७३ ।] न कवलाहारवत्त्वेन तस्यासर्वज्ञत्व कवलाहारसर्वज्ञत्वयोरविरोधात् । – [प्रमाणनय॰ २ । २७ ।] ↩︎
-
“ज्ञानापचये” [ब॰] । ↩︎
-
अविकलकारणस्य भवतोऽन्यभावेऽभावाद्विरोधगति । – [न्यायवि॰ पृ॰ ९६ ।] ↩︎
-
विरोधज्ञानम् । ↩︎
-
“–यत्वात्सन्निधौ” [ब॰] । ↩︎
-
“भगवतीति” [आ॰] । ↩︎
-
निषिद्धमानश्च भावस्तस्या कार्यं कारण व्यापको वा स्यात् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ४७३ ।] किमेव सति कवलाहारस्य व्यापक कारण कार्यं सहचरादि वा सार्वज्ञ्येन विरोधमधिवसेत् । – [ रत्नाकराव॰ २ । २७ । आध्यात्मिक॰ श्लो॰ ५ ।] ↩︎
-
क्षुध । ↩︎
-
यदि कार्यम्; तदा तन्निवर्तमानम् आत्मनिर्वर्तनसमर्थाया एव क्षुधो निवृत्तिमवगमयेन्न तु सर्वथा, कारणमात्रस्य कार्याभावेऽपि भावाविरोधात् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ४७३ ।] ↩︎
-
“तदात्मनिवर्त्तनसमर्थाविकल–” [श्र॰] । ↩︎
-
कारणमात्रस्य अनुकूलात्मन । ↩︎
-
“–भावे भावा–” [ब॰] । ↩︎
-
ज्ञानावरणीयादेर्ज्ञानावरणादिकर्मण कार्यम् । क्षुत् तद्विलक्षणास्या न तस्य सहकारिभावोऽपि ॥ – [केवलिभु॰ श्लो॰ १० ।] न हि क्षुन्मोहनीयकार्या वेदनीयप्रभवत्वात् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ४७३ ।] ↩︎
-
न क्षुद विमोहपाको यत्प्रतिसस्यानभावननिवर्त्या । न भवति, विमोहपाक सर्वोऽपि हि तेन विनिवर्त्य ॥ – [केवलिभु॰ श्लो॰ ७ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४७४ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ ३९३ब्। । आध्यात्मिक॰ पृ॰ ५९ ब् ।] यतो मोहविपाका क्षुन्न भवति तद्विपाकस्य प्रतिपक्षभावनया प्रतिसख्यानेन निवर्त्यमानत्वात् । तथाहि कषाया प्रतिकूलभावनया निवर्तन्ते क्षुद्वेदनीय तु रोगशीतोप्मादिवत् जीवपुद्गलविपाकितया न प्रतीपवासनामात्रेण निवर्तते अतो न मोहविपाकस्वभावा क्षुदिति – [सूत्रकृ॰ शो॰ पृ॰ ३४६ अ। । युक्तिप्र॰ पृ॰ १५० ।] ↩︎
-
“निर्वर्त्यते” [ब॰] । ↩︎
-
शीतोष्णवाततुल्या क्षुत्तत् तत्प्रतिविधानकाङ्क्षा तु । मूढस्य भवति मोहात् तथा भृशं वाध्यमानस्य । शीतोष्णक्षुदुदन्यादयो हि ननु वेदनीय इति । – [केवलिभु॰ श्लो॰ ८, १३ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४७४ ।] ↩︎
-
अनन्त च सुख भर्तु ज्ञानादिगुणसगतम् । क्षुधादयो न बाधन्ते पूर्णं त्वस्ति महोदये ॥ – [द्वात्रिं॰ ३० । ११ । जैनतर्कभा॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎
-
ज्ञानावरणोदयात् । ↩︎
-
“–यान्नक्षयाति–” [ब॰] । ↩︎
-
ज्ञानक्षयातिशय । ↩︎
-
“–वति तदा–” [श्र॰] । ↩︎
-
“कर्मचतु–” [ब॰] । ↩︎
-
निरस्तघातिकर्मचतुष्टये जिने वेदनीयसद्भावात्तदाश्रया एकादश परीषहा सन्ति अथवा एकादश जिने न सन्तीति वाक्यशेष कल्पनीय । – [सर्वार्थसि॰ ९ । ११ ।] ↩︎
-
“इत्याद्यागम–” [ब॰] । ↩︎
-
देशोनपूर्वकोटीविहरणमेव सतीह केवलिन । सूत्रोक्तमुपापादि न मुक्तिश्च न नियतकाला स्यात् । – [केवलिभु॰ श्लो॰ २४ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ६१३ । सूत्रकृ॰ शी॰ पृ॰ ३४६ब् । स्या॰ र॰ पृ॰ ४८० । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ ३९५अ ।] ↩︎
-
“–पूर्वकोटिविह–” [ब॰] । ↩︎
-
“घटेत्” [ब॰] । ↩︎
-
भुक्तिम् । ↩︎
-
आयुरिवाभ्यवहारो जीवनहेतुर्विनाभ्यवहृते । चेत्तिष्ठत्वनन्तवीर्ये विनायुषा कालमपि तिष्ठेत् ॥ न ज्ञानवदुपयोगो वीर्ये कर्मक्षयेण लब्धिस्तु । तत्रायुरिवाहारोऽपेक्ष्येत न तत्र बाधास्ति ॥ – [केवलिभु॰ श्लो॰ २०–२१ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४८० ।] ↩︎
-
तैलक्षये न दीपो न जलागममन्तेरण जलधारा । तिष्ठति यथा तनो स्थितिरपि न विनाहारयोगेन ॥ – [केवलिभु॰ श्लो॰ ३१ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४८० ।] ↩︎
-
“तत्र यथा” [आ॰] । ↩︎
-
“भुक्ताभावे” [आ॰] । ↩︎
-
“–मास्तिष्ठते” [ब॰] । ↩︎
-
भुक्तिर्दोषो यदुपोष्यते न दोषश्च भवति निर्दोषै । इति निगदितो निषद्यार्हति न स्थानयोगादे ॥ – [केवलिभु॰ श्लो॰ २८ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४८० ।] ↩︎
-
“भुक्तिदोषा यदु–” [आ॰] । ↩︎
-
परमावधेर्युक्तस्य छद्मस्थस्येव नान्तरायोऽपि । सर्वार्थदर्शनेऽपि स्यान्न चान्यथा पूर्वमपि भुक्ति ॥ – [केवलिभु॰ श्लो॰ ३२ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४८० ।] ↩︎
-
“परममहर्षिभिरमहर्षिभिर–” [ब॰] । ↩︎
-
इन्द्रियविषयप्राप्तौ यदभिनिबोधप्रसञ्जन भुक्तौ । तच्छब्दगन्धरूपस्पर्शप्राप्त्या प्रतिव्यूढम् ॥ – [केवलिभू॰ श्लो॰ ३३ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४८० ।] रासन च मतिज्ञानमाहारेण भवेद्यदि । घ्राणीय स्यात्तदा पुष्पध्राणतर्पणयोगतः ॥ – [द्वात्रिं॰ ३० । २१ ।] ↩︎
-
“–धूमवासादि–” [ब॰] । ↩︎
-
पूर्वद्वारेण समवसरणे प्रविशत्यथ । प्रदक्षिणीकृत्य पूर्वसिंहासने निषीदति । पादपीठन्यस्तपाद कृततीर्थनमस्कृतिः । विधत्ते देशना स्वामी गम्भीरमधुरध्वनि । – [काललोक॰ ३० । ३१-३२ ।] ↩︎
-
“पूर्वाह्ने च पादोन–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
“अस्ति” [ब॰] । ↩︎
-
प्राकारस्य द्वितीयस्यान्तरे चोत्तरपूर्वत । देवच्छन्द विचक्रुस्ते स्वामिविश्रामहेतवे ॥ – [त्रिषष्ठि॰ १ । ३ । ४४४, ६७९ ।] इत्थं बलिविधौ पूर्णे जिना प्रथमवप्रत । अवतीर्य द्वितीयस्य वप्रस्यैशानकोणके । देवच्छदमागत्य सुख तिष्ठन्ति नाकिभि । – [ काललोक॰ ३० । ६८-६९ ।] तथाहि स भगवान् पूर्वाह्णे अपराह्णे च पादोनप्रहरं यावत् धर्मोषदेशकाल एव सिंहासनाधिरूढ आस्ते, शेष तु दिन देवच्छन्दकनाम्नि दिव्यस्थाने यथासुख गमयति । तत्र च गणधरदेवैरानीतमाहार निखिलदोषविशुद्ध विज्ञाय क्षुद्वेदनोदये गृह्णाति । आहार च तदीयपाणिपल्लवन्यस्त मासचक्षुष पश्यन्ति, कथमसौ भुङ्क्ते इत्येतत्तु न पश्यन्ति, सर्वज्ञाहारनिहारयोर्मासचक्षुषामगोचरत्वात् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ४६९ ।] ↩︎
-
“तत्र गणधर–” [आ॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८५२ पं॰ १ ।] ↩︎
-
अत्र किमाहारमात्र प्रसाध्यते कवलाहारो वा ? – [रत्नक॰ टी॰ पृ॰ ५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०० ।] ↩︎
-
“तद्भावात्त–” [ब॰] । ↩︎
-
आहारा एइदियप्पहुडि जाव सजोगकेवलित्ति–अत्र कवललेपोष्ममन कर्माहारान् परित्यज्य नोकर्माहारो ग्राह्य । – [छक्ख, टी॰ पृ॰ ४०९ ।] आहारानुवादेन आहारकेषु मिथ्यादृष्ट्यादीनि सयोगकेवल्यन्तानि । – [सर्वार्थसि॰ १ । ८ ।] थावरकायप्पहुदी सजोगिचरमोत्ति होदि आहारी । – [जीवका॰ गा॰ ६९७ ।] ↩︎
-
णोकम्म कम्महारो कवलाहारो य लेप्पहारो य । उज्ज मणो वि य कमसो आहारो छव्विहो णेओ ॥ णोकम्मकम्महारो जीवाण होइ चौग्गैगयाण । कबलाहारो णरपसु रुक्खेसु य लेप्पमाहारो ॥ पक्खीणुज्जाहारो अडयमज्झेसु वट्टमाणाण । देवेसु मणाहारो चौब्बिहो णत्थि केवलिणो । णोकम्मकम्महारो उवयारेण तस्स आयमे भणिओ । ण हु णिच्छएण सो वि हु स वीयराओ परो जम्हा ॥ – [भावस॰ गा॰ ११०–११३ । भावस॰ श्लो॰ २२६ ।] उद्धृतेयम् – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३०० । प्रवचनसा॰ टी॰ पृ॰ २८ । रत्नक॰ टी॰ टि॰ पृ॰ ५ ।] श्वेताम्बरागमेषु त्रिविध आहार प्ररूपित– भावाहारो तिविहो ओए लोमे य पक्खेवे । सरीरेणोयाहारो तयाय फासेण लोमआहारो । पक्खेवाहारो पुण कावलियो होइ नायव्वो । ओयाहारा जीवा सव्वे अपज्जत्तगा मुणेयव्वा । पज्जत्तगा य लोमे पक्खेवे होइ नायव्वा ॥ एयिन्दियदेवाण नेरैयाण च नत्थि पक्खेवो । सेसाण पक्खेवो ससारत्थाण जीवाण ॥ – [सूत्रकृ॰ नि॰ गा॰ १७०-७३ ।] बौद्धधर्मसग्रहे पचधा आहारा प्ररूपिता–पचाहारा ध्यानाहारा कवलीकाहारा प्रत्याहारा स्पर्शाहारा सचेतनिकाहाराश्चेति । – [धर्मस॰ पृ॰ १५ ।] ↩︎
-
“नोकर्मकर्महारो” [श्र॰] । ↩︎
-
जरवाहिदुक्खरहिय अहारणिहारवज्जिय विमल । सिंहाण खेलसेओ णत्थि दुगछा य दो सो य । – [ बोधपा॰ गा॰ ३७ ।] पडिसमय दिव्वतमं जोगी णोकम्मदेहपडिबद्ध । समयपबद्ध बधदि गलिदवसेसाउमेत्तठिदी ॥ – [लब्धिसा॰ गा॰ ६१४ ।] लाभान्तरायस्याशेषस्य निरासात् परित्यक्तकवलाहारक्रियाणा केवलिना यत शरीरबलाधानहेतवोऽन्यमनुजाऽसाधारणा परमशुभा सूक्ष्मा अनन्ता प्रतिसमय पुद्गला सम्बन्धमुपयान्ति स क्षायिको लाभ । – [सर्वार्थसि॰ २ । ४ ।] नोकर्मकर्मनामानमाहार गृह्णतोऽर्हत । देहस्थितिर्भवत्येतदस्माकमपि सम्मतम् ॥ – [भावस॰ श्लो॰ २२८ ।] प्रथमपक्षे सिद्धसाधनता, आसयोगकेवलिन आहारिणो जीवा इत्यभ्युपगमात् । – [रत्नक॰ टी॰ पृ॰ ५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०० ।] ततो नोकर्माहारापेक्षया केवलिनामाहारकत्वम् । – [प्रव॰ टी॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎
-
“न कव–” [आ॰] । ↩︎
-
एकेन्द्रियेषु जीवेषु लेपाहार प्रजायते । आहारो मानसो देवसमूहेष्वखिलेष्वपि । इति हेतोर्जिनेन्द्रस्य कवलाहारपूर्विका । देहस्थितिर्न वक्तव्या – [भावस॰ श्लो॰ २३०-३१ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०० ।] ↩︎
-
देवदेहस्थित्या व्यभिचार – [रत्नक॰ टी॰ पृ॰ ५ ।] ↩︎
-
“यदुदये” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
देवादिषु । ↩︎
-
कवलाहारम् । ↩︎
-
“यद्विषये विषम–” [आ॰] । ↩︎
-
वेद्यादिकर्मोदय । ↩︎
-
केवलिनि कवलाहारसाधनसमर्थ । ↩︎
-
कवलाहारसाधनसमर्थ । ↩︎
-
पच्छन्ने आहारनीहारे अदिस्से मसचक्खुणा । – [समवा॰ सू॰ ३४ ।] ↩︎
-
“तु न प्रवर्त्तते” [ब॰] । ↩︎
-
प्रत्यक्षं अशेषज्ञाहारसाक्षात्करणे । ↩︎
-
“नानेकान्त” [ब॰] , “न तेनानेकान्त” [श्र॰] । ↩︎
-
अयोगिवन्मनुष्यप्रकृत्यतिक्रान्तत्वात् । ↩︎
-
“–कस्थितित्वात्” [श्र॰] । ↩︎
-
एरिसगुणेहि सव्व ऐसयवन्त सुपरिमलामोय । ओरालियं च कायं णायव्व अरहपुरिसस्स ॥ – [बोधप्रा॰ गा॰ ३९ ।] तद् भगवतः शरीरमौदारिक न भवति किन्तु परमौदारिकम्–शुद्धस्फटिकसकाश तेजोमूर्तिमय वपु । जायते क्षीणदोषस्य सप्तधातुविवर्जितम् । – [प्रव॰ टी॰ पृ॰ २८ ।] ↩︎
-
परमौदारिकशरीरस्थिते । ↩︎
-
“केशादिवृद्ध्य–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎
-
केशादिबृद्ध्यभाव । अवट्ठिए केसमसुरोमनहे – [समवा॰ सू॰ ३४ ।] ↩︎
-
“दोषापनीत” [ब॰] । ↩︎
-
“धातिक्षयज” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“बालोत्पादानन्तर” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“केवलाव–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–णातिश–” [श्र॰] । ↩︎
-
केवलिन । ↩︎
-
“भुक्त्युपगमे” [ब॰] । ↩︎
-
“–तिशयोऽभ्युप–” [आ॰] । ↩︎
-
तपोमाहात्म्याच्चतुरास्यत्वादिवच्चास्याभुक्तिपूर्वकत्वे तस्या को विरोध ? – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३०२ ।] ↩︎
-
“–दिन भोजन भुञ्जा–” [ब॰] । ↩︎
-
“–भोजनोऽपि” [श्र॰] । ↩︎
-
द्रष्टव्यम् – [पृ॰ ८५६ टि॰ ३ ।] लाभान्तरायस्याशेषनिरासात् परित्यक्तकवलाहारक्रियाणा केवलिना यत शरीरबलाधानहेतवोऽन्यमनुजासाधारणा परमशुभा सूक्ष्मा अनन्ता प्रतिसमय पुद्गला सम्बन्धमुपयान्ति स क्षायिको लाभ । तस्मादौदारिकशरीरस्य किञ्चिन्न्यूनपूर्वकोटिवर्षस्थिति कवलाहारमन्तरेण कथ सभवतीति यद्वचन तदशिक्षितकृत विज्ञायते । – [राजवा॰ २ । ४ ।] लाभान्तरायक्षयाल्लाभ परमशुभपुद्गलादानलक्षण परमौदारिकशरीरस्थितिहेतु । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३१४ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०२ ।] ↩︎
-
मास वर्षं वापि च तानि शरीराणि तेन भुक्तेन । तिष्ठन्ति न चाकाल नान्यथा पूर्वमपि भुक्ति ॥ – [केवलिभु॰ श्लो॰ २२ । स्या॰ र॰ पृ॰ ४८० ।] ↩︎
-
“–ते” [श्र॰] । ↩︎
-
“कुतस्तत्रस्थि–” [आ॰] । ↩︎
-
“तत तत्प्रती–” [आ॰] । ↩︎
-
विपक्षभावनावशाद् रागादीना हान्यतिशयदर्शनात् केवलिनि तत्परमप्रकर्षसिद्धे वीतरागतासभवे भोजनाभावपरमप्रकर्षोऽपि तत्र किन्न स्यात् ? तद्भावनातो भोजनादावपि हान्यतिशयदर्शनाविशेषात् । तथाहि एकस्मिन् दिने योऽनेकवारान् भुङ्क्ते कदाचित् विपक्षभावनावशात् पुनरेकबार भुङ्क्ते, कश्चित्पुनरेकदिनाद्यन्तरितभोजन, अन्य पुन पक्षमाससवत्सराद्यन्तरितभोजन इति । – [रत्नक॰ टी॰ पृ॰ ६ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०२ ।] ↩︎
-
घादिं व वेयणीय मोहस्स बलेण घाददे जीव । – [गो॰ कर्मका॰ गा॰ १९ ।] मोहनीयकर्मसहायस्यैव वेदनीयस्य बुभुक्षोत्पादने सामर्थ्यात् । – [रत्नक॰ टी॰ पृ॰ ६ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०३ ।] यथैव ब्रीह्यादिवीज जलसहकारिकारणसहितमङ्कुरादिकार्यं जनयति तथैवासद्वेद्यकर्म मोहनीयसहकारिकारणसहित क्षुधादिकार्यमुत्पादयति । – [प्रव॰ टी॰ पृ॰ २८ ।] ↩︎
-
“–ष्टे घातिकर्म–” [ब॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“उपभुज्यमा–” [ब॰] । ↩︎
-
“–मोहसहायं” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
यदि मोहाभावेऽपि क्षुधादिपरीषह जनयति तर्हि बधरोगादिपरीषहमपि जनयतु, न च तथा । – [प्रव॰ टी॰ पृ॰ २८ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०३ ।] ↩︎
-
“च” [श्र॰] । ↩︎
-
“क्षपणश्रे–” [आ॰] । ↩︎
-
शुभप्रकृतीना तत्राप्रतिबद्धत्वेन – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३०३ ।] ↩︎
-
“–त्वेन कार्य–” [ब॰] । ↩︎
-
“सुजना अप्र–” [ब॰] । ↩︎
-
“–वद्धसाम–” [ब॰] । ↩︎
-
“दण्डप्रतरादिवि–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
हन्तेर्गमिक्रियत्वात् सभूयात्मप्रदेशाना च बहिरुद्गमन समुद्धात । वेदनीयस्य बहुत्वादल्पत्वाच्चायुषोनाभोगपूर्वकमायुःसमीकरणार्थ द्रव्यस्वभावत्वात् सुराद्रव्यस्य फेनवेगबुद्बुदाविर्भावोपशमनवद्देहस्थात्मप्रदेशाना बहिः समुद्धातन केवलिसमुद्धात । – [राजवा॰ पृ॰ ५३ ।] मूलसरीरमछडिय उत्तरदेहस्य जीवपिण्डस्स । णिग्गमण देहादो होदि समुग्धादणाम तु । – [जीवका॰ गा॰ ६६७ ।] ↩︎
-
“–निर्जीर्णस्थितिक–” [आ॰] । ↩︎
-
“आयु कर्म क्रियते” [श्र॰] । ↩︎
-
“तत एव” [श्र॰] । ↩︎
-
“मोहनीयनिरपेक्ष–” [ब॰] । ↩︎
-
“तथाहि चावुभु–” [श्र॰] । ↩︎
-
भोक्तुमिच्छा हि बुभुक्षा, सा मोहनीयकार्यत्वात् कथ प्रक्षीणमोहे भगवति स्यात् अन्यथा रिरसाया अपि तत्र प्रसगात् । – [रत्नक॰ टी॰ पृ॰ ६ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०४ ।] ↩︎
-
“प्रवृत्ति स्यात्” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८५३ प॰ १५ ।] ↩︎
-
“अथ काक्षारूपा” [आ॰] । ↩︎
-
“अस्यासभव” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎
-
आकाङ्क्षारूपत्वाभावात् । ↩︎
-
रिरसाया । ↩︎
-
क्षुत्पीडामभवे चास्य कथमनन्तसीख्य स्यात् यतोऽनन्तचतुष्टयस्वामिताऽस्य । – [रत्नक॰ टी॰ पृ॰ ६ ।] यदि क्षुधा वाधास्ति तर्हि क्षुधा क्षीणशक्तेरनन्तवीर्य नास्ति, तथैव क्षुधा दुःखितस्य अनन्तसुखमपि नास्ति । – [ प्रव॰ टी॰ पृ॰ २८ । प्रमेयक॰ पृ॰ २९९ ।] ↩︎
-
“सिद्धेऽनन्त–” [श्र॰] । ↩︎
-
“यदत्यन्तं सुखं” [श्र॰] , “यद्यनन्तं” [आ॰] । ↩︎
-
“–गमात्कर्मवि–” [ब॰] । ↩︎
-
वेदनीयोदयस्य । ↩︎
-
“–शिकमिव” [आ॰] । ↩︎
-
“तथाविधसुख” [ब॰] । ↩︎
-
सर्वप्रदेशव्यापि अनन्तसुखम् । ↩︎
-
नास्ति केवलिनि क्षुद्दुःख तद्बलवद्विरोध्यनन्तसुखसद्भावात् । यत्र यद्विरोधि– [प्रमेयक॰ पृ॰ ३०५ ।] ↩︎
-
“यथा” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
केवलिनि वेदनीय स्वकार्यं क्षुद्दुःखं न करोति तत्कार्यविरोध्यनिवर्त्य-अनन्तसुखसद्भावात् । ↩︎
-
[पृ॰ ८५२ प॰ २० ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८५३ पं॰ २ ।] ↩︎
-
केवलज्ञानादीनाम् । ↩︎
-
क्षुद्विरोधित्वम् । ↩︎
-
“प्रतीयते” [ब॰] । ↩︎
-
“क्षुदविरो–” [आ॰] , “क्षुद्वित्त्वानुमा–” [ब॰] । ↩︎
-
पृ॰ ८५४ प॰ ४ । ↩︎
-
अथवा “एकादश जिने न सन्ति” इति वाक्यशेष कल्पनीय सोपस्कारत्वात्सूत्राणाम् । – [ सर्वार्थसि॰ ९ । ११ ।] अथवा नाय वाक्यशेष “एकादश जिने कैश्चित्कल्प्यन्ते” इति, किं तर्हि ? एकादश सन्तीति । कथम् ? उपचारात्, यथा निरवशेषनिरस्तज्ञानावरणे परिपूर्णज्ञाने एकाग्रचिन्तानिरोधाभावेऽपि कर्मरजोविधूननफलसभवात् ध्यानोपचार तथा क्षुधादिवेदना-भावपरीपहाभावेऽपि वेदनीयकर्मोदय-द्रव्यपरीषहसद्भावात् एकादश जिने सन्तीत्युपचारो युक्त । – [राजवा॰ ९ । ११ ।] शक्तित एव केवलिन्येकादश परीषहा सन्ति न पुनर्व्यक्तित, केवलाद् वेदनीयाद् व्यक्तक्षुधाद्यमभवादित्युपचारतस्ते तत्र परिज्ञातव्या । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४९२ ।] तेण असादणिमित्ता परीसहा जिणवरे णत्थि । – [ कर्मका॰ गा॰ २७५ ।] क्षुत्पिपासादयो यस्मान्न समर्था मोहसक्षये । द्रव्यकर्माश्रयात्तेषामस्तित्वमुपचारत । – [भावस॰ श्लो॰ २३४ ।] यच्चोपचारतोप्यस्यैकादश परीषहा न सभाव्यन्ते तत्र तन्निषेधपरत्वात् सूत्रस्य, “एकेनाधिका न दश परीपहा जिने एकादश जिने” इति व्युत्पत्ते । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३०७ ।] ↩︎
-
“तत्र न सन्ति” [श्र॰] । ↩︎
-
वेदनीयोदये । ↩︎
-
[पृ॰ ८५४ प॰ ८ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८५४ पं॰ १५ ।] ↩︎
-
“भुक्तेरपि वेदनीयोदयापादितत्वात् तत्र गत्त्वमस्तु इत्यप्यसम्भवाच्च नहि अष्टादश–” [आ॰] । ↩︎
-
“दोषोदयत्वा–” [ब॰] । ↩︎
-
क्षुत्पिपासाजरातङ्कजन्मान्तकभयस्मया । न रागद्वेषमोहाश्च चशब्दात् चिन्ताऽरतिनिद्राविस्मयमदस्वेदष्येदा गृह्यन्ते । एते अष्टादश दोषा – [रत्नक॰, टी॰ १ । ६ ।] ↩︎
-
“वेदनीयोपादि–” [आ॰] । ↩︎
-
“मोहसहा–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८५५ प॰ १ ।] ↩︎
-
अवधिज्ञानस्य । ↩︎
-
उपयोगसमये । ↩︎
-
केवलज्ञानस्य । ↩︎
-
“सदोषयुक्त–” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८५५ पं॰ ४ ।] ↩︎
-
तुलना–ण बलाउसाहणट्ठ ण सरीरस्स य चयट्ठ तेजठ्ठ । णाणट्ठ सजमठ्ठ झाणट्ठ चेव भुजति । – [मूलाचा॰ ६ । ६२ । प्रव॰ टी॰ पृ॰ २९ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०६ ।] ↩︎
-
“आयुषोऽनुदितमुक्ति–” [श्र॰] । ↩︎
-
शरीरोपचयार्थम् । ↩︎
-
“शरीरमूर्च्छासं–” [श्र॰] । ↩︎
-
ज्ञानावरणीयकर्मणोऽभावादेव । ↩︎
-
“अपवर्त्तनिवृ –” [ब॰] , “अपवर्त्तनं निवृ–” [आ॰] । ↩︎
-
औपपादिकचरमोत्तमदेहासख्येयवर्षायुषोऽनपवर्त्यायुष । – [तत्त्वार्थसू॰ २ । ५३ ।] चरम उत्तमो देहो येषा ते चरमोत्तमदेहा विपरीतसंसारा तज्जन्मनिर्वाणार्हा इत्यर्थ । – [सर्वार्थसि॰ ।] चरमदेहा अन्त्यदेहा इत्यर्थ ये तेनैव शरीरेण सिद्ध्यन्ति, उत्तमपुरुषा तीर्थकरचक्रवर्त्यर्धचक्रवर्तिन – [तत्त्वार्थाधि॰ ।] देवा नेरैयावि य असखवासाउया य तिरमणुआ । उत्तमपुरिसा य तहा चरमसरीरा य निरुवकमा ॥ – [ठाणागवि॰ ।] ↩︎
-
बाह्यप्रत्ययवशादायुषो ह्रासोऽपवर्त । – [राजवा॰ २ । ५३ ।] ↩︎
-
“मुक्तिम–” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ५५८ प॰ १० ।] ↩︎
-
“तत्राद्यपक्षो–” [ब॰] । ↩︎
-
एकासने शरीरावस्थिते तत्परिस्पन्दस्य निरोध । ↩︎
-
“वचकभ–” [श्र॰] । ↩︎
-
एकान्ते । ↩︎
-
“प्रज्वलित” [श्र॰] , “ज्वलति” [आ॰] । ↩︎
-
समवशरणस्थितस्य भगवत । ↩︎
-
“पर च भग–” [ब॰] । ↩︎
-
तुलना– किं चासौ भुक्त्वा प्रतिक्रमणादिक करोति न वा ? – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३०६ ।] ↩︎
-
मिथ्या दुष्कृताभिषानादभिव्यक्तप्रतिक्रिय प्रतिक्रमणम् । – [सर्वार्थसि॰ ९ । २२ ।] ↩︎
-
“कस्य” [ब॰] । ↩︎
-
प्रतिक्रमणम् । ↩︎
-
“भक्तिकि–” [श्र॰] । ↩︎
-
अप्रमत्तो हि साधुराहारकथामात्रेणापि प्रमत्तो भवति नार्हन्भुञ्जानोऽपीति महच्चित्रम् । – [रत्नक॰ टी॰ पृ॰ ८६४ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३०६ ।] ↩︎
-
निरवशेषनिरस्तज्ञानावरणे युगपत्सकलपदार्थावभासिकेवलज्ञानातिशये चिन्तानिरोधाभावेऽपि तत्फलकर्मनिर्हरणफलापेक्षया ध्यानोपचारवत् । – [सर्वार्थसि॰ ९ । ११ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८५५ पं॰ १३ ।] ↩︎
-
तत्रादर्शनेऽयुक्तसेवित्वादेकान्तमाश्रित्य भुङ्क्ते इति कारणम्, बहलान्धकारस्थितभोजन वा, विद्याविशेषेण स्वस्य तिरोधानं वा ? – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३०७ ।] तत्र तु प्रच्छन्नभुक्तौ मायास्थान दैन्यवृत्ति अन्येऽपि पिण्डशुद्धिकथिता बहवो दोषा । – [प्रव॰ टी॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎
-
“–पटलसछादितत्वम्” [श्र॰] । ↩︎
-
“दीयते” [ब॰] । ↩︎
-
“–षाभ्युपगमाच्चास्य” [ब॰] । ↩︎
-
तर्हि परमौदारिकशरीरत्वाद् भुक्तिरेव नास्त्ययमेवातिशय किन्न भवति । – [प्रव॰ टी॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎
-
अस्ति स्त्रीनिर्वाण पुँवत् यदविकलहेतुकं स्त्रीषु । न विरुध्यति हि रत्नत्रयसम्पद् निर्वृतेर्हेतु ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ २ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७५२ ।] एतदर्थम् “उत्तराध्ययनस्य पाइयटीकापि” विलोकनीया । इत्थीलिङ्गसिद्धा–सम्यग्दर्शनादीनि पुरुषाणामिव स्त्रीणामप्यविकलानि दृश्यन्ते तथाहि – [प्रज्ञा॰ मलय॰ पृ॰ २०अ। । नन्दि॰ मलय॰ पृ॰ १३१ब्। । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] यथोक्तं यापनीयतन्त्रे–णो खलु इत्थी अजीवो, ण यावि अभव्वा, ण यावि दसणविरोहिणी, णो अमाणुसा, णो अणारिउप्पत्ती णो असखेज्जाउया, णो ऐकूरमई, णो ण उवसन्तमोहा, णो ण सुद्धाचारा, णो असुद्धबोदी, णो बवसायवज्जिया, णो अपुव्वकरणविरोहिणी, णो णवगुणठाणरहिया, णो अजोगा लद्धीए, णो अकल्लाणभायणं ति कहं न उत्तमधम्मसाहिगत्ति । – [ललितबि॰ पृ॰ ५७ब् । शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ ४२९ब्। ।] ↩︎
-
“यथार्थावगमः” [ब॰] । ↩︎
-
“तदुक्तस्य यथावद–” [आ॰] , “तदुक्तं व्रतस्य” [ब॰] । ↩︎
-
“–विप्रमोक्षणं मोक्षं” [आ॰] । ↩︎
-
रत्नत्रय विरुद्ध स्त्रीत्वेन यथामरादिभावेन । इति वाङ्मात्र नात्र प्रमाणमाप्तागमोऽन्यद्वा ॥ जानीते जिनवचन श्रद्धत्ते चरति चार्यिका शबलम् । नास्यास्त्यसभवोऽस्या नादृष्टविरोधगतिरस्ति । – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ ३-४ ।] अथ स्त्रीत्वादेव न तासा तत्परिक्षयसामर्थ्यम्, न, स्त्रीत्वस्य तत्परिक्षयसामर्थ्येन विरोधासिद्धे । नहि अविकलकारणस्य तत्परिक्षयसामर्थ्यस्य स्त्रीत्वसद्भावादभाव क्वचिदपि निश्चितो येन अग्निशीतयोरिव सहानवस्थानविरोध तयो सिद्धो भवेत् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७५२ । प्रज्ञा॰ मलय॰ पृ॰ २०अ । नन्दि॰ मलय॰ पृ॰ १३२ब्।] ↩︎
-
“पुंसोऽन्यत्वं तेषां” [श्र॰] । ↩︎
-
“प्रतीयते” [श्र॰] । ↩︎
-
“–मात्र तन्त्रम् न” [ब॰] , “–मात्रं तन्त्रं न” [श्र॰] । ↩︎
-
“मोक्षप्रसा–” [श्र॰] । ↩︎
-
“यत्तु प्रमाणकृतप्रसा–” [ब॰] । ↩︎
-
“–युक्तं न दृष्टे विरो–” [ब॰] । ↩︎
-
“चादृश्ये वि–” [श्र॰] । ↩︎
-
सप्तमपृथिवीगमनाद्यभावमव्याप्तमेव मन्यन्ते । निर्वाणाभावेनापश्चिमतनवो न ता यान्ति ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ ५ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७५३ । प्रज्ञा॰ मलय॰ पृ॰ २०ब्। । नन्दि॰ मलय॰ प॰ १३२ब् । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ । शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ ४२८अ। । यक्तिप्र॰ पृ॰ ११५ ।] ↩︎
-
“–व्याप्तेरिति इह” [श्र॰] । ↩︎
-
“गुणाष्टकवद्रव्याप–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–व्याप्यनिवृ–” [ब॰] । ↩︎
-
विषमगतयोप्यधस्तादुपरिष्टात्तुल्यमासहस्रारम् । गच्छन्ति च तिर्यञ्चस्तदधोगत्यूनताऽहेतु ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ ६ ।] अपि च भुजपरिसर्पा द्वितीयामेव पृथिवी यावद् गच्छन्ति न परत परपृथिवीगमनहेतुतथारूपमनोवीर्यपरिणत्यभावात्, तृतीया यावत् पक्षिण, चतुर्थी चतुष्पदा, पञ्चमीमुरगा, अथ च सर्वेप्यूर्ध्वमुत्कर्षत सहस्रार यावद् गच्छन्ति । तत्राधोगतिविषये मनोवीर्यपरिणतिवैषम्यदर्शनादूर्ध्वगतावपि च न तद्वैषम्यम् । – [प्रज्ञा॰ मलय॰ पृ॰ २१अ। । नन्दि॰ मलय॰ पृ॰ १३३अ। । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ । शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ ४२८ब्। । युक्तिप्र॰ पृ॰ ११५ ।] ↩︎
-
“–गति न ता हेतुः” [ब॰] , “–गतिन्यूनताऽहेतुः” [श्र॰] । ↩︎
-
“–रतुल्यसाम–” [आ॰] । ↩︎
-
“शुभगतावपि” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
प्रथमायामसज्ञिन उत्पद्यन्ते प्रथमद्वितीययो सरीसृपा तिसृषु पक्षिण चतसृषूरगा पञ्चसु सिंहा षट्सु स्त्रियाः सप्तसु मत्स्यमनुष्या – [राजवा॰ पृ॰ ११८ ।] अमण-सरिसपविहगम-फणि-सिंहित्थीण-मच्छमणुवाण । पढमादिषु उप्पत्ती अडवारादो दु दोण्णि वारोत्ति ॥ – [त्रिलोकसा॰ गा॰ २०५ ।] असन्नी खलु पढम, दुच्च च सरीसवा तैय पक्खी । सीहा जति चौत्थि उरगा पुण पचमिं पुढविं । छठ्ठिं च इत्थिआओ मच्छा मणुया य सत्तमिं पुढविं । एसो परमुववाओ बोधव्वो नरयपुढवीसु ॥ – [बृहत्स॰ गा॰ २८४–८५ । त्रैलोक्यदी॰ गा॰ २५३ ।] ↩︎
-
“भुजगानां प्रथमायां” [आ॰] , [श्र॰] , “भुजगानां सञ्ज्ञिनां प्रथमायां” [ब॰] , पू॰ त्रु॰ । ↩︎
-
“प्रथमाया सञ्ज्ञिनां द्वितीयायां खगानां तृतीयायाम् भुजगानां चतुर्थ्यां चतुष्पदानां पञ्चम्याम् स्त्रीणां षष्ठ्यां जलचराणां” [ब॰] , “प्रथमायां खगानां तृतीयायां चतुष्पदानां पञ्चभ्यां सर्पाणां षष्ठ्याम्, जलचराणां” त्रुटिताया पू॰ प्रतौ । ↩︎
-
तैर्यग्योनेपु असज्ञिन पर्याप्ताः पचेन्द्रिया सख्येयवर्षायुप अल्पशुभपरिणामवशेन पुण्यबन्धमनुभूय भवनवासिषु व्यन्तरेषु चोत्पद्यन्ते । त एव सज्ञिनो मिथ्यादृष्टय सासादनसम्यग्दृष्टयश्चासहस्रारादुत्पद्यन्ते त एव सम्यग्दृष्टय सौधर्मादिषु अच्युतान्तेषु जायन्ते । – [राजवा॰ पृ॰ १६९ ।] पचिदियतिरियाण उववाओक्कोसओ सहस्सारे – [बृहत्स॰ गा॰ १६४ ।] ↩︎
-
“उपपादस्य” [श्र॰] । ↩︎
-
वादादिविकुर्वणत्वादिलब्धिविरहे श्रुते कनीयसि च । जिनकल्पमन पर्यवविरहेऽपि न सिद्धिविरहोस्ति ॥ वादादिलब्ध्यभाववदभविष्यद् यदि च सिद्ध्यभावोऽपि । तासामवारयिष्यद् यथैव जम्बूयुगादारात् । – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ ७-८ । प्रज्ञा॰ मलय॰ पृ॰ २१अ। । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ ।] नापि वादादिलब्धिरहितत्वेन, मूककेवलिभिर्व्यभिचारात् । – [षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] माषतुषादीना लब्धिविशेषहेतुसयमाभावेऽपि मोक्षहेतुतच्छ्रवणात्, क्षायोपशमिकलब्धिविरहेऽपि क्षायिकलब्धेरप्रतिधातात् । – [शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ ४२७ब्। ।] ↩︎
-
“श्रूयते हि” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“सामयिकमात्र–” [आ॰] । ↩︎
-
श्रूयन्ते चानन्ताः सामायिकमात्रपदसिद्धाः – [तत्त्वार्थभा॰ ।] अनन्ताः सामायिकमात्रसिद्धा इति वचनात् – [राजवा॰ पृ॰ १० ।] ↩︎
-
“न सन्ति” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
“–णां च वस्त्र–” [श्र॰] । ↩︎
-
यदि वस्त्रादविमुक्तिः; त्यजेत्तद्, अथ न कल्पते हातुम् । उत्सङ्गप्रतिलेखनवदन्यथा देशको दूष्येत । त्यागे सर्वत्यागो ग्रहणेऽल्पो दोष इत्युपादेशि । वस्त्रं गुरुणाऽऽर्याणां परिग्रहोऽपीति चुत्यादौ । यत्संयमोषकाराय वर्तते प्रोक्तमेतदुपकरणम् ॥ धर्मस्य हि तत्साधनमतोऽन्यदधिकरणमाहार्हन् ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ १०-१२ । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
वस्त्रम् । ↩︎
-
प्राणा अपि । ↩︎
-
“पुनर्नच वस्त्रं” [श्र॰] । ↩︎
-
“कम्पदि” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“होन्ताए” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
नो कप्पै निग्गन्थीए अचेलियाए होत्तए – [कल्पसू॰ ।] न कल्प्यते निर्ग्रन्थ्या अचेलया भवितुम् । ↩︎
-
विहियं सुए च्चिय जओ धरेज्ज तिंहि कारणेहिं वत्थं ति । तेणं चिय तदवस्सं निरतिसएणं धरे अव्वं ॥ जिणकप्पाजोग्गाणं हीकच्छुपरीसहाजओऽवस्सं । हीलज्ज त्ति व सो सञ्जमो तदत्थं विसेसेणं ॥ – [विशेषा॰ गा॰ २६०२-३ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७४८ ।] ↩︎
-
§ एतदन्तर्गतः पाठो नास्ति [श्र॰] । ↩︎
-
“अम्बरमविग्रहः” [आ॰] । ↩︎
-
संसक्तौ सत्यामपि चोदितयत्नेन परिहरत्यार्या । हिंसावती पुमानिव न जन्तुमालाकुले लोके ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ १५ ।] प्राणातिपातपरिणामाभावात् – [शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ ४२७ब्।] ↩︎
-
“–था हि पि–” [श्र॰] । ↩︎
-
“अर्हदुक्तयत्नेन” [श्र॰] । ↩︎
-
“आर्यिकायामपि” [आ॰] । ↩︎
-
मूर्च्छा परिग्रहः – [तत्त्वार्थसू॰ ७ । १७ ।] मुच्छा परिग्गहो वुत्तो – [दश॰ ६ । २१ ।] ↩︎
-
मरदु व जियदु जीवो – [प्रव॰ ।] उद्धृतोऽयम् – [सर्वार्थसि॰ ७ । १३ ।] म्रियतां वा जीवतु वा जीवो अयताचारस्य निश्चिता हिंसा । प्रयतस्य नास्ति बन्धो हिंसामात्रेण समितस्य । ↩︎
-
“दोसो” [ब॰] । ↩︎
-
“–मित्तेण” [ब॰] । ↩︎
-
अप्रतिबन्द्यत्वाच्चेत्संयतवर्गेण नार्यिकासिद्धिः । वन्दतां ता यदि ते नोनत्वं कल्प्यते तासाम् ॥ सन्त्यूनाः पुरुषेभ्यस्ताः स्मारणचारणादिकारिभ्यः । तीर्थकराऽऽकारिभ्यो न च जिनकल्पादिरिति गणधरादीनाम् । अर्हन् न वन्दते न तावताऽसिद्धिरङ्गगतेः । प्राप्तान्यथा विमुक्तिः स्थानं स्त्रीपुंसयोस्तुल्यम् ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ २४–२६ ।] अथ महाव्रतस्थपुरुषावन्द्यत्वात् न तासां मुक्त्यवाप्तिः; तर्हि गणधरादेरपि अर्हदवन्द्यत्वात् न मुक्त्यवाप्तिः स्यात् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७५४ । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ । शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ ४२९अ। । युक्तिप्र॰ पृ॰ ११४ ।] ↩︎
-
“अथ मुच्य–” [श्र॰] । ↩︎
-
मायादिः पुरुषाणामपि द्वेषादिप्रसिद्धभावश्च । षण्णां संस्थानानां तुल्यो वर्णत्रयस्यापि ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ २८ । रत्नाकराव॰ ७ । ५७ । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] चरमशरीरिणामपि नारदादीनां मायादिप्रकर्षवत्त्वश्रवणात् । – [शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ ४२७अ। ।] ↩︎
-
स्त्री नाम मन्दसत्त्वा उत्सङ्गसमग्रता न तेनात्र । तत्कथमनल्पवृत्तयः सन्ति हि शीलाम्बुधेर्वेलाः ॥ ब्राह्मीसुन्दर्यार्या राजीमती चन्दना गणधरान्या । अपि देवमनुजमहिताः विख्याताः शीलसत्त्वाभ्याम् ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ २९-३० । षड्द॰ बृह॰ श्लो॰ ५२ ।] ↩︎
-
तपःशीलव्यतिरिक्तस्य । ↩︎
-
“आर्यासु सिद्धमेव” [ब॰] । ↩︎
-
शीलवतितमा जगति ।तपसि विसत्त्वा विशीलाश्च । – [स्त्रीमु॰ ।] ↩︎
-
“अठसमय–” [श्र॰] , “अद्वसय–” [ब॰] । ↩︎
-
अत्रैवार्थे विशेषान्तरप्रतिपादिकाः प्रक्षेपगाथाः–विसित्थिगाउ पुरिसा अट्ठसयं एगसमयओ सिज्झे । दस चेव नपुंसा तह उवरिं समएण पडिसेहो । एकस्मिन् समये उत्कर्षतः स्त्रियो विंशतिः सिध्यन्ति । पुरुषा अष्टशतमष्टाधिकं शतम् । तथा समयेनैकेन नपुंसका दशैव सिध्यन्ति । उक्तसङ्ख्याया उपरि सर्वत्रापि प्रतिषेधः । – [बृहत्सं॰, मलय॰ गा॰ ३४७ ।] अष्टशतमेकसमये पुरुषाणामादिरागमः माहुरागमे सिद्धिः सिद्धम् । स्त्रीणां न मनुष्ययोगे गौणर्थो मुख्यहानिर्वा । – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ ३५ ।] ↩︎
-
“समदा” [ब॰] , “समखादा” [आ॰] । ↩︎
-
“–कन्ति” [श्र॰] । ↩︎
-
“इत्यागम–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–बादरसपराय–” [आ॰] । ↩︎
-
वेदस्य । ↩︎
-
[पृ॰ ८६५ पं॰ १३ ।] ↩︎
-
““तदा”” नास्ति [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
मोक्षहेतुज्ञानादिपरमप्रकर्ष – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३२८ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८६६ पं॰ १० ।] ↩︎
-
“–प्रतिपत्तेरित्यादि” [आ॰] । ↩︎
-
“अदृश्यार्थस्य” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८६६ पं॰ १५ ।] ↩︎
-
अविनाभावः । ↩︎
-
[पृ॰ ४४६ ।] ↩︎
-
अर्वाग्भागाभावपरभागाभावयो । ↩︎
-
एकस्मिन्नेव भित्त्याख्ये अवयविनि अर्वाग्भागपरभागाख्ययो अवयवयो समवायात् तयो परस्परमेकार्थसमवाय समस्त्येव । ↩︎
-
न च पु देहे स्त्रीवेदोदयभावे प्रमाणमङ्गञ्च । भाव सिद्धौ पुर्वत् पुमा अपि पुंसोऽपि न सिद्ध्यतो वेद ॥ क्षपकश्रेण्यारोहे वेदेनोच्येत पूर्ववेदेन । स्त्रीति नितराममुरये मुख्येऽर्थे युज्यते नेतराम् ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ ३९-४० ।] ↩︎
-
तन्मते हि अवयवायविनो कथञ्चित्तादात्म्याभ्युपगमात् । ↩︎
-
श्वेताम्बरस्य । ↩︎
-
एकार्थसमवायसिद्धे । ↩︎
-
एकार्थसमवायात् । ↩︎
-
सप्तमपृथिवीगमनसामर्थ्य-मुक्तिगमनसामर्थ्ययोश्च । ↩︎
-
“समवेता न तत्रैव मुक्तिगमनायोग्यतापि” [ब॰] । ↩︎
-
निर्वाणकारणाभावाच्च । ↩︎
-
“निर्हेतुककार्य–” [श्र॰] । ↩︎
-
“ततो युक्तमुक्तम्” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८६६ पं॰ २० ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८६७ पं॰ २ ।] ↩︎
-
“–शरीरेषु” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
दिग्विजययात्रासमये । ↩︎
-
“–णामप्राप्ते च” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८६७ पं॰ ४ ।] ↩︎
-
णिरयादो निस्सरिदो णरतिरिए कम्मसण्णिपज्जत्ते । गव्भभवे उप्पज्जदि सत्तमपुढवीदु तिरिए व ॥" – [त्रिलोकसा॰ गा॰ २०३ ।] णेरयियाण गमण सण्णीषज्जत्तकम्मतिरियणरे । चरमचऊ तित्थूणे तेरिच्छे चेव सत्तमिया ॥ – [कर्मका॰ गा॰ ५३८ ।] ↩︎
-
“यथाविध–” [आ॰] । ↩︎
-
“–नियतस्थानो–” [आ॰] , “नियतोत्पादस्थानो–” [ब॰] । ↩︎
-
सज्ञिपञ्चेन्द्रियेषु तिर्यक्षु मनुष्येषु च । आहारगा दु देवे देवाण सण्णिकम्मतिरियणरे । पत्तेयपुढविआऊवादरपज्जत्तगे गमण ॥ भवणतियाण एव तित्थूणणरेसु चेव उप्पत्ती । ईसाणताणेगे सदरदुगताणसण्णीसु ॥ – [कर्मका॰ गा॰ ५४२–४३ ।] ↩︎
-
“–गतिसाधने–” [आ॰] । ↩︎
-
“इत्थीऊ छट्ठीदो अहो ण उ–” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८६७ प॰ १० ।] ↩︎
-
स्त्रीणा सयमो न मोक्षहेतु नियमेनर्द्धिविशेषाहेतुत्वान्यथानुपपत्ते । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३३० ।] ↩︎
-
““यतो”” नास्ति [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
सयम । ↩︎
-
शक्रादिष्वपि प्रतिबन्धिषु सत्सु अप्रतिहततया निरुत्तराभिधान पररन्ध्रापेक्षणञ्च वादित्वम् । – [राजवा॰ पृ॰ १४४ ।] ↩︎
-
लाभान्तरायक्षयोपशमप्रकर्षप्राप्तेभ्यो यतिभ्यो यतो भिक्षा दीयते ततो भाजनाच्चक्रधरस्कन्धावारोऽपि यदि भुञ्जीत तद्दिवसे नान्न क्षीयते ते अक्षीणमहानसा । – [राजवा॰ पृ॰ १४५ ।] ↩︎
-
[पृ॰ ८६८ प॰ ३ ।] ↩︎
-
लिङ्ग इच्छीण हवे भुजै पिण्ड सु एयकालम्मि । अज्जियवि एकवत्था वत्थावरणेण भुजेइ । णवि सिज्झै वत्थधरो जिणसासणे जै वि होइ तित्थयरो । णग्गो विमोक्खमग्गो सेसा उम्मग्गया सव्वे ॥ लिङ्गम्मि य इत्थीण थणतरे णाहिकक्खदेसेसु । भणिओ सुहुमो काओ तास कह होइ पव्वज्जा ॥ जै दसणेण सुद्धा उत्ता मग्गेण सापि सजुत्ता । घोर चरिय चरित्त इत्थीसु न पावया भणिया ॥ चित्तासोहि ण तेसिं ढिल्ल भाव तहा सहावेण । विज्जदि मासा तेसिं इत्थीसु णऽसकया झाणं ॥ – [सूत्रप्रा॰ गा॰ २३-२६ ।] णिच्छयदो इत्थीण सिद्धी ण हि तेण जम्मणा दिट्ठा । तम्हा तप्पडिरूब वियप्पिय लिङ्गमित्थीण ॥ निर्ग्रन्थलिङ्गात् पृथक्त्वेन विकल्पित कथित लिङ्ग प्रावरणसहितं चिह्न स्त्रीणामिति । – [ प्रव॰ टी॰ पृ॰ ३०२ ।] ↩︎
-
“–स्थादिवत्” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८६८ पं॰ ८ ।] ↩︎
-
स्त्रिय । ↩︎
-
पुरुषा । ↩︎
-
“–विशेषणेति वक्त–” [ब॰] । ↩︎
-
“–भाव्यं पुरुष–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–राशिक्षय–” [श्र॰] , “राशिप्रक्षयलणं” [आ॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८६८ पं॰ १० ।] ↩︎
-
वस्त्रस्य । ↩︎
-
“संयमाशेष–” [आ॰] । ↩︎
-
गेण्हदि व चेलखडं भायणमत्थित्ति भणिदमिह सुत्ते । जदि सो चत्तालबो हवदि कह वा अणारम्भो ॥ बत्थक्खड दुद्दियभायणमण्ण च गेण्हदि णियदं । विज्जदि पाणारभो विक्खेभो तस्स चित्तम्मि ॥ गेण्है विधुणै धोवै सोसेइ जदं तु आदवे खित्ता । पत्थ च चेलखड बिभेदि परदो य पालयदि ॥ किध तम्हि णत्थि मुच्छा आरभो व असजमो तस्स । तध परदव्वम्मि रदो कधमप्पाण पसाधयदि ॥ – [ प्रव॰, टी॰ पृ॰ २९७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३३१ ।] ↩︎
-
बुद्धिपूर्वक हि हस्तेन पतित वस्त्रमादाय – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३३३ ।] ↩︎
-
“–पूर्वकं हि” [श्र॰] । ↩︎
-
अर्शोभगन्दरादिषु गृहीतचीरो यतिर्न मुच्येत । उपसर्गे वा चीरे ग्दादि सन्यस्यते चात्ते ॥ – [स्त्रीमु॰ श्लो॰ १७ ।] ↩︎
-
“–सर्गाद् व्यासक्त–” [आ॰] । ↩︎
-
“अत्रार्थेऽवद्य विप्र–” [ब॰] । ↩︎
-
“–प्रसाधाय” [ब॰] । ↩︎
-
“–नाय भवत्येव प्रकृत–” [ब॰] । ↩︎
-
गृहस्थशीलम् । ↩︎
-
“जूकालि–” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८६८ प॰ १७ ।] ↩︎
-
“–णामे तासा–” [ब॰] । ↩︎
-
पैडी पमादमैया एदासिं वित्ति भासिया पमदा । तम्हा ताओ पमदा पमादबहुला त्ति णिद्दिट्ठा ॥ सति धुव पमदाण मोहपदोसा भय दुगुछा य । चित्ते चित्ता माया तम्हा तासिं ण णिव्वाण ॥ – [प्रव॰ टी॰ पृ॰ ३०२ ।] मायापमायपौरा पडिमास तेसु होइ पक्खलण । णिच्च जोणिस्सावो दारड्ढ णत्थि चित्तस्स ॥ – [ भावसं॰ गा॰ ९३ ।] ↩︎
-
विकथास्तथा कषाया इन्द्रियनिन्द्रातथैव प्रणयश्च । चतुश्चतु पञ्चैकैक भवन्ति प्रमादा खलु पञ्चदश ॥ गाथेयं जीवकाण्डेऽपि [३४] वर्तते । उद्धृतेयम् – [धवलाटी॰ पृ॰ १७८ ।] ↩︎
-
“एगेकं” [श्र॰] । ↩︎
-
“बुद्धिपूर्ववस्त्र–” [आ॰] , “बुद्धिपूर्वकवस्त्र–” [श्र॰] । ↩︎
-
ह्रीशीतार्त्तिनिवृत्त्यर्थं वस्त्रादि यदि गृह्यते । कामिन्यादिस्तथा किन्न कामपीडादिशान्तये । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३३१ ।] ↩︎
-
“कान्तादि–” [श्र॰] । ↩︎
-
कामपीडा । ↩︎
-
लज्जाया । ↩︎
-
तर्हि कारणभेदान्मुक्तेरप्यनुषज्येत भेदः स्वर्गादिवत् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ३३० ।] ↩︎
-
आर्य-आर्यिकयोः । ↩︎
-
वस्त्रत्यागः मुक्त्यर्थिना कर्त्तव्यतया । ↩︎
-
[पृ॰ ८६९ पं॰ ४ ।] ↩︎
-
तीर्थकरा । ↩︎
-
“वन्दका च भवि–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–पुण्यानुभावतस्तत्प–” [आ॰] , “–पुण्येभावतस्तत्पद–” [ब॰] । ↩︎
-
“–भावस्तत्पद–” [श्र॰] । ↩︎
-
परममहत्त्वपदप्राप्ते । ↩︎
-
“तद्वन्द्यत्वम्” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
तीर्थकरवत् सकलजगद्वन्द्यत्वम् । ↩︎
-
“–करे तेषां” [श्र॰] । ↩︎
-
“आर्यिकासु सा” [ब॰] । ↩︎
-
“वन्द्यपदं” [ब॰] । ↩︎
-
“चक्रवर्त्त्यादित्वं” [ब॰] । ↩︎
-
“विपक्षकस्यापि” [ब॰] । ↩︎
-
“व्यक्तिभेद स्यात् विधि–” [आ॰] । ↩︎
-
स्त्रीवर्गपरिहारेण । ↩︎
-
तीर्थकरत्वश्रिय । ↩︎
-
“तत्प्राप्तित” [ब॰] । ↩︎
-
“सारणचारण–” [आ॰] । ↩︎
-
सारणा हिते प्रवर्तनलक्षणा कृत्यस्मारणलक्षणा वा, उपलक्षणत्वाद् वारणा अहितान्निवारणलक्षणा, चोयणा सयमयोगेषु स्खलित सन्नयुक्तमेतद् भवादृशा विधातुमित्यादिवचनेन प्रेरणा, प्रतिचोदना तथैव पुन पुन प्रेरणा । – [गच्छा॰ वृ॰ गा॰ १७ । ओधनि॰ टी॰ गा॰ ४४८ ।] ↩︎
-
“सारणचारण –” [आ॰] । ↩︎
-
“इछी” [आ॰] । ↩︎
-
“आचार्याणामापि–” [श्र॰] । ↩︎
-
शिष्याचार्यवत् आर्य-आर्यिकयोरपि । ↩︎
-
[पृ॰ ८६९ प॰ ११ ।] ↩︎
-
“–धिक्यमपि क्वापि” [आ॰] । ↩︎
-
शरीरस्य । ↩︎
-
मुक्तिहेतुरत्नत्रयसमग्रतोपेतात्माश्रयता । ↩︎
-
“नच शरीरस्य” [आ॰] । ↩︎
-
चित्तस्सावो तासि सित्थिल्ल अत्तव च पक्खलण । विज्जदि सहसा तासु अ उप्पादो सुहममणुआणं । – [प्रव॰ टी॰ पृ॰ ३०३ ।] सुहमापज्जत्ताणं मणुआण जोणिणाहिकक्खेसु । उप्पत्ती होइ सया अण्णेसुय तणुपएसेसु ॥ णहु अत्थि तेण तेसिं इत्थीण दुविहसजमोद्धरण । सजमधरणेण विणा ण हु मोक्खो तेण जम्मेण ॥ – [भावसं॰ गा॰ ९४–९५ ।] सदैवाशुद्धता योनौ गलन्मलाश्रयत्वत । रज स्खलनमेतासा मास प्रति प्रजायते ॥ उत्पद्यन्ते सदा स्त्रीणा योनौ कक्षादिसन्धिसु । सूक्ष्मापर्याप्तका मर्त्यास्तद्देहस्य स्वभावत ॥ स्वभाव कुत्सितस्तासा लिङ्गञ्चात्यन्तकुत्सितम् । तस्मान्न प्राप्यते साक्षाद् द्वेधा सयमभावना ॥ उत्कृष्टसयमं मुक्त्वा शुक्लध्याने न योग्यता । नो मुक्तिस्तद्विना तस्मात्तासा मोक्षोऽतिदूरग ॥ सप्तमं नरक गन्तु शक्तिर्यासा न विद्यते । आद्यसहननाभावान्मुक्तिस्तासा कुतस्तनी ॥ योषित्स्वरूपतीर्थेशा तल्लिङ्गस्तनभूषिता । अर्चाः प्रतिष्ठिता क्वापि विद्यन्ते चेत्प्रकथ्यताम् । न सन्ति चेन्मताभाव सन्ति चेद् भण्डिमास्पदम् । एव दोषद्वयासङ्गान्मोक्षो न घटते स्त्रिय ॥ – [ भावसं॰ श्लो॰ २४४-५० ।] ↩︎
-
“–वसादयेत् मि–” [आ॰] । ↩︎
-
सम्मत्तरयणपव्वयसिहरादो मिच्छभूमिसमभिमुहो । णासियसम्मत्तो सो सासणणामो मुणेयव्वो ॥ – [जीवका॰ गा॰ २० ।] विपरीताभिनिवेशतोऽसद्दृष्टित्वात् । तर्हि मिथ्यादृष्टिर्भवत्वय नास्य सासादनव्यपदेश इति चेत्, न, सम्यग्दर्शनचारित्रप्रतिबन्ध्यनन्तानुबन्ध्युदयोत्पादितविपरीताभिनिवेशस्य तत्र सत्त्वाद् भवति मिथ्यादृष्टिरपि तु मिथ्यात्वकर्मोदयजनितविपरीताभिनिवेशाभावान्न तस्य मिथ्यादृष्टिव्यपदेश किन्तु सासादन इति व्यपदिश्यते । – [धवलाटी॰ पृ॰ १६४ ।] ↩︎
-
“–रपि हेतु तावत्” [श्र॰] । ↩︎
-
“किम्पुनः” [श्र॰] । ↩︎
-
“–णत्यैवोत्प–” [ब॰] । ↩︎
-
वारसमिच्छोवादे सम्माइट्ठिस्स णत्थि उववादो – [पञ्चसं॰ ।] णेदेसु समुप्पज्जै सम्माइट्ठी दु जो जीवो – [धवलाटी॰ पृ॰ २०९ ।] हेट्ठिमछप्पुढवीण जोइसि वण भवण सव्व इत्थीणं । पुण्णिदरे णहि सम्मो ण सासणो णारयापुण्णे ॥ – [जीवका॰ गा॰ १२७ ।] अधस्तनषट्नरकेषु ज्योतिर्व्यन्तरभवनवासिषु तिर्यङ्मनुष्यदेवस्त्रीषुद्वादशसु मिथ्यात्वोपपादस्थानेषु सम्यग्दृष्टय न समुत्पद्यन्ते इत्यर्थ । ↩︎
-
“वारसतिमिच्छुववादे” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–वादेसम्या इत्थि न उप–” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८६९ प॰ १३ ।] ↩︎
-
“अद्धसय–” [आ॰] । ↩︎
-
“अस्मान् प्रत्यप्र–” [श्र॰] । ↩︎
-
भावपु वेदमनुभवन्तो ये पुरुषा क्षपकश्रेणीमारूढा, न केवल भापुववेदेनैव अपि तु सेसोदयेण वि तहा–अभिलाषरूपभावस्त्रीनपु सकवेदोदयेनापि तथा क्षपकश्रेण्यारूढप्रकारेण झाणुवजुत्ता य शुक्लध्यानोपयुक्ताश्च ते द्रव्यपुवेदास्तु सिज्झति सिद्ध्यन्ति । – [सिद्धभ॰ टी॰ ।] ↩︎
-
“–णसिद्धिर्वेत्यपि” [श्र॰] , “–णासिद्धिरित्यपि–” [ब॰] । ↩︎
-
“–त्रं तन्निर्वाणा–” [ब॰] , “–त्रं स्त्रीनिर्वाणा–” [श्र॰] । ↩︎
-
पुवेद वेदता इत्यागमस्य । ↩︎
-
अवेदत्वेन, त्रिभ्यो वा वेदेभ्य सिद्धिर्भावत न द्रव्यत, द्रव्यत पुल्लिङ्गेनैव । – [सर्वार्थसि॰ १० । ९ ।] अतीतगोचरनयापेक्षया अविशेषेण त्रिभ्यो वेदभ्य सिद्धिर्भवति भाव प्रति, न तु द्रव्य प्रति । द्रव्यापेक्षया तु पुल्लिगेनैव सिद्धि । – [राजवा॰ पृ॰ ३६६ ।] पुल्लिगेनैव तु साक्षाद् द्रव्यतो – [तत्त्वार्थ–श्लो॰ १० । ९ ।] ↩︎
-
“–विकारो ह्यभिधी–” [ब॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८७० पं॰ ३ ।] ↩︎
-
“मोक्षसाधन–” [ब॰] । ↩︎
-
“–तोऽखिल–” [ब॰] । ↩︎
-
“लोकेषु पुरुषो” [आ॰] । ↩︎
-
“बाला” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ ८७० पं॰ ५ ।] ↩︎
-
स्याद् भवेत् । क भव्य मोक्षहेतुरत्नत्रयरूपेण भविष्यति परिणस्यतीति भव्य अभव्यस्य मुक्तावनधिकारात् । किंविशिष्ट स्यात् ? जिन स्यात् । पुन कथम्भूत ? लोकालोककलावलोकनबलप्रज्ञ, पट्द्रव्यसमवायो लोक ततो बहिरलोकः केवलाकाशरूप तयो कला विभाग । अथवा लोकश्च अलोकश्च कलाश्च जीवादय पदार्था तासामवलोकन तत्र बलं शक्ति प्रज्ञा प्रकृष्टं ज्ञान च विद्यते यस्य स तथोक्त कथ स्वयं स्वेनात्मना नेन्द्रियादिसाहाय्येन इत्यर्थ । पुनरपि किंविशिष्ट ? अधिगतः । किम् ? पदम् स्थानम् । किंविशिष्टम् ? आकलङ्कम् अकलङ्कानामिदम् आर्हन्त्यमित्यर्थः । बोद्धा । किङ्कृत्वा ? अभ्यस्य पुन पुनर्भावयित्वा । कम् ? तदर्थम्, तस्यागमस्य अर्थो जीवादिवस्तु तम् । आदौ कृत्वा ? बुध्वा अधीत्य ज्ञात्वा च । कम् ? आगम श्रुतम् । केभ्य ? तेभ्यः पचगुरुभ्यः सकाशात् । कस्मादवधिभूताद् ? शब्दात् । किंविशिष्टात् ? अर्थविषयात् । पुन किंविशिष्टात् ? अपभ्रशत भ्रंशो लक्षणदोष तस्मादपगत अपभ्रश तस्मात् । तत पूर्वं किं कृत्वा ? आराध्य गुरून् अर्हदादीन् । कति ? पच । कै गुणैः ? तपोभि बाह्याभ्यन्तरै इच्छानिरोधै । अमलै मिथ्यात्वादिमलरहितै – [लघी॰ ता॰ पृ॰ १०० ।] ↩︎
-
“–निश्चिता–” [ब॰] । ↩︎
-
कथयतु प्रतिपादयतु । कः ? बुध ज्ञानी । कम् ? पन्थान मार्गप्राप्त्युपायम् । किं विशिष्टम् ? शिवम् । कस्य ? पदस्य स्थानस्य । केपाम् ? महात्मनाम् । केभ्य कथयतु ? व युष्मभ्य विनेयेभ्य । केन ? सुखेन ताल्वोष्ठपुटव्यापारक्लेशाभावेन । किंविशिष्ट सन् ? समाश्रित प्राप्त । किम् ? स्थानम् अवस्थानम् न क्षणभगं तत्रोपदेशाभावात् । किंविशिष्टम् ? भगवत् त्रिलोकपूजार्हम् । केषा स्थानम् ? अकलङ्कानामर्हतामित्यर्थ । किंविशिष्ट सन् ? हतसशयः । किं कृत्वा ? अवबुद्ध्य निश्चित्य । कथम् ? असकृत् पुन पुनर्ध्यात्वा । कान् ? अर्थान् जीवादितत्त्वानि । किंविशिष्टान् ? परिनिष्ठितान् व्यवस्थितान् । क्व तत ? तेषु प्रवचनपदेषु । कस्मात् ? बोधात् । किंविशिष्टात् ? इद्धात् उज्वलात् सङ्करव्यतिकरव्यतिरेकात् अहमहमिकया प्रकाशमानादित्यर्थ । किङ्कृत्वा । अभ्यस्य परिचिन्त्य । पुनः पुनरुषयुज्येत्यर्थ । कानि ? प्रवचनपदानि । परमागमाभ्यासात् परिणतश्रुतज्ञान शुक्लध्यानानलनिर्दग्धद्रव्यभावकलङ्क सार्वज्ञ्यमापन्नो मोक्षमार्गोपदेशाय परार्थाय चेष्टतामिति भावो देवानाम् । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ १०१ ।] ↩︎
-
“–स्वरूपके हि” [श्र॰] । ↩︎
-
“परार्थसम्प–” [श्र॰] । ↩︎
-
“चेष्ट इति” [आ॰] । ↩︎
-
“इति ग्रन्यः समाप्तः” [ब॰] । ↩︎
-
प्रभाचन्द्रस्य । ↩︎
-
न्यायकुमुदचन्द्रविरचने । ↩︎
-
“–दयः” [श्र॰] । ↩︎
-
“–यम” [ब॰] । ↩︎
-
“न्यायाम्भोधिनिबद्धन” [आ॰] , “न्यायाम्भोनिधिमन्थनः” [श्र॰] । ↩︎
-
“तन्न्याय–” [श्र॰] । ↩︎
-
“समाप्त । इति श्रीजयसिंहदेवराज्ये श्रीमद्धारानिवासिना परापरपरमेष्ठिप्रणामोपार्जितामलपुण्यनिराकृतनिखिलमलकलकेन श्रीमत्प्रमाचन्द्रपण्डितेन न्यायकुमुदचन्द्रो लघीयस्त्रयालकारः कृत इति मगलम् । श्रीचन्द्रनाथाय नमः । श्रीविजयकीर्तिमुनये नम ।” [श्र॰] । ↩︎
-
“प्रशस्तिरियम्” [आ॰] “प्रतावेव उपलभ्यते ।” ↩︎