०६ प्रवचनपरिच्छेदः

तृतीये प्रवचनप्रवेशे

षष्ठः प्रवचनपरिच्छेदः ।

सत्यस्वच्छजलः सुरत्ननिचयः सज्ज्ञानवीचीचयः,
युक्त्यावर्त्तहतस्वरूपकुमतप्रौढोग्रनक्रक्रमः¹ ।
स्फारागाधगभीरमूर्तिरसमध्वानो जनानन्दनः,
स्याद्वादोदधिरेष वाञ्छितफलं दद्यात समासेवितः² ॥ १ ॥

अथ प्रमाणनयस्वरूपं निरूप्य इदानीं प्रमाणविशेषस्य आगमस्य स्वरूपं पृथक् निरूपयितुमुपक्रमते, तत्र अनेकधा विप्रतिपत्तिसद्भावात् । तदादौ च शास्त्रस्य मध्यमङ्गलभूतम् इष्टदेवताविशेषगुणस्तोत्रमाह–

प्रणिपत्य महावीरं स्याद्वादेक्षणसप्तकम्³ ।
प्रमाणनयनिक्षेपानभिधास्ये यथागमम् ॥ ५१ ॥

नो विवृति ड़ोर् थिस् वेर्सेस्

कारिकार्थ–

“प्रणिपत्य” नत्वा । कम्⁴ ? “वीरम्” अन्तिमतीर्थकरं⁵ तीर्थकरसमुदायं वा । किंविशिष्टम् ? “स्याद्वादेक्षणसप्तकं ।” स्यादस्तीत्यादिसप्तभङ्गमयो वादः “स्याद्वादः ईक्षणसप्तकं” यस्य स तथोक्त तम् । ननु स्याद्वादस्य ईक्षणव्यपदेशः मुख्यतः, उपचारतो वा स्यात् ? न तावत् प्रथमः पक्षः; चक्षुष्येव मुख्यतः तद्व्यपदेशप्रसिद्धेः⁶ । द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः, यतो रूपादिप्रतिपत्ते हेतुभूतं चक्षुः ईक्षणं लोके प्रसिद्धम् । न च भगवतः तत्प्रतिपत्तौ⁷ स्याद्वादो हेतुभूत, तत्कथमस्य⁸ उपचारतोऽपि ईक्षणव्यपदेशः ? अथ⁹ अपरमनेनासौ¹⁰¹¹ बोधयतीति तत्प्रतिपत्तेर्हेतुभूतत्वात् तद्व्यपदेशः;⁶ तर्हि परस्यैव तदीक्षणसप्तकं¹² न भगवतः, अन्यदीयात्ततो अन्यस्य प्रतिपत्तेरयोगात्; तदसमीचीनम्; अन्यथा व्याख्यानात् । “स्याद्वाद” एव “ईक्षणसप्तकं” यस्माद् भव्यानां स तथोक्तस्तम् । यदि वा, ईक्षणसप्तकमिव “ईक्षण-” “सप्तकं स्याद्वादः” तत् सप्तक यस्यासौ स तथोक्तः¹³ तमिति । किं पुनः तत्सप्तकेन¹⁴¹⁵ स्याद्वादस्य साधर्म्य येनैवमुच्यते इति चेत्; उपदेशाद्यनपेक्षाऽर्थज्ञानजनकत्वम् । यथैव हि ईक्षणात् परोपदेशलिङ्गान्वयव्यतिरेकनिरपेक्ष रूपादिज्ञान जायते तथा स्याद्वादाद् भगवत केवलज्ञानमिति । तमित्थम्भूतम् इष्टदेवताविशेष “प्रणिपत्य” वक्ष्यमाणलक्षणलक्षितान् “प्रमाणनयनिक्षेपान् अभिधास्ये ।” कथम् ? “यथागमम्,” आगमानतिक्रमेण । अनेन¹⁶ तत्र आत्मनः¹⁷ स्वातन्त्र्यं परिहृतम् ।

तत्र प्रमाणादीनां समासतो लक्षण प्रतिपादयन्नाह–

ज्ञानं¹⁸ प्रमाणमात्मादेः उपायो न्यास इष्यते¹⁹ ।
नयो²⁰ ज्ञातुरभिप्रायो युक्तितोऽर्थपरिग्रहः ॥ ५२ ॥

विवृतिः–ज्ञानं²¹ प्रमाणं कारणस्याप्यचेतनस्य प्रामाण्यमनुपपन्नम् असन्निकृष्टेन्द्रियार्थवत् । विषमोऽयमुपन्यासः असन्निकृष्टस्य तदकारणत्वादिति; नैतत्सारम्; अर्थस्य तदकारणत्वात् तस्येन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तत्वात् अर्थस्य विषयत्वात् । न²² हि तत्परिच्छेद्योऽर्थः तत्कारणतामात्मसात्कुर्यात् प्रदीपस्येव घटादिः ।

कारिकार्थ–

“ज्ञानमेव प्रमाणमेव” इत्याद्यवधारण सर्वत्र द्रष्टव्यम् । कस्य तत् । इत्याह–“आत्मादेः ।” आदिशब्देन पुद्गलादिपरिग्रहः । ननु ज्ञानार्थयोः तादात्म्यादिसम्बन्धासभवात् कथं तत्तस्य²³²⁴ इत्युच्यते²⁵ इति चेत्, न, तदभावेऽपि विषयविषयिभावलक्षणसम्बन्धसभवात् । तदभावे²⁶ सोऽपि²⁷ कथम् ? इत्यपि वार्त्तम्; तादात्म्यतदुत्पत्त्योरभावेऽपि प्रदीपार्थयोः प्रकाश्यप्रकाशकभाववत् ज्ञानार्थयोः विषयविषयिभावस्य समर्थितत्वात् । ननु च आत्मादेरभावान्न किञ्चित्तस्य ज्ञानम् ? इत्यपि श्रद्धामात्रम्, तस्य²⁸ विषयपरिच्छेदे²⁹ प्रबन्धेन प्रसाधितत्वात् । यदि वा, “आत्मा” स्वरूपम्, “आदि”शब्देन अर्थपरिग्रहः, तेन स्वार्थयोः इत्ययमर्थ सिद्धो भवति । प्रसाधितञ्च स्वपरव्यवसायात्मकत्वं ज्ञानस्य प्रपञ्चतः स्वसंवेदनसिद्धौ³⁰ इत्यलं पुनस्तत्प्रसाधनप्रयासेन । अथ को निक्षेपः ? इत्याह–““उपाय”” इत्यादि । “उपायः” कारणम् आत्मादिज्ञानस्य नामादि “न्यासो” निक्षेपः “इष्यते । नयो ज्ञातुरभिप्रायः,” प्रमाणविषयीकृतेऽर्थे एकांशविषयो “ज्ञातुः” प्रमातु“रभिप्रायः ।” किं फलमेतेषां स्वरूपव्यावर्णने ? इत्याह–“युक्तितः”³¹ प्रमाणादिलक्षणायाः “अर्थस्य परिग्रहः” स्वीकारः । उपलक्षणमेतत् तेन अनर्थपरिहारोऽपि गृह्यते ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““ज्ञानं प्रमाणम्”” इत्यादि । “प्रमाणं”³² धर्मि “ज्ञान”मिति साध्यम्, “प्रमाणत्वान्यथानुपपत्तेः” इति हेतुरत्र द्रष्टव्यः । ननु सन्निकर्षादिना³³ अयं हेतुर्व्यभिचारी, तस्याऽज्ञानरूपस्यापि अव्यपदेश्याव्यभिचारिव्यवसायात्मकज्ञानजनकत्वेन प्रमाणत्वसम्भवात् इत्यत्राह–““कारणस्यापि”” इत्यादि । “कारणस्यापि” यथोक्तज्ञानजनकस्यापि³⁴ सन्निकर्षादेर“चेतनस्य” सतः “प्रामाण्यमनुपपन्नम् ।” अत्र दृष्टान्तमाह–“असन्निकृष्टेन्द्रियार्थवत् ।” सन्निकर्षः सन्निकृष्टं तच्च इन्द्रियञ्च अर्थश्च सन्निकृष्टेन्द्रियार्थाः, विवक्षितेभ्यस्तेभ्यः अन्ये “असन्निकृष्टेन्द्रियार्थाः” तेषामिव “तद्वत् ।” यद्वा, “असन्निकृष्टौ” च तौ “इन्द्रियार्थौ” च तयोरिव “तद्वत् ।” यद्वा, प्रयोगः–विवादगोचरापन्नं सन्निकर्षादि अप्रमाणम् अचेतनत्वात्³⁵ अविवक्षितसन्निकर्षादिवत् । यथा च अचेतनस्य सन्निकर्षादेः प्रामाण्यन्नोपपद्यते तथा प्रत्यक्षपरिच्छेदे³⁶ प्रपञ्चतः प्रतिपादितम् ।

अत्राह परः–““विषमः”” इत्यादि । “विषमः” दार्ष्टान्तिकेन समानो न भवति “उपन्यासो” दृष्टान्तरूपः । तदेव वैषम्यं दर्शयति–““असन्निकृष्टस्य”” इत्यादिना । “असन्निकृष्टस्य” इन्द्रियार्थलक्षणस्य वस्तुनः “तदकारणत्वात्” विवक्षितज्ञानाहेतुत्वात् । एतदुक्तं भवति–यदि नैयायिकादिः चेतनत्वेन क्वचित् प्रामाण्यमभ्युपगच्छति तर्हि दृष्टान्ते चैतन्याभावे यथा प्रामाण्याभावः तथा दार्ष्टान्तिकेऽपि स्यात्, यावता ज्ञानकारणत्वेन तदभ्युपगतम्³⁷ । तत्कारणत्वञ्च दृष्टान्ते यद्यपि नास्ति तथापि दार्ष्टान्तिके अस्ति इति सिद्धमस्य³⁸³⁹ प्रामाण्यमिति । अत्र दूषणमाह–““नैतत्सारम्”” इत्यादि । “एतत्” ज्ञानकारणत्वेन प्रमाणत्व “न सारम् ।” कुत एतदित्याह–““अर्थस्य”” इत्यादि । “अर्थस्य” ज्ञानविषयस्य घटादेः “तदकारणत्वात्” स्वग्राहिज्ञानाजनकत्वात् । एतदपि कुतः इत्याह–““तस्य”” इत्यादि । “तस्य” घटादिज्ञानस्य “इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तत्वात् ।” अर्थनिमित्तत्व कुतो नेति चेदत्राह–“अर्थस्य विषयत्वात्” परिच्छेद्यत्वात् । ननु “विषयश्च स्यात् कारणञ्च” इति कोऽनयोर्विरोधः ? इत्यत्राह–““नहि”” इत्यादि । “हि”र्यस्मात् “न तस्य” ज्ञानस्य “परिच्छेद्योऽर्थः तत्कारणतां” ज्ञानहेतुताम् “आत्मसात्कुर्यात् ।” अत्र परप्रसिद्धं दृष्टान्तमाह– “प्रदीपस्येव घटादिरिति ।” अत्रायमभिप्रायः–यथा प्रदीपप्रकाश्यो घटादिः न⁴⁰ प्रदीपकारणतामात्मसात्करोति तथापि प्रदीपेन प्रकाश्यते तथा ज्ञानप्रकाश्योऽप्यसौ⁴¹ तत्कारणतामनात्मसात्कुर्वन्नपि⁴² तत्प्रकाश्य⁴³ इति । अनेन परपरिकल्पितः⁴⁴ नाकारण विषयः [ ] इति नियमो निरस्तः, प्रदीपं प्रत्यकारणस्यापि घटादेः तत्प्रकाशनविषयतोपलब्धेः ।

किञ्च, “नाकारण विषयः”⁴⁵ इत्यभ्युपगच्छता किं⁴⁶ कारणमेव⁴⁷ विषय इत्यभिप्रेतम्, कारणं विषय एव इति वा ? प्रथमपक्षे विज्ञानस्वरूपसंवेदनानुपपत्तिः⁴⁸ । नहि स्वरूप स्वस्यैव कारणम्, स्वात्मनि क्रियाविरोधात् । द्वितीयपक्षे तु चक्षुरादेरपि विषयत्वप्रसक्तिः कारणत्वाविशेषात् । किञ्च, अर्थस्य ज्ञान प्रति कारणत्वे सिद्धे अयं नियम परिकल्प्येत,⁴⁹ असिद्धे वा ? न तावदसिद्धे, अतिप्रसङ्गात् । अथ सिद्धे, कुतस्तत्सिद्धिः– तत एव ज्ञानात्, अन्यतो वा ? न तावत् तत एव, यतः–

अयमर्थ⁵⁰ इति ज्ञानं विद्यान्नोत्पत्तिमर्थतः ।
अन्यथा न विवादः स्यात् कुलालादिघटादिवत् ॥ ५३ ॥

विवृतिः-अर्थं परिच्छिन्दद्विज्ञानम् आत्मनः कारणान्तरमपरं सूचयत्येव । नहि ततः स्वभावलाभं प्रति व्याप्रियमाणस्य तत्परिच्छित्तिः अनुत्पन्नत्वात् । उत्पन्नस्यापि न कारणे व्यापारः करणादिवत् । यदि कारणकार्यभावम् आत्मार्थयोर्विज्ञानं परिच्छिन्द्यात् न कश्चिद् विप्रतिपत्तुमर्हति कर्त्तृकरणकर्मसु ।

कारिकार्थ–

घटाद्यर्थग्राहकं हि “ज्ञानं” “देशकालाकारविशिष्टो घटाद्य“र्थोऽयम्”” इत्यनेनोल्लेखेन अर्थमेव “विद्यात्, न उत्पत्तिम्” आत्मलाभ“मर्थतो” विद्यात्⁵¹ । अथ तत्²³ ततः⁵² तां⁵³ वेत्ति इत्युच्यते, अत्राह–““अन्यथा”” इत्यादि । “अन्यथा” अन्येन तत्परिज्ञानप्रकारेण “न विवादः स्यात् ।” यस्य यस्मादुत्पत्तिः प्रत्यक्षतः प्रतीयते न तस्य तदुत्पत्तौ कस्यचिद् विवादः यथा कुलालाद् घटस्य, विवादश्च ज्ञानस्य अर्थादुत्पत्तौ, तस्मात्⁵⁴ सा⁵⁵ तस्य⁵⁶ प्रत्यक्षतो न प्रतीयते इति ।

अथ⁵⁷ प्रमाणान्तरात्तस्य अर्थकार्यता प्रतीयते–ननु तत्किं प्रत्यक्षरूपम्, अनुमानरूपं वा स्यात् ? यदि प्रत्यक्षरूपम्, तत्किं ज्ञानविषयम्, अर्थविषयम्, उभयविषयं वा स्यात् ? तत्राद्यविकल्पद्वये तयोः⁵⁸ कार्यकारणभावप्रतीतिरनुपपन्ना, एकैकविषयज्ञानग्राह्यत्वात्, ययोः एकैकविषयज्ञानग्राह्यत्वं न तयोः कार्यकारणभावप्रतीतिः यथा रूपरसयोः धूमपावकयोर्वा,⁵⁹ एकैकविषयज्ञानग्राह्यत्वञ्च अर्थज्ञानयोरिति । अथ उभयविषयप्रत्यक्षात् तत्प्रतीतिः; तन्न, तथाविधप्रत्यक्षस्य⁶⁰ अस्मादृशामसम्भवा⁶¹त्⁶² ।

किञ्च, तदुभयविषयं प्रत्यक्षं ताभ्यामुत्पन्नं⁶³ सत् तयोः कार्यकारणभावं प्रत्येति, अनुत्पन्नं वा ? न तावदनुत्पन्नम्, आद्यज्ञानस्यापि अर्थादनुत्पन्नस्य अर्थग्राहकत्वप्रसङ्गात्⁶⁴ । अथ उत्पन्नम्; तर्हि तस्यापि तदुत्पत्तिः⁶⁵ अपरस्मात् तत⁶⁶ उत्पन्नाज्ज्ञानात् प्रत्येतव्या तस्याप्यन्यस्मादित्यनवस्था । आद्यात् द्वितीयस्य, द्वितीयाच्चाद्यस्य तत्प्रतीतौ⁶⁷ अन्योन्याश्रयः । तन्न प्रत्यक्षरूपात्प्रमाणान्तरात् ज्ञानस्य अर्थकार्यतासिद्धिः । नापि अर्थान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वलक्षणानुमानरूपात्; तस्य अनन्तरकारिकायां निराकरिष्यमाणत्वात् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““अर्थम्”” इत्यादि । “अर्थं” घटादिकं “परिच्छिन्दद् विज्ञानम् आत्मनः” स्वस्य “कारणान्तरमपरं” परपरिकल्पितादर्थलक्षणकारणाद् अपरमेव चक्षुरादिलक्षणं कारणान्तरं “सूचयति ।” कुत एतदित्याह– ““नहि”” इत्यादि । “न⁶⁸ हि”र्यस्मात् “ततोऽ”र्थात् “स्वभावलाभं प्रति व्याप्रियमाणस्य”⁶⁹ स्वरूपलाभमर्थयमानस्य “तत्परिच्छित्तिः” अर्थपरिच्छित्तिः । कुत इत्याह–“अनुत्पन्नत्वात् ।” यदनुत्पन्नं⁷⁰ सद् यदा यत⁷¹ आत्मलाभं लभते न तत्तदा⁷² तस्य परिच्छेदकम् यथा अलब्धात्मलाभावस्थायां पितु पुत्रः, अनुत्पन्नं सदर्थादात्मलाभं⁷³ लभते च उत्पत्तिक्षणे⁷⁴ ज्ञानमिति । अथ उत्पन्नस्य सतो ज्ञानस्य अर्थग्रहणे व्यापारो भविष्यति इत्युच्यते; अत्राह–““उत्पन्नस्यापि”” ऽइत्यादि । न केवलमनुत्पन्नस्य अपि “तु उत्पन्नस्यापि” ज्ञानस्य⁷⁵ “कारणे” स्वजनके⁷⁶ “न व्यापारः” तद्ग्रहणलक्षणः । अत्र दृष्टान्तमाह– “करणादिवत् । करणं” चक्षुरादि “आदि”र्यस्य अदृष्टादेः तत्रेव “तद्वदिति ।” प्रयोग–अर्थो न ज्ञानकारणम्, तेन परिच्छिद्यमानत्वात्, यत्तु तत्कारणं न तत्तेन परिच्छिद्यते यथा चक्षुरादि, परिच्छिद्यते च ज्ञानेनार्थः, अतस्तत्कारणन्न भवतीति । न च आलोकेन अनेकान्त; तत्र ज्ञानकारणत्वस्य निराकरिष्यमाणत्वात् । तर्हि पुत्रेण अनेकान्तः, पितुरुत्पन्नस्याप्यस्य⁷⁷ तत्परिच्छेदकत्वात्,⁷⁸ इत्यप्यसत्, पुत्रशरीरस्यैव तत⁷⁹ उत्पत्तेः, न च⁸⁰ तत्⁸¹ तत्परिच्छेदकं⁸² किन्तु ज्ञानम्, तच्च²³ ततो⁷⁹ नोत्पद्यते चक्षुरादित एवास्योत्पत्तेः⁵⁶ । कथमेवं पूर्वप्रयोगे⁸³ तस्य⁷⁷ दृष्टान्ततोपपद्यते ? इत्यप्यचोद्यम्; शरीरतः⁸⁴ तद्विशिष्टज्ञानतो वाऽलब्धात्मलाभस्य⁸⁵ परिच्छेदकत्वाभावमात्रापेक्षया तस्य⁷⁷ तदुपपत्तेः⁸⁶ सम्भवात् ।

ननु च अर्थकार्यतया ज्ञान स्वयमेव आत्मानं प्रतिपद्यते, अतः⁸⁷ तद्वाधितकर्मनिर्देशान⁸⁸न्तर⁸⁹ प्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टः “परिच्छिद्यमानत्वात्”⁹⁰ इति हेतुः, इत्यत्राह– ““यदि”” इत्यादि । “यदि कारणकार्यभावम् आत्मार्थयोः,” आत्मनः⁹¹ कार्यभावम् अर्थस्य कारणभावं “विज्ञानं” कर्त्तृ “परिच्छिन्द्यात्,” तदा न कश्चिद्विप्रतिपत्तुमर्हति । क्व ? इत्याह– “कर्त्तृकरणकर्मसु ।” अर्थः⁹² “कर्त्ता,” चक्षुरादि “करणम्,” ज्ञान “कर्म,”⁹³ तेषु इति । यत्र कारणकार्यभावो निर्बाधायां संविदि प्रतिभासते न तत्र कर्त्रादित्रये कश्चिद् विप्रतिपद्यते यथा कुलालघटयो, विप्रतिपद्यते च अर्थज्ञानयो कर्त्रादौ जैनादिरिति ।

“ननु सर्वत्र अन्वयव्यतिरेकसमधिगम्यः कार्यकारणभावः, तौ चात्रापि विद्येते–अर्थे सत्येव ज्ञानस्योत्पत्तेः तदभावे चाऽनुत्पत्तेः । प्रयोगः–यद्⁹⁴ यस्यान्वयव्यतिरेकावनुकरोति तत्तस्य कार्यम् यथा अग्नेर्धूमः, अन्वयव्यतिरेकावनुरोति च ज्ञानमर्थस्य” इत्याशङ्क्याह–

अन्वयव्यतिरेकाभ्याम⁹⁵र्थश्चेत्⁹⁶ कारणं विदः ।
संशयादिविदुत्पादः⁹⁷ कौतस्कुत इतीक्ष्यताम् ॥ ५४ ॥

विवृतिः–बुद्धेरेव व्यभिचारो नार्थस्य कथमव्यभिचारिणोऽर्थस्य अन्वयव्यतिरेकावनुकुर्वती व्यभिचरेन्नाम ? ततः संशयादिज्ञानमहेतुकं स्यात् । तिमिराशुभ्रमणनौयानसङ्क्षोभादिहेतुत्वे⁹⁸ कमर्थमर्थः⁹⁹ पुष्णाति इति मृग्यम् । सत्यज्ञानेऽपि तिमिराद्यभावस्य इन्द्रियमनोगतस्य कारणत्वात् । ततः सुभाषितम्–“इन्द्रियमनसी¹⁰⁰ कारणं विज्ञानस्य अर्थो विषयः” इति ।

कारिकार्थ–

अर्थसद्भावे भावोऽ“न्वयः” तदभावेऽभावो “व्यतिरेकः” ताभ्या“मर्थश्चेद्” यदि “कारणं विदो” ज्ञानस्य । अत्र दूषणमाह–““संशय”” इत्यादि । “संशयः आदि”र्यस्याः सा चासौ “वित्”¹⁰¹ च तस्य “उत्पाद” आत्मलाभः “कौतस्कुत इत्येवमीक्ष्यतां” पर्यालोच्यताम् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्याख्यातुमाह–““बुद्धेः”” इत्यादि । “बुद्धेरेव व्यभिचारः” अन्यदेशादिविशिष्टस्यार्थस्य¹⁰² अन्यदेशादिना ग्रहणलक्षणो “नार्थस्य, “व्यभिचारः”” इति सम्बन्धः । स हि यथार्थामयथार्थां वा अन्वयव्यतिरेकावनु कारयन्¹⁰³ बुद्धिं जनयत्येव । सर्व सालम्बनं ज्ञानम्¹⁰⁴ [ ] इत्यभ्युपगमात्¹⁰⁵ । केशोण्डुकादिज्ञानस्यापि¹⁰⁶ अक्षिपक्ष्मादिनिबन्धनत्वादिति¹⁰⁷ । पूर्वार्द्धं व्याख्यातम् । उत्तरमुत्तरार्द्धं व्याचक्षाणः प्राह–““कथम्”” इत्यादि । “कथं” केन प्रकारेण “अव्यभिचारिणोऽर्थस्य अन्वयव्यतिरेकावनुकुर्वती” बुद्धिः अर्थं “व्यभिचरेन्नाम ?” नैव व्यभिचरेत् । यथैव हि व्यवस्थितोऽर्थ तथैव गृह्णीयात्, तत आत्मलाभलक्षणत्वादव्यभिचारस्य । व्यभिचरति च । अतो यथा अन्यदेशादिसम्बद्धस्य¹⁰⁸ धर्मस्यासन एव ग्रहणं तथा धर्मिणोऽप्यसत एव ग्रहणसम्भवान्न विपरीतख्यात्यैत्येकान्त श्रेयान्, असत्ख्यातेरपि प्रसङ्गात् इत्यभिप्रायः । एतदेव दर्शयन्नाह–““ततः”” इत्यादि । “ततः” तस्माद् बुद्धेर्व्यभिचारात् “संशयादिज्ञानमहेतुकम्,” अर्थलक्षणकारणशून्य स्यात् धर्मवत् धर्मिणोऽपि असत एव प्रतिभाससम्भवात् । दृश्य¹⁰⁹ते¹¹⁰ हि तावद् अक्षिपक्ष्माद्यपायेऽपि तैमिरिकस्य केशोण्डुकादिज्ञानम् ।

ननु केशोण्डुकादिज्ञानं भ्रान्तत्वाद् अर्थापायेऽपि उत्पद्यते, नान्यद् विपर्ययात् । नचान्यस्य¹¹¹ व्यभिचारे अन्यस्य व्यभिचारः अतिप्रसङ्गात्, इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्, परनिरपेक्षतया¹¹² हि स्वपरप्रकाशात्मकत्वं ज्ञानस्य स्वरूपं न पुनः सत्यत्वमसत्यत्व वा । तत्र च यथा सत्याभिमत ज्ञानं स्वपरप्रकाशात्मकं¹¹³ तथा केशोण्डुकादिज्ञानमपि । एतावांस्तु विशेषः–किञ्चित्¹¹⁴ सत्परं प्रकाशयति संवादसम्भवात्, किञ्चित्तु¹¹⁵ असद् विसंवादात्¹¹⁶ । न चैतावता¹¹⁷ जात्यन्तरत्वेन अनयोरन्यत्व¹¹⁸ व्यभिचाराभावो वा, अन्यथा “प्रयत्नानन्तरीयकः शब्दः कृतकत्वाद् घटादिवत्” इत्यादेरपि अप्रयत्नानन्तरीयकैः विद्युद्वनकुसुमा दिभिर्व्यभिचारो न स्यात्, ताल्वादिदण्डादिजनितात् शब्दघटादेः तद्विपरीतस्य विद्युदादेरन्यत्वात् । न चान्यस्य व्यभिचारे अन्यस्य व्यभिचारोऽतिप्रसङ्गात् । तथाप्यत्र व्यभिचारे प्रकृतेऽपि सोऽस्तु विशेषाभावात् ।

““तिमिर”” इत्यादिना परमतमाशङ्कते–“तिमिरा”दीनां द्वन्द्वः, पुनः “आदि”शब्देन बहुब्रीहिः । आदिशब्दश्च प्रत्येकमभिसम्बध्यते । तेन एकत्र¹¹⁹ आदिशब्देन कामलादिसकलेन्द्रियदोषपरिग्रहः, अन्यत्र¹²⁰ दृढप्रहारादिस्वीकारः, इतरत्र¹²¹ अश्वयानाद्युपादानम्, अपरत्र¹²² कोद्रवाद्युपयोगग्रहणम् । “तद्धेतुत्वे” अङ्गीक्रियमाणे “कमर्थं” किं प्रयोजनम् “अर्थः पुष्णाति इति” एवं “मृग्यं” न¹²³ कञ्चिदित्यर्थः । कुत एतदित्यत्राह–““सत्यज्ञानेऽपि”” इत्यादि । न केवलमसत्यज्ञाने अपि तु “सत्यज्ञानेऽपि तिमिराद्यभावस्य,” कथम्भूतस्य ? “इन्द्रियमनोगतस्य ।” इन्द्रियगतस्य तिमिराद्यभावस्य, मनोगतस्य सङ्क्षोभाद्यभावस्य,¹²⁴ इन्द्रियमनोगतस्य आशुभ्रमणाद्यभावस्य “कारणत्वात्” इन्द्रियादिकमेव च तद्विविक्तं¹²⁵ तदभाव¹²⁶ इति मन्यते, भावान्तरस्वभावत्वादभावस्य । यथा च अन्यत¹²⁷ एवोत्पन्नं संशयादिज्ञानम्¹²⁸ असतोऽकारणस्य अर्थस्य¹²⁹ ग्राहकं तथा सतः सत्यज्ञानमिति सूरेरभिप्रायः¹³⁰ । उपसंहारमाह–““तत”” इत्यादि । यस्मादुक्तप्रकारेण अर्थस्य विज्ञानं प्रति कारणत्वं नोपपद्यते “ततः सुभाषितम्–इन्द्रियमनसी कारणं विज्ञानस्य अर्थो” घटादि“र्विषयः” परिच्छेद्य “इति ।”

ननु च इन्द्रियार्थयोः सतोरपि सन्निकर्षव्यतिरेकेण बुद्धेरनुत्पत्तेः तस्मिन् सत्येव उत्पत्तेः तस्यैव-त¹³¹त्र¹³² साधकतमत्वोपपत्तेः नेन्द्रियमनसी तत्कारणम् इत्याशङ्कापनोदार्थमाह–

सन्निधेरिन्द्रियार्थानामन्वयव्यतिरेकयोः¹³³ ।
कार्यकारणयोश्चापि बुद्धिरध्यवसायिनी ॥ ५५ ॥

विवृतिः–सन्निकर्षादयः कारणान्तरादुत्पन्नया बुद्ध्याऽध्यवसीयन्ते न च तैर्बुद्धिः प्रागनध्यवसायात्, अन्यथा कैमर्थक्याद्¹³⁴ बुद्धेरन्वेषणम् ? आत्ममनैन्द्रियार्थानां¹³⁵ कारणानामतीन्द्रियाणां सन्निकर्षो दुरवबोधः¹³⁶ । कथं तस्य विज्ञानोत्पत्तावङ्गीकरणमिति चिन्त्यम् ? प्राग्विज्ञानोत्पत्तेः अर्थमनवबुद्ध्यमानाः कारणमकारणं वा कथं ब्रूयुः ? उत्पन्नं हि विज्ञानमर्थस्य परिच्छेदकं न तत्कारणतायाः¹³⁷ । आलोकोऽपि¹³⁸ न कारणं परिच्छेद्यत्वादर्थवत् ।

कारिकार्थ–

“कार्यकारणयोश्चापि” इत्यपिशब्दः “सन्निधेः” इत्यस्यानन्तरं द्रष्टव्यः, ततोऽयमर्थो जायते–न केवलमर्थस्य किन्तु सन्निधेरपि सन्निकर्षस्यापि बुद्धिरध्यवसायिनी¹³⁹ । केषां तस्य³⁸ इत्याह–“इन्द्रियार्थानाम् ।” तथा “अन्वयव्यतिरेकयोः सन्निधे”र्भावाभावयो बुद्धिः अध्यवसायिनी¹⁴⁰ । न केवलमनयोः अपितु “कार्यकारणयोश्च, कार्य”¹⁴¹ सन्निकर्षः “कारणम्” इन्द्रियादि । यदि वा, “कार्य” ज्ञानम्, “कारणं” सन्निकर्ष तयोश्च “बुद्धिरध्यवसायिनी ।” एतदुक्तं भवति–सन्निकर्षादिसद्भावेऽपि यावद् बुद्धिर्नोत्पद्यते तावत्त¹⁴²स्य³⁸ तदन्वयव्यतिरेकयोः¹⁴³ तत्कार्यकारणभावस्य¹⁴⁴ अन्यस्य वा न व्यवस्था, बुद्धिकल्पनावैफल्यप्रसङ्गात् । उत्पन्नायां तु तस्याम्¹³² अन्यापेक्षामन्तरेणैव तत्त्वव्यवस्थेति, अतः सैव¹⁴⁵ साधकतमत्वात् प्रमाणं न सन्निकर्षादि ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““सन्निकर्ष”” इत्यादि । “सन्निकर्ष आदि”र्येषाम् अन्वयव्यतिरेकादीनां ते तथोक्ताः, “कारणान्तरात्” इन्द्रियमनोलक्षणाद् “उत्पन्नया बुद्ध्या अध्यवसीयन्ते । न च” नैव “तैः” सन्निकर्षादिभिर्बुद्धिः अध्यवसीयते । कुत एतदित्याह–““प्राग्”” इत्यादि । “प्राक्” बुद्ध्युत्पादात् पूर्वम् “अनध्यवसायात्” सन्निकर्षादीनां बुद्धिविषयव्यवसायरहितत्वात् । तदनभ्युपगमे दूषणमाह– ““अन्यथा”” इत्यादि । “अन्यथा” अन्येन प्रागध्यवसायप्रकारेण “कैमर्थक्याद्¹⁴⁶ बुद्धेः अन्वेषणम् ।” बुद्धेरिव अन्यस्यापि¹⁴⁷ सन्निकर्षादिभ्यः एव सिद्धेः । न चैवम्, अतो बुद्धेरेव सर्वत्र साधकतमत्वात्प्रामाण्यमित्यभिप्रायः । यत्पुनरेतत्–आत्मा¹⁴⁸ मनसा युज्यते, मन इन्द्रियेण, इन्द्रियमर्थेन [न्यायमं॰ पृ॰ ७४] इति तत्राह–““आत्मन” त्ममन” इत्यादि । “आत्मनो” मनसा “मनस” इन्द्रियैः “इन्द्रियाणामर्थेन ।” कथम्भूतानाम् ? “अतीन्द्रियाणाम्” इन्द्रियातिक्रान्तानां यः “सन्निकर्षः” स “दुरवबोधः” ज्ञातुमशक्यः । अतः “कथं” केन प्रकारेण “तस्य”¹⁴⁹ सन्निकर्षस्य “विज्ञानोत्पत्तौ अङ्गीकरणम् ? इति” एवं “चिन्त्यम् ।” यत्कुत¹⁵⁰श्चिज्ज्ञातुन्न¹⁵¹ शक्यते न तत् ज्ञानोत्पत्तौ कारणत्वेन प्रेक्षावता अङ्गीकर्त्तव्यम् यथा खरविषाणम्, कुतश्चिदपि प्रमाणात् ज्ञातुन्न शक्यते च सन्निकर्षादिरिति । यथा चासौ कुतश्चिदपि प्रमाणात् ज्ञातुमशक्यः तथा प्रत्यक्षपरिच्छेदे¹⁵² प्रपञ्चतः प्रतिपादितम् । भवत्कल्पितश्च¹⁵³ आत्मा मन इन्द्रियमर्थश्च निरंशादिरूपो यथा नोपपद्यते तथा विषयपरिच्छेदे सप्रपञ्चं प्रपञ्चितम् । अतः कस्य केन सन्निकर्षः स्यात् ?

एवम् ““संशयादिविदुत्पादः””¹⁵⁴ इत्यादिना अर्थव्यतिरेके ज्ञानव्यतिरेकाभावं प्रतिपाद्य साम्प्रतम् अर्थान्वयग्रहणाभावं दर्शयितुमाह–““प्राग्”” इत्यादि । “प्राक्” पूर्व “विज्ञानोत्पत्तेः अर्थमनवबुद्ध्यमाना” नैयायिकादयः “कारणमकारण”मेव वार्थं “विज्ञानोत्पत्तेः कथम्” न कथञ्चिद् “ब्रूयुः ।” एतदुक्तं भवति–यथा अग्निदर्शनानन्तरं धूमदर्शनं तथा यदि अर्थदर्शनानन्तरं ज्ञानदर्शनं स्यात् तदा स्यादर्थकार्यं तत्,²³ न चैवमस्ति । ननु तदुत्पत्तेः पूर्वं ग्राहकाभावान्न तत्र¹⁵⁵ कारणाकारणविभागप्रतिपत्तिः तदुत्पत्तौ¹⁵⁶ तु भविष्यति, इत्यत्राह–““उत्पन्नम्”” इत्यादि । “उत्पन्नं” लब्धात्मलाभं “हि” स्फुटं “विज्ञानम् अर्थस्य परिच्छेदकं न तत्कारणतायाः ।” अधुना आलोकस्य ज्ञानकारणतां निराकुर्वन्नाह–““आलोकोऽपि”” इत्यादि । न केवलम् अर्थादिः, किन्तु “आलोकोऽपि न कारणम् “विज्ञानोत्पत्तेः”” इति सम्बन्धः । कुत एतदित्याह–“परिच्छेद्यत्वात् ।” प्राक्¹⁵⁷ प्रसाधितं दृष्टान्तमाह–““अर्थवत्”” इति । “अर्थ” इव “अर्थवत् ।”

ननु¹⁵⁸ यद्यालोकः तदुत्पत्तेः कारणं न स्यात्तर्हि तदभावेऽपि¹⁵⁹ रूपज्ञानोत्पत्तिः कुतो न स्यादित्याशङ्क्याह–

तमो¹⁶⁰ निरोधि वीक्षन्ते¹⁶¹ तमसा नावृतं परम् ।
कुड्यादिकं न कुड्यादितिरोहितमिवेक्षकाः ॥ ५६ ॥

विवृतिः–नहि तमः चक्षुर्ज्ञानप्रतिषेधकं¹⁶² तमोविज्ञानाभावप्रसङ्गात् । अन्यत्र विज्ञानाभावहेतुरिति चेत्; आलोकोऽपि तमोविज्ञानाभावहेतुत्वात् तमोवदभावहेतुः स्यात् । अर्वाग्भागदर्शिनः परभागपरिच्छेदाभावात् तस्यापि ज्ञाननिरोधित्वं¹⁶³ स्यात्तमोवत् । प्रत्यर्थमावरणविच्छेदापेक्षया ज्ञानस्य परिच्छेदकत्वात् । नावरणं तिमिरादि परिच्छेद्यत्वादर्थवत् ।

कारिकार्थ–

“तमः” अन्धकारं “वीक्षन्ते” विशेषेण¹⁶⁴ अवाध्यमानतया प्रस्फुटरूपतया वा “ईक्षन्ते” पश्यन्ति जनाः । कथम्भूतं तत् ? इत्याह–“निरोधि” प्रच्छादकम् । तथा च आलोकाभावेऽप्युपजायमानं तज्ज्ञानं¹⁶⁵ कथं तत्कार्यं¹⁶⁶ स्यात् ? यदभावेऽपि¹⁶⁷ यदुपजायते न¹⁶⁸ तत् तत्कार्यम् यथा चक्षुषोऽभावेऽप्युपजायमानं रसज्ञानं न तत्कार्यम्, आलोकाभावेऽप्युपजायते च अन्धकाररूपादिज्ञानमिति । अथ मतम्–आलोकस्य तज्ज्ञानाहेतुत्वे तमसि स्थितानां घटादीनां ग्रहणं स्यात्, तदयुक्तम्, तस्य¹⁶⁹ तन्निरोधित्वात् । एतदेवाह–““तमसा”” इत्यादि । “तमसा” अन्धकारेण “आवृतं” प्रच्छादितं “परं” घटादिकं “न” ईक्षन्ते¹⁷⁰ । अत्र दृष्टान्तमाह–““कुङ्यादिकम्”” इत्यादि । “इव” शब्दः यथाऽर्थे । यथा कुङ्यादिकं नेक्षन्ते “ईक्षकाः ।” कथम्भूतम् ? “कुड्यादितिरोहितं” परेण कुड्यादिना व्यवहितं तथा प्रकृतमिति ।

ज्ञानानुत्पत्तिव्यतिरेकेणनास्ति तमोऽर्थान्तरमिति शालिकनाथस्य, तेजोऽमावरूप एव तम इति यौगस्य च पूर्वपक्ष–

ननु¹⁷¹ ज्ञानानुत्पत्ति¹⁷²व्यतिरेकेण¹⁷³ अपरस्य तमसोऽसम्भवात् कस्य तन्निरोधित्वं¹⁷⁴ स्यात् ? नहि असत् कस्यचिन्निरोधकन्नाम अश्वविषाणादेरपि तत्प्रसङ्गात् ? न च तदनुत्पत्तिव्यतिरेकेण¹⁷⁵ अन्यस्यास्य¹⁶⁹ असम्भवोऽसिद्धः, सालोकेऽपि गर्भगृहादिप्रदेशे बहिर्देशादागतस्य प्रतिपत्तुः असत्यप्यन्धकारे ज्ञानानुत्पत्तौ तमःप्रतीत्युपलब्धेः । द्रव्यान्तरत्वे त्वस्य¹⁶⁹ चक्षुषः तत्प्रकाशने¹⁷⁶ आलोकानपेक्षा न स्यात् । आलोकमेव हि चक्षुः आलोकनिरपेक्षं प्रकाशयति¹⁷⁷ न द्रव्यान्तरम् । ननु तमसो¹⁷⁸ ऽद्रव्यान्तरत्वे छायायाश्छत्रादेरर्थान्तरभूतायाः प्रतीतिर्न स्यात् । अस्ति चास्याः¹⁷⁹ तथाभूतायाः¹⁸⁰ प्रतीतिः ततो बीजादट्कुरवत् ततोऽसौ¹⁸¹¹⁸² द्रव्यान्तरं सिद्धा । तथाभूता चासौ¹⁸² सिद्ध्यन्ती तमसो द्रव्यान्तरत्वं साधयतीति, तदसमीचीनम्; आलोकाभावरूपतया¹⁸³ अस्या द्रव्यान्तरत्वासम्भवेऽपि विभ्रमवशात् तत्र¹⁸⁴ तत्प्रतीतेरुपपत्तेः¹⁸⁵ । तथाहि–येन¹⁸⁶ येन प्रदेशान्तरेण छत्राद्यावारकद्रव्यप्रतिबद्धं तेजो न संयुज्यते तत्र तत्र छाया प्रतीयते, प्रतिबन्धकस्य आतपत्रादेरपाये तु स्वरूपेण आलोकः प्रतीयते, इत्यालोकाभाव एव छाया¹⁸⁷ । द्रव्यान्तरत्वे तु तस्यास्तदपायेऽपि¹⁸⁸ आलोकेन सहावस्थितायाः प्रतीतिः स्यात् । न हि जातु किञ्चिद्द्रव्यं द्रव्यान्तरेण सहानवस्थायि प्रतीतम् ।

एतेन “छाया द्रव्यान्तरं देशाद्देशान्तरप्राप्तिमत्त्वेन क्रियावत्त्वात्” इत्येतत् प्रत्याख्यातम्; तथाहि–यत्र¹⁸⁹ यत्र आतपत्राद्यावारकद्रव्येण तेजसः सन्निकर्षः प्रतिषिध्यते¹⁹⁰ तत्र तत्र अन्याऽन्या छायोपलभ्यते, न पुनः पूर्वदेशोपलब्धा अन्यत्र देशे, इति आवारकद्रव्यगतं कर्म तत्राध्यारोप्य¹⁹¹ प्रतिपत्ता “छाया गच्छति” इति प्रतिपद्यते, यथा अश्वाद्यारूढः स्वगतं कर्म वृक्षेऽध्यारोप्य “वृक्षः आगच्छति” इति¹⁹² । देशान्तरप्राप्तिश्चास्याः¹⁹³ देशान्तरेण संयोगः, समवायो वा ? यदि¹⁹⁴ संयोगः, अन्योन्याश्रयः–तद्द्रव्यत्वसिद्धौ हि संयोगसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तद्द्रव्यत्वसिद्धिरिति । अथ¹⁹⁵ समवायः, तदप्यनुपपन्नम्, एकत्र समवेतस्य द्रव्यस्य अन्यत्र समवायाऽसम्भवादिति ।

तमश्छाययो पुद्गलद्रव्यत्वसिद्धिः–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“ज्ञानानुत्पत्तिव्यतिरेकेण¹⁹⁶ नापरं तमः” इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्, प्रतीतिविरोधात्¹⁹⁷ । सुप्रसिद्धा हि आलोकतमसोः¹⁹⁸ स्वस्वरूपेण अन्योन्यविलक्षणयोः प्रतिप्राणि प्रत्यक्षतो विलक्षणा प्रतीतिः । न च विषयवैलक्षण्यव्यतिरेकेण प्रतीतेर्वैलक्षण्यं युक्तम्, पुरुषाद्यद्वैतसिद्धिप्रसङ्गतो¹⁹⁹ भेदवादोच्छेदप्रसक्तेः । तमनिच्छता प्रतीतिवैलक्षण्यं विषयवैलक्षण्यपूर्वकं प्रतिपत्तव्यम् । प्रयोगः–तत्प्रतीतिवैलक्षण्यं²⁰⁰ विषयवैलक्षण्यपूर्वकं तत्त्वात् घटपटादिप्रतीतिवैलक्षण्यवत् । भावाभावरूपविषयवैलक्षण्यपूर्वकत्वेन²⁰¹ आलोकतमःप्रतीतेरिष्टत्वात् सिद्धसाध्यता, इत्यप्यविचारितरमणीयम्, तमसो रूपादिमत्त्वेन²⁰² आलोकवद् अभावरूपत्वानुपत्तेः । तद्रूपत्वे²⁰³ वा रूपादिमत्त्वविरोधात् । योऽभावो²⁰⁴ नासौ रूपादिमान् यथा घटाद्यभावः, आलोकाभावरूपतयेष्टञ्च तम इति । न चास्य रूपादिमत्त्वमसिद्धम्, आलोकवत् तत्रापि²⁰⁵ तत्सद्भावप्रतीतेः । यथैव हि आलोके भासुरं²⁰⁶ रूपम् उष्णस्पर्शश्च लोके प्रसिद्धः तथा छायादितमसि कृष्णं रूपं शीतस्पर्श इति । ततो द्रव्यं²⁰⁷ तमः गुणवत्त्वात्, यद् यद् गुणवत् तत्तद् द्रव्यम् यथा आलोकादि, गुणवच्च तम इति । न केवलं छायादेर्लोक²⁰⁸ एव गुणवत्त्वं प्रसिद्धम्, अपि तु वैद्यकशास्त्रेऽपि । तदुक्तम्–

आतपः²⁰⁹ कटुको रूक्षः छाया मधुरशीतला ।
कषायमधुरा ज्योत्स्ना सर्वव्याधिहरं करं तमः ॥ [राजनि॰]

अथ मतम्–औपचारिकस्त²¹⁰त्र²¹¹ माधुर्यादिगुणो मुख्ये बाधकसद्भावात् । तथाहि– रसनेन्द्रियव्यापाराद् यथा क्षीरादिषु माधुर्यप्रतिपत्तिः न तथा छायायाम् । तस्मात् “मधुरादिद्रव्यनिषेवणाद् यौ गुणदोषौ दृष्टौ छायानिषेवणादपि तावेव” इति वैद्यकशास्त्रतात्पर्यम्, अतोऽसिद्धं गुणवत्त्वं छायादेः, इत्यप्यनल्पतमोविलसितम्, तत्रास्य²¹² अबाधबोधाधिरूढप्रतिभासतया औपचारिकत्वानुपपत्तेः । यद्यत्र²¹³ अबाधबोधाधिरूढतया प्रतिभासते न तत्तत्रौपचारिकम् यथा तेजसि भासुरत्वादि, अबाधबोधाधिरूढतया प्रतिभासते च छायाद्यन्धकारे शीतलत्वादिगुणसद्भाव इति । तथाविधस्याप्यस्य²¹⁴²¹⁵ अत्रौपचारिकत्वे²¹¹ ज्योस्नाऽऽतपयोरपि²¹⁶ मुख्यतो गुणसिद्धिर्मा भूत्, कटुकत्वादिगुणानां तत्राप्यौपचारिकत्वप्रसङ्गात्, प्रागुक्तवैद्यकग्रन्थप्रक्रियायाः तत्रापि कल्पयितुं सुशकत्वात् । ततः प्रतीतिं प्रमाणयता ज्योत्स्नादिवत् छायाद्यन्धकारेऽपि अनुपचरितगुणसद्भावसिद्धिरभ्युपगन्तव्या, इति सिद्धमस्य गुणवत्त्वाद्²¹⁷ द्रव्यत्वम्²¹⁸ ।

यदप्युक्तम्–“असत्यपि अन्धकारे गर्भगृहादौ ज्ञानानुत्पत्तौ तमः प्रतीयते” इत्यादि, तत्रापि सर्वथा ज्ञानानुत्पत्तिस्तत्प्रतीतिहेतुः,²¹⁹ तदन्तर्वर्त्तिपदार्थेषु वा ? प्रथमपक्षे स्ववचनविरोधः²²⁰ “माता मे वन्ध्या” इत्यादिवत् । न खलु सर्वथा ज्ञानानुत्पत्तिं वदतः तमःप्रतीतिरविरुद्धा, तत्प्रतीतौ²²¹ वा सर्वथा ज्ञानानुत्पत्तिरिति²²² । द्वितीयपक्षे तु प्रचुरतरालोकोपहतदृष्टिः प्रतिपत्ता तत्रस्थानर्थान्²²³ यथावत्प्रतिपत्तुमसमर्थः जलरूपतया मरीचिकाचक्रमिव आलोकमेव तमोरूपतया प्रतिपद्यते । न च मिथ्यातमःप्रतिभासेन अमिथ्यातमःप्रतिभासस्य साम्यमापादयितुं युक्तम्, सत्यजलादिप्रतिभासस्यापि असत्यजलादिप्रतिभासेन साम्यापादनप्रसङ्गतो वस्तुव्यवस्थाभावप्रसङ्गात् ।

किञ्च, ज्ञानानुत्पत्तिव्यतिरेकेण अपरस्य तमसोऽनभ्युपगमे विशदज्ञानोत्पत्तिव्यतिरेकेण²²⁴ अन्यस्य आलोकस्यापि अभ्युपगमो मा भूत् । असत्यपि हि आलोके बहलान्धकारनिशीथिनीसमये नक्तञ्चराणाम् अञ्जनाभिसंस्कृतचक्षुपाञ्च²²⁵²²⁶ प्रस्फुटज्ञानोत्पत्तौ सप्रकाशं सकलं²²⁷ वस्तु प्रकाशते । लोकप्रतीतिबाधा उभयत्र तुल्या । यथैव हि “मध्याह्ने अतितीव्रालोके बहिर्गन्तुमसमर्थाः” इति लौकिकी प्रतीतिः तथा “बहलान्धकारायां रात्रौ बहिर्गन्तुं त्रस्ताः” इत्यपि । ततो निर्बाधबोधाधिरूढप्रतिभासत्वेन आलोकद्रव्यस्य वास्तवत्वाभ्युपगमे तमोद्रव्यस्यापि तदभ्युपगन्तव्यं विशेषाभावात् ।

तथा, द्रव्यं²²⁸ छायाद्यन्धकारः घटाद्यावारकत्वात् काण्डपटादिवत् । गतिमत्त्वाच्चासौ²²⁹ वाणादिवत् द्रव्यम् । न च गतिमत्त्वमसिद्धम्; “वेगेन छाया गच्छति” “शनैश्छाया गच्छति” इति प्रतिप्राणि प्रसिद्धप्रतीतितः तस्याः¹⁷⁹ तत्प्रसिद्धेः²³⁰ । अनुमानाच्च;²³¹ तथाहि–गतिमती छाया देशाद्देशान्तरप्राप्तिमत्त्वात् वाणादिवत् ।

यदप्यभिहितम्–“देशान्तरप्राप्तिः²³² देशान्तरेण संयोगः समवायो वा” इत्यादि; तत्र²³³ देशान्तरेण अस्याः प्राप्तिः सम्बन्धोऽभिप्रेतः, स²³⁴ च संयोग एव पर्यवस्यति । न चैवमन्योन्याश्रयत्वम्; अतश्छायाया²³⁵ द्रव्यत्वाऽप्रसाधनात् । देशान्तरप्राप्तितो हि तस्या गतिमत्त्वं प्रसाध्यते, तस्माच्च²³⁶ द्रव्यत्वमिति²³⁷ । न²³⁸ चैवं चक्रकप्रसक्तिरित्यभिधातव्यम्; तत्प्राप्तेः प्रत्यक्षत एव प्रसिद्धस्वरूपत्वात् । यदि हि द्रव्यत्वसिद्ध्या तत्प्राप्तिः²³⁹ प्रसाध्येत²⁴⁰ ततश्च गतिमत्त्वं तदा स्याच्चक्रकम् । कथमन्यथा “गतिमान् आदित्यो देशान्तरप्ताप्तिमत्त्वात्” इत्यादावपि इतरेतराश्रयादिदोषानुषङ्गो न स्यात् ?

यच्चान्यदुक्तम्–“आवारकद्रव्यगतं²⁴¹ कर्म छायायामध्यारोप्य “छाया गच्छति” इति प्रतिपद्यते” इत्यादि, तदप्यपेशलम्, छायाया असत्त्वे²⁴² तत्र¹⁸⁴ आवारकद्रव्यगताया गतेरारोपानुपपत्तेः । सत्येव हि वृक्षादौ अश्वाद्यारूढ पुरुषः²⁴³ स्वगत कर्म तत्र²⁴⁴ अध्यारोपयति नासति इति, अतः तदध्यारोपान्यथानुपपत्तेः²⁴⁵ छायाया वास्तव सत्त्व सिद्धम् । प्रयोगः– छाया²⁴⁶ परमार्थसती अध्यारोप्यमाणगतित्वात्, यद् अध्यारोप्यमाणगति तत् परमार्थसत् यथा वृक्षादि, अध्यारोप्यमाणगतिश्च छाया इति । तन्न ज्ञानानुत्पत्तिमात्र तमः ।

विवृतिव्याख्यानम्–

ननु सिद्धस्यापि द्रव्यान्तरभूतस्य तमसः²⁴⁷ चक्षुर्ज्ञानप्रतिबन्धकत्वादयुक्तमुक्तम्–²⁴⁸ ““तमो निरोधि वीक्षन्ते”” इत्यादि, तदसाप्रतम्, यतः तत्किं²⁴⁹ स्वात्मनि तत्प्रतिबन्धकम्,²⁵⁰ अन्यत्र वा ? तत्राद्यपक्षे–““नहि”” इत्यादिना दूषणमाह–“नहि” नैव “तमः चक्षुर्ज्ञानप्रतिषेधकं” “स्वात्मनि” इत्यध्याहारः । कुत एन्तदित्याह । “तमोविज्ञानाभावप्रसङ्गात्,” अस्ति च तज्ज्ञानम्, अतो न तत् तत्प्रतिषेधकम्²⁵¹ । प्रयोगः–यद्²⁵² यज्ज्ञानस्य विषयो न तत् स्वात्मनि तज्ज्ञानस्य प्रतिषधकम् यथा काण्डपटादि, चक्षुर्ज्ञानस्य विषयश्च तम इति । अथ “अन्यत्र” घटादौ न स्वात्मनि, तत्²⁴⁹ “तद्विज्ञानाभावहेतुरिति चेत्;” तर्हि “आलोकोऽपि²⁵³ तमोविज्ञानाभावहेतुत्वात् तमोवदभावहेतुः स्यात् ।” चक्षुर्विज्ञानस्य “अभावः” अनुत्पत्तिः उत्पन्नस्य वा प्रध्वंसः, तस्य “हेतुः” कारणं “स्याद्” भवेत् । तथा²⁵⁴ च तैजस चक्षू रूपादीना मध्ये रूपस्यैव प्रकाशकत्वाद् आलोकवत् इत्यत्र²⁵⁵ प्रयोगे साधनविकलो²⁵⁶ दृष्टान्तः । अथ आलोकः तमोविज्ञानाभावहेतुः²⁵⁷ स्वरूप–घटा²⁵⁸दिविषयज्ञानहेतुश्चेष्यते,²⁵⁹ तर्हि तमोऽपि घटादिविषयज्ञानाऽहेतुः स्वविषयविज्ञानहेतुश्चेष्यतामविशेषात्²⁶⁰ । अथ आलोके सत्येव केषाञ्चिद्²⁶¹ रूपज्ञानोत्पत्तेः तदभावे चानुत्पत्तेः असौ²⁶² तद्धेतुः,²⁶³ तर्हि तमसोऽप्यभावे केषाञ्चित्त²⁶⁴ज्ज्ञानानुत्पत्तेः²⁶⁵ तस्मिन्²⁶⁶ सत्येव उत्पत्तेः तदपि²⁶⁷ तद्धेतुः²⁶⁸ स्यात् । तथा²⁶⁹ च “रूपादीनां मध्ये रूपादीनां प्रकाशकत्वात्” इत्ययं हेतुः तमसाऽनैकान्तिकः, तस्याऽतैजसत्वेऽपि रूपप्रकाशकत्वात्²⁷⁰ ।

पुनरपि तमसः²⁷¹ तज्ज्ञानप्रतिषेधकत्वे²⁷² दूषणमाह–““अर्वाग्भागदर्शिनः”” इत्यादि । “अर्वाग्भागं” पश्यतीत्येवं शीलस्य “तद्दर्शिनः परभागपरिच्छेदाभावात् तस्यापि” अर्वाग्भागस्यापि²⁷³ न केवलं तमस एव²⁷⁴ “ज्ञाननिरोधित्वं²⁷⁵ स्यात्,” प्रक्रमात् “चक्षुर्ज्ञाननिरोधित्वं स्यात्” इति मन्यते । अत्र दृष्टान्तमाह–“तमोवत् । तमस इव” तद्वदिति । तथा च तद्वद्²⁷⁶ अर्वाग्भागस्याप्यदर्शनप्रसङ्गाद् असर्वदर्शिनोऽन्धतैव स्यात् । यच्चक्षुर्ज्ञाननिरोधि²⁷⁷ न तत् तज्ज्ञानग्राह्यम्²⁷⁸ यथा तमः, चक्षुर्ज्ञाननिरोधी च अर्वाग्भाग इति ।

ननु मा भूत् तम आवरणं तिमिरादि तु भविष्यति इत्यत्राह–““प्रत्यर्थम्”” इत्यादि । अर्थमर्थं प्रति “प्रत्यर्थम्, आवरणस्य” ज्ञानावरणीयकर्मणो यो “विच्छेद” अभावः “तदपेक्षया ज्ञानस्य परिच्छेदकत्वात्” अर्थग्राहकत्वात् कारणात् “नावरणं” ज्ञानस्य प्रच्छादकम् । किम् ? इत्याह–“तिमिरादि । आदि”शब्देन कामलादिपरिग्रहः । ज्ञानावरणीयं कर्मैव हि नियमेन तत्प्रच्छादकम्,²⁷⁹ तस्मिन्²⁸⁰ सति ज्ञानस्य अर्थपरिच्छेदकत्वाभावात्, न तिमिरादि तस्मिन् सत्यपि सत्यस्वप्ने रूपदर्शनसद्भावात् । इतश्च न तदावरणमित्याह–“परिच्छेद्यत्वात् ।” अत्र निदर्शनमाह–““अर्थवत्”” इति । प्रयोगः– यत्परिच्छेद्यं²⁸¹ न तद् आवरणम् यथा अर्थः, परिच्छेद्यञ्च तिमिरादि इति । ननु तिमिरादीनामनावरणत्वे यद्विज्ञानं स्वविषये विपर्यस्तं तत्सावरणम् यथा चक्षुर्विज्ञानं²⁸² द्विचन्द्रादिगोचरम्, तथाविधञ्च मिथ्यादृशां ज्ञानम् [ ] इत्याचार्यीयं वचः स्वाभ्युपगमविरुद्धं स्यादिति चेत्, न, अन्यथाभिप्रायात् । तमस्तिमिरादि वा अदृष्टकारणनिरपेक्षमावरणं²⁸³ न भवति, तत्सापेक्षं तु भवत्येव इत्ययमाचार्यस्यामिप्रायः ।

ननु च आत्मनो ज्ञानस्वभावतया सवर्त्र सर्वदा²⁸⁴ सर्वथा²⁸⁵ सर्वार्थग्रहणस्वभावत्वेन अशेषज्ञत्वप्रसङ्गान्न किञ्चिदावरणकल्पनया इत्याशङ्कापनोदार्थमाह–

मलविद्धमणिव्यक्तिर्यथाऽनेकप्रकारतः²⁸⁶ ।
कर्मविद्धात्मविज्ञप्तिस्तथाऽनेकप्रकारतः ॥ ५७ ॥

विवृतिः–यथास्वं²⁸⁷ कर्मक्षयोपशमापेक्षिणी करणमनसी निमित्तं विज्ञानस्य न बहिरर्थादयः । नाननुकृतान्वयव्यतिरेकं²⁸⁸ कारणं नाकारणं विषयः [ ] इति बालिशगीतम्; तामसखगकुलानां तमसि सति रूपदर्शनम् आवरणविच्छेदात्, तदविच्छेदात् आलोके सत्यपि संशयादिज्ञानसम्भवात् । काचाद्युपहतेन्द्रियाणां शङ्खादौ पीताद्याकारज्ञानोत्पत्तेः । मुमूर्षूणां यथासम्भवम् अर्थे सत्यपि विपरीतप्रतिपत्तिसद्भावात् नार्थादयः कारणं ज्ञानस्य इति स्थितम् ।

कारिकार्थ–

“मलैर्विद्धः” सम्बद्धो यो “मणिः” तस्य “व्यक्तिः” आविर्भावो “यथा” येन विश्रसोपयोगप्रकारेण²⁸⁹ “अनेकप्रकारतः” विशेदतरप्रकारम् एकदेशसाकल्यप्रकारं निकटदूरदेशवर्तिस्वप्रकाश्यप्रकाशनप्रकारम् । अन्यं वा विषयापहारादिलक्षणमाश्रित्य, “तथा” तेन प्रकारेण “कर्मभिः” ज्ञानावरणीयादिभिः “विद्धस्य”²⁹⁰ प्रच्छादितस्य “आत्मनो” जीवस्य “विज्ञप्तिः” अर्थप्रकाशकत्वलक्षणा “अनेकप्रकारतः” इन्द्रियाऽनिन्द्रियाऽतीन्द्रियप्रकारम्²⁹¹ सकलविकलसन्निकृष्टविप्रकृष्टार्थप्रकाशनप्रकारम् स्वपररूपोद्योतनप्रकारम् प्रत्यक्षेतरत्वप्रकारं वा आश्रित्य भवति । ननु²⁹² पूर्वोत्तरज्ञानक्षणव्यतिरिक्तः, कायाकारपरिणतभूतचतुष्टयव्यतिरिक्तो वा न कश्चिदात्माऽस्ति तत्कस्य अनेकप्रकारतो विज्ञप्तिः स्यादिति सौगत-चार्वाकौ, तौ च प्रतिपादितविस्मरणशीलौ, सन्ताननिषेधावसरे²⁹³ हि पूर्वोत्तरज्ञानक्षणव्यतिरिक्तः अनादिनिधनः प्रतिपादितः प्रमाता, चार्वाकमतपरीक्षायाञ्च²⁹ कायाकारपरिणतभूतचतुष्टयव्यतिरिक्तः इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““यथास्वम्”” इत्यादि । यस्य ज्ञानस्य यद्²⁹⁴ आवारकं “स्वम्” आत्मीयं कर्म तस्यानतिक्रमेण “यथास्वम् । कर्मक्षयोपशमावपेक्षेते” इत्येवं शीले “तदपेक्षिणी करणमनसी” इन्द्रियानिन्द्रिये “निमित्तं विज्ञानस्य,” न बहिरर्थादयः,²⁹⁵ एतच्चानन्तरमेव प्रपञ्चितम् । दृष्टे च करणमनसी स्वावरणरजोनीहारादिक्षयोपशमापेक्षिणी पादपादिविज्ञानस्य निमित्तम् । दृष्टेन च अदृष्टसिद्धिः²⁹⁶ । ““नाननुकृत”” इत्यादिना परमतमाशङ्कते–कार्येण²⁹⁷ “अननुकृतावन्वयव्यतिरेकौ” यस्य तत् तथाविधं “न कारणम्” अपि तु अनुकृतान्वयव्यतिरेकमेव कारणम् । यच्च “अकारणं” तन्न “विषयो”²⁹⁸ ज्ञानस्य, “इति” शब्दः परमतपरिसमाप्तौ । अत्र दूषणमाह–““बालिशगीतम्”” इत्यादि । “बालिशस्य” अविवेकिनो “गीतं” भाषितम् । कुत एतदित्याह–“तामसखगकुलानां तमसि सति रूपदर्शनम् आवरणविच्छेदात्,” नालोकात् इत्यभिप्रायः । तथा “तदविच्छेदात्” तस्य आवरणस्य विच्छेदाभावात् हेतोः “आलोके सत्यपि संशयादिज्ञानसम्भवात् ।” इतश्च नालोकात् तद्दर्शनम् इत्याह–““काच”” इत्यादि । “काचः” चक्षुषो व्याधिविशेषः “आदि”र्यस्य तिमिरादेः स तथोक्तः तेन “उपहतानि इन्द्रियाणि” येषां तेषां शुक्ले “शङ्खादौ पीताद्याकारज्ञानोत्पत्तेः “सत्यपि²⁹⁹ आलोके बालिशगीतम्”” इति सम्बन्धः । तथा “मुमूर्षूणां”³⁰⁰ प्राणिनां “यथासम्भवं” सम्भवानतिक्रमेण “अर्थे सत्यपि विपरीतप्रतिपत्तिसद्भावात्” कारणात् “न अर्थादयः आदि”शब्देन आलोकादिपरिग्रहः, “कारणं विज्ञानस्य इति स्थितम् ।” पूर्वं³⁰¹ नैयायिकर्मपेक्ष्योक्तम्, इदं सौगतमिति प्रविभागः³⁰² ।

अत्रैव दूषणान्तरमाह–

न³⁰³ तज्जन्म न ताद्रूप्यं न तद्व्यवसितिः सह ।
प्रत्येकं वा भजन्तीह प्रामाण्यं प्रति हेतुताम् ॥ ५८ ॥

विवृतिः–नार्थः कारणं विज्ञानस्य कार्यकालमप्राप्य³⁰⁴ निवृत्तेः अतीततमवत् । न ज्ञानं तत्कार्यं तदभाव एव भावात् तद्भावे चाभावात् भविष्यत्तमवत् । नार्थसारूप्यभृत् विज्ञानम् अमूर्त्तत्वात् । मूर्त्ता एव हि दर्पणादयः मूर्त्तमुखादिप्रतिबिम्बधारिणो³⁰⁵ दृष्टाः, नामूर्त्तं³⁰⁶ मूर्त्तप्रतिबिम्बभृत्, अमूर्त्तं च ज्ञानं मूर्त्तिधर्माभावात् । नहि³⁰⁷ ज्ञाने अर्थोऽस्ति तदात्मको वा येन तस्मिन् प्रतिभासमाने प्रतिभासेत शब्दवत् । ततः तदध्यवसायो न स्यात् । कथमेतदविद्यमानं त्रितयं ज्ञानप्रामाण्यं प्रति उपकारकं स्यात् लक्षणत्वेन ?

कारिकार्थ–

तस्माद् अर्थात् जन्म “तज्जन्म न” ज्ञानस्य “प्रामाण्यं प्रति हेतुतां भजन्तीतीह”लोके,³⁰⁸ “न ताद्रूप्यं” तस्य अर्थस्य³⁰⁹ रूपमिव रूपं यस्य तस्य भाव “ताद्रूप्यं न” तत्प्रति³¹⁰ तां³¹¹ “भजति”³¹² इति सम्बन्धः । “न तद्व्यवसितिः तस्य” अर्थस्य व्यवसितिः निर्णीतिः न तत्प्रति तां भजतीति,³¹² “सह” युगपत् “प्रत्येकं वा” एकमेकं³¹³ वा एकमेकं प्रति प्रत्येकम्, ““वा”” इति समुच्चये । तत्र न तावत् प्रत्येकम्;³¹⁴ तज्जन्मनः करणग्रामेण व्यभिचारात्, ताद्रूप्यस्य समानार्थसमनन्तरज्ञानेन, तद्व्यवसितेः द्विचन्द्राध्यवसायेन । नापि सह,³¹⁵ शुक्ले शङ्खे पीतभ्रान्तिकारणेन पीतज्ञानेन अनेकान्तात् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

एतत्त्रितयमसम्भवदोषेण³¹⁶ दूषयन् कारिकां व्याचष्टे ““नार्थः”” इत्यादिना । सौगतस्य “नार्थः कारणं विज्ञानस्य ।” कुतः इत्याह–““कार्यकालम्”” इत्यादि । “कार्यस्य” स्वज्ञानस्य “कालमप्राप्य निवृत्तेः” विनाशात् । अत्र दृष्टान्तमाह–““अतीततमवत्”” इति । प्रयोगः–अनन्तरातीतोऽर्थः न ज्ञानकारणम्, तत्काले सर्वथाऽविद्यमानत्वात्, यस्य तत्काले सर्वथाऽविद्यमानत्वं नासौ तत्कारणम् यथा अतीततमोऽर्थः, तत्काले सर्वथाऽविद्यमानश्च अनन्तरातीतोऽर्थः इति । एतेन भाविनोऽप्यर्थस्य तत्कारणत्वं प्रत्याख्यातम् । यथा च अर्थो न तज्ज्ञानकारणं तथा “न तज्ज्ञानं तत्कार्यम् ।” कुत एतदित्याह–““तद्”” इत्यादि । “तस्य” परपरिकल्पितस्य अर्थस्य “अभावे एव³¹⁷ भावात्” उत्पत्तेः तज्ज्ञानस्य “तद्भावे च अभावाद्” अनुत्पत्तेः, अन्यथा³¹⁸ सन्तानोच्छेदः³¹⁹ स्यात् । अत्र दृष्टान्तमाह–““भविष्यत्तमवत्”” इति । निषिद्धा च अर्थकार्यता ज्ञानस्य प्रपञ्चतः प्राग् इत्यलं पुनः प्रसङ्गेन ।

सारूप्यनिषेधार्थमाह–““नार्थः”” इत्यादि । “विज्ञानं न अर्थसारूप्यभृत् ।” कुतः ? “अमूर्त्तत्वात् ।” ननु अमूर्त्तञ्च स्यात् तद्भृच्च, को विरोधः ? इति चेदत्राह–““मूर्त्ता एव”” इत्यादि । “मूर्त्ता एव हि”र्यस्मात् “दर्पणादयो मूर्त्तमुखादिप्रतिबिम्बधारिणो दृष्टाः ।” अमूर्त्तमपि किञ्चित् दृष्टम् इति चेदत्राह–ऽ“नाऽमूर्त्तं मूर्त्तप्रतिबिम्बभृद्” दृष्टमिति । प्रयोगः–ज्ञानं नार्थप्रतिबिम्बभृत्, अमूर्त्तत्वात्, यत् पुनरर्थप्रतिबिम्बभृत् तन्नामूर्त्तम् यथा दर्षणादि, अमूर्त्तञ्च ज्ञानमिति । कुतोऽस्य अमूर्त्तत्वं सिद्धमिति चेत् ? “मूर्तिधर्माभावात्³²⁰ ।” तद्धर्मो³²¹ हि रूपरसगन्धस्पर्शवत्त्वे सति अचेतनत्वम्, नच ज्ञाने तदस्ति । निराकृतञ्चास्य व्यासतः सारूप्यं तन्निराकारत्वसिद्धिप्रघट्टके³²²³²³ इति कृतं प्रयासेन ।

तद्व्यवसितिं निराकुर्वन्नाह–““नहि”” इत्यादि । “हि”र्यस्मात् “न ज्ञाने” अधिकरणभूते “अर्थो” घटादिः “अस्ति,” किन्तु बहिः सोऽस्ति, “तदात्मको वा” ज्ञानस्वभावो वा ““अर्थः”” इति सम्बन्ध, सारूप्यनिषेधात्, अन्यत्र³²⁴ तत्प्रतिभासनात् इति मन्यते । “येन” तत्र³²⁵ सत्त्वेन तदात्मकत्वेन³²⁶ वा “तस्मिन्” विज्ञाने “प्रतिभासमाने प्रतिभासेत, “अर्थः”” इति घटना । क इव स³²⁷ तत्र³²⁵ नास्ति तदात्मको³²⁸ वा न इति चेदत्राह–“शब्दवत्, शब्द” इव तद्वदिति । ततः कि जातम् ? इत्याह–““तत्”” इत्यादि³²⁹ । यतो ज्ञानस्वरूपे प्रतिभासमानेऽपि तदाधेय-तदात्मकतया शब्दार्थयोः प्रतिभासो नास्ति “ततः तस्या”र्थस्य “अध्यवसायो³³⁰ न स्यात् ।” अध्यवसा³³¹यो³³² हि अभिलापवती³³³ प्रतीतिः,³³⁴ न चासौ³³⁵ तयोरननुभवे³³⁶ घटते अतिप्रसङ्गात् । विस्तरतश्च अविकल्पकात् तदध्यवसायप्रतिषेधः सविकल्पकसिद्धौ³³⁷ प्ररूपित इत्युपरम्यते । अतः³³⁸ सिद्धं फलं ““कथम्”” इत्यादिना दर्शयन्नाह–“एतत् परेणोक्तमविद्यमानं त्रितयं” तदुत्पत्तिसारूप्याध्यवसायलक्षणं “ज्ञानप्रामाण्यं प्रतिकथमुपकारकम् ?” न कथञ्चित् । केन रूपेण उपकारकं नैतत् स्यात् ? इत्याह– “लक्षणत्वेन ।” असम्भविलक्षणमेतत्³³⁹ इत्यभिप्रायः ।

ननु ज्ञानस्य तदुत्पत्तित्रितयासम्भवे कथमर्थग्राहकत्वमतिप्रसङ्गादित्यारेकायामाह–

स्वहेतुजनितोऽप्यर्थः³⁴⁰ परिच्छेद्यः स्वतो यथा ।
तथा ज्ञानं स्वहेतूत्थं³⁴¹ परिच्छेदात्मकं स्वतः ॥ ५९ ॥

विवृतिः–अर्थज्ञानयोः स्वकारणादात्मलाभमासादयतोरेव परिच्छेद्यपरिच्छेदकभावः नाऽलब्धात्मनोः³⁴² कर्त्तृकर्मस्वभाववत् । ततः तदुत्पत्तिमन्तरेणापि ग्राह्यग्राहकभावसिद्धिः स्वभावतः स्यात्, अन्यथा व्यवस्थाभावप्रसङ्गात् ।

कारिकार्थ–

“स्वेन” आत्मीयेन “हेतुना जनितोऽप्यर्थः”³⁴³ घटाद्यर्थः “परिच्छेद्यः स्वतः” स्वरूपेण तत्स्वभावतयैवास्य³⁴⁴²⁴ स्वहेतोरुत्पत्तेः । नहि ज्ञानेन अर्थस्तत्स्वभावो³⁴⁵ जन्यते, अन्योन्याश्रयानुषङ्गात्–सिद्धे हि ज्ञाने तथाविधार्थ सिद्धिः, तत्सिद्धौ च ज्ञानसिद्धिरिति । “यथा” येन योग्यताप्रकारेण “तथा ज्ञानं स्वहेतूत्थं”³⁴⁶ करणमनोलक्षणस्वकारणप्रभवं “परिच्छेदात्मकम्” अर्थग्रहणस्वभावं “स्वतो” न अर्थोत्पत्त्यादेः ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्याख्यातुमाह–““अर्थज्ञानयोः”” इत्यादि । “स्वकारणात्” न परस्परतः “आत्मलाभमासादयतोरेव” यथासङ्ख्येन “परिच्छेद्यपरिच्छेदकभावः, न अलब्धात्मनोः” सर्वथा नित्ययोः क्षणिकयोर्वा । अत्र दृष्टान्तमाह– ““कर्त्तृकर्मस्वभाववत्”” इति । यथा स्वकारणाद् आत्मलाभमासादयतोरेव अनयोः³⁴⁷ कर्त्तृकर्मस्वभावः नैकान्तेन सतोः नाप्यसतोः, तथा प्रकृतोऽपि³⁴⁸ इति³⁴⁹ । उपसंहारार्थमाह– ““ततः”” इत्यादि । यत स्वकारणादुत्पन्नयोः तयोः⁵⁸ तथाभावः³⁵⁰ सिद्धः “ततः तस्मात्” अर्थाद् “उत्पत्तिमन्तरेणापि” अर्थज्ञानयोः “ग्राह्यग्राहकभावसिद्धिः स्यात् ।” कुतः ? “स्वभावतः” स्वयोग्यतायाः । “अन्यथा” अन्येन प्रकारेण “व्यवस्थाभावप्रसङ्गात् ।”

ननु सिद्धेऽपि स्वरूपतस्तद्भावे³⁵¹ तत्फलं वक्तव्यम्, तच्च “अधिगतिमात्रम्” इत्येके,³⁵² “स्वरूपस्यैव अधिगतिः” इत्यन्ये,³⁵³ “अर्थस्यैव” इत्यपरे³⁵⁴ इत्याशङ्क्याह–

व्यवसायात्मकं³⁵⁵ ज्ञानमात्मार्थग्राहकं मतम् ।
ग्रहणं निर्णयस्तेन मुख्यं³⁵⁶ प्रामाण्यमश्नुते ॥ ६० ॥

विवृतिः–अनिर्णीतिफलस्य³⁵⁷ नाधिगमोऽस्ति विचार्यमाणायोगात् । अविसंवादकत्वञ्च निर्णयायत्तं तदभावेऽभावात्तद्भावे च भावात् । व्यवसायफलं ज्ञानं मुख्यं प्रमाणमिति व्यवस्थितम् । स्वतोऽव्यवसायस्य³⁵⁸ विकल्पोत्पादनं प्रत्यनङ्गत्वात् । तदुत्पत्तिं प्रत्यङ्गत्वे अभिलापसंसर्गयोग्यता न प्रतिषेध्या, अन्यथा विकल्पोत्पत्त्यभावप्रसङ्गात् । सति मुख्ये निर्णयात्मके ज्ञाने सकलव्यवहारनियामके कथमसंवेद्यमकिञ्चित्करमनुपायमनुपेयं ब्रुवाणः स्वस्थः ?

कारिकार्थ–

“व्यवसायः” स्वार्थनिश्चाय³⁵⁹ “आत्मा” स्वभावो यस्य तत् तदात्मकम् व्यवसायफलात्मकमित्यर्थः । अनेन “निर्विकल्पक विभिन्नाऽधिगतिमात्रफलप्रमाधकं³⁶⁰ प्रमाणम्” इति प्रत्याख्यातम् । तथाविधफलात्मकञ्च प्रमाण किम् ? इत्याह–“ज्ञानम् ।” अनेनापि “चक्षुरादिकमज्ञान प्रमाणम्” इति प्रतिव्यूढम्, तस्य³⁶¹ तदात्मक³⁶²त्वविरोधात्³⁶³ । प्रसाधितञ्च प्रपञ्चतः प्रमाणात् स्वपरव्यवसायात्मकं फलं कथञ्चिदभिन्नम् ““पूर्वपूर्वप्रमाणत्वं फलं स्यादुत्तरोत्तरम्”” [लघी॰ का॰ ७] इत्यत्र³⁶⁴ । पुनरपि कथम्भूत तत् ? इत्याह–“आत्मार्थग्राहकम्,” स्वपररूपवेदकम् । “मतम्” स्वसंवेदनाध्यक्षेण ज्ञातम् । समर्थितञ्च व्यासतो ज्ञानस्य आत्मग्राहकत्वं स्वसंवेदनसिद्धौ,³⁶⁵ अर्थग्राहकत्वञ्च बाह्यार्थसिद्धौ³⁶⁶ इत्यलमतिविस्तरेण । ततः किं सिद्धम् ? इत्याह–““ग्रहणम्”” इत्यादि । येन कारणेन “व्यवसायात्मकं ज्ञानम् आत्मार्थग्राहकं” तेन कारणेन³⁶⁷ “ग्रहणं” स्वार्थाधिगति “निर्णयो मुख्य”मनुपचरितं “प्रामाण्यमश्नुते,” न निर्विकल्पक चक्षुरादि वा ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्यतिरेकमुखेन व्याख्यातुमाह–““अनिर्णीतिफलस्य”” इत्यादि । “अनिर्णीतिफलस्य” निश्चयफलरहितस्य अविकल्पकस्य इत्यर्थः । “नाधिगमोऽस्ति” नानुभवोस्ति, कुत एतदित्याह–“विचार्यमाणायोगात्,” यस्य विचार्यमाणस्यायोगो न तस्यानुभवो यथा अद्वैतशून्यादितत्त्वस्य, विचार्यमाणस्यायोगश्च निर्विकल्पकदर्शनस्य इति । यथा चास्य विचार्यमाणस्याऽयोगः तथा सविकल्पकसिद्धौ³⁶⁸ प्रपञ्चतः प्रतिपादितम् । अथ अविकल्पकस्य अविसंवादकत्वात् प्रामाण्यं प्रार्थ्यते, अत्राह–““अविसंवाद”” इत्यादि । “अविसंवादकत्वं” गृहीतार्थतथाभावः “तदायत्तं” निर्णयायत्तम् । कुत एतदित्याह–““तद्”” इत्यादि । “तस्य” निर्णयस्य “अभावे” क्षणक्षयादिदर्शने³⁶⁹ मरीचिकादिदर्शने वा संशयकारिणि “अभावाद” अविसंवादकत्वस्य, “तद्भावे” च निर्णयसद्भावे³⁷⁰ च “भावाद्” अविसंवादकत्वस्य इति । “व्यवसायफलं ज्ञानं मुख्यं प्रमाणम् इति” एव व्यवस्थितमित्युपसहारः ।

माभून्निर्विकल्पकं स्वयमव्यवसायात्मकत्वात् तत्फलं³⁷¹ तज्जनकत्वात्तु³⁷² स्यात् इति चेदत्राह–““स्वतः”” इत्यादि । “स्वतोऽव्यवसायस्य” स्वयं निर्विकल्पकस्य “विकल्पोत्पादनं प्रत्यनङ्गत्वात् ।” एतच्च³⁷³ सविकल्पकसिद्धौ³⁶⁸ सप्रपञ्चं प्रपञ्चितमिति नेहोच्यते । तदङ्गत्वे वा दूषणमाह–““तत्”” इत्यादि । “तस्य” विकल्पस्य “उत्पत्तिं प्रत्यङ्गत्वे स्वतोऽव्यवसायस्य अभिलापससंर्गयोग्यता न प्रतिषेध्या³⁷⁴ ।” अभिलप्यतेऽनेन अभिलप्यत इति वा अभिलापः शब्दजात्यादी³⁷⁵ तयोः “संसर्गो” वाच्यवाचकभावलक्षणः सम्बन्धः तस्मै “योग्यः” तस्य भावस्तत्ता “न प्रतिषेध्या ।” यथैव³⁷⁶ हि विकल्पस्य³⁷⁷ अर्थाकारलेशदर्शना³⁷⁸द्³⁷⁹ दर्शनस्य³⁸⁰ तदाकारताऽनु³⁸¹मीयते³⁸² तथा³⁸³ तस्य³⁸⁴ अभिलापसंसर्गयोग्यतादर्शनात् दर्शनस्यापि साऽनुमीयतामविशेषात्³⁸⁵ । दर्शनेऽसम्भविनी तस्य³⁸⁴ तद्योग्यता³⁸⁶ भवति नार्थाकार³⁸⁷ इति किङ्कृतोऽयं विभागः³⁸⁸ ? तन्निषेधे ““अन्यथा”” इत्यादिना दूषणमाह । “अन्यथा” तद्योग्यतानिषेधप्रकारेण “विकल्पोत्पत्त्यभावप्रसङ्गात्,”³⁸⁹ सा ““न निषेध्या”” इति सम्बन्धः । ननु विकल्पवासनात एव विकल्पोत्पत्तिः, दर्शनं तु केवलं तत्प्रबोधकम्³⁹⁰ ततोऽयमदोषः; इत्यत्राह–““सति”” इत्यादि । “सति” विद्यमाने “मुख्ये” स्वपरव्यवस्थायाम् अन्यनिरपेक्षे “निर्णयात्मके ज्ञाने ।” पुनरपि कथम्भूते इत्याह–““सकल”” इत्यादि । अर्थानुभवसंस्कारतत्प्रबोधस्मरणप्रत्यभिज्ञानतर्कानुमानप्रवृत्तिलक्षणः “सकलो व्यवहारः तन्नियामके ब्रुवाणः” सौगतः “कथं स्वस्थः ?” किं ब्रुवाण इत्याह–“ज्ञानम् ।” कथम्भूतम् ? “अकिञ्चित्करं” निर्विकल्पकं “असंवेद्य” “न संवेद्यते” इत्य“संवेद्यम्,” न विद्यते वा संवेद्यं ग्राह्यं यस्य, अत एव “अनुपायमनुपेयमिति³⁹¹ ।”

एवं सामान्येन व्यवसायात्मकं ज्ञानं प्रमाणं व्यवस्थाप्य, अधुना तद्भेदं दर्शयन्नाह–

तत्प्रत्यक्षं³⁹² परोक्षञ्च द्विधैवात्रान्यसंविदाम् ।
अन्तर्भावान्न³⁹³ युज्यन्ते नियमाः परकल्पिताः ॥ ६१ ॥

विवृतिः–इन्द्रियार्थज्ञानं स्पष्टं हिताहितप्राप्तिपरिहारसमर्थं³⁹⁴ प्रादेशिकं³⁹⁵ प्रत्यक्षम् अवग्रहेहावायधारणात्मकम् । अनिन्द्रियप्रत्यक्षं स्मृतिसञ्ज्ञाचिन्ताभिनिबोधात्मकम् । अतीन्द्रियप्रत्यक्षं³⁹⁶ व्यवसायात्मकं स्फुटतरमवितथमतीन्द्रियमव्यवधानं लोकोत्तरमात्मार्थविषयम् । तदस्ति³⁹⁷ सुनिश्चितासम्भवद्बाधकप्रमाणत्वात् सुखादिवत् । श्रुतं परोक्षं सकलप्रमाणप्रमेयेयत्तास्वरूपाभिधायि बाधारहितं प्रमाणम् । अत्र अर्थापत्त्यनुमानोपमानादीन्यन्तर्भवन्ति । परपरिकल्पितप्रमाणान्तर्भावनिराकरणमन्यत्रोक्तमिति नेहोच्यते ।

कारिकार्थ–

यद्व्यवसायात्मक ज्ञानं प्रमाणं प्रतिपादितं “तत् द्विधैव,”³⁹⁸ नैकविध नापि त्र्यादिविधम् इत्येवकारार्थः । कथ तद्द्विधैव ? इत्याह–“प्रत्यक्षं परोक्षञ्च ।” इतिशब्दोऽत्र द्रष्टव्य, इति एवम्, न प्रत्यक्षानुमानप्रकारेण । ननु अनुमानोपमानादेः ततोऽर्थान्तरत्वात् कथं ““द्विधैव”” इति नियमः स्यात् ? इत्याह– ““अत्र”” इत्यादि । “अत्र” प्रत्यक्षपरोक्षयो “अन्या”सां समीचीन“संविदाम्³⁹⁹ अन्तर्भावात् द्विधैव” इति । अन्तर्भावश्च परोक्षपरिच्छेदे चिन्तितः । अतश्च “न युज्यन्ते नियमाः परैः” सौगतादिभिः “कल्पिताः ।”

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““इन्द्रिय”” इत्यादि । “इन्द्रियाणां” चक्षुरादीनां कार्यभूतम् “अर्थस्य” घटादे ग्राहक न मरीचिकातोयादेः, “ज्ञानं⁴⁰⁰ प्रत्यक्षम् ।” किंविशिष्टम् ? “स्पष्टम्” विशदम् । निर्विकल्पकं⁴⁰¹ परोक्षं⁴⁰² ज्ञानान्तरप्रत्यक्षं⁴⁰³ वा तथा⁴⁰⁴ स्यात् इत्यत्राह–““हित”” इत्यादि । “हितं” सुखं तत्साधनञ्च “अहितं” दुखं तत्कारणञ्च तयोः “प्राप्तिपरिहारौ” तत्र “समर्थं” योग्यम् । नच निर्विकल्पकादेः तत्र⁴⁰⁵ सामर्थ्यम् अर्थमात्रग्रहणेऽप्यस्य⁴⁰⁶ सामर्थ्यासम्भवात् इत्युक्तम्³⁶⁸ सविकल्पकादिसिद्धिप्रघट्टके । ननु सविकल्पकप्रत्यक्षेण सर्वात्मना अर्थस्य गृहीतत्वात्⁴⁰⁷ तत्र¹⁵⁵ प्रमाणान्तराप्रवृत्तिः स्यात् इत्यत्राह–“प्रादेशिकम् ।” सर्वमस्मदादिप्रत्यक्ष प्रदेश एव नियतम् । द्विचन्द्रादिदर्शनेऽपि तैमिरिकज्ञानेन एकत्वाद्यदर्शनवत्, नीलादिदर्शनेऽपि क्षणपरिणामादर्शनवद्वा । साम्प्रतमिन्द्रियज्ञानस्य⁴⁰⁸ स्वसंवेदनप्रत्यक्षं दर्शयन्नाह–““इन्द्रिय”” इत्यादि । “इन्द्रियाणां” कार्यम् “आत्मनः” संविदां स्वरूपस्य “ज्ञानं स्पष्टं हिताहितप्राप्तिपरिहारसमर्थं प्रादेशिकं प्रत्यक्षम्” इति । तदुभयमपि किं भेदम् ? इत्याह–“अवग्रहेहावायधारणात्मकम् ।” व्याख्याता अवग्रहादयः⁴⁰⁹ प्रत्यक्षपरिच्छेदे,⁴¹⁰ ते आत्मा यस्य तत् तदात्मकम् ।

इदानीम्⁴¹¹ ““अनिन्द्रिय”” इत्यादिनाऽनिन्द्रियप्रत्यक्षं दर्शयति–अनिन्द्रियस्य मनसः कार्यं ज्ञानम् “अनिन्द्रियप्रत्यक्षम् ।” ननु च इन्द्रियज्ञानमपि अनिन्द्रियस्य भवत्येव कार्यं तत्कथमयं प्रविभागः⁴¹² इति चेत् ? प्रधानेतरभावात्⁴¹³ । इन्द्रियज्ञाने⁴¹⁴ हि इन्द्रियाणां प्रधानभावः, अत्र⁴¹⁵ तु अनिन्द्रियस्य⁴¹⁶ इति युक्तः प्रविभागः । किं रूपं तद् ? इत्याह– “स्मृतिसञ्ज्ञाचिन्ताभिनिबोधात्मकम् ।” ननु स्मृत्यादीनां परोक्षतया पूर्व⁴¹⁷ प्रतिपादितत्वात् कथमत्र प्रत्यक्षतया प्रतिपादनं युक्तं पूर्वापरविरोधप्रसङ्गात्, इत्यप्यचर्चिताभिधानम्, यत्रांशे तेषां स्पष्टत्वं तत्रैव प्रत्यक्षत्वप्रतिपादनात्⁴¹⁸ । स्वरूपे एव हि तेषां⁴¹⁹ स्पष्टत्वम् अतस्तत्रैव⁴²⁰ प्रत्यक्षत्वम् ““आत्मज्ञानम्”” इत्यभिसम्बन्धात् । बहिरर्थे त्वस्य⁴²¹ अस्पष्टत्वात् परोक्षता⁴²² इति न कश्चिद्दोषः । अत्रापि ““हित”” इत्यादि, ““प्रादेशिकम्”” इति च सम्बध्यते । स्मृत्यादिग्रहणमुपलक्षणं तेन “सुखाद्यात्मकम्” इत्यपि गृह्यते ।

अधुना अतीन्द्रियप्रत्यक्षप्ररूपणार्थम् ““अतीन्द्रिय”” इत्याद्याह । इन्द्रियेभ्योऽतिक्रान्तम् “अतीन्द्रियं प्रत्यक्षम्,” कथम्भूतम् ? “व्यवसायात्मकम्,” अनेन साङ्ख्यसौत्रान्तिककल्पितं निर्विकल्पकं तन्निरस्तम् । “स्फुटतरम्,” अस्मदादिप्रत्यक्षात् समस्ते स्वगोचरे अतिशयेन विशदम् । “अवितथम्,” अभ्रान्तम् । अनेन भिक्षवोऽहमपि मायो पमः स्वप्नोपमः⁴²³ [ ] इति प्रत्याख्यातम् । तस्य इन्द्रियातिक्रान्तत्वं समर्थयमानः ““अतीन्द्रयम्”” इत्याद्याह⁴²⁴ । “अतीन्द्रियम्” इन्द्रियव्यापाराजन्यम्, कुतः ? “अव्यवधानम्” देशादिव्यवधानरहितं यतः, यत् स्वगोचरे देशादिव्यवधानरहित न तद् इन्द्रियव्यापारजन्यम् यथा सत्यस्वप्नज्ञानम्,⁴²⁵ स्वगोचरे देशादिव्यवधानरहितञ्च अतीन्द्रियप्रत्यक्षमिति । तथा च ईश्वरज्ञानम्⁴²⁶ इन्द्रियार्थसन्निकर्षजं प्रत्यक्षत्वे सति ज्ञानत्वात् इतरज्ञानवत् [ ] इति निरस्तम् । तज्ज्ञानस्य⁴²⁷ इन्द्रियप्रभवत्वे प्रत्यक्षपरिच्छेदे⁴²⁸ असर्वविषयत्वप्रतिपादनात् । “लोकोत्तरं” सकललोकोत्कृष्ट“मात्मार्थविषयम्,” “आत्मविषयम्” इत्यनेन अस्वसंविदितमीश्वराध्यक्षं निराकृतम् । तस्य आत्माऽगोचरत्वे अर्थगोचरत्वानुपपत्तिप्रतिपादनात् । “अर्थविषयम्” इत्यनेन तु नान्योऽनुभाव्यो⁴²⁹ बुद्ध्यास्ति [प्रमाणवा॰ २ । ३२७] इत्येतन्निरस्तम् । तदविषयत्वे⁴³⁰ बुद्धेः बुद्धिरूपत्वस्यैवानुपपत्तेः⁴³¹ स्वपरव्यवसायस्वभावत्वात्तस्याः⁴³² । प्रसाधितश्च बाह्योऽर्थः प्रपञ्चतो बाह्यार्थसिद्ध्यवसरे⁴³³ । ननु वन्ध्यासुतसौभाग्यव्यावर्णनप्रख्यमेतत् अतीन्द्रियप्रत्यक्षस्य सद्भावावेदकप्रमाणाभावतः खपुष्पवदसत्त्वात् इत्याशङ्क्याह–““तदस्ति”” इत्यादि । “तद्” अतीन्द्रियप्रत्यक्षम् “अस्ति सुनिश्चितासम्भवद्बाधकप्रमाणत्वात् सुखादिवत्” इति । समर्थितञ्चास्य सुनिश्चितासम्भवद्बाधकप्रमाणत्वं प्रबन्धेन सर्वज्ञसिद्धिप्रघट्टके⁴³⁴ इत्यलं पुनस्तत्समर्थनप्रयासेन ।

परोक्षमिदानीं व्याचष्टे ““श्रुतम्”” इत्यादिना । “श्रुतम्” अविस्पष्टतर्कणम् “तत्प्रमाणम् ।” किं सर्वम् ? न, “बाधारहितम् ।” पुनरपि कथम्भूतम् ? इत्याह–““सकल”” इत्यादि । “सकलं” यत् “प्रमाणं” यच्च “प्रमेयं” तयोः “इयत्तास्वरूपाभिधायि,” अनेन च प्रत्यक्षाऽनुमेयाऽन्यन्तपरोक्षलक्षणे स्थानत्रयेऽप्यस्य⁴³⁵ प्रामाण्यं दर्शयति । तथा च निराकृतमेतत्–तृतीयस्थानसङ्क्रान्तौ⁴³⁶ न्यय्यः⁴³⁷ न्याय्यः शास्त्रपरिग्रहः⁴³⁸ । [प्रमाणवा॰ ४ । ५१] इति । नहि प्रमाणानां सापत्न्यन्यायोऽस्ति⁴³⁹ येन एकविषये द्वितीयस्याप्रवृत्तिः स्यात् । अथ मतम्–अर्थापत्त्यादेः प्रमाणान्तरत्वप्रसिद्धे कथं प्रत्यक्षपरोक्षरूपतया प्रमाणद्वित्वसिद्धिः, यतो ““द्विधैव”” इति नियमः सुघटः⁴⁴⁰ स्यात् ? इत्यत्राह–““अत्र”” इत्यादि । “अत्र” परोक्षे “अर्थापत्त्यनुमानोपमानादीनि, आदि”शब्देन अविशदमन्यदपि⁴⁴¹ प्रमाणं गृह्यते, “अन्तर्भवन्ति ।” तत्र⁴⁴² तदन्तर्भावश्च परोक्षपरिच्छेदे प्रपञ्चितः । नन्वेवं सौगतादीनामपि स्वोपकल्पितप्रमाणसङ्ख्यायाम् इतरप्रमाणानामन्तर्भावो भविष्यति, इत्यत्राह– ““पर”” इत्यदि । “परैः” सौगनादिभिः “परिकल्पितस्य प्रमाणान्तर्भावस्य निराकरणम् अन्यत्र” परोक्षपरिच्छेदे “उक्तमिति नेह” प्रघट्टके पुन“रुच्यते ।”

श्रुतस्य भेदं दर्शयन्नाह–

उपयोगौ⁴⁴³ श्रुतस्य द्वौ स्याद्वादनयसञ्ज्ञितौ ।
स्याद्वादः⁴⁴⁴ सकलादेशो नयो विकलसङ्कथा ॥ ६२ ॥

विवृतिः–अनेकान्तात्मकार्थकथनं स्याद्वादः, यथा जीवः पुद्गलः धर्मोऽधर्मः आकाशं काल इति । तत्र जीवो ज्ञानदर्शनवीर्यसुखैः⁴⁴⁵ असाधारणैः अमूर्त्तत्वाऽसङ्ख्यातप्रदेशत्वसूक्ष्मत्वैः साधारणासाधारणैः सत्त्वप्रमेयत्वागुरुलघुत्वधर्मित्वगुणित्वादिभिः साधारणैः अनेकान्तः । तस्य जीवस्यादेशात् प्रमाणं स्याद्वादः । तथा इतरे परमागमतो योज्याः । ज्ञो जीवः सुखदुखादिवेदनात् इत्यादि विकलादेशो नयः । साकल्यम्⁴⁴⁶ अनन्तधर्मात्मकता । वैकल्यम्⁴⁴⁶ एकान्तः धर्मान्तराविवक्षातः । तत्र जीव इत्युक्ते जीवशब्दो योग्यतापेक्षोऽनादिसङ्केतः⁴⁴⁷ स्वभावभूताऽन्यापोहस्वार्थप्रतिपादनः न्यक्षेण प्रतिपक्षं निरस्य जीवमात्रमेव अभिदध्यात् ततः स्यात्पदप्रयोगात् सर्वथैकान्तत्यागात् स्वरूपादिचतुष्टयविशेषणविशिष्टो जीवः अभिधीयते इति “स्वेष्टसिद्धिः⁴⁴⁸ । नयोऽपि⁴⁴⁹ तथैव सम्यगेकान्तः । “स्याज्जीव एव” इत्युक्तेऽनेकान्तविषयः स्याच्छब्दः, “स्यादस्त्येव जीवः” इत्युक्ते एकान्तविषयः स्याच्छब्दः ।”

कारिकार्थ–

“उपयोगौ” व्यापारौ, कतिसङ्ख्यौ⁴⁵⁰ ? “द्वौ ।” कस्य ? “श्रुतस्य” श्रुताख्यप्रमाणस्य । किमाख्यौ ? “स्याद्वादनयसञ्ज्ञितौ,” स्याद्वादसञ्ज्ञितः नयसञ्ज्ञितश्च । कोऽसौ स्याद्वादः कश्च नयः इत्याह–““स्याद्वादः””⁴⁵¹ इत्यादि । “स्याद्वादो” भवति, कोऽसौ ? “सकलादेशः” सकलस्य सम्पूर्णस्य वस्तुनः “आदेशः” कथनम् । “नयस्तु विकलसङ्कथा” वस्त्वेकदेशकथनम् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

तत्र स्याद्वादपदं व्याचष्टे ““अनेकान्त”” इत्यादिना । “अनेकान्तात्मकस्य” अनेकधर्मस्वभावस्य “अर्थस्य” जीवादेः “कथनं स्याद्वादः ।” अत्रोदाहरणमाह– ““यथा”” इत्यादि । “यथा” इत्युदाहरणप्रदर्शने,⁴⁵² “जीवः पुद्गलः धर्मोऽधर्म आकाशं काल इति” षट्द्रव्यरूपोऽर्थः, तस्य अनेकान्तात्मकत्वनिरूपणं स्याद्वादः । तत्र जीवे तावदनेकान्तात्मकत्वं ““तत्र”” इत्यादिना निरूपयति । “तत्र” तेषु जीवादिषट्पदार्थेषु मध्ये “जीव” आत्मा ““अनेकान्तः”” इति सम्बन्धः । कैर्धर्मैः इत्याह–“ज्ञानदर्शनवीर्यसुखैः ।” ननु⁴⁵³ दर्शनमेव पुरुषस्य स्वरूपं न ज्ञानादयः, तेषां प्रकृतिधर्मत्वात्⁴⁵⁴ तत्कथं तैरसौ⁴⁵⁵ अनेकान्तः⁴⁵⁶ ? इत्यप्ययुक्तम्, प्रकृतिधर्मतां निराकृत्य तेषां⁴⁵⁷ तद्धर्मतायाः⁴⁵⁸ प्रत्यक्षपरिच्छेदे⁴⁵⁹ प्रतिपादितत्वात् । ततः सूक्तम्–““ज्ञानादिभिः जीवोऽनेकान्तः”” इति । कथम्भूतैस्तैः इत्याह–“असाधारणैः” पुद्गलाद्यसम्भविभिः । ननु⁴⁶⁰ बुद्ध्यादयो नव आत्मनोऽसाधारणा⁴⁶¹ गुणाः सन्ति तत्किमर्थमेते चत्वार⁴⁶² एव दर्शिताः इति चेत् ? तेषामेव सहभुवां तद्गुणत्वप्रतिपादनार्थम्⁴⁶³ । इच्छादयो हि क्रमभाविनः पर्यायाः⁴⁶⁴ न गुणाः, अन्यथा भयहर्षशोककरुणामर्षौदासीन्यादीनामपि तद्गुणत्वप्रसक्तेः “नवैव” इति सङ्ख्यानियमो दुर्घटः स्यात् । परैरपि तदनेकान्तं⁴⁶⁵ दर्शयितुमाह–““अमूर्त्तत्व”” इत्यादि । रूपादिरहितत्वम् अमूर्त्तत्वम्, न पुनः असर्वगतद्रव्यपरिमाणाभावः,⁴⁶⁶ जीवस्य मूर्त्तत्वप्रसङ्गात् । तस्य⁴⁶⁷ असर्वगतत्वेन विषयपरिच्छेदे प्रसाधितत्वात्⁴⁶⁸ । “असङ्ख्यातप्रदेशत्वम्”⁴⁶⁹ असङ्ख्यातावयवोपेतत्वम्, “सूक्ष्मत्वं” शुद्धस्य तस्य⁴⁷⁰ केवलज्ञानादन्यतोऽसाक्षात्करणम्, तैः “अनेकान्तो “जीवः”” इति सम्बन्धः । किं विशिष्टैः “साधारणासाधारणैः, साधारणैः” गगनादावपि⁴⁷¹ भावात्, “असाधारणैः” पुद्गलेष्वभावात् । पुनरन्यैस्तदनेकान्तं⁴⁷² दर्शयन्नाह–““सत्त्व””⁴⁷³ इत्यादि । सुप्रसिद्धाः “सत्त्वप्रमेयत्वाऽगुरुलघुत्वधर्मित्वगुणित्वादयो धर्माः” तैः । कथम्भूतैः ? “साधारणैः” षट्स्वपि⁴⁷⁴ द्रव्येषु भावात् । “तस्य” एवंविधस्य “जीवस्य आदेशात्” कथनात् “प्रमाणं स्याद्वादः” तत्र तदविसंवादात् इति भावः । “तथा”⁴⁷⁵ तेन असाधारणोभय साधारणधर्माधिकरणत्वेन अनेकान्तप्रकारेण⁴⁷⁶ “इतरे”⁴⁷⁷ पुद्गलादयः पदार्थाः “परमागमतः” परमागममाश्रित्य “योज्याः ।”

इदानीं नयं दर्शयन्नाह–““ज्ञः”” इत्यादि । “जीव” इति धर्मिणो निर्देशः, “ज्ञः” चेतनास्वभावः इति साध्यस्य, “सुखदुःखादिवेदनादिति” हेतोः, “इति” एवं प्रयोगः “आदि”र्यस्य अनित्यशब्दादेः स तथोक्तः, स चासौ “विकलस्य” धर्मान्तरनिरपेक्षस्य धर्मस्य “आदेश”श्च “नयः” । ननु किमिदं साकल्यं वैकल्यञ्च⁴⁷⁸ आदेशस्य यतः ““स्याद्वादः सकलादेशो नयो विकलसङ्कथा”” इति स्यात् ? इत्यत्राह–““साकल्यम्”” इत्यादि । सकलस्य अनन्तधर्मात्मकस्य वस्तुनो भावः “साकल्यम् अनन्तधर्मात्मकता ।” तत्प्रतिपादकं वचनम् एवमुक्तम्,⁴⁷⁹ विषयस्य⁴⁸⁰ विषयिण्युपचारात्⁴⁸¹ । “विकलस्य” एकदेशस्य भावो “वैकल्यम्–एकान्तः,” तदादेशः तथोक्तः । कुतः ? इत्याह–““धर्मान्तर”” इत्यादि । विवक्षितधर्माद् अन्यो “धर्मः तदन्तरं” तस्य “अविवक्षातः,”⁴⁸² नान्यथा दुर्नयत्वप्रसङ्गात् । ननु⁴⁴ शब्दस्य अर्थे सम्बन्धाभावतः प्रवृत्तेरेवाऽसम्भवात् न सकलविकलादेशप्ररूपणं युक्तम्, इत्यत्राह–““तत्र”” इत्यादि । “तत्र” अनन्तात्मके⁴⁸³ तत्त्वे स्थिते सति, यदि वा “तत्र” एवं स्याद्वादनयस्वरूपे निरूपिते सति ““जीव” इत्युक्ते जीवशब्दः” अवान्तरविशेषरहितं “जीवमात्रमेव अभिदध्यात् ।” कथम्भूतम् ? इत्याह–““योग्यता”” इत्यादि । योग्यतायाम् अपेक्षा यस्य योग्यतां वा अपेक्षते इति “योग्यतापेक्षः, अनादिः सङ्केतो” यस्य स तथोक्तः । ““योग्यता”” इत्यनेन तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणसम्बन्धविरहे नित्यैकरूपसम्बन्धाऽसत्त्वेऽपि च शब्दार्थयोः वाच्यवाचकभावं दर्शयति, योग्यतास्वभावसम्बन्धसम्भवात् । एतच्च सप्रपञ्चं प्राक् प्रपञ्चितम् ।

ननु योग्यतातोऽपि शब्दस्य अर्थप्रतिपादकत्वे एकस्माच्छब्दात् युगपदनेकार्थप्रतिपत्तिः स्यात्, सर्वस्य शब्दस्य सर्वत्रार्थे प्रतिपादनयोग्यतासम्भवात्, तदनुपपन्नमिति⁴⁸⁴ ““सङ्केत”” इत्यनेन दर्शयति–सत्यामपि अनेकार्थप्रतिपादनयोग्यतायां⁴⁸⁵ विनियतसङ्केतवशाद् विनियतार्थप्रतीत्युपपत्तेः । एतच्च ““प्रमाणं श्रुतम्”” [लघी॰ का॰ २६] इत्यत्र प्ररूपितम् । ननु यदा जीवशब्दोऽर्थमभिधत्ते न तदा पूर्वसङ्केतोऽस्ति⁴⁸⁶ तत्कथं तदपेक्षस्यास्य⁴⁸⁷ नियतार्थप्रतीतिहेतुत्वमिति चेत्, न, “अस्येदं वाच्यम् इदं वाचकम्” इति चित्तस्य⁴⁸⁸ सङ्केतत्वात्, तस्य⁴⁸⁹ च तदापि भावात् । न चेदमवान्तरकल्पितम् इति “अनादि-” पदेन दर्शयति । ननु जीवमात्रमभिदध्यात् इत्ययुक्तम्, अन्यापोहस्यैव⁴⁹⁰ जातेरेव⁴⁹¹ अन्योन्यविभिन्न⁴⁹²तद्द्वयस्यैव⁴⁹³ वा शब्दार्थत्वात्, इत्यत्राह–““स्वभाव”” इत्यादि । “स्वभावभूतः अन्य”तः सर्वतो“ऽपोहः” पररूपेण असत्त्वं यस्य स तथोक्त⁴⁹⁴ स चासौ “स्वार्थश्च” स्वाभिधेयः तस्य “प्रतिपादनः जीवशब्दः तन्मात्रमभिदध्यात् ।” किं कृत्वा ? “निरस्य ।” कम् ? “प्रतिपक्षम्,” प्रत्यनीकं मतम् अपोहादिमात्राभिधायित्वलक्षणम् । कथम् ? “न्यक्षेण” सामस्त्येन । यथा च अपोहादेः शब्दार्थता न घटते तथा ““प्रमाणं श्रुतमर्थेषु”” [लघी॰ का॰ २६] इत्यत्र प्रपञ्चतः प्रतिपादितम् । “ततः” तस्मात् न्यायात् “स्यात्पदप्रयोगात् सर्वथैकान्तस्य” “सन्नेव जीवः, असन्नेव, द्रव्यरूप एव, पर्यायरूप एव वा” इत्येवंरूपस्य “त्यागात्” निरासात्, “स्वरूपादिचतुष्टयविशेषणविशिष्टः” स्वद्रव्यक्षेत्रादिविशेषणविशिष्टः “जीवः” जीवशब्देन “अभिधीयते इति स्वेष्टस्य” अनेकान्तात्मनो जीवस्य “सिद्धिः ।”

एवं प्रमाणवाक्यमुपदर्श्य साम्प्रतं नयवाक्यं दर्शयन्नाह–““नयोऽपि”” इत्यादि । “नयोऽपि”⁴⁹⁵ नयवाक्यमपि⁴⁹⁶ न केवलं प्रमाणवाक्यम्, “तथैव” स्यात्पदप्रयोगप्रकारेणैव⁴⁹⁷ “सम्यगेकान्तः” सम्यगेकान्तविषयः स्यात्, अन्यथा⁴⁹⁸ मिथ्यैकान्तगोचरः स्यादिति । अधुना एवकारप्रयोगोपयोगं दर्शयन्नाह–““स्यात्”” इत्यादि । ““अनेकान्तः”” इत्येतदनुवर्त्तमानमिह सम्बध्यते । ततोऽयमर्थः सिद्धः–“स्यात्” कथञ्चित् “जीव एव” ज्ञानदर्शनसुखवीर्यैः धर्मैः अनेकान्तः नान्यः इति एवकारार्थः । “इत्येवमुक्ते” एवं वाक्ये प्रयुक्ते सति नैकान्तविषयः किन्तु “अनेकान्तविषयः स्याद्” भवेत् “शब्दः “स्याज्जीव एव”” इतिवाक्यम् अनेकान्तरूपस्य तस्य⁴⁶⁷ अभिधानात् । ““स्यादस्त्येव जीवः” इत्युक्ते” सति “एकान्तविषयः” सम्यगेकान्तगोचरः “स्याद्” भवेत् “शब्दः “स्यादस्त्येव”” इति वाक्यम्, प्रधानतः तदस्तित्वैकान्तप्रतिपादनात् । एवमुत्तरभङ्गेष्वपि⁴⁹⁹ वक्तव्यम् ।

ननु न सर्वत्र वाक्ये लौकिकाः स्यात्कारमेवकारञ्च प्रयुञ्जते,⁵⁰⁰ अन्यथैव तत्प्रयोगदर्शनात्, अतो न युक्तमेतदित्यारेकापनोदार्थमाह–⁵⁰¹

अप्रयु⁵⁰²क्तोऽपि⁵⁰³ सर्वत्र स्यात्कारोऽर्थात् प्रतीयते ।
विधौ निषेधेऽप्यन्यत्र कुशलश्चेत् प्रयोजकः ॥ ६३ ॥

विवृतिः–क्वचित्स्यात्कारमनिच्छद्भिः सर्वथैकान्तोऽभ्युपगतः स्यात् । अवधारणाभावेऽपि अनेकान्तनिराकरणस्य⁵⁰⁴ अवश्यम्भावित्वात् अन्यथा प्रमाणनययोरभेदप्रसङ्गः । किं बहुना विधिनिषेधानुवादातिदेशादिवाक्येषु कारकेषु कर्त्रादिषु स्वार्थादिषु प्रातिपदिकार्थेषु साधनदूषणतदाभासवाक्येषु स्याद्वादमन्तरेण प्रस्तुताऽप्रसिद्धिः इत्याबालप्रसिद्धम् ।

कारिकार्थ–

“अप्रयुक्तोऽपि”⁵⁰⁵ न केवलं प्रयुक्तः “सर्वत्र” वाक्ये “स्यात्कारः,” उपलक्षणमेतत्⁵⁰⁶ तेन एवकारोऽपि “प्रतीयते ।” कुत इत्याह–“अर्थात्” सामर्थ्यात् । तथाहि–“पानीयमानय” इत्युक्ते यदि पानीयस्य अन्यस्य चानयनं⁵⁰⁷ लौकिकानामभिप्रेतं स्यात्तदा पानीयपदोपादानमनर्थकं स्यात् । अथाप्यनानयनमभिप्रेतम्, आनयनग्रहणं व्यर्थम् । अस्ति च तदुभयग्रहणम्, अतः एवकारप्रतीतिः इति । क्व ? “विधौ निषेधेऽपि,” भिन्नप्रक्रमः अपिशब्दः ““अन्यत्र”” इत्यस्यानन्तरं द्रष्टव्यः⁵⁰⁸ । “अन्यत्रापि”⁵⁰⁹ अनुवाद-अतिदेशादावपि । अथ यदि सर्वत्र सः प्रतीयते अङ्गुल्यग्रे हस्तियूथशतमास्ते [ ] इत्यादावपि⁵¹⁰ प्रतीयेत । तथा च सर्वस्योभयरूपत्वे [प्रमाणवा॰ ३ । १८१] इत्यादिदोषानुषङ्गः⁵¹¹ स्यात् इत्यत्राह–““कुशलः”” इत्यादि । यथा योऽर्थः प्रमाणतः प्रतिपन्नः तथैव तस्य प्रतिपादकः “प्रयोजकः कुशलो” भवेत् नान्यथा, स “चेत् यदि प्रयोजकः” शब्दानामिति ।

विवृतिव्याख्यानम्–

व्यतिरेकमुखेन कारिकां विवृण्वन्नाह–““क्वचिद्”” इत्यादि । “क्वचिद्” विध्यादिवाक्ये “स्यात्कारमनिच्छद्भिः” एकान्तवादिभिः “सर्वथा” धर्मापेक्षया इव धर्म्यपेक्षयाऽपि,⁵¹² यद्वा यथा धर्म्यपेक्षया तथा धर्मापेक्षयापि “एकान्तः सर्वथैकान्तः” सोऽ“भ्युपगतः स्यात्” तत्र च प्रमाणविरोधः इत्यभिप्रायः । अतस्तद्विरोधं परिहर्त्तुमिच्छता सर्वत्र स्यात्कारोऽभ्युपगन्तव्यः । एवं व्यतिरेकमुखेन⁵¹³ सर्वत्र स्यात्कारं प्रसाध्य इदानीं तथैव एवकारं प्रसाधयन्नाह–““अवधारण”” इत्यादि । “अवधारणस्य” एवकारस्य “अभावेऽपि”⁵¹⁴ न केवलं स्यात्काराभावे ““सर्वथैकान्तोऽभ्युपगतः स्यात्”” इति सम्बन्धः । कुत एतदित्यत्राह–“अनेकान्तनिराकरणस्य⁵¹⁵ अवश्यम्भावित्वादिति ।” तथाहि–“ज्ञानदर्शनोपयोगलक्षणो जीव एव” इति अन्ययोगव्यवच्छेदेन⁵¹⁶ जीवस्यैव एतल्लक्षणलक्षितस्य⁵¹⁷⁵¹⁸ अनेकान्तानभ्युपगमे अजीवोऽपि तल्लक्षणः⁵¹⁹ स्यादिति बहिरर्थव्यवस्थाविलोपः, तद्विलोपे च सकलप्रमाणप्रमेयादिव्यवहारापहारः⁵²⁰ । “तल्लक्षण⁵²¹ एव सः” इति अयोगव्यवच्छेदानभ्युपगमे⁵²² च रूपादिरप्येतल्लक्ष⁵²³णं⁵²⁴ स्यात् इति जीवेतरविभागाभावः स्यात् । “भवत्येव”⁵²⁵ इत्यवधारणाभावे अत्यन्तायोगाव्यवच्छेदः⁵²⁶ स्यात् ।

ननु साक्षात्प्रयुक्तस्य सामर्थ्यगम्यस्य वा एवकारस्यैव प्रतीतिर्युक्ता तत्साध्य⁵²⁷स्य⁵²⁸ अयोगादिव्यवच्छेदफलस्य सर्वत्र वाक्ये सम्भवान्न पुनः स्यात्कारस्य निष्फलत्वात् । उक्तञ्च–

अयोगमपरैर्योगमत्यन्तायोगमेव⁵²⁹ च ।
व्यवच्छिनत्ति धर्मस्य निपातो व्यतिरेचकः ॥ [प्रमाणवा॰ ४ । १९०]

निपात⁵³⁰ एवकारः व्यतिरेचकः निवर्त्तकः । तत्र “चैत्रो धनुर्धर एव” इत्यत्र अयोगव्यवच्छेदः,⁵³¹ तथाहि–परप्रतिपत्तये वाक्यं प्रयुज्यमानं यदेव परेण व्यामोहादाशङ्कितम् तदेव व्यवच्छिनत्ति, चैत्रश्च लोके धनुर्धरो न प्रतीतः, ततश्चैत्रस्य अधनुर्धरत्वशङ्काव्यवच्छेदेन धनुर्धरत्वविधानार्थं “चैत्रो धनुर्धर एव” इति वाक्यं प्रयुज्यते । “पार्थ एव धनुर्धरः” इत्यत्र⁵³² अन्ययोगव्यवच्छेदः⁵³³ । नहि पार्थे⁵³⁴ अधनुर्धरत्वाशङ्का कस्यचिदस्ति धनुर्धरत्वेन अखिलजनप्रसिद्धत्वात्तस्य । तस्मात् यदतिशयवद्धनुर्धरत्वं तत् पुरुषान्तरसाधारणमाशङ्कितमिति तद्व्यवच्छेदाय “पार्थ एव धनुर्धरः” इति वाक्यं प्रयुज्यते । “नीलं सरोजं भवत्येव” इत्यत्र तु अत्यन्तायोगव्यवच्छेदः,⁵³⁵ यदा हि सरोजं नीलवर्णविविक्तं प्रसिद्धमिति नीलत्वमस्य नास्तीति आशङ्कितं भवति तदा तद्व्यवच्छेदाय “नीलं सरोजं भवत्येव” इति वाक्यं प्रयुज्यते इति ।

तदसमीक्षिताभिधानम्,⁵³⁶ स्यात्कारमन्तरेण इष्टानिष्टयोर्विधिनिषेधानुपपत्तेः, तथाहि-“पार्थ एव धनुर्धरः” इत्युक्ते सर्वत्र सर्वदा सर्वेषामन्यपुरुषाणां धानुर्धर्याभावः प्रतीयते, तत्र च प्रत्यक्षादिविरोधः । अथ विशिष्टं⁵³⁷ तदन्यपुरुषेषु प्रतिनियतदेशकालापेक्षया प्रतिषेद्धुमिष्टं न धनुर्धरत्वमात्र ततोऽयमदोषः, ननु⁵³⁸ अयमर्थः स्यात्कारप्रसादादेव प्रत्येतुं शक्य इति, एतत्प्रयोजनत्वात् कथसौ⁵³⁹ निष्फलः यतः साक्षात्प्रयुक्तस्य सामर्थ्यगम्य⁵⁴⁰स्य⁵⁴¹ वा अस्य सर्वत्र वाक्ये प्रतीतिर्न स्यात् ? तथा “चैत्रो धनुर्धर एव” “नीलं सरोजं भवत्येव” इत्यत्र अयोगाऽत्य⁵⁴²न्तायोगयोः⁵⁴³ सर्वथा व्यवच्छेदे⁵⁴⁴ चैत्र–धानुर्धर्ययोः नीलसरोजयोश्च अन्यतरदेव स्यात् । अथ⁵⁴⁵ स्वस्वरूपापरित्यागेनैव अनयोः अयोगाऽत्यन्ताऽयोगव्यवच्छेदः नतु अन्योन्यस्वरूपस्वीकारेण अतोऽयमदोषः, तन्न; स्यात्कारमन्तरेण अस्यार्थस्य प्रत्येतुमशक्यत्वात् ।

किञ्च, “चैत्रो धनुर्धरः” इत्यादिवाक्येषु धनुर्धरत्वादिभिः अयोगादिव्यवच्छेद कुर्वता एवकारेण अधनुर्धरत्वादीनामशब्दवाच्यानामपि ततोऽन्यत्वान्निवृत्तिर्यदि⁵⁴⁶ विधीयते,⁵⁴⁷ तर्हि शूरत्वोदारत्वादिधर्माणामपि विधीयतां⁵⁴⁸ शब्दवाच्येभ्यो धनुर्धरत्वादिभ्योऽन्यत्वाविशेषात् । अथ यो धर्मो यत्र नियम्यते⁵⁴⁹ तद्विरोधिन एव तत्र निवृत्तिः चैत्रे च धनुर्धरत्वनियमे अधनुर्धरत्वं विरुद्धम्, पार्थे च असाधारणधनुर्धरत्वविधौ सकलजगत्साधारणं तद्⁵⁵⁰ विरुद्धम्, सरोजे च नीलत्वसम्भवविधौ तदसम्भवमात्रं⁵⁵¹ विरुद्धम्, अतः तस्यैवाऽतो⁵⁵² निवृत्तिः⁵⁵³ नतु⁵⁵⁴ शूरत्वादिधर्माणाम् तेषां तदन्यत्वेऽप्यविरुद्धत्वा⁵⁵⁵त्⁵⁵⁶ इति; तदेतदन्धसर्पविलप्रवेशन्यायमनुसरति, एवंविधप्रविभागस्य स्याद्वादानभ्युपगमे अनुपपत्तेः । ननु तदभ्युपगमेऽपि शब्दानभिधेयत्वाविशेषे कथं विरोधिन एव निवृत्तिः नतु सर्वस्य इति चेत्, तथा सामर्थ्यात् । स्वार्थप्रतिपादनाय हि शब्दप्रयोगो न व्यसनितया । स्वार्थश्च⁵⁵⁷ भावाभावात्मकः⁵⁵⁸ प्रत्यक्षवत् शब्देऽपि प्रतिभासते । भावाभावव्यवहारश्च स्वरूपप्रतियोग्यपेक्षानिबन्धनः⁵⁵⁹ । नच अविरुद्धस्य प्रतियोगित्वं युक्तम्, अतः कथं सर्वस्य निवृत्तेः⁵⁶⁰ शङ्कापि इति ? ततः स्थितम् ““अवधारण”” इत्यादि ।

ननु “जीवोऽस्ति” इत्युक्ते तत्र अस्तित्वम्, “नास्ति”⁵⁶¹ इत्युक्ते नास्तित्वम्, उभयवचनेन उभयं प्रतीयते अतो न युक्तम् ““अवधारण”” इत्यादि, इत्यत्राह–““अन्यथा”” इत्यादि । अनेकान्तनिरासस्य⁵⁶² अवश्यम्भावित्वाभावप्रकारेण “अन्यथा प्रमाणनययोरभेदप्रसङ्गात्” कारणात् ““सर्वथैकान्तोऽभ्युपगतः स्यात्”” इति सम्बन्धः । अवधारणाभावे धर्मिवत् धर्मेऽपि⁵⁶³ अनेकान्तप्रसङ्गात् । अपरमपि स्याद्वादमन्तरेण नश्यति इति दर्शयन्नाह–““किं बहुना”” इत्यादि । “किम्” ? न किञ्चित् “बहुना” “उक्तेन” इत्यध्याहारः । “विधिनिषेधानुवादातिदेशादिवाक्येषु, आदि”शब्देन नियमादिवाक्यपरिग्रहः, “कारकेषु कर्त्रादिषु, स्वार्थादिषु आदि”शब्देन लिङ्गादिपरिग्रहः, “प्रातिपदिकार्थेषु साधनदूषणतदाभासवाक्येषु,” चशब्दः अत्र समुच्चायार्थो द्रष्टव्यः । “स्याद्वादमन्तरेण “प्रस्तुताऽप्रसिद्धिः”” इति सम्बन्धः । इति एवम् “आबालप्रसिद्धम्” न⁵⁶⁴ स्वेच्छया कल्पितमिति यावत् ।

ननु⁵⁶⁵ शब्दः सर्वोऽपि विवक्षाप्रतिबद्धत्वात् तामेव गमयति नार्थम्, अतोऽयुक्तमुक्तम्–““तत्र जीव इत्युक्ते”” इत्याद्याशङ्क्याह–

वर्णाः⁵⁶⁶ पदानि वाक्यानि प्राहुरर्थानवाञ्छितान् ।
वाञ्छितांश्च क्वचिन्नेति प्रसिद्धिरियमीदृशी ॥ ६४ ॥

स्वेच्छया तामतिक्रम्य वदतामेव युज्यते ।
वक्त्रभिप्रेतमात्रस्य⁵⁶⁷ सूचकं वचनं त्विति⁵⁶⁸ ॥ ६५ ॥

विवृतिः–वर्णपदवाक्यानां वाचकत्वं यथास्वम् आगमात् प्रतिपत्तव्यम् । वक्त्रभिप्रायाद् भिन्नस्यार्थस्य वाचकाः शब्दाः सत्यानृतव्यवस्थाऽन्यथानुपपत्तेः । अयं च प्रसङ्गोऽन्यत्र विस्तरेणोक्तः इति नेह प्रतन्यते । शब्दानामर्थव्यभिचारित्वे अभिप्रेतव्यभिचारित्वं कुतोऽपनीयते⁵⁶⁹ सुषुप्तादौ वाग्वृत्तेर्दर्शनात् । अनिच्छतामपि अपशब्दादिभाषणसद्भावात् वाञ्छतामपि⁵⁷⁰ मन्दबुद्धीनां शास्त्रवक्तृत्वाभावात् । उभयत्र व्यभिचारान्न कस्यचिद्वाचकाः शब्दा इति अलौकिकप्रतिभानम् । लोको⁵⁷¹ हि अर्थस्याप्त्यनाप्तिषु⁵⁷² सत्यानृतव्यवस्थामातिष्ठेत शब्दस्य नाभिप्रायमात्रे तत्र⁵⁷³ शब्दव्यवहारबाहुल्याभावात् । अबाधितां⁵⁷⁴ तत्प्रतीतिमतिक्रम्य स्वेच्छया प्रमाणप्रमेयस्वरूपमातिष्ठमानानां युक्तम्–अभिप्रेतमात्रसूचकत्वं शब्दानाम् ।

कारिकार्थ–

“वर्णपदवाक्यानि प्राहुः,” कान् ? “अर्थान्” घटादीन् । किंविशिष्टान् ? “अवाञ्छितान्” वाञ्छयाऽविषयीकृतान् “वाञ्छितांश्च” तद्विषयीकृतांश्च शास्त्रव्याख्यानाद्यर्थान् “क्वचित्” मन्दबुद्धिप्राणिषु “न” प्राहुः “इति” एवं⁵⁷⁵ “प्रसिद्धिः” लोकप्रतीति“रियं” सकलजनसाक्षिकी । “ईदृशी” विचित्रा । तदनभ्युपगमे दूषणमाह–““स्वेच्छया”” इत्यादि । स्वेच्छया स्वाभिप्रेतप्रक्रियामात्रेण “तां” प्रसिद्धि“मतिक्रम्यैव वदतां” सौगतानां “युज्यते” । किं तद् ? इत्याह–“वक्त्रभिप्रेतमात्रस्य सूचकं वचनं त्विति⁵⁷⁶ ।”

शब्दनित्यत्ववादिना मीमासकाना पूर्वपक्ष–

ननु वर्णादयोऽर्थानवाञ्छितान् किमनित्याः⁵⁷⁷ सन्तः प्रतिपादयन्ति, नित्या वा⁵⁷⁸ ? तत्राद्यः पक्षोऽनुपपन्नः; अनित्यत्वे तेषाम् उत्पन्नमात्रप्रध्वंसित्वेन सङ्केतव्यवहारकालाननुयायित्वतः तत्प्रतिपादकत्वानुपपत्तेः⁵⁷⁹ । द्वितीयपक्षस्तु उपपन्नः, नित्यानां⁵⁸⁰ तेषां तदनुयायित्वेन⁵⁸¹ तत्प्रतिपादकत्वोपपत्तेः । प्रमाणतः तन्नित्यत्वस्यैव प्रसिद्धेश्च । तथाहि–“स एवाऽयं गकारः” इत्यादि प्रत्यभिज्ञा⁵⁸² ख्यप्रत्यक्षत एव तावच्छब्दानां नित्यत्वं प्रतीयते । न चास्य⁵⁸³ अज्ञानलक्षणमप्रामाण्यम्; प्रतिप्राणि संवेद्यमानत्वात् । नापि संशयरूपम्, एकांशावलम्बित्वात् । उभयांशावलम्बी हि प्रत्ययः सशय, न चेदं तथा । नापि मिथ्यास्वत्व⁵⁸⁴ रूपम्, अबाध्यमानत्वात् । यदेव हि ज्ञानं बाध्यते तदेव मिथ्या प्रसिद्धं यथा शुक्तिकायां रजतज्ञानम्, न चेद⁵⁸⁵ देशकालनरान्तरेष्वपि बाध्यते । न च दुष्टकारणप्रभवत्वादस्याप्रामाण्यम्, तत्कारणानां⁵⁸⁶ दुष्टत्वानिश्चयात् । नापि अधिगताधिगन्तृत्वात्, स्मर्यमाणानुभूयमानविशेषणावच्छिन्नस्य⁵⁸⁷ गकारादेः पूर्वसवेदनाविषयत्वात्⁵⁸⁸ । तदुक्तम्–

यः⁵⁸⁹ पूर्वावगतोऽशोऽत्र स न नाम प्रतीयते ।
इदानीन्तनमस्तित्वं न हि पूर्वधिया गतम् ॥

[मी॰ श्लो॰ प्रत्यक्ष॰ श्लो॰ २३३-३४] इति ।

प्रत्यक्षत्वञ्चास्य⁵⁹⁰ श्रोत्रेन्द्रियान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् सुप्रसिद्धम् । न च स्मृतिपूर्वकत्वादस्य⁵⁹¹ अप्रत्यक्षत्व युक्तम्; तत्पूर्वकत्वेऽप्यस्य सत्स⁵⁹²म्प्रयोगजत्वेन⁵⁹³ प्रत्यक्षत्वोपपत्ते । उक्तञ्च–

नहि⁵⁹⁴ स्मरणतो यत् प्राक् तत्प्रत्यक्षमितीदृशम्⁵⁹⁵ । वचनं राजकीयं⁵⁹⁶ वा लौकिकं वापि विद्यते ॥ १ ॥
न चापि स्मरणात् पश्चादिन्द्रियस्य प्रवर्त्तनम् । वार्यते केनचिन्नापि तत्तदानीं प्रदुष्यति ॥ २ ॥
तेनेन्द्रियार्थसम्बन्धात् प्रागूर्ध्वञ्चापि⁵⁹⁷ यत्स्मृतेः । विज्ञानं जायते सर्वं प्रत्यक्षमिति गम्यताम् ॥ ३ ॥

[मी॰ श्लो॰ प्रत्यक्ष॰ श्लो॰ २३४–३७] इति ।

एवमतः⁵⁹⁸ शब्दस्य नित्यत्वे सिद्धे इदानीमिव अन्यदापि यच्छब्दस्योच्चारणं न तत्तस्य⁵⁹⁹ जनकं किन्तु अभिव्यञ्जकम् । अत इदमुच्यते–अन्यदापि⁶⁰⁰⁶⁰¹ यत् शब्दस्य उच्चारणं तदस्याभिव्यञ्जकम् उच्चारणत्वात्, यद् यद् उच्चारणं तत्तदभिव्यञ्जकम् यथा एतत्कालोपलक्षितमुच्चारणम्, तथा च प्रकृतम्,⁶⁰² तस्मादिदमपि तथा ।

तथा, विवादाध्यासितो वा कालः गादिसम्बद्धः कालत्वात् प्रतिपादितशब्दसम्बद्धकालवत् । अतः सिद्धमस्य अनुमानतोऽपि नित्यत्वम् । इतोऽप्यनुमानात्⁶⁰³ तत्सिद्धम्–नित्यः शब्दः, श्रावणत्वात्, यद् यदेवं तत्तथा यथा शब्दत्वम्, तथा चाऽयम्, तस्मादयमपि तथा । तथा, देशकालादिभिन्ना⁶⁰⁴ गोशब्दव्यक्तिबुद्धयः एकगोशब्दविषया न चानेकार्थगोचरा गौरित्युत्पद्यमानत्वात् सम्प्रत्युत्पन्नगोशब्दबुद्धिवत् । “गोशब्दव्यक्तिबुद्धयः” इत्युच्यमाने सिद्धसाध्यता स्यात्, एकगोशब्दव्यक्तिबुद्धेः एकविषयत्वाभ्युपगमात्, तन्निवृत्त्यर्थं बहुवचनम् । तथा “सामान्ये गोशब्दनिबन्धनाः समाना एवं धियः प्रभवन्ति” इति तन्निरासार्थं व्यक्तिग्रहणम् । एकस्मिन् देशे काले वा बहूनां प्रमातॄणां गोशब्दज्ञानानि एकगोशब्दव्यक्तिगोचराणि इति सिद्धसाध्यताप्रसङ्गव्यवच्छेदार्थं “देशकालादिभिन्नाः” इत्युक्तम् । ह्यस्तनो⁶⁰⁵ वा गोशब्दः अद्याप्यनुवर्त्तते गौरिति ज्ञायमानत्वात् अद्योच्चारितगोशब्दवत् । अद्यतनो⁶⁰⁶ वा गोशब्दः ह्योऽपि⁶⁰⁷ आसीत् गौरिति ज्ञायमानत्वात् ह्य उच्चारितगोशब्दवत् । शब्दो⁶⁰⁸ वा⁶⁰⁹ वाचकः दीर्घकालावस्थायी सम्बन्धबलेन⁶¹⁰ अर्थमतिजनकत्वात् धूमसामान्यवत् । यस्तु⁶¹¹ अस्थिरः स सम्बन्धबलेन नार्थं बोधयति⁶¹² तादात्विकनिमित्तत्वात्⁶¹³ प्रदीपविद्युत्प्रकाशवत् । तदेवम्–

कञ्चित् कालं स्थिरः शब्दः सर्वकालमपि स्थिरः ।
विनाशहेतुशून्यत्वात्⁶¹⁴ सामान्याकाशकालवत् ॥ [ ]

तथा, विवादाध्यासितः⁶¹⁵ कालः गादिशब्दशून्यो न भवति कालत्वात् इदानीन्तनकालवत् ।

तथा, अर्थापत्तितोप्यस्य⁶¹⁶ नित्यत्वं⁶¹⁷ सिद्धम्, तथाहि–नित्यः शब्दः ततोऽर्थप्रतिपत्त्यन्यथानुपपत्तेः । न चेयम्⁶¹⁸ अन्यथापि⁶¹⁹ अन्यथैव⁶²⁰ वा उपपद्यते; शब्दस्यानित्यत्वे सर्वथानुपपद्यमानत्वात् । प्रतिपन्नप्रतिबन्धाद्धि शब्दादर्थप्रतिपत्तिः स्यात्, नान्यथा अतिप्रसङ्गात् । न चाऽनित्यत्वे शब्दस्य प्रतिपन्नप्रतिबन्धस्य उत्तरकालमनुवृत्तिः सम्भवति; तस्य⁶²¹ तदैव विनाशात् । तदुक्तम्–

अर्थापत्तिरियं⁶²² चोक्ता पक्षधर्मादिवर्जिता⁶²³ । यदि⁶²⁴ नाशिनिनित्ये⁶²⁵ वा विनाशिन्येव वा भवेत् ॥ १ ॥
शब्दे वाचकसामर्थ्य तदा⁶²⁶ दूषणमुच्यताम् । फलवद्व्यवहाराङ्गभूतार्थप्रत्ययाङ्गता⁶²⁷ ॥ २ ॥
निष्फल⁶²⁸त्वेन⁶²⁹ शब्दस्य योग्यत्वादवगम्यते⁶³⁰ । परीक्ष्यमाणस्तेनास्य⁵⁹⁹ युक्त्या नित्य-विनाशयोः ॥ ३ ॥
स धर्मोभ्युपगन्तव्यो यः प्रधान⁶³¹ न बाधते । नहि अङ्गाङ्ग्यनु⁶³²रोधेन⁶³³ प्रधानफलबाधनम्⁶³⁴ ॥ ४ ॥
युज्यते, नाशिपक्षे च तदेकान्तात् प्रसज्यते । नहि अदृष्टार्थसम्बन्धः शब्दो भवति वाचकः ॥ ५ ॥
तथा च स्यादपूर्वोऽपि सर्वः सर्व प्रकाशयेत् । सम्बन्धदर्शनञ्चास्य नाऽनित्यस्योपपद्यते ॥ ६ ॥
सम्बन्धज्ञानसिद्धिश्चेद्⁶³⁵ ध्रुवं कालान्तरस्थितिः । अन्यम्मिन्⁶³⁶ ज्ञातसम्बन्धे न चान्यो वाचको भवेत् ॥ ७ ॥
गोशब्दे ज्ञातसम्बन्धे नाश्वशब्दो हि वाचकः ।

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ २३७–४४] इति⁶³⁷ । आथ⁶³⁸ सदृशतया शब्दस्य अर्थप्रतिपत्तिहेतुत्वोपपत्तेः⁶³⁹ नार्थापत्तितोऽस्य नित्यत्वसिद्धिः, तदयुक्तम्,⁶⁴⁰ तत्सादृश्यस्य विचार्यमाणस्यानुपपत्तितः⁶⁴¹ तथा⁶⁴² तस्य⁵⁹⁹ तद्धेतुत्वानुपपत्तेः⁶⁴³ । उक्तञ्च–

सदृशत्वात्प्रतीतिश्चेत्⁶⁴⁴ तद्द्वारेणाप्यवाचकः⁶⁴⁵ । कस्य चैकस्य सादृश्यात् कल्प्यतां वाचकोऽपरः⁶⁴⁶ ॥
अदृष्टसङ्गतित्वेन सर्वेषां तुल्यता यदा । अर्थवान् पूर्वदृष्टश्चेत्⁶⁴⁷ तस्य तावान्⁶⁴⁸ क्षणः कुतः ॥
द्विस्तावानुपलब्धो⁶⁴⁹ हि अर्थवान् सम्प्रतीयते⁶⁵⁰ । [मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ २४८–५०]

तथा भिन्नमभिन्नं वा सादृश्यं व्यक्तितो भवेत् । एवमेकमनेकं वा नित्यं वाऽनित्यमेव वा ॥
भिन्ने⁶⁵¹ चैकत्वनित्यत्वे जातिरेव प्रकल्पिता । व्यक्त्यनन्यदथैकं⁶⁵² च सादृश्यं नित्यमिष्यते ॥
व्यक्तिनित्यत्वमापन्नं तथा सत्यस्मदीहितम्⁶⁵³ ।

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ २७१–७३] इति ॥ छ ॥ तत्प्रतिविधान पुरस्सरं शब्दस्य अनित्यत्वप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“स⁶⁵⁴ एवायं⁶⁵⁵ गकारः” इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्, अस्य⁶⁵⁶ प्रत्यभिज्ञानस्य सादृश्यनिबन्धनतया एकत्वाऽप्रसाधकत्वात् प्रदीपादिप्रत्यभिज्ञानवत् । न खलु “स एवायं प्रदीपः, अङ्गहारः,⁶⁵⁷ लूनपुनर्जातनखकेशादिर्वा” इत्यादि प्रत्यभिज्ञानं प्रदीपादीनामेकत्वं प्रसाधयति । अथाऽत्र⁶⁵⁸ एकत्वाभावात्तस्य⁵⁸³ तदप्रसाधकत्वं⁶⁵⁹ तदन्यत्रापि समानम् । ननु तैलादिकारणस्य उत्तरत्र क्षयोपलम्भतः⁶⁶⁰ प्रदीपादेः प्रतिक्षणमन्यत्वप्रसिद्धेः युक्तमेकत्वासत्त्वं न शब्दस्य विपर्ययात्, इत्यप्यनुपपन्नम्, अस्यापि⁶⁶¹ ताल्वादिसंयोगविभागलक्षणकारणस्य उत्तरत्र प्रक्षयप्रतीतितः प्रतिसमयमन्यत्वसिद्धेः एकत्वासत्त्वोपपत्तेः । तत्संयोगविभागयोः⁶⁶² तदभिव्यञ्जकवायूत्पादे⁶⁶³ कारणत्वं न शब्दे इत्यभ्युपगमे वर्त्तिकामुखतैलानलसंयोगादेरपि⁶⁶⁴ प्रदीपाद्यभिव्यञ्जकवायूत्पादे कारणत्वं न तदुत्पादे⁶⁶⁵ इत्यप्यभ्युपगम्यतामविशेषात् । प्रतीतिविरोधः अन्यत्रापि न काकैर्भक्षितः ।

यदपि प्रत्यभिज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वमुक्तम्,⁶⁶⁶ तदप्ययुक्तम्, प्रत्यक्षपरिच्छेदे विशदस्वभावस्यैव ज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वप्रतिपादनात् । न चेदं⁶⁶⁷ तत्स्वभावम्, अतः कथमस्य प्रत्यक्षताशङ्कापि ? अक्षान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात्तस्य⁵⁸³ तद्रूपता, इत्यप्यसत्, तस्य तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वाभावात्, दर्शनस्मरणान्वयव्यतिरेकानुविधायितया तस्य⁶⁶⁸ प्रत्यभिज्ञापरीक्षाप्रघट्टके प्ररूपितत्वात्⁶⁶⁹ । प्रत्यक्षत्वे चास्य⁵⁸³ अतीतकालपरिगतत्वेन⁶⁷⁰ शब्दग्राहकत्वानुपपत्तिः, सम्बद्धवर्त्तमानार्थगोचरचारित्वात्तस्य⁶⁷¹ । तद्ग्राहकत्वे⁶⁷² वा कथं योगिप्रत्यक्षस्य प्रतिक्षेषः⁶⁷³ प्रत्यक्षत्वेऽप्यस्य⁶⁷⁴ तद्वद्⁶⁷⁵ अतीताद्यर्थग्राहकत्वाविरोधात् ?

अस्तु वा यथाकथञ्चित् तत्प्रत्यक्षम्,⁵⁸⁵ तथापि न तत्⁶⁷⁶ शब्दस्यैकत्वप्रसाधकम्, तदुत्पादविनाशग्राहिणा प्रमाणान्तरेण⁶⁷⁷ बाध्यमानत्वात्, यत् प्रमाणान्तरेण बाध्यते न तत् स्वविषयव्यवस्थापकम्⁶⁷⁸ यथा शुक्तिशकले रजतग्राहिप्रत्यक्षं शुक्तिस्वरूपग्राहिप्रत्यक्षान्तरेण, बाध्यते च तदुत्पादविनाशग्राहिणा⁶⁷⁹ तेन तदेकत्वग्राहिप्रत्यभिज्ञानमिति । न चेदमसिद्धम्, प्रत्यक्षस्यैव⁶⁸⁰ तावत् तदुत्पादविनाशग्राहकत्वेन तद्वाधकत्वसम्भवात्⁶⁸¹ । तथाहि–“उत्पन्नः शब्दः विनष्टः” इति प्रतीतिः इन्द्रियव्यापारानन्तरं प्रतिप्राणि संवेद्यमानोपजायते । न चेयं मिथ्या, देशकालनरान्तरेषु अबाध्यमानत्वात् “उत्पन्नो घटः विनष्टो घटः” इति प्रतीतिवत् । अथ प्रत्यभिज्ञानेनैव इयं⁶⁸² कस्मान्न बाध्यते ? तन्न, अस्य⁶⁸³ सादृश्यनिबन्धनतया तन्नित्यत्वाप्रसाधकत्वात् ।

ननु एकज्ञानसंसर्गिपदार्थान्तरोपलम्भात्⁶⁸⁴ क्वचिद्⁶⁸⁵ घटाद्यभावप्रतीतिर्युक्ता, नतु शब्दाभावप्रतीतिः, तत्रैकज्ञानसंसर्गिणः⁶⁸⁶ कस्यचिदप्यसम्भवात्, इत्यप्यचोद्यम्; विवक्षितशब्दाभावप्रतीतौ⁶⁸⁷ शब्दान्तरस्यैव एकज्ञानसंसर्गिणः सम्भवात् । निःशब्दप्रदेशे सर्वशब्दाभावप्रतीतौ तर्हि तदसम्भव इति चेत्, न, तत्रापि आत्मस्वरूपसंवेदनस्य⁶⁸⁸ तदेकज्ञानसंसर्गिणः सम्भवात् । यथैव हि घटभूदेशादीनाम्⁶⁸⁹ एकत्र ज्ञाने संसर्गः तथा स्वपररूपयोरपि, अखिलज्ञानानां स्वपररूपावभासिस्वभावत्वात् । न चैवं शब्दाभाववत् रूपाद्यभावोऽपि अतोऽनुषज्यते,⁶⁹⁰ तेषां⁶⁹¹ प्रतिनियतेन्द्रियग्राह्यतया तदभावस्यापि प्रतिनियतादेव इन्द्रियात्⁶⁹² प्रसिद्धेः । यो हि यदिन्द्रियग्राह्यः⁶⁹³ तदभावोऽपि तदिन्द्रियादेव व्यवस्थाप्यते । यदिन्द्रियोपयुक्तो ह्यात्मा यत्र यदा यद्विषयमुपलब्धिलक्षणप्राप्तं नोपलभते तत्र तदा तस्याभावमधिगच्छतीति ।

नित्यत्वे च शब्दस्य प्रागुच्चारणादनुपलम्भः कुतः स्यात्–इन्द्रियाभावात्, शब्दस्यासन्निहितत्वात्, आवृतत्वाद्वा ? न तावदिन्द्रियाभावात्; उच्चारणानन्तरं शब्दो पलम्भात् । न⁶⁹⁴ च प्रागसतः तदैव इन्द्रियस्य प्रादुर्भावः, प्रतीतिविरोधात् । नापि शब्दस्यासन्निहितत्वात्, नित्यव्यापितया⁶⁹⁵ सर्वत्र सर्वदा तस्य⁵⁹⁹ सन्निहितत्वात् । नाप्यावृतत्वात्, नित्यैकस्वभावत्वेन⁶⁹⁶ तस्य आवृतत्वानुपपत्तेः । न खलु दृश्यस्वभावपरित्यागेन अदृश्यस्वरूपाऽस्वीकारे शब्दस्य आवृतत्वं घटते अतिप्रसङ्गात् । यद्⁶⁹⁷ यदा यत्स्वरूपं न परित्यजति न तस्य तदा तत्प्रत्यनीकस्वरूपसम्भवः यथा अनावृतावस्थायां दृश्यस्वरूपमपरित्यजतो नादृश्यस्वरूपसम्भवः, न परित्यजति च आवृतावस्थायां⁶⁹⁸ दृश्यस्वरूपं शब्द इति । तदा⁶⁹⁹ तत्स्वरूपपरित्यागे वा सिद्धमस्य अनित्यत्वम्, स्वरूपभेदस्वभावत्वात्तस्य⁷⁰⁰ । ननु घटादीनां स्वरूपाभेदेऽपि⁷⁰¹ अन्धकारादिना आवृतत्वं दृश्यते, इत्यप्ययुक्तम्,⁷⁰² तत्रापि स्वरूपभेदे⁷⁰³ सत्येव आवृतत्वोपपत्तेः । स्वरूपमखण्डयतः कस्यचिदावरणत्वानुपपत्तेः ।

किञ्च, व्यञ्जकव्यापारात्⁷⁰⁴ पूर्वं शब्दस्य कुतश्चित् प्रमाणात् सिद्धे सद्भावे आवरणं सिद्ध्येत्, स्पार्शनप्रत्यक्षप्रतिपन्ने घटे अन्धकारादिवत्, न चासौ⁷⁰⁵ सिद्धः । “प्रत्यभिज्ञानात्तत्सिद्धिः” इत्यपि मनोरथमात्रम्, तस्य एकत्वाप्रसाधकत्वप्रतिपादनात् ।

अस्तु वा⁷⁰⁶ यथाकथञ्चित्तेपामावरणम्,⁷⁰⁷ तथापि⁷⁰⁸ तत् दृश्यम्, अदृश्यम्, नित्यम्, अनित्यम्, व्यापकम्, अव्यापकम्, एकम्, अनेकं वा स्यात् ? न तावद् दृश्यम्; प्रत्यक्षप्रमाणतः तत्प्रतीत्य⁷⁰⁹भावात्⁷¹⁰ । ततस्तत्प्रतीतौ⁷¹¹ वा विप्रतिपत्त्यभावः । नहि नीले नीलतया⁷¹² प्रतीयमाने कश्चिद्विप्रतिपद्यते । अथादृश्यम्; कथं तदस्ति⁷¹³ अतिप्रसङ्गात् ? ननु नित्यस्य सतः शब्दस्य उच्चारणात् प्रागनुपलब्धौ निमित्तान्तरासम्भवात् तन्निमित्तमदृश्यमप्यावरणं⁷¹⁴ कल्प्यते; इत्यप्यसाधीयः; अन्योन्याश्रयानुषङ्गात्–सिद्धे हि शब्दस्य आवरणे नित्यस्य सतोऽस्य⁵⁹⁹ उच्चारणात् प्रागनुपलब्धिसिद्धिः, तस्याञ्च सत्यां तदावरणसिद्धिरिति । ननु प्रत्यभिज्ञानात् शब्दस्य⁷¹⁵ नित्यत्वसिद्धेः उच्चारणात् प्राक् तदनुपलब्धौ नावरणादन्यन्निमित्तम्, इत्यपि श्रद्धामात्रम्; प्रत्यभिज्ञानस्य तन्नित्यत्वप्रसाधकत्वप्रतिषेधात् ।

नित्यत्वे च आवरणस्य सदा शब्दस्यानुपलब्धिः स्यात् । अनित्यत्वे त्वस्य⁷¹⁶ प्रध्वस्तस्य पुनरुत्पादे कारणाभावात् सर्वदा⁷¹⁷ सर्वस्य उपलम्भप्रसङ्गः । नहि प्रतिनियतावरणोत्पादे⁷¹⁸ प्रतिनियतं किञ्चित्कारणमुपलभ्यते ।

व्यापकत्वञ्चास्य अतीव दुर्घटम्; बाधकप्रमाणसद्भावात्⁷¹⁹ । तथाहि–आवरणत्वेनाभिमतो⁷²⁰ वायुरव्यापकः स्पर्शवद्द्रव्यत्वात्⁷²¹ लोष्टवत् । व्यापकत्वे चास्य⁷²² उभयोरपि आवार्यावारकयोः⁷²³ सर्वगतत्वात् किं कस्य आवारकं स्यात् ? न हि आकाशमात्मादी⁷²⁴ नामावारकं प्रतीतम् । अव्यापकत्वे त्वस्य⁷²⁵ नितरां तेन⁷²⁶ शब्दस्य आवार्यत्वानुपपत्तिः, तन्मध्ये⁷²⁷ तद्देशे पार्श्वे च विद्यमानत्वात्,⁷²⁸ प्रत्युत शब्द एवास्य⁷²⁵ आवारकः स्यात्, अन्यथा⁷²⁹ सर्षपोऽपि घटस्य आवारको भवेत् । ननु भूम्यादिना आकाशस्य तथाविधस्यापि⁷³⁰ आव्रियमाणत्वोपलम्भाददोषोऽयम्, इत्यप्यसत्, तत्प्रदेशस्यैव⁷³¹ तेन⁷³² आव्रियमाणत्वाभ्युपगमात्⁷³³ । शब्दप्रदेशस्यापि वायुना आव्रियमाणत्वाभ्युपगमे शब्दस्य सावयवत्वमनित्यत्वञ्च स्यात् ।

तथा निखिलशब्दानां यदि एकमेवावरणं कल्प्यते,⁷³⁴ तदा एकोपलम्भे⁷³⁵ सर्वेषामुपलम्भप्रसङ्गः,⁷³⁶ तदावरणापगमे⁷³⁷ तद्वत्⁷³⁸ सर्वेषामनावृतत्वात् । तदनुपलम्भे⁷³⁹ वा विवक्षितशब्दस्यापि तद्वदनुपलम्भः⁷⁴⁰ स्यादविशेषात्⁷⁴¹ । अथ विभिन्नम्; तन्न; सर्वशब्दानां⁷⁴² व्यापितया समानदेशत्वे समानेन्द्रियग्राह्यत्वे च आवरणभेदस्य⁷⁴³ व्यञ्जकभेदस्य चानुपपत्तेः । तथाहि– शब्दाः प्रतिनियतावरणावार्याः प्रतिनियतव्यञ्जकव्यङ्ग्या⁷⁴⁴ वा न भवन्ति, अभिन्नदेशत्वे सति एकेन्द्रियग्राह्यत्वात्, यदित्थं तत्तथा यथा एकघटवृत्तिसामान्य-सङ्ख्या-रूप-परिमाणकर्मादि, तथा चैते शब्दाः, तस्मात्तथेति । “अभिन्नदेशत्वात्” इत्युच्यमाने रूपरसादिभिर्व्यभिचारः, तेषामेकद्रव्यवृत्तित्वेऽपि प्रतिनियतव्यञ्जकप्रतीतेः, अतः “एकेन्द्रियग्राह्यत्वात्” इत्युक्तम् । तस्मिंश्चोच्यमाने भिन्नदेशव्यवस्थितघटादिनिष्ठैः सामान्यादिभिः अनेकान्तः, तन्निवृत्त्यर्थम् “अभिन्नदेशत्वात्” इत्यभिहितम् । तदतोऽनुमानात् शब्दानां प्रतिनियतव्यञ्जकव्यङ्ग्यत्वाऽव्यवस्थितेः अयुक्तमुक्तम्–

अन्यार्थं⁷⁴⁵ प्रेरितो वायुः यथान्यं न करोतिः⁷⁴⁶ वः⁷⁴⁷ । तथान्यवर्णसंस्कारशक्तो⁷⁴⁸ नान्यं करिष्यति ॥ १ ॥
[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ ८० ।] इत्यादि ।

यदि च ताल्वादयो⁷⁴⁹ ध्वनयो⁷⁵⁰ वा शब्दानां व्यञ्जकाः; तर्हि तद्व्यापारे नियमेन उपलब्धिर्न स्यात् । कारक⁷⁵¹व्यापारो⁷⁵² ह्येषः–स्वसन्निधाने नियमेन कार्यसन्निधापनं नाम, न व्यञ्जकव्यापारः । न खलु यत्र यत्र व्यञ्जकः प्रदीपादिः तत्र तत्र व्यङ्ग्यस्य घटादेः सन्निधानमुपलब्धिर्वा नियमतोऽस्ति कारक-व्यञ्जकयोरविशेषप्रसङ्गात्, चक्रादिव्यापारवैय⁷⁵³र्थ्यानुषङ्गाच्च⁷⁵⁴ । अथ घटादेरसर्वगतत्वान्न व्यञ्जकसन्निधाने नियमतः सन्निधान मुपलम्भो वा, शब्दस्य तु भवति विपर्ययात्; तदप्यचर्चिताभिधानम्;⁷⁵⁵ तत्सर्वगतत्वासिद्धेः । तथाहि–शब्दः सर्वगतो न भवति सामान्यविशेषवत्त्वे⁷⁵⁶ सति बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षत्वात् घटादिवत्⁷⁵⁷ । ततो घटादिभ्यः शब्दस्य विशेषाभावाद् उभयोः कार्यत्वं व्यङ्ग्यत्वं वाऽविशेषतोऽभ्युपगन्तव्यम् ।

किञ्च, एते⁷⁵⁸ ध्वनयः कुतः प्रतिपन्नाः येन तदधीना शब्दश्रुतिः स्यात्–प्रत्यक्षेण, अनुमानेन, अर्थापत्त्या वा ? प्रत्यक्षेण चेत्; किं श्रौत्रेण,⁷⁵⁹ स्पार्शनेन⁷⁶⁰ वा ? न तावत् श्रौत्रेण; तथा प्रतीत्यभावात् । नहि शब्दवत्⁷⁶¹ श्रोत्रे ध्वनयः प्रतिभासन्ते, विप्रतिपत्त्यभावप्रसङ्गात् । तत्र⁷⁶² तत्प्रतिभासाभ्युपगमे च अपरशब्दकल्पनावैयर्थ्यम्, ध्वनीनामेव⁷⁶³ श्रावणस्वभावतया शब्दत्वप्रसङ्गात् । अथ स्पार्शनप्रत्यक्षेण ध्वनयः प्रतीयन्ते, स्वकरपिहितवदनो हि वदन् स्वकरसंस्पर्शनेन तान्⁷⁶⁴ प्रतिपद्यते, इत्यप्यसाम्प्रतम्; वायुवत्⁷⁶⁵ ताल्वादिव्यापारानन्तरं विप्रुषामुपलम्भतः⁷⁶⁶ शब्दाभिव्यञ्जकत्वप्रसङ्गात्⁷⁶⁷ । वक्तृमुखप्रदेश एव तासां⁷⁶⁸⁷⁶⁹ प्रक्षयतः⁷⁷⁰ श्रोतृश्रोत्रप्रदेशे गमनाभावान्न तद्,⁷⁷¹ इत्यन्यत्रापि⁷⁷² समानम् । न खलु वायवोऽपि तत्र⁷⁷³ गच्छन्तः प्रत्यक्षत प्रतीयन्ते । शब्दप्रतिपत्त्यन्यथानुपपत्त्या तु प्रतीतिः उभयत्र⁷⁷⁴ तुल्या । यथा च स्तिमितभापिणो न विप्रुषामुपलम्भः⁷⁷⁵ तथा वायूपलम्भोपि नास्ति । स्तिमितस्य⁷⁷⁶ कल्पनमुभयत्र तुल्यम् । एतेन वदतो मुखाग्रस्थिततूलादेः प्रेरणोपलम्भात् अनुमानतो ध्वनीन्⁷⁷⁷ प्रतिपद्यते; इत्यपि प्रत्युक्तम्; तद्वद् विप्रुषामपि⁷⁷⁸ अतः⁷⁷⁹ प्रतिपत्तिप्रसङ्गात्⁷⁸⁰ ।

अथ अर्थापत्त्या⁷⁸¹ ध्वनयः प्रतीयन्ते; तथाहि–शब्दस्तावत् नित्यत्वात् नोत्पद्यते, सस्कृतिरेव तु क्रियते, सा च विशिष्टा नोपपद्येत यदि ध्वनयो न स्युः । उक्तञ्च–

शब्दोत्पत्तेर्निषिद्धत्वात् अन्यथानुपपत्तितः । विशिष्टसंस्कृतेर्जन्म ध्वनिभ्योऽध्यवसीय⁷⁸²ते⁷⁸³ ॥
[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ १२६-२७ ।] इति ।

तदप्यचारु;⁷⁸⁴ यतः केयं विशिष्टा संस्कृतिर्नाम–शब्दसंस्कारः,⁷⁸⁵ श्रोत्रसंस्कारः, उभयसंस्कारो वा ? त्रिविधो हि संस्कारो मीमांसकैरिष्टः ।

स्याच्छब्दस्य⁷⁸⁶ हि संस्कारादिन्द्रियस्योभयस्य⁷⁸⁷ वा ।

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ ५२ ।] स्थिरवाय्वपनीत्या⁷⁸⁸ च संस्कारोऽस्य भवन् भवेत् ।

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ ६२ ।] इत्यभिधानात् । तत्राद्यपक्षे कोऽयं शब्दसंस्कारो⁷⁸⁹ नाम–शब्दस्योपलब्धिः, आत्मभूतः कश्चिद तिशयः, अनतिशयव्यावृत्तिः, स्वरूपपरिपोष, व्यक्तिसमवायः, तद्ग्रहणापेक्षग्रहणता, व्यञ्जकसन्निधिमात्रम्, आवरणविगमो वा ? यदि शब्दस्य उपलब्धिः; कथमसौ ध्वनीनां गमिका शब्दश्रोत्रमात्रभावित्वात्तस्याः⁷⁹⁰ ? तथाप्यन्यनिमित्तकल्पने⁷⁹¹ हेतूनामनवस्थितिः । आत्मभूतः कश्चिदतिशयः⁷⁹² अनतिशयव्यावृत्तिर्वा, इत्यत्रापि अतिशयः–⁷⁹³ दृश्यस्वभाव⁷⁹⁴ एव, अनतिशयव्यावृत्तिश्च⁷⁹⁵ अदृश्यस्वभावखण्डनमेव । ते⁷⁹⁶⁷⁹⁷ च ततो⁷⁹⁸ भिन्ने, अभिन्ने वा विधीयेते ? यदि भिन्ने;⁷⁹⁹ तदा तत्करणे⁸⁰⁰ शब्दस्य न किञ्चित्कृतमिति तदवस्था अस्य⁸⁰¹ अश्रुतिः स्यात् । अथ अभिन्ने,⁸⁰² तर्हि शब्दस्यापि तद्वत्⁸⁰³ कार्यतानुपङ्गादनित्यत्वप्रसक्तिः⁸⁰⁴ । यो⁸⁰⁵ हि यस्मादभिन्नस्वभावः तत्करणे⁸⁰⁶ तस्यापि करणम् यथा अतिशयानतिशयव्यावृत्तिस्वरूपस्य, ताभ्यामभिन्नस्वभावश्च शब्द इति ।

किञ्च, श्रोत्रप्रदेश एव⁸⁰⁷ अस्य⁵⁹⁹ ध्वनिभिः सस्कारः क्रियेत,⁸⁰⁸ सर्वत्रापि वा ? प्रथमपक्षे⁸⁰⁹ तावन्मात्रक एव शब्दः स्यात् न सर्वगतः । तस्यैव⁵⁹⁹ अन्यत्र⁸¹⁰ तद्विपर्ययरूपतया⁸¹¹ अवस्थाने दृश्यादृश्यत्वप्रसङ्गान्निरंशताव्याघातः⁸¹² । दृश्येतररूपता चैकस्य ब्रह्मवाद समर्थयते, चेतनेतररूपतयापि एकस्य तद्वदवस्थित्यविरोधात्⁸¹³ । घटादेरपि चैवं सर्वगतत्वानुषङ्गः, सोऽपि हि दृश्यप्रदेशे⁸¹⁴ दृश्यः अन्यत्र चादृश्य इति वदतो न वक्त्रं वक्रीभवेत् । सर्वत्र चास्य⁵⁹⁹ सस्कारे सर्वत्र सर्वदा उपलब्धिः स्यात्, न वा क्वचित् कदाचिदविशेषात्⁸¹⁵ ।

स्वरूपपरिपोपोऽप्यनुपपन्न, नित्यस्य⁸¹⁶ स्वभावाऽन्यथाकरणासम्भवात् । करणे वा अतिशयपक्षभाविदोपानुषङ्गः । नापि व्यक्तिसमवायः;⁸¹⁷ अनभ्युपगमात्, अन्यथा⁸¹⁸ शब्दस्य सामान्यादिरू⁸¹⁹पताप्रसङ्गः⁸²⁰ । अत⁸²¹ एव न तद्ग्रहणापेक्षग्रहणता⁸²² । नापि व्यञ्जकसन्निधिमात्रम्; सर्वत्र सर्वदा सर्वप्रतिपत्तृभिः सर्वशब्दानां ग्रहणप्रसङ्गात् । आवरणविगमरूपे तु तत्संस्कारे⁸²³ युगपन्निखिलशब्दानामुपलब्धिः स्यात् । प्रतिनियतव्यञ्जकव्यङ्ग्यत्वादयमदोषः; इत्यपि मनोरथमात्रम्; तेषां तद्व्यङ्ग्यत्वस्यापास्तत्वात् ।

मा भूत्तर्हि शब्दसंस्कारोऽभिव्यक्तिः,⁸²⁴ इन्द्रियसंस्कारस्तु भविष्यति । तदुक्तम्– अथापीन्द्रियसंस्कारः⁸²⁵ सोप्यधिष्ठानदेशतः⁸²⁶ । शब्दं⁸²⁷ न श्रोष्यति श्रोत्रं तेनासंस्कृतशष्कुलि ॥ १ ॥
अप्राप्तकर्णदेशत्वात्⁸²⁸ ध्वनेर्न श्रोत्रसंस्क्रिया । अतोऽधिष्ठानभेदेन संस्कारनियमः⁸²⁹ स्थितः ॥ २ ॥

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ ६९–७१] इति; तदप्यविचारितरमणीयम्, इन्द्रियसंस्कारपक्षेऽपि⁸³⁰ सकृत् संस्कृतस्य श्रोत्रस्य युगपन्निखिलशब्दप्रकाशकत्वप्रसङ्गात् । नहि अञ्जनादिना संस्कृतं चक्षुः सन्निहितं स्वविषयं नीलधवलादिकं कञ्चित् पश्यति कञ्चिन्नेति, बलौतलादिना⁸³¹ संस्कृतं श्रोत्रं वा कांश्चेदव गकारादिवर्णान् शृणोति⁸³² कांश्चिन्नेति नियमो दृष्टः, येनात्रापि तथा कल्पना स्यात् । ततोऽयुक्तमेतत्–
यथा⁸³³ घटादेर्दीपादिरभिव्यञ्जक इष्यते । चक्षुषोऽनुग्रहादेवं ध्वनिः स्यात् श्रोत्रसंस्कृतेः⁸³⁴ ॥
न च पर्यनुयोगोऽत्र केनाकारेण सस्कृतिः । उत्पत्तावपि तुल्यत्वात् शक्तिस्तत्राप्यतीन्द्रिया ॥

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ ४२–४३] इति, प्रदीपाद्यनुगृहीतचक्षुषा युगपद् घटाद्यनेकार्थग्रहणवत् ध्वन्यनुगृहीतश्रोत्रेण एकदा अनेकशब्दग्रहणप्रसङ्गात् । प्रयोगः–श्रोत्रम्⁸³⁵ एकेन्द्रियग्राह्याऽभिन्नदेशस्थितार्थग्रहणाय प्रतिनियतसंस्कारकसंस्कार्यं न भवति इन्द्रियत्वात् चक्षुर्वत् । तन्न श्रोत्रसस्कारोऽप्यभिव्यक्तिर्घटते ।

अस्तु तर्हि उभयसंस्कारोऽभिव्यक्तिः, तत्र उक्तदोषासम्भवात् । तदुक्तम्– द्वयसस्कारपक्षे⁸³⁶ तु वृथा⁸³⁷ दोषद्वये वचः । येनान्यतरवैकल्यात्⁸³⁸ सर्वैः सर्वो न गृह्यते ॥

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ ८६-८७ ।] इति; तदप्ययुक्तम्; उक्तदोषानुषङ्गादेव;⁸³⁹ तथाहि–यदा एकवर्णग्राहकत्वेन संस्कृतं श्रोत्रं संस्कृत वर्णं प्रतिपद्यते तदा तत्रत्यसर्ववर्णानपि⁸⁴⁰ प्रतिपद्येत, सस्कृतञ्च वर्णं सर्वत्र सर्वदा⁸⁴¹ स्थितत्वेन, अन्यथा⁸⁴² तत्प्रतीतिरेव न स्यात् तदात्मकत्वात्तस्य⁸⁴³ ।

ततो नित्यैकरूपत्वे शब्दस्य आवार्यावारकभावस्य व्यङ्ग्यव्यञ्जकभावस्य वाऽनुपपत्तेः⁸⁴⁴ नावरणकृता प्रागुच्चारणादस्याऽनुपलब्धिः⁸⁴⁵ । अतः ताल्वादिव्यापारान न्तरमस्योपलम्भात् तदभावे चानुपलम्भात् तत्कार्यत्वमेव⁸⁴⁶ अभ्युपगन्तव्यम् । ननुखननाद्यनन्तरं व्योम उपलभ्यते तदभावे च नोपलभ्यते, नच⁸⁴⁷ तत्तत्का⁸⁴⁸र्यम्,⁸⁴⁹ अतोऽनैकान्तिकत्वमस्य⁸⁵⁰ । उक्तञ्च– अनैकान्तिकता⁸⁵¹ तावाद्धेतूनामिह कथ्यते । प्रयत्नानन्तरं⁸⁵² दृष्टिर्नित्येऽपि⁸⁵³ न विरुद्ध्यते ॥

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ १९]
आकाशमपि नित्यं सद् यदा भूमिजलावृतम् । व्यज्यते तदपोहेन खननोत्सेचनादिभिः ॥
प्रयत्नानन्तरं ज्ञानं⁸⁵⁴ तदा तत्रापि विद्यते⁸⁵⁵ । तेनाऽनैकान्तिको हेतुर्यदुक्तं तत्र दर्शनम्⁸⁵⁶ ॥
अथ स्थगितमप्येतदस्त्येवेत्यनुमीयते⁸⁵⁷ । शब्दोऽपि प्रत्यभिज्ञानात् प्रागस्तीत्यवगम्यते⁸⁵⁸ ॥

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ ३०–३३] इति;⁸⁵⁹ तदप्यसुन्दरम्; एकस्वभा⁸⁶⁰वत्वस्य⁸⁶¹ आकाशेऽप्यसिद्धत्वात् । तद्धि⁸⁶² तत्स्वभावं सत् स्वविपयज्ञानजननैकस्वरूपम्, तद्विपरीतं वा स्यात् ? यदि तज्जननैकस्वरूपम्; तदा तस्य न खननाद्यनन्तरमेव उपलब्धिः, किन्तु पूर्वमपि स्यात् । तद्विपरीतस्वरूपत्वे तु न कदाचनाप्युपलब्धिः स्याद्विशेषाभावात् । विशेषे⁸⁶³ वा तदेकरूपताव्याघातः⁸⁶⁴ । प्रत्यभिज्ञानाच्छब्दे प्राक्सत्त्वसिद्धिश्च लूनपुनर्जातनखकेशादावपि सामाना । कथञ्चैवं ध्वनीनामपि प्राक्सत्त्वसिद्धिर्न⁸⁶⁵ स्यात् ? य एव पूर्वमकारस्य व्यञ्जको ध्वनिः स एव पश्चादपि इति प्रतीतेः । तथा च व्यङ्ग्यवद्⁸⁶⁶ व्यञ्जकस्यापि सर्वत्र सद्भावसिद्धेः ताल्वादिव्यापारवैयर्थ्यम्,⁸⁶⁷ सर्वत्र सर्वदा व्यङ्ग्यप्रतीतिश्च स्यात् ।

एतेनेदमपि प्रत्युक्तम्–“अन्यदापि यत् शब्दस्योच्चारणं तदस्याभिव्यञ्जकम् उच्चा रणत्वात्” इत्यादि,⁸⁶⁸ ध्वनावप्यस्य समानत्वात् । तथाहि–अन्यदापि यद् ध्वनेरुच्चारणं तत्तस्याभिव्यञ्जकम्⁸⁶⁹ उच्चारणत्वात् इदानीं तदुच्चारणवत्⁸⁷⁰ ।

एतेन तावत्कालं स्थिरञ्चैनं कः पश्चान्नाशयिष्यति⁸⁷¹ । [मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ ३६६] इत्येतदपि⁸⁷² प्रत्युक्तम्, ध्वनेरपि प्रत्यभिज्ञानात् पूर्वोत्तरकालद्वयावस्थायिनः प्रसिद्धस्य पश्चात् केनचिन्नाशानुपपत्तेः ।

यदप्यभिहितम्–“विवादाध्यासितः⁸⁷³ कालो गादिसम्बद्धः कालत्वात्” इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्, गादेः⁸⁷⁴ उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य कालान्तरेऽनुपलम्भतोऽभावसिद्धेः, तत्र⁸⁷⁵ तत्सद्भावावेदकानुमानस्य बाधितपक्षतया कालात्ययापदिष्टहेतुतया च अगमकत्वात् । विद्युदादेरपि चैवं नित्यत्व स्यात्, तथाहि–विवादाध्यासितः कालो विद्युदादिसम्बद्धः, कालत्वात् विद्युदादिसम्बद्धकालवत् । प्रतीतिविरोधोऽन्यत्राप्यविशिष्टः⁸⁷⁶ । अत एव “नित्यः शब्दः श्रावणत्वात्” इत्याद्यप्ययुक्तम्;⁸⁷⁷ उदात्तादिभिर्ध्वनिधर्मैः⁸⁷⁸ अनैकान्तिकत्वाच्च,⁸⁷⁹ तेहि श्रावणत्वेऽपि अनित्या भवद्भि प्रतिज्ञाताः । तेषामश्रावणत्वे⁸⁸⁰ श्रोत्रेण शब्दगतधर्मतया उपलम्भो न स्यात्, यदश्रावणस्वरूपं न तस्य शब्दधर्मतया⁸⁸¹ श्रोत्रेणोपलम्भः यथा नीलत्वादेः, अश्रावणस्वरूपाश्च⁸⁸² उदात्तादयो ध्वनिधर्मा इति । तथा वीणादिशब्दैश्च अनैकान्तिकत्वम्, तेषामप्यनित्यत्वेऽपि श्रावणत्वात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“देशकालादिभिन्ना⁸⁸³ गोशब्दव्यक्तिबुद्धयः” इत्यादि; तदपि न साधीयः; गोशब्दलिपिबुद्ध्या⁸⁸⁴ हेतोरनैकान्तिकत्वात्, सा हि “गौः”⁸⁸⁵ इत्युत्पद्यते न च सम्प्रत्युत्पन्नगोशब्दबुद्ध्येकविषया⁸⁸⁶ इति । नचैवं विषयभेदः क्वापि प्रसिद्ध्यति, सकलबुद्धीनामभिन्नविषयत्वप्रसङ्गात्⁸⁸⁷ । तथाहि–देशकालभिन्नवस्तुबुद्धयः⁸⁸⁸ एकविषया नवाऽनेकविषया⁸⁸⁹ वस्तुबुद्धित्वात् सम्प्रत्युत्पन्नघटबुद्धिवत् । ततश्च अखिलवस्तुबुद्धीनाम् एकघटलक्षणवस्तुविषयत्वे घटबुद्धित्वमेव स्यात् न गोशब्दबुद्धित्वम् । अतः कथं देशादिभिन्नगोशब्दव्यक्तिबुद्धीनां धर्मित्वम्, कथं वा गोशब्दबुद्धित्वं हेतुः, सम्प्रत्युत्पन्नगोशब्दबुद्धिवदिति दृष्टान्तो वा सिद्ध्येत् यतोऽनुमानं स्यात् ? अथ गवाश्वादिवस्तुभेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् तद्बुद्धीनामेकघटविषयत्वे साध्ये “वस्तुबुद्धित्वात्” इत्यस्य कालात्ययापदिष्टत्वम् अग्नेरनुष्णत्वे द्रव्यत्ववदित्युच्यते, यद्येवम्,⁸⁹⁰ उदात्तादिधर्मभेदेन गोशब्दव्यक्तिभेदस्यापि प्रत्यक्षसिद्धत्वात् तद्बुद्धीनामपि एकविषयत्वे साध्ये “गोरित्युत्पद्यमानत्वात्” इत्यस्यापि कालात्ययापदिष्टत्वं स्यात् ।

यदप्यभिहितम्–“ह्यस्तनो⁸⁹¹ गोशब्दोऽद्याप्यनुवर्त्तते” इत्यादि, तदप्यभिधानमात्रम्; ह्यस्तनाऽद्यतनगोशब्दयोर्भेदस्य⁸⁹² प्रत्यक्षप्रसिद्धत्वेन⁸⁹³ तदभेदप्रसाधनस्य कालात्ययापदिष्टत्वात् । कथमन्यथा ह्यस्तनाऽद्यतनविद्युत्प्रकाशयोरपि एकत्वन्न स्यात् । शक्यं हि वक्तुं ह्यस्तनो विद्युत्प्रकाशोऽद्याप्यनुवर्त्तते विद्युत्प्रकाशत्वात् अद्यतनविद्युत्प्रकाशवदिति । अथ तीव्रा विद्युत्⁸⁹⁴ तीव्रतरा तीव्रतमेति प्रत्यक्षतः तीव्रादिधर्मात्मकतया विद्युत्प्रकाशस्य विभिन्नस्वभावस्य प्रतीतेः न तदैक्यप्रसाधकमनुमानं गमकम्; तदन्यत्रापि समानम्–गोशब्दस्यापि तीव्रादिधर्मोपेतस्य श्रोत्रप्र⁸⁹⁵त्यक्षे⁸⁹⁶ प्रतिभासनात् । तद्धर्मस्य⁸⁹⁷ अत्रौपाधिकत्वे⁸⁹⁸ विद्युत्यपि अस्य⁸⁹⁹ तदस्तु विशेषाभावात् । अथ शुद्धायाः⁹⁰⁰ विद्युतः कदाचिदप्यसंवेदनात् न तत्रास्यौपाधिकत्वम्;⁹⁰¹ तदेतत् शब्देऽप्यविशिष्टम्, नहि तद्धर्मशून्यः⁹⁰²⁹⁰³ सोपि⁹⁰⁴ स्वप्नेऽपि प्रतिभासते । एतेन “अद्यतनो वा गोशब्दः ह्योऽप्यासीत्” इत्यादि⁹⁰⁵ प्रतिव्यूढम्; न्यायस्य समानत्वात् ।

यदप्युक्तम्–“शब्दो⁹⁰⁶ वाचको दीर्घकालावस्थायी” इत्यादि; तदपि चेष्टया⁹⁰⁷ अनैकान्तिकम्, तस्याः सम्बन्धबलेन अर्थमतिहेतुत्वेऽपि दीर्घकालावस्थायित्वाभावात् ।

एतेन “यस्त्वस्थिरः स सम्बन्धबलेन नार्थं बोधयति”⁹⁰⁸ इत्यादि⁹⁰⁹ प्रत्याख्यातम्, चेष्टायाः सम्बन्धबलेन अर्थबोधकत्वेऽपि तादात्विकनिमित्तत्वसम्भवात् । ततोऽयुक्तमेतत्– कञ्चित्कालं स्थिरः शब्दः सर्वकालमपि⁹¹⁰ स्थिरः ।
विनाशहेतुशून्यत्वात् सामान्याकाशकालवत् ॥

[ ] इति, यतः कञ्चित्कालावस्थायित्व किम् उपलम्भकालावस्थायित्वमभिप्रेतम्,⁹¹¹ अतीतवर्त्तमानकालावस्थायित्वं वा ? प्रथमपक्षे चेष्टाया विद्युदादेश्च सर्वकालमपि स्थायित्वप्रसङ्गः, तथाविधकियत्कालस्थिरत्वस्य तत्राप्यविशेषात् । अतीतवर्त्तमानकालावस्थायित्वञ्चास्य⁵⁹⁹ न कुतश्चित् सिद्ध्यति इत्युक्त प्रागेव । हेतुश्चात्रासिद्ध, शब्दस्य⁹¹² कादाचित्कतया विनाशहेतुशून्यत्वानुपपत्तेः । यत् कादाचित्कं न तत् विनाशहेतुशून्यम् यथा विद्युदादि, कादाचित्कश्च शब्द इति ।

यदपि–“विवादाध्यासितः कालो गादिशब्दशून्यो न भवति” इत्याद्युक्तम्⁹¹³;⁹¹⁴ तदपि⁹¹⁵ विद्युदादौ समानत्वादयुक्तम् । तथाहि–विवादाध्यासितः कालो विद्युदादिशून्यो न भवति कालत्वात् तत्सत्त्वोपेतकालवत् । प्रत्यक्षबाधनम् उभयत्र⁹¹⁶ तुल्यम् ।

यदप्युक्तम्–“नित्यः⁹¹⁷ शब्दः ततोऽर्थप्रतिपत्त्यन्यथानुपपत्तेः” इत्यादि, तदप्यविचारितरमणीयम्, धूमादिवदनित्यस्याप्यस्य⁹¹⁸ सादृश्यतोऽर्थप्रतिपादकत्वोपपत्तेः । न खलु “य एव सङ्केतकाले दृष्टः तेनैव अर्थप्रतीतिः कर्त्तव्या” इति नियमोऽस्ति, महानसदृष्टधूमसदृशादपि पर्वतधूमाद् वह्निप्रतिपत्तिप्रतीतेः । न च पर्वतमहानसप्रदेशवर्तिन्योः धूमव्यक्त्योरैक्यं सम्भवति, प्रतीतिविरोधात्, सर्वस्य⁹¹⁹ सर्वगतत्वानुषङ्गाच्च । अथ धूमसामान्यस्य अत्र गमकत्वम्, शब्दसामान्यस्य अन्यत्र वाचकत्वं किन्न स्यात् ? ननु शब्दसामान्यस्य वाचकत्वे शब्दस्य किमायातम् ? तर्हि धूमसामान्यस्याप्यनुमापकत्वे धूमस्य किमायातम् ? अथ धूमात्तस्याऽभेदात्⁹²⁰ तदनुमापकत्वे धूमस्याप्यनुमापकत्वम्, तर्हि शब्दात् तत्सामान्यस्याप्यभेदात्⁹²¹ तद्वाचकत्वे तस्यापि वाचकत्वमस्तु अविशेषात् । अथ शब्दे⁹²² सामान्यमेव नास्ति तत्कथमस्य वाचकत्वमुच्यते, धूमेऽपि⁹²³ तर्हि तन्नास्ति तत्कस्य गमकत्वमुच्येत ? अथ⁹²⁴ तद्भेदस्य प्रमाणसिद्धत्वात् “धूमो धूमः” इत्यसन्दिग्धाऽबाध्यमानाऽनुगतप्रतीतिदर्शनात् अस्ति तत्र तत्,⁹²⁵ तदेतदन्यत्रापि समानम् । ननु शब्दव्यक्तीनां प्रत्यक्षतो भेदप्रसिद्धेः⁹²⁶ तत्र इष्टमेव शब्दत्वसामान्यम्, गादीनां तु एकैकव्यक्तिकत्वेन⁹²⁷ भेदाभावान्न तत्र गत्वादिसामान्यं सम्भवतीति तत्र⁹²⁸ तस्यं वाचकत्वाभावः, तदप्यसाम्प्रतम्, तेषामपि⁹²⁹ उदात्तादिभेदतो नानाव्यक्तिकत्वसम्भवाद् गत्वादिसामान्यसद्भावोपपत्तेः । “ध्वनिधर्मा एव उदात्तादयः” इति च मनोरथमात्रम्, तेषां⁸⁸⁰ तद्धर्मत्वस्य प्रागेव कृतोत्तरत्वात् । ततोऽनित्यपक्षेऽपि इत्थं शब्दादर्थप्रतिपत्तेरुपपत्तेः नार्थापत्तितोऽपि तन्नित्यत्वसिद्धिः । अतोऽयुक्तमुक्तम्–अर्थापत्तिरियं चोक्ता [मी॰ श्लो॰] इत्यादि । प्रसाधितञ्च नित्यसम्बन्धपरीक्षावसरे अनित्यत्व एव शब्दस्य वाचकत्वमित्यलमतिप्रसङ्गेन ।

यच्चान्यदुक्तम्–“सादृश्यस्य⁹³⁰ विचार्यमाणस्यानुपपत्तेः” इत्यादि; तदप्यनल्पतमोविलसितम्; तस्य आबालमबाधप्रतीतिगोचरचारितया अपह्नोतुमशक्यत्वात् । एकस्य⁹³¹ हि स्वसामग्रीतो यादृशः परिणामः तादृश एवापरस्य सादृश्यं यमलकवत् । तच्च व्यक्तिभ्यो भिन्नमभिन्नञ्च सामान्यपरीक्षाप्रघट्टके सप्रपञ्चं प्रपञ्चितमिति⁹³² कृतं पुनः प्रसङ्गेन । ततो यद् यद्रूपतया कुतश्चिदपि प्रमाणान्न प्रतीयते न तत्तद्रूपतयाऽभ्युपगन्तव्यम् यथा⁹³³ जगद् अद्वैतरूपतया, सर्वथा नित्यस्वभा⁹³⁴वतया⁹³⁵ न प्रतीयते च कुतश्चित्प्रमाणात्⁹³⁶ शब्द इति । तदनित्यस्वभावतायां तु प्रमाणसद्भावात् तद्रूपतयाऽसौ अभ्युपगन्तव्यः ।

तच्च प्रमाणम्–अनित्यः⁹³⁷ शब्दः कृतकत्वात्, यत्कृतकं तदनित्यं⁹³⁸ दृष्टं यथा घटः, कृतकश्चायमिति । न चेदमसिद्धम्; तथाहि–कृतकः शब्दः, कारणान्वयव्यतिरेकानु विधायित्वात्, यदित्थं तदित्थं यथा घटः, तथा⁹³⁹ च शब्दः, तस्मात्तथेति । नचेदमप्यसिद्धम्, ताल्वादिकारणव्यापारे सत्येव अस्यात्मलाभोपलम्भात्⁵⁹⁹ तदभावे चानुपलम्भात् मृद्दण्डादिकारणव्यापारभावाभावयोः घटस्य आत्मलाभाऽलाभोपलम्भवत् । न च तद्व्यापारे⁹⁴⁰ तदभिव्यक्तेरेव आत्मलाभो न शब्दस्य इत्यभिधातव्यम्, तस्याः प्रागेव प्रपञ्चतोऽपास्तत्वादिति ॥ छ ॥

तदेव वर्णानां पौरुषेयत्वप्रसिद्धौ पदवाक्यानामनायासतः तत्प्रसिद्ध्यति तदात्मकत्वात्तेषाम्⁹⁴¹ । नन्वस्तु लौकिकानां तेषां⁹⁴² तत्सिद्धिः⁹⁴³ न वैदिकानामिति चेत्, न; तदत्यन्तवैलक्षण्याप्रतीतेः⁹⁴⁴ । य एव हि लौकिका शब्दाः त एव वैदिकाः [शाबरभा॰ १ । ३ । ३०] इत्यभ्युपगमव्याघातप्रसङ्गाच्च⁹⁴⁵ । तदपौरुषेयत्वप्रसाधकप्रमाणाभावाच्च; न च तदभावोऽसिद्धः, यतः तत्प्रसाधक प्रमाण प्रत्यक्षम्, अन्यद्वा भवेत् ? न तावत्प्रत्यक्षम्; तस्य शब्दस्वरूपमात्रग्रहणे चरितार्थत्वेन तत्पौरुषेयत्वाऽपौरुषेयत्वग्राहकत्वाऽसम्भवात् ।

किञ्च, अनादिसत्त्वस्वरूपमपौरुषेयत्वम्,⁹⁴⁶ तत्कथम् अक्षप्रभवप्रत्यक्षपरिच्छेद्यम् ? अक्षाणां प्रतिनियतरूपादिगोचरचारितया अनादिकालेनाऽसम्बन्धात् तत्कालसम्बद्धसत्त्वेनाप्यसम्बन्धतः⁹⁴⁷ तज्ज्ञा⁹⁴⁸नाऽहेतुत्वात्⁹⁴⁹ ।

वेदस्य अपौरुषेयत्वमुररीकुर्वता मीमासकाना पूर्वपक्ष–

ननु मा भूत् प्रत्यक्षतस्तदपौरुषेयत्वसिद्धिः, अनुमानात्तु सा भविष्यति । तच्चानुमानम्–अपौरुषेयो⁹⁵⁰ वेदः कर्त्तुः स्मरणयोग्यत्वे सति अस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वाद् व्योमवत् । न चायमसिद्धः; वेदकर्त्तुः कदाचित्⁹⁵¹ केनचित् स्मरणाभावात् । सतश्चास्य⁹⁵² तदर्थानुष्ठानसमये⁹⁵³ अनुष्ठातॄणामनिश्चितप्रामाण्यानां तत्प्रामाण्यप्रसिद्धये स्मरणं स्यात् । ये हि यदर्थानुष्ठाने प्रवर्त्तन्ते ते अवश्यं तच्छास्त्रकर्त्तारमनुस्मरन्ति यथा अष्टकाद्यर्थानुष्ठानार्थिन⁹⁵⁴ तत्प्रणेतारं मनुम्, वेदविहितार्थानुष्ठाने बहुवित्तव्ययायाससाध्याऽग्निष्टोमादिकर्मलक्षणे प्रवर्त्तन्ते च प्रेक्षापूर्वकारिणः, अतस्तेषां महती तत्कर्त्तृस्मरणापेक्षा । तेहि अदृष्टफलेषु कर्मसु एवं निःसशयाः प्रवर्त्तेरन् यदि तेषां तद्विषयः सत्यतानिश्चयः स्यात् । न चासौ तदुपदेष्टुः स्मरणाभावे घटते पित्राद्युपदेशवत् । यथैव हि पित्रादिकमुपदेष्टार स्मृत्वा स्वयमदृष्टफलेष्वषि कर्मसु तदुपदेशात् “पित्रादिभिरेतदुपदिष्ट तेनाऽनुष्ठीयते” इति, एवं वैदिकेष्वपि कर्मसु अनुष्ठीयमानेषु कर्त्तुः स्मरणं स्यात् । न चाभियुक्तानामपि वेदार्थानुष्ठातॄणां त्रैवर्णिकानां तत्स्मरणमस्ति, अतोऽसौ तत्र नास्तीति निश्चीयते ।

छिन्नमूलत्वाच्च तत्र⁹⁵⁵ कर्त्तृस्मरणाभावः । स्मरणस्य हि अनुभवो मूलम्, न चासौ⁹⁵⁶ वेदे कर्त्तृविषयत्वेन विद्यते तत्कथं तत्स्मरणसम्भावनाशङ्काऽपि ? न च रचनावत्त्वेन अत्र भारतादिवत् कर्त्तृसद्भावप्रसिद्धेर्नास्य छिन्नमूलत्वमित्यभिधातव्यम्; वेदरचनाया⁹⁵⁷ कर्त्तृपूर्वकरचनाविलक्षणत्वात् । न च रचनामात्रस्यात्रोपलम्भात्⁹⁵⁸ कर्त्रनुमानं युक्तम्, जगतो बुद्धिमद्धेतुकत्वानुमानानुषङ्गतोऽनिष्टसिद्धिप्रसङ्गात् । अतो यादृशी रचना कर्त्रन्वयव्यतिरेकानुविधायिनी प्रतिपन्ना तादृश्येव परिदृश्यमाना कर्त्तारमनुमापयति इत्यभ्युपगन्तव्यम् । तत्कथ वेदे ततः⁹⁵⁹ कर्त्रनुमानशङ्काऽपि सम्भाव्यते ? अतो वैदिकी रचना अपौरुषेयी दृष्टकर्त्तृकरचनाविलक्षणत्वात् आकाशवदिति । तथा– वेदाध्ययन⁹⁶⁰ सर्व गुर्वध्ययनपूर्वकम् ।
वेदाध्ययनवाच्यत्वादधुनाऽध्ययनं यथा ॥

[मी॰ श्लो॰ वाक्याधि॰ श्लो॰ ३६६]
अतीतानागतौ कालौ वेदकारविवर्जितौ⁹⁶¹ ।
कालत्वात्तद्यथा⁹⁶² कालो वर्त्तमानः समीक्षक्ष्यते ॥ [ ]

इत्यतोप्यस्य अपौरुषेयत्वसिद्धिः⁹⁶³ । ✢नन्वा⁹⁶⁴प्तप्रणीतत्वाभावे⁹⁶⁵ कथमस्य⁹⁶⁶ प्रामाण्यं स्यादिति चेत् ? “अपौरुपेयत्वादेव” इति व्रूमः । वचनस्य⁹⁶⁷ पुरुषदोषानुप्रवेशेनैव अप्रामाण्यप्रसिद्धेः✢ । तदुक्तम्–

शब्दे⁹⁶⁸ दोषोद्भवस्तावद् वक्त्रधीन इति⁹⁶⁹ स्थितम् । तदभावः क्वचित्तावद् गुणवद्वक्तृकत्वतः⁹⁷⁰ ॥
तद्गुणैरपकृष्टानां शब्दे⁹⁷¹ सङ्क्रान्त्यसम्भवात् । यद्वा वक्तुरभावेन न स्युर्दोषा निराश्रयाः ॥

[मी॰ श्लो॰ चोदना॰ श्लो॰ २६, ६३] न च आप्तगुणसङ्क्रान्त्यैव शब्दस्य प्रामाव्यम्, वेदे च आप्तप्रणीतत्वाभावतः तत्सङ्क्रान्त्यसम्भवान्न प्रामाण्यमित्यभिधातव्यम्; यतो नात्र⁹⁷²⁹⁷³ आप्तगुणसङ्क्रान्त्या प्रामाण्यम् शब्दोच्चारणमात्रे तस्य⁹⁷⁴ व्यापारात्, शब्दस्तु स्वमहिम्नैव अवितथामर्थप्रतिपत्तिं कुर्वाणः प्रमाणम् । न चैवमनाप्तस्यापि तदुच्चारणमात्रे व्यापारात् शब्दः स्वमहिम्नैवासत्यप्रतीति कुर्वाणः अप्रमाणमित्यभिधातव्यम्; अनाप्तप्रणीतत्वादिदोषाणाम् अप्रामाण्योत्पादनादन्यप्रयोजनाभावात्, आप्तप्रणीतत्वादिगुणानां⁹⁷⁵ तु दोषापसारणे व्यापारात् स्वतः प्रामाण्यं वेदे आप्तानाप्तप्रणीतत्वाभावान्न प्रामाण्यमप्रामाण्यं वा; इत्यप्यसुन्दरम्; यत्र⁹⁷⁶ हि पुरुषकृता पदानुपूर्वी तत्र तदपेक्षं प्रामाण्यमप्रामाण्यं वा स्यात्, वेदानुपूर्व्यास्तु नित्यत्वात् स्वसामर्थ्येनैवार्थावबोधकत्वा⁹⁷⁷त्⁹⁷⁸ तन्निरपेक्षं⁹⁷⁹ प्रामाण्यम् । नहि तादृशीमानुपूर्वी कश्चित् कर्त्तुं क्षमः अन्यत्राऽभिव्यक्तेः⁹⁸⁰ । पूर्वसिद्धानुऽपूर्वीतोऽपू⁹⁸¹र्वानुपूर्वीकरणे⁹⁸² च कस्यचित् स्वातन्त्र्यासम्भवात् । कुर्वाणो वा तां⁹⁸³ तदध्येतृभिः अन्यैर्वा⁹⁸⁴ निवार्येत । उक्तञ्च–

अन्यथाकरणे चास्य बहुभ्यः⁹⁸⁵ स्यान्निवारणा⁹⁸⁶ । [मी॰ श्लो॰ चोदनासू॰ श्लो॰ १५०] इति ।

वेदाऽपौरुषयेत्वस्य प्रतिविधानम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“कर्त्तुः⁹⁸⁷ स्मरणयोग्यत्वे सति अस्मर्यमाणकर्तृकत्वात्” इत्यादि, तदसमीचीनम्, यतः⁹⁸⁸ किमिदम् अस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वन्नाम– किं कर्त्तृस्मरणाभावः, अकर्त्तृकत्वं वा ? प्रथमपक्षे व्यधिकरणासिद्धो⁹⁸⁹ हेतु, कर्त्तृस्मरणाभावो हि आत्मनि वर्त्तते अपौरुषेयत्वं तु वेदे इति । अज्ञातासिद्धश्च,⁹⁹⁰ तद्ग्राहकप्रमाणावात् । नहि प्रत्यक्ष तद्ग्राहकम्; प्रतिनियतरूपादिगोचरचारितया अभावे तस्य प्रवृत्त्यसभवात् । सम्भवे वा अभावप्रमाणकल्पनाऽनर्थक्यम् तत्साध्यस्य⁹⁹¹ अध्यक्षादित एव प्रसिद्धेः । अभावप्रमाणात्तत्सिद्धौ⁹⁹² तु तत्र तदुत्पत्तौ⁹⁹³ कारणं वाच्यम्, निष्कारणस्य⁹⁹⁴ कार्यस्योदयानुपपत्तेः । गृहीत्वा⁹⁹⁵ वस्तुसद्भाव स्मृत्वा च प्रतियोगिनम् ।
मानस नास्तिताज्ञानं जायतेऽक्षानपेक्षया ॥ [मी॰ श्लो॰ अभाव॰ श्लो॰ २७]

इति तत्कारणमस्तीति चेत्; ननु अत प्रादुर्भूतमभावप्रमाणं तदभावं⁹⁹⁶ निराश्रयम्, साश्रयं वा प्रसाधयेत् ? न तावन्निराश्रयम्; “गृहीत्वा वस्तुसद्भावम्” इत्यभिधानात् । अनेन⁹⁹⁷ हि निषेध्याधारवस्तुग्रहणमभिदधता भट्टेन निषेध्या⁹⁹⁸भावाश्रयः⁹⁹⁹ सूचित एव, अन्यथा प्रतिनियतवृत्तितया कर्त्तृस्मरणाभावसिद्धिः ततोऽतिदुर्लभा¹⁰⁰⁰ । यन्निराश्रयं न तत् प्रतिनियतवृत्ति यथा आकाशम्, निराश्रयश्च भवद्भिरभिप्रेतोऽभावप्रमाणात्प्रसिद्ध्यन् कर्त्तृस्मरणाभाव इति ।

अथ साश्रयोऽसौ प्रसाध्यते; ननु कोऽस्य¹⁰⁰¹ आश्रयः–स्वात्मा, सर्वप्रमातारो वा ? यदि स्वात्मा “अमुष्मिन्मदीय आत्मनि वेदकर्त्तृस्मरणं नास्ति” इति; किमेतावता सिद्धम् ? पदार्थजातस्य अनेकस्य अत्र¹⁰⁰² स्मरणं नास्ति, न चैतावता तस्याभावः सिद्ध्यति । ममानुष्ठातुरवश्यं¹⁰⁰³ स्मर्त्तव्योऽसौ,¹⁰⁰⁴ यदा स्मृतिपथप्रस्थायी न भवति तदाऽसन्; इत्यप्यसारम्; भवत्स्मरणाभावमात्रेण अर्थाभावाऽसिद्धेः¹⁰⁰⁵ । तस्य¹⁰⁰⁶ स्वयं निहितेऽवश्यं स्मर्त्तव्ये क्वचिद् द्रव्यादौ विद्यमानेऽपि सद्भावेन अनेकान्तात् । तथा व्याधितेन उपयुज्यमानमौषधं स्वयं धृतं महत्यामप्यर्थितायां न स्मर्यते, नचैतावता तस्याऽभाव¹⁰⁰⁷ इत्यनेन चाऽनेकान्तः¹⁰⁰⁸ । अथ सर्वप्रमातारः; ननु¹⁰⁰⁹ “त्रैलोक्योदरवर्त्तिनः प्रमातारो वेदकर्त्तारं न स्मरन्ति” इत्यसर्वविदो वेदनानुपपत्तिः । उपपत्तौ वा सर्ववेदित्वप्रसङ्गः ।

किञ्च,¹⁰¹⁰ सर्वप्रमातृदेशान्¹⁰¹¹ गत्वा तांश्च¹⁰¹² पृष्ट्वा तत्र¹⁰¹³ स्मरणाभावः प्रतीयेत,¹⁰¹⁴ अन्यथा वा ? न तावदन्यथा, गत्वा¹⁰¹⁵ गत्वा तु तान् देशान् [मी॰ श्लो॰ अर्था॰ श्लो॰ ३८] इत्यस्य विरोधानुषङ्गात् । गत्वा चेत्; ननु तत्र¹⁰¹⁶ तेषु¹⁰¹⁷ पृष्टेषु “न स्मरामः” इति प्रतिवचनञ्च व्रुवाणेष्वपि कः समाश्वासः पुरुषवचसामप्रामाण्येन अर्थतथाभावानुपपत्तेः ? न च सर्वेषामाप्तताप्रतिपत्तिरस्ति, यतः तद्गुणसङ्क्रान्त्या तत्र¹⁰¹⁸ प्रामाण्यं स्यात्; तत्प्रतिपत्तेरेव असर्वविदो युगपत्क्रमेण वाऽसम्भवात् ।

किञ्च, अभावप्रमाणस्य तत्र प्रवृत्तिः यत्र वस्तुसत्तावबोधकं प्रमाणपञ्चकं न प्रवर्त्तते । प्रमाणपञ्चकं यत्र वस्तुरूपे न जायते ।
वस्तुसत्त्वावबोधार्थं¹⁰¹⁹ तत्राभावप्रमाणता¹⁰²⁰ ॥ [मी॰ श्लो॰ अभाव॰ श्लो॰ १]

इत्यभिधानात् । वेदे च आत्मनः¹⁰²¹ कर्त्तृसद्भावावेदके सति कथं तत्प्रवृत्तिः¹⁰²² ? स हि रुद्र वेदकर्त्तारम् । [ ]

यो ब्रह्माण विदधाति पूर्व वेदांश्च प्राहिणोति । [श्वेताश्व॰ ६ । १८]

तथा प्रजापतिः सोम राजानमन्वसृजत, ततः त्रयो वेदा अन्वसृज्यन्त । [ ]

इत्यादिको¹⁰²³ वेदः कर्त्तृसद्भावावेदकः अनेकधा श्रूयते । स्वरूपासिद्धश्चायं¹⁰²⁴ हेतुः, पौराणिका हि वेदस्य ब्रह्मकर्त्तृत्वं स्मरन्ति– प्रतिमन्वन्तरञ्चैव¹⁰²⁵ श्रुतिरन्या विधीयते । [मत्स्यपु॰ १४५ । ५८]

अनन्तरं तु वक्त्रेम्यो वेदास्तस्य विनिःसृताः । [ ]

इत्यभिधानात् । यौगा रुद्रकर्त्तृकत्वम्,¹⁰²⁶ जैनाः कालासुरकर्त्तृकत्वम्¹⁰²⁷ ।

स्मृतिपुराणादिवच्च ऋषिनामाङ्किताः¹⁰²⁸ काण्व-माध्यन्दिन-तैत्तिरीयादयः शाखाभेदाः कथमस्मर्थमाणकर्त्तृकाः ? तथाहि–एताः¹⁰²⁹ तत्कृतत्वात् तन्नामभिरङ्किताः, तद्दृष्टत्वात्, तत्प्रकाशितत्वाद्वा ? तत्राद्यपक्षे कथमासामपौरुषेयत्वम् अस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वं वा स्यात् ? उत्तरपक्षद्वये यदि तावदुत्स¹⁰³⁰न्ना¹⁰³¹ शाखा कण्वादिना दृष्टा प्रकाशिता वा तदा कथमस्याः¹⁰³² सम्प्रदायाविच्छेदः अतीन्द्रियार्थदर्शिनः प्रतिक्षेपश्च स्यात् ? अथ अनवच्छिन्नैव सा सम्प्रदायेन दृष्टा प्रकाशिता वा; तर्हि यावद्भिरुपाध्यायैः¹⁰³³ सा दृष्टा प्रकाशिता वा तावतां नामभिः तस्याः किन्नाङ्कितत्वं स्यादविशेषात् ?

अथोच्यते–अस्ति¹⁰³⁴ यौगादीनां¹⁰³⁵ वेदे कर्त्तृस्मरणं किन्तु सविगानं¹⁰³⁶ तत्कर्तृविशेषे^10371038 विप्रतिपत्तेः अतोऽप्रमाणमिति; तदप्युक्तिमात्रम्; यतः¹⁰³⁹ कर्तृविशेषे विप्रतिपत्तेः तद्विशेषस्मरणमेवाप्रमाणं स्यान्न कर्तृमात्रस्मरणम्, अन्यथा कादम्बर्यादीनामपि कर्तृविशेषे विप्रतिपत्तेः §कर्त्तृमात्रस्मरणस्याप्रमाणत्वेन¹⁰⁴⁰ अस्मर्यमाणकर्त्तृक✢त्वस्य⁹⁶⁴ तदापि तत्रापि¹⁰⁴¹ गतत्वादनेकान्तः । अथ^10421043 वेदे कर्त्तृ✢विशेषे विप्रतिपत्तिवत् कर्त्तृमात्रेऽपि विप्रतिपत्तेः तन्मात्रस्मरणमप्यप्रमाणं कादम्बर्यादीनां तु कर्त्तृविशेषे एव विप्रतिपत्तेः तत्प्रमाण¹⁰⁴⁴मित्यतो¹⁰⁴⁵ नानेकान्तः, ननु¹⁰⁴⁶ वेदे सौगतादयः कर्तारं स्मरन्ति न मीमांसकाः इत्येवं कर्त्तृमात्रे विप्रतिपत्तेः§ यदि तदप्रमाणम्,¹⁰⁴⁴ तर्हि तद्वत्¹⁰⁴⁷ तदस्मरणमप्यप्रमाणं¹⁰⁴⁸ किन्न स्यात् विप्रतिपत्तेरविषेशात् । तथा चायमसिद्धो¹⁰⁴⁹ हेतुः ।

विरुद्धश्च, स्मर्यमाणकर्त्तृकत्वाऽस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वयोः कार्यधर्मतया विपक्ष¹⁰⁵⁰ एव वर्त्तमानत्वात् । कार्यमेव हि किञ्चित् स्मर्यमाणकर्त्तृकं दृष्टं घटादि, किञ्चिदस्मर्यमाणकर्त्तृकं जीर्णकूपादि । ततश्च कृतको वेदः अस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वात् जीर्णकूपादिवत् । नहि¹⁰⁵¹ नित्यं वस्तु स्मर्यमाणकर्त्तृकमस्मर्यमाणकर्तृकं वा प्रतिपन्नम्, किन्तु अकर्त्तृकमेव । कालात्ययापदिष्टश्च, श्रुतिस्मृतिबाधितपक्षनिर्देशानन्तरं प्रयुक्तत्वात् । तन्न कर्त्तृस्मरणाभावलक्षणमस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वं घटते ।

नापि अकर्त्तृकत्वलक्षणम्, अशब्दार्थत्वात् । नहि अस्मर्यमाणकर्त्तृत्वशब्दस्य¹⁰⁵² अकर्त्तृकत्वमर्थो लोके शास्त्रे वा प्रसिद्धः । प्रसिद्धौ वा साध्याविशिष्टत्वम्¹⁰⁵³ । अस्तु वाऽविचारितमणीयमस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वम्, तथापि तद्¹⁰⁵⁴ वादिनः, प्रतिवादिनः, सर्वस्य वा सम्बन्धि हेतुः स्यात् ? यदि वादिनः, तदनैकान्तिकम्,¹⁰⁵⁵ वटे वटे वैश्रवणः [ ] इत्यादिषु विद्यमानकर्त्तृकेष्वपि प्रयोजनाभावात् मीमांसकैरस्मर्यमाणकर्त्तृकेषु अस्य सद्भावात् । ननु वेदे कर्त्रभावपूर्वकमस्मर्यमाणकर्त्तृत्वं¹⁰⁵⁶ हेतुः, तच्चात्र¹⁰⁵⁷ नास्ति कर्त्रनुपलम्भमात्रपूर्वकत्वात्तत्र¹⁰⁵⁸ तस्य¹⁰⁵⁹ तत्कथमनैकान्तिकत्वम् ? इत्यपि मनोरथमात्रम्, यतः कुतोऽत्र¹⁰⁶⁰ कर्त्रभावसिद्धिः–प्रमाणान्तरात्, अत एव वा ? यदि प्रमाणान्तरात्, तदाऽस्य¹⁰⁶¹ आनर्थक्यम् । अत एव चेत्, अन्योन्याश्रयः–अतो हि अनुमानात् तदभावसिद्धौ¹⁰⁶² तत्पूर्वकमस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वं सिद्ध्यति, तत्सिद्धौ¹⁰⁶³ च अतोऽनुमानात्तदभावसिद्धिरिति । अथ प्रतिवादिनः सम्बन्धि तत्¹⁰⁶⁴ हेतुत्वेन विवक्षितम्, तदसिद्धम्, तत्र हि प्रतिवादी स्मरत्येव कर्त्तारम् । एतेन सर्वस्याऽस्मरणं प्रत्याख्यातम्, सर्वात्मज्ञानविज्ञानरहितो¹⁰⁶⁵ वा कथं सर्वस्य तत्र¹⁰⁶⁶ कर्त्रस्मरणमवैति ? अतोऽस्य अज्ञातासिद्धत्वम्,¹⁰⁶⁷ सतोऽप्यस्य¹⁰⁶⁸ असर्वविदा ज्ञातुमशक्यत्वात् ।

यदप्युक्तम्–“ये¹⁰⁶⁹ हि यदर्थानुष्ठाने प्रवर्त्तन्ते तेऽवश्यं तच्छास्त्रकर्त्तारमनुस्मरन्ति” इत्यादि, तदप्यनल्पतमोविलसितम्, नियमाभावात्¹⁰⁷⁰ । न हि “यो धर्मशीलः” [ ] इत्यादिवाक्येभ्यः तदर्थानुष्ठाने प्रवर्त्तमानानामनुष्ठातॄणां तत्कर्त्तृस्मरणमस्ति,¹⁰⁷¹ तदन्तरेणापि धर्मशीलताद्यर्थानुष्ठाने महापुरुषार्थोपयोगिन्यैहिकपारत्रिकभयाऽभावहेतौ¹⁰⁷² प्रवृत्तिप्रतीतेः ।

यच्चान्यदुक्तम्–“छिन्नमूलत्वाच्च”¹⁰⁷³ इत्यादि, तदप्यसुन्दरम्, यतः अध्यक्षेणानुभावाभावात्¹⁰⁷⁴ तत्र¹⁰⁷⁵ तच्छिन्नमूलम्,¹⁰⁷⁶ प्रमाणान्तरेण वा ? अध्यक्षेण चेत्; किं भवत्सम्बन्धिना,¹⁰⁷⁷ सर्वसम्बन्धिना वा ? यदि भवत्सम्बन्धिना, तर्हि आगमान्तरेऽपि कर्त्तृसद्भावग्राहकत्वेन भवत्प्रत्यक्षस्याऽप्रवृत्तेः तत्क¹⁰⁷⁸र्त्तृस्मरणस्य¹⁰⁷⁹ छिन्नमूलत्वेन अस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वस्य भावाद् व्यभिचारी हेतुः । अथ¹⁰⁸⁰ तत्र¹⁰⁸¹ तद्ग्राहकत्वेन अस्मत्प्रत्यक्षस्याप्रवृत्तावपि परैः कर्त्तृसद्भावाभ्युपगमान्न व्यभिचारः, तन्न, परकीयाभ्युपगमस्य भवतोऽप्रमाणत्वात्,¹⁰⁸² अन्यथा वेदेऽपि परैस्त¹⁰⁸³त्सद्भावाभ्युपगमात्¹⁰⁸⁴ अस्मर्यमाणकर्त्तृकत्वादित्यसिद्धो हेतुः स्यात् । सर्वसम्बन्धिना चेत्; सोऽसिद्धः, अर्वाग्दृशा तस्यावसातुमशक्यत्वात् । अथ प्रमाणान्तरेण अनुभवाभावः, तन्न, आगमस्य¹⁰⁸⁵ तत्र कर्त्तृसद्भावावेदकस्य प्रतिपादितत्वात् । रचनावत्त्वाद्यनुमानस्य च तत्प्रसाधकस्य सद्भावात् । तथाहि-पौरुषेयो वेदः रचनावत्त्वात्¹⁰⁸⁶ भारतादिवत्, पदवाक्यात्मकत्वाद्वा¹⁰⁸⁷ तद्वत् । तथा प्रमाणान्तरविषयभाञ्जि वैदिकानि वाक्यानि आप्तोक्तानि, वाक्यत्वे सति प्रमाणत्वात्, यदित्थं तत्तथा यथा पित्रादिवाक्यम्, तथा चामूनि, तस्मात्तथेति ।

यदप्यभिहितम्–“वेदरचनायाः¹⁰⁸⁸ कर्त्तृपूर्वकरचनाविलक्षणत्वात्” इत्यादि, तत्र किमिदं तस्याः तद्वैलक्षण्यं नाम–दुर्भणत्वम्,¹⁰⁸⁹ दुःश्रवणत्वम्, लोकव्याकरणप्रसिद्धशब्दवैलक्षण्येन शब्दविनिवेशः, अपूर्वछन्दोनिबद्धत्वम्, अतीन्द्रियार्थप्रतिषादकत्वम्, महाप्रभावोपेतमन्त्रयुक्तत्वं वा ? सर्वमेतत् पुरुषाणां न दुष्करम्, विज्ञानकरणपाटवाधीनत्वाद् वाचोवृत्तेः । मन्त्राणाञ्च¹⁰⁹⁰ महाप्रभावोपेतत्वं पुरुषप्रणीतत्वेनैवोपपन्नम्, निरतिशयप्रभाववता हि पुरुषेण “अमुष्मान्मन्त्रादस्येदं फलं भवतु”¹⁰⁹¹ इत्यनुसन्धाय यदा यया¹⁰⁹² कयाचित् भाषया प्रयुज्यन्ते मन्त्राः तदा¹⁰⁹³ तेषां तत्कर्त्तृप्रभावादेव तथाविधार्थक्रियाकरणसामर्थ्य सम्भाव्यते । दृश्यते हि साम्प्रतमपि महाप्रभाववतो मन्त्रवादिन आज्ञाप्रदानात् ज्वराद्युच्चाटनं निर्विषीकरणादि च ।

किञ्च, अत्र¹⁰⁹⁴ विशिष्टा रचना दृश्यमाना¹⁰⁹⁵ तत्करणासमर्थमेव कर्त्तारं प्रतिक्षिपति नतु⁵⁵⁴ कर्त्तृमात्रम् । न हि जीर्णकूपप्रासादादौ विशिष्टा रचनोपलभ्यमाना तन्मात्रं¹⁰⁹⁶ प्रतिक्षिपन्ती प्रतीता, तत्करणासमर्थस्यैव शिल्पिनः तया^10971098 प्रतिक्षेपात् । नहि कर्त्रन्वयव्यतिरेकानुविधायिनो धर्माः कर्त्तारमन्तरेण उपपद्यन्ते । अतः “वैदिकी रचनाऽपौरुषेयी” इत्याद्यनुमानमनुपपन्नम्; दृष्टकर्त्तृकरचनाविलक्षणत्वस्य उक्तप्रकारेण तत्राऽसम्भवात्¹⁰⁷⁵ । सम्भवे वा कर्त्तृमात्रानिषेधकत्वात् । ततोऽयुक्तमुक्तम्–“रचनामात्रात्कर्त्रनुमाने¹⁰⁹⁹ जगतो बुद्धिमद्धेतुकत्वानुमानानुषङ्गः”¹¹⁰⁰ इत्यादि, वेदरचनायाः कर्त्तृपूर्वकरचनाविलक्षणत्वाव्यवस्थितेः, जगद्रचनायास्तु तत्स्थितेः¹¹⁰¹ । तत्स्थितिश्च ईश्वरनिराकरणप्रघट्टके¹¹⁰² सप्रपञ्चं प्रपञ्चिता ।

यदप्युक्तम्–“वेदाध्ययनं¹¹⁰³ सर्वं गुर्वध्ययनपूर्वकम्”इत्यादि, तत्र¹¹⁰⁴ निर्विशेषणमध्ययनशब्दवाच्यत्वम् अपौरुषेयत्वं प्रतिपादयेत्, सविशेषणं वा ? तत्र आद्यविकल्पेऽनैकान्तिकत्वम्,¹¹⁰⁵ निश्चितकर्त्तृकेषु भारतादिष्वष्यस्य¹¹⁰⁶ भावात्¹¹⁰⁷ । द्वितीयपक्षे तु किं तस्य¹¹⁰⁸ विशेषणम् ? वेदश्चेत्,¹¹⁰⁹ ननु वेदविशिष्टमप्यध्ययनं किं तावन्मात्रेण हेतुः, अपरविशेषणवि शिष्टत्वेन वा ? यदि तावन्मात्रेण, तदाऽनैकान्तिकम्,¹¹¹⁰ विपक्षेऽप्यस्य^11111112 अविरुद्धतया सद्भावसम्भवात् । विपक्षेण विरुद्धं हि विशेषणं ततो¹¹¹³ हेतुं व्यावर्त्तयति नान्यद् अतिप्रसङ्गात् । नच वेदविशेषणं कर्त्तृपूर्वकत्व¹¹¹⁴लक्षणविपक्षेण¹¹¹⁵ विरुद्धम् भारताध्ययनवद् वेदाध्ययनस्यापि सकर्त्तृकत्वेऽप्यविरोधात् ।

किञ्च, यथाभूतानां¹¹¹⁶ पुरुषाणामध्ययनम् अध्ययनपू¹¹¹⁷र्वकं¹¹¹⁸ दृष्टं तथाभूतानामेव तत्तथा^11191120 साध्यते, अन्यथाभूतानां¹¹²¹ वा ? यदि तथाभूतानाम्,¹¹²² तदा सिद्धसाधनम् । अथ अन्यथाभूतानाम्, तर्हि जगतो बुद्धिमद्धेतुकत्वे सन्निवेशादिवदप्रयोजको¹¹²³ हेतुः । अथ तथाभूतानामेव¹¹²⁴ तत्तथा^11251126 साध्यते, नच सिद्धसाधनम्,¹¹²⁷ सर्वपुरुषाणामतीन्द्रियार्थदर्शनशक्तिवैकल्येन अतीन्द्रियार्थप्रतिपादकप्रेरणाप्रणेतृत्वाऽसामर्थ्येन ईदृशत्वात्,¹¹²⁸ तदप्यसुन्दरम्, प्रेरणायाः⁹⁶⁶ तथाभूतार्थप्रतिपादने¹¹²⁹ प्रामाण्याप्रसिद्धेः । तदप्रसिद्धिश्च गुणवतो¹¹³⁰ वक्तुरभावे तद्गुणैरनिराकृतैर्दोषैः¹¹³¹ तस्या¹¹³²पोहित्वात्¹¹³³ सुप्रसिद्धा । तथाभूताञ्च¹¹³⁴ प्रेरणामतीन्द्रियार्थदर्शनशक्तिविरहिणोऽपि कर्त्तुं समर्था इति कुतः तथाभूतप्रेरणाप्रणेतृत्वाऽसामर्थ्येन अशेषपुरुषाणामीदृशत्वसिद्धिर्यतः सिद्धसाधनं न स्यात् । अथ न गुणवद्वक्तृकत्वेनैव शब्देऽप्रामाण्यनिवृत्तिः अपौरुषेयत्वेनाप्यस्याः¹¹³⁵ सम्भवात् ततोऽयमदोषः, तदप्यसाम्प्रतम्; यतोऽपौरुषेयत्वमस्याः¹¹³⁶ किमन्यतः प्रमाणात् प्रसिद्धम्, अत एव वा ? यदि अन्यतः; तदा अस्य वैयर्थ्यम् । अत एव चेत्; अन्योन्याश्रयः–अतो हि अनुमानादपौरुषेयत्वसिद्धौ प्रेरणायाः प्रामाण्यसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तथाभूतप्रेरणाप्रणेतृत्वासामर्थ्येन सर्वपुरुषाणामीदृशत्वसिद्धिरिति¹¹³⁷ । तन्न वेदाध्ययनमात्रं हेतुः ।

अथ अपरविशेषणविशिष्टम्; किं पुनस्तत्र¹¹³⁸ विशेषणम्–कर्त्रस्मरणम्, सम्प्रदायाव्यवच्छेदो वा ? न तावत् कर्त्रस्मरणम्; तस्य असिद्धाद्यनेकदोषदुष्टत्वप्रतिपादनात् । सम्प्रदायाव्यवच्छेदोऽपि¹¹³⁹ आत्मगतः, सर्वलोकगतो वा ? न तावदात्मगतः; भारतादिवत् पौरुपेयत्वेऽप्यस्य सम्भवात् । नापि सर्वलोकगतः,¹¹⁴⁰ असर्वविदा तस्य सतोऽपि ज्ञातुमशक्यत्वात्, वटे वटे वैश्रवणः [ ] इत्यादिवत् पौरुषेयत्वेऽप्यस्याऽविरोधाच्च¹¹⁴¹ ।

किञ्च, प्रमाणादर्थव्यवस्था भवति । सम्प्रदायाव्यवच्छेदश्च कि स्वतन्त्रं प्रमाणम्, प्रत्यक्षाद्यन्यतमत्, तदन्तर्भूतं वा ? न तावत् स्वतन्त्रम्, पट्प्रमाणसङ्ख्याव्याघातप्रसङ्गात् । नापि प्रत्यक्षाद्यन्यतमत्, तस्य¹¹⁴¹ तत्सामग्रीतो विलक्षणसामग्रीप्रभवत्वात्, आज्ञापारम्पर्यवत् । अत¹¹⁴² एव न तदन्तर्भूतम्¹¹⁴³ । ततो¹¹⁴⁴ वटे यक्षपारम्पर्यवत् संशयजनकमेवैत¹¹⁴⁵त्¹¹⁴⁶ नार्थतत्त्वव्यस्थापनप्रवणम् । अव्यवच्छेदश्चास्य¹¹⁴⁷ श्रद्धामात्रगम्यः; नैपथ्यव्यव ¹¹⁴⁸ हारवालक्रीडादीनाम् आदिमतामपि¹¹⁴⁹ निर्मूलोच्छेदोपलम्भेन अनादौ वेदे अव्यवच्छेदस्य श्रद्धामात्रादन्यतः सम्भावयितुमशक्यत्वात् ।

यदप्युक्तम्–“अतीतानागतौ¹¹⁵⁰ कालौ” इत्यादि, तदप्यसमीक्षिताभिधानम्, आगमान्तरेऽप्यस्याविशेषात्¹¹⁵¹ । किञ्च,¹¹⁵² इदानीं यथाभूतो वेदकरणाऽसमर्थपुरुषयुक्तः¹¹⁵³ तत्कर्तृपुरुषरहितो¹¹⁵⁴ वा कालः प्रतीतः अतीतोऽनागतो वा तथाभूतः¹¹⁵⁵ कालत्वात्¹¹⁵⁶ साध्येत, अन्यथाभूतो¹¹⁵⁷ वा ? यदि तथाभूतः, तदा सिद्धसाधनम्¹¹⁵⁸ । अथ अन्यथाभूतः,¹¹⁵⁹ तदा सन्निपेशादिवदप्रयोजको हेतुः । अथ तथाभूतस्यैव¹¹⁶⁰ तस्य¹¹⁶¹ तद्रहितत्वं¹¹⁶² साध्यते, नच सिद्धसाधनम्¹¹⁶³ अन्यथाभूतस्य¹¹⁶⁴ कालस्यैवाऽसम्भवात्, ननु¹¹⁶⁵ “अन्यथाभूतः कालो नास्ति” इत्येतत् कुतः प्रमाणात् प्रतिपन्नम्–अत एव, अन्यतो वा ? यदि अत¹¹⁶⁶ एव, इतरेतराश्रयः–अन्यथाभूतकालाभावसिद्धौ¹¹⁶⁷ हि अतोऽनुमानात्तद्रहितत्वसिद्धिः,¹¹⁶⁸ तत्सिद्धेश्च अन्यथाभूतकालाभावसिद्धिरिति । अन्यतः तत्सिद्धौ¹¹⁶⁹ चास्यानर्थक्यम्¹¹⁷⁰ अपौरुषेयत्वस्यापि तत एव प्रसिद्धेः । ततो वेदे अपौरुषेयत्वप्रसाधकस्य कस्यचिदपि प्रमाणस्यासभवात् कथमसौ अपौरुषेयः स्यात् ।

अस्तु वा, तथाप्यसौ¹¹⁷¹ व्याख्यातः, अव्याख्यातो वा स्वार्थे प्रतीतिं कुर्यात् ? न तावदव्याख्यातः, अतिप्रसङ्गात् । अथ व्याख्यातः,¹¹⁷² कुतस्तद्व्याख्यानम्–स्वतः, पुरुषाद्वा न तावत् स्वत¹¹⁷³ एव, “अयमेव मदीयपदवाक्यानामर्थः नायम्” इति स्वयं वेदेनाऽप्रतिपा दनात्, अन्यथा व्याख्याभेदो न स्यात् । पुरुषाच्चेत्;¹¹⁷⁴ कथं तद्व्याख्यानात् पौरुषेयादर्थप्रतिपत्तौ दोषाशङ्कानिवृत्तिः स्यात् ? पुरुषा हि रागादिमन्तो विपरीतमप्यर्थ व्याचक्षाणा दृश्यन्ते । संवादेन प्रामाण्याभ्युपगमे च अपौरुषेयत्वकल्पनानर्थक्यम्, पौरुषेयत्वेऽपि वेदस्य संवादादेव प्रामाण्योपपत्तेः । नच व्याख्यानानां¹¹⁷⁵ संवादोऽस्ति, परस्परविरुद्धभावनानियोगादिव्याख्यानानामन्योन्यं¹¹⁷⁶ विसंवादोपलम्भात् ।

किञ्च,¹¹⁷⁵ असौ तद्व्याख्याता अतीन्द्रियार्थद्रष्टा, तद्विपरीतो वा ? प्रथमपक्षे अतीन्द्रियार्थदर्शिनः¹¹⁷⁷ प्रतिषेधविरोधः । धर्मादौ च अस्य¹¹⁷⁸ प्रामाण्योपपत्तेः धर्मे चोदनैव प्रमाणम्¹¹⁷⁹ [ ] इत्यवधारणानुपपत्तिश्च । अथ तद्विपरीतः; कथं तर्हि तद्व्याख्यानाद् यथार्थप्रतिपत्तिः, अयथार्थाभिधानाशङ्कया तदनुपपत्तेः¹¹⁸⁰ ?

नच मन्वादीनां सातिशयप्रज्ञत्वात् तद्व्याख्यानाद् यथार्थप्रतिपत्तिः; तेषां¹¹⁸¹ सातिशयप्रज्ञत्वासिद्धेः । तेषां हि प्रज्ञातिशयः स्वतः, वेदार्थाभ्यासात्, अदृष्टात्,¹¹⁸² ब्रह्मणो वा स्यात् ? स्वतश्चेत्, सर्वस्य स्यादविशेषात् । वेदार्थाभ्यासाच्चेत्, ननु वेदार्थस्य ज्ञातस्य, अज्ञातस्य वा अभ्यासः स्यात् ? न तावदज्ञातस्य; अतिप्रसङ्गात् । अथ ज्ञातस्य; कुतस्तज्ज्ञप्तिः–स्वतः,¹¹⁸³ अन्यतो वा ? स्वतश्चेत्; अन्योन्याश्रयः–सति हि वेदार्थाभ्यासे स्वतस्तत्परिज्ञानम्, तस्मिंश्च सति तदर्थाभ्यास इति । अथ अन्यतः; तर्हि तस्यापि तत्परिज्ञानमन्यतः इति अतीन्द्रियार्थदर्शिनोऽनभ्युपगमे¹¹⁸⁴ अन्धपरम्परातो यथार्थनिर्णयानुपपत्तिः । अदृष्टमपि न प्रज्ञातिशयप्रसाधकम्, तस्य आत्मान्तरेऽपि सद्भावात् । न तथाविधमदृष्टमन्यत्र मन्वादावेव अस्य सम्भवादिति चेत्; कुतस्तत्रैवास्य¹¹⁸⁵ सम्भवः ? वेदार्थानुष्ठानविशेषाच्चेत्, स¹¹⁸⁶ तर्हि ज्ञातस्य अज्ञातस्य वा वेदार्थस्य अनुष्ठाता स्यात् ? अज्ञातस्य चेद्, अतिप्रसङ्गः । ज्ञातस्य चेत्, चक्रकप्रसङ्गः–सिद्धे हि वेदार्थज्ञानातिशये तदर्थानुष्ठानविशेषसिद्धिः, तत्सिद्धौ च अदृष्टविशेषसिद्धिः, ततस्तज्ज्ञानातिशयसिद्धिरिति । ब्रह्मणोऽपि वेदार्थज्ञाने सिद्धे सति अतो¹¹⁸⁷ मन्वादेस्तदर्थपरिज्ञानातिशयः सिद्ध्येत् । तच्चास्य¹¹⁸⁷ कुतः सिद्धम् ? धर्मविशेषाच्चेत्, स एव चक्रकप्रसङ्गः–सिद्धे हि वेदार्थपरिज्ञानातिशये तत्पूर्वकानुष्ठानविशेषः सिद्ध्येत्, ततः तज्जनितधर्मविशेषः सिद्ध्येत्, तत्सिद्धौ¹¹⁸⁸ च वेदार्थपरिज्ञानातिशयः सिद्ध्येदिति । ततोऽतीन्द्रियार्थदर्शिनोऽनभ्युपगमे वेदार्थप्रतिपत्तेरनुपपत्तिरेव ।

ननु व्याकरणाद्यभ्यासात् लौकिकपदवाक्यार्थप्रतिपत्तौ तदविशिष्टवैदिकपदवा क्यार्थप्रतिपत्तेरपि प्रसिद्धिः अश्रुतकाव्यादिवत्, अतो न वेदार्थप्रतिपत्तौ अतीन्द्रियार्थदर्शिना किञ्चित् प्रयोजनम्, इत्यप्यपेशलम्, लौकिकवैदिकपदानामेकत्वेऽपि¹¹⁸⁹ अनेकार्थत्वव्यवस्थितेः अन्यपरिहारेण व्याचिख्यासितार्थस्य नियमयितुमशक्तेः । न च प्रकरणादिभ्यस्त¹¹⁹⁰न्नियमः;¹¹⁹¹ तेषानमप्यनेकधा¹¹⁹² प्रवृत्तेः त्रिसन्धानादिवत् । यदि च लौकिकेन अग्न्यादिशब्देन अविशिष्टत्वाद् वैदिकस्य अग्न्यादिशब्दस्य अर्थप्रतिपत्तिः;¹¹⁹³ तर्हि पौरुपेयेणा¹¹⁹⁴पि¹¹⁹⁵ तेन¹¹⁹⁶ अविशिष्टत्वात् पौरुषेयोऽप्यसौकथन्न¹¹⁹⁷ स्यात् ? लौकिकस्य हि अग्न्यादिशब्दस्य अर्थवत्त्व पौरुषेयत्वेन व्याप्तम्, तत्र अयं वैदिकोऽग्न्यादिशब्दः कथं पौरुषेयत्वं परित्यज्य तदर्थमेव ग्रहीतुं शक्नोति ? उभयमपि¹¹⁹⁸ गृह्णीयात् जह्याद्वा । न¹¹⁹⁹ च लौकिकवैदिकशब्दयोः¹²⁰⁰ स्वरूपाऽविशेषे सङ्केतग्रहणसव्यपेक्षत्वेन अर्थप्रतिपादकत्वे अनुच्चार्यमाणयोश्च पुरुषेणाश्रवणे समाने अन्यो विशेषोऽस्ति, यतो वैदिका अपौरुषेयाः शब्दा लौकिकास्तु¹²⁰¹ पौरुषेयाः स्युः । ततो¹²⁰² ये नररचितरचनाऽविशिष्टाः ते पौरुषेयाः यथा अभिनवकूपप्रासादादिरचनाऽविशिष्टा जीर्णकूपप्रासादादयः, नररचितवचनरचनाऽविशिष्टञ्च¹²⁰³ वैदिकं पदवाक्यादिकमिति ॥ छ ॥

पदवाक्ययोर्लक्षणम्–

किं पुनः पदं वाक्यञ्च इति चेत् ? उच्यते–वर्णानामन्योन्यापेक्षाणां निरपेक्षः समुदायः पदम्¹²⁰⁴ । पदानां तु परस्परापेक्षाणां निरपेक्षः समुदायो वाक्यमिति¹²⁰⁵ । नन्वेवं¹²⁰⁶ कथमिदं साधनवाक्यं घटते–“यत् सत् तत्सर्वं परिणामि यथा घटः संश्च शब्दः” इति, “तस्मात्परिणामि” इत्याकाङ्क्षणात्, साकाङ्क्षस्य वाक्यत्वानिष्टेः ? इत्यचोद्यम्; कस्यचित्¹²⁰⁷ प्रतिपत्तुः तदनाकाङ्क्षत्वोपपत्तेः । यस्य हि प्रतिपत्तुः “तस्मात् परिणामि” इत्यत्र आकाङ्क्षाक्षयः तदपेक्षया¹²⁰⁸ तद् वाक्यं भवति उक्तवाक्यलक्षणसद्भावात् नान्यापेक्षया¹²⁰⁹ । निराकाङ्क्षत्वं हि प्रतिपतृधर्मः¹²¹⁰ वाक्येष्वध्यारोप्यते, न पुनः शब्दधर्मः तस्याऽचेतनत्वात् । स चेत् प्रतिपत्ता तावता अर्थं प्रत्येति किमित्यपरमाकाङ्क्षेत् ? पक्षधर्मोपसंहारपर्यन्तसाधनवाक्यादर्थप्रतिपत्तावपि¹²¹¹ निगमनवचनापेक्षायां निगमनान्तपञ्चावयववाक्यादप्यर्थप्रतिपत्तौ परापेक्षाप्रसङ्गात्¹²¹² न क्वचिन्निराकाङ्क्षत्वसिद्धिः स्यात् । तथा¹²¹³ च वाक्याभावात् न क्वचिद् वाक्यार्थप्रतिपत्तिः कस्यचित् स्यात् । तामिच्छता यस्य प्रतिपत्तुर्यावत्सु परस्परापेक्षेषु पदेषु समुदितेषु निराकाङ्क्षत्वं तस्य तावत्सु वाक्यत्वसिद्धिः प्रतिपत्तव्या । एतेन¹²¹⁴ प्रकरणादिगम्यपदान्तरसापेक्षश्रूयमाणपदसमुदायस्य निराकाङ्क्षस्य सत्यभामादिपदवत् वाक्यत्वं¹²¹⁵ प्रतिपादितं¹²¹⁶ प्रतिपत्तव्यम् ।

एतेन यत्कैश्चित्¹²¹⁷ वाक्यस्य¹²¹⁸ लक्षणान्तरमुक्तम्– आख्यातशब्दः¹²¹⁹ सङ्घातो जातिः सङ्घातवर्त्तिनी । एकोऽनवयवः शब्दः क्रमो बुद्ध्यनुसंहृतीतिः¹²²⁰ ॥
पदमाद्यं¹²²¹ पदञ्चान्त्यं पदं सापेक्षमित्यपि । वाक्यं प्रति मतिर्भिन्ना बहुधा न्यायवेदिनाम्¹²²² ॥

[वाक्यप॰ २ । १–२] इति; तत्प्रत्याख्यातम्; यस्मादाख्यातशब्दः¹²²³ पदान्तरनिरपेक्षः, सापेक्षो वा वाक्यं स्यात् ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; पदान्तरनिरपेक्षस्यास्य पदत्वेन वाक्यत्वानुपपत्तेः, अन्यथा आख्यातपदाभावः स्यात् । द्वितीयपक्षेऽपि क्वचित् निरपेक्षोऽसौ, न वा ? प्रथमपक्षे अस्मन्मतसिद्धिः,¹²²⁴ अस्मदुक्तस्यैव वाक्यलक्षणस्य इत्थमभ्युपगात् । द्वितीयपक्षस्त्वयुक्तः; पदान्तरसापेक्षस्याप्यस्य¹²²⁵ क्वचिन्निरपेक्षत्वाभावे प्रकृतार्थापरिसमाप्त्या वाक्यत्वायोगाद् अर्द्धवाक्यवत् ।

“सङ्घातो¹²²⁶ वाक्यम्” इत्यत्रापि¹²²⁷ वर्णानाम्, पदानां वा सङ्घातो वाक्यं स्यात् ? प्रथमपक्षे पदाय दत्तो जलाञ्जलिः । द्वितीयपक्षे तु देशकृतः,¹²²⁸ कालकृतो वा पदानां सङ्घातः स्यात् ? तत्राद्यः पक्षोऽयुक्तः, क्रमोत्पन्नप्रव्वंसिनां तेषामेकस्मिन्¹²²⁹ देशे सकृदवस्थित्यभावतो देशकृतसङ्घातासम्भवात्¹²³⁰ । द्वितीयपक्षे¹²³¹ तु पदेभ्योऽसौ भिन्नः, अभिन्नो वा ? न तावद्भिन्नोऽनंशः, तथाविधस्यास्याप्रतीतेः,¹²³² वर्णान्तरवत् सङ्घातविरोधाच्च । अथ तेभ्योऽभिन्नोऽसौ, किं सर्वथा, कथञ्चिद्वा ? यदि सर्वथा; कथमसौ सङ्घातः सङ्घातिस्वरूपवत् ? अन्यथा प्रतिपदं सङ्घातप्रसङ्गः । न चैकं पदं सङ्घातो नाम अतिप्रसङ्गात् । अथ कथञ्चित्, तदा जैनमतप्रसङ्गः, परस्परापेक्षाऽनाकाङ्क्षपदसमूहरूपतामापन्नवर्णानां कालप्रत्यासत्तिरूपसङ्घातस्य कथञ्चिद्वर्णेभ्यो¹²³³ भिन्नस्य जैनोक्तवाक्यलक्षणानतिक्रमात् । साकाङ्क्षाऽन्योन्यानपेक्षाणां तु तेषां¹²³⁴ वाक्यत्वे प्राक्प्रतिपादितदोषानुषङ्गः¹²³⁵ ।

एतेन “जातिः¹²³⁶ सङ्घातवर्त्तिनी वाक्यम्” इत्यपि नोत्सृष्टम्, निराकाङ्क्षाऽन्योन्या¹²³⁷ पेक्षपदसङ्घातवर्तिन्याः सदृशपरिणामलक्षणायाः कथञ्चित्ततोऽभिन्नायाः¹²³⁸ जातेर्वाक्यत्वघटनात्, अन्यथा सङ्घातवाक्यपक्षोक्ताऽशेषदोषानुषङ्गः ।

“एकोऽनवयवः¹²³⁹ शब्दो वाक्यम्” इत्यपि मनोरथमात्रम्, तस्य अप्रमाणकत्वात्¹²⁴⁰ । तदप्रमाणकत्वञ्च शब्दस्फोटग्राहकप्रमाणानां निषेत्स्यमानत्वात् सुप्रसिद्धम् ।

“क्रमो¹²⁴¹ वाक्यम्” इत्येतत्तु¹²⁴² सङ्घातवाक्यपक्षान्नातिशेते इति तद्दोषेणैव दुष्टं¹²⁴³ द्रष्टव्यम् ।

“बुद्धिर्वाक्यम्”¹²⁴⁴ इत्यत्रापि¹²⁴⁵ भाववाक्यम्, द्रव्यवाक्यं वा सा स्यात् ? प्रथमकल्पनायां सिद्धसाध्यता, पूर्वपूर्ववर्णज्ञानाहितसंस्कारस्यात्मनो वाक्यार्थग्रहणपरिणतस्य अन्त्यवर्णश्रवणानन्तरं वाक्यार्थावबोधहेतोर्बुद्ध्यात्मनो भाववाक्यस्य अस्माभिरपीष्टत्वात् । द्रव्यवाक्यरूपतां तु बुद्धेः कः सुधीः श्रद्दधीत¹²⁴⁶ प्रतीतिविरोधात् ?

एतेन “अनुसंहृतिर्वाक्यम्”¹²⁴⁷ इत्यपि चिन्तितम्, यथोक्तपदानुसंहृतिरूपस्य¹²⁴⁸ चेतसि¹²⁴⁹ परिस्फुरतो भाववाक्यस्य परामर्शात्मनोऽभीष्टत्वात् ।

“आद्यं¹²⁵⁰ पदमन्त्यमन्यद्वा पदान्तरापेक्षं वाक्यम्” इत्यपि¹²⁵¹ नोक्तवाक्याद् भिद्यते, परस्परापेक्षपदसमुदायस्य निराकाङ्क्षस्य वाक्यत्वप्रसिद्धेः, अन्यथा पदस्य¹²⁵² वार्त्ताप्युच्छिद्येत¹²⁵³ ।

येऽपि¹²⁵⁴ मन्यन्ते–पदान्येव पदार्थप्रतिपादनपूर्वकं वाक्यार्थावबोधं विदधानानि वाक्यव्यपदेशं प्रतिपद्यन्ते–
पदार्थानां¹²⁵⁵ तु मूलत्वमिष्टं तद्भावभावतः¹²⁵⁶ । [मी॰ श्लो॰ वाक्या॰ श्लो॰ १११]

पदार्थपूर्वकस्तस्माद् वाक्यार्थोऽयमवस्थितः । [मी॰ श्लो॰ वाक्या॰ श्लो॰ ३३६]

इत्यभिधानात्; तैरपि विवक्षितपदानामन्योन्यापेक्षाणां पदान्तरानाकाङ्क्षाणां वाक्यार्थप्रतिपत्तिहेतुत्वमुच्यते, तद्विपरीतानां वा ? तत्र उत्तरपक्षे अतिप्रसङ्गः¹²⁵⁷ । प्रथमपक्षे तु अन्धसर्पबिलप्रवेशन्यायेन¹²⁵⁸ अस्मदुक्तवाक्यलक्षणानुसरणमेव ।

किञ्च, वाक्यार्थः¹²⁵⁹ पदार्थादन्यः, अनन्यो वा ? यदि अनन्यः, तदा पदार्थ एवासौ न वाक्यार्थः । तत्रैव “वाक्यार्थः” इति नामकरणे स्वकम्बलस्य¹²⁶⁰ “कूर्दालिका” इति नामकृतं स्यात् । अथान्योऽसौ क्रियाकारकसंसर्गरूपः; ननु तथाभूतोऽसौ किं नित्यः, अनित्यो वा ? यद्यनित्यः, किं विवक्षितपदार्थैर्जन्यते, पदार्थान्तरैर्वा ? पदार्थान्तरोत्पाद्यत्वे स्वसिद्धान्तविरोधः । विवक्षितपदार्थोत्पाद्यत्वे¹²⁶¹ त एव उत्पादकाः त एव ज्ञापकाः स्युः, तत्र च किं पूर्व ज्ञापयन्ति पश्चादुत्पादयन्ति, किं वा पूर्वमुत्पादयन्ति तदनु ज्ञापयन्ति ? प्रथमकल्पनायाम् असति वाक्यार्थे मेये क्व¹²⁶² तेज्ञानमुत्पादयेयुः¹²⁶³ ? उत्पादयतां वा, तेषां न तज्ज्ञानं प्रमाणम् अविद्यमानविषयत्वात् केशोण्डुकादिज्ञानवत् । अथ असन्तमपि तं¹²⁶⁴ कर्त्तव्यतया ते प्रतिपादयन्ति तेनायमदोषः; ननु किंस्वरूपेयं¹²⁶⁵ तत्कर्त्तव्यता नाम–भावरूपा,¹²⁶⁶ अभावरूपा, उभयरूपा, अनुभयरूपा व ? यदि भावरूपा, तदा^12671268 विद्य मानरूपार्थगोचरा चोदना प्राप्ता । न च तत्रास्याः^12691270 प्रामाण्यमिष्टम्; अनिष्टसिद्धिप्रसङ्गात्¹²⁷¹ । विद्यमानस्य कर्त्तव्यता च स्ववचनविरुद्धा । अभावरूपतायामपि एतदेव¹²⁷² दूषणम्, अस्यापि¹²⁷³ स्वरूपेणाविद्यमानत्वात् । तद्रूपस्य¹²⁷⁴ खरविषाणवत् कर्त्तव्यताविरोधात् । अभावे चोदनायाः प्रामाण्यानभ्युपगमाच्च । उभयरूपतापि अनेनैव प्रत्युक्ता । अनुभयरूपतायां तु चोदनायां निर्विषयत्वादप्रामाण्यमेव स्यात् । न च अनुभयरूपता एकस्यैकदोपपन्ना; विधिप्रतिपेधधर्मयोरेकतरप्रतिषेधे अन्यतरविधेरवश्यम्भावित्वात् । अथ पूर्वमुत्पादयन्ति तदनु ज्ञापयन्ति; तर्हि¹²⁷⁵ विद्यमानविषयत्वात् तत्रास्याः प्रामाण्यानुपपत्तिः । एतेन नित्यवाक्यार्थपक्षः¹²⁷⁶ प्रत्युक्तः; विद्यमानार्थविषयतया अप्रामाण्यानुषङ्गाविशेषात्¹²⁷⁷ ।

किञ्च, प्रसिद्धे पदे वाक्ये वा पदार्थैवाक्यार्थाभिव्यक्तिर्वक्तुं युक्ता, नच तत् प्रसिद्धम् । तद्धि वर्णेम्यो भिन्नम्, अभिन्नं वा स्यात् ? यद्यभिन्नम्; तदा वर्णा एव, पदवाक्यद्वयमेव वा । भेदेऽपि तद्¹²⁷⁸ दृश्यम्, अदृश्यं वा ? अदृश्यत्वे ततोऽर्थप्रतीतिर्न स्यात् । अज्ञाताज्ञा¹²⁷⁹ ताज्ज्ञा पकादर्थप्रतीता¹²⁸⁰वतिप्रस¹²⁸¹ङ्गात्,¹²⁸² प्रतीत्यनुपरमानुपङ्गाच्च¹²⁸³ । नापि दृश्यम्; वर्णव्यतिरिक्तस्य तस्यानुपलम्भात्¹²⁸⁴ । नहि देवदत्तादिवर्णेषु तद्व्यतिरिक्तं निरंशमेकं पदं¹²⁸⁵ वाक्यं वोपलभामहे¹²⁸⁶ ।

किञ्च, तत् पदं वाक्यं वा स्वातन्त्र्येण प्रतीयते,¹²⁸⁷ वर्णद्वारेण वा ? न तावत् स्वातन्त्र्येण; वर्णाऽश्राविणोऽपि पदवाक्यप्रतीतिप्रसङ्गात् । वर्णद्वारेणापि सावयवस्यास्य¹²⁸⁸ प्रतीतिः स्यात्, निरवयवस्य वा ? सावयवत्वे प्रागुक्तमेव पदवाक्यलक्षणमङ्गीकृतं स्यात्, अन्योन्यापेक्षाणां वर्ण-पदान्तरानपेक्षणां कालप्रत्यासत्तिलक्षणस्य समूहस्यैव सावयवपदवाक्यरूपतोपपत्तेः । अथ निरवयवम्; तत्किं समस्तेम्यो वर्णपदेभ्यः प्रतीयते, व्यस्तेभ्यो वा ? न तावत्समस्तेभ्यः, उच्चरितप्रध्वंसिनां तेषां¹²⁸⁹ सामस्त्यासम्भवात् । नापि व्यस्तेभ्यः; प्रथमवर्णपदश्रवणकालेपि सकलपदवाक्यप्रतीतिप्रसङ्गतः शेषवर्णपदोच्चा रणवैयर्थ्यप्रसक्तेः । अथ सकलवर्णसङ्कारवत्या अन्त्यवर्णबुद्ध्या¹²⁹⁰ वाक्यावधारणमिष्यते; नन्वसौ बुद्धिः किं स्मरणम्, उत अध्यक्षम् ? न तावत् स्मरणम्; अगृहीताऽन्त्यवर्णग्राहकत्वात्¹²⁹¹ । नापि प्रत्यक्षम्; अविद्यमानपूर्ववर्णविषयत्वात्¹²⁹² । अथ पूर्ववर्णस्मरणअन्त्यवर्णग्रहणाभ्यामेकं¹²⁹³ विकल्पज्ञानं जन्यते, तेनावधारणम्;¹²⁹⁴ नन्वेतत् प्रमाणम्, न वा ? प्रमाणञ्चेत्; किं प्रत्यक्षाद्यन्यतमत्,¹²⁹⁵ प्रमाणान्तरं वा ? न तावत् तदन्तरम्; प्रमाणसङ्ख्याव्याघातप्रसङ्गात् । नापि प्रत्यक्षाद्यन्यतमत्,¹²⁹⁶ तत्र¹²⁹⁷ तदन्यतमरूपतायाः¹²⁹⁸ प्रत्यभिज्ञानविचारावसरे प्रतिव्यूढत्वात्¹²⁹⁹ । अथ कल्पनाज्ञानमेवेदं¹³⁰⁰ न प्रमाणम्; कथमतस्तत्त्वसिद्धिः अतिप्रसङ्गात् ? वाक्यस्य वा काल्पनिकत्वानुषङ्गाद् वास्तवत्वानुपपत्तिः । ततो यथोक्तलक्षणमेव पदं वाक्यं वा अभ्युपगन्तव्यम् तस्यैव प्रसाधितप्रामाण्ये प्रत्यभिज्ञाने¹³⁰¹ प्रतिभासनादिति ।

स्फोट एवार्थप्रतिपादको न तु वर्णा इति वैयाकरणादीना पूर्वपक्षः–

ननु वर्णपदवाक्यानामर्थप्रतिपादकत्वाभावात्¹³⁰² तल्लक्षणप्रणयनमनुपपन्नम्; स्फोट¹³⁰³ एव हि अर्थप्रतिपादको न वर्णाः । ते¹³⁰⁴ हि समस्ताः, व्यस्ता वा तत्प्रतिपादकाः स्युः ? यदि व्यस्ताः, तदा एकेनापि वर्णेन गवाद्यर्थप्रतिपत्तेः उत्पादितत्वात् द्वितीयादिवर्णोच्चारणानर्थक्यम् । अथ समस्ताः; तन्न, क्रमोत्पन्नप्रध्वंसिनां तेषां सामस्त्यासम्भवात् । न च युगषदुत्पन्नानां तेषां समुदायकल्पना युक्ता; एकपुरुषापेक्षया युगपत्तदुत्पत्तेरेवाऽसम्भवात्, प्रतिनियतस्थानकरणप्रयत्नप्रभवत्वात्तेपाम्¹²⁸⁹ । न च विभिन्नपुरुषप्रयुक्तगकारौकारविसर्जनीयानां समुदायेऽपि अर्थप्रतिपादकत्वं प्रतीयते, प्रतिनियतवर्णक्रमप्रतिपत्त्युत्तरकालभावित्वेन शाब्दप्रतिपत्तेः¹³⁰⁵ प्रतिभासनात् ।

न च अन्त्यो वर्णः पूर्ववर्णानुगृहीतो वर्णानां क्रमोत्पादे सति अर्थप्रतिपादक, पूर्ववर्णानाम् अन्त्यवर्णं प्रति अनुग्राहकत्वानुपपत्तेः । तद्धि¹³⁰⁶ अन्त्यवर्ण प्रति जनकत्वं तेषां¹³⁰⁷ स्यात्, अर्थज्ञानोत्पत्तौ सहकारित्वं वा ? न तावज्जनकत्वम्, वर्णाद् वर्णोत्पत्तेरभावात् प्रतिनियतस्थानकरणादिसाध्यत्वात्तस्याः,¹³⁰⁸ वर्णाभावेऽपि आद्यवर्णोत्पत्तिप्रतीतेश्च । नापि अर्थज्ञानोत्पत्तौ सहकारित्वं तेषामन्त्यवर्णानुग्राहकत्वम्;¹³⁰⁹ असतां¹³¹⁰ सहकारित्वस्यैवासम्भवात् । यथा च अन्त्यवर्णं प्रति पूर्ववर्णाः सहकारित्वं न प्रतिपद्यन्ते तथा तज्जनित¹³¹¹ संवेदनान्यपि तत्प्रभवसंस्काराश्च;¹³¹² तेषा¹³¹³मपि¹³¹⁴ तत्कालेऽसत्त्वाऽविशेषात्¹³¹⁵ ।

किञ्च, संवेदनप्रभवसंस्काराः¹³¹⁶ स्वोत्पादकसंवेदनविषये स्मृतिहेतवः न तु अर्थान्तरे ज्ञानमुत्पादयितुं समर्थाः । न खलु घटज्ञानप्रभवः¹³¹⁷ संस्कारः पटे स्मृतिं विदधत् दृष्टः । न च तत्संस्कारप्रभवस्मृतीनां तत्सहायता युक्ता; तासां¹³¹⁸ युगपदुत्पत्त्यभावात्, अयुगपदुत्पन्नानाञ्च¹³¹⁹ अवस्थित्यसम्भवात् । न च अखिलसंस्कारप्रभवैका स्मृतिः सम्भवति; अन्योन्यविरुद्धानेकार्थानु¹³²⁰भवप्रभवसंस्काराणामपि¹³²¹ एकस्मृतिजनकत्वप्रसङ्गात् । न¹³²² च अन्यवर्णानपेक्ष एव “गौः” इत्यत्र अन्त्यो वर्णः अर्थप्रतिपादकः; पूर्ववर्णोच्चारणवैयर्थ्यानुपङ्गात्, घटशब्दान्त्यव्यवस्थितस्याप्यस्य^13231324 ककुदादिमर्थप्रतिपादकत्वप्रसङ्गाच्च । तन्न वर्णाः समस्ता व्यस्ता वा अर्थप्रतिपादकाः सम्भवन्ति । अस्ति च गवादिशब्देभ्योऽर्थप्रतीतिः, अतस्तदन्यथानुपपत्त्या वर्णव्यतिरिक्तः अर्थप्रतीतिहेतुः स्फोटोऽभ्युप गन्तव्यः, प्रत्यक्षतः¹³²⁵ तस्यैव अवभासमानत्वात् । विभिन्नतनुषु हि वर्णेषु अभिन्नाकारं श्रोत्रान्वयव्यतिरेकानुविधाय्यध्यक्षं स्फोटसद्भावमेव अवभासयति । नहि¹³²⁶ तद् वर्णविषयम्, वर्णानामन्योन्यव्यावृत्तरूपतया अभिन्नाकारावभासिप्रत्यक्षोत्पादनसामर्थ्यासम्भवात् । नापि सामान्यविषयम्; गकारौकारविसर्जनीयेषु वर्णत्वव्यतिरेकेण अपरसामान्यस्याऽसम्भवात् । वर्णत्वस्य च प्रतिनियतककुदादिमदर्थप्रतिपादकत्वानुपपत्तेः । न चेदं भ्रान्तम्; अबाध्यमानत्वात् । न चाबाध्यमानप्रत्ययगोचरस्यापि स्फोटस्य असत्त्वं युक्तम्; अवयविद्रव्यादेरपि असत्त्वप्रसङ्गात् ।

नित्यश्चासौ¹³²⁷ अभ्युपगन्तव्यः । अनित्यत्वे सङ्केतकालानुभूतस्य तदैव ध्वस्तत्वात् कालान्तरे देशान्तरे च गोशब्दश्रवणात् ककुदादिमदर्थप्रतीतिर्न स्यात् । असङ्केतिताच्छब्दात् अर्थप्रतीतरेसम्भवात् । सम्भवे वा द्वीपान्तरादागतस्य गोशब्दाद् गवार्थप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् सङ्केतकरणवैयर्थ्यं¹³²⁸ स्यात् । ननु “देवदत्त गामभ्याज” इत्यादि वाक्यस्फोट अन्तरालेष्वपि शब्दप्रतिपत्तयः संवेद्यन्ते अतस्तत्रापि तावद्दाद्धास्फोटः¹³²⁹ कल्पनीयः तथा च स्वमतव्याधातः, तस्याऽखण्डस्यैकस्य तत्र प्रसिद्धेः, इत्यप्यचोद्यम्, अन्तरालप्रत्ययानां¹³³⁰ स्फोटाभिव्यक्तिहेतुतया विभिन्नस्फोटायोग्यत्वात् । यथैव हि पुनः पुन रुच्चार्यमाणोऽनुवाक¹³³¹ग्रन्थः¹³³² श्लोको वा आवृत्या सुखेनैव अवधारयितुं शक्यते¹³³³ न तु सकृदुच्चरितः प्रतिगताऽऽवृत्तिः, तथैवायं स्फोटलक्षणः शब्दः अन्तरालप्रत्ययैः सत्यप्रतिभासकल्पैः तद्ग्रहणानुगुणोपायभूतैः अभिव्यज्यते । अन्त्येन¹³³⁴ हि ध्वनिना सह पूर्वभाविभिर्नादैः आहितसंस्कारायां बुद्धौ अंयं स्फुरन्नेव अवधार्यते । उक्तञ्च–

यथाऽनुवाकः¹³³⁵ श्लोको वा सोढत्वमुपगच्छति¹³³⁶ । आवृत्त्या नतु¹³³⁷ स ग्रन्थः प्रत्यावृत्तिर्निरूप्यते¹³³⁸ ॥
प्रत्ययैरनुपाख्येयैर्ग्रह¹³³⁹णानुगुणैस्तथा¹³⁴⁰ । ध्वनिप्रकाशिते शब्दे स्वरूपमवधार्यते ॥
नादेना¹³⁴¹हितबीजायामन्त्येन¹³⁴² ध्वनिना सह । आवृत्तित्तपरिपाकायां¹³⁴³ बुद्धौ शब्दोऽवभासते¹³⁴⁴ ॥

[वाक्यय॰ १ । ८३–८५] इति ॥ छ ॥ स्फोटनिरसनपुरस्सरं वर्णानामेव अर्थप्रतिपादकत्वप्रतिपादनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“स्फोट¹³⁴⁵ एव” इत्यादि; तदसमीक्षिताभिधानम्; पूर्ववर्णध्वंसविशिष्टाद्¹³⁴⁶ अन्त्यवर्णादर्थप्रतिपत्तेरुपपत्तितः स्फोटस्य अर्थप्रतिपादकत्वानुपपत्तेः । न च अभावस्य सहकारित्वं न दृष्टम्; वृन्तफलसंयोगाभावस्य अप्रतिबद्धगुरुत्वफलप्रपातक्रियाजनने तद्दर्शनात्,¹³⁴⁷ तथा प्राक्तनसयोगाभावविशिष्टं कर्म उत्तरसंयोगं कुर्वत् प्रतीतम्, परमाण्वग्निसंयोगश्च परमाणौ तद्गतपूर्वरूपप्रध्वंससहकृतो¹³⁴⁸ रक्ततामुत्पादयन् दृष्टः । यद्वा पूर्ववर्णविज्ञानाभावविशिष्टः¹³⁴⁹ तज्ज्ञानजनितसंस्कारसव्यपेक्षो¹³⁵⁰ वा अन्त्यो वर्णः अर्थप्रतीत्युत्पादकः । ननु संस्कारस्य कथं विषयान्तरे¹³⁵¹ ज्ञानजनकत्वम् ? इत्यप्यचोद्यम्; इत्थमेव वाक्यार्थप्रतीतेरुपलब्धेः¹³⁵² । पूर्ववर्णविज्ञानप्रभवसंस्कारश्च प्रणालिकया¹³⁵³ अन्त्यवर्णसहायतां प्रतिपद्यते, तथाहि–प्रथमवर्णे¹³⁵⁴ तावद्विज्ञानम्, तेन च संस्कारो जन्यते, ततो द्वितीयवर्णविज्ञानम्, तेन¹³⁵⁵ च पूर्ववर्णज्ञानाहितसंस्कारसहितेन विशिष्टः संस्कारो जन्यते, एवं तृतीयादावपि योजनीयम्, यावदन्त्यः¹³⁵⁶ संस्कारः अर्थप्रतीतिजनकान्त्यवर्णसहायः । अथवा, शब्दार्थोपलब्धिनिमित्तादृष्टप्रतिनियमाद्¹³⁵⁷ अविनष्टा एव पूर्वसंविदः तत्संस्काराश्च अन्त्यवर्णसंस्कारं विदधति । तथाभूतसंस्कारप्रभवस्मृतिसव्यपेक्षो¹³⁵⁸ वा अन्त्यो वर्णः पदार्थप्रतिपत्तिहेतुः । वाक्यार्थप्रतिपत्तावपि अयमेव न्यायो¹³⁵⁹ द्रष्टव्यः । वर्णाद्¹³⁶⁰ वर्णोत्पत्त्यभावप्रतिपादनञ्च सिद्धसाधनमेव । तदेवं यथोक्तसहकारिकारणसव्यपेक्षादन्त्यवर्णाद् अर्थप्रतिपत्तेः अन्वयव्यतिरेकाभ्यां निश्चयात् स्फोटपरिकल्पनाऽनर्थिकैव, तदभावेऽपि अर्थप्रतिपत्तेः उक्तप्रकारेण सम्भवे अन्यथानुपपत्तेः प्रक्षयात् । न खलु दृष्टादेव कारणात् कार्योत्पत्तौ अदृष्टतदन्तरपरिकल्पना युक्तिसङ्गता¹³⁶¹ अतिप्रसङ्गात् ।

किञ्च, यदि उपलभ्यमाना वर्णा व्यस्ताः समस्ता वा नार्थप्रतिप्रत्तिजननसमर्थाः, तदा¹³⁶² स्फोटाभिव्यक्तावपि¹³⁶³ न समर्थाः स्यु । तथाहि–न समस्तास्ते स्फोटमभिव्यञ्जयन्ति उक्तप्रकारेण तेषां¹²⁸⁹ सामस्त्यासम्भवात् । नापि व्यस्ताः, वणान्तरोच्चारणानर्थक्यप्रसङ्गात्, एकेनैव वर्णेन स्फोटाभिव्यक्तेः कृतत्वात् । न च पदार्थान्तरप्रतिपत्तिव्यवच्छेदार्थं तदुच्चारणम् इत्यभिधातव्यम्, तदुच्चारणेऽपि¹³⁶⁴ तत्प्रतिपत्तिप्रसक्तेरवश्यम्भावित्वात् । यथाहि¹³⁶⁵ गौरिति पदस्यार्थो गकारोच्चारणात् प्रतीयते तथा¹³⁶⁶ औकारोच्चारणाद् औशनस इति पदार्थोऽपि, तथा च गौरिति पदादेव “गौः” “औशनसः” इत्यर्थद्वयं प्रतीयेत¹³⁶⁷ । संशयो वा स्यात्–किं पदान्तरस्फोटव्यवच्छेदेन एकपद§स्फोटाभिव्यक्तये¹³⁶⁸ गवाद्यनेकवर्णोच्चारणम्, किवा अनेकपदस्फोटाभिव्यक्तये अनेकाद्यवर्णोच्चारणम् इति । नच पूर्ववर्णैः §स्फोटस्य संस्कारे अन्त्यो वर्णस्तस्य व्यञ्जकः इति न वर्णान्तरोच्चारणवैयर्थ्यमित्यभिधातव्यम्; अभिव्यक्तिव्यतिरिक्तस्य¹³⁶⁹ संस्कारस्यैव तत्रानुपपत्तेः । न खलु वेगाख्यः तत्र¹³⁷⁰ तैः¹³⁷¹ संस्कारो विधीयते; मूर्त्तेष्वेव अस्य सम्भवात् । नापि वासनारूपः; अचेतनत्वात्¹³⁷² । स्फोटस्य तच्चैतन्याभ्युपगमे वा स्वशास्त्रविरोधः । नापि स्थितस्थापकरूपः; अस्यापि मूर्त्तद्रव्यवृत्तित्वात्, स्फोटस्य च अमूर्त्तत्वाभ्युपगमात् ।

किञ्च, असौ संस्कारः¹³⁷³ स्फोट एव, तद्धर्मो¹³⁷⁴ वा ? तत्र आद्यविकल्पोऽयुक्तः; स्फोटस्य वर्णोत्पाद्यत्वानुषङ्गात् । द्वितीयविकल्पोऽप्यसम्भाव्यः, व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तविकल्पानुपपत्तेः । स्फोटाद्धि¹³⁷⁵ तस्य¹³⁷⁶ अव्यतिरेके तत्करणे स्फोट एव कृतो भवेत्, तथा चास्य¹³⁷⁷ अनित्यत्वानुषङ्गात् स्वाभ्युपगमक्षतिः । व्यतिरेके तु सम्बन्धानुपपत्तिः¹³⁷⁸ अनुपकारकत्वात्, तस्य¹³⁷⁹ तदुपकारकत्वे¹³⁸⁰ वा तदुपकारस्यापि¹³⁸¹ ततो¹³⁸² व्यतिरिक्ताऽव्यतिरिक्तविकल्पप्रसङ्गः, तत्रापि पूर्वोक्तदोषोऽनवस्थाकारी¹³⁸³ प्रसज्येत । नच व्यतिरिक्तधर्मसद्भावेऽपि स्फोटस्य अनभिव्यक्तस्वरूपापरित्यागे पूर्ववदर्थप्रतिपत्तिहेतुत्वं घटते अतिप्रसङ्गात्, तत्त्यागे¹³⁸⁴ वाऽनित्यत्वप्रसक्तिः¹³⁸⁵ ।

किञ्च, वर्णैः¹³⁸⁶ संस्कारः स्फोटस्य क्रियमाणः किमेकदेशेन क्रियेत, सर्वात्मना वा ? यदि एकदेशेन; तदा तद्देशानामपि अतोऽर्थान्तरानर्थान्तरपक्षयोः¹³⁸² पूर्वोक्तदोषानुषङ्गः । सर्वात्मना संस्कारे तु सर्वत्र सर्वदा सर्वेषां ततोऽर्थप्रतीतिः स्यात् ।

किञ्च, स्फोटसंस्कारः¹³⁸⁷ स्फोटविषयसंवेदनम्, आवरणापनयनं वा ? यदि आवर णापनयनम्, तदा एकत्रैकदा आवरणापगमे सर्वदेशावस्थितैः सर्वदोपलभ्येत नित्यत्वव्यापित्वाभ्यामपगतावरणस्यास्य¹³⁷⁷ सर्वत्र सर्वदोपलभ्यस्वभावत्वात् । अनुपलभ्यस्वभावत्वे वा न क्वचित् कदाचित्¹³⁸⁸ केनचिदुपलभ्येत । अथ एकदेशेन आवरणापगमः क्रियते, नन्वेवम्¹³⁸⁹ आवृतानावृतत्वेनास्य सावयवत्वसम्भवात् कार्यत्वाऽनित्यत्वे स्याताम् । अथ अविनिर्भागत्वेन एकत्राऽनावृतोऽसौ¹³⁹⁰ सर्वत्राऽनावृतोऽभ्युपगभ्यते, तर्हि तदवस्थः अशेषदेशावस्थितैरुपलब्धिप्रसङ्गः । यथा च निरवयवत्वात् एकत्राऽनावृतः सर्वत्राऽनावृतः, तथा एकत्र आवृतः सर्वत्राप्यावृत इति मनागपि नोपलभ्येत । अथ स्फोटविषयसंवेदनोत्पादस्तत्संस्कारः; सोऽप्ययुक्तः, वर्णानामर्थप्रतिपत्तिजननवत् स्फोटप्रतिपत्तिजननेऽपि सामर्थ्यासम्भवात्, न्यायस्य समानत्वात् ।

अथ मतम्–पूर्ववर्णश्रवणज्ञानाहितसंस्कारस्य आत्मनः अन्त्यवर्णश्रवणज्ञानानन्तरं¹³⁹¹ पदादिस्फोटस्य अभिव्यक्तेरयमदोषः, तदप्यपेशलम्, पदार्थप्रतिपत्तेरप्येवं¹³⁹² प्रसिद्धेः स्फोटकल्पनानर्थक्यात्¹³⁹³ । चिदात्मव्यतिरेकेण तत्त्वान्तरस्यास्य अर्थप्रकाशनसामर्थ्यासम्भवाच्च । स एव हि चिदात्मा विशिष्टशक्तिः स्फोटोऽस्तु, स्फुटति^13941395 प्रकटीभवति अर्थोऽस्मिन्निति स्फोटः चिदात्मा । पदार्थज्ञानावरणवीर्यान्तरायक्षयोपशमविशिष्टः पदस्फोटः, वाक्यार्थज्ञानावरणवीर्यान्तरायक्षयोपशमविशिष्टस्तु वाक्यफोटः, इति भावतः श्रुतज्ञानपरिणतस्य आत्मनस्तथाभिधानाविरोधात्¹³⁹⁶ ।

“वायवः स्फोटाभिव्यञ्जकाः” इत्यप्यसुन्दरम्, शब्दाभिव्यक्तिवत्¹³⁹⁷ स्फोटाभिव्यक्तेः तेभ्योऽनुप§पत्तेः¹³⁹⁸ । तेषां तद्व्यञ्जकत्वे च वर्णकल्पनावैफल्यम्, स्फोटाभिव्यक्तौ अर्थप्रति§पत्तौ च अमीषामनुपयोगात्¹²⁸⁹ ।

एतेन “नादेनाहितबीजायाम्” इत्यादि¹³⁹⁹ प्रत्याख्यातम्,¹⁴⁰⁰ नित्यत्वमन्तरेणापि च अर्थप्रतिपत्तिर्यथा भवति तथा प्रतिपादितमेव ।

किञ्च,¹⁴⁰¹ सिद्धे वर्णोत्पादात् वायूत्पादाद्वा पूर्वं¹⁴⁰² स्फोटसद्भावे वर्णानां वायूनां वा तद्व्यञ्जकत्वं युक्तम्, न चास्य सद्भावः कुतश्चित् प्रमाणात् सिद्धः ।

यदप्युक्तम्–“प्रत्यक्षतः¹⁴⁰³ तस्यैवावभासमानत्वात्” इत्यादि; तदपि श्रद्धामात्रम्; घटादिशब्देषु¹⁴⁰⁴ परस्परव्यावृत्तकालप्रत्यासत्तिविशिष्टवर्णव्यतिरेकेण स्फोटात्मनोऽर्थप्रकाशकस्य अध्यक्षगोचरचारितयाऽ प्रतीतेः । न चाभिन्नप्रतिभासमात्रादर्थव्यवस्था युक्ता; अन्यथा दूरान्निविडतरुनिकरे अभेदप्रतिभासादेकत्वव्यवस्था स्यात् । अथास्य¹⁴⁰⁵ बाध्यमानत्वान्नैकत्वव्यवस्थापकत्वम्; तदन्यत्रापि समानम्, स्फोटप्रतिभासेऽपि अनेकधा बाधकप्रदर्शनात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“यथानुवाकः¹⁴⁰⁶ श्लोको वा” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः वैषम्यात्¹⁴⁰⁷ । अनुवाक्कग्रन्थादौ हि प्रत्यक्षतः प्रतीतिः, पुनः¹⁴⁰⁸ पुनरुच्चार्यमाणे चास्मिन् आवृत्या अप्रयासेनैवाऽवधारणमनुभूयते, अतस्तत्र तथा^14091410 तत्कल्पनं युक्तम्, स्फोटस्तु स्वप्नेऽपि न प्रतीयते,¹⁴¹¹ अतः कथं तस्य अन्तरालप्रत्ययैर्व्यङ्ग्यत्वकल्पना ज्यायसी ।

किञ्च, वर्णैः तद्बुद्धिभिर्वा व्यङ्ग्यो यदि शब्दस्फोटोऽभ्युपगम्यते, तदा प्रदीपादिना तद्बुद्ध्या वा व्यङ्ग्यः प्रदीपादिस्फोटोऽप्यभ्युपगम्यतामविशेषात्¹⁴¹² । प्रत्यक्षादिविरोधात् तदनभ्युपगमे शब्दस्फोटोऽप्यत एव नाभ्युपगन्तव्यः । बाधकानुमानसद्भावाच्च, तथाहि–न¹⁴¹³ वर्णाः स्फोटं व्यञ्जयन्ति व्यञ्जकत्वात् । अर्थबुद्धिर्वा¹⁴¹⁴ वर्णपदवाक्यप्रभवा तद्भावभावित्वात् धूमादेर्धूमध्वजबुद्धिवत् ।

यदि च अर्थप्रतीत्यर्थो वर्णादिव्यतिरिक्तः शब्दस्फोटोऽभ्युपगम्यते तर्हि गन्धादिस्फोटोऽप्यभ्युपगन्तव्यः¹⁴¹⁵ । यथैव हि शब्दः कृतसङ्केतस्य क्वचिदर्थे प्रतिपत्तिहेतुः तथा गन्धादिरपि, “एवंविधं गन्धमाघ्राय स्पर्शञ्च संस्पृश्य रसञ्चास्वाद्य रूपञ्चावलोक्य¹⁴¹⁶ त्वया एवंविधोऽर्थः प्रतिपत्तव्यः” इति समयग्राहिणां पुनः क्वचित्तादृशगन्धाद्युपलम्भात् तथाविधार्थप्रतिपत्तिप्रसिद्धेः गन्धादिविशेषव्यङ्ग्यः गन्धादिस्फोटोऽस्तु वर्णविशेपव्यङ्ग्यपदादिस्फोटवत् ।

एतेन हस्त-पाद-करण-मा¹⁴¹⁷त्रितृका-अ¹⁴¹⁸ङ्गाहारादिस्फोटोऽपि¹⁴¹⁹ आपादितो द्रष्टव्यः । नच¹⁴²⁰ पदादिस्फोट एव, नतु स्वावयवक्रियाविशेषव्यङ्ग्यो हंसपक्ष्मादिः¹⁴²¹ हस्तस्फोटः, विकुट्टितादिलक्षणः पादस्फोटः, हस्तपादसमायोगलक्षणः करणस्फोटः, करणद्वयरूपः मात्रितृकास्फोटः, मात्रितृकासमूहलक्षणः अङ्गहारस्फोटो वा इति वक्तुं युक्तम्, तस्यापि स्वस्वावयवाभिव्यङ्ग्यस्य¹⁴²² स्वाभिनेयार्थप्रतीतिहेतोरशक्यनिराकरणत्वात् । तन्निराकरणे वा शब्दस्फोटाग्रहाभिनिवेशो दूरतः परित्याज्यः, आक्षेपसमाधानानामुभयत्र समानत्वात् । ततः स्फोटस्वरूपस्य विचार्यमाणस्य अनुपपद्यमानत्वात्¹⁴²³ नासौ पदार्थप्रतिपत्तिनिबन्धनं प्रेक्षादक्षैः प्रतिपत्तव्य, किन्तु गवादिशब्दास्तन्निबन्धनं प्रतिपत्तव्या इति ।

संस्कृतशब्दा एव साधवोऽर्थवाचकाश्च न तु अपभ्रंशादय इति मीमासक-वैयाकरणादीना पूर्वपक्षः–

नन्वस्तु तेषां तन्निबन्धनत्वम्; किन्तु संस्कृतानामेव¹⁴²⁴ न प्राकृतानाम्, तेषामसाधुत्वात् । व्याकरणसिद्धा एव हि गवादयः शब्दाः साधवः,¹⁴²⁵ अतस्तेषामेव अर्थवाचकत्वमुपपन्नं न पुनः गव्यादीनाम¹⁴²⁶,¹⁴²⁷ तेषां तदभावात् । वृद्धव्यवहारे हि अनन्यथासिद्धाभ्यामन्वयव्यतिरेकाभ्यां वाच्यवाचकभावोऽवधार्यते, तौ च यदि एकस्य गोशब्दस्य एकत्र गोत्वलक्ष णेऽर्थे शक्तिं¹⁴²⁸ कल्पयित्वा उपपन्नौ तदा न द्वितीयस्य गावीशब्दस्य तत्रार्थे तौ¹⁴²⁹ शक्तिं कल्पयतः । अनुप§¹⁴³⁰पत्त्या¹³⁶⁸ हि तयोः कल्पकत्वम्, यश्च येन विना आत्मानं न लभते स तेन विनाऽनुपपन्नः स्वोपपत्तये तं कल्पयति, यत्पुनः येन विनाप्युप§पद्यते¹⁴³¹ न तत् तं कल्पयति अनुपपत्तेः कल्पिकायाः क्षीणत्वात् ।

न च गावीशब्दादपि अन्वयव्यतिरेकाभ्यामर्थप्रतीतिसम्भवात् कथन्न वाचकत्वमित्यभिधातव्यम्, अन्वयव्यतिरेकयोस्तत्र¹⁴³² अन्यथासिद्धत्वात् । अवाचकस्यापि हि गावीशब्दस्य वाचकगोशब्दस्मृतिद्वारेण¹⁴³³ अर्थप्रतिपत्तौ अन्वयव्यतिरेकौ घटेते । दृश्यते च असाधुशब्दप्रयोगे साधुशब्दस्मरणादर्थप्रतिपत्तिः, यथा¹⁴³⁴ आमन्त्रणे “अम्ब” इति विवक्षायां स्थानकरणप्रयत्नवैकल्यात् प्रमादाद्वा तमुच्चारयितुमसमर्थः अम्बिति¹⁴³⁵ बालोऽपभाषते । अम्बा च तच्छब्दश्रवणानन्तरं प्रवर्त्तमाना एवं मन्यते–अनेन बालेन “अम्ब” इति शब्दविवक्षायाम् अम्बिति तत्स्थाने¹⁴³⁶ समुच्चारितमिति अम्बितिशब्दादसाधुभूताद् “अम्ब” इति मूलशब्दं साधुभूतं स्मृत्वा प्रवर्त्तते । तथा, खण्डषण्ढशब्दे समुच्चारयितव्ये विवक्षिते प्राच्यानां सण्ढशब्दोच्चारणं दृश्यते । व्यवहर्त्ता तद्वाक्यश्रवणानन्तरं प्रवर्त्तमानः अनेन मूलशब्दोच्चिचारयिषया अशक्त्या प्रमादेन वा अयं सण्ढशब्दः समुच्चारितः इति सण्ढशब्दात् षण्ढशब्दं स्मृत्वा ततोऽर्थ प्रतिपद्य प्रवर्त्तते । एवं गावीशब्दादसाधुरूपात् मूलभूतं साधुरूपं गोशब्दं स्मृत्वा व्यवहर्त्ता ततोऽर्थं प्रतिपद्यते इति, अन्वयव्यतिरेकयोरत्र अन्यथासिद्धत्वात् न वाचकत्वावधारणक्षमत्वम् । यत्रैव हि निश्चितौ तौ तत्रैव वाचकत्वनियममवबोधयतः । न च गावीशब्दस्य उक्तप्रकारेण तौ निश्चितौ, अतो न तन्नियममवबोधयतः । गोशब्दस्य तु उभयवादिसम्प्रतिपन्नत्वेन तौ निश्चितौ, अतोऽस्यैव गोत्वप्रतिपत्तौ¹⁴³⁷ वाचकत्वनियमोऽवकल्प्यते¹⁴³⁸ । सर्वदेशकालपुरुषपुराणवेदादिषु¹⁴³⁹ गोशब्दस्य एकरूपतया व्यवहारकारकत्वेन प्रतीयमानत्वाच्च अस्यैव व्याकरणस्मृत्यनुगृहीतस्य वाचकत्वनियमो युक्तः न तु गावीशब्दस्य, अस्य नियतदेशादावेव व्यवहारहेतुतया प्रतीयमानत्वात् । न खलु ये देशान्तरादिप्रभवा गाव्यादिशब्देष्वगृहीतसम्बन्धा तेषां¹⁴⁴⁰ तेव्यवहारं¹⁴⁴¹ प्रसाधयन्ति । अतः अवगतप्रमाणभावेन व्याकरणेन ये अनुशिष्टा गवादयः शब्दाः त एव साधवः सिद्धा न¹⁴⁴² तु गाव्यादयः¹⁴⁴³ ।

तत्रैव वाचकत्वनियमावगतेश्च गवादिशब्दानामेव साधुत्वम्; तथाहि– “गामानय” इत्युक्ते सास्नादिमत्त्वविशिष्टार्थानयनप्रतिपत्तिर्भवति¹⁴⁴⁴ । तत्र च यथा “गोशब्दस्य सास्नादिमानर्थो वाच्यः” इत्यवधार्यते, तथा “गोशब्दस्यैव अयमर्थः” इति नियमोऽप्यवधार्यते । अवगतश्च नियमः अन्यस्य वाचकत्वं बाधते ।

अस्तु¹⁴⁴⁵ वा नाम गवादीनामेव वाचकत्वावधारणम्; तथापि वृद्धव्यवहारादेव तेषां तद्¹⁴⁴⁶ भविष्यति, अतस्तत्साधुत्वसमर्थनाय व्याकरणारम्भो व्यर्थः; इत्यसमीचीनम्; व्याकरणनिरपेक्षाद्¹⁴⁴⁷ वृद्धव्यवहारादेव सकलशब्दानां वाचकत्वस्य अवधारयितुमशक्यत्वात् । अनन्तो हि शब्दराशिः, तस्य अनन्तेनापि कालेन प्रतिपदं वृद्धव्यवहाराद् वाचकत्वं गृहीतुमशक्यम् । व्याकरणेन¹⁴⁴⁸ तु सामान्यविशेषवता लक्षणेन उपलक्षितानां स्वल्पप्रयत्नेन सर्वेषामपि शब्दानां वाचकत्वमवबोद्धुं शक्यमेव । अतो व्याकरणादेव तेषां साधुत्वावगमः । तथाहि–कर्मण्यण् [पाणिनि॰ ३ । २ । १] इत्येकेनैव सूत्रेण कुम्भकार-काण्डलाव-वेदाध्यायादय¹⁴⁴⁹ शब्दाः¹⁴⁵⁰ बहवः साधुत्वेन लक्ष्यन्ते । अतो व्याकरणानुगृहीतलोकव्यवहारात्¹⁴⁵¹ सुखेनैव साधुत्वमवधारयितु शक्यते इत्यस्ति व्याकरणस्योपयोगः । ननु चास्याप्रमाणत्वात्¹⁴⁵² कथं ततः केषाञ्चिच्छब्दानां साधुत्वमवधारयितुमुचितम्, इत्यष्यसाम्प्रतम्; तदप्रामाण्ये कर्मकर्त्रादिकारकाणां सम्प्लवप्रसङ्गात् । न खलु व्याकरणमन्तरेण¹⁴⁵³ प्रकृति-प्रत्ययविभागद्वारेण कर्मकर्त्रादिकारकाणां नैयत्येन प्रतिपत्तिर्घटते, तन्नैयत्यहेतोरन्यस्याऽसभवात् । अतस्तन्नैयत्यमुपलभ्यमान स्वव्यवस्थानिमित्तं व्याकरणमेव व्यवस्थापयति ।

तथा व्याकरणाप्रामाण्ये लोकशास्त्रविरोधः । तत्र लोकविरोधस्तावत्–सकल¹⁴⁵⁴शिष्टानां¹⁴⁵⁵ तत्प्रामाण्यस्य अभीष्टत्वात् । शास्त्रविरोधोऽपि तदप्रामाण्ये सकलशास्त्रोच्छेदप्रसङ्गात् । सकलान्यपि हि शास्त्राणि नियतभाषात्मकानि, नियमस्य च व्याकरणाधीनत्वात् कथ तदप्रामाण्ये तदुपपत्तिः ? शास्त्रप्रामाण्यमनभ्युपगच्छताऽपि परप्रत्यायनाय साधनदूषणप्रयोगः तत्प्रामाण्यप्रसाधनोऽवश्याभ्युपगन्तव्य । तदनभ्युपगमे स्वपरपक्षसाधनदूषणप्रपञ्चप्रत्यस्तमयप्रसङ्गात्, केवलैर्मनोविकल्पैः अङ्गसञ्ज्ञाभिर्वा परप्रत्यायनानुपपत्तेः । तस्मादुक्तदोष परिजिहीर्षता न व्याकरणप्रामाण्यमपह्नवनीयम्, इति सिद्धं तत्साधुत्वप्रसाधनायास्य¹⁴⁵⁶ प्रामाण्यम् ।

ननु साधुत्वस्य शब्दानां कुतश्चित् प्रमाणादप्रसिद्धेः कथं तत्प्रसाधनाय व्याक रणस्य प्रामाण्यम् ? इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; प्रत्यक्षत¹⁴⁵⁷ एव तत्साधुत्वप्रसिद्धेः । तथाहि–व्याकरणसंस्कृतमतेः श्रौत्रप्रत्यक्षे¹⁴⁵⁸ वर्णस्वरूपवत्¹⁴⁵⁹ तत्साधुत्वमवभासते, व्याकरणानुशिष्टेषु¹⁴⁶⁰ शब्देषु उच्चार्यमाणेषु “साधुभिरयं भाषते” इति प्रतीतिसद्भावात्, अन्यथा चोच्चार्यमाणेषु “असाधुभिरयं भाषते पापः अपशब्दान्¹⁴⁶¹ करोति” इति प्रत्ययप्रतीतेः प्रत्यक्षत एव साधुत्वासाधुत्वविभागोऽवसीयते । अथोच्यते–यदि वर्णस्वरूपातिरिक्तं साधुत्वं स्यात् तर्हि व्याकरणसंस्कारात्पूर्व वर्णस्वरूपवत् तदपि प्रतिभासेत, तत्प्रतिभासकारणस्य श्रोत्रसम्बन्धस्य प्रागपि सद्भावात्; तदप्युक्तिमात्रम्; व्याकरणसंस्कारापेक्षस्य श्रोत्रस्य पूर्वमभावात्,¹⁴⁶² कारणाभावे च कार्याभावस्य उपपन्नत्वात् । वर्णस्वरूपग्रहणे हि श्रोत्रस्य केवलस्यापि सामर्थ्यम्, साधुत्वग्रहणे तु व्याकरणसहकृतस्यैव । यथा रत्नादिभेदानां¹⁴⁶³ तच्छास्त्रसंस्कारसहायं चक्षुः ग्रहणे समर्थम् न तद्रहितम् ।

ननु शब्दराशेरपर्यन्ततया प्रत्यक्षागोचरत्वात् कथं ततः तत्साधुत्वसिद्धिः ? इत्यप्यसुन्दरम्; तदगोच¹⁴⁶⁴रस्यास्य¹⁴⁶⁵ अनुमानात्¹⁴⁶⁶ साधुत्वप्रसिद्धेः,¹⁴⁶⁷ तथाहि–अदृश्यमानप्रयोगाः शब्दाः साधवः व्याकरणानुशिष्टत्वात् परिदृश्यमानगवादिशब्दवत् । तथा साधुभिर्भाषितव्यम्¹⁴⁶⁸ [ ] तस्मादेषा¹⁴⁶⁹ संस्कृता वागुद्यते [तैत्ति॰ ६ । ४ । ७ ?] इत्येवमादिना आगमेनापि साधुत्वं प्रसाध्यते । तथा उपमानेनापि साधुत्वमवगम्यते; तथाहिसूत्रकार-भाष्यकार-वार्तिककारादिभिः¹⁴⁷⁰ प्रयुक्ता यथा साधवः शब्दाः तथा तत्प्रायैरन्यैरपि प्रयुक्ताः साधव एवेति । तथा अर्थापत्त्यापि;¹⁴⁷¹ अनाद्यनन्ताऽनन्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकतोऽर्थप्रतीतिसाधनत्वान्यथानुपपत्तिलक्षणया शब्दानां साधुत्वमवसीयते इति ॥ छ ॥

अपभ्रशप्राकृतादिभाषाशब्दाना साधुत्वसमर्थनेन वाचकत्वप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“गवादय¹⁴⁷² शब्दा एव साधवः, तेषामेव वाचकत्वोपपत्तेः” इत्यादि; तदविचारितरमणीयम्, यतो लोकव्यवहारसमधिगम्यो¹⁴⁷³ हि वाच्यवाचकभाव । लोकश्च गाव्यादिशब्दैरेव व्यवहरन् प्रतीयते । संस्कृतवेदिनो हि संस्कृतान् शब्दान् परित्यज्य व्यवहारकाले गाव्यादिशब्दैरेव व्यवहरन्तः प्रतीयन्ते । अतः¹⁴⁷⁴ संस्कृतेतरवेदिनां व्यवहारस्य गाव्यादिशब्दैरेव दृष्टत्वात्तेषामेव¹⁴⁷⁵ अन्वयव्यतिरेकाभ्यां वाचकत्वमवधार्यते । नच गाव्यादिशब्दानां गवादिस्मृतिसापेक्षमर्थावबोधकत्वं स्वप्नेऽपि प्रतीतं येन अर्थप्रतिपत्तेरन्यथाप्युपपद्यमानत्वात्¹⁴⁷⁶ तेषामवाचकत्व स्यात् । न खलु प्राकृतशब्देभ्यः “प्रथमं¹⁴⁷⁷ संस्कृतशब्दस्मरण ततोऽर्थप्रतीतिः” इति व्यवधानेन अर्थप्रत्ययोऽनुभूयते, संस्कृतशब्दवत् तेभ्योऽपि¹⁴⁷⁸ साक्षादेव अर्थप्रत्ययप्रतीतेः, अन्यथा यत्र संस्कृतज्ञा¹⁴⁷⁹ न सन्ति तत्र भाषाशब्देभ्योऽर्थप्रत्ययो न स्यात् । ततो गवादिशब्दवत् शब्दान्तरस्मृतिनिरपेक्षतयैव सदा तेषामर्थावबोधकत्वप्रतीतेः वाचकत्वमेवोपपन्नम् । यथैव¹⁴⁸⁰ हि गवादिशब्दस्य अन्वयव्यतिरेकाभ्यां गाव्यादिशब्दस्मृतिनिरपेक्षं गोत्वाद्यर्थाभिधायकत्वं प्रतीयते तथा गवादिशब्दस्मृतिनिरपेक्षं गाव्यादीनामपि । एवञ्च अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तुल्येऽर्थप्रतिपादकत्वे¹⁴⁸¹ यद्येकस्यैव वाचकत्वं कल्प्यते तद्वरं गाव्यादिशब्दस्यैव कल्प्यताम्, निखिलजनानां व्यवहारस्य तद्द्वारेणैव¹⁴⁸² प्रतीतेः ।

किञ्च, स्मरणं मूलानुभवे सति प्रमाण भवति अनुभवानुसारित्वात्तस्य । न च गवादिशब्दानां गोव्यवहारे प्रथमत¹⁴⁸³ एव स्वरसवृत्त्या वाचकत्वमनुभूतम्, गाव्यादिशब्दानामेव तदा तदनुभवात्¹⁴⁸⁴ । अतो येषां¹⁴⁸⁵ वाचकत्वमनुभूतपूर्वं तन्निबन्धने व्यवहारे¹⁴⁸⁶ अननुभूतवाचकत्वाः¹⁴⁸⁷ स्मर्यन्ते इति महन्न्यायकौशलम् ।

यदप्युक्तम्–“गोशब्दे¹⁴⁸⁸ समुच्चारयितव्ये अशक्त्या प्रमादेन वा बालेन गावीशब्दः समुच्चारितः” इति;¹⁴⁸⁹ तदप्यसाम्प्रतम्; यतो यदि गोशब्दसमुच्चिचारयिषया बालः अशक्तिप्रमादाभ्यां गावीशब्दं समुच्चारयेत्, तर्हि परित्यक्तबालभावः प्रबुद्धः सन् “मया अशक्त्या प्रमादेन वाऽयं¹⁴⁹⁰ प्रयुक्तः” इति ज्ञात्वा तं परित्यज्य गोशब्देनैव व्यवहारं कुर्यात् । न च पटुकरणोऽपि गावीशब्दं परित्यज्य गोशब्देनैव व्यवहरति । ननु च असंस्कृतमतिभिः सह संस्कृतशब्देन गवादिना व्यवहारः कर्त्तुं न शक्यते, लक्षणपरिज्ञानाभावतस्तेषां^14911492 संस्कृतशब्दपरिज्ञानानुपपत्तेः, अतः बहुत्वादसंस्कृतमतीनाम् अशक्तिप्रमादप्रभवोऽपि अपभ्रष्टव्यवहारः परां रूढिमागतः, येन शक्तो विज्ञातशब्दस्वरूपोऽपि जनः तेनैव व्यवहरति; इत्यप्येतेनैव प्रत्याख्यातम्; प्रमादाऽशक्तिप्रभवत्वे गाव्यादिशब्दव्यवहारस्य उक्तदोषानुषङ्गात् ।

अपभ्रष्टत्वञ्चास्य पुरुषार्थाऽप्रसाधकत्वात्, व्याकरणस्मृत्यनुगृहीतस्य सर्वत्र सर्वदाऽनवच्छिन्नस्य¹⁴⁹³ एकत्वेन प्रतीत्यभावात्, सङ्केतेन अर्थाभिधायित्वाद्वा स्यात् ? तत्र आद्यः पक्षोऽनुपपन्नः; सकलस्य धर्मार्थादेः पुरुषार्थस्य प्राकृतशब्दव्यवहारादेव प्रसिद्धेः । नहि कश्चित्तादृशः पुरुषार्थोऽस्ति यत्र साक्षात् परम्परया वा तद्व्य¹⁴⁹⁴वहारो¹⁴⁹⁵ न स्यात् । तत्प्रतिपिपादयिषया¹⁴⁹⁶ प्रयुक्तानामपि संस्कृतशब्दानामर्थः सुस्पष्टः प्राकृतशब्दैरेव प्रदर्श्यते इति कथं तद्व्यवहारस्य पुरुषार्थाऽप्रसाधकत्वं यतोऽपभ्रष्टत्वं¹⁴⁹⁷ स्यात् ? द्वितीयपक्षे तु ठकागमस्य सधनं ब्राह्मणं हन्याद् भूतिकामः [ ] इत्यादेः साधुत्वप्रसङ्गः, व्याकरणस्मृत्यनुगृहीतस्य सर्वत्र सर्वदानवच्छिन्नस्यैकत्वेन अस्यापि प्रतीत्यविशेषात् । शिष्टैरस्वीकृतत्वात् तत्रास्य विच्छेदः पशुवधाद्यागमेऽपि समानः । नहि श्वेतमजमालभेत [ ] इत्यागमः परीक्षाप्रधानैः कृपार्द्रीकृतचेतोवृत्तिभिः¹⁴⁹⁸ आद्रियते । तृतीयपक्षोप्ययुक्तः; प्राकृतशब्दवत् संस्कृतशब्दानामपि सङ्केतसहायानामेव अर्थप्रतिपादनसामर्थ्यसम्भवात् । असङ्केतिताऽनभिताभिधाने अतिप्रसङ्गात् । तदेवं संस्कृतेतरशब्दानां विशेषासम्भवात् उभयेषां साधुत्वमसाधुत्वं वा अविशेषतः प्रतिपत्तव्यम् ।

किञ्च, स्वरूपतः प्रसिद्धे साधुत्वे क्वचिद् विधानं निषेधो वा युक्तः । न च स्वरूपत तत्¹⁴⁹⁹ प्रसिद्धम् । तत्स्वरूपं हि वाचकत्वम्, अनादिप्रयोगिता, धर्मसाधनत्वम्, विशिष्टपुरुषप्रणीतत्वम्, विशिष्टार्थाभिधायित्वम्, बाधारहितत्वम्, प्रमाणान्तरानुगृहीतत्वम्,¹⁵⁰⁰ अनुपहतेन्द्रियग्राह्यत्वम्, अनावृतत्वम्, व्याकरणसिद्धस्वरूपत्वं¹⁵⁰¹ वा स्यात् ? यदि वाचकत्वम्, तद् गवादिशब्दवत्¹⁵⁰² गाव्यादिशब्दानामस्त्येव, अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तद्वत् तेषामप्यर्थप्रतिपादकत्वप्रतिपादनात् ।

अनादिप्रयोगितापि प्रवाहापेक्षया, नित्यत्वापेक्षया वा उच्येत ? प्रथमपक्षे गोगावीशब्दयोरविशेषः, द्वयोरपि अनादिप्रयोगिताया तथा सम्भवाद् उभयोरपि साधुत्वमसाधुत्वं वाऽविशेषतः स्यात् । अनादिप्रयोगितया¹⁵⁰³ च साधुत्वे प्राकृतस्यैव गाव्यादेः साधुत्व स्यात्, तस्यैव तत्सम्भवात्¹⁵⁰⁴ । प्रकृतिरेव¹⁵⁰⁵ हि प्राकृतम्, प्रकृतिश्च स्वभावः, अतः प्रकृतिभूतस्य अर्थस्वरूपावेदकस्य अनादिप्रयोगार्हस्य गाव्यादेरेव साधुत्वं युक्तं न¹⁵⁰⁶ तु संस्कृतस्य गवादेः, तस्य अनादिप्रयोगितानुपपत्तेः । सतो हि वस्तुनो गुणान्तरारोपः संस्कारः, स च आदिमानेव, अतः संस्कृतव्यपदेशादेव संस्कारात् पूर्वं विद्यमानं प्रकृतिभूतमन्यत्किञ्चिदस्तीत्यवसीयते । तच्च प्राकृतमेव, इत्यस्यैव अनादिप्रयोगितया साधुत्वमायातम् ।

अथोच्यते–न प्रकृतिरेव प्राकृतम्, किं तर्हि ? प्रकृतेर्भवम्^15071508 । ननु केयं प्रकृतिर्नाम–यतो भव प्राकृतम् इत्युच्येत¹⁵⁰⁹ ? किं स्वभावः, धातुगणः, संस्कृतशब्दस्वरूपं वा ? प्रथमविकल्पे “प्रकृतिरेव प्राकृतम्” इत्ययमेव पक्षोऽङ्गीकृतः स्यात्, प्रकृतेः स्वभावात् लब्धात्मलाभैर्गाव्यादिशब्दैः निखिललोकानां व्यवहारप्रसिद्धेः । द्वितीयविकल्पे तु गवादिशब्दानामपि प्राकृतत्वप्रसङ्गः, धातुगणात्¹⁵¹⁰ तत्स्वरूपसिद्धेरविशेषात्, इति संस्कृतव्यवहाराय दत्तो जलाञ्जलिः स्यात् । संस्कृतशब्दस्वरूपस्य तु प्रकृतित्वमनुपपन्नम्, विकारत्वात्¹⁵¹¹ । सतो हि वस्तुनो गुणान्तराधानं संस्कार स विकाररूपतया कथं प्रकृतित्वं प्रतिपद्येत ?

किञ्च, पूर्वापरकालभावित्वे सति प्रकृति-विकृतिभावो दृष्टः । न चात्र¹⁵¹² तदस्ति, वैपरीत्यप्रतीतेः–“आदिमद्धि संस्कृतम् अनादिमच्च प्राकृतम्” इति ।

अथ मतम्–न गुणान्तराधानं संस्कारः, किं तर्हि ? अभिन्नस्वरूपस्य शब्दस्य सम्यगनधिगतार्थस्य प्रकृति-प्रत्ययादिविभागद्वारेण तदन्तर्गतोऽर्थः प्रकाश्यते इत्येवं रूपः शब्दस्य संस्कार इति; तदप्यसङ्गतम्, प्रकृतिप्रत्ययादिविभागद्वारेण अर्थकथनस्य व्याख्यानरूपतया संस्कारत्वानुपपत्तेः । नहि वस्त्रादौ तथाविधः संस्कारः कदाचिद्¹⁵¹³ दृष्टः । किं तर्हि ? गुणान्तराधानलक्षणः¹⁵¹⁴ । तथाप्यस्य संस्कारत्वाभिधाने स्वकम्बलस्य “कूर्दालिका” इति नाम कृतं स्यात् ।

एतेन “व्यवहर्त्तृशक्तिद्वारेण¹⁵¹⁵ अपभ्रश्यतः शब्दस्य रक्षाद्वारेण¹⁵¹⁶ अविचलितस्वरूपस्यैवावस्थापनं संस्कारः” इति मतान्तरमपि अपास्तम्; अविचलितरूपतयावस्थापनस्यापि संस्कारत्वेन क्वचिदप्यप्रतीतेः । अविचलितरूपतया¹⁵¹⁷ अवस्थापनञ्च शब्दानां सादृश्यापेक्षया, नित्यैकरूपापेक्षया¹⁵¹⁸ वा स्यात् ? यदि सादृश्यापेक्षया; तर्हि गाव्यादिशब्दस्यापि संस्कृतत्वप्रसङ्गः¹⁵¹⁹ तदविशेषात् । अथ नित्यैकरूपापेक्षया; तदयुक्तम्, शब्दानां नित्यैकरूपतायाः प्राक्¹⁵²⁰ प्रबन्धेन प्रतिषेधात् । तन्न प्रवाहापेक्षया अनादिप्रयोगितातः शब्दानां साधुत्वं सिद्ध्यति । तया¹⁵²¹ तत्साधुत्वाभ्युपगमे¹⁵²² च “पितरि स्वर्गं गते ज्येष्ठेन पुत्रेण माता वोढव्या” इत्यादिम्लेच्छव्यवहाराणामपि¹⁵²³ साधुत्वप्रसक्तिः; प्रवाहेण अनादिप्रयोगितायाः तत्राप्यविशेषात् । अथ नित्यत्वापेक्षया¹⁵²⁴ अनादिप्रयोगितातः तत्साधुत्वसिद्धिः इत्युच्यते; तदप्युक्तिमात्रम्; शब्दानां नित्यत्वस्य प्रमाणानुपन्नत्वात् । तदनुपपन्नत्वञ्चैषां शब्दानित्यत्वसिद्धौ प्रपञ्चतः प्ररूपितमित्यलमतिप्रसङ्गेन । तन्न अनादिप्रयोगितापि तत्साधुत्वलक्षणम् ।

नापि धर्मसाधनत्वम्,¹⁵²⁵ तद्धि तेषां साक्षात्; परम्परया वा स्यात् ? न तावत् साक्षात्; व्रतानुष्ठानादेः¹⁵²⁶ तदर्थस्य आनर्थक्यानुषङ्गात् । परम्परया¹⁵²⁷ तत्साधनत्वं तु संस्कृत शब्दवत् प्राकृतशब्दानामप्यविशिष्टम् ।

विशिष्टपुरुषप्रणीतत्वं¹⁵²⁸ विशिष्टार्थाभिधायित्वं¹⁵²⁹ बाधारहितत्वं प्रमाणान्तरानुगृहीतत्वम् अनुपहतेन्द्रियग्राह्यत्वञ्च उभयत्राप्यविशिष्टमेव । अनावृतत्वमपि आवृतत्वपूर्वकं न शब्दे सङ्गच्छते, स्थायित्वाभावात् । स्थायिन एव हि पदार्थस्य आवृतत्वानावृतत्वे¹⁵³⁰ घटेते । शब्दे च स्थायित्वं प्रागेव प्रतिषिद्धम् ।

व्याकरणसिद्धस्वरूपत्वञ्च संस्कृतशब्दवत् प्राकृतशब्दानामप्यस्त्येव¹⁵³¹ । यथैव हि संस्कृतव्याकरणेन प्रकृतिप्रत्ययविभागेन शब्दा व्युत्पाद्यन्ते तथा प्राकृतेनापि । अस्याऽव्याकरणत्वे¹⁵³² अन्यत्र कः सामाश्वासः ?

यच्चान्यदुक्तम्–“सस्कृता¹⁵³³ वागुद्यते”¹⁵³⁴ इत्यादि; तत्राप्यसौ कदा वक्तव्या–कर्मकाले,¹⁵³⁵ अध्ययनकाले वा ? अध्ययनकाले चेत्, कस्य अध्ययनकाले प्राकृतस्य, संस्कृतस्य वा ? न तावत् प्राकृतस्य, तदा¹⁵³⁶ संस्कृतवाचोऽनभिधानात्, अन्यथा तदध्ययनानुपपत्तिः । अथ संस्कृतस्य, कथं तदध्ययनकाले अनधीयमानत्वात्¹⁵³⁷ प्राकृतवाचोऽसाधुत्वम् ? अन्यस्याध्ययनकाले अन्यस्याऽप्रयोगादसाधुत्वे¹⁵³⁸ तु पुराणाध्ययनकाले वेदवाचामप्यप्रयोगादसाधुत्वं स्यात् । अथ कर्मकाले; कुतस्तदा प्राकृता¹⁵³⁹ न वक्तव्याः–अर्थाप्रतिपादकत्वात्, अपशब्दत्वात्, अधर्महेतुत्वाद्वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्तः, गाव्यादिशब्देभ्यः संस्कृतेतरवेदिनां सुस्पष्टार्थप्र¹⁵⁴⁰तिपत्तिप्रतीतेः¹⁵⁴¹ ।

अपशब्दत्वञ्च गाव्यादिशब्दानां स्वरूपमात्रात्, व्याकरणादनिष्पत्तेर्वा ? यदि स्वरूपमात्रात्; तर्हि गोशब्दस्यापि अपशब्दत्वप्रसङ्गः तदविशेषात् । व्याकरणादनिष्पत्तिरपि संस्कृतात्, प्राकृताद्वा स्यात् ? न तावत् प्राकृतात्, तत्र¹⁵⁴² तेषां स्वरूपनिष्पत्तिप्रतीतेः । संस्कृतव्याकरणतोऽपि गावीशब्दस्य स्वरूपमात्रेणाऽनिष्पत्तिः, अर्थविशेषे वा ? न तावत् स्वरूपमात्रेण, यत्त्ये¹⁵⁴³ तदादि गुः¹⁵⁴⁴ [जैनेन्द्र॰ १ । २ । ११४] इति गुसज्ञायां¹⁵⁴⁵ सत्यां गोरियं गावी प्रक्रिया इति स्वरूपमात्रेण तन्निष्पत्तिप्रसिद्धेः । अथ अर्थविशेषे गोत्वलक्षणे गावीशब्दस्व अतोऽनिष्पत्तेः अपशब्दत्वमुच्यते, तदप्यसुन्दरम्, तत्र¹⁵⁴⁶ तस्याऽव्युत्पादकत्वात्¹⁵⁴⁷ । प्राकृतव्याकरणमेव हि गोत्वलक्षणेऽर्थे गावीशब्दं व्युत्पादयति नान्यत् । अव्युत्पादकादनिष्पत्तेश्चास्य¹⁵⁴⁸ अपशब्दत्वे गोशब्दस्याप्यपशब्दत्वप्रसङ्गः, प्राकृतव्याकरणात्तस्याप्यनिष्पत्तेरविशेषात् । अतः संस्कृतेतरव्याकरणप्रसिद्धयोः गोगावीशब्दयोः गोत्वलक्षणार्थाभिधायित्वेन¹⁵⁴⁹ प्रवृत्तेः कुतोऽयं नियमः “गोशब्द एव गोत्वस्य वाचको न गावीशब्दः शब्दः तथा” । यथैव¹⁵⁵⁰ हि तुल्यप्रमाणावधारितवाचकत्वा¹⁵⁵¹ वृक्षतरुपादपादयः पर्यायश ब्दाः तथा गोगाव्यादयोऽपि । तथाहि–गो-गावी-गौणी-¹⁵⁵²गोपोतलिकेत्यादयः¹⁵⁵³ शब्दाः गोत्वस्य वाचकाः वृद्धैस्तत्र अविगानेन प्रयुज्यमानत्वात्गौः¹⁵⁵⁴ उश्रास्राइत्यादिवत् । तथा, गाव्यादयः शब्दाः गोत्वे अनादिप्रयोगाः अनवगम्यमानाऽवधित्वात् गौरुश्रास्राइत्यादिवत्¹⁵⁵⁵ ।

अथ अधर्महेतुत्वादसाधुत्वमस्याः, ननु कदा तस्या अधर्महेतुत्वम्–सर्वदा, यागादिकर्मकाले वा ? यदि सर्वदा; न कदाचिद् धर्मस्यावसरः स्यात्, नित्य-नैमित्तिकानुष्ठानसमयेऽपि प्राकृतशब्दानां घृतसमिदाद्यभिधायिनां गोभूम्यादिदानाभिधायिनाञ्च प्रयुक्तानामधर्मस्यैव हेतुत्वप्रसङ्गात् । अथ यागादिकर्मकाले; महत् तत्कर्मणो माहात्म्यं येनान्यदा अधर्मस्याजनकमपि आत्मसत्ताकालेऽधर्मजनकं करोति इति ।

किञ्च, प्राकृतवचसामधर्महेतुत्वनियमः तदा सिद्ध्येत् यदा संस्कृतानां तेषां धर्महेतुत्वनियमः स्यात् । तन्नियमाभ्युपगमे च नटभटवरुट¹⁵⁵⁶चर्मकारादीनां¹⁵⁵⁷ संस्कृतवेदवचोऽभिधायिनां प्राकृतवक्तृमासोपवासिन्यादिभ्यः अतीवाधिकधर्मोत्पत्तिः स्यात् । अथ ब्राह्मणस्यैव तदभिधायिनो धर्मः नान्यस्येति चेत्, न; ब्राह्मण्यस्य कुतश्चिदपि प्रमाणादप्रतीतेः ॥ छ ॥

नित्यनिरंशैकत्वादिधर्मोपेता योनिनिबन्धना ब्राह्मण्यजातिरिति मीमासकादीना पूर्वपक्ष–

ननु प्रत्यक्षेणैव ब्राह्मण्यं प्रतीयते; विस्फारिताक्षस्य पुरोव्यवस्थितेषु क्षत्रियादिसङ्घेषु तद्वैलक्षण्येन “ब्राह्मणोऽयं ब्राह्मणोऽयम्” इत्यनुगतैकाकारप्रत्ययविषयतया ब्राह्मणसङ्घे मनुष्यत्वाद्यतिरिक्तस्य अनुगतैकाकारस्य ब्राह्मणण्यस्य प्रतिभासप्रतीतेः । न चायं¹⁵⁵⁸ प्रत्ययः सन्दिग्धः; उभयकोटिसंस्पर्शित्वाभावात् । नापि विपर्यस्तः, दोषरहितैः कारणैरारब्धत्वात् बाधकप्रत्ययरहितत्वाच्च । यदि¹⁵⁵⁹ च ब्राह्मण्यं प्रत्यक्ष न स्यात् तदा “ब्राह्मणोऽयं पुरुषः” §इति¹³⁶⁸ विशिष्टप्रतिभासो न स्यात् । अत्र हि ब्राह्मणत्वानुरागविशिष्टः पुरुषः प्रतिभासते, न¹⁵⁶⁰ पुनः प्रतिभासते तच्छून्यं¹⁵⁶¹ पुरुषमात्रम् । तत्प्रतिभासे¹⁵⁶² हि “पुरुषोऽयम्” इति प्रतिभासः स्यात् नतु “ब्राह्मणोऽयम्” § इति, पुरुषातिरेकित्वाद् ब्राह्मण्यस्य¹⁵⁶³ । न च अप्रतिपन्ने विशेषणे विशिष्टः प्रत्ययो युक्तः, अतिप्रसङ्गात् । न च तथाभूतस्य ब्राह्मण्यस्य¹⁵⁶³ अर्थेषु सम्भवे प्रथमदर्शनेऽपि प्रतिभासप्रसङ्गः, यतः स्वविशेषव्यङ्ग्या जातिः, विशेषाश्च इतरजातिपरिहारेण¹⁵⁶⁴ अवभासमाना जात्यन्तरपरिहारेण स्वजातीर्व्यञ्जयन्ति यथा गवाश्वादयः, अतः तत्र¹⁵⁶⁵ प्रतिभाताऽपि¹⁵⁶⁶ जातिः व्यञ्जकभेदाग्रहणान्नोल्लिखति । व्यञ्जकभेदाग्रहणञ्च अत्यन्तसुसदृशावयवत्वादुपपन्नम् अत्यन्तसुसदृशगोगवयवत् । दृश्यते च द्रव्यपरीक्षकाणां कूटाकूटविवेके मणिपरीक्षकाणाञ्च मणिकाचादिविवेके अवधानवतां नैसर्गिकाभ्यासिकप्रतिभाससामग्रीसद्भाव¹⁵⁶⁷ एव कूटाकूटविवेको मणिकाचादिविवेकश्च, एवमत्रापि “अविप्लुतेन ब्राह्मणेन अविप्लुतायां ब्राह्मण्यामुत्पन्नः ब्राह्मणः” इत्याद्यौपदेशिकमातापितृब्राह्मण्यज्ञानलक्षणसा¹⁵⁶⁸मग्रीसद्भाव¹⁵⁶⁹ एव “ब्राह्मणोऽयम्” इति विवेकेन प्रतिभासाविर्भावो भवति । यदि वा, तद्ब्राह्मण्यज्ञाननिरपेक्षः¹⁵⁷⁰ “ब्राह्मणोऽयम्” इत्युपदेशसहकृतेन इन्द्रियेण “ब्राह्मणोऽयम्” इति ब्राह्मण्यजातिग्राही प्रत्ययो जन्यते । न च सामग्र्यभावात् यन्न प्रतिभासते तन्नास्तीति वक्तुं युक्तम्, अतिप्रसङ्गात् । अविप्लुतत्वञ्ज मातापित्रोः प्रवादाभावान्निश्चीयते¹⁵⁷¹ । व्यभिचारो हि प्रवादेन व्याप्तः, अतः प्रवादो निवर्त्तमानः व्यभिचारं¹⁵⁷² निवर्त्तयति, व्यापकनिवृत्तौ व्याप्यस्याऽनिवृत्तिविरोधात् ।

यदि च ब्राह्मणशब्दस्य ब्राह्मण्यजातिरर्थो न स्यात् तदाऽयमनर्थकः¹⁵⁷³ स्यात्, न चैतद् युक्तम्, एतदुच्चारणानन्तरभाविनोऽर्थप्रत्ययस्य उपलभ्यमानत्वात् । तन्निबन्धनव्यवहारस्य च “ब्राह्मणं भोजय” इत्यादिरूपस्य असन्दिग्धाबाधितस्य¹⁵⁷⁴ सुप्रतीतत्वात् । पाशुपतादिलिङ्गिनामपि¹⁵⁷⁵ ब्राह्मणत्वादिजात्यनुरूपो नामचिह्नाचारोपदेशादिव्यवहारो दृश्यते, अतः सुदृढव्यवहारदर्शनाद्¹⁵⁷⁶ व्यक्तिभ्योऽर्थान्तरभूता प्रत्यक्षतः प्रसिद्धा ब्राह्मण्यजातिः ।

तथा अनुमानतोऽपि; तथाहि–असति¹⁵⁷⁷ प्रतिबन्धके यो यदाकारः प्रत्ययः सं तदाकारविषयनिमित्तकः यथा नीलादिप्रत्ययः, असति प्रतिबन्धके भवति च “ब्राह्मणोऽयं ब्राह्मणोऽयम्” इत्यनुगतैकाकारः प्रत्ययः, तस्मात् पिण्डव्यतिरिक्त-अनुगतैकाकारब्राह्मण्यनिमित्तक इति । यदाकारो हि प्रत्ययः विषयेणापि तदाकारेणैव भवितव्यम्, अन्यथा नीलादिप्रत्ययस्य अनीलादिविषयत्वप्रसङ्गात् प्रतिनियतवस्तुव्यवस्थाविलोपानुषङ्गः ।

तथा, ब्राह्मणपदं व्यक्तिव्यतिरिक्तैकनिमित्ताऽभिधेयसम्बद्धम् पदत्वात् पटादिपदवत् । न चायमसिद्धो हेतुः; धर्मिणि विद्यमानत्वात् । नापि विरुद्धः; विपक्ष एवाऽवृत्तेः । नाप्यनैकान्तिकः, पक्षसपक्षवद् विपक्षेऽप्यप्रवृत्तेः । नापि साधनविकलो दृष्टान्तः; पटादिपदेषु पदत्वस्य विद्यमानत्वात् । नापि साध्यविकलः; तेषु¹⁵⁷⁸ व्यक्तिव्यतिरिक्तैकनिमित्ताभिधेयसम्बद्धत्वाभावे¹⁵⁷⁹ व्यक्तीनामानन्त्येन अनन्तेनापि कालेन सम्बन्धग्रहणानुपपत्तेः ।

तथा वर्णविशेषाध्ययनाचारयज्ञोपवीतादिव्यतिरिक्तनिमित्तनिबन्धनं “ब्राह्मण” इति ज्ञानं तन्निमित्तबुद्धिविलक्षणत्वात् गवाश्वादिज्ञानवदिति ।

तथा ब्राह्मणेन यष्टव्य ब्राह्मणो भोजयितव्यः [ ] इत्याद्यागमादपि ब्राह्मण्यजातिः प्रसिद्धा । तथा वेदेतिहासपुराणप्रसिद्धा¹⁵⁸⁰ चासौ आदौ ब्रह्मा मुखतो ब्राह्मण ससर्ज, बाहुभ्यां क्षत्रियम्, ऊरुभ्यां वैश्यम् पद्भ्यां शूद्रम् [ ] इत्यादि¹⁵⁸¹ वचसां¹⁵⁸² भूयसां तत्र तत्प्रतिपादकानां श्रवणादिति ।

सदृशपरिणामरूप एव ब्राह्मण्यम्, नतु योनिनिबन्धनमिति समर्थनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“प्रत्यक्षेणैव¹⁵⁸³ ब्राह्मण्यं प्रतीते” इत्यादि; तदसमीचीनम्, यतः किं केवलेन्द्रियजनितेन तेन तत्प्रतीयेत, अन्यसहकृतेन्द्रियजनितेन वा ? प्रथमपक्षे¹⁵⁸⁴ किं निर्विकल्पकेन, सविकल्पकेन वा¹⁵⁸⁵ तज्जनितेन¹⁵⁸⁶ तेन तत्प्रतीयेत ? न तावन्निर्विकल्पकेन, तत्र¹⁵⁸⁷ जात्यादिप्रतिभासाभावात्, भावे वा निर्विकल्पकत्वविरोधः कथमन्यथेदं शोभेत–

अस्ति¹⁵⁸⁸ ह्यालोचनाज्ञान प्रथमं निर्विकल्पकम् । वालमूकादिविज्ञानसदृश शुद्धवस्तुजम् ॥
ततः¹⁵⁸⁹ पर पुनर्वस्तुधर्मैर्जात्यादिभिर्यया । बुद्ध्यावसायते सापि प्रत्यक्षत्वेन सम्मता ॥

[मी॰ श्लो॰ प्रत्यक्ष॰ श्लो॰ ११२, १२०] इति । नापि सविकल्पकेन, अस्य निर्विकल्पकाविषये प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । उपपत्तौ वाऽतिप्रसक्तेः¹⁵⁹⁰ । न¹⁵⁹¹ च विस्फारिताक्षस्य पुरोवर्त्तिखण्डमुण्डकर्कादिव्यक्तिषु गवाश्वादिजातिवत् शुक्लत्वादिगुणवद्वा मनुष्यव्यक्तिषु मनुष्यत्वपुंस्त्वा¹⁵⁹²द्यतिरिक्तस्य¹⁵⁹³ ब्राह्मण्यस्यैकस्य¹⁵⁹⁴ अखिलस्वव्यक्तिष्वनुगतस्य प्रतिभासोऽस्ति । कथमेवं क्वचिद् ब्राह्मणत्वानुरक्तोऽनुगतप्रत्ययः¹⁵⁹⁵ स्यादिति चेत् ? सङ्केतवशात्, यथैव हि परस्परविलक्षणेषु गोवज्रादिषु एकगोत्वरूपसामान्याभावेऽपि “गौः गौः” इत्यनुगताकारैकप्रत्ययः तथा अन्योन्यविलक्षणेष्वपि मनुष्यव्यक्तिविशेषेषु¹⁵⁹⁶ “ब्राह्मणोऽयं ब्राह्मणोऽयम्” इत्यनुगताकारैकप्रत्ययो भविष्यति । वस्तुसामर्थ्यप्रभवत्वे तु अगृहीतसङ्केतास्वपि व्यक्तिषु तन्मात्रोपलम्भेनैव¹⁵⁹⁷ अव्यभिचारिगोप्रत्ययवत्¹⁵⁹⁸ स¹⁵⁹⁹ स्यात्, न चैवम् । न खलु यथा महिषादिसङ्घे¹⁶⁰⁰ गवां गोजातिः वैलक्षण्येन प्रतिभासते स्वसङ्घे¹⁶⁰¹ च गुणः क्रिया वा, तथा ब्राह्मण्यमपि । नहि हस्तपादाद्याकारव्यङ्ग्यमनुष्यत्वा¹⁶⁰²द्¹⁶⁰³ व्यतिरिच्यमानपुंस्त्वादिसामान्यवत् ब्राह्मणत्वं वैविक्त्येन जातु¹⁶⁰⁴ प्रतिभासते । अन्यसहकृतेन्द्रियजनितेनापि तेन¹⁶⁰⁵ निर्विकल्पकेन, सविकल्पकेन वा तत्¹⁶⁰⁶ प्रतीयेत ? उभयत्र उक्तदोषानुषङ्गः ।

किञ्च, इन्द्रियाणां तद्विषयं प्रत्यक्षमुपजनयतां किं तदन्यत् सहकारित्वेन अभिप्रेतम्–ब्राह्मणभूतपितृ¹⁶⁰⁷जन्यत्वम्,¹⁶⁰⁸ पित्रोरविप्लुतत्वोपदेशः, आचारविशेषः, संस्कारविशेषः, वेदाध्ययनम्, यज्ञोपवीतादिकम्, ब्रह्मप्रभवत्वं वा ? तत्राद्यः¹⁶⁰⁹ पक्षोऽनुपपन्नः;¹⁶¹⁰ यतः पित्रोर्ब्राह्मण्ये सिद्धे तज्जन्यत्वेन पुत्रस्य ब्राह्मण्यं सिद्ध्येत्, तच्चानयोः¹⁶¹¹ ब्राह्मणभूतपितृजन्यत्वात्¹⁶¹² सिद्ध्येत्, तथाभूतपुत्रजनकत्वाद्वा ? प्रथमपक्षे अनवस्था । बीजाङ्कुरवदनादित्वात् तत्कार्यकारणप्रवाहस्य अतो नानवस्था दोषाय; इत्यप्ययुक्तम्; यतो बीजाङ्कुरयोः कार्यकारणभावः पूर्ववीजाङ्कुरकार्यकारणभावग्रहणनिरपेक्षः प्रमाणतः प्रतीयते, अत्र तु पूर्वपूर्वब्राह्मण्यप्रतिपत्त्यभावे¹⁶¹³ परापरब्राह्मण्यप्रतिपत्तेः कर्त्तुमशक्यत्वान्न दृष्टान्त-दार्ष्टान्तिकयोः मनागपि साम्यम् । द्वितीयपक्षे तु अन्योन्याश्रयः–सिद्धे हि पितृब्राह्मण्ये ब्राह्मणभूतपितृजन्यत्वेन पुत्रब्राह्मण्यसिद्धिः;¹⁶¹⁴ तत्सिद्धौ च ब्राह्मणभूतपुत्रजनकत्वात् पितृब्राह्मण्यसिद्धिरिति ।

“अविप्लुतेन ब्राह्मणेन अविप्लुतायां ब्राह्मण्यामुत्पन्नो ब्राह्मणः” इत्यविप्लुतमातापित्रुपदेशस्तत्सहकारी, इत्यपि श्रद्धामात्रम्,¹⁶¹⁵ प्रमाणतोऽप्रतिपन्नेऽर्थे वास्तवोपदेशासम्भवात् । यन्न¹⁶¹⁶ कुतश्चित् प्रमाणात् प्रतीयते न तत्रोपदेशो वास्तवः यथा सकलशून्यतायाम्, कुतश्चिदपि प्रमाणान्न प्रतीयते च भवत्कल्पितं ब्राह्मण्यमिति । अथ प्रत्यक्षत एव ब्राह्मण्यं प्रतीत्य यथोक्तोपदेशो विधीयते, तदसत्, परस्पराश्रयप्रसङ्गात्–सिद्धे¹⁶¹⁷ हि ब्राह्मण्यप्रत्यक्षत्वे प्रमाणभूतयथोक्तोपदेशसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तथाभूतोपदेशसहकृतेन इन्द्रियेण ब्राह्मण्यप्रत्यक्षतासिद्धिरिति ।

अविप्लुतत्वञ्च¹⁶¹⁸ विवक्षितपित्रपेक्षया, अनादिकालपितृप्रवाहापेक्षया वा अभिप्रेतम् ? यदि विवक्षितपित्रपेक्षया, तत्रापि अनयोः तज्जन्मनि¹⁶¹⁹ अविप्लुतत्वमभिप्रेतम्, अनादिकाले वा ? तज्जन्मनि चेत्, केन तत्तत्र तयोः प्रतीयेत–पुत्रेण, अन्यैर्वा ? न तावत् पुत्रेण, स्वजन्मकालेऽपि तस्य तद्विवेचनासामर्थ्यात् । नाप्यन्यैः, तद्धि¹⁶²⁰ तैः प्रत्यक्षतः प्रतीयेत, अनुमानात्, आगमाद्वा ? न तावत् प्रत्यक्षतः, “अयमेतस्मादेव एतस्यामुत्पन्नः” इत्येवंरूपस्यार्थस्य अर्वाग्दृशा प्रत्यक्षीकर्त्तुमशक्यत्वात् । नाप्यनुमानात्; प्रत्यक्षाविषये भवता अनुमानाऽनभ्युपगमात् । लिङ्गाच्च अनुमानमुदयमासादयति । न च¹⁶²¹ पित्रविप्लुतत्वे¹⁶²² किञ्चिल्लिङ्गमस्ति । तत्र हि लिङ्गम्-पित्रोः संवृताकारादिविशेषः, अपत्येष्वविलक्षणता वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्तः, दुश्चारिणाम् अतीव संवृताकारदर्शनात् । द्वितीयपक्षोऽप्यपेशल; यतो¹⁶²³ यदि-विप्लुतेतरपितृप्रभवाऽपत्येषु¹⁶²⁴ विलक्षणाकारता सिद्ध्येत् तदा अवि लक्षणाकाराऽपत्योपलम्भात् पित्रोरविप्लुतत्वं निश्चीयते, न चासौ¹⁶²⁵ सिद्धा । न खलु वडवायां गर्दभाश्वप्रभवाऽपत्येष्विव ब्राह्मण्यां ब्राह्मणशूद्रप्रभवापत्येष्वपि वैलक्षण्यं स्वप्नेऽपि प्रतीयते । आगमतोऽपि¹⁶²⁶ अपौरुषेयात्, पौरुषेयाद्वा¹⁶²⁷ तयोरविप्लुतत्वप्रतिपत्तिः स्यात् ? न तावदपौरुषेयात्; तत्प्रतिपादकस्य अपौरुषेयस्य आगमस्यैवाऽसम्भवात् । पौरुषेयोप्यागमः तत्प्रणेत्रा¹⁶²⁸ प्रमाणान्तरेणानयोरविप्लुतत्वे प्रतिपन्ने सति प्रवर्त्तमानः प्रमाणतां भजते,¹⁶²⁹ “न तत्प्रतिपत्तिः¹⁶³⁰ कुतश्चिदस्ति” इत्युक्तम् । तन्न तज्जन्मनि अनयोरविप्लुतत्वं कुतश्चित् प्रत्येतुं शक्यम् ।

एतेन अनादिकाले तयोस्तत्प्रतिपत्तिः¹⁶³¹ प्रत्याख्याता; ययोर्हि तज्जन्मन्यष्यविप्लुतत्वं प्रत्येतुं न शक्यते तयोः अनादिकाले तत् प्रतीयते इति महच्चित्रम् !

एतेन अनादिकालपितृप्रवाहापेक्षया अविप्लुतत्वप्रतिज्ञा प्रतिव्यूढा ।

किञ्च, सदैव¹⁶³² अबलानां कामातुरतया इह जन्मन्यपि व्यभिचारोपलम्भात् अनादौ काले ताः कदा किं कुर्वन्तीति ब्रह्मणापि ज्ञातुमशक्यम् । तथा च “व्यभिचारो हि प्रवादेन व्याप्तः”¹⁶³³ इत्याद्ययुक्तम्; अत्यन्तप्रच्छन्नकामुकानां¹⁶³⁴ प्रवादाभावेऽपि व्यभिचारसम्भवतः तस्य तेन व्याप्त्यनुपपत्तेः । अतः पित्रोरविप्लुतत्वस्य कुतश्चिदप्रसिद्धेः न तदुपदेशो ब्राह्मण्यप्रत्यक्षताप्रादुर्भावे चक्षुषः सहकारित्वं प्रतिपद्यते ।

नापि आचारविशेषः;¹⁶³⁵ स हि ब्राह्मणस्याऽसाधारणो याजनाऽध्यापनप्रतिग्रह ग्रहादिः, स च तत्प्रत्यक्षतानिमित्तं न¹⁶³⁶ भवति अव्याप्तेरतिव्याप्तेश्चानुषङ्गात्, याजनादिरहितेषु हि ब्राह्मणेष्वपि तद्व्यवहाराभावप्रसङ्गादव्याप्तिः, शूद्रेष्वपि अखिलस्य याजनाद्याचारस्योपलब्धितो ब्राह्मण्यानुषङ्गाच्चातिव्याप्तिः । अथ मिथ्याऽसौ आचारविशेषस्तत्र¹⁶³⁷,¹⁶³⁸ अन्यत्र कुतः सत्यः ? ब्राह्मण्यसिद्धेश्चेत्, अन्योन्याश्रयः–सिद्धे हि आचारसत्यत्वे ब्राह्मण्यसिद्धिः, तत्सिद्धौ च आचारसत्यत्वसिद्धिरिति ।

किञ्च, आचाराद् ब्राह्मण्यसिद्ध्यभ्युपगमे ब्रतबन्धात् पूर्वमब्राह्मण्यप्रसङ्गः । तन्न आचारोऽपि तत्प्रत्यक्षतां¹⁶³⁹ प्रत्यङ्गम् ।

एतेन¹⁶⁴⁰ संस्कारविशेषस्यापि तदङ्गता प्रत्याख्याता, अव्याप्त्यतिव्याप्त्योरत्राप्यविशेषात्¹⁶⁴¹ । तत्र अव्याप्तिः–संस्कारविशेषात् पूर्वं ब्राह्मणस्यापि अब्राह्मण्यप्रसक्तेः स्यात् । अतिव्याप्तिः पुनः अब्राह्मणस्यापि तथाविधसंस्कृतस्य ब्राह्मणत्वापत्तेः¹⁶⁴² स्यादिति । एतेन वेदाध्ययनस्य यज्ञोपवीतादेश्च तदङ्गता प्रतिव्यूढा । ब्रह्मप्रभवत्वस्य¹⁶⁴³ च तदङ्गत्वे¹⁶⁴⁴ अतिप्रसङ्ग¹⁶⁴⁵ एव, सकलप्राणिनां तत्प्रभवतया¹⁶⁴⁶ ब्राह्मण्यप्रसङ्गात् ।

किञ्च, ब्रह्मणो¹⁶⁴⁷ ब्राह्मण्यमस्ति, न वा ? यदि नास्ति; कथमतो¹⁶⁴⁸ ब्राह्मणोत्पत्तिः ? न हि अमनुष्यात् मनुष्योत्पत्तिः¹⁶⁴⁹ प्रतीता । अथ अस्ति, किं सर्वत्र, मुखप्रदेशे एव वा ? यदि सर्वत्र,¹⁶⁵⁰ स एव प्राणिनां भेदाभावानुषङ्गः । अथ मुखप्रदेश एव, तदाऽन्यत्रास्य^16511187 शूद्रत्वानुषङ्गात् न विप्राणां तत्पादादयो वन्द्याः स्युः ।

किञ्च, ब्राह्मण¹⁶⁵² एव तन्मुखाज्जायते, तन्मुखादेव¹⁶⁵³ वासौ जायते ? विकल्पद्वयेपि अन्योन्याश्रयः–सिद्धे हि ब्राह्मणत्वे तस्यैव¹⁶⁵⁴ तन्मुखाज्जन्मसिद्धिः,²⁹⁶ तत्सिद्धौ च ब्राह्मणत्वसिद्धिरिति । न च ब्रह्मप्रभवत्वं विशेषणं ब्राह्मण्यप्रत्यक्षताकाले केनचित् प्रतीयते । न च अप्रतिपन्नं विशेषणं विशेष्ये प्रतिपत्तिमाधातुं समर्थमतिप्रसङ्गात् । यद् विशेषणं तत् प्रतिपन्नमेव विशेष्ये प्रतिपत्तिमाधत्ते यथा दण्डादि, विशेषणञ्च ब्राह्मण्यप्रतिपत्तौ ब्रह्मप्रभवत्वमिति ।

एतेन “असति प्रतिबन्धके यो यदाकारः प्रत्ययः” इत्याद्यनुमानं¹⁶⁵⁵ ब्राह्मण्यसद्भावप्रसाधकं प्रत्याख्यातम्; अनेकधा प्रतिबन्धकसद्भावप्रतिपादनात् ।

यदपि–“ब्राह्मणपदम्” इत्याद्यनुमानमुक्तम्,¹⁶⁵⁶ तदप्ययुक्तम्; पक्षस्य¹⁶⁵⁷ अध्यक्षबाधितत्वात्, कठकलापादिब्राह्मणव्यक्तिषु हि ब्राह्मणपदं व्यक्तिव्यतिरिक्तैकनिमित्ताभिधेयसम्बन्धशून्यमेव अध्यक्षतः प्रतीयते अश्रावणत्वविविक्तशब्दवत् । अप्रसिद्धविशेषणश्च¹⁶⁵⁸ पक्षः, न खलु व्यक्तिव्यतिरिक्तैकनिमित्ताभिधेयसम्बद्धत्वं मीमांसकस्य अस्माकं¹⁶⁵⁹ वा क्वापि प्रसिद्धम् व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तस्य^16601661 सामान्यस्योभाभ्या¹⁶⁶²मभ्युपगमात्¹⁶⁶³ । हेतुश्चानैकान्तिकः; सत्ताऽऽकाशकालपदे अद्वैतादिपदे वा व्यक्तिव्यतिरिक्तैकनिमित्ताभिधेयसम्बद्धत्वाभावेऽपि पदत्वस्य भावात् । अत्रापि तत्सम्बद्धत्वकल्पनायां¹⁶⁶⁴ सामान्यस्य¹⁶⁶⁵ निःसामान्यत्वमनेकव्यक्तिवृत्तित्वञ्च व्याहन्येत । अद्वैताखिलशून्यत्वादेश्च सामान्यवत्त्वेन परमार्थसत्त्वानुपङ्गात्¹⁶⁶⁶ कुतोऽप्रतिपक्षा पक्षसिद्धिश्च स्यात् ? दृष्टान्तोऽपि साध्यविकलः; पटादिपदे व्यक्तिव्यतिरिक्तैकनिमित्तत्वासिद्धेः । नित्यैकरूपसामान्यमन्तरेणापि अनन्तानां वाच्यवाचकव्यक्तीनां सम्बन्धो यथा सिद्ध्यति तथा नित्यसम्बन्धनिषेधावसरे प्ररूपितम्¹⁶⁶⁷ ।

एतेन वर्णविशेषेत्याद्यनुमानं¹⁶⁶⁸ प्रत्युक्तम्, उक्तदोषाणामत्राप्यविशेषात् । नगरा¹⁶⁶⁹ दिज्ञानेन अनेकान्ताच्च, तत्र व्यक्तिव्यतिरिक्तनिमित्तनिबन्धनत्वाभावेऽपि¹⁶⁷⁰ वर्णविशेषादिनिमित्तबुद्धिविलक्षणत्वस्योपलम्भात् । न खलु “नगरं सेना वनम्” इत्यादिज्ञाने व्यक्तिव्यतिरिक्तम् अनुवृत्तप्रत्ययनिबन्धनं किञ्चिदस्ति । तद्धि द्रव्यम्, सत्ता, प्रत्यासत्तिविशेषो वा स्यात् ? प्रथमपक्षे नगरादिकमेव तत्र द्रव्यम्, अन्यद्वा ? न तावत् नगरादिकमेव, तस्य द्रव्यत्वाऽसम्भवात् । नहि नगरं सेनादिकं वा द्रव्यं सम्भवति; गृहादिभिरसंयुक्तैः विजातीयैश्च तस्य आरम्भाऽसम्भवात् । कतिपयगृहाणामस्ति संयोग इति चेत्; न, तेषां¹⁶⁷¹ स्वयं संयोगरूपतया सयोगानाश्रयत्वात्¹⁶⁷² । गुणरूपतया च तेषां¹⁶⁷¹ द्रव्यानारम्भकत्वम्, गुणैर्द्रव्यारम्भाऽसम्भवात्¹⁶⁷³ ।

“सत्ता नगरादिकम्” इत्यत्रापि असौ¹⁶⁷⁴ गृहादिविशेषिता, केवला वा तत्प्रत्ययमुत्पादयेत्¹⁶⁷⁵ ? न तावत् केवला; गृहादिविविक्तेऽपि प्रदेशे ततः¹⁶⁷⁶ तत्प्रत्ययप्रसङ्गात् । अथ गृहादिविशेषिता; न, कूटस्थनित्याया¹⁶⁷⁷ विशेष्यत्वासम्भवात्, अकिञ्चित्करस्य¹⁶⁷⁸ अविशेषणत्वाच्च¹⁶⁷⁹ । किञ्चित्करत्वे वा¹⁶⁸⁰ तत्कूटस्थताक्षतिः¹⁶⁸¹ । कथञ्चैवं “षण्णगरी” इत्यत्र समुदायोपपत्तिः सत्ताया एकरूपतया समुदायतानुपपत्ते ?

प्रत्यासत्तिविशेषोऽपि कस्य केन सह नगरादिव्यपदेशमर्हेत् ? गृहादीनां गृहाद्यन्तरैः इति चेत्, कः पुनरसौ–तेषां तैः सह समवायः, सयोगो वा ? न तावत्समवायः, तेषां¹⁶⁸² युतसिद्धतया अनाधार्याधारभूततया च तदसभवात् । नापि संयोगः; गृहादीनां संयोगरूपतया सयोगानाश्रयत्वात् । न च नगरादिशब्दात् संयुक्तसयोगाल्पीयस्त्वलक्ष¹⁶⁸³णे¹⁶⁸⁴ प्रत्यासत्तिविशेषे एकस्मिन् कस्यचित्¹⁶⁸⁵ प्रतिपत्ति-प्रवृत्ति-प्राप्तयोऽनुभूयन्ते, किन्तु गृहादावनेकत्र । नगरशब्दाद्धि गृहादौ, सेनाशब्दाद् अश्वादौ, वनशब्दाच्च धवादावनेकत्रार्थे ताः¹⁶⁸⁶ प्रतीयन्ते इति । यत्र¹⁶⁸⁷ हि शब्दादुच्चरितात्¹⁶⁸⁸ प्रतिपत्त्यादयः प्रतीयन्ते स शब्दस्यार्थः तथा वृद्धव्यवहारात् । “देशादिप्रत्यासत्तिविशिष्टा गृहादयो नगरादिव्यपदेशभाजः” इत्यप्यनेनाऽपास्तम्, देशादौ हि प्रत्यासत्तिः–तेषां समवायः, संयोगो वा ? तत्र च उक्तदोषोऽविशिष्टः । भवतामपि¹⁶⁵⁹ कथमेवं नगरादिव्यपदेशः स्यात् ? इत्यप्यचोद्यम्; देशप्रत्यासत्तिविशिष्टे¹⁶⁸⁹ प्रासादादौ तद्व्यपदेशस्य¹⁶⁹⁰ अस्माभिरभ्युपगमात् । देशप्रत्यासत्तिश्चात्र संयोगलक्षणा प्रतिपत्तव्या, प्रासादादेरवयवित्वेन अस्माकमिष्टत्वात्¹⁶⁵⁹ । विजातीयैः काष्ठेष्टिकादिभिः तस्य¹⁶⁹¹ आरम्भासम्भवात् कथमवयवित्वम् ? इत्यप्यनुपपन्नम्; विजातीयैरपि पृथिव्यादिभिः शरीराद्यवयविनः आरम्भोपलम्भात् । सजातीयानाम् आरम्भनियमस्य षट्पदार्थपरीक्षायां¹⁶⁹² पृथिव्यादीनां तत्त्वान्तरत्वनिषेधावसरे निषिद्धत्वात् । ततो भवन्मते¹⁶⁹³ नगरादिज्ञाने व्यक्तिव्यतिरिक्तनिमित्तनिबन्धनत्वाभावात्,¹⁶⁹⁴ सिद्धमनेनानैकान्तिकत्वम् । न चान्यत् किञ्चिद् ब्राह्मण्ये लिङ्गमस्ति यतः तत्सिद्धिः स्यात् ।

अस्तु वा किञ्चित्तत्र¹⁶⁹⁵ लिङ्गम्, तथापि अगृहीतप्रतिबन्धं तत्¹⁶⁹⁶ न तत्प्रतिपत्तेरङ्गम्, अतिप्रसङ्गात् । प्रतिबन्धग्रहश्च अप्रतिपन्ने ब्राह्मण्ये न सम्भवति, अतिप्रसङ्गात् । तत्प्रतिपत्तिश्च¹⁶⁹⁷ प्रत्यक्षतः प्रतिषिद्धा । अनुमानतः तत्प्रतिपत्तौ चक्रकप्रसङ्गः–सिद्धे हि अनुमानतो ब्राह्मण्ये तेन लिङ्गस्य प्रतिबन्धसिद्धिः, तत्सिद्धौ च अनुमानसिद्धिः, ततश्च ब्राह्मण्यसिद्धिरिति ।

आगमतोपि¹⁶⁹⁸ अपौरुषेयात्, पौरुषेयाद्वा तत्प्रतिपत्तिः स्यात् ? न तावदपौरुषेयात्; तस्य कार्ये¹⁶⁹⁹ एवार्थे प्रामाण्यात्, ब्राह्मणत्वस्य च नित्यतयेष्टितोऽकार्यत्वात् । नापि पौरुषेयात् ततः¹⁷⁰⁰ तत्प्रतिपत्तिः; तस्य प्रमाणान्तरसापेक्षत्वात्,¹⁷⁰¹ तस्य¹⁷⁰² चात्राऽसम्भवात् ।

नाप्युपमानात् तत्प्रतिपत्तिः, तस्य सादृश्यालम्बनत्वात् । अप्रतिपन्ने च प्रमाणान्तरेण ब्राह्मण्ये कथं तेन सादृश्यं कस्यचित् प्रतीयेत यतः तद्दर्शनाद्¹⁷⁰³ ब्राह्मण्यं प्रतीयेत ?

नाप्यर्थापत्तेस्तत्प्रतिपत्तिः; ब्राह्मण्यजातिव्यतिरेकेणानुपपद्यमानस्य प्रमाणषट्कविज्ञातस्य कस्यचिदष्यर्थस्य अप्रतीयमानत्वात् । अतः सदुपलम्भकप्रमाणपञ्चकगोचरातिक्रान्ततया अभावप्रमाणकवलीकृतत्वात् नभोऽम्भोजवत् नास्ति ब्राह्मण्यम् । अतो ब्राह्मण्यजातेः सत्त्वस्यैवाऽसम्भवात् “प्रथमदर्शने प्रतिभातापि जातिः व्यञ्जकभेदाग्रहणान्नोल्लिखति” इत्यादि¹⁷⁰⁴ प्रत्याख्यातम् ।

यदप्युक्तम्–“द्रव्यपरीक्षकाणाम्”¹⁷⁰⁵ इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम्, यतो¹⁷⁰⁶ न पीततामात्रं सुवर्णम्, विचित्ररेखारचितपरिणतिमात्रं वा द्रव्यम्, वृत्तसंस्थानमात्रं वा मणिः, अतिप्रसङ्गात् । किं तर्हि ? तद्विशेषः । स च न प्रत्यक्षः, दाहच्छेदादेः तुषाम्बुसम्प्रक्षालनादेः¹⁷⁰⁷ परप्रश्नादेश्च¹⁷⁰⁸ वैयर्थ्थप्रसङ्गात् । तस्यापि¹⁷⁰⁹ तत्प्रतिपत्तौ¹⁷¹⁰ सहायत्वे तज्जातौ किञ्चित्तथाविधं सहायं वाच्यम् । तच्च¹⁷¹¹ ब्राह्मणभूतपितृजन्यत्वादिकम्, आकारविशेषो वा स्यात् ? सर्वमेतत् प्रागेव कृतोत्तरत्वान्न तत्प्रतिपत्तौ¹⁷¹² सहायतां प्रतिपद्यते । अतोऽयुक्तमुक्तम्–“न¹⁷¹³ च सामग्र्यभावाद् यन्न प्रतिभासते तन्नास्ति” इत्यादि, तत्प्रतिभाससामग्र्याः प्रागेव अशेपविशेषतो¹⁷¹⁴ निरस्तत्वात् ।

ननु ब्राह्मणत्वादिसामान्यानभ्युपगमे कथं भवतां^17151659 वर्णाश्रमव्यवस्था तन्निबन्धनो वा तपोदानादिव्यवहारः स्यात् ? इत्यप्यचोद्यम्; कियाविशेषयज्ञोपवीतादिचिह्रोपलक्षिते¹⁷¹⁶ व्यक्तिविशेषे तद्व्यवस्थायाः तद्व्यवहारस्य च उपपत्तेः । तन्न¹⁷¹⁷ भवत्कल्पितं नित्यादिस्वभावं ब्राह्मण्यं कुतश्चिदपि प्रमाणात् प्रसिद्ध्यतीति क्रियाविशेषनिबन्धन¹⁷¹⁸ एवायं ब्राह्म णादिव्यवहारो¹⁷¹⁹ युक्तः । कथमन्यथा¹⁷²⁰ वेश्यापाटकादिप्रविष्टानां ब्राह्मणीनां¹⁷²¹ व्राह्मण्याभावो निन्दा च स्यात्, जातिर्यतः पवित्रता हेतुः ? सा¹⁷²² च भवन्मतेन¹⁷²³ नित्यैकरूपतया तदवस्थैव, अन्यथा¹⁷²⁴ गोत्वजातेरपि ब्राह्मण्यं निकृष्टं स्यात् । गवादीनां हि चाण्डालादिगृहे¹⁷²⁵ चिरोषितानामपि इष्टं शिष्टैरादानं न तु ब्राह्मणीनाम् । अथ क्रियाभ्रंशात्तासां¹⁷²⁶ निन्द्यता अनादानञ्चेष्यते, तर्हि किमनेन अन्तर्गडुना¹⁷²⁷ ब्राह्मण्येन कल्पितेन ? कल्पयित्वापि तत्¹⁶⁰⁶ क्रियाविशेषवशादेव वन्द्यताया ब्राह्मणव्यवहारस्य¹⁷²⁸ चाभ्युपगमनीयत्वात् ।

किञ्च, क्रियानिवृत्तौ¹⁷²⁹ ब्राह्मण्यजातेर्निवृत्तिः स्यात्, यदि सा¹⁷³⁰ तस्याः¹⁷³¹ कारणं व्यापकं वा स्यात्, नान्यथा अतिप्रसङ्गात् । न चास्याः कारणं व्यापकं वा किञ्चिदिष्टम् । नापि क्रियाभ्रंशात् तस्या¹⁷³¹ विकारोऽस्ति भिन्नेष्वभिन्ना नित्या निरवयवा च जातिः¹⁷³² [ ] इत्यभिधानात् । न चाऽविकृतायाः निवृत्तिः सम्भवति अतिप्रसङ्गादिति । तदेवं भवत्कल्पितब्राह्मण्यस्य आकाशकुशेशयवदप्रसिद्धस्वरूपत्वान्न ब्राह्मणस्यैव संस्कृतशब्दप्रयोगात् धर्मो युक्तः, किन्तु सर्वेषामविशेषेणैव अतोऽ¹⁷³³सौ¹⁷³⁴ स्यात्, न चैवम् । अतोऽवितथार्थाभिधायित्वमेव शब्दस्य साधुत्वमभ्युपगन्तव्यम् नान्यत्, उक्तदोषानुषङ्गात् । तथाविधञ्च तत्¹⁷³⁵ संस्कृतशब्दस्येव प्राकृतशब्दस्याप्यविशिष्टम्, अतो द्वयोरप्यनयोः साधुत्वम् । ततः साधूक्तम्–““वर्णाः पदानि वाक्यानि प्राहुरर्थानवाञ्छितान्”” इत्यादि ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकाद्वयं विवृण्वन्नाह–““वर्ण”” इत्यादि । “वर्णपदवाक्यानां वाचकत्वम्” अर्थप्रतिपादकत्वम्, “यथास्वं” स्वस्यार्थस्य अनतिक्रमेण “आगमात् प्रतिपत्तव्यम् ।” तत्रास्य प्रत्येकं प्रपञ्चतः प्ररूपितत्वात् । कुतः पुनः विवक्षातोऽन्यस्य वाचकाः शब्दाः ? इत्याह–““वक्त्रभिप्रायात्”” इत्यादि¹⁷³⁶ । “वक्त्रभिप्रायाद् भिन्नस्य” बहिर्भूतस्य “अर्थस्य” घटादेः “वाचकाः शब्दाः¹⁷³⁷ ।” कुत एतत् ? इत्याह– “सत्यानृतव्यवस्थान्यथानुपपत्तेः ।” यत्र सत्यानृतव्यवस्था तद् वक्त्रभिप्रायाद् भिन्नार्थविषयं यथा प्रत्यक्षादि, सत्यानृतव्यवस्था च शब्देष्विति । “अयञ्च प्रसङ्गः” बहिरर्थ विषयतामन्तरेण सत्यानृतव्यवस्थानुपपत्तिलक्षणः “अन्यत्र “प्रमाणं श्रुतमर्थेषु”” [लघी॰ का॰ २६] इत्यादौ “विस्तरेणोक्तः इति नेह” प्रघट्टके पुनः “प्रतन्यते ।” नन्वर्थाभावेपि शब्दानां प्रवृत्तिदर्शनात् कथं तद्वाचकत्वम्¹⁷³⁸ इत्यत्राह–““शब्दानाम्””¹⁷³⁹ इत्यादि । “शब्दानाम् अर्थव्यभिचारित्वेऽ”भ्युपगम्यमाने “अभिप्रेतव्यभिचारित्वं कुतः” प्रमाणात् न कुतश्चित् “अपनीयते” निराक्रियते । कुत एतत् ? इत्यत्राह–““सुषुप्तादौ””¹⁷⁴⁰ इत्यादि, “आदि”शब्देन मत्तादिपरिग्रहः “वाग्वृत्तेर्दर्शनात् ।”

ननु विवक्षाप्रभवाच्छब्दादन्य एव शब्दः, यः तदभावे¹⁷⁴¹ तत्र जायते । न चान्यस्य व्यभिचारे अन्यस्य¹⁷⁴² व्यभिचारोऽतिप्रसङ्गात् । “सुविवेचितं हि कार्यं कारणं न व्यभिचरति” इति, तदेतदत् अर्थविशेषसद्भावासद्भावप्रतिबद्धात्मलाभेष्वपि शब्देषु समानम् । साम्येऽपि तेषां विवक्षेतरप्रभवाः शब्दाः वैलक्षण्येनाऽवसीयन्ते नतु अर्थविशेषसद्भावाऽसद्भावप्रतिबद्धात्मलाभा¹⁷⁴³ इति स्वदर्शनानुरागमात्रम् । विवक्षामात्रगोचरत्वे च अमीषां बहिरर्थे प्रवृत्त्यादिहेतुत्वानुपपत्तिः, तदविषयत्वाद्,¹⁷⁴⁴ यद् यद्विषयं न भवति न तत् तत्र प्रवृत्त्यादिहेतुः यथा रूपज्ञानं रसाविषयं न रसे, न भवन्ति च बहिरर्थविषया भवन्मते शब्दा इति । नचैतद् युक्तम् प्रतीतिविरोधात् । सुप्रसिद्धा हि शब्देभ्यो बहिरर्थे प्रतिपत्तिप्रवृत्तिप्राप्तिप्रतीतिः आबालं प्रत्यक्षवत् । अतः तद्विषयत्वमेव अमीषां युक्तम् । यद्¹⁷⁴⁵ यत्र प्रवृत्यादिहेतुः¹⁷⁴⁶ तत्तद्विषयम् यथा रसज्ञान रसे प्रवृत्त्यादिहेतू रसविषयम्, बहिरर्थे प्रवृत्त्यादिहेनवश्च शब्दा इति । नचायमसिद्धो हेतुः; प्रत्यक्षवत्¹⁷⁴⁷ शब्देभ्यः तत्र प्रवृत्त्यादिप्रतीतेः । यथैव हि प्रत्यक्षात् प्रतिपत्तृप्रणिधानादिसामग्रीसापेक्षात् प्रत्यक्षार्थे प्रतिपत्त्यादिप्रतीति सकलजनप्रसिद्धा, तथा सङ्केतादिसामग्रीसापेक्षात् शब्दात् शब्दार्थेऽपि इति । न च अर्थे अर्थिनोऽर्थित्वादेव प्रवृत्तेः शब्दोऽप्रवर्त्तक इत्यभिधातव्यम्, प्रत्यक्षादेरप्येवमप्रवर्त्तकत्वप्रसङ्गात्, तदर्थेऽपि¹⁷⁴⁸ अर्थित्वादेव प्रवृत्तिप्रतीतेः । परम्परयाऽत्र¹⁷⁴⁹ प्रवर्त्तकत्वे¹⁷⁵⁰ शब्देऽपि तथा¹⁷⁵¹ तदस्तु अविशेषात् ।

का¹⁷⁵² चेयं विवक्षा नाम–शब्दोच्चारणेच्छामात्रम्, अनेन शब्देन अमुमर्थं प्रति पादयामि इत्यभिप्रायो वा ? प्रथमपक्षे वक्तृश्रोत्रोः शास्त्रश्रवणप्रणयनादौ¹⁷⁵³ प्रवृत्तिर्न प्राप्नोति । न खलु कश्चिदनुन्मत्तः शब्दनिमित्तेच्छामात्रप्रतिपत्त्यर्थं शास्त्रं वाक्यान्तरं वा प्रणेतुं श्रोतुं वा प्रवर्त्तते । दशदाडिमादिवाक्यैः सह सर्ववाक्यानामविशेषप्रसङ्गश्च, सर्वेषां स्वप्रभवेच्छामात्रानुमापकत्वाऽविशेषात् । अथ अनेन शब्देनामुमर्थं प्रतिपादयामीत्यभिप्रायो विवक्षा, तत्सूचकत्वेन अखिलशब्दानां विवक्षानुमापकत्वम्; तदष्यनुपपन्नम्; व्यभिचारात् । नहि शुकशारिकोन्मत्तादयः तथाभिप्रायेण वाक्यमुच्चारयन्ति ।

किञ्च, समयानपेक्षः¹⁷⁵⁴ शब्दः तादृशमभिप्रायं गमयेत्, तत्सापेक्षो वा ? आद्यविकल्पे न कश्चित् क्वचिद्भाषानभिज्ञः स्यात्, सर्वेषामविशेषतः शब्दार्थप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् । समयापेक्षस्तु शब्दः अर्थमेव किन्न गमयेत् ? नह्ययम् अर्थाद् विभेति येन तत्र साक्षान्न वर्त्तेत । अशक्यसमयत्वान्न शब्दोऽर्थं गमयति; इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; अभिप्रायेऽपि तदगमकत्वानुषङ्गात्, तत्रापि तस्य अशक्यसमयत्वाविशेषात् । असिद्धञ्चास्य अशक्यसमयत्वम्; ““प्रमाणं श्रुतमर्थेषु”” [लघी॰ का॰ २६] इत्यत्र तच्छक्यसमयत्वस्य प्रपञ्चतः प्रतिपादितत्वात् ।

न केवलं सुषुप्तादौ¹⁷⁵⁵ वाग्वृत्तेर्दर्शनादभिप्रेतव्यभिचारित्वं कुतोऽपनीयते¹⁷⁵⁶ इति, अपि तु इतश्च । कुतस्तदपनीयते इत्याह–““अनिच्छताम्”” इत्यादि । अनिच्छतामपि अपशब्दाद्युच्चारणविवक्षाविकलानामपि¹⁷⁵⁷ “अपशब्दादिभाषणसद्भावात्, आदि”शब्देन श्रुतिदुष्टादिपरिग्रहः । तथा वाञ्छतामपि मन्दबुद्धीनां शास्त्रवक्तृत्वाभावात् तत्कुतोऽपनीयते ? अत्राह परः–““उभयत्र”” इत्यादि । “उभयत्र” अर्थेऽभिप्राये च “व्यभिचारात्” शब्दानाम् “न कस्यचि”दर्थस्य अभिप्रायस्य वा “वाचकाः शब्दाः, इति”शब्दः परमतसमाप्त्यर्थः । अत्र दूषणमाह–““अलौकिकं प्रतिभानमिति”” प्रतिभोत्तरप्रतीतिः इत्यर्थः, “अलौकिकञ्च” तत् “प्रतिभानञ्च,” लोकबाधितम् इत्यर्थः । कुत एतत् ? इत्यत्राह– ““लोको हि”” इत्यादि । “हि”यस्मात् “लोकः अर्थाप्त्यनाप्तिषु सत्यानृतव्यवस्थाम् आतिष्ठेत ।” कस्य ? “शब्दस्य ।” यदि हि न कस्यचिद्वाचकाः शब्दाः स्युः तर्हितेभ्यो घटाद्यर्थस्य स्वप्नेऽप्यप्रतीतेः न तत्प्राप्त्या केषाञ्चिच्छब्दानां सत्यत्वम् अन्येषां तु अनृतत्वं विपर्ययात् इत्येवं लोको वचसां तद्व्यवस्थामातिष्ठेत इत्यभिप्रायः । ननु¹⁷⁵⁸ अभिप्रायमात्रप्रतिपादनेऽपि तद्व्यवस्थामास्थास्यत इत्यत्राह–““न”” इत्यादि । “अभिप्रायमात्रे” शब्दार्थे ““न लोकः तद्व्यवस्थामातिष्ठेत”” इति सम्बन्धः । कुत एतत् ? इत्यत्राह–¹⁷⁵⁹ ““तत्र”” इत्यादि । ““तत्र”” तन्मात्रे “शब्दव्यवहारबाहुल्याभावात्,” क्वचित्¹⁷⁶⁰ तत्र¹⁷⁶¹ तद्व्यव हारेपि बहुलं बहिः¹⁷⁶² तद्व्यवहारोपलम्भात् इति भावः ।

ननु प्रतीयते शब्दादर्थः स तु विचार्यमाणो न सङ्गच्छते, तत्र¹⁷⁶³ तस्य⁵⁹⁹ सम्बन्धाभावतः प्रत्यायकत्वायोगात्, इत्यत्राह–““अबाधिताम्”” इत्यादि । अत्रायमभिप्रायः-यादृशेऽर्थे¹⁷⁶⁴ सङ्केतितः यादृशः शब्द देशान्तरे कालान्तरे¹⁷⁶⁵ च योग्यतालक्षणसम्बन्धवशात् तादृशस्य तादृशो वाचकः, न तत्र किञ्चिद्वाधकम् इत्युक्तम्–““योग्यतापेक्षानादिसङ्केतः””¹⁷⁶⁶ [लघी॰ स्ववृ॰ का॰ ६२] इत्यत्र । अतः “अबाधितां” शब्दादुपजायमानां सामान्यविशेषात्मकार्थविषयां तत्प्रतीति“मतिक्रम्य स्वेच्छया” प्रतीत्यनाश्रयणेन “प्रमाणस्वरूपम्”–“प्रत्यक्षानुमानलक्षणमेव प्रमाणं नागमादि” इति, “प्रमेयस्वरूपम्” प्रत्यक्षस्य पूर्वापरकोटिविच्छिन्नं स्वलक्षणमेव “प्रमेयम्” “अनुमानस्य तु अन्यव्यावृत्तिमात्रम्” “इत्यातिष्ठमानानां” सौगतानां “युक्तम्” उपपन्नम् किं तत् ? “अभिप्रेतमात्रसूचकत्वम् ।” केषाम् ? “शब्दानाम्” इति ।

व्याख्यातं मूलकारिकायाम् ““ज्ञानं प्रमाणमात्मादेः”” इत्येतत् । साम्प्रतं ““नयो ज्ञातुरभिप्रायः”” इत्येतद्व्याख्यातुकाम आह–

श्रुतभेदा¹⁷⁶⁷ नयाः सप्त¹⁷⁶⁸ नैगमादिप्रभेदतः ।
द्रव्यपर्यायमूलास्ते द्रव्यमेकान्वयानुगम् ॥ ६६ ॥

निश्चयात्मकमन्योऽपि व्यतिरेकपृथक्त्वगः¹⁷⁶⁹ ।
निश्चयव्यवहारौ तु द्रव्यपर्यायमाश्रितौ ॥ ६७ ॥

विवृतिः–नहि मतिभेदा नयाः त्रिकालगोचरानेकद्रव्यपर्यायविषयत्वात्, मतेः¹⁷⁷⁰ साम्प्रतिकार्थग्राहित्वात् । मनोमतेरपि स्मृतिप्रत्यभिज्ञानचिन्ताभिनिबोधात्मिकायाः कारणमतिपरिच्छिन्नार्थविषयत्वात्¹⁷⁷¹ । तत्र मूलनयौ द्रव्यपर्यायार्थिकौ । द्रव्यम् एकान्वयात्मकम् । एकत्वं तदतत्परिणामित्वात्, सदृशपरिणामलक्षणसामान्यात्मकत्वाद् अन्वयि । पुरुषत्वादेरपेक्षातः सत्यपि समानेतरपरिणामातिशये नानैकसन्तानात्मनां तथाभावसङ्करव्यतिकरव्यतिरेकाद् अन्वयिनोरस्खलत्समानैकप्रत्ययविषयत्वमनुमिमीमहे । तथाहि–स्कन्धः स्वगुणपर्यायाणामेकत्वं न समानपरिणामः पुरुषश्च । समानपरिणामोऽपि सकलपदार्थगोऽनेकत्वम् । निश्चयनयादेको जीवः कर्मनिर्मुक्तः व्यवहारनयात् सकर्मकः । पर्यायः पृथक्त्वम् व्यतिरेकश्च । पृथक्त्वम् एकत्र द्रव्ये गुणकर्मसामान्यविशेषाणाम् । व्यतिरेकः¹⁷⁷² सन्तानान्तरगतो विसदृशपरिणामः । व्यवहारपर्यायाः क्रोधादयः जीवस्य संसारिणः, निश्चयपर्यायाः शुद्धस्य ज्ञानादयः प्रतिक्षणम् आत्मसात्कृतानन्तभेदाः । निश्चयनयात् पुद्गलद्रव्यमेकम्, पृथिव्यादिभेदेऽपि रूपरसगन्धस्पर्शवत्त्वम् आविर्भूतानाविर्भूतस्वरूपमजहत् स्कन्धपरमाणुपर्यायभेदेपि रूपादिमत्त्वमपरिजहत् । नहि अवस्थादेशकालसंस्काराः मूर्त्तत्वमत्यन्तं¹⁷⁷³ भिन्दन्ति अमूर्त्तभेदप्रसङ्गात्, सत्ताभेदाश्च जीवादयः सत्ताम् इत्युक्तप्रायं नेहोच्यते । भेदवादिनोऽपि ज्ञानमेकम् एकस्मिन् क्षणे स्वयमनेकाकारमात्मसात्कुर्वत् कथं निराकुर्युः ? ततः¹⁷⁷⁴ तीर्थकरवचनसङ्ग्रहविशेषप्रस्तावमूलव्याकारिणौ द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकौ निश्चेतव्यौ । नहि तृतीयं प्रकारान्तरमस्ति; तस्य प्रमाण एवाऽन्तर्भावात् । न नैगमस्य प्रमाणतातादात्म्यविवक्षाभावात्¹⁷⁷⁵ ।

कारिकार्थ–

“श्रुतस्य” आगमस्य “भेदाः” विशेषाः न पुनर्मतिज्ञानस्य । के ? “नयाः,” प्रतिपत्रभिप्रायाः,¹⁷⁷⁶ कियन्तः ? “सप्त ।” कुत ? “नैगमादिप्रभेदतः ।” किम्मूलास्ते ? इत्याह–““द्रव्य”” इत्यादि । “द्रव्यपर्यायौ मूलम्” आश्रयो येषां “ते” तथोक्ताः । किं स्वरूपं द्रव्यम् ? इत्याह–““द्रव्यम्”” इत्यादि । “एक”शब्दोऽयं भावप्रधानः, एकत्वञ्च “अन्वयश्च” सदृशपरिणामः ताभ्यां यथासङ्ख्येन स्वपर्यायान् द्रव्यान्तराणि च अनुगच्छति अनुयाति इति “त्तदनुगम् ।” “एकत्वानुगम्” इत्यनेन भेदैकान्तनिषेध, “अन्वयानुगम्” इत्यनेन तु सर्वद्रव्यैकत्वनिरासः । तदेवविध द्रव्यं प्रमाणापरिच्छेद्यं भविष्यति इत्यत्राह–““निश्चयात्मकम्”” इति । सशयादिव्यवच्छेदलक्षणा प्रमेयस्था गृहीतिक्रिया “निश्चयः,” स “आत्मा” स्वभावो यस्य तत् तथोक्तम् । न केवलं द्रव्यमेव निश्चयात्मकम्,¹⁷⁷⁷ किन्तु “अन्योऽपि” पर्यायोऽपि, निश्चयात्मकः इति लिङ्गपरिणामेन सम्बन्ध । पुनरपि कथम्भूतः ? इत्याह–“व्यतिरेकपृथक्त्वगः ।” स्वद्रव्यपर्यायान्तरापेक्षया “व्यतिरेकं” परस्परव्यावृत्तिम् एकद्रव्यापरित्यागेन गच्छतीति “व्यतिरेकगः,” द्रव्यान्तरपर्यायापेक्षया “पृथक्त्वं” पृथग्द्रव्यवृत्तित्व गच्छतीति “पृथक्त्वगः ।” ननु यदि नैगमादयो नया द्रव्यपर्यायमूलाः तर्हि द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकलक्षणौ मूलनयौ किम्मूलौ ? इत्याह–““निश्चय”” इत्यादि । चेतनस्य अचेतनस्य वा यः सन् स्वभावः न कदाचिद्विनश्यति तदवलम्बी नयो “निश्चयः” द्रव्यार्थिकनयः इत्यर्थ । यो विनश्यति स्वभावःतदवलम्बी “व्यवहारः” पर्यायार्थिक इति यावत् तौ । “तु” शब्दः अपिशब्दार्थे, “द्रव्यपर्यायमाश्रितौ ।” वक्ष्यति च ““तत्र मूलनयौ द्रव्यपर्यायार्थिकौ”” इत्यादि ।

विवृतिव्याख्यानम्–

तत्र प्रथमकारिकायाः प्रथमभागं व्यतिरेकमुखेन विवृण्वन्नाह–““नहि”” इत्यादि । “नहि” नैव “मतिभेदाः” किन्तु श्रुतभेदाः, के ते ? “नयाः ।” कुत एतत् ? इत्याह–““त्रिकाल”” इत्यादि । “त्रयः काला गोचरो” येषाम् “अनेकद्रव्यपर्यायाणां” ते “विषयो” येषां तेषां भावात् “तत्त्वात् ।” “नयानाम्” इति विभक्तिपरिणामेन सम्बन्ध । मतिरपि तथा भविष्यति ? इत्यत्राह–““मतेः”” इत्यादि । “मतेः” इन्द्रियजनितायाः “साम्प्रतिकार्थग्राहित्वात्” वर्त्तमानकालगोचरद्रव्यपर्यायात्मकार्थग्राहकत्वात् ““न मतिभेदा नयाः”” इति सम्बन्धः । अनिन्द्रियजनितायास्तस्याः¹⁷⁷⁸ ते तर्हि भेदाः भवन्तु तस्या त्रिकालगोचरद्रव्यादिविषयत्वात् इत्यत्राह–““मनोमतेः”” इत्यादि । न केवलम् इन्द्रियमतेः अपि तु “मनोमतेरपि “नहि भेदाः नयाः”” इति सम्बन्धः । किंविशिष्टायाः ? इत्याह–“स्मृतिप्रत्यभिज्ञानचिन्ताभिनिबोधात्मिकायाः ।” कुत एतत् ? इत्यत्राह–¹⁷⁷⁹ ““कारण”” इत्यादि । विशदाऽवितथा मतिः¹⁷⁸⁰ मनोमतेः कारणत्वात् ““कारणमतिः”” इत्युच्यते, तया “परिच्छिन्नो योऽर्थः तद्विषयत्वान्मनोमतेः ।” तस्यैव¹⁷⁸¹ कथञ्चिदधिकतया¹⁷⁸² तया¹⁷⁸³ ग्रहणात् एवमुक्तम् ।

नयभेदं दर्शयन्नाह–““तत्र”” इत्यादि । “तत्रैवं”¹⁷⁸⁴ श्रुतभेदत्वे नयानां व्यवस्थिते “मूलनयौ” कारणनयौ नैगमादीनाम् । कौ ? इत्याह–“द्रव्यपर्यायार्थिकौ, द्रव्यञ्च पर्याय”श्च तावेव “अर्थौ” तौ यथासङ्ख्येन विद्येते ययोः तौ तथोक्तौ । तत्र द्रव्यपदं व्याचष्टे ““द्रव्यम्”” इत्यादिना । “एकत्वान्वयौ” व्याख्यातौ, तौ आत्मा यस्य तत् तदात्मकम् । एतदेव समर्थयमानः प्राह–““एकत्वम्”” इत्यादि । ““द्रव्यम्””¹⁷⁸⁵ इत्यनुवर्त्तते । तस्य एकत्वं कुतः ? इत्याह–““तद्”” इत्यादि । स च विवक्षितः असश्च अविवक्षितः “तदतौ,” तौ च तौ “परिणामौ” च तौ यस्य स्तः तत् “तदतत्परिणामि,” यदि वा, तयोः परिणमत इत्येवं शीलं “तदतत्परिणामि,” तस्य भावात् तत्त्वात् । साम्प्रतम् ““अन्वयात्मकं तत्”” इत्येतत् समर्थयते–“अन्वयि” द्रव्यान्तरेण अनुगमवद् ““द्रव्यम्”” इति सम्बन्धः । कुतः ? इत्याह–““तद्””¹⁷⁸⁶ इत्यादि । “सदृशपरिणामलक्षणसामान्यात्मकत्वात् ।” अत्राह सौगतः–असमानानपेक्ष्य समानपरिणामाः अनुपादानोपादेयानपेक्ष्य¹⁷⁸⁷ एकपरिणामाः केचन भावाः कल्प्यन्ते न परमार्थतः, अपेक्षाकृतस्य धर्मस्याऽतात्त्विकत्वात्; इत्यत्राह–““पुरुष”” इत्यादि । अस्यायमर्थः–“नानैकसन्तानात्मनाम्” नानासन्तानस्वभावानाम् एकसन्तानस्वभावानाञ्च¹⁷⁸⁸ युगपत्क्रमभाविनां क्षणानाम् इत्यर्थः । तेषां “यदपेक्षातः” यथोक्तायाः अपेक्षायाः सकाशात् कल्पितं “पुरुषत्वं” तिर्यक्सामान्यम्, “आदि”शब्देन द्रव्यविशेषपरिग्रहः, तस्मात् “सत्यपि” विद्यमानेऽपि “समानेतरपरिणामातिशये” समानपरिणामातिशये¹⁷⁸⁹ तत्प्रकर्षे इतरपरिणामातिशये एकत्वपरिणामप्रकर्षे । ननु इतरशब्दस्य उक्तविपरीतार्थाभिधायित्वात् समानपरिणामाद् इतरो विसदृशपरिणाम एव लभ्यते, न एकत्वपरिणामातिशय इति चेत्, एवमेतत्, तथापि–इह समानैकत्वपरिणामातिशययोः प्रकृतत्वात् समानपरिणामात् इतरः एकत्वपरिणाम एव उच्यते । तस्मिन् “सत्यपि एकत्वं तदतत्परिणामित्वात् ।” सदृशपरिणामलक्षणसामान्यात्मकत्वाद् ““अन्वयि”” इति सम्बन्धः । नहि तथाऽपरिणतम्¹⁷⁹⁰ अपेक्षातः तद् भवति विप्रतिषेधात्, अन्यथा स्वयममूर्त्तमपि ज्ञानं ज्ञानान्तरात् अमूर्त्तात् व्यवर्त्तमान मूर्त्तं स्यात् । ननु च विचार्यमाणस्य तदतत्परिणामिनः सदृशपरिणामलक्षणसामान्यस्य चानुपपत्तेः अभिमतरूपवद् अनभिमतरूपेणापि¹⁷⁹¹ प्रसङ्गाच्च अयुक्तम्–“एकत्व”मित्यादि, इति चेदत्राह–““तथा”” इत्यादि । “तथा” तदतिशयप्रकारेण यौ “सङ्कर-व्यतिकरौ” तयोः “व्यतिरेकाद्” अभावाद् “अन्वयिनोः” तदतत्परिणामिसामान्ययोः “अस्खलत्समानैकप्रत्ययविषयत्वम्” साकल्येन नानैकसन्तानात्मस्वभावम् “अनुमिमीमहे” अनुमानेन प्रतिपद्यामहे “अनुमाननिमित्तस्य उक्ततर्कस्य प्रविजृम्भणात्” इत्यभिप्रायः ।

यदि वा वैशेषिकादिराह–पुरुषत्वमपेक्ष्य समानपरिणामातिशयो नानात्मसु, बुद्ध्यादिगुणसमवायित्वमपेक्ष्य¹⁷⁹² एकात्मनि एकत्वपरिणामातिशयो न परमार्थतः इति; तत्राह–““पुरुषत्वादेः”” इत्यादि । “पुरुषत्वम् आदि”र्यस्य बुद्ध्यादिसमवायित्व-त्रिगुणसंयोगित्वादेः स तथोक्तः तस्य या “अपेक्षा” ततः “सत्यपि समानेतरपरिणामातिशये ।” केषाम् ? इत्याह–“नानैकसन्तानात्मनाम्¹⁷⁹³ ।” नाना एकसन्तानाश्च ते आत्मानश्च तेषाम् इति, शेषं पूर्ववत् । ननु¹⁷⁹⁴ भवतु आत्मना समानैकत्वपरिणामः न घटादीनां तत्र समानपरिणामस्यैव सम्भवात् इत्याशङ्क्याह–““तथाहि”” इत्यादि । “तथाहि”¹⁷⁹⁵ तेन अस्खलत्समानैकप्रत्ययविषयत्वप्रकारेण च “स्कन्धो” घटाद्यवयवी, स किम् ? इत्याह–“एकत्वम् ।” केषाम् ? इत्याह–““स्व”” इत्यादि । “स्व”शब्देन स्कन्धः परामृश्यते तस्य ये “गुणा” रूपादयः ये च “पर्याया” नवपुराणादयः तेषाम् “एकत्वम्” न समानपरिणामः “अस्खलदेकप्रत्ययविषयत्वात्” इति भावः । ननु भिन्नसन्तानात्मनामिव एकसन्तानात्मनामपि¹⁷⁹⁶ समानपरिणाम एवास्तु इति सौगतः । तत्राह–““पुरुषश्च”” इति । न केवलं स्कन्धः किन्तु “पुरुषोऽपि “स्वगुणपर्यायाणामेकत्वम्”” इति सम्बन्धः । ननु¹⁷⁹⁷ यथा क्रमभाविनां सुखादीनामेकत्वं पुरुषः तथा युगपद्भाविनामात्मनाम् एकत्वं सोऽस्तु¹⁷⁹⁸ इति चेदत्राह–““समान”” इत्यादि । “अपि”शब्द एवकारार्थः । “समानपरिणाम” एव “सकलपदार्थगः¹⁷⁹⁹ नैकत्वं” सकलपदार्थगम् “पुरुषस्य” इति विभक्तिपरिणामेन सम्बन्धः । अनेन ““तथाभाव”” इत्यादि समर्थितम्, ““द्रव्यमेकान्वयानुगम्””¹⁸⁰⁰ इति कारिकापादश्च व्याख्यातः । “निश्चयनयाद्”¹⁸⁰¹ द्रव्यार्थिकनयाद् “एकः” अभिन्नः “जीवः” सर्वोऽपि सर्वसाधारणचेतनापरिणामापेक्षया । स एव द्विविधो व्यहारनयात् इति दर्शयन्नाह–““कर्म”” इत्यादि । “कर्मणा” ज्ञानावरणीयादिना “निर्मुक्तो” रहितो जीवः, “सकर्मकश्च ।” कुतः ? “व्यवहारनयात्” पर्यायार्थिकनयात् । एवमेकेन्द्रियादिभेदोऽपि¹⁸⁰² चिन्त्यः । अनेन द्वितीयकारिकाया उत्तरार्द्धं व्याख्यातम् ।

पर्यायं कथयन्नाह–““पर्यायः”” इत्यादि । “पर्यायः”¹⁸⁰³ कः ? इत्याह–“पृथक्त्वं व्यतिरेकश्च ।” तत्र पृथक्त्वपदं व्याचष्टे–“पृथक्त्वम्, एकत्र” एकस्मिन् “द्रव्ये गुणकर्मसामान्यविशेषाणां” परस्परपरिहारेण कथञ्चित्¹⁸⁰⁴ अवस्थानम् इत्यर्थः । व्यतिरेकपदं विवृणोति–“व्यतिरेको” व्यावृत्तिः । कः ? इत्याह–“सन्तानान्तरगतो विसदृशपरिणामः” गोमहिष्यादिपरिणामः¹⁸⁰⁵ । तत्र जीवगतपर्यायान् दर्शयन्नाह–““व्यवहार”” इत्यादि । “व्यवहारपर्यायाः” पर्यायार्थिकनयपर्यायाः इत्यर्थः । के ? “क्रोधादयः” कादाचित्कत्वात् । किंविशिष्टस्य “जीवस्य” ते पर्यायाः ? इत्याह–“संसारिणः ।” मुक्तस्य के पर्यायाः ? इत्याह–““निश्चय”” इत्यादि । “निश्चयपर्यायाः” द्रव्यार्थिकगोचराः पर्यायाः “शुद्धस्य “जीवस्य”” इति सम्बन्धः । के ते ? “ज्ञानादयः” अकादाचित्कत्वात् । कथम्भूतास्ते ? ““ते च”” इत्याह इत्याह “ते च” “प्रतिक्षणम् आत्मसात्कृतानन्तभेदाः ।” न केवलं द्रव्यार्थिकनयाज्जीवस्यैव अभेदः अपि तु पुद्गलद्रव्यस्यापि इत्याह–““निश्चय”” इत्यादि । “निश्चयनयात्” द्रव्यार्थिकनयात् “पुद्गलद्रव्यम् एकम्” अभिन्नम् । कस्मिन् सत्यपि ? इत्याह– “पृथिव्यादिभेदेऽपि ।” किं कुर्वत्तदेकम् ? इत्याह–““रूप”” इत्यादि । “अजहत्” अपरित्यजत्, किम् ? इत्याह–“रूपरसगन्धस्पर्शवत्त्वम्” रूपरसगन्धस्पर्शवन्तः पुद्गलाः¹⁸⁰⁶ [तत्त्वार्थसू॰ ५ । २३] इत्यभिधानात् । कथम्भूतं तत् ? इत्याह–“आविर्भूतानाविर्भूतस्वरूपम् ।” पृथिव्यां तद्¹⁸⁰⁷ आविर्भूतस्वरूपं जलादौ अनाविर्भूतस्वरूपम्, जले गन्धस्य अनले गन्धरसयोः अनिले रूपरसगन्धानामनाविर्भावात् ।

ननु¹⁸⁰⁸ जलादौ गन्धादिसद्भावे प्रमाणतः सिद्धे अनाविर्भावो युक्तः, अन्यथा सर्वस्य सर्वत्राऽनाविर्भावप्रसङ्गात् साङ्ख्यदर्शनप्रतिप्रसङ्गः स्यात् इति चेत्; उच्यते–जलादयो¹⁸⁰⁹ गन्धादिमन्तः, स्पर्शवत्त्वात्, यदित्थं तदित्थं यथा पृथिवी, स्पर्शादिमन्तश्चैते, तस्माद्गन्धादिमन्त इति । यत् पुनः गन्धादिमन्न भवति न तत् स्पर्शवत् यथा आत्मादि, इत्यादि षट्पदार्थपरीक्षायां पृथिव्यादीनामतत्त्वान्तरभावसमर्थनावसरे¹⁸¹⁰ प्रपञ्चतः प्ररूपितमिहावगन्तव्यम् । पुनरपि किं कुर्वत् ? इत्यत्राह–““स्कन्ध”” इत्यादि । “स्कन्धा”श्च घटादयः “परमाणवः” अत्यन्तसूक्ष्माः पुद्गलाः त एव “पर्यायाः” परस्परतः प्रादुर्भावात्, परमाणुभ्यो हि स्कन्धाः प्रादुर्भवन्ति तेभ्यश्च परमाणव इति, तेषां “भेदेपि रूपादिमत्त्वमपरित्यजदेकं ।” दृष्टान्तार्थमेतत्, ततो यथा तत् परमाणुरूपं स्कन्धीभवत् स्कन्धस्वभावं वा परमाणुरूपतामादधत् रूपादिमत्त्वमपरित्यजत् एकं तथा प्रकृतमपि इति । एतदेव दर्शयन्नाह–““नहि”” इत्यादि । “हि”र्यस्मात् “न अवस्था” च “देशश्च कालश्च संस्कारश्च” ते “मूर्त्तत्वं” रूपादिमत्त्वम् रूपादिमयी मूर्त्तिः¹⁸¹¹ [ ] इत्यभिधानात् । “अत्यन्तं” सुष्ठु “भिन्दन्ति” “पृथिव्यादिभेदस्य स्कन्धपरमाणुपर्यायभेदस्य च”¹⁸¹² इति सम्बन्धः । कुत एतत् ? इत्याह–““अमूर्त्त”” इत्यादि । “अमूर्त्तो” रूपादिरहितो यो “भेदः” व्यक्तिविशेषः तस्य “प्रसङ्गात्” । यथा च अवस्थादयो न रूपादिमत्त्वमत्यन्तं भिन्दन्ति, तथा “सत्ताभेदाश्च” ¹⁸¹³ जीवादयः सत्ताम् ““अत्यन्त न भिन्दन्ति”” इति सम्बन्धः । असद्भेदप्रसङ्गात्¹⁸¹⁴ इत्युक्तप्रायं ““जीवाजीवप्रभेदा यदन्तर्लीनाः”” [लघी॰ का॰ ३१] इत्यत्र, “नेह” पुनरुच्यते । ननु⁴⁴ जीवादिद्रव्यस्य सत्तादिसामान्यस्य वा कस्यचिदसम्भवात् ““निश्चयनयादेको जीवः”” इत्याद्ययुक्तम्, तत्सम्भवे¹⁸¹⁵ च अवस्थादिभेदेन विरुद्धधर्माध्यासतः प्रतिक्षणं भेदप्रसङ्गान्न तदेकत्वम् इत्याशङ्क्याह–““भेद”” इत्यादि । ये विरुद्धधर्माध्यासतः सर्वथा वस्तुनो “भेदं वदन्ति” सौगताः तेऽपि “कथं” नैव “निराकुर्युः” ? किं तत् ? “ज्ञानम्,”¹⁸¹⁶ कथम्भूतम् ? “एकम् ।” किं कुर्वत् ? “स्वयम्” आत्मनोऽ“नेकाकारं” नीलपीतादिविचित्राकारं ग्राह्यग्राहकाकारविविक्तेतररूपतया प्रत्यक्षपरोक्षाकारं वा “आत्मसात्कुर्वत् ।” कदा ? “एकस्मिन् क्षणे ।” तन्निराकरणे सकलशून्यता स्यात् । सा¹⁸¹⁷ च प्रत्यक्षपरिच्छेदे¹⁸¹⁸ प्रपञ्चतः प्रतिक्षिप्ता इत्यलं पुन प्रसङ्गेन । ततो यथा विरुद्धधर्माध्यासेऽपि एकमेकदा ज्ञानमविरुद्धं तथा क्रमेण¹⁸¹⁹ जीवादिद्रव्यमपि इति ।

उक्तार्थोपसंहारमाह–““तत”” इत्यादि । यत उक्तप्रकारेण जीवादि सुखादिपर्यायात्मक व्यवस्थितं “ततः तीर्थकरस्य” भवावतोऽर्हतो “वचनं” स्याद्वादप्रवचनं¹⁸²⁰ तस्य विषयभूताः, श्रुतभेदत्वात् नयानाम्, ये “सङ्ग्रहविशेषाः” सङ्ग्रहश्च विशेषाश्च व्यवहारादिनयभेदाः तेषा “प्रस्तारस्य”¹⁸²¹ प्रपञ्चप्ररूपणस्य “मूलव्याकारिणौ” आद्यौ उत्पादकौ “निश्चेतव्यौ ।” कौ ? इत्याह–“द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकौ ।” अन्यः कुतो नेति चेत् ? अत्राह–““नहि”” इत्यादि । “हि”र्यस्मात् “न तृतीयं प्रकारान्तरं” नयान्तर“मस्ति” । कुत एतत् ? इत्यत्राह– ““तस्य”” इत्यादि । “तस्य” तदन्तरस्य “प्रमाणे एव” न नये “अन्तर्भावात् “न तदस्ति”” इति सम्बन्धः । प्रधानभूतान्योन्यात्मकसामान्यविशेषविषयाभिस¹⁸²²न्धेः¹⁸²³ प्रमाणत्वात् । नैगमोऽपि तर्हि प्रमाण स्यात् इति¹⁸²⁴ चेदत्राह–““न”” इत्यादि । “न प्रमाणता,” कस्य ? “नैगमस्य ।” कुत एतत् ? इत्याह–““तादात्म्य”” इत्यादि । “तादात्म्येन” प्रमाणस्वभावत्वेन विवक्षायाः अभावात्, नयत्वेन विवक्षासद्भावात् इत्यर्थः । एतदपि कुतः इत्यत्राह–

गुणप्रधानभावेन¹⁸²⁵ धर्मयोरेकधर्मिणि ।
विवक्षा नैगमोऽत्यन्तभेदोक्तिः स्यात्तदाकृतिः ॥ ६८ ॥

विवृतिः–जीवः सन्नमूर्त्तः कर्त्ता सूक्ष्मो ज्ञाता द्रष्टाऽसङ्ख्यातप्रदेशो भोक्ता परिणामी¹⁸²⁶ नित्यः पृथिव्यादिभूतविलक्षणः¹⁸²⁷ इति प्रधानवृत्त्या जीवस्वत्तत्त्वनिरूपणायां गुणीभूताः सुखादयः । सुखादिस्वरूपनिरूपणायां वा आत्मा । तदत्यन्तभेदाभिसन्धिः नैगमाभासः । गुणगुणिनाम् अवयव्यवयवानां क्रियाकारकाणां जातितद्वतां चेत्यादि तादात्म्यमविवक्षित्वा गुणगुणिनोः धर्मिधर्मयोर्वा गुणप्रधानभावेन विवक्षा नैगमे,¹⁸²⁸ सङ्ग्रहादौ एकविवक्षेति भेदः ।

कारिकाव्याख्या–

“गुणप्रधानभावेन” मुख्यामुख्यरूपता “धर्मयोः एकस्मिन् धर्मिणि विवक्षा” प्रतिपत्तुरभिसन्धिः¹⁸²⁹ “नैगमः” स कथं प्रधानभूतोभयधर्मस्वभावधर्मिविषयप्रमाणरूपतां¹⁸³⁰ प्रतिपद्येत¹⁸³¹ ? तदाभासमाह–“अत्यन्तभेदोक्तिः “धर्मयोः एकधर्मिणि”” इति सम्बन्धः, “स्यात् तदाकृतिः” नैगमाभासो भवेत् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–“जीवः सन्नमूर्त्तः सूक्ष्मो ज्ञाता द्रष्टा कर्त्ताऽसङ्ख्यातप्रदेशी भोक्ता परिणामी नित्यः पृथिव्यादिभूतविलक्षणः” एवं प्रधानवृत्त्या “जीवस्वतत्त्वनिरूपणायां” जीवस्वरूपप्ररूपणायां क्रियमाणायां “गुणीभूताः सुखादयो धर्माः ।” आह्लादनाकारं¹⁸³² सुखं तद्विपरीतस्वरूपं दुःखं स्वार्थग्रहणस्वभावं ज्ञानम् इत्येवं मुख्यतः “सुखादिस्वरूपनिरूपणायां वा¹⁸³³ आत्मा” “गुणीभूतः” इति सम्बन्धः । नैगमाभासं प्ररूपयन्नाह–““तद्”” इत्यादि । “तयोः” सुखाद्यात्मनोः “अत्यन्तभेदाभिसन्धिः¹⁸³⁴ नैगमाभासः ।” उदाहरणमाह–“गुणगुणिनाम् अवयवावयविनां जातितद्वतां चेत्यादि¹⁸³⁵ । “अत्यन्तभेदाभिसन्धिर्नैगमाभासः”” इति सम्बन्धः । अनेन कापिलीयोऽपि चैतन्यसुखाद्योरत्यन्तभेदाभिसन्धिः चिन्तितः । कुतोऽसौ नैगमाभासः ? इत्यत्राह–““तादात्म्यम्”” इत्यादि । यतोऽसौ धर्मधर्मिणोस्तदात्म्यं सदपि अविवक्षित्वा स्वदुरागमवासनाविपर्यासितमतेः प्रतिपत्तुः प्रवर्त्तते ततोऽसौ नैगमाभासः इति । “धर्मधर्मिणोः” इत्युपलक्षणार्थमेतत्, तेन अवयवावयविनोः क्रियाकारकयोः जातितद्वतोश्च ग्रहणम् । धर्मयोर्वा “गुणप्रधानभावेन विवक्षा नैगमे”¹⁸³⁶ यतः ततोऽत्यन्तभेदविवक्षा तदाभास इत्यभिप्रायः । सङ्ग्रहादेरतः कुतो भेदः ? इत्यत्राह–““सङ्ग्रह”” इत्यादि । “सङ्ग्रहः आदिर्”यस्य व्यवहारादेः स तथोक्तः तत्र “एकस्य” गुणादेः गुण्यादेर्वा “विवक्षा इति” हेतोः “भेदः नैगमात्” सङ्ग्रहादेः इति ।

तत्र सङ्ग्रहस्वरूपं सप्रतिपक्षं दर्शयन्नाह–

सदभेदात्¹⁸³⁷ समस्तैक्यसङ्ग्रहात् सङ्ग्रहो नयः ।
दुर्नयो ब्रह्मवादः स्यात् तत्स्वरूपानवाप्तितः ॥ ६९ ॥

विवृतिः-सर्वमेकं सदविशेषात् इति सङ्ग्रहो नयः । तदाभासो ब्रह्मवादः तदभ्युपगमोपायाभावात् । नापि तस्योपेयत्वं¹⁸³⁸ खरविषाणवत् ।

कारिकार्थ–

“समस्तस्य” जीवाजीवविशेषप्रपञ्चस्य “ऐक्येन¹⁸³⁹ सङ्ग्रहात्” कारणात् “सङ्ग्रहो नयः” “प्रवर्त्तते” इत्युपस्कारः । कुतः समस्तैक्यसङ्ग्रहः इत्याह–“सदभेदात् ।” ब्रह्मवादोऽपि सदभेदमाश्रित्य समस्तैक्यं सङ्गृहाति इति सोऽपि सङ्ग्रहः स्यादित्यत्राह–““दुर्नय””¹⁸⁴⁰ इत्यादि । “दुर्नयः” सङ्ग्रहाभासो “ब्रह्मवादः स्यात् ।” कुत एतत् ? इत्यत्राह–““तद्”” इत्यादि । “तस्य” ब्रह्मणः “यत्स्वरूपं” निराकृतसकलभेदप्रपञ्चं सत्तामात्रं तस्य “अनवाप्तितः” प्राप्तेरभावात् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““सर्वम्”” इत्यादि “सर्वं” चेतनाचेतनरूपं वस्तुजातम् “एकं सदविशेषात् इति” एवं “सङ्ग्रहनयः” प्रवर्त्तते । “तदाभासः” सङ्ग्रहाभासः “ब्रह्मवादः ।” कुत एतत् ? इत्यात्राह–““तत्”” इत्यादि । “तदभ्युपगमस्य” ब्रह्मवादस्वीकारस्य “उपायाभावात्” प्रमाणाभावात् । प्रमाणमूलो हि अभ्युपगमः सत्यः इत्यभिप्रायः । दोषान्तरमाह–““नापि”” इत्यादि । “नापि तस्य” ब्रह्मणः “उपेयत्वं” स्वीकरणीयत्वम् ““उपायाभावात्”” इत्यभिसम्बन्धः । यस्य उपायामावो न तदुषेयम् यथा “खरविषाणम्,” उपायाभावश्च ब्रह्मणः इति । यथा चास्य न कश्चिदुपायो घटते तथा ब्रह्माद्वैतनिषेधावसरे¹⁸⁴¹ व्यासतः चिन्तितम् ।

व्यवहारनयं दर्शयन्नाह–

व्यवहारानुकूल्यात्तु¹⁸⁴² प्रमाणानां प्रमाणता ।
नान्यथा बाध्यमानानां ज्ञानानां तत्प्रसङ्गतः ॥ ७० ॥

विवृतिः–प्रमाणानां प्रामाण्यं व्यवहाराविसंवादात् इति आकुमारं प्रसिद्धम्, अन्यथा संशयविपर्यासस्वप्नज्ञानादीनामपि प्रामाण्यमनिवार्यं स्यात् । प्रत्यक्षं सविकल्पकं प्रमाणं व्यवहाराविसंवादात् । उत्पादविगमध्रौव्यलणं सत् गुणपर्ययवद्द्रव्यम् जीवश्चैतन्यस्वभावः इत्यादि श्रुतज्ञानस्य¹⁸⁴³ प्रमाणान्तराबाधन-पूर्वापराविरोधलक्षणसंवादसम्भवात् प्रामाण्यम्, अर्थाभिधानप्रत्ययात्मकव्यवहारानुकूल्याच्च¹⁸⁴⁴ । बहिरर्थविज्ञप्तिमात्रशून्यवचसां¹⁸⁴⁵ व्यवहारविरोधित्वात् दुर्नयत्वम् ।

कारिकार्थ–

“प्रमाणानाम्” अध्यक्षादीनां या “प्रमाणता” सौगतादिभिरिष्यते सा “व्यवहारानुकूल्या”देव उपपन्ना “नान्यथा, अन्यथा”¹⁸⁴⁶ व्यवहारप्रातिकूल्यप्रकारेण “न,” कुत एतत् ? इत्यत्राह–““बाध्यमान”” इत्यादि । “बाध्यमानानां” व्यवहारानधिरूढप्रातीतिकद्विचन्द्रसकलशून्यताद्यर्थविषय“ज्ञानानां तत्प्रसङ्गतः” प्रमाणताप्रसङ्गतः ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्याख्यातुमाह–““प्रमाणानाम्”” इत्यादि । “प्रमाणानां” प्रत्यक्षादीनां “प्रामाण्यम्” अमिथ्यात्वम् इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारलक्षण“व्यवहाराविसंवादात्, इत्ये”तत् “आकुमारम्”¹⁸⁴⁷ आबालं “प्रसिद्धम् । अन्यथा” व्यवहाराविसंवादाभावप्रकारेण तत्प्रामाण्ये “संशयविपर्यासस्वप्नज्ञानादीनामपि प्रामाण्यमनिवार्यं स्यात् ।” तदविसंवादाच्च¹⁸⁴⁸ तत्प्रामाण्ये यत् परेषां¹⁸⁴⁹ निर्विकल्पकं प्रत्यक्षं तदप्रमाणं व्यवहाराविसंवादाभावात् इति मन्यमानः प्राहः–““प्रत्यक्षम्”” इत्यादि । “प्रत्यक्षं सविकल्पकम् प्रमाणं “स्यात्”” इत्यनेन सम्बन्धः । कुत एतत् ? इत्यत्राह–“व्यवहाराविसंवादात्¹⁸⁵⁰ ।” न पुनः निर्विकल्पकं तद्विपर्ययात् इति भावः । साम्प्रतं श्रुतस्य तत एव प्रामाण्यं दर्शयन्नाह–““उत्पाद”” इत्यादि । “उत्पादविगमध्रौव्याणि¹⁸⁵¹ लक्षणं” स्वरूपं यस्य तदेतल्लक्षणं जीवादिवस्तु “सद्” भवति, “गुणपर्ययवद्रव्यं¹⁸⁵² जीवश्चैतन्यस्वभावः इत्येवमादिश्रुतज्ञानस्य” अस्पष्टतर्कणस्य ““प्रामाण्यं स्यात्”” इति गतेन सम्बन्धः । कुत एतत् ? इत्यत्राह–““प्रमाणान्तर”” इत्यादि । श्रुतात् अन्यत् प्रत्यक्षादि “प्रमाणान्तरं” तेन “अबाधनञ्च पूर्वापरयोः” श्रुतवाक्ययोः “अविरोध”श्च लक्षणं यस्य “संवादस्य”¹⁸⁵³ तस्य तत्र “सम्भवात् ।” अत्रैवार्थे हेत्वन्तरमाह–““अर्थ”” इत्यादि । “अर्थो” जीवादिः “अभिधानं” जीवादिशब्दः “प्रत्ययः” तद्विषयो ज्ञानं ते “आत्मा” यस्य “व्यवहारस्य” तस्या“नुकूल्याच्च” हेतोः श्रुतज्ञानस्य ““प्रामाण्यम्”” इति सम्बन्धः । व्यवहारदुर्नयं दर्शयन्नाह–““बहिरर्थ”” इत्यादि । “बहिरर्थश्च विज्ञप्तिमात्रञ्च” ताभ्यां “शून्यं” तत्प्रतिपादक“वचसां दुर्नयत्वम् ।” बहिरर्थशून्यवचसां विज्ञप्तिमात्राद्यद्वैतप्रतिपादकवचसां तन्मात्रशून्यवचसां सकलशून्यताप्रतिपादकवचसामिति । कुतः तेषां दुर्नयत्वम् ? इत्यत्राह–““व्यवहारविरोधित्वात्”” इति । नहि तद्वचस्सु इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारादिलक्षणव्यवहारस्य अविरोधो युक्तः प्रमाणप्रमेयसद्भावे सत्येव अस्याऽविरोधात्¹⁸⁵⁴ । ऋजुसूत्रनयं दर्शयन्नाह–

भेदं¹⁸⁵⁵ प्राधान्यतोऽन्विच्छन् ऋजुसूत्रनयो मतः ।
सर्वथैकत्वविक्षेपी तदाभासस्त्वलौकिकः ॥ ७१ ॥

विवृतिः–बहिरणवः सञ्चिताः¹⁸⁵⁶ स्थूलमेकाकारप्रत्ययमभूतं यथा दर्शयन्ति तद्वत् संवित्परमाणवोऽपि चित्राकारमेकम् । ततो नैकमनेकरूपं तत्त्वमक्रमं यत् सक्रमं साधयेत् भेदस्याभेदविरोधात्, अन्यथा क्वचिन्नानात्मेव न स्यात् । सापेक्षो नयः निरपेक्षो दुर्नयः । प्रतिभासभेदात् स्वभावभेदं व्यवस्थापयन् तदभेदादभेदं प्रतिपद्यत एव विशेषाभावात्, तदन्यतरापाये अर्थस्याऽनुपपत्तेः ।

कारिकार्यः–

सर्वस्य सर्वतो “भेदं प्राधान्यतोऽन्विच्छन्” ऋजु¹⁸⁵⁷ प्राञ्जल वर्त्तमानपर्यायमात्रं सूत्रयति प्ररूपयति इति “ऋजुसूत्रः नयो मतः ।” प्रधानशब्दस्य¹⁸⁵⁸ च सम्बन्धिशब्दत्वात् द्रव्यं तस्य अप्रधानम् । तदाभासमाह– ““सर्वथा”” इत्यादि । “सर्वथा” गुणप्रधानभावाभावप्रकारेण “एकत्वविक्षेपी” एकत्वनिराकारकः “तदाभासः” ऋजुसूत्राभासः । “तुः” यस्मादर्थे, यस्माद“लौकिकः” लोकव्यवहारातिक्रान्तोऽयमीदृशो भेदाभ्युपगमः¹⁸⁵⁹ । न खलु सर्वथैकत्वप्रतिक्षेपेण स्थासकोशकुशूलादौ बालकुमारादौ वा भेदव्यवहारो लोके प्रसिद्धः ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““बहिः”” इत्यादि । “बहिरणवः दर्शयन्ति” जनयन्ति¹⁸⁶⁰ “स्थूलमेकाकारप्रत्ययम्,” किंविशिष्टम् ? “अभूतम्” अपरमार्थविषयम् । कथम्भूतास्ते ? “सञ्चिताः” पुञ्जीभूताः । एवविधास्ते “यथा” येन प्रकारेण तथा विधं¹⁸⁶¹ प्रत्ययं दर्शयन्ति “तद्वत् संवित्परमाणवोऽपि,” कथम्भूतम् ? “चित्राकारम्,” नीलादिग्राह्याद्यनेकाकार“मेकम्” अत एव “अभूतम् ।” उपसंहारमाह–““ततः”” इत्यादि । यस्मादेकाकारप्रत्ययस्य अपरमार्थविषयत्वं “ततो नैकम”भिन्नस्वभावं “तत्त्वं” जीवादिवस्तु “अक्रमं” युगपद् “अनेकरूपम्” “युक्तम्” इत्युपस्कारः । “यत् सक्रमं” क्रमवत् सुखादिभेदभिन्नम् आत्मानं “साधयेत् । “यत्”” इत्याक्षेपे वा नैव साधयेत् । कुत एतत् ? इत्यत्राह–““भेदस्य”” इत्यादि । “भेदस्य” नानात्वस्य “अभेदेन” एकत्वेन “विरोधात् ।” विपक्षे बाधकमाह–““अन्यथा”” इत्यादि । “अन्यथा” अन्येन तदविरोधप्रकारेण “क्वचिद्” घटपटादौ “नानात्वमेव न स्यात्” इति । अस्याभिसन्धेर्नयत्वं दुर्नयत्वञ्च दर्शयन्नाह–““सापेक्ष”” इत्यादि । सह प्रत्यनीकधर्मापेक्षया वर्त्तते इति “सापेक्षः नयः ।” अपेक्षातो निष्क्रान्तः निरस्ता वा अपेक्षा येनासौ “निरपेक्षः दुर्नयः ।” ननु प्रमाणाभावेन अभेदस्य क्वचिदनुपपत्तेः कथं तदपेक्षो नयः स्यात् ? इत्यत्राह–““प्रतिभास”” इत्यादि । “प्रतिभासस्य” प्रत्यक्षादिसंवेदनाकारस्य “भेदात्¹⁸⁶² स्वभावभेदं” चेतनेतरस्वरूपनानात्वं “व्यवस्थापयन्”¹⁸⁶³ सौगतः “तदभेदात्” प्रतिभासाभेदात्¹⁸⁶⁴ “अभेदं प्रतिपद्यत एव” विशेषाभावात् । एतच्च ““अर्थक्रिया न युज्येत नित्यक्षणिकपक्षयोः”” [लघी॰ का॰ ८] इत्यत्र सप्रपञ्चं प्रपञ्चितम् । अत्रैवार्थे समर्थनान्तरमाह–““तद्”” इत्यादि । “तयोः” भेदाभेदयोर्मध्ये “अन्यतरस्य” भेदस्य अभेदस्य वा “अपाये अर्थस्य” उत्तरकार्यस्य संवेदनस्य¹⁸⁶⁵ “वाऽनुपपत्तेः, सापेक्षो नयः निरपेक्षो दुर्नय” इति ।

अथ सप्तनयेषु मध्ये के अर्थप्रधानाः के च शब्दप्रधानाः ? इत्याह–

चत्त्वारोऽर्थनया¹⁸⁶⁶ ह्येते जीवाद्यर्थव्यपाश्रयात् ।
त्रयः शब्दनयाः सत्यपदविद्यां¹⁸⁶⁷ समाश्रिताः ॥ ७२ ॥

विवृतिः–कालकारकलिङ्गभेदात् शब्दः अर्थभेदकृत् अभूत् भवति भवि ष्यति, करोति क्रियते, देवदत्तो देवदत्ता इति । पर्यायभेदाद् अभिरूढोऽर्थभेदकृत् इन्द्रः शक्रः पुरन्दर इति । क्रियाश्रयः एवम्भूतः । कुर्वत एव कारकत्वम् । यदा न करोति तदा कर्त्तृत्वस्य अयोगात् इति । कथं पुनः शब्दज्ञानं विवक्षव्यतिरिक्तमर्थं प्रत्येति ? कथं च न ? तदप्रतिबन्धात् । “नहि बुद्धेरकारणं विषयः” इत्येतत् प्रतिव्यूढम्; विज्ञानस्य अनागतनिर्णयात् । कृत्तिकोदयदर्शने शकटोदयो भविष्यति बुद्धिरविसंवादिनी, आदित्यः श्व उदेता, सूर्याचन्द्रमसोः ग्रहणं भविष्यति, तन्तवः पटो भविष्यन्ति, मृत्पिण्डो घटो भविष्यति, तन्दुला भविष्यन्त्योदनम्, ब्रीहयः तन्दुला भविष्यन्ति, इत्याद्यनागतविषयाणाम् अविसंवादिनाम् आनन्त्यात् । ततः शब्दज्ञानमपि विवक्षाव्यतिरिक्तार्थग्राहि सिद्धं प्रतिबन्धमन्तरेणापि तत्प्रतिपादनस्वाभाव्यात् विज्ञानवदिति । वर्त्तनालक्षणः कालः, क्रियाविष्टं द्रव्यं कारकम्, स्त्यान-प्रसव-तदुभयाभावसामान्यलक्षणं लिङ्गम्, कथञ्चिद् वस्तुस्वभावभेदकं तथाप्रतीतेः । पर्यायोऽपि अर्थभेदकृत् । क्रियाभेदात् एकोऽपि शब्दः क्रियानिमित्तकव्युत्पत्तिः तदभावात् तदर्थं नाचष्टे इति परमैश्वर्यमनुभवन्नेव इन्द्रः नान्यदा, ततः सिद्धः क्रियाभेदः पाचकपाठकादिवत् । नहि वर्णपदवाक्यानां व्युत्पादकं शास्त्रं वितथम् परमार्थशब्दप्राप्त्युपायकृत् ज्ञातुरभिप्रायात्मकनयवत् । व्यावहारिकप्रकृत्यादिप्रक्रियार्प्रविभागेन¹⁸⁶⁸ यथा पारमार्थिकादनेकान्तात्मकादर्थादपोद्धृत्य तदंशमेकान्तं व्यावहारिकं तत्प्रतिपत्त्युपायं प्रकाशयन् नयः न मिथ्यात्वमनुभवेत्, निरपेक्षस्यैव मिथ्यात्वात् । अनेकान्तनिराकृतेः निरपेक्षत्वम् तदनिराकृतेः सापेक्षत्वं नान्यथा नयानां सम्यक्त्वमिथ्यात्वे इति स्थितम् ।

कारिकार्थ–

“चत्त्वार एते” नैगम-सङ्ग्रह-व्यवहार-ऋजुसूत्राख्या व्याख्यातस्वरूपा “हि” स्फुटम् “अर्थनया” एव अर्थप्रधाननया “अर्थनयाः” । कुतः ? इत्याह– “जीवाद्यर्थव्यपाश्रयात्” जीवाद्यर्थसमाश्रयणात्¹⁸⁶⁹ । “त्रयः” शब्दसमभिरूढैवम्भूताः “शब्दनयाः” शब्दप्रधाना नयाः “शब्दनयाः¹⁸⁷⁰ ।” कुतस्ते तथाविधाः ? इत्याह–““सत्य”” इत्यादि । “सत्यानि” अवितथानि अपशब्दस्वरूपरहितानि यानि “पदानि” कालकारकादिभेदवाचीनि तेषां “विद्या” व्याकरणं यत्र तानि व्युत्पाद्यन्ते तां “समाश्रिताः” यतः ततः ते शब्दप्रधानाः ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकापूर्वार्द्धस्य अनन्तरमेव व्याख्यातत्वात् उत्तरार्द्धं विवृण्वन्नाह–““काल”” इत्यादि । “शब्दः” शब्दनय “अर्थभेदकृत् ।” कुतः ? “कालकारकलिङ्गभेदात् । “यथा”” इत्यादिना एतदेव दर्शयति । तत्र कालभेदाद् “अभूत् भवति भविष्यति ।” कारकभेदात् “करोति क्रियते ।” लिङ्गभेदात् “देवदत्तो देवदत्ता इति । पर्यायभेदादभिरूढोऽर्थभेदकृत् इन्द्रः शक्रः पुरन्दर” इति । “क्रिया श्रयः एवम्भूतः ।” कुत एतत् ? इत्याह–““कुर्वतः”” इत्यादि । शचीपतेः इन्दनादिक्रियां “कुर्वत एव कारकत्वम्, यदा न करोति तदा कर्त्तृत्वस्याऽयोगात्” इति । परः⁴⁴ प्राह– ““कथम्”” इत्यादि । “कथम्” ? न कथञ्चित्, ““पुनः”” इत्याक्षेपे, “शब्दज्ञानं” शब्दस्य कार्य यदर्थज्ञानं तत् “विवक्षाव्यतिरिक्तमर्थं” बहिःस्वलक्षणं “प्रत्येति” विषयीकरोति । सूरिः परं पृच्छति–““कथञ्च न”” इति । स पृष्टः प्राह–“तदप्रतिबन्धात् । तस्मिन्” अर्थे “अप्रतिबन्धात्” तादात्म्यत्तदुत्पत्तिलक्षणसम्बन्धासम्भवात् शब्दज्ञानस्य । तदप्रतिबन्धेऽपि तत्^18711872 तमवेवैति¹⁸⁷³ इति चेदत्राह–““नहि”” इत्यादि । “हि”र्यस्मात् “न बुद्धेः अकारणं” किन्तु¹⁸⁷⁴ कारणं “विषयः इत्येतत् प्रतिव्यूढम् ।” कुत एतत् ? इत्यत्राह–“विज्ञानस्य अनागतनिर्णयात् । अनागतस्य” अलब्धात्मलाभतया अकारणभूतस्य अर्थस्य “निर्णयात्” निर्णयसम्भवात् । तथाहि–“कृत्तिकोदयदर्शने शकटोदयो¹⁸⁷⁵ भविष्यति बुद्धिरविसंवादिनी,” एवम् “आदित्यः श्व उदेता, सूर्याचन्द्रमसोर्ग्रहणं भविष्यति, तन्तवः पटो भविष्यन्ति, मृत्पिण्डो घटो भविष्यति, तन्दुलाः भविष्यन्त्योदनः, ब्रीहयः तन्दुला भविष्यन्ति इत्याद्यनागतविषयाणामविसंवादिनां ज्ञानानामानन्त्यात् । “ततः”” इत्यादिना प्रकृतमर्थमुपसंहरन्नाह–यतः अनागतविषयत्वं ज्ञानस्य सिद्धं “ततः शब्दज्ञानमपि” न केवलं प्रत्यक्षानुमानज्ञानम् “विवक्षाव्यतिरिक्तार्थग्राहि सिद्धम् ।” ननु शब्दस्य अर्थप्रतिबन्धाभावात्¹⁸⁷⁶ कथं तज्ज्ञानम्¹⁸⁷² अर्थग्राहि ? इत्यत्राह–““प्रतिबन्ध”” इत्यादि । “प्रतिबन्धमन्तरेणापि” तादात्म्यतदुत्पत्तिसम्बन्धं विनापि “तस्य” शब्दस्य यत् “प्रतिपादकं स्वाभाव्यं” योग्यतालक्षणं स्वरूपं तस्मात् तत्¹⁸⁷² तद्ग्राहि सिद्धम् । अत्र दृष्टान्तमाह–““विज्ञानवत्”” इति । शब्दज्ञानस्य दार्ष्टान्तिकत्वात् इह विज्ञानग्रहणेन यत् प्राग् अर्थाजन्यतया समर्थितं प्रत्यक्षं¹⁸⁷⁷ तदेव गृह्यते, तदिव तद्वदिति ।

ननु कालादिभेदात् शब्दनयस्य अर्थभेदकत्वं प्रतिपादितम्, कालादीनां तु लक्षणं नोक्तम्, नचालक्षितरूपाणाम्¹⁸⁷⁸ अर्थभेदप्रतीतिहेतुत्वं¹⁸⁷⁹ युक्तम् अतिप्रसङ्गात् इत्याशङ्क्य तेषां लक्षणं प्ररूपयन्नाह–““वर्त्तना”” इत्यादि । सकलपदार्थानां वृत्तिहेतुत्वं “वर्त्तना” सा “लक्षणं” यस्य असौ तल्लक्षणः “कालः । क्रियया¹⁸⁸⁰ आविष्टं” युक्तं “द्रव्यं कारकम्,” क्रियां कुर्वद्द्रव्यं कारकमित्यर्थः । लिङ्गं त्रिविधम् स्त्रीपुन्नपुंसकभेदात् । तत्र “स्त्यान-” सामान्यलक्षणं स्त्रीलिङ्गम् । “प्रसव”सामान्यलक्षणम् अपत्यजनकत्वमात्रलक्षणं पुल्लिङ्गम् । “तदुभयाभावसामान्यलक्षणं”¹⁸⁸¹ स्त्यानप्रसवोभयाभावमात्रलक्षणं नपुंसकलिङ्गमिति । तदे तदुक्तलक्षणं कालादि कथञ्चिद् वस्तुस्वभावभेदकम् तथाप्रतीतेः प्रतिपत्तव्यम् ।

ननु ““पर्यायभेदादभिरूढोऽर्थभेदकृत्”” इत्ययुक्तमुक्तम्, पर्यायस्यार्थाऽभेदकत्वात् इत्याशङ्क्याह–““पर्याय”” इत्यादि । न केवलं कालादयः किन्तु “पर्यायोऽपि” “इन्द्रः, शक्रः, पुरन्दरः” इत्यादिरूपः “अर्थस्य” शचीपत्यादेः “भेदकः” कथञ्चिद् वैलक्षण्यापादकः ““तथाप्रतीतेः”” इत्यनन्तरेणाभिसम्बन्धात् । यदपि ““क्रियाश्रय एवभ्भूतः”” इत्युक्तम्, तत्रापि कुतोऽस्य एकत्रापि पर्याये क्रियाभेदाद् भेदहेतुत्वम् ? इत्यत्राह–““क्रिया”” इत्यादि । “क्रियाभेदाद्” इन्दनादिभेदात् “एकोऽपि शब्दः” इन्द्रादिपर्यायरूपः “क्रियानिमित्तकव्युत्पत्तिः तदभावात्” तन्निमित्तकव्युत्पत्तेरभावात् “तदर्थम्” इन्द्राद्यर्थं “नाचष्टे¹⁸⁸² इति” हेतोः “परमैश्वर्यम्” इन्दनक्रियां “अनुभवन्नेव” इन्द्रः “नान्यदा”¹⁸⁸³ अभिपेचनादिकाले । एवं शकनकाल एव शक्रः पूर्दारणसमय एव पुरन्दरः नान्यदा ““तथाप्रतीतेः”” इति गतेन सम्बन्धः । यतो यत्क्रियापरिणतः पदार्थः तत्क्रियानिमत्तव्युत्पत्तिकैः शब्दैः तत्काल एवाभिधीयते नान्यदा । “ततः सिद्धः क्रियाभेदो” भेदको भावानां “पाचकपा¹⁸⁸⁴ठकादिवत्¹⁸⁸⁵ ।”

ननु क्रियामाश्रित्य शब्दा व्याकरणेन व्युत्पाद्यन्ते, तच्च मिथ्या इत्येके, वर्णा एव पदमेव वाक्यमेव वा सत्यमित्यन्ये, तन्मतमपाकर्त्तुमाह–““नहि”” इत्यादि । “नहि” न खलु “वर्णपदवाक्यानां व्युत्पादकं शास्त्रं” व्याकरणलक्षणं “वितथम् परमार्थशब्दप्राप्त्युपायत्वात् ।” नहि व्याकरणासत्यत्वे अपशब्दव्युदासेन सम्यक्शब्दप्रतीत्युपायः कश्चित् सम्भवति । ननु वृद्धव्यवहारपरम्परात¹⁸⁸⁶ एव शब्दाऽपशब्दविवेको भविष्यति अतस्तदर्थ¹⁸⁸⁷ व्याकरणसमाश्रयणमयुक्तम्, इत्यप्यविचारितरमणीयम्; व्याकरणानपेक्षाद् वृद्धव्यवहारादेव आनन्त्येनाऽखिलशब्दानां प्रतिपदं¹⁸⁸⁸ तद्विवेकस्य कर्त्तुमशक्यत्वात् । व्याकरणाश्रयणेन¹⁸⁸⁹ तु सामान्यविशेषवता¹⁸⁹⁰ लक्षणेन उपलक्षितानां स्वल्पप्रयत्नेनापि तेषां तद्विवेकः कर्त्तुं सुशकः । तथाहि–कर्मण्यण् [पाणिनि॰ ३ । २ । १] इत्येकेनैव सूत्रेण कुम्भकार-काण्डलाव-शास्त्राध्यायादयो¹⁸⁹¹ बहवः शब्दाः सल्लक्ष्यन्ते, अतः¹⁸⁹² व्याकरणानुगृहीतात् लोकव्यवहारात् सुखेनैव शब्दापशब्दविभागस्य कर्त्तुं शक्यत्वात् अस्ति व्याकरणस्योपयोगः । न चास्याऽप्रमाणत्वात् तद्विभागे नोपयोगः इत्यभिधातव्यम्; तदप्रामाण्ये कर्त्रादिकारकप्रपञ्चस्य सम्प्लवप्रसङ्गात् । न च तत्सम्प्लवः अस्ति । अतः अयमेव तदसम्प्लवः¹⁸⁹³ स्वसिद्धये व्याकरणं प्रमाणयति, अन्यतः तद्व्यवस्थानुपपत्तेः । व्याकरणत एव हि प्रकृतिप्रत्ययविभागद्वारेण अन्योन्यविभक्तस्य कर्मकर्त्रादिकारकप्रपञ्चस्य प्रतिपत्तिर्युक्ता नान्यतः, तथाप्रतिपत्तिहेतोस्ततोऽन्यस्याऽसम्भवात् । ननु वर्णपदवाक्यानां निरंशत्वात् किं तेन¹⁸⁹⁴ प्रकृत्यादि प्रविभागमाश्रित्य व्युत्पाद्येत¹⁸⁹⁵ ? निरंशानामपि तेषां¹⁸⁹⁶ तत्प्रविभागं परिकल्प्य व्युत्पादने तच्छास्त्रं वितथमेव स्यात् तत्स्व¹⁸⁹⁷रूपाऽसंस्पर्शित्वात्¹⁸⁹⁸ इत्यत्राह–““व्यावहारिक””¹⁸⁹⁹ इत्यादि । “व्यवहारे” व्यवहारनयभेदप्ररूपके वैयाकरणव्यवहारे वा भवा या “प्रकृत्यादिप्रक्रिया” तस्याः “प्रविभागो” भेदः तेन “परमार्थः” वास्तवो यः “शब्दः” वर्णपदवाक्यरूपः । वर्णो हि उदात्तादिभेदेन भिन्नः व्यवहारे वास्तवः प्रसिद्धः, पदं तु सुप्तिडन्तभेदेन, वाक्यमपि अन्योन्यापेक्षाणां पदानां निरपेक्षः समुदायः इत्यादिभेदेन इति । यथा च नित्यनिरंशादिरूपाणां वर्णपदवाक्यानामनुपपत्तिः तथा ““वर्णाः पदानि वाक्यानि प्राहुरर्थानवाञ्छितान्”” [लघी॰ का॰ ६४] इत्यत्र प्रपञ्चतः प्ररूपितम् । तस्य “प्राप्त्युपायत्वात्” स्वरूपावगतिहेतुत्वात् । ““नहि तद्व्युत्पादकं शास्त्रं वितथम्”” इति सम्बन्धः । प्रयोगः–यः परमार्थभूतस्य प्राप्त्युपायो नासौ वितथः यथा ज्ञातुरभिप्रायात्मको नयः, परमार्थभूतस्य शब्दस्य¹⁹⁰⁰ प्राप्त्युपायश्च वर्णपदवाक्यानां व्युत्पादकं शास्त्रमिति । तत्र ““ज्ञातुरभिप्रायात्मकनयवत्”” इत्यमुं दृष्टान्तं ““यथा”” इत्यादिना व्याचष्टे–“यथा” येन प्रकारेण “न मिथ्यात्वमनुभवेत्,” कोऽसौ ? “नयः ज्ञातुरभिप्रायः ।” किं कुर्वन् ? “प्रकाशयन्,” किं¹⁹⁰¹ तत् ? “एकान्तम् ।” कथम्भूतम्¹⁹⁰² ? “तदंशम्” अनेकान्तात्मकार्थैकदेशम् । पुनरपि कथम्भूतम् ? “व्यावहारिकम्”¹⁸⁹⁹ व्यवहारप्रयोजनम् । पुनरपि किंविशिष्टम् ? “तत्प्राप्त्युपायं¹⁹⁰³ तस्य” अनेकान्तात्मकार्थस्य “प्राप्तिः” तस्या “उपायः” सा वा उपायो यस्य । कथं तं प्रकाशयन् ? “अपोद्धृत्य” पृथक्कृत्य¹⁹⁰⁴ । कस्मात् ? “अर्थात् ।” कथम्भूतात् ? “अनेकान्तात्मकात् ।” किं कल्पनातः तथाविधात्तस्मात् ? इत्यत्राह–“पारमार्थिकात् ।” परमार्थोऽकल्पितं रूपं तेन सम्भवात्¹⁹⁰⁵ । कुतोऽयमित्थम्भूतो न मिथ्यात्वमनुभवेत् ? इत्याह–““निरपेक्षस्य”” इत्यादि । प्रत्यनीकधर्मे¹⁹⁰⁶ निष्क्रान्ता अपेक्षा यस्यासौ “निरपेक्षः” तस्यैव नोक्तप्रकारस्य¹⁹⁰⁷ “मिथ्यात्वात्¹⁹⁰⁸ ।” अथ कस्य निरपेक्षत्वं कस्य च सापेक्षत्वम् ? इत्याह–“अनेकान्तनिराकृतेः निरपेक्षत्वं तदनिराकृतेः सापेक्षत्वम् ।” एवंविधसापेक्षानपेक्षत्वप्रकारेणैव “नयानां सम्यक्त्व-मिथ्यात्वे नान्यथा इति स्थितम् ।”

युक्तिस्वच्छजलं सुबोधकमलं सद्भङ्गवीचीचयम्,
गम्भीरं निखिलार्थपालिकलितं¹⁹⁰⁹ सत्साधुहंसाकुलम् ।
प्रज्ञाधीशपटिष्ठपाठकखगध्वानप्रतानान्वितम्,
जीयाद् दुर्गतितापतृड्िवहननं¹⁹¹⁰ जैनागमाख्यं सरः ॥ छ ॥

इति¹⁹¹¹ प्रभाचन्द्रविरचिते न्यायकुमुदचन्द्रे लघीयस्त्रयालङ्कारे षष्ठः¹⁹¹² परिच्छेदः समाप्तः ॥ छ ॥