०५ नयपरिच्छेदः

द्वितीये नयप्रवेशे

पञ्चमः नयपरिच्छेदः ।

त्रैलोक्योदरवर्त्तिवस्तुविषयज्ञानप्रभावोदयः,
दुष्प्रापोऽष्यकलङ्कदेवसरणिः प्राप्तोऽत्र¹ पुण्योदयात् ।
स्वभ्यस्तश्च विवेचितश्च शतशः सोऽनन्तवीर्योक्तितः,²
भूयान्मे³ नयनीतिदत्तमनसः तद्बोधसिद्धिप्रदः ॥ छ ॥

अथ प्रमाणं परीक्ष्येदानीं नयपरीक्षार्थमुपक्रमते–

भेदाभेदात्मके⁴ ज्ञेये भेदाभेदाभिसन्धयः ।
ये⁵ तेऽपेक्षा⁶नपेक्षाभ्यां⁷ लक्ष्यन्ते नयदुर्नयाः⁸ ॥ ३० ॥

विवृतिः–द्रव्यपर्यायात्मकमुत्पाद⁹व्ययध्रौव्ययुक्तं¹⁰ सत् प्रमेयं वस्तु तत्त्वम्, तत्रैव कथञ्चित् प्रमाणतदाभासयोर्भेदात् । नयो¹¹ ज्ञातुरभिप्रायः । स¹² द्रव्यार्थिकः पर्याया र्थिकश्च,¹³ द्रवति द्रोष्यति अदुद्रवदिति¹⁴ वा द्रव्यम्,¹⁵ तदेव अर्थोऽस्ति यस्य सः द्रव्यार्थिकः¹⁶ सोऽभेदाश्रयः ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“भेदो” विशेषः, “अभेदः” सामान्यम्, तौ आत्मानौ यस्य तस्मिन् तदात्मके कथञ्चित्तत्स्वभावे वस्तुनि, न नैयायिकादिपरिकल्पिते, तस्य प्रागेवापास्तत्वात्¹⁷ । कथम्भूते तस्मिन्नित्याह–“ज्ञेये” प्रमाणपरिच्छेद्ये । एतच्च विशेषणमपि साधनं प्रत्येयम् । ततः “सर्वं वस्तु भेदाभेदात्मकं ज्ञेयत्वात्” इति गम्यते, यथा “सदनित्यम्” इत्युक्ते सत्त्वादिति । नचायमनैकान्तिको हेतुर्विरुद्धो¹⁸ वा; सर्वथा भेदे अभेदे वा प्रमाणपरिच्छेद्यत्वस्य विषयपरिच्छेदे प्रतिक्षिप्तत्वात् । तत्र “भेदाभेदाभिसन्धयः” सामान्यविशेषविषयाः पुरुषाभिप्रायाः “ये ते¹⁹ लक्ष्यन्ते” निश्चीयन्ते “नयाः दुर्नयाश्च²⁰ ।” काभ्यामित्याह–“अपेक्षाऽनपेक्षाभ्याम्,” अपेक्षया नयाः इतरया दुर्नया इति ।

विवृतिविवरणम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““द्रव्य”” इत्यादि । अत्र “वस्तुतत्त्वं धर्मि” द्रव्यत्वादिविशेषविशिष्टमिति साध्यम् । तत्त्वग्रहणं किमर्थमिति चेत् ? आश्रयासिद्धिनिषेधार्थम्, तथाहि–न जीवादि भ्रान्तं नापि शून्यं कल्पितं वा किन्तु तत्त्वं परमार्थसत् । प्रसाधितञ्च जीवादिवस्तुनः परमार्थसत्त्वं प्रागेव²¹ इत्यलमतिप्रसङ्गेन । अस्त्वेवम्, तथापि एकान्तरूपं तद् भविष्यतीत्याह–““द्रव्य”” इत्यादि । वक्ष्यमाणलक्षणा “द्रव्यपर्याया आत्मानो”²² यस्य तत्तथोक्तम् । कुत एतदित्याह–“उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तम् ।” उत्पादाद्यात्मकं यतः ततस्तथाविधं²³ तत् । एवंविधमपि कुत इत्याह– ““सत्”” इति । “सद्” अर्थक्रियाकारि यतः । तत्कारित्वं कथं तस्येत्याह–““प्रमेयम्”” इति । “प्रमेयं” यतो जीवादिवस्तु ततोऽर्थक्रियाकारि । नहि साङ्ख्यपरिकल्पितस्य आत्मनः काञ्चिदर्थक्रियामकुर्वतः प्रमेयत्वं घटते इत्युक्तं प्रागेव²⁴ । नन्वेकस्मिन् वस्तुतत्त्वे प्रतीयमाने प्रतिभासभेदासम्भवात् कथं प्रतिपत्रभिप्रायाणां नयरूपतोपपद्यते इत्याशङ्क्याह–““तत्रैव”” इत्यादि । “तत्रैव” अनन्तरोक्तस्वरूपे चन्द्रादिवस्तुनि “कथञ्चित्” सत्त्वधावल्यादिप्रकारेण यत् “प्रमाणं” यश्च कथञ्चिद् द्वित्वादिप्रकारेण “तदाभासः” तयो“र्भेदात् भेदप्रतीतेः ।” एतच्च²⁵ प्रागेव समर्थितत्वात् दृष्टान्ततयोपात्तम् । तस्मादेकस्मिन्नपि वस्तुनि प्रतिपत्तिभेदसम्भवात् युक्तो विकलादेशविशेषमाश्रित्य “ज्ञातुरभिप्रायो नयः ।” तस्य भेदमाह– ““स”” इत्यादिना । “स” नयो “द्रव्यार्थिकः, पर्यायार्थिकश्च ।” तत्र प्रथमं व्याचष्टे–²⁶ ““द्रव्य”” इति । ““द्रवति द्रोष्यति अदुद्रवत्” इति वा द्रव्यम्, तदेवार्थः सोऽस्ति यस्य स द्रव्यार्थिकः ।” कुतः स इत्थम्भूत इत्याह–“सोऽभेदाश्रयो”²⁷ यतः ।

ननु सकलभावानां देशकालाकारैरत्यन्तभेदान्न अभेदो नाम, अतः कथसौ अभेदाश्रयः स्यात् ? इत्यारेकापनोदार्थमाह–

जीवाजीवप्रभेदा²⁸ यदन्तर्लीनाः तदस्ति सत् ।
एकं यथा स्वनिर्भासिज्ञानम् जीवः स्वपर्ययैः ॥ ३१ ॥

विवृतिः–यथैव ज्ञानस्य आत्मनिर्भासभेदा नैकत्वं वाधन्ते जीवस्याजीवस्य वा कस्यचित् स्वगुणपर्यायाः तथैव सत्त्वस्य भेदाः जीवाजीवादयः²⁹ । तदेवम्–

कारिकाव्याख्यानम्–

“जीवश्च अजीवश्च” तयोः “प्रभेदा” अवान्तरविशेषा “यदन्तर्लीना” यस्य अन्तः प्रविष्टाः “तदस्ति” विद्यते । किं तदित्याह–““सत्”” इति । सत्तासामान्यम् । केन प्रकारेण ““एकम्”” इत्यादि । स्वे आत्मीया न ज्ञानान्तरगता निर्भासा नीलाद्याकाराः ते यस्य सन्ति तद् “स्वनिर्भासिज्ञानम्³⁰ एकं” “चित्रैकज्ञानम्” इत्यर्थः । “यथा” येन प्रतिभासादिप्रकारेण अस्ति³¹ तथा प्रकृतमपि, सौगतापेक्षया इदमुक्तम् । इतरापेक्षया³² तु ““जीवः स्वपर्ययैः”” इत्याह । जीवग्रहणमुपलक्षणम् सकलाजीवतत्त्वस्य, तेन³³ जीवादिः स्वपर्ययैर्युक्तो यथा एकोऽस्ति तथा सदेकमिति सिद्धम् ।

विवृतिविवरणम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““यथैव”” इत्यादि । “यथैव” येनैव अशक्यविवेचनाऽभिन्न³⁴योगक्षेमप्रकारेण³⁵ “ज्ञानस्य आत्मनः” स्वरूपस्य ये “निर्भासभेदा” ग्राह्यादिनीलाद्याकाराः ते “नैकत्वं बाधन्ते, जीवस्य” आत्मनः “अजीवस्य वा” घटादेः “कस्यचित्” सकलजनप्रसिद्धस्य न नैयायिकादिकल्पितस्य तस्य पूर्व निरस्तत्वात् । “स्वगुणपर्याया “यथैव नैकत्वं बाधन्ते”” इति सम्बन्धः । “तथैव” तेनैव प्रकारेण “सत्त्वस्य” सत्तासामान्यस्य “भेदाः” । के इत्याह–“जीवाजीवादयः,” नैकत्वं बाधन्ते । तस्मिन् सति किञ्जातमित्याह–““तदेवम्”” इति । तस्मिन् सत्त्वे एवम् उक्तप्रकारेण जीवाजीवात्मके स्थिते सति–

शुद्धं³⁶ द्रव्यमभिप्रैति सङ्ग्रहः³⁷ तदभेदतः ।
भेदानां नासदात्मैकोप्यस्ति भेदो विरोधतः ॥ ३२ ॥

विवृतिः–सर्वमेकं³⁸ सदविशेषात् इति सङ्ग्रहः । सताञ्च स्वभावानां भावैकत्वाऽबाधनात् । नहि कश्चिद् असदात्मा भेदोऽस्ति विप्रतिषेधात् । नहि किञ्चिज्ज्ञानं सद्रूपं द्रव्यमनवबुद्ध्य भेदं गृह्णाति नाम ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“शुद्धं द्रव्यं” सत्तालक्षणम् “अभिप्रैति” विषयीकरोति न सतोऽपि आत्मादिविशेषान् । कोऽसौ इत्याह–“सङ्ग्रहः” सङ्ग्रहनयः । कुत एतदित्याह– “तदभेदतः” तस्य³⁹ सत्त्वस्य सर्वविशेषेषु अविशेषतः । एतदपि कुतः इत्याह–““भेदानाम्”” इत्यादि । “भेदानां” जीवादिविशेषाणां मध्ये “असदात्मा” असत्स्वभावः “एकोऽपि” न केवलम् अनेको “नास्ति भेदो” विशेषः, किन्तु सदात्मैव ““अस्ति”” इति सम्बन्धः । कुतो नास्तीत्याह–“विरोधतः ।” तथाहि–“यदि असन् कथमस्ति,⁴⁰ अस्ति चेत् कथमसन्” इति । एतेन अभावचतुष्टयं चर्चितम्, तथाहि– यदि तत् अस्तीतिप्रत्ययवेद्यम् कथसदात्मकम् ? स्वरूपेण तस्यापि⁴¹ सदात्मकत्वात् । अथाऽसदात्मकम्, न तर्हि तत्प्रत्ययवेद्यमिति⁴² कथं तदस्तित्वसिद्धिः⁴³ ?

विवृतिविवरणम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““सर्वम्”” इत्यादि । “सर्वं” चेतनाचेतनस्वभावं वस्तु “एकम्” अभिन्नं “सदविशेषात्” सत्ताऽविशेषमाश्रित्य “इति” एवं “सङ्ग्रहः ।” सदविशेषेऽपि सत्त्वात् तद्वतां भेदप्रसिद्धेः सर्वमेकम् इत्याद्ययुक्तमित्याशङ्क्याह–““सताञ्च”” इत्यादि । “सताञ्च” विद्यमानानां पुनः “स्वभावानां” भावधर्माणाम् “भावैकत्वाबाधनात्” सत्त्वैकत्वानिराकरणात् । एतदेव समर्थयमानः प्राह–““नहि”” इत्यादि । “हि”र्यस्मात् “न असदात्मा” असत्तास्वभावः “कश्चित्” द्रव्यादीनामन्यतमो “भेदः” विशेषः “अस्ति” । कुत इत्याह–“विप्रतिषेधात्,” विरोधात् । इतश्च असदात्मा भेदो नास्तीति दशयन्नाह–““नहि”” इत्यादि । “किञ्चित्” प्रत्यक्षमनुमानं वा “ज्ञानं सद्रूपं” सत्त्वस्वरूपम् “अनवबुद्ध्य” अगृहीत्वा “भेदं” विशेषं “द्रव्यं” द्रव्यरूपम्,⁴⁴ द्रव्यग्रहणमुपलक्षणं गुणादेः, तत्किमित्याह–““नहि गृह्णाति नाम”” इति । ततो निराकृतमेतत् न द्रव्यादि स्वत सत् नाप्यसत् सत्तासम्बन्धात्सत् [ ] इति; सद्रूपरहितस्य हि द्रव्यादेः तत्स्वभावशून्यस्य⁴⁵ च सद्रूपस्य ग्रहणे सति एतत् स्यात्, न च तद्ग्रहणमस्ति, सर्वदा उभयोः⁴⁶ उभयात्मनो⁴⁷ वेदनादिति भावः । पूर्वेण⁴⁸ परपक्षे विरोधोद्भावनम्, अनेन⁴⁹ तु प्रतीतितो भेदस्य सदात्मकत्वसाधनमिति विभागः ।

अत्राह सौगतः–“यदुक्तम्–“यथैव ज्ञानस्य आत्मनिर्भासभेदाः नैकत्वं बाधन्ते”” इति, तदप्युक्तम्; निरंशैकज्ञानोपगमात्, सर्वोऽप्ययं विरुद्धधर्माध्यासी स्तम्भादिप्रतिभासो विभ्रमो मरीचिकाचक्रे जलवदिति कथं तन्निदर्शनेन⁵⁰ अभिमततत्त्वसिद्धिः स्यात् ? पुरुषाद्वैतवाद्यपि आह–निस्तरङ्गं पुरुषमात्रं तत्त्वम्, जीवजीवप्रभेदः⁵¹ पुनः उपप्लवः, ततो ““जीवस्य अजीवस्य वा”” इत्याद्यप्ययुक्तम्, इत्याशङ्क्याह–

प्रत्यक्षं⁵² बहिरन्तश्च भेदाज्ञानं सदात्मना ।
द्रव्यं स्वलक्षणं शंसेद्भेदात् सामान्यलक्षणात् ॥ ३३ ॥

विवृतिः–स्वार्थभेदानवबोधेऽपि भ्रान्तं ज्ञानं सर्वं सद्रूपेण प्रत्यक्षं द्रव्यं स्वलक्षणं विद्यात्, अन्यथा भ्रान्तेरभावप्रसङ्गात् ।

कारकाव्याख्यानम्–

“प्रत्यक्ष”मुक्तलक्षणम्, कथम्भूतं तदित्याह–“भेदाज्ञानम्,” भेदस्य निरंशक्षणिकविभ्रमविविक्तविशेषस्य⁵³ अज्ञानम् अग्रहणम् येन यस्मिन् वा तत्तथोक्तम् । क्वेत्याह–““बहिरन्तश्च”” इति, बहिर्घटादौ अन्तः ज्ञानपुरुषस्वरूपे⁵⁴ । नहि तत्तत्र⁵⁵⁵⁶ निरंशक्षणिकादिरूपं परपरिकल्पितं विशेषं जातु प्रतिपद्यते विभ्रमाभावानुषङ्गात्⁵⁷ । यदि तत्तत्र⁵⁸⁵⁹ भेदाज्ञानम्, केन तर्हि प्रकारेण प्रत्यक्षमित्याह– ““सदात्मना”” इति । सद्ग्रहणमुपलक्षणं तेन “सच्चेतननीलाद्यात्मना” इति गृह्यते । तत्किं कुर्यादित्याह–““द्रव्यम्””⁶⁰ इत्यादि । “द्रव्य”मनन्तरोक्तं स्वलक्षण वस्तु “शंसेत्” स्तुयात् न परपरिकल्पितं परमाण्वादि । एवमपि पुरुषादिद्रव्यं स्वलक्षणं शंसेदित्याह–⁶¹ ““भेदात्”” इत्यादि । “भेदात्” विशेषात् “सामान्यलक्षणं” स्वरूपं यस्य, सामान्येन वा लक्ष्यते यः स तथोक्तः तस्मात् तमाश्रित्य इत्यर्थः । यथा च क्षणिकनिरंशपरमाण्वादिरूपं⁶² पुरुषाद्वैतरूपं वा तत्त्वं न व्यवतिष्ठते तथा प्रागेव प्रपञ्चतः⁶³ प्रतिपादितम् । ““भेदान्⁶⁴ सामान्यलक्षणान्”” इति वा⁶⁵ पाठः । तत्र⁵⁶ तान्⁶⁶ प्रत्यक्ष शंसेत् इत्यर्थः ।

विवृतिविवरणम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““स्वार्थ”” इत्यादि । “भ्रान्तं” विप्लुतं⁶⁷ “ज्ञानं सर्वं” निरवशेषं लौकिकं शास्त्रीयञ्च, यदि वा सौगतकल्पितं⁶⁸ पुरुषाद्यद्वैतवादिकल्पितञ्च । कथम्भूतं “प्रत्यक्षं” विशदमभ्रान्तम् । केन रूपेणेत्याह– “सद्रूपेण” सदादिस्वभावेन । कस्मिन् सत्यपीत्याह–““स्वार्थ”” इत्यादि । “स्वञ्च अर्थश्च” तयो“र्भेदो” विवेकः अर्थस्य परमाणुलक्षणस्य परस्परम्§⁶⁹ स्वज्ञानस्य⁷⁰ विप्लवाकाराद् भेदो नावबुध्यते सर्वं हि ज्ञानं नात्मानं विप्लुतं जानाति§ विप्लुताकारात् तस्य “अनवबोधेऽपि ।” तत्किं कुर्यादित्याह–“द्रव्यं⁷¹ स्वलक्षणं विद्यात्⁷² ।” ननु स्यादेतत् यदि तद्भेदानवबोधः⁷³ स्यात् यावता स्वार्थयोः सद्रूपेणेव भेदरूपेणाप्यवबोधोऽस्तीत्याशङ्क्याह–““अन्यथा”” इत्यादि । उक्तप्रकाराद् अन्येन प्रकारेण “अन्यथा भ्रान्तेरभावप्रसङ्गात्” “तत्⁷⁴⁵⁸ तत्कुर्यात्”⁷⁵ इति सम्बन्ध । तथाहि–यथा तत्⁷⁶ प्रत्यक्ष सद्रूपेण तथा यदि स्वार्थभेदरूपेणापि, तर्हि स्थूलाकारा⁷⁷ भ्रान्तिः कुत ? ग्राह्यादिचेतनेतरादिभ्रान्तिर्वा ? नहि यथावद्रूपेण वस्तुनः प्रतिभासे सा⁷⁸ युक्ता, कदाचिदपि तदनुपरतिप्रसङ्गात्⁷⁹ । तथा⁸⁰ तद्भेदानवबोधवत्⁸¹ सद्रूपेणापि यदि तदप्रत्यक्षम्,⁷⁶ तदा कस्यचिदपि प्रतिभासाभावात्⁸² कुतो भ्रान्ति ?

ननु⁸³ प्रतिक्षणविलक्षणज्ञानादिक्ष⁸⁴णव्यतिरिक्तस्य⁸⁵ जीवादिद्रव्यस्यासभवात् कथं ““द्रव्यं शंसेत्”” इत्युक्तं शोभेत इत्याशङ्क्याह–

सदसत्स्वार्थनिर्भासैः⁸⁶ सहक्रमविवर्त्तिभिः ।
दृश्यादृश्यैर्विभात्येकं भेदैः स्वयमभेदकैः ॥ ३४ ॥

विवृतिः–यथैकं क्षणिकं ज्ञानं सद्भिरसद्भिर्वा प्रतिभासभेदैः स्वयमभेदकैरिष्टं तथा एकं द्रव्यं सहक्रमभाविभिः स्वयमभेदकैः भेदैः दृश्यैरदृश्यैश्चानादिनिधनमवगन्तव्यम् । वहिरिव ज्ञानपरमाणुसञ्चये पुनः अन्योन्यानात्मकत्वे सर्वथाऽसङ्क्रमव्यवस्थायाम् एकस्थूलनिर्भासविरोधात् ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“सन्तश्च असन्तश्च” ते च ते “स्वस्य अर्थनिर्भासाश्च” नीलस्थूलादिप्रतिभासास्तैः, कथम्भूतैः ? “स्वयम्” आत्मना “अभेदकैः,” यथा “एकं” ज्ञानं विशेषेण देशकालनरान्तराबाधितरूपेण “भाति”⁸⁷ भासते । कदा ? “सह” एकस्मिन् काले तथा “क्रमविवर्त्तिभिः” तैः “एकं विभाति ।” कथम्भूतैः इत्याह–“दृश्यादृश्यैः ।” वर्त्तमानकालापेक्षया दृश्यैः अतीतकालापेक्षया चाऽदृश्यैः⁸⁸ । यदि वा सद्भिः स्वनिर्भासैः⁸⁹ सदादिभिः असद्भिः अर्थनिर्भासैः एकं यथा, तथा क्रमविवार्तिभिः सुखादिभिः एकं विभातीति ग्राह्यम् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्याख्यातुमाह–““यथैकम्”” इत्यादि । “यथा” येन प्रकारेण “एकं क्षणिकं⁹⁰ ज्ञानम्,” उपलक्षणमेतत् तेन पुरुषस्यापि ग्रहणम् । “सद्भिः” विद्यमानैः “असद्भिर्वाऽ”विद्यमानैर्वा । कैः ? “प्रतिभासभेदैः ।” कथम्भूतैः ? “स्वयमभेदकैः इष्टम्” अङ्गीकृतम्,⁹¹ “तथा एकं द्रव्यमभ्युपगन्तव्यम् ।” कैः ? “भेदैः” विशेषै । कथम्भूतै ? “सहक्रमभाविभिः” सहभाविभिः गुणैः क्रमभाविभिः पर्यायैः । पुनरपि किंविशिष्टैः ? “दृश्यैरदृश्यैश्च ।” अनेन एकत्वे⁹² प्रमाणान्तरवृत्तिं दर्शयति । कथम्भूतं तद्द्रव्यमित्याह–“अनादिनिधनम् ।” प्रसाधितञ्च अनादिनिधनत्वं प्रागेवास्य इत्यलं पुनस्तत्प्रसाधनप्रयासेन⁹³ । ननु ज्ञानमपि तैरेकं नेष्यते कि स्यात्सा चित्रतैकस्यां न स्यातत्तस्यां मतावपि⁹⁴ [प्रमाणवा॰ २ । २१०] इत्यभिधानात् । अत्राह–““बहिरिव”” इत्यादि । यथा “बहिः” परस्परासंसृष्टनिरंशक्षणिकपरमाणुसञ्चयः तथा तद्ग्राहिणामन्येषां वा “ज्ञानपरमाणूनां सञ्चये” अङ्गीक्रियमाणे,⁹⁵ ““पुनः”” इति पक्षान्तरसूचकः । “अन्योन्यं” परस्परम् “अनात्मकत्वम्” अस्वरूपत्वं तस्मिन् सति, “सर्वथा” सर्वेण साक्षात्करणप्रकारेण स्वरूपमिश्रणप्रकारेण वा “असङ्क्रमेण” असङ्करेण या “व्यवस्था”⁹⁶ अवस्थितिः तस्यां सत्याम् “एकस्थूलनिर्भासविरोधात्” कारणात् एक द्रव्यमभ्युपगन्तव्यम् । एतदुक्त⁹⁷ भवति–स्थूलैकप्रतिभासविरुद्धा ज्ञानेतरपरमाणवः, तत्प्रतिभासोपगमे तद्विरोधः⁹⁸ नीले पीतविरोधवत् । तथाभ्युपगच्छतश्च⁹⁹ अध्यक्षविरोधः निरंशादिरूपतया शतधा¹⁰⁰ तत्त्वं विचारयतोऽपि स्थूलादिप्रतिभासानिवृत्ते ।

एव प्रतिभासबलेन स्वपरमतविधिप्रतिषेधौ अभिधाय साम्प्रतम् अर्थक्रियाकारित्वबलेन तौ¹⁰¹ प्रतिपादयितुकामः प्रथमं क्षणिकैकान्ते अर्थक्रियां निराकुर्वन्नाह–

लक्षणं¹⁰² क्षणिकैकान्ते नार्थस्याऽर्थक्रिया सति ।
कारणे कार्यभावश्चेत् कार्यकारणलक्षणम् ॥ ३५ ॥

विवृतिः–सह क्रमेण वा अर्थक्रियाम् अक्षणिकस्य निराचिकीर्षुः कथञ्चित् क्षणिके अर्थक्रियां साधयेत् अन्यथा तल्लक्षणं सत्त्वं ततो व्यावर्त्तेत । न च क्षणिकानामनिश्चयात्मनां¹⁰³ भावानां प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभावः सिद्ध्येत् विप्रकृष्टाऽर्थान्तरवत् । “यस्मिन्¹⁰⁴ सत्येव यद्भावः तत् तस्य कार्यम” इति लक्षणं¹⁰⁵ क्षणभङ्गे न सम्भवत्येव कार्यकारणयोः सहभावापत्तेः, अन्यथा क्षणभङ्गभङ्गप्रसङ्गात् ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“लक्षणम् अर्थस्य” परमार्थसतो वस्तुनः “नार्थक्रिया” अर्थस्य कार्यस्य क्रिया करणम्¹⁰⁶ । क्व ? “क्षणिकैकान्ते ।” कुत इत्याह–““सति”” इत्यादि । “सति” विद्यमाने “कारणे” हेतौ “कार्यभावः” कार्योत्पत्तिः “चेद्” यदि “न कार्यकारणलक्षणं” कार्यस्य कारणान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वं यल्लक्षणम् कारणस्य¹⁰⁷ च तज्जनकत्वं¹⁰⁸ यल्लक्षणं तन्न । पूर्वार्द्धगतेन ““न”” इत्यनेन सम्बन्धः । क्षणिकैकान्तवादिना कारणाभाव¹⁰⁹ एव कार्योत्पत्त्यभ्युपगमात् । इदमपरं व्याख्यानम्–स्वोत्पत्तिकालवत् कार्योत्पत्तिकालेऽपि सति कारणे कार्यभावश्चेत् कार्यकारणयोः¹¹⁰ यल्लक्षणं स्वरूपं ग्रहणं वा अत्र प्रमाणभावात् “घटते” इत्यध्याहारः, किन्तु क्षणभङ्गाय दत्तो जलाञ्जलिः¹¹¹ स्यात् ।

यस्त्वाह–“नार्थकिया¹¹² अर्थलक्षण विचारतस्तदयोगात् । सा हि सती, असती वा तल्लक्षणम् ? न तावदसती, खरविषाणवत् तथाविधायास्त¹¹³स्याः¹¹⁴ तल्लक्षणत्वायोगात्¹¹⁵ । अथ सती; किं स्वतः, परतो वा ? यदि स्वतः; अर्थेन किमपराद्धं येनास्य¹¹⁶ स्वतः सत्त्वं नेष्येते ? अथ परतः, तदा अनवस्था¹¹⁷”¹¹⁸ इति ।

विवृतिविवरणम्–

त ““सह”” इत्यादिना नित्यवादिना समानं व्यववस्थाप्य ““यस्मिन्”” इत्यादिना कारिकार्थं प्रकटयति–“सह” युगपत् “क्रमेण वा” परिपाट्या वा “अर्थक्रिया अक्षणिकस्य” नित्यस्य सम्बन्धिनी या तां “निराचिकीर्षुः” सौगतः “कथञ्चित्” यौगपद्यप्रकारेण वा प्रत्यक्षानुमानप्रकारेण वा “क्षणिकेऽर्थे अर्थक्रियां साधयेत्, अन्यथा” तदसाधनप्रकारेण “तल्लक्षणम्” अर्थक्रियालक्षणं “सत्त्वं ततः” क्षणिकात् नित्यादिव “व्यावर्त्तेत¹¹⁹ ।” साध्यत एव तत्र¹²⁰ सा¹²¹ इति चेत्; अत्राह– ““नच”” इत्यादि । “नच” नैव “भावानां कार्यकारणभावः सिद्ध्येत् ।” कथम्भूतानाम् ? “क्षणिकानाम् ।” पुनरपि कथम्भूतानाम् ? “अनिश्चयात्मनाम्” न विद्यते निश्चयो निर्णयो यस्य स तथाविध आत्मा स्वभावो येषाम् । तद्भावः¹²² कथम्भूतः इत्याह–““प्रत्यक्ष””¹²³ इत्यादि । “प्रत्यक्षानुपलम्भौ साधनं” यस्य, प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनत्वादेव च “अनिश्चयात्मनां” तेषां¹²⁴ तद्भावोन¹²² युक्तः । अत्र परप्रसिद्धं निदर्शनमाह–““विप्रकृष्ट”” इत्यादि । पूर्वोत्तरकोटिविच्छिन्नादर्थाद् अन्यः त्रिकालानुयायी अर्थः “तदन्तरम्” तस्य¹²⁵ च ग्रहणोपायाभावाद् विप्रकृष्टत्वम्, “विप्रकृष्टञ्च तद् अर्थान्तरञ्च” तस्येव “तद्वत्” । एतदुक्तं भवतियथैकस्य कालत्रयानुयायिनः कुतश्चित्प्रतिपत्तुमशक्तेः न तत्र¹²⁶ प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभावः सिद्ध्यति तथा प्रतिपरमाणुनियतेन ज्ञानेन क्षणिकभावानामप्रतिपत्तेः न तत्साध¹²⁷नस्तद्भा¹²⁸वः¹²² सिद्ध्येत् ।

साम्प्रतं तेषां¹²⁹ तत्साधनं¹³⁰ तद्भावमभ्युपगम्य¹³¹ तत्र दूषणमाह–““यस्मिन्”” इत्यादि । “यस्मिन्” वस्तुनि “सत्येव” विद्यमान एव “यद्भावो”¹³² यस्य वस्तुनः भाव आत्मलाभः “तद्वस्तु तस्य” पूर्वस्य “कार्यम् । “यस्मिन् सत्येव”” इत्यनेन यन्निर्दिष्टम् तद्, “इतरत् कारणम् इति”¹³³ एवं “लक्षणं” कार्यकारणयोः “क्षणभङ्गे न सम्भवत्येव” । कुत एतत् ? इत्यत्राह– ““कार्य”” इत्यादि । अत्रायमभिप्राय–कारणसत्ताकाल एव कार्यस्य भावे ““यस्मिन् सत्येव”” इति घटते, परन्तु “कार्यकारणयोः सहभावापत्तेः” सन्तानोच्छे¹³⁴दः¹³⁵ स्यादिति । ननु स्यादयं दोषः यदि यदैव कारणमुत्पद्यते तदैव स्वकार्यं कुर्यात्, यावता पूर्वमुत्पद्य पुनः कार्यकाले सत् कार्यमुत्पादयति; इत्यत्राह–““अन्यथा”” इत्यादि । उक्तप्रकारादन्येन प्रकारेण¹³⁶ “क्षणभङ्गभङ्गप्रसङ्गात्” । क्षणभङ्गे कार्यकारणयोः ““लक्षणं न सम्भवत्येव””¹³⁷ इति सम्बन्धः ।

ननु ““यस्मिन्”” इति सप्तमी कारणभावे कार्यभावं सूचयति, स च पूर्वमेव स्वसत्ताक्षणे¹³⁸ कारणे सति उत्तरक्षणे¹³⁹ कार्यभावो न विरुध्यते, यथा गोषु दुह्यमानासु गतः दुग्धासु आगतः इति¹⁴⁰ । समसमयभावित्वे चानयो¹⁴¹ कार्यकारणभावविरोधात् सव्येतरगोविषाणवत् इत्यारेकापनोदार्थमाह–

कार्योत्पत्तिर्विरुद्धा चेत् स्वयं¹⁴² कारणसत्तया ।
युज्येत क्षणिकेऽर्थेऽर्थक्रियाऽसम्भवसाधनम् ॥ ३६ ॥

विवृतिः–नहि कार्योत्पत्तिः¹⁴³ कारणस्याभावं प्रतीक्षते यतः तदर्थक्रिया अक्षणिके विरुद्ध्येत । निष्कारणस्य अन्यानपेक्षया देशकालस्वभावनियमायोगात् सर्वत्र सर्वदा सर्वथैव भावानुषङ्गात् । तदयं भावाऽभावयोः कार्यकारणतां लक्षयेत् सर्वथा भावस्यैव वा । स्वलक्षणस्य क्वचित् प्रत्यक्षानुपलम्भासिद्धेः कुतः कार्यव्यतिरेकोपलक्षणं कारणशक्तेः¹⁴⁴ ?

कारिकाव्याख्यानम्–

“कार्यस्य उत्पत्तिः” आत्मलाभः “विरुद्धा चेत्” यदि “स्वयम्” आत्मना, कया ? “कारणसत्तया ।” एतदुक्तं भवति–यदि कारणसत्तया¹⁴⁵ कार्योत्पत्तिर्विरुध्यते तदा युक्तमेतत् पूर्वमेव तद्भावे¹⁴⁶ तद्भाव¹⁴⁷ इति । तथा चेदत्र दूषणमाह–““युज्येत”” इत्यादि । “युज्येत” उपपद्येत “अर्थक्रियाऽसम्भवसाधनम् ।” क्व ? “अर्थे ।” कथम्भूते ? “क्षणिके” “विनष्टे कारणे तदसम्भवात्”¹⁴⁸ इति मन्यते । यदि वा, तया “तदुत्पत्तिर्विरुद्धा” यदि तदा “युज्येत अर्थे” क्षणिके “अर्थक्रियाऽसम्भवसाधनम्,” न च तया¹⁴⁹ सा विरुद्धेति प्रतिपादयिष्यते¹⁵⁰ ।

विवृतिव्याख्यानम्–

व्यतिरेकमुखेन कारिकां विवृण्वन्नाह–““नहि”” इत्यादि । “हिर्यस्मात् न कार्यस्य उत्पत्तिः कारणस्य अभावं प्रतीक्षते” यावत् कारणं निर्मूलन्न नश्यति तावत् स्वयं नोपपद्यते इति । “यतः” तदपेक्षणात् “तदर्थकिया” क्रमयौगपद्यार्थक्रिया “अक्षणिकत्वे¹⁵¹ अपि विरुध्येत । “यतः”” इति च आक्षेपे, नैव विरुध्यते । कुत एतदित्याह–““निष्कारणस्य”” इत्यादि । इदमत्र तात्पर्यम्–विनष्टे कारणे यदा कार्यं जायते तदा “तन्निष्कारणं” भवति, तस्य च “अन्यस्य”¹⁵² देशादेः “अनपेक्षा” अपेक्षाऽभावः तया “देशकालस्वभावनियमायोगात् सर्वत्र सर्वदा सर्वथैव भावानुषङ्गात्” कारणात् “नहि तदभावं सा प्रतीक्षते” इति सम्बन्धः । तथा तस्यास्तद¹⁵³पेक्षणे¹⁵⁴ दूषणान्तरमाह–““तदयम्”” इत्यादि । “तत्” तस्मात् तदपेक्षणात्–“अयं” सौगतः कार्यस्य यो “भावः” आत्मलाभः यश्च कारणस्य “अभावः” तयोः यथासङ्ख्येन “कार्यकारणतां लक्षयेत् ।” यद्धि¹⁵⁵¹⁵⁶ कार्यम्¹⁵⁷ आत्मलाभे अपेक्षते तत् कारणम्, अपेक्ष्यते च तेन¹⁵⁸ तल्लाभे¹⁵⁹ तदभावः¹⁶⁰ इति¹⁶¹ मन्यते ।

इदमपरं व्याख्यानम्–यदा कारणान्न कार्यं किन्तु कारणात् तदभावः¹⁶² ततश्च कार्यं तत्राह–““तत्”” इत्यादि । “तत्” तस्मान्न्यायात् “अयं भावाभावयोः” कारणतन्निवृत्त्योः “कार्यकारणतां” भावस्य कारणताम् अभावस्य कार्यतां “लक्षयेत्” । कार्यशब्दस्य परप्रयोगप्रसङ्गेऽपि अल्पाच्तरत्वा¹⁶³त्¹⁶⁴ पूर्वनिपातः । अथ मतम्–न अभावः प्रख्योपाख्याविहीनत्वात्¹⁶⁵ कस्यचित् कारणं कार्यञ्च, इत्यत्राह–“सर्वथा भावस्यैव वा” सत एव¹⁶⁶ वा ““कार्यकारणतां लक्षयेत्”” इति सम्बन्धः । कारणवत् कार्यस्याप्यसत्त्वाऽसभवात् अतः साङ्ख्यमतप्रसङ्गः सौगतस्य इत्यभिप्रायः । ननु मा भूत् क्षणिके प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभाधः, कार्यव्यतिरेकसाध¹⁶⁷नस्तु¹⁶⁸ इन्द्रियशक्तिवत्स्यात्, इत्यत्राह–““स्वलक्षणस्य””¹⁶⁹ इत्यादि । “स्वलक्षणस्य” परपरिकल्पितपरमाणुलक्षणस्य “क्वचिद्” अन्तर्बहिर्वा “प्रत्यक्षानुपलम्भासिद्धेः,” प्रत्यक्षपूर्वकोऽनुपलम्भः प्रत्यक्षानुपलम्भः तस्य असिद्धेः कारणात् “कुतः कार्यस्य व्यतिरेकेणोपलक्षणं¹⁷⁰ कारणशक्तेः ?” न कुतश्चित् । एतदुक्तं भवति–यदा तस्य¹⁷¹ तद्रूप कार्यं कुतश्चित् प्रत्यक्षं सत् पुन इतरकारणसद्भावेऽपि नोपलभ्यते तदा युक्त तेनोपल¹⁷²क्षण¹⁷³ तच्छक्तेः,¹⁷⁴ न चैवमस्तीति ।

ननु¹⁷⁵ यदुक्तम्–““बहिरिव¹⁷⁶ ज्ञानपरमाणुसञ्चय”” इत्यादि, ““नहि कार्योत्पत्तिः”” इत्यादि च, तदयुक्तम्,¹⁷⁷ यथाप्रतिभास चित्रैकज्ञानोपगमात् । चित्रप्रतिभासाप्येकैव¹⁷⁸ बुद्धिः [प्रमाणवार्तिकालं॰ लि॰ पृ॰ ३९५ ।] इत्यादिवचनात् । तथा¹⁷⁹ कार्यस्य देशवत् कालेऽपि असत एव कारणादेव उदयोपगमात् कथमन्यथा¹⁸⁰ जाग्रद्विज्ञानात्¹⁸¹ प्रबोधः¹⁸² भाविमरणादेर्वा अरिष्टादिकम् इत्याशङ्क्य आह–

यथैकं¹⁸³ भिन्नदेशार्थान् कुर्याद् व्याप्नोति वा सकृत् ।
तथैकं¹⁸⁴ भिन्नकालार्थान्-कुर्याद् व्याप्नोति वा क्रमात् ॥ ३७ ॥

विवृतिः–यथा क्षणिकं स्वलक्षणं नानादिग्देशभावीनि कार्याणि स्थानसङ्करव्य¹⁸⁵तिकरव्यतिरेकेण¹⁸⁶ करोति तत्करणैकस्वभावत्वात् । नहि सामग्रीभेदात् कार्यभेदेपि तत्कारणस्वभावभेदः, तथैकमक्षणिकं यद्यदा उत्पित्सु कार्यं तत्तदैव करोति तत्करणैकस्वभावत्वात् । सर्वदा कार्यकालानतिक्रमेण करणसामर्थ्यात्¹⁸⁷ तदात्मकमेकमेव इत्यविरुद्धम् । यथा विज्ञानं स्वनिर्भासभेदान् गुणी गुणान् अवयवी अवयवान् व्याप्नोति सकृदपि तदात्मकत्वात्, तथैव द्रव्यं स्वपर्यायभेदान् स्वयमभेदकत्वात्तेषां¹⁸⁸ स्वभावानामिति । एवम्–

कारिकाव्याख्यानम्–

“यथा” येन योग्यताप्रकारेण “एकं”¹⁸⁹ निरंशं क्षणिकं वस्तु “भिन्नो देशो येपामर्थानाम्,” देशग्रहणमुपलक्षणं तेन प्रज्ञाकरगुप्तापेक्षया भिन्नकालग्रहणम्, तान् “कुर्यात् सकृद्” एकदैव । तथाहि–प्रदीपक्षणः प्रमातरि स्वज्ञान¹⁹⁰ स्थाल्यां¹⁹¹ तैलशोषं दशाननदाहञ्च¹⁹² उपरि कज्जलम् इत्यादि भिन्नदेशं सकृदेवाऽनेकं कार्यं कुर्याद् एवमन्यदपि चिन्त्यम् । तथा¹⁹³ यदैव¹⁹⁴ जाग्रद्विज्ञानं स्वापानन्तरं व्यापारादिकार्यं कुर्यात् तदैव कालान्तरभाविस्वकालनियतं प्रवोधम्, यदैव च भाविराज्यादिकं स्वकालनियतं¹⁹⁵ दर्शनं¹⁹⁶ कुर्यात् तदैव चिरातीतकाल हस्तरेखादिकम्, “तथैकं” नित्यं “भिन्नकालार्थान् ।” कुतः ? “क्रमात्,” क्रममाश्रित्य । एकदैकं कृत्वा पुनरन्यं कुर्यात् तत्कालेऽपि¹⁹⁷ तद्भावात्¹⁹⁸ । तथा चेदमयुक्तम्–नाऽक्रमात्¹⁹⁹ क्रमिणो भावाः [प्रमाणवा॰ १ । ४५] इत्यादि । “यथा चैकं” ज्ञानं²⁰⁰ क्षणिकं “भिन्नदेशार्थान्” नानादेशनीलाद्याकारान् “व्याप्नोति” तदात्मकं भवति । “वा”शब्दः पक्षान्तरसूचकः, “सकृद्” एकदा तथा “एक”मात्मतत्त्वं “भिन्नकालार्थान्” सुखादीन् “व्याप्नोति चाक्रमात् ।”

विवृतिविवरणम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““यथा”” इत्यादि । यथा येन प्रकारेण “स्वलक्षणम्,” कथम्भूतम् ? “क्षणिकम्, करोति कार्याणि ।” कथम्भूतानि ? “नानादिग्देशभावीनि,” दिग्ग्रहणमुपलक्षणं तेन नानाकालभावीन्यपि गृह्यन्ते । कथं करोति ? “स्थानसङ्करव्यतिकरव्यतिरेकेण²⁰¹”²⁰² । कुत एतदित्याह “–तत्करणैकस्वभावत्वात् ।” तदेव समर्थयते ““नहि”” इत्यादिना । हिर्यस्मात् “न सामग्रीभेदात् कार्यभेदेऽपि कारणस्वभावभेदः, तथा एकमक्षणिक कारणं यद् यदा उत्पित्सु कार्यं तत् तदैव करोति ।” कुत एतदित्याह–“तत्करणैकस्वभावत्वात् ।” ननु क्रमभावीन्यनेककार्याणि कुर्वत् कथं तदेकम् तावद्धा²⁰³ भेदप्रसङ्गात् ? इति चेदत्राह–““सर्वदा”” इत्यादि । “सर्वदा” सर्वकालं “कार्यकालानतिक्रमेण²⁰⁴ करणसामर्थ्यात्” कारणात् “तदात्मकं” तत्करणसामर्थ्यात्मकम्²⁰⁵ “एकमेवेत्यविरुद्धम् ।” अस्यैव समर्थनार्थमाह–““यथा”” इत्यादि । “यथा” सौगतस्य “विज्ञानं²⁰⁶ स्वनिर्भासभेदान्” आत्मनीलाद्याकारविशेषान् नैयायिकस्य “गुणी गुणान्, अवयवी अवयवान् व्याप्नोति” कथञ्चित्तदात्मको भवति । कदा ? “सकृदपि,” न केवलमसकृत् । ननु ज्ञानतन्निर्भासयोः गुणगुणिनो अवयवावयविनोश्च अत्यन्तभेदान्न युक्तमेतदित्यत्राह–“तदात्मकत्वात्,” ज्ञानादेः²⁰⁷ स्वनिर्भासभेद-गुण-अवयवात्मकत्वात् । अन्यथा घटपटवत् तज्ज्ञानवच्च²⁰⁸ गुणगुण्यादिभावः चित्रज्ञानरूपता च न स्यादित्युक्त विस्तरतः प्रागेव । “तथैव द्रव्यं” जीवादि “स्वपर्यायभेदान् व्याप्नोति ।” स्वग्रहणात्–

सर्वस्योभयरूपत्वे²⁰⁹ तद्विशेषनिराकृतेः ।
चोदितो दधि खादेति किमुष्ट्र नाभिधावति ? ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । १८१]

इत्येतन्निरस्तम्;²¹⁰ दध्यादेः उष्ट्रादिस्वरूपभूतपर्यायत्वासम्भवात् । कुतस्तत् तान् व्याप्नोतीति चेदत्राह–““स्वयम्”” इत्यादि । “स्वयं” स्वरूपेण “अभेदकत्वात्तेषाम्²¹¹ ।” इतिशब्दः द्रव्यसिद्धिप्रघट्टकपरिसमाप्तौ । “तदेवं” सिद्धे परापरद्रव्ये परापरसङ्ग्रहः प्रवर्त्तते । तत्र परसङ्ग्रहं प्रदर्शयितुमाह–

सङ्ग्रहः सर्वभेदैक्यमभिप्रैति सदात्मना ।
ब्रह्मवादस्तदाभासः²¹² स्वार्थभेदनिराकृतेः²¹³ ॥ ३८ ॥

विवृतिः–नहि कश्चिदसदात्मा भेदोऽस्ति विरोधात् । यद् यदात्मकं तत् तदेव, यथा स्वनिर्भासभेदात्मकं ज्ञानम्, तस्मात्²¹⁴ सदात्मनो भेदाः सन्मात्रमेव नान्यदिति सङ्ग्रहः । तत्प्राधान्यात्²¹⁵ न तु भेदप्रतिक्षेपात् । स्वपर्यायभेदानपेक्षया तत्प्रतिरूपकत्वं²¹⁶ ब्रह्मवादवत् ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“सङ्ग्रहः” सङ्ग्रहनयः “सर्वेषां भेदानां” जीवादिविशेषाणाम् “ऐक्यमभिप्रैति” केन रूपेण ? इत्याह–“सदात्मना ।” ब्रह्मवादेऽपि सदात्मना तेषां सङ्ग्रहः सम्भवति इति सोऽपि सङ्ग्रहनयः स्यादित्याशकापनोदार्थमाह– “ब्रह्मवादस्तदाभास” इति । कुत एतत् ? इत्याह–““स्वार्थ”” इत्यादि । “स्वार्थः” सन्मात्रं तस्य “भेदो” जीवादिः तस्य “निराकृतेः” असौ तदाभासः सङ्ग्रहाभासः, तन्निराकृतौ सन्मात्रस्यापि निराकृतिसिद्धेः । न खलु निराश्रयं सामान्यं नाम अश्वविषाणादेरपि तत्त्वप्रसङ्गात्²¹⁷ ।

विवृतिविवरणम्–

व्यतिरेकद्वारेण कारिकां विवृण्वन्नाह–““नहि”” इत्यादि । “हिर्य”स्मात् “न कश्चित्” चेतनः इतरो वा “भेदो” विशेष “असदात्मा अस्ति,” कुत एतत् इत्याह– “विरोधात्” । असदात्मनोऽस्तित्वविरोधश्च प्रागेव समर्थितः । ननु भवत्वेवम्, तथापि भेदेभ्यो भिन्नं सत्त्वम् इत्यत्राह–“यद् यदे”त्यादि । “यद्” द्रव्यादि “यदात्मकं” यत् सत्त्वमात्मा यस्य तद् “यदात्मकम्²¹⁸ तद्” द्रव्यादि “तदेव”²¹⁹ भवति सद्रूपमेव भवति, “यथा स्वनिर्भासभेदात्मकं” संशयेतरविपर्यासेतरविशेषात्मकं “ज्ञानं” संशयादिरूपमेव भवति । यत एवं¹⁸⁹ “तस्मात् सदात्मनो²²⁰ भेदाः सन्मात्रमेव नान्यत्” भावाद्भिन्नं प्रागभावादि “इति” एवं “सङ्ग्रहः ।” कुतः स इत्याह–“तत्प्राधान्यात्,” सन्मात्रप्राधान्यात् “नतु” न पुनः “भेदप्रतिक्षेपात् ।” कुत एतदित्याह–“स्वपर्यायभेदानपेक्षया,” यतः “तत्प्रतिरूपकत्वं” सङ्ग्रहाभासत्वम् । किंवदित्याह–“ब्रह्मवादवत् इति ।”

अधुना नैगमतदाभासप्ररूपणार्थमाह–

अन्योन्यगुणभूतैकभेदाभेदप्ररूपणात्²²¹ ।
नैगमोऽर्थान्तरत्वोक्तौ²²² नैगमाभास²²³ इष्यते ॥ ३९ ॥

विवृतिः–स्वलक्षणभेदाभेदयोः अन्यतरस्य प्ररूपणायाम् इतरो गुणः स्यात् इति नैगमः । यथा जीवस्वरूपनिरूपणायां गुणाः सुखदुःखादयः, तत्प्ररूपणायां च आत्मा । तदर्थान्तरताभिसन्धिः नैगमाभासः । कथम् ? गुणगुणिनाम् अवयवावयविनाम्²²⁴ क्रियाकारकाणां जातितद्वतां च मिथोऽर्थान्तरत्वे सर्वथा वृत्तिविरोधात्²²⁵ । एकमनेकत्र वर्त्तमानं प्रत्येकं सर्वात्मना यदि स्यात् तद् एकमित्येवं न स्यात् । यदि पुनः एकदेशेन वर्त्तेत तदेकदेशेष्वपि तथैव प्रसङ्गात् क्व किं वर्त्तेत ?

कारिकाव्याख्यानम्–

“नैगमः” नैगमनयः “इष्यते” । कुतः इत्याह–““अन्योन्य”” इत्यादि । प्रमाणतो हि द्रव्यपर्यायाणां कथञ्चिद्भेदे अभेदे च व्यवस्थिते सति “अन्योन्यं” परस्परं “गुणभूत”²²⁶ अप्रधानभूतः “भेदस्य अभेदः,” तस्य²²⁷ च “भेदः एकः” प्रधानभूतो “भेदस्य अभेदः” तस्य²²⁸ च “भेदः” तयोः “प्ररूपणात् । अर्थान्तरत्वोक्तौ” भेदाभेदयोः एकान्तेन नानात्वोक्तौ सत्यां “नैगमाभास इष्यते ।”

विवृतिविवरणम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““स्वलक्षण”” इत्यादि । “स्वलक्षणं” पर्यायात्मकं द्रव्यं तदात्मका पर्यायाश्च, तस्य यौ “भेदाभेदौ” तयोर्मध्ये “अन्यतरस्य” भेदस्य अभेदस्य वा “प्ररूपणायां”²²⁹ क्रियमाणायाम् “इतरः” भेदप्ररूपणायाम् अभेदः तत्प्ररूपणायां²³⁰ वा भेदः “गुणः²³¹ स्यात् इति” एवंविधो “नैगमो नयः ।” अत्रार्थे सुस्पष्टप्रतीत्यर्थ ““यथा”” इत्याद्युदाहरणमाह–“यथा” येन अनादिनिधनचैतन्यप्रकारेण “जीवस्य” यत् “स्वरूपं” गुणपर्यायव्यापकत्वं तस्य “निरूपणायां” क्रियमाणायां “गुणा” अप्रधानभूताः, के ? “सुखदुःखादयः ।” ननु “सुखादयः” इत्येवास्तु किं दुःखग्रहणेन ? इति चेत्; न; अन्योन्यं जीवाच्च भेदप्रतिपत्त्यर्थत्वात् तदुभयग्रहणस्य²³² । “तत्प्ररूपणायाञ्च” सुखदुःखादिप्ररूपणायाञ्च “आत्मा” जीवस्वभावो²³³ ““गुणः”” इति सम्बन्धः । नन्वेवं व्याख्यानं कस्मान्न भवति–जीवस्वरूपस्य जीवसत्ताया निरूपणायां गुणाः सुखदुःखादयः, तेषां सत्तैव गुण इति, तत्प्ररूपणायाञ्च सुखादिसत्ताप्ररूपणायाञ्च आत्मा जीवो²³⁴ गुणः इति चेत् ? सङ्ग्रहऋजुसूत्राभ्यामस्य²³⁵ भेदाभावप्रसङ्गादिति²³⁶ ब्रूमः ।

जीवसुखादीनामन्योन्यमत्यन्तभेदप्ररूपणायां²³⁷ तु तदाभास इत्याह–““तत्”” इत्यादि । तेषां²³⁸ जीवसुखादीनां प्रक्रमाद् एकान्तेन अर्थान्तरताभिसन्धिः नैगमाभासः । ““कथम्”” इति प्रश्ने उत्तरमाह–“गुणगुणिनाम् अवयवावयविनां क्रियाकारकाणां जातितद्वताञ्च मिथः” परस्पर“मर्थान्तरत्वे” अङ्गीक्रियमाणे, किम् इत्याह–““सर्वथा”” इत्यादि । सर्वेण वक्ष्यमाणप्रकारेण “सर्वथा वृत्तेः” गुणादीनां²³⁹ गुण्यादौ वर्त्तनस्य “विरोधात् “नैगमाभासः”” इति सम्बन्ध । तद्विरोधं दर्शयितुमाह–““एकम्”” इत्यादि । “एकम्” अवयव्यादिकम् । “अनेकत्र” देशकालाकारभिन्ने अवयवादौ वर्त्तमानं एकमेक प्रति “प्रत्येकं सर्वात्मना” साकल्येन “यदि स्याद्” भवेत् वर्त्तमानं “तद”वयव्यादिकम् ““एकम्” इत्येवं न स्यात्,” अपि तु यावन्तोऽवयवादयः तावन्त एव अवयव्यादयः स्यु । नहि एकस्य निरशस्य क्रियातो²⁴⁰ भिन्नस्य परमाणुवद् युगपद् देशादिभिन्नेष्वाधारेषु वर्त्तनं युक्तम् । परस्य पक्षान्तरमाशङ्क्य दूषयन्नाह–““यदि²⁴¹ पुनः”” इत्यादि । “पुन”रिति पक्षान्तरसूचकः, एकमनेकत्र प्रत्येकं “यद्येकदेशन वर्त्तेत” तर्हि तस्य अनेकदेशा कल्पनीया तेषु²⁴² चास्य वृत्ति कल्पनीया, अन्यथा कथ²⁴³ ते²⁴⁴ “तस्य”²⁴⁵ इति व्यपदिश्यन्ते ? तत्कल्पने च दूषणमाह– ““तद्”” इत्यादि । ते²⁴⁶ च ते एकदेशाश्च तेष्वपि “तथैव” सर्वात्मनैकदेशप्रकारेणैव “प्रसङ्गात्” दोषादनवस्था स्यात् इत्यभिप्रायः । “तथाच क्व” अवयवादौ “किम्” अवयव्यादि “वर्त्तेत ?” निराकृता च अवयवादौ अवयव्यादेर्वृत्ति विषयपरिच्छेदे²⁴⁷ प्रपञ्चत इत्यलमतिविस्तरेण²⁴⁸ ।

एवं गुणगुण्यादीनां भेदैकान्तं निराकृत्य सत्तातद्वतां तं²⁴⁹ निराकर्तुमाह–²⁵⁰

स्वतोऽर्थाः²⁵¹ सन्तु सत्तावत् सत्तया किं सदात्मनाम् ।
असदात्मसु नैषा स्यात् सर्वथातिप्रसङ्गतः ॥ ४० ॥

विवृतिः–यथा सदर्थान्तराणि स्वतः सन्ति तथैव द्रव्यगुणकर्माण्येव सन्तु किं तत्र सत्तासमवायेन ? स्वतः सतां तद्वैयर्थ्यात् असतां चाऽतिप्रसङ्गात् । तदेवम् अवा न्तरजातिष्वपि योज्यम् । गोत्वादेः सर्वगतत्वे तत्प्रत्ययसाङ्कर्य्यम्, अन्यथा निष्क्रियस्य अर्थोत्पित्सुदेशमव्याप्नुवतः अनंशस्य अनेकत्र कादाचित्कवर्त्तनमयुक्तम् । गुणगुण्यादीनाम् अन्योन्यात्मकत्वे न किञ्चिद्विरुद्धमित्यलं प्रसङ्गेन । “गुणानां²⁵² वृत्तं चलं सत्त्वरजस्तमसां सुखदुःखखाज्ञानादिकं चैतन्यं²⁵³ पुरुषस्य स्वरूपमचलम्” इत्येतदपि तादृगेव, तदर्थान्तरताऽसिद्धेः । अतिप्रसङ्गश्चैवं तदभेदे विरोधाभावात् । गुणानां दृश्यादृश्यात्मकत्वे पुंसामेव तदात्मकत्वं युक्तं कृतं गुणकल्पनया ।

कारिकाविवरणम्–

“स्वतः” आत्मनैव “अर्था” द्रव्यादयः “सन्तु” विद्यमाना भवन्तु “सत्तावत्” सत्ता पर सामान्यं सेव तद्वत् । सत्ताग्रहणमुपलक्षणं तेन अवान्तरसामान्यसमवाय-विशेषवत्²⁵⁴ इति च द्रष्टव्यम् । कुत एतदित्याह–“सत्तया” इत्यादि । इदमत्र तात्पर्यम्–स्वतः सन्तोऽर्थाः सत्तासमवायात् तद्वन्तः, अन्यथाभूता वा स्युः ? प्रथमपक्षे सत् सत्त्वम् आत्मा येषां²⁵⁵ तेषां “सदात्मनामर्थानां²⁵⁶²⁵⁷ किम् ?” न किञ्चित् “सत्तया” “क्रियते” इत्यध्याहारः । नहि तेषां²⁵⁸ तया²⁵⁹ स्वरूपसत्त्वं क्रियते; स्वत एवास्य²⁶⁰ सम्भवात्, सतश्च करणायोगात्, अन्यथा अनवस्था²⁶¹ स्यात् । नापि²⁶² सदभिधानादि, स्वरूपसत्त्वादेव अस्यापि²⁶³ सम्भवात् । अथ स्वतोऽसन्तः तत्समवायात्²⁶⁴ तद्वन्तः अत्राह–““असद्””²⁶⁵ इत्यादि । “असन्” अविद्यमान “आत्मा” येषां तेषु “नैषा” परपरिकल्पिता सत्ता “स्यात्” । कुतः ? “अतिप्रसङ्गतः”²⁶⁶ खरविषाणादावपि अस्याः²⁶⁷ प्रसङ्गात् । प्रतिव्यूढञ्च प्रपञ्चतः सत्तातः सत्त्वमर्थाना षट्पदाथपरीक्षावसरे²⁶⁸ इति कृतमतिविस्तरेण ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्याख्यातुमाह–““यथा”” इत्यादि । “यथा” येन अनवस्थादिदोषभयप्रकारेण²⁶⁹ “सन्ति” च तानि “अर्थान्तराणि” च सामान्यादीनि “स्वतः” आत्मनैव²⁷⁰ न सत्तासमवायात् “सन्ति” सत्तावन्ति “तथैव” तेनैव प्रकारेण “द्रव्यगुणकर्माण्येव” न खरविषाणादीनि “स्वतः सन्तु किं तत्र” तेषु द्रव्यादिषु “सत्तासमवायेन ?” कुत एतदित्याह–““स्वतः””²⁷¹ इत्यादि । “स्वतो” हि सतां द्रव्यादीनां सत्तासमवायात् सत्त्वं स्यात्, असतां वा ? तत्राद्यः पक्षोऽनुपपन्नः, “स्वतः सतां तद्वैयर्थ्यात्” सत्तासमवायवैयर्थ्यात् । स्वतोऽ“सताञ्च अतिप्रसङ्गात्” खपुष्पादौ तत्समवायात्सत्त्वप्रसङ्गात्²⁶⁴ । एतदेव दूषणमन्यत्राप्यतिदिशन्नाह–““तदेवम्””²⁷² इत्यादि । “तद्” अनन्तरोक्त दूषणम् “एवम्” उक्तविधिना “योज्यम् ।” क्व ? “अवान्तरजातिष्वपि” द्रव्यत्वादिसामान्येष्वपि²⁷³ । तथाहि–यथा सद्द्रव्यं सन् गुणः सत् कर्म स्वतः तथा स्वतो द्रव्यं द्रव्यं गुणो गुणः कर्म कर्म खण्डादिर्गौ कर्कादिरश्वः, किं तत्र द्रव्यत्वादिसमवायेन ? स्वतो द्रव्यगुणकर्मणां²⁷⁴ तद्वैयर्थ्यात्,²⁷⁵ अद्रव्यगुणकर्मणाञ्चातिप्रसङ्गात् । नहि तथाऽपरिणतमन्यसम्बन्धात्²⁷⁶ तथा भवति आकाशकुशेशयस्यापि तथात्वप्रसङ्गात्²⁷⁷ । अत्र दूषणान्तरं दर्शयन्नाह–““गोत्वादेः”” इत्यादि । अत्र आदिशब्देन अश्वत्वादिपरिग्रहः, “सर्वगतत्वे” अङ्गीक्रियमाणे “तत्प्रत्ययसाङ्कर्य्यम्” गोत्वादिप्रत्ययसाङ्कर्यम् खण्डादिवत् कर्कादावपि गोप्रत्ययः²⁷⁸ स्यात् । उपलक्षणमेतत् तेन अभिधानव्यवहारसाङ्कर्य्यं²⁷⁹ गृह्यते । तत्साङ्कर्ये च अवान्तरजातित्वं तस्य²⁸⁰ अतिदुरन्वयम्²⁸¹ । निराकृता च विशेषतो नित्या सर्वगता जातिः सामान्यपरीक्षावसरे²⁸² इत्यलमिह विस्तरेण²⁸³ । अथ असर्वगतत्वपक्षे जातेर्दूषणमुपदर्शयन्नाह–““अन्यथा”” इत्यादि । “अन्यथा” अन्येन असर्वगतत्वप्रकारेण “निष्क्रि²⁸⁴यस्य”²⁸⁵ गोत्वादेः, “अर्थः उत्पित्सुः” यस्मिन् “देशे तमव्याप्नुवतः” “इच्छातो विशेषणविशेष्यभावः”²⁸⁶ इति अर्थस्य विशेषणत्वमिति न उत्पित्सुशब्दस्य पूर्वनिपातः । “अनंशस्य” निरवयवस्य “अनेकत्र” स्वाधारे “कादाचित्कं²⁸⁷ वर्त्तनमयुक्तम् ।” स्वमते दोषाभावं दर्शयितुमाह–“गुणगुण्यादीनामन्योन्यात्मकत्वे न किञ्चिद्विरुद्धमिति ।” एतच्च अनेकान्तसिद्धिप्रघट्टके सप्रपञ्चं प्रपञ्चितम् “इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।”

अपरमपि नैगमाभासं दर्शयितुमाह–““गुणानाम्”” इत्यादि । “गुणानां सत्त्वरजस्तमसां वृत्तं” वर्त्तनं “चलम्” अविर्भावतिरोभाववत् । एतदेव ““सुख”” इत्यादिना व्याचष्टेस²⁸⁸त्त्वस्य²⁸⁹ हि सुखादिलक्षणं वृत्तम्, रजसो दुःखादिलक्षणम्, तमसोऽज्ञानादिकमिति । पुरुषस्य किं स्वरूपमित्याह–““चैतन्यम्”” इत्यादि । “चैतन्यं” दर्शनं “पुरुषस्य स्वम्” आत्मीयमसाधारणं “रूपम् ।” न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः [साङ्ख्यका॰ ३] इत्यभिधानात् । कथम्भूतम् ? “अचलम्,” आविर्भावतिरोभावविकलम् । “इति”शब्दः परपक्षसमाप्त्यर्थः । अत्र दूषणमाह–““एतदपि”” इत्यादि । “एतदपि” साङ्ख्यमतमपि न केवलं वैशेषिकमतं “तादृगेव” नैगमाभास एव । कुत एतदित्याह–““तद्”” इत्यादि²⁹⁰ । “तयोः” सुखादिवृत्तपुरुषयोः “अर्थान्तरताम्”²⁹¹ व ताव स्त्वन्तरत्वं तस्य “असिद्धेः” अनिश्चयात् । अत्रैव दोषान्तरमाह–“अतिप्रसङ्गश्चैवमिति” । सुखादिवृत्तपुरुषयोः परमार्थतोऽभेदेऽपि प्रतीयमाने एवं परैः²⁹² स्वमतदुराग्रहाभिनिवेशप्रकारेण भेदे अभ्युपगभ्यमाने अतिप्रसङ्गः स्यात् “एकमेव न किञ्चित् स्यात्” इति भावः । च शब्दः पूर्वदोषसमुच्चये । ननु तद²⁹³भेदविरोधात्²⁹⁴ सिद्धैव तदर्थान्तरता इत्याह–““तदभेद”” इत्यादि । “तयोः” पुरुषवृत्तयोर“भेदे”²⁹⁵ एकत्वे सति “विरोधाभावात्” सहानवस्थानलक्षणस्य²⁹⁶ परस्परपरिहारस्थितिस्वरूपस्य प्रमाणबाधारूपस्य वा विरोधस्याभावात् इति भावः । अथ मतम् अचलपुरुषस्वरूपे चलवृत्तानुप्रवेशे²⁹⁷ द्वयोश्चलत्वमचलत्वं वा रूपं स्यात् अतो विरोधः इत्यत्राह–““गुणानाम्””²⁹⁸ इत्यादि । “गुणानां” सत्त्वरजस्तमोलक्षणानां “दृश्यादृश्यात्मकत्वे”²⁹⁹ व्यक्तापेक्षया दृश्यात्मकत्वे प्रधानापेक्षया अदृश्यात्मकत्वे अङ्गीक्रियमाणे “पुंसामेव तदात्मकत्वं” दृश्यादृश्यात्मकत्वं³⁰⁰ “युक्तम्” उपपन्नम् । प्रसाधितञ्च²⁴ सुखादिविवर्त्तात्मकत्वमात्मनः प्रागेव प्रबन्धेन इत्यलमतिप्रसङ्गेन । ततः किं जातम् ? इत्याह–““कृतम्”” इत्यादि । “कृतं” पर्याप्तं “गुणकल्पनया”³⁰¹ प्रधानकल्पनया, तस्य³⁰² तदात्मकत्वादित्यभिप्रायः³⁰³ । निरस्तञ्च प्रधानं प्रपञ्चतः प्रकृतिपरीक्षाप्रघट्टके³⁰⁴ इत्युपरम्यते ।

अधुना प्रमाणाभावात् तदाभासतां³⁰⁵ तयोर्दर्शयितुमाह–³⁰⁶

प्रामा³⁰⁷ण्यं³⁰⁸ व्यवहाराद्धि स न स्यात् तत्त्वतस्तयोः ।
मिथ्यैकान्ते विशेषो वा कः स्वपक्षविपक्षयोः ॥ ४१ ॥

विवृतिः–शुद्धमशुद्धं वा द्रव्यं³⁰⁹ पर्यायं समस्तं व्यस्तं³¹⁰ वा व्यवस्थापयता तत्साधनं प्रमाणं मृग्यम् अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । तत्प्रामाण्यञ्च व्यवहारेणैव । स च सङ्ग्रहे भेदाश्रयो मिथ्यैव । ततः सप्र सःप्र तिपक्षं कथमतिशयीत सत्येतरस्वरूपवत् ? मिथ्यैकान्ताविशेषेऽपि तद्व्यवस्थापनमयुक्तम्; तदुभयोपलब्धेरवितथात्मकत्वात्, अन्यथा स्वप्नान्तरवत् तद्विसंवादान्न किञ्चित् प्रमाणम् । नैगमेऽपि “चलं³¹¹ गुणप्रवृत्तं नित्यं चैतन्यम्” इति व्यवहारासिद्धेः स्वरुचिविरचितदर्शनप्रदर्शनमात्रम् । नहि गुणानां³¹² परमं रूपं न दृष्टिपथमृच्छति ।
यत्तु दृष्टिपथप्राप्तं तन्मायैव येव सुतुच्छकम् ॥ [ ]

इति प्रमाणमस्ति समवायेन³¹³ स्वावयवेषु अवयवी वर्त्तेत । “शृङ्गे गौः शाखायां वृक्षः” इति लोकव्यवहारमतिवर्त्तेत विपर्ययात् । स्वयमज्ञस्वभावात्मा ज्ञानसमवाये कथमिव ज्ञः स्यात् ? नहि तथाऽपरिणतस्य तत्त्वम्, समवायस्यापि ज्ञत्वप्रसङ्गात् । न वै ज्ञानसमवायोऽस्ति समवायस्येति चेत्; कथं स्वस्वभावरहितः³¹⁴ सोऽस्ति वर्त्तेत वा समवायान्तराभावात् तदनवस्थानुषङ्गात् ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“प्रामाण्यं³¹⁵ व्यवहारात्” व्यवहारमाश्रित्य, “हिः” अवधारणार्थः । व्यवहारादेव³¹⁶ न ज्ञानाद्यद्वैताद्याश्रित्येत्यर्थः³¹⁷ । तत एव तदस्तु को दोषः इति चेदत्राह–““स”” इत्यादि । “स” व्यवहारो “न स्यात् तत्त्वतः”³¹⁸ परमार्थतः “तयोः” सङ्ग्रहनैगमाभासयोः । ननु यदि³¹⁹ तयोर्व्यवहारो वास्तवो नास्ति, मा भूत् अवास्तवस्तु³²⁰ भविष्यति इत्यत्राह–““मिथ्यैकान्त”” इत्यादि । अयमभिप्रायः–यत्र व्यवहारो मिथ्या तत्र तदाश्रितं प्रमाणमप्येकान्तेन³²¹ मिथ्या, तस्मिन् “मिथ्यैकान्ते” अङ्गीक्रियमाणे “विशेषो” भेदः “कः” न कश्चित् । कयोः ? “स्वपक्षविपक्षयोः ।” ततः उभयोः सिद्धिरसिद्धिर्वा स्यादिति भावः । “वा”शब्द अपिशब्दार्थे ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्याख्यातुमाह–““शुद्धम्”” इत्यादि । “शुद्धं द्रव्यं”³²² पर्यायरहितं ब्रह्मादि, शुद्धं “पर्यायं” द्रव्यरहितं क्षणिकनिरंशपरमाणुरूपम् । “अशुद्धं” द्रव्यं सपर्ययम् । अशुद्धं पर्यायं सद्रव्यम् । अस्यानन्तरस्य विशेषणमाह– ““व्यस्तम्”” इत्यादि । “व्यस्तम्” अन्योन्यनिरपेक्षम्, अनेन नैयायिकमतं दर्शितम् । “समस्तम्” अन्योन्यात्मकम्, अनेनापि साङ्ख्यदर्शनं प्रकाशितम्, विकारविकारिणोः साङ्ख्यैस्तादात्म्याभ्युपगमत् । ““व्यवस्थापयता”” इत्येतत् प्रत्येकमभिसम्बध्यते । “तत्साधनं” तयोः शुद्धाशुद्धव्यस्तसमस्तद्रव्यपर्याययोः साधनं “मृग्यम्” अन्वेष्यम् । तच्च नयत्किञ्चिद् भवितुमहति किन्तु “प्रमाणम्,” प्रत्यक्षादिवस्तुव्यवस्थायामन्यस्याऽनधिकारात् । “अन्यथा” प्रमाणान्वेषणाभावप्रकारेण तद्व्यवस्थापने “अतिप्रसङ्गात्” सर्वतः सर्वस्य सर्वार्थसिद्धिप्रसङ्गात् । ननु सङ्ग्रहनैगमाभासप्ररूपणप्रस्तावे किमर्थमप्रस्तुतं ““शुद्धं पर्यायम्”” इत्येतत् प्रस्तूयते इति च न वाच्यम्; दृष्टान्तार्थत्वात् । यथैव शुद्धं पर्यायं व्यवस्थापयता सौगतेन प्रमाणं मृग्यम् तथा अन्यदपि³²³ अन्येन³²⁴³²⁵ व्यवस्थापयता तन्मृग्यमिति³²⁶ । यदिवा, उत्तरत्र ऋजुसूत्राभासे इदमवश्यं वक्तव्यम्, तदिहैवोक्तम्³²⁷ । मृग्यत एव तर्हि प्रमाणमिति चेदत्राह–““तद्”” इत्यादि । तस्य तद्व्यवस्थापकस्य “प्रामाण्यञ्च³²⁸ व्यवहारेणैव” न परपरिकल्पितपरमार्थप्रकारेण तत्र तदसिद्धेः । “स च” व्यवहारः “सङ्ग्रहे मिथ्यैव” लेशतोऽपि सत्यो न भवति इति “एव”कारार्थः । कुत एतदित्याह–“भेदाश्रयो³²⁹ यतः ।” भवत्वेवम्, को दोषः ? इति चेदत्राह–““ततः”” इत्यादि । तस्मात् मिथ्यारूपात् प्रमाणादिव्यवहारात् “सङ्ग्रहः प्रतिपक्षं” भेदैकान्तं “कथमतिशयीत” ? न कथञ्चित् । तत्रापिमिथ्याप्रमाणादिव्यवहारभावात् प्रामाण्य³³⁰ व्यवहारेण [प्रमाणवा॰ १ । ७] इत्यादिवचनात् । ननु अभेदात्मकः सग्रहः भेदात्मकश्चा प्रतिपक्ष, तत्कथं स तं नातिशेते ? इत्यत्राह–““सत्य”” इत्यादि । “सत्यम्” अवितथम् “इतरद्”³³¹ वितथम् ते च ते “स्वरूपे” च ते यस्य स्त तत् “तद्वत्” । क्रियाविशेषणमेतत्–सत्यरूपवद् यथा भवति तथा सङ्ग्रहोऽतिशयीत, इतरस्वरूपवत् यथा भवति तथा प्रतिपक्षमिति, प्रतिपक्षवत् सङ्ग्रहोऽपि मिथ्यैव स्यात् इत्यर्थ । ततः को दोषः इत्यत्राह–““मिथ्या”” इत्यादि । “मिथ्यैकान्तस्य” सङ्ग्रहप्रतिपक्षयोः “योऽविशेषः”³³² तस्मिन्नपि न केवल विशेषे “तस्य”³³³ सङ्ग्रहस्य “व्यवस्थापनमयुक्तम् ।” उपसहारमाह–““तद्”” इत्यादि । यत एव “तत्” तस्मात् “उभयोपलब्धेः” संग्रहेतरयोः³³⁴ “उपलब्धेः अवितथात्मकत्वात्” सत्यस्वभावत्वात्³³⁵ ““स कथं प्रतिपक्षमतिशयीत”” इति सम्बन्धः । तस्यावितथात्मकत्वे दूषणमाह–““अन्यथा”” इत्यादि । “अन्यथा” अवितथात्मकत्वाभावप्रकारेण “स्वप्नान्तरवत्” स्वप्नभेदवत् “तस्याः विसंवादान्न किञ्चित् प्रमाणम् ।”

एवं सङ्ग्रहाभासे प्रमाणाभावं प्रदर्श्य इदानीं नैगमाभासे त दर्शयन्नाह–““नैगमेऽपि”” इत्यादि । न केवलं सङ्ग्रहे अपि तु “नैगमेऽपि” न किञ्चित् प्रमाणम् । एतदेवाह– ““चलम्”” इत्यादि । “चलम्” आविर्भावतिरोभाववत् । किं तदित्याह–““गुण”” इत्यादि । “गुणानां” सत्त्वादीनां “वृत्तं” महदादिरूपेण परिणमनं “नित्यं³³⁶ चैतन्यम् इति” एवं “स्वरुचिविरचितदर्शनप्रदर्शनमात्रम् ।” कुतः ? “व्यवहारासिद्धेः ।” एतदेव दर्शयन्नाह–““नहि”” इत्यादि । हिर्यस्मात् “न गुणानां” सत्त्वरजस्तमसां “परमं” प्रधानलक्षण “रूपं न दृष्टिपथमृच्छति, यत्तु रू”पं महदादि “दृष्टिपथप्राप्तं तन्मायेव³³⁷ सुतुच्छकम् इति”³³⁸ एव “प्रमाणमस्ति” प्रत्यक्षादेरत्राऽनवतारादिति ।

साङ्ख्यनैगमाभासे प्रमाणाभावं प्रदर्श्य अधुना नैयायिकतदाभासे³³⁹ तं³⁴⁰ दर्शयन्नाह– ““समवायेन”” इत्यादि । “समवायेन” सम्बन्धेन “स्वावयवेषु अवयवी वर्त्तेते³⁴¹ ति “नहि प्रमाणमस्ति”” इति सम्बन्धः । ननु “शृङ्गे गौः शाखायां वृक्षः” इति प्रतीतिः तत्र प्रमाणमस्तीति चेदत्राह–““शृङ्गे”” इत्यादि । “शृङ्गे गौः शाखायां वृक्ष इति” एवं यत् प्रमाणं तत् “लोकव्यवहारमतिवर्त्तेत” तत्र³⁴² तथाप्रतीतेरभावात् । कुत एतदित्याह–“विपर्ययात्,” “गवि शृङ्गं वृक्षे शाखा” इति लोकव्यवहारे³⁴³ प्रतीतिसद्भावात् । अत्रैव दूषणान्तरमाह– ““स्वयम्”” इत्यादि । “स्वयम्” आत्मना “अज्ञस्वभावः” अचेतनः सन् “आत्मा ज्ञानसमवाये” सति “कथमिव ज्ञः स्यात्” चेतनो भवेत् ? “नहि तथा” ज्ञत्वप्रकारेण “अपरिणतस्य तत्त्वं” ज्ञत्वं युक्तम् । कुत एतत् ? “समवायस्यापि ज्ञत्वप्रसङ्गात् । “नवै”” इत्यादिना परमतमाशङ्कते–“नवै”³⁴⁴ नैव “ज्ञानेन” समवायस्य “समवायोऽस्ति” तत्कथमस्य³⁴⁵ ज्ञत्वप्रसङ्गः “इति चेत्”³⁴⁶ तत्राह–““कथम्”” इत्यादि । “कथं” केन प्रकारेण समवायोऽस्ति ? न केनचिद्, व्यवस्थापकप्रमाणानां समवायपरीक्षायां प्रपञ्चतः प्रतिषिद्धत्वात्³⁴⁷ । इतश्च नास्त्यसौ “स्वस्वभावरहितो” यतः । तस्य³⁴⁸ हि स्वभावोऽयुतसिद्धसम्बन्धत्वम्,³⁴⁹ तच्च तत्रैव³⁵⁰ विस्तरतो निषिद्धम् । कथं च समवायिष्ववर्त्तमानस्य अश्वविषाणस्येव अस्य³⁴⁵ अयुतसिद्धसम्बन्धत्वं युक्तम् ? अथ वर्त्तत एवासौ³⁵¹ तत्र;³⁵² अत्राह–““वर्त्तेत वा”” इत्यादि । अत्रास्य³⁴⁵ ज्ञत्वलक्षणं दूषणमुक्तमिति मत्त्वा दूषणान्तरमाह–“वर्त्तेत³⁵³ वा³⁵⁴ कथं समवायान्तराभावात्” एकत्वात्तस्य³⁵⁵ । विशेषणीभावाद् वर्त्तते इति चेदत्राह ““तद्”” इत्यादि । समवायस्य तदन्तरकल्पने या “अनवस्था” तस्य “अनुषङ्गात्” कथमसौ क्वापि वर्त्तेत ? अयमभिप्रायः– अनवस्थाभयात् समवायस्य समवायान्तरं परेण न कल्प्यते, सा च विशेषणीभावकल्पनेऽप्यविशिष्टा सम्बन्धान्तरकल्पनस्य अत्राप्यविशेषात् । नहि असम्बद्धो³⁵⁶ विशेषणीभावः समवायस्य समवायिषु वृत्तिहेतुः इत्युक्तं³⁵⁷ समवायनिषेधप्रघट्टके ।

इदानीं व्यवहारनयं दर्शयितुमाह–

व्यवहाराविसंवादी³⁵⁸ नयः³⁵⁹ स्याद् दुर्नयोऽन्यथा³⁶⁰ ।
बहिरर्थोस्ति विज्ञप्तिमात्रं³⁶¹ शून्यमितीदृशः ॥ ४२ ॥

विवृतिः–प्रत्यक्षस्यापि प्रामाण्यं व्यवहारापेक्षम् । स “पुनः” अर्थाभिधानप्रत्ययात्मकः³⁶² । “कथम् ?” उत्पादविगमध्रौव्यलक्षणं³⁶³ सत्, गुणपर्ययवद्द्रव्यम्³⁶⁴ जीवश्चैतन्यस्वभावः³⁶⁵ इति । श्रुतेः प्रमाणान्तराबाधनं पूर्वापराविरोधश्च³⁶⁶ अविसंवादः । तदपेक्षोऽयं नयः, ततोऽन्यथा दुर्नयः । कथम् ? बहिरपि स्वलक्षणमर्थक्रियासमर्थं³⁶⁷ सद् अङ्गीकृत्य तत्प्रतिक्षेपेण³⁶⁸ विज्ञप्तिमात्रमन्तस्तत्त्वम् इति प्रत्यवस्थाप्य तदपि³⁶⁹ सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्ष्यमाणं न परीक्षाक्षममिति स्वभावनैरात्म्यमसाध्यसाधनमाकुलं प्रलपन्न³⁷⁰ क्वचिद् व्यवतिष्ठेत स्वपरिवंसवादव्यसनीयेन प्रत्यक्षादिविरोधात् । तदन्यतमस्याभिमतत्वात् पुनरलं³⁷¹ शेषप्रलापेन ।

कारिकाव्याख्यानम्–

हेतुफलभावादिव्यवस्था “व्यवहारः तदविसंवादी नयः स्यात् । अन्यथा” तद्विसंवादप्रकारेण “दुर्नयः” नयाभासः स्यात् । अत्रोदाहरणमाह–““बहिः”” इत्यादि । ““बहिरर्थोऽस्ति”” इति नयस्य उदाहरणम्, शेषं दुर्नयस्य । बहिरर्थग्रहणमुपलक्षणं तेन प्रमाणमस्ति कार्यकारणभा वादिरस्ति इत्यादिः³⁷² सर्वो नयः सङ्गृहीतः । ““विज्ञप्तिमात्रं” तत्त्वम्, “शून्यं” तत्त्वम्” “इतीदृशो” दुर्नयः स्यात् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““प्रत्यक्षस्यापि”” इत्यादि । न केवलमनुमानादेः अपि तु “प्रत्यक्षस्यापि प्रामाण्यं व्यवहारापेक्षम् ।” अतः प्रमाणमविसंवादिज्ञानम्³⁷³ इत्यादि व्यवहारेण, आज्ञातार्थप्रकाशो वा इत्येतत्तु परमार्थेन प्रमाणम् [ ] इत्ययुक्तम्, व्यवहारव्यतिरिक्तस्य परमार्थस्याऽसम्भवात् । कुत एतदित्याह–““स””³⁷⁴ इत्यादि । योऽसौ प्रामाण्येन अपेक्ष्यते “स पुनः” व्यवहारः³⁷⁵ “अर्थाभिधानप्रत्ययात्मकः,” तद्व्यतिरिक्तस्तु अन्यो न कश्चित्सम्भवति यः परमार्थः स्यादित्यभिप्रायः । अर्थाभिधानयोरर्थत्वेऽपि अत्र अर्थशब्देन विवक्षातः तद्वि³⁷⁶षयो³⁷⁷ गृह्यते तदन्यतमापाये³⁷⁸ व्यवहारानुपपत्तेः । स्वप्नेना³⁷⁹ऽविशेषचोदनायां³⁸⁰ कुतो³⁸¹ नानाविज्ञानसन्तानव्यवस्था विभ्रमव्यवस्था³⁸² अन्या वा स्यात् इत्युक्तं बाह्यार्थसिद्धिप्रस्तावे³⁸³ । ““कथम्”” इति परप्रश्नः । “कथं” केन प्रकारेण अर्थात्मनो व्यवहारस्य स्वरूपं स्थितमिति ? उत्तरमाह–““उत्पाद”” इत्यादि । उत्पादवि“गमध्रौव्याणि लक्षणं” स्वरूपं यस्य तत्तथोक्तम् । किं तदित्याह–““सद्”” विद्यमानं घटादि प्रमेयम् । प्रसाधितञ्च उत्पादविनाशात्मकत्वमर्थानां साङ्ख्यं प्रति प्रकृतिपरीक्षायाम्³⁸⁴ । कथं बौद्धं प्रति ध्रौव्यं सिद्धमित्याह–““गुण”” इत्यादि । सहभु³⁸⁵वो³⁸⁶ “गुणाः” सुखज्ञानवीर्यादयः, क्रमभुवः “पर्यायाः” सुखदुःखादयः, “तद्वद्द्रव्यम् ।” इदञ्च प्रसङ्गसाधनं³⁸⁷ सौगतं प्रत्येवं व्याख्येयम्–सहभाविनानाधर्मात्मकं चित्तमन्यद्वा चेदङ्गीक्रियते, क्रमभाव्यनेकधर्मात्मकमष्यङ्गीकर्त्तव्यम् । नो चेत्, युगपदपि तत्तथा³⁸⁸ नाङ्गीकर्त्तव्यमविशेषात् । नैयायिकं प्रति पुनरेवम्–इच्छादिगुणसमवायित्वं चेत् कस्यचिदिष्य³⁸⁹तेऽप³⁹⁰ रापरपर्यायात्मकत्वमेष्टव्यम् । नो चेत्, तत्सामवायित्वन्न³⁹¹ स्यात् । ततो यत एव गुणपर्यायवद्द्रव्यं³⁹² तत³⁹³ एव उत्पादविगमध्रौव्यलक्षणं सदिति । कस्तत्प्रतिपद्यते³⁹⁴ ? इति चेदत्राह–““जीव”” इति । “जीव” आत्मा उत्पादादिरूपं सत्³⁹⁵ घटादिप्रमेयं “प्रतिपद्यते”³⁹⁶ इत्यध्याहारः । तस्य अनादिनिधनस्वभावतया तत्प्रतिपत्तौ सामर्थ्यसम्भवात् । प्रसाधिश्चात्मा तत्त्वान्तरम् अनादिनिधनस्वभावश्च³⁹⁷ चार्वाकमतपरीक्षायां³⁹⁸ सन्ताननिषेधावसरे³⁹⁹ च । ननु⁴⁰⁰ यदि सत्तामात्रेण⁴⁰¹ असौ⁴⁰² तत्प्रतिपद्यते⁴⁰³ तदाऽतिप्रसङ्गः⁴⁰⁴ । अथ प्रत्यक्षादिना, तदाऽशक्तिरिति⁴⁰⁵ चेदत्राह–““चैतन्यस्वभाव””⁴⁰⁶ इति⁴⁰⁷ । “चैतन्यस्वभावः” स्वपरग्रहणस्वरूपः “इति” हेतोः प्रत्यक्षादिपर्यायपरिणतः सन्⁴⁰⁸⁴⁰² तत्प्रतिपद्यते⁴⁰⁹ । तथा च उत्पादाद्यात्मकार्थलक्षणोऽर्थात्मको व्यवहारः सिद्धः, तत्प्रतिपत्तिलक्षणः प्रत्ययात्मकः, तत्प्ररूपकशब्दलक्षणः शब्दात्मक इति ।

अथ शब्दात्मके व्यवहारे को विसंवादः ? इत्याह–““श्रुतेः”” इत्यादि । “श्रुतेः” अभिधानस्य “प्रमाणान्तरेण” प्रत्यक्षादिनाऽ“बाधनम् अविसंवादः ।” कथमत्यन्तपरोक्षेऽर्थे तदविसंवादः⁴¹⁰ प्रमाणान्तराबाधनस्य अन्यस्य⁴¹¹ वा ग्रहीतुमशक्यत्वादित्यत्राह–““पूर्व”” इत्यादि । “पूर्वं” यद्वाक्यं⁴¹² यच्च “अपरं” तयोर“विरोधश्च अविसंवादः,” न केवलं प्रमाणान्तराबाधनमेव, अस्ति चायं स्याद्वादलाञ्छितागमस्य । अतो न हिंस्यात् सर्व सर्वा भूतानि [ ] यज्ञार्थ पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयम्भुवा⁴¹³ [मनुस्मृ॰ ५ । ३९] इत्यागमस्य गगाद्वारे कुशावर्त्ते बिल्वके नीलपर्वते ।
स्नात्वा कनखले तीर्थे सम्भवेन्न पुनर्भवे ॥ [ ]

दुष्टमन्तर्गत चित्तं⁴¹⁴ तीर्थस्नानान्न शुद्ध्यति ।
शतशोऽपि जलैर्धौत सुराभाण्डमिवाशुचि⁴¹⁵ ॥ [जाबाल॰ ४ । ५४ ।]

इत्याद्यागमस्य च नाविसंवादः पूर्वापरविरोधसद्भावात्⁴¹⁶ इत्युक्तम् भवति ।

एवं व्यवहारं प्रदर्श्य तदाश्रयं नयं प्रदर्शयन्नाह–““तदपेक्ष””⁴¹⁷ इत्यादि । “तस्मिन्” व्यवहारे “अपेक्षा” यस्यासौ⁴¹⁸ “तदपेक्षोऽयं” लोकसिद्धो व्यवहाराख्यो “नयः । ततोऽन्यथा” तदपेक्षाभावप्रकारेण “दुर्नयः ।” ननु⁸³ तदपेक्ष⁴¹⁹⁴²⁰ एव दुर्नयः अप्रमाणमूलस्य व्यवहारस्यावलम्बनात्, न ततोऽन्यो⁴²¹ निरंशक्षणिकपरमार्थाश्रयणात् । एतदेवाह–““कथम्”” इति । न कथञ्चित् ““ततोऽन्यथा दुर्नयः”” इति सम्बन्धः । अत्रोत्तरमाह–““बहिरपि”” इत्यादि । न केवलमन्तः किन्तु “बहिरपि स्वलक्षणं” क्षणिकनिरंशपरमाणुलक्षणम् अर्थक्रियासमर्थं⁴²² यतः ततः “सद्”⁴²³ विद्यमानम् “अङ्गीकृत्य” पुनः “तस्य” स्वलक्षणस्य “प्रतिक्षेपेण” निरासेन ““विज्ञप्तिमात्रमन्तस्तत्त्वं” नात्मादिकम्” “इति” एवं “प्रत्यवस्थाप्य” पुनरवस्थाप्य “तदपि” विज्ञप्तिमात्रमपि “सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्ष्यमाणं” पर्यालोच्यमानं नित्यादिवन्न “परीक्षां⁴²⁴ क्षमते इति” एवं “स्वभावनैरात्म्यं” निःस्वभावत्वम्, कथम्भूतम् ? “असाध्यसाधनं” साध्यसाधनविकलम् “आकुलं” यथा भवति तथा “प्रलपन्” सौगतो न “क्वचिद्” अन्तर्बहिः सकलशून्यतायां वा “व्यवतिष्ठेत” यतः ““तदपेक्ष एव दुर्नयः”” इत्युक्तं शोभेत । ननु किमुच्यते “स्वभावनैरात्म्यमसाध्यसाधनम्”⁴²⁵ यावत्तत्र⁴²⁶ साधनं विचार एव इति चेदत्राह–““स्वपर”” इत्यादि । “स्वः” सौगतः “परो” नैयायिकादिः तयोः “विसंवादः” तत्त्वाप्रतिपत्तिः “व्यसनं” संसारसरित्पातार्त्तिः⁴²⁷ ते⁴²⁸ अधिकृत्य कृतेन “पुनः” पश्चाद् “अलं” पर्याप्तं “शेषप्रलापेन” असम्बद्धाभिधानेन । कुत एतदित्यत्राह “प्रत्यक्षादिविरोधात्,” प्रत्यक्षमादिर्यस्य अनुमान-लोकप्रसिद्ध्यादेः तत्तथोक्तं तेन तस्य⁴²⁹ वा विरोधात् । अथ प्रत्यक्षादेरनभ्युपगमान्न दोषोऽयमत्राह–““तद”” इत्यादि । “तेषां” प्रत्यक्षादीनां मध्ये “अन्यतमस्य अभिमतत्वाद्” अङ्गीकृतत्वात् सौगतैः, कुतोऽन्यथा⁴³⁰ तेषां⁴³¹ स्वपराभिमतसाधनदूषणमित्यभिप्रायः ?

एवं व्यवहारनयं साभासं प्रतिपाद्य⁴³² इदानीं ऋजुसूत्रनयं साभासं दर्शयन्नाह–

ऋजुसूत्रस्य⁴³³ पर्यायः प्रधानं चित्रसंविदः ।
चेतनाणुसमुहत्वात् स्याद्भेदानुपलक्षणम् ॥ ४३ ॥

विवृतिः–यथा वहिः परमाणवः सन्निविष्टाः स्थवीयांसमेवैकमाकारमभूतं दर्शयन्ति तथैव संवित्परमाणवोऽपि । तन्नैकमनेकरूपं तत्त्वमक्रमम्, यत् सक्रमं साधयेत् भेदस्य अभेदविरोधात् । क्वचिन्नानात्वमेव अन्यथा न स्यात् । सापेक्षो नयः । निरपेक्षो दुर्नयः । प्रतिभासभेदात् स्वभावभेदं व्यवस्थापयन् तदभेदादभेदं प्रतित्तुमर्हत्येव विशेषाभावात् । तदन्यतराभावे अर्थस्यानुपलब्धेः ।

कारिकार्थ–

“ऋजुसूत्रस्य” नयस्य तदभिप्रायवतो वा “पर्यायः”⁴³⁴ प्रभेदः “प्रधानम्,” प्रधानशब्दस्य सम्बन्धिशब्दत्वात् द्रव्यं तस्य अप्रधानम् । ननु तस्यापि चित्रैका संविदस्ति तत्कथं पर्यायः प्रधानमित्याह–चित्रसं⁴³⁵विदः⁴³⁶ चेतनाणुसमृहत्वात् “नैका चित्रा संविदस्ति” इति भावः । अथ मतम्–पर्यायत्वेऽस्यास्त⁴³⁷थैवोपलक्षणं⁴³⁸ स्यादतः प्रतिसमयं भेदानुमानमनर्थकमित्यत्राह–““स्यात्”” इत्यादि । “स्याद्” भवेद् “भेदस्य” नानात्वस्य “अनुपलक्षणम्” अनिश्चयनं सदृशापरापरोत्पत्तिविप्रलम्भात् मायागोलकवदिति⁴³⁹ ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““यथा”” इत्यादि । “यथा” येन दूरस्थितविरलकेश⁴⁴⁰निदर्शनप्रदर्शनप्रकारेण⁴⁴¹ “वहिः परमाणवः” जडपरमाणवः “सन्निविष्टाः” रचनाविशेषेण व्यववस्थिताः “स्थवीयांसमेव”⁴⁴² न सूक्ष्मम्, “एकमेव” नानेकम् “आकारम्” “अभूतम्” असन्तं “दर्शयन्ति, तथैव” तेनैव प्रकारेण “संवित्परमाणवोऽपि,” बहिःपरमाणुवत् संवित्परमाणूनामपि स्वरूपेणाप्रतिभासनादिति भावः । उपसंहारमाह–““तद्”” इत्यादि । यत एवं “तत्” तस्मात् “नैकम्” अभिन्नं “तत्त्वम् अनेकरूपम् ।” पुनरपि कथम्भूतम् ? “अक्रमम्” अक्षणिकम् “युक्तम्” इत्यध्याहारः । “यत्” तथाविधं तत्त्वं “सक्रमं साधयेत्” जैनः । कुत एतदित्याह–““भेदस्य”” इत्यादि । “भेदस्य” अनेकत्वस्य “अभेदविरोधात्” एकत्वविरोधात्⁴⁴³ । “क्वचिद्” अन्तर्बहिर्वा “नानात्वमेव”⁴⁴⁴ अनेकत्वमेव, “अन्यथा” भेदस्य अभेदविरोधाभावप्रकारेण “न स्यात् ।” एवं ऋजुसूत्रस्य सामान्येन स्वरूपं प्रदर्श्य अधुना तद्भेदं प्रदर्शयन्नाह–““सापेक्ष”” इत्यादि । स्वविषयादन्यत्र या “अपेक्षा” तया “सह” वर्त्तमानः ऋजुसूत्र“नयः, निरपेक्षो दुर्नयः ।” कुत एतदित्यत्राह–““प्रतिभासभेद”” इत्यादि । “प्रतिभासभेदात् स्वभावभेदं” वस्तुस्वरूपनानात्वं “व्यवस्थापयन्”⁴⁴⁵ नयो वादी वा “तदभेदाद्” तस्य प्रतिभासस्य अभेदात् “अभेदं” भावैकत्वं “प्रतिपत्तुमर्हत्येव ।” ननु तत्प्रतिभासयोः⁴⁴⁶ सत्येतरत्वकृतो विशेषोऽस्ति ततो न भेदप्रतिभासादिव अभेदप्रतिभासादपि तत्त्वसिद्धिरित्यत्राह–““विशेषाभावात्”” इति । द्वयोरपि प्रतिभासयोः सत्येतरलक्षणविशेषस्य भेदस्य अभावात्, “उभयोरपि सत्यत्वात्” इत्यर्थः । तदन्यतरप्रतिभासप्रतीत्यपह्नवे दूषणमाह““तद”” इत्यादि । “तयोः” भेदाभेदप्रतिभासयोर्मध्ये “अन्यतरस्य” अपाये अङ्गीक्रियमाणे⁴⁴⁷ “अर्थस्य” वस्तुनोऽन्यतरप्रतिभासविकलस्य⁴⁴⁸ “अनुपलब्धेः” उपलम्भाभावात् सर्वदा उभयात्मकस्य वोपलब्धेः तं प्रतिपत्तुमर्हत्येव ।

अधुना शब्दसमभिरूढेत्थम्भूतान्नयान् कथयन्नाह–

कालकारकलिङ्गानां⁴⁴⁹ भेदाच्छब्दोऽर्थभेदकृत्⁴⁵⁰ ।
अभिरूढस्तु⁴⁵¹ पर्यायैः इत्थम्भूतः क्रियाश्रयः ॥ ४४ ॥

विवृतिः–कालभेदात्तावद् अभूत भवति भविष्यति इति । कारकभेदात् करोति क्रियते इत्यादि । लिङ्गभेदात् देवदत्तो देवदत्ता इति । तथा पर्यायभेदात् इन्द्र शक्रः पुरन्दर इति । तथैतौ शब्दसमभिरूढौ⁴⁵² । क्रियाश्रयः एवम्भूतः⁴⁵³ । कुर्वत एव कारकत्वम् । यदा न करोति तदा कर्त्तृत्वस्यायोगात्⁴⁵⁴ । तत्कथं पुनः शब्दज्ञानं विवक्षाव्यतिरिक्तं वस्तु प्रत्येति ? कथं च न ? तदप्रतिबन्धात्; “नहि बुद्धेरकारणं विषयः” इत्येतत् प्रतिव्यूढं विज्ञानस्य अनागतविषयत्वनिर्णयेन ।

कारिकार्थ–

“कालादीनां भेदात् शब्दः” शब्दनयः “अर्थस्य” जीवादेः “भेदं” करोति प्रतिपादयति इति “तद्भेदकृत् । अभिरूढनयः” पुनः “पर्यायैः” पर्यायशब्दैः अर्थभेदकृत् । “इत्थम्भूतः” क्रियाशब्दभेदात् अर्थभेदकृत् इति ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह ““काल”” इत्यादि । “तावच्छब्दः” क्रमवाची,⁴⁵⁵ “कालभेदात्” कालविशेषाद् अर्थभेदस्तावदुदाह्रियते–“अभूत्” अतीतकालसम्बन्ध्यनुभवादिपर्यायात्मना⁴⁵⁶ जीवादिः,⁴⁵⁷ “भवति” वर्त्तमानकालसम्बन्धिस्मरणादिपर्यायरूपेण जायते । हेतुहेतुमद्भावश्चात्र द्रष्टव्यः–यस्माद् भवति तस्माद् अभूत, परिणाम्युपादानकारणमन्तरेण “भवति” इत्यस्यायोगात् । “भविष्यति” अनागतपर्यायस्वभावेन उत्पत्स्यते, अत्रापि यस्माद् भवति तस्माद् भविष्यति अन्यथाभवतोऽभावः⁴⁵⁸ कार्याभावादिति मन्यते । “इति”शब्दः कालभेदाद् भावभेदपक्षसमाप्त्यर्थः । कारकभेदादर्थमुदाहर्त्तुमाह–““कारक”” इत्यादि । “कारकाणां” कर्त्रादीनां “भेदात् “शब्दोऽर्थभेदकृत्”” इति सम्बन्धः । अत्रोदाहरणम् ““करोति”” इत्यादि । यदा हि देवदत्तः स्वतन्त्रो विवक्षितो घटादिकार्ये तदा ““करोति” घटं देवदत्तः” इति भवति । यदा तु स एव अन्योपकार्यत्वेन विवक्ष्यते तदा ““क्रियते” देवदत्त”ः “इति⁴⁵⁹ । आदि”शब्दात् “देवदत्ते निधेहि, देवदत्तादपरः” इत्यादि षट्कारकीपरिग्रहः । तथा “लिङ्गभेदात् शब्दोऽर्थभेदकृत् यथा “देवदत्तो देवदत्ता”” इति ।

यथा शब्दः कालादिभेदाद् अर्थभेदकृत् “तथा” अभिरूढः पर्यायभेदात् ““इन्द्रः, शक्रः, पुरन्दरः” इति । तथा” प्रागुक्तप्रकारेणैव⁴⁶⁰ “एतौ” अनन्तरोक्तौ “शब्दसमभिरूढौ” कथितौ ।

इत्थम्भूतः कीदृशः ? इत्याह “क्रियाश्रयः⁴⁶¹ एवम्भूत इति ।” ननु च इत्थम्भूतस्वरूपप्ररूपणे⁴⁶² प्रस्तुते एवम्भूताभिधाने किं केन सङ्गतम् ? इत्यसत्, यस्मात् इत्थम्भूतस्यैव इदम् “एवम्भूतः” इति नामान्तरम् । कस्मादसौ क्रियाश्रय इत्याह-“कुर्वत एव कारकत्वं” यतः इति । एतदपि कुत इत्याह ““यदा”” इत्यादि । “यदा” यस्मिन् काले “न करोति” कार्यम् इन्दनादि शचीपतिः “तदा कर्त्तृत्वायोगात्” न इन्द्रादिव्यपदेशः स्यात् । अत्राह सौगतः–त्रयोऽप्येते नयाः शब्दतोऽर्थं प्रतिपद्यन्ते अतः कालादिभेदादर्थभेदं प्रतिपद्यमानं तत् “शब्दज्ञानम् कथं पुनर्विवक्षाव्यतिरिक्तं वस्तु” स्वलक्षणं “प्रत्येति ?” तमाचार्यः पृच्छति, “कथञ्च न “प्रत्येति”” इति सम्बन्धः । स⁸³ उत्तरमाह⁴⁶³ “तदप्रतिबन्धात्” तेन वस्तुनाऽप्रतिबन्धात्, तदात्म्यतदुत्पत्तिप्रतिबन्धाभावात् शब्दज्ञानस्य⁴⁶⁴ इति सम्बन्धः । तदभावेऽपि⁴⁶⁵⁴⁶⁶ तत्⁴⁶⁷ तत्प्रत्येति इति चेदत्राह–““नहि”” इत्यादि । “नहि” नैव “बुद्धेः” शब्दज नितायाः “यदकारणं” स्वलक्षणरूपं वस्तु तत्तस्या⁴⁶⁸ “विषयः” नाननुकृतान्वयव्यतिरेक कारणम्,⁴⁶⁹ नाकारण विषय⁴⁷⁰ [ ] इत्यभिधानात् । “इति” शब्दः पूर्वपक्षपरिसमाप्तौ । अत्र दूषणमाह-““एतद्”” इत्यादि । एतत् परेणोक्तं “प्रतिव्यूढम्” निरस्तम् । केन इत्याह–“विज्ञानस्य⁴⁷¹ अनागतविषयत्वनिर्णयेन,” प्रतिपादितश्चास्य अनागतविषयत्वनिर्णयः ““भविष्यत् प्रतिपद्येत”” [लघी॰ का॰ १४] इत्यादिना ।

ननु शब्दाः सङ्केतितमेवार्थं प्राहुः नान्यम् अतिप्रसङ्गात् । सङ्केतश्च न अविषयीकृतानां शब्दार्थानां युक्तः, तन्निर्विषयताप्राप्तेः । तद्विषयीकरणञ्च नाध्यक्षेण, शब्दाध्यक्षस्य⁴⁷² अभिधेये तदध्यक्षस्य⁴⁷³ वाऽभिधाने⁴⁷⁴ अप्रवृत्तेः । नापि स्मृत्या, तस्याः निर्विषयत्वात् इत्याशङ्क्याह–

अक्षबुद्धिरतीतार्थ⁴⁷⁵ वेत्ति चेन्न कुतः स्मृतिः ।
प्रतिभासभिदैकार्थे⁴⁷⁶ दूरासन्नाक्षबुद्धिवत् ॥ ४५ ॥

विवृतिः–क्षणिकाक्षज्ञानज्ञेययोः कार्यकारणत्वनियमे निर्विषयं प्रत्यक्षम् तत्कारणस्य अतीतस्य तदनात्मकत्वात् । प्रागभावप्रध्वंसाभावयोः समनन्तरेतरविनाशयोश्च अभावाऽविशेषात्, तदुत्पत्तिसारूप्ययोः असम्भवात् व्यभिचाराच्च किं कस्य ज्ञानमित्युक्तम् । यदि पुनः अतीतमर्थं प्रत्यक्षं कथञ्चिद्वेत्ति; स्मृतिः कथं न संविद्यात् ? साक्षादतदुत्पत्तेरताद्रूप्याच्च इति वैयात्यम्; व्यवहितोत्पत्तावपि तद्रूपानुकृतेर्दर्शनात् दृष्टार्थस्वप्नवत् । प्रत्यक्षस्मृत्योः प्रतिभासभेदात् नैकार्थत्वमनैकान्तिकम्; दूरासन्नैकार्थप्रत्यक्षयोः भिन्नप्रतिभासयोरपि तदेकार्थविषयत्वात् । दूराक्षार्थज्ञानं भ्रान्तेरप्रत्यक्षम्; प्रमाणान्तरं स्यात् । नहि ततोऽर्थं परिच्छिद्य प्रवृत्तौ विसंवादैकान्तः⁴⁷⁷ तदप्रमाणं यतः स्यात् । तदयं शब्दार्थौ स्मृत्या सङ्कलय्य⁴⁷⁸ सङ्केते पुनः शब्दप्रतिपत्तौ⁴⁷⁹ तदर्थं प्रत्येति स्मृतिप्रत्यभिज्ञानादेरपि परमार्थविषयत्वात् । तदर्थाभावेऽपि प्रत्यक्षवत् शब्दार्थज्ञानं वस्तुन्यपि सङ्केतसम्भवात् ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“अक्षाणां” चक्षुरादीनां कार्यभूता “बुद्धिः अतीतार्थं वेत्ति” विषयीकरोति “चेद्” यदि “न कुतः” कारणात् “स्मृतिः” अतीतार्थं वेत्ति ? किन्तु वेत्ति एव । अथैवं सति अक्षबुद्धिस्मृत्योरभिन्नः प्रतिभासः स्यात् अभिन्नविषयत्वात् नीलाक्षबुद्धिद्वयवद्⁴⁸⁰ इत्युच्यते; तत्राह–““प्रतिभास”” इत्यादि । अक्षबुद्धिस्मृत्योः⁴⁸¹ “एकार्थे” एकार्थत्वे सत्यपि भावप्रधानोऽयं निर्देशः । स्मृतिः “प्रतिभासभिदा” अस्पष्टप्रतिभासात् इतरप्रतिभासविशेषषेणार्थ⁴⁸² ““वेत्ति”” इति सम्बन्धः । अत्र दृष्टान्तमाह–““दूरासन्न”” इत्यादि । सुप्रसिद्धो हि दूरासन्नाक्षबुद्धीनां विषयाभेदेऽपि⁴⁸³ स्पष्टेतररूपः प्रतिभासभेदः पादपस्यैकस्यैव⁴⁸⁴ तथाप्रतिभासनात्⁴⁸⁵ ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्याख्यातुमाह–““क्षणिक”” इत्यादि । “क्षणिकौ” च तौ “अक्षज्ञानज्ञेयौ” च तयोर्यथाक्रमं “कार्यकारणत्वनियमे” अभ्युपगम्यमाने “निर्विषयं” निरालम्बनं “प्रत्यक्षं” स्यात् । कुत एतदित्याह–““तद्”” इत्यादि । “तस्य” प्रत्यक्षस्य “कारणं” यद्वस्तु तस्य । कथम्भूतस्य ? “अतीतस्य, तदनात्मकत्वात् । स” प्रत्यक्षविषयोऽ“नात्मा”⁴⁸⁶ स्वत्माऽस्वभावो यस्य तत्तथोक्तं तस्य भावात् । प्रत्यक्षकाले हि सर्वात्मना अस्य¹¹⁶ विनष्टस्य स्वरूपाभावतो न तद्विषयत्वं⁴⁸⁷ घटते । स्वकाले सत्त्वात् तद्विषयत्वम्;⁴⁸⁸ कुतः स्मृतेर्निर्विषयत्वम् ? तदर्थस्यापि⁴⁸⁹ स्वकाले सत्त्वाविशेषात् । एतत्तु⁴⁹⁰ अक्षज्ञानं प्रति⁴⁹¹ अतीतस्य कारणत्वमभ्युपगम्य दूषणमुक्तम् । इदानीं तदनभ्युपगम्य तद्दर्शयन्नाह– ““प्रागभाव”” इत्यादि । तस्माद् विषयाभिमताद् उत्पत्तिसारूप्ये “तदुत्पत्तिसारूप्ये,” का भीतिः⁴⁹² भीभिः [जैनेन्द्रव्या॰ १ । ३ । ३२] इत्यत्र “का” इति योगविभागात्⁴⁹³ सविधिः⁴⁹⁴ । अथवा, तदिति निपातः “तस्माद्” इत्यस्यार्थे वर्त्तते । “तयोरसम्भवात्” कारणात्, “किं” प्रत्यक्षमन्यद्वा “कस्य” प्रत्यक्षाभिमतस्य⁴⁹⁵ अन्यस्य वा विषयस्य “ज्ञानं” “ग्राहकम्” इत्यध्याहारः, “सम्बन्धि⁴⁹⁶ वा”⁴⁹⁷ । कुत एतदित्यत्राह–““प्राग्”” इत्यादि । उत्पत्तेः पूर्वमभावः “प्रागभावः,”⁴⁹⁸ लब्धात्मलाभस्य स्वरूपप्रच्युतिः “प्रध्वंसाभावः,” तयोर“भावाविशेषात्” अभावत्वाऽभेदात्⁴⁹⁹ । अयमभिप्रायः–यदा सति कारणे कार्यं न भवति असति च भवति तदा तद्⁵⁰⁰ आत्मनः⁵⁰¹ कारणाभिमतस्याऽभावं कारणं⁵⁰² सूचयति । तथा⁵⁰³ चाऽनादिभूततत्प्रागभावकालेऽपि⁵⁰⁴ तदभावस्याविशेषात्⁵⁰⁵ कार्योत्पत्तिः स्यात् । अथ कारणप्रध्वंसाभाव एव कार्योत्पादको न तत्प्रागभावः,⁵⁰⁶ अत्राह–““समनन्तर”” इत्यादि । कार्योत्पत्तेः प्रागनन्तरं⁵⁰⁷ जातः कारणप्रध्वंसः “समनन्तरः, इतरः” अनाद्यतीतकाले चिरजातः⁵⁰⁸ तयोः विनाशयोश्चा“विशेषात्⁵⁰⁹ ।” अयमभिप्रायः–यदि अभावत्वाविशेषेऽपि प्रध्वंसाभाव एव कार्योत्पादको न प्रागभावः तर्हि अनाद्यनन्तातीतानागताः⁵¹⁰ प्रध्वंसाभावाः कार्योत्पादकाः स्युः तथा च कार्यस्य अनाद्यनन्तताप्रसक्तिः⁵¹¹ । अथ कारणप्रध्वंस एव कार्योत्पादको नेतरः;⁵¹² न प्रध्वंसस्यैव कारणत्वाभ्युपगमे अस्य परिहारस्याऽनुपपत्तेः । न च प्रागनन्तर एव प्रध्वंसः तज्जनको⁵¹³ नान्य इत्यभिधातव्यम्, देशकालयोरनभ्युपगमे⁵¹⁴ अस्यापि परिहारस्य दुर्घटत्वात् । आनन्तर्यं हि देशकालकृता प्रत्यासत्तिरिति । इतश्च किं कस्य ज्ञानमिति दर्शयन्नाह–ऽ“व्यभिचाराच्च” कारणात् “किं कस्य ज्ञानमिति ?” एतच्च ज्ञानस्य निराकारत्वसिद्धौ⁵¹⁵ प्रपञ्चितमिति नेहोच्यते ।

ननु नैव प्रत्यक्षस्य अन्यस्य वा अतीतोऽन्यो वा भाव⁵¹⁶तो⁵¹⁷ विषयोऽस्ति भिन्नो यस्तूच्यते स व्यवहारेण इत्याशङ्क्याह–““यदि पुनः”” इत्यादि । “यदि पुनः अतीतमर्थं प्रत्यक्षं कथञ्चिद्” व्यवहारेण अन्येन वा प्रकारेण “वेत्ति” विषयीकरोति तदा “स्मृतिः कथं न संविद्यात् “अतीतमर्थम्”” इति सम्बन्धः । परः⁵¹⁸ प्राह–““साक्षात्”” इत्यादि । “साक्षात्” अव्यवधानेन “अतदुत्पत्तेः” अतीतार्थादुत्पत्तरेभावात् स्मृतेः “अताद्रूप्यत्वाच्च” अतीतार्थेन सारूप्यासम्भवाच्च नासौ⁵¹⁹ “तं⁵²⁰⁵²¹ संविद्यात्” इति सम्बन्धः । अत्रोत्तरम् ““इति”” आदि । “इति” एवं “वैयात्यं” वियातस्य दुर्विदग्धस्य भावो “वैयात्यं” परस्य⁵²² । कुत एतदित्याह–““व्यवहित”” इत्यादि । “व्यवहितोऽ”न्तरितो योऽर्थोऽनुभवेन तस्मात् परम्परयोत्पत्तिः स्मृतेः तस्यामपि तस्य व्यवहितस्य “यद्रूपं तस्य अनुकृतेर्दर्शनात् ।” अत्र दृष्टान्तमाह–““दृष्टार्थ”” इत्यादि । जाग्रद्दशायां यो “दृष्टोऽर्थः स दृष्टः, तस्य स्वप्नः तत्रेव तद्वदिति ।”

स्यान्मतम्–प्रत्यक्षस्मरणे नैकार्थे भिन्नप्रतिभासत्वात् रूपादिज्ञानवदित्यत्राह– ““प्रत्यक्ष”” इत्यादि । प्रत्यक्षशब्दस्य अभ्यर्हितत्वात् पूर्वनिपातः । “प्रत्यक्षस्मृत्योः प्रतिभासभेदात्” हेतोः “एकार्थत्वन्न” इति यत् परस्याभिमतं⁵²² “तदनैकान्तिकम्–” अनैकान्तिकहेतुविषयत्वादुपचारेण अनैकान्तिकम् । एतदेव ““दूरासन्न”” इत्यादिना समर्थयते– “दूरासन्ने” च ते “एकार्थप्रत्यक्षे” च तयोः । कथम्भूतयोः ? “भिन्नप्रतिभासयोरपि तदेकार्थविषय्त्वात्” दूरासन्नैकार्थविषयत्वात् । ननु “दूराणामक्षाणाम् अर्थज्ञानमप्रत्यक्षं” प्रत्यक्षन्न भवति । कुतः ? “भ्रान्तेः” अस्पष्टस्य दर्शने स्पष्टस्य प्राप्तेः⁵²³ इति परः⁵²⁴ । अत्रोत्तरमाह ““प्रमाण”” इत्यादि । प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् “अन्यत् प्रमाणं” तज्ज्ञानं⁵²⁵ “स्यात्” अस्पष्टत्वाऽलिङ्गजत्वाभ्यां प्रमाणद्वयानन्तर्भूतत्वात्⁵²⁶ । ननु विसंवादात्तत् प्रमाणमेव न भवति तत्कथं तदन्तरम्⁵²⁷ ? इति चेदत्राह ““नहि”” इत्यादि । “नहि” नैव “तेन” दूराक्षार्थज्ञानेन “अर्थं” वृक्षादि “परिच्छिद्य प्रवृत्तौ” क्रियमाणायां “विसंवादैकान्तः,” अस्पष्टाकारतया विसंवादेऽपि वृक्षाद्याकारतया तदभावात्⁵²⁸ “तदप्रमाणं” तद्दूरार्थज्ञानम् एकान्तेनाप्रमाणं “यतः” स्यात् ।

प्रकृतार्थोपसंहारमाह–““तद्”” इत्यादि । यस्माद् उक्तप्रकारेण प्रत्यक्षवत् स्मृतेर्वस्तुविषयत्वं सिद्धम् “तत्” तस्माद् “अयं” सौगतो व्यवहारी वा⁵²⁹ “शब्दार्थौ” पूर्वदर्शनेन विषयीकृतौ “स्मृत्या” करणभूतया “सङ्कलय्य” प्रत्यभिज्ञाय “सङ्केते” “एवंविधोऽर्थः एवविधशब्दवाच्यः” इति समये सति “पुनः” पश्चाद् व्यवहारकाले “शब्दप्रतिपत्तौ” सत्याम् “अर्थं⁵³⁰ सम्प्रत्येति” विषयीकरोति । ““स्मृत्या सङ्कलय्य”” इत्येतदत्रापि सम्बन्धनीयम् । ननु स्मृत्यादेरवस्तुविषयत्वाद् अवस्तुनि सङ्केतः तत्प्रतिपत्तिश्च; इत्यत्राह–““स्मृति”” इत्यादि । “आदि-” शब्देने तर्कादिपरिग्रहः, तस्यापि न केवलं प्रत्यक्षस्य “परमार्थविषयत्वात्” । ननु परमार्थविषयत्वे शब्दानां न क्वचित् तदभावे⁵³¹ तज्ज्ञानं⁴⁶⁷ स्यादित्यत्राह–““तद्””⁵³² इत्यादि । तस्य शब्दस्य अर्थः “तदर्थः” तस्य “अभावेऽपि” न केवलं भाव एव “शब्दार्थज्ञानं” शब्दस्य कार्यभूतमर्थज्ञानं “जगत्प्रपञ्चस्य प्रकृतिः कारणम्, ईश्वरः कारणं, ब्रह्म कारणम्” इत्यादि । अत्र दृष्टान्तमाह–““प्रत्यक्षवत्”” इति । यथा प्रत्यक्षं द्विचन्द्राद्यर्थाभावेऽपि भवति तथा तद⁵³³पीति⁵³⁴ । कुत एतदिति चेदत्राह–““वस्तुन्यपि”” इत्यादि । अपि शब्दाद् अवस्तुन्यपि “सङ्केतसम्भवात् ।”

ननु यदि अर्थाभावेऽपि तज्ज्ञानं⁴⁶⁷ स्यात् तर्हि सर्वमेव शाब्दज्ञानमप्रमाणं⁵³⁵ स्यात् । प्रयोगः–विवादास्पदीभूतं शब्दार्थज्ञानमप्रमाणं तत्त्वात्⁵³⁶ प्रकृतज्ञा⁵³⁷नवत्⁵³⁸ इत्याशङ्क्याह–

अक्षशब्दा⁵³⁹र्थविज्ञानमविसंवादतः⁵⁴⁰ समम् ।
अस्पष्टं शब्दविज्ञानं प्रमाणमनुमानवत् ॥ ४६ ॥

विवृतिः–तदुत्पत्तिसारूप्यदिलक्षणव्यभिचा⁵⁴¹रेपि⁵⁴² आत्मना यदर्थपरिच्छेदलक्षणं ज्ञानं तत्तस्येति⁵⁴³ सम्बन्धात् । वागर्थज्ञानस्यापि स्वयमविसंवादात् प्रमाणत्वं समक्षवत् । विवक्षाव्यतिरेकेण वाग् अर्थज्ञानं वस्तुतत्त्वं प्रत्याययति अनुमानवत् सम्बन्धनियमाभावात् । वाच्यवाचकलक्षणस्यापि सम्बन्धस्य बहिरर्थप्रतिपत्तिहेतुतोपलब्धेः ।

कारिकार्थ–

“अक्षाणि च शब्दाश्च” तेषाम् “अर्थज्ञानं समम् ।” केन इत्याह “अविसंवादतः,” अविसंवादेन यथा अक्षज्ञानमविसवादकं तथा शब्दार्थज्ञानमपि । अयमभिप्रायः–यथा अक्षज्ञानस्य कस्यचिद्विसंवादिनो दर्शनेऽपि न “सर्वमक्षज्ञानमप्रमाणं तत्त्वात् द्विचन्द्रादिज्ञानवत्” इत्यभिधातुं शक्यम्, तथा शब्दार्थज्ञानमपि । तर्हि प्रत्यक्षात् कोऽस्य विशेषः ? इति चेदत्राह–“अस्पष्टमविशदं शब्दविज्ञानम्,” अक्षज्ञानं तु स्पष्टम् इत्यनयोर्विशेषः । तर्हि तत्प्रमाणं किमिवेति चेदत्राह–“प्रमाणं” शब्दज्ञानम् “अनुमानवत् ।” अत्रापि ““अविसंवादतः”” इति सम्बन्धनीयम् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

ननु चाक्षज्ञानस्य अर्थोत्पत्तिसारूप्यसम्भवात् युक्तमविसंवादकत्वं न शब्दज्ञानस्य तद्विपर्ययात् अतः ““अक्ष”” इत्याद्ययुक्तम्, इत्यारेकादूषणपुरःसरं⁵⁴⁴ कारिकां विवृण्वन्नाह–““तदुत्पत्ति”” इत्यादि । “तस्माद्” अर्थाद् “उत्पत्तिश्च सारूप्यञ्च आदि”र्यस्य तदध्यवसायस्य स तथोक्तः, स एव “लक्षणं” प्रामाण्यस्य अविसंवादस्य⁵⁴⁵ वा तस्य “व्यभिचारेऽपि” तदुत्पत्तेः⁵⁴⁶ चक्षुरादिना, सारूप्यस्य समानार्थसमनन्तरज्ञानेन,⁵⁴⁷ तदध्यवसायस्य⁵⁴⁸ मरीचिकाचक्रे जलदर्शनेन⁵⁴⁵ तत्र जलाध्यवसायहेतुना, तत्त्रितयस्य⁵⁴⁹ शुक्ले शङ्खे पीतज्ञानप्रभवोत्तरपीतज्ञानेन, न केवलमव्यभिचारे । किं जातमित्याह–““यदर्थ”” इत्यादि । उत्तरत्र तच्छब्दद्वयप्रयोगाद् अत्रापि द्वितीयो यच्छब्दो द्रष्टव्यः । ततोऽयमर्थो जातः–यज्ज्ञानं “यदर्थपरिच्छेदलक्षणं” यदर्थग्रहणस्वरूपं “तत्” ज्ञानं “तस्य” अर्थस्य । एतदुक्तं भवति–तत्र⁵⁵⁰ यया प्रत्यासत्त्या सत्त्वाविशेषेऽपि⁵⁵¹ किञ्चित् कस्यचित् कारणं न सर्व सर्वस्य, कारणत्वाविशेषेऽपि च कस्यचित् किञ्चिदाकारमात्मसात्करोति, तदविशेषेऽपि⁵⁵² च किञ्चिद्व्यवस्यति तया तदुत्पत्त्यादिरहितमपि तत्परिच्छेदवत् इति । एवं तद्व्यभिचारेऽपि ज्ञानार्थयोः “सम्बन्धात् वागर्थज्ञानस्यापि” न केवलमन्यस्य “स्ययम्” आत्मना “अविसंवादात् प्रमाणत्वं समक्षवत्” प्रत्यक्षवत् । ननु भवतु तत्प्रमाणं किन्तु विवक्षायामेव, इत्यत्राह–““विवक्षा”” इत्यादि । “विवक्षाव्यतिरेकेण” यद्वाह्यं “वस्तुतत्त्वम्” अर्थस्वरूपं तत् “प्रत्याययति” गमयति । किं तदित्याह–“वागर्थज्ञानम्,” वचः कार्यभूतमर्थज्ञानम् । किमिव ? इत्याह–“अनुमानवत् ।” यथा अनुमानं विवक्षाव्यतिरिक्तमर्थ गमयति तथा वागर्थज्ञानमपि । कुत एतत् ? इत्याह–“सम्बन्धनियमाभावात्⁵⁵³ ।” विवक्षायामेव न बहिरर्थे तस्य सम्बन्धः इति यो नियमः तस्याऽसम्भवात् । अथवा, तादात्म्यतदुत्पत्तिरूप एव सम्बन्धः नापरः इति यः “सम्बन्धनियमः तस्याऽभावात्⁵⁵⁴ ।” कुत एतदित्यत्राह–““वाच्य”” इत्यादि । न केवलमन्यस्य अपि तु “वाच्यवाचकलक्षणस्यापि सम्बन्धस्य⁵⁵⁵ बहिरर्थप्रतिपत्तिहेतुतोपलब्धेः⁵⁵⁶ ।” अयमभिप्रायः-अन्योऽपि⁵⁵⁷ सम्बन्धस्तत्प्रतीतिं कुर्वन् उपलभ्यमान एव “अस्ति” इत्युच्यते नान्यथाऽतिप्रसङ्गात्, तथा प्रकृतस्याप्युपलभ्यमानत्वे⁵⁵⁸ अस्तित्वमस्तु⁵⁵⁹ इति । समर्थितञ्चास्यास्तित्वं⁵⁶⁰ ““प्रमाणं श्रुतमर्थेषु”” [लघी॰ का॰ २६] इत्यत्र प्रपञ्चतः इत्यलं पुनः प्रसङ्गेन ।

ननु कालादीनां ग्राहकप्रमाणाभावतोऽभावात्, सतामप्यभेदात्⁵⁶¹ । अन्यतः कालभेदात्तद्भेदे अनवस्था स्यात् । अर्थभेदात्तद्भेदे अन्योन्याश्रयः⁵⁶² । ततोऽयुक्तमुक्तम्–““कालकारक”” इत्यादि; इत्याशङ्क्याह–

कालादिलक्षणं⁵⁶³ न्यक्षेणान्यत्रेक्ष्यं परीक्षितम् ।
द्रव्यपर्यायसामान्यविशेषात्मार्थनिष्ठितम्⁵⁶⁴ ॥ ४७ ॥

विवृतिः–नह्येकान्ते वर्त्तनालक्षणं⁵⁶⁵ कालस्य सम्भवति, भूतभविष्यद्वर्त्तमानप्रभेदो यतः स्यात्, तदर्थक्रियानुपपत्तेः । न च द्रव्यं शक्तिः⁵⁶⁶ तदुभयं वेति⁵⁶⁷ कारकलक्षणं⁵⁶⁸ शक्तिशक्तिमतोर्व्यतिरेकैकान्ते सम्बन्धासिद्धिः अनवस्थानुषङ्गात् । तदव्यतिरेकैकान्ते “शक्तिःशक्तिमत्”⁵⁶⁹ इति रिक्ता वाचोयुक्तिः । तन्नैकान्ते षट्कारकी व्यवतिष्ठते । कुतः पुनः स्त्यायत्यस्यां⁵⁷⁰ गर्भ इति स्त्री, प्रसूते स्वान् पर्यायान् इति पुमान् तदुभयात्यये⁵⁷¹ नपुंसकम्ऽ इति शब्दार्थप्रत्ययानामन्यतमस्यापि लिङ्गव्यवस्था ? तथा एकस्यार्थस्य “इन्दनादिन्द्रः, शकनात् शक्रः, पुरन्दारयतीति पुरन्दरः” इति पर्यायभेदाद् भिन्नार्थता तद्वाचिनां शब्दानां न सम्भवत्येव व्यतिरेकेतरैकान्तयोः⁵⁷² तत्र विरोधात् । तत एव क्रियाकारकयोः तत्रासम्भवो विज्ञेयः । तदनेकान्तसिद्धिः विधिप्रतिषेधाम्यां तदर्थाभिधानात् । नाभावैकान्तः, कुतः तदभिधानलिङ्गाद्यसम्भवोपालम्भः स्याद्वादमनुवर्त्तेत ?

कारिकाविवरणम्–

“काल आदि”र्यस्य कारकादेः स तथोक्तः तस्य “लक्षणं” स्वरूपं प्रमाणं वा “अन्यत्र” तत्त्वार्थभाष्यादौ “परीक्षितं” विचारितम् “ईक्ष्यम्” अन्वेष्यम्⁵⁷³ “न्यक्षेण” आत्मना, “निश्चितः पूर्वं प्रमाणेन व्यवस्थापितोऽक्षो न्यक्षः”⁵⁷⁴ इति व्युत्पत्तेः । “न्यक्षेण” विस्तरेण इति वा । कथम्भूतं तत् तेनेक्ष्यम् इत्याह““द्रव्य”” इत्यादि । “द्रव्यम्” ऊर्ध्वतासामान्यं तस्य सहक्रमभुवो विवर्त्ताः “पर्यायाः,” सदृशपरिणामः “सामान्यम्,” विसदृशपरिणामो “विशेषः” ते एव “आत्मा” यस्या“र्थस्य” तत्र “निष्ठितम्” तदात्मकमिति यावत् । ततो निराकृतमेतत्–कालादेः स्वयमभेदात् कथं तद्भेदात् कश्चिदर्थभदेकृत् [ ] इति । सहकार्युपादानसन्तानवद् अन्योन्यं कालादीनाम् अन्यथाभावविवर्त्ताविरोधात् । यदि चावा, अन्यार्थपरिणतिः कालापेक्षा कालपरिणतिस्तु स्वरूपापेक्षा, यथा घटादिप्रकाशः प्रदीपनिबन्धनः प्रदीपप्रकाशस्तु स्वनिबन्धन इति, अतः अनवस्थाऽन्योन्याश्रयासम्भवः । अथवा, तदर्थेन लिङ्गभूतेन निष्ठा स्वरूपव्यवस्थितिर्ज्ञाता⁵⁷⁵ अस्येति तन्निष्ठितं तल्लक्षणम् तत्प्रमाणकम् इत्यर्थः । तथाहि–अयं तदर्थः अस्मात् पूर्वं पश्चात् अनेन सह वा भवतीति⁵⁷⁶ प्रतीतिः तदर्थव्यतिरिक्तार्थपूर्विका, पूर्वापरादिप्रतीतित्वात्, अयं तदर्थोऽस्मात्पूर्वदेशः अयमपरो देश इत्यादिप्रतीतिवत् । यश्चासौ तत्कारणं⁵⁷⁷ स काल इति । एवं कारकादावपि योज्यम् । तथाहि–“करोति क्रियते” इत्यादिप्रतीतिः विभिन्नशक्तिकार्थनिबन्धना,⁵⁷⁸ विलक्षणप्रतीतित्वात्, जलानलप्रतीतिवत् । तथा, “देवदत्तो देवदत्ता” इत्यादिप्रतीतिः विभिन्नस्वरूपार्थनिबन्धना, विशिष्टप्रतीतित्वात्, घटपटप्रतीतिवत् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां व्यतिरेकमुखेन व्याचष्टे–““नह्येकान्त”” इत्यादिना⁵⁷⁹ । हिर्यस्मात् “न” क्षणिका“द्येकान्ते वर्त्तना”⁵⁸⁰ स्वयं त्रिकालगोचरैः पर्यायैः वर्त्तमानान् भावान् प्रति प्रयोजकत्वं “लक्षणं कालस्य सम्भवति यतो” लक्षणात् “भूतभविष्यद्वर्त्तमानप्रभेदः” कालादेः “स्यात् । “यतः”” इति आक्षेपे वा, “यतः” तत्प्रभेदः “स्यात्,” नैव स्यात् । कुत एतदित्याह–““तदर्थ”” इत्यादि । या भूताद्य“र्थस्य क्रिया” निष्पत्तिः “तस्या अनुपपत्तेः “एकान्ते”” इति सम्बन्धः । यथा च एकान्ते कालस्य अतीताद्यर्थक्रियानुपपत्तिः तथा कालपरीक्षावसरे⁵⁸¹ विशेषतश्चिन्तितम् ।

एवं कालस्य एकान्ते लक्षणं⁵⁸² वर्त्तमानान् भावान् प्रति प्रयोजकत्व निराकृत्य कारकस्य तन्निराकुर्वन्नाह–““नच”” इत्यादि । “नच” नापि “कारकलक्षणम् ।” किन्तदित्याह– ““द्रव्यं शक्तिः तदुभयं वा””⁶⁵ इत्येतत्, ““एकान्ते तदर्थक्रियानुपपत्तेः”” इत्येतदत्रापि सम्बन्धनीयम् । दूषणान्तरमाह–““शक्ति”” इत्यादि । “शक्तिशक्तिमतोः व्यतिरेकैकान्ते” अङ्गीक्रियमाणे “सम्बन्धासिद्धिः”⁵⁸³ सह्यविन्ध्यवत् । अथ तदेकान्तेऽपि राजपुरुषवद् उपकार्योपकारकभावात् सम्बन्धसिद्धिरिष्यते,⁵⁸⁴ अत्राह–“अनवस्थानुषङ्गात्” इति । अत्रायमभिप्रायः–यथा राजपुरुषयोरन्योन्यमुपकार्योपकारकभावः तथा चेत् शक्तितद्वतोस्तद्भावः⁵⁸⁵ तदा तत्र प्रत्येकम् अपरा शक्तिः कल्पनीया तत्राप्येवं चोद्यमित्यनवस्था । एतेन अनयोः⁵⁸⁶ समवायः विशेषणीभावः अन्यो वा भिन्नः सम्बन्धः चिन्तितः । तयोरभेदैकान्त दूषयन्नाह–““तदव्यतिरेकैकान्ते”” इत्यादि । “तयोः” शक्तिशक्तिमतोः “अव्यतिरेकैकान्ते” अभेदैकान्ते अङ्गीक्रियमाणे ““शक्तिः शक्तिमत्” इति” एव या परस्य “वाचोयुक्तिः” वचनोपपत्तिः सा “रिक्ता” निरर्थिका । तस्मिन् सति शक्तिरेव स्यात्, न च सा⁵⁸⁷ परस्य⁵⁸⁸ निराधारा युक्ता द्रव्यादिकल्पनावैफल्यप्रसङ्गात् । शक्तिमदेव वा स्यात्, तदपि⁵⁸⁹ शक्त्यभावेऽनुपपन्नम् । न च द्रव्यादिकमेव शक्तिरित्यभिधातव्यम्, शक्तिपरीक्षायां⁵⁹⁰ तस्या⁵⁹¹ ततो⁵⁹² व्यतिरिक्तायाः प्रसाधितत्वात् ।

प्रकृतमुपसंहरन्नाह–““तद्”” इत्यादि । यतो भेदाभेदैकान्ते शक्तिशक्तिमद्भावो नोपपद्यते ““तत्”” तस्मात् “नैकान्ते षट्कार”⁵⁹³“की”⁵⁹⁴ कर्त्रादीनां षण्णा कारकाणां समाहारो व्यवतिष्ठेत, कारकाभावे तत्समाहाराभावात् इत्यभिप्रायः । तथा अन्यच्च यत्प्राप्त त§दाह–““कुतः”” इत्यादिना । “कुतः” ? न कुतश्चित् । “पुनः” इति दूषणान्तरसूचनार्थः । “लिङ्गव्यवस्था” लिङ्गानां स्त्रीत्वादीनां स्थितिः । कस्य सा न ? इत्यत्राह–“अन्यतमस्यापि” । केषामन्यतमस्य ? इत्याह–“शब्दार्थप्रत्ययानाम् ।” वैयाकरणैर्यथासम्भव तेषामेव त्रयाणां लिङ्गव्यवस्थोपगमात् । ननु यदि कारकव्यवस्था नास्ति किमायात लिङ्गाव्यवस्थाया येन सापि न स्यात् ? इत्याह–““स्त्यायति””⁵⁹⁵ इत्यादि । “स्त्यायति” सङ्घातीभवति “अस्यां गर्भ इति स्त्री । प्रतूते” जनयति “स्वान्” आत्मीयान् “पर्यायान् इति पुमान् । तदुभयात्यये” स्त्यानप्रसवनोभयाभावे “नपुंसकमिति ।” एव या “व्यवस्था,” सा “कुतः” ? लिङ्गव्यवस्थायाः कारकनिबन्धनत्वेन तदभावेऽभावादिति मन्यते । अत्रैव एकान्ते ⁵⁹⁶ दूषणान्तरमाह–““तथा”” इत्यादिना । “तथा” तेन कारकाभावप्रकारेण “एकस्य” अभिन्नस्य अर्थस्य सुरपतिलक्षणस्य ““इन्दनाद् इन्द्रः” “शकनात् शक्रः” “पुरन्दारयति इति पुरन्दरः”” इत्येवं “पर्यायभेदात्” इन्दनादिपरिणामभेदात् । अथवा, इन्द्रादिशब्दपर्यायभेदात् सकाशात् तद्भेदञ्चाश्रित्य⁵⁹⁷ यासौ परेणाभ्युपगता⁵⁹⁸ । का ? इत्याह–“भिन्नार्थता” नानार्थता । केषाम् ? इत्याह–“तद्वाचिनाम्” एकार्थवाचिनां “शब्दानाम्” इन्द्राद्यभिधानानाम् । सा किम् ? इत्याह–“न सम्भवत्येव,”⁵⁹⁹ मनागपि तत्सम्भवो नास्ति इत्येवकारार्थः । कुत एतदित्यत्राह–““व्यतिरेक””⁶⁰⁰ इत्यादि । यः सुरपतिलक्षण एकार्थः यश्च शकनादिः तयोः परस्परं⁶⁰¹ “व्यतिरेकैकान्तः” भेदैकान्तः यश्च “इतरैकान्तः” अभेदैकान्तः तयोः “तत्रै”कान्ते “विरोधात् ।” व्यतिरेकैकान्ते हि सम्बन्धासिद्धेरनवस्थानुषङ्गाच्च विरोधः⁶⁰² सिद्धः । इतरैकान्ते⁶⁰³ च इन्दनादेः एकत्वसिद्धेः⁶⁰⁴ स⁶⁰⁵ सिद्ध इति । ननु न द्रव्यं नापि शक्तिस्तदुभयं वा कारकलक्षणम्, किन्तु क्रिया⁶⁰⁶विष्टं⁶⁰⁷ द्रव्यं कारकम्; इति चेदत्राह–““तत एव”” इत्यादि । ““तत एव”” अनन्तरोक्तविरोधादेव “क्रियाकारकयोः” क्रिया अधिश्रयणादिलक्षणा,⁶⁰⁸ कारकं कर्त्रादि, तयोः “तत्र” मिथ्यैकान्ते “असम्भवो विज्ञेयः ।”

उपसंहारमाह–““तद्”” इत्यादि । यस्माद् एकान्ते⁶⁰⁹ कालकारकलक्षणं नोपपद्यते तत् तस्माद् “अनेकान्तसिद्धिः” तत्रैव अस्योपपत्तेः । काभ्यां तत्सिद्धिः ? इत्याह–“विधिप्रतिषेधाभ्याम्,” स्वपररूपादिचतुष्टयापेक्षसदसत्त्वाभ्याम् । समर्थितञ्चैतद् अनेकान्तसिद्ध्यवसरे⁶¹⁰ इत्यलमतिप्रसङ्गेन । ननु एकान्तव्यतिरिक्तस्य⁶¹¹ शब्दार्थस्यासम्भवात् सर्वत्र लिङ्गाद्यसम्भवो भवतः स्यादिति चेदत्राह–““तद्”” इत्यादि । “तस्य”⁶¹² अनेकान्तरूपस्य “अर्थस्य अभिधानात्” प्रतिपादनात् । अत्रापि⁶¹³ ““विधिप्रतिषेधाभ्याम्””⁶¹⁴ इति सम्बन्धनीयम् । कुतः ? न कुतश्चित् “तदभिधानलिङ्गाद्यसम्भवोपालम्भः,⁶¹⁵ तस्य” अनेकान्तार्थस्य “अभिधानं” प्रतिपादकं वचनं तस्य “लिङ्गादिः,” आदिशब्दात् वचनादिपरिग्रहः “तस्याऽसम्भवः,” स एव “उपालम्भः कुतः” न कुतश्चित् “स्याद्वादम्” अनेकान्तवादम् “अनुवर्त्तेन” यायात् । ननु सर्वथा भावानामभावात् तदर्थाभिधानमसिद्धम् इत्यत्राह–“नाभावैकान्तः” शून्यतैकान्तः । यथा चासौ नास्ति तथा विषयपरिच्छेदे³⁸³ व्यासतश्चिन्तितम् ।

यतश्च अनेकान्ते⁶¹⁶ तदुपालम्भाभावः अतः–⁶¹⁷

एकस्यानेकसामग्रीसन्निपातात्⁶¹⁸ प्रतिक्षणम् ।
षट्कारकी प्रकल्पेत⁶¹⁹ तथा कालादिभेदतः ॥ ४८ ॥

विवृतिः–प्रतिक्षणं प्रत्यर्थं च नानासामग्रीसन्निपातात् षट्कारकीसम्भवेऽपि यथैकं⁶²⁰ स्वलक्षणं स्वभावकार्यभेदानां तदभेदकत्वात् तथा कालादिभेदेऽपि । तत्प्रतिक्षेपो दुर्नयः⁶²¹ तदपेक्षो नयः, स्वार्थप्राधान्येऽपि तद्गुणत्वात् । तदुभयात्मार्थज्ञानं⁶²² प्रमाणम् ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“एकस्य” वस्तुनः, अपिशब्दोऽत्र द्रष्टव्यः ततोऽनेकस्यापि “प्रकल्पेत⁶¹⁹ ।” का ? इत्याह–“षट्कारकी ।” कुत इत्याह–“अनेकसामग्रीसन्निपातात् अनेका” नाना या “सामग्री” अनेककार्योत्पादककारणसमग्रता तस्याः “सन्निपातात् ।” कथं प्रकल्पेत⁶²³ इत्याह–“प्रतिक्षणं,”⁶²⁴ क्षणं क्षणं प्रति “प्रतिक्षणं”⁶²⁵ यथाभवति तथा प्रकल्पेत⁶²⁶ । तथाहि–यदैव चक्रादिसन्निधानात् घटस्य करणाद् देवदत्तः कर्त्ता तदैव प्रत्यक्षदेशादिसामग्रीसन्निधानात् स एव कर्म, अन्यकर्मापेक्षया करणम्, तस्मै दीयमानद्रव्याद्यपेक्षया⁶²⁷ सम्प्रदानम्, तस्माद् आकृष्यमाणभावापेक्षया अपादानम्, तत्र स्थाप्यमानार्थापेक्षया अधिकरणमिति । “तथा” तेन प्रकारेण “कालादिभेदतः” काल आदिर्यस्य देशादेः स तथोक्तः तद्भेदत⁶²⁸ ““एकस्य षट्कारकी प्रकल्पेत””⁶²³ इति सम्बन्धः । तद्यथा आसीद् देवदत्त कर्त्रादिस्वभावो भवति भविष्यति वा । एवमन्यत्रापि योज्यम् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकार्थं दर्शयन् अत्र⁶²⁹ सुनयदुर्नयभेदं दर्शयति–““प्रतिक्षणम्”” इत्यादिना । क्षणं क्षणं⁶³⁰ प्रति “प्रतिक्षणम्,” अर्थमर्थ प्रति “प्रत्यर्थञ्च नानासामग्रीसन्निपातात् षट्कारकीसम्भवेऽपि तत्प्रतिक्षेपः तस्याः”⁶³¹ षट्कारक्याः “प्रतिक्षेपो” निरासः “दुर्नयः ।” कथं तत्सम्भवः ? इत्यत्राह–“यथैकं स्वलक्षणम्, यथा एकं स्वलक्षणं” व्यवस्थितं तथा⁶³²⁶³³ यथा⁶³⁴ भवति तथा तत्सम्भवेऽपि⁶³⁵ इति । नन्वेकस्य स्वलक्षणस्य अनेकस्य⁶³⁶ स्वभावस्य कार्यस्य च सम्भवे तद्वदन्यत्रापि तत्सम्भवः⁶³⁷ स्यात्, नचासावस्ति, तत्सम्भवे⁶³⁸ तस्यावश्यं¹¹⁶ भेदात् इत्यत्राह–““स्वभाव”” इत्यादि । “स्वभावभेदानां कार्यभेदानाञ्च तदभेदकत्वात्” स्वलक्षणाभेदकत्वात् । न खलु सजातीयेतरकार्यभेदे तत्कारणस्वभावभेदे⁶³⁹ वा स्वलक्षणस्य भेदोऽस्ति । एवं कालादिभेदे षट्कारकीसम्भवेऽपि तन्निरासो दुर्नयः इति दर्शयन्नाह–““तथा””⁶⁴⁰ इत्यादि । यथा सामग्रीभेदे एकस्य षट्कारकीसम्भवेऽपि तन्निरासो⁶⁴¹ दुर्नयः, “तथा कालादिभेदेऽपि “षट्कारकीसम्भवेऽपि”” इति सम्बन्धः । अत्रापि ““स्वभाव”” इत्यादि अपेक्ष्यम् । कस्तर्हि नयः ? इत्यत्राह–““तदपेक्षो नयः”” इति । “तस्यां” षट्कारक्याम् “अपेक्षा” यस्य असौ “नयः ।” कुतः स नयः ? इत्यत्राह–““स्वार्थ”” इत्यादि । “स्वः” विषयीक्रियमाणो यो“ऽर्थः” तस्य “प्राधान्येऽपि तद्गुणत्वाद्” अविवक्षितधर्माणामप्रतिक्षेपेण गुणीभूतत्वात् । यदि एवंविधो नयो भवति, प्रमाणं तर्हि कीदृशम् ? इत्याह–““तद्”” इत्यादि । “तद्”⁶⁴² अगुणीभूतं विवक्षिताविवक्षितधर्मो“भयम् आत्मा” यस्य “अर्थस्य”⁶⁴³ तस्य “ज्ञानं प्रमाणम् ।” अनेन प्रमाणनयैरधिगमः [तत्त्वार्थसू॰ १ । ६] इत्येतत् सङ्गृहीतम् ।

ननु⁶⁴⁴ नयः सर्वोऽपि मानसो विकल्पः, विकल्पश्च निर्विषय एव तत्त्वात्⁶⁴⁵ प्रधानदिविकल्पवत्, तत्कथं तेन⁶⁴⁶ कस्यचिदधिगमः स्यात् ? इत्याशङ्क्य “विकल्पत्वात्” इत्यस्य हेतोः तर्कादिना अनैकान्तिकत्वं दर्शयन्नाह–

व्याप्तिं⁶⁴⁷ साध्येन हेतोः स्फुटयति न विना चिन्तयैकत्र दृष्टिः,
सकल्येनैष तर्कोऽनधिगतविषयः तत्कृतार्थैकदेशे ।
प्रामाण्ये चानुमायाः⁶⁴⁸ स्मरणमधिगतार्थाविसंवादि⁶⁴⁹ सर्वम्,
सञ्ज्ञानञ्च प्रमाणं समधिगतिरतः सप्तधाख्यैर्नयोघैः⁶⁵⁰ ॥ ४९ ॥

नो विवृति ड़ोर् थिस् वेर्सेस्

कारिकाव्याख्यानम्–

“व्याप्तिम्” अविनाभावं “हेतोः” लिङ्गस्य “साध्येन” लिङ्गिना सह “स्फुटयति” प्रकाशयति “न,” काऽसौ ? “दृष्टिः” दर्शनम् “एकत्र” एकस्मिन् देशे, उपलक्षणमेतत् तेन “एकदा च⁶⁵¹ या दृष्टिः” इति गृह्यते । सकलदृष्टिरेव स्फुटयति, तत्र⁶⁵² च अनुमानमनर्थकमित्यभिप्रायः । केन विना इत्याह–“विना चिन्तया,” तया सहिता तु स्फुटयति । अत सा⁶⁵³ प्रमाणान्तर स्यादिति भाव । कथ तया विना⁶⁵⁴ सा⁶⁵³ तां⁶⁵⁵ न स्फुटयति इत्याह–“साकल्येन” सामस्त्येन । देशतस्तु यदि स्फुटयति तदा स्फुटयतु, किन्तु तथाऽनुमानानुदयः⁶⁵⁶ । कस्तर्हि साकल्येन तां⁶⁵⁵ स्फुटयति ? इत्याह–““एषः”” इत्यादि । “एषः” प्रतिप्राणिस्वसवेदन-प्रत्यक्षप्रसिद्ध “तर्कः” मानसोऽस्पष्टविकल्पः । कथम्भूतः ? इत्याह–“अनधिगतविषयः” अनधिगतः प्रमाणान्तरेणाऽपरिच्छिन्नः विषयो यस्य स तथोक्तः । स किम् ? इत्याह–“सञ्ज्ञानमेव, च” शब्दः एवकारार्थः, अत एव “प्रमाणम् ।” यथा चासौ⁶⁵⁷ साकल्येन व्याप्तिप्रकाशकः अनधिगतविषयः सज्ञानञ्च ⁶⁵⁸ भवति तथा व्यप्तिज्ञानपरीक्षायां⁶⁵⁹ प्रपञ्चतः प्ररूपितमित्यलमतिप्रसङ्गेन⁶⁶⁰ । ततः सिद्धम्– नयस्य निर्विषयत्वे साध्ये “विकल्पत्वात्” इत्यस्य हेतोः तर्केण अनैकान्तिकत्वम् । तथा स्मरणेन च,⁶⁶¹ इत्याह–““स्मरणम्”” इत्यादि । “स्मरणं सर्वं सञ्ज्ञानं “प्रमाणम्”” इति सम्बन्धः । कथम्भूतम् ? इत्याह–“अधिगतार्थाविसंवादि,” स्वयं स्मरणेन अधिगतो योऽर्थः तदविसंवादि, यदि वा, प्रमाणान्तरेण “अधिगतार्थाविसंवादि ।” कस्मिन् सति ? इत्याह–“प्रामाण्ये” सति । कस्याः ? “अनुमायाः ।” क्व ? इत्याह– ““तत्कृत”” इत्यादि । “तेन” तर्केण “कृतो” निश्चितोऽ“र्थः” अविनाभावलक्षणः तस्य आधारभूते एकदेशेऽपि साध्यस्वरूपे, “च” शब्दो भिन्नप्रक्रमः⁶⁶² अपिशब्दार्थः । ततः किं जातम् ? इत्याह–““समधिगतिः””⁶⁶³ इत्यादि । “अतः” अस्मात् नयानां निर्विषयत्वप्रसाधकहेतोः तर्कस्मृत्यनुमानज्ञानैः व्यभिचारित्वलक्षणात् न्यायात् “समधिगतिः” जीवाद्यर्थानां “सप्तधाख्यैः नयौधैः ।”

तैश्च⁶⁶⁴ तेषां⁶⁶⁵ समधिगतौ सत्यां यज्जातं तद्दर्शयति–

सर्वज्ञाय⁶⁶⁶ निरस्तबाधकधिये स्याद्वादिने ते नम–
स्तात्प्रत्यक्षमलक्षयन् स्वमतमभ्यस्याप्यनेकान्तभाक् ।
तत्त्वं शक्यपरीक्षणं सकलविन्नैकान्तवादी ततः,
प्रेक्षावानकलङ्क⁶⁶⁷ याति शरणं त्वामेव वीरं जिनम्⁶⁶⁸⁶⁶⁹ ॥ ५० ॥

नो विवृति ड़ोर् थिस् वेर्सेस्

कारिकार्थ–

“ततः” तस्याः समधिगतेः सकाशात् “एकान्तवादी” सुगतादिः “सकलवित्” सर्वज्ञो “नेति” “ज्ञायते” इत्यध्याहारः । किं कुर्वन् ? “अलक्षयन्,” अनिश्चिन्वन् । किम् इत्याह–“तत्त्वं” जीवादि । कथम्भूतम् ? इत्याह“अनेकान्तभाक्” अनेकान्तात्मकम् । पुनरपि कथम्भूतम् ? इत्याह–“शक्यपरीक्षणम्,” अपिशब्दोऽत्र द्रष्टव्यः । “शक्यं परीक्षणं” संशयादिव्यवच्छेदेन⁶⁷⁰ स्वरूपविवेचनं यस्य तत् तथोक्तम् । तदपि पृथग्जनलक्ष्यमपि इत्यर्थः । पुनरपि कथम्भूतम् ? “प्रत्यक्षम्,” प्रत्यक्षग्राह्यमपि, अत्रापि अपिशब्दो द्रष्टव्यः । किं कृत्वाऽलक्षयन् ? इत्याह“अभ्यस्य,” किम् इत्याह–“स्वमतम्,” एकान्तम्, अथवा सुष्ठु अमतमज्ञानं क्षणिकनिरंशतत्त्वम् । अनेन जीवादितत्त्वालक्षणे कारणमुक्तम् । ननु तल्लक्षणे किं प्रयोजनम् ? इति चेदत्राह–“प्रेक्षावान्” इत्यादि । अत्रापि ““ततः”” इत्येतदपेक्ष्यम्,⁶⁷¹ ततोऽयमर्थः⁶⁷² सिद्धः–“ततः”⁶⁷³ तज्ज्ञानात् “प्रेक्षावान्” परीक्षको⁶⁷⁴ लोकः “अकलङ्कः” निर्दोषः अतत्त्वाभ्यासरहितः । “त्वामेव याति शरणम् ।” किंविशिष्टं त्वाम्⁶⁷⁵ ? “वीरम्,” वीरनामानम् अन्तिम⁶⁷⁶ तीर्थकरदेवम् । यदि वा, विशिष्टाम् अन्यजनासाधारणाम् ईम् अन्तरङ्गबहिरङ्गलक्षणां श्रिय रातीति “वीरः” तीर्थकरसमुदयः⁶⁷⁷ तम् । पुनरपि कथम्भूतम् ? “जिनम्,” संसारसमुद्रावर्त्तपरिभ्रामककर्मचक्रोन्मूलकम् । न केवलं त्वामुक्तविशेषणं शरणमेव यात्ययं प्रेक्षावान् जनः, किन्तु नमस्करोति च । केन विशेषणेन ? इत्याह–“सर्वज्ञाय” सकलविदे । कथम्भूताय ? इत्याह–“निरस्तबाधकधिये,” निरस्ता बाधकानाम् एकान्तवादिनां धीर्येन । यदि वा, “निरस्तं बाधकं” यस्याः सा तथाविधा “धी”र्यस्य “निरस्ता” वा “बाधिका धी”र्यस्य तस्मै । पुनरपि कथम्भूताय ? “स्याद्वादिने⁶⁷⁸ ते” तुभ्यं “नमः स्तात्” नमस्कारोऽस्तु इति । “अकलङ्काय वीराय जिनाय” इति विभक्तिपरिणामेन उत्तरं⁶⁷⁹ पदत्रय योज्यमिति ।

स्याद्वादोग्ररवेरशेषविषयप्रद्योतिनो देशतः,
तद्रूपप्रतिरूपणाय गदिताः सप्तैव ते सन्नयाः ।
किं भास्वान्निखिलप्रकाशनपटुर्बालाग्रमप्युच्चकैः,
शक्तो द्योतयितुं विनोन्नतकरैर्निर्मूल्य बाढ तमः ? ॥ छ ॥

इति⁶⁸⁰ प्रभाचन्द्रविरचिते न्यायकुमुदचन्द्रे लघीयस्त्रयालङ्कारे पञ्चमः परिच्छेदः⁶⁸¹ ॥ छ ॥

एवं प्रकान्तप्रत्यक्षादिपरिच्छेदपञ्चमो⁶⁸² नयप्रवेशो द्वितीयपरिच्छेदः समाप्तः ।