०४ आगमपरिच्छेदः

मानस्य ↩︎

“–त्वेन सिद्धविज्ञा–” [ब॰] । ↩︎

स्याद् भवेत् । किम् ? प्रत्यक्षाभ प्रत्यक्षप्रमाणाभासमित्यर्थ । अक्षमिन्द्रियानिन्द्रिय प्रति नियत प्रत्यक्ष ज्ञानमात्रम् तदिवाभातीति व्युत्पत्ते । किं विशिष्टम् ? तैमिरादिक तिमिरादागत तैमिर तदादिर्यस्य आशुभ्रमणादे तथोक्तम् । तत् किं स्यात् ? प्रमाण भवति । कथम् ? कथञ्चित् भावप्रमेयापेक्षया द्रव्यापेक्षया वा, न सर्वथा प्रमाणाभासमेव, बहिरर्थाकारविषय एव ज्ञानस्य विसवादात् स्वरूपापेक्षया तस्याविसवादात् । अत्राविनाभाव दर्शयति यदित्यादि । यज्ज्ञान यथैव यावद्विषयावबोधनप्रकारेण अविसवादि, विसंवादो गृहीतार्थव्यभिचार तद्रहितमविसवादि, तज्ज्ञान तथा तावद्विषयावबोधन- प्रकारेण प्रमाण मतमिष्ट परीक्षकैरिति । तथाहि–सर्व मशयादिक प्रमाणाभास स्वरूपापेक्षया द्रव्यापेक्षया वा प्रमाण भवति तत्रविसवादित्वात्, यद्यप्राविसवादि तत्तत्र प्रमाण यथा रसे रसज्ञानम्, अविसवादि च सशयादिक स्वरूपे द्रव्यरूपादौ वा, ततस्तत्र कथञ्चित्प्रमाणमिति । विसवाद एव खल्वप्रामाण्यनिबन्धनम् अविसवादश्च प्रामाण्यनिबन्धनमिति न्यायम्य सकलवादिसम्मतत्वात् सर्वथा प्रमाणाभासस्य न्यायशून्यत्वात् । “बहि प्रमेयापेक्षाया प्रमाण तत्रिभञ्च ते” [आप्तमी॰ श्लो॰ ८३] इति वचनात् । न हि ज्ञान स्वरूपे विसवादि तस्याहम्प्रत्ययसिद्धत्वात् । प्रसिद्धे च विषये प्रवर्तमान कथमप्रमाण स्यादिति । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ ४२ ।] अस्या कारिकाया यद्दिग्नानादिना तैमिरादिक प्रत्यक्षाभासमुक्तम्, तस्य कथञ्चिदेव प्रत्यक्षाभासता दर्शयति । दिग्नागादे प्रत्यक्षाभस्वरूपप्रदर्शका ग्रन्थास्त्वित्यम्–भ्रान्तिस्मवृतिसज्ज्ञानमनुमानानुमानिकम् । स्मरणञ्चाभिलापश्चेत्यक्षाभास सतैमिरम् ॥ अथ मरीचिकादिषु जलादिकल्पनात् भ्रमज्ञान प्रत्यक्षाभासम् । सवृतिसत्य हि स्वस्मिन् अर्थान्तरमारोप्य तत्स्वरूपकल्पनात् प्रत्यक्षाभासम् । अनुमान तत्फलञ्च पूर्वानुभवकल्पनान्न प्रत्यक्षम् । – [प्रमाणमसु॰, वृ॰ १ । ८ ।] त्रिविध कल्पनाज्ञानमाश्रयोपप्लवोद्भवम् । अविकल्पकमेकञ्च प्रत्यक्षाभ चतुर्विधम् ॥ त्रिविध कल्पनाज्ञान प्रत्यक्षाभम्–मरीचिकाया जलाध्यवसायि भ्रान्तिज्ञानम् । सवृती विसवादिव्यवसायसावृतज्ञानम्, पूर्वदृष्टैकत्वकल्पनाप्रवृत्त लिङ्गानुमेयादिज्ञानम् । अविकल्पकञ्चैक प्रत्यक्षाभासम्, कीदृशम् ? आश्रयस्य इन्द्रियस्य उपप्लवस्तिमिराद्युपघात तस्माद्भवो यस्य तत्तथा । एवञ्च चतुर्विधं प्रत्यक्षाभासम् । नन्वविकल्पक प्रत्यक्षम्, ततस्वयमपीद सविकल्पकत्वादेक प्रत्यक्षाभास । तत्किम् ? भ्रान्तिज्ञान मृगतृष्णिकाया जलावसायि । सवृतिमतो द्रव्यादेर्ज्ञानम् । अनुमान लिङ्गज्ञानम्, आनुमानिक लिङ्गिज्ञानम् । स्मार्तम् स्मृति । आभिलापिकञ्चेति विकल्पप्रभेद आचार्यदिग्नागेनोक्त । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ २ । २८८ ।] तुलना–पीतशस्वादिषु विज्ञान तु न प्रमाणमेव तथार्थक्रियाव्याप्नेरभावात्, सस्थानमात्रार्थक्रियाप्रसिद्धावन्यदेव ज्ञान प्रमाणममुमानम्, ततोऽनुमान मस्थाने सशय परवेति प्रत्ययद्वयमेतत् प्रमाणमप्रमाणञ्च । – [प्रमाणवार्तिकाल॰ प्रथमपरि॰ ।] ↩︎

तुलना–यथा यत्र विशद तथा तत्र प्रत्यक्षम् । यथा यत्राविसवाद तथा तत्र प्रमाणता ॥ [पृ॰ ६५ब्] तथा च सर्व स्वभावे परभावे वा कथञ्चिदेव प्रमाण न सर्वथा । – [ सिद्धिवि॰, टी॰ पृ॰ ८६अ ।] यथा यथाविसवादस्तथा तत्र प्रमाणता । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७० । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ६९ब्। ।] यथा यथाविसवादस्तथा तत्र प्रमाणतेत्यकलङ्कदेवैरप्युक्तत्वात् । – [अष्टसह॰ पृ॰ १६३ ।] यद्यथैवासवादि प्रमाण तत्तथा मतम् । विसवाद्यप्रमाणञ्च तदध्यक्षपरोक्षयो ॥ – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५९५ ।] ↩︎

तुलना–येनाकारेण तत्त्वपरिच्छेद तदपेक्षया प्रामाण्यमिति । तेन प्रत्यक्षतदाभासयोरपि प्रायश सङ्कीर्णप्रामाण्येतरस्थितिरुन्नेतव्या । प्रसिद्धानुपहतदृष्टेरपि चन्द्रार्कादिषु देशप्रत्यासत्त्याद्यभूताकारावभासनात् । तथोपहताक्षादेरपि सख्यादिविसवादेऽपि चन्द्रादिस्वभावतत्त्वोपलम्भात् । तत्प्रकर्पापेक्षया व्यपदेशव्यवस्था गन्धद्रव्यादिवत् । – [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ २७७ ।] अनुपप्लुतदृष्टीना चन्द्रादिपरिवेदनम् । तत्सख्यादिषु सवादि न प्रत्यासन्नतादिषु ॥ – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७० ।] उद्धृतेय समग्रा विवृति – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५९५ ।] ↩︎

“यदेकान्तवादिनां” [श्र॰] । ↩︎

तिमिरमक्ष्णोर्विप्लव, इन्द्रियगतमिद विभ्रमकारणम् । आशुभ्रमणमलातादे, मन्दं हि भ्रम्यमाणेऽलातादौ न चक्रभ्रान्तिरुत्पद्यते, तदर्थमाशुग्रहणेन विशेष्यते भ्रमणम्, एतच्च विषयगत विभ्रमकारणम् । सक्षोभो वातपित्तश्लेष्मणाम्, वातादिषु हि क्षोभ गतेषु ज्वलितस्तम्भादिभ्रान्तिरुत्पद्यते, एतच्चाध्यात्मगत विभ्रमकारणम् । सवैरेव च विभ्रमकारणै इन्द्रियविषयबाह्याध्यात्मिकाश्रयगतैरिन्द्रियमेव विकर्त्तव्यम् । अविकृत इन्द्रिय इन्द्रियभ्रान्त्ययोगात् । आदिग्रहणेन काचकामलादय इन्द्रियस्था गृह्यन्ते । आशुनयनानयनादयो विषयस्था । आशुनयनानयने हि कार्यमाणेऽलातादावग्निवर्णदण्डाभासा भ्रान्तिर्भवति । हस्तियानादयो बाह्याश्रयस्था गाढमर्मप्रहारादय आध्यात्मिकाश्रयस्था विभ्रमहेतवो गृह्यन्ते । – [न्यायबि॰ टी॰ पृ १६–१७ ।] ↩︎

“यदि ज्ञानं” [आ॰] । ↩︎

“–तज्ञानं” [आ॰] । ↩︎

“प्रत्यक्षम्” इति शेष । ↩︎

इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्न ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मक प्रत्यक्षम् । – [न्यायसू॰ १ । १ । ४ ।] ↩︎

सत्सम्प्रयोगे पुरुषस्येन्द्रियाणा बुद्धिजन्म तत्प्रत्यक्षमनिमित्त विद्यमानोपलम्भनत्वात् । – [जैमिनिसू॰ १ । १ । ४ ।] ↩︎

आदिपदेन अव्यभिचारिसत्सम्प्रयोगजयो परिग्रहः । ↩︎

भ्रान्तम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

अभ्रान्तादिग्रहणेन । ↩︎

अप्रत्यक्षत्वात्तेनापसार्यते इति सम्बन्ध । ↩︎

“एकांशत हानि” [श्र॰] । ↩︎

सवादविसवादलक्षणत्वात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“न तज्जाज्ञानं” [ब॰] । ↩︎

“–कसंवेदनम्” [श्र॰] । ↩︎

[पृ॰ १६७ ।] ↩︎ ↩︎

“सिद्ध अतोऽभ्युप–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

“तथोक्त” [श्र॰] । ↩︎

“इत्यत्राह” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

क्षणिकादेरग्रहणादप्रमाण निर्विकल्पकम्, यदि हि क्षणभगादि निर्विकल्पकप्रत्यक्षेणैव गृहीत स्यात्तदा तत्साधनार्थमनुमान किमर्थं प्रयुज्यत इति हृदयम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

अनुमानस्य । ↩︎

निर्विकल्पकप्रत्यक्षेण । ↩︎

“करणस्यायोगात्” [ब॰] । ↩︎

“क्षणैकान्त” [ब॰] । ↩︎

यद्धि वस्तु तत्सर्वात्मना कृत गृहीत निर्विकल्पेन इत्येकान्त कृतैकान्त । ↩︎

एकस्यार्थस्वभावस्य प्रत्यक्षस्य सत स्वयम् । कोऽन्यो भागो न दृष्ट स्यात् य प्रमाणै परीक्ष्यते ॥ – [प्रमाणवा॰ ।] उद्धृतश्चायम् – [न्यायम॰ पृ॰ ९३ । अभि॰ आलोक॰ पृ॰ १५२ । सिद्धिबि॰ टी॰ पृ॰ ७१अ। । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४०५ । प्रमेयक॰ पृ॰ २३६ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५०७ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ४९६ब् । स्या॰ र॰ पृ॰ ५३४ । शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ १५८ब् ।] ↩︎

“न च क्षण–” [श्र॰] । ↩︎

““विप्रलम्भोऽपि”” नास्ति [ब॰] । ↩︎

अग्रहणेऽपि – [आ॰ टि ।] ↩︎

“तैमिरादीन्द्रि–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

द्रष्टव्यम् – [पृ॰ ५२१ टि॰ ४ ।] ↩︎

भवति । किम् ? स्वसंवेद्यम् स्वेन तत्त्वज्ञानात्मना संवेद्यं ग्राह्यम् स्वसवेद्यं ज्ञानस्वरूपमित्यर्थः । वेद्यवेदकाकारद्वयाविरोधात् ज्ञानस्य अन्यथा अवस्तुत्वापत्तेः । किं विशिष्टम् ? विशदार्थावभासनम् अर्थस्य परमार्थसतोऽवभासनमवबोधनमर्थावभासनम् विशद स्पष्ट तच्च तदर्थाबभासन च तत्तथोक्तम् । केषाम् ? विकल्पानाम्, घटोऽय गौरय शुक्लोऽयं गायकोऽयमित्यादिनिश्चयज्ञानानाम् । कुत ? सविकल्पाबभासनात्, विकल्पो जात्याद्याकारावबोध सह विकल्पेनेति सविकल्पक तस्यावभासनादनुभवात् । कदा ? सहृताशेषचिन्तायाम्, सहृता नष्टा अशेषा स्मृत्यादयश्चिन्ता विकल्पा यस्यामवस्थाया सा तथोक्ता तस्याम् । चक्षुरादिबुद्धौ जात्याद्याकारविशेषस्य अवबोधनस्य अप्रतिहतत्वात्, ततो विकल्पज्ञानस्य प्रत्यक्षाभासत्वमयुक्तमित्यर्थ । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ ४३ ।] ↩︎

धर्मकीर्तिनोक्त यत्–शान्तचेतस्कतया चक्षुषा यद्रूपदर्शनं भवति तन्निर्विकल्पकम् । तस्मिश्च रूपस्वलक्षण क्षणिक-परमाण्वात्मकं प्रतिभासते । तथाहि–सहृत्य सर्वतश्चिन्ता स्तिमितेनान्तरात्मना । स्थितोऽपि चक्षुषा रूपमीक्षते साऽक्षजा मति ॥ – [प्रमाणवा॰ २ । १२४] ग्रन्थकृता तत्प्रतिविहितम्– यत्तदवस्थायामपि सविकल्पकमेव ज्ञान स्थिरस्थूलाद्यर्थग्राह्यनुभूयते । तुलना–सहृत्य सर्वतश्चित्तं स्तिमितेनान्तरात्मना । स्थितोऽपि चक्षुषा रूपं स्वञ्च स्पष्ट व्यवस्यति । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८६ ।] ↩︎

तुलना–न हि जातुचिदसहायमाकारं पश्यामो यथा व्यावर्ण्यते तथैवानिर्णयात्, नानावयवरूपाद्यात्मनो घटादेः बहि सम्प्रतिपत्तेः न परमाणुसञ्चयरूपस्य । – [सिद्धिवि॰, टी॰ पृ॰ ३६ब्। ।] ↩︎

“प्रतिसंहारं व्यु–” [ई॰ वि॰] । ↩︎

“अविकल्पानु–” [श्र॰] । ↩︎

न विकल्पानुबद्धस्यास्ति स्फुटार्थावभासिता । न विकल्पेनानुबद्धस्य सस्तुतस्य ज्ञानस्य स्फुटार्थावभासिताऽस्ति । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ २ । २८३ ।] उद्धृतोऽयम् – [तत्त्वोप॰ पृ॰ ३४ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ २८ब्।, ९५अ। । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १२० । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५०२ । न्यायवि॰ बि॰ पृ॰ ७७अ ।] “न विकल्पानुबन्धस्य” – [शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ १५७ब्। ।] “निर्विकल्पानुबद्धस्य स्पष्टार्थ प्रतिभासते” – [न्यायबि॰ टी॰ टि॰ पृ॰ ३५ ।] ↩︎

प्रत्यक्षं कल्पनापोढ प्रत्यक्षेणैव सिद्ध्यति । प्रत्यात्मवेद्य सर्वेषा विकल्पो नामसश्रय ॥ यत्तत्प्रत्यक्षमिति प्रसिद्ध तत्कल्पनाया अपोढ द्रष्टव्य कल्पनार्थरहितमित्यर्थ । तच्चैतदीदृश प्रत्यक्षेणैव स्वसवेदनेनैव सिद्ध्यति । कल्पनारहितस्यार्थस्य रूपस्य सवेदनस्यापरोक्षत्वात् । यदि तु कल्पनास्वभावत्वमस्य स्यात्तथैव प्रकाशेत विकल्पस्यापरोक्षत्वात् । तथाहि –प्रत्यात्मवेद्य सर्वेषा प्राणिना विकल्पो नामसश्रय शब्दससर्गवान् । स यदि स्यादुपलभ्य एव भवेत् । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ २ । १२३ ।] उद्धृतोऽयम् – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ २०७ । न्यायवा॰ ता॰ पृ॰ १५४ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ १७अ।, ३१अ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२ । सन्मति॰ टी पृ॰ ५०३ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ४५अ, ८३ब्, ४९५अ । स्या॰ र॰ पृ॰ ८२ । शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ १५७ब्] ↩︎

““च”” नास्ति [ब॰] । ↩︎

“तेन किं” [श्र॰] । ↩︎

“–स्वभावलक्षणरूपमेव” [श्र॰] । ↩︎

““असाधारणम्”” नास्ति [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

“–व्यावृत्त य एको–” [ब॰] । ↩︎

“–वस्यैवानुस्म–” [ब॰] । ↩︎

“–मिति यस्मा–” [ब॰] । ↩︎

“अविकल्प प्र–” श्रे॰ । ↩︎

प्रत्यक्षेतरज्ञाने विभिन्नविषये विभिन्नप्रतिभासत्वात् । ↩︎

“नैवं” [ब॰] । ↩︎

“–विकल्पकस्य” [आ॰] । ↩︎

““प्रत्यासन्नेत्यादि”” नास्ति [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

अ सिद्ध इत्यत्रापि योज्यम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“प्रत्यक्षेण सन्ति” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

यदाह–न चेमा कल्पना अप्रतिसविदिता एवोदयन्ते व्ययन्ते चेति । नापि तत्प्रतिपत्तौ लिङ्गानुसरणेन तदाकारसमारोपसशय शक्यते कल्पयितुम् – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । ५० ।] ↩︎

“सतोऽप्यनु–” [आ॰] । ↩︎

न लक्ष्येरन् विविच्येरन् । का ? कल्पना विकल्पा । केषु ? प्रत्यक्षेषु स्वसवेदनादिषु । किं विशिष्टा अपि ? सत्योऽपि विद्यमाना अपि । पुन कथम्भूता ? प्रतिसविदितोत्पत्तिव्यया, उत्पत्ति स्वरूपलाभ व्ययोऽभावप्रत्यय, प्रतिसविदितौ प्रतिप्राणि समुपलब्धौ उत्पत्तिव्ययौ यासा तास्तथोक्ता । न खुल सत्त्वं विना उत्पादव्ययवत्त्वमनुभूयते, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । ननु सता विकल्पाना प्रत्यक्षबुद्धावनुपलक्षणे किं कारणमिति चेत्; प्रतिपत्तुरशक्तिरप्रणिधानञ्चेति ब्रूम । अत्र निदर्शनमाह–तदित्यादि । तेषा विकल्पानां स्वलक्षण स्वरूप तस्य भेद सजातीयविजातीयव्यावृत्ति स इव तद्वत् । अयमर्थ–यथा प्रतीतोत्पादव्यया सत्यपि स्वलक्षणव्यावृत्ति कल्पनासु न लक्ष्यते अनुमानत एव तत्सिद्धे तथा प्रत्यक्षेषु कल्पना अपि न लक्ष्यन्त इति । तर्हि कथमलक्षिताना तासा तत्रास्तित्वसिद्धिरिति चेत् ? न, पुनस्तद्विषयस्मरणान्यथानुपपत्त्या तत्सिद्धे । सहृतसकलविकल्पावस्था हि अश्व विकल्पयतो गोदर्शनावस्था, तत्रापि गोदर्शन निश्चयात्मकमेव पुनस्तद्विषयस्मरणान्यथानुपपत्ते । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ ४४ ।] तुलना– न हि सवित्ते बहुबहुविधप्रभृत्याकृतय स्वयमसविदिता एवोदयन्ते अत्ययन्ते वा यत सत्योऽष्यनुपलक्षिता स्यु कल्पनावत् । – [सिद्धिवि॰, टी॰ पृ॰ ९८अ ।] ↩︎

स्वहेतोरेव तथोत्पत्ते क्षणस्थितिधर्मता तत्स्वभाव पश्यन्नपि मन्दबुद्धि सत्तोपलम्भेन सर्वदा तथाभावस्य शङ्कया सदृशापरापरोत्पत्तिविप्रलब्धो वा न व्यवस्यति । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ १ । ३४ ।] ता पुनरनित्यता पश्यन्नपि मन्दबुद्धि नाध्यवस्यति सत्तोपलम्भेन सर्वदा तद्भावशङ्काविप्रलब्ध सदृशापरापरोत्पत्तिविप्रलब्धो वा । – [प्रमाणवार्तिकालं॰ लि॰ पृ॰ २३७ ।] ↩︎

इन्द्रियमन स्वमवेदनयोगिलक्षणस्य । ↩︎

“सजातीयाच्च व्या–” [आ॰] । ↩︎

“तदुक्त” [ब॰] । ↩︎

क्षणभङ्गित्वम्, स्वरूपभेदश्च । ↩︎

“तथा” [आ॰] । ↩︎

उबाड? – [आ॰ टि॰] । ↩︎

भेदम् । ↩︎

“तद्” [श्र॰] । ↩︎

““सर्वथेत्यादि”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎

“सादृश्यानिष्टेः” [ब॰] । ↩︎

“ततस्तदभेदोष–” [आ॰] । ↩︎

““पर्यालोच्यमेतत्”” नास्ति [आ॰] । ↩︎

कल्पनानाम् । ↩︎

कल्पनाया लक्षणमिदम्, तथाहि–अभिलापससर्गयोग्यप्रतिभासप्रतीति कल्पना – [न्यायवि॰ पृ॰ १४ ।] ↩︎

“तत” [ब॰] । ↩︎

अभिलापससर्गयोग्यप्रतिभासस्य । ↩︎

“–सिद्धेः प्रति–” [श्र॰] । ↩︎

“कथञ्चेदित्यादि” [ब॰] । ↩︎

“कथञ्च पुन” [आ॰] । ↩︎

“विकल्पेनैव विक–” [श्र॰] । ↩︎

यथाहि अभिलाप-अभिलप्यमानजातिगुणक्रियादिरहितात् क्षणिकार्थात् न शब्दसंसर्गी विकल्पो जायते तथैव निर्विकल्पानुभवादपि शब्दशून्यात् न शब्दात्मको विकल्प समुत्पद्येत । ↩︎

[पृ॰ ५१ ।] ↩︎

प्रमाणमित्यनुवर्तते । तेनाभिसम्बन्धाद् अक्षध्यादीना प्रथमान्तत्वम् “अर्थवशाद्विभक्तिविपरिणाम” इति न्यायात् तत एव व्याख्यायते–अक्षधीस्मृतिसज्ञाभि चिन्तयाऽऽभिनिबोधकैश्च व्यवहारे हानोपादानरूपे अविसंवादादव्यभिचार सकलव्यवहारिणा प्रतीतिसिद्ध ततस्तानि प्रमाणानि भवन्तीत्यर्थ । – [लघी॰ ता॰ प॰ ४५ ।] ↩︎

“–निबोधकैः” [ब॰] । ↩︎

“अभिनिबोधिकैः” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

“यथैव” [आ॰] । ↩︎

परोक्षस्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

परोक्षम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–सवादप्रकारे–” [श्र॰] । ↩︎

व्यवहाराविसवाद इत्यनुवर्तते । आप्तवचनादिनिबन्धन मतिपूर्वमर्थज्ञान श्रुत तच्च प्रमाण सिद्धमेव । केन सिद्धमिति चेत् ? व्यवहाराविसवादादित्युच्यते प्रत्यक्षादिवत् । केषु ? अर्थेषु प्रमेयेषु । कीदृक्षु ? द्वीपान्तरादिष, प्रकृतो जम्बूद्वीप तस्मादन्ये धातकीखण्डादयो द्वीपान्तराणि तान्यादिर्येषा कालस्वभावव्यवहिताना ते तथोक्ता तेषु देशकालाकारविप्रकृष्टेष्वित्यर्थ । न हि श्रुतादर्थ परिच्छिद्य प्रवर्तमानो रसायनादिक्रियाया विसवाद्यते ग्रहणादौ वा मलयादिप्राप्तौ वा । ततोऽनाश्वासमविश्वास न कुर्वीरन् परीक्षका । कुत ? क्वचित्तद्व्यभिचारत । क्वचिन्नदीतीरे मोदकादिप्रतिपादने तस्य श्रुतस्य व्यभिचारो विसवादः तस्मात् । नहि क्वचिद्विसवादादप्रामाण्ये ज्ञानस्य सर्वत्राप्रामाण्य शङ्कनीय प्रत्यक्षादिष्वपि तथात्वप्रसङ्गात् सकलव्यवहारविलोपापत्ते । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ ४६ ।] ↩︎

““च”” नास्ति [ई॰ वि॰] , [ज॰ वि॰] । ↩︎

“–म्भूतं क्व” [आ॰] । ↩︎

“शास्त्रे लोके” [श्र॰] । ↩︎

तत्त्वार्थश्लोकवार्तिकादौ, नैयायिक-मीमासकादिग्रन्थे वा । ↩︎

श्रुतमर्थे । ↩︎

तुलना– एतत्साख्यपशो कोऽन्य सलज्जो वक्तुमीहते । अदृष्टपूर्वमस्तीति तृणाग्रे करिणा शतम् । – [प्रमाणवा॰ १ । १६७ । प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५८१ ।] अङ्गल्यग्रे हस्तियूथशतमास्त इति च – [परीक्षामु॰ ६ । ५३ ।] ↩︎

“इत्याधारस्य श्रुतस्य” [श्र॰] । ↩︎

“तस्य व्यभि–” [ब॰] । ↩︎

क्वचिद् द्विचन्द्रादिज्ञाने चाक्षुषप्रत्यक्षस्य व्यभिचारोपलम्भात् एकचन्द्रविज्ञानेऽपि अविश्वासप्रसङ्गात् । ↩︎

अनाश्वासापत्तेः । ↩︎

“–काप्रसि–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

शब्दादीनामप्यनुमानेऽन्तर्भाव समानविधित्वात् । यथा प्रसिद्धसमयस्य असन्दिग्धलिङ्गदर्शनप्रसिद्ध्यनुस्मरणाभ्यामतीन्द्रियेऽर्थे भवत्यनुमानमेव शब्दादिभ्योऽपीति । श्रुतिस्मृतिलक्षणोप्याम्नायो वक्तृप्रामाण्यापेक्ष – [प्रश॰ भा॰ पृ॰ ५७६ ।] अन्तर्भावव्यवहारे च समानवि धित्वात् समानलक्षणयोगित्वादिति हेतूपन्यासः – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५७७ ।] प्रसिद्धः समयोऽविना- भावो यस्य पुरुषस्य तस्य लिङ्गदर्शनप्रसिद्ध्यनुस्मरणाभ्या लिङ्गदर्शन यत्र धूमस्तत्राग्निरित्येवम्भूताया प्रसिद्धेरनुस्मरणञ्च ताभ्या यथाऽतीन्द्रियेऽर्थे भवत्यनुमान तथा शब्दादिभ्योऽपीति । तावद्धि शब्दो नार्थ प्रतिपादयति यावदयमस्याव्यभिचारीत्येव नावगम्यते, ज्ञाते त्वव्यभिचारे प्रतिपादयन् धूम इव लिङ्गं स्यात् – [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ २१४ ।] अत्र हेतुमाह–समानविधित्वात् । समानप्रवृत्तिकारणत्वात् विजातीयलक्षणानाक्रान्तत्वादिति यावत् । अप्रतिबन्धकत्वे अप्रामाण्यमेव, साक्षात्प्रतिबन्धकत्वे प्रत्यक्षान्तर्भाव, परम्पराप्रतिबन्धकत्वे चानुमान एवान्तर्भाव – [प्रश॰ किर॰ पृ॰ ३०९ ।] ↩︎

तुलना–परोक्षविषयत्व हि तुल्य तावद् द्वयोरपि । सामान्यविषयत्व च सम्बन्धापेक्षणाद् द्वयोः ॥ – [न्यायमं॰ पृ॰ १५२ ।] ↩︎

यद्यप्येते पदार्था मिथः ससर्गबन्तो वाक्यत्वादिति व्यधिकरणम्, पदार्थत्वादिति चानैकान्तिकम्, पदै स्मारितार्थससर्गवन्ति तत्स्मारकत्वादित्यादौ साध्याभाव, तथापि आकाङ्क्षादिमद्भि पदै स्मारितत्वात् गामभ्याजेति पदार्थवदिति स्यात् । – [प्रश॰ किर॰ पृ॰ ३०९ । वैशे॰ उप॰ पृ॰ ३३१ ।] पदानि स्मारितार्थविज्ञप्तिपूर्वकाणि योग्यतासत्तिमत्त्वे सति संसृष्टार्थपरत्वात् गामभ्याजेति परत्वात् गामभ्याजेति पदकदम्बवदित्यनुमानादेव साध्यसिद्धे । – [न्यायली॰ पृ॰ ५५ ।] ↩︎

“–हेतुत्वान्नहि” [ब॰] । ↩︎

“तत्र लिङ्गतां” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

तुलना–अन्वयव्यतिरेकौ च भवतोऽत्रापि लिङ्गवत् । यो यत्र दृश्यते सब्द स तस्यार्थस्य वाचक ॥ – [न्यायम॰ पृ॰ १५२ ।] ↩︎

“–व्यतिरेकत्वाच्च” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

“यत्र तन्न” [श्र॰] । ↩︎

लिङ्गशब्दयो । ↩︎

वचोभ्यो निखिलेभ्योऽपि विवक्षैषाऽनुमीयते । प्रत्यक्षानुपलम्भाभ्या तद्धेतु सा हि निश्चिता ॥ १५१५ ॥ विवक्षायाञ्च गम्याया विस्पष्टैव त्रिरूपता । पुसि धर्मिणि सा साध्या कार्येण वचसा यत ॥ १५२१ ॥ पादपार्थविवक्षावान् पुरुषोऽय प्रतीयते । वृक्षशब्दप्रयोक्तृत्वात् पूर्वावस्थास्वह यथा ॥ १५२२ ॥ – [तत्त्वसं॰ पृ॰ ४४१-४३ ।] प्रथम गोशब्दादुच्चरिताद्वक्तु ककुदादिमदर्थविवक्षा गम्यते स्वसन्ताने गोशब्दोच्चारणस्य तदर्थविवक्षापूर्वकत्वोपलम्भात्, तदर्थविवक्षया चार्थानुमानम् । अयञ्चात्र प्रयोग–पुरुषो धर्मी ककुदादिमदर्थविवक्षावान् गोशब्दोच्चारणकर्तृत्वात् अहमिवेति । – [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ २१५ ।] ↩︎

विवक्षायाम् । विवक्षाकाशाधिगमे लिङ्गत्वात् । यथाहि आकाशाधिगमे सर्व शब्दोऽनुमानम्, विवक्षाकार्यस्तु विवक्षाधिगमेऽपि इति । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५७८ ।] ↩︎

[पृ॰ ५३० प॰ १३ ।] तुलना–विषयोऽन्यादृशस्तावद् दृश्यते लिङ्गशब्दयो । सामान्यविषयत्वञ्च पदस्य स्थापयिष्यति । धर्मी धर्मविशिष्टश्च लिङ्गीत्येतच्च साधितम् । न तावदनुमान हि यावत्तद्विषय न तत् ॥ – [मी॰ श्लो॰ शब्दपरि॰ श्लो॰ ५५–५६ ।] अर्थमात्र हि शब्दस्य गोचरोऽनुमानस्य तु साध्यधर्मविशिष्टो धर्मीति । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ६२० ।] विषयस्तावद्विसदृश एव पदलिङ्गयो । तद्वन्मात्र पदस्यार्थ इति स्थापयिष्यते । अनुमान तु वाक्यार्थविषयम् अत्राग्निरग्निमान् पर्वत इति प्रतिपत्ते । – [न्यायम॰ पृ॰ १५३ ।] ↩︎

“शब्दानुमा–” [ब॰] । ↩︎

इन् थे [प्रिन्त् एदितिओन्] थेरे इस् अ ड़ोओत्नोते रेड़ेरेन्चे बुत् नो ड़ोओत्नोते । ↩︎

अनुमानशब्दयो । तुलना–अपि चानयोर्गोचराभेद सामान्यमात्रविषयतया तद्वन्मात्रगोचरतया वा भवेत् ? – [स्या॰ र॰ पृ॰ ६२० ।] ↩︎

“–रूपस्यापि सामान्यपरी–” [ब॰] । ↩︎

[पृ॰ २८५, पृ॰ २८९ ।] ↩︎

शब्दानुमानयो । ↩︎

मीमासकमतानुप्रवेश ↩︎

नित्यादिस्वभावसामान्यविषयत्वस्यापि । ↩︎

सामान्यबदर्थविषयतया । ↩︎

सामान्यवदर्थविषयत्वेन विषयाभेदस्य । ↩︎

स्वविषये । ↩︎

प्रत्यक्षस्य । ↩︎

अनुमानात् । ↩︎

सामग्रीभेदस्य समानत्वात् । ↩︎

तुलना–तस्मादननुमानत्व शब्दे प्रत्यक्षवद् भवेत् । त्रैरूप्यरहितत्वेन तादृग्विषयवर्जनात् ॥ – [मी॰ श्लो॰ शब्दपरि॰ श्लो॰ ९८ । स्या॰ र॰ पृ॰ ६२० ।] ↩︎

तुलना–अथ शब्दोऽर्थवत्त्वेन पक्ष कस्मान्न कल्प्यते । प्रतिज्ञार्थैकदेशो हि हेतुस्तत्र प्रसज्यते । पक्षे धूमविशेषे च सामान्य हेतुरिष्यते । शब्दत्व गमकन्नात्र गोशब्दत्व निषेत्स्यते । व्यक्तिरेव विशेष्याऽतो हेतुश्चैका प्रसज्यते ॥ – [मी॰ श्लो॰ शब्दपरि॰ श्लो॰ ६२-६४ ।] ननूक्त यथानुमाने धर्मविशिष्टो धर्मी साध्य एवमिहार्थविशिष्ट शब्द साध्यो भवतु; मैवम्; शब्दस्य हेतुत्वात् । न च हेतुरेव पक्षो भवितुमर्हति । – [न्यायमं पृ॰ १५३ । स्या॰ र॰ पृ॰ ६२० ।] ↩︎

सौगतमते । ↩︎ ↩︎

अन्यापोहरूपस्य । ↩︎

तुलना–अर्थो ह्यर्थं गमयतीति भवद्भिरेव स्वीकरणात् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ६२० ।] ↩︎

“इति भव–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

सौगतैरेव । ↩︎

तुलना–शब्दस्य धर्मिण किमर्थविशिष्टत्व वा साध्यते, प्रत्यायनशक्तिविशिष्टत्व वा, अर्थप्रतीतिविशिष्टत्व वा ? – [न्यायम॰ पृ॰ १५३ । स्या॰ र॰ पृ॰ ६२० ।] ↩︎

“अचलानिल–” [आ॰] । ↩︎

तुलना–शैलज्वलनयोरिव शब्दार्थयो धर्मधर्मिभावाभावात् । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५३ ।] पर्वतपावकयोरिव शब्दार्थयो धर्मधर्मिभावासम्भवात् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ६२१ ।] ↩︎

“शब्दार्थयोर्धर्मभा–” [ब॰] । ↩︎

“नैवार्थः” [ब॰] । ↩︎

शब्दार्थयो धर्मधर्मिभावो नास्ति आश्रयाश्रयिभावाभावात् । ↩︎

अर्थप्रत्यायनशक्तिप्रतीत्यर्थम् । तुलना–न शक्तिसिद्धये शब्दः कथ्यते श्रूयतेऽपि वा । अर्थगत्यर्थमेवामु शृण्वन्ति च वदन्ति च । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५४ । स्या॰ र॰ पृ॰ ६२१ ।] ↩︎

तुलना–सिद्ध्यसिद्धिविकल्पानुपपत्ते । असिद्ध्याऽपि तद्वत्त्व शब्दस्यार्थधिया कथम् । सिद्धाया तत्प्रतीतौ वा किमन्यदनुमीयते । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५४ ।] नन्वर्थप्रतीति शब्दोत्थाऽन्योत्था वा भवेत् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ६२१ ।] ↩︎

अर्थप्रतीतौ । ↩︎

“दोष इत्य–” [आ॰] । ↩︎

तुलना– न हि तत्र अग्निर्धूमेन जन्यते अपि तु गम्यते । इय त्वर्थप्रतीतिर्जन्यते शब्देनेत्यस्यामेव सिद्धासिद्धत्वविकल्पावसर । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५४ ।] ↩︎

“सिद्धविक–” [आ॰] । ↩︎

अर्थेन स्वलक्षणात्मकेन । ↩︎

बौद्धै । ↩︎

उक्तञ्च–न ह्यर्थे शब्दा तदात्मानो वा येन तस्मिन् प्रतिभासमाने तेऽपि प्रतिभासेरन्नित्यादि । – [न्यायप्र॰ बृ॰ पृ॰ ३५ ।] यथाहि वह्नौ धूमो जन्यजनकसम्बन्धसम्बद्ध उत्तरभावेन भवति एव नार्थे जन्यजनकसम्बन्धसम्बद्धा शब्दा उत्तरभावेन सन्ति । एतेन तदुत्पत्तिसम्बन्ध समर्थ शब्दार्थ योर्नास्ति इत्याचष्टे । स एवार्थ आत्मा येषा शब्दाना ते तदात्मानः, अनेन तादात्म्यसम्बन्धोऽपि नास्तीत्याह तस्मिन्निति । अर्थे प्रतिभासमाने प्रत्यक्षेण परिच्छिद्यमाने प्रतिभासेरन् प्रदीप्येरन् शब्दा इति । अयमभिप्राय–द्विविधो हि सम्बन्ध मौगताना तादात्म्यलक्षणस्दुत्पत्तिलक्षणश्च । तत्र तादात्म्यलक्षणो वृक्षत्वर्शिशपात्वयोरिव तदुत्पत्तिलक्षणस्त्वग्निधूमयोरिव । शब्दार्थयोर्द्विविधोऽपि सम्बन्धोऽपि न घटते । तथाहि–न तावत्तादात्म्यलक्षण । तादात्म्ये हि शब्दार्थयो शब्दो वा स्यादर्थो वा न द्वयम् । तथा शब्दार्थयोस्तादात्म्ये क्षुरिकामोदकादिशब्दोच्चारणे मुखपाटनपूरणादिप्रसङ्ग, न च दृश्यते । तदुत्पत्तिलक्षणोऽपि न घटते । यत केय तदुत्पत्तिर्नाम ? किं शब्दादर्थोत्पत्तिरर्थाद्वा शब्दोत्पत्ति ? यदि शब्दादर्थोत्पत्ति स्यात्तदा विश्वमदरिद्र स्यात् हिरण्यादिशब्दोच्चारणादेव तदुत्पत्ते । नाप्यर्थाच्छब्दोत्पत्ति, ताल्वादिकारणकलापात्तदुत्पत्तिदर्शनात् । – [न्यायप्र॰ वृ॰ प॰ पृ॰ ७६ ।] उक्तञ्च धर्मकीर्तिना–न ह्यर्थे शब्दा सन्ति तदात्मानो वा येन तस्मिन् प्रतिभासेरन् । – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ ११९ ।] उद्धृतमिदम् – [अष्टसह॰ पृ॰ ११८ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ७५ब् । स्या॰ र॰ पृ॰ ६२१ । षड्द॰ बृह॰ पृ॰ १६ ।] न ह्यर्थे शब्दा सन्ति तदात्मानो वा तथा सत्यव्युत्पन्नस्यापि व्युत्पन्नवद् व्यवहार स्यादित्युक्तम् । – [न्यायवा॰ ता॰ पृ॰ १३३ ।] ↩︎

“–त्वाद्धर्मोऽसौ” [आ॰] । ↩︎

अर्थघर्मोऽसौ शब्द । ↩︎

तुलना–गमकत्वाच्च धर्मत्व घर्मत्वाद् गमको यदि । स्यादन्योन्याश्रयत्व हि तस्मान्नैषापि कल्पना ॥ – [मी॰ श्लो॰ शब्दपरि॰ श्लो॰ ७७ ।] प्रतीतिजनकत्वेन तद्धर्मतायामुच्यमानाया पूर्ववदितरेतराश्रत्वम् । पक्षधर्मादिबलेन प्रतीति, प्रतीतौ च सत्या पक्षधर्मादिरूपलाभ इति । – [न्यायम॰ पृ॰ १५४ । स्या॰ र॰ पृ॰ ६२१ ।] ↩︎

शब्दस्य । ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

चक्षुरादिजन्या । ↩︎

तुलना–अन्वयो न च शब्दस्य प्रमेयेण निरूप्यते ॥ व्यापारेण हि सर्वेषामत्वेतृत्व प्रतीयते । यत्र धूमोऽस्ति तत्राग्निरस्तित्वेनान्वय स्फुट । न त्वेन यत्र शब्दोऽस्ति तत्रार्थोऽस्तीति निश्चय । न तावत्तत्र देशेऽसौ तत्काले वाऽवगम्यते । – [मी॰ श्लो॰ शब्दपरि॰ श्लो॰ ८५-८६ ।] अन्वयव्यतिरेकावपि तस्य दुरुपपादौ, देशे काले च शब्दार्थयोरनुगमाभावात् । नहि यत्र देशे शब्द तत्रार्थ । यथोक्तं श्रोत्रियै–मुखे हि शब्दमुपलभामहे भूमावर्थमिति । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५५ । स्या॰ र॰ पृ॰ ६१२ ।] ↩︎

बौद्धादिभि । ↩︎

“यत्र पिण्ड–” [ब॰] । ↩︎

“–ति नापिदे–” [ब॰] । ↩︎

“–भावे व्यति–” [ब॰] । ↩︎

व्यतिरेकस्य । ↩︎

[पृ॰ ५३१ पं॰ ५ ।] ↩︎

“शब्दो दृष्टार्थे शब्द इत्यादि” [श्र॰] । ↩︎

जैनै । ↩︎

प्रत्यक्षेऽपि । तुलना–अन्वयव्यतिरेकोपपत्ति प्रत्यक्षेऽपि, यथा यत्र घटस्तत्र घटज्ञानम्, यत्र नास्ति तत्र तदभाव इति । – [न्यायवा॰ पृ॰ २६१ ।] ↩︎

[पृ॰ ५३१ पं॰ ४ ।] ↩︎

तुलना–यत्तावत्स्मृत्यपेक्षत्वादनुमान शब्द इति, तन्न, अनेकान्तात् । अनु अननु मानेऽपि स्मृत्यपेक्षित्वमस्ति, यथा सशये यथा तर्के यथोपमान इति । – [न्यायवा॰ पृ॰ २६० ।] ↩︎

सम्बन्धस्मृत्यपेक्षत्वस्य । ↩︎

[पृ॰ ४९५ ।] ↩︎

[पृ॰ ५३२ पं॰ १० ।] ↩︎

विवक्षायाम् । ↩︎

तुलना–एवविधविषयभेदात् सामग्रीभेदाच्च प्रत्यक्षवदनुमानादन्यः शब्द इति सिद्धम् । – [न्यायम॰ पृ॰ १५५ ।] ↩︎

तुलना–सामयिकत्वाच्छब्दार्थसम्प्रत्ययस्य । जातिविशेषे चानियमात् । ऋष्यार्यम्लेच्छाना यथाकाम शब्दप्रयोगोऽर्थप्रत्यायनाय प्रवर्तते – [न्यायभा॰ २ । १ । ५५-५६ ।] यथेष्टविनियोगैन प्रतीतिर्यापि शब्दत । न धूमादेरिति – [मी॰ श्लो॰ शब्दपरि॰ श्लो॰ १९ ।] ↩︎

कृतकत्वादेर्हेतो । ↩︎

तुलना–आप्तोपदेशसामर्थ्याच्छब्दादर्थे सम्प्रत्यय । २ । १ । ५२ । स्वर्ग अप्सरस उत्तरा कुरव सप्त द्वीपा समुद्रो लोकसन्निवेश इत्येवमादेरप्रत्यक्षस्यार्थस्य न शब्दमात्रात् प्रत्यय । किन्तर्हि ? आप्तैरयमुक्त शब्द इत्यत सम्प्रत्यय, विपर्ययेण सम्प्रत्ययाभावात् नत्वेवमनुमानमिति । – [न्यायभा॰, न्यायवा॰, २ । १ । ५२ ।] ↩︎

“तथा तज्जनकश्च” [श्र॰] । ↩︎

“नाप्तोक्तत्व वा” [श्र॰] । ↩︎

नान्तरीयकताभावाच्छब्दाना वस्तुभिस्सह । नार्थसिद्धिस्ततस्ते हि वक्त्रभिप्रायसूचका ॥ अधुना नैव बाह्येऽर्थेऽस्य प्रामाण्यमित्याह–अपि चेत्यादि । वस्तुभि स्वलक्षणै सह शब्दनान्तरीयकताया अविनाभावस्याभावात् तेभ्य शब्देभ्यो नार्थसिद्धिर्न बाह्यवस्तुनिश्चय, यस्मात्ते वक्त्रभिप्रायसूचका । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ ३ । २१२ ।] वचसा प्रतिबन्धो वा को बाह्येष्वपि वस्तुषु । प्रतिपादयता तानि येनैषा स्यात्प्रमाणता ॥ भिन्नाक्षग्रहणादिभ्यो नैकात्म्य न तदुद्भव । व्यभिचारान्न चान्यस्य युज्यते व्यभिचारिता ॥ न हि वाच्यै वस्तुभि सह कश्चित्तादात्म्यलक्षणस्तदुत्पत्तिलक्षणो वा प्रतिबन्धो वचसामस्ति येन तानि वस्तूनि प्रतिपादयतामेषा वचसा प्रामाण्य स्यात् । तत्र तावन्न तादात्म्यलक्षणप्रतिबन्धोऽस्ति भिन्नाक्षग्रहणादिभ्यो हेतुभ्य । तत्र भिन्नाक्षग्रहण भिन्नेन्द्रियेण ग्रहणम् । तथाहि–श्रोत्रेन्द्रियेण शब्दो गृह्यते अर्थस्तु चक्षुरादिना । आदिशब्देन कालदेशप्रतिभासकारणभेदो गृह्यते – [तत्त्वस॰ पृ॰ ४४० । न्यायप्र॰ वृ॰ पं॰ पृ॰ ७६ ।] तुलना–मुखे हि शब्दमुपलभामहे भूमावर्थमिति । – [शाबरभा॰ १ । १ । ५ ।] ↩︎

तुलना–पूरणप्रदाहपाटनानुपलब्धेश्च सम्बन्धाभाव । – [न्यायसू॰ २ । १ । ५३ ।] स्याच्चेदर्थेन सम्बन्ध क्षुरमोदकशब्दोच्चारणे मुखस्य पाटनपूरणे स्याताम् । – [शाबरभा॰ १ । १ । ५ । शास्त्रवा॰ श्लो॰ ६४५ । अनेकान्तजय॰ पृ॰ ४२अ । न्यायकु॰ पृ॰ १४४ टि॰ ३ ।] ↩︎

विकल्पवासनोद्भूताः समारोपितगोचरा । जायन्ते बुद्धयस्तत्र केवल नार्थगोचरा । अनादि समानजातीयो यो विकल्पस्तेन आहिता या वासनाशक्तिस्तत उद्भूता उत्पन्ना यथागम समारोपिता य आकाशाद्याकारा तद्गोचरा त त्प्रतिभासिन्य एव केवल गता तत्र बाह्यत्वेन कल्पितेषु आकाशादिषु जायन्ते । न तु ता बुद्धयोऽर्थगोचरा नाकाशादिस्वलक्षणविषया । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २८८ ।] ↩︎

“–यूथमास्ते” [ब॰] । ↩︎

तुलना–इहापि पुरुषदोषाणामेष महिमा न शब्दानामिति चेत्, मैवम्, दोषवतोऽपि पुरुषस्य मूकादेरनुच्चारितशब्दस्येदृशविप्लवोत्पादनपाटवाभावात् । असत्यपि च पुरुषहृदयकालुष्ये यथा प्रयुज्यमानानि अङ्गुल्यग्रादिवाक्यानि विप्लवमावहन्त्येवेति शब्दानामेवैष स्वभावो न वक्तृदोषाणाम् । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५७ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७०० ।] ↩︎

“इत्ययु–” [आ॰] । ↩︎

“प्रतारकादेः” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

बाह्यार्थशून्यान् मिथ्याप्रत्ययान् । ↩︎

तुलना– न चाप्ता नेदृशानि वाक्यानि प्रयुञ्जते प्रयुञ्जाना वा नाप्ता स्युरिति चेत्; एतदप्यसुन्दरम्, एवमपि हि वक्तृदोषाणामयथार्थज्ञानोदयकारणत्वासिद्धि, व्यतिरेकासिद्धेः – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०१ ।] ↩︎

“नेदृशवा–” [श्र॰] । ↩︎

अङ्गुल्यग्रे हस्तियूथशतमास्ते इत्यादीनि । ↩︎

“चक्षुदोष–” [ब॰] । ↩︎

“चासत्त्वम्” [श्र॰] । ↩︎

तुलना–उक्तञ्चैतदुम्बेकेन–यदाप्तोऽपि कस्मैश्चिदुपदिशति न त्वयाऽननुभूतार्थविषय वाक्य प्रयोक्तव्य यथाऽङ्गुल्यग्रे हस्तियूथशतमास्त इति तत्रार्थव्यभिचार स्फुट इति । – [चित्सु॰ पृ॰ २६५ ।] ↩︎

तुलना–अपि च न चक्षुरादि बाधकज्ञानोदये सति न विरमति, विपरीतवेदनजन्मन शुक्तिकारजतादिबुद्धिषु विभ्रमस्यापायदर्शनात् । शब्दस्तु शतकृत्वोऽपि वाध्यमानो यथैवोच्चरित करशाखादिशिखरे करेणुशतमास्त इति तदैव तथाभूत भूयोऽपि विकल्पमयथार्थमुत्पादयत्येवेति विकल्पाधीनजन्मत्वाच्छब्दानामेवेद रूप यदर्थासंस्पर्शित्व नामेति । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५८ ।] ↩︎

“तेषामन्योन्यसम्बन्धे” – [न्यायमं॰ पृ॰ १५८ ।] “तेषामत्यन्तसम्बन्धो” – [नयचक्रवृ॰ लि॰ पृ॰ १६७अ ।] “तेषामन्योन्यसम्बन्धात्” – [सिद्धिबि॰ टी॰ पृ॰ ३६५ब्, ४८४ब् ।] “कार्यकारणता तेषा नार्थ शब्दा स्पृशन्त्यपि” – [न्यायावता॰ टी॰ पृ॰ ४४ । रत्नाकराव॰ पृ॰ ९ । स्या॰ म॰ पृ॰ १७५ ।] प्रकृतपाठ – [स्या॰ र॰ प॰ ७०१ ।] पूर्वार्द्धम् – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ ३७ । अनेकान्तवाद॰ पृ॰ ४७ । सिद्धिबि॰ टी॰ पृ॰ २६०ब् । शास्त्रवा॰ यशो॰ पृ॰ ४०२अ ।] ↩︎

[पृ॰ ५३६ प॰ ६ ।] ↩︎

वस्तुनि । ↩︎

सम्बन्धाभाव । ↩︎

अर्थ । ↩︎

“इत्यन्–” [आ॰] । ↩︎

तादात्म्यतदुत्पत्तिसम्बन्धाभावे – [आ॰ टि॰ ।] तुलना–सामयिकत्वाच्छब्दार्थसम्प्रत्ययस्य । – [न्यायसू॰ २ । १ । ५५ ।] स च वाच्यवाचकावलम्बन सङ्केतज्ञानमेव । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५८५ ।] तादृशो वाचक शब्द सकेतो यत्र वर्तते । – [न्यायवि॰ का॰ ४३२ ।] अन्ये त्वभिदधत्येवं वाच्यवाचकलक्षण । अस्ति शब्दार्थयोर्योगस्तत्प्रतीत्यादितस्तत ॥ – [शास्त्रवा॰ श्लो॰ ६५२ ।] सहजयोग्यतासङ्केतवशाद्धि शब्दादयो वस्तुप्रतिपत्तिहेतव । – [परीक्षामु॰ ३ । १०० ।] स्वाभाविकसामर्थ्यसमयाभ्यामर्थबोधनिबन्धन शब्द इति । – [प्रमाणनय॰ ४ । ११ ।] ↩︎

शब्दार्थयो । ↩︎

योग्यतालक्षणोऽपि । ↩︎

तादात्म्यतदुत्पत्त्यभावेऽपि । तुलना–नयनरूपयो क्वचित्तदभावेऽपि तदुपलभ्यात् । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०२ ।] ↩︎

“चक्षुषा” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

चक्षूरूपयो संयोगाभ्युपगमे । ↩︎

“–ङ्गात् ना–” [ब॰] । ↩︎

चक्षुष – [आ॰ टि॰] । ↩︎

तादात्म्यतदुत्पत्त्यभावे – [आ॰ टि॰] । ↩︎

चक्षुप – [आ॰ टि॰] । ↩︎

रूपस्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

तुलना–सहजा स्वाभाविकी योग्यता शब्दार्थयो प्रतिपाद्यप्रतिपादकशक्ति ज्ञानज्ञेययोर्ज्ञाप्यज्ञापकशक्तिवत् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४२८ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७०२ ।] ↩︎

ज्ञाप्यज्ञापकप्रतिनियम । ↩︎

ज्ञानार्थयो कार्यकारणभावस्य । ↩︎

“–स्य तत्प्रति–” [ब॰] । ↩︎

चक्षूरूपयो घटप्रदीपयोश्च । तुलना–इतरथा ज्ञानमेव प्रकाशक ज्ञेयमेव च प्रकाश्य नपुनर्ज्ञानमिति नियमस्याघटनात् । – [स्या॰ र॰ प॰ ७०२ ।] ↩︎

प्रकाश्यप्रकाशकप्रतिनियम । ↩︎

“यथार्थ” [ब॰] । ↩︎

“प्रतिपादयतु” [ब॰] । ↩︎

अर्थवाचकत्वस्वीकारात् । ↩︎

तुलना–क पुनरय समय ? अस्य शब्दस्येदमर्थजातमभिधेयमित्यभिधानाभिधेयनियमनियोग, तस्मिन्नुपयुक्ते शब्दार्थसप्रत्ययो भवति । – [न्यायभा॰ २ । १ । ५५ ।] अभिधानाभिधेयनियमनियोग समय उच्यते । – [न्यायमं॰ पृ॰ २४१ ।] अस्यार्थस्याय वाचक इत्यर्थकथन समय – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २३० ।] इद पदममुमर्थ बोधयतु इति अस्मात्पदादयमर्थो बोद्धव्य इति वेच्छा । – [तत्त्वचि॰ शब्दपरि॰ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७०२ ।] ↩︎

“–विधावाच्यवाच–” [आ॰] । ↩︎

पुरुषस्य । ↩︎

भूभवनसवर्द्धितोत्थितस्य । ↩︎

पुरुषेण । ↩︎

“साध्यसाधनं साध्यस्य” [ब॰] । ↩︎

अतिप्रसङ्गमेव स्पष्टयति । ↩︎

तुलना–स हि पुरुषकृत सङ्केत न च पुरुषेच्छया वस्तुनियमोऽवकल्प्यते, तदिच्छाया अव्याहतप्रसरत्वात् । अर्थोऽपि किमिति वाचको न भवति । न चैवमस्ति, न हि दहनमनिच्छन्नपि पुरुषो धूमान्न तत्प्रत्येति जल वा तत इच्छन्नपि प्रतिपद्यते । तत्र यथा धूमाग्न्यो नैसर्गिक एवाविनाभावो नाम सम्बन्ध ज्ञप्तये तु भूयोदर्शनादि निमित्तमाश्रीयते एव शब्दार्थयो सासिद्धिक एव शक्त्यात्मा सम्बन्ध तद्व्युत्पत्तये तु वृद्धव्यवहारप्रसिद्धिसमाश्रयणम् । – [न्यायमं॰ पृ॰ २४१ ।] सङ्केतस्य सहजयोग्यतानिबन्धनत्वात् । यथैव हि धूमपावकयो स्वाभाविक एवाविनाभावः – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०३ ।] ↩︎

अविनाभावग्रहणाय । ↩︎

आदिपदेन तर्को ग्राह्य । ↩︎

“–त्पत्तये स–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

“–क्रमे चक्षू–” [श्र॰] । ↩︎

“–प्रदीपानां” [आ॰] । ↩︎

शब्दार्थयोरपि वाच्यवाचकचोदने । ↩︎

तुलना–गिरामेकार्थनियमे न स्यादर्थान्तरे गति । अनेकार्थाभिसम्बन्धे विरुद्धव्यक्तिसभवः ॥ – [प्रमाणवा॰ ३ । २२८ ।] ↩︎

“तथा” [ब॰] । ↩︎

तुलना–सर्वाकारपरिच्छेद्यशक्तेऽर्थे वाचकेऽपि वा । सर्वाकारार्थविज्ञानसमर्थे नियम कृत ॥ – [मी॰ श्लो॰ पृ॰ २०२ ।] सर्वशब्दाना सर्वार्थप्रत्यायनशक्तियुक्तत्वात् क्वचिद्देशे केनचिदर्थेन व्यवहार । अत एव चानधिगतसम्बन्धे श्रुते सति सन्देहो भवति कमर्थं प्रत्याययितुमनेन शब्द प्रयुक्तः स्यादिति । – [न्यायम॰ पृ॰ २४२ ।] समयापेक्षण चेह तत्क्षयोपशम विना । तत्कर्तृत्वेन सफल योगिना तु न विद्यते ॥ सर्ववाचकभावत्वाच्छब्दाना चित्रशक्तित । वाच्यस्य च तथाऽन्यत्र नागोऽस्य समयेऽपि हि ॥ – [शास्त्रवा॰ श्लो॰ ६६३-६४ ।] तथा च सर्वे शब्दा प्राय सर्वार्थवाचकशक्तिमन्त सर्वे चार्था सर्वशब्दवाच्यशक्तियुक्ता इति विचित्रक्षयोपशमादिसहकारियोगत तथा तथा प्रवर्तन्ते इति न काचिद्वाधा – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ ३६अ ।] सर्वस्य शब्दस्य सर्वार्थप्रतिपादनशक्तिवैचित्र्यसिद्धे । पदार्थस्य च सर्वस्य सर्वशब्दवाच्यत्वशक्तिनानात्वात् । – [अष्टसह॰ पृ॰ १४३ ।] शब्दस्यानेकार्थप्रतिपादने नैसर्गिकशक्तिसद्भावेऽपि प्रतिनियतसङ्केतसामर्थ्यात् प्रतिनियतार्थप्रतिपादकत्वोपपत्ते । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०३ ।] ↩︎

“कथमर्थ” [श्र॰] । ↩︎

शब्दात् । ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

शब्दानाम् । ↩︎ ↩︎

तुलना–तथाहि–यवशब्द आर्यैर्दीर्घशूके पदार्थे प्रयुज्यते, ते हि यवशब्दात् दीर्घशूक पदार्थं प्रतिपद्यन्ते म्लेच्छास्तु प्रियङ्ग प्रतिपद्यते । एव त्रिवृत्शब्दमृषय स्तोत्रीयानवके प्रयुञ्जते, आर्यास्तु लताविशेषे । – [न्यायवा॰ ता॰ पृ॰ ४२० ।] एकस्यापि हि शब्दस्य देशादिभेदेन प्रतिनियत सङ्केतोऽनुभूयते, यथा गुर्जरादौ चोरशब्दस्य तस्करे द्राबिडादौ पुनरोदन इति । दृश्यते च सर्वत्र रूपप्रकाशने योग्यस्यापि चक्षुष प्रत्यासन्नतिमिरवशादसन्निहिते दूरतिमिरसामर्थ्याच्च सन्निहिते रूपे विशिष्टाञ्जनादिवशादन्धकारान्तरितेऽपि ज्ञानजनकत्वम्, काचकामलादिदूषणबलाच्च विवक्षितरूपाभावेऽपीति । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०३ ।] ↩︎

एव कर्कटीशब्दादयोऽपि तत्तद्देशापेक्षया योन्यादिवाचका ज्ञेया । – [स्या॰ मं॰ पृ॰ १७८ ।] ↩︎

“मालवादौ” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

“–शनयोग्य–” [श्र॰] । ↩︎

पीतरूपाभावेऽपि शखे पीतज्ञानजनकत्वम् । ↩︎

चक्षुर्वदेव । ↩︎

शब्दस्य । तुलना–वाच्यवाचकलक्षणो हि शब्दार्थयो प्रतिबन्ध, तथाहि वाच्यस्वभावा अर्था वाचकस्वभावाश्च शब्दा इति तज्ज्ञप्तिवाद । यदैवं कथन्न सङ्केतमन्तरेणैव ततस्तदवगति ? उच्यते–तथाविधक्षयोपशमाभावात् । न हि रूपप्रकाशनस्वभावोऽपि दीपोऽसति चक्षुषि तत्प्रकाशयति, चक्षु कल्पश्च क्षयोपशम, स च सङ्केततपश्चरणभावनादिजन्यस्तथोपलब्धे । – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ ३६अ। ।] शब्दस्य ज्ञापकत्वात् । ज्ञापकस्य धूमादेरेतद्रूप यत्सम्बन्धग्रहणापेक्ष स्वज्ञाप्यज्ञापकत्वम् । तद्योग्यतादयस्तु प्रत्यक्षसामग्र्यन्तर्गतत्वान्न व्युत्पत्त्यपेक्षा भवन्ति । शक्तिस्तु नैसर्गिकी यथा रूपप्रकाशिनी दीपादेस्तथा शब्दस्यार्थप्रतिपादने । – [न्यायमं॰ पृ॰ २४१ ।] ↩︎

सङ्केतग्रहणसहितस्य । ↩︎

“अर्थस्य प्रती–” [श्र॰] । ↩︎

ज्ञापकरूपता । ↩︎

“अतस्तदेव” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

शब्दादि । ↩︎

[पृ॰ ५३६ पं॰ १२ ।] ↩︎

तुलना–यत किमाप्तनिगदितशब्दस्यार्थासस्पर्शित्व – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०३ ।] ↩︎

तुलना–भवेदेतदेवं यदि न कदाचिदपि यथार्थं शब्द प्रत्ययमुपजनयेत् । अर्थसस्पर्शित्वमेवास्य स्वभाव इत्यवगम्यते । भवति तु गुणवत्पुरुषभाषितान्नद्यास्तीरे फलानि सन्तीति वाक्यादतिरस्कृतबाह्यार्थो यथार्थप्रत्यय तत प्रवृत्तस्य तदर्थप्राप्तेः । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५८ ।] ↩︎

“–र्थप्रतीतेः प्रवृत्तस्य” [आ॰] । ↩︎

आप्तोक्तशब्दात् । ↩︎

शुक्ले शखे पीताकारावभासिन । ↩︎

शुक्ले शखे शुक्लत्वावभासकस्यापि । ↩︎

अर्थासस्पर्शित्वमतश्च मिथ्यात्व स्यादिति भाव । ↩︎

“–प्रयुक्ताद्” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

अङ्गल्यग्रे हस्तियूथशतमास्ते इत्यादिवाक्यात् । ↩︎

यत् तिरस्कृतबाह्यार्थप्रत्ययोत्पादकत्वम् । ↩︎

तुलना–गुणवतामेवविधवाक्योच्चारणचापलाभावात् । – [न्यायमं॰ पृ॰ १५८ ।] आप्तैरेवविधवाक्यस्याप्रयुक्ते – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०४ ।] ↩︎

[पृ॰ ५३७ प॰ ११ ।] ↩︎

तुलना–यत्तु आप्तोऽपि कचिदनुशास्ति मा भवानभूतार्थ वाक्यं वादी अङ्गलिकोटौ करिघटाशतमास्तेऽ इति, तत्र इतिकरणावच्छिन्नस्य दृष्टान्ततया शब्दपरत्वेनोपादानात् प्रतिषेधैकवाक्यतया यथार्थत्वमेव । अर्थपरत्वे तु निषेधैकवाक्यतैव न स्यादिति । तस्मादाप्तवाक्यानामयथार्थत्वाभावान्न स्वतोऽर्थासस्पर्शिन शब्दाः पुरुषदोषानुषङ्गकृत एवाय विप्लव । – [न्यायम॰ पृ॰ १५८ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७०४ ।] ↩︎

अङ्गुल्यादिवाक्यप्रयोगनिषेधकस्य आप्तोपदेशस्य । ↩︎

अङ्गल्यग्रे हस्तियूथशतमास्ते इति वाक्यस्य एकदेश “अङ्गत्यगे” इत्यादिरूप । ↩︎

तुलना– अनुच्चरितशब्दोऽपि पुरुषो विप्रलम्भक । हस्तसज्ञाद्युपायेन जनयत्येव विप्लवम् ॥ – [न्यायम॰ पृ॰ १५८ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७०४ ।] ↩︎

तुलना–इत्थमप्रतीते । उत्पन्ने च क्वचिन्नद्यादिवाक्याद्विज्ञाने तरङ्गिणीतीरमनुसरन्ननासादितफल प्रवृत्तवाधकप्रत्यय पुरुषमेवाधिक्षिपति “धिग् हा तेन दुरात्मना विप्रलब्धोऽस्मि” इति न शब्दम्, प्राप्तफलश्च पुसामेव श्लाघते साधु साधुना तेनोपदिष्टमित्यत पुरुषदोषान्वयानुविधानात्तदभावकृत एव आप्तेषु तूष्णीमासीनेषु विभ्रमानुत्पाद इति न सन्दिग्धो व्यतिरेक । पुरुषदोषकृत एव शब्दाद्विप्लवो न स्वरूपनिबन्धन । – [न्यायम॰ पृ॰ १५८ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७०४ ।] ↩︎

अर्थप्रतीतिविषर्यये । ↩︎

तुलना–हन्त तर्हि वक्तरि गुणवति सति सरितस्तीरे फलानि सन्तीति सम्यक्प्रत्ययेऽपि शब्दस्यैव व्यापारात् पुरुषस्य उच्चारणमात्रे चरितार्थत्वान्नैकान्तत शब्दस्यार्थासस्पर्शित्वमेव स्वभाव । – [न्यायम॰ पृ॰ १५९ ।] ↩︎

“–मेव रूप” [श्र॰] । ↩︎

कार्यकारणभाव । ↩︎

विपर्ययज्ञानोत्पत्ति । ↩︎

अनाप्ताभिप्रायस्य । ↩︎

विपर्ययज्ञानोत्पत्तौ व्यापार । तुलना – [स्या॰ र॰ पृ॰ ४०७ ।] ↩︎

“किञ्चक्षुरा–” [ब॰] । ↩︎

तुलना–युक्तञ्चैदेव यत् दीपवत् प्रकाशत्वमावमेव शब्दस्य स्वरूप न यथार्थत्वमयथार्थत्व वा, विपरीतेऽप्यर्थे दीपस्य प्रकाशत्वानतिवृत्ते । अय तु विशेष–प्रदीपे व्युत्पत्तिनिरपेक्षमेव प्रकाशकत्व शब्दे तु व्युत्पत्त्यपेक्षमिति । प्रकाशात्मनस्तु शब्दस्य वक्तृगुणदोषाधीने यथार्थेतरत्वे । अत एव अङ्गलिशिखराधिकरणकरेणुशतवचसि बाधितेऽपि पुन पुनरुच्चर्यमाणे भवति विभ्रम प्रकाशकत्वतद्रूपानपायात्, न त्वेप शब्दस्य दोष । पदार्थाना तु ससर्गमसमीक्ष्य प्रजल्पत । वक्तुरेव प्रमादोऽय न शब्दोऽत्रापराध्यति । – [न्यायम॰ पृ॰ १५९ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७०४ ।] ↩︎

“शब्दस्वरूप” [श्र॰] । ↩︎

“यथार्थाप्रकाश–” [आ॰] । ↩︎

यथार्थायथार्थप्रकाशकत्वस्य । ↩︎

अङ्गुल्यग्रे हस्तिशतमास्ते इतिवचने । ↩︎

शब्दस्वरूपस्य । ↩︎

[पृ॰ ५३७ पं॰ १४ ।] ↩︎

बाधकप्रत्ययप्रवृत्तौ । ↩︎

इन्द्रियम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

चन्द्रविषयम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

[पृ॰ ५३७ पं॰ १६ ।] ↩︎

[पृ॰ ४७ ।] ↩︎

मेरूपर्वतरामरावणादिपरमाण्वादीनाम् । ↩︎

विप्रकृष्टार्थप्रतिपत्तिसाधनम् । ↩︎

देशकालस्वभावविप्रकृष्टार्थ – [आ॰ टि॰ ।] ↩︎

विप्रकृष्टार्थे । ↩︎

एतावताऽत्र भग्या क्रम उक्त – [आ॰ टि॰] । ↩︎

व्याग्या– इयमस्य सञ्ज्ञेति समय, स प्रत्यर्थ प्रतिपुरुष वा क्रियेत, प्रतिपुरुषमेव प्रत्युच्चारण प्रतिप्रयोगं वा । अथवा जगदादौ जगत सृष्टिकाले केनचित् ईश्वरादिना धात्रा सकृत् एकयैव हेलया क्रियतेति त्रयो विकल्पा । – [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ६२२ ।] उद्धृतोयम् – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २३० । तत्त्वस॰ पृ॰ ६२२ । जैनतर्कवा॰ पृ॰ ३१ ।] ↩︎

प्रत्येक वाऽपि सम्बन्धो भिद्येतैकोऽथवा भवेत् । एकत्वे कृतको न स्यात् भिन्नश्चेद्भेदधीर्भवेत् ॥ एकत्वे तावत्कृततैव न स्यात्, न हि एकस्य बहुभि क्रिया सम्भवतीत्याह एकत्व इति । – [मी॰ श्लो॰ न्याय॰ र॰ सम्बन्धा॰ श्लो॰ १४ ।] एकत्वपक्षे जातिवद्देशकालभेदानुयायित्वात्कृतको न स्यात्, नित्य एव स्यादिति यावत् । – [तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ ६२२ ।] ↩︎

“कृतः” [श्र॰] । ↩︎

गगनैकपरमाण्वादीनामेकत्वस्य नित्यत्वाविनाभूतत्वात्, एकत्व ह्येकरूपत्वम्, तच्च क्रियमाणत्वे विनश्यति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

सम्बन्धस्य । ↩︎ ↩︎

पुरुषव्यापारात् । ↩︎

“केशरा–” [आ॰] । ↩︎

यथाऽस्मिन्देशे सास्नादिमति गोशब्द एव सर्वेषु दुर्गमेष्वपि । बहव सम्बन्धार कथ सगस्यन्ते ? एको न शक्नुयात् । अतो नास्ति सम्बन्धस्य कर्त्ता । – [शाबरभा॰ १ । १ । ५ ।] ↩︎

सङ्केतकरणानुपपत्ति । ↩︎

देशान्तराणाम् । ↩︎

“करोतीति ते च” [आ॰] । ↩︎

समयम् । ↩︎

अन्यपुरुषाणाम् । ↩︎

सङ्कतस्य एकरूपतायाम् । बहुभि कृतसम्बन्धे न चैको गमको भवेत् । – [मी॰ श्लो॰ पृ॰ ६४४ ।] ↩︎

समुच्चयोऽपि नैतेषा व्यवहारेऽवगम्यते । – [मी॰ श्लो॰ सम्बन्धा॰ श्लो॰ १७ ।] ↩︎

पुरुषाणाम् । ↩︎

मिलित्वा सङ्केतकरणे प्रयोजनाभावात् । ↩︎

“–च्चार्यनिरा–” [श्र॰] । ↩︎

सङ्केतस्य । ↩︎ ↩︎

प्रतिशब्दमुच्चार्य उच्चार्य । ↩︎

तुलना–प्रत्यूच्चारण प्राक्तन एव क्रियते, नूतनो वा ? नवस्य तावत्क्रियमाणस्य कथमर्थप्रत्यायनसामर्थ्यमवगम्यते तदवगतौ वा किं तत्करणेन ? पूर्वकृतस्य तदकृतत्वादेव पुन करणमनुपपन्नम् । एकस्य बस्तुनो ज्ञप्तिरसकृदावर्तते नोत्पत्ति । – [न्यायम॰ पृ॰ २४२ ।] प्रत्युच्चारणनिर्वृत्तिर्न युक्ता व्यवहारत । – [तत्त्वसं॰ का॰ २२७४ ।] ↩︎

नूतनसङ्केतस्य । ↩︎

अभिनवसङ्केतस्य अर्थप्रत्यायनशक्तिपरिज्ञानाभावे । ↩︎

“कारणानुप–” [आ॰] । ↩︎

पुन पुनः । ↩︎

विप्रकृष्टदेशवर्तित्वात् । ↩︎

न हि सम्बन्धव्यतिरिक्त कश्चित्कालोऽस्ति, यस्मिन्न कश्चिदपि शब्द केनचिदर्थेन सम्बद्ध आसीत् । – [शावरभा॰ १ । १ । ५ ।] सर्गादौ हि क्रिया नास्ति तादृक्कालो हि नेष्यते । – [मी॰ श्लो॰ सम्बन्धा॰ श्लो॰ ४२ । शास्त्रदी॰ पृ॰ ४१८ । तत्त्वस॰ पृ॰ ६२७ । न्यायमं॰ पृ॰ २४२ ।] ↩︎

“सकृत्सम्भवाभावाभावात्” [आ॰] , “सकृत्सम्भवात्” [ब॰] । ↩︎

“–विकल्पस्य च का–” [आ॰] । ↩︎

औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्धः – [जैमिनिसू॰ १ । १ । ५ ।] औत्पत्तिक इति नित्यं ब्रूम । उत्पत्तिर्हि भाव उच्यते लक्षणया । अवियुक्त शब्दार्थयोर्भाव सम्बन्ध । – [शावरभा॰ १ । १ । ५ ।] अपौरुषेय शब्दस्यार्थेन सम्बन्ध – [शावरभा॰ १ । १ । ५ । पृ॰ ४१ ।] अपौरुषेये सम्बन्धे शब्द प्रामाण्यमृच्छति । – [प्रक॰ पं॰ पृ॰ १६१ ।] नित्या शब्दार्थसम्बन्धा – [वाक्यप॰ १ । २३ ।] ↩︎

प्रत्यक्षानुमानार्थापत्तिरूप प्रमाणत्रयम् । ↩︎

शब्द श्रावणप्रत्यक्षेण अर्थञ्च चाक्षुषाध्यक्षेण प्रतिपद्यते । ↩︎

“तद्विषयपक्षेणा–” [श्र॰] । ↩︎

गवादिविषय । ↩︎

देवदत्तस्य श्रोतु देवदत्त गामभ्याजेति वाक्यात् गोक्षेपणविषयिणी प्रतीतिर्जाता तद्वाक्यश्रवणानन्तरमेव गोक्षेपणचेष्टाऽन्यथानुपपत्ते । ↩︎

“प्रतिपत्त्युत्पद्यते” [ब॰] । ↩︎

देवदत्त गामभ्याजेति वाक्ये गवादिविषयकक्षेपणार्थवाचिका शक्तिरस्ति ततस्तत्प्रतीत्यन्यथानुपपत्ते । ↩︎

गोविषयकक्षेपणार्थे । ↩︎

“शब्दवृद्धाभिधेयाश्च” – [मी॰ श्लो॰, प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २२८ । न्यायमं पृ॰ २४५ ।] “प्रत्यक्षेणैव” – [स्या॰ र॰ पृ॰ ६७७ ।] ↩︎

अन्यथानुपपत्त्या च बुद्ध्येच्छक्तिं द्वयाश्रिताम् । अर्थापत्त्याऽवबुद्ध्यन्ते सम्बन्ध त्रिप्रमाणकम् ॥ – [मी॰ श्लो॰ पृ॰ ६८० । प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २२८ ।] “वेत्ति शक्तिं द्वयात्मिकाम्” – [न्यायम॰ पृ॰ २४५ ।] व्याख्या–शब्दवृद्वाभिधेयानिसम्बन्धप्रतिपत्तेरय न्याय कुमारिलेन वर्णित–यस्मात् प्रथमं तावत् प्रत्यक्षेण शब्द वृद्ध च शब्दस्याख्यातारम् अभिधेयञ्च वाच्य वस्तु पश्यति, तत पश्चादनुमानेन चेष्टालक्षणेन लिङ्गेन श्रोतु प्रतिपन्नत्व पश्यति अवधारयतीत्यर्थ । करण कारकं कृत्वा चेष्टाया अनुमानत्वमुक्तम् । ततश्च पश्चादर्थापत्त्या द्व्याश्रिता शब्दार्थाश्रितां शक्तिं वेत्ति । अर्थापत्त्या तु साक्षादवबुद्ध्यन्त इत्यतोऽर्थापत्त्यावबुद्ध्यन्त इत्युक्तम् । – [तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ ७०९ ।] वृद्धाना स्वार्थे सव्यवहरमाणानामुपशृण्वन्तो बाला प्रत्यक्षमर्थ प्रतिपद्यमाना दृश्यन्ते । – [शावरभा॰ १ । १ । ५ । पृ॰ ५६ ।] किञ्चान्त्युपायो बालानाम्, नावश्य सम्बन्धकथनवाक्येनैव वृद्धेभ्यो बाला सम्बन्धं प्रतिपद्यन्ते किन्तु यदा वृद्धा प्रसिद्धसम्बन्धा स्वकार्यार्थेन व्यवहरन्ति तदा तेषामुपशृण्वन्तो बालाः सम्बन्धं प्रतिपद्यन्ते । यदा हि केनचित् “गामानयं” इत्युक्त कश्चित् सास्नादिमन्तमानयति तदा समीपस्यो वालोऽवगच्छति–यस्मादय- मेतस्माद्वाक्यादयमर्थ प्रत्यायित इत्येव सम्मुग्धरूपेणावगत प्रत्यायकत्व पश्चाद्वहुषु प्रयोगेषु अन्वयव्यतिरेकाभ्या वाक्यभागाना पदानां पदभागानाञ्च प्रकृतिप्रत्ययाना वाक्यार्थभागेषु पदार्थेषु विविच्यते तस्मान्न पौरुषेय सम्बन्धः – [शास्त्रदी॰ पृ॰ ४६३ ।] “तु बुद्धे शक्तिं” – [स्या॰ र॰ पृ॰ ६७७ ।] ↩︎

“नु” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

[पृ॰ ५४२ प॰ १६ ।] ↩︎

शब्दार्थसम्बन्धस्य । तुलना–शब्दवदर्थवच्च तृतीयस्य तस्यप्रत्यक्षादिना प्रमाणेनाप्रतीयमानत्वात् । – [न्यायम॰ पृ॰ २४३ ।] ↩︎

न शब्दार्थसम्बन्धो नित्य नित्यरूपतया विचार्यमाणस्यानुपपद्यमानत्वात् । ↩︎

नित्यरूपतया । ↩︎

“स्वभावात्” [ब॰] । “सभवस्वभावतः” [श्र॰] । ↩︎

सम्बन्धिनो शब्दार्थयो नित्यत्वाद्वा । तुलना–असौ नित्यः सन् स्वभावतोऽर्थं प्रकाशयेत्, सङ्केताभिव्यक्तेर्वा – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०१ ।] ↩︎

तुलना–सम्बन्धापौरुषैयत्वे स्यात्प्रतीतिरसविद । सम्बन्धापौरुषेयत्वेपीष्यमाणे स्यादर्थाना प्रतीतिरसंविदोऽविद्यमानसङ्केतप्रतीते पुस । न चेच्छब्दार्थयोः साङ्केतिको वाच्यवाचकता सम्बन्धः किन्तु स्वाभाविक, तदाऽगृहीतसङ्केतोऽपि श्रुताच्छब्दादर्थं प्रतिपद्येतेति । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ३ । २२७ ।] यद्यर्थप्रतिपादने शब्दस्य स्वभावेन शक्ति स्यात्; एवन्तर्हि सन्देहलक्षणमस्याप्रामाण्य स्यात् इष्टेऽनिष्टे चार्थे प्रकाशनशक्तिसभवात् । यदि चास्य स्वभावत एव सा शक्ति किं सङ्केतेन ? – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २२९ ।] अर्थद्योतनशक्तेश्च सर्वदैव व्यवस्थिते । तद्धेतुरर्थबोधोऽपि सर्वेषा सर्वदा भवेत् ॥ – [तत्त्वसं॰ पृ॰ ७१० ।] सासिद्धिके हि तथात्वे भ्रमित्वादिप्रयुक्तादन्यतो वा यत कुतश्चिदभिनवादपि दीपादिव शब्दादर्थप्रतिपत्ति स्यात् । – [न्यायम॰ पृ॰ २४३ ।] ↩︎

“प्रकाशयेत्” [श्र॰] । ↩︎

शब्दार्थसम्बन्धस्य । ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

“–पस्तत्स्वरूपतोत्तत्प्रकाशकः” [ब॰] । ↩︎

रूपम् । ↩︎

सम्बन्धः । ↩︎

शब्दार्थप्रकाशक । तुलना–सङ्केतात्तदभिव्यक्तावसदर्थान्यकल्पना । न वै सम्बन्धो विद्यमानोऽप्यनभिव्यक्तोऽर्थप्रतीतिहेतु । सङ्केत खल्वेनमभिव्यक्तिमे ति तर्हि सिद्धोपस्थायी किमकारण पोष्यते ? – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ १ । २२९ ।] यथा दीपस्यार्थप्रकाशने शक्तस्येन्द्रियापेक्षा तथा शब्दस्येन्द्रियापेक्षा तथा शब्दस्यापि सङ्केतापेक्षेति चेत्, न, प्रदीपेन्द्रिययो प्रत्येकमभावेऽप्यर्थप्रकाशकत्वाभावात् तत्रान्योन्यापेक्षत्व युक्तं नैव शब्दशक्तिसङ्केतयो, सङ्केतमात्रेणैवार्थप्रतीतेरुत्पत्ते तस्मान्न स्वभावत शब्दोऽर्थप्रतिपादनसमर्थ इत्युत्पत्तिलक्षणमप्रामाण्यम् । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २२९ । प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ३ । २२७ ।] तस्मिन् सङ्केतसापेक्षा शक्तिश्चेत्परिकल्प्यते । ननूपकार्यपेक्ष्येत नोपकार्या च साऽचला ॥ – [तत्त्वस॰ पृ॰ ७१० ।] अथ सङ्केताभिव्यक्ते, कथमस्य नित्यैकरूपत्वमुपपन्न व्यक्ताव्यक्तरूपतया भेदप्रसक्ते । – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७०९ ।] ↩︎

“प्रकाशक क–” [ब॰] । ↩︎

नित्यैकरूपस्य सम्बन्धस्य । ↩︎

तुलना–अर्थज्ञापनहेतुर्हि सङ्केत पुरुषाश्रय । गिरामपौरुषेयत्वेऽप्यतो मिथ्यात्वसभव ॥ किं ह्यस्यापौरुषेयतया ? यतो हि समयादर्थप्रतिपत्ति, स पौरुषेयः वितथोऽपि स्यात्, शील साधन स्वर्गवचनम्, अन्यथा समयेन विपर्यासयेत् तेनायथार्थमपि प्रकाशनसम्भवात् । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ १ । २२८ ।] सङ्केतमन्तरेणापौरुषेयादपि वाक्यादर्थप्रतीतेरभावात् । अर्थज्ञापनहेतुरिह सङ्केत स्वीकर्त्तव्य, स च पुरुषकृतत्वात्पुरुषाश्रय । अत सङ्केतस्य पुरुषाश्रयत्वात् गिरामपौरुषेयत्वेऽपि मिथ्यात्वस्य सम्भवः । सङ्केतवशेन वाचोऽर्थं ब्रुवते । स च दोषाश्रयेण पुरुषेण क्रियत इति तासा न विसवादशङ्कानिरास पौरुषेयवाक्यवदिति व्यर्थमपौरुषेयत्वकल्पनम् । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ३ । २२६ ।] अर्थद्योतनहेतोश्च सङ्केतस्य नराश्रयात् । शक्तावितरजन्यायामपि मिथ्यात्वसभव ॥– [तत्त्वसं॰ पृ॰ ७१० । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३० ।] ↩︎

पुरुष । ↩︎

वेदस्य । ↩︎ ↩︎ ↩︎

तुलना–किञ्च वाचा किमेकेनार्थेन सह वाच्यवाचकसम्बध, अथानेकै ? गिरामेकार्थनियमे न स्यादर्थान्तरे गति । अनेकार्थाभिसम्बन्धे विरुद्धव्यक्तिसभव ॥ गिरामेकस्मिन्नर्थे वाचकतया नियमे सति सकेतवशादन्यत्रार्थे न स्याद् गति, दृश्यते च विवक्षातोऽनेकार्थाभिधानम् । अनेकैरर्थैर्वाचकत्वाभिसम्बन्धे विरुद्धस्यार्थस्य व्यक्ते प्रतीते सभव स्यात् । अग्निष्टोम स्वर्गस्य साधनमिति विषर्ययोप्यवसीयेत । ततश्चाप्रवृत्तिरेव स्यात् स्वर्गार्थिन । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ३ । २२८ ।] सा शक्तिरेकार्थनियता वा भवेन्नानार्थनियता वा ।– [तत्त्वसं पं॰ पृ॰ ७१० । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३० ।] यदि पुन शब्दस्य वस्तुनि स्वत एव योग्यत्व को दोषो येन सङ्केतस्तत्रापेक्ष्यते ? इति चेदुच्यते–तत्सर्वविषय नियतविषयं वा ? पूर्वविकल्पे ततो युगपत्सर्वार्थप्रतीतिप्रसङ्गात् तथा च न ततो नियतविषयप्रवृत्त्यादिरिति व्यवहारविलोप । तत आह “–न सर्वयोग्यता साध्वी सङ्केतान्नियमो यदि ।” द्वितीयविकल्पे दोषमाह “–सम्बन्धनियमेऽन्यत्र सङ्केतेऽपि न वर्तताम् ॥” – न्यायवि॰ का॰ ४३१ । ↩︎

“ततश्चाज्ञानल–” [आ॰] । ↩︎

चोरशब्दो यथा लोके भक्ष्यार्थं प्रतिपादयेत् । केषाञ्चिच्चोरमेवाहु तन्त्रेप्येव पदास्तथा ॥ – [ज्ञानसि॰ पृ॰ ७५ ।] यथा चौरशब्दस्तस्करवचन ओदने दाक्षिणात्यै प्रयुज्यते । – [न्यायमं॰ पृ॰ २४२ । प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ २१५ ।] ↩︎

“उदने” [आ॰] । ↩︎

एकदेशार्थनियत । तुलना–य एवार्थो वस्तुस्थित्या स्वर्गसाधन किन्तत्रैव समयकारेणग्निहोत्रादिशब्दोऽभिव्यक्त किम्बाऽन्यस्मिन्नेव स्वर्गसाधनविरुद्धे बुद्धिमान्द्यादिति सन्देह एव । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २३० ।] ↩︎

वेदस्य । तुलना–स इति शब्द सर्वस्मिन् वाचकत्वेनानियत नियम क्वचिदर्थे पुरुषात् पुरुषसङ्केतात् प्रतिपद्यते । स च पुरुषो विरुद्धेप्यर्थे सङ्केत कुर्यात् । तथा च न केवल विरुद्धव्यक्तिसम्भव । यापीयमपौरुषेयता वेदस्येष्टा तस्या व्यर्था स्यात् परिकल्पना । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २३० ।] अथानेका- र्थाभिधाय्यपि शब्द पुरुषेण सङ्केतादभिमतार्थाभिधायित्वेन नियम्यते तदा–अपौरुषेयतायाञ्च व्यर्था स्यात्परिकल्पना । वाच्यश्च हेतुर्भिन्नाना सम्बन्धस्य व्यवस्थिते ॥ – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ३ । २२९ ।] ↩︎

तुलना–असस्कार्यतया पुभि सर्वथा स्यान्निरर्थता । सस्कारोपगमे मुख्य गजस्नानमिद भवेत् ॥ – [प्रमाणवा॰ ३ । २३० । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३० ।] ↩︎

तुलना–प्रकृत्यैव स्वभावेनैव वैदिका शब्दा नियता अभिमतेऽर्थे ततो न पुरुषसस्कारकृतो दोष इति चेत्, एव सत्यर्थप्रकाशने नोपदेशमपेक्षेरन्, अपेक्षन्ते च, स्वतस्तेभ्योऽर्थप्रतीतेरभावात । यदि च ते स्वभावत एव प्रतिनियता स्यु तदा यत्र क्वचिदर्थे एकदा समिता पुन कथञ्चित् ततोऽन्यथा सङ्केतेनार्थान्तर न प्रकाशयेयु, प्रकाशयन्ति च ततो न प्रकृत्यैकार्थनियता इति । स्वभावतश्चैकार्थनियमे योऽय वैदिकेषु वाक्येषु व्याख्यातॄणा व्याख्याविकल्पश्च अपरापरव्याख्याभेदश्च न स्यात् एकार्थप्रतिनियमात्, भवति च, तस्मात् पौरुषेयवाक्यवन्नैकार्थनियता वैदिका शब्दा इति । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २३० ।] ↩︎

भावनाविधिनियोगरूपेण भाट्टवेदान्तिप्राभाकाराणा वेदार्थविषये व्याख्याभेदो न स्यादिति भाव । ↩︎

तुलना–सर्वत्र योग्यस्यैकार्थद्योतने नियम कुत । – [प्रमाणवा॰ ३ । ३२६ ।] नानार्थद्योतने शक्तिर्भवत्येकस्य हि ध्वने । नाग्निहोत्रादयस्त्वर्था सर्वे सर्वोपयोगिन । तदिष्टविपरीतार्थद्योतनस्यापि सभवात् । नित्यशब्दार्थसम्बन्धकल्पना वो निरर्थिका ॥ – [तत्त्वस॰ पृ॰ ७११ ।] ↩︎

अग्निहोत्र जुहुयात् – [मैत्र्यु॰ ६ । ३६ ।] ↩︎

व्याख्या तेनेति अपरिज्ञातार्थत्वेन अग्निहोत्र जुहुयात् स्वर्गकाम इति श्रुतौ वेदवाक्ये खादेच्छ्वमासमित्येष नार्थ किन्त्वन्योऽभिमतोऽर्थं इत्यत्र का प्रमा ? नैव किञ्चित्प्रमाणम् । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । ३२० ।] अग्नि हन्तीति अग्निह श्वा तस्योत्र मास जुहुयात् खादेत् । अथवा अगति गच्छतीत्यग्नि श्वा हूयतेऽद्यते यत्तत् होत्र मासम् अग्नेर्होत्रमित्यग्निहोत्र श्वमास तज्जुहुयात् खादेत् स्वर्गकाम पुमान् द्विज । – [प्रमेयरत्नमा॰ टि॰ पृ॰ १३४ ।] उद्धृतोऽयम् – [शास्त्रवा॰ श्लो॰ ६०५ । न्यायमं॰ पृ॰ ४०५ । नन्दिमलय॰ पृ॰ १९ ।] ↩︎

तुलना–सम्बन्धिनामनित्यत्वान्न सम्बन्धेऽस्ति नित्यता । – [प्रमाणवा॰ ३ । २३१ ।] ↩︎

“नित्यसम्बन्धी” [आ॰] । ↩︎

शब्दस्य ↩︎

सम्बन्धविषयभूतस्य अर्थस्य । ↩︎

शब्दार्थ – [आ॰ टि॰] । ↩︎

सामान्याश्रितः । ↩︎

सामान्यवानेव । ↩︎

मीमासकनैयायिकादि । ↩︎

[पृ॰ २८५ ।] ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

“–त्वात् उभ–” [ब॰] । ↩︎

तुलना–किञ्चासौ सम्बन्ध ऐन्द्रिय अतीन्द्रिय अनुमानगम्यो वा स्यात् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४३० ।] ↩︎

तुलना–न च नित्य सम्बन्ध शब्दार्थयो प्रमाणेनावसीयते, प्रत्यक्षेण तस्याननुभवात्, तदभावे नानुमानेनापि, तस्य तत्पूर्वकत्वाभ्युपगमात् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४३६ ।] ↩︎

तुलना–नातीन्द्रिय सम्बन्ध, ततोऽतीन्द्रियात् सम्बन्धात् अर्थस्याप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् । किं कारणम् ? अप्रसिद्धस्य स्वेन रूपेण अनिश्चितस्य अज्ञापकत्वात् । न हि येन सह यस्य सम्बन्धो न गृह्यते तद्द्वारेण तस्य प्रतीतिर्युक्ता । अथाज्ञात एव सम्बन्धोऽर्थं ज्ञापयतीन्द्रियवदित्याह–सन्निधिमात्रेणेत्यादि । सम्बन्धस्य सन्निधिमात्रेण सत्तामात्रेणार्थज्ञापनेऽभ्युपगम्यमाने शब्दार्थसम्बन्ध प्रत्यव्युत्पन्नानामपि अर्थस्याय वाचक इति प्रतिपत्ति स्यात् । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ १ । २३८ । तत्त्वसं॰ पृ॰ ७१२ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३० ।] ↩︎

उद्धृतमिदम् – [प्रमेयक॰ पृ॰ १२४, २०६ ।] ↩︎

प्रत्यक्षपूर्वकत्वेन । ↩︎

शब्दार्थसम्बन्धे । ↩︎

प्रतिबन्धोऽविनाभावसम्बन्ध । ↩︎

अनुमानान्तरात् । ↩︎

अविनाभावग्रह । ↩︎

अविनाभावग्रहणे । ↩︎

अनुमानान्तरेऽपि । ↩︎

शब्दार्थसम्बन्धाधिगमे । तुलना–नानुमानात् प्रतिपत्ति सम्बन्धस्य । कुत ? लिङ्गाभावात् । नहि सम्बन्धसाधन किञ्चिर्ल्लिगमस्ति । अर्थप्रतीतिरपि न लिङ्ग दृष्टान्तासिद्धे । न हि क्वचिद् दृष्टान्ते सम्बन्धकार्या अर्थप्रतीति प्रतिपन्ना । किङ्कारणम् ? तत्रापि दृष्टान्तत्वेनोपनीते सम्बन्धस्यातीन्द्रियत्वेन कारणेन साधनापेक्षणात् । न चास्ति साधनं तत्रापि दृष्टान्तासिद्धे । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २३८ ।] ↩︎

तस्य हि लिङ्ग ज्ञानमर्थ शब्दो वा ? – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४३० ।] ↩︎

प्रतिपन्ने हि सम्बन्धे तस्य कार्यमर्थज्ञान निश्चीयते, स चाद्यापि न सिद्ध – [आ॰ टि॰] । ↩︎

तुलना–शब्दार्थौ लिङ्गमिति चेदाह– नहीत्यादि । न हि तत्र सम्बन्धविशेषे शब्दरूपमर्थो वा लिङ्गम् । किङ्कारणम् ? तयो शब्दार्थयो सर्वत्र योग्यत्वात् । सर्वस्य शब्दस्य सर्वस्मिन्नर्थे वाचकत्वेन योग्यत्वात् सर्वस्य चार्थस्य सर्वस्मिन् शब्दे वाच्यत्वेन योग्यत्वात् । अर्थविशेषप्रतीतेश्च कारण सम्बन्धविशेषः, तस्य च अर्थविशेषप्रतीतिसमाश्रयस्य सम्बन्धस्य अनियताभ्या शब्दार्थाभ्यामप्रत्यायनात् । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २३८ ।] ↩︎

अर्थेन । ↩︎

[पृ॰ ५४३ पं॰ १३ ।] ↩︎

जैनानाम् । ↩︎

“भवतो वा” [श्र॰] । ↩︎

मीमासकानाम् – [आ॰ टि॰] । तस्मादद्यवदेवात्र सर्गप्रलयकल्पना । समस्तक्षयजन्मभ्या न सिद्ध्यत्यप्रमाणिका । – [मी॰ श्लो॰ सम्बन्धा॰ श्लो॰ ११३ ।] ↩︎

अभिव्यक्तावपि । ↩︎

“–वादिनो धूमाग्न्योरपि” [श्र॰] । ↩︎

शब्दार्थयो नित्यसम्बन्धवादिनः । ↩︎

अग्निधूमसम्बन्ध । ↩︎

नाग्नित्वधूमत्वयोरविनाभावो गृह्यते किन्तु अग्नित्वविशिष्टाग्निना सह धूमत्वविशिष्टधूमस्याविनाभाव गृह्यते इति भाव । ↩︎

[पृ॰ ४२३ ।] ↩︎

साध्यसाधनव्यक्तीनामानन्त्येऽपि सादृश्याद् व्याप्तिज्ञानेन क्रोडीकृति एव वाच्यवाचकव्यक्तीनामपि सादृश्यवशात्तेन क्रोडीकरणम्, अस्ति ह्यत्रापि सादृश्यम्, घटशब्दवाच्योऽय पृथुबुध्नोदराद्याकारत्वात् पूर्वोपलब्धघटान्तरवत् । – [आ॰ टि॰ ।] ↩︎

तुलना–अतएव च सम्बन्धस्त्रिप्रमाणक इति यत्त्वयोच्यते तदस्माभिर्न मृष्यते । शब्दवृद्धाभिधेयाश्च प्रत्यक्षेणात्र पश्यतीति सत्य श्रोतुश्च प्रतिपन्नत्वमनुमानेन चेष्टयेत्येतदपि सत्यम् । अन्यथानुपपत्त्या तु वेत्ति शक्तिं द्वयाश्रितामित्येतत्तु न सत्यम्, अन्यथाप्युपपत्तेरित्युक्तत्वात् । – [न्यायम॰ पृ॰ २४५ ।] ↩︎

मीमासकेन कुमारिलभट्टेन । ↩︎

ज्ञाप्यज्ञापकशक्ति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

यथाहि वह्निधूमयो ज्ञाप्यज्ञापकशक्तिरनित्याऽपि अनुमेयार्थप्रतिपत्तिप्रयोजिका तथैव शब्दार्थयो वाच्यवाचकशक्तिरपि । ↩︎

सवृत्तिकाणा नाम् – [आ॰ टि॰] । अनुतन्त्र वार्त्तिकम् – [वाक्यप॰ पृ॰ टी॰ ।] ↩︎

सिद्धे शब्दार्थसम्बन्धे । सिद्धे शब्देऽर्थे सम्बन्धे चेति । – [पा॰ महाभा॰ पृ॰ ५५ ।] नित्य शब्द नित्योऽर्थ नित्य सम्बन्ध इत्येषा शास्त्रव्यवस्था । तत्राम्नाता महर्षिभि सूत्रादीना प्रणेतृभि । व्याकरण एव ये सूत्रादीना प्रणेतारस्ते व्यपदिश्यन्ते । तत्र सूत्राणामारम्भादेव शब्दाना नित्यत्वमभिमतम् । न ह्यनित्यत्वे शब्दादीना शास्त्रारम्भे किञ्चिदपि प्रयोजनमस्ति । व्यवहारमात्र ह्येतदनर्थक न महान्त शिष्टा समनुगन्तुमर्हन्तीति तस्माद् व्यवस्थितसाधुत्वेषु शब्देषु स्मृतिशास्त्र प्रवृत्तमिति । – [ वाक्यप॰ हरि॰ १ । २३ ।] उद्धृतोऽयम् – [सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ५०५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४२९ ।] ↩︎

“–विद्ध यथा” [श्र॰] । ↩︎

“वाग्रे” [ब॰] । ↩︎

[पृ॰ ३७२ ।] ↩︎

नित्यससम्बन्धवादिन – [आ॰ टि॰] । ↩︎

आम्नायस्य क्रियार्थत्वात् – [ जैमिनिसू॰ १ । २ । १ ।] चोदनेति क्रियाया प्रवर्तकं वचनमाहु । – [शाबरभा॰ १ । १ । २ ।] ↩︎

अग्निष्टोमादियज्ञरूपकर्मण । ↩︎

अतीताजातयोर्वापि न च स्यादनृतार्थता । वाच कस्याश्चिदित्येषा बौद्धार्थविषया मता । – [प्रमाणवा॰ ३ । २०७ ।] ↩︎

विकल्पप्रतिबिम्बेषु तन्निप्ठेषु निबध्यते । ततोऽन्यापोहनिष्ठत्वादुक्ताऽन्यापोहकृच्छ्रुतिः ॥ विकल्पाना प्रतिविम्बेष्वाकारेषु तन्निष्ठेषु तद्व्यावृत्तिवस्तुत्वेन व्यवस्थाविषयतया तद्व्यवहारव्यवस्थितिषु सङ्केतकाले निबद्ध्यते ततो विकल्पप्रतिबिम्बाना बाह्यव्यावृत्तात्मत्वेन व्यवहारविषयत्वात् अन्यापोहनिष्ठत्वात् कारणात् उक्ता श्रुतिरन्यापोहकृत् । अन्यव्यावृत्ताकारविकल्पजननात् अन्यव्यावृत्तेषु प्रवर्तनाच्च शब्दोऽन्यापोहकृदुक्त । ननु शाब्दे ज्ञाने ग्राह्यं बाह्यतयैव प्रतीयते न ज्ञानाकारतया इत्याह–व्यतिरेकीव यज्ज्ञाने भात्यर्थप्रतिबिम्बकम् । शब्दात्तदपि नार्थात्मा भ्रान्ति सा वासनोद्भवा ॥ यथा तैमिरिकदृष्टेषु केशेषु बाह्यभ्रम एव विकल्पाकारेऽपि वाह्यव्यवहारोऽविद्यावशादित्यर्थः । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ २ । १६४-६५ ।] तत्र यत्तदारोपित विकल्पधिया अर्थेष्वभिन्नं रूप तदन्यव्यावृत्तपदार्थानुभवबलायातत्वात् स्वयञ्च अन्यव्यावृत्ततया प्रख्यानाद् भ्रान्तैश्चान्यव्यावृत्तार्थेन सहैक्येनाध्यवसितत्वात् अन्यापोढपदार्थाधिगतिफलत्वाच्चान्यापोढ इत्युच्यते । तेनापोहः शब्दार्थ इति प्रसिद्धम् । – [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ २७४ ।] अपोहो बाह्यतया आरोपित आकारोऽपोह्यतेऽनेनेति कृत्वायद्वा अपोह्यतेऽस्मिन्नत्यपोह स्वलक्षणम् तस्मान्न विकल्पाना स्वरूपेण बाह्यो ग्राह्योपि तु स्वाकारेण सहैकीकृत एव वाह्यो विषय, स चासत्योऽपोह्यतेऽन्यदनेनेति अपोह उच्यते । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । ४८ ।] ननु कोऽयमोपोहो नाम ? यथाव्यवसायं बाह्य एव घटादिरर्थोऽपोह इत्यभिधीयते अपोह्यतेऽस्मादन्यद्विजातीयमिति कृत्वा । यथाप्रतिभास बुद्ध्याकारोऽपोहः अपोह्यते पृथक्क्रियतेऽस्मिन् बुद्ध्याकारे विजातीयमिति कृत्वा । यथातत्त्व निवृत्तिमात्र प्रसह्यरूपोऽपोह अपोहनममोह इति कृत्वा । – [तर्कभा॰ मो॰ प॰ २६ ।] ↩︎

उद्धृतोऽयम् – [अष्टसह॰ पृ॰ १४० । स्यामं॰ पृ॰ १८० ।] तुलना–कथ स एव व्यवच्छेद शब्दलिङ्गाभ्या विधिना प्रतिपाद्यते न वस्तुरूपमिति गम्यते ? – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ १ । ४४ ।] अन्यापोहविषया आचार्येण प्रोक्ता “अपोह शब्दलिङ्गाभ्या प्रतिपाद्यते” इति ब्रुवता । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ३ । १३३ ।] ↩︎

शब्दलिङ्गप्रभवप्रत्यययो बहिरर्थरहित स्वरूपमात्रमेव विषय तत्र स्वरूपमात्रस्यैव प्रतिभातत्वात् । उच्यते विषयोऽमीपा धीव्वनीना न कश्चन । अन्तर्मात्रानिविष्ट तु बीजमेपा निबन्धनम् । तथाहि–अस्माभिरिष्यत एवैपामन्तर्जल्पवासनाप्रबोधो निमित्तम्, न तु विषयभूत भ्रान्तत्वेन पूर्वस्य शब्दप्रत्ययस्य निर्विषयत्वात् । अन्तर्मात्रानिविष्टमिति विज्ञानसन्निविष्ट वासनेति यावत् । एतदेवागमेन सस्पदयन्नाह यस्य यस्येत्यादि–यस्य यस्य हि शब्दस्य यो यो विषय उच्यते । स स सविद्यते नैव वस्तूना सा हि धर्मता ॥ – [तत्त्वस॰, प॰ पृ॰ २७५ ।] ↩︎

“–रहितस्वरूप–” [आ॰] । ↩︎

यत स्वलक्षण जातिस्तद्योगो जातिमास्तथा । बुद्ध्याकारो न शब्दार्थे घटामञ्चति तत्त्वत । – [तत्त्वम॰ पृ॰ २७६ ।] ↩︎

“तत्राद्य पक्षो–” [ब॰] । ↩︎

शब्दा सङ्केतित प्राहुर्व्यवहाराय स स्मृत । तदा स्वलक्षण नास्ति सङ्केतस्तेन तत्र न ॥ – [प्रमाणवा॰ ३ । ९१ ।] तदा व्यवहारकाले तत्स्वलक्षण नास्ति यत्र सङ्केत कृत । एकस्यापि स्वलक्षणस्य क्षणिकत्वात् कालान्तरे तेनैव रूपेणानुगमो नास्ति, अक्षणिकत्वे वा सङ्केतज्ञानाभावादेव तद्विषयत्वस्य कालान्तरेऽनुगमो नास्ति किमुत देशकालभिन्नेषु स्वलक्षणेषु, तेन कारणेन तत्र स्वलक्षणेषु सकतो न क्रियते । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ ।] तत्र स्वलक्षण तावन्न शब्दै प्रतिपाद्यते । सङ्केतव्यवहाराप्तकालव्याप्तिवियोगत ॥ एतदुक्त भवति– समयो हि व्यवहारार्थ क्रियते न व्यसनितया, तेन यस्यैव सङ्केतव्यवहाराप्तकालव्यापकत्वमस्ति तत्रैव समयो व्यहर्तॄणा युक्तो नान्यत्र । न च स्वलक्षणस्य सङ्केतव्यवहाराप्तकालव्यापकत्वमस्ति । तस्मान्न तत्र समय इति । व्यक्त्यात्मानोनुयन्त्येते न परस्पररूपत । देशकालक्रियाशक्तिप्रतिभासादिभेदत ॥ तस्मात्सङ्केतदृष्टोऽर्थो व्यवहारे न दृश्यते । नचागृहीतसङ्केतो बोद्ध्येतान्य इव ध्वने ॥ – [तत्त्वस॰, प॰ पृ॰ २०७ ।] ↩︎

“–विधस्वरूपं” [ब॰] । ↩︎

एकपरमाण्वाकारतया एकक्षणस्यायितया निरशतया च न देशकालाकारान्तरव्याप्ति स्वलक्षणस्येति भाव । तस्य देशकालभेदेष्वनास्कन्दनात्, तस्येति सङ्केतकालदृष्टस्य व्यवहारावस्थानादिषु देशकालभेदेषु अनास्कन्दनात् अननुगमात् । न हि एकत्र दृष्टो भेदोऽन्यत्र सभवति । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । ९४ ।] ↩︎

स्वलक्षणे नास्ति सङ्केत सङ्केतव्यवहारकालाननुयायित्वात् । ↩︎

यो हि विवक्षितदेशे सोऽन्य यश्च देशान्तर याति सोऽन्य क्षणिकत्वात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

श्रोत्रचक्षुषी । ↩︎

शब्दार्थस्वलक्षणयो – [आ॰ टि॰] । ↩︎

ज्ञानेन – [आ॰ टि॰] । ↩︎

शब्दार्थौ – [आ॰ टि॰] । सम्बन्धग्राहिज्ञानेन न शब्दार्थस्वलक्षणयो सम्बन्धग्रहणम् सम्बन्धग्राहिज्ञानेऽप्रतिभासमानत्वात् । ↩︎

गोशब्दार्थसम्बन्धग्राहिणा । ↩︎

“स्वेन्द्रियविज्ञान–” [श्र॰] । ↩︎

चक्षुर्ज्ञानेऽर्थस्वलक्षण श्रोत्रज्ञाने शब्द प्रतिभाति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

एतदुक्तं भवति–यद्यगृहीतसङ्केतमर्थ शब्द प्रतिपादयेत्तदा गोशब्दोऽप्यश्व प्रतिपादयेत्, सङ्केतकरणानर्थक्यञ्च स्यात्, तस्मादतिप्रसङ्गापत्ति बाधकम् । – [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ २७७ ।] ↩︎

शब्द न स्वलक्षण प्रतिपादयति तस्मिन्नकृतसङ्केतत्वात् । प्रयोग–ये यत्र भावत कृतसमया न भवन्ति न ते परमार्थतस्तमभिदधति यथा सास्नादिमति पिण्डेऽश्वशब्दोऽकृतसमय, न भवन्ति च भावत कृतसमया सर्वस्मिन्वस्तुनि सर्वे ध्वन्य इति व्यापकानुपलब्धे कृतसमयत्वेनाभिधायकत्वस्य व्याप्तत्वात् । – [तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ २७६ ।] ↩︎

“उक्तञ्च” [ब॰] । ↩︎

व्याख्या–अन्यदेव रूपादिस्वलक्षणमिन्द्रियग्राह्यम्, तस्मादन्य शब्दस्य गोचरो विषय इति गृह्यताम् । शब्दात्प्रत्येति भिन्नाक्षः प्रध्वस्तनयन, न तु प्रत्यक्ष यथा भवति तथेक्षते । समानविषयत्वे वाऽनन्धस्येवान्धस्यापि शब्दादपरोक्षैव प्रतिपत्तिः स्यात् । तथात्वे इन्द्रियाग्निसम्बन्धादिवद् दाहशब्दादपि दाहार्थप्रतिपत्तिः स्यादित्याह–अन्यथैव – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५८४ ।] अन्यदेवेन्द्रियग्राह्य स्वलक्षणम्, अन्यच्छब्दस्य गोचर सामान्यलक्षणम्, कुत ? शब्दान्प्रत्येति भिन्नाक्ष अन्वोऽपि घटादि, न तु प्रत्यक्षमीक्षते चक्षुष्मानिव । एतदेव भावयति–अन्यथा स्पष्टानुभवेन दाहसम्बन्धात् इन्द्रियार्थयोगेन दाह स्वगत दग्धोऽभिमन्यते, एव पुमान्न जानाति, अन्यथा स्वस्पष्टाननुभवत दाहशब्देन तेन दाहार्थ सप्रतीयते श्रोत्रा । – [शास्त्रवा॰ टी॰ श्लो॰ ६६६–६७ ।] ↩︎

स्फाटितनेत्र – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–क्षते ॥ इति ।” [ब॰] । ↩︎

उद्धृतोऽयम्–“अन्य शब्दस्य” – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ३८४ । न्यायमं॰ पृ॰ ३१ । शास्त्रवा॰ श्लो॰ ६६६ । अनेकान्तजय॰ पृ॰ ४५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४४६ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २६० । धर्मसं॰ वृ॰ पृ॰ १४९ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७१० ।] ↩︎

व्याख्या–दाहाद्यर्थ प्रतीयते–यदि शब्देन यथावद्वाह्योऽर्थः प्रत्याय्येत तदा शब्दसन्निघापितोऽसौ तामार्थक्रिया कथन्न कुर्यात् यतश्चाग्निसम्बन्धादृग्धो दाहमन्यथाऽनुभवति दाहशब्देन च दाहमन्यथाऽवगच्छतीति शब्दार्थयोर्नास्ति कश्चिद्वास्तव समन्वय इति बोद्धव्यम् । – [वाक्यप॰ पु॰ टी॰ ।] उद्धृतोऽयम् – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५८४ । न्यायमं॰ पृ॰ ३१ । शास्त्रवा॰ श्लो॰ ६६७ । अनेकान्तजय॰ पृ॰ ४५ । नयचक्रवृ॰ लि॰ पृ॰ ४४ब्। ।] “सप्रकाश्यते” – [तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ २८० । प्रमेयक॰ पृ॰ ४४७ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १७७, २६० । स्या॰ र॰ पृ॰ ७१० ।] तुलना–उष्णादिप्रतिपत्तिर्या नामादिध्वनिभाविनी । विस्पष्टा भासते नैपा तदर्थेन्द्रियबुद्धिवत् ॥ यथा ह्युष्णाद्यर्थविषयेन्द्रियबुद्धि स्फुटप्रतिभासा वेद्यते न तथोष्णादिशब्दभाविनी । न ह्युपहतनयनरसनध्राणादयो मातुलिङ्गादिशब्दश्रवणात्तद्रूपरसाद्यनुभाविनो भवन्ति यथाऽनुपहतनयनादय इन्द्रियधियाऽनुभवन्त । – [तत्त्वसं॰, प॰ पृ॰ २८० ।] ↩︎

न चैकस्य वस्तुनो रूपद्वयमस्ति स्पष्टास्पष्टम् । येनास्पष्ट वस्तुगतमेव रूप शब्दैरभिधीयते इति स्यात्, एकस्य द्वित्वविरोधात् । – [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ २८१ ।] न हि स्पष्टास्पष्टे द्वे रूपे परस्परविरुद्धे एकस्य वस्तुन स्त यत एकेनेन्द्रियबुद्धौ प्रतिभासेत अन्येन विकल्पे । तथा सति वस्तुन एव भेदप्राप्ते । – [अपोहसि॰ पृ॰ ७ ।] ↩︎

स्वलक्षण न शब्दप्रत्ययविषय शब्दप्रत्ययेऽप्रतिभासमानत्वात् । न स तस्य च शब्दस्य युक्तो योगो न तत्कृते । प्रत्यये सति भात्यर्थो रूपबोधे यथा रस ॥ प्रयोग–यो हि तत्कृते प्रत्यये न प्रतिभासते न स तस्यार्थ यथा रूपजनिते प्रत्यये रस, न प्रतिभासते च शब्दे प्रत्यये स्वलक्षणमिति व्यापकानुपलब्धि – [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ २८० ।] ↩︎

“रूपप्रत्यये” [श्र॰] । ↩︎

व्याख्या–परमार्थ स्वलक्षणम् तस्मिन् एकस्थान एकस्तान प्रवृत्तिर्येषा तद्भावस्तत्त्व तस्मिन् सति शब्दानामनिवन्धना परमार्थनिबन्धनरहिता प्रवृत्तिर्न स्यात् दर्शनान्तरभिन्नेष्वर्थेषु सिद्धान्तभेदभिन्नेषु । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । २०९ ।] परमार्थैकतानत्वे परमार्थैकपरत्वे शब्दानामर्थेषु दर्शनान्तरभेदिषु प्रतिदर्शन भिन्नाभ्युपगमेन नित्यत्वानित्यत्वत्रिगुणीमयत्वादिकल्पितभेदेषु अनिबन्धना परमार्थनिबन्धनरहिता प्रवृत्तिर्न स्यात् । न हि परस्परविरुद्धा बहवो धर्मा एकत्र सन्ति । – [प्रमाणवा॰ मनोरथ॰ ३ । २०६ ।] ↩︎

“दर्शनान्तरभेदिषु” – [प्रमाणवा॰ । शास्त्रवा॰ श्लो॰ ६४७ । अनेकान्तजय॰ पृ॰ ३५अ ।] प्रकृतपाठ – [अष्टसह॰ पृ॰ १६८ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ २६८अ ।] “तस्मात्प्रवृत्तिरर्थेषु समयान्तरभेदिषु” – [स्या॰ र॰ पृ॰ ७१० ।] ↩︎

“सामान्यस्वरूप” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

अपि प्रवर्तेत पुमान् विज्ञायार्थक्रियाक्षमान् । तत्साधनायेत्यर्थेषु सयोज्यन्तेऽभिधायका ॥ तत्रानर्थक्रियायोग्या जाति । न खलु लोकोऽसकेतयन् शब्दानप्रयुञ्जानो वा दु खित स्यात् । व्यसनापन्न अथ किमिति चेत्, सर्व एवाधेय आरम्भ फलार्थ । निष्फलारम्भस्य उपेक्षणीयत्वात् । तदय क्वचिच्छब्द नियुञ्जान किञ्चित्फलभेवेहितु युक्तः । तच्चेत् सर्वम् इष्टानिष्टाप्तित्यागलक्षणम् । तेनायमिष्टानिष्टसाधनासाधन कृत्वा तत्र प्रवृत्तिं निवृत्तिं वा कुर्यां कारयेय वेति नियोग आद्रियेत शब्दान् वा नियुञ्जीत अन्यथोपेक्षणीयत्वात् । तत्र जातिरनर्थक्रियायोग्या । नहि जातिर्वाहदोहादौ क्वचिदपि प्रत्युपस्थिता । न वा तादृशप्रकरणाभावे लोकव्यवहारेषु शब्दप्रयोगः । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ १ । ९५ ।] ↩︎

सामान्यस्य । ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

“चार्थपञ्च–” [ब॰] , “चार्थसच–” [श्र॰] । ↩︎

जातिव्यक्तिज्ञानतदाकारा एते सत्या, अर्धपञ्चमाकार अर्धत्व तु दृश्यस्य सत्यत्वात् विकल्पस्यासत्यत्वात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

शब्दविषयत्वम् । ↩︎

ज्ञानरूपेण । ↩︎

ज्ञानस्वलक्षणस्य । ↩︎

व्याख्यातार एव विवेचयन्ति न हि व्यवहर्त्तार । ते तु स्वालम्बनमेव अर्थक्रियायोग्य मन्यमाना दृश्यविकल्प्यार्थावेकीकृत्य प्रवर्तन्ते । ते हि यथावस्थित वस्तु व्यवस्थापयन्तः एवं विवेचयन्ति । अन्यो विकल्पबुद्धिप्रतिभास अन्यत्स्वलक्षणमिति, न व्यवहर्त्तार एव विवेचयन्ति । ते तु व्यवहर्त्तार स्वालम्बनमेवेति विकल्पप्रतिभासमेवार्थक्रियायोग्य बाह्यस्वलक्षणरूप मन्यमाना । एतदेव स्पष्टयति–दृश्योऽर्थ स्वलक्षणम् विकल्प्योऽर्थ सामान्यप्रतिभास तावेकीकृत्य स्वलक्षणमेवेद विकल्पबुद्ध्या विषयीक्रियते शब्देन चोद्यते इत्येवमधिमुच्यार्थक्रियाकारिण्यर्थे प्रवर्तन्ते, तदभिप्रायवशाद् व्यवहर्तॄणामभिप्रायवशादेवमुच्यते विवेकिषु भावेषु विकल्पबुद्धिर्भवतीति । दृश्यविकल्प्यावेकीकृत्य प्रवृत्तेरिति वदता न स्वाकारे बाह्यारोप इत्युक्त भवति अन्यथा स्वाकार एव प्रवृत्तिप्रसगात् मरीचिकाया जलारोपादिव । नापि बाह्ये स्वाकारारोप; आरोप्यमाणफलार्थित्वेनैव प्रवृत्तिप्रसगात् जलार्थिन इव जलभ्रान्ती । अर्थानुभवे सति तत्सस्कारप्रबोधेन तदाकार उत्पद्यमानो विकल्प स्वाकारं बाह्याभिन्नमध्यवस्यति न त्वभिन्न करोति । तेन विकल्पविषयस्य दृश्यात्मतयाध्यवसायाद् दृश्यविकल्प्ययोरेकीकरणमुच्यते । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰, टी॰ १ । ७२ ।] ↩︎

तथाहि द्विविधोऽपोह पर्युदासनिषेधत । द्विविध पर्युदासोऽपि बुद्ध्यात्माऽर्थात्मभेदत ॥ तत्रबुद्ध्यात्मा बुद्धिप्रतिभास, अर्थेष्वनुगतैकरूपत्वेनाध्यवसित । अर्थात्मा अर्थस्वभाव विजातीव्यावृत्तमर्थस्वलक्षणमित्यर्थ । – [तत्त्वस॰, पं॰ पृ॰ ३१६ ।] तुलना–त्रिविधो हि वोपोह–एकस्तावद् व्यावृत्त स्वलक्षणमेव अन्योऽपोह्यतेऽस्मिन्निति कृत्वा, यदधिकृत्याह–स्वभावपरभावाभ्या यस्माद् व्यावृत्तिभागिन इतिव्यवच्छेदमात्रं द्वितीय अन्यापोहनमन्यापोह इति कृत्वा, विकल्पबुद्धिप्रतिभासस्तु तृतीय अपोह्यतेऽनेनेति कृत्वा, अयञ्च शब्दस्य निबन्धनतयाऽभ्युपगम्यते । – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ ३७अ। ।] ↩︎

“–भासानु–” [ब॰] । ↩︎

“–ष्वव्यवस्थित” [श्र॰] । ↩︎

“अथात्मा” [ब॰] । ↩︎

तत्र बुद्ध्यात्मन स्वरूप दर्शयन्नाह–एकेत्यादि । एकप्रत्यवमर्शस्य य उक्ता हेतवः पुरा । अभयादिसमा अर्थाः प्रकृत्यैवान्यभेदिनः ॥ तानुपाश्रित्य यज्ज्ञाने भात्यर्थप्रतिबिम्बकम् । कल्पकेऽर्थात्मताऽभावेप्यर्था इत्येव निश्चितम् ॥ यथा हरीतक्यादयो बहवोऽन्तरेणापि सामान्यमेक ज्वरादिशमनलक्षण कार्य कुर्वन्ति तथा शाबलेयादयोऽप्यर्थाः सत्यपि भेदे प्रकृत्या एकाकारप्रत्यवमर्शस्य हेतवो भविष्यन्तीत्यन्तरेणापि वस्तुभूत सामान्यमिति । अभयादिसमा इति–हरीतक्यादितुल्या एकार्थकारितया साम्यम् । तानुपाश्रित्य इति–तानभयादिसमानर्थानाश्रित्य हेतूकृत्य तदनुभवबलेन यदुत्पन्न विकल्पक ज्ञान तत्र यदर्थाकारतयाऽर्थप्रतिबिम्बकमर्था- भासो भाति तादात्म्येन तत्रान्यापोह इत्येषा सज्ञा उक्तेति सम्बन्ध । कल्पक इति–विकल्पके सविकल्प इति यावत् । एतच्च ज्ञान इत्यनेन समानाधिकरणम् । अर्थात्मताभावेऽपि इति । बाह्यार्थात्मताया अभावेऽपि । निश्चितमिति अध्यवसितम् । – [तत्त्वस॰, प॰ पृ॰ ३१७ ।] ↩︎

अश्वादिविकल्पादन्यो गवादिविकल्प – [आ॰ टि॰] । ↩︎

अथ कथ तस्यापोह इत्येष व्यपदेश इत्याह–प्रतिभासान्तरादित्यादि । प्रतिभासान्तराद् भेदादन्यव्यावृत्तवस्तुनः । प्राप्तिहेतुतयाऽश्लिष्टवस्तुद्वारागतेरपि ॥ विजातीयपरावृत्त तत्फल यत्स्वलक्षणम् । तस्मिन्नध्यवसायाद्वा तादात्म्येनास्य विप्लुतै । तत्रान्याणेह इत्येषा सज्ञोक्ता सनिबन्धना । चतुर्भिर्निमित्तैरपोह इति तस्याख्या । विकल्पान्तरारोपितप्रतिभासान्तराद् भेदेन स्वयं प्रतिभासनात् मुख्यत, अपोह्यत इत्यपोह, अन्यस्मादपोहोऽन्यापोह इति व्युत्पत्ते । उपचारात्तु त्रिभि । १–कारणे कार्यधर्मारोपाद्वा, यदाह अन्यव्यावृत्तवस्तुन प्राप्तिहेतुतयेति । २–कार्ये वा कारणधर्मोषचारात्, तद्दर्शयति–अश्लिष्टवस्तुद्वारा गतेरपीति । अश्लिष्टम् अन्यासम्बद्धम् अन्यतो व्यावृत्तमिति यावत्, तदेव वस्तु द्वारमुषाय, तदनुभवबलेन तथाविधविकल्पोत्पत्ते । ३–विजातीयापोहपदार्थेन सहैक्येन भ्रान्तै प्रतिपतृभिरध्यवसितत्वाच्चेति चतुर्थं कारणम् । तद्दर्शयति–विजातीयेत्यादि । अस्येति । विकल्पबुद्ध्यारूढस्य अर्थप्रतिबिम्बस्य सनिबन्धनेति । सह निबन्धनेन प्रतिभासान्तराद् भेदादिनोक्तेन चतुर्विधेन वर्तत इति सनिबन्धना । – [तत्त्वस॰, प॰ पृ॰ ३१७ ।] ↩︎

अन्यापोह कारणम् अन्यव्यावृत्तवस्तुप्राप्ति कार्यम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

अपोहे कारणे – [आ॰ टि॰] । ↩︎

एतत्कार्यम् । ↩︎

एतत्कारणम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

अन्यापोहस्य – [आ॰ टि॰ ।] ↩︎

अन्यापोहस्वरूपे – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–नाव्यवस्थितत्वाद्वा” [आ॰] । ↩︎

प्रसज्यप्रतिषेधश्च गौरगौर्न भवत्ययम् । अतिविस्पष्ट एवायमन्यापोहोऽवगम्यते ॥ – [तत्त्वस॰ पृ॰ ३१८ ।] ↩︎

तदेव त्रिविधमपोह प्रतिपाद्य प्रकृते शब्दार्थत्वे योजयन्नाह–तत्रायमित्यादि । तत्राय प्रथम शब्दैरपोह प्रतिपद्यते । बाह्यार्थाध्यवसायिन्या बुद्धे शब्दात्समुद्भवात् ॥ प्रथम इति यथोक्तार्थप्रतिबिम्बात्मा । तत्र कारणमाह–बाह्यार्थाध्य- वसायिन्या इत्यादि । यदेव हि शाब्दे ज्ञाने प्रतिभासते स एव शब्दार्थो युक्तः । न चात्र प्रसज्यप्रतिषेधाध्यवसायोऽस्ति, न चापीन्द्रियज्ञानवत् स्वलक्षणप्रतिभासः । किं तर्हि ? बाह्यार्थाध्यवसायिनी केवलं शाब्दी बुद्धिरुपजायते । तेन तदेवार्थप्रतिबिम्बकं शाब्दे ज्ञाने साक्षात्तदात्मतया प्रतिभासनाच्छदार्थो युक्तो नान्य इति भावः ।एवं तावत्प्रतिबिम्बलक्षणोऽपोहः साक्षाच्छब्दैरुपजन्यमानत्वान्मुख्यः शब्दार्थ इति दर्शितम् । शेषयोरप्यपोहयोः गौणं शब्दार्थत्वमुपवर्ण्यमानमविरुद्धमेवेति दर्शयन्नाह–साक्षादाकार एतस्मिन्नेवञ्च प्रतिपादिते । प्रसज्यप्रतिषेधोऽपि सामर्थ्येन प्रतीयते ॥ न तदात्मा परात्मेति सम्बन्धे सति वस्तुभिः ॥ व्यावृत्तवस्त्वधिगमोऽप्यर्थादेव भवत्यतः ॥ तेनायमपि शब्दस्य स्वार्थे इत्युपचर्य्यते । न तु साक्षादयं शाब्दो द्विविधोऽपोह उच्यते ॥ एवञ्चेति । जन्यत्वेन । कस्मात्पुनः सामर्थ्येन प्रसज्यप्रतिषेधः प्रतीयत इति दर्शयन्नाह–न तदात्मेति । तस्य गवादिप्रतिबिम्बस्यात्मा यः परस्य अश्वादिप्रतिबिम्बस्यात्मा स्वभावो न भवतीति कृत्वा । एवं प्रसज्यलक्षणापोहस्य नान्तरीयकतया प्रतीतेर्गौणं शब्दार्थत्वं प्रतिपाद्य स्वलक्षणस्यापि प्रतिपादयन्नाह–सम्बन्धे सतीत्यादि । तत्र सम्बन्धः शब्दस्य वस्तुनि पारम्पर्येण कार्यकारणभावलक्षणः प्रतिबन्धः । प्रथमं यथावस्थितवस्त्वनुभवः ततो विवक्षा ततः ताल्वादिपरिस्पन्दः ततः शब्द इत्येवं परम्परया शब्दस्य वस्तुभिः बाह्यैरग्न्यादिभिः सम्बन्धः स्यात्तदा तस्मिन् सम्बन्धे सति विजातीयव्यावृत्तस्यापि वस्तुनोऽर्थापत्तितोऽधिगमो भवति । अतो द्विविधोऽपि प्रसज्यप्रतिषेधः अन्यव्यावृत्तवस्त्वात्मा चापोहः शब्दार्थ इत्युपचर्यते । अयमिति स्वलक्षणात्मा, अपिशब्दात् प्रसज्यात्मा च । – [तत्त्वसं॰, पं॰ पृ॰ ३१८–१९ ।] ↩︎

ननु सौगतैस्तादात्म्यतदुत्पत्तिरूप एव सम्बन्ध इष्यते तत्किमत्र वाच्यवाचकभावोऽपीष्यते इत्याह – [आ॰ टि॰] । यश्चापि शब्दस्यार्थेन स वाच्यवाचकभावलक्षणः सम्बन्धः प्रसिद्धः नासौ कार्यकारणभावादन्योऽवतिष्ठते, अपि तु कार्यकारणभावात्मक एवेति दर्शयति–तद्रूपप्रतिबिम्बस्येत्यादि । तद्रूपप्रतिबिम्बस्य धियः शब्दाच्च जन्मति । वाच्यवाचकभावोऽयं जातो हेतुफलात्मकः ॥शब्दः प्रतिबिम्बस्य जनकत्वाद्वाचक उच्यते, तच्च प्रतिबिम्बं शब्देन जन्यमानत्वाद्वाच्यम् । – [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ३१८– १९ ।] ↩︎

तेन शब्देन तत्प्रतिबिम्बस्य वाच्यत्वम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

[पृ॰ ५५१ पं॰ ९ ।] ↩︎

अपोहस्य । ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

शब्दलिङ्गगोचरत्वम् । ↩︎

तुलना–इन्द्रियैर्नाप्यगोपोहः प्रथमं व्यवसीयते । नान्यत्र शब्दवृत्तिश्च किं दृष्ट्वा स प्रयुज्यताम् ॥ ७८ ॥ पूर्वोक्तेन प्रबन्धेन नानुमाप्यत्र विद्यते । सम्बन्धानुभवोऽप्यस्य तेन नैवोपपद्यते ॥ ७१ ॥ नागृहीतश्च गमकः शब्दापोहः कथञ्चन । प्रत्यक्षं न च तच्छक्तं न च स्तो लिङ्गवाचकौ ॥ १०६ ॥ यतः स्याद् ग्रहणं तस्य, लिङ्गादीनाञ्च कल्पने । न व्यवस्थेति वाच्यैवं विना प्रत्यक्षमूलतः ॥ १०७ ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ ७८–७९, १०६-७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३५ ।] प्रमेयर॰ ३ । १०१ । ↩︎

अपोहाविनाभावि । ↩︎

“वाविनाभूतं” [ब॰] । ↩︎

सौगतसिद्धान्ते । ↩︎

अकृतकत्वव्यावृत्तिरूप कृतकत्व न स्वलक्षणात्मकम् अवस्तुरूपत्वात् । ↩︎

“–क तयो” [श्र॰] । ↩︎

अकृतकत्वव्यावृत्तिरूपकृतकत्व-नित्यत्वव्यावृत्तिरूपाऽनित्यत्वयोश्च । ↩︎

अन्यव्यावृत्तिरूपयो कृतकत्वानित्यत्वयो तादात्म्य न भवति नीरूपत्वात् । ↩︎

कृतकत्वमनित्यत्वञ्च – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“ननु चार्थाकारं” [आ॰] । ↩︎

“इत्यसमी–” [श्र॰] । ↩︎

प्रतिबिम्बम् । ↩︎

““तस्य”” नास्ति [आ॰] । ↩︎

अनुगतैकरूपेण । ↩︎

“–तव्य यस्य यस्य हि” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

स्वलक्षणमनुगतैकाकारम् अनुगतैकाकाररूपेण प्रतिबिम्बितत्वात् । ↩︎

सामान्यस्य अन्यापोहात्मकत्वेन अर्थक्रियाकारित्वाभावेन चासत । ↩︎

न समान्य ज्ञाने प्रतिबिम्बति असत्त्वात् । ↩︎

बौद्धमते । ↩︎

ज्ञाने । ↩︎

सामान्य । ↩︎

“–विविक्तस्तद्रूप–” [ब॰] । ↩︎

प्रतिबिम्बाधारस्य ज्ञानस्य प्रतिबिम्ब्यस्य च सामान्यस्य विविक्त स्वरूपद्वय प्रतिभासेत इति भाव । ↩︎

ज्ञान सामान्यञ्च विभिन्नतया उपलभ्येताम् तत्र प्रतिबिम्ब्यमानत्वात् । ↩︎

“–बिम्बते” भ्र॰ । ↩︎

“–बिम्बते च” [श्र॰] । ↩︎

प्रतिबिम्बाभावलक्षणो दोष । ↩︎

तथापि विकल्पाद्वाह्याभिमुखप्रवृत्तिस्तदर्थिना न स्यात् । – [न्यायवा॰ पृ॰ ४८५ ।] इत्थमपि ततो वस्तुनि प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ ३५ब् ।] अन्यापोहे प्रतीते च कथमर्थे प्रवर्तनम् । शब्दात्सिद्ध्येज्जनस्यास्य सर्वथाऽतिप्रसङ्गत ॥ – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १०९ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३१ । रत्नाकराव॰ ४ । ११ ।] ↩︎

तुलना–न, तदेकीकरणासिद्धे, दृश्यविकल्प्ययोरत्यन्तभिन्नत्वात्, साधर्म्यायोगात्, एकस्योभयानुभवितुरभावात् तदा द्वयदर्शनादर्शनविकल्पानुपपत्ते । – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ ३५ब्। ।] स्वाकारमवाह्य बाह्यमध्यवस्यन् विकल्प स्वाकारबाह्यविषय इति चेत्, यथाह–स्वप्रतिभासेऽनर्थेऽर्थाध्यवसायेन प्रवृत्तिरिति । अथ कोऽयमध्यवसाय–किं ग्रहणमाहोस्वित् करणम् उत योजना अथ समारोपः ? तत्र स्वप्रतिभासमनर्थमर्थ कथ गृह्णीयात् कुर्याद्वा विकल्प । न हि पीत नील शक्य ग्रहीतु वा शिल्पिशतेनापि । नप्यगृहीतेन स्वलक्षणेन स्वाकारं योजयितुमर्हति विकल्प । न च स्वलक्षण विकल्पगोचर इति चोपपादितम् । – [न्यायवा॰ ता॰ पृ॰ ४८५ ।] ↩︎

“धारणम्” [ब॰] । ↩︎

जैनमत । ↩︎

अर्थानाम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

ज्ञानमात्रेणैव यद्यर्थस्य समुत्पत्ति स्यात्तदा असङ्ख्यरूप्यकपरिज्ञानादेव असख्यरूप्यकोत्पत्तौ विश्वमदरिद्र स्यात् । ↩︎

“स्वाकारविक–” [श्र॰] । ↩︎

“–रभावात्” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

विकल्पाकारस्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

स्वाकार–बाह्यार्थयो । ↩︎

स्वलक्षणरूपो बाह्योर्थः ततो निर्विकल्पकमिति ततो निर्विकल्पक तस्माच्च सविकल्पकमिति पारम्पर्येण विकल्पार्ययोस्तदुत्पत्तिसम्बन्ध – [आ॰ टि॰] । ↩︎

न हि व्यावृत्ताकारादनुवृत्ताकारं जायते – [आ॰ टि॰] । ↩︎

एकस्य अन्यत्र समारोपस्य । ↩︎

विकल्पाकारे बाह्यार्थसमारोपः उभयग्रहणपूर्वक समारोपत्वात् । ↩︎

““समारोप”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎

जर्तिका नाम वाहीकास्तेषा वृत्त सुनिन्दितम् । – [महाभार॰ कर्णपर्व अ॰ २०० ।] “जाट” इति भाषायाम् । यथा गोशब्दस्य जाड्यादिगुणनिमित्तोऽर्थो वाहीकः । – [महाभा॰ प्र॰ १ । १ । १५ ।] ↩︎

तुलना–क खलु विकल्पमेव दृश्यमित्यध्यवस्यति । विकल्प एवेति चेत्, न, तत्र सामान्यावभासात् अन्यथा विकल्पत्वायोगात् । अन्य इति चेत्, न, आत्मवादापत्तेः तत्तथाध्यवसायनिमित्ताभावाच्च । – [अनेकान्तजय॰ पृ॰ ३५ब् ।] नैकत्वाध्यवसायोऽपि दृश्य स्पृशति जातुचित् । विकल्पस्यान्यथा सिद्ध्येत् दृश्यस्पर्शित्वमञ्जसा । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १०९ ।] तदेकत्व हि दर्शनमध्यवस्यति तत्पृष्ठजो व्यवसायो ज्ञानान्तर वा । – [प्रमाणप॰ पृ॰ ५३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५०० । स्या॰ र॰ पृ॰ ८२ ।] ↩︎

निर्विकल्पस्य । ↩︎

अवस्तुविषयत्वात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–परामर्शप्राङ्मुखत्वात्” [श्र॰] । ↩︎

विकल्प । ↩︎

बाह्येऽर्थे । ↩︎

तुलना–न च स्वाकारमनर्थमर्थ आरोपयति । न तावदगृहीत स्वाकार शक्य आरोपयितुमिति तद्ग्रहमेषितव्यम् । तत्किं गृहीत्वा आरोपयति, अथ यदैव गृह्णाति तदैवारोपयति । न तावत्पूर्व पक्ष, न हि विकल्पज्ञान क्षणिक क्रमवन्तौ ग्रहणसमारोपौ कर्तुमर्हति । उत्तरस्मिस्तु पक्षे विकल्पस्वसवेदनप्रत्यक्षाद्विकल्पाकारादहङ्कारास्पदाद् अनहङ्कारास्पद समारोप्यमाणो विकल्पो नास्वगोचरो न शक्योऽभिन्न प्रतिपत्तुम् । नापि बाह्यस्वलक्षणैकत्वेन शक्य प्रतिपत्तु विकल्पज्ञानेन स्वलक्षणस्य बाह्यस्याप्रतिभासनात् । – [न्यायवा॰ ता॰ पृ॰ ४८५ ।] ↩︎

“पूर्वं प्रतिभासमानार्थमन्–” [श्र॰] । ↩︎

“–भासं वानूभ–” [ब॰] । ↩︎

स्वाकारानुभवनमेव अर्थाध्यवसाय इति भाव । ↩︎

“–भङ्गभङ्गताप्रसङ्ग” [ब॰] । ↩︎

यदि यदैव विकल्पाकार स्वप्रतिभासमनर्थमनुभवति तदैवार्थे समारोपयति, तदा विकल्पस्य स्वानुभवव्यापृतत्वादर्थोऽवकाशमलभमान तत्स्वरूपाद् बहिरेवास्ते विकल्पे न सङ्क्रामति, तत्कथमात्मनि अनर्थभूते अर्थ विकल्पाकार आरोपयतीति तात्पर्यम् । – [आ॰ टि॰] । ↩︎

आत्मनि अनर्थे इत्यर्थ । ↩︎

[पृ॰ ५५५ पं॰ ५ ।] ↩︎

तुलना–नैतद् दृश्यविकल्प्यार्थैकीकरणेन भेदत । एकप्रमात्रभावाच्च तयोस्तत्त्वाप्रसिद्धितः । – [शास्त्रवा॰ ११ । १० ।] अतीते तदात्मकतया अभावसमारोपानुपपत्ते । – [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ ३२० ।] ↩︎

“प्रमित्यभा–” [ब॰] । ↩︎

““क्षणिकत्वाच्च”” नास्ति [ब॰] । ↩︎

तुलना–यश्चायमन्यापोह अगौर्न भवतीति गोशब्दस्यार्थ स किं भावोऽथ अभाव इति ? – [न्यायवा॰ पृ॰ ३२९ ।] इति प्रसज्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

शब्दस्य अपोहादतिरिक्ते भावे प्रवृत्तौ । ↩︎

“मुख्यतया भा–” [श्र॰] । ↩︎

शब्दार्थत्वात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

भावस्य प्रतिनियतमसाधारण स्वरूपं हि अन्यव्यावृत्त्यात्मक भवत्येव । ↩︎

“अन्यव्यावृत्तिप्रती” – [आ॰] । ↩︎

सापेक्षत्वात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

अनीलव्यावृत्तिप्रतीतिः । ↩︎

व्यवहारिण पुरुषस्य । ↩︎

“प्रतीतिरिति” [ब॰] , “प्रतीतिरस्ति” [श्र॰] । ↩︎

भावयो प्रतीतिः । ↩︎

“–तिः किं प्रत्या–” [ब॰] । ↩︎

“–नुषङ्गाविरोधात्” [ब॰] । ↩︎

तुलना–भिन्नसामान्यवचना विशेषवचनाश्च ये । सर्वे भवेयुः पर्याया यद्यपोहस्य वाच्यता ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ४२ । न्यायम॰ पृ॰ ३०४ ।] अपि च ये विभिन्नसामान्यशब्दा गवादयो ये च विशेषशब्दा शाबलेयादयस्ते भवदभिप्रायेण पर्यायाः प्राप्नुवन्ति अर्थभेदाभावात् वृक्षपादपादिशब्दवत् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४३३ । प्रमेयर॰ ३ । १०१ ।] ↩︎

“एवं विशे–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

तुलना–अपोहमात्रवाच्यत्व यदि चाभ्युपगम्यते । नीलोत्पलादिशब्देषु शबलार्थाभिधायिषु ॥ विशेषणविशेष्यत्वसामानाधिकरण्ययो । न सिद्धिर्न ह्यनीलत्वव्युदासेऽनुत्पलच्युति ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ११५–१६ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३६ ।] ↩︎

तुलना–लिङ्गसङ्ख्यादिमम्बन्धो न वाऽपोहस्य विद्यते । व्यक्तेरव्यपदेश्यत्वात्तद्द्वारेणापि नास्त्यसौ ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ १३५ ।] ↩︎

तुलना–ननु भेदादपोहाना प्रसङ्गोऽय न युज्यते । सामान्यापोहकॢप्त्या चेद्वस्तुमात्रे सम तव ॥ भिद्यन्ते मम वस्तुत्वात्सामान्यानि परस्परम् । असङ्कीर्णस्वभावानि न चैकत्व वितन्वते । ससृष्टैकत्वनानात्वविकल्परहितात्मनाम् । अवस्तुत्वादपोहाना तव स्याद् भिन्नता कथम् ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ४३–४५ ।] ↩︎

““विभिन्नसामग्रीप्रभवत्वात्”” नास्ति [श्र॰] । ↩︎

तुलना–अन्यापोहश्च शब्दार्थ इत्ययुक्तम्, अव्यापकत्वात् । यत्र द्वैराश्य भवति तत्रेतरप्रतिषेधादितर प्रतीयते यथा गौरिति पदे गौ प्रतीयमान अगौ प्रतिषिध्यमान । न पुन सर्वपद एतदस्ति, न ह्यसर्व नाम किञ्चिदस्ति यत्सर्वपदेन निवर्त्येत । – [न्यायवा॰ पृ॰ ३२९ ।] ननु चापोह्यभेदेन भेदोऽपोहस्य सेत्स्यति । न विशेष स्वतस्तस्य परतश्चौपचारिक ॥ ४७ ॥ प्रमेयज्ञेयशब्दादेरपोह्य कुत एव तु । – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ४७, १४४ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३४ । प्रमेयर॰ ३ । १०१ ।] ↩︎

तुलना–यद्यप्यन्येषु शब्देषु वस्तुन स्यादपोह्यता । सच्छब्दस्य त्वभावाख्यान्नाऽपोह्य भिन्नमिष्यते ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ९८ ।] ↩︎

“–भेदे वान्यो–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

तुलना– अपोह्यभेदकॢप्तिश्च नाभावाऽभेदतो भवेत् । तद्भदोऽपोहभेदाच्चेत् प्राप्तमन्योन्यसश्रयम् ॥ गोसामान्यस्य भिन्नत्वादगौरित्येष भिद्यते । अगौरित्यस्य च भेदेन गोसामान्य च भिद्यते ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ६५–६६ । न्यायमं॰ पृ॰ ३०४ ।] ↩︎

तुलना–नचापि वासनाभेदाद् भेद सद्रूपतापि वा । अपोहाना प्रकल्प्येत न ह्यवस्तुनि वासना ॥ स्मृतिं मुक्त्वा नचास्त्यस्या शक्तियोग क्रियान्तरे । तस्मान्नान्यादृशे साऽर्थे करोत्यन्यादृशी मतिम् ॥ भवद्भि शब्दभेदोऽपि तन्निमित्तो न लभ्यते । – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ १००–२ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३९ ।] ↩︎

“तद्भेदस्याप्यनुभव –” [आ॰] । ↩︎

वासनाभेदस्य । ↩︎

अभावरूपतया तुच्छैकस्वभावत्वे । ↩︎

“–त्वादपोहभेदस्य कल्पि–” [ब॰] । ↩︎

“प्रादुर्भावानुप–” [श्र॰] । ↩︎

अपोहो न कुतश्चित्प्रादुर्भवति कल्पितरूपत्वात् । ↩︎

कारणसामग्रीत अपोहोत्पत्तौ । ↩︎

अपोहो न कल्पित कारणादुत्पद्यमानत्वात् । ↩︎

अपोहभेद । ↩︎

अर्थक्रियाकारित्वे । ↩︎

“चापर–” [ब॰] । ↩︎

कार्यभेदात् । ↩︎

भिन्नकारणप्रभवतया । ↩︎

“तत्कार्यतया” [ब॰] । ↩︎

भिन्नकार्यकारितया । ↩︎

कार्यकारणयो भेदसिद्धौ । ↩︎

“वा” [श्र॰] । ↩︎

तुलना–तेनैवाधारभेदेनाप्यस्य भेदो न युज्यते । न हि सम्बन्धिभेदेन भेदो वस्तुन्यपीप्यते । किमुतावस्त्वससृष्टमन्यतश्चानिवर्तितम् । अनवाप्तविशेषाश यत्किमप्यनिरूपितम् । – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ४८–४९ ।] ↩︎

अपोहो न क्वचिदाश्रितः अवस्तुरूपत्वात् । ↩︎

अपोह । ↩︎

अपोहरूपस्य सामान्यस्य आश्रयभूतानि द्रव्यगुणकर्माण्येव भवितुमर्हन्ति, सामान्यस्य द्रव्यादित्रयवृत्तित्वात् । ↩︎

नापोहस्य स्वरूपभेद अपरमार्थसत्त्वात् । ↩︎

“चास्य” [ब॰] । ↩︎

अपोहस्य । तुलना–यद्वा भिद्यमानत्वाद्वस्त्वसाधारणाशवत् । अवस्तुत्वे त्वनानात्वात् – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ४६ । न्यायमं पृ॰ ३०४ ।] ↩︎

किञ्चापोहाख्य सामान्य वाच्यत्वेनाभिधीयमान पर्युदासलक्षनञ्चाभिधीयेत, प्रसज्यलक्षण वा ? – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४३२ । प्रमेयर॰ ३ । १०१ ।] ↩︎

“–भिधीयते” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

यथा घट पटात् स्वरूपतो भिन्न सन् भावान्तर – [आ॰ टि॰] । तुलना–अगोनिवृत्ति सामान्य वाच्यं यै परिकल्पितम् । गोत्व वस्त्वेव तैरुक्तमगोपोहगिरा स्फुटम् ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ १ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३२ ।] ↩︎

तुलना–नन्वन्यापोहकृच्छब्दो युष्मत्पक्षेऽनुवर्णित । निषेधमात्र नैवेह प्रतिभासेऽवगम्यते ॥ किन्तु गौर्गवयो हस्ती वृक्ष इत्यादिशब्दत । विधिरूपावसायेन मति शाब्दी प्रवर्तते ॥ पूर्वपक्षे – [तत्त्वसं॰ का॰ ९१०–११ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३२ ।] ↩︎

“जिज्ञासति” [ब॰] । ↩︎

भिन्ननिमित्तयो शब्दयोरेकस्मिन्नधिकरणे वृत्ति सामानाधिकरण्यम् – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ टी॰ १ । ६४ ।] तुलना–यस्य चान्यापोहः शब्दार्थस्तेनानीलानुत्पलव्युदासौ कथ समानाधिकरणाविति वक्तव्यम् । यस्य पुनर्विधीयमान शब्दार्थस्तस्य जातिगुणविशिष्ट नीलोत्पलशब्दाभ्या द्रव्यमभिधीयते, जातिगुणौ द्रव्ये वर्तेते न पुनरनीलानुत्पलव्युदासौ, तस्मात् समानाधिकरणार्थो नास्तीति । – [न्यायवा॰ पृ॰ ३३१ । न्यायम॰ पृ॰ ३०५ ।] सामानाधिकरण्यञ्च न भिन्नत्वादपोहयोः । अर्थतश्चैतदिष्येत कीदृश्याधेयता तयो ॥ न चासाधारण वस्तु गम्यतेऽन्यच्च नास्ति ते । अगम्यमानमेकार्थ्य शब्दयो क्वोपयुज्यते ॥ – [मी॰ श्लो॰ अपोह॰ श्लो॰ ११८–१९ । अनेकान्तजय॰ पृ॰ ४० । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३६ ।] ↩︎

धर्मी भावात्मक, अभावात्मकौ च अनीलानुत्पलव्यवच्छेदौ । ↩︎

नीलमुत्पलमिति शब्दौ । ↩︎

“–विषयो घट–” [आ॰] । ↩︎

सामानाधिकरण्य हि भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तयो शब्दयो एकत्रार्थे वृत्ति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–शब्दप्रवृत्तिः” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

“–वास्य वर्त्त–” [आ॰] । ↩︎

सामान्यविशेषात्मनोऽर्थस्य । ↩︎

सामान्यविशेषात्मके । ↩︎

“सकेतवैफ–” [श्र॰] । ↩︎

सौगतकल्पितस्य । ↩︎

[पृ॰ ३७९ ।] ↩︎

क्षणिकस्वलक्षणे । ↩︎

सङ्केतकरणम् । ↩︎

[पृ॰ ५५२ प॰ ९ ।] ↩︎

ऊहाख्यप्रमाणायत्तत्वात् । ↩︎

[पृ॰ ५५३ प॰ ४ ।] ↩︎

सङ्केतकारिणि । ↩︎

“प्रतिबन्धस्तेषा–” [श्र॰] । ↩︎

जैना । तुलना–न हि वयं सर्वशब्दाना प्रामाण्यं प्रतिपद्येमहि किं तर्हि सुनिश्चिताप्तप्रणेतृकाणामेव । तन्न प्रामाण्य प्रति प्रत्यक्षशब्दयोर्विशेषमुपलभामहे । – [न्यायावता॰ टी॰ पृ॰ ६ ।] ↩︎

अर्थाविनाभावित्वम् । ↩︎

अनाप्तप्रणेतृकाणाम् । ↩︎

जलज्ञानस्य । ↩︎

तुलना– न च ग्राहकप्रत्यक्षस्मृतिप्रतिभासभेदात् विषयस्वभावाभेदाभाव, सकृदेकार्थोपनिबद्धदर्शनप्रत्यासन्नेतरपुरुषज्ञानविषयवत् । यथा हि सकृदेकस्मिन्नर्थ पादपादौ उपनिबद्धदर्शनयो प्रत्यासन्नविप्रकृष्टपुरुषयोर्ज्ञानाभ्या विषयीकृते स्पष्टास्पष्टप्रतिभासभेदान्न स्वभावभेद पादपस्य तस्यैकत्वाव्यतिक्रमात्, तथैव ग्राहकयोः प्रत्यक्षस्मृतिप्रतिभासयोः भेदेऽपि स्पष्टमन्दतया न तद्विषयस्य भेद स्वलक्षणस्यैकस्वभावत्वाभ्युपगमात् । – [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ १२४ ।] करणभेदेन प्रतिपत्त्योर्भेदात् । अन्धस्य हि शब्दाद्रूपविषय विज्ञानमुत्पद्यते न तु चाक्षुषमिति । यस्य चापरोक्ष चाक्षुष विज्ञानमस्ति असावनन्ध । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५८६ ।] स्पष्टास्पष्टाकारतयाऽर्थप्रतिभासभेदश्च सामग्रीभेदान्न विरुद्ध्यते दूरासन्नार्थोपनिबद्धेन्द्रियप्रतिभासवत् । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४४६ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २५९ । स्या॰ र॰ पृ॰ ७१५ ।] ↩︎

प्रतिभासभेदस्य । ↩︎

[पृ॰ ५५३ पं॰ १० ।] ↩︎

[पृ॰ ५५६ प॰ १५ ।] ↩︎

बुद्धिगतप्रतिबिम्बस्य । ↩︎

इयता कार्य वाच्यं कारण वाचकमिति सिद्धम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

बुद्धौ प्रतिबिम्बम् । ↩︎

“–ज्ञानप्रतिभा–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

शब्द निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्य कारणम्, “नाकारण विषय” इत्यभ्युपगमात् । तुलना–यतो यदि कार्यकारणभाव एव वाच्यवाचकभाव स्यात्, तदा श्रोत्रज्ञाने प्रतिभासमान शब्द स्वप्रतिभासस्य भवत्येव कारणमिति तस्याप्यसौ वाचकः स्यात् । यथा च विकल्पस्य शब्द कारणम् एव परम्परया स्वलक्षणमपि अतस्तदपि वाचकं स्यात् – [रत्नाकराव॰ ४ । ११ ।] ↩︎

स्वप्रतिभासस्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

कारण यतो भवन्मतेन वाचकम् । ↩︎

शब्दस्वलक्षणाच्छब्दग्राहिनिर्विकल्पक तस्माच्च सविकल्पकम्, अथवा स्वलक्षणान्निर्विकल्पक तस्माच्च सबिकल्पकमिति । ↩︎

स्वलक्षणमपि कारणत्वाद्वाचक स्यात् । ↩︎

स्वलक्षणस्यावाचकत्वे प्रसक्ते । ↩︎

शाब्दे बोधे सामान्यविशेषात्मकतयैव अर्थ प्रतिभाति तत्र तथैव निर्बाधबोधप्रतीतिविषयत्वात् । ↩︎

“शब्दप्रत्यये” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

तुलना–अनेकमेकञ्च पदस्य वाच्यम् – [बृहत्स्व॰ श्लो॰ ४४ ।] अनेकमेकात्मकमेव वाच्य द्वयात्मक वाचकमप्यवश्यम् । – [अन्ययो॰ श्लो॰ १४ ।] ↩︎

आकृतिस्तु क्रियार्थत्वात् – [जैमिनिसू॰ १ । ३ । ३३ ।–] तु शब्द पक्षान्तर व्यावर्त्तयति । आकृति शब्दार्थ – [शाबरभा॰ १ । ३ । ३३ ।] आकृतिशब्देन जातिरेवाभिप्रेता मीमासकै, तथाहि–जातिमेवाकृतिं प्राहु व्यक्तिराक्रियते यया । सामान्य तच्च पिण्डानामेकबुद्धिनिबन्धनम् ॥ ३ ॥ तन्निमित्तञ्च यत्किञ्चित्सामान्य शब्दगोचरम् ॥ ४ ॥ सामान्यमाकृतिर्जाति शक्तिर्वा सोऽभिधीयताम् ॥ १८ ॥ यद्येकमेव वस्त्वनेकाकार तत्तर्हि तादृगेव शब्दोऽभिदधत् सामान्यमात्राभिधायी न स्यादत आह–न चेति । न च तत्तादृश कश्चिच्छब्द शक्नोति भाषितुम् ॥ ६३ ॥ सामान्याशानपोद्धृत्य पद सर्वं प्रवर्तते । – [मी॰ श्लो॰ आकृति॰ श्लो॰ ३-४, १८, ६३ ।] पूर्वं सामान्यविज्ञानात् चित्रबुद्धेरनुद्भवात् । गामानयेति वाक्याच्च यथारुचि परिग्रहात् ॥ गोशब्दोच्चारणे हि पूर्वमेवागृहीतासु व्यक्तिषु सामान्य प्रतीयते, तदाकारज्ञानोत्पत्ते पश्चाद् व्यक्तय प्रतीयन्ते, अतश्चाकृतिप्रत्ययस्य निमित्तान्तराभावाद् व्यक्तिप्रत्यये च पूर्वप्रतीतसामान्यनिमित्तत्वात् आकृति शब्दार्थ इति विज्ञायते । यदि च व्यक्तयोऽभिधेया भवेयुस्ततस्तासा चित्रखण्डमुण्डादिविशेषस्वरूपग्रहणाद्विचित्रा शब्दोच्चारणे बुद्धिः स्यात् । एकाकारा तु उत्पद्यते । तेनाप्याकृतिः शब्दार्थ इति निश्चीयते । गामानयेति चोदिते अर्थप्रकरणाभावे या काञ्चित् सामान्ययुक्ता व्यक्तिमानयति न सर्वा न विशिष्टाम् । यदि च व्यक्तेरभिधेयत्व ततः सर्वासा युगपदभिहितत्वादशेषानयन स्यात् । या वाऽभिधेया सैवैका आनीयेत, यतस्त्वविशेषण जातिमात्रयुक्ता आनीयते तेनापि सामान्यस्य पदार्थत्व विज्ञायते । – [तन्त्रवा॰ १ । ३ । ३३ ।] आनन्न्यव्यभिचाराभ्या शक्त्यनेकत्वदोषत । सन्देहाच्चरमज्ञानाच्चित्रबुद्धेरभावत ॥ अन्वयव्यतिरेकाभ्यामेकरूपप्रतीतित । आकृते प्रथमज्ञानात्तस्या एवाभिधेयता ॥ व्यक्त्याकृत्योरभेदाच्च व्यवहारोपयोगिता । लिङ्गसख्यादिसम्बन्ध सामानाधिकरण्यधी ॥ सर्वं समञ्जस ह्येतद्वस्त्वनेकान्तवादिन । – [शास्त्रदी॰ १ । ३ । ३५ ।] सम्बन्धिभेदात्सत्तैव भिद्यमाना गवादिषु । जातिरित्युच्यते तस्या सर्वे शब्दा व्यवस्थिता ॥– [वाक्यप॰ ३ । ३३ ।] ↩︎

शब्दप्रभव – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–विषयतया” [ब॰] । ↩︎

“तस्य प्रति–” [आ॰] । ↩︎

सामान्यस्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

व्यक्तिविशेषे । ↩︎

यावदनन्तास्वपि व्यक्तिषु । ↩︎

“–यतोपपद्यते” [ब॰] । ↩︎

शब्दविषया इति सम्बन्ध । ↩︎

न ह्यनन्तासु व्यक्तिषु सज्ञित्व शक्यतेऽवगन्तुम् ।– शास्त्रदी॰ १ । ३ । ३५ । ↩︎

सङ्केत – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“सह क्रमेण” [ब॰] । ↩︎

अशेषव्यक्त्युपलम्भे हि सर्वज्ञत्वमेव स्यादिति भाव । ↩︎

मीमासको हि सर्वज्ञं न मनुते – [आ॰ टि॰] । ↩︎

तस्य व्यक्तीनामुपलम्भ । ↩︎

विशेषेषु – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–च्यमभिधा–” [श्र॰] । ↩︎

अभिधानाभिधेयप्रतिपत्तिनियमलक्षणसङ्केताभावे – [आ॰ टि॰] । ↩︎

शाब्दव्यवहार – [आ॰ टि॰] । ↩︎

सामान्यमेव – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“शब्दार्थः प्रसिद्ध” [श्र॰] । ↩︎

“–लक्षणप्रतिप–” [ब॰] । “–लक्षणविशेषणप्र–” [श्र॰] । ↩︎

उद्धृतोऽयम् – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ १९१ । काव्यप्र॰ पृ॰ ४४ । मुक्ताव॰ दिन॰ पृ॰ ३७३ । काव्यानु॰ प॰ २५ ।] अभिधा पदशक्तिः, विशेष्य न गच्छेत् न प्राप्नोति । कुत इत्याशङ्कायामाह–क्षीणेति । क्षीणशक्तिर्विशेषण इत्यनन्तरं सदिति पूरणीयम् । तथा च यतो विशेषण प्राप्य पदशक्ति क्षीणशक्ति क्षीणसामर्थ्या भवत्यतो विशेष्य नाभिधा गच्छेत् न प्राप्नुयादिति पर्यवसितार्थ । – [रामरु॰ पृ॰ ३७३ ।] ↩︎

स मुख्योऽर्थस्तत्र मुख्यो व्यापारोऽस्याभिधोच्यते । – [काव्यप्र॰ पृ॰ ३९ ।] ↩︎

“–रभिधानं वि–” [ब॰] । ↩︎

शब्दात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

सामान्यमात्रस्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

सामान्यप्रतिपत्त्यन्यथानुपपत्त्या । न ह्यनमिधाय गोत्वमुपलक्षण गोव्यक्तावेव प्रयोगव्यवस्था लभ्यते । तच्चेदभिहितं सिद्धमाकृतिशब्दार्थत्वमिति । – [तन्त्रवा॰ १ । ३ । ३३ ।] न ह्यनभिधाय जातिं तज्जातीयत्वेन रूपेण व्यक्तिरभिधातु शक्यते । ततश्च विशिष्टाभिधानमेव वाचोयुक्त्यन्तरेणापन्नं न शुद्धाभिधानम् । विशिष्टाभिधाने च पूर्वतर विशेषणमभिधातव्यम् । तदभिधाने च तत एव अत्यन्ताविनाभूतव्यक्तिप्रतिपत्तिसिद्धे न तत्र अभिधानशक्तिकल्पनावसरः । – [शास्त्रदी॰ १ । ३ । ३५ ।] ↩︎

“लक्षणाया” [श्र॰] । ↩︎

आह च–तेन तल्लक्षितव्यक्ते क्रियासम्बन्धचोदना । जातिव्यक्त्योरभेदो वा वाक्यार्थेषु विवक्षित । – [शास्त्रदी॰ १ । ३ । ३५ ।] “लक्षणाया स्वरूपम्–मुख्यार्थबाधे तद्योगे रूढितोऽथ प्रयोजनात् । अन्योऽर्थो लक्ष्यते यत्सा लक्षणाऽऽरोपिता क्रिया ॥ – [काव्यप्र॰ पृ॰ ४० । सा॰ द॰ १ । ९ ।] वाच्यस्यार्थस्य वाक्यार्थे सम्बन्धानुपपत्तित । तत्सम्बन्धवशप्राप्तस्यान्वयाल्लक्षणोच्यते ॥ – [प्रक॰ वाक्यार्थ॰ पृ॰ १३ ।] ↩︎

“तदुक्तम्” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

अभिधेयाविनाभूते प्रवृत्तिर्लक्षणेप्यते – [तन्त्रवा॰ १ । ४ । २३ ।] उद्धृतोऽयम्– “अभिधेयाविना” – [काव्यप्र॰ पृ॰ ५० ।] “प्रवृत्तिर्लक्षणोच्यते” – [तीता॰ पृ॰ २०४ । पदार्थदी॰ पृ॰ ३१ ।] ↩︎

सामान्यलक्षित । ↩︎

यत्र तु शक्यार्थस्य परम्परासम्बन्धरूपा लक्षणा सा लक्षितलक्षणेत्युच्यते । यथा द्विरेफादिपदे रेफद्वयसम्बन्धो भ्रमरपदे ज्ञायते, भ्रमरपदस्य च सम्बन्धो भ्रमरे ज्ञायते तत्र लक्षितलक्षणा । – [मुक्ता॰ पृ॰ ३८९ ।] ↩︎

[पृ॰ ५६६ प॰ ७ ।] ↩︎

सामान्यवति विशेषे – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“प्रतिपन्ने न” [ब॰] । ↩︎

जातिमात्रे हि सङ्केताद् व्यक्तेर्भान सुदुष्करम् । – [शब्दश॰ का॰ १९ ।] ↩︎

तुलना–तत्र जातिरनर्थक्रियायोग्या । नहि जातिर्वाहदोहादौ क्वचिदपि प्रत्युपस्थिता । न वा तादृशप्रकरणाभावे लोकव्यवहारेषु शब्दप्रयोग । न जातिर्वाहदोहादिक कर्तुं समर्था । ततश्च बाहदोहाद्यर्थिनो जातिचोदना निष्फलेति न तदर्थ शब्दप्रयोग । यापि स्वप्रतिपत्तिलक्षणाऽर्थक्रिया जातेरुपवर्ण्यते, न तदर्थम्पुरुष प्रवर्तते शब्दप्रयोगादेव तस्या सिद्धत्वात् । जातिमात्रप्रतिपत्त्यर्थं शब्दप्रयोगो भविष्यतीति चेदत आह–नवेत्यादि । तादृशमिति वाहदोहादिप्रकरण निष्फलस्य शब्दप्रयोगस्योपेक्षणीयत्वादित्युक्तत्वात् । जातौ च वाच्याया सत्या गामानयेत्यत्र वाक्ये न वाक्यार्थप्रतीति स्यात् गोत्वस्य क्रियात्वेऽन्वयाभावात् । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰, टी॰ १ । ९५ ।] न खलु सर्वात्मना सामान्य वाच्य तत्प्रतिपत्ते अर्थक्रिया प्रत्यनुपयोगात् । न हि गोत्व वाहदोहादावुपयुज्यते । – [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ १३९ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १०२ ।] ↩︎

[पृ॰ ५६७ प॰ १ ।] ↩︎

[पृ॰ ५५० पं॰ ११ ।] ↩︎

[पृ॰ ५६४ प॰ । १४] ↩︎

“–मित्युच्यते” [ब॰] । ↩︎

[पृ॰ ५६७ पं॰ ३ ।] ↩︎

उक्तविधिना उक्तप्रमाणेन ऊहाख्येन – [आ॰ टि॰] । ↩︎

[पृ॰ ५६७ प॰ ९ ।] ↩︎

तुलना–प्रत्यक्षे तावद् द्वयोरपि विशेषणविशेष्ययोरिन्द्रियविषयत्व सामान्ये हि सयुक्तसमवायादिन्द्रिय प्रवर्तमान विशेषणवद्विशेष्यमपि विषयीकरोति । न हि सामान्य प्रत्यक्ष विशेषोऽनुमेय इति व्यवहारः । एव गुणत्वग्राहिणीन्द्रिये गुणिनोऽनुमेयत्व स्यात्, नचैवमस्ति । तस्माद् विशेषपर्यन्त प्रत्यक्ष तथा पदमपि तत्तुल्यविषय न तु सामान्यमात्रनिष्ठमिति युक्तम् यथा विध्यन्तपर्यन्तो वाक्यव्यापार इष्यते । तथैव व्यक्तिपर्यन्त पदव्यापार इष्यताम् । – [न्यायमं॰ पृ॰ ३२४–२५ ।] ↩︎

दण्ड एव विशेषण पुरुष एव च विशेष्यमिति । ↩︎

एकत्र ज्ञाने प्रतिभासमानेऽपि । ↩︎

दण्डयुक्तोऽयमिति । ↩︎

शाब्दे ज्ञाने । ↩︎

“युगपत्तदुभयस्य” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

तुलना– अथ गोशब्दश्रवणाच्छाबलेयादिविशेषाप्रतिपत्तेर्न विशेष शब्दार्थ, सत्यम्, किं तर्हि ? सामान्ययुक्तोऽर्थ प्रतीयते न शाबलेयादिबिशेष, स च शाबलेयादिशब्देभ्य एव प्रतीयत इति, न चैतावता सामान्यमेव शब्दार्थ, प्रधानोपसर्जनभावेनोभयोः प्रतिभासनात् । तथा गामानयेत्यादिप्रयोगेषु सामान्यवतोऽर्थस्य आनयनादिकृत्या सम्बन्धात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ १९२ ।] ↩︎

शाबलेयादिरूपस्य विशेषस्य अप्रतिभासनेऽपि । ↩︎

“अशाबले–” [श्र॰] । ↩︎

गोत्वविशिष्टा । ↩︎

तुलना–व्यक्त्याकृतिजातयस्तु पदार्थ । तुशब्दो विशेषणार्थ कि विशिष्यते । प्रधानाङ्गभावस्यानियमेन पदार्थत्वमिति । यदा हि भेदविवक्षा विशेषावगतिश्च तदा व्यक्तिः प्रधानम् अङ्ग तु जात्याकृती, यदा तु भदोऽविवक्षित सामान्यगतिश्च तदा जाति प्रधानम् अङ्ग तु व्यक्त्याकृती । तदेतद् बहुल प्रयोगेषु । आकृतेस्तु प्रधानभाव उत्प्रेक्षितव्य । – [न्यायभा॰ २ । २ ६७ । न्यायवा॰ पृ॰ ३२९ । न्यायम॰ पृ॰ ३२५ ।] ↩︎

तुलना–अन्येषु तु प्रयोगेषु गा देहीत्येवमादिषु । तद्वतोऽर्थक्रियायोगात्तस्यैबाहु पदार्थताम् ॥ – [न्यायम॰ पृ॰ ३२३ ।] ↩︎

सामान्यविशेषवान् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

[पृ॰ ५६७ प॰ १२ ।] ↩︎

“गच्छेदि तदप्य–” [आ॰] । ↩︎

तुलना–प्रथम जातिमात्रमवबोद्ध्यापर्यवसानादनन्तर विशेषमवबोधन्ति, किं वाऽन्तर्भावितविशेषामेव जातिम् ? नाद्य, पदबुद्ध्यो विरम्य व्यापाराभावात् । – [चित्सु॰ पृ॰ २६३ ।] शब्दबुद्धिकर्मणा विरम्य व्यापाराभाव इति वादिभिरेव । – [सा॰ द॰ परि॰ ५ ।] ↩︎

शब्दस्य । तुलना–ननूक्त क्षीणशक्तिर्विशेषणेति विशेष्य नाभिदध्यात् इति, तावच्छक्ते कार्यविषयत्वात् । कार्यञ्च विशेषणप्रतिपत्तिवत् विशेष्यप्रतिपत्तिलक्षणमुपलभ्यमान शक्तेर्व्यवस्थापकम् । अथ कार्यस्यैवाभाव ब्रूयात्, स चैव ब्रुवाण स्वसवेदनमपि बाधते, विशेष्यप्रतिपत्ते सवेदनात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ १९२ ।] ↩︎

विशेषणविशेष्योभयप्रतिपत्तौ । ↩︎

मीमासकस्यापि । तुलना– समानञ्चैतद् उपलभ्यमानस्य शब्दस्य अर्थप्रतिपादकत्वाभ्युपगमात्, स्वात्मप्रतिपत्तौ च क्षीणत्वात् सामान्यप्रतिपादकत्व न स्यात् । – [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ १९२ ।] ↩︎

सामान्यप्रतिपत्तौ शब्दस्य । ↩︎

शक्तिप्रक्षय । ↩︎

[पृ॰ ५६७ पं॰ १६ ।] ↩︎

तुलना–व्यक्तेरशक्यचोदनत्वात् लक्षितलक्षणया जातिरुच्यते इति चेत्, अशब्दचोदिते सम्बन्धे सत्यपि कथ प्रवर्तेत ? न हि कश्चित् दण्ड छिन्धीत्युक्ते दण्डिन छिनत्ति । लक्षितलक्षणेत्यादि पर । सत्य न सामान्यमर्थक्रियाकारि किन्तु व्यक्तिरेव, केवल व्यक्तेरशक्यचोदनत्वात् कारणात् सामान्ये नियुक्त शब्द सामान्य लक्षयति । तेन सामान्येन शब्दलक्षितेन सम्बन्धाद् व्यक्तिरपि लक्ष्यत इति, न हि गोशब्दादुच्चरिताद् गोत्व प्रतीयते अपि तु गौरेवावसीयते । न नामैव तथाप्युच्यते । अशब्दचोदितेत्यादि । यदि नाम जातितद्वतोस्सम्बन्ध तथापि अशब्दचोदिते व्यक्तिविशेषे कथ प्रवर्तते ? नैव । दण्डदण्डिनोस्सत्यपि सम्बन्धे न हि कश्चित्प्रेक्षापूर्वकारी दण्ड छिन्धि इत्युक्ते दण्डिन छिनत्ति अशब्दचोदितन्वात् । तथा जातौ चोदिताया व्यक्तौ प्रवृत्तिर्न युक्तेत्यर्थ । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰, टी॰ १ । ९५ ।] लक्षितलक्षणया वृत्तिरतादात्म्ये न भवेत् सम्बन्धान्तरासिद्धे कार्मुकादिवत् । – [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ १३९ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १०२ ।] किञ्च यदि नाम शब्दाज्जाति प्रतिपन्ना व्यक्ते किमायात येनासौ ता गमयति । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४१२ ।] ↩︎

“शब्दसामा–” [ब॰] । ↩︎

सामान्य ता व्यक्तिम् । ↩︎

शबदात् । ↩︎

व्यक्ते । ↩︎

द्रव्ययोरेव संयोगात्, सयोगस्य गुणत्वेन द्रव्याश्रितत्वात् । ↩︎

न हि मीमासका समवायं स्वीकुर्वन्ति । ↩︎

अपसिद्धान्तप्रसङ्गादेव, नहि शब्दार्थयो परस्परमुत्पाद्योत्पादकभाव । ↩︎

“–विषयोस्ता–” [आ॰] । ↩︎

“तादात्म्यापन्नविशेषयोः” [श्र॰] । ↩︎

सामान्यव्यक्त्यो । तुलना–सम्बन्धस्तयोस्तदा प्रतीयते पूर्वं वा ? – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४१२ ।] ↩︎

शब्दोच्चारणसमये । ↩︎

तादात्म्यलक्षणसम्बन्धप्रतीति । ↩︎

इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्न । ↩︎

सामान्यव्यक्त्योस्तादात्म्यस्य प्रतीतौ । ↩︎

न हि व्यक्त्यनधिगतावपि तन्निष्ठ सम्बन्धो ग्रहीतुं शक्य इति । ↩︎

पूर्वम् । ↩︎

“–तावता सर्वदा” [श्र॰] । ↩︎

सम्बन्धेन । ↩︎

“क्वचित्कतादा–” [आ॰] । ↩︎

“सर्वदा भाव” [ब॰] । ↩︎

शुक्लतादात्म्यम् । ↩︎

“तद्भावप्र–” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

जाते यद् व्यक्तिनिष्ठताख्य स्वरूपमुक्तं तस्य अभावप्रसगात् । ↩︎

व्यक्त्यन्तराले । ↩︎

व्यक्तिनिष्ठताख्यस्य स्वरूपस्य असभाव्यमानत्वात् । व्यक्त्यभावे हि न व्यक्तिनिष्ठताख्य स्वरूपं सिद्ध्यति, अतश्च स्वरूपाभावात् स्वरूपवत सामान्यस्याप्यभाव । ↩︎

“–स्य सभवात्” [श्र॰] । ↩︎

“–सम्भवन्” [आ॰] । ↩︎

जाते । ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

व्यक्तिनिष्ठताख्यस्वरूपस्वीकारे । ↩︎

व्यक्तिनिष्ठ । ↩︎

जाति – [आ॰ टि॰] । तुलना–किञ्च, सर्वदा जातिर्व्यक्तिनिष्ठेति प्रत्यक्षेण प्रतीयते अनुमानेन वा ? – [प्रमेयक॰ पृ॰ ४१२ ।] ↩︎

अनन्ताया । ↩︎

मीमासकादिना । ↩︎

प्रत्यक्षाभावे । ↩︎

अनुमानस्यापि । ↩︎

जातेर्व्यक्तिनिष्ठत्वबोधने । ↩︎

“–वात् तत” [ब॰] । ↩︎

प्रत्यक्षानुमानयो । ↩︎

“–रात्तसिद्धी” [आ॰] । ↩︎

सामान्यसिद्धौ । ↩︎

भूयोदर्शनादिना । ↩︎

यदेव हि शब्दार्थसम्बन्धग्रहणकाले सामान्यं गृहीत तदेव शब्दोच्चारणकालेऽपि – [आ॰ टि॰] । ↩︎

विशिष्टव्यक्तावेव । ↩︎

व्यक्ते – [आ॰ टि॰] । ↩︎

गोत्वसामान्यमात्रस्यैव प्रतिपन्नत्वात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

शब्दाद् गोत्वप्रतीतावपि न शावलेयादिषु प्रवृत्ति तत्प्रतीतावपि तेषा सर्वथाऽप्रतिपन्नत्वात् । ↩︎

“प्रतीयत एव व्य–” [श्र॰] । ↩︎

अर्थापत्ति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

शब्देन हि सामान्यं गृहीत विशेषस्त्वर्थापत्त्या, किं लक्षणया ? – [आ॰ टि॰] । ↩︎

सामान्यप्रतिपत्ति । ↩︎

“–सहकारि व्य–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

“तदप्यसा–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

सङ्केतस्मरण । ↩︎

अर्थापत्तेरनुमानाद्वा । ↩︎

“प्रतिक्षेप्तव्यम्” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

“तत्रैव प्रवृ–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

“–हेतुत्वसिद्धिरिति तृतीय–” [ब॰] । ↩︎

“तस्याञ्च सत्यां तत्रैव तस्य प्रवृत्तिहेतुत्वसिद्धिरिति” [आ॰] । ↩︎

“अस्येदमिति प्रतीतिकृतं वा” इति तृतीये विकल्पे । ↩︎

“–मतमपास्तम्” [ब॰] । ↩︎

विधे । ↩︎

अनुष्ठेये हि विषये विधि पुसा प्रवर्त्तक । – [मी॰ श्लो॰ वाक्या॰ श्लो॰ २७४ ।] तत्राज्ञातार्थज्ञापको वेदभागो विधि । – [अर्थसं॰ पृ॰ २९ ।] प्रवर्तकचिकीर्षाया हेतुधीविषयो विधि । – [शब्दश॰ का॰ १०१ ।] यो हि विध्यर्थेन लिङा लोटा कृत्यैर्वाऽपूर्वोपदेश कियते स विधि । – [युक्तिदी॰ पृ॰ २० ।] ↩︎

“विधिर्लक्ष–” [ब॰] । ↩︎

ननु चाहु विधेर्लक्षणमेतावदप्रवृत्तप्रवर्तनम् । अतिप्रसङ्गदोषेण नाज्ञातज्ञापनं विधि ॥ – [न्यायमं॰ पृ॰ ३४० ।] ↩︎

भाट्टा । ↩︎

प्राभाकरा । ↩︎

“प्रेषणादय” [श्र॰] । ↩︎

परित्यक्तपुरुषादिविशेष – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“इत्यपरे” [ब॰] । ↩︎

“इत्येके तत्र” [श्र॰] [ब॰] । ↩︎

“–वधारयति तौ” [श्र॰] । ↩︎

“क्रिययो प्र–” [ब॰] । ↩︎

शब्दे । ↩︎ ↩︎

प्रवर्त्तकत्वम् । ↩︎ ↩︎

“–पक्षोपि” [ब॰] । ↩︎

“साध्वस्तु–” [आ॰] । ↩︎

पचमी – [आ॰ टि॰] । पञ्चमो लकार इत्यर्थ । ↩︎

“लिट्लोट् तव्य–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

लोट् सप्तमी – [आ॰ टि॰] । सप्तमो लकार इत्यर्थ । ↩︎

मण्डनमिश्रादय । ↩︎

प्रमाणत्वादनियमात्प्रवृत्ते सविदाश्रयात् । समभिव्याहृते शब्दो न विधि कार्यकल्पनात् ॥ – [विधिवि॰ पृ॰ ५ ।] तत्र शब्द स्वरूपेण वायुवच्चेत्प्रवर्त्तक । प्रमाणत्व विहन्येत नियमाच्च प्रवर्तयेत् ॥ – [न्यायसु॰ पृ॰ २६ ।] ↩︎

प्रमाण हि शब्द प्रतिज्ञायते, बोधकञ्च प्रमाणम्, तत्र प्रवृत्तिहेतु कञ्चनार्थातिशयमवगमयन् शब्दश्चोदनात्वेन प्रमाणतामश्नुते, स्वयमेव तु प्रवृत्त कारकस्ता प्रमाणतामपजह्यात् । न हि कारको हेतु प्रमाणमपि तु ज्ञापक ।–प्रमाण हि शब्द प्रतिज्ञायते चोदनालक्षणोऽर्थो धर्म इति । बोधकञ्च प्रमाणम् अबाधितानधिगतासन्दिग्धार्थप्रमाजनकम् ।स्वयमेव तु प्रवृत्तेरप्रमाया कारक ता प्रमाणतामप्रजह्यात् । नन्वप्रमाया अपि प्रवृत्ते कारक कस्मान्न प्रमाणमत आह–नहि कारको हेतु प्रमाणम् । माभूद् बीजादीनामङ्कुरादिकारकाणा प्रामाण्यम् । किं तर्हि प्रमाणमित्याह–अपि तु ज्ञापक, इन्द्रियादौ तथा भावात् । – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ ५ ।] अत एव शब्दोपि न स्वरूपमात्रेण प्रवर्त्तक वाय्वादितुल्यत्वप्रसङ्गात् । यदि पवन इव पिशाच इव कुनृप इव शब्द प्रवर्त्तको भवेत् अनवगतशब्दार्थसम्बन्धोऽपि श्रवणपरवश प्रवर्त्तेत, न चैवमस्ति । तस्मादर्थप्रतीतिमुपजनयत शब्दस्य प्रवर्त्तकत्वम् । न च नाम लिङादिरेव शब्द प्रवर्तकाभिधानद्वारेण प्रवर्तको भवितुमर्हति । शब्दस्य च ज्ञापकत्वाच्चक्षुरादिकारकवैलक्षण्ये सत्यपि प्रतीतिजन्मनि कारणत्वमपरिहार्यम् । कारण च कारकम्, कारकञ्च न निर्व्यापार स्वकार्यनिर्वृतिक्षममिति व्यापारस्तस्यावश्यम्भावी – [न्यायम॰ पृ॰ ३४२ ।] ↩︎

“लिङादि–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

प्रवृत्तिकारकाशेऽप्रामाण्यम्, बोधकारकाशे प्रामाण्यमिति– [आ॰ टि॰] । ↩︎

“परकारणा–” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

किन्तु विशिष्टबोधकत्वेनैव प्रामाण्यम् – [आ॰ टि॰] । विषयावबोधनान्न दोष इति चेन्न, तन्मात्रस्यान्यत्रापि तुल्यत्वात्; चोदनालक्षणोऽर्थो धर्म इत्यभ्युपगमानर्थक्यात् । निराकरोति, नेति । कुत ? तन्मात्रस्य अन्यत्रापि वर्तमानापदेशेऽपि चैत्र पचतीत्यादौ तुल्यत्वात् । न हि तत्र भावना नावगम्यते । अस्तु तुल्यता, का नो हानिरित्यत आह–चोदनालक्षणोऽर्थो धर्म इत्यभ्युपगमानर्थक्यात् । प्रवर्त्तकत्व चोदनात्व प्रवृत्तिहेतु कञ्चनार्थातिशयमवगमयन् अनेन रूपेण प्रामाण्यमश्नुते न भावनामात्रवचनत्वेन तस्य अन्यत्रापि तुल्यत्वात् । तस्माद्येन रूपेण प्रामाण्य न तेन चोदना, येन चोदना न तेन प्रामाण्य तस्य प्रवृत्तिं प्रति कारकत्वात् । – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ ६ ।] ↩︎

“–कलिङादि–” [ब॰] । ↩︎

वर्त्तमान – [आ॰ टि॰] । ↩︎

चैत्र पचतीत्यादिषु । ↩︎

प्रामाण्यप्राप्तेः । ↩︎

“लिङाद्यन्त–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

अग्निहोत्र जुहुयादित्यादे । ↩︎

शब्दस्वातन्त्र्ये च नियोगतोऽवश्यं प्रवृत्ति स्यात्, तथा च अकुर्वन् विहित कर्मेति निर्विषय स्यात् । न हि तदानी बलवदनिलसलिलौघनुद्यमानस्येवेच्छापि तन्त्रं प्रवृत्तिं प्रति पुरुषस्य । – [विधिवि॰ पृ॰ ६ ।] ↩︎

“–विक्षोभस्यैव” [ब॰] , [श्र॰] , । ↩︎

शब्दवशादनिच्छापूर्विकाया प्रवृत्तौ । ↩︎

“हठादिव” [श्र॰] । ↩︎

“भवत्यां” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

“–बन्धनं प्रा–” [ब॰] । ↩︎

पुरुषस्वातन्त्र्ये सत्येव विहितस्य सन्ध्यादे अकरणात् प्रायश्चित्त भवेत्, यदा तु पुरुषस्य प्रवृत्तौ स्वतन्त्र्यमेव नास्ति तदा कथं तदकरणेन प्रायश्चित्तभाक्त्वम् । ↩︎

“–नस्यानि–” [श्र॰] । ↩︎

व्याख्या– प्रसक्तश्चेन्द्रियार्थेषुनित्य यद्विहित सन्ध्योपासनादि नैमित्तिकञ्च शवस्पर्शादौ स्नानादि तदकुर्वन्, तथा प्रतिषिद्ध हिंसाद्यनुतिष्ठन् अविहितनिषिद्धेष्वत्यन्तासक्ति कुर्वन्नरो मनुष्यजातिमात्र प्रायश्चित्तमर्हति । – [मनुस्मृ॰ मन्वर्थ॰ ११ । ४४ ।] ↩︎

ज्ञापकश्च स्वरूपकर्मसन्बन्धविषयज्ञानमपेक्षते लिङादिस्वरूपञ्च प्रवृत्ते कारकमित्यनुपयुक्तस्वरूपतत्कर्मसम्बन्धविषयसविदोऽपि पुस प्रवृत्तिप्रसङ्ग । – [विधिवि॰ पृ॰ ७ ।] ↩︎

“बीजाना” [आ॰] । ↩︎

स्वसवेदनापेक्षा । ↩︎

विश्वजिदादियज्ञेषु स्वर्गादिफल न श्रुतौ कण्ठोक्तमत तत्र सामान्यरूपेण स्वर्गरूपस्य फलस्य अध्याहार क्रियते । तथा चोक्त “जैमिनिन्यायमालायाम्–” [४ । ३५] नैवास्ति विश्वजिद्यागे फलमस्त्युत नाश्रुते । भाव्यापेक्षाद्विधे कल्प्य फल पुस प्रवृत्तये । द्रष्टव्यम् – [शाबरभा॰, शास्त्रदी॰ ४ । ३ । १०–१७ ।] अपि चाश्रुतफलेषु फलाध्याहार क्वचित्क्रतूपकारकल्पना, श्रुतानामपि स्वर्गादीना फलत्वाध्यवसाय इति सर्व एव महिमा विधे । स शब्दस्य तद्भावेऽनुपपन्न–अपि चाश्रुतफलेषु पिण्डपितृयज्ञादिषु स्वर्गादिफलाध्याहार क्वचित् क्रतूपकारकल्पना समिदादौ, श्रुतानामपि पुरुषविशेषणतया स्वर्गादीना फलत्वाध्यवसाय इति सर्व एष महिमा विधे । स शब्दस्य तद्भावे विधिभावेऽनुपपन्न । – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ १४ ।] ↩︎

“–जिदादिषु फलस्य” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

अव हि श्रुतिवाक्यविषय अधिकारी चोक्तो न तु फलम्, तच्च स्वर्गकामाख्याधिकारिलक्षणे पदार्थे स्वर्गकामोऽस्येति समासे पूर्वपदतया उपसर्जनीभूत स्वर्ग फलतयाऽध्यवसीयते – [आ॰ टि॰ ।] ↩︎

प्रवर्त्तकस्येति चेन्न, तस्यापि पवनादिवर्तिन इवोपपत्ते फलरूप कारक विना । तस्मान्न विधि शब्दस्तद्व्यापारो वा । शकते–प्रवर्तकस्येति चेत्, लिङादय खलु पुसा प्रवर्त्तकाः, न चैते निष्फले प्रवर्तयितु पुरुषमीशते इति तदन्यथानुपपत्त्या फलकल्पनेत्यर्थ । निराकरोति, न । तस्यापि प्रवर्त्तकत्वस्य पवनादिवर्तिन इवोपपत्तेः । नहि यो य प्रवर्तयति स सर्व फलमपेक्षते, पवनादीना प्रवर्तयतामपि तदनपेक्षत्वदर्शनादित्यर्थ । – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ १४ ।] ↩︎

भट्टकुमारिलादय । भावनैव च वाक्यार्थ सर्वत्राख्यातवत्तया । अनेकगुणजात्यादिकारकार्थानुरञ्जिता ॥ एकयैव तु बुद्ध्यासौ गृह्यते चित्ररूपया । – [मी॰ श्लो॰ पृ॰ १३९ ।] तत्रार्थात्मिकाया भावनाया लिङादिशब्दाना यः पुरुष प्रति प्रयोजकव्यापार सा द्वितीया शब्दधर्मोऽभिधात्मिका भावना विधिरित्युच्यते । – [तन्त्रवा॰ २ । १ । १ ।] ↩︎

“मत्रपवचनादि–” [आ॰] , “मत्रपठनादि–” [ब॰] । ↩︎

यथा कश्चिन्मत्रेण अभिचारिकादिना पारवश्य नीतोऽनिच्छयापि प्रवर्त्तते – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–वान्नत्पूर्वो–” [आ॰] । ↩︎

व्याख्या–कर्त्तृव्युत्पत्त्या करणव्युत्पत्त्या वा अभिधाशब्दस्य शब्दपरत्वमङ्गीकृत्य अभिधाया शब्दस्य आत्मनो भावना व्यापार प्रवर्तनासामान्यव्यक्तिभूत लिङादयः प्रवर्तनासामान्यमभिदघाना निर्विशेषसामान्यायोगात् प्रैषादौ च लोकदृष्टस्य विशेषस्य पुरुषधर्मत्वेन अपौरुषेयवेदेऽसम्भवात् प्रवर्तनासामान्यस्य च प्रैषादिप्रवर्तकव्यापारवर्तित्वदर्शनात लिङादेरेव च वेदे प्रवर्तक- न्वावधारणात् लक्षणया गमयन्तीत्यर्थ । – [न्यायसु॰ प॰ ५५९ । जैमिनिन्या॰ पृ॰ ७५ । तन्त्ररह॰ पृ॰ ४७ । मानमेयो॰ पृ॰ २७२ । वैयाकरणभू॰ द॰ पृ॰ १५६ । मुक्ता॰ दिन॰ पृ॰ ५१५ ।] अभिधीयत इति अभिधा प्रवर्तना कर्त्तव्यता वा, सैव च पुरुषप्रवृत्तिं भावयतीति भावना तामाहुरिति । अथवा अभिधाया शब्दस्य भावना अभिधाभावना सैव प्रवर्तना परसमवेतापि शब्देन पुरुष प्रवर्तयता तत्सिद्धये अभिधीयमाना शब्दव्यापारत्वेनोच्यते तामाहरिति । अथवा इष्टसाधनताभिधानममिधा सैव विधान विधिरिति व्युत्पत्त्या विधिरित्यच्यते । सैव च भतिकर्तृत्वं प्रतिपद्यमानाया पुरुषप्रवृत्ते प्रयोजकस्य शब्दस्य व्यापारो भावना तामाहुः । – [न्यायरत्नमा॰ पृ॰ ५३ । मीमांसान्याय॰ पृ॰ १८१ ।] उद्धृतोयम्–“शब्दात्मभावनामाहु” – [अष्टसह॰ पृ॰ १९ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६२ । विधिवि॰ पृ॰ १५ । न्यायम॰ पृ॰ ३४३ । बृहदा॰ भा॰ बा॰ टी॰ पृ॰ ५९० ।] “अभिधा भावना” – [न्यायकु॰ प्र॰ ५ । १३ । मीमांसार्थप्र॰ पृ॰ ८ । मीमासान्याय॰ पृ॰ १८१ । शास्त्रदी॰ २ । १ । १ । न्यायरत्नमा॰ पृ॰ ४७ । मीमांसाबाल॰ पृ॰ ७५ ।] ↩︎

“भावनि–” [ब॰] । ↩︎

तेन भूतिषु कर्तृत्व प्रतिपन्नस्य वस्तुन । प्रयोजकक्रियामाहु भावना भावनाविद ॥– [तन्त्रवा॰ २ । १ । १ ।] इह हि लिङादियुक्तेषु वाक्येषु द्वे भावने गम्येते । शब्दात्मिका च अर्थात्मिका च । तत्र लिङादीना प्रयोजककर्तृत्व पुरुष प्रयोज्य, तेन किमित्यपेक्षाया पुरुषप्रवर्तनमिति सम्बध्यते । अथ तु योग्यतयैव लिङादिविषया क्रियोच्यते प्रवर्तयेदिति तत किमित्यपेक्षिते पुरुषमित्येव सम्बध्यते । अथ केनेत्यपेक्षिते पूर्वसम्बन्धानुभवापेक्षेण विधिज्ञानेनेति सम्बध्यते । कथमिति प्राशस्त्यज्ञानानुगृहीतेनेति । कुत एतत् ? बुद्धिपूर्वकारिणो हि पुरुषा यावत् प्रशस्तोऽयमिति नावबुध्यन्ते तावन्न प्रवर्तन्ते, तत्र विधिविभक्तिरवसीदति ता प्राशस्त्यज्ञानमुत्तभ्नाति । तच्च पुरुषार्थात्मके फलाशे सर्वस्य स्वयमेवानुष्ठान भवतीति प्रसिद्धत्वान्न वेदादुत्पद्यमानमपेक्ष्यते । साधनेतिकर्तव्यतयोस्तु अप्रवृत्तपुरुषनियोगाच्छास्त्रमेव प्राशस्त्यप्रतिपादनायाकाङ्क्ष्यते । – [तन्त्रवा॰ १ । २ । १ । न्यायमु॰ पृ॰ ३२–।] भाव्यभावनसमर्थो हि व्यापारो भावना । – [भावनावि॰ पृ॰ ६ ।] भाव्योत्पादानुकूलस्य व्यापारस्य भावनात्वप्रसिद्धे । – [न्यायसु॰ पृ॰ ३१ ।] भावना नाम भवितुर्भवनानुकूलो भावयितुर्व्यापारविशेष ।– [अर्थस॰ पृ॰ ११ ।] भवितुर्भवनानुकूलो भावकव्यापारविशेष । – [मीमासान्याय॰ पृ॰ २ ।] तत्र प्रवृत्त्यनुकूलो व्यापारोऽभिधा, फलानुकूलो व्यापारो भावनेति विवेक । – [मीमासार्थप्र॰ पृ॰ ८ ।] भाव्यनिष्ठो भावकव्यापारो भावना । भाव्य हि स्वर्गादिफल साध्यमानत्वात् तन्निष्ठस्तदुत्पादकश्च पुरुषव्यापारो यस्स भावना ण्यन्तेन भवतिनोच्यते । प्रकृत्यर्थस्य भवतेः कर्ता य स्वर्गादि स एव ण्यन्तस्य कर्मता प्रतिपद्यते । कर्त्ता त्वस्य प्रयोजक पुरुष, णेश्चार्थ णिज्वाच्य प्रयोजकव्यापार, पुरुषो हि भवन्त स्वर्गादिमर्थ स्वव्यापारेण भावयति सम्पादयति, स तत्मपादको व्यापारो भावनेत्युच्यते । – [न्यायम॰ पृ॰ ३३५ ।] भावनात्व नाम भवितु प्रयोजकव्यापारवत्त्वम् । तत्रार्थभावनाया भवितुर्जायमानस्य स्वर्गादे प्रयोजकव्यापारत्वात् लक्षणसगति शब्दभावनायामपि पुरुषप्रवृत्तिरूपस्य भवितु प्रयोजकव्यापारत्वाल्लक्षणसङ्गति – [मी॰ परि॰ पृ॰ २० ।] ↩︎

तस्मादस्ति पुरुषप्रवृत्तिकर्मिका विधिज्ञानकरणिका अर्थवादोत्पादितविषयप्राशस्त्यज्ञानेतिकर्त्तव्यतोपेता लिङादिव्यापार प्रेरणात्मिका शब्दभावना अभिधानलक्षणोऽपि च देवदत्तादेरिव व्यापार शब्दभावना । – [भावनावि॰ टी॰ पृ॰ ९४ ।] तत्र पुरुषप्रवृत्त्यनुकूलो भावयितुर्व्यापारविशेष शाब्दी भावना । सा च लिङ्श्रवणेऽव मा प्रवर्तयति, सत्प्रवृत्त्यनुकूलव्यापारवानिति नियमेन प्रतीते । यद्यस्माच्छब्दान्नियमत प्रतीयते नत्तस्य वाच्यम् यथा गामानयेत्यस्मिन् वाक्ये गोशब्दस्य गोत्वम्, स च व्यापारविशेषो लौकिकवाक्ये पुरुषनिष्ठोऽभिप्रायविशेष, वैदिकवाक्ये तु पुरुषाभावाल्लिङादिनिष्ठ एव । अत एव शाब्दी भावनेति व्यवह्रियते । – [अर्थस॰ पृ॰ ११–१३ । मीमांसान्याय॰ पृ॰ ३, १७८ । मीमासार्थप्र॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎

“–प्रवृत्तिमान्वा” [ब॰] । ↩︎

“–मान् पुरु–” [श्र॰] । ↩︎

एतावता अर्थवादवाक्याना माभूत्प्रामाण्यमिति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–त्वमुपाग–” [आ॰] । ↩︎

प्रवृत्तिहेतु धर्मञ्च प्रवदन्ति प्रवर्तनाम् – [विधिवि॰ पृ॰ २४३ ।] प्रवृत्तिहेतुभूत प्रवर्तयितुर्धर्म प्रवर्तना । – [मीमासाबाल॰ पृ॰ ७५ । मीमासान्याय॰ पृ॰ १८० ।] ↩︎

“–घटेध्विस–” [ब॰] , “–घटादिस” – [श्र॰] । ↩︎

“प्रशस्तज्ञान” [श्र॰] । ↩︎

तुलना–लौकिकानि वाक्यानि भवन्तो विदाङ्कुर्वन्तु । तद्यथाय गौ क्रेतव्या देवदत्तीया । एषा हि बहुक्षीरा स्त्र्यपत्या अनष्टप्रजा चेति । – [शाबरभा॰ १ । २ । २० ।] ↩︎

“तत” [श्र॰] । ↩︎

सा च भावनाशत्रयमपेक्षते साध्य साधनमितिकर्तव्यताञ्च, किं भावयेत् केन भावयेत् कथ भावयेदिति । तत्र साध्याकाङ्क्षाया बक्ष्यमाणाशत्रयोपेता आर्थीभावना साध्यत्वेनान्वेति एकप्रत्ययगम्यत्वेन समानाभिधानश्रुते । सख्यादीनामेकप्रत्ययगम्यत्वेऽपि अयोग्यत्वान्न साध्यत्वेनान्वय । साधनाकाङ्क्षाया लिङादिज्ञान करणत्वेनान्वेति, तस्य च करणत्व न भावनोत्पादकत्वेन तत्पूर्वमपि तस्या शब्दे सत्त्वात्, किन्तु भावनाज्ञापकत्वेन शब्दभावनाभाव्यनिर्वर्तकत्वेन वा । इतिकर्तव्यताकाङ्क्षायाम् अर्थवादज्ञाप्यप्राशस्त्यमितिकर्तव्यतात्वेन अन्वेति । – [अर्थस॰ पृ॰ १६–१८ । मीमासाम्याय॰ पृ॰ ३ ।] करणाशो विधिज्ञान किमश पुँस्प्रवर्तनम् । इतिकर्तव्यता चात्र ह्यर्थवादप्रशसनम् । – [बृहदा॰ भा॰ बा॰ पृ॰ ५९० ।] प्रवृत्तिफलिकायाञ्च अभिधायामपि साध्यसाधनेतिकर्तव्यतारूपमशत्रयमपेक्षितम्, अन्यथा तस्य स्वरूपत फलतश्चाज्ञानादप्रवृत्तिप्रसङ्गात् । तत्र लिङादिविधिज्ञान करणत्वेनान्वेति याग इव अर्थभावनायाम् । प्रवृत्तिरेव च साध्यत्वेन स्वर्ग इव अर्थभावनायाम् । अर्थवादादिजन्य प्राशस्त्यज्ञानमितिकर्तव्यतात्वेन प्रयाजाद्यङ्गजातमिव अर्थभावनायाम् । तदुक्तम्–लिङाभिधा सैव च शब्दभावना भाव्य च तस्या पुरुषप्रवृत्ति । सम्बन्धबोध करण तदीय प्ररोचना चाङ्गतयोपयुज्यते । – [मीमासार्थ॰ पृ॰ ९ ।] प्ररोच्यतेऽनयेति प्ररोचना प्राशस्त्यज्ञान तच्चाङ्ग फलोपकारिप्रयाजादिवत् – [मीमांसाबाल॰ पृ॰ ८१ । मीमांसापरि॰ पृ॰ १८ ।] तत्र किं भावयेत् केन भावयेत्कथ भावयेदित्याकाङ्क्षाया स्वर्ग भावयेत् यागेन भावयेत् अग्न्यन्वाधानप्रयाजावघातादिभिरुपकार सम्पाद्य भावयेदित्येव भाव्यकरणेतिकर्त्तव्यतासमर्थनेन आकाङ्क्षापूरणात् प्रकरणाम्नात सकल शब्दसन्दर्भ भावनावाचिन आख्यातस्यैव प्रपञ्च । भाव्याद्यशत्रयवती सेयमर्थभावनेत्युच्यते । सा सर्वापि शब्दभावना या भाव्या विधायको लिङादि करणम् अर्थवादसम्पादित स्तुतिरितिकर्तव्यता । सेय शब्दभावना लिङादिभिरेव गम्यते । अर्थभावना सर्वैराख्यातप्रत्ययैर्गम्यत इत्युक्तम् – [जैमिनिन्या॰ पृ॰ ७६ ।] ↩︎

अमावम्याया क्रियमाणो यज्ञविशेषो दर्श, पौर्णमास्याञ्च विधीयमान यज्ञानुष्ठान पौर्णमास इति । ↩︎

“कथमिति कथमिति यमुपपन्नकर्त्तव्यता” [श्र॰] । ↩︎

यज्ञे कर्त्तव्यताविशेष – [आ॰ टि॰] । आरादुपकारकरूपा प्रयाजादि – [न्यायरत्नमा॰ पृ॰ १२० ।] ↩︎

आर्थीभावनायाम् । ↩︎

लाकुटिकप्राया – [आ॰ टि॰] । द्वारपालसदृशा इत्यर्थ । ↩︎

इच्छास्मृत्यादीनाम् । ↩︎

प्रवर्तनाव्यपदेश । ↩︎

“–धाने” [श्र॰] । ↩︎

लकुट-दण्डधारिणाम् द्वारपालादीनाम् । ↩︎

“साध्यत्वहेतुव्यापा–” [श्र॰] । ↩︎

“–हेतुर्व्यापार” [आ॰] । ↩︎

पुरुषरूपेण कार्येण तस्यास्तित्व सूच्यते – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“अभिधानात्मको” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

आख्यातविभक्ति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

प्रयोजनेच्छाजनितक्रियाविषयव्यापार आर्थीभावना । सा चाख्यातत्वाशेनोच्यते आख्यातसामान्यस्य व्यापारवाचित्वात् । साप्यंशत्रयमपेक्षते साध्य साधनमितिकर्त्तव्यताञ्च किं भावयेत्केन भावयेत्कथ भावयेदिति । तत्र साध्याकाङ्क्षाया स्वर्गादिफल साध्यत्वेनान्वेति, इतिकर्त्तव्यताकाङ्क्षाया प्रयाजाद्यङ्गजातमितिकर्तव्यतात्वेनान्वेति । – [अर्थसं॰ पृ॰ १९-२३ ।] प्रवृत्तिश्चार्थभावनैव – [मीमासार्थ॰ पृ॰ ९ ।] स्वर्गेच्छाजनितो यागविषयो य प्रयत्न स भावना । स एव चाख्याताशेनोच्यते । यजत इत्याख्यातश्रवणे यागे यतेत इति प्रतीतेर्जायमानत्वाततश्च प्रयत्न एवार्थी भावना । यथाहु– [न्यायसु॰ पृ॰ ५७९] प्रयत्नव्यतिरिक्तार्थीभावना तु न शक्यते । वक्तुमाख्यातवाच्येह प्रस्तुतेत्युपरम्यते ॥ – [मीमांसान्या॰ पृ॰ १८५-८७ ।] ↩︎

आर्थीभावना । अर्थात्मभावना त्वन्या सर्वाख्यातेषु गम्यते ॥ – [तन्त्रवा॰ २ । १ । १ । बृहदा॰ भा॰ बा॰ टी॰ पृ॰ ५९० । शास्त्रदी॰ २ । १ । १ । न्यायकु॰ प्र॰ ५ । १३ । जैमिनिन्या॰ पृ॰ ७५ । मीमांसावाल॰ पृ॰ ७५ ।] “सर्वाख्यातस्य गोचरा” – [मीमांसार्थ॰ पृ॰ ८ ।] प्रकृत पाठ – [अष्टसह॰ पृ॰ १९ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६२ ।] अर्थात्मा भावना त्वन्या सर्वत्राख्यातगोचर । – [तन्त्ररह॰ पृ॰ ४७ । मानमेयो॰ पृ॰ २७२ ।] “सा चाख्यातस्य” – [वैयाकरणभू॰ द॰ पृ॰ १५६ । मुक्ता॰ दिन॰ पृ॰ ५१५ ।] व्याख्या–विधेयाया भावनाया पुरुषार्थरूपभाव्यनिष्ठत्वसूचनाय इच्छायोनित्व सूचयितुम् इच्छार्थाद् अर्थयते णिजन्तादर्थयत इति कर्तृविवक्षायामेरजित्यच्प्रत्ययोत्पादनेन अर्थिन पुरुषस्य अर्थशब्देन अभिधानाद् भावनायाश्च पुरुषधर्मत्वात् धर्मधर्मिणोश्चात्यन्त भेदाभावात् तादात्म्य विवक्षित्वा अर्थात्मा चासौ भावना चेति विग्रह कार्य । अन्यामिति अर्थभावनापेक्षित्व शब्दभावनाया सूचितम – [न्यायसु॰ पृ॰ ५६० ।] ↩︎

अतीतादौ – [आ॰ टि॰] । यदा हि सर्वाख्यातानुवर्तिनी करोतिधातुवाच्या पुरुषव्यापाररूपा भावनाऽवगता भवति, तदा तद्विशेषा सामान्याख्यातव्यतिरिक्तशब्दविशेषवाच्या विधिप्रतिषेधभूतभविष्यद्वर्तमानादय प्रतीयन्ते । तथा च सर्वत्र सामान्यत करो- त्यर्थोऽवगम्यते । किं करोति ? पचति । किमकार्षीदपाक्षीत् । किं करिष्यति पक्ष्यति । किं कुर्यात् पचेत् । किन्न कुर्यान्न पचेदिति । – [तन्त्रवा॰ २ । १ । १ ।] ↩︎

आख्याते । ↩︎

सिद्धकर्तृक्रियावाचिन्याख्यातप्रत्यये सति । सामानाधिकरण्येन करोत्यर्थोऽवगम्यते ॥ तस्माल्लब्धात्मककर्तृव्यापारवचनानि करोत्यर्थवन्त्याख्यातानि । – [तन्त्रवा॰ २ । २ । १ ।] ↩︎

नैतत्सारम्, न प्रयोगानिरूप्यत्वात् वैयर्थ्यात् पूर्वदोषत । अप्रवृत्ते फलायोगाद् रूपोक्तेर्व्यापृति श्रुते ॥ – [विधिवि॰ पृ॰ १६ ।] असत्त्वादप्रवृत्तेश्च नाभिधापि गरीयसी । बाधकस्य समानत्वात् परिशेषोऽपि दुर्लभ ॥ – [न्यायकु॰ ५ । १३ ।] ↩︎

सज्ञापुरस्सरा व्यापारणा प्रेषणम्, निकृष्टविषयो नियोग इत्यर्थ । यत्पुनरभ्यर्हित व्यापारयति तदध्येषणम्, अभ्यर्हितविषय प्रबोधनमित्यर्थः । – [वाक्यप॰ प्र॰ तृ॰ का॰ पृ॰ २५७ ।] प्रवर्त्यपुरुषापेक्षया ज्यायसा वक्त्रा प्रतिपाद्यमान कार्य प्रैष इति व्यपदिश्यते । समेन आमन्त्रणम् । हीनेनाव्येषणमिति । – [प्रक॰ प॰ पृ॰ १८० ।] ↩︎

न हि प्रेषणाभ्यनुज्ञालक्षणा शब्दस्य व्यापारो निरूप्यते तस्य पुरुषधर्मत्वात् । न हि प्रेषणाध्येषणाभ्यनुज्ञालक्षण शब्दस्य प्रयोगो व्यापारो निरूप्यते । ननु शब्दोच्चारणानन्तर तदवगमात्तैनोक्तमिति कथ प्रेषणादिलक्षण शब्दप्रयोगो न निरूप्यत इत्याह–तस्य पुरुषधर्मत्वात् । सत्य शब्दविज्ञानानन्तरमुपलभ्यते । न त्वसौ शब्दस्य, अभिप्रायभेदत्वात् । प्रेषणादे अचेतनत्वेन शब्देऽसम्भवात् । – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ १६ ।] ↩︎

शब्दस्य अचेतनत्वात् पुरुषाभिप्रायरूपा प्रेषणादय उपचरिता एव सम्भाव्यन्ते न तु मुख्या इति । ↩︎

प्रेषणाध्येषणादिधर्मात्मकपुरुष । ↩︎

“हि शब्दे न तत्सं–” [आ॰] , “हि तच्छब्दे सभाव्यते” [ब॰] । ↩︎

प्रेषणाध्येषणरूपम् । ↩︎

न प्रवर्तेत पुरुष, प्रवर्तयतोऽपि शब्दस्याननुरोध्यत्वात् । न हि सर्वस्मिन् प्रवर्तयितरि प्रवृत्ति प्रेक्षावताम् अपि त्वनुविधेये । न चार्थानर्थप्राप्तिपरिहाराद्यनुविधानकारण स्वाम्यादाविव शब्दे समस्ति । फलात्प्रवृत्तौ तद्वैयर्थ्यम् । – [विधिवि॰ पृ॰ १८ ।] ↩︎

“न चाचेतनशब्दे” [आ॰] । ↩︎

अर्थानर्थप्राप्तिपरिहारादिप्रयोजनानुसन्धानम् । ↩︎

स्यान्मत पवनादिरिव लङादि प्रेरयति पुरुषम्, तदसत्, अभिधानवैयर्थ्यात्, अप्रतीतव्यापारस्यापि वाय्वादेरिव स्वभावत प्रेरकत्वात्, पूर्वोक्तदोषापाताच्च । न हि प्रवृत्तिं प्रति कारकत्वे शब्दस्य सदपि तद्व्यापाराभिधानमङ्गम्, अनभिहितव्यापारस्यापि तस्य कारकत्वात्, कारकस्यानपेक्षितज्ञानत्वात् । – [विधिवि॰ पृ॰ १८ ।] ↩︎

प्रायश्चित्तवैयर्थ्यम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“अस्य सद्भा–” [ब॰] । ↩︎

शब्दभावनाया । ↩︎

प्रवृत्ते । लिङादिशब्दानन्तरभाविनी प्रवृत्तिरेव प्रमाणमिति चेन्न, तन्निबन्धनत्वेन प्रवृत्तेरन्यत्रादृष्टत्वात् । त य न्निबन्धना हि प्रवृत्तिर्दृष्टा तदेव ता दृष्ट्वा शक्यमनुमातुम्, न पुनरप्रतिपन्नपूर्वकरणभाव शब्दव्यापारविशेष । – [वाक्यार्थमा॰ पृ॰ २७ ।] ↩︎

शब्दभावना – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–नुमान यु–” [ब॰] । ↩︎

“पुन प्रतिप–” [श्र॰] । ↩︎

शब्दभावनाख्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

लिङादिशब्द एव प्रमाणमिति साहसम्, अगृहीतसम्बन्धस्य शब्दस्यावाचकत्वात् । अनवधारिते हि सम्बन्धिनि सम्बन्धबोधवैधुर्यात् । – [प्रक॰ पं॰ पृ॰ १७२ ।] ↩︎

“–शब्दस्तत्र” [ब॰] , “–शब्दास्तत्र” [श्र॰] । ↩︎

सम्बन्धाग्रहणम् । ↩︎

“शब्दो व्यापा–” [श्र॰] । ↩︎

पुरुषप्रवृत्तिरूपम् । ↩︎

“कारणत्वा–” [ब॰] । ↩︎

स्यान्मत शब्दो विधिज्ञान जनयित्वा तत्कर+++(विधिज्ञानरूपकरण । ↩︎

“तत्कारणानु–” [ब॰] । ↩︎

पुरुषप्रेरणा । ↩︎

“–रणरूप” [ब॰] । ↩︎

तुलना–यश्चासौ व्यापार क्रियते चाभिधीयते च, स किं पूर्वमभिधीयते तत क्रियते, पूर्व वा क्रियते पश्चादभिधीयते, युगपदेव वा अस्य करणाभिधाने इति । न तावत्पूर्वमभिधीयते अनुत्पन्नस्य अभिधानानुपपत्ते, न ह्यजाते पुत्रे नामधेयकरणम्, अर्थासस्पर्शी च शब्द स्यात् । तत एव न युगपदुभयम्, अनुत्पन्नत्वानपायात् प्रयत्नगौरवप्रसङ्गाच्च । नापि कृत्वा अभिधानम्; विरम्य व्यापारासंवेदनात् । – [न्यायम॰ पृ॰ ३४५ ।] ↩︎

“न शब्दः” [ब॰] । ↩︎

वाच्यवाचकसम्बन्ध । ↩︎

प्रवृत्ति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–त्वाप्रतीतिरि–” [श्र॰] । ↩︎

प्रेक्षापूर्वकारी । ↩︎

अन्यथा–शब्दमात्रे समाश्वासे प्रेक्षापूर्वकारित्वविरोधात् । ↩︎

“तत पौरु–” [ब॰] । ↩︎

अथ मतम्–अभिधैव भावना विधिर्लिङाद्यर्थ इति, अत्रोच्यते–प्रवृत्ते सर्वतोऽर्थे वा प्रसङ्गात् कार्यतो गते । अस्थानान्नियतेर्हेतोरभावाच्चाभिधैव न ॥ विधिरित्यनुषज्यते । अभिधा चेद्विधि सर्वशब्दाना यथास्वमभिधेयेषु तद्भाव इति घटादिशब्देभ्योऽपि प्रवृत्तिप्रसङ्गः अस्याविशेषात् । – [विधिवि॰ पृ॰ २१ ।] ↩︎

शब्दस्वरूपमात्रस्य । ↩︎

लिङ्लोट्तव्यपञ्चमलकाराणा विधिर्वाच्य । – [न्यायसु॰ पृ॰ ५६० ।] लिङ्कृत्लोट्तव्यप्रत्ययमात्रगता शब्दभावना – [जैमिनिन्या॰ पृ॰ ७५ ।] ↩︎

शब्दभावनया । ↩︎

तुलना–यत्तावदुक्त शब्दव्यापार शब्दभावनेति; तत्र शब्दात्तद्व्यापारोऽनर्थान्तरभूतोऽर्थान्तरभूतो वा ? – [अष्टसह॰ पृ॰ ३१ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६२ ।] या तु शब्दभावनैव लिङाद्यर्थ इति कौमारिलकुसृति सा तु प्रतीतिविसवादादिप्रतिहता । न हि विधिवाक्यश्राविपुरुषो लिङादिस्वव्यापारमभिधत्ते अतो मया प्रवर्तितव्यमिति मन्यते – [न्यायपरि॰ पृ॰ ३९८ । तन्त्ररह॰ पृ॰ ४८ ।] तस्माल्लिङादिजन्यबोधविषयाऽभिधाया इष्टसाधनत्वादिज्ञाननिरपेक्षायाः प्रवर्त्तकत्व निर्युक्तिकमेव । – [वैयाकरणभू॰ द॰ पृ॰ १५७ ।] ↩︎

“–रूपापि” [श्र॰] , “–रूपोविधि–” [ब॰] । ↩︎

प्रभाकरमतानुयायिन । ↩︎

तुलना–कोऽय नियोगो नाम ? निशब्दो नि शेषार्थ योगार्थो युक्ति निरवशेषो योग नियोग । निरवशेषत्वम् अयोगस्य मनागप्यभावात्, अवश्यकर्तव्यता हि नियोग । नियोगप्रामाणिका हि नियोगप्रतिपत्तिमात्रत प्रवर्तन्ते । – [प्रमाणवातिकालं॰ पृ॰ १४ ।] नियुक्तोऽहमनेन वाक्येनेति निरवशेषो योग नियोग, तत्र मनागप्ययोगाशकाया सभवाभावात् । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६१ । अष्टसह॰ पृ॰ ५ ।] यदपि दर्शनम्– प्रमाणान्तरापोचर शब्दमात्रालम्बनो नियुक्तोऽस्मीति प्रत्यात्मवेदनीय सुखादिवत् अपरामृष्टकालत्रयो लिङादीनामर्थो विधिरिति । – [विधिवि॰ पृ॰ ४८ ।] ↩︎

तुलना–केषाञ्चिल्लिङादिप्रत्ययार्थ शुद्धोऽन्यनिरपेक्ष कार्यरूपो नियोग । – [अष्टसह॰ पृ॰ ६ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६१ ।] ↩︎

शब्दान्तराणि स्वार्थेषु व्युत्पद्यन्ते यथैव हि । आवापोद्वापभेदेन तथा कार्ये लिङादय ॥ लिङादियुक्तवाक्यश्रवणे तद्भावभाविन्या प्रवृत्त्या विशिष्टकार्यावगतिमनुमाय वाक्यस्य तावद्धेतुतामध्यवस्यति । तत्रापि कोऽर्थभाग केन शब्दाशेनाभिहित इति विवेचने लिङाद्यावापेन कार्यावगतिदर्शनात् तदुद्धारे चादर्शनात् त एव कार्यावगति कुर्वन्तीति शब्दान्तरवत् लिङादीना कार्यवाचकत्वव्युत्पत्तिसिद्धि कार्यमेव हि सर्वत्र प्रवृत्तावेककारणम् । प्रवृत्त्यव्यभिचारित्वाल्लिङाद्यर्थोऽभिधीयते ॥ [पृ॰ १७९] कार्यस्यैव प्रधानत्वाद् वाक्यार्थत्व च युज्यते । वाक्यं तदेव हि प्राह नियोज्यविषयान्वितम् ॥ – [प्रक॰ पं॰ पृ॰ १८८ ।] अत कृत्स्नो वेद कार्यपरत एव प्रमाणम् । इदमेव कार्यं मानान्तरागोचरत्वादपूर्वमिति, स्वात्मनि पुरुष नियुञ्जानो नियोग इति गीयते । – [तन्त्ररह॰ पृ॰ ६६ ।] लिङादेरवगम्यमान कार्यरूप प्रेरणात्मा च वाक्यार्थो नियोग । – [न्यायमं॰ पृ॰ ३५५ ।] ↩︎

नियोग – [आ॰ टि॰] । तुलना–प्रत्ययार्थो नियोगश्च यत शुद्ध प्रतीयते । कार्यरूपश्च तेनात्र शुद्ध कार्यमसौ मत ॥ विशेषण तु यत्तस्य किञ्चिदन्यत्प्रतीयते । प्रत्ययार्थो न तद्युक्त धात्वर्थ स्वर्गकामवत् ॥ प्रेरकत्वं तु यत्तस्य विशेषणमिहेष्यते तस्याप्रत्ययवाच्यत्वात् शुद्धे कार्ये नियोगता ॥ – [अष्टसह॰ पृ॰ ६ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६१ । प्रमाणवार्तिकालं॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎

परेषा शुद्धा प्रेरणा नियोग इत्याशय । – [अष्टसह॰ पृ॰ ६ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६१ ।] तत्र शुद्धा प्रेरणा नियोग इति पक्षे प्रेरणाया नियोज्यतारूपत्वात् यागनिरूपितनियोज्यतावान् स्वर्गकाम इत्येवमाद्यो बोध । ततो नियोज्येन नियोजकाक्षेपात् यागविषयक स्वर्गकामीय नियोजकमित्यौपादानिकोऽपूर्वविषयो द्वितीय इत्यादि बोध्यम् । – [अष्टसह॰ यशो॰ पृ॰ ४९अ ।] ↩︎

“स्व प्रबुद्ध्यते” – [अष्टसह॰, तत्त्वार्थश्लो॰ ।] ↩︎

प्रयोक्तु – [आ॰ टि॰] । ↩︎

आस्ता तावत्क्रिया लोके गमनागमनादिका । अन्त स्तनपानादिस्तृप्तिकार्यपि या क्रिया ॥ सा यावन्मम कार्येयमिति नैवावधार्यते । तावत् कदापि मे तत्र प्रवृत्तिरभवन्न हि ॥ – [प्रक॰ पं॰ पृ॰ १७७ ।] ↩︎

“ज्ञान पूर्व स्वसिद्ध्यै” – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६१ ।] ↩︎

“सर्व” [श्र॰] । ↩︎

“–ति इति कार्य–” [श्र॰] । ↩︎

तुलना – [ प्रमाणवार्तिकालं॰ पृ॰ ३० । अष्टसह॰ पृ॰ ६ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६१ ।] ↩︎

“न तावत्प्रे–” [ब॰] , “नचैतत्प्रे–” [श्र॰] । ↩︎

प्रवर्तकत्वम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“कार्यप्रेरणयो योग” – [तत्त्वार्थश्लो॰ ।] ↩︎

विनियो ज्यत्वम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–विनिर्मुक्तपरमा–” [आ॰] । ↩︎

ज्ञानम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

ज्ञातम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

यन्त्रारूढो दृष्टान्ततया यत्र स यन्त्रारूढो विषयारूढत्वाभिमानो नियोग इत्यर्थ । यजेत् स्वर्गकाम इत्यतो यागारूढत्वाभिमानवान् स्वर्गकाम इति बोध । – [अष्टसह॰ यशो॰ पृ॰ ४९ब् ।] ↩︎

“इत्यन्ये” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

“तदेव स्व” [आ॰] । ↩︎

स्वस्वामिभावो ज्ञापित – [आ॰ टि॰] । “स्व निरूप्यते” – [प्रमाणवार्तिकाल॰ ।] ↩︎

“निरुध्यते” [आ॰] [ब॰] । ↩︎

“–ता इति पुरुष” [श्र॰] । ↩︎

“नियोग स्यादबाधित” – [तत्त्वार्थश्लो॰ ।] कार्यस्य सिद्धौ जाताया तद्युक्त पुरुष सदा । भवेत्साधित इत्येव पुमान् वाक्यार्थ उक्यते ॥ – [प्रमाणवार्तिकाल॰ पृ॰ ३० । अष्टसह॰ पृ॰ ६ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६२ ।] ↩︎

“नियोग्यस्य” [श्र॰] । ↩︎

“–न्नः निरपे–” [ब॰] । ↩︎

नियोज्य प्रेरणाञ्चानपेक्षमाणस्य – [आ॰ टि॰] । तुलना–प्रेरणारहितं कार्यं नियोज्येन निवर्जितम् । नियोगो नैव कस्यापि नियोग इति कीर्त्यते ॥ वृत्तिर्नियोगशब्दस्य शुद्धे कार्ये यदा मता । सञ्ज्ञामात्रान्नियोगत्व भवत्केन निवार्यते ॥ युक्तस्तु पुरुषः कार्ये यत्र नैव प्रतीयते ॥ नियोगः स कथन्नाम सिद्धातीतादिबोधवत् ॥ नियोजकस्य धर्मोऽय नियोगो लोकसम्मत । तदेव कार्यमिति चेत्; सिद्धत्वान्नास्य साध्यता ॥ साध्यत्वेन नियोगोऽयमिति चेद्व्यपदिश्यते । विषये तस्य तत्त्वेनोपचारात् प्रकीर्त्तनम् । असिद्धस्य च तस्यास्तु कथ प्रेरकरूपता ॥ साध्यत्वेनावबोधोऽस्य प्रेरकत्व यदीष्यते । अप्रसिद्धस्य साध्यत्वं बोध सिद्धात्मकस्य च ॥ परस्परविरुद्धत्वमेकस्य कथमिष्यते । साध्यरूपतया तस्य प्रतीति प्रेरिका यदि । नियोगत्व प्रतीते स्यान्न नियोगस्य तत्त्वत ॥ – [प्रमाणवार्तिकालं॰ पृ॰ ३२३३ ।] प्रेरणानियोज्यबर्जितस्य नियोगस्यासभवात् । तस्मिन्नियोगकरणे स्वकम्बलस्य कूर्दालिकेति नामान्तरकरणमात्र स्यात् । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६५ । अष्टसह॰ पृ॰ ९ ।] ↩︎

नियोज्यप्रेरणाकार्यरूपस्य – [आ॰ टि॰] । ↩︎

नियोगरूपता – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“नियोज्यनिर–” [आ॰] । ↩︎

नियोज्यफलरहितायाः प्रेरणाया प्रलापमात्रत्वात् । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६५ । अष्टसह॰ पृ॰ १० ।] ↩︎

नियोज्यविरहे नियोगविरोधात् । – [अष्टसह॰ पृ॰ १० । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६६ ।] ↩︎

अत्रापि नियोज्याभावात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

नियोज्यादिनिरपेक्षस्य कार्यस्य प्रवर्तकत्वोपचारायोगात्, कदाचित् क्वचित् परमार्थतस्तस्य तथानुपलम्भात् । – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६६ । अष्टसह॰ पृ॰ १० ।] ↩︎

ततो भिन्नस्य सम्बन्धस्य सम्बन्धिनिरपेक्षस्य नियोगत्वाघटनात् । सम्बन्ध्यात्मन सम्बन्धस्य नियोगत्वमित्यपि दुरन्वयम्; प्रेर्यमाणपुरुषनिरपेक्षयो सम्बन्ध्यात्मनोरपि कार्यप्ररणयीर्नियोगत्वानुपपत्ते । – [अष्टसह॰ पृ॰ १० । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६६ ।] ↩︎

सम्बन्धिभ्या भिन्नस्य । ↩︎

[पृ॰ १५० ।] ↩︎

तुलना–यन्त्रारूढतया भोग्यभोक्त्रो सम्बन्ध उच्यते । न सम्बन्धोऽस्ति भोग्यात्मा रूढश्च न नरस्तदा ॥ प्रतीतिकाले सर्वस्य साध्यत्वेनास्वरूपता । तदेव तस्य रूपञ्चेत साध्यत्वस्य हानित ॥ – [प्रमाणवार्तिकाल॰ पृ॰ ३४ ।] तदपि न परमात्मवादप्रतिकूलम्, पुरुषाभिमानमात्रस्य नियोगत्ववचनात्तस्य च अविद्योदयनिबन्धनत्वात् । – [अष्टसह॰ पृ॰ १० । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६६ ।] ↩︎

“नियोक्तूतानुपपन्ना” [श्र॰] । ↩︎

नियोक्तृताया । ↩︎

यथाहि समीरण अभिप्रायशून्योऽपि सलिल समीरयति तथैव अभिप्रायरहितस्यापि नियोक्तृता स्यादित्युक्ते प्राह । ↩︎

प्रायश्चित्तवैयर्थ्यादि – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“–पद्येत्” [आ॰] । ↩︎

“–तिचेत्य–” [श्र॰] , “–ति इत्य–” [आ॰] । ↩︎

तुलना–अपि च नियोक्तृव्यापारो नियोगो न नियोक्तुर्विनाऽवकल्पते । न चास्य सभव, अपौरुषेयत्वाभ्युपगमात् । – [विधिवि॰ पृ॰ ६० ।] ↩︎

तुलना–सर्वत्र च वाक्यार्थे अष्टप्रकारो भेद –प्रमाण किं नियोग स्यात् प्रमेयमथवा पुन । उभयेन विहीनो वा द्वयरूपोऽथवा पुन ॥ शब्दव्यापाररूपो वा व्यापार पुरुषस्य वा । द्वयव्यापाररूपो वा द्वयाव्यापार एव वा । – [प्रमाणवार्तिकाल॰ पृ॰ ३१ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६२ । अष्टसह॰ पृ॰ १० ।] ↩︎

“–दूषणगण प्र–” [ब॰] । ↩︎

“उभयदोषानुषङ्गः” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

तुलना–नियुज्यमानविषयनियोक्तॄणा यदीष्यते । धर्मो नियोग सर्वत्र न शब्दार्थोऽवतिष्ठते ॥ नियोज्यधर्मभावे हि तस्यानुष्ठेयता कुत । सिद्धोऽपि यद्यनुष्ठेयो नानुष्ठाविरतिर्भवेत् ॥ – [प्रमाणवार्तिकाल॰ पृ॰ १६ ।] सोऽपि विषयस्वभावो वा स्यात्, फलस्वभावो वा, नि स्वभावो वा ? – [अष्टसह॰ पृ॰ ८ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६२ ।] ↩︎

तुलना–विषयधर्मतायामपि विषयस्यापरिनिष्पत्तेः स्वरूपाभावात् कथ शब्दादसौ प्रत्येतु शक्यः ? – [प्रमाणवार्तिकालं॰ पृ॰ १७ । अष्टसह॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎

विषयस्वभाव । ↩︎

भविष्यतो यागादेर्विषयस्य । ↩︎

“–तानुसारेण प्र–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

वाक्यप्रयोगकाले । तुलना–अथ तद्वाक्यकाले विद्यमानोऽसौ, तर्हि न नियोगो वाक्यस्यार्थ, तस्य यागादिनिष्पादनार्थत्वात्, निष्पन्नस्य च यागादे पुनर्निष्पादनायोगात् । – [अष्टसह॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎

नियोगस्य । ↩︎ ↩︎

विषयनियोगयोः – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“अथ कि–” [श्र॰] । ↩︎

यागादे । ↩︎

तुलना–द्वितीयपक्षेऽपि नासौ नियोग, फलस्य भाव भावि त्वेन नियोगत्वाघटनात्, तदा असन्निधानाच्च । तस्य वाक्यार्थत्वे निरालम्बनशब्दवादाश्रयणात् कुत प्रभाकरमतसिद्धि ? – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६२ । अष्टसह॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎

सुगतमत । ↩︎

“इत्यप्येतेन” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

स हि प्रवर्तकस्वभावो वा स्यादतत्स्वभावो वा ? – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६४ । अष्टसह॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎

तुलना–नियुक्तेन निवृत्तिश्चेत् ? सर्वस्यात प्रसज्यते । तत्स्वभावतया काशमनाकाश न कस्यचित् ॥ स्वभावोऽपि विषर्यासादन्यथा यदि गम्यते । विपर्यासाविपर्यासव्यवस्था क करिष्यति ॥ – [प्रमाणवार्तिकाल॰ पृ॰ १५ ।] ↩︎

“तथागता–” [श्र॰] । ↩︎

“–स्वभावात्” [आ॰] । ↩︎

सौगतादीनाम् । तुलना–तेषा विपर्यासादप्रवर्तक इति चेत्, परेषामपि विपर्यासात् प्रवर्तकोऽस्तु । शक्य हि वक्तुम्–प्राभाकरा विपर्यस्तत्वात् शब्दनियोगात् प्रवर्तन्ते नेतरे, तेषामविपर्यस्तत्वादिति । सौगतादयो विपर्यस्ता तन्मतस्य प्रमाणबाधितत्वात् न पुन प्राभाकराः इत्यपि पक्षपातमात्रम्; तन्मतस्यापि प्रमाणबाधितत्वाविशेषात् । – [अष्टसह॰ पृ॰ ९ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २६४ ।] ↩︎

प्राभाकराणामपि । ↩︎

“इति वक्तु” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

तुलना–पदार्थ एव वाक्यार्थो न च सोऽनन्यगोचरः । तत्र पदार्थस्यैव पदार्थान्तरोपकल्पितविशेषस्य वाक्यार्थत्वादपदार्थत्वे तदनुपपत्ति । – [विधिवि॰ पृ॰ ४९ ।] ↩︎

तत्र विधि प्रेरणम् भृत्यादेर्निकृष्टस्य प्रवर्त्तनम् । निमन्त्रण नियोगकरणम्, आवश्यके प्रेरणेत्यर्थ । आमन्त्रण कामचारानुज्ञा । अधीष्ट सत्कारपूर्वको व्यापार । – [वैयाकरणभू॰ पृ॰ १४२ ।] ↩︎

“–लक्षणप्रयो–” [आ॰] । ↩︎

नैयायिकाअपि । विधिर्विधायक । यद् वाक्य विधायक चोदक स विधि, विधिस्तु नियोगोऽनुज्ञा वा । यथा अग्निहोत्र जुहुयात् स्वर्गकाम इत्यादि । – [न्यायभा॰ २ । १ । ६३ ।] यद्वाक्य विधत्ते इदं कुर्यादिति स नियोग । अनुज्ञातु यत्कर्त्तारमनुजानाति तदनुज्ञावाक्यम् । – [न्यायवा॰ पृ॰ २६९ ।] विधिर्वक्तुरभिप्राय प्रवृत्त्यादौ लिङादिभिः । अभिधेयोऽनुमेया तु कर्त्तुरिष्टाभ्युपायता ॥ प्रवृत्त्यादी इत्यादिपदान्निवृत्ति, विषयसप्तमीयम्, तेन प्रवृत्तिनिवृत्तिविषय आप्ताभिप्रायो लिङर्थ इत्यर्थ । प्रवर्त्तकमिष्टसाधनताज्ञानमेव लिङर्थस्त्वाप्ताभिप्रायो लाघवादिति भाव । – [न्यायकुसु॰, प्रका॰ ५ । १५ ।] ↩︎

अपौरुषेये प्रैषादिर्नृधर्मो नावकल्पते । लोके हि प्रतीत प्रेषणाध्येषणाभ्यनुज्ञालक्षणोऽभिप्रायातिशय प्रयोक्तृधर्मो लिङर्थ, तस्यापीरुषेयेषु वेदवाक्येष्वसभव । प्रतीते सभव इति चेत्, न, पौरुषेयत्वापत्ते । – [विधिवि॰ पृ॰ २३ ।] आज्ञादिस्तु न वेदार्थ पुधर्मत्वेन युज्यते । – [न्यायसु॰ पृ॰ ३७ ।] ↩︎

वेदे । ↩︎

पुरुषाभिप्रायरूपाणा प्रैषादीनाम् । ↩︎

द्रष्टव्यम् – [पृ॰ ५८० टि॰ ४ ।] ↩︎

मीमासकवैयाकरणादयः । एतच्चतुष्टयानुगतप्रवर्त्तनात्वेन वाच्यता लाघवात् । उक्तञ्च–अस्ति प्रवर्त्तनारूपमनुस्यूत चतुर्प्वपि । तत्रैव लिङ् विधातव्य किं भेदस्य विवक्षया ॥ न्यायव्युत्पादनार्थ वा प्रपञ्चार्थमथापि वा । विध्यादीनामुपादान चतुर्णामादितः कृतमिति । प्रवर्त्तनात्वञ्च प्रवृत्तिजनकज्ञानविषयतावच्छेदकत्वम् । तच्चेष्टसाधनत्वस्यास्ति इति तदेव विध्यर्थ । – [वैयाकरणभू॰ पृ॰ १४५ ।] तत्र च प्रैपादीना विशेषाणा व्यभिचारित्वेन अवाच्यत्वात् सर्वानुयायिन प्रवर्त्तनासामान्यस्य वाच्यत्वेऽवगते – [न्यायसु॰ पृ॰ ३० ।] तत्र चावापोद्वापाम्या प्रवर्तनाया विधिशक्तिम्वधारयति । प्रवृत्त्यनुकूलो व्यापारः प्रवर्तना स च व्यापार प्रैषादिरूपो विविध इति प्रत्येक व्यभिचारित्वाद्विधिशब्दवाच्यत्वानुपपत्ते प्रवर्तनासामान्यमेव विधिशब्दवाच्यमिति कल्पयति । – [मीमासान्याय॰ पृ॰ १८० ।] ↩︎

“–प्रेषणावीना” [श्र॰] । ↩︎

न च प्रवर्तनामात्रमविशेषमकर्त्तृकम् यदपि मतम्–अनेकसामर्थ्यपरिकल्पनादोषाद् व्यभिचाराच्च प्रैपादीनामवाच्यत्वादव्यभिचारात्प्रवर्तनामात्र लोके लिङाद्यर्थ तस्य वेदेप्युपपत्तिरिति; इदमप्यचतुरस्रम्, निर्विशेषसामान्यायोगात्, अकर्त्तृकत्वे व्यापारानुपपत्तेश्च । न तावत् प्रैषादयो विशेषा सम्भविन । नाप्यन्यो विशेष कश्चिदुपदर्श्यते । तदुपदर्शने वा सामान्यस्याभिधानमस्मिन्नवसरे व्यर्थम् । तदेतदपास्तसकलभेद प्रवर्तनासामान्य ब्राह्मण्यमिव समुज्झितकठादिभेद स्यात् । प्रवर्तना च प्रवर्तयितुर्व्यापार, स तमन्तरेण नातिविराजते, पुरुषस्याभावात् शब्दस्य च प्रवर्तकत्वनिषेधात् प्रवर्त्तयितुरभाव । – [विधिवि॰ पृ॰ २५-२६ ।] ↩︎

“सामान्यस्यासम्भ–” [श्र॰] । ↩︎

[पृ॰ ५८८ पं॰ १० ।] ↩︎

प्रेषणायाः विधित्वे अध्येषणायां विधित्वं न स्यात् अध्येषणाया विधित्वे च प्रेषणायां विधित्वाभावः इति परस्परं व्यभिचारः । प्रेषणादिषु प्रत्येकं शक्तिकल्पने गौरवमिति भावः । ↩︎

“–युक्तं यथास्व–” [ब॰] । ↩︎

जयन्तभट्टप्रभृतयः । फलस्यैवेष्यमाणस्य पश्यन् प्रेरकता मतः ।तस्मात्पुंसः प्रवृत्तौ प्रभवति न विधिर्नापि शब्दो लिङादिः । व्यापारोप्येतदीयो न हि पटुरभिधा भावनानामधेया ॥ न श्रेयःसाधनत्वं विधिविषयगतं नापि रागादिरेवं । तेनाख्यत्काम्यमानं फलममलमतिः प्रेरकः सूत्रकारः ॥क्वचित्साक्षात्पदोपात्तं कचित्प्रकरणागतम् । क्वचिदालोचनालभ्यं फलं सर्वत्र गम्यते ॥तस्मात्फलस्य साध्यत्वात् सर्वत्र तदवर्जनात् । क्रियादीनाञ्च तादर्थ्यात् तस्य वाक्यार्थतेष्यते ॥प्राधान्ययोगादथवा फलस्य वाक्यार्थता तत्र सतां हि यत्नः । प्रयोजनं सूत्रकृता तदेव प्रवर्तकत्वेन किलोपदिष्टम् ॥ – [न्यायमं॰ पृ॰ ३६२–६५ ।] ↩︎

यदि मन्येत फलं प्रवर्त्तकं तद्व्यापारः प्रवर्त्तना, फलार्थिनः पुरुषस्य तत्साधने प्रवृत्तेः अन्यथाऽभावात् । न कश्चिद्व्यापारविशेषः प्रवर्तना अपि तु प्रवृत्तिसमर्थं व्यापारमात्रं च प्रयोजकव्यापारः, भिक्षा वासयति कारीषोऽग्निरध्यापयतीति दर्शनात्; तदसत्; अर्थिता व्यापृतिः पुंसो नियमः किन्निबन्धनः । फलसाधनता कर्मनिश्चेया साध्यता कदा ॥ – [विधिवि॰ पृ॰ २६ ।] ↩︎

आत्मनः – [आ॰ टि॰] । ↩︎

पुरुषधर्मत्वात् । फलार्थिता चेत् प्रवृत्तिहेतुः; सेच्छा तद्योगो वा इच्छासमवायो वा “कृत्तद्धितसमासेषु सम्बन्धाभिधानं त्वतल्भ्याम्” इति वचनात् पुरुषधर्म इति न फलं व्यापृतिः । – [विधिवि॰ पृ॰ २७ ।] ↩︎

अथ तदिच्छोपहारमुखेन फलस्य प्रवृत्तिहेतुर्धर्मः प्रीत्यात्मता फलव्यापारः प्रवर्त्तना; सापि तत्रैव न कर्मणि । फलव्यापाराच्च प्रवर्त्तमानः सर्वत्र प्रवर्तेत नियमनिमित्ताभावात् । – [विधिवि॰ पृ॰ २७ ।] ↩︎

इच्छोत्पादनमुखेन । ↩︎

सूरिः – [आ॰ टि॰] । ↩︎

फले एव । ↩︎

फलात् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

कर्मणः – [आ॰ टि॰] ↩︎

फलम् । ↩︎

कर्मणि यागादौ । ↩︎

तत्साधनत्वात् कर्मण्येव प्रवर्तते न सर्वत्र, तत एव तर्हि तत्साधनत्व प्रवृत्तिहेतु कर्मणि न फलरूपम् तच्च कर्मसमवायीति कर्म प्रवर्तक स्यात् । चोदयति–तत्साधनत्वात् कर्मण्येव प्रवर्तते सर्वत्र सर्वेषा फलसाधनत्वाभावात् । परिहरति–तत एव तत्साधनत्वे सति प्रवृत्तिभावादेव । भवतु तर्हि तत्साधनत्व प्रवृत्तिहेतु कर्मणि, न फलरूपम् । भवतु को दोष ? इत्यत आह–ततश्च कर्मसमवायि न फलसमवायीति कर्मैव प्रवर्तक स्यात् । – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ २७-२८ ।] ↩︎

फलसाधनभूतस्य यागस्यैव प्रवर्त्तकत्व स्यात्, यागस्य तत्साधनत्वे निश्चिते सत्येव प्रवृत्तिदर्शनात् । ↩︎

एव तर्हि तत्साध्यता प्रवृत्तिहेतु, सा च फलसमवायिनीति न दोष, तथाहि समभिलषितस्य तृप्त्यादे कर्मविशेषेण साध्यत्वात्तत्रैव प्रवृत्ति, का पुनरिय साध्यता ? यदि रूप फलस्य; सर्वत्र प्रवृत्तिप्रसङ्ग । एतदुक्त भवति–फलसमवायिन्यपि साध्यता साधनाधीननिरूपणतया साधनमपि गोचरयति न पुनरसाधनमपि तेनैव तस्माद्विशेषात् साधन एव प्रवर्त्तयति न तु सर्वत्रेति । तदेतद् दूषयति–का पुनरिय साध्यता ? यदि रूप फलस्य, ततस्तस्य साधनाधीननिरूपणत्वाभावान्न साधने प्रवर्त्तयेत् प्रवर्त्तयेद्वा सर्वत्रैव अन्यत्वाविशेषात् । – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ २८ ।] ↩︎

ज्योतिष्टोमादियागजन्यता हि स्वर्गादिफलसमवायिनी अत वस्तुत यागसाध्यताया प्रवृतिहेतुत्वे फलस्यैव प्रवर्तकत्व फलितमिति भाव । ↩︎

“–साध्यतया प्रवृत्ति–” [श्र॰] । ↩︎

नियतकर्मसाध्यता । ↩︎

“तच्छक्ति–” [श्र॰] । ↩︎

फलभूतस्वर्गस्वरूपस्य । ↩︎

ज्योतिष्टोमादिवत् ↩︎

गोवधादौ – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“नहि भु–” [श्र॰] । ↩︎

शक्तिविशेष । ↩︎

“स्वसत्ताकाले” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

कदा पुनरय शक्तिभेद साध्यताभिधान ? फलस्य भावसमये न तावत्, वैयर्थ्यादप्रवृत्तिहेतुत्वाच्च । न खलूत्पन्नस्योत्पाद यद्योगिनी शक्तिरर्थवती । नापि सिद्धे फले तत्साधने कश्चित्प्रवर्तते । – [विधिवि॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎

उत्पन्नस्य उत्पत्तिविरोधात्, अनुत्पन्नस्यैव हि समुत्पादो दृश्यते । ↩︎

अभावकालेप्यसत् कथ शक्तिमत् खपुष्पवत्– [विधिवि॰ पृ॰ २९ ।] ↩︎

“साध्यताशक्ति–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

साध्यतारूपशक्तिविशेषाधारत्वे । ↩︎

“तदाश्रयसत्त्वे वा” [ब॰] । ↩︎

फलस्य । ↩︎

शक्त्याधारत्वे सत्त्वमेव स्यादिति भाव । ↩︎

“तत्” [श्र॰] । ↩︎

फल स्वर्गादि । ↩︎ ↩︎

निष्पन्नेऽपि फले प्रवृत्तौ प्रवृत्त्यनुपरमः स्यात् । ↩︎

पुत्रकामनया क्रियमाणे पुत्रेष्टियज्ञे न हि पुत्र स्वर्गादिवत् विद्यमानोऽस्ति । ↩︎

प्रवत्त्यविरामप्रसङ्गात् । ↩︎

अर्थितारहितम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“अर्थिनोऽ–” [आ॰] । ↩︎

साध्यतावच्छिन्नात् फलात् । ↩︎

“अर्थिनमपि” [आ॰] । ↩︎

“–येदविशे–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

“–मानस्य प्रेर–” [आ॰] । ↩︎

अविद्यमानफलस्य । ↩︎

असत्त्वात् । ↩︎

प्रेरकत्वे सत्त्वमेव स्यादिति भाव । ↩︎

पुरुषनिष्ठ । ↩︎

अस्तु तर्हि कर्म प्रवर्तकम्, अभिमतसाधनता तस्य प्रवर्तना, प्रवृत्तिहेतुरूपत्वात्; न, विषयत्वात् । तदेतद् दूषयति “न” तस्य विषयत्वात्, प्रवृत्तिकर्त्तु प्रयोजक प्रवर्त्तक । सिद्धश्च स भवति । तदिह सिद्ध चेत् कर्म प्रवृत्ते प्राक् प्रवृत्ते भावनाया विषयो न भाव्यम् । न जातु गगनमस्या भाव्य भवितुमर्हति । विषयश्चेत् कर्म, असिद्धत्वात् कथ प्रवर्त्तकमित्यर्थ । – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ ३५ ।] ↩︎

न हि घटस्य ज्ञानविषयत्वे ज्ञानस्वभावता युक्ता – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“विधिर्विष–” [श्र॰] , “विधिविष–” [ब॰] । ↩︎

विधिस्वभावम् । ↩︎

कर्मणि यागादी । ↩︎

“–र्तकेन भवि–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

असत प्रवृत्तिक्रियाया कर्तृत्वरूपस्य प्रवर्त्तकत्वस्य असम्भवात् । ↩︎

कर्मणा । ↩︎

“सह पौरु–” [श्र॰] । ↩︎

याग इति – [आ॰ टि॰] । ↩︎

कारीषादि – [आ॰ टि॰] । ↩︎

सामान्येन – [आ॰ टि॰] । ↩︎

विशेषरूपेण – [आ॰ टि॰] । ↩︎

वेदवाक्येनाभिधेयम् । ↩︎

सङ्केत-अर्थ-शब्दानाम् । ↩︎

ननु विधेर्लिङादिवाक्यताभ्युपगमात् तदुच्चारणात् प्रागसिद्धत्वे सति अगृहीतसम्बन्धत्वेन बाच्यत्वायोगाल्लिङाद्युच्चारणात् प्रागेव सिद्धे तत्परत्व न युक्तमित्याशक्य शब्दश्रवणानन्तरभाविप्रवृत्तिहेतुप्रेषणाध्येषणादिव्यापारानुवृत्तप्रवर्त्तनासामान्याभिधानेन तद्विशेषापेक्षायामपोरुषेये वेदे पुरुषधर्मस्य प्रेषणादेरसम्भवात् तद्व्यतिरिक्तविध्याख्यस्य विशेषस्य परिशेष्याल्लक्षणया गम्यमानस्य सम्बन्धग्रहणानपेक्षत्वेन प्राक् सिद्ध्यनपेक्षणादविरुद्धा शब्दव्यापरतेति – [न्यायसु॰ पृ॰ ५५९, तथा पृ॰ ३० । मीमासान्याय॰ पृ॰ १८० ।] ↩︎

विधि । ↩︎

लक्षणाया । ↩︎

सम्बन्धवत् । ↩︎

[पृ॰ ५७० ।] ↩︎

यदपि समर्थनम्–अप्राप्तसम्बन्धया क्रियया आत्मन सम्बन्धस्य प्रतीत्या प्रवृत्ति यथाऽद्य तवेद कर्मेति लोके । अतश्च अज्ञातज्ञापनमप्रवृत्तप्रवर्त्तनमुभयविधप्राप्तिप्रतिषेधेन अप्राप्तक्रियाकर्तृसम्बन्धो विधिरिति विधिविदामुद्गारा । – [विधिवि॰ पृ॰ ४० ।] ↩︎

“तदेव कर्म” [श्र॰] । ↩︎

नैतत्सारम्, यस्मात्–न प्रवृत्तिर्योगधियो लोकेऽभिप्रायवेदनात् । मृषा भवेत्तथा काम किं मुधैष प्रयस्यति ॥ प्रतिपद्यतानामायमात्मन क्रियायोग शब्दात्, त च तथाभावे तथेति निश्चिनोतु विपर्यये नैतदेवमिति । प्रवर्तते तु कस्मात् ? लोके त्वद्य तवेद कर्मेति वचनादधिगतवक्त्रभिप्रायो यो यदभिप्रायानुरोधी स प्रवर्तितुमर्हति अन्यथा सर्वस्य प्रवृत्ते । – [विधिवि॰ पृ॰ ४१–४२ ।] ↩︎

“तदविरोधितया” [ब॰] । ↩︎

वाक्यप्रयोक्तृपुरुषस्य अभिप्रायानुरोधात् प्रवृत्तिर्भवति अत अभिप्रायानुरोध एव विध्यर्थ स्यादिति भाव । ↩︎

“तदेवं कर्म” [श्र॰] । ↩︎

प्रयोक्तृपुरुषाभावात् अभिप्रायानुरोधितायाः अभावात् । ↩︎

मण्डनमिश्रादय । मण्डनमिश्रा हि “इद मच्छ्रेय साधनम्” इत्यवगमस्यैव प्रवृत्तिहेतुता स्वीकुर्वन्ति; तथा चोक्त तै–पुँसा नेष्टाभ्युपायत्वात् क्रियास्वन्य प्रवर्त्तक । प्रवत्तिहेतु धर्मञ्च प्रवदन्ति प्रवर्तनाम् ॥ प्रवत्तिसमर्थो हि कश्चिद् भावातिशयो व्यापाराभिधान प्रवर्तना । सा च क्रियाणामपेक्षितोपायतैव । न हि तथात्वमप्रतिपद्य तत्र प्रवर्तते कश्चित् । याप्याज्ञादिम्य प्रवृत्ति साऽपि कथचिदपेक्षितनिबन्धनत्वमुपाश्रित्यैव अन्यथाऽभावात् । – [विधिवि॰ पृ॰ २४३ ।] तथा चोक्तम्-तया धात्वर्थकार्यत्वे पद श्रुत्योपदर्शिते । भावनाया विधिश्रुत्या पुषार्थांशसाध्यतेति ॥ श्रेयःसाधनता ह्येषा नित्य वेदात् प्रतीयते [मी॰ श्लो॰ पृ॰ ४९ ।] इति च । तस्मादिष्टसाधनतैव विधि लिङाद्यभिधेयेति तद्युक्ताया भावनाया फलमेव भाव्य धात्वर्थस्तु करणमिति [पृ॰ ४६] तेनाभिधाव्यापारप्रवर्तनाभिधानवत् प्रवर्तनारूपेण इष्टसाधनता शब्दोऽभिधत्ते न स्वरूपेणेति न प्रतीतिविरोध । इदमेव भगवतो मण्डनमिश्रस्यापि ऽपुँसा नेष्टाभ्युपायत्वत् क्रियास्वन्यः प्रवर्तक । प्रव्र्त्तिहेतु धर्मञ्च प्रवदन्ति प्रवर्तनाम् । एवङ्कारञ्च प्रवर्तनाप्रत्यय इत्यादि वदतोऽभिमतम् । तदेव शब्दकर्तृक प्रवर्तनारूपेष्टसाधनत्वाभिधानमेव शब्दभावनेति गीयते । – [न्यायरत्नमा॰ पृ॰ ४७, ५३–५४ ।] इष्टसाधनत्वमेव विधितत्त्वम् [तन्त्ररह॰ पृ॰ ४५ ।] तथा च प्रवर्तनत्वानुरोधात् विधेरपि इष्टसाधनत्वादिकमेवार्थः – [मुक्ता॰ पृ॰ ५१६ ।] ↩︎

ज्योतिष्टोमादियागे । ↩︎

लोके । ↩︎

विधित्वेन । ↩︎

श्रेय साधनतापरनाम्न्या इष्टसाधनताया । ↩︎

उद्धृतमिदम् – [तौताति॰ पृ॰ १३४ ।] ↩︎

तुलना–किञ्च, भावनागत श्रेयःसाधनत्व प्रवर्त्तकमिष्यते तै, तच्च न पृथगभिधातु युक्तम् । भावनाया त्र्यशत्वेन तत्स्वरूपावगमसमये एतदशयो स्वर्गयागयो साध्यसाधनभावावगतिसिद्धे । – [ न्यायमं॰ पृ॰ ३६१ ।] ↩︎

श्रेय साधनत्वप्रसङ्गात् । ↩︎

“विहितानुष्ठानस्य तत्सा–” [ब॰] । ↩︎

यज्ञो हि वेदे विहितोऽत स श्रेय साधनमित्युक्ते सत्याह । तुलना–विधिपूर्वकस्य पश्वादिवधस्य विहितानुष्ठानत्वेन हिसाहेतुत्वाभावात् असिद्धो हेतुरिति चेत्, तर्हि विधिपूर्वकस्य सधनवधस्य खारपटिकाना विहितानुष्ठानत्वेन हिंसाहेतुत्व मा भूदिति सधनवधात् स्वर्गो भवतीति वचन प्रमाणमस्तु – [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १२ ।] ↩︎

चौरशास्त्रविहितत्वात् । ↩︎

उपदेश इति विशिष्टस्य शब्दस्योच्चारणम् – [शाबरभा॰ १ । १ । ५ ।] “ननु चोदनाया प्रामाण्य प्रतिज्ञात कथमुपदेशस्य साध्यते ? अत आह–चोदना चोपदेशश्च विधिश्चैकार्थवाचिन । – [मी॰ श्लो॰ सू॰ ५ श्लो॰ ११ ।] उपदेशो नियोज्यार्थकर्माप्रस्थितचोदना । प्रथितो गुरुवैद्यादौ नित्येऽपि न न कल्प्यते ॥ यद्यप्याज्ञाऽभ्यर्थना वेदेऽनुपपन्ना, उपदेशस्तु युज्यते । सोऽपि तद्वदेव प्रेरणात्मकश्चतुर्थो लोके प्रज्ञायते । तथाहि–आज्ञाऽभ्यर्थने हि नियोक्त्रर्थमनाहितनियोज्यफल कर्म गोचरयत । नियोज्यार्थ तूपदेशः । अनुज्ञा तु यद्यप्येव क्वचित् तथापि प्रवृत्तपुरुषविषयत्वान्नोपदेश । नियोज्यार्थकर्मगोचरमप्रवृत्तप्रवर्तनमुपदेशमाचक्षते धीराः । न हि गामभ्याज माणवकमध्यापय कुरुयथाभिमतमित्युपदेशप्रतीति । नापि भैक्ष्य चेत् चर ज्वरित पथ्यमश्नीयादिति प्रतीति, भूयसा चैष पौरुषेयेषु कामार्थशास्त्रादिष्वाज्ञादिभिरनारूषितो लोके प्रज्ञायते, गोपालादिवच सु च मार्गाख्यानपरेषु अनेन पथा गच्छेति । प्रदर्शनार्थञ्चेदम्, अतोऽर्थशब्दाभिधोच्चारणादिज्ञानञ्च कर्मकर्तृकरणभावसाधनेन उपदेशशब्देन उच्यते । प्रेषणादिवत् तैरपि हि यथाविवक्षितमर्थादयो निर्दिश्यन्ते सिद्धान्तमुपक्रमते–उच्यते–उपदेशो नियो उपदेशस्तु युज्यते तस्य अपौरुषयेऽपि सभवात् । न ह्यसौ नियोजकार्थकर्मेति वक्ष्यति, येन चेतनकर्तृक स्यात्, न चासौ न लौकिक अप्रेरणात्मको वा येनाविधि स्यादित्याहसोऽपि तद्वदेव आज्ञावदेव प्रेरणात्मकश्चतुर्थो लोके प्रज्ञायते । एतदुक्त भवति–आज्ञाभ्यर्थनोपदेशा कर्मणि प्रवृत्तिजननेन तद्गोचरयन्तो भवन्ति प्रेरणात्मतया समाना । तेषामाज्ञाभ्यर्थनाभ्या गोचरीक्रियमाण कर्म अनादृतनियोज्यप्रयोजनमाज्ञापयितुरभ्यर्थयमानस्य वा प्रयोजनायावकल्प्यते । उपदेशगोचरस्तु कर्म अनादृतोपदेशकप्रयोजनमुपदेष्टव्यार्थमेवेत्ययम् आज्ञाऽभ्यर्थनाभ्यामुपदेशस्य भेद, प्रेरणात्मकत्व चेति नियोज्यार्थ कर्म यस्योपदेशस्य न तु नियोक्त्रर्थ स तथोक्त इत्यक्षरयोजना । अप्रस्थितस्य अप्रवृत्तस्य पुस प्रस्थापना चोदना ननूपदेशो विधि, स चार्थभेदाभिधायक, शब्द इति क्वचित्क्वचिदुच्चारणमाह शब्दस्योच्चारणमिति । क्वचिदर्थं विध्युद्देशेनैकवाक्यत्वादिति । वक्चिद्वचनम् चोदनेति क्रियाया प्रवर्तक वचनमिति । क्वचित् ज्ञान शास्त्र शब्दविज्ञानादसन्निकृष्टेऽर्थे विज्ञानमिति, वार्तिककारश्च अभिधा भावनामाहुरित्यभिधामिति । अत आह–प्रदर्शनार्थं चेद विशिष्ट शब्दो विधिरिति । अतोऽर्थशब्दाभिधोच्चारणादिज्ञान च कर्मकर्तृकरणभावसाधनेनोपदेशशब्देन यथायथमुच्यते – [विधिवि॰, टी॰ पृ॰ २३८–२४१ ।] ↩︎

कर्मकरणभावसाधनेषु क्रमशः । ↩︎

“च प्रविषयो” [ब॰] । ↩︎

“–उच्चारमुच्यते” [श्र॰] । ↩︎

ठकशास्त्रीयवाक्येष्वपि ↩︎

परान्ग्रहप्रवृत्त । ↩︎

अग्निष्टोमेन यजेत स्वर्गकाम इत्यादि विधिवाक्यस्य । ↩︎

“–त ओषधं” [आ॰] । ↩︎

“–पदेशप्रतीते” [आ॰] । ↩︎

ननूक्तमुपदेश इति विशिष्टस्य शब्दस्योच्चारणम्; यद्येवमव्युत्पन्नस्यापि प्रवृत्तिप्रसङ्ग । उच्यते–विशिष्ट पुरुषार्थस्य शुद्धस्योपायमाह य । पुरुषार्थो यदा येन यो नरेणाभिकाङ्क्ष्यते ॥ पुरुषार्थस्योपायमनवगतमवगमयन्नुत्कर्षाद्विशिष्ट शब्द उक्त, अन्यथा सर्व एव शब्दः शब्दान्तराद् भिन्न इत्यविशेषणमेव स्यात् । अतो नाऽविदितार्थस्य प्रवृत्ति । – [विधिवि॰ पृ॰ २४० ।] ↩︎

पुरुषार्थोपायताम् । ↩︎

तुलना–ननु कर्त्तव्यमिति प्रतिपत्ते प्रवृत्ति । अत्र केचिदाम्नाय प्रति श्राद्धमानिन प्राहु–ननु कर्तव्यमिति प्रतिपत्तेः प्रवृत्ति । इदमाकूतम्–कार्यदर्शनोन्नेयप्रवृत्तय खल्वमी लिङादय । कार्यञ्च प्रवृत्तिलक्षण वृद्धानां लिङादिश्रवणसमनन्तरमुपलभ्यते । तच्च बुद्धिपूर्वक स्वतन्त्रप्रवृत्तित्वात् अस्मत्प्रवृत्तिवत् । अनुमिता च बुद्धि अस्मत्प्रवृत्तिहेतुबुद्धिगोचरचारिणी प्रवृत्तिहेतुबुद्धित्वात् अस्मत्प्रवृत्तिहेतुबुद्धिवत् । तस्याश्च विषय स्वयमेव चक्षुरुन्मीत्य पिण्डिकरोग डिण्डिकरागं परित्यज्य पर्यालोचयन्तः शब्दव्यापारपुरुषाशयतत्समीहिततत्साधनताव्युदासेन कर्त्तव्यतामेव प्रतिपद्यामहे । तथाहि–स्तनपानादावपि न जातु समीहितोपाय इत्येव प्रवृत्ता स्म, किन्तु कर्त्तव्यमेतदिति लिङादिश्रवणानन्तरा प्रवृत्ति कर्त्तव्यताभिधानमेव लिङादीनामापादयति । तथा च विदितसङ्गतितया लिङादयो वेदेऽपि तामेवाभिदघते । – [विधिवि॰ टी॰ पृ॰ २४४ ।] ↩︎

“–द्य प–” [श्र॰] , [ब॰] । ↩︎

“–क्त सर्वत्र” [आ॰] । ↩︎

तुलना–नन्वपेक्षितोपायतामन्तरेण कर्त्तव्यमिति शतशोऽप्यभिधीयमान न प्रवृत्तये कल्प्यत इत्यत आह–कथ हि तथा प्रतिपद्यमानो न प्रवर्त्तेत ? शब्दस्तावत्कर्तव्यताया विदितसङ्गति तामवगमयति । तथा नैमित्तिकनिषेधाधिकारयोरसौ प्रतीयमाना न शक्या नेति वक्तुम् । – [विधिवि॰ टी॰ पृ॰ २४५ ।] ↩︎

ब्राह्मणवधादिनिषिद्धे कर्मणि । ↩︎

कर्त्तव्यताप्रतिपत्ति । ↩︎

कर्तव्यताप्रतीते । ↩︎

श्रेय साधनताम् । ↩︎

श्रेयःसाधनताविशिष्टकर्तव्यताप्रतीतेर्विधित्वम् । ↩︎

“–ताया विधि–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

वैयाकरणानाम् । अभ्यासात्प्रतिभाहेतु शब्द सर्वोऽपरै स्मृत । बालाना च तिरश्चा च यथार्थप्रतिपादने ॥ ११९ ॥ विच्छेदग्रहणेऽर्थाना प्रतिभाऽन्यैव जायते । वाक्यार्थ इति तामाहुः पदार्थैरुपपादिताम् ॥ १४५ ॥ इदं तदिति साऽन्येषामनाख्येया कथञ्चन । प्रत्यात्मवृत्तिसिद्धा सा कर्त्रापि न निरूप्यते ॥ १४६ ॥ उपश्लेषमिवार्थाना सा करोत्यविचारिता । सार्वरूप्यमिवापन्ना विषयत्वेन वर्त्तते ॥ १४७ ॥ साक्षाच्छब्देन जनिता भावनानुगमेन वा । इतिकर्त्तव्यताया ता न कश्चिदतिवर्त्तते ॥ १४८ ॥ प्रमाणत्वेन ता लोक सर्वः समनुपश्यति । समारम्भा प्रतीयन्ते तिरश्चामपि तद्वशात् ॥ १४९ ॥ – [वाक्यप॰ २ । ११९, १४५-४९ ।] ↩︎

सर्वस्य श्रोतु प्रवृत्तिप्रसङ्गादेव । ↩︎

प्रतिभासमानाकारो यो निर्णय तद्रूपा प्रतिभा – [आ॰ टि॰] । ↩︎

तुलना–न हीदमित्थमनेन कर्त्तव्यमित्यनुपजातप्रतिभाभेद प्रवर्तते प्रत्यक्षाद्यवगतेऽप्यर्थे । तत्र हि प्रमाणकार्यसमाप्ति । प्रतिभानेत्रो हि लोक इतिकर्त्तव्यतासु समीहते । – [विधिवि॰ पृ॰ २४७–४८ ।] ↩︎

यागादौ – [आ॰ टि॰] । ↩︎

साधनविशेषमुद्दिश्य कर्त्तुमध्यवसिते – [आ॰ टि॰] । ↩︎

“क्रियाविशेषो न पुरुषं प्रवर्त्तयति सर्वस्य प्रवृत्तिप्रसङ्गात् परिस्फुरणं” [ब॰] । ↩︎

व्याख्या–न हि ते प्रतिभाविद ये सवेदनमनिश्चयात्मक प्रतिभामाचख्यु । सशयो हि स । वय तु साध्यसाधनेतिकर्तव्यतावच्छिन्नायाः क्रियायाः प्रतिपत्तावनुकूला तत्प्रतिपत्त्या कार्येऽनुष्ठानलक्षणे कर्त्तव्ये सहकारिणी कर्त्तव्यमिति प्रज्ञा प्रतिभामध्यगीष्महि । – [विधिवि॰ टी॰ पृ॰ २४७ ।] नियतसाधनावच्छिन्नक्रियाप्रतिपत्त्यनुकूला प्रज्ञा प्रतिभा – [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ २८६ ।] ↩︎

“सिद्धे प्र–” [श्र॰] । ↩︎

तुलना– आम्नायविधातॄणामृषीणामतीतानागतवर्तमानेष्वतीन्द्रियेष्वर्थेषु घर्मादिनिबद्धेषु ग्रन्थोपनिबद्धेषु च आत्ममनसो सयोगाद् धर्मविशेषाच्च यत् प्रातिभ यथार्थनिवेदन ज्ञानमुत्पद्यते तदार्षमित्याचक्षते । तत्तु प्रस्तारेण देवर्षीणाम् । कदाचिदेव लौकिकाना यथा कन्यका ब्रवीति श्वो मे भ्राताऽऽगन्तेति हृदय मे कथयतीति । – [प्रश॰ भा॰ पृ॰ २५८ ।] प्रमाण प्रतिभ श्वो मे भ्राताऽऽगन्तेति दृश्यते । – [न्यायम॰ पृ॰ १०६ ।] प्रतिभा ऊह तदभव प्रातिभम् – [योग॰ तत्त्ववै॰ ३ । ३३ ।] प्रातिभ स्वप्रतिभोत्थमनौपदेशिकं ज्ञानम् । – [योगवा॰ ३ । ३३ ।] तत्र दृष्टकारण विनैब अकस्माद् व्यवहितविप्रकृष्टातीतानागतसूक्ष्माद्यर्थस्फुरणे सामर्थ्यं प्रतिभा । – [योगसं॰ पृ॰ ५५ ।] इन्द्रियलिङ्गाद्यभावे यदर्थप्रतिभान सा प्रतिभा – [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ २५८ ।] प्रज्ञा नवनबोल्लेखशालिनी प्रतिभाऽस्य धी । – [अलं॰ चि॰ पृ॰ २ ।] ↩︎

आलोचनाज्ञान – [आ॰ टि॰] । ↩︎

निर्णयरूपतया । ↩︎

अग्निहोत्र जुहुयात् इत्यादि प्रवर्तक हि वाक्य चोदना । ↩︎

“–प्यप्रस्फुरणात्” [ब॰] । ↩︎

आदिपदेन प्रत्यक्षव्यापार-शब्दौ ग्राह्यौ । ↩︎

यथा क्रमं स्मृत्यनुमानशब्दानाम् – [आ॰ टि॰] । ↩︎

प्रतिभाख्यम् । ↩︎

“केचित्तु भ–” [ब॰] । ↩︎

एव च सति लिङादे कोऽयमर्थ परिगृहीत इति चेत्, यज् देवपूजायामिति देवताराधनभूतयागादेः प्रकृत्यर्थस्य कर्तृव्यापारसाध्यता व्युत्पत्तिसिद्धा लिङादयोऽभिदधतीति न किञ्चिदनुपपन्नम् । – [वेदार्थ॰ पृ॰ २२५ ।] ↩︎

भक्तिस्तु निरतिशयानन्दप्रियानन्यप्रयोजनसकलेतरवैतृष्ण्यवज्ज्ञानविशेष एव । – [सर्वद॰ पृ॰ ३४४ । वेदार्थ॰ पृ॰ १५२ ।] ↩︎

राज्यशासनम् । ↩︎

श्रद्धया । ↩︎

“भक्तिं सैव न त–” [ब॰] । ↩︎

शास्त्रम् । ↩︎

“प्रवृत्तेर्निमि–” [श्र॰] । ↩︎

आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः ओतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैत्रेय्यात्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञात इदं सर्वं विदितम् । – [बृहदा॰ २ । ४ । ५, ४ । ५ । ६ ।] ↩︎

आत्मदर्शनश्रवणमनननिदिध्यासनेषु । ↩︎

“तत्तच्छब्द–” [श्र॰] । ↩︎

भक्ति । ↩︎

शब्दश्रवणमात्रनिबन्धना । ↩︎

भक्ति न शब्दश्रवणमात्रहेतुका शब्दश्रवणेऽपि अनुत्पद्यमानत्वात् । ↩︎

“–मतफलं” [श्र॰] । ↩︎

“तस्यै एव” [ब॰] । ↩︎

समर्थेश्वराराधनाया । ↩︎

“–त्वप्रतिसिद्धेः” [आ॰] । ↩︎

यदि । वेद ईश्वराराधनरूपा भक्ति विदधीत तदा धर्मेऽपि ईश्वरस्यैव प्रामाण्य स्यात् तथा च वेदस्य अपौरुषेयत्वव्याधातः, ईश्वरस्य निग्रहानुग्रहकरणवत् वेदकर्तृत्वमपि स्यादिति भाव । ↩︎

निरुपाधिपूर्वत्वविशिष्टस्य ब्रह्मणः । ↩︎

[पृ॰ १५०–।] ↩︎

ब्रह्मणि । ↩︎

ईश्वरात् । ↩︎

वेदवाक्यादेर्वा । ↩︎

“–णादिवद्भक्तिः” [श्र॰] । ↩︎

अतः सिद्ध न तार्किकरीत्या इष्टसाधनत्वे लिङाद्यर्थत्वमपि तु पूर्वोक्तरीत्या प्रवर्त्तकेच्छाया एव । – [भाट्टरह॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎

“–तयो विधिप्रभृतयो वि–” [आ॰] । ↩︎

तुलना–अपरे पुनर्लिङादिशब्दश्रवणे सति समुपजायमानमात्मस्पन्दविशेषमुद्योग नाम वाक्यार्थमाचक्षते; तत्स्वरूप तु न वय जानीम, कोऽयमात्मस्पन्दो नाम बुद्धिर्वा स्यात् प्रयत्नो वा इच्छाद्वेषयोरन्यतरो वा । – [न्यायम॰ पृ॰ ३६५ ।] ↩︎

विषय अग्निष्टोमादियाग । ↩︎

इच्छाप्रयत्नादीनामपि । ↩︎

विषयफलादिसापेक्षाणाम् । ↩︎

“तुतत्प्र–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

इच्छाप्रयत्नादीनामेव । ↩︎

विधित्वप्रसङ्गात्, तच्च पूर्व निराकृतमिति । ↩︎

सामान्यविशेषात्माऽर्थ एव । ↩︎

“–ज्ञानं वक्त्र–” [श्र॰] । ↩︎

“दिग्भा–” [श्र॰] । ↩︎

श्रुति आगमज्ञानम् । ↩︎

चेद् यदि भवेत् । क ? अनाश्वास अविश्वास । क्व ? सर्वत्र अविसवादिश्रुतिप्रामाण्ये । केषाम् ? प्रतिबन्धमपश्यता शब्दार्थयो सहजयोग्यतालक्षण सम्बन्धमनीक्षमाणाना सौगतानाम् । कस्मात् ? विसवादात् । कस्या ? श्रुते आगमस्य । कथम् ? प्रायः क्वचित्कदाचिदित्यर्थ । तदा सोऽनाश्वास सम समान । कासाम् ? अक्षलिङ्गधियाम्, अक्षमिन्द्रिय लिङ्ग हेतु ताभ्या जनिता धियो ज्ञानानि तासामपि प्रसक्तमित्यर्थ क्वचित्कदाचिद्विसवाददर्शनात् । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ ४७ ।] ↩︎

इन्द्रियज्ञानस्य लक्षणे “अभ्रान्तम्” इति विशेषण सौगतै प्रयुज्यते– कल्पनापोढमभ्रान्त प्रत्यक्षम् । [न्यायबि॰ १ । ४] इत्यभिधानात् । ↩︎

प्रत्यक्षलक्षणे “अव्यभिचारि” इति विशेषणं नैयायिकापेक्षया ज्ञेयम् । इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मक ज्ञान प्रत्यक्षम् । [न्यायसू॰ १ । १ । ४] इत्युक्तत्वात् । ↩︎

अभ्रान्तादिविशेषणविशिष्टे । ↩︎

“–र्थभि–” [ज॰ वि॰] । ↩︎

“–धानमवि–” [ई॰ वि॰] । ↩︎

तुलना–स्वभावेऽध्यक्षतः सिद्धे परैः पर्यनुयुज्यते । तत्रोत्तरमिदं वाच्य न दृष्टेऽनुपपन्नता । – [प्रमाणवार्तिकालं॰ पृ॰ ६८ ।] न हि दृष्टेऽनुपपन्नता । – [धवला॰ टी॰ पृ॰ ३२० ।] ↩︎

तुलना– विवक्षाप्रभव वाक्य स्वार्थे न प्रतिबध्यते । यतः कथं तत्सूचितेन लिङ्गेन तत्त्वव्यवस्थिति । वक्त्रभिप्रायमात्र वाक्य सूचयन्तीत्यविशेषेणाक्षिपन् न पारम्पर्येणापि तत्त्व प्रतिपद्येत । न च वक्त्रभिप्रायमेकान्तेन सूचयन्ति श्रुतिदुष्टादेरन्यत एव प्रसिद्धे । – [सिद्धिवि॰ पृ॰ २६४ ।] ↩︎

“श्रुतकल्प–” [ई॰ वि॰] । ↩︎

“–स्य ज्ञानस्य” [श्र॰] । ↩︎

“प्रतिसम्बन्धं” [आ॰] । ↩︎

“–श्वास तासामपि” [श्र॰] । ↩︎

“–रीतिविशे–” [आ॰] । ↩︎

अभ्रान्तादिविशेषणसहितत्वे । ↩︎

इन्द्रियज्ञानादिकम् । ↩︎

“इन्द्रियस्य” [श्र॰] । ↩︎

अभ्रान्तादिविशेषणयुक्तस्यैव । ↩︎

अर्थमन्तरेणापि अतीतानागतादौ शब्दप्रयोगदर्शनात् । ↩︎

“–शात् शक–” [आ॰] । ↩︎

तुलना–स्वभावप्रतिबन्धे हि सत्यर्थोऽर्थं गमयेत् । तदप्रतिबद्धस्य तदव्यभिचारनियमाभावात् । – [न्यायबि॰ पृ॰ ४० ।] ↩︎

“–त्तिप्रतिबन्ध–” [ब॰] । ↩︎

“–वादकत्वं त–” [श्र॰] । ↩︎

“–त तज्ज्ञान–” [ब॰] , [श्र॰] । ↩︎

श्रुतस्य । तुलना–अपि चान्यविवक्षायामन्यशब्ददर्शनात् विवक्षायामपि क्वचिद्व्यभिचारात् सर्वत्रानाश्वासात् कथं विवक्षाविशेषसूचका अपि ते स्यु । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २६६ ।] ↩︎

“–प्राये प्रामा–” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

“–न्नाह येन हि” [आ॰] । ↩︎

“स्वभावत” [ब॰] । ↩︎

“–ण श्रु–” [ब॰] । ↩︎

श्रुतिदुष्ट श्रुतिकटु । श्रुतिकटु परुषवर्णरूपम् दुष्टम् । – [काव्यप्र॰ पृ॰ २६७ ।] “या भवत प्रिया” इत्यत्र शृङ्गाररसवर्णनावसरे निषिद्धस्य रेफस्य प्रयोगादेव श्रुतिकटुत्व ज्ञेयम् । “प्रिया” इत्यत्र रेफसयोग स्पष्ट एव । ↩︎

कल्पनादुष्टञ्च विरुद्धकल्पनायुक्तत्वात् अनुचितकल्पनाशालित्वाद्वा बोध्यम् । “पर प्रहृत्य” इत्यत्र हि यदा वीर्यवान् पुरुष पर प्रहृत्य प्रहारानन्तर विश्रान्त विशेषेण श्रान्त क्लान्तः तदा तस्य बीर्यवत्त्वेन वर्णनमनुचितमेव । यदि हि प्रहारानन्तर क्लान्त कथ वीर्यवान् ? क्लान्तत्ववीर्यवत्त्वयोर्विरोधात् । ↩︎

“श्रुतविकल्पना–” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎

“–दिग्रहपरिग्रहः” [श्र॰] । ↩︎

अयमर्थ–आप्तोक्तेर्बहिरर्थाविनिश्चये सुगतेतरवचनयो सत्येतरव्यवस्था का अर्थाविषयत्वाविशेषात् । हेतुवादाच्च बहिरर्थाविनिश्चये साधनेतरता कुत बहिरर्थशून्यत्वाविशेषादिति । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ ४८ ।] सत्येतरव्यवस्था हि वाह्यार्थप्राप्त्यप्राप्तिनिबन्धनैव, तथा चोक्तम्– [आप्तमीमासायाम् का॰ ८७] बुद्धिशब्दप्रमाणत्व बाह्यार्थे सति नासति । सत्यानृतव्यवस्थैव युज्यतेऽर्थाप्त्यनाप्तिषु । तुलना–वाक्यानामविशेषेण बवत्रभिप्रेतवाचिनाम् । सत्यानृतव्यवस्था न तत्त्वमिथ्यात्वदर्शनात् ॥ मिथ्यादर्शनज्ञानात् मिथ्यार्थत्व गिरा मतम् । – [सिद्धिवि॰ पृ॰ ५०२ ।] ↩︎

“सर्वर्थान्” [ज॰ वि॰] । ↩︎

तुलना–नान्तरीयकताभावाच्छब्दाना वस्तुभि सह नार्थसिद्धिस्ततस्ते हि वक्त्रभिप्रायसूचका ॥ ३ । २१२ ॥ वक्तृव्यापारविषयो योऽर्थो बुद्धौ प्रकाशते । प्रामाण्य तत्र शब्दस्य नार्थतत्त्व- निबन्धनम् ॥ १ । ४ ॥ यद्यथा वाचकत्वेन वक्तृभिर्विनियम्यते । अनपेक्षितबाह्यार्थं तत्तथा वाचक मतम् ॥ १ ॥ ६७ ॥ – [प्रमाणवा॰ ।] साक्षाच्छब्दा न बाह्यार्थप्रतिबन्धविवेकत । गमयन्तीति च प्रोक्त विवक्षासूचकास्त्वमी ॥ – [तत्त्वसं॰ पृ॰ ७०२ ।] यथोक्तम्–वक्तुरभिप्राय सूचयेयु शब्दाः । – [तर्कभा॰ मो॰ पृ॰ ४ ।] ↩︎

अन्यविवक्षायामन्यशब्दोच्चारणमपि प्रतीयते यथा देवदत्तविवक्षाया यज्ञदत्तोच्चारण गोत्रस्खलनेऽनुभूयते । ↩︎

आप्त खलु साक्षात्कृतधर्मा यथादृष्टस्यार्थस्य चिख्यापयिषया प्रयुक्त उपदेष्टा । साक्षात्करणमर्थस्य आप्तिः तया प्रवर्तते इत्याप्तः । – [न्यायभा॰ १ । ७ ।] आप्ति साक्षादर्थप्राप्तिः यथार्थोपलम्भ तया वर्तत इत्याप्त साक्षात्कृतधर्मा यथार्थप्राप्त्या श्रुतार्थग्राही । आगमो ह्याप्तवचनमाप्त दोषक्षयाद्विदु । क्षीणदोषोऽनृतं वाक्य न ब्रूयाद्धेत्वसभवात् । स्वकर्मण्यभियुक्तो यो रागद्वेषविवर्जित । पूजितस्तद्विधैर्नित्यमाप्तो ज्ञेय स तादृश । – [साङ्ख्यका॰ माठर॰ पृ॰ १३ ।] यो यत्राविसवादकः स तत्राप्तः परोऽनाप्त तत्त्वप्रतिपादनमविसवाद तदर्थज्ञानात् । – [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ २३६ ।] ↩︎

तत्र पक्षादिवचनानि साधनम् – [न्यायप्र॰ पृ॰ १ ।] ↩︎

साधनदोषोद्भावनानि दूषणानि – [न्यायप्र॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎

तद्वत् प्रमाण भगवान् यथाभिहितस्य सत्यचतुष्टयस्याविसंवादनात्तस्यैव परैरज्ञातस्य प्रकाशनाच्च । – [प्रमाणवा॰, मनोरथ॰ १ । ९ ।] “तायित्वाच्च भगवत सुगतस्य प्रामाण्य तथाहि–ताय स्वदृष्टमार्गोक्ति वैफल्याद्वक्ति नानृतम् । दयालुत्वात् परार्थञ्च सर्वारम्भाभियोगत । तस्मात्प्रमाणं तायो वा चतु सत्यप्रकाशनम् ॥–दुःखहेतुनिवर्तकत्वेन स्वयं दृष्टस्य मार्गस्योक्तिर्देशना ताय करणे कार्योपचारात् । तया हि सत्त्वान् तायते तद्योगात्तायित्वम् । स च वैफल्याद्वक्ति नानृतम् । आत्मसुखाद्यभिलाषादिना कश्चिदसत्य वदति अज्ञानाद्वा । प्रहीणात्मदर्शनस्य साक्षात्कृततत्त्वस्य तदुभय नास्ति । विशेषत सत्याभिधानहेतुरेव कृपास्तीत्याह–दयालुत्वाच्च परार्थञ्च सर्वस्य मार्गाभ्यासादेरारम्भेऽभियोगत परार्थमेवोद्दिश्य भगवानभिसम्बुद्ध कथन्तस्य मिथ्याभिधानेन सत्त्ववञ्चनाशङ्काऽपि । तस्मात्तायित्वात् प्रमाण भगवान् । यथादृष्टार्थप्रवक्तृत्व हि संवादित्वमेवेति प्रथमप्रमाणलक्षणयोगात् प्रामाण्यमनेनोक्तम् । द्वितीयलक्षणयोगमप्याह–तायो वा चतु सत्यप्रकाशनम् । परैरज्ञातस्य सत्यचतुष्टयस्य प्रकाशन वा तायः तद्योगात् तायी प्रमाण भगवानुक्त । – [प्रमाणवा॰, मनोरथ॰ १ । १४७-४८ ।] तत सुगतमेवाहु सर्वज्ञं मतिशालिनः । प्रधानपुरुषार्थज्ञ त चैवाहुर्भिषग्वरम् ॥ – [तत्त्वस॰ पृ॰ ८७८ ।] ↩︎

“अनुपदेशात् लिगावि–” [ब॰] । ↩︎

चत्वार्यायसत्यानि, तद्यथा दुःख समुदयो निरोधो मार्गश्चेति । – [धर्मस॰ पृ॰ ५ ।] सत्यान्युक्तानि चत्वारि दुःख समुदयस्तथा । निरोधो मार्ग एतेषा यथाभिसमय क्रम ॥ – [अभिधर्मको॰ ६ । २ ।] ↩︎

“च” [ब॰] । ↩︎

अथवा साध्यते येन परेषामप्रतीतोऽर्थ इति साधन त्रिरूपहेतुवचनसमुदाय, तस्याङ्ग पक्षधर्मादिवचनं अथवा तस्यैव साधनस्य यन्नाङ्ग प्रतिज्ञोपनयनिगमनादि – [वादन्याय॰ पृ॰ ६१ ।] ↩︎

“–वस्था वा” [श्र॰] । ↩︎

वक्त्रभिप्राये । ↩︎

तुलना–विचित्राभिसन्धितया व्यापारव्याहारादिसाकर्येण क्वचिदप्यतिशयानिर्णये कैमर्थक्याद्विशेषेष्टि ज्ञानवतोऽपि विसवादात् क्व पुनराश्वास लभेमहि । – [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ ७१ ।] चेद्यदि, वागाप्तवचनम्, अर्थव्यभिचारिणी बाह्यार्थाविसवादिनी स्यात् । कस्मात् ? चित्राभिसन्धे चित्र सत्यासत्यादिरूपो नानाभिसन्धिरभिप्रायो विवक्षा तस्मात् । कस्य ? पुसो वक्तु “सरागा अपि वीतरागवच्चेष्टन्ते” इति वचनात् । तर्हि विजातीयादपि कारणात् कार्य दृष्टमविरुद्ध स्यात् । ततस्तत् कारणभेदि कारण प्रतिनियत स्वात्मलाभनिबन्धन भिनत्ति विजातीयाद्विशिनष्टीत्येव शील किं शक्य स्यात् ? न स्यादेवेत्यर्थ । तस्य यत कुतश्चिदुत्पत्तेरविरोधात् । न खल्वनियतकारणजन्य कार्य कारणभेद गमयत्यशक्ते । – [लघी॰ ता॰ पृ॰ ४९ ।] ↩︎

“कार्यदृष्ट” [ई॰ वि॰] । ↩︎

तुलना–न चैव वादिन किञ्चिदनुमानं नाम, निरभिसन्धीनामपि बहुल कार्यस्वभावानियमोषलम्भात् । सति काष्ठादिसामग्रीविशेषे क्वचिदुपलब्धस्य तदभावे प्रायशोऽनुपलब्धस्य मण्यादिकारणकलापेऽपि सभवात् । यज्जातीयो यत मप्रेक्षितस्तज्जातीयात्तादृगिति दुर्लभनियमताया धूमधूमकेत्वादीनामपि व्याप्यव्यापकभाव कथमिव निर्णीयेत वृक्ष शिशपात्वादिति लताचूतादेरपि क्वचिदेव दर्शनात् प्रेक्षावता किमिव नि शक चेत स्यात् – [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ ७२ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २६६ ।] ↩︎

तुलना–चैतसेभ्य सम्यक्मिथ्याप्रवृत्तयस्ते चातीन्द्रियस्वप्रभवकायवाग्व्यवहारानुमेया स्यु व्यवहाराश्च प्रायशो बुद्धिपूर्वमन्यथापि कर्तु शक्यते पुरुषेच्छावृत्तित्वात्तेषा च चित्राभिसन्धित्वात् । तदय लिङ्गसकरात् कथमनिश्चिन्वन् प्रतिपद्येत ? दुर्बोधत्वात् दुप्राप्यत्वादन्यगुणदोषनिश्चायकाना प्रमाणानाम् चैतसेभ्य इत्यादिना व्याचष्टे । चेतसि भवा चैतसा गुणदोषा । चैतसेभ्य गुणेभ्यः कृपावैराग्यबोधादिहेतुभ्य सम्यक्प्रवृत्तय यथार्थप्रवृत्तय, चैतसेभ्यो दोषेभ्य रागादिभ्यो मिथ्याप्रवृत्तयो विपरीतप्रवृत्तयो भवन्ति । ते चेति परेषा चैतसा गुणदोषा चेतोधर्मत्वेनातीन्द्रिया ततो न प्रत्यक्षगम्या । किन्तु स्वस्माद् गुणदोषरूपात् प्रभव उत्पादो यस्य कायवाक्कर्मण तेन कार्यलिङ्गेनानुमेया । तच्च नास्ति । यस्माद् व्यवहाराश्च कायवाक्कर्मलक्षणा प्रायशो बाहुल्येन बुद्धिपूर्वमिति कृत्वा प्रतिसख्याने अन्यथापि कर्त्तु शक्यन्ते । तथाहि सरागा अपि वीतरागवत् आत्मान दर्शयन्ति वीतरागाश्च सरागवत् । किं कारणम् ? पुरुषेच्छावृत्तित्वात् व्यवहाराणा तेषा चेति पुसा चित्राभिसन्धित्वात् चित्राभिप्रायत्वात् ततो यथेष्टं व्यवहारा प्रवतन्ते इति नास्ति गुणदोषप्रभवाणा व्यवहाराणा विवेकनिश्चय । तदिति तस्मादयमनुमाता पुमान् लिङ्गमकरात् लिङ्गव्यभिचारादनिश्चिन्वन् क्षीणदोष कथमागमस्य कर्तार प्रतिपद्येत नैवेति निगमनीयम् । – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰, टी॰ १ । २२२ ।] यथा रक्तो ब्रवीति तथा विरक्तोऽपि । एव न वचनमात्रात्, नापि विशेषात् प्रतिपत्ति अभिप्रायस्य दुर्बधित्वात् व्यवहारसकरेण सर्वेषा व्यभिचारात् । विरक्तो हि रक्तवच्चेष्टते रक्तोऽपि विरक्तवदित्यभिप्रायो दुर्बोध – [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰, टी॰ १ । १४ ।] क्षीणावरण समधिगतलक्षणोऽपि सन् विचित्राभिसन्धिरन्यथा देशयेदिति विप्रलम्भशकी – [प्रमाणसं॰ पृ॰ ११६ । अष्टसह॰ पृ॰ ७१ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ९ । सूत्रकृतागटी॰ पृ॰ ३८४ । लघी॰ ता॰ पृ॰ ४९ ।] ↩︎

“–भावे तेन बहि–” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎

“–न प्रति–” [श्र॰] । ↩︎

“क्वचित्किमि–” [श्र॰] । ↩︎

[पृ॰ ४३५ ।] ↩︎

“अध्यक्षत्वे–” [आ॰] । ↩︎

आदिपदेन तृण-अरणिनिर्मथनादयो ग्राह्या । ↩︎

तुलना–यत्नत परीक्षित कार्य कारण नातिवर्तते इति चेत् स्तुतम् प्रस्तुतम् – [अष्टश॰, अष्टमह॰ पृ॰ ७२ । प्रमेयरत्नमा॰ ३ । १०१ । लघी॰ ता॰ पृ॰ ४९ ।] अथ सुविवेचित कार्यं कारण न व्यभिचरतीति न्यायाद् । – [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २६६ ।] ↩︎

“भावौ बोक्त–” [ब॰] , “भादौ चोक्त–” [श्र॰] । ↩︎

अदृष्टे तादात्म्यतदुत्पत्ती यस्य तत् अदृष्टतादात्म्यतदुत्पत्ति तस्य अगृहीतस्वभावकार्यादिरूपस्य श्रुतज्ञानस्य इत्यर्थ । अत्र अदृष्टतादात्म्यतदुत्पत्तिशब्द श्रुतस्य विशेषणत्वात् नपुसकलिङ्गोऽपि भादौ इत्यादि सुत्रानुसारेण भादौ अजादौ सुपि उक्तपुस्कमिगन्त नप् नपुसक वा पुवद् भवति इति पुल्लिङ्गे प्रयुक्त, नपुसकलिङ्गे तु नुमागमे सति “अदृष्टतादात्म्यतदुत्पत्तिन” इति प्रयोगः स्यात् इति भाव । ↩︎

श्रुतस्य । ↩︎

अस्मिन् ग्रन्थे । ↩︎

पभाचन्द्रेण ग्रन्थकृता । ↩︎

न्यायकुमुदचन्द्र तत्कर्त्ता प्रभाचन्द्रश्च अनेन विशेषणेन सूचित । ↩︎

जिन पतिर्यस्य । ↩︎

“चतुर्थपरि–” [आ॰] । ↩︎

“–यप्रमा –” [श्र॰] । ↩︎

“–श प्रथमः परिच्छेदः” [ब॰] । ↩︎