०३ परोक्षपरिच्छेदः

प्रमाणप्रवेशे तृतीयः परोक्षपरिच्छेदः ।

प्रत्यक्षं प्रतिपाद्य लक्षणफलस्वार्थान्वितं तत्त्वतः,
स्पष्टार्थप्रतिपत्तिशून्यमधुना¹ व्याख्यायते तच्छ्रुतम् ।
प्रामाण्यं पुनरस्य² यैस्तु कुमतध्वान्ताभिभूतेक्षणैः,³
नेष्टं तैर्ननु⁴ विप्रकृष्टविषयज्ञानाय⁵ दत्तं जलम् ॥ १ ॥

अथेदानीं परोक्षस्वरूपप्ररूपणायाह–

ज्ञानमाद्यं⁶ मतिः सञ्ज्ञा चिन्ता चाऽऽभिनि⁷बोधिकम्⁸ ॥ १० ॥

प्राङ् नामयोजनाच्छेषं श्रुतं शब्दानुयोजनात् ।

नमता विद्यानन्दिनमैतिह्याद्यैर्विभूष्य सस्क्रियते ।
न्यायकुमुदचन्द्रोत्तरभाग सम्यङ् महेन्द्रेण ॥ १ ॥

विवृतिः–अविसवादस्मृतेः⁹ फलस्य हेतुत्वात् प्रमाणं धारणा, स्मृतिः सञ्ज्ञायाः प्रत्यवमर्शस्य, सञ्ज्ञा चिन्तायाः तर्कस्य, चिन्ताऽभिनिबोधस्यानुमानादेः । प्राक्¹⁰ शब्दयोजनात् शेषं श्रुतज्ञानमनेकप्रभेदम् ।

कारिकाव्याख्यानम्–

यत् प्रथमकारिकायां “शेषम्” अविशद¹¹ ज्ञानमित्युक्तम्, तत् किम् ? §“श्रुतम्”¹² अविस्पष्टतर्कणम् § श्रुतमविस्पष्टतर्कणम्¹³ [ ] इत्यभिधानात् । किं यत् नामयोजनाज्जायतेऽविशदं¹⁴ ज्ञानं तदेव श्रुतम्, उतान्यदपि ? इत्याह– “प्राङ् नामयोजनात् ।” नाम्नः अभिधानस्य योजनात् पूर्वमुपजायते यदस्पष्टं ज्ञानं तच्छुतम् नामयोजनाजनितार्थाऽस्पष्टज्ञानसाधर्म्यादित्यभिप्रायः¹⁵ । ““चिन्ता च”” इत्यत्र चशब्दो भिन्नप्रक्रम ““शब्दानुयोजनात्”” इत्यस्यानन्तर द्रष्टव्यः । तेन न केवलं नामयोजनात् पूर्वं यदस्पष्ट ज्ञानमुपजायते तदेव श्रुतं किन्तु “शब्दानुयोजनाच्च यदुप जायते तदपि श्रुतम्” इति सङ्गृहीतं भवति । किं तद् ? इत्याह–““सञ्ज्ञा”” इत्यादि । ““चिन्ता च”” इत्ययं चशब्दः¹⁶ पुनर्भिन्नप्रक्रमः ““मतिः”” इत्यस्यानन्तरं स्मृतिसमुच्चयार्थो द्रष्टव्यः । तेन स्मृत्याद्यविशदं¹⁷ ज्ञानं श्रुतमित्युक्तं भवति । इन्द्रियप्रभवं¹⁸ मतिज्ञानं तु देशतो वैशद्यसम्भवात् सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षमित्युक्तम् । तस्य श्रुतस्य कि कारणम् ? इत्याह “–ज्ञानमाद्यं” कारणम् । किन्नाम ? इत्याह–““मतिः”” इति । नचागमविरोधः, मतिपूर्वं श्रुतम् [तत्त्वार्थसू॰ १ । २०] इत्यभिधानात् । ““पूर्वपूर्वप्रमाणत्वे फलं स्यादुत्तरोत्तरम्”” [लघी॰ का॰ ७] इत्यनेन अधिकां कारिकां कृत्वा व्याचष्टे– ““अविसंवाद”” इत्यादिना । “न” विद्यते “विसंवादो” यस्याः सा चासौ “स्मृतिश्च” तस्याः । कथम्भूतायाः ? “फलस्य” फलभूतायाः “हेतुत्वात् प्रमाणं धारणा” संस्कारः ।

स्मरणस्य अप्रामाण्यवादिना बौद्धादीना पूर्वपक्ष–

ननु¹⁹ स्मृतेः स्वरूपतो विषयतश्च विचार्यमाणाया अनुपपत्तेः कस्याऽविसंवादः प्रार्थ्येत, तथाहि–स्मृतिशब्दवाच्यस्यार्थस्य²⁰ स्वरूपं ज्ञाता, ज्ञानं वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः, पूर्वोत्तरज्ञानव्यतिरिक्तस्य ज्ञातु कस्यचिदप्यसम्भवात् । द्वितीयपक्षेऽपि ज्ञानमात्रम्,²¹ अनुभूतविषयं वा ज्ञानं तच्छब्दवाच्यं²² स्यात् ? प्रथमविकल्पे प्रत्यक्षादेरपि स्मृतिरूपताप्रसङ्गात् तद्व्यतिरिक्तप्रत्यक्षादिप्रमाणभेदवार्त्तोच्छेदः²³ स्यात् । द्वितीयविकल्पेऽपि देवदत्तानुभूतेऽर्थे यज्ञदत्तप्रत्यक्षादिज्ञानस्य स्मृतित्वप्रसक्तिः । अथ येनैव यदेव पूर्वमनुभूतं वस्तु पुनः कालान्तरे तस्यैव तत्रैवोपजायमानं²⁴ ज्ञानं स्मृतिरित्युच्यते, तदप्युक्तिमात्रम्, धारावाहिप्रत्यक्षस्यापि स्मृतित्वप्रसङ्गात्, उक्तप्रक्रियायास्तत्राप्यविकलत्वात्²⁵ ।

किञ्च, “अनुभूते²⁶ जायमानम्” इत्येतत् केन प्रतीयते–अनुभवेन, स्मृत्या, उभाभ्यां वा ? न तावदनुभवेन,²⁷ तत्काले स्मृतेरेवाऽसम्भवात् । नचाऽसती विषयीकर्त्तुं शक्या, अतिप्रसङ्गात् । यद् असन्न तत् विषयीकर्त्तुं शक्यं यथा खरविषाणम्, असती चअनुभवकाले स्मृतिरिति । नचाऽविषयीकृता “तत्रोपजायते” इति प्रत्येतुं शक्याऽतिप्रसक्तेरेव । यद् यत्र येन न विषयीक्रियते न तस्य “तत्तत्रोपजायते”²⁸ इति प्रतीतिर्युक्ता यथा सुप्तेनाऽविषयीकृते नीलसुखादिविषये जाग्रत्पुरुषप्रत्यये, अनुभवेनाऽविषयीकृता च अतीतार्थे स्मृतिरिति । तन्न अनुभवात्तथाप्रतीतिः । नापि स्मृतेः; अनुभवाऽर्थयोर²⁹ विषयीकरणे “अनुभूतेऽहमुत्पन्ना” इत्यनया³⁰ प्रत्येतुमशक्यत्वात् । यदि च अनुभूतता प्रत्यक्षगम्या स्यात् तदा स्मृतिरपि जानीयात् “अनुभूतेऽहमुत्पन्ना” इति, अनुभवानुसारित्वात्तस्याः । नचासौ³¹ प्रत्यक्षगम्या, अनुभूयमानतामात्र एव अस्य³² पर्यवसानात् । तन्न स्मृत्यापि तत्प्रतीतिः³³ । नाप्युभाभ्याम्,³⁴ उभयपक्षनिक्षिप्तदूपणप्रसङ्गात्³⁵ । तन्न स्मृति स्वरूपतो विचार्यमाणाऽवतिष्ठते ।

नापि विषयतः, तस्या हि विषयः अर्थमात्रम्, अनुभूतताविशिष्टो वाऽर्थः ? न तावदर्थमात्रम्, सकलप्रमाणानां स्मृतित्वप्रसङ्गात् । नाप्यनुभूतताविशिष्टः, देवदत्तानुभूतेऽर्थे यज्ञदत्तज्ञानस्य धारावाहिविज्ञानस्य च स्मृतित्वप्रसङ्गापादनात् । अनुभूतार्थविषयत्वे चास्याः प्रामाण्यन्न स्यात् अविद्यमानविषयत्वात् । यदविद्यमानविषयं न तत् प्रमाणम् यथा खे केशपाशज्ञानम्, अविद्यमानविषयञ्च अनुभूतार्थविषयतयाऽभिप्रेतं स्मरणज्ञानमिति । तथाविधस्याप्यस्य³⁶ प्रामाण्ये अतिप्रसङ्गः ।

किञ्च, अर्थक्रियार्थिनामर्थक्रियासमर्थार्थप्रापकं³⁷ प्रमाणं प्रसिद्धम् । न च स्मृतौ असदर्थविषयत्वेन एतत्सम्भवति,³⁸ अतः कथमसौ प्रमाणमिति ?

तत्प्रतिविधानपुरस्सर स्मरणस्य प्रथक् प्रामाण्यव्यवस्थापनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“ज्ञाता³⁹ ज्ञानं वा” इत्यादि, तदसमीचीनम्, ज्ञानस्यैव स्मृतिशब्दवाच्यत्वप्रतिज्ञानात् । नचैवं सर्वस्य ज्ञानस्य स्मृतित्वमनुषज्यते, स्मृतित्वस्य ज्ञानमात्रप्रयुक्तत्वाभावात् । ज्ञानविशेप⁴⁰ एव हि संस्कारविशेपप्रभवः तदित्याकारोऽनुभूतार्थविषयः स्मृतिरित्युच्यते⁴¹ । स च इतरज्ञानेभ्यः कारणस्वरूपविषयभेदाद् भिद्यते । तत्र कारणभेद– स्मृतेः पटुतरसंस्कारकारणकत्वात्,⁴² प्रत्यक्षादीनाञ्च चक्षुरादिहेतुकत्वात् । स्वरूपभेदः– स्मृतेः तदित्युल्लेखित्वात्, प्रत्यक्षादीनाञ्च इदमित्याद्युल्लेखित्वात्⁴³ । विषयभेदोऽपि– स्मृतेः अनुभूतार्थगोचरत्वात्, प्रत्यक्षादीनाञ्च वर्त्तमानाद्यर्थविषयत्वात् ।

यदप्युक्तम्–“अनुभूते⁴⁴ स्मृतिरित्येतन्नानुभवेन स्मृत्योभाभ्यां वा प्रतीयते” इत्यादि, तदप्यनल्पतमोविलसिनम्; त्रिकालानुयायिना प्रमात्रा तत्प्रतीतेः कर्त्तु शक्यत्वात् । पूर्वोत्तरज्ञानव्यतिरिक्तो न कश्चित् प्रमाता; इत्यप्ययुक्तम्; तद्व्यतिरिक्तस्यास्य⁴⁵ सन्ताननिषेधावसरे⁴⁶ प्रपञ्चतः प्रसाधितत्वात् । नन्वेवं⁴⁷ प्रमातुः⁴⁸ प्रत्यक्षेण अर्थेऽनुभूयमानतानुभवे⁴⁹ अनुभूतताऽनुभवोऽपि स्यात् तत्सद्भावाऽविशेषात्,⁵⁰ तथाच गृहीतग्राहित्वात्⁵¹ स्मृतेर्न प्रामाण्यम्; इत्यप्यसत्, अतीतकालनिबन्धनतया अनुभूयमानताकाले अनुभूततायाः सम्भवाभावात्, प्रमातृसद्भावमात्रस्य तत्प्रतिपत्ति⁵² प्रत्यनङ्गत्वाच्च । स्मृतिसहायो हि प्रमाता अर्थेऽनुभूततां प्रतिपद्यते, प्रत्यक्षसहायस्तु अनुभूयमानतामिति ।

एवं कारण-स्वरूप-विषयभेदेन अध्यक्षादिभ्यः स्मृतेर्भेदसम्भवेऽपि अप्रामाण्ये कारणं वक्तव्यम्–तच्च⁵³ गृहीतग्राहित्वम्,⁵⁴ परिच्छित्तिविशेषाभावः,⁵⁵ असत्यतीतार्थे⁵⁶ प्रवर्त्त मानत्वम्,⁵⁷ अर्थादनुत्पद्यमानत्वम्⁵⁸,⁵⁹ विसंवादकत्वम्,⁶⁰ समारोपाव्यवच्छेदकत्वम्, प्रयोजनाप्रसाधकत्वं⁶¹ वा स्यात् ? प्रथमपक्षे⁶² कस्य गृहीतस्यार्थस्य स्मृत्या ग्रहणम्–ज्ञानस्य, ज्ञेयस्य, ज्ञानविशिष्टस्य ज्ञेयस्य, तद्विशिष्टस्य⁶³ वा ज्ञानस्य ? न तावज्ज्ञानस्य; तद्व्यतिरिक्त⁶⁴ज्ञेयस्य⁶⁵ स्मृतौ प्रतिभासनात् । अथ ज्ञेयस्य, अस्तु नामैतत्, तथापि अधिगतार्थाधिगममात्रेण स्मृतेर्नाऽप्रामाण्यम्, अनुमानेनाधिगतेऽग्नौ⁶⁶ तदुत्तरकालभाविनोऽध्यक्षस्याप्यप्रामाण्यप्रसङ्गात्, प्रत्यभिज्ञानाऽनुमानयोरपि केनचिदशेन अधिगतार्थाधिगमसभवेन⁶⁷ अप्रामाण्यप्रसङ्गाच्च⁶⁸ । अथ⁶⁹ अधिगतार्थाधिगमेऽप्यत्र⁷⁰ अपूर्वस्याप्यर्थांशस्याऽधिगमसम्भवात्⁷¹ प्रामाण्यम्, कथमेवं स्मृतेरप्रामाण्यं तत्रापि हि वर्त्तमानकालावच्छेदेनाऽधिगतस्यार्थस्य अतीतकालावच्छेदेनाऽधिगतेरपूर्वार्थाशाधिगमोषपत्तेः ? प्रयोगः-स्मृतिः प्रमाणम्, प्रमाणान्तरप्रति⁷² पन्नेऽप्यर्थे केनचिदंशेनाऽपूर्वार्थपरिच्छेदकत्वात्, यद्यत्तथाविधं तत्तत्प्रमाणम् यथा अनुमानाधिगतार्थे प्रत्यक्षादि, तथा च स्मरणम्, तस्मात् प्रमाणमिति ।

एतेन⁷³ ज्ञानविशिष्टज्ञेयपक्षोप्यपास्तः; अंशतः प्रामाण्यस्य⁷⁴ अत्राप्युपपत्तेः । किञ्चेदं ज्ञेयस्य ज्ञानविशिष्टत्वं नाम–तत्र संयोगः, समवायः,⁷⁵ विशेषणीभावो वा ? तत्र आद्यपक्षद्वयमनुपपन्नम्; ज्ञेये ज्ञानस्याऽद्रव्यतया संयोगाऽसम्भवात्,⁷⁶ आत्मनि⁷⁷ समवेततया च समवायस्याप्यनुपपत्तेः⁷⁸ । तदभावे⁷⁹ विशेषणीभावोऽपि दुर्घटः; तस्य तत्पूर्वकत्वात्⁸⁰ । न खलु दण्डपुरुषादौ संयोगादिसम्बन्धानपेक्षस्तद्भावो⁸¹ दृष्टः । ज्ञेयविशिष्टज्ञानपक्षस्तु न युक्तः, तत्प्रतिभासस्य⁸² स्मृतौ स्वप्नेऽप्यसम्भवात् । नहि ज्ञानं निर्विशेषणं सविशेषणं⁸³ वा स्मृतौ⁸⁴ प्रतिभासमानं केनचिदिष्टम्, बहिर्वस्तुन एव तत्र प्रतिप्राणि प्रतिभासप्रतीतेः । तन्न गृहीतग्राहित्वात् स्मृतेरप्रामाण्यम् ।

नापि परिच्छित्तिविशेषाभावात्; निहितमन्त्रिताधीतादौ⁸⁵ तस्यास्तद्विशेषसद्भावात्⁸⁶ ।

नाप्यसत्यतीतार्थे⁸⁷ प्रवर्त्तमानत्वात्; यतोऽतीतस्याऽर्थस्य⁸⁸ स्वकालेऽसत्त्वम्, स्मृतिकाले वा ? न तावत् स्वकाले, तदा⁸⁹ तस्य विद्यमानत्वात् । स्मृतिकाले तु तद्ग्राह्यस्याऽस⁹⁰त्त्वं⁹¹ नाऽप्रामाण्यं प्रत्यङ्गम्, प्रत्यक्षस्यापि अप्रामाण्यप्रसक्तेः, तत्काले⁹² तद्ग्राह्यस्याप्यसत्त्वाऽविशेषात् । नहि प्रत्यक्षग्राह्योऽर्थः प्रत्यक्षकाले सौगतैः सत्त्वेनाऽभ्युपगम्यते । भिन्नकालं⁹³ कथं ग्राह्यमिति चेद् ग्राह्यतां विदुः ।
हेतुत्वमेव युक्तिज्ञास्तदाकारार्पणक्षमम्⁹⁴ ॥ [प्रमाणवा॰ २ । २४७]

इत्यस्य विरोधाऽनुषङ्गात् । अतः प्रत्यक्षस्याप्यसति प्रवर्त्तनादप्रामाण्यं स्यात् ।

अर्थादनुत्पद्यमानत्वञ्च⁹⁵ अध्यक्षेऽप्यविशिष्टम्, ज्ञानं प्रति अर्थे कारणत्वस्य निराकरिष्यमाणत्वात् ।

विसंवादकत्वञ्च स्मृतेरसिद्धम्, स्वप्रतिपन्नेऽर्थे अविसंवादकत्वात्तस्याः⁹⁶ । यद्यत्राऽविसवादकं तत्तत्र प्रमाणम् यथा प्रत्यक्षाद्यर्थे प्रत्यक्षादि, अविसंवादिका च स्वप्रतिपन्नेऽर्थे स्मृतिरिति । अविसंवादो⁹⁷ हि गृहीतेऽर्थे⁹⁸ प्राप्तिः, प्रमाणान्तरवृत्तिर्वा⁹⁹ स्यात् । स द्विविधोऽपि स्मृतिप्रतिपन्ने¹⁰⁰ स्वयधृतद्रव्याद्यर्थेऽस्त्येव । यत्र तु विसंवादः सा स्मृत्याभासा प्रत्यक्षाद्याभासवत् ।

समारोपाव्यवच्छेदकत्वान्न स्मृतिः प्रमाणम्, इत्यप्यसमीचीनम्, तद्गृहीतेऽर्थे विपरीतारोपाननुप्रवेशतः तद्व्यवच्छेदसभवात्¹⁰¹ । यत् समारोपव्यवच्छेदकं तत् प्रमाणम् यथा अनुमानम्, समारोपव्यवच्छेदिका च स्वप्रतिपन्नेऽर्थे स्मृतिरिति ।

प्रयोजनाप्रसाधकत्वात्¹⁰² स्मृतेरप्रामाण्यम्, इत्यप्यसुन्दरम्, अनुमानप्रवृत्तिलक्षणस्य तत्साध्यप्रयोजनस्य¹⁰³ सद्भावात् । तद्धि¹⁰⁴ साध्यप्रतिबद्धाद्धेतो¹⁰⁵ प्रवर्त्तते । साध्यप्रबिन्धश्च¹⁰⁶ सत्तामात्रेण तत्प्रवृत्तेरङ्गम्,¹⁰⁷ परिज्ञातः सन्, स्मृतिक्रोडीकृतो¹⁰⁸ वा ? प्रथमपक्षे नालिकेरद्वीपायातस्य¹⁰⁹ अप्रतिपन्नाग्निधूमसम्बन्धस्यापि धूमदर्शनादग्निप्रतिपत्तिः स्यात् । द्वितीयपक्षे तु वालावस्थायां प्रतिपन्नाग्निधूमसम्बन्धस्य पुनर्वृद्धावस्थायां विस्मृततत्सम्बन्धस्यापि¹¹⁰ धूमदर्शनादग्निप्रतिपत्तिप्रसङ्गः । तृतीयपक्षे तु कथं स्मृतेः प्रामाण्यप्रतिपेधः अनुमानप्रवृत्तेरङ्गत्वात्¹¹¹ ? यदनुमानप्रवृत्तेरङ्गं¹¹² तत्प्रमाणं यथा प्रत्यक्षम्, तथा च स्मरणम्, तस्मात् प्रमाणमिति । तदेवं स्मृतेः कारणस्वरूपविषयभेदात् प्रत्यक्षादिभ्यो भेदप्रसिद्धेः, स्वविषयेऽविसंवादप्रसिद्धेश्च¹¹³ सूक्तम्–““अविसंवादस्मृतेः फलस्य हेतुत्वात् प्रमाणं धारणा”” इति । तथा “स्मृतिः” प्रमाणम् अविसंवाद“सञ्ज्ञाया” हेतुत्वात् । अस्याः पर्यायमाह–“प्रत्यवमर्शस्य” “स एवायम्, तेन सदृशोऽयम्” इति वा एकत्वसादृश्याभ्यां पदार्थानां सङ्कलनं प्रत्यवमर्शः¹¹⁴ ।

विरुद्धधर्माध्यासात् कारणाभावाद्विषयाभावतश्च नास्ति प्रत्यभिज्ञानस्य प्रामाण्यमिति बौद्धस्य पूर्वपक्ष–

ननु¹¹⁵ प्रमाणप्ररूपणावसरे प्रत्यभिज्ञायाः प्ररूपणमयुक्तम्; विरुद्धधर्माध्यासतः¹¹⁶ कारणाभावाच्च¹¹⁷ अस्याः स्वरूपस्यैवाऽसम्भवात्, विषयाभावतः¹¹⁸ प्रामाण्यानुपपत्तेश्च । तथाहि–पूर्वं¹¹⁹ ज्ञातस्य पुनः कालान्तरे “स एवायम्” इत्यादिज्ञानं प्रत्यभिज्ञा¹²⁰ । न चास्या एकत्वं युक्तम्, विरुद्धधर्माध्यासात्, यत्र विरुद्धधर्माध्यासः न तत्रैक्यम् यथा जलानलादौ, विरुद्धधर्माध्यासश्च प्रत्यभिज्ञायामिति । न चायमसिद्धः; स्पष्टेतररूपाक्रान्ततया तत्र¹²¹ तत्प्रसि¹²²द्धे¹²³ । तथाहि–“सः” इत्याकारः स्मरणरूपतया प्रत्यभिज्ञायामस्पष्टः, “अयम्” इति चाध्यक्षरूपत्वात् स्पष्ट । न चात्र¹²¹ स्पष्टेतरलक्षणविरुद्धधर्माध्यासेप्यभेदो¹²⁴ युक्तः; प्रत्यक्षानुमानयोरप्यभेदप्रसक्तेः ।

किञ्च, “स एवायम्” इत्याकारद्वयं किं तत्र¹²¹ परस्परानुप्रवेशेन प्रतिभासते, अननुप्रवेशेन वा ? प्रथमपक्षे अन्यतराकारस्यैव¹²⁵ प्रतिभास स्यात्, द्वितीयाकारस्य ततोऽविविक्तस्वरूपत्वात्, यद् यतोऽविविक्तस्वरूपं न तत्तनो भेदेन प्रतिभासते यथा तस्यैव स्वरूपम्, एकस्मादाकारादविविक्तस्वरूपञ्च द्वितीयाकारस्वरूपमिति । द्वितीयपक्षे तु परस्परविभिन्नप्रतिभासद्वयप्रसङ्गः, अन्योन्याननुप्रवेशेन आकारद्वयस्यावस्थानात्, ययोः अन्योन्याननुप्रवेशेन अवस्थानं तयोः परस्परविभिन्नप्रतिभासः यथा¹²⁶ रूपरसयोः, अन्योन्याननुप्रवेशेनाऽवस्थानञ्च “स एवायम्” इत्याकारद्वयस्य इति । न च “प्रतिभासद्वयमेकाधिकरणमेतत्” इत्यभिधातव्यम्; परोक्षापरोक्षाकारयो प्रतिभासयोरेकाधिकरणत्वानुपपत्तेः, अन्यथा सर्वसविदामेकाधिकरणत्वप्रसक्तेः पुरुषाद्वैतसिद्धिः स्यात् । ततो विरुद्धधर्माध्यासान्नैकमिदं ज्ञानमभ्युपगन्तव्यम्¹²⁷ । अतः कथं प्रत्यभिज्ञानसम्भवः ?

कारणाभावाच्च, तथाहि–तत्कारणम्¹²⁸ इन्द्रियम्, पूर्वानुभवजनित संस्कारः, तदुभयं वा ? न तावदिन्द्रियम्, तस्य वर्त्तमानार्थावभासजनकत्वात् । नापि संस्कारः, तस्य स्मरणकारणत्वात् । नाप्युभयम्; उभयदोषानुषङ्गात् । न च कारणान्तरमुपलभ्यते । तन्न प्रत्यभिज्ञानसम्भवः¹²⁹ ।

अस्तु वा; तथापि न तत्¹³⁰ प्रमाणम्, विषयाभावात् । तस्य हि विषयः–पूर्वज्ञाने प्रतिभातमेव वस्तु, तदतिरिक्त वा ? तत्राद्यविकल्पे न तत् प्रमाणं गृहीतग्राहित्वात्¹³¹ धारावाहिज्ञानवत् । द्वितीयविकल्पेऽपि किकृतस्तस्य¹³² अतिरेकः–स्वरूपभेदकृतः, कालद्वयसम्बन्धकृतः, तत्सम्बन्धे ऐक्यप्रतिपत्तिकृतो वा ? यदि स्वरूपभेदकृतः, तदा ज्ञानवत् ज्ञेयस्यापि प्रतिक्षणं स्वरूपभेदप्रसिद्धेः सौगतमतप्रसङ्गः¹³³ ।

अथ कालद्वयसम्बन्धकृतः, तदप्ययुक्तम्, तत्सम्बन्धस्य¹³⁴ अर्थभेदेऽप्युपपद्यमानत्वात् । न हि लूनपुनर्जातनखकेशाद्यर्थभेदे कालद्वयसम्बन्धोऽसिद्धः । अथ कालद्वयसम्बन्धे¹³⁵ देवदत्तस्य ऐक्यं प्रतीयते, अतः पूर्वज्ञाने प्रतिभातस्य वस्तुनः प्रत्यभिज्ञानेन आधिक्यग्रहणान्न गृहीतग्राहित्वेन अप्रामाण्यमित्यभिधीयते;¹³⁶ तदप्यभिधानमात्रम्; यतः किमिदमैक्यं नाम– एकत्वसङ्ख्या, स्थायित्वं वा ? यदि एकत्वसङ्ख्या; तदास्याः पूर्वमेव¹³⁷ प्रतिपन्नत्वात् कथमाधिक्यपरिच्छेदः प्रत्यभिज्ञायाः ? अथ स्थायित्वम्, तत् किं देवदत्तस्वरूपाद् भिन्नम्, अभिन्नं वा ? यद्यभिन्नम्; तदा तत्स्वरूपवत्¹³⁸ तदपि¹³⁹ पूर्वज्ञानेनैव प्रतिपन्नम् । यद्यतोऽभिन्नं तस्मिन् प्रतीयमाने तदपि प्रतीयते यथा तस्यैव स्वरूपम्, अभिन्नञ्च प्रत्यभिज्ञाविषयत्वेनाऽभिप्रेतं¹⁴⁰ वस्तुनः स्थायित्वमिति । अथ भिन्नम्; तत् किं पूर्वमप्युत्पन्नम्, अथ प्रत्यभिज्ञानसमय एवोत्पद्यते ? यदि पूर्वमप्युत्पन्नम्, तदा पूर्वज्ञानेनैव अस्य¹⁴¹ परिच्छेदात् कथं प्रत्यभिज्ञानेन आधिक्यपरिच्छेदः ? केनचिदंशेन आधिक्यपरिच्छेदाभ्युपगमे¹⁴² वा अनवस्थातो¹⁴³ न प्रकृत¹⁴⁴तत्त्वसिद्धिः¹⁴⁵ । अथ प्रत्यभिज्ञानसमय एव उत्पद्यते, तर्हि तस्य पूर्वमप्रतिपन्नत्वात् कथं प्रत्यभिज्ञाविषयत्वम्¹⁴⁶ ? पूर्वप्रतिपन्नस्यार्थस्य पुनः कालान्तरेगृह्यमाणस्य प्रत्यभिज्ञाविषयत्वाभ्युपगमात् । पूर्वज्ञानाप्रतिपन्नार्थान्तरावबोधकज्ञानस्य¹⁴⁷ प्रत्यभिज्ञात्वे¹⁴⁸ च घटज्ञानानन्तरमाविर्भूतपटज्ञानस्यापि तत्त्व¹⁴⁹प्रसङ्गः¹⁵⁰ । तत्समये¹⁵¹ स्थायित्वस्य उत्पत्तौ च क्षणिकत्वानुषङ्गात् कथं तद्विशिष्टार्थानामक्षणिकत्वं¹⁵² स्यादिति ॥ छ ॥

तत्प्रतिविधानपुरस्सर प्रत्यभिज्ञानस्य प्रथक् प्रामाण्यप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“विरुद्धधर्माध्या¹⁵³सतः”¹⁵⁴ इत्यादि । तत्र किं धर्माणां धर्मिणा सह विरोधः, परस्पर वा ? न तावत् धर्मिणा, तत्र¹⁵⁵ तेषां प्रतीयमानत्वात्, यद्यत्र प्रतीयते न तत्तत्र विरुद्धम् यथा चित्रज्ञाने नीलाद्याकाराः, प्रतीयते च प्रत्यभिज्ञाने “स एवायम्” इत्याकारद्वयम्, तस्मान्न तत्तत्र विरुद्धमिति । यत् पुनर्यत्र विरुद्धं न तत्तत्र कदाचिदप्युलभ्यते,¹⁵⁶ यथा तुरङ्गमोत्तमाङ्गे शृङ्गम्, उपलभ्यते च प्रत्यभिज्ञाने प्रागुक्तमाकारद्वयमिति । तन्न धर्मिणा सह धर्माणां विरोधो युक्तः । परस्प¹⁵⁷रविरोधे¹⁵⁸ तु धर्मिणः किमायातं येनास्य विरुद्धधर्माध्यासाद् भेदः प्रार्थ्येत¹⁵⁹ ? धर्माणां हि परस्परपरिहारस्थितिलक्षणविरोधसभवे तेषामेव¹⁶⁰ अन्योन्यं¹⁶¹ भेदो युक्तः ।

किञ्च,¹⁶² विरुद्धधर्माध्यासतः कारणभूताम्यां दर्शनस्मरणाकाराभ्यां प्रत्यभिज्ञानस्य भेद साध्येत, स्वभावभूताभ्यां वा ? तत्राद्यपक्षे सिद्धसाधनम्¹⁶³ । न खलु “कारणस्वरूपमेव सर्वथा कार्यस्वरूपम्” इति स्याद्वादिनो मन्यन्ते । द्वितीयपक्षेऽपि कथञ्चित्तद्भेदः¹⁶⁴ साध्येत, सर्वथा वा ? यदि कथञ्चित्, तदा सिद्धसाधनमेव, आकारतद्वतोः कथञ्चिद्भेदाभ्युपगमात् । सर्वथा भेदस्त्वनुपपन्न, तयोः¹⁶⁵ तत्स्वभावत्वाभावप्रसङ्गात्¹⁶⁶ । यो यत्स्वभावः न तस्य तद्वत सर्वथा भेदः यथा चित्रज्ञानात् नीलाद्याकारस्य, स्वभावश्च¹⁶⁷ प्रत्यभिज्ञानस्य “स एवायम्” इत्याकारद्वयमिति । तद्धि प्रत्यक्ष-स्मरणसामग्रीतः समुपजायमानं क्रोडीकृताऽऽकारद्वयमेवोपजायते चित्रपट्यादिसामग्रीत चित्राकारैकज्ञानवत्, प्रत्यक्षादिसामग्रीतो¹⁶⁸ निर्विकल्पेतराकारैकविकल्पवद्वा¹⁶⁹ ।

यदप्युक्तम्–“आकारद्वयं¹⁷⁰ किं परस्परानुप्रवेशेन प्रतिभासते”¹⁷¹ इत्यादि; तत्र कोऽयमस्य अनुप्रवेशो नाम–परस्प¹⁷²रस्वरूपसाङ्कर्यम्,¹⁷³ एकस्मिन्नाधारे वृत्तिर्वा ? प्रथमविकल्पोऽ नुपपन्नः; प्रतीतिविरोधात् । नहि यथोक्तमाकारद्वयमन्योन्यसङ्कीर्णस्वरूपं¹⁷⁴ स्वप्नेऽपि प्रतीयते । द्वितीयविकल्पे तु नहि¹⁷⁵ किञ्चिदनिष्टम्, एकस्मिन् प्रत्यभिज्ञाख्ये ज्ञाने तदाकारद्वयस्य निर्बाधप्रतीतौ प्रतिभासमानत्वात् । यद्यथा निर्बाधायां प्रतीतौ प्रतिभासते तत्तथैवाभ्युपगन्तव्यम् यथा नीलं नीलतया,¹⁷⁶ प्रतिभासते च तथाविधायां प्रतीतौ आकारद्वयान्वितत्वेनैकं¹⁷⁷ ज्ञानमिति । न च प्रमाणप्रसिद्धे वस्तुस्वरूपे मिथ्याविकल्पसंहति किञ्चित्कर्त्तु समर्था सकलशून्यतादेरपि सिद्धिप्रसङ्गात् । कथञ्चैवंवादिनः¹⁷⁸ चित्रज्ञानादेः सिद्धिः ? नीलादिप्रतिभासानां हि परस्परानुप्रवेशे सर्वेपामेकरूपताप्रसङ्गात् कुतश्चित्रता एकनीलाकारज्ञानवत् ? तेषां¹⁷⁹ तदननुप्रवेशे भिन्नसन्ततिनीलादिप्रतिभासानामिव¹⁸⁰ अत्यन्तभेदसिद्धेः नितरामचित्रता । एकज्ञानाधिकरणतया तेषां¹⁸¹ प्रत्यक्षतः प्रतीतेः प्रतिपादितदोषानवकाशः प्रत्यभिज्ञानेऽप्यविशिष्टः । तन्न विरुद्धधर्माध्यासतः प्रत्यभिज्ञानस्याभावो युक्तः ।

नापि कारणाभावतः;¹⁸² दर्शन-स्मरणलक्षणस्य¹⁸³ तत्कारणस्य सद्भावात्¹⁸⁴ । कथं विभिन्नविषययोः¹⁸⁵ विमिन्नाकारयोश्चानयोः¹⁸⁶ तत्कारणतेति चेत् ? तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् । यद् यदन्वयव्यतिरेकानुविधायि तत् तत्कारणकम् यथा वीजाद्यन्वयव्यतिरेकानुविधायी अङ्कुरः तत्कारणकः, दर्शनस्मरणान्वयव्यतिरेकानुविधायिनी च प्रत्यभिज्ञेति । न खलु वीजादेः अङ्कुरकारणतायां चित्रपट्यादेः¹⁸⁷ चित्रज्ञानकारणतायां वा तदन्वयव्यतिरेकानुविधानादन्यन्निबन्धनमस्ति । तन्नास्य कारणाभावादप्यभावो युक्तः ।

किञ्च, इदं प्रत्यभिज्ञानं कार्यम्, कार्यञ्च¹⁸⁸ प्रतीयमानं कारणसद्भावमवबोधयति, अतः कथमस्य कारणाभावो ज्यायान् ? तथाहि–यत् कार्यं तत् कारणपूर्वकम् यथा घटादि, कार्यञ्चेदं प्रत्यभिज्ञानमिति ।

यदप्युक्तम्–“सतोऽपि¹⁸⁹ प्रत्यभिज्ञानस्य¹⁹⁰ न प्रामाण्यम्” इत्यादि, तदप्यसमीक्षिता भिधानम्, यतो¹⁹¹ विषयाभावात्, गृहीतग्राहित्वात्, वाध्यमानत्वाद्वाऽस्य¹⁹² अप्रामाण्यं स्यात् ? न तावद्विषयाभावात्, पूर्वोत्तरविवर्त्तवर्त्त्येकद्रव्यस्य¹⁹³ तद्विषयस्य सद्भावात् । प्रत्यक्षादित प्रत्यभिज्ञानस्य स्वरूपवैलक्षण्यसम्भवाच्च विषयवैलक्षण्यमवश्याभ्युपगन्तव्यम्¹⁹⁴ । यस्य यतः स्वरूपवैलक्षण्यं तस्य ततो विषयवैलक्षण्यमप्यस्ति यथा प्रत्यक्षात् स्मरणस्य, अस्ति च स्वरूपवैलक्षण्यं प्रत्यभिज्ञानस्येति । सुप्रसिद्धं हि प्रत्यक्षस्मरणयोः स्पष्टेतररूपतया अतीतवर्त्तमानविषयपरामर्शरूपतया च स्वरूपवैलक्षण्याद् अतीतवर्त्तमानकालावच्छेदेन¹⁹⁵ विषयवैलक्षण्यम्, एवमत्रापि¹⁹⁶ । प्रत्यक्षस्य हि वर्त्तमानकालावच्छिन्नो विषयः, स्मरणस्य तु अतीतकालावच्छिन्नः, प्रत्यभिज्ञानस्य तु उभयकालावच्छिन्नो द्रव्यविशेषो विषयः । न चाऽशेषार्थानां प्रतिक्षण क्षणिकत्वात्¹⁹⁷ द्रव्यविशेपस्य कस्यचिदप्यसभवात् कस्य तद्विषयता प्रार्थ्यते इत्यभिधातव्यम्, क्षणभङ्गप्रतिषेधेन द्रव्यसिद्धेः प्रागेव¹⁹⁸ प्रपञ्चतो विहितत्वात् । तन्न विषयाभावात्¹⁹⁹ तदप्रामाण्यम् ।

नापि गृहीतग्राहित्वात्, तद्विषयस्य²⁰⁰ प्रमाणान्तरेण ग्रहीतुमशक्यत्वात् । स हि प्रत्यक्षेण गृह्येत, स्मरणेन, प्रमाणान्तरेण वा ? न तावत् प्रत्यक्षेण, तस्य वर्त्तमानविवर्त्तमात्रगोचरचारितया²⁰¹ अतीतवर्त्तमानविवर्त्तवर्त्तिनो²⁰² द्रव्यस्य ग्रहणे सामर्थ्याऽसभवात् । नापि स्मरणेन, तस्य अतीतपर्यायविषयतया तद्ग्रहणेऽसमर्थत्वात्²⁰³ । नापि प्रमाणान्तरेण, उभयविवर्त्तवर्तिद्रव्यविषयस्य²⁰⁴ प्रत्यभिज्ञानतोऽन्यप्रमाणस्याऽसम्भवात् । तदुभयसंस्कारजनितं²⁰⁵ कल्पनाज्ञानमस्तीति चेत्, न, तस्यैव²⁰⁶ प्रत्यभिज्ञानत्वात् ।

ननु यदि प्रत्यक्षस्मरणयोः द्रव्यमविषयः तर्हि कथं ताभ्यां तत्र²⁰⁷ तज्जन्येत²⁰⁸ ? यद् यस्य विषयो न भवति न²⁰⁹ तत्तत्र ज्ञानमुत्पादयति यथा चक्षू रसे, अविषयश्च एकत्वं प्रत्यक्षस्मरणयोरिति; तदप्यसुन्दरम्; विकल्पोत्पादकाऽविकल्पकाध्यक्षेण²¹⁰ अनेकान्तात्, तस्य सामान्यागोचरस्यापि सामान्ये विकल्पोत्पादकत्वप्रतीतेः²¹¹ । “विकल्पवासनासहायं स्वाविषयेऽपि तत्र²¹² तत्²¹³ तमुत्पादयति”²¹⁴ इत्युत्तरम् अन्यत्रापि²¹⁵ तुल्यम्, प्रत्यक्षस्यापि स्मरणसहायस्य एकत्वे प्रत्यभिज्ञानजनकत्वप्रतीतेः, सहकारिणामचिन्त्यशक्तित्वात् । कथमन्यथा असर्वज्ञज्ञानम् अभ्यासविशेषसहायं²¹⁶ सर्वज्ञज्ञानं जनयेत् ? एकत्वविषयत्वञ्च प्रत्यक्षस्यापि अक्षणिकत्वसिद्धौ²¹⁷ समर्थितम् । अन्यथा निर्विषयत्वमेव अस्य स्यात्, एकान्तेन अनित्यत्वम्य कदाचनाप्यप्रतीतेः । केवलं तेन²¹⁸ एकत्वं प्रतिनियतवर्त्तमानपर्यायाधारतया अर्थे प्रतीयते, स्मरणसहायप्रत्यक्षप्रभवप्रत्यभिज्ञानेन²¹⁹ तु स्मर्यमाणाऽनुभूयमानपर्यायाधारतयेति विशेषः । अतः कथञ्चिदपूर्वार्थत्वसिद्धेः न गृहीतग्राहित्वमस्य यतोऽप्रामाण्यं स्यात्, अन्यथा अनुमानादेरपि अप्रामाण्यप्रसङ्गः सर्वथाऽपूर्वार्थविषयत्वाऽसम्भवात्, तद्विषयस्य²²⁰ देशादिविशिष्टपावकादिव्यक्तिविशेषस्य²²¹ सम्बन्धग्राहिज्ञानविषयात्²²² साध्यसामान्यात् कथञ्चिदभिन्नस्य कथञ्चित् पूर्वार्थत्वप्रसिद्धेः ।

बाघ्यमानत्वात्तर्ह्यप्रमाणं²²³ प्रत्यभिज्ञा, इत्यप्ययुक्तम्,²²⁴ तद्बाधकस्य कस्यचिदप्यसम्भवात् । तस्य हि बाधकं प्रत्यक्षम्, अनुमानं वा स्यात् ? न तावत् प्रत्यक्षम्; तस्य तद्विषये प्रवृत्त्यभावात् । यद् यद्विषये न प्रवर्त्तते न तत्तस्य बाधकम् यथा रूपज्ञानस्य रसज्ञानम्, न प्रवर्त्तते च प्रत्यभिज्ञाविषये²²⁵ प्रत्यक्षमिति । नाप्यनुमानम्, तद्विषये²²⁶ तस्याप्यप्रवृत्तेः,²²⁷ प्रवृत्तौ वा संवादकत्वान्न तद्वाधकत्वम् । ननु²²⁸ लूनपुनर्जातनखकेशादौ बाध्यमानं तत्²²⁹ प्रतीतमेव अतः कथं तत् प्रमाणमिति चेत् ? यदि नाम तत्र²³⁰ तत्तथा²³¹ प्रतीतम्, अन्यत्र²³² किमायातम् ? अन्यथा²³³ शुक्तिशकले रजताभासप्रत्यक्षस्य भ्रान्तत्वोपलम्भात् सत्यरजतेप्यस्य²³⁴ भ्रान्तत्वप्रसङ्गः । तन्न एकत्वप्रत्यभिज्ञानस्यापह्रवो युक्तः ।

नापि सादृश्यप्रत्यभिज्ञानस्य;²³⁵ अनुमानानुत्पत्तिप्रसङ्गात्–येनैव²³⁶²³⁷ हि पूर्वं धूमसहितोऽग्निर्दृष्टः²³⁸ तस्यैव²³⁹ उत्तरकालं पूर्वधूमसदृशधूमदर्शनात् अग्न्यनुमानोत्पत्तिर्युक्ता, नान्यस्य²⁴⁰ अन्यदर्शनात्²⁴¹ । न च प्रत्यभिज्ञानमन्तरेण “तेनेद सदृशम्” इति प्रतिपत्तिर्घटते, पूर्वप्रत्यक्षेण उत्तरस्य²⁴² तत्प्रत्यक्षेण²⁴³ च पूर्वस्य धूमादिवस्तुनोऽप्रतिपत्ते । न²⁴⁴ च द्वयाऽप्रतिपत्तौ द्विष्ठं सादृश्यं प्रतिपत्तुं शक्यमतिप्रसङ्गात् । यद्²⁴⁵ द्विष्ठं तद् द्वयप्रतिपत्तावेव प्रतीयते यथा सम्बन्धः, द्विष्ठञ्च सादृश्यमिति । ततः सिद्वा एकत्वोल्लेखिनी सादृश्योल्लेखिनी च प्रत्यभिज्ञा प्रमाणम् ।

एतदेवाह–“सञ्ज्ञा” प्रमाण “चिन्तायाः “फलस्य हेतुत्वात्”” इति सम्बन्धः । अस्याः पर्यायमाह–“तर्कस्य” इति । कः पुनरयं तर्को²⁴⁶ नाम इति चेत् ? व्याप्तिज्ञानम् । व्याप्तिर्हि साध्यसाधनयोरविनाभावः²⁴⁷ । तद्ग्राहि ज्ञानं तर्कोऽभिधीयते, तत्र²⁴⁸ तस्यैव प्रमाण्यात्, ज्ञानान्तराणां²⁴⁹ तद्ग्रहणे²⁵⁰ सामर्थ्याऽसम्भवतः तत्र²⁵¹ प्रामाण्यानुपपत्तेः ।

व्याप्तिस्वरूपस्यैवासम्भवान्नास्ति तर्कस्य प्रामाण्यमिति चार्वाकस्य पूर्वपक्ष–

ननु व्याप्तिस्वरूपस्यैवाऽसम्भवात्²⁵² कथं तत्र तर्कः प्रमाणम् ? तथाहि–व्याप्तिः²⁵³ सम्बन्धोऽर्थानाम्, सा²⁵⁴ च देशत कालतो वा कस्यचित्²⁵⁵ केनचित्स्यात्²⁵⁶ ? न²⁵⁷ तावद् देशतः, यतो व्योम्नि धूम, भूमौ अग्निः, उपरि²⁵⁸ देशे वृष्टि, अधोदेशे नदीपूरः । नापि कालतः,²⁵⁹ न हि वृष्टिकाले नदीपूरः कृत्तिकोदयकाले रोहिण्युदयो वाऽस्ति ।

किञ्च, कस्य केनायमविनाभावः–किं सामान्यस्य²⁶⁰ सामान्येन, किं वा सामान्यस्य विशेषैः, उत²⁶¹ विशेषाणां विशेषै ? प्रथमपक्षे सिद्धसाध्यता, नित्यत्व-विभुत्वाभ्यां²⁶² सकलदेशकालसम्बन्धितया अग्नित्व-धूमत्वयोः सुप्रसिद्धत्वात् । द्वितीयपक्षेऽपि²⁶³ देशकालानवच्छिन्ने विशेषमात्रे सामान्यस्याविनाभाव, तदवच्छिन्ने वा ? यद्यनवच्छिन्ने,²⁶⁴ तदा सिद्धसाधनमेव । अथ देशकालावच्छिन्ने, तदा अनुगमाभाव²⁶⁵ । नहि महानसस्थधूमसामा न्यस्य पर्वतस्थेन अग्निविशेषेणाऽनुगमोऽस्ति, पर्वतस्थस्य वा महानसस्थेन । नापि विशेषाणां विशेषैर्नियमः, स हि दृष्टानां दृष्टैः, अदृष्टानामदृष्टैः, दृष्टानां वा अदृष्टैः स्यात् ? यदि दृष्टानां दृष्टैः, तदा सिद्धसाधनम्,²⁶⁶ अपूर्वव्यक्तिदर्शने च अनुमानानुपपत्तिः²⁶⁷²⁶⁸ । अथ²⁶⁹ अदृष्टानामदृष्टैः; तत्रापि सम्बन्धग्रहणाभावादनुगमाभावाच्च कथमनुमानम् ? नापि दृष्टानामदृष्टैः; पूर्वोक्तदोषप्रसङ्गात्²⁷⁰ ।

किञ्च, अविनाभावः सम्बन्धः, स च सम्बन्धिग्रहणपूर्वकः, सम्बन्धिनौ च द्वौ द्वौ विशेषौ, अतः कथं सर्वोपसंहारेण व्याप्तिर्ग्रहीतुं शक्या²⁷¹ ?

किञ्च, अयमविनाभावशब्दः साध्याभावे साधनाभावं वदतीति व्यतिरेकमात्रवचनः, न सम्बन्धवचनः ।

किञ्च, “अग्न्यभावे धूमो नोपपद्यते” इति धूमानुपपत्तेः अग्न्यभावो विशेषणम् । सः पारमार्थिकः, अपारमार्थिको वा स्यात् । पारमार्थिकत्वे²⁷² अविद्यमानत्वात् धूमस्य न तदाश्रिता²⁷³ व्याप्तिर्ग्रहीतुं शक्या, नहि अगृह्यमाणे आश्रये²⁷⁴²⁷⁵ तदाश्रितं²⁷⁶ ग्रहीतुं शक्यमतिप्रसङ्गात् । अपारमार्थिकत्वे तु उपाधेः²⁷⁷²⁷⁸ तदुपहिताया²⁷⁹²⁸⁰ धूमानुपपत्तेरपि §अपारमार्थिकत्वं²⁸¹ स्यात्, तथा चाऽनुमानस्यापि § अपारमार्थिकत्वमेव²⁸² आयातम् । अथैवमुच्यते–अग्न्यभावश्चेद् धूमसद्भावस्यानुपपत्तिः,²⁶⁷ अग्न्यभावस्य धूमाभावेन व्याप्तत्वात्; तदप्यनुपपन्नम्; विद्यमाना गृहीता च व्याप्तिः अनुमानाङ्गम् न प्रसज्यमाना,²⁸³ तस्याः²⁸⁴ सत्त्वेनाप्यनिश्चितत्वात् । सम्भावनाज्ञानं चैतत्,²⁸⁵ न च तद् वस्तुपरिच्छेदकम् यथा “भूमिश्चेन्नाभविष्यद् अपतिष्यन् पर्वताः” इति ।

किञ्च, एकस्य कस्यचिदग्नेरभावे धूमो नोपपद्यते, सर्वस्य वा ? न तावदेकस्य; अस्याभावेऽपि²⁸⁶ अग्न्यन्तरे धूमसद्भावस्योपपद्यमानत्वात् । नापि सर्वस्य; उषहितग्रहणस्य²⁸⁷ उपाधिग्रहणमन्तरेणाऽसम्भवात्²⁸⁸ । धूमानुपपत्तेश्च अशेषाग्न्यभाव एवोपाधिः, न चासौ सर्वाग्निष्वगृहीतेषु ग्रहीतुं शक्यते, अभावग्रहणस्य प्रतियोग्याश्रयग्रहणसव्यपेक्षत्वात्²⁸⁹ ।

अपि²⁹⁰ च क्वचिदग्न्यभावाभावेऽपि²⁹¹²⁹² धूमाभावे धूमसद्भावस्य विरोधो दृष्टः, अतो नाग्न्यभावो धूमभावविरोधस्य उपाधिः,²⁹³ किन्तु धूमाभाव एव । अतो न व्याप्तिर्विचार्यमाणा धटते, तत्कथं तद्ग्राहिणः तर्कस्य तत्प्रभवानुमानस्य²⁹⁴ वा प्रामाण्यम् ? अस्तु वा व्याप्तिः, तथापि अविनाभावे सत्यपि²⁹⁵ न धूमाद् वह्निपैङ्गल्यमनुमीयते वह्नेरेव धूमेन अनुमीयमानत्वात् । तथा²⁹⁶ नियतत्वाविशेषेऽपि धूम एव गमको न तद्गताः श्यामत्वादय इति ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सर तर्कस्य पृथक् प्रामाण्यव्यवस्थापनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“व्याप्तिस्वरूपस्य”²⁹⁷ इत्यादि, तदसमीचनम्, यतः स्वरूपप्रयुक्तस्याऽव्यभिचारस्य²⁹⁸ व्याप्तित्वप्रतिज्ञानात् कथं तस्याः स्वरूपासम्भवः ? स्वरूपं हि साध्यसाधनयोः स्वधर्मकलापकलितम् अग्नित्वं धूमत्वञ्च, तद्धि²⁹⁹ अन्यतो देशकालाकारादेर्व्यावर्त्त्य प्रकर्षेण सम्बन्धम् आत्मन्येव योजयति । “मदधीनामेव³⁰⁰ व्याप्तिं बुध्यस्व³⁰¹ बुध्यस्व” इत्यात्मसम्बन्धित्वेनैव व्याप्तिं व्यवस्थापयत् स्वप्रयुक्तामेव व्याप्तिं बोद्धारं बोधयति ।

यदप्युक्तम्–देशतः³⁰² कालतो वाऽविनाभावो न सम्भवतिऽ इति, तदप्येतेन प्रत्युक्तम्; तद्वतः³⁰³ तद्वता³⁰⁴ अविनाभावस्य निर्बाधबोधाधिरूढप्रतिभासत्वात् । अव्यभिचारिणा³⁰⁵ हि व्याप्तिः³⁰⁶ । न च §³⁰⁷ देशकालयोरव्यभिचारित्वम्; विवक्षित§देशकालयोरभावेऽपि धूमादेरूपलम्भात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“कस्य³⁰⁸ केन व्याप्तिः” इति; तत्र यस्य येन अव्यभिचारः तस्य तेन व्याप्तिः, सामान्यविशेषवतश्च धूमादेः सामान्यविशेषवताऽग्न्यादिनाऽव्यभिचारात् तस्य तेनैव व्याप्तिः, अतश्च उक्तदोषानवकाशः । गम्यं³⁰⁹ हि व्यापकम्, गमकं व्याप्यम् । न च केवलौ सामान्यविशेषौ गम्यगमकरूपतया अनुभूयेते, जात्यन्तररूपस्यैव³¹⁰³¹¹ उभयात्मनः तद्रूपतयाऽवभासनात्³¹² ।

यदप्यभिहितम्–“अविनाभावः³¹³ सम्बन्धः, स च सम्बन्धिग्रहणपूर्वकः” इत्यादि; तदप्यनेनैव प्रत्याख्यातम्; सामान्योपलक्षितविशेषयोर्व्याप्तेः³¹⁴ सर्वोपसंहारेणैव³¹⁵ सम्भवात् । नहि तत्र आनन्त्यादिदोषोऽवकाशं³¹⁶ लभते ।

यच्चोच्यते–अविनाभावशब्दो³¹⁷ व्यतिरेकमात्रवचनो न सम्बन्धवचनः; तदप्युक्तिमात्रम्; यतोऽविनाभावशब्दो न व्यतिरेकमात्रे³¹⁸ पर्यवस्यति घटाद्यभावेऽपि तत्प्रवृत्तिप्रसङ्गात्, किन्तु नियमे । स च नियमः³¹⁹ तथोपपत्ति-अन्यथानुपपत्तिप्रकाराभ्यां³²⁰ व्यवस्थितः, अतः तावुभावपि अविनाभावशब्देन उच्येते, “यत्र यत्र धूमः तत्र तत्राग्निः, यत्राग्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति” इति । ननु “यत्राग्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति” इत्येतत् कुतोऽवगम्यते इति चेत् ? अग्न्यभावे धूमस्य नियमेन अप्रतीयमानत्वात् तत्सद्भावनियत³²¹ एवाऽसौ, अन्यथा³²² यथा धूमाभावेऽपि क्वचिदग्निरुपलभ्यते³²³ तथा अग्न्यभावे धूमोऽपि क्वचिदुपलभ्येत । यस्य येन विना नानुपपत्तिर्न स तेन नियतः यथा धूमाभावेप्युपपद्यमानोऽग्निर्न धूमेन नियतः, अग्निना विनाऽनुपपत्तिश्च धूमस्य, तस्मादसौ तन्नियत इति ।

यदप्युक्तम्–“अग्न्यभावस्य³²⁴ पारमार्थिकत्वे धूमस्याविद्यमानत्वान्न तदाश्रिता व्याप्तिर्ग्रहीतु शक्या” इति, तदप्यसमीचीनम्, यतो यत्रैव देशे काले वा वास्तवोऽग्न्यभावः तत्रैव³²⁵ धूमस्य अविद्यमानत्वं न सर्वत्रेति कथं तदाश्रिता²⁷³ व्याप्तिः प्रत्येतुमशक्या ?

यदपि–“एकस्याग्नेरभावे धूमो नोपपद्यते सर्वस्य वा” इत्याद्युक्तम्;³²⁶ तदप्ययुक्तम्, यतो³²⁷ व्याप्तिः सर्वाक्षेपेण प्रतीयते “यः कश्चिद् धूमः स सर्वोऽग्न्यभावेऽनुपपन्नः” इति, न पुनः एकैकधर्म्युल्लेखेन³²⁸ “पर्वते गृहे अरण्ये वा धूमोऽग्न्यभावेऽनुपपन्नः” इति । तथा³²⁹ तत्प्रतिपत्तौ अनन्तेनापि कालेन व्याप्तिप्रतिपत्तिर्न स्यात् धर्मिणामानन्त्यात् । अनुमानवैफल्यप्रसङ्गाच्च, अग्निधूमवतामशेपाणां धर्मिणां व्याप्तिग्रहणकाल एव गृहीतत्वात् ।

न च सर्वाग्निष्वगृहीतेषु धूमानुपपत्तेर्विशेषणभूतः तदभावो³³⁰ ग्रहीतुमशक्य³³¹ इत्यभिधातव्यम्, यतः तदभावः³³² तदन्यदेशादिस्वभावः,³³³ भावान्तरस्वभावत्वादभावस्य, तुच्छस्वभावाऽभावस्य निराकरिप्यमाणत्वात् । स चाखिलाग्निविविक्तो देशादिः³³⁴ प्रत्यक्षत³³⁵ एव प्रतीयते । व्यवहार³³⁶ एव हि प्रतियोगिग्रहणसव्यपेक्षः न स्वरूपप्रतिपत्तिः, कथमन्यथा³³⁷ घटादेरपि प्रतिपत्ति स्यात् तत्स्वरूपस्यापि³³⁸ त्रैलोक्यविलक्षणतया त्रैलोक्याप्रतिपत्तावप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् ?

यच्च–“अग्न्यभावाभावेऽपि क्वचिद् धूमाभावे धूमसद्भावस्य विरोधो दृष्टः” इत्याद्यभिहितम्,³³⁹ तदप्यभिधानमात्रम्; अग्न्यभावे सति धूमसद्भावस्य नियमेन निवर्त्तमानत्वात् तद्विरोधे³⁴⁰³⁴¹ स्वाभाव³⁴²स्येव³⁴³ अग्न्यभावस्यापि निमित्तत्वोपपत्तेः । यद्³⁴⁴ यस्मिन् सति नियमेन निवर्त्तते तत्तद्विरोधनिमित्तम् यथा उष्णस्पर्शसद्भावे शीतस्पर्शः, नियमेन निवर्त्तते चाग्न्यभावे धूमसद्भाव, तस्माद् धूमविरोधस्यासौ³³⁰ निमित्तमिति । ननु अग्न्यभावे धूमस्य नियभेन निवर्त्तमानत्वमसिद्धम्, गोपालघटिकादौ³⁴⁵ तदभा³⁴⁶वेऽपि³⁴⁷ तत्सद्भावप्रतीतेः, इत्यप्यसत्; तत्रापि तत्सद्भाव³⁴⁸ एव तद्भावसम्भवात् । धूमस्य हि भावः आत्मलाभः, स च अग्नौ सत्येव संवृत्तः, तत्कथं तत्र³⁴⁹ अग्न्यभावे धूमसद्भावाशङ्कापि³⁵⁰ ? तर्हि पर्वतादाविव गोपालघटिकादावपि धूमोऽग्निं गमयेत्; इत्यप्ययुक्तम्; पर्वतादिधूमादस्य³⁵¹³⁵² वैलक्षण्यात् । वह्निसमानसमयसत्ताको हि पर्वतादिधूमो बहलपताकायमानस्वरूपोऽनुभूयते, न चायं तथा, अतो नास्य अग्न्यनुमापकत्वम् ।

यदप्युक्तम्–“अविनाभावे³⁵³ सत्यपि न धूमात् पैङ्गल्यमनुमीयते” इत्यादि; तदप्यसङ्गतम्; यतो³⁵⁴ व्याप्त्यनुसारेण अनुमानं विधीयते, व्याप्तिश्च अग्नित्व-धूमत्वद्वारेणैवावसीयते न पैङ्गल्यादिधर्मद्वारेण, तेषामानन्त्यात् व्यभिचाराच्च । पैङ्गल्यं हि हरितालकाञ्चनादौ व्यभिचरदुपलभ्यते, भासुरत्वं सूर्य-तारका-तडिदादौ, द्रव्यत्वं नवस्वपि द्रव्येषु, ऊर्ध्वगतित्वं वात्यादौ,³⁵⁵ इति अग्निगतानां धर्माणां व्यभिचारः । तथा धूमगतानामपि; तथाहि–श्यामत्वं नीलाञ्जनादौ,³⁵⁶ कटुकत्वं त्रिकटुकादौ,³⁵⁷ अक्षिविकारकारित्वं कटुतैलादौ, कण्ठग्राहित्वम् अपक्वजम्बूफलादौ, ऊर्ध्वगतित्वं वाष्पादौ साधारणं दृश्यते । अतो येन एकेनैव³⁵⁸ रूपेण त्रैलोक्योदरवर्त्तिन्यो वह्निव्यक्तयो धूमव्यक्तयः तद्धर्माश्च सङ्गृह्यन्ते तदेव³⁵⁹ रूपं व्याप्तिं नियमेन व्यवस्थापयति, तच्च अग्नित्वधूमत्वे मुक्त्वा नान्यद् भवितुमर्हति । न खलु यथा वस्त्वन्तरसाधारणाः³⁶⁰ पैङ्गल्यादयः तथा अग्नित्व-धूमत्वे³⁶¹ । तद्वाचके³⁶² चोच्चरिते शब्दे प्रतिपत्रा त्रैलोक्यविलक्षणः स्वधर्मकलापकलितोऽग्निः धूमश्चार्थः सङ्गृह्यते इति सिद्धा³⁶³ तद्द्वारेण³⁶⁴ व्याप्तिः साध्यसाधनयोः ।

ननु यदि अनयोः³⁶⁵ वस्तुतो व्याप्तिरस्ति तर्हि प्रथमदर्शनकाले कस्मान्नोल्लिखतीति चेत् ? ग्राहकाभावात् । यत्काले यद्ग्राहकं नास्ति तत्काले तन्न प्रतिभासते यथा रूपदर्शनकाले रसः, अग्निधूमयोः प्रथमदर्शनकाले नास्ति³⁶⁶ च व्याप्तिग्राहकं³⁶⁷ ज्ञानमिति । तत्काले³⁶⁸ तद्ग्राहकाभावश्च तत्कारणाभावात् सिद्धः । व्याप्तिज्ञानस्य³⁶⁹ हि कारणम् प्रत्यक्षानुपलम्भौ³⁷⁰ । न च प्रथमदर्शनकाले तौ स्तः । न च ग्राहकाभावात्³⁷¹ तदा³⁷² व्याप्तेरप्यभावः, तदा ग्राहकाभावस्य अन्यथासिद्धत्वात्,³⁷³ अन्यथा³⁷⁴ दूरे रूपदर्शनकाले रसस्याप्यभावः स्यादविशेषात्³⁷⁵ । तदा³⁷⁶ व्याप्तेरभावे च कथ पश्चात्³⁷⁷ प्रतिभासेत खपुष्पवत् ?

अथ अन्वयव्यतिरेकवशात् प्रतिभासेत,³⁷⁸ ननु अन्वयव्यतिरेकाभ्यां³⁷⁹ सा³⁸⁰ किं जन्यते, ज्ञाप्यते वा ? न तावज्जन्यते, तौ³⁸¹ हि प्रमाणम्, न च प्रमाण प्रमेयमुत्पादयति । अथ ज्ञाप्यते, तत्रापि किं तत्काले³⁸² सती सा ज्ञाप्यते, प्रागपि वा ? तत्काले चेत्, न, अन्वयव्यतिरेककाल एव व्याप्ते सत्त्वे कारणाभावात् । अथ प्रागपि सती ज्ञाप्यते; सिद्धं तर्हि प्रथमदर्शनकालेऽपि व्याप्तेः सत्त्वमिति कथं सा तद्ग्राहकतर्कश्च³⁸³ अपह्नूयेत ? प्रतीयमानस्याप्यपह्नवे रूपादेः तद्ग्राहकज्ञानस्य³⁸⁴ वाऽपह्नवः स्यात् । ततः सिद्धः तर्कः प्रमाणम् ।

एतदेवाह–“चिन्ता” प्रमाणम् “अभिनिबोधस्य” फलस्य हेतुत्वात् । अस्य पर्यायमाह– “अनुमानादेरिति ।” किन्नाम इदमुक्तलक्षणं प्रमाणम् ? इत्यत्राह–“श्रुतज्ञानम्” इति । कुत एतत् ? “शेषम्” अस्पष्टं यतः, ““शब्दानुयोजनात्”” इत्येतन्मध्ये करणात् अनेन³⁸⁵³⁸⁶ च सम्बध्यते³⁸⁷ । तद्योजनात् यत् पूर्वम् अर्वाग् अस्पष्टम् तद्योजनाच्च यच्छेषमस्पष्ट तत् सर्वं श्रुतज्ञानमितिं । तच्च “अनेकप्रभेदम्” शब्दयोजनान्वितेतराऽस्पष्टज्ञानव्यक्तिभेदानामानन्त्यादिति ।

ननु व्याप्तिप्रतीत्यर्थं तर्कलक्षणप्रमाणाभ्युपगमोऽनुपपन्नः, प्रत्यक्षतोऽनुमानतो वा तस्याः प्रतीतिसिद्धेः इत्याशङ्कां निराकुर्वन्नाह–

अविकल्पधिया³⁸⁸ लिङ्गं³⁸⁹ न किञ्चित् सम्प्रतीयते ॥ ११ ॥

नानुमानादसिद्धत्वात्³⁹⁰ प्रमाणान्तरमाञ्जस³⁹¹म्³⁹² ।

विवृतिः–नहि³⁹³ प्रत्यक्षं “यावान् कश्चिद्धूमः कालान्तरे देशान्तरे च पावकस्यैव कार्यं नार्थान्तरस्य” इति³⁹⁴ इयतो व्यापारान् कर्त्तुं समर्थं सन्निहितविषयबलोत्पत्तेरविचारकत्वात् । नाप्यनुमानान्तरम्;³⁹⁵ सर्वत्राऽविशेषात् । नहि साकल्येन लिङ्गस्य लिङ्गिना व्याप्तेरसिद्धौ³⁹⁶ क्वचित् किञ्चिदनुमानं नाम । तन्न³⁹⁷ अप्रत्यक्षम् अनुमानव्यतिरिक्तं प्रमाणम् [ ] इत्ययुक्तम्; लिङ्गप्रतिपत्तेः प्रमाणान्तरत्वात्³⁹⁸ ।

लिङ्गं हि साध्येन साधनस्य अविनाभावोऽभिधीयते, तस्मिन्³⁹⁹ सत्येव लिङ्गस्य लिङ्गत्वोपपत्तेः । तस्य प्रतिपत्तिः किं प्रत्यक्षात्, अनुमानतो वा स्यात् ? प्रत्यक्षाच्चेत्; किम् अस्मदादिसम्बन्धिन, योगिसम्बन्धिनो वा ? प्रथमपक्षे किं स्वसंवेदनात्, इन्द्रियजात्, मानसाद्वा ततोऽसौ⁴⁰⁰ प्रतीयेत ? न तावत् स्वसंवेदनात्; तस्य स्वरूपमात्रविषयतया बहिरर्थवार्त्तानभिज्ञत्वात् । इन्द्रियमनःप्रभवादपि प्रत्यक्षात् सविकल्पात्, निर्विकल्पाद्वा अविनाभावः प्रतीयेत⁴⁰¹ ? तत्राद्यविकल्पोऽनुपपन्नः; सविकल्पकप्रत्यक्षस्य सौगतैः प्रामाण्यानभ्युपगमात् । तदभ्युपगमेऽपि न तत्तत्र⁴⁰² समर्थम्, इत्याह–““न प्रत्यक्षम्”” इत्यादि । प्रत्यक्षं सौगतयौगकल्पितं मानसेन्द्रियलक्षणम् तन्न ““यावान् कश्चिद् धूमः कालान्तरे देशान्तरे च पावकस्यैव कार्यं नार्थान्तरस्य” इति इयतो व्यापारान् कर्त्तुं समर्थम् ।” कुत एतत् ? “सन्निहितविषयबलोत्पत्तेः ।” सन्निहितः अविप्रकृष्टदेशकालो यो विषयः अग्निधूमादिः साध्यसाधनव्यक्तिलक्षणः तस्य बलं सामर्थ्यं तेन उत्पत्तेः । एतेन निर्विकल्पकमपि न तत्⁴⁰³ ततः⁴⁰⁴ तत्र⁴⁰⁵ समर्थमिति प्रतिपत्तव्यम् । अत्रैव हेत्वन्तरमाह–“अविचारकत्वात्” इति । न विद्यते विचारः “यावान् कश्चिद् धूमः स सर्वोऽग्नेरेव कार्य नार्थान्तरस्य” इति परामर्शो यस्य निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्य तस्य भावात् तत्त्वात्⁴⁰⁶ । चशब्दोऽत्र समुच्चयार्थो द्रष्टव्यः । कथमस्याऽविचारकत्वमिति चेत् ? कस्यचित्⁴⁰⁷ परोक्षत्वात्, अपरस्य⁴⁰⁸ ज्ञानान्तरवेद्यत्वेन अनवस्थानात्, अन्यस्य⁴⁰⁹ क्षणिकत्ववदकिञ्चित्करत्वात्⁴¹⁰ ।

प्रत्यक्षेणैव अविना-भावस्यावगतिरिति यौगाना पूर्वपक्ष–

अत्र यौगा ब्रुवते–साध्यसाधनयोरविनाभावः⁴¹¹ प्रत्यक्षेणैव प्रतीयते । प्रथमप्रत्यक्षेऽपि अग्निसम्बन्धित्वेनैव धूमस्य प्रतिभासनात्⁴¹² तद्गतो नियमोऽपि प्रतिभासत एव । न⁴¹³ च तत्रा⁴¹⁴प्यन्य⁴¹⁵तोऽपि,⁴¹⁶ अन्यत⁴¹⁷ एव वेति सशयविपर्ययौ स्तः, “अग्नेरेव अयम्” इति तत्सम्बन्धित्वेनैव⁴¹⁸ अस्याऽवसायात्²⁴² । इत्थं प्रथमप्रत्यक्षेण व्याप्तौ प्रतिपन्नायाम् अन्वयव्यतिरेकौ भूयसोपलभ्यमानौ तस्यैव ज्ञानस्य दार्ढ्यमुत्पादयतः । भूयोदर्शनावगतान्वयव्यतिरेकसहकृतेन्द्रियप्रभवं⁴¹⁹ वा प्रत्यक्ष व्याप्तिं प्रतिपद्यते । ननु यदि प्रथमप्रत्यक्षेणैव व्याप्तिः प्रतीयते तर्हि किमित्ययमनेन नियत इत्येवंरूपा तदानीमेव व्याप्तिप्रतीतिर्नोत्पद्यते इति चेत् ? सामग्र्यभावात् । अनुसन्धानेन हि व्याप्तिरुल्लिख्यते । अनुसन्धानञ्च सकृदेकेन⁴²⁰ सहितस्य²⁴² ग्रहणे अनु पश्चाद् अपरेण⁴²¹ सहितस्यैव ग्रहणम् । एतच्च⁴²² भूयोदर्शना⁴²³ऽदर्शनैरेव⁴²⁴ उत्पद्यते । अन्वयव्यतिरेकौ च प्रयोजकसन्देहव्युदासार्थौ युक्तावेव । अनेकसहचारिदर्शने हि प्रयोजके सन्देहः–“कि धूमत्वप्रयुक्तोऽयं नियमः, कि वा तार्णत्वश्यामत्वादिप्रयुक्तः ?” इति । तत्र तार्णत्वादयः सम्बन्धिनो व्यभिचारिणः,⁴²⁵ श्यामत्वादयस्तु धूमापेक्षाः, इति धूमस्य अग्निसम्बन्धित्वे धूमत्वमेव प्रयोजकम् । तस्मिन् सति न कदाचिदग्नित्वं व्यभिचरतीति भूयोदृष्टान्वयव्यतिरेकवतो विस्फारिताक्षस्य अनुपरतेन्द्रियव्यापारस्य अपरोक्षाकारतया उपजायमानत्वात् विशिष्टदण्ड्यादिप्रत्ययवत्⁴²⁶ प्रत्यक्षमेवेदं व्याप्तिज्ञानमिति ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सर व्याप्तिग्रहणार्थं तर्कस्यैव प्रथक् प्रामाण्यसमर्थनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“प्रत्यक्षेणैव⁴²⁷ अविनाभावः प्रतीयते” इत्यादि; तत्र⁴²⁸ किम् ऐन्द्रियम्, मानसं वा प्रत्यक्षं तद्ग्रहणे प्रवर्त्तेत ? न तावद् ऐन्द्रियम्, तद्धि⁴²⁹ येनार्थेन प्रतिनियतदेशकालादिना इन्द्रियं सम्बध्यते तमेव अवभासयति न तु व्याप्तिम्, तस्याः सकलदेशकालकलापरिगतार्थाक्षेपेण⁴³⁰ अवस्थितत्वात् । सा³⁸⁰ हि गृह्यमाणा त्रैलोक्योदरवर्त्तिनाम् अतीतानागतवर्त्तमानाऽशेपार्थानामुपसंहारेण गृह्यते । यतो व्यापनं व्याप्तिः, सर्वासां व्याप्यव्यक्तीनां व्यापकव्यक्तीनाञ्च व्याप्यरूपतया व्यापकरूपतया च क्रोडीकरणम् । न च तत्र⁴³¹ इन्द्रियस्य सम्बन्धो ग्रहणसामार्थ्य वा सभवति; वर्त्तमाने नियत एवार्थे तत्सम्भवात्⁴³² । न च विश्वोदरवर्त्तिन्यो व्यक्तयः सर्वाः तेन⁴³³ सम्बद्धा वर्त्तमाना वा, तत्कथं प्रत्यक्षतस्तत्र⁴³⁴ व्याप्तिप्रतिपत्तिः ?

किञ्च, प्रत्यक्षमात्रम्, भूयोदर्शनसहायम्, अन्वयव्यतिरेकसहकृतं वा प्रत्यक्षं व्याप्तिग्रहणे प्रभवेत् ? न तावत् प्रत्यक्षमात्रम्; भूभवनवर्द्धितोत्थितमात्रस्य⁴³⁵ प्रथमाऽग्निधूमव्यक्तिदर्शनेऽपि व्याप्तिप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् ।

यदप्युक्तम्–प्रथमप्रत्यक्षेपि⁴³⁶ अग्निसम्बन्धित्वेनैव धूमस्य प्रतिभासनात् तद्ग तो नियमोऽपि प्रतिभासतेऽ इत्यादि; तदप्यसमीक्षिताभिधानम्; यतः पुरोदृश्यमाने⁴³⁷ नियताग्नि सम्बन्धित्वेन धूमस्तत्र प्रतिभासेत, अनियताखिलाग्निसम्बन्धित्वेन⁴³⁸ वा ? प्रथमपक्षे कथ प्रथमदर्शने व्याप्तिप्रतिपत्तिः ? प्रतिनियतव्यक्तौ व्याप्तेरेवाऽसम्भवात्, तस्या⁴³⁹ सर्वाक्षेपेण पर्यवसानात् । द्वितीयपक्षे तु आस्तां प्रथमप्रत्यक्षम्, प्रत्यक्षशतैरपि न व्याप्तिः प्रत्येतुं शक्या, तेषां⁴⁴⁰ सम्बद्धवर्त्तमानार्थगोचरचारितया “यावान् कश्चिद् धूम स सर्वोऽग्नौ⁴⁴¹ एव” इति सर्वाक्षेपेण अविनाभावप्रतिपत्तावसमर्थत्वात् ।

एतेन “भूयोदर्शनसहायमाद्यप्रत्यक्षं व्याप्तिं प्रतिपद्यते” इत्ययमपि पक्षः⁴⁴² प्रत्युक्तः ।

नाप्यन्वयव्यतिरेकसहकृतं तत्⁴⁴³ तां प्रतिपत्तुं समर्थम्, यत तत्सहस्रकृतस्याप्यस्य⁴⁴⁴ यत्रैव स्वयं प्रवृत्तिः तत्रैव तत्प्रतिपत्तिर्घटते³⁸⁰ न पुनः “यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र अग्निः, यत्र अग्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति” इति सर्वाक्षेपेण, तत्र⁴⁴⁵ च व्याप्तिप्रतिपत्तेर्वैयर्थ्यम् । अनुमानार्थं हिं सा⁴⁴⁶ इष्यते, प्रत्यक्षेण च प्रतिपन्ने साध्यसाधनव्यक्तिविशेपे किमनुमानेन ? अन्वयव्यतिरेकसहकृतत्वञ्चास्य⁴⁴⁷ स्वविषयातिक्रमेण अर्थान्तरे प्रवृत्तिः, स्वविषये⁴⁴⁸ प्रवर्त्तमानस्य अतिशयाधानं वा ? प्रथमपक्षे प्रत्यक्षविरोधः, स्वार्थातिक्रमेण अर्थान्तरे प्रवृत्तिलक्षणसहकारित्वस्य क्वचिदप्यप्रतीतेः । न खलु प्रदीपसहकृतं चक्षू रसादौ प्रवर्त्तमानं प्रतीयते । स्वविषये⁴⁴⁸ प्रवर्त्तमानस्यातिशयाधानञ्च अध्यक्षस्य व्याप्तिविषयत्वे सिद्धे सिद्ध्येत् । तच्च⁴⁴⁹ असिद्धम्, सम्बद्धवर्त्तमानार्थविषयत्वात्तस्य । न च तत्सहकृतस्यापीन्द्रियजाध्यक्षस्य⁴⁵⁰ कश्चनोत्कर्षो जायते, येन स्वविषयातिक्रमेणाप्यर्थान् गृह्णीयात् ।

एतेन “भूयोदर्शनावगताऽन्वयव्यतिरेकसहकृतेन्द्रियप्रभवं प्रत्यक्षं व्याप्तिं प्रतिपद्यते” इति⁴⁵¹ प्रत्युक्तम् । किञ्च, इन्द्रियविषये⁴⁵² विद्यमानत्वात् तत्प्रभवप्रत्यक्षेण⁴⁵³ व्याप्तिः प्रतीयते, स्वविषयत्वाद्वा ? न तावद् विद्यमानत्वात्; रसादेरपि चाक्षुषत्वानुषङ्गात्, व्याप्तिवद् धूमादौ तत्सत्त्वस्याप्यविशेषात्⁴⁵⁴ । नापि स्वविषयत्वात्, तस्याः⁴³⁹ तद्विषयत्वानुपपत्तेः⁴⁵⁵ । अनियतविषया⁴⁵⁶ हि व्याप्तिः, तां कथं नियतविषयमिन्द्रियप्रभवं प्रत्यक्षं प्रतिपद्येत ?

यदप्यभिहितम्–“अनुसन्धानेन⁴⁵⁷ हि व्याप्तिरुल्लिख्यते, तच्च⁴⁵⁸ भूयोदर्शनादर्शनैरेव उत्पद्यते”⁴⁵⁹ इत्यादि; तदुपपन्नमेव, उपलम्भानुपलम्भप्रभवस्यैव⁴⁶⁰ ज्ञानस्य⁴⁶¹ अस्माभिः⁴⁶² व्याप्तिप्रतिपत्तौ सामर्थ्यस्य समर्थयितुमुपक्रान्तत्वात् । प्रत्यक्षरूपता तु तस्य⁴⁶³ अनुपपन्ना, विभिन्नसामग्रीविषयत्वात् । तद्धि⁴⁴³ इन्द्रियादिसामग्रीकं सम्बद्धवर्त्तमानार्थविषयञ्च प्रसिद्धम्, नचेदं⁴⁶⁴ तथा इति कथं प्रत्यक्षरूपतां प्रतिपद्येत ?

ननु सामान्यस्य⁴⁶⁵ व्याप्तिप्रतिपत्तौ प्रयोजकत्वात्, तस्य च इन्द्रियेण सम्बद्धत्वात्⁴⁶⁶ वर्त्तमानत्वाच्च कथन्न व्याप्तिज्ञान प्रत्यक्षम् ? इत्यप्यविचारितरमणीयम्, यतः किं सामान्यस्य सामान्येन व्याप्तिः, उत तदुपलक्षितविशेपाणां⁴⁶⁷ तदुपलक्षितविशेषैः ? तत्र आद्यपक्षे न किञ्चिद् व्याप्तिप्रतिपत्तिप्रयोजनम् सामान्ये सिद्धसाधनतोऽनु⁴⁶⁸मानवैफल्यप्रसङ्गात्⁴⁶⁹ । तदुपलक्षितविशेपाणां तु आनन्त्यात् कथं सम्बद्धवर्त्तमानता यतो व्याप्तिज्ञानस्य प्रत्यक्षता स्यात् ?

एतेन “भूयोदृष्टान्वय” इत्यादि⁴⁷⁰ प्रत्युक्तम्; विशिष्टदण्ड्यादिप्रत्ययस्य हि सम्बद्धवर्त्तमानार्थगोचरचारितया प्रत्यक्षता युक्ता, न तु व्याप्तिज्ञानस्य तद्विपर्ययात्⁴⁷¹ इत्यसकृदावेदितम् । अथ अस्य⁴⁷² अप्रत्यक्षत्वे कथम् “इन्द्रियापेक्षा” इत्युच्यते ? “तत्कारणकारणत्वात्” इति ब्रूमः । व्याप्तिज्ञानस्य हि कारणं प्रत्यक्षानुपलभ्भौ तयोश्च इन्द्रियमिति । तन्न इन्द्रियप्रभवं प्रत्यक्षं व्याप्तिप्रतिपत्तौ समर्थम् ।

नापि मानसम्,⁴⁷³ मनसो⁴⁷⁴ बाह्येन्द्रियनिरपेक्षस्य बहिरर्थे प्रवृत्त्यभावात् । अस्वतन्त्रं बहिर्मनः⁴⁷⁵ [ ] इत्यभिधानात् । व्याप्तिश्च बहिरर्थधर्मत्वाद् बहिरर्थः, यो बहिरर्थधर्म स बहिरर्थः यथा रूपादि, बहिरर्थधर्मश्च व्याप्तिरिति । भवत्कल्पितस्य⁴⁷⁶ मनसः षट्पदार्थपरीक्षायां⁴⁷⁷ प्रतिषेधतोऽसत्त्वाच्च कथं तद्भवं⁴⁷⁸⁴⁷⁹ प्रत्यक्षतां प्रतीयात् । सत्त्वे वा न अणुस्वभावस्यास्य⁴⁸⁰ अशेषार्थैः सकृत् सम्बन्धसम्भवः, यदणुस्वभावं न तत् सकृदशेपार्थैः सम्बध्यते यथा परमाणुः, अणुस्वभावञ्च भवत्कल्पितं मन इति । अथ साक्षात् मनसोऽशेषार्थै सम्बन्धाभावेऽपि परम्परयाऽसौ⁸⁰ भविष्यति; तथाहि–मनसा साक्षात् सयुज्यते आत्मा तेन च संयुक्ता सर्वेऽग्न्यादयो धूमादयश्च साध्यसाधनव्यक्तिविशेषा इति; तदप्यपेशलम्, एवं⁴⁸¹ सर्वस्य सर्वज्ञताप्रसङ्गात्, साध्यसाधनव्यक्तिवत् सर्वार्थानां मनसा सम्बद्धसबं⁴⁸² सम्बन्धसम्बन्धस⁴⁸³ भवात् ।

किञ्च, असौ⁴⁸⁴ सम्बन्धसम्बन्धोऽपि⁴⁸⁵ मनसः सद्भिरेव अर्थैः स्यात् नाऽसद्भिः,⁴⁸⁶ तत्कथं तत्र व्याप्तिप्रतिपत्ति ? न चात्मनो व्यापित्वं सिद्धम्, तस्य⁴⁸⁷ षट्पदार्थपरीक्षायां प्रपञ्चतः प्रतिषेधात्,⁴⁸⁸ तत्कथं सम्बन्धसम्बन्धगन्धोऽपि⁴⁸⁵ स्यात् ? अतो दृष्टान्त एव साध्यसाधनयोः भवता व्याप्तिः प्रतिपत्तव्या, तथा च अनुमानानुत्थान साध्यधर्मिणि साध्यधर्मेण हेतोर्व्याप्त्यनिश्चयात् । तन्न सौगतमते यौगमते वा ऐन्द्रियं मानस वा प्रत्यक्षं व्याप्तिप्रतिपत्तेरङ्गमिति स्थितम् ।

एतेन योगिप्रत्यक्षस्यापि⁴⁸⁹ अविनाभावप्रतिपत्त्यङ्गत्वं प्रत्याख्यातम्, तस्याप्यविचारकतया⁴⁹⁰ कारणभूतप्रतिनियतसन्निहितार्थगोचरचारितया चैताव⁴⁹¹तो⁴⁹² व्यापारान् कर्त्तुमसमर्थत्वाबिशेषात् । अस्तु वा ततः तत्प्रतिपत्तिः, तथापि–योगी⁴⁹³ प्रत्यक्षतो व्याप्तिं प्रतिपद्य स्वार्थमनुमानं विदध्यात्, परार्थ वा ? न तावत् स्वार्थम्, सकलसाध्यसाधनव्यक्तिविशेषाणां प्रत्यक्षतः परिस्फुटतया प्रतिपन्नत्वेन अस्य⁴⁹⁴ अफलत्वात् । यत् प्रत्यक्षतः परिस्फुटतया प्रतिपन्नम् न तत्र अनुमानं फलवत् यथा प्रत्यक्षस्वरूपे, प्रत्यक्षतः परिस्फुटतया प्रतिपन्नाश्च योगिनो निखिलाः साध्यसाधनव्यक्तिविशेपा इति । न च तथा⁴⁹⁵ तत्प्रतिपन्नेष्वप्येतेषु⁴⁹⁶ समारोपव्यवच्छेदार्थं सफलमेवानुमानमित्यभिधातव्यम्, योगिनो विधूतकल्पनाजालतया⁴⁹⁷ समारोपस्यैवाऽसम्भवात् । अथ परार्थं योगिनोऽनुमानम्, ननु⁴⁹⁸ गृहीतव्याप्तिकम्, अगृहीतव्याप्तिकं वा परं परार्थानुमानेन योगी प्रतिपादयेत् ? यदि गृहीतव्याप्तिकम्; कुतस्तेन⁴⁹⁹ गृहीता व्याप्तिः ? न तावत् स्वसंवेदनेन्द्रियमनोविज्ञानैः; तेषां तदविषयत्वप्रतिपादनात्⁵⁰⁰ । नापि योगिप्रत्यक्षेण, अनुमानानर्थक्यानुषङ्गा⁵⁰¹त्⁵⁰² । अगृहीतव्याप्तिकस्य च प्रतिपादनानुपपत्ति अतिप्रसङ्गात् । तन्न कुतश्चिदपि प्रत्यक्षात् साध्यसाधनयोर्व्याप्तिः प्रतिपत्तुं शक्या⁵⁰³ ।

कारिका-विवृत्योर्व्याख्यानम्–

अतः सूक्तम्–““अविकल्पधिया”” इत्यादि । न विद्यते विकल्पः स्वपरव्यवसायो⁵⁰⁴ यस्याः सा चासौ धीश्च तया परोक्षया⁵⁰⁵ ज्ञानान्तरानुभवनिश्चयात्मिकया⁵⁰⁶ च “न किञ्चित्” स्वभावविषयं कार्यादिविषयं⁵⁰⁷ वा “लिङ्गम्” अविनाभावः “सम्प्रतीयत” इति । तर्हि अनुमानात् तत्सम्प्रतीयते इत्यत्राह–“न अनुमानात्” “लिङ्गात् लिङ्गिनि ज्ञानम्” इत्येवं लक्षणात् तत्सम्प्रतीयते;⁵⁰⁸ तथाहि–प्रथमानुमानं हेतोः अविनाभावावसाये समर्थम्, अनुमानान्तरं वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; तदनुमानस्य⁵⁰⁹ “असिद्धत्वात् ।” अत एव तत्सिद्धौ⁵¹⁰ अन्योन्याश्रय– सिद्धे⁵¹¹ हि हेतोरविनाभावे ततस्तदुत्पत्तिसिद्धिः,⁵¹² तत्सिद्धौ च हेतोरविनाभावसिद्धिरिति । “नाप्यनुमानान्तरम्;” यतः तदपि प्रतिपन्नाऽविनाभावात् हेतोरुत्पद्यते, तत्प्रतिपत्तिश्च⁵¹³ तत्र प्रत्यक्षतः, अनुमानाद्वा स्यात् ? तत्राद्यपक्षे दूषणमाह–““सर्वत्र”” इत्यादि । “सर्वत्र” प्रथमानुमानवत् द्वितीयेप्यनुमाने “अविशेषात्, “न प्रत्यक्षम्”” इत्यादेर्दोपस्य अभेदात्⁵¹⁴ । अनुमानतोऽपि तत एव, अन्यतो वा तत्प्रतिपत्तिः स्यात् ? यदि तत एव, अन्योन्याश्रयः⁵¹⁵ । अथाऽन्यतः; तदा अनवस्था–तदुत्थापकहेतावप्यनुमानान्तरात्त⁵¹⁶त्प्रतिपत्तिप्रसङ्गात्⁴⁴⁶ । तन्न कुतश्चित् परस्य प्रतिवन्धसिद्धिः । मा भूत्, किं तया ? इत्यत्राह–““नहि”” इत्यादि । न खलु “साकल्पेन लिङ्गस्य लिङ्गिना व्याप्तेरसिद्धौ क्वचिद्” अनित्यत्वादौ वह्न्यादौ वा साध्ये व्यवहारे परमार्थे वा “किञ्चित्” स्वभावलिङ्गजं कार्यादिलिङ्गजं वा “अनुमानन्नाम ।” इदमत्र तात्पर्यम्–यथा अनुमानमन्तरेण न किञ्चित् साध्यं सिद्ध्यति इति तदर्थमनुमानमिष्यते तथा तल्लिङ्गलिङ्गिव्याप्तिसिद्धिमन्तरेण तदपि⁵¹⁷ न सिद्ध्यति इति तदर्था⁵¹⁸ सापि⁵¹⁹ इष्यतामविशेषात् । ततः किं जातम् ? इत्याह–““तन्न”” इत्यादि । यत एवं “तत्” तस्मात् “न अप्रत्यक्षं” परोक्षम् “अनुमानव्यतिरिक्तं प्रमाणमस्ति” किन्तु अनुमानमेवऽ “इत्ययुक्तम्,⁵²⁰ लिङ्गप्रतिपत्तेः” अविनाभावप्रतिपत्तेः तर्काख्यायाः “प्रमाणान्तरत्वाद्” अलिङ्गजाऽविशदस्वभावतया प्रमाणद्वयानन्तर्भूतत्वात्⁵²¹ । ततः सूक्तम्–““चिन्ता प्रमाणम् अनुमानादेर्हेतुत्वात्”” इति । कीदृशं तदनुमानम् ? इत्याह–

लिङ्गात्⁵²² साध्याविनाभावाभिनिबोधैकलक्षणात्⁵²³ ॥ १२ ॥

लिङ्गिधीरनुमानं⁵²⁴ तत्फलं हानादिबुद्धयः⁵²⁵ ।

विवृतिः–नहि तादात्म्यतदुत्पत्ती ज्ञातुं शक्येते विनाऽन्यथानुपपत्तिवितर्केण⁵²⁶ ताभ्यां विनैव एकलक्षणसिद्धिः । नहि वृक्षादिः छायादेः स्वभावः कार्यं वा । न चात्र विसंवादोऽस्ति ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“लिङ्गात्” हेतोः । किविशिष्टात् ? इत्याह–““साध्य”” इत्यादि । साध्येन⁵²⁷ इष्टाऽबाधिताऽसिद्धविशेषणविशिष्टेन “अविनाभावो” व्याप्तिः, तस्य “अभि” समन्तात् “निबोधो” निश्चयः “एकं” प्रधानं “लक्षणं” यस्य तस्मात् सुनिश्चिताऽन्यथानुपपत्तिनियमनिश्चयैकलक्षणात् इत्यर्थः । “लिङ्गिनि” साध्यधर्मविशिष्टे धर्मिणि प्रयुज्यमाने गम्यमाने⁵²⁸ वा “धीः” ज्ञानम् “अनुमानम् ।”

प्रतिज्ञाप्रयोगमनभ्युपगच्छतो वौद्धस्य प्रतिविधानम्–

ननु “प्रयुज्यमाने साध्यधर्मविशिष्टे⁵²⁹ धर्मिणि” इत्ययुक्तम्; पक्षस्य⁵³⁰ प्रयोजनाभावतः प्रयोगानुपपत्तेः, सर्वत्र गम्यमान एवास्मिन् साधनात् साध्यसम्प्रतिपत्त्युपपत्तेः । अथ तत्प्रयोगस्य साध्यार्थप्रतिपादनलक्षणप्रयोजनसम्भवात् तदसम्भवोऽसिद्धः; तन्न, तस्य तत्प्रतिपादनासम्भवात् । स हि केवलः साध्यमर्थं⁵³¹ प्रतिपादयेत्, हेतूपन्याससमन्वितो वा ? यदि केवलः; हेतूपन्यासो व्यर्थः, प्रतिज्ञाप्रयोगमात्रादेव तत्प्रतिपत्तेः⁵³² सञ्जातत्वात्⁵³³ । अथ हेतूपन्याससमन्वितः; तर्हि हेतोरेव तत्र⁵³⁴ सामर्थ्योपपत्तेः किं तत्प्रयोगेणेति ?

अत्रोच्यते–पक्षस्य⁵³⁵⁵³⁶ साध्यसिद्धिप्रतिबन्धित्वादप्रयोगः; प्रक्रभात्⁵³⁷ तत्संसिद्धेः,⁵³⁸ प्रयोजनाऽप्रसाधकत्वात्, हेतूपन्यासापेक्षस्य तत्प्रसाधकत्वाद्वा⁵³⁹ ? न तावत् तत्सिद्धिप्रतिबन्धित्वात्; वादिना सम्यक् साधनात् स्वपक्षसिद्धिलक्षणे कार्ये क्रियमाणे तद्विपक्षाप्रसाधकत्वतः⁵⁴⁰ तत्प्रयोगस्य तत्प्रतिबन्धकत्वानुपपत्तेः⁵⁴¹ । यत् यस्मिन् कार्ये क्रियमाणे तद्विपक्षाप्रसाधकम् न तत्तस्य प्रतिबन्धकम् यथा धूमे काष्ठादिकम्, सम्यक् साधनतः स्वपक्षसिद्धिलक्षणे कार्ये क्रियमाणे तद्विपक्षाप्रसाधकश्च प्रतिज्ञाप्रयोग इति ।

प्रक्रमात्तत्सिद्धिश्च प्रतिज्ञावत् हेत्वादावप्यविशिष्टा, ततस्तस्याप्यप्रयोगप्रसङ्गः⁵⁴² । नहि शब्दस्य अनित्यत्वप्रतिज्ञाने कृतकत्वादिहेतुः घटादिदृष्टान्तश्च प्रक्रमान्न⁵⁴³ सिद्ध्यति । तथाविधस्याप्यस्याभिधाने⁵⁴⁴ पक्षेण कोऽपराधः कृतः येनास्य तथाविधस्याभिधानं नेष्यते ?

प्रयोजनाप्रसाधकत्वञ्च असिद्धम्; प्रतिपाद्यप्रतिपत्तिविशेषस्य⁵⁴⁵ तत्प्रसाध्यप्रयोजनस्य सद्भावात् । प्रतिपाद्यो हि कश्चिन् मन्दमतिः कश्चित्तीव्रमतिः । तत्र यो मन्दमतिः न तस्य प्रकृतार्थप्रतिपत्तिविशेपः प्रतिज्ञाप्रयोगमन्तरेणोपपद्यते, नापि नैयायिकादेः⁵⁴⁶ पञ्चावयवप्रयोगे प्रतिपन्नसङ्कतस्यामन्दमतेरपि । तदप्रयोगे⁵⁴⁷ तेन⁵⁴⁸ निग्रहस्थानाभिधानात् । हीनमन्यतमेनापि न्यूनम् [न्यायसू॰ ५ । २ । १२] इति वचनात् । तीव्रमतेस्तु तत्प्रयोगमन्तरेणापि⁵⁴⁹ हेतुप्रयोगमात्रात् प्रकृतार्थप्रतिपत्तिप्रतीतेस्तस्य⁵⁵⁰ वैयर्थ्ये हेतुप्रयोगस्यापि वैयर्थ्यं स्यात्, निश्चिताऽविप्रतारकपुरुषवचनाद्⁵⁵¹ “अग्निरत्र” इत्यादिप्रतिज्ञाप्रयोगमात्ररूपादेव कस्यचित्⁵⁵² प्रकृतार्थप्रतिपत्तिदर्शनात् ।

एतेन हेतूपन्यासापेक्षस्य प्रयोजनप्रसाधकत्वात्ऽ इत्यपि⁵⁵³ प्रत्याख्यातम्, नियमाभावात् । क्वचिद् हेतुप्रयोगमन्तरेणापि केवलस्यैव⁵⁵⁴ पक्षप्रयोगस्य प्रतिपाद्यस्य प्रतिपत्तिविशेषलक्षणप्रयोजनप्रसाधकत्वप्रतीतेः ।

किञ्च, हेतुगोचरस्य⁵⁵⁵ पक्षस्यानिर्देशे हेतोरनैकान्तिकत्वादिदोषानुषङ्गः, तमन्तरेण तत्र वास्तवगुणदोषविवेकस्य कर्त्तुमशक्यत्वात् । यथैव हि लक्ष्यनिर्देशं विना धानुष्कस्य इषुं प्रतिक्षिपतो गुणोऽपि दोषतया दोषोऽपि गुणतया तत्प्रेक्षकजनानां व्यामोहात् प्रतिभाति, तन्निर्देशे⁵⁵⁶ तु तद्गुणो⁵⁵⁷ लक्ष्यवेधप्रावीण्यलक्षणः तद्विपरीतत्वलक्षणश्च दोषः तेषां⁵⁵⁸ यथावत् प्रतिभाति, एवं पक्षाऽनिर्देशे व्यामोहात् सम्यघेतावपि “किमयं हेतुः साध्ये एव वर्त्तते तदभावे वा” इत्याशङ्काकलङ्कितत्वादनैकान्तिकः, “विपक्ष एव वर्त्तिष्यते” इति विपरीताशङ्काऽनिवृत्तेः विरुद्धो वा स्यात् । पक्षनिर्देशे तु लक्ष्यनिर्देशे धानुष्कवत् यथावत्त⁵⁵⁹द्गुणदोषयोः⁵⁶⁰ प्रतिपत्त्युपपत्तेः न कश्चिद् दोषः ।

यदप्यभिहितम्–“केवलस्यैव⁵⁶¹ पक्षस्य साध्यप्रतिपादनसामर्थ्ये हेतूपन्यासो व्यर्थः” इति, तदप्यभिधानमात्रम्, एकाकिनः कारणस्य कार्यकारित्वाप्रतीतेः । न खलु बीजादेः केवलस्यैव अङ्कुरादिकार्यकरणे⁵⁶² सामर्थ्य दृष्टम् । नाप्येकस्य⁵⁶³ तत्र⁵⁶⁴ सामर्थ्ये अन्येषां⁵⁶⁵ वैयर्थ्यम् । कथञ्चैवं⁵⁶⁶ हेतोः केवलस्यैव साध्यसिद्धौ सामर्थ्ये तत्समर्थनस्य उपनयादेश्च वैयर्थ्यन्न स्यात् ? पक्षस्य अर्थसिद्धौ हेत्वपेक्षणान्न तत्सिद्धिनिब⁵⁴¹न्धनत्वम्,⁵⁶⁷ इत्यप्यसुन्दरम्, भवत्कल्पिताऽविकल्पकाध्यक्षस्याप्यर्थसिद्धिनिबन्धनत्वाभावप्रसङ्गात्⁵⁶⁸ तत्सिद्धौ⁵⁶⁹ तस्य⁵⁷⁰ विकल्पापेक्षणात् । अथ “तत्प्रतिपन्नमेवार्थं⁵⁷¹ विकल्पो व्यवस्थापयति” इत्युच्यते, तर्हि पक्षप्रतिपादितमेवार्थं हेतुः प्रतिपादयति, तत्प्रतिपादितञ्च⁵⁷² प्रमाणान्तरं⁵⁷³ समर्थयत इत्यप्युच्यतामविशेषात्⁵⁷⁴ । इदमेव⁵⁷⁵ च पक्षस्य स्वरूपम्–यद् हेत्वपेक्षस्य अर्थप्रतिपादकत्वं नाम । “पच्यते⁵⁷⁶ कोमलीक्रियते हेतुना सुकुमारप्रज्ञानां साध्यधर्मान्वितत्वेन व्यक्ततामापाद्यते इति⁵⁷⁷ पक्ष” इति व्युत्पत्तेः ।

यदि च पक्षो नेष्यते कथं तर्हि सपक्षविपक्षव्यवस्था स्यात् तत्पूर्वकत्वात्तस्याः⁵⁷⁸⁵⁷⁹ ?⁵⁸⁰ तदभावे च त्रिरूपस्य हेतोरप्यनुपपत्तेरनुमानोच्छेदः स्यात् ।

किञ्च, प्रतिज्ञाया⁵⁸¹ प्रयोगानर्हत्वे शास्त्रादावप्यसौ न प्रयुज्येत अविशेपात्⁵⁸² । न चैवम्, तत्र⁵⁸³ तत्प्रयोगदर्शनात् । नहि शास्त्रेऽनिय⁵⁸⁴तकथायां⁵⁸⁵ वा प्रतिज्ञा नाभिधीयते “अग्निरत्र धूमात्, वृक्षोऽयं शिंशपात्वात्” इत्याद्यभिधानानां तत्रोपलम्भात्⁵⁸⁶ । “परानुग्रहप्रवृत्तानां⁵⁸⁷ शास्त्रकाराणां प्रतिपाद्यावबोधनाधीनधियां शास्त्रादौ प्रतिज्ञाप्रयोगो युक्तिमानेव उपयोगित्वात्तस्य” इत्यभ्युपगमे वादेऽपि⁵⁸⁸ सोऽस्तु⁵⁸⁹ तत्रापि⁵⁹⁰ तेषां⁵⁹¹ तादृशत्वादिति⁵⁹²⁵⁹³ ।

पक्षधर्मत्वादिरूपत्रयस्य लिङ्गलक्षणत्वव्युदासपुरस्सरं तस्य अविनाभाबैकलक्षणत्वसमर्थनम्–

ननु लिङ्गस्य साध्याविनाभावैकलक्षणत्वमयुक्तम्, तस्य⁵⁹⁴ पक्षधर्मत्वादिलक्षणत्रयान्वितत्वेन एकलक्षणत्वायोगात् । तदनन्वितत्वे हेतो असिद्धत्वादिदोषानुषङ्गात् । नहि पक्षधर्मत्वाभावे अस्य असिद्धत्वव्यवच्छेदः, सपक्षे सत्त्वाभावे च विरुद्धत्वव्युदास, विपक्षेऽसत्त्वाभावे च अनैकान्तिकत्वनिषेधः कर्त्तुं शक्य⁵⁹⁵ इति । उक्तञ्च–

हेतोस्त्रिष्वपि रूपेषु निर्णयस्तेन⁵⁹⁶ वर्णितः ।
असिद्धविपरीतार्थव्यभिचारिविपक्षतः⁵⁹⁷⁵⁹⁸ ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । १४] इति ।

अत्रोच्यते–न पक्षधर्मत्वादिरूपत्रयं हेतोर्लक्षणम्, विपक्षेऽप्यस्य⁵⁹⁹ वर्त्तमानत्वात्, यद् विपक्षेऽपि वर्त्तते न तत् लक्षणम् यथा सत्त्वम् अग्नेः, विपक्षेऽपि हेत्वाभासलक्षणे वर्त्तते च पक्षधर्मत्वादिरूपत्रयमिति । यदेव⁶⁰⁰ हि विपक्षासाधारणं स्वरूपं तदेव लक्षणतया⁶⁰¹ लोके प्रसिद्धम्, यथा भासुररूपोष्णस्पर्शवत्त्वम् अग्नेः । न चेदं पक्षधर्मत्वादिरूपत्रयं तथाविध⁶⁰² तत्पुत्रत्वादौ⁶⁰³ तदाभासेऽपि गतत्वात् पञ्चरूपत्वादिवत् । अथ अन्यथानुपत्तिनियमवत्त्रैरूप्यं तल्लक्षण न त्रैरूप्यमात्रम्, तथाविधञ्च⁶⁰⁴ तत् तदाभासे नास्तीति, तदप्यसङ्गतम्, एव सति त्रैरूप्यकल्पनाऽनर्थक्यप्रसङ्गात्⁶⁰⁵ तन्नियमादेवास्य⁶⁰⁶ गमकत्वोपपत्तेः ।

न खलु कृतिकोदयात्⁶⁰⁷ शकटोदयाद्यनुमाने पक्षधर्मता समवति । अथ “कालाकाशादिः⁶⁰⁸ भविष्यच्छकटोदयादिमान् कृतिकोदयादिमत्त्वात् पूर्वोपलब्धकालादिवत्” इतीत्थमत्र⁶⁰⁹ पक्षधर्मताऽभिधीयते, तर्हि न कश्चिदपक्षधर्मको⁶¹⁰ हेतु स्यात्, काककार्ष्ण्यादेरपि प्रासादधावल्ये साध्ये जगतो धर्मित्वेन पक्षधर्मत्वस्य कल्पयितुं सुशकत्वात्, तथाहि– जगत् प्रासादधावल्ययोगि काककार्ष्ण्ययोगित्वात् । तथा महोदध्याधाराऽग्नियोगि तत्⁶¹¹ महानसधूमयोगित्वात् पूर्वोपलब्धजगत्वदिति । लोकविरोधः अन्यत्राप्यविशिष्ट । तन्न पक्षधर्मत्वं हेतोर्गमकत्वाङ्गम् ।

नापि⁶¹² सपक्षे सत्वम्, “अनित्यः शब्दः श्रावणत्वात्, सर्वं क्षणिकं सत्त्वात्” इत्यादेः सपक्षे सत्त्वाभावेऽपि गमकत्वप्रतीतेः । विपक्षे बाधकप्रमाणबलात् अन्तर्व्याप्तिसिद्धेरस्य⁶¹³⁶¹⁴ गमकत्वे बहिर्व्याप्तिकल्पनाऽनर्थक्यम्, अत⁶¹⁵ एव सर्वत्र गमकत्वोपपत्तेः । तन्न पक्षधर्मत्वं सपक्षे सत्त्वं वा हेतोर्लक्षणम् ।

विपक्षे⁶¹⁶ पुनरसत्त्वमेव निश्चितं साध्याऽविनाभावनियमनिश्चयस्वरूपमेव, अतस्तदेव⁶¹⁷ प्रधानं हेतोः लक्षणमस्तु⁶¹⁸ अलं लक्षणान्तरेण । न च सपक्षे⁶¹⁹ सत्त्वाभावे हेतोरनन्वयत्वानुषङ्गः; अन्तर्व्याप्तिलक्षणस्य⁶²⁰ तथोपपत्तिरूपस्य⁶²¹ अन्वयस्य सद्भावात् अन्यथानुपपत्तिरूपव्यतिरेक⁶²²वत्⁶²³ । नहि ऽदृष्टान्तधर्मिण्येव अन्वयो व्यतिरेकश्च प्रतिपत्तव्य इति नियमो युक्तः; सर्वस्य क्षणिकत्वादिसाधने सत्त्वादेरहेतुत्वप्रसङ्गात् । नहि निरन्वयं क्षणिकत्वं क्वचिदपि प्रसिद्धम्, शब्द-विद्युत्-प्रदीपादावपि विप्रतिपत्तेः⁶²⁴ ।

यदप्युक्तम्–“पक्षधर्मत्वादिरूपत्रयासम्भवे⁶²⁵ हेतोरसिद्धत्वादिदोषानुषङ्गः” इत्यादि; तदप्यसमीक्षिताभिधानम्, अन्यथानुपपत्तिनिश्चयलक्षणत्वादेव⁶²⁶ अस्य⁶²⁷ असिद्धत्वादिदोपपरिहारसिद्धेः⁶²⁸ । स्वयमसिद्धस्य अन्यथानुपपत्तिनियमनिश्चयासम्भवो विरुद्धाऽनैकान्तिकवत् । तथापि⁶²⁹ अविनाभावप्रपञ्चत्वात् पक्षधर्मत्वादेः असिद्धादि द्धत्वादि व्यवच्छेदार्थमभिधाने निश्चितत्वस्यापि रूपान्तरस्य अज्ञातासिद्धताव्यवच्छेदार्थम्,⁶³⁰ अबाधितविषयत्वादेश्च बाधितविषयत्वादिव्यवच्छित्तये अभिधानप्रसङ्गः । तन्न सौगतपरिकल्पितं पक्षधर्मत्वादिरूपत्रयं हेतोर्लक्षणं युक्तम् ।

यौगपरिकल्पितस्य पाञ्चरूप्यस्य प्रतिविधानम्–

नापि यौगोपकल्पितं⁶³¹ पञ्चरूपत्वम्, पक्षधर्मत्वादिरूपत्रयस्य प्रागेव प्रत्याख्यातत्वात्, साध्याऽविनाभावव्यतिरेकेणाऽपरस्य⁶³² अबाधितविषयत्वादेरप्यसम्भवात्, अतस्तदेव⁶³³ प्रधान हेतोर्लक्षणमस्तु किं⁶³⁴ पञ्चरूपकल्पनया ? नहि “अनुष्णोऽग्निर्द्रव्यत्वात् जलवत्” इत्यादावपि⁶³⁵ अविनाभावाभावादन्यद् बाधितविषयत्वं नाम प्रतीयते, बाधितविषयत्व-अविनाभावयोः⁶³⁶ विरोधात् । साध्यसद्भाव एव हेतोः धर्मिणि सद्भावः अविनाभाव, तदभावे⁶³⁷ एव च तत्र⁶³⁸ तत्सम्भवो⁶³⁹ विषयबाधेति ।

किञ्च, अबाधितविषयत्व⁶⁴⁰ निश्चितम्, अनिश्चितं वा हेतोर्लक्षणं स्यात् ? न तावदनिश्चितम्, अतिप्रसङ्गात्, अज्ञायमानस्य ज्ञापकहेत्वनङ्गत्वाच्च । नापि निश्चितम्; तन्निश्चयनिबन्धनाऽसम्भवात्⁶⁴¹ । तन्निबन्धनं⁶⁴² हि अनुपलम्भः, संवादः, अन्यद्वा किञ्चित् ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः, सर्वात्मसम्बन्धिनोऽनुपलम्भस्य⁶⁴³ असिद्धाऽनैकान्तिकत्वात् । द्वितीयविकल्पोप्यनुपपन्नः; प्रागनुमानप्रवृत्तेः संवादस्याऽसिद्धत्वात् । तदुत्तरकालं⁶⁴⁴ तत्सिद्ध्यभ्युपगमे⁶⁴⁵ त्वन्योन्याश्रयः, तथाहि–अनुमानात् प्रवृत्तौ⁶⁴⁶ संवादसिद्धिः; ततश्च अबाधितविषयत्वसिद्धेरनुमानप्रवृत्तिरिति । अथान्यत् किञ्चित्, तत् किं तद्विषयं प्रमाणान्तरम्, अविनाभावावगमो वा ? तत्र प्रमाणान्तरात्⁶⁴⁷ कुतश्चिदबाधितविषयत्वावगमे हेतोरकिञ्चित्करत्वं साध्यस्यापि अत⁶⁴⁸ एवावगमात् । न ह्यसति साध्यसद्भावावगमे तद्वाधाविरहो निश्चेतुं⁶⁴⁹ शक्यः । अथाविनाभावावगमात् तदवगमः;⁶⁵⁰ तन्न; पञ्चरूपयोगिनि हेतावविनाभावपरिसमाप्तिवादिनाम्⁶⁵¹ अबाधितविषयत्वस्याऽनवगमे⁶⁵² अविनाभावाऽवगमस्यैवाऽसम्भवात् । ततोऽबाधितविषयत्वस्याऽसिद्धेः न तद्धेतोर्लक्षणं युक्तम् ।

नाप्यसत्प्रतिपक्षत्वम्, यतः⁶⁵³ प्रतिपक्षः तुल्यबलः, अतुल्यबलो वा सत्त्वेन प्रतिषिध्येत ? तुल्यबलत्वे बाध्यबाधकभावानुपपत्तिः । ययोस्तुल्यबलत्वं न तयोर्बाध्यबाधकभावः यथा राज्ञोः, तुल्यबलत्वञ्च पक्षप्रतिपक्षयोरिति⁶⁵⁴ । अतुल्यबलत्व तु अनयोः किङ्कृतम्–पक्षधर्मत्वादिभावाभावकृतम्, अनुमानबाधाजनितं वा ? न तावत् प्रथमपक्षो युक्तः, पक्षधर्मत्वादेरुभयोरप्यविशेषात् । नहि मूर्खत्वे साध्ये तत्पुत्रत्वादेः पक्षधर्मत्वादिकं न सम्भवति, शास्त्रव्याख्यानलिङ्गस्यैव⁶⁵⁵ वा सम्भवति । द्वितीयपक्षोऽप्यसम्भाव्यः; अनुमानबाधाया अद्याप्यसिद्धेः । नहि द्वयोः पक्षधर्मत्वाद्यविशेषे एकस्य बाध्यत्वम् अपरस्य च बाधकत्वं युक्तम्, अविशेषेणैव तत्प्रसङ्गात्⁶⁵⁶ । अन्योन्याश्रयश्च; तथाहि–अतुल्यबलत्वे अनुमानबाधा, तस्याञ्च अतुल्यबलत्वमिति । ततः सूक्तम्– यथोक्ता“ल्लिङ्गात् लिङ्गिधीः अनुमानमिति ।”

ननु चास्य⁴⁹⁴ निष्फलत्वात् किं तत्स्वरूपनिरूपणप्रयासेन⁶⁵⁷ ? फलवता हि प्रमाणेन भवितव्यम् नान्येन अतिप्रसङ्गात्,⁶⁵⁸ इत्याशङ्कापनोदार्थं ““तत्फलम्”” इत्याद्याह । “तस्य” अनुमानस्य “फलं हानम् आदि”र्यस्य उपादानानादे तस्य “वुद्धयः ।” ननु न किञ्चिद् वास्तव प्रमाणमस्ति नापि तत्फलम् अन्यत्राऽविद्यावासनाविशेषात्, इत्यप्यविचारितरमणीयम्, तदुभयसद्भावस्य वास्तवस्य ““पूर्वपूर्वप्रमाणत्वं फलं स्यादुत्तरोत्तरम्”” [लघी॰ का॰ ७] इत्यत्र प्रपञ्चतः प्ररूपितत्वात्⁶⁵⁹ ।

अविनाभावस्य तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यामेव नियतत्वात् कार्यस्वभावहेतावेव तत्समा वनेति बौद्धस्य पूर्वपक्ष

अत्र सौगतः प्राह–यदुक्तं ““साध्याविनाभाव””⁶⁶⁰ इत्यादि, तत्सूक्तम्,⁶⁶¹ अविनाभावबलेनैव सर्वत्र हेतोः गमकत्वप्रतीते, सत्वविनाभावः तादात्म्यतदुत्पत्तिनियतत्वात्⁶⁶² कार्यस्वभावहेतावेव⁶⁶³ अवतिष्ठते । तदात्म्येन हि स्वभावहेतोः अविनाभावः परिसमाप्यते, तदुत्पत्त्या⁶⁶⁴ तु कार्यहेतोः । न च अन्यल्लिङ्गमस्ति, अनुपलब्धेरपि⁶⁶⁵ स्वभावहेतौ अन्तर्भावात् । घटाद्यभावो⁶⁶⁶ हि घटादिविविक्तभूतलादिस्वभावः, तदनुपलब्धिश्च⁶⁶⁷ तद्विविक्तभूतलादिस्वभावोप⁶⁶⁸लब्धिः⁶⁶⁹ ।

तत्प्रतिपत्तिश्च⁶⁷⁰ ऊहज्ञानात्; इत्यपि⁶⁷¹ श्रद्धामात्रम्, कार्यहेतोरविनाभावस्य प्रत्यक्षा⁶⁷² नुपलम्भपञ्चकेन प्रतिपत्तेः । तथाहि–अग्निधूमव्यतिरिक्तेषु उपलभ्यमानेष्वपि भूतलाद्यर्थेषु प्रथमम् अग्निधूमयोरनुपलम्भः एकः, अनन्तरम् अग्नेरुपलम्भः ततो धूमस्य⁶⁷³ इत्युपलम्भद्वयम्, पश्चादग्नेरनुपलम्भोऽनन्तरं⁶⁷⁴ धूमस्याप्यनुपलम्भः इति द्वावनुपलम्भौ, इति प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्चकेन एकस्यामपि व्यक्तौ कार्यकारणभावावगमो भवति अग्नेः कार्य धूमः । यश्च⁶⁷⁵ यत्कार्यः स तेन नियतः । यदि तेन⁶⁷⁶ नियतो न स्यात् तर्हि निरपेक्षत्वात् नित्यं⁶⁷⁷ सत्त्वमसत्त्वं वा स्यात् । यश्च⁶⁷⁸ नियतः स नियामकवान्, तदभावे स्वातन्त्र्यात् नित्यं सत्त्वासत्त्वयोः पुनः प्रसङ्गः स्यात् । ततश्चायमर्थः सम्पन्नः–यो यस्मादुत्पद्यमानः सकृदप्युपलब्धः स तस्मादेव⁶⁷⁹ नान्यस्मात्, अहेतोस्तदुत्पत्तौ सर्वस्मात् सर्वस्योत्पत्तिः, इति प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्चकेन स्वभावहेतुद्वयेन⁶⁸⁰ च कार्यहेतोः सार्वत्रिकी व्याप्तिः प्रतीयते ।

स्वभावहेतोस्तु⁶⁸¹ विपक्षे बाधकप्रमाणेन, यथा सत्त्वस्य क्षणिकत्वेन । तथाहि– अर्थक्रियाकारित्वलक्षणं सत्त्वम्, अर्थक्रिया च क्रमयौगपद्याभ्यां व्याप्ता, ते⁶⁸² चाऽक्षणिकान्निवर्त्तमाने स्वव्याप्यामर्थक्रियामादाय निवर्त्तेते, सा⁶⁸³ च सत्त्वम् । कस्मात् पुनः अक्षणिकात् क्रमयौगपद्ययोर्व्यावृत्तिरिति⁶⁸⁴ चेत् ? नानारूपत्वात् । कालतः⁶⁸⁵ पौर्वापर्य हि क्रमः तद्विपरीतं यौगपद्यम्, इत्थञ्च ते नानारूपे, अक्षणिकत्वञ्च⁶⁸⁶ एकरूपता, एकरूपतानानारूपते⁶⁸⁷ च एकाश्रिते विरुद्धे, अतः अक्षणिकान्निवर्त्तमानं सत्त्वं क्षणिक एव अवतिष्ठते प्रकारान्तरासम्भवात् । नहि क्षणिकाऽक्षणिकव्यतिरिक्तस्तृतीयः प्रकारोऽस्ति यतस्तत्र⁶⁸⁸ अस्य⁶⁸⁹ वृत्तिराशङ्क्येत ।

अनुपलब्धिः पुनः सर्वा स्वभावानुपलब्धौ अन्तर्भवति । स्वभावानुपलब्धिश्च स्वभावहेतुः, तस्य च तादात्म्यमेव प्रतिबन्धः । अतोऽस्या न पृथक् प्रतिबन्धचिन्ता इति ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सर तादात्म्यतदुत्पत्त्यमावेऽपि अविनाभावसम्भावनात कृत्ति कोदयादिहतूना गम कत्वप्रदर्शनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“अविनाभावस्तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यां⁶⁹⁰ नियतः” इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्, नहि⁶⁹¹ तादात्म्यम् अविनाभावनियमनिमित्तम्; तस्मिन् सति भेदाभावेन सम्बन्धाभावे अविनाभावानुपपत्तेः, भेदाधिष्ठानत्वात् सम्बन्धस्य । न चानशार्थवादिन⁶⁹² तादात्म्यभेदौ मनागपि उपपद्य द्ये ते । तादात्म्यं हि तत्स्वभावता, तेन साध्येन साधनस्यैक्यम्, न चैक्ये भेदः सम्भवति, भेदे वा नैक्यम्, अतः कथं तदात्मतया शिंशपा वृक्षं गमयेत् ? तादात्म्येन⁶⁹³ च गमकत्वे हेतुग्रहणवेलायामेव तदव्यतिरेकितया⁶⁹⁴ साध्यस्य प्रतिपन्नत्वात् नानुमानस्य साफल्यम् । न ह्यगृहीतं लिङ्गं लिङ्गिविषयां धियमाधत्ते । गृहीतौ⁶⁹⁵ च यदि लिङ्गप्रतीतौ न लिङ्गी प्रतिभासेत् तदा कथं तयोस्तादात्म्यम्⁶⁹⁶ ? प्रतिभासे⁶⁹⁷ तु सिद्धमनुमानस्य वफल्यम्, प्रतिज्ञार्थैकदेशता⁶⁹⁸ च हेतो । विपरीतसमारोपव्यवच्छेदार्थत्वात्तस्य⁶⁹⁹⁷⁰⁰ साफल्यञ्चेत्, ननु तत्स्व⁷⁰¹ रूपे प्रतिपन्ने, अप्रतिपन्ने वा विपरीतसमारोपः स्यात् ? तत्र प्रतिपन्ने कोऽवसरो विपरीतसमारोपस्य⁷⁰² ? न हि शिरःपाण्यादिविशेषोपलम्भे स्थाणुसमारोपः समाविशति । तत्स्वरूपेऽप्रतिपन्ने तु का कथ विपरीतसमारोपस्य ?

किञ्च, वृक्षत्वग्रहणे⁷⁰³ सति सामान्यग्रहणाद् विशेषाग्रहणात् स्यात् कदाचिदशिशपात्वसमारोपः, नतु शिंशपात्वग्रहणे सति अवृक्षत्वसमारोपः । शिशपात्वं हि यस्य प्रत्यक्षं⁷⁰⁴ वृक्षत्वं न तस्याऽप्रत्यक्षम् ।

किञ्च, साध्यसाधनयोरव्यतिरेके⁷⁰⁵ यथा शिशपात्वेन वृक्षत्वमनुमीयते, तथा वृक्षत्वेनापि किन्न शिंशपात्वं तादात्म्याऽविशेषात् ? अथ शिशपात्वमेव वृक्षत्वे⁷⁰⁶ प्रतिबद्धं न वृक्षत्वं शिंशपात्वे,⁷⁰⁷ न तर्हि तादात्म्याद् गमकत्वम्, अपितु अविनाभावादेव । तन्न तादात्म्ये अविनाभावस्य नियतत्वम् ।

नापि तदुत्पत्तौ; वह्न्युत्पन्नेष्वपि⁷⁰⁸ धूमधर्मेषु श्यामत्वादिषु अविनाभावस्याऽनुपलब्धेः । न च सामान्ययोः कार्यकारणभावः किन्तु विशेषयोः, ययोश्चाऽनयोर्महानसादौ⁷⁰⁹ कार्यकारणभावोऽवगतः न तयोर्गम्यगमकभावः, ययोस्तु पर्वतस्थयोः गम्यगमकभावः न तयोः कार्यकारणभावोऽवगतः । न चानवगते तस्मिन्⁷¹⁰ तयोरविनाभावो⁷¹¹ ग्रहीतुं शक्यः । न च अगृहीतोऽसौ⁷¹² अनुमानाङ्गम् । तदानीं⁷¹³ ग्रहणे तु हेतुप्रतिपत्तिसमय एव साध्यप्रतिपत्तेर्जातत्वात्⁷¹⁴ किमनुमानेन ?

तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्याम्⁷¹⁵ अविनाभावप्रतिनियमे च कथं कृत्तिकोदय-शकटोदययोः चन्द्रोदय-समुद्रवृद्ध्योश्च⁷¹⁶ गम्यगमकभावस्तत्र⁷¹⁷ तादात्म्यतदुत्पत्त्योरभावात् ।

यदप्युक्तम्–“अविनाभावस्य⁷¹⁸ प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्चकेन प्रतिपत्तेः” इत्यादि, तदप्यसाम्प्रतम्, प्रत्यक्षस्य अविकल्पकतया अनुपलम्भस्यापि अर्थान्तरोपलम्भस्वभावस्य तथाभूततया⁷¹⁹ शतशोऽपि प्रवृत्तस्य व्याप्तिग्रहणे सामर्थ्यासम्भवात् । नहि निर्विकल्पकम् “इदमस्मिन् सत्येव भवति अतोऽन्यथा⁷²⁰ न भवत्येव” “इत्येतावतो व्यापारान् कर्त्तु समर्थं सन्निहितविषयबलोत्पत्तेरविचारकत्वाच्च” इत्युक्तमनन्तरमेव⁷²¹ । नापि तत्प्रभवो⁷²² विकल्पः, तस्य भवता⁷²³ प्रामाण्यानभ्युपगमात् ।

व्यावृत्त्योर्लिङ्गलिङ्गित्व⁷²⁴ प्रतिबन्धस्तु वस्तुनोः ।
विकल्पैर्ग्रहण तस्य⁷²⁵ को ब्रूयात् सौगतात् परः ॥ [न्यायम॰ पृ॰ ११७]

यदपि–“स्वभावहेतोर्विपक्षे बाधकप्रमाणेन व्याप्तिः प्रतीयते” इत्याद्युक्तम्,⁷²⁶ तदप्यु क्तिमात्रम्; यतो विपक्षे वाधकं प्रमाणं क्रमयौगपद्यानुपलम्भलक्षणमनुमा⁷²⁷नम्⁷²⁸ । अनुमानञ्च सिद्धव्याप्तिकमेव स्वसाध्यसिद्धये प्रभवति नान्यथाऽतिप्रसङ्गात् । व्याप्तिश्च तत्राप्यनुमानान्तरेण⁷²⁹ प्रतीयते, प्रथमानुमानेन वा ? अनुमानान्तरेण चेत्; अनवस्था । प्रथमानुमानेन चेद्; अन्योन्याश्रयः । अतोऽनुमानमिच्छता भवता व्याप्तिग्राही तर्कः प्रमाणान्तरं प्रतिपत्तव्यः, प्रत्यक्षानुमानाभ्यां तद्ग्रहणानुपपत्तेः⁷³⁰ इति ।

विवृतिव्याख्यानम्–

एतदेवाह–““नहि”” इत्यादि । तत् साध्यम् आत्मा यस्य तस्य भावः “तादात्म्यम्,” तस्मात् साध्याद् आत्मलाभः “तदुत्पत्तिः,” पुनरनयोः इतरेतरयोगलक्षणो द्वन्द्वः । ननु स्वन्तत्वा⁷³¹त्⁷³² तदुत्पत्तिशब्दस्य पूर्वनिपातः प्राप्नोति; तन्न; अस्य लक्षणस्य⁷³³ लक्षणहेत्वोः क्रियायाः [जैनेन्द्रव्या॰ २ । २ । १०४] इत्यनेन अनैकान्तिकत्वात्⁷³⁴ । ते “तादात्म्यतदुत्पत्ती नहि” नैव “ज्ञातुं शक्येते ।” कथमित्याह–““विना””⁷³⁵ इत्यादि । साध्याभावप्रकारेण “अन्यथा” या “अनुपपत्तिः” अघटना साधनस्य तस्याः सम्बन्धी ग्राहकत्वेन “तर्कः” तेन विना । तदेवं वृक्षत्वशिंशपात्वादौ तादात्म्यादेः सद्भावेऽपि अविनाभाववलेनैव शिंशपात्वादेरेव वृक्षादिकं प्रति गमकत्वम् न वृक्षत्वादेः⁷³⁶ शिशपादिकं प्रति इति प्रतिपाद्य, इदानीं तदभावेऽपि⁷³⁷ तद्वलेनैव⁷³⁸ गमकत्वं प्रतिपादयन्नाह–““ताभ्याम्”” इत्यादि । “ताभ्यां” तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यां “विनैव एकलक्षणस्य” अविनाभावस्य “सिद्धिः” निष्पत्तिः निर्णीतिर्वा । एतदेव समर्थयमानः प्राह–““नहि”” इत्यादि । हिर्यस्मात्⁷³⁹ “न वृक्षादिः” आदिशब्देन रसादिपरिग्रहः । “छायादेः” अत्रापि आदिशब्देन रूपादिस्वीकारः, “स्वभावः” वृक्षादिछायाद्योः⁷⁴⁰ देशादिविभेदात्,⁷⁴¹ “कार्यं वा” सहभावात् इत्यभिप्रायः ।

ननु⁷⁴² च आस्वाद्यमानात् रसात् वृक्षाच्च सामग्री⁷⁴³ अनुमीयते ततो रूपस्य छायायाश्चा नुमानम् अनुमितानुमानात्,⁷⁴⁴ इत्यप्यसत्; तथा व्यवहागभावात् । नहि आस्वाद्यमानाद् रसाद् व्यवहारी सामग्रीमनुमिनोति;⁷⁴⁵ वर्त्तमानरूपादेरप्रतीतिप्रसङ्गात् । तथा च “इदमाम्रफलम् एवंविधरूपम् एवंविधरसत्वात्” इत्यनुमानम्,⁷⁴⁶ पावकरूपदर्शनात् तत्समकालोष्णस्पर्शानुमानम्, तदर्थिनः⁷⁴⁷ तत्र⁷⁴⁸ प्रवृत्तिश्च⁷⁴⁹ न प्राप्नोति । व्यवहारानुसारेण च भवता⁷²³ प्रमाणचिन्ता प्रतन्यते प्रामाण्य व्यवहारेण [प्रमाणवा॰ २ । ५] इत्यभिधानात् । सामग्रीतो⁷⁵⁰ रूपानुमाने च कारणात्⁷⁵¹ कार्यानुमानप्रमङ्गात् लिङ्गसङ्ख्याव्याधातः⁷⁵² स्यात् । ततः सिद्धम्– अकार्यादस्वभावाच्च वृक्षादेः छायाद्यनुमानम् । तर्हि व्यभिचारोऽत्र भविष्यति इत्यत्राह– ““नच”” इत्यादि । “नच” नैव वृक्षादेः छायाद्यनुमाने विसंवादो व्यभिचागेऽस्ति तत्प्राप्तिप्रतीतेः । अत्रैवार्थे⁷⁵³ दृष्टान्तान्तरमाह–

चन्द्रादेर्जलचन्द्रादिप्रतिपत्तिस्तथाऽनुमा⁷⁵⁴ ॥ १३ ॥

विवृतिः–न हि जलचन्द्रादेः⁷⁵⁵ चन्द्रादिः स्वभावः कार्य वा ।

कारिकाविवृत्यो व्याख्यानम्–

चन्द्र आदिर्यस्य आदित्यादे स तथोक्तः, तस्मात्, “जलचन्द्र आदि”र्यस्य जलादित्यादेः सोऽपि तथोक्तः तस्य “प्रतिपत्तिः तथा” अन्यथाऽ नुपपत्तिप्रकारेण⁷⁵⁶ “अनुमा” अनुमानम् । जलचन्द्रादिना प्रतिपत्तिः चन्द्रादेरिति वा व्याख्यातव्यम् । एतदेव व्याचष्टे ““नहि”” इत्यादिना । ““नहि”” नैव जलचन्द्रादेः “चन्द्रादिः स्वभावः कार्यं वा,” अथ च अतः⁷⁵⁷ तत्र⁷⁵⁸ अव्यभिचारिणी प्रतिपत्तिः प्रतीयते इति ।

जलादौ न आदित्यादेः प्रतिबिम्बं किन्तु स्वदेशस्थ एव आदित्यादि तत्र प्रतिभासते इति प्रतिबिम्बाभाववादिन कुमारिलभट्टस्य पूर्वपक्ष–

ननु जलादौ⁷⁵⁹ न प्रतिबिम्बं नाम वस्त्वन्तरं सम्भवति, तत्सम्भवे बिम्बसन्निधानात् प्रागपि तत्र⁷⁶⁰ तदुपलम्भप्रसङ्गात्⁷⁶¹ । अथ बिम्बसन्निधान एव तदुत्पद्यते⁷⁶² अतो न प्रागपि तत्प्रसङ्गः, ननु तत्सन्निधाने⁷⁶³ गुणरूपम्, द्रव्यरूपं वा तदुत्पद्येत ? न तावद् गुणरूपम्; द्रव्यत्वेन प्रतिभासमानत्वात् । अथ द्रव्यरूपम्; तत्किं निरवयवद्रव्यरूपम्, सावयवद्रव्यरूपं वा ? तत्राद्यः पक्षोऽनुपपन्नः; तत्र⁷⁶⁴ अवयवप्रतिभासनात्⁷⁶⁵ । नापि⁷⁶⁶ सावयवम्; जलादिस्पर्शात् पृथक् तत्स्पर्शोपलम्भासम्भवात्⁷⁶⁷ ।

स्पर्शवन्तश्च परमाणवः स्पर्शवद्द्रव्यस्यारम्भका⁷⁶⁸ भवन्ति, तत्र चास्य⁷⁶⁹ किं जलादिपरमाणव एव आरम्भकाः,⁷⁷⁰ अन्ये वा ? न तावदन्ये, स्पर्शवदवयविदेशे तेषां⁷⁷¹ तदारम्भकत्वासम्भवात् । अथ जलादिपरमाणव एव तदारम्भकाः; तन्न, जलमयत्वेन अस्याऽप्रतिभासनात् । जलरूपवैलक्षण्यप्रतीतेश्च, शुक्लं हि रूपं जलस्य, न च मुखादिप्रतिबिम्बे तदस्ति⁷⁷² । न च बिम्बरूपमेव तदारम्भकमित्यभिधातव्यम्; निमित्तकारणगतस्य पृथग्देशावस्थितस्य⁷⁷³ रूपस्य कार्यद्रव्यरूपा⁷⁷⁴नारम्भकत्वात्⁷⁷⁵ । द्वयोश्च⁷⁷⁶ सावयवयोः समानाकाशदेशत्वानुपपत्तिः । आश्रयद्रव्यस्य च⁷⁷⁷ आदर्शादेः परिमाणगौरवयोरुत्कर्षः स्यात्, नचैतदस्ति । अतो न प्रतिबिम्बं किञ्चिद् वस्त्वन्तरं युक्तम् । ननु यदि तन्नास्ति⁷⁶² कथं जलादौ सूर्यादिप्रतिबिम्बप्रतिभासः ? इत्यप्ययुक्तम्; तत्र⁷⁷⁸ तत्प्रतिभासाऽसम्भवात्,⁷⁷⁹ स्वदेशस्थस्यैव आदित्यादे⁷⁸⁰ तत्र⁷⁸¹ प्रतिभासनात् ।

अत्रैके⁷⁸² प्रतिबिम्बोदयवादिनः⁷⁸³ पर्यनुयुञ्जते–यदि स्वप्रदेशस्थ एव सविता उपलभ्यते न प्रतिबिम्बानि, कस्मात्तर्हि नोपरि एव दृश्यते ? नहि अन्यत्रस्थः⁷⁸⁴ अन्यत्र⁷⁷⁸ द्रष्टुं पार्यते सर्वदा तथादर्शनप्रसङ्गात्⁷⁸⁵ । न च प्रतिविम्बमन्तरेण कूपादिषु अधस्तात्तद्वीक्षणम्⁷⁸⁶ । प्राङ्मुखश्च⁷⁸⁷ दर्पणं पश्यन् प्रत्यङ्मुखश्च कथं स्यात् ? यदि च बहिर्निष्क्रान्तमिन्द्रियं तत्रैव⁷⁸⁸ बोधयेदर्थं तत एतदेवं⁷⁸⁹ भवेत्, शरीरे तु तद्वोधकमिति⁷⁹⁰ । उक्तञ्च–

अन्ये⁷⁹¹ तु चोदयन्त्यत्र⁷⁹² प्रतिबिम्बोदयैपिणः । स एव चेत् प्रतीयेत कस्मान्नोपरि दृश्यते ? ॥
कूपादिपु कुतोऽधस्तात् प्रतिबिम्बाद्विनेक्षणम्⁷⁹³ । प्राङ्मुखोदर्पणं पश्यन् स्याच्च⁷⁹⁴ प्रत्यङ्मुखः कथम् ? ॥
तत्रैव वोधयेदर्थ वहिर्यात यदीन्द्रियम्⁷⁹⁵ । तत एतद्भवेदेव शरीरे तत्तु बोधकम् ॥

[मी॰ श्लो॰ शब्दनि॰ श्लो॰ १८३-१८६ ।] इति⁷⁹⁶ ।

अत्रोच्यते–जले⁷⁹⁷ सूर्यादिदर्शिनां द्वेधा चक्षुः सर्वदा प्रवर्त्तते, एकमूर्ध्वम्, अपरञ्च अधस्तात् । तत्र नोर्ध्वाशप्रकाशितं सूर्यम् आत्मा प्रतिपद्यते अधिष्ठानाऽनृजुत्वात्, अवाग्वृत्या तु तं बुध्यते पारम्पर्यार्पितं सन्तम्⁷⁹⁸ अधिष्ठानर्जुत्वात्, अवागिव च मन्यते । ऊर्ध्ववृत्तितदेकत्वात्,⁷⁹⁹ तेन कारणेन अधस्तादेव आदित्यः सान्तरालः प्रतीयते । एवं दर्पणादौ नायनो रश्मिः प्रतिहतो व्यावृत्त्य स्वकीयमेव मुखं प्राङ्मुखरश्मेः समर्पयति, ततश्च प्राग्नतया नायनरश्मिवृत्त्या मुख बुद्ध्यमानः प्रतिपत्ता प्रत्यक् तद्वृत्तिसमर्पितं “प्रत्यग्” इत्यवगच्छति⁸⁰⁰ । तदुक्तम्–⁸⁰¹

अप्सूर्यदर्शिना⁸⁰² नित्यं द्वेधा⁸⁰³ चक्षुः प्रवर्त्तते । एकमूर्ध्वमधस्ताच्च तत्रोर्ध्वाशप्रकाशितम्⁸⁰⁴ ॥
अधिष्ठानानृजुत्वाच्च⁸⁰⁵ नात्मा सूर्य प्रपद्यते । पारम्पर्यार्पितं सन्तमवाग्वृत्त्या⁸⁰⁶ नु बुध्यते ॥
ऊर्ध्ववृत्तितदेकत्वात्⁸⁰⁷ अवागिव च मन्यते । अधस्तादेव तेनार्कः सान्तरालः प्रतीयते ॥
एवं प्राग्नत⁸⁰⁸या⁸⁰⁹ वृत्त्या प्रत्यग्वृत्तिसमर्पितम् । बुध्यमानो मुखं भ्रान्तः⁸¹⁰ प्रत्यगित्यवगच्छति ॥

[मी॰ श्लो शब्दनि॰ श्लो॰ १८६-१९० ।] इति⁸¹¹ ।

किञ्च, यदि प्रतिबिम्बमर्थान्तरं बिम्बादुत्पन्नं तदा⁸¹² कथं बिम्बे चलति नियमेन तदपि⁸¹³ चलेत्, तिष्ठति च तिष्ठेत् ? नहि दण्डे चलति तिष्ठति च ततोऽर्थान्तरभूतो⁸¹⁴ घटः नियमेन चलति तिष्ठति चेति प्रतीतम् । प्रतीयते च विम्बस्य चलाचलत्वे नियमेन प्रतिबिम्बस्य चलाचलत्वम्, अतो न तत्⁷⁶² ततोऽर्थान्तरम्⁸¹⁵ । §³⁰⁷ यदि च तत्ततोऽर्थान्तरं⁷⁶² § स्यात् तदा दर्पणादौ बिम्बापाये कुतो नोपलभ्यते ? विनष्टत्वाच्चेत्; न; निमित्तकारणापाये कार्यस्य अपायाऽप्रतीते । न खलु दण्डादेर्निमित्तकारणस्यापाये घटादेः कार्यस्य विनाशः स्वप्नेऽपि प्रतीयते । अस्तु वा तदपाये⁸¹⁶ तद्विनाशः;⁸¹⁷ तथापि प्रतिबिम्बविनाशे पृथक् तदवयवोपलम्भप्रसङ्गः⁸¹⁸ धटविनाशे कपालोपलम्भवत्, न⁸¹⁹ चैवमस्ति । ततो न वास्तवं जलादौ प्रतिबिम्बमभ्युपमन्तव्यम्, किन्तु तेन⁸²⁰ प्रतिहता रश्मयो व्यावृत्य मुखादिबिम्बमेव जलादौ दर्शयन्तीत्यभ्युपगन्तव्यमिति ।

तन्निरसनपुरस्सर प्रतिबिम्बस्य परमार्थत पुद्गलात्मकत्वप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“जलादौ⁸²¹ न प्रतिबिम्बं नाम वस्त्वन्तरं मम्भवति” इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्, यतोऽस्य⁸²² असम्भवः ग्राहकप्रमाणासम्भवात्, उत्पादककारणाभावाद्वा स्यात ? तत्राद्यः⁸²³ पक्षोऽनुपपन्नः, निखिलप्रमाणज्येष्ठस्य⁸²⁴ प्रत्यक्षप्रमाणस्यैव तत्र⁸²⁵ तत्मद्भावावेदकस्य⁸²⁶ सम्भवात् । “निर्मले हि जलादौ चन्द्रादिप्रतिबिम्ब पश्यामि” इति⁸²⁷ प्रतीति प्रतिप्राणि प्रसिद्धा । नहि इयं⁸²⁸ “चन्द्र पश्यामि” इन्येबं रूपोपजायते, नापि जलम । किं तर्हि ? चन्द्रादेः प्रतिबिम्बमिति⁸²⁹ । न चेयं प्रतीतिर्भ्रान्ता; मर्वत्र सर्वदा मर्वेषाम् एकादृशेनैव रूपेण उपजायमानत्वात् । यत् सर्वत्र सर्वदा सर्वेपामेकादृशेनैव रूपेण उपजायते न⁸³⁰ तद् भ्रान्तम् यथा घटादिसंवेदनम्, तथाभूता चेयं प्रतिबिम्बप्रतीति, तस्मान्न भ्रान्ना इति । भ्रान्तमवेदनस्य तथावि⁸³¹धम्बरूपेणोत्पत्त्यनुपपत्तेः⁸³² । नहि भ्रान्तं शुक्तिकादौ रजतादिसंवेदनं सर्वत्र सर्वदा सर्वेपाम् एर्कादृशेनैव⁸³³ रूपेण उपजायते, दुष्टेन्द्रिययोगिनामेव पुंसां तदुत्पत्तिप्रतीते, अदुष्टेन्द्रिययोगिनां तेपां⁸³⁴ तदनुपपत्तेः ।

किञ्च, यत्र⁸³⁵ ज्ञाने समुत्पन्ने वावकप्रत्ययः कारणदोपज्ञानं वा प्रादुर्भवति तद् भ्रान्तं भवति, यथा शुक्तिकायां रजतादिज्ञानम् । न च आदर्शादौ प्रतिबिम्बप्रतीतौ “नैतदेवम्” इत्येवरूपो बाधकप्रत्ययः कदाचिदप्याविर्भवति । न च बाधकाभावेऽप्यस्य⁸³⁶ भ्रान्तत्वं वाच्यम्, अतिप्रसङ्गात् । कारणदोपाऽप्रतीतेश्च न तत्प्रतीतिर्भ्रान्ता । प्रतिबिम्बप्रतीते खलु कारणम् आत्ममनश्चक्षुरादिलक्षणम्, न च तत्र⁸³⁷ दोषाः प्रतीयन्ते । नहि⁸³⁸ क्षुदादिरात्मनो दोषः निद्रादिर्मनसः काचकामलादिश्चक्षुपः तत्प्रतीत्युत्पत्तौ⁸³⁹ प्रतीयते; सन्तृप्तस्य निद्राद्यनुपहतचेतसो⁸⁴⁰ निर्मलनेत्रस्यापि प्रतिपत्तु प्रतिबिम्बप्रतिपत्तेः⁸⁴¹ प्रतीयमानत्वात् । तदेव सिद्धमभ्रान्तमिदं प्रत्यक्षं बिम्बात् प्रतिबिम्बस्य अर्थान्तरत्वप्रसाधकम् ।

तथा अनुमानमप्यस्य⁷⁶⁹ आश्रय-बिम्बाभ्यामर्थान्तरत्वप्रसाधकमस्त्येव⁸⁴² । तथाहि– यद्⁸⁴³ यतो विलक्षणप्रतीतिग्राह्यं तत् ततो भिन्नम् यथा मुद्रातः प्रतिमुद्रा, जल-चन्द्रादिबिम्बाभ्यां विलक्षणप्रतीतिग्राह्यञ्च चन्द्रादिप्रतिबिम्बमिति । न चैतदसिद्धम्, बिम्बाकारानुकारितया हि बिम्बं प्रति आभिमुख्येन यद् वर्त्तते तत् प्रतिबिम्बम्, यथा मुद्राकारानुकारिणी प्रतिमुद्रा । तत्प्रतीतौ⁸⁴⁴ च कथं ततो⁸⁴⁵ विलक्षणप्रतीतिग्राह्यत्वमस्य⁷⁶⁹ असिद्धम् । न चैतद्⁸⁴⁶ बिम्बस्यैव ग्रहणमित्यभिधातव्यम्; जलादौ दृक्पातानन्तरमेव चन्द्रादिबिम्बमपश्यतः⁸⁴⁷ तत्प्रतीति⁸²⁶दर्शनात्⁸⁴⁸ । न चात्र विलक्षणा प्रतीतिः प्रतीयमानापि अस्य⁷⁶⁹ ततो⁸⁴⁹ भेदं न प्रसाधयतीति वाच्यम्; सर्वत्र भेदवार्त्तोच्छेदप्रसङ्गात्, सर्वत्र अस्याः⁸⁵⁰ प्रतीतिभेदनिबन्धनत्वात्⁸⁵¹ । अतः बिम्बात् प्रतिबिम्बमन्यदभ्युपगन्तव्यम् । कथमन्यथा यद्वस्तु कदाचिदपि न प्रतीतं तस्मि⁸⁵²न्नपरिदृश्यमाने⁸⁵³ व्यवहितेऽपि⁸⁵⁴ तद्बिम्बावरकाभावे⁸⁵⁵ तत्प्रतिबिम्बप्रतीतिः स्यात् ? तद्विम्बे दर्शनस्य स्मरणस्य प्रत्यभिज्ञानस्य वा सर्वथाऽसम्भवात्⁸⁵⁶ । तन्न ग्राहकप्रमाणासम्भवात् प्रतिबिम्बासम्भवः ।

नाप्युत्पादककारणाभावात्; तदुत्पादककारणस्य उपादानरूपस्य निमित्तभूतस्य चात्र सम्भवात् । प्रतिबिम्बोत्पत्तौ⁸⁵⁷ हि जलादिकमुपादानकारणम् चन्द्रादिकं तु निमित्त कारणम्, गगनतलावलम्बिनं चन्द्रं निमित्तीकृत्य जलादेस्तथापरिणामात्⁸⁵⁸ ।

यदप्युक्तम्–“तत्सन्निधाने⁸⁵⁹ गुणरूपम् द्रव्यरूपं वा तदुत्पद्येत” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; द्रव्यरूपस्यैवास्य⁷⁶⁹ तत्सन्निधाने⁸⁶⁰ तत्रोत्पादाभ्युपगमात्⁷⁷⁸ ।

यदपि–“निरवयवद्रव्यरूपं सावयवद्रव्यरूपं वा तत् स्यात्” इत्याद्युक्तम्,⁸⁶¹ तदप्युक्तिमात्रम्; अस्मदादीन्द्रियग्राह्यद्रव्यस्य निरवयवत्वाऽसिद्धेः⁸⁶² ।

यत्पुनरुक्तम्–“नापि⁸⁶³ सावयवं जलादिस्पर्शात् पृथक् तत्स्पर्शोपलम्भाऽसभवात्” इति, तदप्यसाम्प्रतम्; यतो जलादिस्पर्शात् पृथक् तत्स्पर्शोपलम्भस्तदा स्यात् यदा जलादेः तत्प्रतिबिम्बमर्थान्तरभूतं द्रव्यं स्यात्, यदा तु जलादिकमेव तथा⁸⁶⁴ परिणमते तदास्य ततोऽर्थान्तरत्वासम्भवात्⁸⁶⁵ कथं पृथक् तत्स्पर्शोपलम्भस्याशङ्काऽपि⁸²⁶ स्यात् ?

एतेन “जलादिपरमाणव एवास्य आरम्भका अन्ये वा” इत्यादि⁸⁶⁶ प्रत्युक्तम्; जलपरमाणूनामेव उक्तप्रकारेण⁸⁶⁷ तदारम्भकत्वप्रतिज्ञानात् । प्रतिबिम्बे जलरूपाद् विलक्षणरूपप्रतीतेः⁸⁶⁸ कथ ते⁸⁶⁹ तदारम्भकाः ? इत्यप्यनुपपन्नम्;⁸⁷⁰ पुद्गलानां विचित्ररूपादिपरिणामसामग्रीसन्निधाने विचित्ररूपादिपरिणत्युपपत्तेः । दृश्यते हि मुखादिबिम्बेऽपि तत्सन्निधाने⁸⁷¹ विचित्रा⁸⁷² रूपपरिणतिः, कोपाद् रक्ततया लज्जातः कृष्णतया हर्पात् सुकान्तिमत्तया मुखादेः परिणामप्रतीतेः । अतो मुखचन्द्रादिबिम्बसन्निधाने जलादेर्विचित्रो रूपादिपरिणामो न विरोधमध्यास्ते ।

एतेन इदमपि⁸⁷³ प्रतिव्यूढम्–“द्वयोः सावयवयोः समानाकाशदेशत्वानुपपत्तिः, आश्रयद्रव्यस्य चादर्शादेः परिमाणगौरवयोरुत्कर्षः स्यात्” इति, द्वयोः सावयवद्रव्ययोः अत्राऽसम्भवात्,⁸⁷⁴ एकस्यैव जलादिद्रव्यस्य स्वसामग्रीविशेषवशात् तथाप⁸⁵⁸रिणामात्⁸⁷⁵ । नच समानाकाशदेशत्वं⁸⁷⁶ सावयवयोः विरुद्धम्; जलभस्मनोः वातातपयोर्वा सावयवयोरपि तत्प्रतीतेः । परिमा⁸⁷⁷णगौरवोत्कर्षनियमोपि⁸⁷⁸ सावयवयोर्नास्ति; जलकनकादिसंयुक्ताऽनलादौ⁸⁷⁹ तदप्र⁸⁸⁰तीतेः⁸⁸¹ ।

यच्चान्यदुक्तम्–“अप्सूर्यदर्शिनां⁸⁸² नित्यं द्वेधा चक्षुः प्रवर्त्तते” इत्यादि; तदप्यविचारितरमणीयम्; रश्मिरूपस्य⁸⁸³ चक्षुषः कुतश्चिदपि प्रमाणादप्रसिद्धेः । ततस्तदप्रसिद्धिः⁸⁸⁴ चक्षुषोऽप्राप्यकारित्वसिद्धौ प्रपञ्चतः प्ररूपिता⁸⁸⁵ ।

ननु प्रतिबिम्बोदयवादिनां मते बिम्बानुकारिणा प्रतिबिम्बेन भवितव्यम् तत्कथं सव्यदक्षिणविपर्ययेण प्रतिबिम्बस्य प्रतीतिः; इत्यप्यचोद्यम्; स्वसामग्रीतः तस्य सव्यदक्षिणस्वभावतयैव उत्पत्तेः । बिम्बाभिमुखेन हि प्रतिबिम्बेन भवितव्यम्, आभिमुख्यञ्च सव्यदक्षिणविपर्यासव्यतिरेकेण अस्य नोपपद्यते इति तथैव⁸⁸⁶ अस्योत्पत्तिरुपपन्ना, अन्यथा “प्रतिबिम्बम्”⁸⁸⁷ इति व्यपदेशोऽस्य अनुपपन्नः स्यात् ।

किञ्च, यन्मते⁸⁸⁸ प्रतिबिम्बमर्थान्तरं तस्य⁸⁸⁹ सव्यदक्षिणविपर्यासो⁸⁹⁰ गुण एव, यत एव बिम्बधर्मविपरीतधर्मयोगोऽत एव अस्य⁷⁶⁹ अतोऽन्यत्वम्⁸¹⁵ । यदि च⁸⁹¹ प्रतिबिम्बमन्यन्न स्यात्, आदर्शादिना प्रतिहतैर्नायनरश्मिभिर्व्यावृत्य देशविपर्यासेन मुखादेरेव आदर्शादौ⁸⁹² प्रकाशनात्, तदा कुड्यादिनाऽपि प्रतिहतास्ते व्यावृत्य किमिति कुड्यादौ मुखन्न प्रकाशयन्ति विशेपाभावात् ? नचात्र⁸⁹³ स्वच्छता उपयोगिनी, रश्मिप्रतीधातमात्रस्यैव तत्रोपयोगात्, तच्च⁸⁹⁴ उभयत्राप्यविशिष्ट⁸⁹⁵म्,⁸⁹⁶ प्रत्युत कुड्यादिना⁸⁹⁷ घनद्रव्येण अतिशयवान् प्रतीघातो विधीयते, अतः तत्र अतिशयवता तत्प्रतिभासेन⁸⁹⁸ भाव्यम् । कारणातिशयाद्धि कार्यातिशयो दृष्टः, यथा पित्तातिशयात् शङ्खादिषु पीतत्वावभासातिशयः । अस्मन्मते⁸⁹⁹ तु निर्मले स्वच्छ एव आदर्शादौ बिम्बसन्निधाने प्रतिबिम्बमुत्पद्यते न पुनः कुड्यादौ तद्विपरीते,⁹⁰⁰ अतस्तत्र⁹⁰¹ तत्प्रतिभासाभावः⁸⁶⁰ ।

किञ्च, आदर्शादिना प्रतिहता रश्मयः व्यावृत्य यदि बिम्बमेव प्रकाशयन्ति, तदा⁹⁰² महतो हस्त्यादे⁹⁰³ स्वपरिमाणानतिक्रमेणैव प्रतीतिप्रसङ्गात् लघुत्वप्रतीतिर्न स्यात् । नचैवम् । अतः प्रतिबिम्बमेव तत्र⁹⁰⁴ तथाभूतमुत्पन्न⁹⁰⁵ प्रतिभासते इत्यभ्युपगन्तव्यम् । स्वपरिमाणानुसारितया हि दर्पणादिना प्रतिबिम्बमारभ्यते, अतो महतो लघुत्वप्रतिपत्तिरविरुद्धा⁹⁰⁶ । यदि⁹⁰⁷ च कृपाणादौ काचादौ⁹⁰⁸ चाश्रये प्रतिहतास्ते⁹⁰⁹ व्यावृत्त्य बिम्बमेव प्रकाशयन्ति; तदा आयत-श्याममुखप्रतीतिर्न स्यात् । अस्मन्मते तु आश्रयस्य⁹¹⁰ आयतत्वात् श्यामत्वाच्च तदारब्धस्य प्रतिबिम्बस्यापि आयतत्व श्यामत्वञ्चोपपन्नम् । जलादेस्तु अतिस्वच्छत्वात् बिम्बाकारानुकारेणैव तत्र प्रतिबिम्बोत्पत्तिः ।

यदप्युक्तम्–“यदि⁹¹¹ प्रतिबिम्बमर्थान्तरमुत्पन्नम्” इत्यादि; तदप्यचर्चिताभिधानम्; अर्थान्तरस्यास्योत्पत्तावपि⁹¹² नियमेन निमित्तकारणक्रियानुकारितया⁹¹³ तत्क्रियायां⁹¹⁴ नियमेन क्रियावत्त्वोपपत्तेः प्रदीपप्रकाशवत्, छत्रछायावद्वा । यथैव हि प्रदीपे छत्रे च चलति प्रकाशश्छाया च नियमेन चलति स्थिरे तु स्थिरा भवति, एवं बिम्बे चलति नियमेन प्रतिबिम्बं चलति तिष्ठति तु तिष्ठति । न खलु घटे नियमेन निमित्तकारण⁹¹⁵क्रियानुविधानं⁹¹⁶ न दृष्टम् इत्येतावता सर्वत्र⁹¹⁷ तन्निषेद्ध्रुमुचितम्,⁹¹⁸ प्रदीपप्रकशादावपि तन्निषेधप्रसङ्गात्⁹¹⁹ । घटे च तद्वद्⁹²⁰ भासुररूपादिकमपि नोपलब्धम् अतः प्रदीपप्रकाशादावपि⁹²¹ तन्निषिद्ध्यतामविशेपात्⁹²² । प्रतीतिविरोधः अन्यत्राप्यविशिष्टः⁹²³ ।

यच्चान्यदुक्तम्–“निमित्तकारणापाये⁹²⁴ कार्यस्यापायाप्रतीतेः” इत्यादि; तदप्यनल्पतमोविलसितम्; प्रदीपछत्रादेर्निमित्तकारणस्याऽपाये⁹²⁵ प्रकाशछाययोरपायप्रतीतेः ।

एतेन “प्रतिबिम्बविनाशे⁹²⁶ पृथक् तदवयवोपलम्भप्रसङ्गः” इत्यादि⁹²⁷ प्रत्युक्तम्; प्रदीपादेर्विनाशेऽपि⁹²⁸ तद⁹²⁹प्रतीतेः⁹³⁰ । न खलु प्रदीपविद्युदादिद्रव्याणां विनाशेऽपि पृथक् तदवयवाः क्वचित् कदाचित् कस्यचित् प्रतीतिपथप्रस्थायिनो भवन्तीति ।

साम्प्रतम् अतीतैक⁹³¹कालानां⁹³² गतिः नाऽनागतानां व्यभिचारात् [प्रमाणवा॰ स्ववृ॰ १ । १२] इत्येतन्निराकुर्वन्नपरमपि कार्यादिभ्योऽर्थान्तरं हेतुमुपदर्शयति–

भविष्यत् प्रतिपद्येत शकटं⁹³³ कृत्तिकोदयात् ।
श्व आदित्य उदेतेति ग्रहणं वा भविष्यति⁹³⁴ ॥ १४ ॥

विवृतिः–तदेतद् भविष्यद्विषयमविसंवादकं ज्ञानं प्रतिबन्धसङ्ख्यां प्रमाणसङ्ख्याञ्च प्रतिरुणद्धि ।

कारिकार्थः–

“भविष्यद्” भावि, “प्रतिपद्येत”⁹³⁵ जनः । किम् ? “शकटम् ।” कुतः ? “कृत्तिकोदयात् ।” तथा “श्वः” प्रातः “आदित्य उदेता इति” प्रतिपद्येत अद्य आदित्योदयात् इति गम्यते । ““ग्रहणं वा भविष्यति”” इति प्रतिपद्येत, कुतश्चित् फलकाङ्कादेः⁹³⁶ ।

विवृतिव्याख्यानम्–

करिकायाः तात्पर्यार्थमुपदर्शयन्नाह–“तद्” इत्यादि । तस्माद् एकलक्षणान्विताद्धेतोः⁹³⁷ एतद् भविष्यद्विषयं भाविशकटोदयादिगोचरम् “अविसंवादकं ज्ञानं” सिद्धम् । तन् किं करोति ? इत्याह–“प्रतिबन्धसङ्ख्यां प्रतिरुणद्धि” तादात्म्यतदुत्पत्त्योरत्राऽसम्भवात्⁹³⁸ । अथ⁹³⁹ कृत्तिकोदयादेः शकटोदयादिकार्यत्वादयमदोषः; तन्न; अतीतकृत्तिकोदयादेः⁹⁴⁰ शकटोदयात् प्रतीत्यभावप्रसङ्गात् । अन्योन्यकार्यत्वे अन्योन्याश्रयप्रसक्तिः⁹⁴¹⁹⁴² । अन्यच्च तत् किं करोति ? इत्याह–“प्रमाणसङ्ख्याञ्च प्रतिरुणद्धि” परपरिकल्पितस्य⁵⁶⁸ प्रतिब⁹⁴³न्धस्य⁹⁴⁴ पक्षधर्मत्वादेश्चाऽभावेऽपि⁹⁴⁵ कृत्तिकोदयाद्यनुमानस्य भावात् । तन्न कार्यस्वभावानुपलब्धिलिङ्गप्रभवं त्रिविधमेव अनुमानम् इत्यनुमानप्रमाणसङ्ख्यानियमः सौगतानां व्यवतिष्ठते प्रागुक्तलिङ्गप्रभवानुमानानां⁹⁴⁶ ततोऽर्थान्तरत्वप्रसिद्धेः⁹⁴⁷ ।

एतेन नैयायिकोपकल्पितः पञ्चधैवानुमानमित्यनुमानसङ्ख्यानियमः⁹⁴⁸ प्रत्याख्यातः; पूर्वोक्तानुमानानां पञ्चस्वनुमानेषु अनन्तर्भावात् ।

कारणादयः पञ्च हेतव एव गमकाः इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्षः–

ननु अस्येदं कारणं कार्यं संयोगि समवायि विरोधि चेति लैङ्गिकम् [वैशे॰ सू॰ ९ । २ । २] इति सूत्रोपात्ता एव पञ्च हेतवो लैङ्गिकाङ्गम् अविनाभावस्य अत्रैव परिसमाप्तेः, तत्कथं नैयायिकानामनुमानसङ्ख्यानियमो न व्यवतिष्ठेत⁹⁴⁹ ? अत्र कारणात्⁹⁵⁰ कार्यानुमानम्; यथा ज्वलदिन्धनदर्शनात् भविष्यति भस्म इति । कार्यात् कारणानुमानम्; यथा नदीपूरोपलम्भात् वृष्टेः । संयोगिदर्शनात् संयोगिनोऽनुमानम्; यथा धूमदर्शनाद् वह्नेः । समवायिदर्शनात् समवायिनोऽनुमानम्; यथा शब्दाद् आकाशस्य । एकार्थसमवायिदर्शनात्⁹⁵¹ एकार्थसमवायिनोऽनुमानम्, यथा रूपाद् रसस्य । विरोधिदर्शनाद् विरोध्यन्तरानुमानम्; यथा विस्फूर्जितनकुलर्दशनात् सन्निहितसर्पज्ञानमिति ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सरं कृत्तिकोदयादीनां पूर्वचरादिहेतूनामपि पृथक् रूपेण गमकत्वप्रदर्शनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“सूत्रोपात्ता⁹⁵² एव पञ्च हेतवो लैङ्गिकाङ्गम्” इत्यादि; तदसमीक्षिताभिधानम्; तदतिरिक्तानां⁹⁵³ कृत्तिकोदयादिहेतूनां⁹⁵⁴ तदङ्गत्वप्रतिपादनात् । अविनाभाववशाद्धि हेतोरनुमानाङ्गत्वं न कारणादिरूपतामात्रेण अस्याऽव्यापकत्वादतिप्रसङ्गाच्च⁹⁵⁵ । अविनाभावस्य तु सकलहेतुकलापव्यापित्वात् तदाभासेभ्यो व्यावृत्तत्वाच्च तद्वशादेव हेतोर्गमकत्वं प्रतिपत्तव्यम् । नहि तद्व्यतिरेकेण⁹⁵⁶ क्वचिदपि हेतोर्गमकत्वं प्रतीयते, सर्वत्र गमकत्वस्य अविनाभावे सत्येव उपपत्तेः । कार्यकारणभावस्य च पट्पदार्थपरीक्षायां प्रपञ्चतः प्रतिषिद्धत्वात्⁹⁵⁷ परमते⁹⁵⁸ कार्यकारणलिङ्गयोरसिद्धिः । संयोगसमवाययोरपि तत्रैव⁹⁵⁹ निषेधात् संयोगिसमवायिलिङ्गयोरपि असिद्धिः । विरोधिनोप्यविनाभावादेव विरोध्यन्तरानुमापकत्वम्, नान्यथा अतिप्रसङ्गात् ।

साख्यपरिकल्पितेभ्यो मात्रामात्रिकादिसप्तहेतुभ्योऽपि कृत्तिकोटयादिपूर्वचरादिहेतूना पृथक्तया गमकत्वप्रसाधनम्–

यदपि साङ्ख्यैरभिहितम्–मात्रामात्रिक-कार्य-विरोधि-सहचारि-स्वस्वामि-वध्यघाताद्यै⁹⁶⁰ सप्तधाऽनुमितिः । तत्र मात्रामात्रिकानुमानम्; यथा चक्षुषो विज्ञानानुमानम् । कार्यात् कारणानुमानम्, यथा विद्युद्दर्शनात्⁹⁶¹ कारणविज्ञानम् । प्रकृतिविरोधिर्दशनात्⁹⁶² तद्विरोध्यन्तरानुमानम्, यथा न वर्षिष्यति वलाहक प्रत्यनीकपवनयोगित्वात् । सहचराऽनुमानम्; यथा चक्रवाकयोरन्यतरदर्शनात् द्वितीयज्ञानम् । स्वदर्शनात् स्वामिनोऽनुमानम्, यथा छत्रविशेषदर्शनात् राज्ञोऽनुमानम् । वध्यधातानुमानम्, यथा सहर्षनकुलदर्शनात् “घातितोऽनेन सर्पः” इति ज्ञानम् । आदिग्रहणात् संयोग्यनुमानम्, यथा समुदायवर्तिनि परिव्राजके “कः परिव्राजकः” इति संशये त्रिदण्डदर्शनात् “परिव्राजकोऽयम्” इति ज्ञानमिति । तदप्येतेनैव प्रत्याख्यातम्,⁹⁶³ कृत्तिकोदयादिहेतूनां नैयायिकोपकल्पितहेतुभ्य इव अतोप्य⁹⁶⁴र्थान्तरभावाऽविशेषात्⁹⁶⁵ ।

अथेदानीम् “दृश्यानुपलब्धिरेव⁹⁶⁶ गमिका, नान्या संशयहेतुत्वात्” इति नियम निराकुर्वन्नाह–

अदृश्यपरचित्तादेरभावं⁹⁶⁷ लौकिका विदुः ।
तदाकारविकारादेरन्यथाऽनुपपत्तितः ॥ १५ ॥

विवृतिः–अदृश्यानुपलब्धेः⁹⁶⁸ संशयैकान्ते न केवलं परचित्ताभावो न सिद्ध्यति अपि तु स्वचित्तभावश्च, तदनंशतत्त्वस्य अदृश्यात्मकत्वात् । तथा च कुतः परमार्थसतः क्षणभङ्गसिद्धिः⁹⁶⁹ ? तद्विपरीतस्य अभेदलक्षणस्यैव स्यात् ।

कारिकार्थ–

“अदृश्य”श्चासौ “परचित्तादिश्च,” आदिशब्देन भूतग्रहव्याधिपरिग्रहः, तस्याऽ“भावं लौकिका विदुः ।” कुत इत्यत्राह–““तदाकार”” इत्यादि । तेन अदृश्यपरचित्तादिना सहभावी शरीरगत उष्णस्पर्शादिलक्षण आकारः “तदाकारः” तस्य “विकारः” अन्यथाभाव “आदि”र्यस्य वचनविशेषस्य तस्य “अन्यथानुपपत्तितः ।”

अभावपरिच्छेदे अभावप्रमाणस्यैव व्यापार न भावरूपाणां प्रत्यक्षादीनामिति अभावस्य प्रथक् प्रामाण्यवादिनो मीमासकस्य पूर्वपक्ष–

ननु सर्वत्र अभावपरिच्छेदे अभावप्रमाणस्यैव⁹⁷⁰ व्यापारः, परचित्ताभावश्च अभावः तस्माद् अभावस्यैव परिच्छेद्यः । तच्च⁹⁷¹ अभावप्रमाणम् प्रत्यक्षादिभ्यो भिन्नम्, तद्भिन्नसामग्रीप्रभवत्वात् भिन्नविषयत्वात्⁹⁷² भिन्नफलसाधकत्वाच्च, यद् यतो भिन्नसामग्रीप्रभवत्वादिविशेषणविशिष्टं तत् ततो भिन्नम् यथा प्रत्यक्षादनुमानादि, तथाभूतञ्चेदम्, तस्मात् प्रत्यक्षादिभ्यो भिन्नमिति । न चास्य तद्भिन्नसामग्रीप्रभवत्वमसिद्धम्; तथाहि–इन्द्रियार्थसन्निकर्षरूपायाः प्रत्यक्षादिसामग्रीतः⁹⁷³ तावदभावप्रमाणं नोत्पत्तुमर्हति, अभावेन सह इन्द्रियाणां सन्निकर्षाभावात् । न हि तत्र तेषां संयोगलक्षणः सन्निकर्पः सम्भवति;⁹⁷⁴ अभावस्य अद्रव्यत्वात् । नापि समवायलक्षणः, द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेषेभ्योऽन्यत्वात्⁹⁷⁵ । तयोरभावे⁹⁷⁶ च तत्प्रभेदः संयुक्तसमवायादिः दूरादपास्तः । संयुक्तवि⁹⁷⁷शेषणभावोप्यसम्भा⁹⁷⁸व्यः;⁹⁷⁹ घटाभावस्य भूप्रदेशविशेषणत्वाभावात् । विशेषणं हि संयुक्तं समवेतं वा भवति यथा दण्डो गुणादिश्च, न चाभावः क्वचित् संयुक्तः समवेतो वा इत्युक्तम् । उक्तञ्च–

न⁹⁸⁰ तावदिन्द्रियेणैषा नास्तीत्युत्पाद्यते मतिः ।
भावांशेनैव सम्बन्धो⁹⁸¹ योग्यत्वादिन्द्रियस्य हि⁹⁸² ॥ [मी॰ श्लो॰ अभाव॰ श्लो॰ १८]

यदि नेन्द्रियादिसामग्रीतस्तदुत्पद्यते, कुतस्तर्हि तदुत्पद्येत इति चेत् ? उपलब्धिलक्षणप्राप्तप्रतिपेध्यार्थानुपलब्धि-भूतलाद्याश्रयोपलब्धि-प्रतिषेध्यघटादिस्मरणलक्षणसामग्रीविशेपात्⁹⁸³ ।

गृहीत्वा वस्तुसद्भाव⁹⁸⁴ स्त्मृवा⁹⁸⁵ च प्रतियोगिनम्⁹⁸⁶ ।
मानस नास्तिताज्ञानं जायतेऽक्षानपेक्षया⁹⁸⁷ ॥ [मी॰ श्लो॰ अभाव॰ श्लो॰ २७]

प्रत्यक्षादेरनुत्पत्तिः प्रमाणाभाव उच्यते ।
सात्मनोऽपरिणामो⁹⁸⁸ वा विज्ञान वाऽन्यवस्त्युनि⁹⁸⁹ ॥ [मी॰ श्लो॰ अभाव॰ श्लो॰ ११]

इति तल्लक्षणसामग्रीतस्तदुत्पत्तिश्च⁹⁹⁰ तदन्यतमस्याप्यपाये⁹⁹¹ तदनुपपत्तेः मुप्रसिद्धा । यदि हि उपलब्धिलक्षणप्राप्तार्थानुपलब्धिर्न स्यात् तदा भूतलाद्याश्रयोपलब्धावपि अभावप्रतीतिर्न स्यात् । यदि च भूतलाद्याश्रयप्रतीतिर्न स्यात् तदा भूतलाद्यवच्छेदेन⁹⁹² घटाद्यभावप्रतीतिर्न स्यात् । नहि अज्ञातस्य⁹⁹³ विशेषणत्व युक्तमतिप्रसङ्गात् । न च सामान्येन घटाद्यभावप्रतीतिरुपजायते, किन्तु भूतले । तथा, यदि प्रनियोगिस्मरण न स्यात् नर्हि “नास्ति” इत्येवंरूपा प्रतीतिः स्यात् नतु “घटो नास्ति” इति । अतः सिद्ध प्रत्यक्षमामग्रीतो भिन्नसामग्रीप्रभवत्वमभावप्रमाणम्य ।

तथा अनुमानसामग्रीतोऽपि, तस्य हि सामग्री लिङ्गादिलक्षणा, न⁹⁹⁴ च अभावेना ऽविनाभूतं किञ्चिल्लिङ्गमस्ति । अनुपलब्धिरस्तीति⁹⁹⁵ चेत्, नन्वसौ गृहीतव्याप्तिका, अगृहीतव्याप्तिका वा अभावमनुमापयेत् ? न तावदगृहीतव्याप्तिका, अतिप्रसङ्गात् । नापि गृहीतव्याप्तिका; यतो व्याप्तिग्रहणं धूमाग्निवद् उभयधर्मग्रहणपूर्वकम्⁹⁹⁶ । व्याप्तिग्रहणवेलायाञ्च कुतः अभावाख्यधर्मग्रहणम्–अत एव अनुमानात्, तदन्तराद्वा ? यदि अत एव; अन्योन्याश्रयः; तथाहि–अतोऽनुमानादभावसिद्धौ⁹⁹⁷ अनुपलब्धेरभावेन अविनाभावित्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ चाऽतोऽनुमानादभावसिद्धिरिति⁹⁹⁸ । अनुमानान्तरात् तत्सिद्धौ चाऽनवस्था⁹⁹⁹ ।

किञ्च, अनुपलब्ध्याख्यं¹⁰⁰⁰ लिङ्गमपि उपलब्ध्यभावस्वभावम्, अतः तत्स्वरूपप्रतिपत्तावपि उक्तदोषानुषङ्गः । अनुपलब्धेरग्रहणे च अभावाऽनुपलब्ध्योः अविनाभावप्रतिपत्तिरतिदुर्घटा । अतो नाभावप्रमाणस्य अनुमानसामग्रीप्रभवता ।

नापि अर्थापत्त्युपमानागमसामग्रीसमुत्थता; प्राक् प्रतिपादिताया अभावप्रमाणसामग्र्याः अर्थापत्त्यादिसामग्रीतोऽन्यथानुपपद्यमानार्थ-उपमानोपमेयगतसादृश्यग्रहणशब्दादिलक्षणायाः सर्वथा भिन्नत्वात् । तन्न अभावप्रमाणस्य अध्यक्षादिभ्यो भिन्नसामग्रीप्रभवत्वमसिद्धम् ।

नापि भिन्नविषयत्वम्;¹⁰⁰¹ तथाहि–“इह भूतले घटो नास्ति” इति प्रत्ययः न तावद् भावविषयः, तद्वैलक्षण्येन¹⁰⁰² प्रतिप्राणि संवेद्यमानत्वात् । भावविषयत्वे चास्य घटो विषयः, भूतलम्, तत्संसर्गो वा ? प्रथमपक्षे सति घटे घटसत्ताप्रत्ययवत् अभावप्रत्ययोऽपि स्याद् आलम्बनस्य¹⁰⁰³ विद्यमानत्वात् । द्वितीपपक्षे तु¹⁰⁰⁴ सघटेऽपि भूतले अभावप्रत्ययप्रसङ्गः विपयभूतस्य¹⁰⁰⁵ भूतलस्य विद्यमानत्वात् । नापि तत्संसर्गः; घटसंयुक्तेऽपि भूतले “घटो नास्ति” इति प्रत्ययप्रसङ्गात् । अथ घटविविक्तं भूतलम् अस्य¹⁰⁰⁶ विषयः; ननु तद्वैविक्त्यं¹⁰⁰⁷ किं भूतलस्वरूपमात्रम्, ✢तद्व्यतिरिक्तं¹⁰⁰⁸ वा ? यदि भूतलस्वरूपमात्रम्;✢ तर्हि विद्यमानेऽपि घटे तत्प्रत्ययप्रसङ्गः¹⁰⁰⁹ । अथ ऽतद्व्यतिरिक्तम्; तर्हि नाममात्रं भिद्यते नार्थः, विविक्तताशब्देन¹⁰¹⁰ अभावस्यैव अभिधानात् । अतः सिद्धो भावादर्थान्तरम् अभावप्रमाणस्यैव परिच्छेद्योऽभावः, प्रत्यक्षादीनां भावविषयतया अभावगोचरचारित्वाभावात् ।

यदि चाभावः¹⁰¹¹ प्रत्यक्षपरिच्छेद्यः स्यात्, कथमिन्द्रियेणाऽसन्निकृष्टः परिच्छिद्येत ? यदा हि केनचिद् अपवरकः स्वरूपेण गृहीतः जिज्ञासाऽभावाद् “देवदत्तोऽत्र नास्ति” इति न निश्चितम्, पश्चाद् दूरदेशमसौ गतः, यदा केनचित्पृष्टः “किं तत्र देवदत्त आसीन्न वा” इति ? प्रतिवचनञ्चासौ¹⁰¹² तदैव¹⁰¹³ तद्देशमनुस्मृत्य देवदत्ताभावं प्रतिपद्य प्रयच्छति “नासीत्” इति । नहि तत्र¹⁰¹⁴ इन्द्रियसन्निकर्षोऽस्ति इति कथं तत्र प्रत्यक्षसम्भवः ? ततो न प्रत्यक्षपरिच्छेद्योऽभावः ।

नाप्यनुमानादिपरिच्छेद्यः,¹⁰¹⁵ तदविनाभाविनो लिङ्गादेरसम्भवात् । अनुपलब्ध्यादेश्च तल्लिङ्गादेरनन्तरमेव कृतोत्तरत्वात् । अतः पारिशेष्याद् अभावप्रमाणगोचर¹⁰¹⁶ एव अभाव इति नासिद्धं भिन्नविषयत्वम् । उक्तञ्च–

प्रमाणपञ्चक¹⁰¹⁷ यत्र वस्तुरूपे न जायते ।
वस्तुसत्तावबोधार्थ तत्राभावप्रमाणता ॥ [मी॰ श्लो॰ अभाव॰ श्लो॰ १]

नापि भिन्नफलसाधकत्वम्,¹⁰¹⁸ अभावावगतिलक्षणफलस्य अभावप्रमाणप्रसादादेव¹⁰¹⁹ प्रसिद्धे । अतः प्रत्यक्षादिभ्यो विलक्षणस्य प्रतिपेध्याधारग्रहणादिसा¹⁰²⁰मग्रीप्रभवस्य¹⁰²¹ नञर्थविषयस्य नञर्थसंवित्तिफलस्य अभावप्रमाणस्य प्रमाणान्तरत्वमभ्युपगन्तव्यम् । न च अवस्तुविषयत्वादस्य¹⁰²² अप्रामाण्यम्; अभावस्य प्रमाणेन परिच्छिद्यमानतया अवस्तुत्वानुपपत्तेः । यत् प्रमाणेन परिच्छिद्यते न तदवस्तु यथा भावः, प्रमाणेन परिच्छिद्यते च अभाव इति । अवस्तुत्वे चास्य¹⁰²² भेदो दुर्घटः, यदवस्तु न तस्य भेदः यथा खपुष्पादेः, अस्ति च प्रागभावादिभेदोऽभावस्य इति । तदवस्तुत्वे च अर्थानां साङ्कर्य¹⁰²³ स्यात्, दध्यादेः क्षीराद्यवस्थायां प्रागभावादेरवस्तुतयाऽसाङ्कर्याऽहेतुत्वात्,¹⁰²⁴ तथा च प्रतिनियतव्यवहारवार्त्तोच्छेदः स्यादिति । तदुक्तम्–⁸⁰¹

न¹⁰²⁵ च स्याद्व्यवहारोऽयं कारणादिविभागतः¹⁰²⁶ । प्रागभावादिभेदेन नाभावो यदि भिद्यते ॥
यद्वाऽनु¹⁰²⁷वृत्तिव्या¹⁰²⁸वृत्तिबुद्धिग्राह्यो¹⁰²⁹ यतस्त्वयम् । तस्माद् गवादिवद्वस्तु प्रमेयत्वाच्च गृह्यताम् ॥
न¹⁰³⁰ चावस्तुन एते स्युः भेदाः तेनास्य¹⁰³¹ वस्तुता । कार्यादीनामभावः को भावो¹⁰³² यः कारणादितः ना ॥
वस्त्वसङ्करसिद्धिश्च¹⁰³³ तत्प्रामाण्यं¹⁰³⁴ समाश्रिता । क्षीरे¹⁰³⁵ दध्यादि यन्नास्ति प्रागभावः स उच्यते ॥
नास्तिता पयसो दध्नि प्रध्वंसाभावलक्षणम् । गवि योऽश्वाद्यभावस्तु सोऽन्योन्याभाव उच्यते ॥

शिरसोऽवयवा¹⁰³⁶ निम्ना वृद्धिकाठिन्यवर्जिताः । शशशृङ्गादिरूपेण सोऽत्यन्ताभाव उच्यते ॥
क्षीरं दधि भवेदेवं दध्नि क्षीरं घटं पटः । शशे शृङ्गं पृथिव्यादौ चैतन्यं मूर्त्तिरात्मनि ॥
अप्सु गन्धो स्सश्चाग्नौ वायौ रूपेण तौ¹⁰³⁷ सह । व्योम्नि संस्पर्शर्शिता^10381039 ते¹⁰⁴⁰ च न चेदस्य^10411022 प्रमाणता ।

[मी॰ श्लो॰ अभाव॰ श्लो॰ ७, ९, ८, २-६ ।] इति¹⁰⁴² । तत्प्रतिविधानपुरस्सरम् अभावस्य प्रत्यक्षाद्यन्यतमग्राह्यत्वसमर्थनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“अभावप्रमाणं¹⁰⁴³ प्रत्यक्षादिभ्यो भिन्नम्” इत्यादि; तदसमीक्षिताभिधानम्; तद्विषयस्य¹⁰⁴⁴ प्रत्यक्षादिभिः परिच्छिद्यमानतया तस्य¹⁰⁴⁵ ततो¹⁰⁴⁶ भेदानुपपत्तेः । द्विविधो हि अभावः–विप्रकृष्टार्थसम्बन्धी,¹⁰⁴⁷ अविप्रकृष्टार्थसम्बन्धी चेति । तत्र यो देशाद्यविप्रकृष्टार्थसम्बन्ध्यभावः¹⁰⁴⁸ स प्रत्यक्षत एव परिच्छिद्यते, इन्द्रियव्यापारादनन्तरम्¹⁰⁴⁹ “अघटं भूतलम्” इत्यादिप्रत्ययप्रतीतेः । अप्रत्यक्षत्वञ्च अभावस्य इन्द्रियेणाऽसम्बद्धत्वात्,¹⁰⁵⁰ अरूपित्वात्, असद्रूपत्वाद्वा ? न तावदसम्बद्धत्वात्; रूपस्याप्यप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गात्, अप्राप्यकारिणा हि चक्षुषा यथा रूपस्य असम्बद्धस्य ग्रहणं तथा अभावस्यापि । ननु चासम्बद्धस्याप्यभावस्य चक्षुषा ग्रहणे देशान्तरवर्त्तिनोऽपि¹⁰²² ग्रहणप्रसङ्गः अविशेषात्;¹⁰⁵¹ इत्यपि रूपेण कृतोत्तरम् । नहि तस्य असम्बद्धस्य ग्रहणेऽपि सकलदेशकालवर्त्तिनो ग्रहणं दृष्टम् । अथ रूपे चक्षुषः संयुक्तसमवायसम्बन्धसद्भावादसम्बद्धत्वमसिद्धम्; तन्न, चक्षुषोऽप्राप्यकारित्वस्य प्रागेव¹⁰⁵² प्रतिपादनात् । तत्सम्बन्धात्¹⁰⁵³ तस्य^10541055 तेन¹⁰⁵⁶ ग्रहर्ण च रसादेरपि ग्रहणप्रसक्तिः तदविशेषात्¹⁰⁵⁷ । अयोग्यत्वात्तदग्रहणे¹⁰⁵⁸ देशान्तरादिस्थस्य अभावस्याप्यत¹⁰⁵⁹ एवाग्रहणमस्तु अविशेषात् ।

किञ्च, आश्रयग्रहणसापेक्षम्¹⁰⁶⁰ अभावग्रहणम्, आश्रयश्च¹⁰⁶¹ सन्निहित एव गृह्यते, तत्कथं देशान्तरादिस्थस्य अभावस्य ग्रहणसम्भावनाऽपि ? तन्नेन्द्रियेणासम्बद्धत्वादस्य¹⁰²² अप्रत्यक्षता युक्ता ।

नाप्यरूपित्वात्; तस्य¹⁰⁶² प्रत्यक्षतां प्रत्यनङ्गत्वात्, नहि रूपित्व¹⁰⁶³ प्रत्यक्षतां प्रत्यङ्गम्, परमाणूनां रूपित्वेऽपि अप्रत्यक्षत्वात् । गुण-कर्म-सामान्येन अनेकान्ताच्च; न खलु रूपादिगुणस्य गमनादिकर्मणः गोत्वादिसामान्यस्य च रूपित्वमस्ति, अथ च प्रत्यक्षत्वं तत्र विद्यते ।

असद्रूपत्वमपि न प्रत्यक्षतां प्रतिहन्ति; असद्रूपस्य हि सद्रूपतया प्रत्यक्षत्वमनुपपन्नं न पुनरसद्रूपतया, स्वस्वभावेन अर्थानां प्रत्यक्षत्वाऽविरोधात् । नहि घटस्य पटात्मना प्रत्यक्षत्वविरोधे स्वात्मनापि तद्विरोधो¹⁰⁶⁴ युक्तः, सर्वत्र प्रत्यक्षव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् । ततस्तमिच्छता¹⁰⁶⁵ भाववद् अभावस्यापि स्वस्वभावेन प्रत्यक्षत्वमभ्युपगन्तव्यम् । ननु तथापि अभावस्य कथं प्रत्यक्षता विरोधादिति¹⁰⁶⁶ चेत् ? भावस्य कथम् ? प्रत्यक्षग्राह्यत्वाच्चेत्; इतरत्र¹⁰⁶⁷ समानम् । तथाहि–उन्मीलिते चक्षुषि भूतलं घटाभावश्च प्रतिभासते, न निमीलिते । अतः समाने तद्भावभावित्वे¹⁰⁶⁸ कथं भूतलज्ञानमेव प्रत्यक्षं न घटाभावज्ञानमिति¹⁰⁶⁹ नियमविभागो युक्तः ? प्रयोगः–यच्चक्षुर्भावाऽभावानुविधायि तत् प्रत्यक्षम् यथा भूतलादिज्ञानम्, तदनुविधायि च घटाद्यभावज्ञानमिति । अप्रत्यक्षत्वे चास्य¹⁰⁷⁰ आलोकापेक्षापि अतिदुर्धटा, आलोको हि चक्षुष एव उपकारकत्वेन प्रसिद्धः¹⁰⁷¹ । तदुपकृतचक्षुःप्रभवत्वानभ्युपगमे¹⁰⁷² च घटाद्यभावज्ञानस्य, अन्धस्यापि तदुत्पत्तिः स्यात् ।

ननु घटाद्यभावज्ञाने लोचनान्वयव्यतिरेकानुविधानम्¹⁰⁷³ अन्यथासिद्धम्¹⁰⁷⁴ रूपज्ञानानन्तरभाविस्पर्शसंवेदनवत्, यथैव हि दूरदेशस्थितज्वलज्ज्वलनज्वालारूपोपलम्भानन्तरभाविनि तद्ग तोष्णस्पर्शसंवेदने लोचनान्वयव्यतिरेकानुविधानम् अन्यथासिद्धं तथा¹⁰⁷⁵ भूतलोपलम्भानन्तरभाविनि घटाद्यभावज्ञानेऽपि; इत्यप्यसाम्प्रतम्; “इह भूतले घटो नास्ति” इति ज्ञानस्य¹⁰⁷⁶ भेदाऽसिद्धेः । सिद्धे हि ज्ञानभेदे¹⁰⁷⁷ तदन्वयव्यतिरेकानुविधानस्य¹⁰⁷⁸ अन्यथासिद्धत्वं वक्तुं युक्तम् रूपस्पर्शज्ञानवत् । न चात्र¹⁰⁷⁹ तद्भेदोऽस्ति, “इह कुण्डे दधि” इत्यादिज्ञानवत् “इह भूतले घटो नास्ति” इत्यादिज्ञानस्यापि एकस्य उभयांशावलम्बिनः¹⁰⁸⁰ अनुपरतनयनव्यापारे प्रतिपत्तरि¹⁰⁸¹ प्रतीतेः । अस्तु वा तद्भेदः,¹⁰⁸² तथापि इन्द्रियान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेन उभयस्योपलम्भाऽविशेषे¹⁰⁸⁰ कथमेकस्य¹⁰⁸³ प्रत्यक्षत्वमन्यस्याऽप्रत्यक्षत्वं¹⁰⁸⁴ वक्तुं युक्तं स्वेच्छाकारित्वप्रसङ्गात् ?

प्रतियोगिस्मरणानन्तरभावित्वात्¹⁰⁸⁵ घटाद्यभावप्रतीतेरप्रत्यक्षत्वे सविकल्पकप्रत्यक्षाय¹⁰⁸⁶ दत्तो जलाञ्जलिः । तद्धि¹⁰⁸⁷ निर्विकल्पकप्रत्यक्षानन्तरं शब्दार्थसम्बन्धस्मरणे सति “घटोयम्” इत्याद्याकारमुपजायते । तथाविधस्याप्यस्य¹⁰⁸⁸ इन्द्रियान्वयव्यतिरेकानुविधायितया प्रत्यक्षत्वे घटाद्यभावप्रत्ययस्यापि¹⁰⁸⁹ तदस्तु¹⁰⁹⁰ अविशेषात्¹⁰⁹¹ । न चैवं रूपोपलम्भानन्तरभाविस्पर्शसंवेदनेऽपि चाक्षुषत्वप्रसङ्गः इत्यभिधातव्यम्; स्पर्शग्रहणयोग्यताशून्यत्वाच्चक्षुषः स्पर्शनस्यैव तद्ग्रहणयोग्यतासद्भावात्,¹⁰⁹² अन्यथा¹⁰⁹³ उपहतत्वगिन्द्रियस्यापि¹⁰⁹⁴ स्पर्शसवित्तिः स्यात् । तस्मादानुमानिकमेव इदं¹⁰⁹⁵ विज्ञानं “यद्¹⁰⁹⁶ रूपवत् तत् स्पर्शवत्, यदि वा, यदेवंविधरूपवत्¹⁰⁹⁷ तदेवंविधस्पर्शवत्” इति सामान्यतो विशेषतश्च प्रतिपन्नाऽविनाभावहेतुसामर्थ्येन उत्पत्तेः, यदित्थमुत्पद्यते तदनुमानमेव यथा “यद् धूमवत् तदग्निमत्, यद्वा यदेवंविधधूमवत् तदेवंविधाग्निमत्” इत्याद्यवगताविनाभावहेतुप्रभवं¹⁰⁹⁸ विज्ञानम्, प्रतिपन्नाविनाभावहेतुसामर्थ्येनोत्पद्यते च रूपोपलम्भानन्तरभाविस्पर्शविज्ञानमिति । तत स्थितमेतत्–देशाद्यविप्रकृष्टार्थसम्बन्ध्यभावः प्रत्यक्षत एव परिच्छिद्यत इति ।

यस्तु¹⁰⁹⁹ देशादिविप्रकृष्टार्थसम्बन्ध्यभावः सोऽनुमानादेः; तत्र देशविप्रकृष्टस्य कमलाकरकमलादेः सम्बन्धी विकासाद्यभावः दिनकरोदयाद्यभावादवसीयते । कालविप्रकृष्टस्य च शकटादेः¹¹⁰⁰ मुहूर्त्तान्ते¹¹⁰¹ उदयाभाव अश्विन्युदयात् प्रतीयते । स्वभावविप्रकृष्टस्य¹¹⁰² च चैतन्यस्य शवशरीरे सत्त्वाभावः व्यापारव्याहाराकारविशेषाभावादनुमीयते । न खलु एवंविधाभावः एवंविधलिङ्गादन्यतः कुतश्चित् प्रतिपत्तुं शक्य ।

एतेन यदुक्तम्–“यद्यभावः¹¹⁰³ प्रत्यक्षपरिच्छेद्यः स्यात् कथमपवरकादौ इन्द्रियेणाऽसन्निकृष्टो देवदत्ताद्यभावः परिच्छिद्येत”¹¹⁰⁴ इत्यादि; तदपि प्रतिव्यूढम्; “नासीदपवरके देवदत्तः” इत्यादिप्रतीतेः स्मृतित्वात्¹¹⁰⁵ “आसीत् तत्र घटः” इत्यादिप्रतीतिवत् । अपवरकग्राहिणा¹¹⁰⁶ हि प्रत्यक्षेण तत्राऽसन्निहितार्थाना¹¹⁰⁷मभावा¹¹⁰⁸ युगपत्प्रतिपन्नाः तत्र¹¹⁰⁹ सन्निहितार्थसद्भाववत् । तदुत्तरकालञ्च संस्कारप्रबोधवशात् तद्भावाभावविषया¹¹¹⁰ प्रतीतिः उदयमासादयन्ती स्मृतित्वन्न जहातीति । न¹¹¹¹ चैतद् वक्तव्यम्–“सकृदनुभूतेषु सकलपदार्थाभावेषु सहसैव स्मृतिः स्यात्” इति, अनुभूतत्वमात्रस्य स्मृत्यकारणत्वात्, अनुभूतेष्वपि हि भावाभावस्वभावेषु निखिलार्थेषु यस्य यस्य संस्कारोद्बोधनिमित्ता प्रश्नादिसामग्री सम्पद्यते तस्य तस्य रूपस्य स्मृतिः प्रादुर्भवति “इदं तत्रासीत्, इदं नासीत्” इति ।

यदपि–“अभावप्रमाणोत्पत्तौ भूतलाद्याश्रयग्रहणरूपा¹¹¹² सामग्री” इत्याद्युक्तम्,¹¹¹³ तदप्यसारम्, आश्रयग्रहणस्य प्रत्यक्षेऽप्यविशिष्टत्वात् । न खलु “भूतले घटोऽस्ति” इति प्रत्यक्ष भूतलग्रहणादृते घटते । न चाश्रयग्रहणपूर्वकमेव अभावग्रहणमिति नियमोऽस्ति, अन्धकारे प्रदीपाभावप्रतिपत्तेराश्रयाऽग्रहणेप्युत्पत्तेः¹¹¹⁴ । न चान्धकार एव आश्रयः इत्यभिधातव्यम्; प्रकाशाभावमात्रतया भवता¹¹¹⁵ तस्य¹¹¹⁶ इष्टेः, स¹¹¹⁷ एव च प्रदीपाभाव इति नाश्रयस्य तद्व्यतिरिक्तस्य¹¹¹⁸ कस्यचित्तत्र¹¹¹⁹ ग्रहणम् । तथा “गन्धो नास्ति” इत्यपि प्रतीतिः आश्रयग्रहणनिरपेक्षैवोत्पद्यते, निमीलिताक्षस्यापि¹¹²⁰ हि घ्राणेन्द्रियव्यापारादनन्तरं गन्धाभावप्रतीतिः उत्पद्यते । न च तत्र घ्राणेन्द्रियेण आश्रयस्य द्रव्यस्य ग्रहणं सम्भवति, दर्शन-स्पर्शनाभ्यामेव द्रव्यस्य ग्रहणसम्भवात् । तथा “नास्ति शब्दः” इति श्रोत्रव्यापारादेव आश्रयग्रहणनिरपेक्षाद्भवति अभावप्रतीतिः । न हि श्रोत्रेन्द्रियेण शब्दस्य आश्रयो¹¹²¹ ग्रहीतु शक्यः, तस्य अत्यन्तपरोक्षस्य अनुमानेनैवावसायात् । तन्नाश्रयग्रहणमभावप्रमाणसामग्र्यामनुप्रविशति ।

अनुप्रविशतु वा, तथापि¹¹²² आश्रयस्य⁹⁹³ ग्रहण किं निषेध्याभावसहितस्य,¹¹²³ केवलस्य वा ? प्रतियोगिनोऽपि¹¹²⁴ स्मरणम्–किम् अभावाक्रान्तस्य, तद्विपरीतस्य वा ? तत्र अभावविशेपितयोः आश्रयप्रतियोगिनोः¹¹²⁵ ग्रहणस्मरणपथप्राप्तयोः तत्कारणत्वाभ्युपगमे¹¹²⁶ “अभावज्ञानादेव अभावज्ञानम्” इत्युक्तं¹¹²⁷ स्यात् । न च स्वात्माश्रयस्य¹¹²⁸ कस्यचित् सिद्धिर्युक्ता अतिप्रसङ्गात्¹¹²⁹ । चक्रकप्रङ्गश्च–अभावप्रमाणोत्पत्तौ हि प्रतियोग्यभावप्रतिपत्तिः, तत्प्रतिपत्तौ¹¹³⁰ च तद्विशेषितयोः¹¹³¹ आश्रयप्रतियोगिनोः प्रतिपत्तिः, तस्याञ्च सत्याम् अभाव प्रमाणोत्पत्तिरिति । अभावनिरपेक्षतया च आश्रये प्रतियोगिनि च गृह्यमाणे यद्यभावप्रतीतिः स्यात् तदा सधटेऽपि भूतले “घटो नास्ति” इति¹¹³² प्रतीतिः स्याद् विशेपाभावात् । ततो यथोक्तसामग्र्या विचार्यमाणाया अनुपपत्तेः चक्षुरादिसामग्रीत एव अभावप्रमाणस्य उत्पत्तिः स्वपरात्मना सदसद्रूपघटाद्यर्थविषयता चाभ्युपगन्तव्या । ननु परात्मना घटादेरसत्त्वं प्रतीयमानं¹¹³³ न स्वात्मतया प्रतिपन्नं स्यात्, यच्च स्वात्मतया न प्रतीयते कथं तत्तस्य रूपम् अतिप्रसङ्गात् ? इत्यप्यसुन्दरम्; यतः परात्मनाऽपि प्रतीयमानमसत्त्वं घटादेरेव प्रतीयते नतु परस्य, “घटो हि पटो न भवति” इत्येवं नञर्थः प्रतीयते, नतु¹¹³⁴ “पटः पटो न भवति” इत्येवम् । अतः परात्मना प्रतीयमानोऽपि नञर्थः घटादेरेव प्रतीयते इति तस्यैव¹¹³⁵ तद्रूपेण¹¹³⁶ असत्त्वमिति¹¹³⁷ व्यपदिश्यते ।

यच्चान्यदुक्तम्–“घटविविक्तत्वं¹¹³⁸ किं भूतलस्वरूपमात्रम्, तद्व्यतिरिक्तं वा” इत्यादि, तदप्ययुक्तम्, यतः तद्विविक्तत्वं तद्धर्मतया¹¹³⁹ ततः¹¹⁴⁰ कथञ्ञ्चिद् व्यतिरिक्तं पृच्छ्यते, पदार्थान्तरतया वा¹¹⁴¹ ? तत्र तद्धर्मतयैव तत् कथञ्चिद्भिन्नमुपपन्नं न पुनः पदार्थान्तरतया । स्वहेतुतो¹¹⁴² हि भावाः परस्पराऽसङ्कीर्णस्वभावविशिष्टाः¹¹⁴³ समुत्पन्नाः, तद्विपरीता वा ? प्रथमविकल्पे सिद्धमेषां स्वकारणकलापादेव अन्याऽसंसृष्टस्वभावत्वम्,¹¹⁴⁴ अतो वैयर्थ्यमर्थान्तरभूताभावपरिकल्पनायाः । यत् स्वरूपतो विविक्तस्वभावं न तत्र अर्थान्तरभूताऽभावपरिकल्पना फलवती यथा¹¹⁴⁵ प्रागभावादौ, स्वरूपतो विविक्तस्वभावाश्च¹¹⁴⁶ भावाः स्वहेतुतः समुत्पन्ना इति । द्वितीयविकल्पस्त्वनुपपन्नः; स्वरूपतोऽविविक्तानामर्थानां व्यतिरिक्ताभावेन वैविक्त्यस्य^11471148 कर्तुमशक्यत्वात् । यत् स्वभावतोऽविविक्तस्वरूपम्¹¹⁴⁹ न तत्र अर्थान्तरभूताभावेन विवेकः कर्तुं शक्यः यथा एकव्यक्तौ, स्वभावतोऽविविक्तस्वरूपाश्च¹¹⁴⁹ परमते पदार्था इति ।

किञ्च, अभावं¹¹⁵⁰ विना भावानां विवेकाऽसभवे¹¹⁵¹ कथमभावानामन्योन्यं¹¹⁵² भावान्तराच्च¹¹⁵³ विवेक स्यात् ? तत्रापि¹¹⁵⁴ तद्धेतोरभावान्तरस्याऽभ्युपगमे¹¹⁵⁵ अनवस्थाप्रसङ्गः । अथ अभावान्तरमन्तरेणापि अस्य¹⁰²² विलक्षणस्वभावत्वादेव अन्यतो¹¹⁵⁶ विवेकः, तर्हि वैयर्थ्यम् अर्थान्तराभावपरिकल्पनाया,¹¹⁵⁷ घटादेरपि विलक्षणस्वभावतयैव अन्यतो¹¹⁵⁸ व्यावृत्तिप्रसिद्धेः । तथाहि–घटादेः अन्यतो व्यावृत्तिः विलक्षणस्वभावनिबन्धनैव,¹¹⁵⁹ अन्यतो व्यावृत्तित्वात्, या अन्यतो व्यावृत्तिः सा विलक्षणस्वभावनिबन्धनैव यथा अभावस्य, अन्यतो व्यावृत्तिश्च घटादेरिति¹¹⁶⁰ ।

किञ्च, आश्रयभेदेन इतरेतराभावः तावन्न भिद्यते सर्वत्रैव अस्य¹¹⁶¹ एकत्वेनाऽभ्युपगमात् । ततश्च घटस्य इतरेतराभावाद् व्यावृत्तिर्नाऽभावनिबन्धना¹¹⁶² । तत्र¹¹⁶³ हि इतरेतराभाव, अभावान्तर वा निबन्धन स्यात् ? इतरेतराभावश्चेत्, किं स एव, अन्यो वा ? न तावत् स एव, अतो¹¹⁶⁴ घटादेर्व्यावर्त्तमानत्वात् । यत्¹¹⁶⁵ यतो व्यावर्त्तते न तस्मादेव तस्य व्यावृत्तिः यथा पटाद् व्यावर्त्तमानस्य¹¹⁶⁶ घटस्य न पटादेव¹¹⁶⁷ व्यावृत्तिः, व्यावर्त्तते च इतरेतराभावाद् घट इति । इतरेतराभावान्तराभ्युपगमे च अस्य¹¹⁶⁸ एकत्वक्षतिः अनवस्था¹¹⁶⁹ च स्यात् । अथ अभावान्तरमस्य^11701124 ततो¹¹⁷¹ व्यावृत्तेर्निबन्धनम्, तन्न, इतरेतरव्यावृत्तेः अभावान्तरनिबन्धनत्वानुपपत्तेः, उपपत्तौ वा अभावचतुष्टयकल्पनाऽनर्थक्यम्, एकस्मादेव अभावात् “इदमतः¹¹⁷² प्राङ् नासीत्, इतरद् इतरत्र नास्ति” इत्यादिप्रतीतेरुपपत्तेः । अथ घटस्य इतरेतराभावाद् व्यावृत्तिरेव नेष्यते तत्कथमय दोषः ? तर्हि इतरेतराभावोऽपि घटः¹¹⁷³ स्यात् । यस्य¹¹⁷⁴ यतो व्यावृत्तिर्नास्ति न तस्य ततो भेदः यथा घटस्वरूपाद् घटस्य, नास्ति च इतरेतराभावाद् व्यावृत्तिर्घटस्य इति ।

यदपि–अभावस्य वस्तुत्वमभिहितम्,¹¹⁷⁵ तदपि¹¹⁷⁶ वस्तुधर्मस्यैवोपपन्नं न पुनः सर्वथा तुच्छस्वभावस्य, तथाविधस्यास्य¹⁰²² वस्तुत्वानुपपत्तेः । यत्¹¹⁷⁷ सर्वथा तुच्छस्वभावं न तद्वस्तु यथा गगनेन्दीवरम्, सर्वथा तुच्छस्वभावश्च परैरभ्युपगतोऽभाव इति । अस्तु वा अस्य वस्तुत्वम्; तथापि तत्¹¹⁷⁶ केन गृह्यताम्–किमभावाख्येन प्रमाणेन, प्रमाणान्तरेण वा ? प्रथमपक्षे किं तद्वस्तुत्वं भावः, अभावो वा ? यदि भावः, कथमभावग्राह्यः तस्य¹¹⁷⁸ तद्विषयत्वाऽनभ्युपगमात्¹¹⁷⁹ ? तुच्छस्वभावाभावस्य भावस्वरूपवस्तुत्वाश्रयत्वविरोधाच्च । यत्¹¹⁸⁰ तुच्छस्वभावं न तद् भावस्वभाववस्तुत्वाश्रयः यथा शशविषाणम्, तुच्छस्वभावश्च¹¹⁸¹ परैः परिकल्पितोऽभाव इति । अथ अभावः, तन्न, वस्तुत्वस्य अभावरूपत्वे¹¹⁸² नीलादावपि तस्य¹¹⁸³ अभावरूपत्वप्रसङ्गाद् भाववार्त्तोच्छेदः स्यात् । अथ प्रमाणान्तरेण गृह्यते¹¹⁸⁴ तत्;¹¹⁷⁶ तन्न, प्रमाणान्तराणामभावग्राहकत्वानभ्युपगमे तद्ग¹¹⁸⁵ तवस्तुत्वग्राहकत्वाभ्युपगमविरोधात् । तन्न अभावप्रमाणस्य सामग्रीवद् विषयोऽपि विचार्यमाणो व्यवतिष्ठेते ।

नापि फलम्; अभावावगतिलक्षणफलस्य प्रत्यक्षादितोऽपि सद्भावप्रतिपादनात् । किञ्च, सिद्धे¹¹⁸⁶ स्वरूपे कारणविषयफलव्यवस्था वक्तुं युक्ता¹¹⁸⁷ । न च अस्य¹⁰²² तत्सिद्धम् । ननु सदुपलम्भकप्रमाणपञ्चकानुत्पत्तिलक्षणम् अभावप्रमाणस्वरूपं प्रतिप्राणि प्रसिद्धत्वात् कथमपह्नोतुं शक्यम् ? इत्यप्यनुपपन्नम्; यतः केयं तदनुत्पत्तिः–कि¹¹⁸⁸ निषेध्यविष¹¹⁸⁹यज्ञानरूपतया¹¹⁹⁰ आत्मनोऽपरिणामः, अन्यवस्तुविज्ञानं¹¹⁹¹ वा ? तत्र अपरिणामस्य¹¹⁹² अभावस्वभावत्वात्¹¹⁹³ कथं तथावि¹¹⁹⁴धज्ञानजनने¹¹⁹⁵ सामर्थ्य स्यात् ? कथं वा प्रामाण्यम् ? प्रमेयपरिच्छेदकस्य हि प्रामाण्यं प्रसिद्धम्, यच्च स्वरूपेण न किञ्चित् तत्कथं कस्यचित्परिच्छेदकमतिप्रसङ्गात्¹¹⁹⁶ ? यत्¹¹⁹⁷ स्वरूपेणाऽकिञ्चिद्रूपम् न तत् कस्यचित्परिच्छेदकं यथा वन्ध्यास्तनन्धयः, स्वरूपेणाकिञ्चिद्रूपञ्च¹¹⁹⁸ परपरिकल्पितमभावप्रमाणमिति । परिच्छेदकत्वं हि ज्ञानधर्म, सोऽश्वविपाणप्रख्यस्य अध्यक्षाद्यभावस्यातिदुर्घटः । ततश्च “प्रमाणाभावः¹¹⁹⁹ प्रमाणञ्च” इति प्रतिज्ञा-पदयोः¹²⁰⁰ विरोधः, यथा “इदञ्च, नास्ति च” इति ।

अन्यवस्तुविज्ञानपक्षेऽपि किमन्यस्मिन् वस्तुमात्रे, घटाभावाश्रये वा¹²⁰¹ ज्ञानमभावपरिच्छेदकं स्यात् ? तत्राद्यपक्षे यत्र कुत्रचिद् यस्य¹²⁰² कस्यचिद् अभावस्य¹²⁰³ ज्ञानं स्यात् । अथ घटाभावाश्रयस्य; नन्वेतत् घटाभावे सिद्धे सिद्ध्येत्, न चासौ भवत्पक्षे सिद्धः ।

प्रतियोगितापि एतेन प्रत्याख्याता; सिद्धे¹²⁰⁴ हि घटाभावे “अयमस्य आश्रय, अयञ्च प्रतियोगी” इति सिद्ध्येत् । ततोऽभावप्रमाणस्य यथाभ्युपगतस्वरूपसामग्रीविषयफलानामव्यवस्थितेः वस्तुधर्म एवाभाव प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धश्च¹²⁰⁵ भाववदभ्युपगन्तव्य इति ।

“न भावस्वरूपव्यतिरिक्त कश्चिदभाव प्रत्यक्षानुमानग्राह्य”, इति बौद्धस्य पूर्वपक्ष–

अत्र सुगतमतावलम्बिनः प्राहुः–न^12061207 भावस्वरूपव्यतिरिक्तः कश्चिदभावः प्रत्यक्षतोऽनुमानतो वा प्रतीयते । प्रत्यक्षस्य हि स विषयो भवति यो जनकत्वे सति आकारसमर्पकः, अभावस्य च जनकत्वमाकारसमर्पकत्वञ्चातिदुर्घटम् । यद्¹²⁰⁸ अभावरूपं न तत् कस्यचिज्जनक स्वाकारसमर्पकञ्च यथा खपुष्पम्, अभावरूपश्चाभावो भवद्भिरिष्ट इति । स्वाकारमर्पयतो ज्ञानजनकत्वे चास्य¹⁰²² भावरूपतैव स्यात् । यत् स्वाकारमर्पयत् ज्ञान जनयति¹²⁰⁹ तद् भावस्वभावमेव यथा घटादि, स्वाकारमर्पयन् ज्ञानं जनयति च अभाव इति । यत् खलु कुतश्चिदुत्पन्नं केनचिद्रूपेण प्रतिभासमानं काञ्चिदर्थक्रियां करोति तद् भावस्वरूपमुच्यते ।

किञ्च, अभावाकारस्य¹²¹⁰ ज्ञानेऽनुप्रवेशे तस्यापि¹²¹¹ असत्त्वप्रसङ्गात् कुतः किं प्रतीयताम् ? न च “इह भूतले घटो नास्ति” इत्येवं प्रत्यक्षं तत्सद्भावे प्रमाणमित्यभिधातव्यम्, शब्दसं¹²¹²सर्गेणोपजायमानस्यास्य^12131214 विकल्परूपतया प्रत्यक्षत्वानुपपत्तेः । विकल्पानाञ्च अर्थे प्रामाण्यानुपपत्तिः अर्थाऽसंस्पर्शित्वात्तेषाम्¹²¹⁵ । तन्न प्रत्यक्षतोऽभावसिद्धिः । नाप्यनुमानतः; तद्धि¹⁰⁴ साध्यप्रतिबद्धलिङ्गबलादुदयमासादयति । प्रतिबन्धश्च⁷¹² साध्यसाधनयोः प्रत्यक्षतः, अनुमानतो वा प्रतीयते¹²¹⁶ ? न तावत् प्रत्यक्षतः; अभावस्य उक्तप्रकारेण प्रत्यक्षाऽगोचरत्वे ततोऽस्य^12171045 केनचित् लिङ्गेन सह प्रतिबन्धप्रतिपत्तेरनुपपत्तेः । अनुमानतः तत्प्रतीतौ अनवस्था, तत्रापि¹²¹⁸ अनुमानान्तरात् तत्प्रतीतिप्रसङ्गात्¹²¹⁹ । तन्न कुतश्चित् प्रतिबन्धसिद्धिः । नचासिद्धप्रतिबन्धं¹²²⁰ लिङ्गं साध्यसाधनाय प्रभवति अतिप्रसङ्गादिति ।

तन्निराकरणपूर्वकम् अभावस्य भावान्तररूपस्य वस्तुसत समर्थनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“न¹²²¹ भावस्वरूपव्यतिरिक्तोऽभावः” इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्; भावस्वरूपाऽतिरिक्तस्याऽभावस्य प्रतीतिभेदात् स्वरूपभेदात् सामग्रीभेदात् अर्थक्रियाभेदाच्च भेदसिद्धिः । यस्य¹²²² यतः प्रतीत्यादिभेदः तस्य ततो भेदः यथा घटात् पटस्य, प्रतीत्यादिभेदश्च भावादभावस्य इति । न चायमसिद्धः; तथाहि–भावाऽभावयोस्तावत्¹²²³ प्रतीतिभेदः सुप्रसिद्ध एव “इदमत्रास्ति, इदं नास्ति” इति । नहि प्रतीयमानापीत्थं भेदेन अभावप्रतीतिरपह्नोतुं युक्ता; भावप्रतीतेरप्यपह्नवप्रसङ्गात् । ननु निर्विकल्पकसामर्थ्येन “इदमिहास्ति, नास्ति” इति विकल्पद्वयमुत्पद्यते, न च तद्वशादर्थव्यवस्था,¹²²⁴ विकल्पानामर्थे प्रामाण्याऽभावात्,¹²²⁵ इत्यपि श्रद्धामात्रम्; सविकल्पकसिद्धौ निर्विकल्पकस्य प्रामाण्यप्रतिषेधतः सविकल्पकस्यैव अन्तर्बहिर्वा¹²²⁶ वस्तुव्यव स्थापकत्वेन प्रामाण्योपपत्तेः प्रतिपादितत्वात्¹²²⁷ । तत्सामर्थ्येनोत्पन्ना¹²²⁸ऽभावविकल्पाद्¹²²⁹ अभावाऽसिद्धौ¹²³⁰ भावसिद्धिरपि अतोऽतिदुर्लभा¹²³¹ । अथ प्रत्यक्षादेव भावसिद्धिः, अभावसिद्धौ तत्¹²³² किं काकैर्भक्षितम् ? प्रथमं हि इन्द्रियादिसामग्रीतः समुत्पन्नं प्रत्यक्षम् अनेक¹²³³भावाभावोपाधिखचितमुपाधिमन्तं¹²³⁴ प्रतिपद्यते, ततः शब्दार्थयोः प्रतिपन्नप्रतिबन्धः¹²³⁵ प्रतिपत्ता अर्थदर्शनोत्तरकालं यस्य यस्य विवक्षा भवति तत्तद्वाचक शब्द स्मृत्वा “इदमिहास्ति, इदं नास्ति” इति विकल्पव्यापारं दर्शयति¹²³⁶ । यदि च तेऽभावविशेषाः प्रत्यक्षतो न प्रतिपन्नाः तदा प्रतियोगिस्मरणमपि¹²³⁷ अनुपपन्नमेव स्यात् । नहि अप्रतिपन्ने घटाभावे घटस्य प्रतियोगितया स्मृतिर्युक्ता अतिप्रसङ्गात् । अत प्रतिनियतप्रतियोगिस्मरणाऽन्यथानुपपत्त्या प्रतिनियताभावप्रतिपत्तिः प्रत्यक्षे प्रतिपत्तव्या इति ।

न च “इह भूतले घटो नास्ति” इति विशिष्टायाः प्रतीतेः विशेषणमन्तरेणोपपत्तिर्युक्ता । या¹²³⁸ विशिष्टा प्रतीतिः नासौ विशेषणमन्तरेण उपपद्यते यथा दण्डीत्यादिप्रतीतिः, विशिष्टा च “इह भूतले घटो नास्ति” इत्यादिप्रतीतिरिति । अथ भाव अभावप्रतीतेर्निबन्धनम् अतः स¹²³⁹ एवास्या¹²⁴⁰ विशेषणं भविष्यति, एवञ्च भवतो न किञ्चिदिष्टं सिद्ध्येत्; इत्यप्यसाम्प्रतम्; यतः किं निषिध्यमानो घटादिर्भावः¹²⁴¹ अस्या¹²⁴² निबन्धनमभ्युपगम्यते, तदाश्रयो¹²⁴³ भूतलादिर्वा ? प्रक्षमपक्षोऽयुक्तः, भावाऽभावप्रतीत्योर्निर्बाधतया प्रतीयमानयोर्वैलक्षण्यस्य विषयवैलक्षण्यव्यतिरेकेण अनुपपत्तेः । यन्निर्बाधतया¹²⁴⁴ प्रतीयमानयोः प्रतीत्योर्वैलक्षण्यं तद् विषयवैलक्षण्यपूर्वकम् यथा रूपादिप्रतीतिवैलक्षण्यम्, वैलक्षण्यञ्च निर्बाधतया प्रतीयमानयोः भावाऽभावप्रतीत्योरिति । न च तत्प्रतीत्योर्निर्बाधता वैलक्षण्येन प्रतीयमानत्वञ्चाऽसिद्धम्; तद्बाधकस्य कर्स्यचिदप्यभाभावात्,¹²⁴⁵ परस्पराऽसङ्कीर्णस्वभावतयाऽनुभूयमानत्वाच्च¹²⁴⁶ । नहि कश्चिदबालिशो¹²⁴⁷ भावमेव अभावतया प्रतिपद्यते, अन्या हि भावप्रतीतिः अन्या चाभावप्रतीतिरिति । यदि¹²⁴⁸ च भाव एव अभावः स्यात्, तर्हि तत्सत्ताक्षणे¹²⁴⁹ तद्देशे¹²⁵⁰ चाऽभावप्रतीतिः स्यात् । न चैवम्, नहि स्वदेशकालनियतां भावसत्तामेव अभावतया कश्चित् प्रतिपत्तुमर्हति ।

अथ निपिध्यमानधटाद्याश्रयतयाऽभिप्रतः¹²⁵¹ भूतलदिभावः तदभावप्रतीतेर्निवन्धनम्; तत्रापि¹²⁵² कि भूनलमात्रं घटाभावप्रतीतेर्निबन्धनम्, विशिष्ट वा ? प्रथमविकल्पे सघटेऽपि भूतले घटाभावव्यवहारः स्यात् तदविशेषात्¹²⁵³ । द्वितीयपक्षेऽपि किङ्कृतमस्य^12541083 वैशिष्ट्यम्–स्वरूपकृतम्,¹²⁵⁵ घटसंसर्गरहितत्वकृतं¹²⁵⁵ वा ? न तावत् स्वरूपकृतम्; सघटेऽपि भूतले अभावप्रतीतिप्रसङ्गात् स्वरूपसत्त्वस्य तत्राप्यविशिष्टत्वात्¹²⁵⁶ । घटससर्गरहितत्वनिबन्धनत्वे तु नाम्नि विवादः घटाभावस्य घटसंसर्गरहितत्वशब्देन अभिधानात् ।

नचैतद्वक्तव्यम्–अभिमानमात्रमेवायं¹²⁵⁷ “नास्ति” इति व्यवहारः, सद्व्यवहारानुदय एव तत्सम्भवादिति; यतः प्रतीयमानस्य वाधारहितस्यास्याभिमानिकत्वे¹²⁵⁸ “अस्ति” इत्यादिव्यवहारस्याप्याभिमानिकत्वप्रसङ्गः । यदि च¹²⁵⁹ सद्व्यवहारानुदय एव नास्तीतिव्यवहारस्य अङ्गम्, तदा सुषुप्तावस्थायामपि नास्तीतिव्यवहारः स्यात् सद्व्यवहारानुदयस्य¹²⁶⁰ तत्राप्यविशेपात् । ततो¹²⁶¹ निर्बाधयोर्भावाऽभावप्रतीत्योर्वैलक्षण्यसिद्धे सिद्धो भावाऽभावयोर्वास्तवो भेदः ।

स्वरूप¹²⁶²भेदाच्च,¹²⁶³ अभावस्य हि भावप्रतिषेधकत्व स्वरूपं नेतरस्य¹²⁶⁴ । स्वरूपभेदेऽपि अनयोर¹²⁶⁵भेदे¹²⁶⁶ भेदवार्त्तोच्छेदप्रसङ्गः, परस्परतो भेदस्य सर्वत्र घटपटादौ स्वरूपभेदादन्यतोऽप्रसिद्धेः ।

सामग्रीभेदाच्च¹²⁶⁷ अनयोर्भेद, सुप्रसिद्धश्च¹²⁶⁸ तद्भेद¹²⁶⁹ । तथाहि–घटादिभावमुत्पादयितुकामः तदुत्पादनानुकूलामेव मृत्पिण्डादिसामग्रीमुपादत्ते, विनाशयितुकामस्तु तद्विलक्षणां¹²⁷⁰ मुद्गरादिसामग्रीमिति ।

ननु मुद्गरादिसामग्री¹²⁷¹ परस्पराऽससृष्टकपालोत्पाद एव व्याप्रियते नाऽभावे, न च तदुत्पादवत् तदभावोप्य¹²⁷²त¹²⁷³ एव भविष्यतीत्यभिधातव्यम्, यतः सर्वोऽपि कार्यभेदः कारणभेदेन व्याप्तः । न च अभाव-कपाललक्षणकार्यभेदे कारणभेदोऽस्ति, मुद्गरलक्षणस्यैकस्यैव कारणस्य प्रतीतेः । न च तस्यैकस्यैव¹²⁷⁴ अन्योन्यविरुद्धकार्यद्वयजनकत्वं¹²⁷⁵ युक्तं विरोधात्, इत्यप्यसमीचीनम्, प्रतीतिविरोधानुषङ्गात् । तथाहि–मुद्गरादिव्यापारानन्तरं¹²⁷⁶ लौकिकेतरयोः “अनेन विनाशितो घटः” इति प्रतीतिः,¹²⁷⁷ न पुनः “कपालानि उत्पादितानि” इति । नापि घटविनाशकस्य “कपालान्युत्पादयामि” इत्यनुसन्धानं स्वप्नेऽप्यनुभूयते । न खलु विषादिना शत्रुवधे वह्न्यादिना च पटदाहे प्रवृत्तस्य^1278847 शत्रुपटविनाशादृते “अन्यत् किञ्चित्तत्र उत्पादयामि” इति हन्तुः पटविनाशकस्य¹²⁷⁹ वा अनुसन्धानमस्ति । नापि पार्श्वस्थानाम्⁵⁵⁸ “अन्यत् किञ्चिदनेनोत्पादितम्”¹²⁸⁰ इति प्रतीतिः, किन्तु “तद्विनाश एव अनेन कृतः” इत्यखिलजनानां प्रतीतिः । तद्विनाशे एव चासौ परितुष्यति । नहि अवयवनिष्पत्त्या तस्य किञ्चित् प्रयोजनम् । ननु भावानां स्वभावतो विनाशस्वभावनियततया विनाशस्य अहेतुकत्वान्न मुद्गरादेः तद्धेतुत्वम्; इत्यप्यपेशलम्; तेषां तत्स्वभावनियतत्वस्य¹²⁸¹ अक्षणिकत्वसिद्धौ निराकृतत्वात्¹²⁸² ।

यदप्युक्तम्–“कार्यभेदः¹²⁸³ कारणभेदेन व्याप्तः” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; एककारणस्य एककार्योत्पादकत्वेन अविनाभावाऽभावात्, प्रदीपादेरेकस्यापि अनेककार्योत्पादकत्वप्रतीतेः¹²⁸⁴ । अतः सिद्धः सहेतुको विनाशः । तथा च घटाभावोत्पादकसा¹²⁸⁵मग्रीतो¹²⁸⁶ भावोत्पादकसामग्र्या¹²⁸⁷ भेदसिद्धेः सिद्धो भावाऽभावयोर्भेदः ।

अर्थक्रियाभेदाच्च, सुप्रसिद्धो हि भावाऽभावयोः प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणोऽर्थक्रियाभेदः, जलाद्यर्थिनः तत्सद्भावस्य प्रवृत्तिहेतुत्वात्, तदभावस्य च निवृत्तिहेतुत्वात् । प्रमोदाद्यर्थक्रियाकारित्वाच्च¹²⁸⁸ अनयोर्भेदः; तथा हि शत्रुविनाशः कृतः¹²⁸⁹ श्रुतो वा परं प्रमोदमाधत्ते, तत्सद्भावस्तु विषादम् । न ह्यत्र भावाभावाभ्यामन्यस्य प्रमोद-विषादहेतुत्वं प्रतीयते ।

यदप्युक्तम्–“अभावोऽपि¹²⁹⁰ यदि कुतश्चिदुत्पद्येत¹²⁹¹ काञ्चिदर्थक्रियां कुर्यात् तदा भाव¹²⁹² एव स स्यात्” इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम्; यतो भावप्रतीतिविषयत्वं¹²⁹³ भावत्वम्, न पुनः अर्थक्रियाकारित्वादि । अभावो हि स्वकारणकलापाद् भावविलक्षणतयोत्पन्नः अर्थक्रियाञ्च कुर्वाणः पदार्थतया प्रतीयते न पुनर्भावतया ।

यच्चान्यदुक्तम्–“यदि¹²⁹⁴ अभावः स्वाकारं ज्ञाने समर्पयेत् तदा ज्ञानस्याप्यभावरूपता स्यात्” इत्यादि; तदप्यसुन्दरम्; अर्थाकारतया ज्ञानस्य अर्थप्रकाशकत्वप्रतिक्षेपात् । निराकारमेव हि ज्ञानं योग्यतया^12951296 योग्यदेशस्थं योग्यञ्चार्थं प्रकाशयति इत्युक्तं प्रत्यक्षप्ररूपणप्रस्तावे¹²⁹⁷ ।

न चाऽवस्तुत्वादभावस्य किं प्रसाधनप्रयासेनेत्यभिधातव्यम्; प्रमाणतः प्रतीयमानत्वादिसाधनात्¹²⁹⁸ तस्य¹⁰²² वस्तुत्वप्रसिद्धेः । तथाहि–अभावो वस्तु, प्रमाणतः प्रतीमानत्वात्, यत् प्रमाणतः प्रतीयमानं तद् वस्तु यथा भावः, प्रमाणतः प्रतीयमानश्चाऽभाव इति । तथा, यत् कारणादुत्पद्यते तद्वस्तु यथा घटादि, कारणादुत्पद्यते चाऽभाव इति । तथा, यदर्थक्रियाकारि तद्वस्तु तथा प्रदीप,¹²⁹⁹ अर्थक्रियाकारी चाऽभाव इति । तथा, यद् अवान्तरभेदेन भिद्यते तद्वस्तु यथा रूपरसादि, प्रागभावाद्यवान्तरभेदेन¹³⁰⁰ भिद्यते चाऽभाव इति । तत सिद्धो भाववद् अभावो वास्तवो वस्तुधर्मः प्रमेय इति । प्रमाणं तु तत्परिच्छेदकम् अभावाख्यं प्रत्यक्षादिभ्यो भिन्नं वास्तवं न प्रसिद्धम्, प्रत्यक्षादितोऽपि तत्परिच्छेदसिद्धेः । यत्¹³⁰¹ प्रमाणान्तरादपि परिच्छिद्यते न तत्र प्रमाणनियमः¹³⁰² यथा वह्न्यादौ, प्रमाणान्तरादपि परिच्छिद्यते चाऽभाव इति । यत् पुनः यत्प्रकारप्रमाणान्तरान्न परिच्छिद्यते तत्र¹³⁰³ तत्प्रकारप्रमाणनियमो¹³⁰⁴ यथा रूपरसादाविति¹³⁰⁵ ।

ततः सूक्तम्–““अदृश्यस्यापि परचित्तविशेषस्य अभावः तदाकारविकारादेरन्यथानुपपत्तितः”” इति । सर्वत्र हि गमकत्वं अन्यथानुपपत्तिप्रसादादेव, सा च अदृश्यानुपलब्धावप्यस्ति¹³⁰⁶ इति कथं नास्या गमकत्वम् ?

विवृतिव्याख्यानम्–

““अदृश्य”” इत्यादिना व्यतिरेकमुखेन कारिकां व्याचष्टे–“अदृश्यानुपलब्धेः” सकाशात् “संशयैकान्ते” अङ्गीक्रियमाणे “न केवलं परिचित्ताभावो न सिद्ध्यति” सौगतस्य “अपि तु स्वचित्तभावश्च” न सिद्ध्यति । कुत एतद् ? इत्यत्राह–““तद्””¹³⁰⁷ इत्यादि । तस्य स्वचित्तस्य यद् “अनशं तत्त्वं” सजातीर्यविजातीयव्यावृत्तं¹³⁰⁸ मध्यक्षणस्वरूपं तस्य “अदृश्यात्मकत्वात् ।” ततः किं जातम् ? इत्यत्राह ““तथा च”” इत्यादि । “तथा च” तेन¹³⁰⁹ च स्वचित्तभावाऽसिद्धिप्रकारेण¹³¹⁰ “कुतः” न कुतश्चित् “परमार्थसतो”¹³¹¹ मानाद् भावस्य “क्षणभङ्गसिद्धिः” धर्मिहेतुदृष्टान्तादेरसिद्धे । न खलु बहिरन्तर्वा अनंशतत्त्वस्य अदृश्यात्मतयाऽसिद्धौ¹³¹² धर्म्यादेः सिद्धिर्युक्ता, तदसिद्धौ च कुतः क्षणभङ्गादेः सिद्धिः स्यात् ? कस्य तर्हि क्षणभङ्गसिद्धिः स्यात् ? इत्याह–““तद्”” इत्यादि । “तस्माद्” अनंशतत्त्वाद् “विपरीतं” साशं तत्त्वं तस्य । कथम्भूतस्य ? “अभेदलक्षणस्य”¹³¹³ युगपत् क्रमेण वा अनेकस्वभावात्मकस्य “स्याद्” भवेत् क्षणभङ्गसिद्धिः नान्यस्य इति एवकारार्थः ।

ननु चाभेदलक्षणतत्त्वस्य सविकल्पकप्रत्यक्षेण सर्वात्मना प्रतिपन्नत्वात् किं तत्र क्षणभङ्गाद्यनुमानेन ? इत्याशङ्कापनोदार्थमाह–

वीक्ष्याणुपारिमाण्डल्यक्षणभङ्गाद्यवीक्षणम्¹³¹⁴ ।
स्वसंविद्विषयाकारविवेकानुपलम्भवत् ॥ १६ ॥

विवृतिः–स्थूलस्यैकस्य¹³¹⁵ दृश्यात्मन एव पूर्वापरकोट्योरनुपलम्भात् अभावसिद्धेरनित्यत्वं बुद्धेरिव वेद्यवेदकाकारभेदस्य परमार्थसत्त्वम्, न पुनः परिमण्डलादेः विज्ञानानंशतत्त्ववत् । नापि क्षणिकपरिमण्डलादेः अविभागज्ञानतत्त्वस्य वा जातुचित् स्वयमुपलब्धिः तथैवाप्रतिभासनात् । तत्कथञ्चित् तत्स्वभावप्रतिभासे अनेकान्तसिद्धिः ।

कारिकार्थः–

“वीक्ष्यम्,” उपलब्धिलक्षणप्राप्तं स्थूलमेकं ग्राह्यम्,¹³¹⁶ तस्य ये “अणवः” अतिसूक्ष्मा भागाः तेषां “पारिमाण्डल्यं”¹³¹⁷ वर्तुलत्वं यच्च “क्षणभङ्गादि” आदिशब्देन कार्यकारणसामर्थ्या¹³¹⁸दिपरिग्रहः¹³¹⁹ तस्याऽ“वीक्षणम्” अग्रहणम् । अत्र दृष्टान्तमाह ““स्व”” इत्यादि । “स्वसंविदो” बौद्धकल्पितनिरंशबुद्धेर्यः¹³²⁰ “विषयाकारस्य” स्थूलाद्याकारस्य “विवेकः” निबृत्तिः तस्य “अनुपलम्भवत् ।” नहि तस्यां¹³²¹ प्रतिभासमानायां विषयाकारविवेकः¹³²² प्रतिभासते स्थूलाद्याकारभ्रान्तेरभावप्रसङ्गात्¹³²³ । यत्र¹³²⁴ यदा वास्तवो यदाकारः प्रतीयते न तत्र तदा तद्विपरीताकारस्य प्रतीतिरस्ति यथा नीले प्रतीयमाने न पीतस्य, प्रतीयते च विषयाकारविवेकः सौगतकल्पितायां संविदि इति¹³²⁵ ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकार्थं विवृण्वन्नाह–““स्थूलस्य”” इत्यादि । “स्थूलस्य” महतः “एकस्य” क्रमाऽक्रमानेकविवर्त्तव्यापिन¹³²⁶ प्रतिपादितप्रकारेण “दृश्यात्मन एव” उपलभ्यस्वभावस्यैव “अनित्यत्वं सिद्ध्यति” “नान्यस्य”¹³²⁷ इति सम्बन्धः । कुत एतत् ? “अनुपलम्भात्” हेतोः तस्यैव “पूर्वापराकारकोट्योः¹³²⁸ अभावसिद्धेः ।” तथा च यदुक्तं परेण–यद्⁷²³ यत्र उपलब्धिलक्षणप्राप्त सन्नोपलभ्यते तत् तत्र नास्ति यथा क्वचित् प्रदेशविशेपे घटः, नोपलभ्यते च उपलब्धिलक्षणप्राप्तो मध्यक्षणः पूर्वापरकोट्योः [ ] इति; तदयुक्तम्, यतः कथञ्चित्तत्र¹³²⁹ तदभावसाधने¹³³⁰ सिद्धसाधनम् । सर्वथा तत्साधने पक्षस्य प्रत्यक्षवाधनं हेतोश्चाऽसिद्धिः, तथा¹³³¹ तत्र¹³³² तद¹³³³नुपलम्भाऽसिद्धेरिति¹³³⁴ । ननु चास्तु स्थूलादिस्वभावस्यार्थस्य अनित्यत्वं न तु परमार्थसत्वम् मरीचिकाजलादिवदसत्त्वात्, इत्याशङ्क्याह–““बुद्धेः”” इत्यादि । यथोक्तस्यैवार्थस्य “परमार्थसत्त्वं बुद्धेर्वेद्यवेदकाकारप्रभेदस्य¹³³⁵ इव ।” प्रयोगः–यद्¹³³⁶ अनेकस्वभावं तदेव परमार्थसत् यथा वेद्यवेदकाद्यनेकस्वभावा संवित्, अनेकस्वभावञ्च अन्तर्वहिर्वा जैनाभ्युपगतं वस्तु इति । तथापि मरीचिकातोयनिदर्शनेन¹³³⁷ अस्याऽसत्त्वे¹³³⁸ बुद्धेरप्यतोऽसत्त्वप्रसङ्ग¹³³⁹ विशेषाभावात् । ननु नाऽनेकस्वभावस्यार्थस्य¹³⁴⁰ अनित्यत्वं परमार्थसत्त्वं वा अपि तु परमाण्वादे, इत्यत्राह–““नपुनः”” इत्यादि । “न पुनः” नैव परिमण्डलसम्बन्धात्¹³⁴¹ “परिमण्डलः” परमाणुः “आदि”र्यस्य यौगकल्पिताऽवयव्यादेः¹³⁴² स तथोक्तः तस्याऽनित्यत्वं¹³⁴³ परमार्थसत्त्वञ्च । निदर्शनमाह– ““विज्ञान”” इत्यादि । “विज्ञानस्य” यद् “अनंशं तत्त्वं” स्वरूपं तस्य इव “तद्वदिति ।” ननु बहिरन्तश्च अनंशस्यैव तत्त्वस्य उपलम्भः अतस्तस्यैव परमार्थसत्त्वम्, अनुपलम्भाच्च पूर्वापरकोट्योरसत्त्वं सिद्ध्यति इति यौग-सौगताः;¹³⁴⁴ तत्राह–““नापि”” इत्यादि । “नापि” नैव “क्षणिकाः परिमण्डलाः” परमाणवः “आदयो” यस्य अवयव्यादेः स तथोक्तः तस्य “अविभागविज्ञानतत्त्वस्य” वा “जातुचित्” कदाचिदपि “स्वयम्” आत्मना “उपलब्धिः” । कुत एतदित्यत्राह–““तथैव”” इत्यादि । “तथैव” परपरिकल्पितप्रकारेणैव “अप्रतिभासनात् ।” अथ बहिरन्तस्तत्त्वस्य क्षणिकाऽनंशादिस्वभावतया अप्रतिभासनेऽपि सच्चेतनादिरूपतया प्रतिभासनादयमदोषः; अत्राह–““तत्कथञ्चिद्”” इत्यादि । “तस्य” बहिरन्तस्तत्त्वस्य “कथञ्चित्” न सर्वात्मना “तत्स्वभावप्रतिभासे” सच्चेतनादिस्वरूपप्रतिभासने अङ्गीक्रियमाणे “अनेकान्तसिद्धिः” एकस्य दृश्येतरस्वभावसिद्धेः¹³⁴⁵ ।

एवं परस्य अनुपलब्धिं निराकृत्य अधुना स्वभावादिहेतुं निराकुर्वन्नाह–

अनंशं¹³⁴⁶ बहिरन्तश्चाप्रत्यक्षं तदभासनात् ।
कस्तत्स्वभावो हेतुः स्यात् किं तत्कार्य यतोऽनुमा ॥ १७ ॥

विवृतिः–साक्षात् स्वभावमप्रदर्शयतो निरंशतत्त्वस्यानुमितौ स्वभावहेतोरसम्भवः स्वभावविप्रकर्षात् । तत एव कार्यहेतोः; कार्यकारणयोः सर्वत्रानुपलब्धेः । न चात्र प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः¹³⁴⁷ प्रभवः कार्यव्यतिरेकोपलक्षिता वा कारणशक्तिः । तदङ्गीकरणं प्रमाणान्तरमन्तरेणानुपपन्नम् । स्वयमुपलब्धस्य प्रागूर्ध्वञ्चानुपलब्धेः कृतकत्वादनित्यत्वं सिद्ध्येत् नान्यथा ।

कारिकार्थ–

यौगसौगतकल्पितं यद् “अनंशं” तत्त्वम्, क्व ? “बहिरन्तश्च ।” तत्किम्¹³⁴⁸ ? “अप्रत्यक्षं” प्रत्यक्षग्राह्यं न भवति । कुत एतद् ? इत्यत्राह–“तदप्रतिभासनात्” तस्य अनंशतत्त्वस्य अप्रतीतेः । ततः किं जातम् ? इत्यत्राह–““कस्तद्”” इत्यादि । “कः,” न कश्चित् “तस्य” अनंशस्य “स्वभावो हेतुः” “स्यात् । किं” न किञ्चित् “तस्य” अनशस्य “कार्यं”¹³⁴⁹ हेतुः । कार्यग्रहणमुपलक्षणम्, तेन साध्याद् भिन्नानां संयोगिसमवाय्यादीनां निरास सिद्धो भवति, अतो न परमते किञ्चित् लिङ्गं घटते “यतोऽनुमा¹³⁵⁰”¹³⁵¹ स्यात् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““साक्षात्”” इत्यादि । “साक्षात् स्वभावं” स्वरूपम्¹³⁵² “अप्रदर्शयतो” भावस्य यत् “निरंशं तत्त्वं” स्वरूपं-तस्य “अनुमितौ” क्रियमाणायां “स्वभावहेतोरसम्भवः ।” कुत इत्याह–““स्वभाव”” इत्यादि । “स्वभावस्य” स्वरूपस्य “विप्रकर्षाद्” अदृश्यत्वात् । “तत एव” तद्विप्रकर्षादेव “कार्यहेतोर-” प्रतिपत्तिः । कुत एतत्¹³⁵³ ? इत्याह–““कार्य”” इत्यादि । “कार्यकारणयोः सर्वत्र” बहिरन्तर्वा “अनुपलब्धेः” अदर्शनात् । किञ्च, सिद्धे कार्यकारणभावे कार्यहेतोः प्रतिपत्तिर्युक्ता, न चात्र सोऽस्ति इत्याह–““नच”” इत्यादि । “नच” नैव “अत्र” यौग-सौगतकल्पिते एकान्ते “प्रत्यक्षानुपलम्भौ साधनं” यस्य स तथोक्तः । कः ? “प्रभवः,” कार्यकारणभावः “प्रभ¹³⁵⁴वति”¹³⁵⁵ “प्रभवति अस्मात्” इति च व्युत्पत्तेः । यथा च तत्कल्पितैकान्ते प्रभवो न घटते तथा विषयपरिच्छदे प्रपञ्चितम्^13561357 । ननु न सर्वत्र प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः प्रभवः, किन्तु क्वचित् इन्द्रियशक्तिवत् कार्यव्यतिरेकसाधनोऽपि, सोऽत्र स्यात्; इत्याशङ्क्य आह–““कार्य”” इत्यादि । “कार्यस्य व्यतिरेकः” विवक्षितकारणव्यतिरिक्तकारणसाकल्येऽपि अनुत्पादः तेन “उपलक्षिता”¹³⁵⁸ वा । पक्षान्तरसूचको वाशब्दः । “कारणशक्तिः “न चात्र”” इति सम्बन्धः । निरंशयोः कार्यकारणयो मूलतोऽप्यदर्शने कारणव्यतिरेकतः कार्यव्यतिरेकाऽसिद्धि इत्यभिप्रायः । नच प्रमाणान्तरमन्तरेण कारणशक्त्यङ्गीकरणं युक्तम् इत्याह–““तदङ्गीकरणम्”” इत्यादि । “तस्याः कारणशक्तेः अङ्गीकरणम्” कार्यव्यतिरेकतः सद्भावस्वीकरणं “प्रमाणान्तरमन्तरेण” ऊहाख्यप्रमाणं विना “अनुपपन्नम् ।” प्रसिद्धे हि कार्यकारणभावे कार्यव्यतिरेकतः कारणशक्तिपरिकल्पना स्यात् । नच प्रत्यक्षानुमानयोः कार्यकारणभावादिसम्बन्धप्रतिपत्तौ सामर्थ्यमित्युक्तम्–““अविकल्पधिया लिङ्गं न किञ्चित् सम्प्रतीयते”” [लघी॰ का॰ ११] इत्यत्र । कुतः पुनस्तदङ्गीकरणं¹³⁵⁹ तदन्तरेणाऽनुपपन्नम्¹³⁶⁰ ? इत्याह–““स्वयम्”” इत्यादि । “स्वयम्” आत्मना “उपलब्धस्य” मध्यदशायां दृष्टस्य “प्रागूर्ध्वञ्च”¹³⁶¹ या तस्यैव “अनुपलब्धिः” स्वयमेव अदर्शनं तस्या यत् सिद्धं “कृतकत्वं” कार्यत्वं तस्माद् “अनित्यत्वं” शब्दादेः “सिद्ध्येत् नान्यथा” न प्रकारान्तरेण । नच प्रत्यक्षमनुमानं ¹³⁶² वा तथा प्रत्येतुं समर्थमित्यूहस्यैव अत्र व्यापार इति मन्यते । कृतकत्वानित्यत्वग्रहणमुपलक्षणं सकलहेतुसाध्यानाम् ।

ननु¹³⁶³ सर्वोऽयं कार्यकारणभावोऽनुमानानुमेयभावो वा कल्पनाशिल्पिकल्पितो न पारमार्थिकः तत्कथं प्रमाणान्तरप्रसक्तिः ? इत्यप्यनुपपन्नम्; यतो विकल्पबुद्धौ सिद्धायां तत्कल्पि तोऽखिलोऽयं व्यवहारः स्यात् । न च तत्सिद्धिः¹³⁶⁴ स्वतः परतो वा घटते इत्यावेदयति–

धीर्विकल्पाऽविकल्पात्मा¹³⁶⁵ बहिरन्तश्च किं पुनः ।
निश्चयात्मा स्वतः सिद्ध्येत् परतोऽप्यनवस्थितेः ॥ १८ ॥

विवृतिः–सर्वविज्ञानानां¹³⁶⁶ स्वसंवेदनं प्रत्यक्षमविकल्पं¹³⁶⁷ यदि, निश्चयस्यापि¹³⁶⁸ कस्यचित् स्वत एव अनिश्चयात्, निश्चयान्तरपरिकल्पनायामनवस्थानात् कुतस्तत्संव्यवहारसिद्धिः ? ततः स्वार्थेऽपि कथञ्चिदभिलापसंसर्गयोग्यायोग्यविनिर्भासैकज्ञानं प्रतिपत्तव्यं स्वरूपवत् ।

कारिकार्थ–

“धीः” बुद्धिः, कथम्भूता ? “निश्चयात्मा” विकल्पबुद्धिः इत्यर्थः । पुनरपि कथम्भूता ? इत्याह–““विकल्प”” इत्यादि । “विकल्पो” व्यवसायः, “अविकल्पो निर्विकल्पकः,¹³⁶⁹ तौ आत्मानौ” यस्याः सा तथोक्ता । क्व ? “बहिरन्तश्च;” वहिर्विकल्पात्मा अन्तश्च अविकल्पात्मा इति । सा किम् ? इत्यत्राह– “किं पुनः सिद्ध्येत्” ? नैव सिद्ध्येत् । कुतः¹³⁷⁰ ? “स्वतः”¹³⁷¹ स्वसंवेदनात् निर्विकल्पकात् । यत्¹³⁷² निर्विकल्पकेन गृह्यते न तत्सिद्ध्यति यथा क्षणक्षयस्वर्गप्रापणसामर्थ्यादि,¹³⁷³ निर्विकल्पेन गह्यते च विकल्पस्वरूपमिति¹³⁷⁴ । तर्हि विकल्पान्तरात् तत् सेत्स्यति, इत्यत्राह–““परतः”” इत्यादि । न केवलं स्वतः अपि¹³⁷⁵ तु “परतः” विकल्पान्तरादपि “किं पुनः सिद्ध्येत्” इति “नो¹³⁷⁶ सिद्ध्येत्” इति सम्बन्धः । कुत एतत् ? इत्याह–“अनवस्थितेः” अनवस्थानात् विकल्पान्तरस्यापि तदन्तरात् सिद्धिप्रसङ्गात् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““सर्व”” इत्यादि । “सर्वविज्ञानानां” विकल्पेतरज्ञानानां “स्वसंवेदनम्” आत्मग्रहणं “प्रत्यक्षम् अविकल्पकं”¹³⁷⁷ निर्विकल्पकं “यदि”¹³⁷⁸ चेत् इष्यते । अत्र दूषणम् ““निश्चय”” इत्यादि । “निश्चयस्यापि” न केवलम् अनिश्चयस्य “कस्यचिद्” अनुमानानुमेयव्यवहारहेतोः “स्वत एव” स्वसंवेदनादेव¹³⁷⁹ ““अनिश्चयात्”” निश्चयाभावात् । अथ¹³⁸⁰ अन्यतो निश्चय स्यादत्राह–““निश्चय”” इत्यादि । प्रकृतान्निश्चयाद् अन्यो निश्चयः “तदन्तरम्” तस्य “कल्पनायाम् अनवस्थानात्¹³⁸¹ । कुतः,” न कुतश्चित्, “तस्मात् संव्यवहारस्य” कार्यकारणभावादिलक्षणस्य सिद्धिः । तस्यैव असिद्धेः इत्यभिप्रायः । अस्तु तर्हि धीः निश्चयात्मा बहिरिव अन्तरपि¹³⁸² इत्यत्राह–““ततः”” इत्यादि । “ततः” तस्माद् उक्तदोषात् “स्वार्थेऽपि” स्वस्य बुद्धेः अर्थो ग्राह्यं बहिःस्वलक्षण तत्रापि न केवलं सामान्ये “कथञ्चित्” न सर्वात्मना, “अभिलप्यते अनेन”¹³⁸³ “अभिलप्यते”¹³⁸⁴ इति च¹³⁸⁵ “अभिलापौ” शब्दजात्यादी तयोः “संसर्गः” “अस्येदं वाचकम्, अस्येदं वाच्यम्” इति योजनं तस्य “योग्ययोग्यौ निर्भासौ” तयो“रेकं” साधारणं “ज्ञानं” प्रतिपत्तव्यम् सौगतैः । अत्र दृष्टान्तमाह–““स्वरूपवत्””¹³⁸⁶ इति । “स्वरूप” इव तद्वदिति ।

एवं परं प्रति तर्कादिक प्रमाणान्तरं प्रतिपाद्य इदानीमुपमानस्य प्रमाणान्तरत्वनियमं विधुरयन्नाह–

उपमानं¹³⁸⁷ प्रसिद्धार्थसाधर्म्यात् साध्यसाधनम् ।
तद्वैधर्म्यात्¹³⁸⁸ प्रमाणं किं स्यात्सञ्ज्ञिप्रतिपादनम् ? ॥ १९ ॥

विवृतिः–प्रसिद्धार्थसाधर्म्यम् अन्यथानुपपन्नत्वेन निर्णीतञ्चेत् लिङ्गमेव ततः प्रतिपत्तिः अन्यथा न युज्यते¹³⁸⁹ । प्रत्यक्षेऽर्थे सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तेः प्रमाणान्तरत्वे “वृक्षोऽयम्” इति ज्ञानं वृक्षदर्शिनः प्रमाणान्तरम्, “गवयोऽयम्” इति यथा गवयदर्शिनः प्रसिद्धार्थसाधर्म्यात् साध्यसिद्धेरभावात् । “गौरिव गवयः” इति श्रुत्वा गवयदर्शिनः तन्नामप्रतिपत्तिवत् प्रत्यक्षेषु इतरेषु¹³⁹⁰ तिर्यक्षु तस्यैव पुनरगवयनिश्चयः किन्नाम प्रमाणम् ? हानोपादानोपेक्षाप्रतिपत्तिफलं¹³⁹¹ नाप्रमाणं भवितुमर्हति ।

कारिकार्थः–

“प्रसिद्धोऽर्थो”¹³⁹² गौः तेन “साधर्म्यं” सादृश्यं यद् गवयस्य तस्मात् “साध्यस्य” सादृश्यविशिष्टस्य विशेषस्य तेन वा विशिष्टस्य सादृश्यस्य “साधनं” सिद्धिः “उपमानं” प्रमाणम् । “यदि”शब्दोऽत्र द्रष्टव्यः । अत्र दूषणमाह–““तद्”” इत्यादि । तेन प्रसिद्धार्थेन “वैधर्म्यं” वैसदृश्यं यन्महिष्यादेः तस्मात् साध्यसाधनं “गोविलक्षणा एते महिष्यादयः” इति प्रतीतिः, तत् “किं प्रमाणम्” किमभिधानं तत्प्रमाणम्¹³⁹³ ? तस्य किञ्चिन्नाम कर्त्तव्यं यत् प्रत्यक्षादिषु न सम्भवति । तथा च सप्तमप्रमाणप्रसङ्गात् “षडेव प्रमाणानि” इति सङ्ख्याव्याघातः ।

उपमानं पृथक् प्रमाणमिति मीमांसकस्य पूर्वपक्षः–

ननु उपमानप्रमाणानभ्युपगमे कुतो गवयदर्शनाद् असन्निकृष्टे अर्थे बुद्धेरुत्पत्तिः ? येन हि प्रतिपत्रा¹³⁹⁴ गौरुपलब्धा न गवयः, न¹³⁹⁵ च अतिदेशवाक्यं¹³⁹⁶ श्रुतं “गौरिव गवयः” इति, तस्य अरण्ये पर्यटतो गवयदर्शनानन्तरम् “अनेन सदृशो गौः” इत्येवमाकारं परोक्षे गवि यत् सादृश्यज्ञानमुत्पद्यते तदुपमानम्¹³⁹⁷ । अत्र च विप्रकृष्टसादृश्यप्रतीतौ¹³⁹⁸ सन्निकृष्टं¹³⁹⁹ सादृश्यं करणम्¹⁴⁰⁰ । उक्तञ्च–

दृश्यमानाद्¹⁴⁰¹ यदन्यत्र¹⁴⁰² विज्ञानमुपजायते ।
सादृश्योपाधितस्तज्ज्ञैरुपमानमिति स्मृतम्¹⁴⁰³ ॥ [ ]

अस्य¹⁴⁰⁴ च अनधिगतार्थाधिगन्तृत्वात् प्रामाण्यम् । यद्यपि गौरनेन¹⁴⁰⁵ प्रागेव उपलब्धः, सादृश्यञ्चेदानीं प्रत्यक्षत एव गवये दृश्यते, तथापि “गवयसदृशो गौः” इति प्रागप्रतिपत्तेः अनधिगतार्थाधिगन्तृत्वम्¹⁴⁰⁶ । तर्हि इदानीमेव गोः स्मृत्या सादृश्यस्य च अध्यक्षतोऽधिगमात् अधिकप्रमेयाभावाच्च अधिगतार्थाधिगन्तृत्वमस्य,¹⁴⁰⁴ इत्यप्ययुक्तम्, तद्विशिष्टत्वस्य^14071408 तत्र¹⁴⁰² ताभ्यामनधिगतेः¹⁴⁰⁹ । यद्यपि प्रत्यक्षेण सादृश्यं प्रतिपन्न गौश्च स्मृत्या, तथापि सादृश्यविशिष्टस्य गोपिण्डस्य स्मृत्या प्रत्यक्षेण उभाभ्यां वाऽप्रतीतेः तद्विषयत्वेन¹⁴¹⁰ उपमानस्य अनधिगतार्थाधिगन्तृत्वात् प्रामाण्यम् । नहि अनुमानेऽपि अतोऽन्यत्¹⁴¹¹ प्रामाण्यनिबन्धनम् । प्रत्यक्षेऽपि हि प्रदेशादौ¹⁴¹² धर्मिणि स्मृत्या चाग्नौ प्रतिपन्नेऽपि अग्निविशिष्टप्रदेशादिविषयत्वेन अनुमानस्य प्रामाण्यं तद्वदुपमानस्यापि । तदुक्तम्–

तस्माद्यत्स्मर्यते¹⁴¹³ तत्स्यात् सादृश्येन¹⁴¹⁴ विशेषितम् । प्रमेयमुपमानस्य सादृश्यं वा तदन्वितम्¹⁴¹⁵ ॥
प्रत्यक्षेणावबुद्धेऽपि सादृश्ये गवि च स्मृते । विशिष्टस्यान्यतोऽसिद्धेरुपमानप्रमाणता¹⁴¹⁶ ॥
प्रत्यक्षेऽपि यथा देशे स्मर्यमाणे च पावके । विशिष्टविषयत्वेन नानुमानाऽप्रमाणता¹⁴¹⁷ ॥

[मी॰ श्लो॰ उपमान॰ श्लो॰ ३७–३९] इति¹⁴¹⁸ ।

ननु अस्तु उपमानम्प्रमाणम्, नतु प्रत्यक्षादिभ्यो भिन्नं तदन्यतमस्वभावत्वात्तस्य; इत्यप्यनुपपन्नम्; तदन्यतमस्वभावत्वस्य¹⁴¹⁹ तत्राऽसम्भवात्¹⁴²⁰ । तथाहि–न तावत्¹⁴²¹ प्रत्यक्षरूपं तत्, परोक्षे गवि इन्द्रियार्थसम्प्रयोगाभावेऽपि उत्पद्यमानत्वात् । नापि स्मरणमेवेदमि त्यभिधातव्यम्;¹⁴²² प्रत्यक्षप्रतिपन्ने एव अर्थे स्मरणस्य आविर्भावात् । न च गोप्रत्यक्षकाले तत्प्रत्यक्षेण¹⁴²³ गवयाप्रतिपत्तौ तत्सादृश्यं¹⁴²⁴ प्रत्येतुं शक्यम् ।

भूयोऽवयवसामान्ययोगो यद्यपि मन्यते । सादृश्यं तस्य¹⁴²⁵ नु तु ज्ञाप्तिः गृहीते प्रतियोगिनि^14261427 ॥

[न्यायमं॰ पृ॰ १४६] इत्यभिधानात् ।

नाप्यनुमानरूपताऽस्य;¹⁴²⁸ लिङ्गादनुत्पत्तेः । अत्र हि लिङ्गम्–सादृश्यं परिकल्प्येत,¹⁴²⁹ परिदृश्यमानो गवयो वा ? यदि सादृश्यम्, तत्किं गोगतम्, गवयगतं वा लिङ्गं स्यात् ? न तावद् गोगतम्; गवयदर्शनात् प्राक् तस्य¹⁴³⁰ असिद्धत्वात् । नचाऽसिद्धस्य लिङ्गत्वम्; अतिप्रसङ्गात् । प्रतिज्ञार्थैकदेशत्वप्रसङ्गाच्च,¹⁴³¹ गोगतत्वेन हि सादृश्यं प्रमेयम्¹⁴³² तदेव च लिङ्गमिति । गवयगतं तत्तर्हि¹⁴³³ लिङ्गमस्तु उक्तदोषद्वयासम्भवादिति चेत्; न, अत्रापि व्यधिकरणासिद्धत्वप्रसक्तेः¹⁴³⁴ । न च व्यधिकरणासिद्धस्य गमकत्वं काककार्ष्ण्यादिवत्¹⁴³⁵ ।

एतेन गवयस्यापि लिङ्गता प्रत्याख्याता; व्यधिकरणत्वाविशेषात्¹⁴³⁶ । उक्तञ्च–

न¹⁴³⁷ चैतस्यानुमानत्वं¹⁴³⁸ पक्षधर्माद्यसम्भवात् । प्राक्¹⁴³⁹ प्रमेयस्य सादृश्यं धर्मत्वेन न¹⁴⁴⁰ गृह्यते ॥
गवये गृह्यमाणञ्च न गवार्थानुमापकम्¹⁴⁴¹ । प्रतिज्ञार्थैकदेशत्वाद् गोगतस्य न लिङ्गता ॥
गवयश्चाप्यसम्बन्धान्न¹⁴⁴² गोलिङ्गत्वमृच्छति । सादृश्यं न च सर्वेण पूर्वं दृष्टं तदन्वयि¹⁴⁴³ ॥
एकस्मिन्नपि दृष्टेऽर्थे द्वितीयं पश्यतो वने । सादृश्येन सहैवा¹⁴⁴⁴स्मिस्तन्दैवोत्पद्यते¹⁴⁴⁵ मतिः ॥

[मी॰ श्लो॰ उपमान॰ श्लो॰ ४३–४६] इति¹⁴⁴⁶ । नाप्येतत् शाब्दम्,¹⁴⁴⁷ अश्रुताऽतिदेशवाक्यस्य¹⁴⁴⁸ प्रतिपत्तु तत्सम्भवात् । नाप्यर्थापत्तिः¹⁴⁴⁹;¹⁴⁵⁰ अन्यथानुपपद्यमानदृष्ट-श्रुतार्थानपेक्षणात् । नाप्यभावः, प्रमाणप्रमेयनिवृत्त्यनपेक्षणादिति¹⁴⁵¹ ।

तन्निरसनपुरस्सरम् उपमानस्य सादृश्य प्रत्यभीज्ञान एवान्तर्भावप्रदर्शनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“अनेन¹⁴⁵² सदृशो गौः” इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्, तथाविधायाः¹⁴⁵³ प्रतीतेरेवाऽसभवात् । तथाहि–अश्रुतातिदेशवाक्यो नागरकः¹⁴⁵⁴ कानने पर्यटन् अदृष्टपूर्वं गोसदृशं पशुं पश्यन्¹⁴⁵⁵ एवं बुद्ध्यते ब्रवीति च–“गवा सदृश एव कश्चित् पशुः” इति, नतु “अनेन सदृशो गौः” इत्येवंविधज्ञानमभिधानं वा कस्यचित्तदानीमस्तीति । अस्तु वा, तथापि अस्य¹⁴⁵⁶ प्रत्यभिज्ञारूपत्वान्न प्रमाणान्तरत्वम् । ननु अनुभूतेऽर्थे प्रत्यभिज्ञा प्रवर्त्तते दर्शनस्मरणनिबन्धनत्वात्तस्याः¹⁴⁵⁷,¹⁴⁵⁸ न च पुरोवर्त्तिगवयावच्छिन्नसादृश्योपाधितया¹⁴⁵⁹ पूर्वं गोपिण्डोऽनुभूतः, गवयाग्रहणे तदवच्छिन्नसादृश्यविशेषितस्य गोपिण्डस्य ग्रहीतुमशक्तेरिति, तदयुक्तम्, यतः कस्य अनुभवाभावः–गवयावच्छेदस्य,¹⁴⁶⁰ सादृश्यस्य वा ? प्रथमपक्षे “स¹⁴⁶¹ एवायम्” इत्यादि प्रतीतेरपि प्रत्यभिज्ञानता न स्यात् उत्तरपर्यायावच्छेदस्य¹⁴⁶² पूर्वमननुभवात् । अथात्र¹⁴⁶³ अवच्छेदकस्य उत्तरपर्यायस्य पूर्वमननुभवेऽपि अवच्छेद्यस्य अन्वितद्रव्यस्य अनुभवात् प्रत्यभिज्ञानता; तदन्यत्रापि¹⁴⁶⁴ समानम्– अवच्छेदकस्य गवयस्य तदानधिगमेऽपि सादृश्यस्य अवच्छेद्यस्य अधिगमात् । कथमप्रतीतस्य गवयस्य सादृश्यविशेषणतेति चेत् ? कदा तदप्रतीतिः–गोदर्शनसमये, उत्तरकालं वा ? प्रथमविकल्पे उत्तरपर्यायस्यापि¹⁴⁶⁵ द्रव्यविशेषणत्वाभावप्रसङ्गः, पूर्वपर्यायप्रतीतिसमये तस्याप्यप्रतीतेः¹⁴⁶⁶ । अथ उत्तरप्रत्यक्षेण प्रतीतस्य¹⁴⁶⁷ तस्य¹⁴⁶⁸ तद्विशेषणता; तदेतदन्यत्राप्यविशिष्टम्¹⁴⁶⁹ । तन्न गवयावच्छेदस्य अनुभवाभावः ।

नापि सादृश्यस्य; तद्धि असन्निहितत्वान्नानुभूयते, प्रतिबन्धकसद्भावाद्वा ? न तावदसन्निहितत्वात्, सन्निहितपदार्थवृत्तित्वेन सन्निहितत्वाऽसिद्धेः । नापि प्रतिबन्धकसद्भावात् तस्यानुपलम्भः; गोपिण्डोपलम्भवत् सादृश्योपलम्भेऽपि प्रतिबन्धकस्य कस्यचिदप्यनुपलम्भात् । ननु उभयवृत्तित्वात् सादृश्यस्य कथमेकपिण्डोपलम्भसमये प्रतियोगिग्रहणमन्तरेणोपलम्भः स्यात् ? इत्यप्यसुन्दरम्; एकैकत्र अस्य¹⁴⁷⁰ समाप्ततया प्रतियोगिग्रहणमन्तरेणापि उपलम्भोपपत्तेः । कथमन्यथेदं शोभेत–

सामान्यवच्च सादृश्यमेकैकत्र समाप्यते । प्रतियोगिन्यदृष्टेऽपि तत्तस्मादुपलभ्यते¹⁴⁷¹ ॥

[मी॰ श्लो॰ उपमान॰ श्लो॰ ३५] इति । “इदमनेन सदृशम्” इति सादृश्यव्यवहार एव हि प्रतियोगिग्रहणापेक्षो न पुनः तत्स्व रूपप्रतिपत्तिः । प्रतिपत्ता हि गवयमुपलभ्य पूर्वानुभूतं गोपिण्डसंस्थानविशेषम् अवहितचेतसा परिभाव्य तयोः सादृश्यव्यवहारं प्रवर्त्तयति सङ्कलयति¹⁴⁷² चैवम्–“मया र्पूवमेव गौः अनेन प्राणिना ✢तुल्यसस्थानः¹⁰⁰⁸ प्रतिपन्नः, ततस्तां✢ तुल्यसंस्थानतां स्मृत्वा सादृश्यं व्यवहरामि” इति । ततो यः¹⁴⁷³ सङ्कलनात्मकः प्रत्ययः स प्रत्यभिज्ञानमेव यथा “स एवायम्” इति प्रत्ययः, सङ्कलनात्मकश्च “अनेन सदृशो गौः” इति प्रत्यय इति । सङ्कलनं हि पूर्वोत्तरसमयसमधिगतयोः वस्तुरूपयोः एकध¹⁴⁷⁴र्मयोगितया¹⁴⁷⁵ सदृशादिधर्मयोगितया वा प्रत्यवमर्शनम् । तदात्मकत्वञ्च अत्रास्ति, गोगवययोः सदृशधर्मान्वितत्वेन प्रत्यवमर्शसम्भवात् ।

ननु चास्य प्रत्यभिज्ञानत्वे स्मृतिप्रत्यक्षप्रभवत्वप्रसङ्गः तत्सामग्रीत एवास्य आविर्भावात्, न चात्र सास्ति, गवयप्रत्यक्षादिसामग्रीमात्रात्तदुत्पत्तेः । न च विलक्षणसामग्रीप्रभवं ज्ञानं प्रत्यभिज्ञानं युक्तमतिप्रसङ्गात्; इत्यप्यसाम्प्रतम्; अत्रापि तत्सामग्र्या विद्यमानत्वात् । तथाहि–स्मरणापेक्षं¹⁴⁷⁶ गवयप्रत्यक्षम् एवंवि¹⁴⁷⁷धं¹⁴⁷⁸ ज्ञानमुपजनयति, अनपेक्षं वा ? तत्र अनपेक्षस्य जनकत्वे अप्रसिद्धगोपिण्डस्यापि एतत् स्यात् । अथ स्मरणापेक्षं जनकत्वम्, तत्रापि किं स्मरणमात्रापेक्षम्, गोपिण्डस्मरणापेक्ष वा तत्तज्जनयेत्¹⁴⁷⁹ ? यदि स्मरणमात्रापेक्षम्, तदा अश्वादिस्मरणेऽपि तत् तज्जनयेत् । अथ गोपिण्डस्मरणापेक्षम्, तत्रापि किं गोपिण्डस्मृतिमात्रापेक्षम्, सादृश्यावच्छिन्नगोपिण्डस्मरणापेक्ष वा ? प्रथमपक्षे महिष्यादिस्मरणेऽपि तस्य¹⁴⁸⁰ तज्जनकत्वप्रसङ्गः, सादृश्याप्रतिपत्तेः उभयत्राप्यविशेषात्¹⁴⁸¹ । गवयसादृश्यावच्छिन्नगोपिण्डस्मरणापेक्षित्वे¹⁴⁸² तु सिद्ध पूर्वमेव सादृश्यानुनुभव, तदसिद्धौ संस्कारविशेषाभावतः तत्स्मरणस्यैवाऽनुपपत्तेः¹⁴⁸³ । पूर्वं तदननुभवे च गोपिण्डसंस्थानविशेषविषयं निपुणनिरूपणमनर्थकमेव स्यात् । पिण्डमात्रस्मरणेऽपि सन्निकृष्टसादृश्यदर्शनबलेन विप्रकृष्टसादृश्यप्रतीतेरुत्पादप्रसङ्गात् । न च पिण्डमात्रामनुस्मरतः संस्थानविशेषमनिरूपयतः सादृश्यप्रतीतिरुत्पद्यते । अतो मन्यामहे–गवयसादृश्यावच्छिन्नगोपिण्डानुभवभावितेयं^1484828 स्मृतिरिति । तथाविधस्मृतिसहायञ्च गवयप्रत्यक्षम् “अनेन सदृशो गौः” इति ज्ञानमुत्पादयतीति सिद्धमस्य स्मृतिप्रत्यक्षप्रभवत्वम् । अतः नोपमानं प्रत्यभिज्ञानाद् भिद्यते, अभिन्नसामग्रीप्रभवत्वात्, यदभिन्नसामग्रीप्रभवं तदभिन्नम् यथा अविनाभावलक्षणलक्षितहेतुतः समुपजायमानं कार्यस्वभावाद्यनुमानम्, स्मृतिप्रत्यक्षलक्षणाऽभिन्नसामग्रीप्रभवञ्च प्रत्यभिज्ञानोपमानलक्षणं ज्ञानद्वयमिति ।

यदप्युक्तम्–विप्रकृष्टसादृश्यप्रतीतौ¹⁴⁸⁵ सन्निकृष्टं¹⁴⁸⁶ सादृश्यं करणम्ऽ इत्यादि, तत्र किमिदं सन्निकृष्टसादृश्यस्य¹⁴⁸⁷ करणत्वम्–तदनुमापकत्वम्, तत्स्मारकत्वम्, तदुपमापकत्वं वा ? प्रथमपक्षे पूर्वापरविरोधः–पूर्वं तस्य तदनुमापकत्वप्रतिषेधात् इह चाभ्युपगमात् । द्वितीयपक्षे तु सन्निकृष्टसादृश्यस्य¹⁴⁸⁸ विप्रकृष्टसादृश्यस्मृतिहेतुत्वात् उपमानहेतुत्वानुपपत्तिः, स्मृतेः उपमानत्वाऽसम्भवात् । तत्स्मृतिसहायं¹⁴⁸⁹ तु तत्¹⁴⁹⁰ तेद्धतुः¹⁴⁹¹ स्यात् न केवलम्, तथा च “दृश्यमानाद् यदन्यत्र” इत्यादि दुर्धटम् । एतेन तृतीयपक्षोऽपि प्रत्याख्यातः; केवलस्य¹⁴⁹² तत्सादृश्यस्य तदुपमापकत्वासम्भवात् । न च सादृश्यस्य ज्ञानजनकत्वं सम्भवति; अर्थे ज्ञानजनकत्वस्य अग्रे निराकरिष्यमाणत्वात् । अतः सदृशवस्तुविषयाभ्यां दर्शनस्मरणाभ्यां गो-गवययोः सादृश्यपरामर्शि प्रत्यभिज्ञानाऽपरपर्यायभुपमानं जन्यते इत्यभ्युपगन्तव्यम् । तस्मात् उपमानस्य प्रत्यभिज्ञास्वभावत्वान्न प्रमाणान्तरत्वं युक्तम् ।

अनुमानस्वभावत्वाद्वा^14931494 । कथमस्यानुमानत्वमिति चेत् ? उच्यते स्मर्यमाणो गोपिण्डो विवक्षितगवयावच्छिन्नसारूप्यमान्, तेन अवच्छिद्यमानत्वात्, यद् यदेवम् तत्तत्तथा यथा सन्निहितो गवयपिण्डः, तथा चायम्, तस्मात्तथेति । यदि वा, अविलक्षणविषाणाद्यवयवयोगित्वादिति हेतुः, साध्य-दृष्टान्तौ तौ एव ।

सज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धज्ञानफलस्य उपमानस्य पृथक् प्रामाण्यवर्णयतो नैयायिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु माभूत् मीमांसकाभ्युपगतमुपमानं प्रत्यभिज्ञानादेः प्रमाणान्तरम्, नैयायिकैरभ्युपगतं तु भविष्यति । ते¹⁴⁹⁵ हि प्रसिद्धसाधर्म्यात् साध्यसाधनमुपमानम् [न्यायसू॰ १ । १ । ६] इत्युपमानलक्षणं¹⁴⁹⁶ वर्णयन्ति । तत्र प्रसिद्धञ्च¹⁴⁹⁷ तत्साधर्म्यञ्च, प्रसिद्धेन वा गवा साधर्म्यं गवयस्य, प्रसिद्धं वा साधर्म्यं यस्य स प्रसिद्धसाधर्म्यो गवयः तस्मात्, तमाश्रित्य साध्यस्य सज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धस्य साधनं बोधनम् उपमानम् । श्रुतातिदेशवाक्यस्य हि प्रमातुः अप्रसिद्धे पिण्डे प्रसिद्धपिण्डसारूप्यज्ञानं यद् इन्द्रियजं सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तिफलं¹⁴⁹⁸ तदुपमानं प्रतिपत्तव्यम् । तद्धि¹⁴⁹⁹ इन्द्रियजनितमपि धूमज्ञानमिव तदगोचरप्रमेयप्रमितिप्रसाधनात्¹⁵⁰⁰ प्रमाणान्तरम् । श्रुतातिदेशवाक्यो हि नागरकः कानने परिभ्रमन् गोसदृशप्राणिदर्शनानन्तरम् आटविकवचः “यादृशो गौस्तादृशो गवयः” इति स्मृत्वा प्रतिपद्यते “अयं स गवयशब्दवाच्यः” इति । तदेतत् सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धज्ञानं प्रत्यक्षाद्यजन्यत्वात् उपमानफलम् । नहि प्रत्यक्षस्य¹⁵⁰¹ तत्फलम्; वनस्थगवयाकारमात्रपरिच्छेदफलत्वात्तस्य । नाप्यनुमानस्य; पक्षधर्म-अन्वय-व्यतिरेकादिसामग्रीमन्तरेणापि सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तेरुत्पादप्रतीतेः¹⁵⁰² । नाप्यागमस्य तत्फलम्; न खलु नागरक प्रतिपत्ता आरण्यकवाक्यादेव अरण्यस्थप्राणिनं¹⁵⁰³ गवयशब्दवाच्यतया प्रतिपद्यते, किन्तु सारूप्यं प्रसिद्धेन गवा तस्य¹⁵⁰⁴ पश्यन् । नहि गवयादर्शने “अयं स गवयशब्दवाच्यः” इति सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धप्रतीतिर्युक्ता अतिप्रसङ्गात् । तदृर्शने तु तदेव “श्रुतातिदेशवाक्यस्य¹⁵⁰⁵ हि” इत्याद्युक्तप्रकारेण तत्प्रतीतिफलमुपमानमुच्यते इति ।

वृद्धनैयायिकास्तु प्रसिद्धेतरयोः¹⁵⁰⁶ सारूप्यप्रतिपादकमतिदेशवाक्यमेव उपमानं वर्णयन्ति । गवयार्थी हि नागरकः अनवगतगवयस्वरूपः तदभिज्ञमारण्यकं पृच्छति “कीदृशो गवय” इति ? स तं प्रत्याह–“यादृशो गौः तादृशो गवयः” इति । तदेतद्वाक्यम् अप्रसिद्धस्य¹⁵⁰⁷ गवयस्य प्रसिद्धेन गवा सारूप्यमभिदधत् तद्द्वारकम् अप्रसिद्धस्य पशोः गवयसञ्ज्ञाभिधेयत्वं ज्ञापयति इत्युपमानमुच्यते इति ॥ छ ॥

तत्प्रतिविधानपुरस्सरम् उपमानस्य सादृश्यप्रत्यभिज्ञान एवाऽन्तर्मावसमर्थनम्–

अत्रोच्यते¹⁵⁰⁸ । यत्तावदभिनवनैयायिकैरभिहितम्–“श्रुतातिदेशवाक्यस्य”¹⁵⁰⁹ इत्यादि; तत्र किं साक्षात् सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्त्यङ्गस्य उपमानता उच्येत, परम्परया वा ? प्रथमपक्षे न मीमांसकोपवर्णितोपमानादस्य कश्चिद्विशेषः, अतस्तत्पक्षोक्तदूषणगणप्रसङ्गोऽत्राप्यनिवारितप्रसरः प्रतिपत्तव्यः । न खलु भवत्कल्पितम् अप्रसिद्धपिण्डे¹⁵¹⁰ प्रसिद्धपिण्डसारूप्यज्ञानमिन्द्रियप्रभवं साक्षात् तत्प्रतिपत्तेरङ्गं¹⁵¹¹ भवितुमर्हति । तद्धि केवलं तदङ्गं भवेत्, संज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धस्मृतिसहायं¹⁵¹² वा ? यदि केवलम्; तदा अश्रुतातिदेशवाक्यस्यापि दृष्टगोः नागरकस्य अटव्यां गवयं पश्यतः प्रसिद्धपिण्डसारूप्यज्ञानं तत्सम्बन्धप्रतिपत्तिं विदध्यात् । अथ तद्वाक्यश्रवणसहायस्यैवास्य^15131514 तत्प्रतिपत्तिजनने सामर्थ्यं न केवलस्य, तेनायमदोषः, तर्हि श्रुतविस्मृतातिदेशवाक्यस्यापि प्रतिपत्तुः¹⁵¹⁵ तत् तत्प्रतिपत्तिं विदध्यात् । अथ तत्स्मृतिसहा¹⁵¹⁶यं¹⁵¹⁷ सत् तत्¹⁵¹⁸ तत्प्रतिपत्तेरङ्गम्; तर्हि प्रत्यभिज्ञानप्रसादादेव साक्षात् तत्प्रतिपत्तिरङ्गीकृता स्यात्, तस्यैव गोगवययोः सादृश्यपरामर्शद्वारेण सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तिहेतुत्वोपपत्तेः । तत्स्मृतिसहायेन हि गवयप्रत्यक्षेण उपलब्धोपलभ्यमानयोः गोगवययोः सारूप्यपरामर्शिप्रत्यभिज्ञाख्यं ज्ञान जन्यते अन्यतस्तत्परामर्शायोगात्¹⁵¹⁹ । नहि गवयप्रत्यक्षं गोस्मरणमुभय वा तत्पराम्रष्टु समर्थमित्युक्तं¹⁵²⁰ मीमांसकोपकल्पितोपमानविचारावसरे । तेन¹⁵²¹ च तत्परामर्शं कुर्वता सञ्ज्ञासज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तिर्विधीयते इति ।

एतेन “परम्परया तत्प्रतिपत्त्यङ्गस्य उपमानता” इत्यपि प्रत्युक्तम्; साक्षात् तत्सम्बन्धप्रतिपत्त्यङ्गप्रत्यभिज्ञानजनकत्वेन¹⁵²² प्रसिद्धसारूप्यज्ञानादेरपि उपचारेण उपमानताभ्युपगमे सिद्धसाध्यताप्रसङ्गात् । चक्षुरादिना अतिप्रसङ्गाच्च; तस्यापि परम्परया तज्जनकत्वसभवात् । ततः “तद्धि इन्द्रियजनितमपि”¹⁵²³ इत्यादि¹⁵²⁴ प्रत्याख्यातम्; प्रत्यभिज्ञानस्यैव इन्द्रियागोचरसञ्ज्ञासज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तिप्रसाधनात् प्रमाणान्तरत्वोपपत्तेः ।

यदप्युक्तम्–“नाप्यागमस्य¹⁵²⁵ तत्फलम्” इत्यादि, तत्र सिद्धसाधनमेव, तत्सम्बन्धज्ञानस्य प्रत्यभिज्ञानफलत्वात्¹⁵²⁶ । किञ्च, शब्दादनुत्पद्यमानत्वाद्वास्य आगमाऽफलत्वम्, तत्प्रतीतावुपायस्य अपरस्योपदेशात्, वाच्यसवित्त्यपेक्षणाद्वा¹⁵²⁷ ? तत्राद्यपक्षे किं सामान्यतोऽतिदेशवाक्यात् सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धज्ञानानुत्पत्तिः, विशेषतो वा ? यदि सामान्यतः; तदा “अयमसौ गवयः यस्य मया पूर्वं सञ्ज्ञा श्रुता” इत्येवमाकारा प्रतिपत्तिरतिदुर्धटा¹⁵²⁸ स्यात्, अतिदेशवाक्योच्चारणवैयर्थ्यञ्ञ्च । यत्¹⁵²⁹ यत्प्रतिपत्त्यर्थिनः तद्विषयां प्रतिपत्तिं मनागपि नोत्पादयति न तत्तं प्रति प्रेक्षावद्भिः प्रयुज्यते यथा जलप्रतिपत्त्यर्थिनोऽनलवाक्यम्,¹⁵³⁰ नोत्पादयति च गवयप्रतिपत्त्यर्थिनः तत्प्रतिपत्तिं मनागपि अतिदेशवाक्यमिति । अथ विशेषतः; तदा आगमप्रमाणाय दत्तो जलाञ्जलिः, तस्य प्रत्यक्षवत् देशकालाकारविशेषतः क्वचिदपि विषये विज्ञानजनकत्वासम्भवात्, सामान्यत एवागमात् सर्वत्र संवित्तिसम्भवात् ।

अथ तत्प्रतीत्युपायस्य¹⁵³¹ अपरस्योपदेशान्नास्य आगमफलत्वम्, यत्र हि शब्दप्रत्ययादेव अर्थतथात्वम् उपायान्तरनिरपेक्षमवधार्यते स आगमः, यत्र¹⁵³² तु पुरुषः अर्थप्रतीतौ उपायान्तरमपरमुपदिशति तत्र तत एवोपायात् प्रसिद्धसाधर्म्यादिलक्षणात् सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धाद्यवधारणम्, उपायमात्रावगम एव तु शब्दव्यापार इति; तदसाम्प्रतम्; शब्दव्यापारप्रभवस्याप्यस्य एतावता¹⁵³³ विशेषेण यद्यागमात् प्रमाणान्तरत्वमिष्यते, तदा प्रमाणानामानन्त्यप्रसङ्गात् नैयायिकस्य “चत्वारि¹⁵³⁴ प्रमाणानि” इति सङ्ख्याव्याघातः स्यात् । तथाहि–“यः¹⁵³⁵ सिंहासनाधिरूढः स राजा, पयोऽम्बुभेदी हंसः, षट्पादैः मधुपः, सप्तपर्णैर्विषमच्छदः” इत्येवमादिवाक्यैर्जनितसंस्कारस्य यथोक्तविशेषणविशिष्ट¹⁵³⁶ राजादिकं पश्यतः “अयमसौ राजा” इत्येवमादिर्या¹⁵³⁷ सज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तिरुत्पद्यते सा भवन्मते⁵⁰⁶ प्रमाणचतुष्टयानन्तर्भूतत्वात् प्रमाणान्तरं स्यात् । न ह्यसौ¹⁵³⁸ उपमानम्, प्रसिद्धसाधर्म्यानपेक्षणात् । नाप्यागम, तत्प्रतीतौ¹⁵³⁹ सिंहासनाधिरूढत्वादेरुपायान्तरस्योपदेशात् । तथाप्यस्य आगमेऽन्तर्भावे उपमानस्यापि तत्रान्तर्भावोऽस्तु अविशेषात् ।

एतेन “वाच्यसंवित्त्यपेक्षणात्” इत्यपि प्रतिव्यूढम्, उक्तप्रतीतेस्तदपेक्षणेऽपि आगमे¹⁵⁴⁰ अन्तर्भावाऽभ्युपगमात् । ननु उपायान्तरादर्थप्रतीतावपि¹⁵⁴¹ उपमानस्य आगमेऽन्तर्भावाभ्युपगमे “अग्निमानयं पर्वतो धूमवत्त्वात् महानसवत्” इत्यादेः परार्थानुमानस्य कुतस्तत्रान्तर्भावो¹⁵⁴² न स्यादिति चेत् ? “अनुमानकारणकार्यत्वात्”¹⁵⁴³ इति ब्रूमः । तथाहि–प्रतिपादकस्वार्थानुमानकार्यत्वात् प्रतिपाद्यस्वार्थानुमानकारणत्वाच्च वचनरूपस्यापि परार्थानुमानस्य अनुमानता न विरुध्यते । नचैतद् भवत्कल्पितोपमाने सम्भवति । न खलु उपदिष्टप्रसिद्धसाधर्म्यलक्षणोपायादर्थप्रतीतिं विहाय अन्यदुपमानं किञ्चिद् भवतः प्रसिद्धमस्ति यत्कारणकार्यतया अस्य¹⁵⁴⁴ उपदेशप्रभवस्याप्युपमानता स्यादिति¹⁵⁴⁵ ।

एतेन वृद्धनैयायिकैर्यदुक्तमुपमानलक्षणम्–“प्रसिद्धेतरयोः¹⁵⁴⁶ सारूप्यप्रतिपादकमतिदेशवाक्यमेव उपमानम्” इति; तदपि प्रत्याख्यातम्, अतिदेशवाक्यात्मनोऽस्य आगमस्वभावतया उपमानत्वायोगात् । किञ्चिद्विशेषमादाय अस्य अनागमस्वभावत्वाभ्युपगमे प्राक्प्रतिपादिताशेषदोषानुषङ्गः स्यात् । ततो गोगवययोः सारूप्यपरामर्शात्मकं ज्ञानमेव प्रत्यभिज्ञाख्यं मुख्यतः¹⁵⁴⁷ उपमानं युक्तं नान्यदिति प्रेक्षादक्षैः प्रतिपत्तव्यम्, अत्र उक्तदोषाणां लेशतोप्यवकाशासम्भवात्¹⁵⁴⁸ ॥ छ ॥

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकायामनुक्तमपि दूषणं ““प्रसिद्ध”” इत्यादिना दर्शयन्नाह–“प्रसिद्धार्थसाधर्म्यम् अन्यथानुपपन्नत्वेन” साध्याभावप्रकारेण “निर्णीतं चेत्” यदि तर्हि “लिङ्गमेव”¹⁵⁴⁹ तल्लक्षणत्वात्¹⁵⁵⁰ लिङ्गस्य । अथ¹⁵⁵¹ तथात्वेन तदनिर्णीतं तत्र दूषणमाह–““ततः”” इत्यादि । “ततः”¹⁵⁵² प्रसिद्धार्थसाधर्म्यात् “प्रतिपत्तिः” साध्यसंवित्तिः “अन्यथा” अन्यथानुपपन्नत्वनिर्णयाभावप्रकारेण “न युज्यते । “प्रत्यक्ष””¹⁵⁵³ इत्यादिना प्रथमं कारिकार्द्धं व्याचष्टे–“प्रत्यक्षे” दर्शनेन विषयीकृते “अर्थे” गवयलक्षणे “गवयः” इति “सञ्ज्ञा” तस्या गवयलक्षणोऽर्थ “सञ्ज्ञी” तयोर्वाच्यवाचकभावलक्षणः “सम्बन्धः” तस्य “प्रतिपत्तेः” “गवयोऽयम्” इति संवित्तेः “प्रमाणान्तरत्वे” अङ्गीक्रियमाणे दूषणमाह–““वृक्ष””¹⁵⁵⁴ इत्यादि । “अयं”¹⁵⁵⁵ दृश्यमानो भावः “वृक्षः इति” यत् “ज्ञानं” तत् “प्रमाणान्तरं स्यात्” इत्यध्याहारः । कस्य तज्ज्ञानम् ? इत्याह–“वृक्षदर्शिनः ।” अत्र निदर्शनमाह–““गवय””¹⁵⁵⁶ इत्यादि । ““अयं गवयः”” इति ज्ञानं “यथा गवयदर्शिनः” उपमानाख्यं प्रमाणान्तरं तथा प्रकृतमपि तदन्तरं¹⁵⁵⁷ स्यात् । उपमानं कस्मात् तन्न भवतीति चेत् ? अत्राह–““प्रसिद्ध”” इत्यादि । “प्रसिद्धार्थसाधर्म्याद्” या “साध्यसिद्धिः” तस्या “अभावात्” तत्प्रमाणान्तरम्¹⁵⁵⁸ । कथं तज्ज्ञानमुत्पद्यत इति चेत् ? उच्यते वृक्षानभिज्ञो¹⁵⁵⁹ यदा कश्चित् कञ्चित् पृच्छति “कीदृशो वृक्षः” इति ? स तं प्रत्याह–“शाखादिमान् वृक्षः” इति । तद्वाक्याच्चाहितसंस्कारः प्रष्टा पुनः शाखादिमन्तं पदार्थं पश्यन् “अयं वृक्षः” इति प्रतिपद्यते । अनेन¹⁵⁶⁰ च “तद्वैधर्म्यात्” तत्प्रतिपत्तिवैलक्षण्यात्¹⁵⁶¹ इत्ययमर्थो व्याख्यातः¹⁵⁶² ।

तथाऽपरमपि प्रमाणान्तरं परस्य आपादयितु ““गौरिव”” इत्याद्याह । अस्यायमर्थःयदा कश्चिदाटविकः नगरस्थेन “कीदृशो गवयः” इति पृष्टः इदमाह–“गौरिव गवयः” इति । तदा तस्य नागरकस्य ““गौरिव गवयः”” इत्येवं वाक्यं “श्रुत्वा” पर्यटतो “गवयदर्शिनः¹⁵⁶³ तन्नामप्रतिपत्तिवत् ।” तच्छब्देन¹⁵⁶⁴ दृष्टो गवयः परामृश्यते, तस्य “गवयः” इति नाम तस्य प्रतिपत्तिः सेव¹⁵⁶⁵ तद्वदिति । “प्रत्यक्षेषु” दर्शनविषयीकृतेषु “इतरेषु” प्रसिद्धार्थविसदृशेषु “तिर्यक्षु” महिष्यादिषु “तस्यैव” “गौरिव गवयः” इति वाक्यं श्रुतवतः “पुनः” पश्चाद् ““अगवयोऽयम्”” इति “निश्चयः किन्नाम” किमभिधानं “प्रमाणं” स्यात् ? सामान्येन “निश्चयवचनम्” अशाब्दस्य^15661567 मीमांसकसम्बन्धिनः शाब्दस्य^15681569 च नैयायिकसम्बन्धिनो निश्चयस्य सङ्ग्रहार्थम्, तेन मीमांसकं प्रति यद् व्याख्यानं तदपि सङ्गृहीतम्, इतरथा¹⁵⁷⁰ “अगवयनामनिश्चयः” इति ब्रूयात्¹⁵⁷¹ । अथ अगवयज्ञानं प्रमाणं न भवतीत्युच्यते; अत्रोत्तरमाह–““हानोपादान”” इत्यादि । “हानोपादानोपेक्षाप्रतिपत्तिः¹⁵⁷² फलं” यस्य अगवयज्ञानस्य “तन्न अप्रमाणं भवितुमर्हति” किन्तु प्रमाणमेव तदिति प्रमाणेयत्ताव्याघातः ।

तथाऽपरमपि परस्याऽनिष्टं प्रमाण दर्शयन्नाह–

प्रत्यक्षार्थान्तरापेक्षा¹⁵⁷³ सम्बन्धप्रतिपद्यतः ।
तत्प्रमाणं न चेत्सर्वमुपमानं कुतस्तथा ? ॥ २० ॥

विवृतिः–आगमाहितसंस्कारस्य तदर्थदर्शिनः तन्नामप्रतिपत्तिः साकल्येन प्रमाणमप्रमाणं वा न पुनरुपमानमेव । यथा¹⁵⁷⁴ एतस्मात् पूर्वं पश्चिममुत्तरं दक्षिणं वा ग्रामधानकमेतन्नामकमित्याहितसंस्कारस्य¹⁵⁷⁵ पुनस्तद्दर्शिनः तन्नामप्रतिपत्तिः । कश्चायं निश्चयः सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्प्रतिपत्तिसाधनमेव¹⁵⁷⁶ समक्षेऽर्थे प्रमाणान्तरं न पुनः सङ्ख्यादिप्रतिपत्तिसाधनमिति ?

कारिकार्थ–

“प्रत्यक्षञ्च तदर्थान्तरञ्च” तस्य “अपेक्षा” यस्यां¹⁵⁷⁷ सा तथोक्ता । कासौ ? इत्याह– “सम्बन्धप्रतिपत्” वाच्यवाचकयोः यः सम्बन्धः तस्य प्रतिपत्तिः “यतः” यस्मात्¹⁵⁷⁸ “जायते” इत्यध्याहारः, “तत्प्रमाणम् ।” तदनभ्युपगमे दूषणमाह–““न चेत्”” इत्यादि । “न चेत्” प्रमाणं “सर्व” मीमांसक-नैयायिककल्पितम्¹⁵⁷⁹ “उपमानम् कुतः ?” न कुतश्चित् प्रमाणमिति¹⁵⁸⁰ सम्बन्धः “तथा” तेन तदप्रामाण्यप्रकारेण ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““आगम”” इत्यादि । यो¹⁵⁸¹ यस्य अविसंवादकः पुरुषः स तस्य आप्तः तस्य वचनम् “आगमः” तेन “आहितः संस्कारो” यस्य “तदर्थदर्शिन” आगमार्थदर्शिनः “तन्नामप्रतिपत्तिः” आगमार्थाभिधानप्रतिपत्तिः “साकल्येन” अनवयवेन या काचित् तदर्थदर्शिनः तन्नामप्रतिपत्तिः सा “प्रमाणमप्रमाणं वा ?” “स्यात्” इत्यध्याहारः । यदि प्रमाणम्; प्रमाणसङ्ख्याव्याघातः । अथ अप्रमाणम्; तर्हि उपमानमप्यप्रमाणं स्यादविशेषात्, अतः स एव तत्सङ्ख्याव्याघातः । ननु तस्य¹⁵⁸² तत्प्रतिपत्तिरुपमानमेव¹⁵⁸³ तच्च¹⁵⁸⁴ प्रमाणमिष्टमेव इत्युक्तदोषानवकाश इत्याशङ्क्याह–““न पुनः”” इत्यादि । “न पुनः” नैव “उपमानमेव” तत्प्रतिपत्तिरित्यनुवर्त्तते । किन्तु ततोऽन्यापि विद्यते इत्यभिप्रायः । अत्रोदाहरणमाह–““यथा”” इत्यादि । ““यथा”” इत्युदाहरणप्रदर्शने, “एतस्मा-” न्नगरादेः “पूर्व पश्चिममुत्तरं¹⁵⁸⁵ दक्षिणं वा ग्रामधानकं” ग्रामविशेषस्येयं सञ्ज्ञा “एतन्नामकं” एतदनिर्दिष्टं नाम यस्य तत्तथोक्तम् “इत्येवमाहितसंस्कारस्य” पुंसः “पुनस्तद्दर्शिनो” यत् तत् ““एतस्मात्”” इत्यनेन ““ग्रामधानकम्”” इत्यनेन चोक्तम् तत्पश्यतीत्येवशीलस्य “तन्नामप्रतिपत्तिः” ग्रामधानकनामप्रतिपत्तिः । चशब्दोऽत्र द्रष्टव्यः । ““एतस्मात्”” इत्यनेन अपेक्षं प्रत्यक्षार्थान्तरमुक्तम्¹⁵⁸⁶ ““पूर्वम्”” इत्यादिना¹⁵⁸⁷ तु तदपेक्षं ग्रामधानकम् । अत¹⁵⁸⁸ एवाऽस्य¹⁵⁸⁹ विशेषः । भवतु इयं¹⁵⁹⁰ प्रमाणं को दोषः इति चेत् ? अत्राह–““कश्च”” इत्यादि । “कश्च ?” न कश्चिद् “अयम्” परेणोच्यमानो “निश्चयोऽ”वश्यम्भावः । कोऽसौ ? इत्याह–“सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्प्रतिपत्तिसाधनमेव¹⁵⁹¹ समक्षेऽर्थे प्रमाणान्तरं न पुनः सङ्ख्यादिप्रतिपत्तिसाधनमिति”¹⁵⁹² किन्तु तदपि स्यादिति भावः । एतदेव दर्शयन्नाह–

इदमल्पं महद्दूरमासन्नं प्रांशु नेति वा ।
व्यपेक्षातः समक्षेऽर्थे विकल्पः साधनान्तरम्¹⁵⁹³ ॥ २१ ॥

विवृतिः–दृष्टेष्वर्थेषु परस्परव्यपेक्षालक्षणम्¹⁵⁹⁴ अल्पमह¹⁵⁹⁵त्त्वादिज्ञानमधरोत्तरादिज्ञानं¹⁵⁹⁶ द्वित्वादिसङ्ख्याज्ञानमन्यच्च प्रमाणमविसंवाकत्वादुपमानवत् । अर्थापत्तिः अनुमानात् ✢¹⁵⁹⁷ प्रमाणान्तरं न वा इति किन्नश्चिन्तया सर्वस्य परोक्षेऽन्तर्भावात्✢¹⁵⁹⁸ । तत्समञ्जसं प्रत्यक्षं परोक्षञ्चेति द्वे एव प्रमाणे अन्यथा तत्सङ्ख्यानवस्थानात् ।

कारिकार्थः–

“विकल्प”शब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, “इदमल्पमिति” विकल्पः, “इदं महदिति” विकल्पः, “इदं दूरमिति” विकल्पः, “इदमासन्नमिति” विकल्पः, “इदं प्रांशु” इति विकल्पः, तथा “अल्पं नेति विकल्पः महन्नेति, दूरं नेति, आसन्नं नेति, प्रांशु नेति । वा”शब्दः पक्षान्तरसूचकः । कुतोऽसौ विकल्पो जायते¹⁵⁹⁹ ? इत्याह–““व्यपेक्षातः”” इति । आमलकापेक्षया बिल्वं महत् देवदत्तसमीपकूपापेक्षया पर्वतादिकं दूरम्, एवमन्यत्रापि योज्यम् । इदमल्पमित्यादिग्रहणमुपलक्षणम्, तेन अधरोत्तरादिविकल्पस्य द्वित्वादिविकल्पस्य च ग्रहणम् । क्वासौ जायते ? इत्याह–“समक्षेऽर्थे ।” स किम् ? इत्याह–“साधनान्तरं” प्रमाणान्तरम् ।

विवृतिव्याख्यानम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““दृष्टेषु””¹⁶⁰⁰ इत्यादि । “दृष्टेषु” प्रत्यक्षेषु “अर्थेषु परस्परम्” अन्योन्यं “व्यपेक्षालक्षणं” यस्य तत्तथोक्तम् । किं तत् ? “अल्पमहत्त्वादिज्ञानम्,” आदिशब्देन दूरादि गृह्यते । तथा “अधरोत्तरादिज्ञानम्” अत्रापि आदिशब्देन मध्यादिज्ञानपरिग्रहः¹⁶⁰¹ । “द्वित्वादिसङ्ख्याज्ञानम्,” इहापि आदिशब्देन त्रित्वादिसङ्ख्याज्ञानपरिग्रहः । “अन्यच्च” पूर्वापरादिज्ञानम् । तत्किम् ? इत्याह–“प्रमाणम्¹⁶⁰² ।” कुत ? “अविसंवादकत्वात् ।” किमिव ? इत्याह–“उपमानवदिति¹⁶⁰² ।” एवं नैयायिकमीमांसकयोः प्रमाणान्तरसम्प्लवं¹⁶⁰³ तदभिमतप्रमाणसङ्ख्यानियमनाशक¹⁶⁰⁴ निरूप्य इदानीं मीमांसकाभिताऽर्थापत्ति विचिन्तयन्नाह–““अर्थापत्तिः”” इत्यादि । याऽसौ– प्रमाणषट्कविज्ञातो¹⁶⁰⁵ यत्रार्थोऽनन्यथाभवन् ।
अदृष्टं कल्पयेदन्य सार्थापत्तिरुदाहृता¹⁶⁰⁶ ॥ [मी॰ श्लो॰ अर्था॰ श्लो॰ १]

इत्येतल्लक्षणलक्षिता मीमांसकैः¹⁶⁰⁷ परिकल्पितार्थापत्तिः सा ““अनुमानात् प्रमाणान्तरं नवा”¹⁶⁰⁸ इति किन्नश्चिन्तया ?” अयमभिप्रायः–अर्थापत्त्युत्थापकार्थस्य¹⁶⁰⁹ साध्याभावे¹⁶¹⁰ नियमेनाऽनुपपद्यमानस्य अविनाभावस्वभावलिङ्गलक्षणलक्षितत्वात् लिङ्गत्वमेवोपपपन्नम् । तत्प्रभवञ्च¹⁶¹¹ ज्ञानमनुमानमेवेति । अतः– प्रत्यक्षमनुमानञ्च शाब्दञ्चोपमया सह ।
अर्थापत्तिरभावश्च षट्प्रमाणानि जैमिनेः¹⁶¹² ॥ [षड्द॰ समु॰ श्लो॰ ७२ ?]

इति कुमारिलस्य वदतः प्रमाणसख्याव्याघातः,¹⁶¹³ प्रभाकरस्य च अभावं प्रत्यक्षविशेषं¹⁶¹⁴ वदतः “पञ्च¹⁶¹⁵ प्रमाणानि” इति¹⁶¹⁶ ।

अर्थापत्ति अनुमानादतिरिक्त प्रमाणमिति वदतो मीमासकस्य पूर्वपक्ष–

ननु चार्थापत्तेः स्वरूपादिभेदात् प्रत्यक्षादिभ्यो भेदप्रसिद्धेः कथं प्रमाणसङ्ख्याव्याघातः ? तथा च प्रयोगः–अर्थापत्तिः प्रत्यक्षादिभ्यः प्रमाणान्तरम्, विभिन्नस्वरूपत्वात्, यद्यतो विभिन्नस्वरूपं तत्ततः प्रमाणान्तरं यथा प्रत्यक्षादनुमानम्, प्रत्यक्षादिभ्यो विभिन्नस्वरूपा चार्थापत्तिरिति । नच विभिन्नस्वरूपत्वमसिद्धम्, तथाहि–तस्याः स्वरूपम्–दृष्टः¹⁶¹⁷ श्रुतो वाऽ र्थोऽन्यथा नोपपद्यते इत्यदृष्टार्थकल्पना । तत्र दृष्टः¹⁶¹⁸ प्रत्यक्षादिभिः पञ्चभि प्रमाणैरुपलब्धः, श्रुतः लौकिकाद् वैदिकाद्वा वाक्यादवगतः तस्मादनुपपद्यमानाद् या अर्थान्तरकल्पना सा अर्थापत्तिः । सा च षट्प्रकारा भवति प्रत्यक्षादिनिमित्तभेदात् । तत्र प्रत्यक्षप्रतिपन्नदाहाख्यकार्यान्यथानुपपत्त्या¹⁶¹⁹ वह्नेर्दाहशक्तिकल्पना प्रत्यक्षपूर्विका अर्थापत्तिः । देशान्तरप्राप्तेर्लिङ्गादनुमिताऽऽदित्यगत्यन्यथानुपपत्त्या आदित्ये गमनशक्तिकल्पना अनुमानपूर्विका । तथा उपमानज्ञानावगतगवयसारूप्यविशिष्टगोपिण्डान्यथानुपपत्त्या¹⁶²⁰ तस्य¹⁶²¹ तज्ज्ञा¹⁶²²नग्राह्यशक्तिकल्पना¹⁶²³ उपमानपूर्विका ।

ता¹⁶²⁴ एता अर्थापत्तय प्रमाणान्तरम् अतीन्द्रियशक्तिविषयत्वात् । न खलु शक्तयः प्रत्यक्षपरिच्छेद्याः अतीन्द्रियत्वात् । नाप्यनुमानपरिच्छेद्याः, प्रत्यक्षाविषये अनुमानस्याऽप्रवृत्ते तत्पूर्वकत्वात्तस्य^1625494 । प्रत्यक्षेण हि प्रतिपन्ने प्रतिबन्धे¹⁶²⁶ अनुमान प्रवर्त्तते । न च शक्तेरतीन्द्रियत्वेन अध्यक्षागोचरत्वे ततः¹²¹⁷ केनचिल्लिङ्गेन सह अस्याः प्रतिबन्धप्रतिपत्तिर्युक्ता । नाप्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्प्रतिपत्तिः;⁷¹² प्रत्यक्षाविषये तत्प्रवृत्तेरेवाऽसभवात्¹⁶²⁷ । नाप्यनुमानात् प्रतिबन्धप्रतिपत्तिः, तद्धि इदमेव, अन्यद्वा तत्प्रतिपत्तौ प्रवर्तेत ? न तावदिदमेव, चक्रकप्रसङ्गात्–सति हि प्रतिबन्धग्रहणे अनुमानप्रवृत्तिः, तद्ग्रहणञ्च शक्तिप्रति पत्तौ, तत्प्रतिपत्तिश्चानुमानप्रवृत्तौ, तत्प्रतिपत्ति तत्प्रवृत्ति श्च प्रतिबन्धग्रहणे इति । अथान्यतोऽनुमानात्तत्प्रतिबन्धप्रतिपत्तिः; ननु तदपि प्रतिबन्धप्रतिपत्तौ सत्यां प्रवर्त्तते, तत्र च प्रतिबन्धप्रतिपत्तिः प्रथमानुमानात्, तदन्तराद्वा स्यात् ? प्रथमपक्षेऽन्योन्याश्रय– सिद्धे हि द्वितीयानुमाने ततः प्रसिद्धप्रतिबन्धाल्लिङ्गात् प्रथमानुमानसिद्धिः, तत्सिद्धौ च अतः¹⁶²⁸ प्रसिद्धप्रतिबन्धाल्लिङ्गाद् द्वितीयानुमानसिद्धिरिति । द्वितीयपक्षे त्वनवस्था–अनुमानान्तरेऽपि प्रतिबन्धप्रतिपत्तेः अनुमानान्तरादेव प्रसिद्धेः । नहि तत्¹⁶²⁹ प्रतिबन्धप्रतित्तिं विना स्वसाध्यसिद्धये प्रभवति । शब्दोपमानयोस्तु शक्तिप्रतिपत्तौ सम्भावनैव नास्ति; शब्दसादृश्याभ्यां विनैव तत्प्रतिपत्तिप्रतीतेः¹⁶³⁰ । अतः¹⁶³¹ अर्थापत्तेरेव शक्तिविषयत्वं युक्तम् ।

तथा शब्दसाधनार्थाप्रतिपत्त्यन्यथानुपपत्त्या¹⁶³² शब्दस्य वाचकशक्तिमवगम्य तदन्यथानुपपत्त्या¹⁶³³ तस्य¹⁶³⁴ नित्यत्वकल्पना अर्थापत्तिपूर्विकाऽर्थापत्तिः ।

“पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते” इति वाक्यश्रवणात् रात्रौ भोजनकल्पना श्रुतार्थापत्तिः । नहीदं¹⁶³⁵ श्रूयमाणं वाक्यमेव तत्प्रतिपत्तिनिबन्धनम्; पीनादिपदानां स्वार्थप्रतिपादनपरतया रात्रिभोजनलक्षणार्थप्रतिपादनसामर्थ्यानुपपत्तेः । अथ पदसमुदायात् तत्प्रतिपत्तिः; तन्न; अस्य अन्यार्थप्रतिपादनपरत्वात्¹⁶³⁶ । श्रूयमाणेन हि पदसमुदायेन देवदत्तस्य पीनस्य रसायनाद्यभावे दिवाभोजननिषेध एव प्रतिपाद्यते न तु रात्रि भोजनविधिः, विधिप्रतिषेधयोः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणविरोधतो मिथः संसर्गाभावात् । न¹⁶³⁷ चानन्वितस्य¹⁶³⁸ पदार्थसमुदायस्य वाक्यार्थता दृष्टेष्टा वा, प्रतीतिविरोधात् । नापि तथा¹⁶³⁹विधे¹⁶⁴⁰ पदसमुदाये अभिधात्री¹⁶⁴¹ तात्पर्यशक्तिर्वाऽस्तीति । अतः अर्थापत्तित एव रात्रिभोजनलक्षणोऽर्थः प्रतीयते इति प्रमाणान्तरं श्रुतार्थापत्तिः सिद्धा । तदुक्तम्–

तत्र प्रत्यक्षतो ज्ञाताद्दाहाद् दहनशक्तिता¹⁶⁴² । बह्नेरनुमितात् सूर्ये यानात्तच्छक्तियोगिता¹⁶⁴³ ॥
गवयोपमिताया¹⁶⁴⁴ गोस्तज्ज्ञानग्राह्यशक्तिता । अभिधानप्रसिद्ध्यर्थमर्थापत्त्याऽवबोधितात्¹⁶⁴⁵ ॥
शब्दे¹⁶⁴⁶ वाचकसामर्थ्यात् तन्नित्यत्वप्रमेयता¹⁶⁴⁷ । अभिधा¹⁶⁴⁸ नान्यथा सिद्धेरिति वाचकशक्तिता¹⁶⁴⁹ ॥
अर्थापत्त्यावगम्यैव तदन्यत्व¹⁶⁵⁰ दनन्य गतेः पुनः । अर्थापत्त्यन्तरेणैव शब्दनित्यत्वनिश्चयः ॥
दर्शनस्य परार्थत्वादित्यस्मिन्नभिधास्यते¹⁶⁵¹ । [मी॰ श्लो॰ अर्था॰ श्लो॰ ३–७]

पीनो दिवा न भुङ्क्ते चेत्येवमादिवचः श्रुतौ¹⁶⁵² । रात्रिभोजनविज्ञानं श्रुतार्थापत्तिरुच्यते¹⁶⁵³ ॥

[मी॰ श्लो॰ अर्था॰ श्लो॰ ५१] इति । अभावार्थापत्तेस्तु लक्षणम्–

प्रमाणाभावनिर्णीतचैत्राभावविशेषितात् । गेहाच्चैत्रबहिर्भावसिद्धिर्या त्विह दर्शिता¹⁶⁵⁴ ॥
तामभावोत्थितामन्यामर्थापत्तिमुदाहरेत् । [मी॰ श्लो॰ अर्था॰ श्लो॰ ८–९] इति ।

¹⁶⁵⁵ जीवतो¹⁶⁵⁶ हि चैत्रस्य-गृहेऽभावमवगम्य तदन्यथानुपपत्त्या बहिर्भावकल्पना अभावपूर्विका अर्थापत्तिः । अथ दृष्टेन अदृष्टसिद्धेः अनुमानमेवेयमित्युच्यते, तन्न, तत्सामग्र्यभावात् । पक्षधर्मतादिसामग्र्या हि यद्विज्ञानं जन्यते तदनुमानं प्रसिद्धम्, सा¹⁶⁵⁷ चेह नास्ति । तथाहि–बहिर्भावविशिष्टे¹⁶⁵⁸ चैत्रे चैत्रविशिष्टे¹⁶⁵⁹ वा बहिर्भावे अनुमेये कस्य हेतुत्वम्–किं गृहाभावविशिष्टस्य चैत्रस्य, चैत्राभावविशिष्टस्य वा गृहस्य, गृहे¹⁶⁶⁰ चैत्राभावस्य वा, गृहे चैत्रादर्शनस्य वा ? तत्र नैतेषां मध्ये अन्यतमोऽपि हेतुर्घटते; पक्षधर्मत्वाभावात् । नह्येते चैत्रधर्माः¹⁶⁶¹ तद्बहिर्भावधर्मा¹⁶⁶² वा ।

किञ्च, प्रमेयानुप्रवेशप्रसङ्गात्¹⁶⁶³ नेयमनुमानम्; तथाहि–आगमावगतजीवनस्य चैत्रस्य गृहाभावेन बहिर्भावः कल्प्यते, अन्यथा¹⁶⁶⁴ मृतेन अनेकान्तः स्यात् । अभावश्च गृहीतः, सन्¹⁶⁶⁵ बहिर्भावमवगमयति नागृहीतो धूमवत् । अभावग्रहणञ्च सदुपलम्भकप्रमाणपञ्चकाभावपूर्वकम् । इह च सदुपलम्भकमस्त्येव जीवनग्राह्यागमाख्यं¹⁶⁶⁶ प्रमाणम्, सति तस्मिन् कथमभावग्रहणं प्रवर्त्तेत इति ? प्रवर्त्तमानमेव¹⁶⁶⁷ एतत्सदुपलम्भकं¹⁶⁶⁸ प्रमाणं पृथग्विषयमवस्थापयति¹⁶⁶⁹ । जीवनं हि अस्तित्वम्, आगमात् सामान्यतो यत्तस्य¹⁶⁷⁰ प्रतिपन्नं तद् गृहेऽभाव परिच्छिन्दता प्रमाणेन¹⁶⁷¹ स्वविषयादन्यत्र^16721673 सङ्कोच्यते “बहिरस्य भावः गृहे त्वभाव” इति । तेन जीवतो गृहेऽभावलक्षणसाधनप्रतिपत्तेः बहिर्भावलक्षणसाध्यप्रतिपत्तिपूर्वकत्वसिद्धेः¹⁶⁷⁴ सिद्धः प्रमेयानुप्रवेशः, अतः नेयमनुमानम् । नहि वह्न्याद्यनुमाने धूमादिलिङ्गग्रहणसमये अनुमेयप्रतिपत्तिः¹⁶⁷⁵ प्रतीता, धूमादिग्रहणोत्तरकाल तत्प्रतिपत्तिप्रतीतेः । ननु अर्थापत्तावपि प्रमेयानुप्रवेशो दोषः समान एव,¹⁶⁷⁶ सत्यमेव तत्; तथापि प्रमाणद्वयसमर्पितैकवस्तुविषयभावाभावसमर्थनार्थं¹⁶⁷⁷ प्रवर्त्तमाना अर्थापत्तिः परामृशत्येव प्रमेयद्वयम्, अन्यथा¹⁶⁷⁸ तत्सङ्घटनायोगात्¹⁶⁷⁹ । अतश्च येयम्¹⁶⁸⁰ आगमादनियतदेशतया क्वचिदस्तीति सवित्तिरभूत् सैवेयं गृहाभावे गृहीते “बहिरस्ति” इति संवित् संवृत्ता । तदतो वैलक्षण्यात् नानुमानमर्थापत्तिः ।

सम्बन्धग्रहणाभावाच्च^16811682 । भावाभावौ¹⁶⁸³ हि न युगपद् वह्नि-धूमवद् एकत्रेन्द्रियप्रभ वप्रत्यये प्रतिबद्धतया बोद्धुं शक्यौ, गृहाभावस्य हि व्याप्यत्वे बहिःसद्भावो व्यापकः, स च प्रत्यक्षेण अर्वाग्दर्शिभिः साक्षात्कर्त्तुमशक्यः अनन्तदेशवृत्तित्वात् । ननु¹⁶⁸⁴ कश्चिद् द्वारि स्थितः कस्यचिद् देवदत्तादेः भावाभावौ गह्णाति–“यदा¹⁶⁸⁵ एतस्य गृहेऽभावः तदा अन्यत्र सद्भावः” इत्येवं व्याप्तिग्रहणोत्तरकालं चैत्रादेर्निश्चितजीवनस्य गृहेऽभावाद्¹⁶⁸⁶ बहिःसद्भावो निश्चीयते, सत्यम्; तथाप्यनुमानादस्या वैलक्षण्यम्–तत्र¹⁶⁸⁷ हि सामान्येन अनियतदेशेन व्यापकेन सम्बन्धग्रहे सति उत्तरकालं¹⁶⁸⁸ पक्षधर्मतानिश्चयसमये व्यापकस्य¹⁶⁸⁹ नियतदेशतया¹⁶⁹⁰ प्रतिपत्तिः, अत्र¹⁶⁹¹ तु वैपरीत्यम् । नहि गृहेऽभावात् नियतदेशतया चैत्रः प्रतीयते¹⁶⁹² । यादृश एव हि व्याप्तिकाले तादृश एव प्रयोगकालेऽप्यनियतदेशोऽसौ प्रतीयते ।

किञ्च, गृहद्वारवर्त्तिनो¹⁶⁹³ गृहेऽभावस्य बहिःसद्भावेन सम्बन्धग्रहे¹⁶⁹⁴ गृहे¹⁶⁹⁵ चैत्रसद्भावेन बहिस्तदभावसाधने कथं सम्बन्धग्रहः स्यात् ? तदुक्तम्–¹⁶⁹⁶

नन्वस्त्येव¹⁶⁹⁷ गृहद्वा¹⁶⁹⁸रवर्तिनः¹⁶⁹⁹ सङ्गतिग्रहः ।
भावेनाभावसिद्धौ¹⁷⁰⁰ तु कथमष^17011702 भविष्यति ॥ [न्यायम॰ पृ॰ ३८]

न खलु गृहे चैत्रस्य सद्भावाऽन्यथानुपपत्त्या देशान्तरेषु तन्नास्तित्वावसाये गृहे तत्सद्भावस्य¹⁷⁰³ देशान्तरे तन्नास्तित्वेन¹⁷⁰⁴ अध्यक्षतः सम्बन्धग्रहो घटते, देशान्तराणामानन्त्यात् । कथमेवं¹⁷⁰⁵ धूमस्य अनग्निव्यतिरेकनिश्चयः¹⁷⁰⁶ इति चेत् ? किं तेन गृहीतेन प्रयोजनम् ? धूमज्वलनयोः अन्वयग्रहणसम्भवे व्यतिरेकग्रहणे तात्पर्याऽसम्भवात् । नहि भूयोदर्शनसुलभनियमज्ञानसम्पाद्यमानसाध्याधिगम¹⁷⁰⁷निर्वृत्तचेतसाम्^17081709 अनग्निव्यतिरेकनिश्चयेन किञ्चित् प्रयोजन साध्याधिगमस्य सम्पन्नत्वात् ? इह¹⁶⁹¹ पुनः अन्वयाधिगमसमय¹⁷¹⁰ एव गम्यधर्मस्य¹⁷¹¹ दुरधिगमत्वमुक्तम् अनन्तदेशवृत्तित्वात् । अथ अनुपलब्ध्या¹⁷¹² तन्निश्रयः;¹⁷¹³ तन्न; गृहव्यतिरिक्तसकलदेशवर्तिनः तदभावस्य नियतदेशया¹⁷¹⁴ अनुपलब्ध्या निश्चेतुमशक्यत्वात् । तेषु^17151716 तेषु देशान्तरेषु गत्वा अनुपलब्ध्या तदभावः; इत्यष्यसुन्दरम् यतः–

गत्वा गत्वापि तान् देशान् नास्य जानासि¹⁷¹⁷ नास्तिताम् ।
कोंशाम्व्यास्त्वयि निष्क्रान्ते तत्प्रवेशाभिशङ्कया¹⁷¹⁸ ॥ [न्यायमं॰ पृ॰ ३८]

तस्मादभूमिरियमसर्वज्ञानाम्¹⁷¹⁹ । अतो नियतदेशोपलभ्यमानपरिमितपरिमाणपुरुषशरीराऽन्यथानुपपत्त्यैव¹⁷²⁰ तदितस्सकलदेशनास्तित्वाऽवधारणं तस्य¹⁶⁷⁰ इत्यर्थापत्त्यैव तत्र¹⁷²¹ तदभावनिश्चयः¹⁷²² इति ॥ छ ॥

अर्थापत्तेः अनुमानप्रमाणे अन्तर्भावसमर्थनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“दृष्टः¹⁷²³ श्रुतो वा” इत्यादि; तत्र दृष्टः श्रुतो वाऽर्थः स्वसाध्येन¹⁷²⁴ सम्बद्धः, असम्बद्धो वा तं कल्पयनि ? यदि असम्बद्धः; कथं तत्कल्पनाकारणम् ? नहि यत्किञ्चिद् दृष्ट्वा यः कश्चिदर्थः कल्पयितुं शक्यः अतिप्रसङ्गात् । अथ सम्बद्धः; तर्हि अतो¹⁷²⁵ जायमाना प्रतीतिः अनुमानमेव, तथाहि–दृष्टात् श्रुताद्वाऽर्थाद् अर्थान्तरे¹⁷²⁶ प्रतीतिः अनुमानमेव, अविनाभावबलेन उपजायमानत्वात्, यद् यद् अविनाभावबलेनोपजायते तत्तदनुमानेव यथा धूमादग्निविज्ञानम्,¹⁷²⁷ अविनाभावबलेनोपजायते चार्थापत्त्यभिमता प्रतीतिरिति ।

किञ्च, असौ¹⁷²⁸ तत्सम्बद्धोऽपि तद्रूपतया¹⁷²⁹ ज्ञातः, अज्ञातो वा¹⁷³⁰ तत्कल्पनानिमित्तं स्यात् ? न तावदज्ञातः, बालादेरपि अतोऽदृष्टार्थकल्पनाप्रसङ्गात् । अथ ज्ञातः; तत्रापि कि साध्यप्रतिपत्तिकाले तत्सम्बद्धतया असौ ज्ञातः, पूर्व वा ? प्रथमपक्षे कि प्रमाणान्तरात्¹⁷³¹ तत्सम्बद्धतया तदाऽसौ ज्ञातः, तत एव वा ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः; तत्प्रतिपत्तिकाले¹⁷³² तत्सम्बन्धग्राहिणः प्रमाणान्तरस्यासम्भवात्, सम्भवे वा साध्यस्यापि अत¹⁷³³ एव सिद्धेः किमर्थापत्त्या ?

अस्तु वासौ, तथापि–अनुमानान्न भिद्यते; तथाहि–अर्थापत्तिः अनुमानमेव, प्रमाणान्तरावगतसाध्यसम्बन्धाद्¹⁷³⁴ हेतोरुपजायमानत्वात्, यद्यत्प्रमाणान्तरावगतसाध्यसम्बन्धाद्¹⁷³⁵ हेतोरुपजायते तत्तदनुमानमेव यथा धूमाद् वह्निविज्ञानम्, प्रमाणान्तरावगतसाध्यसम्बन्धाद्धेतोः उपजायते चार्थापत्त्यभिमतं ज्ञानमिति । अथ तत एव साध्यसम्बद्धतया असौ ज्ञातः; तदा अन्योन्याश्रयः–सिद्धायां हि अर्थापत्तौ तदुत्थापकार्थस्य¹⁷³⁶ तत्सम्बद्धतया ज्ञप्तिसिद्धिः, तत्सिद्धौ च अर्थापत्तिसिद्धिरिति । अथ पूर्वं तत्सम्बद्धतयाऽसौ ज्ञातः कि साध्यधर्मिण्येव, दृष्टान्तधर्मिणि वा ? प्रथमविकल्पे अर्थापत्तेर्वैयर्थ्यम् तत्साध्यस्य प्रागेव¹⁷³⁷ प्रसिद्धत्वात् । दृष्टान्तधर्मिण्यप्यनभ्युपगमान्नासौ¹⁷³⁸ तत्सम्बद्धतया¹⁷³⁹ ज्ञातव्यः ।

किञ्च, तत्रासौ^17401741 साध्यसम्बद्धतया भूयोदर्शनात्, विपक्षेऽनुपलम्भात्,¹⁷⁴² अर्थापत्त्य न्तराद्वा प्रतीयेत ? न तावद् भूयोदर्शनात्, शक्तेरतीन्द्रियतया भूयोदर्शनाऽसम्भवात् । नापि विपक्षेऽनुपलम्भात्, तस्यापि उपलब्धियोग्येष्वेवार्थेषु सम्बन्धप्रतिपत्तिहेतुत्वात्¹⁷⁴³ । नापि अर्थापत्त्यन्तरात्, अनवस्थाप्रसङ्गात् । कथ तर्हि साध्यसाधनयोः सम्बन्धप्रतिपत्तिर्भवतोऽपीति चेत् ? ऊहाख्यप्रमाणान्तरात्¹⁷⁴⁴ । अस्माकं तदभ्युपगमे को दोषः इति चेत् ? प्रमाणसङ्ख्याव्याघातः, तथा प्रत्यक्षेण हि प्रतिपन्ने प्रतिबन्धे अनुमानं प्रवर्त्तते [ ] इत्यादिग्रन्थविरोधश्च,¹⁷⁴⁵ सर्वत्र ऊहाख्यप्रमाणादेव सम्बन्धप्रतिपत्तिप्रसिद्धेः । न खलु तस्य कश्चिदगोचरोऽस्ति येन शक्तेरतीन्द्रियतया केनचिल्लङ्गेन सह सम्बन्धाऽप्रतिपत्तेः अनुमानतोऽप्रतिपत्ति स्यात् ।

यदपि–“प्रत्यक्षप्रतिपन्नदाहाख्यकार्यान्यथानुपपत्त्या” इत्यादि प्रत्यक्षपूर्विकार्थापत्तेर्लक्षणमुक्तम्,¹⁷⁴⁶ तत्र अनुपपत्तिस्वरूप वक्तव्यम्–किं साध्येन¹⁷⁴⁷ विना स्फोटादेरभावः अनुपपत्तिः, प्रमाणविरोधो वा ? प्रथमपक्षे¹⁷⁴⁸ तेन विना नोपपद्यते इति व्यतिरेकभणितिः, व्यतिरेकश्च प्रतीयमानः “तस्मिन् सति उपपद्यते” इत्यन्वयमाक्षिपति, अन्वयव्यतिरेकौ च लिङ्गस्यैव गमकस्य धर्माविति कथमर्थापत्तिरनुमानादतिरिच्येत ? प्रमाणविरोधोऽपि बाध्यबाधकभावान्नान्यः । तथा च शुक्तिकायां रजततदभावग्राहिणोर्विज्ञानयोः बाध्यबाधकभावे सति रजतान्यथानुपपत्त्या अर्थान्तरकल्पनानुषङ्गः¹⁷⁴⁹ स्यात्, तल्लक्षणाया¹⁷⁵⁰ अनुपपत्तेरत्राप्यविशेषात् ।

किञ्च, प्रमाणयोः परस्परप्रतिबन्धकत्वे सति अर्थापत्तिः प्रवर्त्तते,¹⁷⁵¹ ते च वक्तव्ये । ननु किमत्र वक्तव्यं सुप्रसिद्धत्वात् ? तथाहि–“स्फोटस्वरूपं तावद् अध्यक्षं परिच्छिनत्ति”, “न च तस्य दृष्टं¹⁷⁵² कारणं¹⁷⁵³ सभवति, कारणान्तरञ्च¹⁷⁵⁴ नोपलभ्यते, कारणाभावे च कार्याभावो दृष्टः, अतः कारणाभावाख्यलिङ्गप्रभवानुमानात् तस्याभावः¹⁷⁵⁵ प्राप्तः” इत्येवं प्रमाणद्वयविघटनायां¹⁷⁵⁶ तत्सङ्घटनात्मिका तयोर्विषयभेदं दर्शयन्ती अर्थापत्तिः प्रवर्त्तते । स्फोटज्ञानं हि स्फोटविषयम्, कारणाभावानुमानञ्च परिदृश्यमानकारणनिबन्धनकार्याभावविषयमिति, तदप्यसमीचीनम्, यतः कारणाभावोऽत्र कार्याभावनिश्चये¹⁷⁵⁷ लिङ्गम्, स च निश्चितः, अनिश्चितो वा तल्लिङ्ग स्यात् ? न तावदनिश्चितः, वाष्पादेरपि धूमादि तया सन्दिग्धस्य लिङ्गताप्रसङ्गात् । अथ निश्चितः; कुतस्तन्निश्चयः ? कारणानुपलब्धेश्चेत्; सा किं दृश्यानुपलब्धिः, अदृश्यानुपलब्धिर्वा ? यद्यदृश्यानुपलब्धिः; कथमतोऽभावसिद्धिः, परमाणुपिशाचादिना अनेकान्तात् ? अथ दृश्यानुपलब्धिः; तर्हि अतः कारणाभावसिद्धेः कथमर्थापत्तेः कारणसद्भावावेदिकायाः प्रामाण्यं स्यात् ? चक्रकप्रसङ्गाच्च न कारणाभावस्य लिङ्गता; तथाहि–कार्यकारणयोः सम्बन्धग्रहणे सति कारणाभावाख्यमनुमानं प्रवर्त्तते, सम्बन्धग्रहणञ्च कारणग्रहणे सति, कारणग्रहणञ्च अर्थापत्तितः, अर्थापत्तिश्च कारणाभावानुमाने सति, तच्च सम्बन्धग्रहणे सति इति । न च अर्थापत्तित एव स्फोटादौ कारणसद्भावसिद्धिः; अनुमानतोऽपि तत्सिद्धेः । तथाहि– स्फोटादि कारणपूर्वकम्, कार्यत्वात्, यत् कार्यं तत् कारणपूर्वकम् यथा धूमादि, कार्यञ्चेदं स्फोटादि, तस्मात् कारणपूर्वकमिति ।

एतेन अनुमानोपमानपूर्वकाऽर्थापत्तिद्वयमपि¹⁷⁵⁸ प्रत्याख्यातम्;¹⁷⁵⁹ तस्यापि शक्तिविषयत्वेन प्रत्यक्षपूर्वकार्थापत्तिपक्षनिक्षिप्ताऽशेषदोषानुषङ्गात् ।

यापि शब्दनित्यत्वसिद्धौ अर्थापत्तिपूर्विकार्थापत्तिरुक्ता;¹⁷⁶⁰ साप्ययुक्ता; शब्दस्यानित्यत्वेऽपि वाचकत्वस्योपपत्तेः,¹⁷⁶¹ तदनित्यत्वञ्च अग्रे प्रसाधयिष्यामः ।

यापि¹⁷⁶² “पीनो देवदतो दिवा न भुङ्क्ते” इत्यादि श्रुतार्थापत्तिरुक्ता;¹⁷⁶³ साप्यनुमानमेव,¹⁷⁶⁴ कार्यतः कारणप्रतिपत्तेः । असति हि रसायनाद्युपयोगे पीनत्वं स्वात्मनि अन्यत्र¹⁷⁶⁵ च भोजनकार्यत्वेन अवगतम्, तच्च देवदत्ताख्ये धर्मिणि आप्तवाक्यात् कालविशेषे¹⁷⁶⁶ भोजननिषेधेन निश्चीयमानं प्रतिषिध्यमानकालव्यतिरिक्तकालेऽप्रतिषिद्धे¹⁷⁶⁷ स्वोष¹⁷⁶⁸पादकस्य¹⁷⁶⁹ कारण¹⁷⁷⁰स्य¹⁷⁷¹ सत्तामवगमयति । नहि कारणं विना कार्यस्योदयो घटते, अहेतुकत्वेन¹⁷⁷² सदा सत्त्वस्य असत्त्वस्य¹⁷⁷³ वा प्रसङ्गात् । प्रयोगः–रात्रिभुक्तिमान् देवदत्तः, रसायनाद्युपयागाभावे दिवाभुक्तिरहितत्वे च सति पीनत्वात्, यो यो रसायनाद्युपयोगाभावे दिवाभुक्तिरहितत्वे च सति पीन स स रात्रिभुक्तिमान् यथा नक्तञ्चर, रसायनाद्युपयोगाभावे दिवाभुक्तिरहितत्वे च सति पीनश्च देवदत्तः, तस्माद् रात्रिभुक्तिमानिति । ततो “नहीद वाक्यमेव तत्प्रतिपत्तिनिबन्धनम्” इत्याद्ययुक्तमुक्तम्,¹⁷⁷⁴ यथोक्तविशेषणविशिष्टस्य¹⁷⁷⁵ पीनत्वलक्षणलिङ्गस्यैवातो वाक्यात्¹⁷⁷⁶ प्रतिपत्तेः, तत्प्रतिपन्नाच्च¹⁷⁷⁷ लिङ्गात् रात्रिभोजनप्रतिपत्तिसिद्धिरिति¹⁷⁷⁸ ।

याप्यभावपूर्विकाऽर्थापत्तिः साप्यनुमानमेव,¹⁷⁷⁹ जीवतश्चैत्रस्य गृहाभावेन लिङ्गेन बहिर्भावावगमात् । तथाहि–जीवतश्चैत्रस्य गृहेऽभाव बहिर्भावेन तद्वान्, जीवन्मनुष्यगृहाभावत्वात्, पूर्वोपलब्धैवंविधगृहाभाववत्, यथा धूमोऽग्निमान् धूमत्वात् पूर्वोपलब्धधूमवत् । ततश्च गृहादीनां लिङ्गत्वनिराकरणं शब्दाडम्बरमात्रम् अस्मन्मतांशाऽस्पर्शित्वात् ।

यत्पुनः प्रमेयानुप्रवेशो दूषणमुक्तम्;¹⁷⁸⁰ तदपि न युक्तम्; यतः¹⁷⁸¹ किं प्रमेयमत्राऽमिप्रेतम्–किं सत्तामात्रम्, बहिर्देशविशेषित वा सत्त्वम् ? तत्र सत्तामात्र तावद् आगमादेवाऽवगतमिति न¹⁷⁸² प्रमाणान्तरप्रमेयतामवलम्बते¹⁷⁸³ । बहिर्देशविशेषितं तु सत्त्व भवति प्रमेयम्, न च तस्य तदानीमनुप्रवेशः । गृहे चैत्राभावग्राहकं हि प्रमाण तत्रैव¹⁷⁸⁴ तत्सद्भावावेदकं प्रमाणमपाकरोति न पुनः बहिस्तत्सदसत्त्वचिन्तां करोति ।

मृतस्य¹⁷⁸⁵ जीवतो दूरे तिष्ठतः प्राङ्गणेऽपि वा ।
गृहाभावपरिच्छेदे¹⁷⁸⁶ न विशेषोस्ति कश्चन ॥ [न्यायम॰ पृ॰ ४३]

जीवनविशिष्टस्त्वसौ^17871788 गृह्यमाणो लिङ्गतामेव प्रतिपद्यते व्यभिचाराभावात् । न च विशेषणग्रहणमेव¹⁷⁸⁹ प्रमेयग्रहणम्; यतो जीवनमन्यद् अन्यच्च बहिर्भावाख्यं प्रमेयमिति ।

अथ मतम्–जीवनविशिष्टगृहाभावप्रतीतिरेव बहिर्भावप्रतीतिरिति; तदप्यविचारितरमणीयम्; यतो¹⁷⁹⁰ जीवनविशिष्टगृहाभावप्रतीतेर्बहिर्भावप्रतीतिर्भवति, न तु तत्प्रतीतिरेव बहिर्भावप्रतीतिः । न हि दहनाधिकरणधूमप्रतीतिरेव¹⁷⁹¹ दहनप्रतीतिर्दृष्टा । अथ धूमादन्यो दहनः तेनात्र¹⁷⁹² तत्प्रतीतिभेदो युक्तः; तदेतदन्यत्रापि समानम्–गृहाभाव-जीवनाभ्यां तद्बहिर्भावस्यापि अन्यत्वात्, तत्कथमत्रापि तत्प्रतीत्योरभेदः¹⁷⁹³ स्यात् ? यथा च पर्वत-वह्न्योः सिद्धत्वात् मत्त्वर्थमात्रं¹⁷⁹⁴ तत्र अपूर्वमनुमेयमेवमिष्टम्, एवमिहापि बहिर्देशमात्रम्¹⁷⁹⁵ अपूर्वमनुमेयमस्तु । यदि तु तदधिकं प्रमेयमिह नेष्यते, तदा गृहाभावजीवनयोः¹⁷⁹⁶ स्वप्रमाणाभ्यामवधारणाद् आनर्थक्यमेव अर्थापत्तेः । तस्मात् प्रमेयान्तरसद्भावात्¹⁷⁹⁷ तस्य चाऽननुप्रवेशान्न कश्चिद्दोषः । अर्थापत्तावपि¹⁷⁹⁸ च तुल्य एवायं दोषः, तत्रापि अर्थादर्थान्तरकल्पनाभ्युपगमात् । तस्य¹⁷⁹⁹ तस्मात् प्रतीतिरिति¹⁸⁰⁰ यत्र व्यवहारः तत्रावश्यं तत्प्रतीतौ तदनुप्रवेशदोषोऽनुषज्यते, स्वभावहेताविव तद्बुद्धिसिद्ध्या तत्सि¹⁸⁰¹द्धेः¹⁸⁰² प्रमाणान्तरवैफल्यात् ।

ननु चाभावो निश्चितो लिङ्गं भविष्यति, सदसत्त्वग्राहिणोश्च प्रमाणयोः विरोधे कथं तन्निश्चयः ? अतो यावदागमस्य बहिर्भावविषयता न प्रतीयते तावन्न गृह एवाऽभावनिश्चय¹⁸⁰³ इति, तस्य¹⁸⁰⁴ निश्चये प्रमेयानुप्रवेशदोषानुषङ्गः, अर्थापत्तिस्तु प्रमाणद्वयविरोधे सत्येव प्रवर्त्तते इति कथं तदनुप्रवेशः ? तदसमीक्षिताभिधानम्; सदसत्त्वज्ञानयोः¹⁸⁰⁵ असमानविषयतया विरोधाऽसिद्धेः । आगमेन हि देशविशेषानवच्छिन्नस्य चैत्रस्य सत्ता प्रतिपाद्यते न गृहे बहिर्वा, प्रत्यक्षेण¹⁸⁰⁶ तु गृहावच्छिन्नस्य चैत्रस्याभाव इति । समानविषयत्वे तु तयोरनन्यथासिद्धाऽध्यक्षबाध्यत्वेन¹⁸⁰⁷ आगमजज्ञानस्य¹⁸⁰⁸ मिथ्याज्ञानस्येव नाऽर्थान्तरकल्पनाकारणत्वम् ।

अथ मतम्–अनुमाने¹⁸⁰⁹ गमकविशेषणम् अन्यथानुपपन्नत्वं “बह्निं विना धूमो नोपपद्यते” इति, अर्थापत्तौ तु विपर्ययः गमकं विना गम्यो नोपपद्यते । गम्यो हि बहिर्भावः, स जीवतो गृहाभावं विना नोपपद्यते, गृहान्निर्गतो जीवन् बहिरस्तीत्येवं गम्यगमकयोरनुपपद्यमानत्वे¹⁸¹⁰ विपर्ययात् प्रमाणान्तरमनुमानादर्थापत्तिरिति, तदप्यसङ्गतम्,¹⁸¹¹ “साध्याविनाभाविनो लिङ्गात् लिङ्गिनि ज्ञानमनुमानम्” इत्यनुमानलक्षणम् । तच्चार्थापत्तौ¹⁸¹² अस्त्येव । न हि तदुत्थापकार्थस्य साध्येन अविनाभावोऽसिद्धः; ततः¹⁸¹³ तत्सिद्ध्यभावप्रसङ्गात्¹⁸¹⁴ । स चाविनाभावः अन्यथानुपपन्नत्वापरपर्यायः उभयनिष्ठत्वात् गमकविशेषणं वास्तु गम्यविशेषणं वा नैतावता अर्थापत्त्यनुमानयोः भेदः, अन्यथा “सूर्यस्य गमनशक्तिरस्ति गतिमत्त्वाऽन्यथानुपपत्तेः” इति पक्षधर्मत्वसहिताया¹⁸¹⁵ अर्थापत्तेः “वह्नेर्दाह शक्तिरस्ति स्फोटान्यथानुपपत्तेः” इति तद्रहितार्थापत्तिः¹⁸¹⁶ प्रमाणान्तरं स्यात्, तथा च प्रमाणसङ्ख्याव्याघातः¹⁸¹⁷ । नियमवतोऽर्थाद् अर्थान्तरप्रतिपत्तेरविशेषात्तयोरभेदे¹⁸¹⁸ स्वसाध्याविनाभाविनोऽर्थाद् अर्थान्तरप्रतिपत्तरेत्राप्यविशेषात्¹⁸¹⁹ कथमनुमानादर्थापत्तेर्भेदः स्यात् ?

असिद्धञ्चात्र अविनाभावस्य गम्यविशेषणत्वम्; गृहे चैत्राभावे एव बहिस्तत्सद्भावगमके तस्यविशेषणत्वसम्भवात्¹⁸²⁰ । नहि तस्य¹⁸²¹ तद्विशेषणत्वे¹⁸²² कश्चिद्दोषः सम्भवति येन गम्यविशेषणता कल्प्येत । न च सर्वस्यामर्थापत्तौ¹⁸²³ गम्यविशेषणता अविनाभावस्य सम्भवति, प्रत्यक्षादिप्रभवाऽर्थापत्तौ गमकस्यैव स्फोटादेः अविनाभावविशेषणत्वसम्भवात् । न खलु तत्र गम्यायाः शक्तेः स्फोटं विनाऽनुपपत्तिः सम्भवति; तमन्तरेणापि¹⁸²⁴ अस्याः¹⁸²⁵ सद्भावाभ्युपगमात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“पक्षधर्मतानिश्चयसमये¹⁸²⁶ साध्यस्य नियतदेशतया अत्राऽप्रतीतेः¹⁸²⁷ अनुमानाद्वैलक्षण्यम्” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्, गृहाभावाख्यधर्म्यवच्छेदेन बहिर्भावस्य प्रतीतेः,¹⁸²⁸ धर्मी¹⁸²⁹ एव हि देशशब्देन उच्यते, तदवच्छेदश्च अत्रास्त्येवेति न ततस्तद्वैलक्षणयम् ।

यदपि “सम्बन्धग्रहणाभावाच्च” इत्याद्युक्तम्,¹⁸³⁰ तदपि¹⁸³¹ न; यतः “सर्वत्र सम्बन्धग्रहणस्य ऊहाख्यप्रमाणप्रसादादेव प्रसिद्धेः” इत्युक्तम्¹⁸³² । अतश्च “देशान्तराणामानन्त्यान्न न तत्र नास्तित्वेन सम्बन्धग्रहः”¹⁸³³ इत्याद्ययुक्तम्, अनियतसाध्यसाधनव्यक्तिसम्बन्धग्रहणस्वभावत्वात्तस्य¹⁸³⁴ । कथमन्यथा¹⁸³⁵ धूमस्य अनग्निव्यतिरेकनिश्चयः तत्रापि अस्य दोषस्याऽविशेषात् ? न च भूयोदर्शनावगम्यमानाऽन्वयमात्रेण गमकोऽसौ^18361837 युक्तः, अनिश्चितव्यतिरेकस्य साध्यनिश्चयाऽहेतुत्वात् । न च सत्तामात्रेणासौ तद्धेतुः, अन्वयवद् व्यतिरेकस्यापि निश्चितस्यैव अनुमानाङ्गतोपपत्तेः ।

किञ्च, असर्वगतद्रव्यस्य¹⁸³⁸ चैत्रादेः नियतदेशवृत्तेः¹⁸³⁹ तदन्यदेशे¹⁸⁴⁰ प्रतिनियते प्रत्यक्षतः, अप्रतिनियते¹⁸⁴¹ चानुमानतोऽभावसिद्धेः कथमुक्तदोपानुषङ्गः ? तच्चानुमानम्–देशान्तराणि¹⁸⁴² चैत्रशून्यानि चैत्राधिष्ठितदेशव्यतिरिक्तत्वात् तत्समीपदेशवत् । न च “देशान्तराणि चैत्रयुक्तानि तत्समीपदेशव्यतिरिक्तत्वात् चैत्राधिष्ठितदेशवत्” इति प्रत्यनुमानोपहतमेतदित्यभिधातव्यम्;¹⁸⁴³ तत्पक्षस्य¹⁸⁴⁴ प्रत्यक्षादिबाधितत्वात् । तदेवमर्थापत्तेः अनुमानादर्थान्तरत्वाऽसिद्धेः¹⁸⁴⁵ सिद्ध परेषां¹⁸⁴⁶ प्रमाणसख्याव्याघात ।

ननु भवतामप्येव¹⁸⁴⁷ प्रमाणसङ्ख्यानियमविरोधस्तुल्यः “उपमानादेः प्रदिपादितप्रमाणप्रपञ्चस्य प्रत्यक्षपरोक्षाभ्यामर्थान्तरत्वाऽविशेषात्” इत्यारेकापनोदार्थमाह–““सर्वस्य”” इत्यादि । “सर्वस्य” अनन्तरोक्तस्य उपमानादिप्रमाणप्रपञ्चस्य¹⁸⁴⁸ “परोक्षेऽन्तर्भावात्” नाऽस्माक कश्चिद्दोषः । कस्मात् तस्य तत्रान्तर्भाव इति चेत् ? तल्लक्षणलक्षितत्वात्¹⁸⁴⁹ । यस्य यल्लक्षणलक्षितत्वं तस्य तत्रान्तर्भावः यथा रूपसुखादिसंवेदनस्य प्रत्यक्षे, परोक्षलक्षणलक्षितत्वञ्च उपमानादेरिति । यथैव हि रूपादिसंवेदनस्य सुखादिसंवेदनस्य च विषयभेदात्¹⁸⁵⁰ सामग्रीभेदाच्च¹⁸⁵¹ अन्योन्यं¹⁸⁵² वैलक्षण्येऽपि वैशद्यस्वरूपप्रत्यक्षलक्षणलक्षितत्वात् प्रत्यक्षत्वम्, तथा उपमानादेरपि अवैशद्यस्वभावपरोक्षलक्षणलक्षितत्वात् परोक्षत्वमिति ।

नन्वेवमपि परोक्षस्य स्मृतिप्रत्यभिज्ञानतर्काऽनुमानागमभेदैः परिगणितत्वात्¹⁸⁵³ कथमुपमानादेस्तत्रान्तर्भावः, तदन्तर्भावे वा परिगणनविरोधः ? इत्यसमीचीनम्; उपमानादेः¹⁸⁵⁴ प्रत्यभिज्ञानादिरूपतया तत्परिगणनाऽविरोधकत्वात् । दर्शनस्मरणकारणकं हि सङ्कलनं¹⁸⁵⁵ प्रत्यभिज्ञानमुच्यते, इदमप्युपमानादिज्ञानं दर्शनस्मरणकारणकं सादृश्यादि सङ्कलनस्वभावञ्च, अतः कथं प्रत्यभिज्ञानात् व्यतिरिच्येत ? यद्¹⁸⁵⁶ दर्शनस्मरणकारणकं¹⁸⁵⁷ सादृश्यादिसङ्कलनस्वभावञ्च तत् प्रत्यभिज्ञानमेव यथा प्रसिद्धप्रत्यभिज्ञानम्,¹⁸⁵⁸ तत्कारणकं¹⁸⁵⁹ सादृश्यादिसङ्कलनस्वभावञ्चोपमानमिति ।

““तद्”” इत्यादिना प्रकृतोपसंहारमाह–यस्माद् उपमानादेः परोक्षेऽन्तर्भावः “तत्” तस्मात् “समञ्जसम्” उपपन्नम् ““प्रत्यक्षं परोक्षञ्च इति” एवं “द्वे एव प्रमाणे”” इति । कुत एतत् ? इत्यत्राह–““अन्यथा”” इत्यादि । “अन्यथा” अन्येन प्रकारेण “तेषां” प्रमाणानां “सङ्ख्याया अनवस्थानादिति” ॥ छ ॥

मिथ्यायुक्तिपलालकूटनिचयं प्रज्वाल्य निःशेषतः,
सम्यग्युक्तिमहांशुभिः¹⁸⁶⁰ पुनरियं व्याख्या परोक्षे कृता ।
येनासौ निखिलप्रमाणकमलप्राज्यप्रबोधप्रदः,
भास्वानेष¹⁸⁶¹ जयत्यचिन्त्यमहिमा शास्ताऽकलङ्को जिनः ॥ छ ॥

इति श्रीप्रभाचन्द्रविरचिते¹⁸⁶² न्यायकुमुदचन्द्रे लघीयस्त्रयालङ्कारे तृतीयः परिच्छेदः¹⁸⁶³ ॥ छ ॥