०२ विषयपरिच्छेदः

प्रमाणप्रवेशे द्वितीयो विषयपरिच्छेदः ।

यत्रार्थे प्रमितेः प्रवृत्तिरखिलव्यामोहविच्छेदतः,
तद्रूपप्रतिपादनार्थममलः प्रारभ्यते प्रक्रमः ।
मिथ्यैकान्तमहान्धकारनिचयप्रच्छादितार्थं स्फुटम्,
स्याद्वादाऽप्रतिमप्रचण्डतरणेर्नान्यः क्षमो द्योतितुम् ॥ १ ॥

सम्यग्विषयवता हि प्रमाणेन भवितव्यम्, समीचीनश्च विषयः प्रमाणस्य यादृशो भवति, तं दर्शयन् प्रकृतमर्थञ्चोपसंहरन्नाह–

तद्द्रव्यपर्यायात्माऽर्थो बहिरन्तश्च तत्त्वतः ॥ ७ ॥

विवृतिः–भेदाऽभेदैकान्तयोरनुपलब्धेः अर्थस्य सिद्धिः अनेकान्तात् । नान्तर्बहिर्वा स्वलक्षणं सामान्यलक्षणं वा परस्पराऽनात्मकं प्रमेयं यथा मन्यते परैः; द्रव्यपर्यायात्मनोऽर्थस्य बुद्धौ प्रतिभासनात् । न केवलं साक्षात्करणम् एकान्ते न सम्भवति, अपि तु–

कारिकाविवरणम्–

यतोऽवग्रहादीनां प्रमाण–फलभूतानां क्रमभावेऽपि तादात्म्यम् अभिन्नविषयत्वञ्च “तत्” तस्मात् “अर्थः”अर्थक्रियासमर्थः प्रमाणगोचरो भावः “द्रव्यपर्यायात्मकः” बहिः घटादिः इत्यर्थः । किमिव ? इत्यत्राह–““अन्तश्च”” इति । “चशब्द” इवार्थे निपातानामनेकार्थत्वात्, अन्तरिव । कल्पनातः स तथाविधः स्यात्, इत्यत्राह– “तत्त्वतः” परमार्थतः ।

विवृतिव्याख्यानम्–

““भेद”” इत्यादिना¹ तद् व्याचष्टे–“भेदाऽभेदैकान्तयोरनुपलब्धेः” कारणात् “अर्थस्य सिद्धिः” निष्पत्तिः निर्णीतिर्वा “अनेकान्तात्” अनेकान्तेन हेतुना, तं² वा आश्रित्य । नहि भेदैकान्ते वैशेषिकाभ्युपगते षट्पदार्थलक्षणे, नैयायिकाभ्युपगते वा षोडशपदार्थलक्षणे अर्थस्य³ सिद्धिः घटते; प्रमाणतोऽप्रसिद्धस्वरूपाणां तेषामर्थसिद्धिनिबन्धनत्वाऽनुपपत्तेः । यत् प्रमाणतोऽप्रसिद्धस्वरूपं न तद् अर्थसिद्धिनिबन्धनम् यथा गगनेन्दीवरम्, प्रमाणतोऽप्रसिद्धस्वरूपाश्च यौगाभ्युपगताः पदार्था इति ।

षट्पदार्थवादे वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु वैशेपिकैरभ्युपगता द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेष-समवायाख्याः⁴ षट् पदार्थाः अभावाख्यश्च⁵ सप्तम, ते च अन्योन्याऽसम्भविलक्षणलक्षितत्वेन अन्योन्यमेकान्ततो भिन्ना प्रमाणत सुप्रसिद्धा एव । तथाहि–द्रव्यलक्षणं⁶ तावद् गुणादिषु न सभवति । तस्य हि लक्षणम्–द्रव्यत्वाभिसम्बन्धः, क्रियावद्गुणवत्समवायिकारणत्वञ्च । तथा च सूत्रम्–क्रियावद्⁷ गुणवत् समवायिकारणं द्रव्यम् [वैशे॰ सू॰ १ । १ । १५] इति । तल्लक्षितानि पृथिवी-अप्-तेजः-वायु-आकाश-कालदिक्-आत्म-मनांसि⁸ नवैव द्रव्याणि । तत्र पृथिव्यप्तेजोवायवो द्विविधा नित्याऽनित्यभेदात् । तत्र परमाणुरूपा नित्या सदकारणवत्त्वात्⁹ । द्व्यणुकाद्यवयविरूपास्तु अनित्या उत्पत्तिमत्त्वात् । आकाशकालदिगात्ममनांसि तु नित्यानि एव ।

तच्च¹⁰ इद द्रव्यलक्षण केवलव्यतिरेक्यनुमानम्, तथाहि–द्रव्यम् इतरेभ्यो भिद्यते द्रव्यत्वाभिसम्बन्धात्¹¹ क्रियावद्गुणवत्समवायिकारणत्वाद्वा, यत् पुनः इतरेभ्यो न भिद्यते न तत्तथा यथा गुणादि, तथा च तत्, तस्माद् इतरेभ्यो भिद्यते । व्यवहारो वा साध्य–विवादास्पदीभूतं वस्तु “द्रव्यम्” इति व्यवहर्त्तव्यम् प्राक्तनादेव हेतो, यत्तु नैवं व्यवह्रियते न तत् तथा यथा गुणादि, तथा चेदम्, तस्मात् “द्रव्यम्” इति व्यवहर्त्तव्यम् । एवं शेषलक्षणान्यपि, पृथिवीत्वाभिसम्बन्धात् पृथिवी [प्रश॰ भा॰ पृ॰ २०] अप्त्वाभिसम्बन्धाद् आपः [प्रश॰ भा॰ पृ॰ ३५] तेजस्त्वाभिसम्बन्धात् तेजः [प्रश॰ भा॰ पृ॰ ३८] वायुत्वाभिसम्बन्धाद् वायुः [प्रश॰ भा॰ पृ॰ ४४] इत्येतानि बोद्धव्यानि । आकाश-काल-दिशां¹² तु एकैकत्वात् तल्लक्षणभूताऽ परसामान्याऽभावेऽपि पारिभाषिकाः क्य तिस्रः सञ्ज्ञा लक्षणम्–“आकाशम्, काल, दिक्” इति । तथाहि–आकाशम्¹³ इतरेभ्यो भिद्यते, विवादास्पदीभूतं द्रव्यम् “आकाशम्” इति व्यवहर्त्तव्यम्, अनादिकालप्रवाहाऽऽयात-आकाशशब्दवाच्यत्वात्, यत्तु इतरेभ्यो न भिद्यते न च “आकाशम्” इति व्यवह्रियते न तद् अनादिकालप्रवाहाऽऽयाताऽऽकाशशब्दवाच्यम् यथा रूपादि, तच्छब्दवाच्यञ्चेदम्, तस्मादुक्तसाध्यमिति । एवं दिक्कालयोरपि¹⁴ लक्षणं द्रष्टव्यम् । आत्मत्वाऽभिसम्बन्धाद् आत्मा [प्रश॰ भा॰ पृ॰ ६९] मनस्त्वाभिसम्बन्धात् मनः [प्रश॰ भा॰ पृ॰ ८९] इत्यत्रापि पूर्ववत् केवलव्यतिरेक्यनुमानं द्रष्टव्यम् । एवं रूपादयः¹⁵ चतुर्विशतिर्गुणाः । उत्क्षेपणादीनि¹⁶ पञ्च कर्माणि । पराऽपरभेदभिन्नं¹⁷ द्विविधं सामान्यम् अनुगतज्ञानकारणम् । नित्यद्रव्यवृत्तयः अन्त्या¹⁸ विशेषाः अत्यन्तव्यावृत्तबुद्धिहेतवः । अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानाम्¹⁹ “इह” इति प्रत्ययहेतुर्यः सम्बन्धः स समवाय इति ।

षट्पदार्थपरीक्षायां पार्थिवादिपरमाणुलक्षणनित्यद्रव्यनिराकरणम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“पृथिव्यप्तेजोवायवो²⁰ द्विविधाः” इत्यादि; तदसमीचीनम्; परमाणुरूपाणां तेषां सद्भावे प्रमाणाऽभावात् । नहि तत्सद्भावे अस्मदादिप्रत्यक्षं प्रवर्तते अतीन्द्रियत्वात्तेषाम् । नाप्यनुमानम्; तत्सद्भावाऽऽवेदिनस्तस्याऽसम्भवात् । नन्विदमस्ति–द्व्यणुकादिकार्यं²¹ स्वपरिमाणादल्पपरिमाणकारणाऽऽरब्धं कार्यत्वात् घटादिवत्; इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; कार्यस्य स्वपरिमाणादल्पपरिमाणकारणारब्धत्वनियमाऽसम्भवात् । तथाहि–कि कार्यमात्रं तदारव्ध प्रसाध्येत, द्रव्यत्वविशिष्टं वा कार्यम् ? प्रथमपक्षे बुद्ध्यादिभिर्व्यभिचारः, तेषां कार्यत्वे सत्यपि स्वपरिमाणादल्पपरिमाणकारणारब्धत्वनियमाऽसम्भवात्²² । द्वितीयपक्षे तु भस्मादिना अनेकान्तः, तस्य द्रव्यत्वे सति कार्यत्वे सत्यपि ततोऽल्पप रिमाणकारणारब्धत्वाऽप्रतीते । न खलु “कार्यपरिमाणादल्पपरिमाणमेव द्रव्यं कारणम्” इति सर्वत्र व्याप्ति, किन्तु “कार्यं कारणं विना न भवति” इति व्याप्तिः, कार्यपरिमाणाद् अधिकस्य न्यूनस्य समस्य वा द्रव्यस्य कारणत्वप्रतीतेः । तत्र महतः पलालकूटात् प्रशिथिलावयवकार्पासपिण्डाच्च²³ न्यूनपरिमाणस्य भस्मनः निबिडाऽवयवकार्पासपिण्डस्य च प्रादुर्भावः प्रतीयते, अल्पपरिमाणाच्च बीजात् महापरिमाणस्य वृक्षादेः, समपरिमाणाच्च दुग्धादे समपरिमाणस्य दध्यादे इति । न च किञ्चित् कार्यद्रव्यं स्वपरिमाणादल्पपरिमाणकारणपूर्वकमुपलभ्य सर्वं कार्यद्रव्यं तथा साधयितुं युक्तम्, शब्द-विद्युत्-प्रदीपादीनां क्षणिकत्वमुपलभ्य सकलार्थानां सत्त्वादे क्षणिकत्वसाधनप्रसङ्गात् । “दृष्टान्तमात्रसद्भावेऽपि अत्र साकल्येन व्याप्तेरभावान्न तत्साधकत्वम्” इत्यन्यत्रापि²⁴ समानम् । अतः परमाणूनां सद्भावस्य कुतश्चित् प्रमाणादप्रसिद्धे²⁵ “परमाणुरूपाः पृथिव्यादयो नित्या सदकारणवत्त्वात्” इत्यत्र हेतोर्विशेषणाऽसिद्धत्वम् ।

विशेष्याऽसिद्धत्वञ्च स्कन्धभेदपूर्वकत्वात्तेपाम्,²⁶ तथाहि–परमाणव स्कन्धाऽवयविद्रव्यविनाशकारणका तद्भावभावित्वात् घटविनाशपूर्वककपालवत् । नचेदमसिद्धम्, द्व्यणुकाद्यवयविद्रव्यविनाशे एव परमाणुसद्भावप्रसिद्धे । विभाग²⁷ एव तद्विनाशाज्जायते नाणव; इत्ययुक्तम्; स्कन्धस्याप्येवमहेतुकत्वप्रसङ्गात् । शक्यते हि वक्तुम्–“संयोग एव अणुसङ्घाताज्जायते न स्कन्धः” इति । सर्वदा स्वतन्त्रपरमाणूनां तद्विनाशमन्तरेणाऽपि सद्भावसम्भवाद् भागाऽसिद्धो हेतु; इत्यपि मनोरथमात्रम्, तेषामसिद्धे, “विवादापन्ना परमाणव स्कन्धभेदपूर्वका एव तत्त्वात् द्व्यणुकादिभेदपूर्वकपरमाणुवत्” इत्यनुमानविरोधाच्च । ननु पटोत्तरकालभावितन्तूनां पटभेदपूर्वकत्वेऽपि तत्पूर्वकालभाविनां तेषामतत्पू²⁸र्वकत्ववत्²⁹ परमाणूनामपि अस्कन्धभेदपूर्वकत्वं केषाञ्चित् स्यात्, इत्यप्यसुन्दरम्, तेषामपि प्रवेणीभेदपूर्वकत्वेन³⁰ स्कन्धभेदपूर्वकत्वप्रसिद्धे ।

ननु परमाणूनां ग्राहकप्रमाणाऽभावतो भवद्भिरेव अभावप्रतिपादनात् न तेषां स्कन्धभेदपूर्वकत्वप्रतिज्ञा श्रेयसी, इत्यप्यनुपपन्नम्, भवतामेव अनवद्यतत्साधकप्रमाणाऽभावतः तदभावप्रतिपादनात्, अस्माकन्तु निरवद्यतत्साधकाऽनुमानस्य सद्भावतः तेषां सद्भावोपपत्ते तद्भे दपूर्वकत्वप्रतिज्ञा उपपन्नैव । तथाहि–अणुपरिमाणतरतमादिभेदः³¹ क्वचिद् विश्रान्तः परिमाणतर-तमादिभेदत्वात् महत्परिमाणतरतमादिभेदवत्³² । यत्र च अस्य विश्रान्तिः ते परमाणवः, इति न तेषां सद्भावाऽसम्भवः ।

नित्यैकरूपताया एव असम्भवात्, तद्रूपतायां तेषां क्रम-यौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वाऽनुपपत्तेः; तथाहि–एकान्ततो नित्यस्वभावाः³³ सन्तः परमाणवः सर्वदा कार्याऽजननस्वभावा इष्यन्ते, तद्विपरीता वा ? प्रथमविकल्पे द्व्यणुकादिकार्यस्य सर्वदाऽसत्त्वप्रसङ्गः सर्वदा तदजननस्वभावेभ्यः तेभ्यः तदुत्पत्त्यनुपपत्तेः; यद् यदजननस्वभावम् न ततस्तदुत्पत्तिः यथा शालिबीजाद् यवाङ्कुरस्य, द्व्यणुकादिकार्याऽजननस्वभावाश्च सर्वदा भवद्भिः परिकल्प्यन्ते परमाणव इति । तथा च परमाणूनामपि असत्त्वमेव स्यात्, कार्याऽकारित्वात्, यत् कार्याऽकारि न तत् सत् यथा गगनेन्दीवरम्, कार्याऽकारिणश्च सर्वदा तदजननैकस्वभावतया भवन्मते परमाणव इति । अथ सर्वदा कार्यजननैकस्वभावास्तेऽभ्युपगम्यन्ते तत्रापि–किम्³⁴ एकाकिनस्ते³⁵ तज्जननैकस्वभावा इष्यन्ते, सहकारिसमन्विता वा ? यदि एकाकिनः; तदा तत्प्रभवकार्याणां सकृदेव उत्पत्तिः स्यात्, अविकलकारणत्वात्,³⁶ ये अविकलकारणाः ते सकृदेव उत्पद्यन्ते यथा समानसमयोत्पादा वहवोऽङ्कुराः, अविकलकारणाश्च जननैकस्वभावाऽणुकार्यत्वेन अभिमताः सर्वे भावा इति । तथाभूतानामप्येषामतोऽनुत्पत्तौ सर्वदाऽनुत्पत्तिप्रसङ्गः अविशेषात् ।

ननु³⁷ समवायि-असमवायि-निमित्तभेदात् त्रिविधं कारणं कार्यजन्मनि व्याप्रियते । यत्र हि कार्य समवैति तत् समवायिकारणम् यथा द्व्यणुकस्य अणुद्वयम् । यच्च कार्यैकार्थसमवेतं कार्यकारणैकार्थसमवेतं वा कार्यमुत्पादयति तद् असमवायिकारणम् यथा पटारम्भे तन्तुसंयोगः, पट समवेतरूपाद्यारम्भे पटोत्पादकतन्तुरूपादि च । शेषं तूत्पादकं निमित्तकारणम् अदृष्ट-आकाशादि । तत्र संयोगादेरपेक्षणीयस्य अभावात् अविकलकारणत्वं तेषामसिद्धम्; इत्यपि श्रद्धामात्रम्; संयोगादिना अनाधेयाऽतिशयत्वेनाऽणूनां तदपेक्षाऽनुपपत्तेः । अथ संयोग एव अमीषामतिशय, स किं नित्यः, अनित्यो वा ? नित्यश्चेत्; सर्वदा कार्योत्पत्ति स्यात् तदतिशयभूतस्य संयोगस्य सदा सत्त्वात् । अथ अनित्यः, तदा तदुत्पत्तौ कोऽतिशय स्यात्–संयोग एव, क्रिया वा ? संयोगश्चेत्; कि स एव, संयोगान्तरं वा ? न तावत् स एव, अस्य अद्याप्यसिद्धे, स्वोत्पत्तौ स्वस्यैव व्यापारविरोधाच्च । नापि संयोगान्तरम्; नस्य अनभ्युपगमात्, अभ्युपगमे वा तदुत्पत्तावपि अपरसंयोगातिशयकल्पनाप्रसङ्गाद् अनवस्था स्यात् । नापि क्रिया अतिशय; तदुत्पत्तावपि पूर्वोक्तदोषाऽनुपङ्गात् । किञ्च, “अदृष्टापेक्षाद्³⁸ आत्माऽणुसंयोगात् परमाणुषु क्रिया उत्पद्यते” इति भवताऽभ्युपगमात्, आत्म-परमाणुसंयोगोत्पत्तावपि अपरोऽतिशयः कल्पनीयः तत्र च तदेव दूषणम्, इति अपराऽनवस्था ।

किञ्च, असौ संयोगो द्व्यणुकादिनिर्वर्त्तक किं परमाण्वाश्रित,³⁹ तदन्याश्रित, अनाश्रितो वा ? तत्र आद्यपक्षे तदुत्पत्तौ आश्रयः उत्पद्यते, न वा ? यदि उत्पद्यते; तदा अणूनामपि कार्यताऽनुपङ्ग असंयोगरूपतापरित्यागेन संयोगरूपतया परिणमनात् । अथ नोत्पद्यते, कथं तर्हि असौ तदाश्रितः स्यात्, विरुद्धधर्माऽध्यासत ततस्तस्य अत्यन्तभेदप्रसङ्गात् ? तथाभूतोऽप्यसौ तत्सम्बद्धत्वात् तदाश्रित इति चेत्; केन पुन सम्बन्धेन असौ तत्सम्बद्धसमवायेन, संयोगेन, कार्यकारणभावेन वा ? न तावत् समवायेन; अस्याऽसत्त्वात्, तदसत्त्वञ्च अग्रे निराकरिष्यमाणत्वात् सिद्धम् । नापि संयोगेन;⁴⁰ संयोगे संयोगस्याऽसम्भवात् गुणत्वेन अस्य द्रव्यवृत्तित्वात् । नापि कार्यकारणभावेन; संयोगं प्रति अणूनां कारणत्वाऽभावात्, तदभावश्च अनतिशयत्वात् । अनतिशयानामपि जनकत्वे सर्वदा जनकत्वप्रसङ्ग अविशेषात् । अतिशयान्तरकल्पने च अनवस्था तदुत्पत्तावपि अपराऽतिशयपरिकल्पनप्रसङ्गात् । अन्याश्रितत्वे तु संयोगम्य परमाण्वतिशयत्वाऽनुत्पत्ति तत्सम्बन्धाऽभावात्, यत्रैव हि असौ आश्रित तस्यैव अतिशय नान्यस्य अतिप्रसङ्गात् । अनाश्रितत्वं तु तस्य अनुपपन्नम्, गुणत्वात्, यो गुणः नासौ अनाश्रितः यथा रूपादि, गुणश्च भवद्भिरभिप्रेत संयोग इति । अनाश्रितत्वे वा गुणत्वाऽनुपपत्ति; यदनाश्रितम् न तद् गुण यथा आकाशादि, अनाश्रितश्च परमाण्वतिशयरूपतया भवत्कल्पित संयोग इति ।

किञ्च, असौ संयोगः तेषां सर्वात्मना, एकदेशेन वा स्यात् ? यदि-सर्वात्मना;⁴¹ पिण्डोऽणुमात्रः स्यात् । अथ एकदेशेन; तदा अणूनां सांशत्वप्रसङ्गः । तन्न एकाकिनां तेषां⁴² तज्जननैकस्वभावता घटते । नापि सहकारिसमन्वितानाम्; यतः तेषां सहकारिणः स्वगताऽतिशयविशेषा एव, वस्त्वन्तराणि वा ? प्रथमपक्षे प्रागुक्त-अशेषदोषाऽनुषङ्गः । द्वितीयपक्षेऽपि वस्त्वन्तराणि अणूनामुपकारं कुर्वन्ति, न वा ? कुर्वन्ति चेत्; कि भिन्नम्, अभिन्नं वा ? यदि अभिन्नम्; तदा तेषां कार्यत्वम् । अथ⁴³ भिन्नम्; तदा तत एव कार्यनिष्पत्तेः परमाणूनामकारकत्वं स्यात् । अथ तत्कृतोपकारसहकारिणस्ते कारका; ननु उपकारस्य⁴⁴ तत्सहकारित्वम् उपकारान्तरेण, सत्तामात्रेण वा ? तत्र आद्यविकल्पे अनवस्था उपकारान्तरस्यापि उपकारान्तरकारित्वेनैव सहकारित्वप्रसङ्गात् । द्वितीयविकल्पे तु अतिप्रसङ्गः, सत्तामात्रेण सर्वस्य सर्वं प्रति सहकारित्वप्रसक्तेः ।

किञ्च, एते सहकारिणः परस्परोपकार्योपकारकभावेन अणूनुपकुर्वन्ति, अन्यथा वा ? यदि उपकार्योपकारकभावेन; तदा पुनरपि उपकारस्य तेभ्यो भेदाऽभेदपक्षयोः प्रागुक्ताऽशेषदोषोपनिपातप्रसङ्गः । अथ सहकारिणः अणूनां परस्परस्य⁴⁵ वा न किञ्चित् कुर्वन्ति, कार्यस्यैव मिलित्वा तैः निर्वर्तनात्; एतदप्ययुक्तम्; यतः प्रत्येकं समर्थाः सन्तोऽणवः सहकारिभिः सह मिलित्वा कार्यं कुर्वन्ति, असमर्था वा ? यदि समर्थाः; तदा प्रत्येकं तेषाञ्च कार्यजनकत्वप्रसङ्गात् तावद्धा कार्यस्य भेदप्रसङ्गः, सहकार्यपेक्षावैयर्थ्यञ्च स्यात् । अथ प्रत्येकमसमर्थास्ते; तर्हि तत्सन्निधाने कुतस्तेषां सामर्थ्यं स्यात् ? सहकारिभ्य एव इति चेत्, ननु तैस्तेभ्योऽभिन्नम्, भिन्नं वा सामर्थ्यं विधीयते ? यदि अभिन्नम्; तदा तेषां कार्यत्वप्रसङ्गः । अथ भिन्नम्; तदा तेषां तेन सम्बन्धाऽनुपपत्तिः समवायादेरसम्भवात्, तत एव कार्योत्पत्तिप्रसक्तितः अणूनामकारकत्वञ्च स्यात् ।

अस्तु वा यथाकथञ्चित् तेषां सामर्थ्यम्; तथापि येन⁴⁶ रूपेण एकं कार्यं परमाणवो जनयन्ति तेनैव कार्यान्तरम्, रूपान्तरेण वा ? यदि तेनैव; तदा सकलकार्याणामेकत्वप्रसङ्गः, एकस्वभावकारणकार्यत्वात्, यत् एकस्वभावकारणकार्यम् तद् एकम् यथा विवक्षितकार्यम्, तथाभूतानि च परमाणुकार्यतयाऽभिमतानि अखिलकार्याणि इति । अथ रूपान्तरेण; तदा तत्काले प्राक्तनं तद्रूपं निवर्त्तते, न वा ? यदि निवर्त्तते; तदा अणूनामनित्यत्वप्रसङ्गः, स्वरूपप्रच्युतिलक्षणत्वात्तस्य, यस्य स्वरूपप्रच्युतिः तदनित्यम् यथा घटादि, प्राक्तनस्वरूपप्रच्युतिश्च रूपान्तरोत्पत्तिसमयेऽणूनामिति । अथ न निवर्त्तते; तदा कथं तेषां रूपान्तरसम्भवः ? यत्र प्राक्तनं रूपं न निवर्त्तते न तत्र रूपान्तरस्य सभव यथाऽनिवर्त्तमानसङ्कोचितरूपायामङ्गुल्यां प्रसारिनरूपस्य, न निवर्तते च उत्तरकार्यजननस्वरूपसमये प्राक्तनं⁴⁷ कार्यजननस्वरूपं परमाणूनाम् इति । तत्समये तेषा तत्सम्भवे वा युगपत् सकलकार्यजननसामर्थ्यसम्भवाद् युगपदेव अखिलकार्याणामुत्पाद स्यात् । तदेवमेकान्ततो नित्यैकस्वभावतायां परमाणूना कार्यकारित्वाऽनुपपत्ते प्राक्तन-अजनकस्वभावपरित्यागेन विशिष्टसंयोगपरिणामपरिणतानां जनकस्वभावसभवात् सिद्ध कथञ्चिदनित्यत्वम् । प्रयोग–ये क्रमवत्कार्यहेतवः ते अनित्याः यथा क्रमवदङ्कुरादिनिर्वर्त्तका वीजादय, तथाभूताश्च परमाणव इति । तन्न भवत्परिकल्पितं पार्थिवादिपरमाणुलक्षणं नित्यद्रव्य व्यवतिष्ठते ।

षट्पदार्थपरीक्षाया तदारब्धस्यद्व्यणुकाद्यवयविरूपपृथिव्यादिद्रव्यस्य कार्यकारणभावनिरसनपुरस्सर प्रतिविधानम्–

नापि तदारब्धं द्व्यणुकाद्यवयविद्रव्यम्, सिद्धे हि कार्य-कारणभावे तदारब्धत्वं द्व्यणुकादे वक्तुं शक्येत, न च भवन्मते असौ सिद्ध विचार्यमाणस्य अस्य अत्राऽनुपपद्यमानत्वात् । तथाहि–यौगमते तावत् किमिद द्व्यणुकाद्यवयविद्रव्यस्य कार्यत्वं⁴⁸ नाम–स्वकारणसत्तासमवाय, अभूत्वाभावित्वं वा ? प्रथमपक्षे कि कार्यस्य स्वकारणै सत्तया च समवायः, कि वा स्वकारणानां सत्तया समवाय, आहोस्वित् सत्तया युक्तस्तत्समवाय इति ? तत्र आद्यपक्षे कि कार्यस्य उत्पन्नस्य तै तया च समवाय, अनुत्पन्नस्य, उभयरूपस्य, अनुभयरूपस्य⁴⁹ वा ? यदि उत्पन्नस्य; अन्योन्याश्रयः–सिद्धे हि स्वकारणसत्तासमवाये कार्यस्य उत्पत्तिसिद्धि, तत्सिद्धौ च तत्समवायसिद्धिरिति । तत्समवायनिरपेक्षस्य चाऽस्य⁵⁰ स्वातन्त्र्येणोत्पत्तौ तत्समवायकल्पनानर्थक्यम्, यत् स्वातन्त्र्येण प्रसिद्धम् न तत् क्वचिदन्यत्र समवैति यथा घटः पटे, स्वातन्त्र्येण प्रसिद्धञ्च भवन्मते कार्यमिति । कारणवार्त्ता चात्र अतिदुर्लभा, पदार्थात्मलाभे⁵¹ हि व्याप्रियमाणस्य वस्तुन कारणत्वं व्यपदिश्यते नान्यस्य अतिप्रसङ्गात् । निष्पन्ननिष्पत्त्यर्थञ्चाम्य व्यापारे सर्वदाऽनुपरतिप्रसङ्गात् न कदाचित् कार्यस्य स्वरूपसिद्धिः स्यात् । अनुत्पन्नस्य चास्य⁵² आकाशकुशेशयप्रख्यत्वात् कथं स्वकारणै सत्तया च समवायः स्यात् ? उत्पन्नाऽनुत्पन्नत्वञ्च एकस्यैकदाऽतिदुर्घटम्, न हि एकत्रैकदा परस्परविरुद्धौ धर्मौ एकान्तवादिनो घटेते । अनुभय रूपता तु अस्य अनुपपन्ना; विधिप्रतिषेधधर्मयोर्मध्ये एकतरनिषेधे अन्यतरविधेरवश्यम्भावित्वात् । कारणानां तु सत्तया समवाये कार्यस्य किमायातम् ? नहि घटस्य सत्तया समवाये पटस्य किञ्चिद् भवति ।

किञ्च, कार्यस्वरूपमपेक्ष्य कारणस्य कारणव्यपदेशो भवति, न च अश्वविषाणप्रख्यस्य⁵³ कार्यस्य किञ्चिद्रूपं पश्यामः यदपेक्ष्य अस्य कारणत्वं स्यात्, अकारणत्वे चास्य कथं कार्यनिष्पादकत्वम् ? अथ सत्तया सहितः तत्समवाय एव कार्यस्य कार्यत्वम्; तन्न;⁵⁴ समवायस्यासिद्धस्वरूपतया⁵⁵ तल्लक्षणत्वाऽयोगात्, तदसिद्धस्वरूपता⁵⁶ चास्य अग्रेनिराकरिष्यमाणत्वात् सुप्रसिद्धा । अस्तु वाऽसौ; तथापि अस्य नित्यतया आत्मादिवत् कार्यत्वाऽयोगः, तत्त्वेवा नित्यत्वाऽनुपपत्तिः; यत् कार्यम् न तन्नित्यम् यथा घटादि, कार्यश्च भवद्भिः परिकल्पितः समवाय इति । सत्तायुक्तसमवायस्य च कार्यलक्षणत्वे तथाविधस्यास्य सर्वत्र सर्वदा सर्वान् प्रत्यविशेषात् आकाशादीनामपि कार्यत्वप्रसङ्गः । किञ्च, अयं समवायः सम्बन्धः, सम्बन्धश्च सम्बन्धिकार्यः सम्बन्ध्याश्रितश्च भवति यथा संयोगः । कार्यभूतस्य⁵⁷ च सम्बन्धिनोऽनिष्पन्नत्वात् न तत्कार्यत्वं तदाश्रितत्वं वा समवाये घटते, तन्निष्पत्तौ वा युतसिद्धत्वेन तत्र संयोग एव स्यात् न समवायः, तस्य अयुतसिद्धसम्बन्ध्याश्रितत्वेन योगैः अभ्युपगमात् । अथ विलक्षणोऽयं सम्बन्धः यदसिद्धेऽपि सम्बन्धिनि स्यात्; तदसत्; यतः “सम्बध्नाति सम्बन्धिनौ” इति सम्बन्धः, स च असति सम्बधिनि कथं स्यात् ? अन्यथा वन्ध्यायाः तत्सुते सम्बन्धः स्यात् । प्रध्वंसस्य च सत्तासमवायाऽभावतः अकार्यत्वप्रसङ्गात् तदुत्पत्तये मुद्गरादिकारणवैयर्थ्यम् ।

अथ अभूत्वाभावित्वं कार्यत्वम्; तदपि कस्य ? योऽभूत्वा भवति तस्य इति चेत्; ननु चात्र अभवने भवने च कस्य कर्तृत्वम् ? कार्यस्य तावत् शशविषाणप्रख्यत्वात् न कर्तृत्वम्, भवनं हि स्वरूपस्वीकारः, स च असतो दुर्घटः । तन्न कार्यत्वं परस्य किञ्चिद् घटते ।

नापि कारणत्वम्; तद्धि कार्यमात्रनिष्पादकत्वम्, नियतकार्यनिष्पादकत्वं वा स्यात् ? प्रथमपक्षे सर्वं सर्वस्य कारणं स्यात् तन्मात्रनिष्पादकत्वस्य सर्वत्र सम्भवात्, इति न नियतकार्यार्थी कश्चित् नियतकारणोपादानं कुर्यात् । द्वितीयपक्षे तु कार्यस्य अश्वविषाणप्रख्यत्वात् कथं कारणस्वरूपं तेन अवच्छिद्येत⁵⁸ ? वास्तवं हि रूपं सता एव अवच्छिद्यते । असता अवच्छेदे च कारणस्यापि असत्त्वप्रसङ्गः “असन् घटः” इति यथा । विकल्पमात्रकल्पितेन तेन तस्य अवच्छेदे तु कारणत्वमपि तादृगेव स्यात्, नहि कल्पितेन अवच्छेदे वस्तुनो वास्तवं रूपं सिद्ध्यति, यथा सिहो माणवक इति । किञ्च, कारणानां कार्यालम्बना प्रवृत्तिः, अनालम्बना वा ? यदि अनालम्बना; न क्वचित्तानि विरमेयु, ततश्च खरविपाणादीनामपि उद्भव स्यात् । अथ कार्यालम्बना; तदाऽस्य सत्ता अङ्गीकृता स्यात्, इति कारणव्यापारवैफल्यम् ।

ननु कारणानां न व्यापारवशेन कारणत्वम्, किन्तु यद्भावाऽभावाभ्यां यस्य भावाऽभावौ “तत् तस्य कार्यम् इतरत् कारणम्” इति व्यपदिश्यते, तदसत्यम्, एवं सति यथा “तदभावे न भवति” इत्यत्र न कश्चिद् व्यापारः कारणगत तथा “तद्भावे भवति” इति कारणसद्भावमात्रं प्रतिपादितं स्यात्, न कार्यविषये किञ्चित्करत्वम् । कथञ्चैवंवादिन गगनादे क्वचित् कारणत्वसिद्धिः तस्य नित्यत्व-व्यापित्वाभ्यां देशकालकृतव्यतिरेकाऽसम्भवात् । किञ्च, “तस्मिन् सति भवति” इति “तच्छब्देन” यो निर्दिष्ट “भवति” इत्यनेन च, तयोरुपकार्योपकारकभावाऽभावे⁵⁹ सम्भवति⁶⁰ “स भवति” इति मृदर्थमात्रप्रतिपादनमेव कृत स्यात्, ततश्च परापेक्षाप्रतिलब्धकर्माद्यभिधानप्रवृ⁶¹त्तद्वितीयादिविभक्तिवाच्यता⁶² न क्वचित् स्यात्, इति स्वरूपसत्तामात्रेणैव अर्थाः प्रतिपादिता स्युः न सामर्थ्यभाक्त्वेन ।

अथ पूर्वकालभावित्वमात्रं कारणत्वम् न तु व्यापारः कश्चित्, तर्हि सर्वेपां पूर्वकालभाविनां जगदुदरवर्तिनां कारणत्वप्रसङ्गादतिप्रसङ्गः⁶³ स्यात् । अथ नियमेन पूर्वकालभावित्वम्,⁶⁴ तर्हि मेर्वादेरपि पटं प्रति कारणत्वं स्यात् तदविशेपात् । ननु नैव मेर्वादिः पूर्वमेव भवति उत्तरकालमपि अनुवृत्ते, इत्यन्यत्रापि समानम्, नहि तन्तव पटोत्पत्त्युत्तरकालं नानुवर्त्तन्ते प्रतीतिविरोधात् । ननु नियतकाल एव कार्यकारणभाव अन्त्यतन्तुसंयोगोपलक्षिताया सामग्र्या एव पटं प्रति कारणत्वात्, पटस्यापि स्वसत्तालाभक्षणे एव कार्यत्वम्, अन्यथा अविकलकारकसामग्रीसन्निधाने पुनः पटान्तरोत्पत्तिः स्यात् । नन्वेवं⁶⁵ पूर्वक्षणभाविनि कारणे अनन्तरक्षणभाविनि च कार्ये स्वकालनियते सहभावाऽभावात् इतरेतरसव्यपेक्षं यत् कार्यत्वं कारणत्वञ्च तद् दुर्घटम् ।

किञ्च, असति व्यापारे नियमेन पूर्वकालभावित्वमात्रेण कारणत्वकल्पने वीजपूरकादिरूपोत्पत्तौ तदवयवगतानां रसादीनामपि कारणत्वं स्यात्, तथा रसाद्युत्पत्तौ तदवयवगतरूपस्यापि, अतश्च रूपादीनां नियमेन सजात्यारम्भकत्वं न स्यात् । तदेवं परमते कार्यकारणभावस्य विचार्यमाणस्य⁶⁶ अनुपपद्यमानत्वात् “द्व्यणुकाद्यवयविरूपा पृथिव्यादयोऽनित्याः उत्पत्तिमत्त्वात्” इत्याद्ययुक्तम्; हेतोः स्वरूपाऽसिद्धत्वात् । उत्पत्तिमत्त्वं हि कार्यत्वमुच्यते, तच्च उक्तप्रकारेण भवन्मते सर्वथाऽसिद्धम् । आश्रयाऽसिद्धञ्च, स्वावयवेभ्योऽत्यन्तविभिन्नस्य पृथिव्याद्यवयविनः कुतश्चित् प्रमाणादप्रसिद्धे ।

षट्पदार्थपरीक्षायाम् “अवयव-अवयविनौ अत्यन्त भिन्नौ भिन्नप्रतिभासत्वादिभ्य” इति यौगाना पूर्वपक्ष–

ननु अतोऽनुमानात् तस्य तेभ्यः सर्वथा विभिन्नस्य प्रसिद्धिः–अवयव-अवयविनौ अत्यन्तं भिन्नौ भिन्नप्रतिभासत्वात् घटपटवत्, घटपटादौ हि भिन्नप्रतिभासित्वमत्यन्तभेदे सत्येव उपलब्धम् इति अवयव-अवयविनोः तद्⁶⁷ उपलभ्यमानं कथन्नात्यन्तभेदं प्रसाधयेत् ? अन्यत्रापि अस्य तदप्रसाधकत्वप्रसङ्गात् । नचानयोर्भिन्नप्रतिभासत्वमसिद्धम्; पटाद्यवयविप्रतिभासस्य तन्त्वाद्यवयवप्रतिभासवैलक्षण्येन अशेषप्राणिनां सुप्रसिद्धत्वात् । तथा विरुद्धधर्माध्यासतोऽपि अनयोर्जल-अनलवद् भेदः । नच विरुद्धधर्माध्यासोऽप्यनयोः⁶⁸ असिद्धः; पटो हि पटत्वजातिसम्बन्धी विलक्षणाऽर्थक्रियासम्पादकः अतिशयेन महत्त्वयुक्तः, तन्तवः तन्तुत्वजातिसम्बन्धिनः अल्पपरिमाणादिधर्मोपेताश्च, इति कथन्नाऽतो भिद्यन्ते ? विभिन्नकर्तृकत्वाच्च⁶⁹ घट-पटवत्, तन्तवो हि चात्र प्रवेणी-रण्डाकरव्यापाराद् आत्मलाभं प्रतिपद्यन्ते, तुरि-तन्तु-वेम-शलाका-तन्तुवायव्यापारात्तु पट इति । विभिन्नशक्तिकत्वाच्च विष-अगदवद् अवयव-अवयविनोर्भेद एव, पूर्वोत्तरकालभावित्वाच्च पिता-पुत्रवत्, विभिन्नपरिमाणत्वाच्च बदर-आमलकवत् । प्रतिभासभेदे विरुद्धधर्माध्यासादौ च सत्यपि अनयोरभेदे पदार्थसङ्करः स्यात् सर्वत्र भेदव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात्,⁷⁰ नहि प्रतिभासभेदादिकं विहाय अन्यत्⁷¹ तद्व्यवहारनिबन्धनमुत्प्रेक्षामहे ।

तादात्म्याऽभ्युपगमे च अवयवाऽवयविनोः प्रतिभासभेदादिकमतिदुर्लभम्; तादात्म्यं हि एकत्वमुच्यते, तस्मिन् सति कथं प्रतिभासभेदो विरुद्धधर्माध्यासादिकं वा स्यात् विभिन्नविषयत्वात् तयोः ? यदि च तन्त्वाद्यवयवेभ्यो नार्थान्तरं पटाद्यवयवी; तर्हि तन्तवोऽपि स्वांशुभ्यो नाऽर्थान्तरम् तेऽपि स्वाऽवयवेभ्यः इति एवं तावत् यावन्निरंशाः परमाणवः, तेभ्यश्च अभेदे सर्वस्य कार्यग्रामस्य अनुपलम्भः स्यात् । तस्माद् अर्थान्तरमेव अवयवेभ्यः अवयवी प्रतिपत्तव्य इति ।

यदप्युच्यते–अवयवेभ्यो नास्ति अर्थान्तरभूतोऽवयवी वृत्तिविकल्पाद्यनुपपत्तेः खरविषाणवत् । न चेयमसिद्धा; तथाहि–अर्थान्तरभूतः पटाद्यवयवी तन्त्वाद्यवयवेषु एकदेशेन वर्त्तेत, सर्वात्मना वा ? न तावद् एकदेशेन; अवयवव्यतिरेकेण अवयविनोऽपरदेशाऽभावात्, भावे वा तेष्वपि अनेन “इत्थं वर्त्तितव्यम्” इति अनवस्था स्यात् । सर्वात्मना वृत्तौ; एकत्रैव अवयवे सर्वात्मनाऽस्य वृत्तत्वाद् अन्येषामवयवानामवयविशून्यताप्रसङ्गः, यावन्तो वाऽवयवाः तावन्तोऽवयविनः स्युः प्रत्यवयवं तस्य सर्वात्मना परिसमाप्तत्वात् ।

तदप्यसमीचीनम्; यत⁷² अवयविनो निरासे स्वतन्त्रमिदं साधनम्, प्रसङ्गसाधनं वा ? यदि स्वतन्त्रम्; धर्मि-साध्यपदयो व्याघात यथा “इदञ्च, नास्ति च” इति । हेतोश्च आश्रयाऽसिद्धता, अवयविनोऽसिद्धत्वात् । न च वृत्त्या सत्त्वं व्याप्तम्, समवायवृत्तेरनभ्युपगमेऽपि भवता रूपादेः सत्त्वाभ्युपगमात् । एकदेशेन सर्वात्मना वा अवयविनो वृत्तिप्रतिषेधे विशेषप्रतिषेधस्य शेषाभ्यनुज्ञाविषयत्वात् प्रकारान्तरेण वृत्तिरभ्युपगता स्यात्, अन्यथा “न वर्तते” इत्येव अभिधातव्यम् । वृत्तिश्च समवायः, तस्य सर्वत्र एकत्वात् निरवयवत्वाच्च कार्त्स्न्यैकदेशशब्दाऽविषयत्वम्, कार्त्स्न्यैकदेशशब्दयोर्भेदविषयत्वाच्च⁷³ अभिन्नेऽवयविनि प्रवृत्तिरयुक्ता । “कृत्स्नम्” इति हि अनेकत्वे सति अशेषस्याऽभिधानम्, “एकदेश” इति च अनेकत्वे सति कस्यचिदभिधानम् । तौ एतौ कार्त्स्न्य-एकदेशशब्दौ भेदे सत्येव प्रतिपन्नत्वाद् एकस्मिन् अवयविनि अनुपपन्नौ । तन्नेदं स्वतन्त्रसाधनम् ।

अथ प्रसङ्गसाधनम्⁷⁴ परस्येष्ट्या अनिष्टाऽऽपादनात्; ननु परेष्टिः प्रमाणम्, अप्रमाणं वा ? यदि प्रमाणम्, तर्हि तयैव वाध्यमानत्वाद् अनुत्थानं विपरीताऽनुमानस्य । न⁷⁵ च अनेनैव अस्या बाधा, तामन्तरेण अस्याऽपक्षधर्मतया प्रामाण्यस्यैव असम्भवात् । अथ अप्रमाणं सा; तर्हि “प्रमाणं विना प्रमेयस्याऽसिद्धि” इत्येतदेव⁷⁶ अभिधातव्यम्, किमनुमानोपन्यासाऽऽयासेन इति ?

अवयवेभ्योऽत्यन्तभिन्नस्य नित्यनिरश-अवयविन प्रतिविधानम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“भिन्नप्रतिभासत्वात्”⁷⁷ इति साधनम्, अत अवयवअवयविनो कि कथञ्चिद्भेद साध्यते, सर्वथा वा ? यदि कथञ्चित्, तदा सिद्धसाधनम् तयो कथञ्चिद्भेदस्य अस्माभिरपि इष्टत्वात् । अथ सर्वथा, तदा पक्षस्य अध्यक्षवाधा, कथञ्चित्तादात्म्यापन्नयोरेव अनयोः अवाधाऽध्यक्षे प्रतिभासनात् । यद् यथा अबाधाऽध्यक्षे प्रतिभासते तत् तथैव अभ्युपगन्तव्यम् यथा नीलं नीलतया, अबाधाऽध्यक्षे प्रतिभासेते च कथञ्चित्तादात्म्येन अवयव-अवयविनौ इति । न च तत्प्रतिभासिनोऽध्यक्षस्य अबाधत्वविशेषणमसिद्धम्; तद्बाधकस्य कस्यचिदपि प्रमाणस्य असम्भवात् ।

न खलु प्रत्यक्षं तद्बाधकम्; अत्यन्ततद्भेदस्य⁷⁸ अत्राप्रतिभासमानत्वात् । अनुमानमपि भिन्नप्रतिभासत्वाद् हेतोराविर्भूतं तद्बाधकं स्यात्, भिन्नार्थक्रियाकारित्वात्, भिन्नकारणप्रभवत्वात्, भिन्नकालत्वात्, विरुद्धधर्माध्यासात्, विभिन्नशक्तिकत्वात्, विभिन्नपरिणामत्वाद्वा ? न तावद् भिन्नप्रतिभासत्वाद् आविर्भूतादनुमानाद् अवयवाऽवयविनोः आत्यन्तिको भेदः सिद्ध्यति; प्रत्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरं⁷⁹ प्रयुक्तत्वेन अस्य “अनुष्णोऽग्निः द्रव्यत्वात्” इत्यादिवत् कालात्ययापदिष्टत्वात्, दूराऽऽसन्नपुरुषप्रतिभासिना पादपाद्यर्थेन अनैकान्तिकत्वाच्च⁸⁰ । नापि भिन्नार्थक्रियाकारित्वात्;⁸¹ नर्तक्यादिना व्यभिचारात्, एकाऽपि हि नर्तकी करण-अङ्गहार-भ्रूभङ्गअक्षिविक्षेपाद्यनेकक्रियां प्रेक्षकजनानां हर्ष-विषादाद्यनेकार्थक्रियाञ्च परस्परविलक्षणां विदधातीति । भिन्नकारणप्रभवत्वमपि अङ्कुरादिनाऽनैकान्तिकम्, एकस्यापि अङ्कुरस्य क्षित्याद्यनेककारणकलापादुत्पत्तिप्रतीतेः । भिन्नकालत्वादपि⁸² रण्डाकरण्डावस्थतन्तुभ्यः पटस्य भेदः प्रसाध्यते, पटावस्थतन्तुभ्यो वा ? प्रथमपक्षे सिद्धसाधनम्, तेभ्यः तद्भेदस्य अस्माभिरप्यभ्युपगमात्⁸³ । द्वितीयपक्षे तु असिद्धो हेतुः; पटावस्थतन्तूनां पटाद् भिन्नकालत्वस्याऽसम्भवात्⁸⁴ ।

विरुद्धधर्माध्यासोऽपि धूपदहनादिना अनैकान्तिकत्वान्न तदत्यन्तभेदप्रसाधकः; न खलु हस्तलग्न-इतरप्रदेशयोः शीत-उष्णस्पर्शलक्षणविरुद्धधर्माऽध्यासेऽपि धूपदहनादेर्भेदोऽस्ति । न च हस्तलग्नेतरप्रदेशयोरेव शीतोष्णस्पर्शाधारता न धूपदहनाद्यवयविनः इत्यभिधातव्यम्; प्रत्यक्षविरोधात् ।

भिन्नशक्तित्वाद्⁸⁵ भिन्नपरिणामत्वाच्च⁸⁵ तन्तु-पटादीनां कथञ्चिदवस्थाभेद एव सिद्ध्येन्न पुनः आत्यन्तिको भेदः, तत्र च सिद्धसाधनम् । अतो भिन्नप्रतिभासत्वादेरपि अवयवाऽवयविनोः कथञ्चिद्भेदस्यैव प्रसिद्धेः सिद्धं⁸⁶ कथञ्चित्तदभेदग्राहिणोऽध्यक्षस्य अबाधत्वविशेषणम् । यद् यद्रूपतया प्रमाणतो न प्रतीयते तत् तद्रूपं न भवति यथा घटः पटरूपतया, न प्रतीयते च अत्यन्त भेदरूपतया अवयवाऽवयविनौ इति । तन्त्वाद्यवयवानां⁸⁷ हि अवस्थाविशेष स्वात्मभूतः शीतापनोदाद्यर्थक्रियाकारी पटाद्यवयवी प्रतिभासते न पुन तेभ्योऽत्यन्तमर्थान्तरभूत, तथाविधस्य अस्य स्वप्नेऽप्यप्रतिभासनात् ।

तथा तदप्रतिभासन हि अदृश्यस्वभावत्वात्, समवायात्, कार्यकारणभावात्, विशेषणविशेष्यभावाद्वा ? न तावद् अदृश्यस्वभावत्वात्; “भूयोऽवयवग्रहणे⁸⁸ सति अवयविनो ग्रहणम्” इत्यभ्युपगमव्याघातप्रसङ्गात् । नापि समवायात्, कथञ्चित्तादात्म्यव्यतिरेकेण अपरस्य समवायस्य समवायनिषेधे निषेत्स्यमानत्वात् । नापि कार्यकारणभावात्, कुम्भ-कुम्भकारयोरप्यभेदप्रतिभासप्रसङ्गात् । तन्त्वाद्यवयवानां पटाद्यवयविनं प्रति समवायिकारणत्वात्तत्रैव अभेदप्रतिभासः, इत्यप्यसुन्दरम्, समवायाऽसिद्धौ समवायिकारणत्वस्याप्यसिद्धेः, नहि कथञ्चित्तादात्म्यमन्तरेण अन्यः समवाय, तथापरिणामित्वव्यतिरेकेण वा अन्यत् समवायिकारणं क्वापि प्रसिद्धम् । नापि विशेषणविशेष्यभावात्; दण्ड-पुरुषयोरपि अभेदप्रतिभासप्रसङ्गात्, यथैव हि “पटविशिष्टास्तन्तव” इति तन्तुपटयोर्विशेषणविशेष्यभावोऽस्ति तथा दण्ड-पुरुषयोरपि । अतः अवयवेभ्य अवयविनोऽत्यन्तभेदे सति अनुपलम्भकारणाऽभावात् तथैव असौ उपलभ्येत, न च उपलभ्यते, अतो नाऽसौ ततोऽत्यन्तभिन्न इति । यद् यतः अत्यन्तभेदेन भिन्नं नोपलभ्यते न तत् ततोऽत्यन्तभिन्नम् यथा अवयविनः स्वरूपम्, अवयवेभ्योऽत्यन्तभेदेन भिन्नो नोपलभ्यते च अवयवीति ।

यदप्युक्तम्–“स्व⁸⁹तन्त्रसाधनं⁹⁰ प्रसङ्गसाधनं वा” इत्यादि, तदप्यसारम्; यतो भवतु प्रसङ्गसाधनं स्वतन्त्रं⁹¹ वा, किमेतावता⁹² भवतः ? यदपि “स्वतन्त्रसाधने धर्मि-साध्यपदयोर्व्याधातः” इत्याद्युक्तम्,⁹³ तदप्ययुक्तम्,⁹⁴ यतो नाऽवयविन सद्भावनिरासार्थमिदमुच्यते, कि तर्हि ? तदत्यन्तभेदस्य । “नहि अवयवेभ्योऽत्यन्तभिन्नोऽवयवी कुतश्चिदपि प्रतीयते” इत्युक्तम्, यस्तु प्रती तिसिद्धः तन्त्वाद्यवयवानामाऽऽतानवितानीभावादिपरिणतानाम् आत्मभूतोऽवस्थाविशेषः पटाद्यवयवी नाऽसौ निरस्यते, तत्र वृत्तिविकल्पादिदूषणाऽनवतारात् । अर्थान्तरभूतं हि वस्तु वर्तमानम् “एकदेशेन सर्वात्मना वा वर्तते” इत्यादिदोषमास्कन्दति, न पुनः स्वात्मभूतम् तस्य तथापरिणामात् । यत् स्वात्मनोऽर्थान्तरे⁹⁵ वर्त्तते तत् सर्वात्मना एकदेशेन वा, यथा कुण्डे बिल्वादि अनेकाऽऽसनेषु देवदत्तादि च, स्वात्मनोऽर्थान्तरेष्ववयवेषु वर्तते च अवयवीति ।

यच्चान्यदुक्तम्–“वृत्तिश्च⁹⁶ समवायः” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; समवायस्य निर्मूलमुन्मूलितत्वेन आकाशकुशेशयवत् कस्यचित् क्वचिद् वृत्तित्वाऽनुपपत्तेः । यदप्यभिहितम्–“कार्त्स्न्यैकदेशशब्दयोर्भेदविषयत्वाद्⁹⁷ अभिन्नेऽवयविनि प्रवृत्तिरयुक्ता” इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्; अनेकाऽ वयवेषु एकस्याऽनंशस्य अर्थान्तरभूतस्याऽवयविनो वर्तमानस्य अप्रतीतेः, कार्त्स्न्यैकदेशञ्च परित्यज्य प्रकारान्तरेण वृत्तेरप्यप्रतीतेः । यत् खलु यत्र वर्तते तद् एकदेशेन यथा स्थूणासु वंशः, सर्वात्मना वा यथा कुण्डे दधीति । अतः प्रकारद्वयाऽनभ्युपगमेऽवयविनोऽवयवेषु वृत्त्यनुपपत्तिः, तद्व्यापकयोः एकदेश-साकल्ययोरभावात्, तदनुपपत्तौ च अस्य अतः सर्वथा भेदाऽभावः । तथाहि–तन्त्वाद्यवयवेभ्यो न सर्वथा भिन्नः पटाद्यवयवी, कार्त्स्न्यैकदेशाऽवृत्तित्वात्, यत्तु यतः सर्वथा भिन्नम् न तत्र तस्य कार्त्स्न्यैकदेशाऽवृत्तिः यथा कुण्डादौ दध्यादेः, कार्त्स्न्यैकदेशाऽवृत्तिश्च अवयवेषु अवयविन इति ।

निरंशैकस्वभावत्वे च अवयविनः सकृदनेकाऽवयवव्यापित्वाऽनुपपत्तिः; तथाहि–यत् निरंशैकस्वभावं द्रव्यम् तन्न सकृदनेकद्रव्यव्यापि यथा परमाणुः, निरं शैकस्वभावञ्च अवयविद्रव्यमिति । न च आकाशादिनाऽनेकान्तः; तस्य अनन्तादिप्रदेशतया निरंशत्वाऽसिद्धेः । यदि वा, यद्⁹⁸ अनेकं द्रव्यं तन्न सकृन्निरंशैकद्रव्यव्याप्तम् यथा कटकुड्यादि परमाणुना, अनेकद्रव्याणि च अवयवा⁹⁹ इति । निरंशत्वे¹⁰⁰ च अवयविनः कोपीनादिना शरीरस्य एकदेशाऽऽवरणे सकलशरीरमाव्रियते,¹⁰¹ न वा ? यदि आव्रियते; तर्हि विवक्षिताऽवयववत् सकलस्याऽस्य अनुपलब्धिप्रसङ्गः । अथोच्यते–तदावरणेऽपि न शरीरस्यावरणम् अवयवाऽऽवारकद्रव्यसंयोगस्य तदावरणे सामर्थ्याऽभावात्, न खलु यावानवयवद्रव्यसंयोगोऽवयवमावृणोति तावानेव अवयविनम् तस्य महत्त्वात् । यद्येवम्, प्रदेशतः तदावरणम् अस्ति, न वा ? अस्ति चेत्, न; अनंशस्य प्रदेशाऽभावतः तथा तदावरणाऽनुपपत्तेः, उपपत्तौ वा अनंशताव्याघातः विरुद्धधर्मससर्गात् । यद्¹⁰² विरुद्धधर्मसंसर्गि न तद् अनंशम् यथा जलाऽनलादि, विरुद्धधर्मससर्गि च आवृताऽनावृतस्वभावतया अवयविस्वरूपम् इति । विरुद्धधर्मसंसर्गेऽपि अस्य अभेदे सर्वत्र भेदवार्तोच्छेदः, विश्वस्य विश्वरूपत्वेऽपि एकद्रव्यत्वप्रसङ्गात् । अथ अवयवाऽऽवारकद्रव्यसंयोगेन अवयविनः प्रदेशतोऽपि नास्त्यावरणम्; तर्हि तत्प्रदेशेऽप्यस्य उपलब्धिप्रसङ्गात् समग्रोऽप्यवयवी उपलभ्येत अविशेषात्, नहि अवयवाऽऽवरणे अनावरणे वा अवयविन कश्चिद् विशेषोऽस्ति उभयत्राऽस्याऽनावृतत्वाऽभ्युपगमात्¹⁰³ । ननु समग्र-असमग्रशब्दयोर्भेदविषयत्वात् अभिन्नेऽवयविनि प्रवृत्तिरयुक्ता, इत्यपि प्रागेव कृतोत्तरम्, अवयविनः कथञ्चिद् भेदप्रतिपादनात् । अवयवाऽऽवरणेऽपि अवयविनोऽनावरणे च तस्य तत्र वृत्तिविरोध, यत् खलु यत्र वर्त्तते तस्याऽऽवरणे तदपि आव्रियमाणं दृष्टम् यथा कुण्डाऽऽवरणे दधि, वर्तते च अवयवेषु अवयवीति । तथा, यदुपलब्धिपूर्विका यस्योपलब्धिः न तस्य अनुपलब्धौ तदुपलब्धि यथा त्र्यस्रादिसंस्थानाऽनुपलब्धौ सङ्घाटकादे,¹⁰⁴ अवयवोपलब्धिपूर्विका च अवयविन उपलब्धि इति । अथ आवृतावयवप्रदेशे तस्य अनुपलभ्यत्वमिष्यते, कथमेवम् अस्यैकत्वं स्यात् उपलभ्याऽनुपलभ्यत्वलक्षणविरुद्धधर्माध्यासतः कथञ्चिद्भेदप्रसिद्धे ?

रक्ताऽरक्तत्वलक्षणविरुद्धधर्माध्यासाच्च,¹⁰⁵ तथाहि–एकस्मिन् तन्त्वाद्यवयवे रज्यमाने पटद्ययवी रज्यते, न वा ? यदि रज्यते, कृत्स्नेऽप्यवयविनि रक्तप्रत्ययप्रसङ्ग । ननु च¹⁰⁶ अवयविनो रक्तत्वं कुङ्कुमादिद्रव्येण संयोगः, स च अव्याप्यवृत्तिः, नहि रूपादिवत् स्वाश्रयमसौ व्याप्नोति अवयवान्तरे तदुपलब्धावपि अनुपलभ्यमानत्वात्, तत् कथमेकत्र रागे सर्वत्र रागप्रसङ्गः ? इत्यप्यसाम्प्रतम्; निरंशेऽवयविनि संयोगस्य अव्याप्यवृत्तित्वाऽनुपपत्तेः । तस्याऽव्याप्यवृत्तित्वं हि सर्वद्रव्याऽव्यापकत्वम्, नियतप्रदेशे वर्त्तमानत्वम्, अवयवान्तरेऽवयविन्युपलभ्यमानेऽपि अनुपलभ्यमानत्वं वा ? तत्र आद्यविकल्पोऽनुपपन्नः;¹⁰⁷ द्रव्यस्यैकस्य सर्वशब्दविषयत्वाऽनभ्युपगमात्, निरंशत्वे चास्य कथं तत्सयोगेन साकल्यतः तदव्याप्तिः ? तथा तदव्याप्तौ वा निरंशत्वविरोधः । द्वितीयविकल्पस्तु उपपन्नो यदि अवयविनो नियतप्रदेशत्वमभ्युपगम्येत,¹⁰⁸ तदभ्युपगमे च अपसिद्धान्तप्रसङ्गः, योगैस्तस्याऽप्रदेशत्वप्रतिज्ञानात् । तृतीयविकल्पोऽप्येतेन प्रत्याख्यातः; तस्य नियतप्रदेशत्वाऽनभ्युपगमे अवयवान्तरेऽवयविन्युपलभ्यमाने तत्संयोगस्याऽनुपलभ्यमानत्वाऽनुपपत्ते । तन्नास्य अव्याप्यवृत्तित्वमुपपद्यते, तदुपपत्तौ वा सिद्धो विरुद्धधर्माऽध्यासः, तत्कथमस्य सर्वथैकत्वं स्यात् ? अथ तस्मिन् रज्यमानेऽपि असौ न रज्यते; तदप्ययुक्तम्; दृष्टेष्टविरोधात्, “नहि तन्त्वाद्यवयवे रज्यमाने पटो न रज्यते” इति केनचिद् दृष्टमिष्टं वा ।

निरंशत्वे च अवयविनः चित्ररूपप्रतिपत्त्यनुपपत्तिः, नीलादिचित्राऽऽकाराणां विभिन्नप्रतिभास-विरुद्धधर्माऽऽक्रान्तानामेकत्वाऽयोगात्, नहि नीलम्¹⁰⁹ “पीतम्” इति शक्यं वक्तुम्, तथाभूतानामप्येषामैक्ये नानेकं जगत् स्यात् । ननु न नीलादीनि¹¹⁰ तत्र रूपाणि “चित्रम्” इति व्यपदिश्यन्ते तेषां विभिन्नप्रतिभासादितया चित्रज्ञानाऽगोचरत्वात्, किन्तु एकमेव तत् चित्रसञ्ज्ञकं रूपम्, तद्योगात् अवयवी चित्रः यथा शुक्लयोगात् शुक्ल इति; अत्रापि कि शुक्लादिविशेषशून्यं रूपमात्रं चित्रम्, शुक्लादय एव वा समुदिताः, शुक्लादिरूपविलक्षणं वा तद्रूपम् ? तत्र न तावद् रूपमात्रम्; विशेषशून्यस्य सामान्यस्य क्वचिदप्यनुपलब्धेः । नापि नीलादय एव समुदिनाः; प्रत्येकं तेषां चित्रत्वाऽभावात्, नहि “नीलं चित्रम्” “पीतं चित्रम्” इत्येकैकशः तेषां चित्ररूपत्वमस्ति । समुदितानां तद् भविष्यति; इत्यप्यसम्भाव्यम्; समुदिता हि बहवः उच्यन्ते, “चित्रम्” इत्येकम्, न च बहूनामप्राप्तावस्थाविशेषाणामेकं रूपं भवितुमर्हति ।

किञ्च,¹¹¹ एते नीलादयः किम् आश्रयव्यापिन, एकदेशवृत्तयो वा ? यदि आश्रयव्यापिनः; तदा एकेनैव नीलेन आश्रयस्य व्याप्तत्वाद् अन्येपां निरवकाशता । एकदेशवृत्तित्वञ्च अयुक्तम्; नहि आश्रयस्य देशाः सन्ति निरंशत्वादवयविन । अथ अवयवानामेव तानि रूपाणि, तर्हि अवयवी नीरूप स्यात्, तथा च अस्याऽप्रत्यक्षत्वम्, नीरूपस्यापि प्रत्यक्षत्वे गगनादेरपि प्रत्यक्षताप्रसङ्गः । अथ शुक्लादिरूपविलक्षणं तत् चित्रं¹¹² रूपम्; तर्हि परिदृश्यमाननीलादिविशेषव्यतिरेकेण विलक्षणैव प्रतीतिः स्यात्, न पुनस्तत्र प्रत्यभिज्ञायमाना नीलादय प्रतिभासेरन्, न हि शुक्लादिविलक्षणे पीतादौ प्रतिभासमाने शुक्लप्रत्यभिज्ञानमस्ति ।

किञ्च, एते नीलाद्युपाधयः अवयविनोऽपकारका, उपकारका वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्त; अपकारकाणामुपाधित्वाऽयोगात् । द्वितीयपक्षे तु समस्तोपकारकोपाध्यग्रहणे तदुपकार्यत्वेन उपाधिमतोऽप्यग्रहणात् सर्वाऽग्रहणप्रसङ्गः । नियतोपाध्युपकार्यत्वेन अस्य प्रतीतेर्न तत्प्रसङ्गश्चेत्; तर्हि तदुपकार्यत्वेन अस्य प्रतीतौ समस्तोपाध्युपकार्यरूपत्वात् तदुपकार्यत्वेनाप्यस्य ग्रहणप्रसङ्गात् सर्वग्रहणाऽनुषङ्गः¹¹³ । अथ एकोपाध्युपकार्यत्वेन अस्य प्रतिपत्तौ तदुपाधिविशिष्टत्वेनैव ग्रहणात् उपाध्यन्तरविशिष्टत्वेनाऽग्रहणान्न सर्वग्रहणप्रसङ्गः; तर्हि एकस्यावयविनो गृहीताऽगृहीतरूपद्वयप्रसङ्गात् निरंशत्वव्याघातः । नहि तस्य एकोपाध्युपकार्यत्वमेव रूपम्, अपि तु समग्रोपाध्युपकार्यत्वम्, तच्च अखिलोपाध्यप्रतिपत्तौ प्रत्येतुं न शक्यते ।

ननु प्रत्युपाध्युपकार्या तस्य शक्तयो भिन्ना, तत्र एकोपाध्युपकार्यशक्तिविशिष्टस्य उपाधिमतो ग्रहणेऽपि उपाध्यन्तरोपकार्यशक्तिविशिष्टस्य अग्रहणात् न समग्रग्रहणमिति, अत्रापि उपाधिमतोऽ शेषशक्त्यात्मकत्वाद् एकशक्तियुक्तस्य ग्रहणे अशेषशक्तियुक्तस्य ग्रहणप्रसङ्गात् उपाधिवर्गस्याप्यशेषस्य ग्रहणाऽनुषङ्गत समग्रग्रहणमनिवार्यम् । येनैव हि रूपेण असौ एकां शक्ति¹¹⁴ विभर्त्ति तेनैव अपराम्, तत्रापि रूपान्तरविकल्पनेऽनवस्था¹¹⁵ निरंशाऽवयविप्रतिज्ञाक्षतिश्च । किञ्च, हस्तआकाशविभागाद् यदैव शरीर-आकाशविभाग तदैव पाद-आकाशसंयोगज शरीर-आकाश संयोग, इति एक एव अवयवी एकेनैवाऽऽकाशेन एकदैव संयुक्तो वियुक्तश्च इति अन्योन्यविरुद्धरूपद्वयाऽऽक्रान्त कथमेकान्तेन एकत्वभाग् भवेत् ? यद् अन्योन्यविरुद्धरूपद्वयाऽऽक्रान्तम् न तद् एकान्तेनैकम् यथा प्रसारितेतराङ्गुलिस्वरूपम्, अन्योन्यविरुद्धरूपद्वयाऽऽक्रान्तश्च आकाशादिना संयुक्तेतररूप शरीराद्यवयवीति ।

एवं चलाऽचलादिलक्षणविरुद्धधर्मद्वयेऽपि¹¹⁶ एकान्तेन एकत्वप्रतिक्षेपो¹¹⁷ द्रष्टव्यः, पाण्याद्यवयवे हि चलति तत्प्रदेशे शरीराऽवयविनः चलत्वम् अन्यत्र च अचलत्वमिति । ततो न अवयवेभ्योऽत्यन्तभिन्नो निरंशोऽवयवी प्रतिपत्तव्यः, कि तर्हि ? तन्त्वाद्यवयवानामेव आतानवितानीभूताद्यवस्थाविशेषविशिष्टानां कथञ्चिदेकत्वपरिणतिलक्षणोऽवस्थाविशेषः पटाद्यवयवी प्रतिपत्तव्यः, तस्यैव “यमहमद्राक्षम् एतर्हि तमेव संस्पृशामि” इति प्रतीतेरिति¹¹⁸ ।

प्रासङ्गिक “रूपादिव्यतिरिक्तो नास्ति अवयवी” इति बौद्धस्य पूर्वपक्ष–

ननु¹¹⁹ रूपादिव्यतिरिक्तस्य अवयविनः कुतश्चित् प्रमाणादप्रतीतेः कथं तदभ्युपगमः प्रेक्षावतां युक्तः ? तथाहि–तद्व्यतिरिक्तः अवयवी प्रत्यक्षतः प्रतीयेत, अनुमानतो वा ? न तावत् प्रत्यक्षतः; चक्षुरादीन्द्रियप्रभवप्रत्यये हि रूपादिकमेव अवभासते नापरोऽवयवी, तस्यैव अवयवित्वव्यपदेशे न किञ्चिदनिष्टम्, सञ्ज्ञामात्रभेदात् । नाप्यनुमानतः; प्रत्यक्षाऽविषये तस्याप्रवृत्तेः । यदि हि कदाचित् प्रत्यक्षतोऽवयवी प्रतिपन्नः स्यात्, तेन च अविनाभूतं किञ्चिल्लिङ्गम्; तदा क्वचित् धूमादग्निवत् तद्दर्शनादसौ अनुमीयेत, न च रूपादिव्यतिरेकेण स्वप्नेऽप्यसौ प्रत्यक्षे प्रतिभासते, अतः अस्य ग्राहकप्रमाणाऽभावाद् अभाव एव ज्यायान् । यद्ग्राहकं प्रमाणं नास्ति तदसत् यथा खरविषाणम्, नास्ति च अवयविनो ग्राहकं किञ्चित् प्रमाणमिति ।

तदुत्पत्तौ कारणाऽनुपपत्तेश्च; यदुत्पत्तौ कारणं नोपपद्यते तत् नास्ति यथा वन्ध्यास्तनन्धयः, नोपपद्यते च अवयव्युत्पत्तौ किञ्चित्कारणमिति । नचेदमसिद्धम्; द्व्यणुकाद्यवयव्युत्पत्तौ हि कारणं परमाणुसंयोगः, स च तेषां सर्वात्मना एकदेशेन वा नोपपद्यते । सर्वात्मना¹²⁰ हि परमाणूनां संयोगे पिण्डस्याऽणुमात्रत्वप्रसङ्गाद् दत्तोऽवयविने जलाञ्जलिः । नाप्येकदेशेन; अणूनां देशाऽसम्भवात्, तत्सम्भवे तेषां परमाणुत्वाऽनुपपत्तेः¹²¹ दिग्भागभेदतः परमाणुषट्केन युगपत् संयुज्यमानानां तेषां षडंशतापत्तेः¹²¹ । तस्मादयःशलाकाकल्पाः¹²² परमाणव एव परमार्थतोऽभ्युपगन्तव्याः । न च अवयविद्रव्याऽनभ्युपगमे अन्योन्याऽसम्बद्धेषु अयःशलाकाकल्पेषु अणुषु स्थूलैकाकारप्रतिपत्तिर्न स्यादित्यभिधातव्यम्; केशेषु¹²³ तैमिरिकोपलब्धिवत् तत्र तत्प्रतिपत्त्यु पपत्तेः । यथैव हि तैमिरिकस्य स्थूलैकाकाररद्वितेष्वपि केशेषु तदाकारा प्रतीतिर्भवति एवमस्मदादे परमाणुष्यपि, नहि एकैकशः तैमिरिकेण केशाः कदाचिदपि¹²⁴ प्रनीयन्ते । अतः स्थूलादिप्रतीतिर्भ्रान्ता अतस्मिंस्तद्ग्रहणरूपत्वात्, स्थाणौ पुरुषप्रतीतिवत् ।

किञ्च, अनेकाऽवयवव्यापित्वं रूपरसाद्यात्मकत्वञ्च अवयविनो भवद्भिरिष्यते, तञ्च अस्याऽखिलावयवग्रहणे सत्येव ग्रहीतुं शक्यम् नान्यथा । तद्ग्रहणञ्च अर्वाग्भागभाव्यवयवग्राहिणा प्रत्यक्षेण स्यात्, परभागभाव्यवयवग्राहिणा, उभयप्रत्यक्षेण वा ? न तावद् अर्वाग्भागभाव्यवयवग्राहिणा, तस्य परभागभाव्यवयववार्त्ताऽनभिज्ञत्वात्, न च व्याप्याऽग्रहणे तद्व्यापित्वं ग्रहीतुं शक्यम् अतिप्रसङ्गात् । यद् येन रूपेण प्रतिभासते तत् तथैव सद्व्यवहारविषयः यथा नीलं नीलरूपतयाऽवभासमानं तथैव सद्व्यवहारविषय, अर्वाग्भागभाव्यवयवसम्बन्धितया प्रतिभासते च अवयवीति । तथा¹²⁵ च अर्वाग्भागभाव्यवयवसम्बन्ध्यवयविस्यरूपात् परभागभाव्यवयवसम्बन्धितत्स्वरूपस्य विरुद्धधर्माऽध्यासतो भेदसम्भवात् कथं निखिलाऽवयवानामेकेनाऽवयविना व्याप्तिः सिद्ध्येन ? तत्सम्बन्धित्वलक्षणविरुद्धधर्माऽध्यासेऽपि अस्याऽभेदे भेदवार्त्तोच्छेदः स्यात् । तथा यस्मिन् प्रतिभासमाने यन्न प्रतिभासते तत् ततो भिन्नम् यथा घटे प्रतिभासमानेऽप्रतिभासमान पट, न प्रतिभासते च अर्वाग्भागभाव्यवयवसम्बन्ध्यवयविस्वरूपे प्रतिभासमाने परभागभाव्यवयवसम्बन्ध्यवयविस्वरूपम, इति प्रतिभासभेदादपि अस्य भेद । एतेन परभागभाव्यवयवग्राहिणा प्रत्यक्षेण तद्व्यापित्वग्रहण प्रत्याख्यातम् । नाप्युभयप्रत्यक्षेण, तस्याऽस भवात्, नहि अर्वाक्-पर-मध्यभागभाव्यवयवग्राहि¹²⁶ एकं प्रत्यक्षं कदाचित् प्रतीयते ।

रूपरसाद्यात्मकत्वमपि अस्य एतेनैव प्रतिविहितम्; नहि रूपग्राहिणा रसग्राहिणा उभयग्राहिणा प्रत्यक्षेण तद्ग्रहणमुपपद्यते, रूपग्राहिणश्चाक्षुपप्रत्यक्षस्य रसेऽप्रवृत्ते, तद्ग्राहिणश्च रासनप्रत्यक्षस्य रूपेऽप्रवृत्ते, उभयग्राहि च प्रत्यक्षं न स्वप्नेऽपि प्रतिभासते इति ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सरा अवयवेभ्य कथञ्चिदभिन्नस्य एकाऽनेकात्मकस्य अवयविन सिद्धि–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्¹²⁷ “चक्षुरादीन्द्रियप्रभवप्रभवप्रत्यये” इत्यादि, तत्र कि तत्प्रभवप्रत्यये घटादिव्यपदेशार्ह रूपम् एकत्वपरिणतिविशिष्टम् उर्ध्वाधोमध्यभागात्मक विशिष्टाऽऽकारोपेतं प्रतिभासते, अन्योन्यविलक्षणाऽनशपरमाणुप्रचयरूपं वा ? प्रथमपक्षे कथमवयविद्रव्यस्य तत्प्रभवप्रत्ययेऽप्रतिभास, तद्भागात्मिकाया विशिष्टाकारान्विताया तत्पपरिणतेरेव अवयवित्वात् ? रूपाद्यतिरिक्तस्याऽवयविन प्रतिभासाभावाद् असत्त्वाऽभ्युपगमे रूपादेरप्यसत्त्वप्रसङ्गः, तद्व्यतिरेकेण अस्याप्यप्रतिभासनात् । न खलु बिल्वाऽऽमलकादि-अवयविद्रव्यरहिताः तद्रूपादयः स्वप्नेऽष्युपलभ्यन्ते । यद् यद्रूपतया निर्बाधबोधे प्रतिभासते तत् तद्रूपमेव प्रतिपत्तव्यम् यथा नीलं नीलरूपतया, प्रतिभासते च एकत्वपरिणत्यादिलक्षण-अव यविरूपतया तत्र विल्वाऽऽमलकादिरूपमिति । न च तत्प्रतिभासिनो बोधस्य निर्बाधत्वविशेषणमसिद्धम्;¹²⁸ तद्बाधकस्य कस्यचिदपि प्रमाणस्यासम्भवात् । न हि प्रत्यक्षादिप्रमाणं तद्बाधकम्; शतशो विचारयतोऽपि एकत्वाद्यात्मनैव अर्थानामवभासनात् ।

ननु च अवयवसंयोगपूर्विका एकत्वादिपरिणतिर्भवति, “न च अवयवानां संयोगः सर्वात्मना एकदेशेन वा घटते” इत्युक्तम्; तदयुक्तम्; यस्मादेवं वदतो भवतःकिं तत्र सम्बन्धाऽभावोऽभीष्टः, कार्त्स्न्यैकदेशं परित्यज्य प्रकारान्तरेण वा सम्बन्धोऽभिप्रेत इति ? तत्र आद्यविकल्पे प्रत्यक्षविरोधः, अर्थानामवयवसम्बन्धस्य प्रत्यक्षे प्रतिभासनात्, तदसम्बन्धे रज्जु-वंशदण्डादेः¹²⁹ एकदेशाऽऽकर्षणे तदन्याऽऽकर्पणं न स्यात् । यद् येनासम्बद्धम् न तस्याऽऽकर्षणे तदन्यस्याऽऽकर्षणं दृष्टम् यथा कुम्भाऽऽकर्षणे कुड्यस्य, असम्बद्धश्च भवन्मते रज्जु-वंशदण्डादेः अर्वाग्भागः परभागेन इति । अथ कार्त्स्न्यैकदेशं परित्यज्य प्रकारान्तरेण अन्योन्यमवयवानां सम्बन्धोऽभिप्रेतः; तद् युक्तम्; स्निग्धरूक्षत्वलक्षणप्रकारान्तरेणैव¹³⁰ अर्थानां अर्थानां सम्बन्धोपलब्धेः, नहि सक्तु-तौयादौ तत्परित्यज्य अन्यत्प्रकारान्तरं सम्बन्धहेतुः प्रतीयते ।

यापि अणूनां षडंशतापत्तिः उक्ता;¹³¹ सा किम् आरम्भकदेशापेक्षया, संयोगहेतुभूतस्वभावाऽपेक्षया¹³² वा ? तत्र प्रथमपक्षे परस्परविरोधः–“परमाणवः” “षडंशारब्धाश्च” इति । पडंशारभ्यत्वे हि तेषां स्वावयवापेक्षया अधिकपरिमाणत्वसम्भवात् कथं परमाणुत्वम् ? यस्य हि निरतिशयमल्पं परिमाणं स परमाणुः । द्वितीयपक्षस्तु न दोषाय, दिग्भागभेदेन अणुसंयोगहेतुभूतस्वभावलक्षण-अंशानां परमाणुष्वभिप्रेतत्वात्, कथमन्यथा जलधारणाहरणाद्यर्थक्रियाकारिणो¹³³ घटादेर्निष्पत्तिः ? न खलु परमाणवः अयःशलाकाकल्पास्तत्कारिणः, परस्परमसम्बद्धत्वात्, ये परस्परमसम्बद्धाः न ते जलधारणाद्यर्थक्रियाकारिणः यथा¹³⁴ विभिन्नदेशाः परमाणवः, परस्परमसम्बद्धाश्च घटादिव्यपदेशार्हा भवन्मते परमाणव इति । अथ देशप्रत्यासत्तिविशिष्टास्ते तत्कारिणो नान्ये, तन्न; अवयविनोऽनभ्युपगमे देशप्रत्यासत्तेरप्यनुपपत्तेः देशस्याप्यवयवित्वात् ।

एतेन “अन्योन्यविलक्षणाऽनंशपरमाणुप्रचयरूपं घटादिस्वरूपम्¹³⁵ अक्षप्रभवप्रत्यये प्रतिभासते” इति पक्षः प्रत्याख्यातः; नहि यथोपवर्णितस्वभावाः परमाणवः अक्षप्रभवप्रत्यये कस्यचिदपि अवभासन्ते, स्थिर-स्थूल-साधारणस्वरूपस्यैवाऽर्थस्य¹³⁶ अखिलप्राणिनां तत्र प्रतिभासनात् । तैमिरिकोपलब्धिवत् तत्र¹³⁷ तत्प्रतिभासः;¹³⁸ इत्यप्यसमीचीनम्; नहि तैमिरिकस्यापि¹³⁹ अन्योन्यमसम्बद्धा केशा कदाचिदपि उपलब्धिविषया, संयोगविशेषलक्षणसमूहावस्थापन्नानामेव तेषां तद्विषयत्वप्रतीते । केशदृष्टान्ताच्च अवयविप्रतिषेधोऽनुपपन्नः; केशानामेव अवयवित्वात् ।

किञ्च, अवयविनोऽनभ्युपगमे घटादिप्रत्ययो निर्विषय, सविषयो वा रयात् ? न तावन्निर्विषय, “घटमहं जानामि” इत्याद्युल्लेखेन अस्य विषयसंवेदकत्वात्, तन्निर्विषयत्वे प्रमाणाऽभावाच्च । “सर्वे प्रत्यया निरालम्बना प्रत्ययत्वात् स्वप्नादिप्रत्ययवत्” इत्यादि च तन्निर्विषयत्वप्रसाधकं प्रमाणं वाह्यार्थसिद्धौ¹⁴⁰ विस्तरत प्रतिव्यूढम् ।

अथ सविषय; कोऽस्य विषय ? परमाणुसमूहश्चेत्; कः पुनरयं परमाणुसमूहो नाम–कि परमाणव एव, तद्धर्मो वा ? तत्राद्यविकल्पोऽनुपपन्नः; परमाणूनामत्यन्तमणुत्वेन¹⁴¹ अतीन्द्रियत्वतः प्रत्यक्षविषयत्वाऽनुपपत्ते, तथा च सर्वाऽग्रहणप्रसङ्गात् न क्वचित् प्रत्यक्षव्यवहार स्यात्, गुणकर्मसामान्यादेरपि अवयव्यात्मकस्यैव¹⁴² प्रत्यक्षविषयत्वप्रतीतेः “गौः” “शुक्लः” “चलति” इत्यादिवत् । अथ तद्धर्मः संयोगरूप तत्समूहशब्दवाच्यः; तन्न, अणूनां संयोगाऽभ्युपगमे अवयविप्रत्याख्यानाऽनुपपत्ते न्यायस्य समानत्वात्, येनैव हि न्यायेन अयमेकोऽनेकत्र¹⁴³ वर्त्तते तेनैव अवयव्यपि । किञ्च, अयं तत्संयोगः वास्तव, अवास्तवो वा ? यद्यवास्तव; कथं प्रत्यक्षविषय ? यदवास्तवम् न तत् प्रत्यक्षविषयः यथा गगनेन्दीवरम्, अवास्तवश्च भवद्भिरभिप्रेतोऽणुसंयोग इति । वास्तवत्वेऽपि अस्य अस्मदादिप्रत्यक्षविषयत्वमयुक्तम्,¹⁴⁴ निरतिशयपरिमाणद्रव्यसंयोगत्वात्, यो निरतिशयपरिमाणद्रव्यसंयोग¹⁴⁵ स न अस्मदादिप्रत्यक्षविषय यथा आकाशपरमाणुसंयोगः, निरतिशयपरिमाणद्रव्यसंयोगश्च अणूनामन्योन्यसंयोग इति ।

ननु न तत्संयोगः अस्मदादिप्रत्यक्षविषयः, कि तर्हि ? सञ्चिताः¹⁴⁶ परमाणव एव; इत्यपि अयुक्तम्; परमाणुप्रत्यक्षतापक्षस्य कृतोत्तरत्वात् । सञ्चितत्वञ्चामीषां¹⁴⁷ देशप्रत्यासत्ति, संयोगविशिष्टत्वं वा स्यात् ? उभयत्रापि अवयविसिद्धिः, देशस्य स्वयमवयवित्वात्, संयोगे च समानन्यायात् । यदि च परमाणवस्तद्विषया; तदा “महान् एको घटः” इत्यादिप्रत्ययो न स्यात्, तेषां महत्त्वाऽभावाद् वहुत्वाच्च ।

अथ सेना-वनप्रत्ययवत्¹⁴⁸ तत्रासौ घटते, यथैव हि सेनाङ्गेपु वनाङ्गेषु¹⁴⁹ बहुषु दूरादगृह्यमाणपृथक्त्वेषु “एकं वनम्, एका सेना” इति¹⁵⁰ एकप्रत्ययः प्रादुर्भवति एवं परमाणुष्वत्यन्तप्रत्यासन्नेषु पृथक्त्वस्याऽग्रहणात् “महान् एको घटः” इत्यादिप्रत्ययः प्रादुर्भवतीति; तदसाम्प्रतम्; परमाणूनामतीन्द्रियत्वेनाऽनुपलब्धौ तत्प्रत्ययविषयत्वाऽनुपपत्तेः, उपलभ्यमानानां हि रथादिसेनाङ्गानां धवादिवनाङ्गानाञ्च “एका सेना” इत्याद्यभेदप्रत्ययविषयत्वं दृष्टम् नाऽनुपलभ्यमानानाम् । न च अवयव्यनभ्युपगमे “सेना-वनप्रत्ययवत्” इति दृष्टान्तो घटते; सेना-वनाङ्गानामवयवित्वेन अनुपपत्तौ सेना-वनप्रत्ययस्याप्यनुपपत्तेः । यदि च एकाऽवयव्यनपेक्षः तद्वद् अवयवेषु एकप्रत्ययः स्यात्; तदा देशभेदे ग्रहणभेदोपलम्भः स्यात्, यत्र एकाऽवयव्यनपेक्षोऽभेदस्वरूपमात्रनिबन्धनः अभेदप्रत्ययः तत्र देशभेदे ग्रहणभेदो दृष्टः यथा सेनावनाङ्गेषु, एकावयव्यनपेक्षश्च अवयवेषु अभेदप्रत्ययो भवता इष्ट इति । सुप्रसिद्धो हि सेना-वनाङ्गेषु देशभेदाद् ग्रहणभेदः दूराद् एकत्वग्रहणस्य आसन्नेऽनेकत्वग्रहणस्य च अवभासनात्, नचैवं देशविकल्पे ग्रहणविकल्पोपपत्तिर्घटादावस्ति । किञ्च, तदङ्गेषु एकाऽवयव्यभावेऽपि देशप्रत्यासत्तेः संयुक्तसंयोगस्य वा एकस्य निमित्तस्य सद्भावात् “एका सेना” इत्याद्यभेदप्रत्ययो युक्तः, परमाणुषु तु कस्यचिदप्येकस्य निमित्तस्याऽसम्भवात् कथमसौ युक्तः ?

यच्चान्यदुक्तम्–“स्थूलादिप्रतीतिर्भ्रान्ता¹⁵¹ अतस्मिंस्तद्ग्रहणरूपत्वात्” इत्यादि; तदप्यसमीक्षिताऽभिधानम्; अतस्मिंस्तत्प्रत्ययस्य मुख्योपलम्भमन्तरेण अनुपपत्तेः । नहि अप्रसिद्धमुख्यपुरुषस्य स्थाणावपुरुषे पुरुषप्रत्ययो दृष्टः, न च स्थौल्यादिकं मुख्यतो भवतः क्वचित् प्रसिद्धम् अवयविसिद्धिप्रसङ्गात् ।

यदप्यभिहितम्–“अर्वाग्भागभाव्यवयवग्राहिणा”¹⁵² इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्; प्रत्यक्षस्मरणादिसहायेन आत्मना अर्वाक्-परभागभाव्यवयवव्यापकत्वस्य अवयविनो ग्रहणोपपत्तेः । नहि अस्माभिः प्रत्यक्षादिज्ञानपर्याय¹⁵³ एव अर्थग्राहकोऽभिप्रेतः येनाऽयं दोषः स्यात्, कि तर्हि ? तत्परिणत आत्मा, तत्सद्भावश्च सन्तानविचाराऽवसरे प्रसाधितः¹⁵⁴ ।

अर्वाक्-परभागभाव्यवयवसम्बन्धितया च विरुद्धधर्माध्यासात् प्रतिभासभेदाच्च अवयविनः कथञ्चिद्भेदः प्रसाध्येत, सर्वथा वा ? यदि कथञ्चित्; तदा सिद्धसाधनम्, न खलु तत्सम्बन्धिनोऽवयविनो यौगवत् निरंशत्वम् अस्माभिरभिप्रेतम्, प्रतिसम्बन्धं¹⁵⁵ सम्बन्धिनः कथञ्चिद्भेदाऽभ्युपगमात् । सर्वथा ततस्तद्भेदसाधने तु रूपादिक्षणेन अनेकान्तः, तस्य रूप-रसादिक्षणान्तरं प्रति उपादान-सहकारिशक्तिलक्षणविरुद्धधर्माध्यासेऽपि अभेदाऽभ्युपगमात् । नहि रूपक्षणस्य रूपक्षणान्तरं प्रति उपादानशक्तिरेव रसादिक्षणान्तरं प्रति सहकारिशक्तिः; रसादेरपि रूपत्वप्रसङ्गात् । तथाहि–रसो रूपस्वभावः रूपेण उपादानशक्त्या उत्पाद्यमानत्वात् उत्तररूपक्षणवत् । नापि सहकारिशक्तिरेव इतरा; तज्जन्योत्तररूपस्यापि रसत्वप्रसङ्गात् । तथाहि–रससहभावि रूपं रसस्वभावम् प्राक्तनरूपेण सहकारिशक्त्या उत्पाद्यमानत्वात् रसवत् । ततो रूप-रसयोर्भेदमिच्छता कारणस्य उपादानेतरशक्त्योर्वास्तवो भेदोऽभ्युपगन्तव्यः । अथ कल्पितत्वात् तत्र तद्भेदोऽवास्तवः, तन्न; अस्य अवास्तवत्वे कार्यकारणभावस्यापि¹⁵⁶ अवास्तवत्वप्रसक्तितो रसाद् रूपादेरव्यभिचारिणोऽनुमानस्य अनुपपत्ते कथम् एकसामग्र्यर्धानस्य¹⁵⁷ रूपादरेसतो गतिः [प्रमाणवा॰ १ । १०] स्यात् ?

यदप्युक्तम्–“रूपरसाद्यात्मकत्वमपि”¹⁵⁸ इत्यादि, तदप्यसङ्गतम्; “यमहमद्राक्षम् एतर्हि तमेव स्पृशामि” इत्यनुसन्धानप्रत्ययाद् अवयविनो रूपाद्यात्मकत्वप्रसिद्धे । नहि द्वाभ्यामिन्द्रियाभ्यां रूपस्पर्शाधारैकार्थग्रहणमन्तरेण अनुसन्धानप्रत्ययो घटते, रूपस्पर्शयोश्च प्रतिनियतेन्द्रियग्राह्यत्वाद् असौ न सम्भवति । तदेवं प्रसिद्धसद्भावस्य अवयविनो नाऽपह्नवो युक्त, तदपह्नवे परमाणुमात्रत्वस्यापि अपह्नवप्रसङ्गात्, तमन्तरेण अन्यस्य तद्व्यवस्थापकोपायस्यासत्त्वात्¹⁵⁹ । “यत् कार्य तत् स्वपरिमाणादल्पपरिमाणकारणारब्धम् यथा पटः, कार्यञ्च द्व्यणुक इति” एतस्मात्, “अल्पपरिमाणं क्वचित् परमकाष्ठामापन्नम्¹⁶⁰ प्रकृष्यमाणत्वात् महापरिमाणवत्” इत्यतो वा तद्व्यवस्थापने; कथन्न अवयविप्रसादादेव तद्व्यवस्थापनं स्यात् ? कथञ्च¹⁶¹ अवयविनोऽपह्नवे सकलानुमानोच्छेदो¹⁶² न स्यात्, धर्मि-हेतु-दृष्टान्तानामवयविस्वभावानां भवतोऽप्रसिद्धेः ? तत्प्रसिद्धौ वा कथं तदपह्नवः तेषामपरमाणुरूपाणामेव प्रसिद्धेरिति ?

तत सिद्धः स्वावयवेभ्य कथञ्चिदभिन्नो वास्तवो घटादिरेकाऽनेकस्वभावः अवयवी । इति न परपरिकल्पितं कार्यकारणभूतं परमाणु-द्व्यणुकाद्यवयविद्रव्यमवतिष्ठते । अतः “पृथिव्यप्तेजोवायवो द्विविधा नित्याऽनित्यभेदात्” इत्यादि प्रत्युक्तम्, उक्तप्रकारेण परपरिकल्पितस्य परमाण्वादिद्रव्यस्य अव्यवस्थितेः ।

षट्पदार्थपरीक्षाया वैशेषिकोक्तद्रव्यलक्षणस्य प्रतिविधानम्–

कुतश्च अस्य द्रव्यत्वं सिद्ध्येत् ? द्रव्यत्वयोगाच्चेत्,¹⁶³ ननु द्रव्यस्य भावो द्रव्यत्वम्, तच्च द्रव्ये ज्ञाते ज्ञायते, द्रव्यत्वञ्च विना न द्रव्यज्ञप्तिः, वैशेषिकै जातिद्वारेणैव द्रव्यादिप्रतिपत्त्यभ्युपगमात्, इत्यन्योन्याश्रयः । किञ्च, सामान्यं संस्थानादिना केनचिद् व्यज्यते यथा गोत्वं खुर-ककुदादिसंस्थानेन, घृततैलादीनां वा¹⁶⁴ तप्तानां गन्धेन, न च इह किञ्चिद् व्यञ्जकमस्ति । क्रियावत्त्वं गुणवत्त्वं समवायिकारणत्वम् अत्राऽस्ति, इति चेत्; तत् कि व्यस्तम्, समस्तं वा व्यञ्जकम् ? न तावद् व्यस्तम्; क्रियावत्त्वस्य¹⁶⁵ आकाशादिद्रव्यव्यक्तिषु असम्भवात् । गुणवत्त्वस्यापि¹⁶⁶ सद्यः समुत्पन्नेषु पटादिष्वसम्भवान्न व्यञ्जकत्वम् । लब्धात्मलाभो हि अवयवी गुणोत्पत्तौ समवायिकारणं भवति, इति सद्यः समुत्पन्ने पटे गुणाभावो भवद्भिरेव इष्टः, इति योगिनां तत्र द्रव्यबुद्धिर्न स्यात् । नापि समवायिकारणत्वं तद्व्यञ्जकम्; तस्यापि सर्वदाऽसम्भवात्, नहि सर्वः सर्वदा समवायिकारणम्, इति अस्य लक्षणस्य सर्वत्राऽ व्याप्तिदोषः¹⁶⁷ । किञ्च, यदा कारणं तदा न समवायि, यदा समवायि न तदा कारणम्, “कार्याद्धि पूर्वस्मिन् क्षणे कारणम् न च तदा कार्यमस्ति येन कार्यसमवायि स्यात्, यदा¹⁶⁸ च कार्यसमवायि तदा निष्पन्नत्वात् कार्यस्य न कारणम्” इति असम्भवो लक्षणदोषः । “यद् यत्र सम्भवति तत् तत्र लक्षणम्” इत्यत्रापि सद्यः समुत्पन्ने घटादौ असम्भव एव तद्दोषः, तत्र कस्यचिदपि तल्लक्षणस्याऽसम्भवात् । समुदितानां¹⁶⁹ तल्लक्षणत्वेऽपि अव्याप्तिरेव, सद्यः समुत्पन्ने घटादौ¹⁷⁰ त्रितयस्याप्य¹⁷¹भावात्,¹⁷² आकाशादौ तु क्रियावत्त्वस्य इति ।

यदपि “द्रव्यम् इतरेभ्यो भिद्यते द्रव्यत्वाऽभिसम्बन्धात्” इत्याद्यनुमानम्; तदप्यसाम्प्रतम्; अनुमानं खलु उभयवादिप्रसिद्धे धर्मिणि पर्वतादौ सति प्रवर्तते, अन्यथा हेतूनामाश्रयाऽसिद्धता स्यात्, दृष्टान्ते च उभयवादिसम्प्रतिपन्ने, साध्यधर्मे वह्नौ साध्यधर्मिणि सन्दिग्धे, अन्यथा अप्रसिद्धविशेषणः पक्षः स्यात्; धर्मिणि च उभयवादिसम्प्रतिपन्ने साधनधर्मे धूमे, अन्यथा असिद्धो हेतुः स्यात् । न च इह नवद्रव्यप्रकारो धर्मी कस्यचित् केनचित्प्रमाणेन प्रसिद्धः, नापि तत्र प्रवर्त्तमानं द्रव्यत्वादिसाधनम्, भेदाख्यश्च साध्यधर्मः इति । भेदो हि इतरेतराभावः, स च प्रतियोगिसव्यपेक्ष एव प्रतीयते, प्रतियोगिनश्च द्रव्यव्यतिरेकिणोऽनन्ताः, ते अयोगिनां कस्य प्रमाणस्य ग्राह्याः इति चिन्त्यम् ? किञ्च, प्रतियोगिनो गृह्यमाणाः कि द्रव्याद्भिन्ना गृह्यन्ते, अभिन्ना वा ? प्रथमपक्षे भेदग्राहकप्रमाणेनैव द्रव्यस्य अन्येभ्यो भेदः प्रसिद्धः इति इदमनुमानमनर्थकम् । द्वितीयपक्षे तु परस्परसङ्कीर्णेषु गृह्यमाणेष्वर्थेषु कस्य कस्माद् भेदः इति अप्रसिद्धविशेषणः पक्षः स्यात् ।

किञ्च, केवलव्यतिरेकी हेतुः स उच्यते यस्य पक्षव्यापकत्वे सति केवलो व्यतिरेकः नान्वय स्यात्, ततश्च “यत्र भेदाख्य साध्यधर्मो नास्ति तत्र द्रव्यत्वमपि नास्ति” इति व्यतिरेकोऽनयोर्धमयो असति प्रतिबन्धे कथं निश्चेतुं शक्यते ? “कि भेदाऽभावात् तत्र द्रव्यत्व नास्ति वस्त्वन्तराऽसत्त्वाद्वा” इति सन्देहः । यत्र हि प्रतिबन्धप्रतिपत्तिः तत्र “एकाऽभावे द्वितीयो नास्ति” इति युक्तम्, यथा अग्निधूमयोः प्रत्यक्षाऽनुपलम्भादिप्रमाणेन प्रतिपन्ने कार्यकारणभावे “अग्न्यभावे धूमो नास्ति” इति । इह पुन साध्यसाधनधर्मयोः उक्तप्रकारेण स्वरूपतोऽसिद्धत्वात् केनचित्प्रमाणेन अविनाभावस्याऽगृहीतत्वात् न साध्याऽभावे साधनाऽभावप्रतिपत्ति, इति केवलव्यतिरेकिणोऽनुमानस्य अननुमानत्वात् न तेन इतरेभ्यो भेदः व्यवहारो वा शक्यते व्यवस्थापयितुम् । एतेन “पृथिवीत्वाभिसम्बन्धात्” इत्यादि केवलव्यतिरेक्यनुमानं प्रत्याख्यातम्; उक्तदोषाणामत्राप्यविशेषात् । किञ्च, पृथिव्यादीनामन्योन्यम् अत्यन्तमर्थान्तरत्वे सिद्धे सति एतद्वक्तुं शक्यते, न च तत् सिद्धम् पुद्गलात्मनाऽन्योन्यं तेषां कथञ्चिदभेदात् ।

“पुद्गलात्मकत्वे पृथिव्यादीना न प्रतिनियतगन्धादिगुणाधारतानियम” इति यौगाना पूर्वपक्ष–

ननु एकपुद्गलात्मकत्वे तेषां प्रतिनियतगन्धादिगुणाधारतानियमो न प्राप्नोति पुद्गलानामविशेषतो रूप-रस-गन्ध-स्पर्शात्मकत्वाऽभ्युपगमात्, अतः तदात्मकत्वे पृथिव्यादीनां चतुर्णामपि अविशेषेणैव गन्धादिप्रतीतिः स्यात्, न चैवम्, चतुर्ष्वपि एतेषु गन्धादिगुणचतुष्टयस्य प्रतिनियमेनैव आधेयत्वप्रतीतेः । उक्तञ्च–गन्धः¹⁷³ पृथिव्यामेव, अप्सु रसः, तेजसि रूपम्, वायौ स्पर्शः । [ ] इति । पृथिवीत्वादिप्रतिनियतजातिसम्बन्धोऽपि तेषामेकत्वे दुर्घटः, अन्योन्यं हि तेषां तत्त्वान्तरत्वाभावेनाभिन्नजातीयत्वे¹⁷⁴ अबादीनामपि अविशेषतः पृथिवीत्वाद्यभिसम्बन्धः स्यात् । न खलु घट-घटी-शराव-उदञ्चनादीनां तथाऽभिन्नजातीयत्वेऽविशेषत पृथिवीत्वाऽभिसम्बन्धो न दृष्ट, न च तेषामविशेषतः तत्सम्बन्धोऽस्ति, पृथिव्यामेव पृथिवीत्वाभिसम्बन्धप्रतीते, अबादावेव अप्त्वादिसम्बन्धप्रतीतेः¹⁷⁵ इति ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सर तेषाम् एकपुद्गलात्मकत्व प्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“एकपुद्गलद्रव्यात्मकत्वे” इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्; यत प्रतिनियतगन्धादिगुणाधारतानियमस्तत्र तत्सत्तापेक्षया, तदभिव्यक्त्यपेक्षया वा स्यात् ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्त; पृथिवीवत् जलादावपि गन्धादिगुणचतुष्टयसद्भावतः तदाधारताप्रतिनियमाऽनुपपत्तेः । कुतः प्रमाणात् तत्र तत्सद्भावः सिद्ध इति चेत् ? “अनुमानात्” इति ब्रूमः; तथाहि–जलादयो¹⁷⁶ गन्धादिमन्तः स्पर्शवत्त्वात्, यत् स्पर्शवत् तद् गन्धादिमत् प्रसिद्धम् यथा पृथिवी, स्पर्शवन्तश्च जलादय इति । “यत् पुनर्गन्धादिमन्न भवति न तत् स्पर्शवत्, यथा आत्मादि” इति विपक्षे बाधकं प्रमाणम् ।

अथ गन्धादिगुणानाम् अभिव्यक्त्यपेक्षया पृथिव्यादौ तदाधारताप्रतिनियमोऽभिधीयते; अभिधीयताम्, तथापि न तावता तत्र द्रव्यान्तरत्वसिद्धिः, जल-कनकादिसंयुक्ताऽनलेन अनेकान्तात् । नहि अनभिव्यक्तभासुररूपोष्णस्पर्शो जल-कनकादिसंयुक्ताऽनलः अभिव्यक्तभासुररूपोष्णस्पर्शादनलाद् द्रव्यान्तरं भवतां प्रसिद्धः,¹⁷⁷ द्रव्यसङ्ख्याव्याघातप्रसङ्गात् । एवं पृथिव्यादिरपि अनभिव्यक्तेनाप्यविशिष्टगुणेन उपेतत्वात् नाऽन्योन्यम् अत्यन्तद्रव्यान्तरत्वेन अर्थान्तरम्; यद् अविशिष्टगुणोपेतम् न तद् अन्योन्यम् अत्यन्तद्रव्यान्तरत्वेन अर्थान्तरम् यथा आत्मादि, अविशिष्टरूपादिगुणोपेतञ्च पृथिव्यादि इति । यथैव हि आत्मनां बुद्ध्यादिमत्त्वाऽविशेषात् नाऽन्योन्यम् अत्यन्ततत्त्वान्तरत्वेनाऽर्थान्तरत्वम् तथा पृथिव्यादीनामपि रूपादिमत्त्वाऽविशेषात् न तथा¹⁷⁸ तत्त्वान्तरत्वम् ।

यदप्युक्तम्–“पृथिवीत्वादिप्रतिनियतजातिसम्बन्ध”¹⁷⁹ इत्यादि; तदप्यविचारितरमणीयम्; अवान्तरजातिसम्बन्धस्य सर्वथा तत्त्वभेदाऽप्रसाधकत्वात्,¹⁸⁰ व्यक्तिभेदमेव हि असौ प्रसाधयति न तत्त्वभेदम्, अन्यथा क्षत्रियत्वाद्यवान्तरजातिसम्बन्धात् आत्मनामपि तत्त्वान्तरत्वप्रसङ्गात् तत्सङ्ख्याव्याघातः स्यात् । जातिभेदेन अन्योन्यं पृथिव्यादीनामात्यन्तिकभेदाऽभ्युपगमे च उपादानोपादेयभावो न स्यात्; येपां जातिभेदेन आत्यन्तिको भेदः न तेषाम् उपादानोपादेयभावः यथा आत्म-पृथिव्यादीनाम्, तथा तद्भेदश्च पृथिव्यादीनां भवद्भिरिष्ट इति । तन्तुपटाद्युपादानोपादेयभावेन व्यभिचारपरिहारार्थम् आत्यन्तिकविशेषणम्, नहि तत्र आत्यन्तिकः तद्भेदोऽस्ति पृथिवीत्वादिसामान्यस्य अभिन्नस्यापि सम्भवात् । नन्वेवं द्रव्यत्वादिना पृथिव्यादीनामपि अभेदसम्भवात् तद्भावोऽस्तु; इत्यप्ययुक्तम्; आत्म-पृथिव्यादीनामप्येवं तद्भेदाऽभावाद् उपादानोपादेयभावः स्यात्, तथा च आत्माऽद्वैतप्रसङ्गात् पृथिव्यादिद्रव्यप्रपञ्चाय दत्तो¹⁸¹ जलाञ्जलिः ।

तन्न आत्यन्तिकभेदाऽभ्युपगमे पृथिव्यादीनां तद्भावो घटते; अस्ति चासौ, चन्द्रकान्ताज्जलस्य¹⁸² जलादेश्च मुक्ताफलादेरुत्पत्तिप्रतीतेः । अतो न तेपां सर्वथा तत्त्वान्तरत्वेन भेदः; येषाम् उपादानोपादेयभावः न तेषामन्योन्यमत्यन्ततत्त्वान्तरत्वेन भेदः यथा तन्तुपटादीनाम्, उपादानोपादेयभावश्च पृथिव्यादीनामिति । चन्द्रकान्ताद्यन्तर्भूतात् जलादिद्रव्यादेव जलादेरुत्पत्तिः; इत्यप्यनुपपन्नम्; तत्र तत्सद्भावाऽऽवेदकप्रमाणाऽभावात् । “विजातीयाद् विजातीयस्योत्पत्तौ तत्त्वव्यवस्थाऽभावप्रसङ्गात्, तदन्तर्भूतात् तद्द्रव्यादेव तदुत्पत्तिः” इत्यभ्युपगमे “मृत्पिण्डाद्यन्तर्भूताद् घटादेरेव घटाद्युत्पत्तिः” इत्यप्यभ्युपगम्यतामिति साङ्ख्यदर्शनसिद्धिः । ततो मृत्पिण्डादौ घटादिवत् चन्द्रकान्तादौ जलादेरप्रतीतितोऽभावात्, आत्यन्तिकभेदे च उपादानोपादेयभावाऽनुपपत्तेः “पर्यायभेदेन अन्योन्यं पृथिव्यादीनां भेदः, रूप-रस-गन्धस्पर्शात्मकपुद्गलद्रव्यरूपतया च अभेद” इति प्रेक्षादक्षैः प्रतिपत्तव्यम् । तन्न नित्यादिस्वभावम् आत्यन्तिकभेदभिन्नं परपरिकल्पितं पृथिव्यादिचतुःप्रकारं द्रव्यं व्यवतिष्ठते । नाप्याकाशद्रव्यम्; परपरिकल्पितस्वभावस्य अस्यापि सद्भावे प्रमाणाऽभावाऽविशेषात् ।

षट्पदार्थपरीक्षाया “शब्दगुणकम् आकाशम्” इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु तत्सद्भावे शब्दलिङ्गप्रभवमनुमानमस्त्येव प्रमाणम्; तथाहि–शब्दः¹⁸³ क्वचिदाश्रितः गुणत्वात् रूपादिवत् । न चास्य गुणत्वमसिद्धम्, गुणः¹⁸⁴ शब्दः द्रव्य-कर्मान्यत्वे सति सत्तासम्बन्धित्वात्, यद् यदेवंविधम् तत् तद् गुण यथा रूपादि, तथा च शब्दः, तस्मात्तथा इति । न च द्रव्यकर्माऽन्यत्वमसिद्धम्; तथाहि–शब्दो द्रव्यं न भवति एकद्रव्यत्वात् रूपादिवत् । किञ्चिद्धि द्रव्यम् अद्रव्यं¹⁸⁵ भवति नित्यत्वात् यथा आत्मादि, किञ्चित्तु अनेकद्रव्यम् कार्यत्वात् यथा घटादि, न तु एकद्रव्यम् । शब्दस्य एकद्रव्यत्वं कुतः सिद्धमिति चेत् ? “एकद्रव्यं¹⁸⁶ शब्द सामान्य-विशेषवत्त्वे सति बाह्यैकेन्द्रियप्रत्यक्षत्वात् रूपादिवत्” इत्यतोऽनुमानात् । अत्र च “सामान्यविशेषवत्त्वात्” इत्युच्य माने परमाण्वादिभिर्व्यभिचारः स्यात्, तन्निवृत्त्यर्थम् “इन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्” इत्युक्तम् । तथापि घटादिना अनेकान्तः, तन्निरासार्थम् एकविशेषणम् । “एकेन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्” इत्युच्यमाने आत्मना व्यभिचारः; तन्निवृत्त्यर्थ बाह्यविशेषणम् । रूपत्वादिना व्यभिचारपरिहारार्थञ्च “सामान्यविशेषवत्त्वे सति” इति विशेषणम् । तथा, कर्माऽपि न भवत्यसौ संयोग-विभागाऽकारणत्वात् रूपादिवदेव । इतश्च न द्रव्यं न कर्म शब्दः, अनित्यत्वे¹⁸⁷ सति नियमेन अचाक्षुषप्रत्यक्षत्वात्, यद् यद् एवम् तत्¹⁸⁸ तत् तथा यथा रसादि, तथा च शब्द, तस्मात्तथा इति । आत्मना व्यभिचारनिवृत्त्यर्थम् “अनित्यत्वे सति” इति विशेपणम् । तथापि अचाक्षुषप्रत्यक्षप्रतीयमानद्रव्य-कर्मभ्यां¹⁸⁹ व्यभिचारः; तत्परिहारार्थम् “निय मेन” इति विशेषणम्, तयोः शब्दादिवद् अचाक्षुषप्रत्यक्षत्वनियमाऽसम्भवात् । तथा शब्दो न द्रव्यं न कर्म, व्यापकद्रव्यसमवेतत्वात्, यद् यदित्थम् तत् तत् तथा यथा सुखादि, तथा च शब्दः, तस्मात्तथा इति । ततः सिद्धं “द्रव्यकर्मान्यत्वे सति” इति विशेषणम् । “द्रव्यकर्मान्यत्वात्” इत्युच्यमाने सामान्यादिना व्यभिचारः; तन्निवृत्त्यर्थं “सत्तासम्बन्धित्वात्” इत्युक्तम् ।

अतः सिद्धं गुणत्वेन शब्दस्य क्वचिदाश्रितत्वम् । यश्च अस्याऽऽश्रयः तत् पारिशेष्याद् आकाशम्; तथाहि–न तावत् स्पर्शवतां परमाणूनां विशेषगुणः शब्दः; अस्मदादिप्रत्यक्षत्वात् कार्यद्रव्यरूपादिवत् । नापि कार्यद्रव्याणां पृथिव्यादीनां विशेषगुणोऽसौ; कार्यद्रव्यान्तराऽप्रादुर्भावेऽप्युपजायमानत्वात्¹⁹⁰ सुखादिवत्, अकारणगुणपूर्वकत्वाद्¹⁹¹ इच्छादिवत्, अयावद्द्रव्यभावित्वात्,¹⁹² अस्मदादिपुरुषान्तरप्रत्यक्षत्वे¹⁹³ सति पुरुषान्तराऽप्रत्यक्षत्वाच्च तद्वत्, आश्रयाद्¹⁹⁴ भेर्यादेः अन्यत्रोपलब्धेश्च । स्पर्शवतां हि पृथिव्यादीनां यथोक्तविपरीता गुणाः प्रतीयन्ते इति । नाप्यात्मविशेषगुणः;¹⁹⁵ अहङ्कारेण विभक्तग्रहणात्,¹⁹⁶ बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्, आत्मान्तरग्राह्यत्वाच्च,¹⁹⁷ बुद्ध्यादीनाञ्च¹⁹⁸ आत्मगुणानां तद्वैपरीत्योपलब्धेः । नापि मनोगुणः;¹⁹⁹ अस्मदादिप्रत्यक्षत्वात् रूपादिवत् । नापि दिक्कालविशेषगुणः; तयोः पूर्वाऽपरादिप्रत्ययहेतुत्वात् । अतः पृथिव्यादिव्यतिरिक्ताश्रयाऽऽश्रितोऽसौ²⁰⁰ तद्वृत्तिबाधकप्रमाणसद्भावे सति गुणत्वात्, यस्तु एवं न भवति नाऽसौ तथा यथा रूपादिः, तथा च शब्दः, तस्मात् तद्व्यतिरिक्ताश्रयाऽऽश्रित इति । यदाश्रितश्च असौ तदाकाशम् । शब्दलिङ्गाऽविशेषाद्²⁰¹ विशेषलिङ्गाऽभावाच्च एकं विभु च, निरतिशयपरिमाणाऽधिकरणत्वाच्च परमाणुवत् नित्यं सिद्धम् ।

तल्लिङ्गभूतस्य च शब्दस्य उत्पत्तिप्रक्रिया²⁰² प्रदर्श्यते; तथाहि–संयोगाद्²⁰³ विभागात् शब्दाच्च शब्द उत्पद्यते । तत्र संयोगात् तदुत्पत्तौ²⁰⁴ आकाशं समवायिकारणम्, भेर्याद्याकाशसंयोगः असमवायिकारणम्, भेरीदण्डसंयोगः निमित्तकारणम् । विभुद्रव्यविशेषगुणानां संयोगनिमित्तानां संयोगाऽसमवायिकारणत्वाऽव्यभिचारात्, प्रयोगः–संयोगनिमित्ता विभुद्रव्यविशेषगुणाः संयोगाऽसमवायिकारणाः, संयोगनिमित्तत्वे सति विभुद्रव्यविशेषगुणत्वात्, यद् यदित्थम् तत् तथा यथा बुद्ध्यादयः, तथा च शब्दः, तस्मात्तथा इति । तथा विभागादपि शब्दोत्पत्तौ आकाशं समवायिकारणम्, वंशदल-आकाशविभागोऽ समवायिकारणम्, वंशदलविभागः निमित्तकारणम् । ननु वंशदलविभागोत्तरकालं शब्दोत्पत्तिदर्शनात् युक्तं तस्य तन्निमित्तत्वम्, न पुनः वंशदल-आकाशविभागस्य असमवायिकारणस्य, तत्सद्भावे प्रमाणाऽभावात्;²⁰⁵ इति च न चेतसि निधेयम्; शब्दनिमित्तानामनेकद्रव्यगुणानां समानजातीयाऽसमवायिकारणसमन्वितानां शब्दारम्भकत्वप्रतीतेः²⁰⁶ । प्रयोगः–विभागः स्वसमानजातीयेन असमवायिकारणेन सहित शब्दमारभते, अनेकद्रव्यगुणत्वे सति शब्दारम्भकत्वात्, यो य एवम् स स तथा यथा भेरीदण्डसंयोगः, तथा च विभागः, तस्मात्तथा इति । शब्दात् शब्दोत्पत्तौ तु आकाशं समवायिकारणम्, प्राक्तनः शब्दः असमवायिकारणम्, अदृष्टादिकं निमित्तकारणमिति ।

शब्दस्य आकाशगुणत्वाभावप्रसाधनपूर्विका द्रव्यत्वसिद्धि, आकाशस्य सर्वथा नित्य-निरवयवत्वनिरसनपुरस्सरा युगपन्निखिलार्थावगाहनहेतुतया सिद्धिश्च–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“शब्द²⁰⁷ क्वचिदाश्रितः” इत्यादि; तदसमीक्षिताऽभिधानम्; यत किम् अतोऽनुमानात् शब्दस्य आश्रयमात्राश्रितत्वं प्रसाध्यते, नित्यैकव्यापि-आश्रयाऽऽश्रितत्वं वा ? प्रथमपक्षे कथमतो नभोद्रव्यसिद्धिः आश्रयमात्रस्यैव सिद्धिप्रसङ्गात् ? तत्र²⁰⁸ च सिद्धसाध्यता, शब्दस्य पुद्गलपरिणामतया तदाश्रितत्वाऽभ्युपगमात् । नित्यैकव्यापि-आश्रयाऽऽश्रितत्वे²⁰⁹ तु साध्ये साध्यविकलो दृष्टान्तः; रूपादीनां तद्विपरीताश्रयाऽऽश्रितत्वात् । गुणत्वञ्च अस्य असिद्धम्, तत्प्रसाधकप्रमाणाऽभावात् ।

यदपि “द्रव्यकर्माऽन्यत्वे सति सत्तासम्बन्धित्वात्” इति तत्प्रसाधकं साधनमुपन्यस्तम्;²¹⁰ तदपि विशेषणैकदेशाऽसिद्धत्वात् न तत्प्रसाधकम् । कर्माऽन्यत्वे सत्यपि हि शब्दस्य द्रव्यान्यत्वमसिद्धम्; द्रव्यलक्षणलक्षितत्वेन अस्य द्रव्यत्वोपपत्तेः, गुण-क्रियावत्त्वं हि द्रव्यलक्षणम्, तच्च अविकलं शब्देऽस्तीति । अतः द्रव्यं शब्दः गुण-क्रियावत्त्वात्, यद् गुणक्रियावत् तद् द्रव्यम् यथा वाणादि, गुण-क्रियावांश्च शब्द इति । न चायमसिद्धो हेतुः; तस्य तद्वत्त्वप्रसाधकप्रमाणसद्भावात् । तथाहि–गुणवान्²¹¹ शब्दः स्पर्श-अल्पत्व-महत्त्वपरिमाण-सङ्ख्या-संयोगाऽऽश्रयत्वात्, यद् एवंविधम् तद् गुणवत् तथा बदर-आमलकादि, तथा च शब्दः, तस्मात्तथा इति ।

तत्र न तावत् स्पर्शाऽऽश्रयत्वमस्य असिद्धम्; तथाहि–स्पर्शवान् शब्दः स्वसम्बद्धाऽर्थान्तराऽभिघातहेतुत्वात्,²¹² यद् इत्थम् तद् इत्थम् यथा मुद्गरादि, तथा च शब्दः, तस्मात्तथा इति । न चेदमसिद्धम्; कंसपात्र्यादिध्वानाऽभिसम्बन्धे श्रोत्राऽभिघातप्रतीतेः । न च शब्दसहचरितेन वायुना अत्र अभिघात इत्यभिधातव्यम्; शब्दान्वय-व्यतिरेकानुविधायित्वात्, तथाभूतस्याप्यस्य अन्यहेतुत्वकल्पने न क्वचिद् हेतु-फलभावप्रतिनियमः स्यात् । गुणत्वेन अस्य निर्गुणत्वतः स्पर्शाऽभावात् तदभिघाताऽहेतुत्वे चक्रकप्रसङ्गः–“गुणत्वं हि अद्रव्यत्वे सिद्धे सिद्ध्येत्, तदपि अस्पर्शवत्त्वे,²¹³ तदपि गुणत्वे” इति । तथा “स्पर्शवान् शब्दः स्पर्शवताऽर्थेन अभिहन्यमानत्वात् तृणादिवत्” इत्यतोऽपि अनुमानाद् अस्य स्पर्शवत्त्वसिद्धेः । न चेदमसिद्धम्; प्रतिवात-भित्त्यादिभिः स्पर्शवद्भिः तदभिघातप्रतीतेः । तन्न अस्य स्पर्शाश्रयत्वमसिद्धम् ।

नापि अल्पत्व-महत्त्वपरिमाणाश्रयत्वम्; अल्प-महत्त्वप्रतीतिविषयत्त्वात्, यत् तत्प्रतीतिविषयः तत् तत्परिमाणाश्रयः यथा बदर-आमलकादि, तत्प्रतीतिविषयश्च शब्द इति । न चायमसिद्धो हेतुः; “अल्पः शब्दः, महान् शब्दः” इति तत्प्रतीतिविषयतया अस्य आबालं सुप्रसिद्धत्वात् । तथाभूतस्याप्यस्य तत्प्रतीतिविषयत्वाऽपह्नवे बदरादावपि तत्प्रतीतिविषयत्वापह्नवप्रसङ्गात् सर्वत्र तत्परिमाणाभावः स्यात् । न खलु प्रतीतेरन्यतः तत्र तत्परिमाणसिद्धिः²¹⁴ । अथ बदरादेर्द्रव्यत्वात् तत्परिमाणप्रसिद्धिर्युक्ता न शब्दे विपर्ययात्; तदप्यसत्; अन्योन्याश्रयाऽनुषङ्गात्–सिद्धे हि शब्दस्य अद्रव्यत्वे तत्परिमाणाऽभावसिद्धिः, तत्सिद्धौ च अद्रव्यत्वसिद्धिरिति । तत्र तत्परिमाणाऽनभ्युपगमे च किन्निबन्धना शब्दे तत्प्रतीतिः स्यात् ? कारणगताऽल्पत्वमहत्त्वपरिमाणनिबन्धना चेत्; बदरादावपि असौ स्वकारणाऽल्पत्वमहत्त्वपरिमाणनिबन्धनाऽस्तु,²¹⁵ तथा अन्यत्राप्येवम् इति न क्वचित् मुख्यतोऽल्पमहत्त्वपरिमाणनिबन्धना तत्प्रतीतिः स्यात्, प्रतीतिविरोधः अन्यत्राप्यविशिष्टः । तन्न अस्य अल्पत्वमहत्त्वपरिमाणाश्रयत्वमप्यसिद्धम्²¹⁶ ।

नापि सङ्ख्याश्रयत्वम्; “एकः शब्दः, द्वौ शब्दौ, बहवः शब्दाः” इति प्रतीत्या घटादिवत् शब्दे सङ्ख्यावत्त्वप्रसिद्धे । अथ उपचारात् शब्दे सङ्ख्यावत्त्वप्रतीतिः; ननु किगता सङ्ख्या तत्र उपचर्य्यते–कारणगता, विषयगता वा ? यदि कारणगता, तत्रापि कि समवायिकारणगता, कारणमात्रगता वाऽसौ तत्र उपचर्येत ? तत्राद्यपक्षे “एक शब्दः” इति सर्वदा व्यपदेशप्रसङ्गः गगनलक्षणतत्समवायिकारणस्य एकत्वात् । द्वितीयपक्षे तु “बहवः शब्दा” इति सदा व्यपदेशः स्यात् तन्मात्रस्य बहुत्वात् । विषयसङ्ख्योपचारे तु गगन-आकाश-व्योमादिशब्दाः बहुव्यपदेशभाजो न स्युः तद्विषयस्य एकत्वात्, पश्वादीनाञ्च बहुत्वात् “एको गोशब्दः”²¹⁷ इति व्यपदेशः स्वप्नेऽपि दुर्लभः । यथाऽविरोधं सङ्ख्योपचारः; इत्यप्ययुक्तम्; स्वयं सङ्ख्यावत्त्वे एव अविरोधसम्भवात् । किञ्च, विपरीतोपलम्भस्य²¹⁸ बाधकस्य सद्भावे सति उपचारकल्पना स्यात् “अग्निर्माणवकः” इत्यादिवत्, न च अग्निरहितमाणवकस्य इव एकत्वादिसङ्ख्यारहितशब्दस्य उपलम्भोऽस्ति, इति कथम् उपचारतस्तत्र तत्कल्पना स्यात् ? तथापि तत्तथात्वकल्पने अनुपचरितमेव न किञ्चित् स्यात् । कथमेवं भवतामपि “एकं रूपम्” इत्यादिगुणेषु सङ्ख्याव्यपदेशः ? इत्यप्ययुक्तम्, यन्मते हि सङ्ख्याया गुणत्वम् तन्मते एव अस्यास्तत्राऽसभवतः तद्व्यपदेशाऽभावप्रसङ्ग, नाऽस्माकम् प्रमेयत्ववस्तुत्वादिवत् तद्धर्मतया तस्या अभ्युपगमात् । धर्माणाञ्च गुणादौ भावो न विरुद्ध्यते, अन्यथा तेषामप्रमेयत्वादिप्रसङ्गः । कथमन्यथा “षट् पदार्थाः” इत्यादिव्यपदेश²¹⁹ स्यात् ? तन्न सङ्ख्याऽऽश्रयत्वमपि अस्य असिद्धम् ।

नापि संयोगाऽऽश्रयत्वम्; वाय्वादिना अभिहन्यमानत्वात्, यद् वाय्वादिनाऽभिहन्यमानम् तत् संयोगाश्रयः यथा पांश्वादि, तेन अभिहन्यमानश्च शब्द इति । न चेदमसिद्धम्; देवदत्तं प्रति आगच्छतः शब्दस्य प्रतिवातादिना प्रतिनिवर्त्तनप्रतीतेः, यत्र येन प्रतिनिवर्त्तनं प्रतीयते तत्र तेन अभिघातोऽस्ति²²⁰ यथा पांश्वादौ, प्रतिवातादिना प्रतिनिवर्त्तनं प्रतीयते च शब्दे इति । तत्प्रतिनिवर्तनप्रतीतिश्च अन्यदिगवस्थितस्य अस्य अन्यदिगवस्थितेन ग्रहणादवसीयते, यद् अन्यदिगवस्थितम् अन्यदिगवस्थितेन गृह्यते तत्र प्रतिनिवर्त्तनमस्ति यथा तृणादौ, तथाभूतः तथाभूतेन गृह्यते च शब्द इति । ननु गन्धादयो देवदत्तं प्रत्यागच्छन्तः तेन प्रतिनिवर्त्यन्ते, न च तेपां तेन संयोगः निर्गुणत्वाद् गुणानाम्; इत्यप्यचोद्यम्; तद्वतो द्रव्यस्यैव अनेन प्रतिनिवर्त्तनात्, केवलानां तेषां निष्क्रियत्वेन आगमनप्रतिनिवर्त्तनाऽनुपपत्तेः । अत सिद्धं शब्दस्य संयोगाऽऽश्रयत्वम्; क्षकारादौ अक्षरसंयोगप्रतीतेश्च । जात्यन्तरस्य अस्योत्पत्तौ सर्वत्र संयोगवार्त्तोच्छेदप्रसङ्गः, दण्ड्यादेरपि जात्यन्तरस्यैव उत्पत्तिप्रसक्तेः । तन्नासिद्धं शब्दस्य गुणवत्त्वम् ।

नापि क्रियावत्त्वम्; पूर्वदेशत्यागेन देशान्तरे समुपलभ्यमानत्वात्, यद् इत्थं देशान्तरे समुपलभ्यते तत् क्रियावद् दृष्टम् यथा बाणादि, तथा तत्र समुपलभ्यते च शब्द इति । न चेदमसिद्धम्; वक्तृमुखप्रदेशत्यागेन श्रोतृश्रोत्रप्रदेशे शब्दस्योपलब्धेः सकलजनप्रसिद्धत्वात् । नापि सामान्यादिना व्यभिचारि; तत्र विशेषणस्यास्याप्रवृत्तेः । ननु न आद्य एव आकाशतच्छङ्ग्रमुखसंयोगादेः समवायि-असमवायि-निमित्तकारणाज्जातः शब्दः श्रोत्रेण आगत्य सम्बद्ध्यते येनास्य क्रियावत्त्वं स्यात्, किन्तु वीचीतरङ्गन्यायेन²²¹ अपरापर एव आकाशशब्दादिलक्षणात् समवायि-असमवायि-निमित्तकारणाज्जातः अन्य एव, अतः कथमस्य क्रियावत्त्वसभावना ? इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; सर्वत्र एवं क्रियोच्छेदप्रसङ्गात्, “बाणादयोऽपि हि पूर्वपूर्वसमानजातीयक्षणप्रभवा लक्ष्यप्रदेशव्यापिनः न पुनः ते एव” इति कल्पयतो न वक्त्रं वक्रीभवेत् । प्रत्यभिज्ञानाद् अत्र स्थायित्वसिद्धेः नैवं कल्पना, इत्यन्यत्रापि समानम्– “उपाध्यायोक्तं²²² शृणोमि शिष्योक्तं शृणोमि” इति एकत्वग्राहिणः प्रत्यभिज्ञानस्य शब्देऽपि प्रतीतेः ।

ननु प्रत्यभिज्ञानस्य भवन्मते दर्शन-स्मरणकारणकत्वात्,²²³ अत्र च तदभावात् कथं तदुत्पत्तिः ? न खलु उपाध्यायाद्युक्ते शब्दे दर्शनवत् स्मरणं सम्भवति अस्य पूर्वदर्शनाद्याहितसंस्कारप्रबोधनिबन्धत्वात्, न च कारणाऽभावे कार्यस्य उत्पत्तिर्युक्ता अतिप्रसङ्गात्; इत्यप्यनुपपन्नम्; सम्बन्धिताप्रतिपत्तिद्वारेण अत्र एकत्वस्य प्रतीतेः, सम्बन्धितायाञ्च दर्शन-स्मरणयोः सद्भावसम्भवात् प्रत्यभिज्ञानस्य उत्पत्तिरविरुद्धा । तथाहि–प्रत्यक्षानुपलम्भतोऽनुमानतो वा तत्कार्यतया तत्सम्बन्धिनं शब्दं प्रतिपद्य इदानी तद्दर्शनस्मृतिप्रभवं प्रत्यभिज्ञानं तत्सम्बन्धितया शब्दं प्रतिपद्यमानम् एकत्वविशिष्टमेव प्रतिपद्यते व्यजनाऽनिलवत्, कथमन्यथा “उपाध्यायोक्तं शृणोमि” इत्यादि प्रतीतिः स्यात् ? “तदुक्तोद्भूतं तत्सदृशं शब्दान्तरं शृणोमि” इति प्रतीतिप्रसङ्गात् । अथ लून-पुनर्जातनख-केशादिवत् सदृश-अपरापरोत्पत्तिनिवन्धनमेतत् प्रत्यभिज्ञानम् नैकत्वनिबन्धनम्; तदेतद् बाणादावपि समानम्, इति अशेषाऽर्थानां क्षणिकत्वप्रसङ्गात् सौगतमतसिद्धिः स्यात् ।

ननु शब्दः तीव्रतम-तीव्रतर-तीव्र-मन्द-मन्दतर-मन्दतमलक्षणषड्विधभेदभिन्नः²²⁴ प्रतीयते न बाणादिः, अतः तत्र तद्भेदप्रतीत्यन्यथाऽनुपपत्त्या क्षणिकत्वं परिकल्प्यते,²²⁵ न बाणादौ विपर्ययात्, तत्कथं सौगतमतसिद्धिः स्यात् ? इत्यप्यविचारितरमणीयम्; तद्भेदप्रतीतेः क्षणिकत्वाऽप्रसाधकत्वात्, अन्यथा वायोरपि क्षणिकत्वप्रसङ्गः, व्यजनादिकारणकलापप्रभवस्य अस्यापि प्रत्यासन्नतमादिपुरुषैः तीव्रतमादिभेदेन प्रतीयमानत्वाऽविशेषात् । बाणादेरपि चैवं तत्प्रसङ्गः लक्ष्यप्रदेशे प्रक्षिप्तस्य अस्यापि तथाविधैस्तैः तद्भेदेन प्रतीयमानत्वसम्भवात् । अथ अत्र तीव्रतमादिस्वभावक्रियानिबन्धनः तद्भेदप्रतिभासः; तदेतत् शब्देऽपि समानम् ।

अथ²²⁶ अत्र बाधकसद्भावात् क्षणिकत्वकल्पनाऽयुक्ता न ब्राणादौ विपर्ययात्; ननु अत्र किं बाधकम्–प्रत्यक्षम्, अनुमानं वा ? प्रत्यक्षञ्चेत्; किम् एकत्वविषयम्, क्षणिकत्वविषयं वा ? न तावद् एकत्वविषयम्; समविषयत्वेन तदनुकूलत्वात् । नापि क्षणिकत्वविषयम्; शब्दे अन्यत्र वा तद्विषयस्य अस्य असिद्धत्वात् । अथ अनुमानं तद्विषयं तद्बाधकम्; तथाहि–क्षणिकः शब्दः अस्मदादिप्रत्यक्षत्वे सति विभुद्रव्य विशेषगुणत्वात् सुखादिवत्; तदपि मनोरथमात्रम्; एकशाखाप्रभवत्ववत् कालात्ययापदिष्टत्वाद् हेतोः । न चास्य तदपदिष्टत्वमसिद्धम्; प्रत्यभिज्ञाख्यप्रत्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरं²²⁷ प्रयुक्तत्वात् । विभुद्रव्यविशेषगुणत्वञ्चासिद्धम्;²²⁸ शब्दस्य द्रव्यत्वप्रसाधनात् ।

वीचीतरङ्गन्यायेन च शब्दस्य उत्पत्त्यभ्युपगमे प्रथमतो वक्तृव्यापाराद् एकः²²⁹ शब्दः प्रादुर्भवेत्, अनेको वा ? यद्येकः; कथं नानादिक्काऽनेकशब्दोत्पत्तिः सकृत् स्यात् ? सर्वदिक्कताल्वादिव्यापारजनितवाय्वाकाशसंयोगानाम समवायिकारणानां समवायिकारणस्य च आकाशस्य सर्वगतस्य भावात् सकृत् सर्वदिक्काऽनेकशब्दोत्पत्त्यविरोधे शब्दस्य आरम्भकत्वाऽनुपपत्तिः । यथैव हि आद्यः शब्दो न शब्देनाऽऽरब्धः ताल्वाद्याकाशसंयोगादेव असमवायिकारणादुत्पत्तेः, तथा सर्वदिक्कशब्दान्तराण्यपि ताल्वादिव्यापारप्रभववाय्वाकाशसंयोगेभ्य एव असमवायिकारणेभ्यः तदुत्पत्तिसम्भवात् । तथा च संयोगाद्विभागात् शब्दाच्च शब्दोत्पत्तिः [वै॰ सू॰ २ । २ । ३१] इति प्लवते । अथ शब्दान्तराणां प्रथमः शब्दः असमवायिकारणं तत्सदृशत्वात्, अन्यथा तद्विसदृशशब्दान्तरोत्पत्तिप्रसङ्गो नियामकाऽभावात्; नन्वेवं “प्रथमस्यापि शब्दस्य अन्यस्माच्छब्दाद् असमवायिकारणादुत्पत्तिः²³⁰ तस्यापि अन्यस्मात्²³¹ पूर्वशब्दात्” इति अनादित्वापत्तिः शब्दसन्तानस्य स्यात् । अथ प्रथमः शब्दः प्रतिनियतः प्रतिनियताद् वक्तृव्यापारादेव उत्पन्नः स्वसदृशानि शब्दान्तराणि आरभते;²³² तर्हि किम् आद्येन शब्देन असमवायिकारणेन कल्पितेन ? प्रतिनियतवक्तृव्यापारात् तत्प्रभवप्रतिनियतवाय्वाकाशसंयोगेभ्यः²³³ स्वसदृश-अपरापरशब्दोत्पत्तिसम्भवात् । तन्न एकः शब्दः शब्दान्तरारम्भकः ।

नाप्यनेकः; एकस्मात् ताल्वाद्याकाशसंयोगाद् अनेकशब्दोत्पत्तेरनुपपत्तेः । न च अनेकः ताल्वाद्याकाशसंयोगः सकृद् एकस्य वक्तुः सम्भवति; प्रयत्नस्य एकत्वात् । न च प्रयत्नभेदमन्तरेण ताल्वादिक्रियापूर्वकः अन्यतरकर्मजस्ताल्वाद्याकाशसंयोगो घटते यतोऽनेकः शब्दः स्यात् । अस्तु वा कुतश्चिद् आद्यः शब्दोऽनेकः; तथापि असौ स्वदेशे शब्दान्तराण्यारभते, देशान्तरे वा ? न तावत् स्वदेशे; देशान्तरे शब्दोपलम्भाऽभावप्रसङ्गात् । अथ देशान्तरे;²³⁴ तत्रापि तत्र गत्वा, स्वदेशस्थ एव वा देशान्तरे तान्यसौ जनयेत् ? यदि स्वदेशस्थ एव; तर्हि अदृष्टमपि शरीरदेशस्थमेव देशान्तरवर्तिमणिमुक्ताफलाद्याकर्षणं कुर्यात्, तथा च धर्माऽधर्मौ²³⁵ स्वाश्रयसंयुक्ते आश्रयान्तरे कर्म आरभेते [ ] इत्यस्य विरोधः । श्रोतृश्रोत्रप्रदेशे वा ततः शब्दोत्पत्तेः तद्विषयविज्ञानोत्पत्तेर्वा प्रसङ्गाद् अन्तरालशब्दानां श्रोत्रे प्राप्यकारित्वस्य च कल्पनाऽनर्थक्यम् । न च वीचीतरङ्गादौ अप्राप्तकार्यदेशत्वे सति आरम्भकत्वं दृष्टम्, येन अत्रापि तथा कल्प्येत अध्यक्षविरोधात् । अथ तद्देशे गत्वा; सिद्धं तर्हि शब्दस्य क्रियावत्त्वम् ।

आकाशगुणत्वे²³⁶ च अस्य अस्मदादिप्रत्यक्षताऽनुपपत्तिः, तस्य अत्यन्तपरोक्षत्वात्, यः अत्यन्तपरोक्षगुणिगुणः नासौ अस्मदादिप्रत्यक्षः यथा परमाणुरूपादिः, तथा च परेण अभ्युपगतः शब्द इति । तत्प्रत्यक्षत्वे वा; अस्य अत्यन्तपरोक्ष-आकाशविशेषगुणत्वाऽयोगः, यद् अस्मदादिप्रत्यक्षम् तन्न अत्यन्तपरोक्षगुणिगुणः यथा घटरूपादयः, तथा च शब्द इति ।

यच्चोक्तम्–“सत्तासम्बन्धित्वात्”²¹⁰ इति; तत्र कि स्वरूपभूतया सत्तया सम्बन्धित्वं विवक्षितम्, अर्थान्तरभूतया वा ? प्रथमविकल्पे सामान्यादिभिर्व्यभिचारः, तेषां द्रव्य-कर्माऽन्यत्वे सति तथाभूतया सत्तया सम्बन्धित्वेऽपि गुणत्वाऽभावात् । द्वितीयविकल्पस्तु अयुक्तः; स्वतोऽसतामर्थानाम् अर्थान्तरभूतसत्तातः सत्त्वस्य ““स्वतोऽर्थाः सन्तु सत्तावत्”” इत्यत्र²³⁷ निपेत्स्यमानत्वात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“शब्दो²³⁸ द्रव्यं न भवति एकद्रव्यत्वात्” इति; तत्र एकद्रव्यत्वसाधनमसिद्धम्; यतो गुणत्वे गगने एव एकद्रव्ये समवायेन वर्त्तने च सिद्धे तत् सिद्ध्येत्, तच्च उक्तनीत्या अपास्तमिति कथं तत्सिद्धिः ?

यदपि एकद्रव्यत्वे साधनमुक्तम्–“ए²³⁹कद्रव्यः²⁴⁰ शब्दः सामान्यविशेषवत्त्वे सति बाह्यैकेन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्” इति; तदपि प्रत्यनुमानबाधितम्;²⁴¹ तथाहि–अनेकद्रव्यः शब्दः अस्म दादिप्रत्यक्षत्वे सति स्पर्शवत्त्वात् घटादिवत् । वायुना अनेकान्तश्च; स हि सामान्यविशेषवत्त्वे सति बाह्यैकेन्द्रियप्रत्यक्षोऽपि अनेकद्रव्यः, चक्षुषैकेन प्रतीयमानैश्चन्द्राऽर्कादिभिश्च । अस्मदादिविलक्षणैः बाह्येन्द्रियान्तरेण तत्र प्रतीतिः, शब्देऽपि समाना, अत्र तथाऽनुपलम्भः अन्यत्रापि तुल्यः ।

यदपि “अनित्यत्वे सति नियमेन अचाक्षुपप्रत्यक्षत्वात्” इत्युक्तम्;²⁴² तदप्ययुक्तम्; वायुना अनैकान्तिकत्वात्, स हि अनित्यत्वे सति नियमेनाऽचाक्षुषप्रत्यक्षोऽपि द्रव्यम् इति ।

यदपि–“व्यापकद्रव्यसमवेतत्वात्” इत्यभिहितम्;²⁴³ तदप्यभिधानमात्रम्; असिद्धत्वात्, सिद्धे हि गुणत्वे तत्र अस्य समवेतत्वं सिद्ध्येत्, न च तत्सिद्धम् उक्तप्रकारेण निरस्तत्वात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“न²⁴⁴ तावत्स्पर्शवतां परमाणूनाम्” इत्यादि; तत् सिद्धसाधनम्, तद्गुणत्वस्य शब्देऽनभ्युपगमात् । यथा च अस्मदादिप्रत्यक्षत्वे शब्दस्य परमाणुविशेषगुणत्वविरोधः तथा आकाशविशेषगुणत्वविरोधोऽपि । नहि अस्मदादिप्रत्यक्षत्वं परमाणुविशेषगुणत्वमेव निराकरोति शब्दस्य न आकाशविशेषगुणत्वम् अभयत्राऽविशेषात् । यथैव हि परमाणुगुणो रूपादिः अस्मदाद्यप्रत्यक्षः तथा आकाशगुणो महत्त्वादिरपि ।

यदपि–“आश्रयाद् भेर्यादेरन्यत्रोपलब्धेः” इत्याद्युक्तम्,²⁴⁵ तदप्ययुक्तम्; भेर्यादेः शब्दाऽऽश्रयत्वाऽसिद्धेः तस्य तन्निमित्तकारणत्वात् । आत्मादिगुणत्वनिषेधस्तु सिद्धसाधनात् न समाधानमर्हति ।

याऽपि शब्दोत्पत्तौ प्रक्रिया–“आकाशं समवायिकारणम्” इत्यादिका;²⁴⁶ साऽपि एतेन निरस्ता; शब्दस्य आकाशगुणत्वनिषेधे त प्रति अस्य समवायिकारणत्वाऽनुपपत्तेः । यदि वा,²⁴⁷ आकाशं निरवयवं शब्दस्य समवायिकारणं स्यात्; तर्हि तद्वत् तस्यापि व्यापित्वप्रसङ्गः । देशकृतं हि नैयत्यम् अव्यापित्वमुच्य ते, तच्च आकाशस्य तत्समवायिकारणस्य अदेशत्वे अतिदुर्घटम् । यो निष्प्रदेशद्रव्यगुणः नासौ स्वाश्रयाऽव्यापकः यथा तन्महत्त्वम्, परमाणुरूपादिर्वा, निष्प्रदेशस्य आकाशस्य गुणश्च भवद्भि परिकल्पितः शब्द इति । तस्य अव्याप्यवृत्तित्वे वा कथं तदाधारस्य आकाशस्य सावयवत्वं न स्यात् “प्रदेशवृत्तिर्गुणः, निष्प्रदेशाधारश्च” इति कोऽन्यो जडात्मनो ब्रूयात् ? यदि च सावयवं नभो न भवेत् तदा श्रोत्रसमवेतस्येव ब्रह्माण्डवर्तिनोऽपि शब्दस्य अस्मदादिभिरुपलम्भः स्यात् निरवयव-एकाकाशलक्षणश्रोत्रसमवेतत्वात्²⁴⁸ । अथ धर्माऽधर्माभिसंस्कृतकर्णशष्कुल्यवरुद्ध आकाशदेश एव श्रोत्रम्;²⁴⁹ तत्र ब्रह्माण्डवर्त्तिनः शब्दस्य असमवायात् न अस्मदादिभिरुपलम्भः; न न्वयम्²⁵⁰ अन्धसर्पबिल प्रवेशन्यायेन सावयवत्वाऽङ्गीकार एव परिहारः, श्रोत्राऽऽकाशदेशात् ब्रह्माण्डवर्तिशब्दाऽऽधाराकाशदेशस्य अन्यत्वात् ।

अव्याप्यवृत्तित्वञ्चास्य पर्युदासरूपम्, प्रसज्यरूपं वा स्यात् ? आद्यपक्षे एकदेशवृत्तित्वमेव उक्तं स्यात्, “आकाशं²⁵¹ हि व्याप्य शब्दो न वर्त्तते” इति ब्रुवता “तदेकदेशे वर्तते” इत्यभ्युपगतं स्यात् । व्याप्यवृत्तित्वं हि सामस्त्यवृत्तित्वम्, तत्प्रतिषेधे च एकदेशवृत्तित्वं स्यात्, तच्च “आकाशस्य निष्प्रदेशत्वे अतिदुर्घटम्” इत्युक्तम् । प्रसज्यपक्षे तु वृत्तिप्रतिषेधमात्रमेव उक्तं स्यात्; न चैतदुपपन्नम् । शब्दस्य गुणत्वेन द्रव्याश्रितत्वतः तत्प्रतिषेधविरोधात्, तत्प्रतिषेधे वा गुणत्वाऽनुपपत्तिः । यस्य सर्वथा वृत्तिप्रतिषेधः नासौ गुणः यथा वन्ध्यास्तनन्धयः, सर्वथा वृत्तिप्रतिपेधश्च शब्दस्य इति । समवायस्य तत्र तद्वृत्तेरभ्युपगमात् न “एकदेशेन सामस्त्येन वा” इत्यादिदोषः; इत्यपि श्रद्धामात्रम्; तस्य अग्रे निराकरिष्यमाणत्वात् । तन्निरवयवत्वे च सन्तानवृत्त्या शब्दस्याऽऽगतस्य श्रोत्रेण उपलब्धिर्न स्यात्; अपरापर-आकाशदेशोत्पत्तिद्वारेण अस्य श्रोत्रसमवेतत्वाऽनुपपत्तेः । वीचीतरङ्गन्यायेन हि अपरापर-आकाशदेशे शब्दोत्पत्तिकल्पने कथन्नास्य सावयवत्वं सिद्ध्येत् ? तन्न सर्वथा आकाशस्य अनवयवत्वं युक्तम् ।

नापि सर्वथा नित्यत्वम्; तद्वत् शब्दस्यापि²⁵² नित्यत्वप्रसङ्गात् । तस्य हि विनाशः आश्रयविनाशात्, विरोधिगुणप्रादुर्भावात्, तन्निमित्ताऽदृष्टाऽभावाद्वा ? न तावद् आश्रयविनाशात्; तस्य सर्वथा नित्यत्वप्रतिज्ञानात् । नापि विरोधिगुणप्रादुर्भावात्; यतः को विरोधी गुणः–तन्महत्त्वम्, संयोगादिर्वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्तः; तन्महत्त्वस्य एकार्थसमवेतत्वेन विरोधित्वाऽसिद्धेः । तत्सिद्धौ वा श्रवणसमयेऽपि तदभावप्रसङ्गः अनुत्पत्तिरेव²⁵³ वा, सदापि²⁵⁴ तन्महत्त्वस्य सद्भावात् । द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः; संयोगादेः शब्दोत्पादं प्रति कारणत्वेन विरोधित्वाऽनुपपत्तेः । नापि तन्निमित्तादृष्टाऽभावात् तदभावः; तुच्छाभावस्य अशेषसामर्थ्यशून्यत्वेन अश्वविषाणवत् तद्विनाशाऽहेतुत्वात् ।

तदेवम् आकशहेतुत्वस्य शब्देऽनुपपत्तेः पौद्गलिकत्वमेव²⁵⁵ अभ्युपगन्तव्यम् । तथाहि–पौद्गलिकः शब्दः, गुण-क्रियावत्त्वे सति अस्मदादिबाह्येन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्, यदेवम् तदेवम् यथा घटादि, तथा च शब्दः, तस्मात्तथा इति । ततः शब्दस्य आकाशगुणत्वाऽसिद्धेः नाऽसौ तल्लिङ्गम्, इति नातः तत्सद्भावसिद्धिः । नन्वेवम् आकाशद्रव्यापह्नवे कथं भवतां नाऽपसिद्धान्तः स्यात् ? इत्यप्यसारम्; परपरिकल्पितस्यैव सर्वथा नित्यनिरंशस्वभावस्याऽस्य अस्माभिः प्रतिक्षेपात् न तद्विपरीतस्य, अस्य उक्तदोषाऽगोचरचारित्वात् ।

कुतस्तत्सद्भावसिद्धिः भवतामपीति चेत् ? “युगपन्निखिलद्रव्याऽवगाहकार्यात्”²⁵⁶ इति ब्रूमः । तथाहि–युगपन्निखिलावगाहः साधारणकारणाऽपेक्षः, युगपन्निखिलावगाहत्वात्, य एवंविधोऽवगाह स एवंविधकारणाऽपेक्षो दृष्टः यथा एकसरःसलिलान्तःपातिमत्स्याद्यवगाह, तथावगाहश्चायमिति । ननु सर्पिषो मधुन्यवगाह, भस्मनि जलस्य, जले अश्वादेर्यथा, तथैव आलोक-तमसो²⁵⁷ अशेषार्थावगाहो भविष्यति, अतः कथमस्माद् आकाशसिद्धिः ? इत्यप्यसुन्दरम्, अनयोरपि आकाशाऽभावे अवगाहाऽनुपपत्तेः ।

ननु²⁵⁸ निखिलार्थानां यथा आकाशेऽवगाहः तथा तस्यापि “अन्यस्मिन्नधिकरणे अवगाहेन भवितव्यम्” इत्यनवस्था, तस्य स्वरूपेऽवगाहे सर्वाऽर्थानां स्वात्मन्यवगाहप्रसङ्गात् कथम् आकाशस्य अतः सिद्धि ? इत्यप्यपेशलम्, आकाशस्य व्यापित्वेन स्वावगाहित्वोपपत्तित अनवस्थाऽनुपपत्तेः, अन्येषामव्यापित्वेन स्वावगाहित्वाऽयोगाच्च, नहि किञ्चिदल्पपरिमाणं वस्तु स्वाऽधिकरणं दृष्टम् अश्वादेर्जलाद्यधिकरणत्वप्रतीते । कथमेवं दिक्कालात्मनाम् आकाशेऽवगाहः व्यापित्वात् ? इत्यप्यसाम्प्रतम्, तेषां व्यापित्वाऽसिद्धे, तदसिद्धिश्च दिग्द्रव्यस्यासत्त्वेन कालात्मनोश्च असर्वगतद्रव्यत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् सिद्धा । नन्वेवमपि अमूर्त्तत्वेन काल-आत्मनो पाताऽभावात् कथं तदाधेयता ? इत्यप्ययुक्तम्; अमूर्त्तस्यापि ज्ञानादेः²⁵⁹ आत्मनि आधेयत्वप्रसिद्धे ।

एतेन “अमूर्त्तत्वात् नाऽऽकाशं कस्यचिदधिकरणम्” इत्यपि प्रत्युक्तम्; अमूर्त्तस्याप्यात्मनो ज्ञानाधिकरणत्वप्रतीतेः । समसमयवर्तित्वात् निखिलार्थानां नाधाराऽऽधेयभावः, अन्यथा आकाशादुत्तरकालं तेषां भाव स्यात्; इत्यप्यसमीचीनम्; समसमयवर्तिनामपि²⁶⁰ आत्मअमूर्त्तत्वादीनां तद्भावप्रतीतेः, न खलु परेणापि अत्र पूर्वाऽपरीभावोऽभ्युपगम्यते नित्यत्वाऽभावाऽनुषङ्गात् । तन्न परपरिकल्पितम् आकाशद्रव्यं²⁶¹ घटते; नापि कालद्रव्यम् ।

“पराऽपरादिप्रत्ययाल्लिङ्गात् अस्ति नित्य एक विमुश्च काल” इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्षः–

ननु कालद्रव्यस्य पराऽपरादिप्रत्ययलक्षणाल्लिङ्गात् प्रसिद्धेः कथमघटमानता ? तथाहि– दिग्देशकृतपरापरादिप्रत्ययविपरीताः परापरादिविशिष्टप्रत्ययाः विशिष्टकारणपूर्वकाः, विशिष्टप्रत्ययत्वात्, यो विशिष्टप्रत्ययः स विशिष्टकारणपूर्वको दृष्टः यथा “दण्डी” इत्यादिप्रत्ययः, विशिष्टाश्च एते परा-ऽपर-यौगपद्या-ऽयौगपद्य-चिर-क्षिप्रप्रत्यया²⁶² इति । पराऽपरयोर्हि दिग्-देशकृतयोर्व्यतिकरोऽत्र दृश्यते–यत्रैव²⁶³ हि दिग्-देशभागे स्थिते पितरि उत्पन्नं परत्वम् तत्रैव स्थिते पुत्रेऽपरत्वम्, यत्र च स्थिते पुत्रेऽपरत्वमुत्पन्नम् तत्रैव स्थिते पितरि परत्वमुत्पद्यमानं दृष्टम् इति । अतः दिग्देशाभ्याम् अन्यन्निमित्तान्तरम् अत्र प्रत्यये अभ्युपगन्तव्यम्, तदन्तरेण तद्व्यतिकराऽनुपपत्तेः । न च पराऽपरादिप्रत्ययानाम् आदित्यादिक्रिया वलिपलितादिकं वा निमित्तं युक्तम्; तत्प्रत्ययविलक्षणत्वात् पटादिप्रत्ययवत्²⁶⁴ । तथा²⁶⁵ च सूत्रम्– अपरास्मिन् परं युगपदयुगपच्चिरं क्षिप्रम् इति काललिङ्गानि [वै॰ सू॰ २ । २ । ६] । तल्लिङ्गाऽविशेषाद् विशेषलिङ्गाऽभावाच्च आकाशवत् तस्य एकत्व-नित्यत्व-विभुत्वादयो धर्माः प्रतिपत्तव्याः । तथाभूतस्य च कालद्रव्यस्य इतरस्माद् भेदे “कालः” इति वा व्यवहारे साध्ये पराऽपरादिप्रत्यय एव लिङ्गम्; तथाहि–कालः²⁶⁶ इतरस्माद् भिद्यते, “कालः” इति वा व्यवहर्त्तव्यः, पराऽपरादिप्रत्ययलिङ्गत्वात्, यस्तु न इतरस्माद्भिद्यते “कालः” इति वा न व्यवह्रियते नाऽसौ उक्तलिङ्गः यथा पृथिव्यादिः, तथा च कालः, तस्मात्तथा इति ।

षट्पदार्थपरीक्षाया कालस्य नित्यैकनिरशरूपतानिरसनपुरस्सरा अणुरूप-अनेकद्रव्यत्वसिद्धि–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“पराऽपर”²⁶⁷ इत्यादि; तदसमीचीनम्; यतः अतो लिङ्गात् कालः किम् एकद्रव्यस्वरूपः, अनेकद्रव्यस्वरूपो वा साध्येत ? तत्र आद्यपक्षोऽनुपपन्नः; नित्यनिरंशैकरूपतया विचार्यमाणस्य अस्यानुपपद्यमानत्वात् । यद् यद्रूपतया विचार्यमाणं नोपपद्यते न तत् तद्रूपतया अभ्युपगन्तव्यम् यथा जगत् ब्रह्माद्यद्वैतरूपतया, नित्यनिरंशैकरूपतया विचार्यमाणो नोपपद्यते च काल इति । न चेदमसिद्धम्; तत्र तद्रूपतायाः परस्परविलक्षणपराऽपरप्रत्ययादिकार्यभेदाऽनुपपत्त्या²⁶⁸ अतीतादितद्रूपभेदाऽनुपपत्त्या च अनुपपद्यमानत्वात् । नहि सर्वथा नित्यस्य निरंशस्य एकस्वभावस्य च अर्थस्य अनित्य-विभिन्नदेशानेकस्वभावकार्यकारित्वं²⁶⁹ घटते; ब्रह्मणोऽप्येवंविधस्य अनेकग्रामारामादि कार्यकर्तृत्वाऽनुषङ्गत तदद्वैतसिद्धिप्रसङ्गात् । “विचित्रसहकारिवशात् तथाविधस्यापि तत्कर्तृत्वाऽविरोधः” इत्यपि अन्यत्राऽविशिष्टम्, अविद्यादेः सहकारिणो ब्रह्मण्यपि सम्भवात् । न च स्वरूपमभेदयतां सहकारित्वं सम्भवति इत्युक्तम् ईश्वरपरमाणुविचारप्रक्रमे । अतोऽत्र यौगपद्यादिप्रत्ययाऽनुत्पत्तिरेव, यत् खलु कार्यजातम् एकस्मिन् काले कृतम् तद् “युगपत्कृतम्” इत्युच्यते, कालस्य²⁷⁰ च नित्यैकत्वादिरूपत्वे तदुत्पाद्यत्वेन कार्याणाम् एकदैवोत्पत्तिप्रसङ्गान्न किञ्चिद् अयुगपत्कृतं स्यात् ।

चिर-क्षिप्रव्यवहाराऽभावश्च, यद्धि बहुना कालेन कृतं तत् “चिरेण कृतम्” इत्युच्यते, यच्च स्वल्पेन कृतं तत् “क्षिप्रं²⁷¹ कृतम्” इति, तच्चैतदुभय कालस्य सर्वथा नित्यादिरूपतायां दुर्घटम् । ननु कालस्य तद्रूपतायां सत्यामपि उपाधिभेदाद् भेदोपपत्तेर्न यौगपद्यादिप्रत्ययाभाव, तदुक्तम्– माणिवत् पाचकवद्वा उपाधिभेदात् कालभेदः²⁷² [ ] इति, तदप्यसमीक्षिताऽभिधानम्; यत अत्र उपाधिभेद कार्यभेद एव, स च “युगपत्कृतम्” इत्यत्राप्यस्त्येव इति किमित्ययुगपत्प्रत्ययो न स्यात् ? अथ क्रमभावी कार्यभेद कालभेदव्यवहारहेतु; अथ कोऽस्य क्रमभाव ? युगपदनुत्पादश्चेत्; ननु “युगपदनुत्पाद” इत्यस्य भापितस्य कोऽर्थ ? एकस्मिन् कालेऽनुत्पादश्चेत्; नन्वयम् इतरेतराश्रय–यावद्धि कालस्य भेदो न सिद्ध्यति न तावत् कार्याणां भिन्नकालोत्पादलक्षण क्रम सिद्ध्यति, यावच्च कार्याणां तथाविध क्रमो न सिद्ध्यति न तावत् कालस्य उपाधिभेदाद् भेद सिद्ध्यति । तत स्वरूपत एव कालस्य भेदोऽभ्युपगन्तव्य, तथा च “एककालमिदम्, चिरोत्पन्नम्, अनन्तरोत्पन्नम्” इत्यादिव्यवहार सुघट, नान्यथा ।

एतेन परापरव्यतिकरोऽपि चिन्तित, सर्वथा नित्यादिम्बभावे काले तस्याप्यनुपपद्यमानत्वात् । यथैव हि भूम्यवयवै आलोकाऽवयवैर्वा बहुभिरन्तरितं वस्तु “विप्रकृष्टम्, परम्” इति च उच्यते स्वल्पैस्तु अन्तरित “सन्निकृष्टम्, अपरम्” इति च, तथा बहुभि क्षणैः अहोरात्रादिभिश्च अन्तरितम् “विप्रकृष्टम्, परम्” इति च उच्यते स्वल्पैस्तु अन्तरितम् “सन्निकृष्टम्, अपरम्” इति च । बहु-अल्पभावश्च गुरुत्व-परिमाणादिवद् अपेक्षानिबन्धन कालैकत्वे सर्वथा दुर्घटः । यत् परापरादिप्रत्ययहेतु तद् अनेकम् यथा भूम्यादिप्रदेशा, पराऽपरादिप्रत्ययहेतुश्च काल इति ।

यच्चान्यदुक्तम्–“तल्लिङ्गाऽविशेपात्”²⁷³ इत्यादि, तदप्युक्तिमात्रम्; तदविशेषस्य असिद्धत्वात् । नहि यौगपद्यादिप्रत्यया तल्लिङ्गभूता स्वरूपतोऽन्योन्यमविशिष्टा, परस्परस्वरूपविविक्ततया तेषां प्रत्यक्षत प्रतीते । प्रत्येकमपि च एषां विशिष्टताऽनुभूयत एव, नहि “युगपद्भुक्ताः युग पत्सुप्ताः स्थिता गता वा” इत्यादौ तत्प्रत्ययानामविशेषोऽस्ति प्रतीतिविरोधात् । अस्तु वा तत्प्रत्ययाऽविशेषः; तथापि अतः कालस्यैकत्वाऽभ्युपगमे गुरुत्वादिप्रत्ययाऽविशेषात् गुरुत्वपरिमाणादेरपि एकत्वप्रसङ्गः तुल्याऽऽक्षेपसमाधानत्वात् । ततो गुरुत्व-परिमाणादेः अनेकगुणरूपतावत् कालस्य अनेकद्रव्यरूपता अभ्युपगन्तव्या ।

नित्य-निरंशैकद्रव्यरूपत्वे चास्य अर्थानां भूत-भविष्यत्-वर्तमानत्वं दुर्घटम्, अतीताऽनागत-वर्त्तमानकालभेदाऽभावात्, सिद्धे हि तद्भेदे तत्सम्बन्धादर्थानां तथा व्यपदेशः स्यात्, नान्यथा अतिप्रसङ्गात् । न चास्य तत्सिद्धिर्घटते, नित्य-निरंशैकरूपत्वात्, यद् एवंविधम् न तत्र अतीतादिस्वरूपभेदः यथा परमाणौ, नित्यनिरंशैकरूपश्च भवद्भिः परिकल्पितः काल इति ।

अस्तु वा तत्र तद्भेदः; तथापि असौ स्वतः, अपराऽतीतादिकालसम्बन्धात्, अतीतादिक्रियासम्बन्धाद्वा स्यात् ? न तावत् स्वतः; निरंशत्व-भेदरूपत्वयोर्विरोधात् । नाप्यपराऽतीतादिकालसम्बन्धात्; तस्य एकरूपतया अपरकालस्यैव असम्भवात्, सम्भवे वा अनवस्था, तदतीतत्वादेरपि अपराऽतीतादिकालसम्बन्धेनैव उपपत्तेः । अथ अतीतादिक्रियासम्बन्धात् तस्य अतीतादित्वम्; ननु क्रियाणां कुतः अतीतादिरूपतासिद्धिः–अपराऽतीतादिक्रियासम्बन्धात्,²⁷⁴ तथाविधकालसम्बन्धाद्वा ? प्रथमविकल्पे अनवस्था । द्वितीयविकल्पे तु अन्योन्याश्रयः– सिद्धे हि क्रियाणामतीतादित्वे तत्सम्बन्धात् कालस्य अतीतादित्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तत्सम्बन्धात् तासां तत्सिद्धिरिति ।

भवतु वा कुतश्चित् तत्र अतीतादिभेदसिद्धिः; तथापि कालस्य सर्वथैकत्वप्रतिज्ञाने स्ववचनविरोधः, स्ववाचैव अस्य अतीतादिरूपतया भेदप्रतिपादनात् । लोकविरोधश्च, न खलु लौकिका अतीतादिरूपस्य पूर्वाह्ण-मध्याह्न-अपराह्णस्वभावस्य शीत-उष्ण-वर्षास्वरूपस्य च कालस्य एकत्वं प्रतिपद्यन्ते, प्रत्येकं तस्य तैर्भेदाऽभ्युपगमात् । अनुमानविरोधश्च; तथाहि–यत् सूक्ष्मेतरधर्माऽध्यस्तं द्रव्यम् तदनेकम् यथा पृथिव्यादि, सूक्ष्मेतरधर्माऽध्यस्तञ्च कालद्रव्यम् इति । यथैव हि पृथिव्यादिद्रव्याणां परमाणु-इतररूपतया, जीवद्रव्याणाञ्च कुन्थुगजादिजीवद्रव्यप्रभेदस्वभावतया सूक्ष्मेतरधर्माऽध्यस्तत्वाद् अनेकद्रव्यत्वम्, तथा कालद्रव्यस्यापि समय-मुहूर्त्तादितद्विशेषाऽपेक्षया तद्धर्माध्यस्तत्वसम्भवात् अनेकद्रव्यत्वं प्रतिपत्तव्यम् । मुख्येतरविकल्पसम्भवाच्च; न हि समय-आवलिकादिव्यवहारकालो मुख्यकालद्रव्यमन्तरेण²⁷⁵ उपपद्यते यथा मुख्यसत्त्वमन्तरेण क्वचिदुपचरितं सत्त्वम् ।

स च मुख्यकाल अनेकद्रव्यम्, प्रत्याकाशप्रदेशं²⁷⁶ व्यवहारकालभेदाऽन्यथानुपपत्तेः । प्रत्याकाशप्रदेशविभिन्नो हि व्यवहारकालः कुरुक्षेत्र-लङ्काऽऽकाशप्रदेशयो दिवसादिभेदाऽन्यथाऽनुपपत्तेः । तत प्रतिलोकाकाशप्रदेशं कालस्य अणुरूपतया भेदसिद्धिः । तदुक्तम्–²⁷⁷

लोयागासपयेसे²⁷⁸ एक्किके जे ठिया हु एक्किका ।
रयणाणं रासीविव ते कालाणू मुणेयव्वा ॥ [ ] इति ।

“प्रमाणापेक्ष एव अयम् अतीतादिव्यवहार न तु कालकृत” इति कालद्रव्याऽभाववादिन पूर्वपक्ष–

ननु कालद्रव्यस्य विचार्यमाणस्य स्वरूपत एव असम्भवात् कस्य एकद्रव्यत्वप्रतिक्षेपेण अनेकद्रव्यत्वं प्रतिपाद्यते । नहि अतीतादिभेदभिन्नः कालः सम्भवति यत्सम्बन्धादर्थानामतीतादित्वं स्यात्; स्वतः परतो वा अस्य तद्भेदाऽनुपपत्तेः ? स्वतो हि कालस्य अतीतादित्वे अर्थानामपि स्वत एव तदस्तु अलं कालकल्पनया । परतोऽपि अतीतादिकालान्तराभिसम्बन्धात्, अतीतादिक्रियाभिसम्बन्धाद्वा तस्य अतीतादित्वाऽभ्युपगमे प्रागुक्तदोपाऽनुषङ्ग । अत प्रमाणाऽपेक्ष²⁷⁹ एवायमतीतादिव्यवहार; प्रमाणेन हि युगपदनुभूयमानं वस्तु “वर्त्तमानम्” इत्युच्यते, अयुगपदनुभूयमानं तु पूर्वक्षणभावि “भूतम्” उत्तरक्षणभावि तु “भविष्यत्” इति ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सरा अनेकद्रव्यरूपस्य वास्तवकालद्रव्यस्य सिद्धि–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“कालद्रव्यस्य”²⁸⁰ इत्यादि; तदविचारितरमणीयम्; यतः कुतोऽस्य स्वरूपत एव असम्भवः–ग्राहकप्रमाणाऽभावात्, अतीतादिभेदाऽसम्भवाद्वा ? तत्र आद्यपक्षोऽनुपपन्नः; पराऽपरादिप्रत्ययलिङ्गप्रभवाऽनुमानस्यैव तत्सद्भावाऽऽवेदकप्रमाणस्य सद्भावात् । नहि तत्प्रत्यया निर्निमित्ताः कादाचित्कत्वात्, नाप्यविशिष्टनिमित्ता विशिष्टप्रत्ययत्वात्, नापि दिग्-गुण-जातिनिमित्ताः; तज्जन्यप्रत्ययवैलक्षण्येन उत्पत्तेः । तथा हि–अपरदिग्व्यवस्थितेऽप्रशस्तेऽधमजातीये²⁸¹ स्थविरपिण्डे “परोऽयम्” इति प्रत्ययो दृश्यते, परदिग्व्यवस्थिते च उत्तमजातीये प्रशस्ते यूनि पिण्डे “अपरोऽयम्” इति ।

अथ आदित्यादिक्रिया तन्निमित्तम्–जन्मनो²⁸² हि प्रभृति एकस्य आदित्यपरिवर्तनानि भूयांसि इति परत्वम्, अन्यस्य च अल्पीयांसि इति अपरत्वम् । नन्वेवं कथं यौगपद्यादिप्रत्ययप्रादुर्भावः स्यात् कालाऽतिरिक्तस्य निमित्तस्य अत्र विचार्यमाणस्य अनुपपद्यमानत्वात् ? तद्धि आदित्यपरिवर्तनं स्यात्, क्रियाविशेषः, कर्तृकर्मणी वा ? न तावद् आदित्यपरिवर्त्तनम्; एकस्मिन्नपि आदित्यपरिवर्त्तने सर्वेषामुत्पादात् । आदित्यस्य हि परिवर्त्तनं मेरुप्रादक्षिण्येन परिभ्रमणम् अहोरात्रमभिधीयते, तस्मिन्नेकस्मिन्नपि यौगपद्यादिप्रतीतिविषयभूतानामर्थानामुत्पादः प्रतीयते एव । तथाव्यपदेशाऽभावाच्च;²⁸³ “युगपत्कालः” इति हि व्यपदेशः, न पुनः “युगपदादित्यपरिवर्तनम्” इति ।

क्रियाविशेषोऽपि–आदित्यपरिवर्त्तनरूपः, घटिकादौ उदकसञ्चारादिरूपो वा ? तत्र आद्यविकल्पोऽयुक्तः; प्रागुक्तदोषाऽनुषङ्गात् । द्वितीयविकल्पोऽप्यनुपपन्नः; तस्य तदनुमापकत्वात्; तथाहि–“एतावति तद्घटिकायाम् उदकसञ्चारे एतावान् कालः” इति क्रियाविशेषः कालाऽनुमापकः, न पुनः स एव कालः । किञ्च, तत्क्रियायाः²⁸⁴ क्रियारूपतया तदन्यक्रियावत् क्रियाप्रत्ययहेतुत्वं स्यात् न पुन युगपदादिप्रत्ययहेतुत्वम्, “युगपत् तदुदकसञ्चारः, क्रमेण तदुदकसञ्चार” इति क्रियाविशेषोऽपि कालोपाधिक एव प्रतीयते तदन्यक्रियावत् तत्कथं स एव काल स्यात् ? तस्य च उक्तकार्यनिर्वर्त्तकस्य²⁸⁵ कालस्य “क्रिया” इति नामान्तरकरणे नाममात्रमेव भिद्येत् ।

अथ कर्तृ-कर्मणी एव यौगपद्यादिप्रत्ययस्य²⁸⁶ निमित्तम्; तदयुक्तम्, यतो यौगपद्यम् बहूनां कर्तॄणां कार्ये व्यापारः “युगपद् एते कुर्वन्ति” इति²⁸⁷ प्रतीतिसमधिगम्यः, बहूनां च कार्याणामात्मलाभ “युगपद् एतानि कृतानि” इति प्रत्ययाधिरूढ; न चात्र कर्तृमात्रं कर्ममात्रं²⁸⁸ वा आलम्बनम् अतिप्रसङ्गात्, यत्र हि क्रमेण कार्य जायते तत्रापि कर्तृ-कर्मणोः सद्भावात् स्यादेतद्विज्ञानम्, न चैवम् ।

एतेन अयुगपत्प्रत्ययोऽपि चिन्तित, न हि सोऽपि “अयुगपद्²⁸⁹ एते कुर्वन्ति, अयुगपद् एतत्कृतम्” इत्यादिरूपोऽविशिष्टं कर्तृकर्ममात्रमालम्बते अतिप्रसङ्गादेव । अत तद्विशेषणं कालोऽभ्युपगन्तव्य, कथमन्यथा चिर-क्षिप्रव्यवहारोऽपि स्यात् ? एक²⁹⁰ एव हि कर्त्ता किञ्चित्कार्य चिरेण करोति व्यासङ्गाद् अनर्थित्वाद्वा, किञ्चित्तु क्षिप्रम् अर्थितया, तत्र “चिरेण कृतम्, क्षिप्रं कृतम्” इति प्रत्ययौ विशिष्टत्वात् विशिष्टं निमित्तमाक्षिपतः इति कालसिद्धि । तन्न ग्राहकप्रमाणाऽभावात् कालस्यासम्भव ।

नापि अतीतादिभेदाऽसम्भवात्; स्वरूपत एवास्य अतीतादिभेदसम्भवात्, स्वपररूपयो अतीतादिस्वरूपे स्वरूपतो नियतत्वेन अस्य तत्र परापेक्षाऽनुपपत्तेः । यद् यत्र स्वरूपतो नियतम् न तत् तत्र परमपेक्षते यथा स्वपररूपप्रकाशे प्रदीप, स्वपररूपयो अतीतादिस्वरूपे स्वरूपतो नियतश्च काल इति । न चैवम् अर्थानामपि स्वत एव अतीतादिस्वरूपभेदोऽस्तु इत्यभिधातव्यम्, प्रतिनियतस्वभावत्वाद् भावानाम् । न हि एकस्य स्वभाव सर्वस्य आपादयितुं युक्त, प्रदीपस्य स्वत एव स्वप्रकाशोपलम्भतो घटादीनामपि तथा²⁹¹ तत्प्रसङ्गात्, तथा च प्रतिनियतार्थस्वरूपव्यवस्थाविलोपः स्यात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“प्रमाणाऽपेक्ष²⁹² एव” इत्यादि; तत्र किमिदं प्रमाणेन युगपदनुभूयमानत्वं नाम ? प्रमाणेन सह एककालतयाऽनुभूयमानत्वमिति चेन्न; स्ववचनविरोधाऽनुषङ्गात्, एवं वदता हि भवता स्ववचनेनैव कालः प्रतिपादितः, तदनभ्युपगमे “एककालतया” इत्यभिधातुमशक्तेः, “पूर्वक्षणभावि भूतम्” इत्यादिवचनाऽनुपपत्तेश्च, कालस्यैव क्षणाऽपरपर्यायेण अभिधानात् । अतः कालोपाधिकमेव इदं भावानां वर्त्तमानत्वादिकं स्वरूप प्रमाणाऽपेक्षया व्यवह्रियते देशोपाधिकदूर-निकटादिस्वरूपवत् । कालाऽनभ्युपगमे लोकप्रतीतिविरोधश्च; लोके वसन्तादिकालप्रतीतिसद्भावात्, प्रतीयन्ते हि “प्रतिनियत एव काले प्रतिनियता वनस्पतयः पुष्यन्ति” इत्यादिव्यवहारं कुर्वन्तो निखिलव्यवहारिणः, यथा “वसन्तादिसमये²⁹³ एव पाटलादयः” इति । एवं कार्यान्तरेष्वपि अभ्यूह्यम् “प्रसवनकालमपेक्षते” इति व्यवहारात्, समयमुहूर्त्तादिव्यवहाराच्च तत्सिद्धिः । अतः सिद्धो वास्तवः कालः अनेकद्रव्यस्वभावः । तन्न परपरिकल्पितं कालद्रव्यमपि व्यवतिष्ठते, नापि दिग्द्रव्यम् ।

“पूर्वाऽपरादिप्रत्ययलिङ्गात् प्रतीयमाना अस्ति दिक् पृथग् द्रव्यम्” इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

नन्वस्य कालकृतपरापरादिप्रत्ययविपरीतपूर्वाऽपरादिप्रत्ययलिङ्गात् प्रतीयमानत्वात् कथमव्यवस्थितिः ? तथाहि–मूर्त्तेष्वेव द्रव्येषु मूर्त्तद्रव्यमवधिकृत्वा²⁹⁴ “इदम् अतः पूर्वेण, दक्षिणेन, पश्चिमेन, उत्तरेण, पूर्वदक्षिणेन, दक्षिणाऽपरेण, अपरोत्तरेण, उत्तरपूर्वेण, अधस्तात्, उपरिष्टात्” इति अमी दश प्रत्यया यतो भवन्ति सा “दिक्” इति । तथा च सूत्रम्–अत²⁹⁵ इदम् इति यतः तद्दिशो लिङ्गम् । [वैशे॰ सू॰ २ । २ । १०] नहि इमे प्रत्यया निर्निमित्ताः कादाचित्कत्वात् । नापि अविशिष्टनिमित्ताः; विशिष्टप्रत्ययत्वात् “दण्डी” इत्यादिप्रत्ययवत् । न च अन्योऽन्यापेक्षमूर्त्तद्रव्यनिमित्ताः; परस्पराश्रयत्वेन उभयप्रत्ययाऽभावाऽनुषङ्गात् । ततोऽन्यनिमित्तोत्पाद्यत्वाऽसम्भवात् एते दिश एव अनुमापकाः । प्रयोगः–यदेतत् पूर्वाऽपरादिज्ञानं तत् मूर्त्तद्रव्यव्यतिरिक्तपदार्थनिबन्धनम् तत्प्रत्ययविलक्षणत्वात् सुखादिप्रत्ययवत् । तथा, दिग्द्रव्यम्²⁹⁶ इतरेभ्यो भिद्यते, “दिग्” इति वा व्यवहर्त्त व्यम् पूर्वादिप्रत्ययलिङ्गत्वात्, यत्तु न तथा न तत् पूर्वादिप्रत्ययलिङ्गम् यथा क्षित्यादि, तथा चेदम्, तस्मात्तथा इति । विभुत्व-एकत्व-नित्यत्वादयश्च अस्या धर्मा कालवद् अवगन्तव्या । न च अस्या एकत्वे प्राच्यादिभेदव्यवहारो दुर्घटः; सवितुर्मेरुप्रदक्षिणमावर्त्तमानस्य²⁹⁷ लोकपालपरिगृहीतदिक्प्रदेशै संयोगात् तस्य सुघटत्वादिति ।

पूर्वोक्तदिग्द्रव्यप्रतिविधानपुरस्सरम् आकाशप्रदेशपङ्क्तेरेव पूर्वाऽपरादिप्रत्ययहेतुत्वप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“मूर्त्तेष्वेव²⁹⁸ द्रव्येषु” इत्यादि; तदसमीचीनम्; यतोऽमी प्रत्ययाः कार्यभूताः सन्तः कि कारणमात्रस्याऽनुमापकाः, दिग्द्रव्यलक्षणकारणविशेषस्य वा ? प्रथमपक्षे कथमतो दिग्द्रव्यस्य सिद्धिः कारणमात्रस्यैव सिद्धे ? तत्र च सिद्धसाध्यता²⁹⁹ तेपाम् आकाशलक्षणकारणपूर्वकत्वाऽभ्युपगमात्, तस्यैव “दिग्” इति नामान्तरकरणे नाम्नि एव विवादः नाऽर्थे, दिशः ततो द्रव्यान्तरत्वाऽसिद्धे । एतेन द्वितीयविकल्पोऽपि प्रत्याख्यातः; दिग्द्रव्यस्य हि शशविषाणवत् सर्वथाऽसम्भवे कथं तत्पूर्वकत्वं तत्प्रत्ययानां स्यात् यतस्ते तस्याऽनुमापकाः स्यु ? न च तदसम्भवे क्व प्राच्यादिव्यवहारः स्यात् इत्यभिधातव्यम् ? आकाशप्रदेशश्रेणिष्वेव³⁰⁰ आदित्योदयादिवशात् प्राच्यादिव्यवहारोपपत्तेः, तथा च एषां न निर्हेतुकत्वम् नाप्यविशिष्टपदार्थहेतुकत्वं स्यात् । तथाभूतप्राच्यादिदिक्सम्बन्धाच्च मूर्त्तद्रव्येषु पूर्वाऽपरादिप्रत्ययविशेषस्य उत्पत्तेः न परस्परापेक्षया मूर्त्तद्रव्याण्येव तद्धेतव, येन “एकतरस्य पूर्वत्वाऽसिद्धौ अपरस्य अपरत्वाऽसिद्धिः, तदसिद्धौ च एकतरस्य पूर्वत्वाऽसिद्धिः” इति इतरेतराश्रयत्वेन उभयाऽभावः स्यात् ।

ननु मूर्त्तद्रव्येषु पूर्वादिप्रत्ययस्य आकाशप्रदेशश्रेणिहेतुत्वे³⁰¹ तत्र तत्प्रत्ययस्य कि हेतुत्वं स्यादिति चेत् ? “स्वरूपहेतुत्वमेव” इति ब्रूमः । तत्प्रदेशषङ्क्तेः स्व-पररूपयोः पूर्वाऽपरादिप्रत्ययहेतुस्वरूपत्वात्, प्रकाशस्य स्वपररूपयोः प्रकाशहेतुस्वरूपवत्, कथमन्यथा दिक्प्रदेशेष्वपि तत्प्रत्ययोत्पत्तिः स्यात् ? तत्र हि पूर्वाऽपरादिप्रत्ययोत्पत्तिः–स्वभावतः, दिग्द्रव्यान्तराऽपेक्षया, परस्पराऽपेक्षया वा स्यात् ? यदि स्वभावतः; तदा तत्प्रत्ययपरावृत्तिर्नस्यात्, यत्र हि दिक्प्रदेशे पूर्वप्रत्ययहेतुत्वं तत्र तदेव न अपरप्रत्ययहेतुत्वं स्यात्, यत्र च तत् न तत्र पूर्व प्रत्ययहेतुत्वमिति । अस्ति च तत्परावृत्तिः,³⁰² यत्र हि दिक्प्रदेशे विवक्षितप्रदेशाऽपेक्षया पूर्वप्रत्ययहेतुत्वं दृष्टम् तत्रैव अपरप्रदेशाऽपेक्षया अपरप्रत्ययहेतुत्वम् । तदुक्तम्– प्राग्भागो³⁰³ यः सुराष्ट्राणां मालवानां स दक्षिणः ।
प्राग्भागः पुनरेतेषां तेषामुत्तरतः स्थितः ॥ [ ] इति ।

दिग्द्रव्यान्तराऽपेक्षया तत्र तत्प्रत्ययहेतुत्वे तु अनवस्था–तत्रापि तत्प्रत्ययहेतुत्वस्य अपरदिग्द्रव्यहेतुत्वप्रसङ्गात् । परस्परापेक्षया च तत्प्रदेशानां तत्प्रत्ययहेतुत्वे अन्योन्याश्रयानुषङ्गः । “सवितुर्मेरुप्रदक्षिणमावर्त्तमानस्य” इत्यादिन्यायेन दिग्द्रव्ये प्राच्यादिव्यवहारोपपत्तौ तत्प्रदेशषङ्क्तिष्वपि अत एव तद्व्यवहारोपपत्तेः अलं दिग्द्रव्यकल्पनया ।

अन्यथा देशद्रव्यस्यापि³⁰⁴ कल्पनाप्रसङ्गः, “अयमतः पूर्वो देशः” इत्यादिप्रत्ययस्य देशद्रव्यमन्तरेणाप्यनुपपत्तेः, तथा च “नव द्रव्याणि” इति द्रव्यसङ्ख्याव्याघातः स्यात् । पृथिव्यादिरेव देशद्रव्यमित्यनुपपन्नम्; तस्य पृथिव्यादिप्रत्ययहेतुत्वेन “अयमतः पूर्वो देशः” इत्यादिप्रत्ययहेतुत्वाऽनुपपत्तेः । अथ पूर्वादिदिक्कृतः पृथिव्यादिषु पूर्वदेशादिप्रत्ययः; तदेतन्मनोरथमात्रम्; दिशः गगनप्रदेशपङ्क्तेः उक्तन्यायेन अर्थान्तरत्वाऽसिद्धेः । नन्वेवम् आदित्योदयादिवशादेव आकाशप्रदेशपङ्क्तिष्विव पृथिव्यादिष्वपि पूर्वापरादिप्रत्ययसिद्धेः आकाशप्रदेशश्रेणिकल्पनापि अफला; इत्यप्यसमीक्षिताऽभिधानम्; “पूर्वस्यां दिशि पृथिव्यादयः” इति आधाराऽऽधेयव्यवहारोपलम्भतः पृथिव्याद्यधिकरणभूतायाः³⁰⁵ तत्प्रदेशपङ्क्तेः परिकल्पनस्य सफलत्वात्, प्रसाधितञ्च आकाशं सुदृढप्रमाणेन प्राक् इत्यलं पुनः प्रसङ्गेन ।

एतेन “यदेतत्पूर्वाऽपरादिज्ञानम्” इत्याद्यनुमानम्;³⁰⁶ तत्प्रत्युक्तम्; तज्ज्ञानस्य मूर्त्तद्रव्यव्यतिरिक्त-आकाशप्रदेशपङ्क्तिलक्षणपदार्थनिबन्धनतया दिग्द्रव्यनिबन्धनत्वाऽनुपपत्तेः । अतो दिग्द्रव्यस्य कुतश्चित्प्रमाणादप्रसिद्धेः “दिग्द्रव्यम् इतरेभ्यो भिद्यते” इत्यादि वन्ध्यासुतसौभाग्यव्यावर्णनप्रख्यमित्युपेक्षते । तन्न परपरिकल्पितं दिग्द्रव्यमपि व्यवतिष्ठते । नापि आत्मद्रव्यम्; तस्यापि सर्वगतत्वादिधर्मोपेतस्य कुतश्चित् प्रमाणादप्रसिद्धेः ।

“अस्त्यात्मा व्यापक शरीरपरिमाणत्वे दोषसम्भवात् स च प्रतिशरीरभिन्न” इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्षः–

नन्विदमयुक्तम्; तद्धर्मोपेतत्वस्य अत्र अनुमानतः प्रसिद्धेः । तथाहि–आत्मा व्यापकः, अणुपरिमाणाऽनधिकरणत्वे सति नित्यद्रव्यत्वात्, यद् यदेवम् तत् तथा यथा आकाशम्, तथा च आत्मा, तस्मात्तथा इति । न चास्य अणुपरिमाणानधिकरणत्वमसिद्धम्; तथाहि–अणुपरिमाणाऽनधिकरण आत्मा अस्मदादिप्रत्यक्षविशेषगुणाऽधिकरण त्वात् घटादिवत् । तथा, नित्यद्रव्यम् आत्मा अस्पर्शवद्द्रव्यत्वाद् आकाशवत् । यदि³⁰⁷ वा, नित्य आत्मा क्षणिकविशेषगुणाऽऽधारत्वात्³⁰⁸ आकाशवत् । तथा, द्रव्यम् आत्मा गुणवत्त्वात् घटवत् ।

यदि च आत्मा व्यापको न स्यात्, तदा देवदत्ताङ्गनाङ्गस्य द्वीपान्तरवर्त्तिमणिमुक्ताफलादेश्च देवदत्तोपकारकस्य उत्पादो न स्यात्, तस्य तद्गुणपूर्वकत्वात्, तथाहि–देवदत्ताऽङ्गनाद्यङ्गं³⁰⁹ देवदत्तगुणपूर्वकम् कार्यत्वे सति तदुपकारकत्वात् ग्रासादिवत् । कार्यदेशे च सन्निहितं कारणं कार्यजन्मनि व्याप्रियते नान्यथा अतिप्रसङ्गात्, अत तदङ्गनाङ्गादिप्रादुर्भावदेशे तत्कारणवत् तद्गुणसिद्धि, यत्र च गुणाः प्रतीयन्ते तत्र तद्गुण्यपि अनुमीयते तमन्तरेण तेपामनुपपत्तेः ।

स्वाश्रयसंयोगाऽपेक्षाणामाश्रयान्तरे कर्माऽऽरम्भकत्वोपपत्तेश्च; तथाहि–अदृष्टं³¹⁰ स्वाश्रयसंयुक्ते आश्रयान्तरे कर्म आरभते एकद्रव्यत्वे सति क्रियाहेतुगुणत्वात् प्रयत्नवत् । न चास्य क्रियाहेतुगुणत्वमसिद्धम्; “अग्नेरूर्ध्वज्वलनं वायोस्तिर्यक्पवनम् अणु-मनसोश्च आद्यं कर्म देवदत्तविशेपगुणकारितम् कार्यत्वे सति तदुपकारकत्वात् पाण्यादिपरिस्पन्दवत्” इत्यनुमानतः तत्प्रसिद्धे । नाप्येकद्रव्यत्वम्, तथाहि–एकद्रव्यम् अदृष्टम् विशेषगुणत्वात् शब्दवत् । “एकद्रव्यत्वात्” इत्युच्यमाने रूपादिभिर्व्यभिचारः; तन्निवृत्त्यर्थं “क्रियाहेतुगुणत्वात्” इत्युक्तम् । “क्रियाहेतुगुणत्वात्” इत्युच्यमाने च हस्तमुशलसंयोगेन स्वाश्रयाऽसंयुक्तस्तम्भादिक्रियाहेतुनाऽनेकान्तः; तत्परिहारार्थ “एकद्रव्यत्वे सति” इति विशेषणम् । “एकद्रव्यत्वे सति क्रियाहेतुत्वात्” इत्युच्यमाने च स्वाश्रयाऽसंयुक्तलोहादिक्रियाहेतुना अयस्कान्तेन अनेकान्तः; तन्निवृत्त्यर्थं “गुणत्वात्” इत्युक्तम् ।

किञ्च, आत्मनोऽसर्वगतत्वे दिग्-देशान्तर्वर्त्तिभिः परमाणुभिः युगपत्संयोगाभाव, अतश्च आद्यकर्माऽभाव,³¹¹ तदभावाद् अन्त्यसयोगस्य तन्निमित्तशरीरस्य तेन तत्सम्बन्धस्य च अभावात् अनुपायसिद्ध सर्वदा सर्वेषां मोक्षः स्यात् । अस्तु वा यथाकथञ्चित् शरीरोत्पत्ति; तथापि सावयवं शरीरं प्रत्यवयवमनुप्रविशन् आत्मा सावयवः स्यात्, सावयवत्वे चास्य पटादिवत् कार्यत्वप्रसङ्गः । कार्यत्वे चासौ समानजातीयैः, भिन्नजातीयैर्वा कारणैरारभ्येत ? न तावद् भिन्नजातीयैः; विजातीयानामनारम्भकत्वात् । अथ समानजातीयैः; ननु समानजातीयत्वं³¹² तेषाम् आत्मत्वाभिसम्बन्धादेव स्यात्, तथा च “आत्मभिः आत्मा आरभ्यते” इत्यायातम्, एतच्चायुक्तम्; एकत्र शरीरे अनेकात्मनाम् आत्मारम्भकाणामसम्भवात् । सम्भवे वा प्रतिसन्धानाऽनुपपत्तिः, न हि अन्येन दृष्टम् अन्यः प्रतिसन्धातुमर्हति अतिप्रसङ्गात् । तदारभ्यत्वे चास्य घटवद् अवयवक्रियातो विभागात् संयोगविनाशाद् विनाशः स्यात् ।

शरीरपरिमाणत्वे³¹³ च आत्मनो मूर्त्तत्वाऽनुपङ्गात् शरीरेऽनुप्रवेशो न स्यात् मूर्त्तस्य मूर्त्तेऽनुप्रवेशविरोधात्, ततो निरात्मकमेव अखिलं शरीरमनुषज्यते । कथं वा तत्परिमाणत्वे तस्य बालशरीरपरिमाणस्य सतो युवशरीरपरिमाणस्वीकारः स्यात्–तत्परिमाणपरित्यागात्, अपरित्यागाद्वा ? यदि परित्यागात्; तदा शरीरवत् तस्यानित्यत्वप्रसङ्गात् परलोकाद्यभावाऽनुषङ्गः । अथ अपरित्यागात्; तन्न; पूर्वपरिमाणाऽपरित्यागे शरीरवत् तस्य उत्तरपरिमाणोत्पत्त्यनुपपत्तेः । तत्परिमाणत्वे चात्मनः शरीरच्छेदे छेदप्रसङ्ग इति ।

आत्मनो व्यापकत्वादि निरसनपुरस्सर शरीरपरिमाणत्वप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“आत्मा³¹⁴ व्यापकः” इत्यादि; तदसमीचीनम्; प्रत्यक्षबाधितपक्षनिर्देशाऽनन्तरप्रयुक्तत्वेन³¹⁵ हेतोः कालात्ययापदिष्टत्वात् । “सुखी अहम्” इत्यादिप्रत्यक्षेण हि आत्मा गृह्यमाणः स्वशरीरे एव गृह्यते, न परशरीरे नाप्यन्तराले, अन्यथा सर्वस्य सर्वदर्शित्वापत्तिः भोजनादिव्यवहारसङ्करश्च स्यात् ।

ननु च अव्यापकत्वेन आत्मनः प्रतिपत्तौ पक्षस्य प्रत्यक्षबाधा युक्ता अनुष्णत्वे साध्ये अग्नेरुष्णत्वेन प्रतिपत्तिवत्, न चास्य तथा प्रतिपत्तिरस्ति नियतदेशाऽवच्छेदाऽभावादिति;³¹⁶ तदयुक्तम्; यतः कोऽयं तदवच्छेदाभावो नाम–नियतदेशाननुभवः, तदुल्लेखिशब्दाप्रयोगो वा ? तत्र आद्यः पक्षोऽनुपपन्नः; नियतदेशाऽनुभवस्य आत्मनि प्रतीयमानत्वात्, “सुख्यहम्” इत्यादिप्रत्ययेन हि आत्मा सुखाद्यात्मकः शरीरप्रदेशे एवाऽनुभूयते, “घटोऽयम्” इतिप्रत्ययेन पुरोदेशे पृथुबुध्नोदराद्याकारघटवत् । न खलु प्रत्यक्षेण वस्तु नियतदेशकालाकारानुभवव्यतिरेकेण अनुभवितुं शक्तम् अतिप्रसङ्गात् । द्वितीयविकल्पोऽप्ययुक्तः; यतो यदि नाम नियतदे शोल्लेखिशब्दाऽप्रयोगः तथापि कथं प्रत्यक्षेण तदननुभवः ? नहि शब्दानुविद्धत्वं प्रत्यक्षस्य स्वरूपम्, येन तदभावे तस्य अर्थस्वरूपविवेचकत्वाऽभावः³¹⁷ स्यात्, तत्र तदनुविद्धत्वस्य प्रागेव कृतोत्तरत्वात्³¹⁸ । अतः अनुभवोत्तरकालीन एव सर्वत्र शब्दप्रयोगः, अनुभूते³¹⁹ हि अनेकधर्माध्यासिते वस्तुनि यत्रांशे अनुभवप्रबोधनिबन्धनं³²⁰ सङ्केतस्मरणमुपजायते तत्रैव शब्दप्रयोगः नान्यत्र, तत्कथं तदप्रयोगात् तदनुभवाऽभावः ? नियतदेशोल्लेखिशब्दाऽप्रयोगात् देशनैयत्यस्य अननुभवे च काल-आकारनैयत्यस्याप्यननुभवः स्यात्, नहि “घटोऽयम्, सुख्यहम्” इत्यादिबहिरन्तःप्रतीतौ देश-काल-आकारनैयत्योल्लेखिनाम् अत्र-इदानीम्-ईदृशशब्दानां प्रयोगोऽस्ति । अतः अत्र प्रतीतौ प्रतिनियतस्य वस्तुस्वरूपस्य कस्यचिदपि प्रतिभासाऽभावात् खपुष्पप्रतीतितो नाऽस्याः कश्चिद्विशेषः स्यात् । सत्त्वाऽसत्त्वप्रतिभासकृतः सोऽत्रास्तीति चेन्न; सदसत्शब्दयोरप्रयोगे तस्याप्यसम्भवात् । अस्तु वाऽसौ; तथापि परमाण्वाकाशप्रतीतितः किङ्कृतोऽस्या विशेषः स्यात् ? स्फुटत्व-अस्फुटत्वप्रतिभासकृतः इति चेन्न; नियतदेशकालाऽऽकारग्रहणा-ऽग्रहणव्यतिरेकेण स्फुटत्वाऽस्फुटत्वप्रतिभासस्यैव असम्भवात् । ततः प्रत्यक्षप्रतीतेः इतरप्रतीतितो विशेषमिच्छता देशादिनैयत्येन प्रतिभासः तच्छब्दाऽप्रयोगेऽपि अभ्युपगन्तव्यः, इति सिद्धा पक्षस्य प्रत्यक्षबाधा हेतोश्च कालात्ययापदिष्टता ।

किञ्च, अणुपरिमाणाऽनधिकरणत्वम् तत्परिमाणाधिकरणत्वप्रतिषेधः, स किं पर्युदासरूपः, प्रसज्यरूपो वा स्यात् ? यदि पर्युदासरूपः; तदाऽसौ भावान्तरस्वीकारद्वारेण प्रवर्त्तते । भावान्तरञ्चाऽत्र–परममहापरिमाणाऽधिकरणत्वम्, अवान्तरपरिमाणाऽधिकरणत्वं वा स्यात् ? प्रथमपक्षे विशेषणाऽसिद्धो हेतुः, यथा “अनित्यः शब्दः अनित्यत्वे सति बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्” इति । द्वितीयपक्षे तु विरुद्धविशेषणः, यथा “अनित्यः शब्दः नित्यत्वे सति बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्” इति । प्रसज्यपक्षे तु असिद्धत्वम्; तुच्छस्वभावाऽभावस्य अभावविचाराऽवसरे प्रमाणाऽगोचरचारितया प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् । सिद्धौ वा किमसौ साध्यस्य स्वभावः, कार्यं वा स्यात् ? यदि स्वभावः; तदा साध्यस्यापि तद्वत् तुच्छरूपताऽनुषङ्गः तुच्छस्वभावाऽभावादभिन्नस्वभावत्वाद् गगनेन्दीवरवत् । अथ कायम्; तन्न; तुच्छस्वभावस्यास्य कार्यत्वाऽनुपपत्तेः यत् तुच्छस्वभावं तन्न कार्यम् यथा खपुष्पम्, तुच्छस्वभावश्च भवद्भिः परिकल्पितोऽणुपरिमाणप्रतिषेध इति । कार्यत्वे चास्य कादाचित्कत्वप्रसङ्गात् तदुत्पत्तेः प्राक् आत्मनोऽणुपरिमाणाधिकरणत्वं³²¹ स्यात् । कार्यत्वञ्चास्य–स्वकारणसत्तासमवायः, “कृतम्” इति बुद्धिविषयत्वं वा स्यात् ? तत्राद्यः पक्षोऽयुक्तः; अभावस्य भवता स्वकारणसत्तासमवायाऽनभ्युपगमात्, अन्यथा भावरूपतैव अस्य स्यात् । द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः; तुच्छस्वभावाभावस्य³²² तद्विषयत्वाऽनुपपत्तेः, यस्य हि प्रमाणाऽगोचरत्वं तस्य कथं कृतबुद्धिविषयत्वं स्यात् ? तन्न आत्मनो विचार्यमाणोऽणुपरिमाणप्रतिषेधो घटते ।

यदपि तत्सिद्धये “अस्मदादिप्रत्यक्षविशेषगुणाऽधिकरणत्वात्” इति साधनमुक्तम्;³²³ तदप्ययुक्तम्; तत्प्रतिषेधे प्रोक्ताशेषदोषानुषङ्गात्, सिद्धसाध्यताप्रसङ्गाच्च; अणुपरिमाणप्रतिषेधमात्रस्य घटादिवद् आत्मन्यपि अभ्युपगतत्वात् ।

नित्यद्रव्यत्वञ्च आत्मनः कथञ्चिद् विवक्षितम्, सर्वथा वा ? कथञ्चिच्चेत्; घटादिना अनेकान्तः, तस्य अणुपरिमाणाऽनधिकरणत्वे कथञ्चिन्नित्यद्रव्यत्वे च सत्यपि व्यापित्वाऽभावात् । अथ सर्वथा; तदसिद्धम्; सर्वथा नित्यस्य वस्तुनोऽर्थक्रियाकारित्वाऽभावतः खरविषाणवत् सत्त्वस्यैवाऽसम्भवात् ।

एतेन “अस्पर्शवद्द्रव्यत्वम्”³²⁴ आत्मनो नित्यत्वसाधनाय यदुक्तम्³²⁵ तदपि प्रत्युक्तम्; अतो हि तस्य कथञ्चिन्नित्यत्वसाधने सिद्धसाध्यता । सर्वथा तत्साधने हेतोरनन्वयत्वम्, आकाशादीनामपि सर्वथा नित्यत्वस्य प्रतिषिद्धत्वात् ।

एतेन “क्षणिकविशेषगुणाधिकरणत्वात्” इत्यपि³²⁶ प्रत्युक्तम्; विद्युदादिना अनैकान्तिकत्वाच्च; क्षणिकभासुररूपादिलक्षणविशेषगुणाधिकरणत्वेऽपि³²⁷ अस्य सर्वथा³²⁸ नित्यत्वाऽसम्भवात् । अथ भासुररूपादेः क्षणिकविशेषगुणत्वं नास्ति वह्न्यादौ तस्य अक्षणिकत्वप्रतीतेः; तर्हि बुद्ध्यादेरपि तद्विशेषगुणत्वं माभूद् ईश्वरे तस्य अक्षणिकत्वप्रतीतेः ।

यदप्युक्तम्–“देवदत्ताङ्गनाद्यङ्गम्”³²⁹ इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम्; यतः तत्कारणत्वेनाऽभिप्रेता³³⁰ ज्ञानदर्शनादयो देवदत्तात्मगुणाः, धर्माऽधर्मौ वा ? प्रथमपक्षे कालात्ययापदिष्टो हेतुः; ज्ञानादीनां देवदत्ताङ्गनाङ्गादिजन्मनि अव्याप्रियमाणानां तद्देहे एव प्रत्यक्षादितः प्रतीतेः । अथ धर्माऽधर्मौ; तर्हि तदङ्गादिकार्यं तन्निमित्तम् अस्माभिरपि इष्यत एव, तदात्मगुणत्वं तु तयोर्नेष्यते अचेतनत्वात् शब्दादिवत् । न च सुखादिना हेतोर्व्यभिचारिता; अस्य अचेतनत्वाऽभावात्, तद्विरुद्धेन स्वसंवेदनलक्षणचैतन्येन अस्य व्याप्तत्वात् । नाप्यसिद्धता; तथाहि– अचेतनौ तौ स्वग्रहणविधुरत्वात् घटादिवत् । न ज्ञानेन अनेकान्तः; अस्य स्वग्रहणात्मकत्वप्रसाधनात्³³¹ । प्रसाधयिष्यते च कर्मणां पौद्गलिकत्वं मोक्षविचाराऽवसरे इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।

अस्तु वा तयोस्तद्गुणत्वम्; तथापि न तदङ्गादिप्रादुर्भावदेशे तत्सद्भावसिद्धिः । न खलु “कार्यदेशे सन्निहितमेव सकलं कारणं कार्यजन्मनि व्याप्रित्यते” इति नियमोऽस्ति, अञ्जनतिलक³³² मन्त्रादेः आकृष्यमाणाऽङ्गनादिदेशेऽसतोऽपि आकर्पणादिकार्यकर्तृत्वोपलम्भात् । “कार्यत्वे सति” इति विशेषणञ्च³³³ किमर्थम् ? काल-ईश्वरादिना व्यभिचारनिवृत्त्यर्थमिति चेत्; तर्हि कालईश्वरादिकम् अतद्गुणपूर्वकमपि यदि तदुपकारकम् कार्यमपि किञ्चिद् अन्यपूर्वकमपि तदुपकारकं भविष्यति इति सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वाद् अनैकान्तिको हेतुः, सर्वज्ञत्वाऽभावे साध्ये वक्तृत्वादिवत् ।

“ग्रासादिवत्”³³⁴ इति दृष्टान्तश्च साध्यविकलः; तत्र हि आत्मनः को गुणः अभिप्रेतः– धर्मादिः, प्रयत्नो वा ? यदि धर्मादिः; साध्यवत् प्रसङ्गः । अथ प्रयत्नः; ननु कोऽयं प्रयत्नो नाम ? आत्मनः तदवयवानां वा हस्ताद्यवयवप्रतिष्ठानां³³⁵ परिस्पन्दः, स तर्हि चलनलक्षणा क्रिया कथं गुणः ? अन्यथा गमनादेरपि गुणत्वानुपङ्गात् क्रियावार्त्तोच्छेदः स्यात् ।

एतेन “अदृष्टं स्वाश्रयसंयुक्ते आश्रयान्तरे कर्म आरभते” इत्यादि³³⁶ प्रत्याख्यातम्; अदृष्टस्य उक्तप्रकारतो गुणत्वाऽसिद्धेः, अतो विशेष्याऽसिद्धो हेतुः । विशेषणाऽसिद्धश्च तदेकद्रव्यत्वाऽप्रसिद्धेः । तद्धि किम् एकस्मिन् द्रव्ये संयुक्तत्वात्, समवायेन वर्त्तनात्, अन्यतो वा स्यात् ? न तावत् संयुक्तत्वात्; संयोगस्य गुणत्वेन द्रव्याश्रयत्वात् अदृष्टस्य च अद्रव्यत्वात्, अन्यथा गुणवत्त्वेन अस्य द्रव्यत्वाऽनुषङ्गात् “क्रियाहेतुगुणत्वात्” इति³³⁷ वचो विघटते । समवायेन वर्त्तनञ्च समवाये सिद्धे सिद्ध्येत्, स चासिद्धो निपेत्स्यमानत्वात् । तृतीयपक्षस्तु अनभ्युपगमादेव अयुक्तः ।

क्रियाहेतुत्वमप्यस्याऽसिद्धम्; तथाहि–देवदत्तशरीरसंयुक्तात्मप्रदेशे वर्त्तमानमदृष्टं द्वीपान्तरवर्तिषु मणिमुक्ताफलेषु देवदत्तं प्रति उपसर्पणवत्सु क्रियाहेतुः उत् द्वीपान्तरवर्त्तिद्रव्यसंयुक्तात्मप्रदेशे, किं वा सर्वत्र ? तत्र आद्यविकल्पोऽनुपपन्नः; अतिव्यवहितत्वेन तत्रास्य सबन्धाऽभावतः³³⁸ क्रियाहेतुत्वाऽनुपपत्तेः । अथ स्वाश्रयसंयोगसम्बन्धसम्भवात् तदभावोऽसिद्धः; तदयुक्तम्; तस्य सर्वत्र सद्भावतः सर्वस्य आकर्षणप्रसङ्गात् । “यददृष्टेन³³⁹ यत् जन्यते तददृष्टेन तदेव आकृष्यते न सर्वम्” इत्यप्ययुक्तम्; देवदत्तशरीरारम्भकपरमाणूनां तददृष्टाऽजन्यतया आकर्षणाऽभावप्रसङ्गात्, तथाप्याकर्षणे अतिप्रसङ्गः ।

द्वितीयविकल्पेऽपि यथा वायुः स्वयमुपसर्पणवान् अन्येषां तृणादीनां तं प्रति उपसर्पणहेतुः तथा अदृष्टमपि स्वयं तं प्रति उपसर्पद् अन्येषामुपसर्पणहेतुः, द्वीपान्तरवर्त्तिद्रव्यसंयुक्तात्मप्रदेशस्थमेव वा ? प्रथमपक्षे स्वयमेव अदृष्टं तं प्रति उपसर्पति, अदृष्टान्तराद्वा ? स्वयमेवास्य तं प्रति उपसर्पणे द्वीपान्तरवर्त्तिद्रव्याणामपि तथैव तत्प्रसङ्गात् अदृष्टकल्पनाऽनर्थ क्यम्, “यद् देवदत्तं प्रत्युपसर्पति तद् देवदत्तगुणाकृष्टम् तं प्रति उपसर्पणात्” इति हेतुश्च अनैकान्तिकः स्यात् । अदृष्टान्तरात्तस्य तं प्रति उपसर्पणे अनवस्था, तस्यापि अदृष्टान्तरात् तं प्रति उपसर्पणप्रसङ्गात् । अथ द्वीपान्तरवर्त्तिद्रव्यसंयुक्तात्मप्रदेशस्थमेव तत् तेषां तं प्रति उपसर्पणहेतुः; न; अन्यत्र प्रयत्नादौ आत्मगुणे तथाऽनभ्युपगमात्, न³⁴⁰ खलु प्रयन्नो ग्रासादिसंयुक्तात्मप्रदेशस्थ एव ग्रासादेः देवदत्तमुखं प्रति उपसर्पणहेतुः अन्तरालप्रयत्नवैफल्यप्रसङ्गात् । सर्वत्र च अदृष्टस्य वृत्तौ सर्वद्रव्यक्रियाहेतुत्वं स्यात्, “यददृष्टं यद् द्रव्यमुत्पादयति तददृष्टं तत्रैव क्रियां करोति” इत्यत्रापि “शरीरारम्भकपरमाणुषु क्रिया न स्यात्” इत्युक्तम् ।

कालात्ययापदिष्टश्चायं हेतुः; प्रत्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरं प्रयुक्तत्वात्, अदृष्टस्य हि आश्रयः आत्मा, स च द्वीपान्तरवर्तिद्रव्यैर्वियुक्तमेव आत्मानं स्वसंवेदनप्रत्यक्षतः प्रतिपद्यते इति । तद्वियुक्तत्वेन अतस्तत्प्रतीतावपि आत्मनस्तदद्रव्यैः संयोगाऽभ्युपगमे घटादीनां मेर्वादिभिः संयोगः किन्न स्यात् यतः साङ्ख्यदर्शनं न स्यात् ? प्रमाणबाधनम् उभयत्र समानम् ।

किञ्च, धर्माऽधर्मयोः द्रव्यान्तरसंयोगस्य च आत्मा एक आश्रयः, स च भवन्मते निरंशः, अतो धर्मेण अधर्मेण उभाभ्यां वा सर्वात्मनाऽस्य आलिङ्गिततनुत्वान्न तत्संयोगादेस्तत्रावकाशः, तेन वा न धर्मादेः इति । अथ तदालिङ्गिततत्स्वरूपपरिहारेण द्रव्यान्तरसंयोगादिः तत्र प्रवर्त्तते; तर्हि घटादिवद् आत्मनः सावयवत्वं स्वारम्भकावयवारभ्यत्वमनित्यत्वञ्च स्यात् ।

एतेन एतन्निरस्तम्–“देवदत्तं³²⁹ प्रति उपसर्पन्तः पश्वादयो देवदत्तगुणाकृष्टाः तं प्रति उपसर्पणवत्त्वात् ग्रासादिवत्” इति; तेषां तद्गुणाकृष्टत्वे³⁴¹ प्रोक्ताशेषदोषानुषङ्गात् । देवदत्तशब्देन³⁴² चात्र कोऽर्थः अभिप्रेतः–शरीरम्, आत्मा, तत्संयोगः, आत्मसंयोगविशिष्टं शरीरम्, तत्संयोगविशिष्ट आत्मा, शरीरसंयुक्त आत्मप्रदेशो वा ? यदि शरीरम्; तर्हि तं³⁴³ प्रति उपसर्पणात् तद्गुणाकृष्टाः पश्वादयः इत्यात्मविशेषगुणाकृष्टत्वे साध्ये शरीरगुणाकृष्टत्वस्य साधनाद् विरुद्धो हेतुः । अथ आत्मा; तस्य समाकृष्यमाणाऽर्थदेशकालाभ्यां सर्वदाऽभिसम्बन्धात् न तं प्रति किञ्चिद् उपसर्पेत, नहि अत्यन्ताऽऽश्लिष्टकण्ठं कामिनी कामुकमुपसर्पति । अन्यदेशो हि अर्थः अन्यदेशमर्थं प्रति उपसर्पति यथा लक्ष्यं प्रति बाणादिः, अन्यकालं वा प्रति अन्यकालः यथा अङ्कुरं प्रति अपराऽपरशक्तिपरिणामलाभेन बीजादिः । न चैतदुभयं नित्य-व्यापित्वाभ्याम्³⁴⁴ आत्मनि सर्वत्र सर्वदा सन्निहिते सम्भवति । अतो “देवदत्तं प्रति उपसर्पन्तः” इति धर्मिविशेषणम् “देवदत्तगुणाकृष्टाः” इति साध्यधर्मः “तं प्रति उपसर्पणवत्त्वात्” इति सावनधर्म परस्य कल्पनाशिल्पिकल्पित एव स्यात् ।

शरीरात्मसंयोगस्य च देवदत्तशब्दवाच्यत्वे तं प्रति चैषामुपसर्पणे “तद्गुणाकृष्टास्ते” इत्यायातम्, न च गुणेषु गुणाः सन्ति निर्गुणत्वात्तेषाम् । आत्मसंयोगविशिष्टं शरीरं तच्छब्दवाच्यम्; इत्यत्रापि तदेव विरुद्धत्वं द्रष्टव्यम् । शरीरसंयोगविशिष्ट आत्मा तच्छब्दवाच्यः; इत्यत्रापि आत्मपक्षभावी दोष स्यात्, तथाविधस्याप्यस्य नित्य-व्यापित्वेन सर्वत्र सर्वदा सन्निधानाऽनिवारणात्, न खलु घटसंयुक्तमाकाशं मेर्वादौ न सन्निहितम् ।

अथ शरीरसंयुक्त आत्मप्रदेशः तच्छब्देन उच्यते, स कि काल्पनिकः, पारमार्थिको वा ? काल्पनिकत्वे “कल्पितात्मप्रदेशगुणाऽऽकृष्टाः पश्वादयः तल्लक्षणाऽऽत्मानं प्रति उपसर्पणवत्त्वात्” इति तद्गुणानामपि काल्पनिकत्वं प्रसाधयेत्, तथा च सौगतस्य इव तद्गुणकृतः प्रेत्यभावो न पारमार्थिकः स्यात् । नहि कल्पितस्य अग्ने रूपादयो दाहादिकार्यं वा पारमार्थिकं दृष्टम् । अथ पारमार्थिकः, स किम् आत्मनः अभिन्नः, भिन्नो वा ? यदि अभिन्नः; तदा आत्मैव असौ इति नोक्तदोपपरिहार । अथ भिन्नः; तर्हि “तद्विशेषगुणाकृष्टाः पश्वादयः” इत्येतत् तस्यैव आत्मत्वं प्रसाधयति, इति अन्यात्मकल्पनाऽनर्थक्यम् । कल्पने वा “सावयवत्वेन कार्यत्वम् अनित्यत्वञ्च स्यात्” इत्युक्तम् ।

यदप्यभिहितम्–“आत्मनोऽसर्वगतत्वे³⁴⁵ दिग्देशान्तरवर्त्तिभिः परमाणुभिः” इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्; “यद्³⁴⁶ येन संयुक्तं तं प्रति तदेव उपसर्पति” इति नियमाऽसम्भवात्, अयस्कान्तं प्रति अयसः तेनाऽसंयुक्तस्यापि आकर्षणोपलम्भात् । यस्य चात्मा सर्वगतः तस्य आरब्धकार्यैः अन्यैश्च परमाणुभिर्युगपत् संयोगात् तथैव तच्छरीरारम्भं प्रति एकमुखीभूतानां तेषाम् उपसर्पणप्रसङ्गान्न जाने कियत्परिमाणं तच्छरीरं स्यात् । अथ “ये तत्संयोगाः तददृष्टाऽपेक्षा ते एव स्वसंयोगिनां परमाणूनामाद्यं कर्म आरचयन्ति नान्ये” इत्युच्यते, ननु केयं तेषां तददृष्टापेक्षा नाम–एकार्थसमवायः, उपकारः, सह आद्यकर्मजननं वा ? तत्र आद्यः पक्षोऽनुपपन्नः, सर्वपरमाणुसंयोगानां देवदत्ताऽऽत्मनि अदृष्टेन सह एकार्थसमवायसम्भवात् । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्त; अपेक्ष्याद् अपेक्षकस्य असम्बन्धाऽनवस्थानुषङ्गेण उपकारस्यैवाऽसम्भवात् । सह आद्यकर्मजननम्; इत्यप्यसत्; अविशेषतः सर्वत्र तज्जननस्यापि³⁴⁷ प्रसङ्गात्, तत्संयोगाऽदृष्टयोरन्यतरस्य केवलस्यैव तज्जननसामर्थ्ये परापेक्षाऽनुपपत्तेश्च । यदि पुनः स्वहेतोरेव अदृष्ट-संयोगयो सहितयोरेव कार्यजननसामर्थ्यमिष्यते; तर्हि तत एव अदृष्टस्यैव स्वाश्रय संयोगनिरपेक्षस्य तत्सामर्थ्यमिष्यताम् । दृश्यते हि हस्ताद्याश्रयेण अयस्कान्तादिना स्वाश्रयाऽसंयुक्तस्य भूभागस्थितस्य लोहादेः आकर्षणम् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“सावयवं³⁴⁸ शरीरमनुप्रविशन्नात्मा” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; सावयवत्वेन भिन्नाऽवयवारब्धत्वस्य घटादावप्यसिद्धेः । न खलु³⁴⁹ घटादिः सावयवोऽपि प्राक्प्रसिद्धसमानजातीयकपालसंयोगपूर्वको दृष्टः, कुम्भकारकरादिव्यापारान्वितात् मृत्पिण्डात् प्रथममेव पृथुबुध्नोदराद्याकारस्याऽस्य उत्पत्तिप्रतीतेः । द्रव्यस्य हि पूर्वाकारपरित्यागेन उत्तराकारपरिणामः कार्यत्वम्, तच्च बहिरिव अन्तरप्यनुभूयत एव । न च पटादौ स्वावयवसंयोगपूर्वककार्यत्वोपलम्भात् सर्वत्र तथाभावो युक्तः; काष्ठे लोहलेख्यत्वोपलम्भात् वज्रेऽपि तथाभावप्रसङ्गात्, प्रमाणबाधनम् उभयत्रापि तुल्यम् । न च उक्तलक्षणकार्यत्वाभ्युपगमेऽपि आत्मनोऽनित्यत्वाऽनुषङ्गात्³⁵⁰ प्रतिसन्धानाऽभावोऽनुषज्यते; कथञ्चिदनित्यत्वे सत्येव अस्य उपपद्यमानतया वक्ष्यमाणत्वात् ।

एतेन “बालशरीरपरिमाण” इत्यादि ³⁵¹ प्रत्युक्तम्; युवशरीरपरिमाणाऽवस्थायाम्³⁵² आत्मनो बालशरीरपरिमाणपरित्यागेऽपि सर्वथा विनाशाऽसम्भवात् विफणावस्थात्यागेन उत्फणावस्थोत्पादे सर्पवत् । अतः कथं परलोकाभावोऽनुषज्यते पर्यायतः तस्य अनित्यत्वेऽपि द्रव्यतो नित्यत्वात् ?

यदप्युक्तम्–“शरीरच्छेदे³⁵³³⁵⁴ तस्यापि छेदप्रसङ्गः” इति; तदप्यपेशलम्; कथञ्चित् तच्छेदस्य इष्टत्वात् । शरीरसम्बद्धात्मप्रदेशेभ्यो हि तत्प्रदेशानां³⁵⁵ छिन्नशरीरप्रदेशे अवस्थानम् आत्मनश्छेदः, स चात्र अस्त्येव; अन्यथा शरीरात्³⁵⁶ पृथग्भूताऽवयवस्य³⁵⁷ कम्पोपलब्धिर्न स्यात् । न च छिन्नावयवाऽनुप्रविष्टस्य³⁵⁸ आत्मप्रदेशस्य पृथगात्मत्वप्रसङ्गः; तत्रैव अनुप्रवेशात्, कथमन्यथा छिन्ने हस्तादौ कम्पादितल्लिङ्गस्यादर्शनम् ? न च अन्यत्र गतत्वात्तस्य तत्र³⁵⁹ तल्लिङ्गाऽनुपलब्धिरित्यभिधातव्यम्; एकत्वादात्मनः शेषस्यापि तेन सह गमनप्रसक्तेः । नापि तदवस्थितस्य अस्य तत्रैव विनष्टत्वान्न तदुपलब्धिः इत्यभिधातव्यम्; शेषस्यापि एकत्वेन तद्वद्³⁶⁰ विनाशप्रसक्तेः । न चैकत्र सन्ताने अनेक आत्मा; अनेकाऽर्थप्रतिभासिज्ञानानामेकप्रमात्राधारतया प्रतिभासाऽभावप्रसङ्गात् शरीरान्तरव्यवस्थिताऽनेकज्ञानावसेयाऽर्थसंवित्तिवत् । अतः अन्यत्राऽगतेः तत्राऽसत्त्वात् अविनष्टत्वाच्च तत्रैव तदनुप्रवेशोऽनुमीयते । कथं छिन्नाऽछिन्नावयवयोः³⁶¹ सङ्घटनं पश्चादिति चेत्; न; एकान्तेन छेदाऽनभ्युपगमात् पद्मनालतन्तुवद् अच्छेदस्याप्यभ्युपगमात्, तथाभूताऽदृष्टवशाच्च तत्सङ्घटनमविरुद्धमेव ।

यदप्युक्तम्–“शरीरपरिमाणत्वे³⁶² मूर्त्तत्वाऽनुषङ्गात्” इत्यादि; तत्र³⁶³ किमिदं मूर्त्तत्वं नाम यद् आत्मनोऽनुषज्येत–असर्वगतद्रव्यपरिमाणत्वम्, रूपादिमत्त्वं वा ? तत्र आद्यपक्षो न दोषावहः, अभीष्टत्वात्, नहि इष्टमेव दोपाय जायते । द्वितीयपक्षस्तु अनुपपन्न; व्याप्त्यभावात्, नहि “यद् असर्वगतं तत् नियमेन रूपादिमत्” इति अविनाभावोऽस्ति, मनसोऽसर्वगतत्वेऽपि तदसम्भवात् । अतो न आत्मन शरीरेऽनुप्रवेशाऽनुपपत्ति यतो निरात्मकं तत् स्यात्, असर्वगतद्रव्यपरिमाणलक्षणमूर्त्तत्वस्य मनोवत् तदप्रतिबन्धकत्वात् । “रूपादिमत्त्वलक्षणमूर्त्तत्वोपेतस्यापि हि जलादे भस्मादावनुप्रवेशो न प्रतिबध्यते, आत्मनस्तु तद्रहितस्यापि तत्र असौ प्रतिबध्यते” इति महच्चित्रम् !

ततो यद् यथा निर्बाधबोधे प्रतिभासते तत् तथैव परमार्थत सद्व्यवहारमवतरति यथा पुरः प्रतिनियतदेश-काल-आकारतया घट, शरीरान्त प्रतिनियतदेशकालाकारतया निर्बाधबोधे प्रतिभासते च आत्मा इति । न चायमसिद्धो हेतुः; शरीराद् बहिः तत्प्रतिभासाऽभावस्य प्रतिपादितत्वात् । उक्तप्रकारेण च अनवद्यस्य बाधकप्रमाणस्य कस्यचिदप्यसम्भवात् न विशेषणाऽसिद्धत्वम् । तथा, आत्मा व्यापको न भवति, सामान्यविशेषवत्त्वे सति अस्मदादिप्रत्यक्षत्वात्, यद् यद् एवंविध तत् तत् तथा यथा घटादि, सामान्यविशेषवत्त्वे सति अस्मदादिप्रत्यक्षश्च आत्मा, तस्माद् व्यापको न भवतीति । तन्न परेपां यथाभ्युपगतस्वभावम् आत्मद्रव्यमपि घटते । नापि मनोद्रव्यम्; नित्यादिस्वभावस्य अस्यापि कुतश्चित् प्रमाणादप्रसिद्धे ।

“युगपज्ज्ञानाऽनुत्पत्ते अस्ति मन पृथग् द्रव्यम् तच्च नित्य परमाणुरूप प्रत्यात्मभिन्न च” इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु कार्यत्वाऽनुपपत्तेः³⁶⁴ नित्यस्वभावता मनसः सिद्धैव, तदनुपपत्तिश्च तदारम्भककारणाऽभावात् सुप्रसिद्धा । तस्य³⁶⁵ हि आरम्भकं कारणं विजातीयम्, सजातीयं वा स्यात् ? तत्र आद्यपक्षोऽनुपपन्न; विजातीयस्य आरम्भकत्वाऽभावात्, विजातीयानामनारम्भकत्वम् [ ] इत्यभिधानात् । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्तः, यतः मनःप्रादुर्भावे मनस एव सजातीयत्वम्, तथा च एकमनःप्रादुर्भावे कारणभूताऽनेकमनःसद्भावप्रसङ्गः एकस्य द्रव्यान्तरोत्पत्तौ अकारणत्वात्, द्रव्याणि द्रव्यान्तरमारभते रभन्ते [वैशे॰ सू॰ १ । १ । १०] इति वचनात् । न चैकशरीरे³⁶⁶ अनेकमनःसद्भावोऽस्ति प्रतिशरीरमेकैकतया³⁶⁷ तेषां स्थितत्वात्, अन्यथा प्रतिशरीरं युगपदेव ज्ञानोत्पत्तिः स्यात् । न च प्रतिनियतशरीरावरुद्धत्वेन अन्योन्यं तेषां संयोगः सम्भवति, नाप्यसंयुक्तानां तज्जनकत्वम्; अतिप्रसङ्गात् । अथ मुक्तमनसां तदवरुद्धत्वाऽभावतोऽन्योन्यं संयोगसम्भवात् तज्जनकत्वमिष्यते; तदयुक्तम्; धर्माऽधर्मानधिष्ठितानां तेषां तज्जनकत्वाऽनुपपत्तेः । अतोऽस्य कार्यत्वानुपपत्तेः सिद्धा नित्यता ।

सद्भावसिद्धिस्तु युगपज्ज्ञानाऽनुत्पत्तिलिङ्गात्,³⁶⁸ युगपत्स्वविषयसम्बद्धेषु हि सर्वेष्वपि इन्द्रियेषु यदेव मनसा प्रेर्यते तदेव स्वविषये बुद्धिमुत्पादयतीति । तथा, “इन्द्रियाऽर्था³⁶⁹ युगपत्सन्निहिताः स्वकार्ये क्रमवत्कारणापेक्षाः, इतरसामग्रीसद्भावेऽपि क्रमेण कार्यकर्तृत्वात्, हस्ताद्यपेक्ष-अयस्कारादिवत्³⁷⁰ । चक्षुरादिकं³⁷¹ क्रमवत्कारणापेक्षम्, कारणान्तरसाकल्ये सत्यपि अनुत्पाद्योत्पादकत्वात्, वासी-कर्त्तर्यादिवत् । सुखादिज्ञानम्³⁷² इन्द्रियार्थसन्निकर्षजम्, प्रत्यक्षत्वे सति ज्ञानत्वात्, चक्षुरादिप्रभवरूपादिज्ञानवत्” इत्याद्यनुमानाच्च³⁷³ । तच्च आशुसञ्चारित्वेन³⁷⁴ अस्खलद्गतित्वाद् अस्पर्शम्, अस्पर्शत्वादेव आकाशवन्नित्यम्, क्रमेण अर्थपरिच्छेदकत्वादव्यापकम्,³⁷⁵ अदृष्टविशेषवशाच्च प्रत्यात्मभिन्नम्³⁷⁶ इति ।

षट्पदार्थपरीक्षाया वैशेषिकाभ्युपगतस्य पूर्ववर्णितस्वभावस्य मनोद्रव्यस्य खण्डनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“तस्य³⁷⁷ आरम्भकं कारणं सजातीयं विजातीयं वा” इत्यादि; तदसमीचीनम्; यतः किमपेक्ष्य कारणस्य सजातीयेतरचिन्ता प्रतन्यते–पृथिव्यादिद्रव्यमपेक्ष्य, अवान्तरसामान्यं वा ? यदि अवान्तरसामान्यम्; तदा³⁷⁸ तन्तुपटादीनामपि कार्यकारणभावो न प्राप्नोति तेषामन्योन्याऽसम्भवि-अवान्तरसामान्याधारतया तद पेक्षया सजातीयत्वाऽनुपपत्तेः, नहि तन्तुत्वापेक्षया पटस्य सजातीयत्वं सम्भवति पटत्वापेक्षया तन्तूनां वा । अथ पृथिव्यादिद्रव्यमपेक्ष्य, तर्हि तदपेक्षया यथा तन्तुपटादीनां सजातीयत्वसम्भवात् कार्यकारणभाव, तथा पुद्गलद्रव्यापेक्षया अण्वादिना मनसः सजातीयत्वसम्भवात् स स्यात् । तथा च सिद्धं मनसः पौद्गलिकत्वम् । प्रयोगः–पौद्गलिक मनः इन्द्रियत्वात् चक्षुरादिवत् । ननु चक्षुरादीनां प्रतिनियतरूपादिव्यञ्जकतया प्रतिनियतभूतकार्यता प्रतिपन्ना, मनसस्तु अविशेषतो निखिलरूपादिव्यञ्जकतया तत्कार्यत्वाऽसम्भवात् कथं तद्दृष्टान्तेन तस्य पुद्गलकार्यता स्यात् ? इत्यपि मनोरथमात्रम्; तेषां प्रतिनियतभूतकार्यत्वस्य³⁷⁹ ““द्रव्येन्द्रियं पुद्गलात्मकम्”” इत्यत्र³⁸⁰ प्रपञ्चतः प्रतिक्षिप्तत्वात् । तद्भूतजातिभेदस्य च पृथिव्यादिचतुर्विधद्रव्यनिषेधावसरे³⁸¹ निषिद्धत्वात् । एकस्यैव रूपादिमत³⁸² पुद्गलस्य एते चक्षुरादय पर्यायाः, अतो न दृष्टान्त-दार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यम् । यदि चक्षुरादीनां प्रतिनियतरूपादिव्यञ्जकत्वात् प्रतिनियतभूतकार्यता इष्यते, तदा मनसः सकलरूपादिव्यञ्जकत्वात् सकलभूतकार्यता इष्यताम् अविशेषात् ।

यदप्युक्तम्–“नित्यादिस्वभावस्य³⁸³ मनसः सद्भावसिद्धिस्तु युगपज्ज्ञानाऽनुत्पत्तिलिङ्गात्” इत्यादि; तदप्यसमीक्षिताभिधानम्; परमाणुरूपस्य मनसः चक्षुराद्यधिष्ठायकत्वाऽनुपपत्तेः । अनेकरश्मिरूपं हि चक्षुः पार्थिवाद्यवयवस्वभावञ्च घ्राणादि, तत् कि मनसा युगपद् अधिष्ठीयते, क्रमेण वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्न, एकपरमाणुरूपेण अनेन युगपदनेकाऽधिष्ठानाऽनुपपत्ते । यद् एकपरमाणुरूप न तद् युगपदनेकाऽधिष्ठातृ यथा एकपरमाणुः, तद्रूपञ्च भवत्कल्पितं मन इति । द्वितीयपक्षेऽपि प्रत्यासन्न-दविष्ठार्थेषु क्रमेणैव प्रतीतिः स्यात् । आशुसञ्चारित्वात्³⁸⁴ क्रमप्रतीतावपि युगपत्प्रतीतिभ्रम, इत्यप्यपेशलम्; अवयविप्रतीतेरपि भ्रान्तित्वप्रसङ्गात्, अनेकस्मिन्नपि³⁸⁵ हि पुरोवर्त्तिन्यर्थे क्रमेण एकैकरश्मिजनितं ज्ञानं क्रमेण एकैकमेव अर्थगृह्णीयात्,³⁸⁶ युगपदखिलाऽवयवेषु एकाकारा प्रतीतिस्तु भ्रान्ता स्यात्, धत्तूरकपुष्पवद् आदौ सूक्ष्माणामपि अन्ते महत्त्वम् [ ] इति च³⁸⁷ विघटेत, नहि क्रमप्रवृत्तपरमाणूनां तथात्वं दृष्टम् । असिद्धा च युगपज्ज्ञानाऽनुत्पत्ति, दीर्घशष्कुलीभक्षणादौ युगपदपि रूपादिज्ञानपञ्चकोत्पत्तिप्रतीतेः । क्रमभावेऽपि आशुवृत्त्या तज्ज्ञानानां यौगपद्यप्रतीतिः; इत्यप्यचारु; निखि लभावानां क्षणिकत्वप्रसङ्गात् अक्षणिकत्वाध्यवसायस्य सर्वत्र आशुवृत्तिप्रवृत्तत्वात्,³⁸⁸ प्रत्यक्षबाधा उभयत्र तुल्या । अथात्र यौगपद्यप्रतीतेर्भ्रान्ततया प्रत्यक्षत्वाऽनुपपत्तेर्न क्रमप्रतीतिबाधकत्वम्; ननु कुतोऽस्या भ्रान्ततासिद्धिः ? एकमनःपूर्वकत्वेन तद्यौगपद्याऽनुपपत्तेः इति चेत्; चक्रकप्रसङ्गः–तत्प्रतीतेर्भ्रान्ततासिद्धौ³⁸⁹ हि प्रत्यक्षत्वाऽनुपपत्तिसिद्धिः, तत्सिद्धौ च क्रमप्रतीतेरबाध्यत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च एकमनःसिद्धिरिति ।

यच्चान्यदुक्तम्–“इन्द्रियार्थाः”³⁹⁰ इत्यादि; तदप्येतेन प्रत्युक्तम्; क्रमेण कार्यकर्तृत्वस्य एषामसिद्धत्वात्, दीर्घशष्कुलीभक्षणादौ युगपदपि ज्ञानपञ्चककर्तृत्वप्रतिपादनात् । मनसा अनैकान्तिकञ्चेदम्; तद्धि इतरकारकसाकल्येऽपि क्रमेण कार्यकर्तृ न च क्रमवत्करणापेक्षम् अनवस्थाप्रसङ्गाद् अपसिद्धान्तप्रसङ्गाच्च ।

एतेन “अनुत्पाद्योत्पादकत्वात्” इत्यपि³⁹¹ प्रतिव्यूढम्; भवदभ्युपगतेन³⁹² मनसैव अनेकान्तात्, न खलु कारकान्तरसाकल्येऽनुत्पाद्योत्पादकमपि मनः क्रमवत्करणान्तराऽपेक्षम् अनवस्थाया अपसिद्धान्तस्य च प्रसङ्गात् । किञ्च, अनुत्पाद्योत्पादकत्वमस्य क्रमेण, युगपद्वा विवक्षितम् ? यदि क्रमेण; तदा असिद्धो हेतुः, दीर्घशष्कुलीभक्षणादौ युगपदपि ज्ञानोत्पत्तिप्रतिपादनात् । अथ युगपत्; तदा विरुद्धः, तथोत्पादकत्वस्य अक्रमिककरणाऽधीनत्वात्³⁹³ प्रसिद्धसहभाव्यनेककार्यकारिसामग्रीवत् ।

यदप्यभिहितम्–“सुखादिज्ञानम्”³⁹⁴ इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्; हेतोः अप्रसिद्धविशेषणत्वात्, नहि³⁹⁵ सुखादिज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वं सिद्धम् । इन्द्रियाश्रितं हि प्रत्यक्षं भवन्मते, न च तज्ज्ञाने किञ्चिदिन्द्रियं कारणभूतमस्ति यदाश्रितत्वेन अस्य प्रत्यक्षता स्यात् । मनोऽस्तीति चेन्न; अस्य कुतश्चिदपि अप्रसिद्धेः । अत एव तत्सिद्धौ अन्योन्याश्रयः–मनःसिद्धौ हि तज्ज्ञानस्य तदाश्रितत्वेन प्रत्यक्षत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च सविशेषणहेतुसिद्धेर्मनःसिद्धिरिति । विशेष्याऽसिद्धश्चायम्; सुखादेर्भिन्नस्य तद्ग्राहकज्ञानस्य अप्रतीतेः । अत एव आश्रयाऽसिद्धश्चायम्; नहि “घटादिवत् सुखादि अविदितस्वरूपं पूर्वमुत्पन्नं पुनरिन्द्रियेण सम्बद्ध्यते ततो ज्ञानं ग्रहणञ्च” इति लोके प्रतीतिरस्ति, प्रथममेव इष्टाऽनिष्टविषयाऽनुभवाऽनन्तरं स्वप्रकाशात्मनोऽस्य उदयप्रतीतेः ।

किञ्च, “यत्र संयुक्तं मनः तत्र समवेते ज्ञानमुत्पादयति” इत्यभ्युपगमे सकलात्मसमवेते सुखादौ तत् ज्ञानमुत्पादयतु, नित्यव्यापित्वेन मनसा तेषां संयोगाऽविशेषात्, तथा च प्रतिप्राणि भिन्नं मनोऽन्तरं व्यर्थम् । “यस्य यन्मनः तत् तत्समवायिनि ज्ञानहेतुः” इत्यपि श्रद्धामात्रम्; प्रतिनियतात्मसम्बन्धित्वस्यैव अत्रासिद्धे । तद्धि³⁹⁶ तत्कार्यत्वात्, तदुपक्रियमाणत्वात्, तत्संयोगात्, तददृष्टप्रेरितत्वात्, तदात्मप्रेरितत्वाद्वा स्यात् ? न तावत् तत्कार्यत्वात्; अपसिद्धान्तप्रसङ्गात्, नित्यत्वविरोधाऽनुपङ्गाच्च । नापि तदुपक्रियमाणत्वात्; सर्वथा नित्यतया अनाधेयाऽप्रहेयाऽतिशये तस्यापि अनुपपद्यमानत्वात् । नापि तत्संयोगात्; सर्वत्राप्यस्य अविशेषत सर्वसम्बन्धित्वाऽनुषङ्गेण अविशेषत तत्समवायिनि ज्ञानजनकत्वप्रसङ्गात् ।

नापि यददृष्टप्रेरितं प्रवर्त्तते निवर्त्तते वा तत्तस्य इत्यभिधातव्यम्; अचेतनस्य अदृष्टस्य अनिष्टनरकादिपरिहारेण इष्टे स्वर्गादौ तत्प्रेरणाऽसम्भवात्, अन्यथा ईश्वराख्यचेतनाधिष्ठातृपरिकल्पनाऽनर्थक्यम् । “तस्य अदृष्टप्रेरणे व्यापारात् नाऽनर्थक्यम्” इत्यभ्युपगमे मनस एवाऽसौ प्रेरकोऽस्तु अलमनया परम्परया । तस्य³⁹⁷ सर्वसाधारणत्वाच्च अतो न तन्नियमो युक्तः । न च अदृष्टस्यापि प्रतिनियमः सिद्ध; तस्य आत्मनोऽत्यन्तभिन्नत्वात् । ततस्तदत्यन्तभेदेऽपि समवायात् प्रतिनियमसिद्धिः, इत्यप्यसुन्दरम्; तस्य असिद्धस्वरूपत्वात् सर्वसाधारणत्वाच्च । “येन आत्मना यन्मन प्रेर्यते तत्तस्य” इत्यप्यसारम्, अनुपलब्धस्य प्रेरयितुमशक्यत्वात्, तथाविधस्यापि प्रेरणे अदृष्ट-परमाण्वादेरपि प्रेरणप्रसङ्गात् ईश्वरकल्पनावैयर्थ्यम् । तन्न मनसः कुतश्चित् सिद्धिः, सिद्धौ वा न³⁹⁸ संयोग, निरंशयोः आत्म-मनसोः एकदेशेन संयोगे सांशत्वम्, सर्वात्मनैकत्वम् उभयव्याघातकारि स्यात् । तन्न यथोपवर्णितस्वभावं मनोद्रव्यमपि³⁹⁹ परेषामुपपद्यते ।

तदेवं परपरिकल्पितो द्रव्यपदार्थो विचार्यमाणो न घटामटाट्यते । नापि गुणपदार्थः, तस्यापि विचार्यमाणस्य यथाभ्युपगतस्वरूपस्य अव्यवस्थितेः ।

“द्रव्याश्रस्यगुणवान्” इत्यादिसामान्यलक्षणलक्षिता रूपादयश्चतुर्विशतिर्गुणाऽ इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु गुणपदार्थस्य अस्माभिरभ्युपगतं स्वरूपं द्रव्याश्रितत्वादि, तस्य च प्रमाणतः तथैव प्रतीयमानत्वात् कथमव्यवस्थितिः ? तथा च तल्लक्षणसूत्रम्– द्रव्याश्रय्यगुणवान् संयोग-विभागेष्वकारणमनपेक्षः [वैशे॰ सू॰ १ । १ । १६] इति । द्रव्यम् आश्रयो यस्य असौ द्रव्याश्रयी द्रव्यतन्त्र, अगुणवान् निर्गुण, संयोगविभागेष्वकारणमनपेक्ष एतेषु कर्त्तव्येषु सापेक्षं कारणत्वमस्य इत्यर्थः । अनेन⁴⁰⁰ च लक्ष णेन लक्षिताः “शुक्लः पटः, मधुरमाम्रम्, सुगन्धिर्मृगमदः, शीतलं जलम्” इत्यादिविशिष्टप्रत्यया याद् द्रव्यादर्थान्तरत्वेन प्रसिद्धा रूपादयश्चतुर्विशतिरेव गुणाः । उक्तञ्च सूत्रकृता–रूपरस-गन्ध-स्पर्शाः सङ्ख्या परिमाणानि पृथक्त्व संयोग-विभागौ परत्वा-ऽपरत्वे बुद्धयः सुख-दुःखे इच्छा-द्वेषौ प्रयत्नश्च गुणाः [वैशे॰ सू॰ १ । १ । ६] इति सूत्रसङ्गृहीताः⁴⁰¹ सप्तदश, चशब्दसमुच्चिता गुरुत्व-द्रवत्व-स्नेह-संस्कार-धर्म-अधर्म-शब्दाश्च सप्त इति ।

तत्र रूपं चक्षुर्ग्राह्यम्, पृथिवी-उदक-ज्वलनवृत्तिः । [प्रश॰ भा॰ पृ॰ १०४] रसो रसनेन्द्रियग्राह्यः,⁴⁰² पृथिवी-उदकवृत्तिः । [प्रश॰ भा॰ पृ॰ १०५] गन्धो घ्राणग्राह्यः, पृथिवीवृत्तिः । [प्रश॰ भा॰ पृ॰ १०५] स्पर्शः त्वगिन्द्रियग्राह्यः, पृथिवी-उदक-ज्वलन-पवनवृत्तिः । [प्रश॰ भा॰ पृ॰ १०६] एते च रूपरसगन्धस्पर्शाः पार्थिवपरमाणुष्वनित्याः पावकसंयोगात्तत्र पाकजरूपाद्युत्पत्तेः,⁴⁰³ अप्तेजोवाय्वणुषु⁴⁰⁴ यथासम्भवं नित्याः कुतश्चित्तेषां तत्र अन्यप्रकारेण⁴⁰⁵ अनुत्पत्तेः, पार्थिवादिकार्यद्रव्येषु अनित्याः ।

सङ्ख्या⁴⁰⁶ तु एकादिव्यवहारहेतुः एकत्वादिलक्षणा, एकद्रव्या च अनेकद्रव्या च । तत्र एकसङ्ख्या एकद्रव्या, अनेकद्रव्या तु द्वित्वादिसङ्ख्या । सा च प्रत्यक्षत एव सिद्धा, विशेषबुद्धेश्च निमित्तान्तराऽपेक्षत्वाद् अनुमानतोऽपि । तत्र एकत्वसङ्ख्या नित्यद्रव्येषु नित्या, कार्यद्रव्येषु अनित्या । द्वित्वादिसङ्ख्या तु परार्द्धान्ता अपेक्षाबुद्धिजन्या सर्वत्र अनित्या ।

परिमाणव्यवहारकारणं⁴⁰⁷ परिमाणम्, “महद्, अणु, दीर्घम्, ह्रस्वम्” इति चतुर्विधम् । तत्र महद् द्विविधम्–नित्यम्, अनित्यञ्च । नित्यम्⁴⁰⁸ आकाश-काल-दिग्-आत्मसु परममहत्त्वम्, अनित्यं⁴⁰⁹ द्व्यणु त्र्यणु कादिद्रव्येपु । अण्वपि नित्याऽनित्यविकल्पाद् द्विभेदम् । परमाणुमनस्तु पारिमाण्डल्यलक्षणं⁴¹⁰ नित्यम्, अनित्यं द्व्यणुके एव । बदर-आमल-बिल्वादिषु तु महत्स्वपि तत्प्रकर्षाऽभावमपेक्ष्य भाक्तोऽणुव्यवहारः । द्व्यणुके हस्वत्वमनित्यम्, त्र्यणुकादौ दीर्घत्वमनित्यम् । ननु द्व्यणुके अणुत्व-ह्रस्वत्वयोर्वर्त्तमानयोः त्र्यणुकादौ च महत्त्व-दीर्घत्वयोर्नाऽन्योन्यं कश्चिद् विशेषः इति चाऽयुक्तम्, “महत्सु दीर्घम् आनीयताम्, दीर्घेषु महद् आनीयताम्” इति व्यवहारभेदप्रतीतितो महत्व-दीर्घत्वयो परस्परत प्रतिप्राणि भेदप्रसिद्धे । अणुत्व-ह्रस्वत्वयोस्तु विशेषो योगिनामेव प्रत्यक्ष । एतच्च महदादिपरिमाणं रूपादिभ्योऽर्थान्तरम् तत्प्रत्ययविलक्षणबुद्धिग्राह्यत्वात् सुखादिवत् ।

संयुक्तमपि⁴¹¹ द्रव्यं यद्वशात् “अत्र इद पृथग्” इति अपोद्ध्रियते तद् अपोद्धारव्यवहारकारणं पृथक्त्वम् । तच्च एकत्वसङ्ख्याविशेपितम् एकत्ववत् नित्यम् अनित्यञ्च बोद्धव्यम् । द्विपृथक्त्वादि तु परार्द्धपृथक्त्वान्तं द्वित्वादिवदनित्यमेव ।

अप्राप्तिपूर्विका प्राप्ति संयोग,⁴¹² प्राप्तिपूर्विका च अप्राप्तिर्विभाग⁴¹³ । तौ च द्रव्येपु यथाक्रमं संयुक्त-विभक्तप्रत्ययजनकौ अनित्यावेव । “इद परम्,⁴¹⁴ इदमपरम्” इति यतोऽभिधान-प्रत्ययौ भवतः तद् यथाक्रमं परत्वम् अपरत्वञ्च, तच्च अनित्यमेव । बुद्ध्यादयश्च प्रयत्नान्ता अनित्या⁴¹⁵ एव । गुरुत्वञ्च⁴¹⁶ पृथिवी-उदकवृत्ति पतनक्रियानिबन्धनम् । तच्च पार्थिव-आप्याऽणुपु नित्यम्, द्व्यणुकादिपु अनित्यम् । द्रवत्वं⁴¹⁷ पृथिवी-उदक-ज्वलनवृत्ति स्यन्दनहेतुः । तच्च पृथिवी-तेजसो र्नैमित्तिकमनित्यम्, अपां सांसिद्धिकम्, आप्याऽणुषु नित्यम् आप्यद्व्यणुकादौ तु अनित्यम् । स्नेहोऽम्भस्येव⁴¹⁸ स्निग्धप्रत्ययहेतुः । स च आप्याऽणुषु नित्यः, द्व्यणुकादौ अनित्यः ।

संस्कारस्त्रिविधः–वेगः,⁴¹⁹ भावना, स्थितस्थापकश्चेति । तत्र वेगाख्यः पृथिवी-अप्-तेजोवायु-मनस्सु मूर्त्तद्रव्येषु प्रयत्न-अभिघातविशेषापेक्षात् कर्मणः समुत्पद्यते, नियतदिक्क्रियाप्रबन्धहेतुः स्पर्शवद्द्रव्यसंयोगविरोधी च । भावनाख्यः पुनः आत्मगुणः ज्ञानजो ज्ञानहेतुश्च, दृष्ट-अनुभूत-श्रुतेष्वर्थेषु स्मृति-प्रत्यभिज्ञानकार्योन्नीयमानसद्भावः । मूर्तिमद्द्रव्यगुणः स्थितस्थापकः “घनाऽवयवसन्निवेशविशिष्टं स्वमाश्रयं प्रत्यत्नतोऽन्यथास्थितमपि पूर्ववत् यथास्थितं⁴²⁰ स्थापयति” इति कृत्वा, दृश्यते च तालपत्रादेः प्रभूततरकालसंवेष्टितस्य प्रसार्यमुक्तस्य पुनस्तथैव अवस्थानं संस्कारवशात्, एवं धनुः-शाखा-वस्त्रादौ कार्यमस्य द्रष्टव्यम् । स च त्रिविधोऽप्ययं संस्कारः अनित्य एव । धर्माऽधर्मौ⁴²¹ आत्मविशेषगुणौ अनित्यावेव । शब्दस्तु⁴²² आकाशविशेषगुणः अनित्य एव इति ।

षट्पदार्थपरीक्षायां वैशेषिकोक्तगुणपदार्थस्य तत्सङ्ख्यायाश्च प्रतिविधानम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“द्रव्याश्रयी”⁴²³ इत्यादि गुणानां लक्षणम्; तदसमीचीनम्; भवत्कल्पिते द्रव्ये प्रतिषिद्धे⁴²⁴ तेषां तदाश्रितत्वाऽनुपपत्तेः । अस्तु वा तेषां तदाश्रितत्वादिकं लक्षणम्; तथापि “तल्लक्षणलक्षिता रूपादयश्चतुर्विशतिरेव गुणाः” इत्यवधारणमनुपपन्नम्; अनेकधा गुणानां श्रवणात्–लोके हि शौर्य-औदार्यादयो अनेकधा गुणाः श्रूयन्ते । वैयाकरणमते⁴²⁵ तु “विशेष्यं द्रव्यम्, विशेषणं⁴²⁶ गुणः” इति प्रसिद्धम् । यस्य गुणस्य हि भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशः⁴²⁷ तदभिधाने त्वतलौ [पात॰ महाभा॰ ५ । १ । ११९] इत्यभिधानात् । वैद्यकतन्त्रे⁴²⁸ तु विशद-स्थिर-खर-पिच्छलत्वादीनां⁴²⁹ गुणत्वप्रसिद्धिः । साङ्ख्याः⁴³⁰ पुनः सत्त्वरजस्तमसां गुणत्वं प्रतिपन्नाः, इति कथं तेषामियत्ताऽवधारयितुं शक्या ? किञ्च, एते रूपादयः एकस्मिन् घटाद्यवयविनि⁴³¹ निरंशैकस्वभावा⁴³² भवताऽभ्युपगम्यन्ते, तथा च कुञ्चिकाविवरप्रदेशादिना⁴³³ उपलभ्यमाने घटादौ यावद्द्रव्यवर्तिनो रूपादेर्बहिरन्तश्च उपलब्धिः स्यात्, अन्यथा निरंशैकरूपताव्याघातः । न हि तद्रूपस्य प्रतिभासाऽप्रतिभासलक्षणविरुद्धधर्माध्यासो युक्तः विरोधात् । एवं जलसेकादिना⁴³⁴ पृथिव्यां क्वचिद् अभिव्यज्यमाने गन्धे समग्रभूगोलाऽवयविगतस्य गन्धस्य अभिव्यक्तिः स्यात्, अन्यथा अभिव्यक्तेतरविरुद्धधर्माध्यासाद् अवयविव्यापी न कश्चिद् एको गुण स्यात् । अग्निसंयोगात् पाकजरूपोत्पत्तौ तु विप्रतिपत्त्यभाव एव अस्माभिरपि अभ्युपगमात् ।

“अपेक्षाबुद्धितो द्वित्वादिसङ्ख्या उत्पद्यते” इत्येतत्तु⁴³⁵ अयुक्तम्; तस्याः पदार्थेषु स्वभावसिद्धत्वात् एकत्ववत् । तद्व्यवहार एव हि अपेक्षाबुद्धिजन्यः न स्वरूपम्, बदरामलकादौ स्थूलादिव्यवहारवत्, यथैव हि स्वकारणकलापात् स्थूलत्वादिधर्मोपेतेषु उत्पन्नेषु बदरादिषु तद्व्यवहारः अपेक्षाबुद्धितो जायते एवमत्रापि । न च “अपेक्षाबुद्धितोऽर्थानामुत्पत्तिः” इति प्रामाणिको वक्ति; इच्छामात्रादर्थनिष्पत्तौ सर्वस्यैव अभिप्रेतार्थसिद्धिप्रसङ्गात् । किञ्च, एकस्यां बुद्धौ प्रतिभासमाना एकैकगुणा कथं कदाचिद् द्वित्वमुत्पादयन्ति कदाचिच्च बहुत्वम् ? नहि तेषामेकत्वे कश्चिद्विशेषः । न च यौ द्वौ एकैकगुणौ तौ द्वित्वसङ्ख्यामुत्पादयतः, ये च बहवः ते बहुत्वसङ्ख्याम् इत्यभिधातव्यम्; द्वित्वादिसङ्ख्योत्पत्तेः प्राक् तेषु द्वित्वस्य बहुत्वस्य चाऽसम्भवात् । गुणत्वञ्चास्या न सम्भाव्यम्; गुणेष्वपि⁴³⁶ सद्भावात्, सुप्रसिद्धो हि “एकं ज्ञानम्, द्वे ज्ञाने, चतुर्विशतिर्गुणाः, षट् पदार्थाः” इत्यादिप्रतीतितो गुणेषु सङ्ख्यासद्भावः । न च भाक्तोऽयं प्रत्यय, अस्खलद्गतित्वात् । स्खलद्गतित्वं हि भाक्तप्रत्ययस्य लक्षणम् माणवके अग्निप्रत्ययवत् ।

यदपि–“महद्,⁴³⁷ अणु, दीर्घम्, ह्रस्वम्” इति चतुर्धा परिमाणं प्रतिपादितम्, तदपि अनल्पतमोविलसितम्; वस्तुसंस्थानविशेषव्यतिरेकेण⁴³⁸ तद्भेदस्यासम्भवात् कस्य गुणरूपता उपवर्ण्येत ? तद्विशेषस्यापि तद्रूपतोपवर्णने वर्तुल-त्र्यस्र-चतुरस्रादेरपि गुणरूपतोपवर्णनाऽनुषङ्गान्न तच्चतुर्विधत्वोपवर्णनं शोभेत ।

यदप्युक्तम्–“बदरामलकादिषु⁴³⁹ भाक्तोऽणुव्यवहारः” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; तत्र गौणत्वप्रतिपत्तेः कस्यचिदप्यभावात्, न खलु यथा सिहमाणवकादिषु मुख्य-गौणविवेकप्रतिपत्तिः सर्वेषामविगानेन अस्ति, तथा “द्व्यणुके एव अणुत्व-ह्रस्वत्वे मुख्ये अन्यत्र गौणे” इति तद्विवेकप्रतिपत्तिः । प्रक्रियामात्रप्रदर्शनस्य च सर्वशास्त्रेषु सुलभत्वान्नातः प्रतिनियतवस्तुस्वरूपव्यवस्थितिः । आपेक्षिकत्वाच्च परिमाणस्यागुणत्वम्, नहि रूपादेः सुखादेर्वा गुणस्य आपेक्षिकत्वं दृष्टम् । योऽपि नील-नीलतरादेः सुख-सुखतरादेर्वा आपेक्षिको व्यवहारः, सोऽपि तत्प्रकर्षाऽपकर्षनिबन्धनो न पुनर्गुणस्वरूपनिबन्धनः ।

यदपि–“अपोद्धारव्यवहारकारणं⁴⁴⁰ पृथक्त्वम्” इत्याद्युक्तम्;⁴⁴¹ तदपि न युक्तम्; अपोद्धारव्यवहारो हि भेदव्यवहारः, स च सर्वार्थानां स्वगताऽसाधारणभेदकर्मनिबन्धनः इति कि तत्र पृथक्त्वलक्षणगुणान्तरकल्पनया ? अन्यथा अपृथक्त्वमपि अभेदव्यवहारकारणं गुणान्तरं कल्प्यतामविशेषात् । द्विपृथक्त्वादिप्रक्रिया च द्वित्वादिसङ्ख्यादूषणेनैव दूषिता ।

संयोगोऽपि⁴⁴² नैरन्तर्याऽवस्थिताऽर्थव्यतिरेकेण अपरो न प्रतीयते । नैरन्तर्येण परिणता हि पदार्थाः संयुक्तव्यवहारगोचरतां प्रतिपद्यन्ते । नैरन्तर्यरूपसंयोगस्य च गुणत्वे सामीप्य-दूरत्वादेरपि गुणत्वप्रसङ्गाद् गुणसङ्ख्याव्याघातः । विभागोऽपि⁴⁴³ संयोगाऽभावमात्रम्, न तु विभक्ताऽर्थेषु गुणान्तरोत्पत्तिः, विभागगुणशून्येऽपि च सह्य-विन्ध्यादौ विभक्तप्रत्ययो दृश्यते । नहि तत्र तद्गुणोऽस्ति संयोगविशिष्टाऽर्थेष्वेव तत्सम्भवात् । प्राप्तिपूर्विका अप्राप्तिर्विभागः [प्रश॰ भा॰ पृ॰ १५१] इत्यभिधानात् । न चाऽसौ प्रत्ययो भाक्तः; वैलक्षण्याऽभावात्, नहि “मेषौ विभक्तौ, सह्य-विन्ध्यौ विभक्तौ” इत्यनयोः प्रत्यययोर्वैलक्षण्यमवधार्यते द्वयोरस्खलद्गतित्वाऽविशेषात् ।

परत्वाऽपरत्वयोरपि⁴⁴⁴ सङ्ख्यावत् निरासो बोद्धव्यः; अपेक्षाबुद्धिजन्यत्वाऽविशेषात् । सन्निकर्षविप्रकर्षयोरेव हि पराऽपरप्रत्ययहेतुत्वोपपत्तेर्न किञ्चित् परत्वाऽपरत्वाभ्यां प्रयोजनम् । किञ्च, अयं पराऽपरादिव्यवहारः सत्ताद्रव्यत्वादावप्यस्ति, स चेत् सङ्केतवशात् स्वरूपमात्रनिबन्धनः अन्यत्राप्येवमस्तु, कि तत्रापि परत्वाऽपरत्वगुणनिबन्धनत्वसाधनप्रयासेन ? किञ्च, एवं सति⁴⁴⁵ मध्यत्वमपि गुणः स्यात् कालकृतस्य दिक्कृतस्य च मध्यव्यवहारस्य दर्शनात् पराऽपरव्यवहारवत् ।

“गुरुत्वञ्च पतनाऽनुमेयम्” इत्ययुक्तम्; करतलस्थिते⁴⁴⁶ सुवर्णपिण्डादौ पतनं विनाऽपि “दशपलोऽयम्, पञ्चपलोऽयम्” इति प्रतीतेः । किञ्च, गुरुत्वं नाम द्रव्यस्य पतनशक्तिः, शक्तयश्च प्रतिद्रव्यं स्वस्यां स्वस्यामर्थक्रियायां नानाविधाः, ता कियत्यः सङ्ख्यातुं शक्यन्ते । प्रधानभूता हि पट्कारकशक्तयोऽर्थानां तद्भेदप्रभेदाश्च अनन्ताः, ते चेन्न गण्यन्ते कि गुरुत्वपरिगणनया ? किञ्च, गुरुत्वस्य गुणत्वे लघुत्वमपि गुणः स्याद् अविशेषात् । गुरुत्वाऽभावरूपत्वात् तस्य न गुणत्वमिति चेत्; गुरुत्वमपि लघुत्वाऽभावः किन्न स्यात् ? ननु गुरुत्वस्य अभावरूपत्वे तारतम्यं न स्यात्, इत्यन्यत्रापि समानम् । न च पतनकर्मकारिण्येव गुरुत्वव्यवहारः; “मदीयो गुरुः” इति आराध्ये, “मस्त्रिगुरुः”⁴⁴⁷ इति वर्णधर्मे च गुरुत्वव्यवहारदर्शनात् । किञ्च, यदि गुरुत्वं गुणः स्यात् तदा “कारणगतैर्गुणैः⁴⁴⁸ कार्ये गुणाः प्रारभ्यन्ते रूपादिवत्” इत्यभ्युपगमात् तन्तुगतेन दशपलपरिमाणेन गुरुत्वेन पटे गुरुत्वमारभ्यमाणं सातिशयं स्यात् परिमाणवत्, तथा च तुलानमनातिशयः स्यात्, न चैवमस्ति ।

यदपि–“स्यन्दनकर्मकारणं⁴⁴⁹ द्रवत्वम्”, तदपि शक्तिविशेषात् नान्यत् । तत्क्रियोत्पत्तौ विशिष्टा शक्तिरेव हि द्रवत्वम्, “न च अर्थगताः शक्तयः परिसङ्ख्यातुं शक्यन्ते” इत्युक्तम् । “तच्च त्रिद्रव्यवृत्ति” इत्यप्ययुक्तम्;⁴⁵⁰ तेजसि अभावात् । सुवर्णादौ च तैजसत्वमसिद्धम्, सिद्धौ वा यत् तत्र द्रवत्वमुपलभ्यते तत् संयुक्तसमवायात् पार्थिवमेव रसादिवत् । न च पृथिव्यामपि सर्वस्यां द्रवत्वं सम्भवति शुष्ककाष्ठादिष्वभावात् ।

एतेन स्नेहगुणोऽपि प्रत्याख्यातः; नहि सोऽपि सामर्थ्यविशेषादन्यः अपां विशेषगुणो वा घटते, घृततैलादिषु⁴⁵¹ पार्थिवेषु उपलम्भात् अप्सु चाऽनुपलम्भात्, नहि शुद्धाभिरद्भिः स्नाते पुरुषे स्निग्धप्रत्ययो दृष्ट । सङ्ग्रहहेतुत्वं वस्तुसामर्थ्यात् पार्थिवलाक्षादीनामपि दृष्टम् ।

योऽपि⁴⁵² संस्कारस्त्रिविध; सोऽप्यनुपपन्नः; न खलु क्रियाणां⁴⁵³ सातत्येनोत्पादनसामर्थ्यादन्यः कश्चिद् वेगाख्यो गुणः कुतश्चित्प्रमाणात् प्रतीयते । कथं तर्हि “वेगेन गच्छति” इति प्रतीतिर्न विरुद्ध्यते ? इति चेत्; शीघ्रक्रियाणां सातत्ये “वेगेन गच्छति” इति प्रतीतेरविरोधः । अतः प्रतीतेर्वेगाख्यगुणसद्भावे च “वेगेन शास्त्रं जानाति, वेगेन पष्टिकाः पच्यन्ते” इत्यत्रापि वेगगुणसद्भावः स्यात् । “सन्तानेन आगच्छति” इति प्रतीतेश्च सन्तानोऽपि गुणः स्यात् । भावनारूपोऽपि संस्कारः आत्मनः स्मरणजननशक्तेर्नान्यः । एतेन स्थितस्थापकोऽपि संस्कारः प्रत्याख्यातः; नहि सोऽपि यथाऽवस्थितवस्तुस्थापनसामर्थ्यादपरः प्रतिभासते । न चासौ नियमेन यथाऽवस्थितं वस्तु स्थापयति आकृष्यमाणे शाखादौ अनियतदिक्त्वेन शाखादेर्गमनस्य स्थानस्य⁴⁵⁴ च दर्शनात् ।

धर्माऽधर्मावपि नात्मगुणौ प्रतिपादयितुं शक्यौ; तत्र विप्रतिपत्तेः । अस्मन्मते⁴⁵⁵ हि पौद्गलिकौ तौ, साङ्ख्यमते बुद्धिधर्मौ, मीमांसककृतान्ते द्रव्यादिकं श्रेयःसाधनत्वशक्तिविशिष्टं तच्छब्दवाच्यम्, बौद्धराद्धान्ते ज्ञानस्यैव वासनाख्यं शक्तिरूपं कर्म इति प्रसिद्धम् ।

एतेन शब्दोऽपि आकाशगुणः प्रतिषिद्धः; विप्रतिपत्तीनामविशेषात् । तथाहि–जैनाः पौद्गलिकं⁴⁵⁶ तं प्रतिजानन्ति, मीमांसका⁴⁵⁷ नित्यद्रव्यम्, शिक्षाकारा⁴⁵⁸ मीमांसकविशेषाः वायवीयम्, सौत्रान्तिकाः⁴⁵⁹ परमाणुरूपम्, वैयाकरणाः⁴⁶⁰ स्फोटात्मकम्, साङ्ख्याः⁴⁶¹ प्रकृतिपरिणामम् इति । तन्न गुणपदार्थोऽपि परपरिकल्पितो विचार्यमाणो घटते । एतेन कर्मपदार्थोऽपि प्रत्याख्यातः ।

“उत्क्षेपणादीनि पञ्च कर्माणि” इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु कर्मणो गुणलक्षणाद् विभिन्नलक्षणलक्षितत्वात् कथं तत्प्रत्याख्यानेन अस्य प्रत्याख्यानम् ? तस्य हि लक्षणम्–एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनेपक्षं कारणं कर्म । [वै॰ सू॰ १ । १ । १७] इति । एकद्रव्यम् आश्रयो अस्यास्तीति एकद्रव्यम्, न अस्य गुणाः सन्ति स्वयं च गुणो न भवति इति अगुणम्, संयोगविभागेपु च कर्त्तव्येषु न किञ्चित् कारणमपेक्षते इति अनपेक्षम्⁴⁶² । तच्च अनेन लक्षणेन लक्षितं कर्म पञ्चप्रकारं भवति, तथा च सूत्रम्–उत्क्षेपणम् अपक्षेपणम् आकुञ्चनं प्रसारण गमनमिति कर्माणि [वै॰ सू॰ १ । १ । ७] इति । तच्च “उत्क्षिप्यते हस्तः, अपक्षिप्यते पादः, आकुञ्च्यते पाणिः, प्रसार्यते अङ्गुलिः” इत्यादिविशिष्टप्रत्ययाद् द्रव्यादर्थान्तरम् । तत्र⁴⁶³ उत्क्षेषणम्–यद् ऊर्ध्वाऽधःप्रदेशैः संयोग विभागकारणं कर्म उत्पद्यते, यथा शरीराऽवयवे तत्सम्बद्धे च मुसलादौ ऊर्ध्वदिग्भाविभिः आकाशाद्यर्थैः संयोगकारणम् अधोदिग्भाविभ्यश्च विभागकारणं गुरुत्व-प्रयत्न-संयोगवशात⁴⁶⁴ कर्म उत्पद्यते । उक्तविपरीतसंयोगविभागकारणं तदपक्षेपणम् । ऋजुनो द्रव्यस्य कुटिलत्वकारणं कर्म आकुञ्चनम्, तद्यथा ऋजुनो बाह्वादिद्रव्यस्य अग्राऽवयवानामङ्गुल्यादीनां तद्देशैः स्वसंयोगिभिराकाशाद्यैर्विभागे सति मूलप्रदेशैश्च संयोगे⁴⁶⁵ येन कर्मणा अवयवी कुटिलः सम्पद्यते तद् आकुञ्चनम् । तद्विपर्ययेण तु संयोगविभागोत्पत्तौ येन कर्मणा अवयवी ऋजुः सम्पद्यते तत्⁴⁶⁶ कर्म प्रसारणम् । अनियतदिग्दंशैर्घटादिभिर्यत् संयोगविभागकारणं तद् गमनम् । उत्क्षेपणादिकं चतुःप्रकारमपि नियतदिग्देशैस्तै तत्कारणम् । अत एव पञ्चैव कर्माणि भवन्ति भ्रमण-स्यन्दन-रेचनादीनां गमने⁴⁶⁷ एव अन्तर्भावादिति ।

षट्पदार्थपरीक्षाया तथोक्तकर्मपदार्थनिरसनपुरस्सर “देशाद्देशान्तरप्राप्तिहेतु परिस्पन्दात्मक परिणामोऽर्थस्य कर्म” इति व्यवस्थापनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“एकद्रव्यम्”⁴⁶⁸ इत्यादि कर्मणो लक्षणम्; तदसमीचीनम्; भवत्परिकल्पिते द्रव्ये प्रतिपिद्धे तस्य तल्लक्षणत्वाऽनुपपत्तेः । अस्तु वा तद् द्रव्यम्; तथापि एतद् गन्तृस्वभावम्, अगन्तृस्वभावम्, उभयरूपम्, अनुभयरूपं वा कर्मण आश्रयः स्यात् ? गन्तृस्वभावं⁴⁶⁹ चेत्, तर्हि तद्व्यतिरिक्तकर्मकल्पनावैयर्थ्यम्, तत्स्वभावस्यापि तत्कल्पने अनवस्थाप्रसङ्गात् । किञ्च, सर्वदा तत् तत्स्वभावम्, कदाचिद्वा ? प्रथमपक्षे न कदाचित् तदवतिष्ठेत् सर्वदा गन्तृस्वभावत्वात् वायुवत् । अथ कदाचित्; तदा “पूर्वम् अगन्तृस्वभावं तत् पश्चाद् गन्तृस्वभावम्” इत्यायातम् । तत्र च पूर्वाऽगन्तृस्वभावपरित्यागेन तद् गन्तृस्वभावतां स्वीकुर्यात्, अपरित्यागेन वा ? यदि परित्यागेन; तदा अण्वादिद्रव्यस्य अनित्यतापत्तिः, स्वभावप्रच्युतिलक्षणत्वात् तस्याः । अथ अपरित्यागेन, तन्न, अपरित्यक्ताऽगन्तृस्वभावस्य हिमाचलादिवत् गन्तृस्वभावसमावेशाऽनुपपत्तेः । तन्न गन्तृस्वभावस्य अण्वादिद्रव्यस्य कर्माश्रयत्वं घटते । नापि अगन्तृस्वभावस्य;⁴⁷⁰ आकाशादिवत् तथाविधस्य अस्य तदाश्रयत्वविरोधात्, पूर्वमगन्तृस्वभावस्य उत्तरकालं गन्तृस्वभावतायां⁴⁷¹ सत्यां तस्य तदाश्रयत्वे तु⁴⁷² उक्तदोपाऽनुषङ्गः ।

नाप्युभयस्वभावस्य; उभयपक्षनिक्षिप्तदोषाऽनुषङ्गात् । किञ्च, अस्य उभयस्वभावता युगपत्, क्रमेण वा स्यात् ? न तावद् युगपत्; गन्तृत्वाऽगन्तृत्वस्वभावयोर्विभिन्नकालनिबन्धनत्वात्, ययोर्विभिन्नकालनिबन्धनत्वम् न तयोर्युगपद्भावः यथा प्रसारितेतराङ्गुलिस्वभावयोः, तत्कालनिबन्धनत्वञ्च तत्स्वभावयोरिति । युगपत्तद्भावे च अण्वादेः विरुद्धधर्माऽध्यासतो भेदप्रसङ्गाद् एकस्वरूपताव्याघातः⁴⁷³ । क्रमेण तद्भावाऽभ्युपगमे अगन्तृरूपत्यागेन अत्यागेन वा गन्तृरूपोत्पादे प्रागुक्ताऽशेपदोपाऽनुषङ्गः । अनुभयरूपता तु विरोधान्न युक्ता; विधिप्रतिषेधधर्मयोः एकतरप्रतिषेधे अन्यतरविधेरवश्यम्भावित्वात् । ततः सर्वथैकस्वभावे वस्तुनि कर्मणोऽनुपपद्यमानत्वान्न परेषां कर्मपदार्थो घटते ।

अस्तु वाऽसौ; तथापि “देशाद्⁴⁷⁴ देशान्तरप्राप्तिहेतुः परिरपन्दात्मकः परिणामोऽर्थस्य कर्म” इत्येतावतैव पर्याप्तत्वात् न तत्पञ्चप्रकारतोपवर्णनं युक्तम्, उत्क्षेपणादीनामत्रैवाऽन्तर्भावात् । अत्र अन्तर्भूतानामपि कञ्चिद्विशेपमादाय भेदेनाऽभिधाने भ्रमण-रेचनादीनामपि अतो भेदेनाऽभिधानाऽनुषङ्गात् कथं पञ्चप्रकारतैव अस्य स्यात् ।

किञ्च, उत्क्षेपणादिकर्मणो भेदः स्वरूपनिबन्धनः, जातिनिबन्धनो वा स्यात् ? स्वरूपनिबन्धनश्चेत्–कि स्वरूपमात्रनिबन्धनः, विशिष्टस्वरूपनिबन्धनो वा ? न तावत् स्वरूपमात्रनिबन्धनः; तन्मात्रस्य सर्वेपामविशिष्टत्वात् । अविशिष्टस्याऽपि भेदकत्वे एकतद्व्यक्तेरपि भेदकत्वप्रसङ्गान्न क्वचिदेकत्वव्यवहारः स्यात् । विशिष्टस्वरूपनिबन्धनश्चेत्; किङ्कृतं तद्वैशिष्ट्यम् ? जातिकृतमिति चेत्; तर्हि “जातिनिबन्धनस्तद्भेदः” इत्यायातम् ।

तत्रापि उत्क्षेपणत्वादिजातिः अभिव्यक्ता, अनभिव्यक्ता वा तत्कर्मणो भेदं विदध्यात् ? न तावदनभिव्यक्ता; सर्वत्र सर्वदा तद्भेदाऽभिव्यञ्जकत्वप्रसङ्गात् । अभिव्यक्ता चेत्; कुतस्तदभिव्यक्तिः–तत्कर्मभेदात्, अन्यतो वा ? न तावदन्यतः; विजातीयव्यक्तीनामभिव्यञ्जकत्वे कर्कादिभ्यो गोत्वाऽभिव्यक्तिप्रसङ्गात् । तत्कर्मभेदस्य च अभिव्यञ्जकत्वे अन्योऽन्याश्रयः– सिद्धे हि तत्कर्मणो भेदे ततः तज्जातीनामभिव्यक्तिसिद्धिः, तत्सिद्धेश्च तत्कर्मणो भेदसिद्धिरिति ।

किञ्च, आसां तत्कर्मक्षणो⁴⁷⁵ व्यञ्जकः, तत्समुदायो वा ? न तावत् तत्क्षणः; प्रथमक्षणे समुत्पन्नस्य तत्कर्मक्षणमात्रस्य दुर्लक्ष्यतया उत्क्षेपणत्वादिजात्यभिव्यञ्जकत्वाऽयोगात्, नहि क्षणमात्रभावि कर्म उत्क्षेपणम् अपक्षेपणं वा अस्मदादिभिर्लक्ष्यते, येन अतः तज्जातिभेदोऽभिव्यक्तः स्यात्, तस्य अतिसूक्ष्मत्वेन योगिनामेव प्रत्यक्षत्वात् । नापि तत्समुदायो व्यञ्जकः; कर्मणां क्षणिकत्वेन समुदायस्यैवाऽसम्भवात् । बुद्धिपरिकल्पितः सोऽस्तीत्यप्ययुक्तम्; वस्तु भूतार्थक्रियायां काल्पनिकस्य सामर्थ्याऽसम्भवात् । सर्वथा⁴⁷⁶ अर्थादर्थान्तरस्य च⁴⁷⁷ अस्य ग्राहकप्रमाणाऽभावाद् असत्त्वम् । यद् यतः सर्वथा अर्थान्तरं प्रमाणतो न प्रतीयते न तत् तथाऽभ्युपगन्तव्यम् यथा सामान्यादेः स्वरूपसत्त्वम्, सर्वथा⁴⁷⁸ अर्थादर्थान्तरं न प्रतीयते च कुतश्चित्प्रमाणात् कर्म इति । ततो यथोक्तस्वरूपमेव कर्म प्रतीतिभूधरशिखरारूढं प्रेक्षादक्षैः प्रतिपत्तव्यम् ।

“सयोग एव कर्म” इति भूषणमतस्य निराकरणम्–

ननु “सालोकाऽवयविद्रव्यसंयोग-विभागव्यतिरेकेण नाऽपरं किञ्चित् कर्म प्रतीयते, ऊर्ध्वप्रदेशाऽऽलोकाद्यवयविद्रव्यसंयोग-विभागपरम्परा हि उत्क्षेपणम् उच्यते, एवम् अपक्षेपणादावपि वक्तव्यम्” इत्यन्यः,⁴⁷⁹ सोऽपि प्रतीत्यपलापित्वाद् अप्रामाणिकः; नहि संयोग-विभागौ “चलति” इत्यादिप्रतीतेरालम्बनतां प्रतिपद्येते “संयुक्तः, वियुक्तः” इति प्रतीतिगोचरचारित्वात्तयोः, यथाविषयम् अवितथप्रत्ययप्रवृत्ते, अन्यथा पटप्रत्ययोऽपि घटालम्बन स्यात् । संयोग-विभागालम्बनत्वे चास्य तिष्ठत्यपि “चलति” इति प्रत्ययः स्यात्, न चैवम्, न खलु नदीमध्यस्थिते स्थाणौ जलप्रवाहेण श्येनेन वा संयोगविभागेषु प्रवर्त्तमानेष्वपि⁴⁸⁰ “स्थाणुश्चलति” इति स्वप्नेऽपि कस्यचित् प्रतीतिरस्ति । निरन्तरञ्च संयोग-विभागश्रेणिदर्शनात् देवदत्तवद् भूमावपि “चलति” इति प्रतीतिः स्यात् । नहि संयोग-विभागयोः उभयत्र वृत्त्यविशेषे “देवदत्ते एव तत्प्रतीतिर्भवति न भूमौ” इति निर्निबन्धना व्यवस्थितिर्युक्ता, स्वेच्छाचारित्वप्रसङ्गात् । अथ देवदत्तक्रिययैव तौ जन्येते न भूमिक्रियया अतः तत्रैव तत्प्रतीतिमुत्पादयतः न भूमौ, यद्येवम्, क्रियान्वय-व्यतिरेकाऽनुविधायित्वात् तत्प्रतीते सिद्धं क्रियालम्बनत्वमेव ।

संयोग-विभागाऽग्रहणेऽपि च निरालम्बे विहायसि विहरति विहङ्गमे “चलति” इति प्रत्ययप्रतीतेश्च । नहि गगनतत्संयोगोऽस्मदादेः प्रत्यक्षः; प्रत्यक्षेतरद्रव्यवृत्तित्वाद् गन्धवहमहीरुहसंयोगवत् । ननु वितताऽऽलोकावयवी आकाशः, तेन च पतत्रिसंयोगः अस्मदादे प्रत्यक्ष एव, इत्यप्यसुन्दरम्; समन्धकारे “खद्योतो गच्छति” इति प्रत्ययाभावप्रसङ्गात् । नहि तत्र आलोकाऽवयवी विद्यते, यत्संयोग-विभागग्रहणनिबन्धनोऽयं प्रत्ययः स्यात् । नापि अन्धकारलक्षणं किञ्चिद् भवन्मते वस्त्वस्ति, “आलोकाभावस्तमः” इत्यभ्युपगमात्⁴⁸¹ । भूकम्पो त्पाते च जाते “चलति वसुमती” इति प्रतीतिर्दृश्यते, न च तत्र उत्पातहेतुना संयोग-विभागौ गृह्येते । तस्मान्न संयोगाद्यालम्बना “चलति” इति प्रतीतिः, किन्तु क्रियालम्बनैव ।

किञ्च, इमौ संयोग-विभागौ अहेतुकौ, सहेतुकौ वा स्याताम् ? अहेतुकत्वे सर्वदा सत्त्वमसत्त्वं वा स्यात् । सहेतुकत्वे कस्तयोर्हेतुः–पदार्थस्वरूपमात्रम्, तद्विशिष्टपरिणामो वा ? प्रथमपक्षे स्थिरेऽप्यर्थे अपराऽपरप्रदेशाऽवयविद्रव्यसंयोग-विभागोत्पादप्रसङ्गः तत्स्वरूपमात्रस्य तत्राप्यविशिष्टत्वात् । विशिष्टपरिणामहेतुकत्वे तु नाममात्रभेदः, कर्मण एव तत्परिणामशब्देन अभिधानात्, तद्व्यतिरेकेण अपराऽपरप्रदेशाऽवयविद्रव्यसंयोग-विभागहेतोः पदार्थानां विशिष्टपरिणामस्य असम्भवात् । अतः कर्म संयोग-विभागाभ्यां देवदत्तादेश्च अर्थान्तरम् विभिन्नप्रत्ययग्राह्यत्वात् घट-पटवत् । न चेदमसिद्धम्; संयोग-विभागयोः संविद्द्वयप्रतिष्ठतया संवेदनात्, कर्मणस्तु एकसंविन्निष्ठतया । तथा, देवदत्तः चलत्तिष्ठदवस्थायां देवदत्तप्रत्ययवेद्यः, कर्म पुनः चलदवस्थायामेव “चलति” इति प्रत्ययवेद्यम्, अतः ततो भिन्नम्; सर्वत्र भेदव्यवस्थायाः संविद्भेदनिबन्धनत्वात् ।

ननु क्षणमात्रस्थायितया⁴⁸² अर्थानां देशाद्देशान्तरप्राप्त्यसम्भवात् नैतल्लक्षणमपि कर्म उपपन्नम्; इत्यपि मनोरथमात्रम्; क्षणिकत्वस्य अर्थानां निराकरिष्यमाणत्वात् । तन्न कर्मपदार्थोऽपि परपरिकल्पितो विचार्यमाणो घटते । नापि सामान्यपदार्थः; तत्स्वरूपस्यापि विचार्यमाणस्य अनुपपद्यमानत्वात् ।

“द्रव्यादिभ्योऽर्थान्तरं पराऽपरभेदात् द्विविधं सामान्यम्” इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु द्रव्य-गुण-कर्माऽनिमित्ताऽबाध्यमानाऽनुगतज्ञाननिमित्तं सामान्यम्, तत्स्वरूपस्य चास्य कथं विचार्यमाणस्याऽनुपपत्तिः ? तद्रूपतयाऽस्य प्रत्यक्षादिगोचरचारितया समर्थयिष्यमाणत्वात् । तद्रूपोपेतञ्च सामान्यं द्विविधम्–परम्, अपरं चेति । तत्र परं महाविषयं सत्ताख्यम्, तच्च समस्तेषु द्रव्यगुणकर्मसु⁴⁸³ अनुवृत्तिप्रत्ययस्यैव हेतुत्वात् सामान्यमेव, न विशेषः । अपरं तु द्रव्यत्व-गुणत्व-कर्मत्वादिलक्षणम्, तच्च स्वाश्रयेष्वनुवृत्तिप्रत्ययहेतुत्वात्⁴⁸⁴ “सामान्यम्” इत्युच्यते, विजातीयेभ्यः स्वाश्रयस्य व्यावृत्तप्रत्ययहेतुत्वाच्च⁴⁸⁵ सामान्यमपि सत् “विशेषः” इत्यभिधीयते । तथाहि–गुणादिषु “अद्रव्यम्” “अगुणः” इत्यादिका येयं व्यावृत्तबुद्धिरुत्पद्यते⁴⁸⁶ तां प्रति एषामेव द्रव्यगुणत्वादीनां हेतुत्वं प्रतीयते नान्यस्य । न चैकस्य अस्य सामान्यविशेषभावो विरुद्ध्यते इत्यभिधातव्यम्; अपेक्षाभेदात् तत्र तद्भावस्य अविरोधात् । तत्सद्भावे च प्रत्यक्षमेव तावत्प्रमाणम्, विभिन्नगवादिव्यतिरिक्तस्य अनुगतस्यैक स्यास्य “गौः” “गौः” इत्यादि अनुगतेन्द्रियप्रभवप्रत्यये प्रतिभासमानत्वात् । नहि इदम् अनुगतैकाकारवस्त्वालम्बनमन्तरेण⁴⁸⁷ उपपद्यते, निर्हेतुकत्वेन सर्वदा सत्त्वस्य असत्त्वस्य वा प्रसङ्गात्, खण्डादिवत् अन्यत्रापि वा नियामकाऽभावतः प्रवृत्त्यनुषङ्गात् । न च व्यक्त्यालम्बनत्वादयमदोषः इत्यभिधातव्यम्; व्यक्तीनां व्यावृत्तरूपतया अनुगतैकाकारप्रत्ययालम्बनत्वाऽयोगात् । अन्याकारप्रत्ययस्य अन्यालम्बनत्वे सर्वत्राऽनाश्वासान्न क्वचित् प्रतिनियतार्थसिद्धिः स्यात् ।

तथा, अनुमानमपि तत्सद्भावावेदकत्वेन प्रवर्त्तते; तथाहि–गो-अश्व-महिष-वराहादिषु⁴⁸⁸ गवाद्यभिधान-ज्ञानविशेषाः समय-आकृति-पिण्डादिव्यतिरिक्तस्वरूपानुरूपसंसर्गिनिमित्तान्तरनिबन्धनाः गवादिविषयत्वे सति पिण्डादिस्वरूपाभिधान-ज्ञानाद्व्यतिरिक्ताभिधान-ज्ञानविशेषत्वात्,⁴⁸⁹ यथा तेष्वेव गवादिषु “सवत्सा धेनुः, भाराक्रान्तो महिषः, सशल्यो वराह, साङ्कुशो मातङ्ग” इत्यभिधान-ज्ञानविशेषा निमित्तान्तरसम्भवाः, ये च पिण्डादिस्वरूपव्यतिरिक्तनिमित्तान्तरनिमित्ता न भवन्ति न ते तद्व्यतिरिक्ताऽभिधान-ज्ञानविशेषाः यथा पिण्डादिप्रत्यया इति । तथा, “यद्वस्त्वाकारविलक्षणो⁴⁹⁰ यः प्रत्ययः स तद्व्यतिरिक्तनिमित्तान्तरनिबन्धन यथा वस्त्रादिपु रक्तादिप्रत्ययः, तथा चायं पिण्डादिषु गवादिप्रत्यय इति । गवादिपु⁴⁹¹ अनुवृत्तिप्रत्ययः पिण्डादिव्यतिरिक्तनिमित्तनिबन्धनः, विशिष्टप्रत्ययत्वात्, नीलादिप्रत्ययवत् इति । गोपिण्डादर्थान्तरं⁴⁹² गोत्वम्, भिन्नप्रत्ययविषयत्वात् रूप-स्पर्शादिवत्, इति । पिण्डादर्थान्तरं⁴⁹³ गोत्वम्, “तस्य” इति व्यपदेशात्, चैत्रस्य तुरङ्गमवत् । “गौः⁴⁹⁴ गौः” इत्यभिन्नाऽभिधान-प्रत्ययौ अनुवृत्तवस्तुनिबन्धनौ, अभावसामान्याभिधानप्रत्ययान्यत्वे सति अनुवृत्ताऽभिधानप्रत्ययत्वात्⁴⁹⁵,⁴⁹⁶ चर्म-वस्त्रादिषु नीलीद्रव्यसम्बन्धात् “नीलम्” “नीलम्” इत्यभिधानप्रत्ययवत् ।” इत्याद्यनुमानेन च द्रव्यादिभ्योऽर्थान्तरं तत् प्रतिभासते ।

षट्पदार्थपरीक्षायां वैशेषिकोक्तनित्यनिरंशैकादिरूपसामान्यस्य प्रतिविधानपुरस्सर तस्य सदृशपरिणामात्मकत्वप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“द्रव्यगुणकर्माऽनिमित्त”⁴⁹⁷ इत्यादि; तदसमीचीनम्; भवत्कल्पितद्रव्यादीनामुक्तविधिना निषेधे सति सामान्यस्य तदाश्रितस्य तत्र अनुगतज्ञाननिमित्तत्वाऽनुपपत्तेः⁴⁹⁸ । नहि आश्रयमन्तरेण आश्रितानां क्वचिदवस्थितिः । कार्यकारित्वं वा दृष्टम् अनाश्रितत्वप्रसङ्गात् । “अनुगतज्ञाननिमित्तम्” इत्यस्य च भाषितस्य कोऽर्थः–किम् अनुगतस्य⁴⁹⁹ ज्ञानस्य निमित्तम् अनुगतज्ञाननिमित्तम्, अनुगतं वा सत् ज्ञाननिमित्तम् इति ? प्रथमपक्षे ज्ञाने अनुगमः किङ्कृतः–स्वरूपकृतः, सामान्यकृतो वा ? न तावत्स्वरूपकृतः; अर्थानामपि स्वरूपत एव अनुगमप्रसङ्गतः सामान्यकल्पनाऽनर्थक्याऽनुषङ्गात् । अथ सामान्यकृतः, प्रतिभास्याऽनुसारेण⁵⁰⁰ हि ज्ञानस्य अनुवृत्तिः नान्यथा; तर्हि “अनुगतं सत् ज्ञाननिमित्तम्” इत्ययं पक्षोऽङ्गीकृतः स्यात् । तत्राऽपि अस्य अनुगतत्वम्– ज्ञानाऽर्थयोः साधारणस्वभावाऽऽधारत्वम्, नित्यैकत्वे सति अनेकत्र व्यतिरिक्तया वृत्त्या वर्त्तमानत्वं वा ? आद्यविकल्पे संयोगेन अनेकान्तः, तस्य⁵⁰¹ ज्ञानाऽर्थयोः साधारणस्वभावत्वेन अनुगतस्य सतो ज्ञाननिमित्तत्वेऽपि सामान्यरूपत्वाऽभावात् । नहि तस्य येनैव स्वभावेन स्वज्ञानविषयत्वं⁵⁰² तेनैव स्वसम्बन्धिनि वर्त्तमानत्वमसिद्धम्, सामान्यवत् निरंशत्वेन अस्यापि स्वभावभेदाऽभावात् । द्वितीयपक्षस्तु अयुक्तः; सामान्ये नित्यैकत्वस्य समवायवृत्त्या⁵⁰³ च अनेकत्र वर्त्तमानत्वस्य अद्याप्यसिद्धेः⁵⁰⁴ ।

यदप्युक्तम्–“तत्सद्भावे⁵⁰⁵ च प्रत्यक्षमेव” इत्यादि; तत्र प्रत्यक्षं गोत्वादिसामान्यस्य परिच्छेदकं निर्विकल्पकम्,⁵⁰⁶ सविकल्पकं वा स्यात् ? न तावन्निर्विकल्पकम्; तस्य परामर्शशून्यत्वेन “गौः गौः” इत्याद्युल्लेखेन अनुवृत्तवस्तुपरामर्शकत्वाऽयोगात् । तत्त्वे वा न यथोपवर्णितस्वरूपं वर्णआकृति-अक्षराकारशून्यं नित्यैकव्यापिस्वभावं तत् तत्र प्रतिभासते विप्रतिपत्त्यभावप्रसङ्गात् । न खलु स्वरूपेण प्रतिभासमानेऽर्थे कश्चिद् विप्रतिपद्यते व्यक्तिवत् । नापि सविकल्पकम्; तस्य निर्विकल्पकपृष्ठभावितया तत्प्रतिपन्ने एव अर्थे प्रवृत्तेः । “न च सामान्यं निर्विकल्पकप्रतिपन्नम्” इत्युक्तम्, प्रतिपत्तौ वा गृहीतग्राहितया नितरामस्याऽप्रामाण्यम् ।

कीदृशश्चायमनुगतप्रत्ययः–किं योऽयं⁵⁰⁷ गौः सोऽयं गौः, किं वा अयमपि गौः अयमपि गौरिति ? प्रथमपक्षोऽयुक्तः; नहि शाबलेय-बाहुलेययोः प्रतिभासमानयोः “य एवाऽयं गौः स एवाऽयं गौः” इति प्रतिभासः; तयोरैक्यप्रसङ्गात् । द्वितीयपक्षस्तु युक्तः; “अयम्” इत्यनेन अन्योन्यविलक्षणशाबलेयादिविशेषं परामृश्य “गौः” इत्यनेन सदृशपरिणामपरामर्शात् । स्वकारणादेव हि तादृशं रूपमुत्पन्नं यत् तथाविधां बुद्धिमुत्पादयति, नतु⁵⁰⁸ व्यक्तिव्यतिरिक्तं नित्यादिस्वभावं सामान्यम् तदग्रहेऽपि तद्ग्रहणप्रसङ्गात् ? यथैव हि घटाद् व्यतिरिक्तः पटः घटाऽग्रहेऽपि गृह्यते तथा सामान्यमपि विशेषाद् व्यतिरिक्तं विशेषाऽग्रहेऽपि⁵⁰⁹ गृह्येत,⁵¹⁰ न च तदग्रहे तद् गृह्यते तस्मात् न तत्⁵¹¹ ततो व्यतिरिक्तम् ।

अथ तासा तद्व्यञ्जकत्वान्न तद्व्यतिरेकेण तत्प्रतिभासः, तर्हि प्रदीपादिवत् प्रथमं तासां प्रतिभास स्यात्; न चैवम्, “प्रथमं सामान्यं गृह्यते पश्चाद् व्यक्तिः” इत्यभ्युपगमात्, नाऽगृहीतविशेषणा⁵¹² विशेष्ये बुद्धिः [ ] इत्यस्य विरोधाऽनुषङ्गाच्च । विपर्ययश्चायम्⁵¹³ अनयोर्व्यङ्ग्यव्यञ्जकभावं निराचष्टे । व्यक्तेश्च व्यञ्जकत्वे विजातीयव्यक्तेरपि तत् स्यात् व्यक्तित्वाऽविशेषात् । न च स्वव्यक्तेरेव व्यञ्जकत्वम् इत्यभिधातव्यम्, सामान्याऽसिद्धौ स्वव्यक्तेरेव निरूपयितुमशक्यत्वात् । अस्तु वा स्वव्यक्तेरेव तत्, तथाऽपि व्यक्तेतररूपतया कथं तस्य ऐक्यम् ? खण्डादयश्च अस्य व्यञ्जका यदि स्वभावतः तज्जननसमानशक्तियोगात्; तर्हि तावतैव सामान्यप्रयोजनसिद्धेः⁵¹⁴ कि तेन सिद्धोपस्थायिना ?

किञ्च, उपकारं कुर्वती व्यक्तिः सामान्यं व्यनक्ति, अकुर्वती वा ? कुर्वती चेत्; कोऽनया तस्य उपकार क्रियते–तज्ज्ञानोत्पादनयोग्यता, तज्ज्ञानं वा ? तद्योग्यता चेत्; सा ततो भिन्ना, अभिन्ना वा विधीयते ? भिन्ना चेत्, तत्करणे सामान्यस्य न किञ्चित् कृतम् इति तदवस्था अस्य अनभिव्यक्तिः । अभिन्ना⁵¹⁵ चेत्; तत्करणे सामान्यमेव कृतं स्यात्, तथा चास्याऽनित्यत्वम् । तज्ज्ञानं चेत्, कथमतः सामान्यसिद्धिः अनुगतज्ञानस्य व्यक्तिभ्य एव आविर्भावात् ? तत्सहायस्य अस्यापि अत्र व्यापारः इत्यपि श्रद्धामात्रम्; यतो यदि घटोत्पत्तौ दण्डाद्युपेतकुम्भकारवत् व्यक्त्युपेतं सामान्यमनुगतज्ञानोत्पत्तौ व्याप्रियमाणं प्रतीयेत, स्यादेतत्, तच्च न प्रतीयते तत्कथं तत्सहायस्य अस्य तत्र व्यापार स्यात् ? न किञ्चित्कुर्वत्याश्च व्यञ्जकत्वे विजातीयव्यक्तेरपि व्यञ्जकत्वप्रसङ्गः ।

ननु व्यक्तीनां यदि अनुगतमेकं सामान्यं नेष्यते⁵¹⁶ तदा कथं तत्र अनुगतप्रत्ययः अभिन्नशब्दनिवेशश्च स्यात् ? नहि घट-पटादीनां विभिन्नस्वभावानामसौ दृष्ट; इत्यप्यसाधीयः; सामान्येषु तदभावेऽपि “सामान्यम्” “सामान्यम्” इत्यनुगतप्रत्ययस्य एकशब्दनिवेशस्य च उपलम्भात् । न च यदभावेऽपि यद् भवति तत् तन्निबन्धनम् अतिप्रसङ्गात् । अथ सामान्येषु असौ समवायनिवन्धनः; कुत एतत् ? तत्र अपरसामान्याऽप्रतीतेश्चेत्; कि पुनः खण्डादिपु अपरं सामान्यं प्रतीयते ? अत एव प्रत्ययात् तत्प्रतीतौ सामान्येष्वपि प्रतीयताम् । समवायस्य अत्र कारणत्वे⁵¹⁷ च खण्डादिष्वपि अनुगतप्रत्यये स एव कारणमस्तु अलं सामान्यकल्पनया । यथैव हि येनैव समवायेन गोत्वं खण्डादिषु समवेतं तेनैव अश्वत्वं कर्कादिषु, अतः एकसमवायवशात् सामान्येपु सामान्यप्रत्ययः, तथा येनैव समवायेन खण्डः स्वावयवेपु वर्तते तेनैव मुण्डादिरपि इति “गौः” “गौः” इत्यपि प्रत्ययः समवायनिबन्धन एव स्यात् ।

किञ्च, स्वयं समानेपु तत् तत्प्रत्ययहेतुः, असमानेषु वा ? प्रथमपक्षे तत एव तदुत्पत्तेः सामान्यं सिद्धोपस्थायि । असमानेपु⁵¹⁸ च तदुत्पत्तौ कर्कादिष्वपि गोत्वाद् गोप्रत्ययोत्पत्तिः स्यात्, सर्वगतत्वेन तस्य समवायस्य च सर्वत्र सद्भावात् । किञ्च, समानानां भावः सामान्यम्, समानत्वञ्च तेषां कि सामान्यसम्बन्धात्, स्वभावाद्वा ? तत्र आद्यविकल्पोऽयुक्तः; नहि अनेन⁵¹⁹ अन्ये समाना भवन्ति, तद्वन्तो हि तथा स्युः । स्वभावात् चेत्; तर्हि तत एव एवम्भूतां बुद्धिं ते करिष्यन्ति इत्यलं सामान्यपरिकल्पनया । तन्निबन्धनत्वे चास्याः प्रथममेकव्यक्तिदर्शनेऽपि सा स्यात्, इन्द्रियसम्बन्धाऽविशेषात् व्यक्तिवत् । अथ द्वितीयादिव्यक्तिग्रहणमपि अस्याः सामग्री ततः प्रथमव्यक्तिप्रतिभासे न प्रतिभासः; कथमेवं सविकल्पप्रत्ययस्यास्य अनुसन्धानात्मनः प्रवृत्तिः अगृहीतेऽर्थे तदप्रवृत्तेः ?

किञ्च, इदं सामान्यं व्यक्तिभ्यो भिन्नम्, अभिन्नं वा ? यद्यभिन्नम्; तर्हि तद्वदेव अस्य उत्पत्ति-विनाशप्रसङ्गः । भिन्नं चेत्; तद् व्यक्त्युत्पत्तौ⁵²⁰ उत्पद्यते, न वा ? यद्युत्पद्यते; तद्वदेव अनित्यत्वम् । नोत्पद्यते चेत्; तद् उत्पत्तिप्रदेशे विद्यते, न वा ? यदि विद्यते, व्यक्त्युत्पत्तेः पूर्वमपि गृह्येत⁵²¹ । व्यक्त्याश्रितत्वान्न तदभावे ग्रहणम् इत्यप्यसत्; आश्रयाश्रयिभावस्य उपकार्योपकारकभावे सत्येव कुण्डबदरादिवत्⁵²² सम्भवात् । बदराणां⁵²³ हि गुरुत्वाद् अधःपततां तत्प्रतिबन्धलक्षणोपकारकर्तृत्वेन कुण्डम् आधारः, सामान्यस्य तु निष्क्रियत्वेन पतनाऽभावान्न कश्चिद् आधारः सम्भवति इति अनाश्रितत्वात् प्राक् ऊर्ध्वमपि उपलम्भः स्यात् । आश्रितत्वे⁵²⁴ वा आश्रयाऽभावे अभावो रूपादिवत् । अथ तद्देशे तत् नास्ति, उत्पन्ने तु व्यक्तिविशेपे व्यक्त्यन्तराद् आगच्छति;⁵²⁵ ननु ततः तद् आगच्छत् पूर्वव्यक्ति परित्यज्य आगच्छति, न वा ? प्रथम पक्षे तस्या तद्रहितत्वप्रसङ्गः । अथ अपरित्यज्य; तत्रापि कि व्यक्त्या सहैव आगच्छति, कि वा केनचिदशेन तत्रैव तिष्ठति केनचिदागच्छति ? प्रथमविकल्पे शाबलेयेऽपि “बाहुलेयोऽयम्” इति प्रतीतिः स्यात् । द्वितीयविकल्पस्त्वयुक्तः; निरंशत्वेन अस्य अंशवत्तया प्रवृत्त्यसम्भवात्, यत्र हि यस्य वृत्तिनिबन्धनं नास्ति स न तत्र वर्त्तते यथा एकपरमाणुः सह्य-विन्ध्ययोः, नास्ति च⁵²⁶ भिन्नदेशव्यक्तिपु युगपद्वृत्तिनिबन्धनं सामान्यस्य अंशा इति । सांशत्वे चास्य व्यक्तिवदनित्यत्वप्रसङ्ग ।

“सर्वगतत्वात्तस्य युगपत् सर्वत्र वृत्तिः” इत्यपि सर्वसर्वगतत्वम्,⁵²⁷ स्वव्यक्तिसर्वगतत्वं वा अङ्गीकृत्य उच्येत ? सर्वसर्वगतत्वे खण्डाद्यन्तराले⁵²⁸ कर्कादौ च गोत्वोपलम्भप्रसङ्ग, दृश्यस्य सतोऽस्य सर्वत्र सद्भावाऽविशेषात् । “स्वव्यक्तीनां व्यञ्जकत्वात् तत्रैव अस्य उपलम्भ” इत्यपि आसां व्यञ्जकत्वनिषेधात् कृतोत्तरम् । स्वव्यक्तिसर्वगतत्वेऽपि कि प्रतिव्यक्ति सर्वात्मना⁵²⁹ वर्त्तते, एकदेशेन वा ? सर्वात्मना वृत्तौ सर्वव्यक्तीनामेकत्वम्, तस्य वा व्यक्तिवत् नानात्वं स्यात् । अंशतो वृत्तिश्च प्रागेव कृतोत्तरा । अतो वृत्त्यादिविकल्पैः पिण्डेषु नित्यादिस्वभावसामान्यस्याऽनुपपत्तेरसत्त्वम् । प्रयोगः–यद् यत्र उपलब्धिलक्षणप्राप्तं सत् नोपलभ्यते तत् तत्र नास्ति यथा क्वचिद्देशे घट, नोपलभ्यते च इन्द्रियसम्बन्धे सत्यपि पिण्डेषु परपरिकल्पितं सामान्यमिति । तन्न व्यक्तिभ्यः सर्वथा भिन्नस्वरूपमपि⁵³⁰ सामान्यं घटते । नाप्युभयरूपम्; उभयपक्षनिक्षिप्तदोषाऽनुषङ्गात् । तन्न प्रत्यक्षं सामान्यसद्भावाऽऽवेदकम् ।

यदपि–“गवाद्यभिधानज्ञानविशेषा” इत्याद्यनुमानं तत्सद्भावाऽऽवेदकमुक्तम्;⁵³¹ तत्रापि पिण्डादिव्यतिरिक्तं निमित्तान्तरमात्रं साध्यते, सामान्यं वा ? निमित्तान्तरमात्रे सिद्धसाधनम्, सदृशपरिणामस्य निमित्तान्तरस्य इष्टत्वात् । नित्यादिस्वभावसामान्यसाधने⁵³² तु साध्यविकलता दृष्टान्तस्य, तत्र सामान्यस्य निमित्तान्तरस्यासम्भवात् । सामान्याऽभावेऽपि⁵³³ च सत्तासामान्यादौ गतत्वादनैकान्तिकत्वम् । कालात्ययापदिष्टञ्च, पक्षे प्रागुक्तन्यायेन सामान्याऽभावाऽ वगतेः । विरुद्धञ्च;⁵³⁴ दृष्टान्ते सामान्याऽभावेनैव व्याप्तत्वात् । “यद्वस्त्वाकारविलक्षणो यः प्रत्ययः” इत्याद्यप्यनुमानम् एतद्दूषणैर्दुष्टत्वान्न सामान्यसद्भावप्रसाधकम् । तदेवं परपरिकल्पितसामान्यस्य कुतश्चित् प्रमाणादप्रसिद्धेः “तद् द्विविधम्” इत्यादिना तद्भेदोपवर्णनं वन्ध्यासुतसौभाग्यव्यावर्णनतुल्यमित्युपरम्यते ।

सामान्यपदार्थपरीक्षाया “विजातीयव्यावृत्तिरेव अनुवृत्तप्रत्ययनिबन्धनम्” इति सौगतमतनिरसनपुरस्सरं तस्य वास्तविकसदृशपरिणामनिबन्धनत्वप्रसाधनम्–

अस्तु तर्हि विजातीयव्यावृत्तिरेव अनुवृत्तप्रत्ययनिबन्धनम्, नित्यनिरंशैकरूपसामान्यस्य उक्तप्रकारेण तन्निबन्धनत्वाऽसम्भवात् । कथं पुनः सामान्यमन्तरेण कर्कदिपरिहारेण⁵³⁵ खण्डादिष्वेव गोप्रत्ययप्रादुर्भावः⁵³⁶ इति चेत् ? “विजातीयव्यावृत्तेः”⁵³⁷ इति ब्रूमः, सा हि यत्रास्ति तत्रैव तत्प्रत्ययमुत्पादयति नान्यत्र । ननु बाह्यार्थाऽविषयत्वे कथमतः प्रत्ययात् तत्र प्रवृत्तिः ? इत्यप्यचोद्यम्; दृश्य-विकल्प्ययोरेकत्वाध्यवसायात् तदुपपत्तेः । एकत्वाध्यवसायश्च दर्शनानन्तरमुपजायमानस्य विकल्पस्य दर्शनेन सह भेदाऽग्रहणम् । ततो भेदाऽग्रहणाद् विकल्पव्यापारतिरस्कारेण “मया गृहीतमिदम्” इत्यध्यवसायात् प्रवर्त्तते । वस्तुप्राप्तिश्च पारम्पर्येण वस्तुप्रतिबन्धात् । सम्यङ्मिथ्याविवेकोऽपि अत एव; यो हि वस्तुसम्बन्धदर्शनभावी विकल्पः स सत्यः, अन्योऽन्यथा इति ।

तदप्यविचारितरमणीयम्; नित्यादिस्वभावसामान्यस्य तन्निबन्धनत्वाऽभावेऽपि सदृशपरिणामलक्षणस्यास्य प्रत्यक्षादिप्रमाणतः प्रसिद्धस्वरूपस्य तन्निबन्धनत्वोपपत्तेः । न खलु समानधर्मयोगित्वस्वरूप सदृशपरिणामः अर्थेषु प्रत्यक्षतो न प्रतीयते; सर्वतो विलक्षणस्वलक्षणस्य स्वप्नेऽप्यप्रतीतेः । प्रत्ययप्रसादादेव हि सर्वत्र अर्थव्यवस्था, प्रत्ययश्चात्र विलक्षणेष्वपि शाबलेयादिषु “गौर्गौः” इत्यनुगताकारेण उपलभ्यते । न च अन्याकारेऽपि वस्तुनि अन्याकारेण प्रथनम् इत्यभिधातव्यम्; नीले पीतप्रतिभासप्रसङ्गतः प्रतिनियतवस्तुव्यवस्थाविलोपः स्यात् । अतोऽनुगतप्रतिभासाद् “वस्त्वपि अनुगतधर्मोपेतम्” इत्यभ्युपगन्तव्यम् । व्यावृत्तिविषयत्वे चास्य “गौः” “गौः” इत्युल्लेखेन विधिप्रधानतया प्रवृत्तिर्न स्यात्, यथा च विजातीयपरावृत्तं वस्तुनः स्वरूपं तथा सजातीयपरावृत्तमपि, तथा च दर्शनानन्तरभाविविकल्पानां⁵³⁸ विजातीयव्यावृत्त्या कारोल्लेखित्वे तदभेदात् सजातीयव्यावृत्त्याकारोल्लेखित्वमपि स्यात् । न च सजातीयविजातीयव्यावृत्त्योः स्वलक्षणस्य च भेदः, वस्तुत्वात्⁵³⁹ निरंशत्वाच्च । नापि प्रतिनियतव्यावृत्तिलक्षणजात्यवभासे प्रतिनियमहेतुरस्ति ।

किञ्च, असमानाकारव्यावृत्त्या समानाकारलक्षणं सजातीयत्वं कल्प्यते, तत्र च स्वयमसमानाकारस्य समानत्वं कल्प्येत, समानाकारस्य वा ? तत्र स्वयमसमानाकारस्य कथमन्यतो व्यावृत्तावपि समानाकारता, गवाश्वयोरपि महिष्यादिव्यावृत्त्या समानाकारत्वप्रसङ्गात् ? मूर्त्ताच्च घटाद् यथा व्यावर्त्तते ज्ञानम् तथा पटोऽपि, अतो मूर्त्तत्व द्वयो समानो धर्मः स्यात् । अन्योन्याश्रयश्च–अन्यतो व्यावृत्त्या हि समानाकारत्वम्, ततश्च अन्यतो व्यावृत्तिरिति । स्वयं समानाकारस्य तु अन्यतो व्यावृत्त्या⁵⁴⁰ समानाकारत्वकल्पनावैफल्यम् ।

सजातीयत्वञ्च अर्थानाम्–एकार्थक्रियाकारित्वात्, एकप्रत्यवमर्शजनकत्वात्, एकव्यावृत्त्याधारत्वाद्वा⁵⁴¹ स्यात् ? न तावद् एकार्थक्रियाकारित्वात्; वाह-दोहादिक्रियाया प्रतिविशेषं भिद्यमानत्वेन⁵⁴² एकत्वाऽसम्भवात्, तस्याश्च कादाचित्कत्वात् तामकुर्वतः सजातीयत्वाऽभावात्, चक्षुसम्बद्धेऽपि व्यक्तिविशेपे “गौः” “गौः” इत्यनुगतप्रत्ययो न स्यात् । एकार्थक्रियाकारित्वञ्च यदि सर्वस्वलक्षणेपु एकमनुस्यूतमभ्युपगम्यते, तदा सिद्धं तदेव अशेपविशेषनिष्ठं सामान्यम् । विकल्पारोपितं चेत्, न, तस्य निर्विषयत्वेन अर्थाऽगोचरत्वतः तत्र⁵⁴³ स्वार्थक्रियाकारित्वस्य एकत्वेन आरोपणाऽसामर्थ्यात् । नापि एकप्रत्यवमर्शजनकत्वात्, प्रत्यवमर्शस्य तज्जनकत्वस्य च प्रतिव्यक्ति भेदेन एकत्वाऽनुपपत्ते, न खलु य एव शावलेये गोप्रत्यवमर्शः तज्जनकत्वञ्च, स एव बाहुलेयेऽपि तयोः एकव्यक्तिवद् भेदाऽभावप्रसङ्गात् । नापि एकव्यावृत्त्याधारत्वात्; तस्या बहिरन्तर्विकल्पाऽनतिक्रमात् । तत्र व्यावृत्तेर्बाह्यत्वे सकल व्यक्ति व्यापित्वे च सामान्यरूपताप्रसङ्ग । आन्तरत्वे तु तस्या वहिरर्थाधारत्वाऽभावत कथमतो बाह्यार्थस्य सजातीयत्वसिद्धि, कथं⁵⁴⁴ वा बहीरूपतया अवभासनम् ?

“नान्तर्बहिर्वा”⁵⁴⁵ इत्यपि स्वाभिप्रायमात्रम्; तथाभूतं हि व्यावृत्तिस्वरूपं किञ्चित्, न किञ्चिद्वा ? न किञ्चिच्चेत्; कथ सजातीयत्वनिबन्धनम् ? किञ्चिच्चेत्, नूनम् अन्तर्बहिर्वा तेन भवितव्यम्, तत्र च उक्तो⁵⁴⁶ दोषः । ननु यया प्रत्यासत्त्या केचन भावाः स्वयं सदृशपरिणाम बिभ्रति तयैव स्वयमतदात्मका तथा किन्नाऽवभासेरन् ? इत्यप्यपरीक्षिताभिधानम्; चेतनेतरभेदाऽभावप्रसङ्गात्, “ययैव हि प्रत्यासत्त्या चेतनेतरस्वभावान् भावाः स्वीकुर्वन्ति तयैव स्वयमतदात्मकाः तथाऽवभासेरन्” इत्यपि वदतो ब्रह्माद्वैतवादिनो न वक्त्रं वक्रीभवेत् । नीलसुखादिव्यतिरिक्तस्य अस्य असत्त्वात् कथं तथाऽवभासनम् ? इत्यन्यत्रापि⁵⁴⁷ समानम्, नहि सदृशेतरपरिणामरहितं स्वलक्षणमप्यस्ति यत् तथाऽवभासेत । न चैकस्य अनेकात्मकत्वविरोधान्न सदृशेतरात्मकत्वम्; चित्राकारवत् विकल्पेतराकारवच्च एकस्य तदात्मकत्वाऽविरोधात्⁵⁴⁸ । ततः सदृशेतरात्मकत्वं वस्तुनो वास्तवमभ्युपगन्तव्यम्, पुरोव्यवस्थितस्य खण्डाद्यर्थस्य तथैव प्रतिभासनात् । न खलु ज्ञानज्ञेययोरपि चेतनेतररूपतया वैलक्षण्यप्रतीतिरेव; नीलसदादिना सादृश्यस्यापि प्रतीतेः, अन्यथा तयोरन्यतरदेव सत् स्यात्, सारूप्यवादश्च हीयेत ।

न च अनुवृत्तप्रतीतेर्निर्हेतुकत्वात् कि सदृशपरिणामादिकारणचिन्तया इत्यभिधातव्यम्; निर्हेतुकत्वे तस्या देशादिनियमाऽयोगात् । वासनाहेतुकत्वे च अर्थापेक्षा न स्यात्, नहि अन्यहेतुकोऽर्थः अन्यदपेक्षते धूमादेर्जलापेक्षाप्रसङ्गात् । किञ्च, वासनाऽपि अनुभूतार्थविषयैव उपजायते, न च अत्यन्ताऽसत्त्वेन भवन्मते सामान्यानुभवसम्भवः । किञ्च, असौ तथाभूतं प्रत्ययं विषयतया उत्पादयति, कारणमात्रतया वा ? यदि विषयतया; तदा सकलविशेषानुगता वस्तुभूता ग्राह्याकारा नामान्तरेण जातिरेव उक्ता । कारणमात्रतया च तज्जनने विषयो वक्तव्यः, निर्विषयस्य ज्ञानस्यैवाऽसम्भवात् । न च सदृशपरिणामव्यतिरेकेण अन्यः तद्विषयो घटते; उक्तदोषाऽनुषङ्गात् । न चास्य वासनाप्रभवत्वे प्रमाणमस्ति,⁵⁴⁹ येन हि प्रमाणेन वासनाया विकल्पं प्रति कारणत्वं प्रतीयते तस्यापि विकल्परूपतया बाह्यार्थविषयत्वाऽसम्भवतः “वासनाप्रभवोऽयं विकल्पः” इत्यवगन्तुमशक्यत्वात् । ततो निमित्तान्तराऽसम्भवात् सदृशपरिणामनिमित्त एव अयमनुगतप्रत्ययोऽभ्युपगन्तव्यः ।

ननु तन्निमित्तत्वे⁵⁵⁰ “सदृशोऽयम्” इति प्रत्ययः स्यात्, न पुनः “स एवाऽयं गौः” इति । कस्य पुनः “स एवाऽयं गौः” इति प्रत्ययः ? नहि धवलं दृष्ट्वा शबलं पश्यतः “स एवाऽयं धवलो गौः” इति प्रत्ययः प्रादुर्भवति, अविपर्यस्तस्य शबले धवलप्रतीतिविरोधात् । कि तर्हि ? “गौः गौः” इति प्रत्ययः, सोऽप्यविरुद्धः कथम् ? इति चेत्; सदृशपरिणामविशेषे गोशब्दसङ्केतात्, सकलसमानधर्मेषु⁵⁵¹ हि सदृशशब्दसङ्केतात् तत्प्रधानतया “सदृशोऽयम्” इति प्रत्ययः प्रवर्त्तते, तद्विशेषेषु पुनः गवाश्वादिविशेषशब्दसङ्केतात् तत्प्रधानतया “गौः” “अश्वः” इत्यादिप्रत्ययाः । कथमन्यथा सामान्येषु “सामान्यम् सामान्यम्” इति प्रत्ययः षट्पदार्थेषु वा “पदार्थः पदार्थः” इति ? नहि सामान्येषु अनुगतस्वभावस्वरूपं⁵⁵² षट्पदार्थेषु च अत्यन्तविभिन्नलक्षणलक्षितत्वलक्षणञ्च सदृशपरिणामं विहाय अन्यन्निमित्तान्तरमस्ति । “प्रवृत्तिश्च दृश्य-विकल्प्ययोरेकत्वाध्यवसायात्”; इत्यपि⁵⁵³ श्रद्धामात्रम्; तदेकत्वाध्यवसायस्य सविकल्पकसिद्धौ⁵⁵⁴ निरस्तत्वात् । तन्न सामान्यपदार्थोऽपि परपरिकल्पितो घटते⁵⁵⁵ । नापि विशेषपदार्थ; तत्रापि अनवद्यलक्षणस्य ग्राहकप्रमाणस्य चासम्भवात् ।

“नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषा, ते च तुल्यजातिगुणक्रियाधारेषु नित्यद्रव्येषु अत्यन्तव्यावृत्तिबुद्धिहेतव” इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु विशेषाणां तावत् लक्षणमनवद्यं विद्यत एव; तथाहि–नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषाः । [प्रश॰ भा॰ पृ॰ १३] इति । नहि तुल्यजाति-गुण-क्रियाधाराणां नित्यद्रव्याणामत्यन्तव्यावृत्तबुद्धिहेतुभूतान् विशेषान् विहाय अन्यत् तद्व्यावृत्तिबुद्धेर्निवन्धनं भवितुमर्हति । ते च नित्यद्रव्यवृत्तयः परमाणु-आकाश-काल-दिग्-आत्म-मनःसु वृत्तेः । तथा अन्त्या; परमाणूनां हि जगद्विनाश-आरम्भकोटिभूतत्वात्, मुक्तात्मनां मुक्तमनसाञ्च संसारपर्यन्तरूपत्वाद् अन्तत्वम्, तेषु भवा “अन्त्या” इति, तेषु स्फुटतरमालक्ष्यमाणत्वात् । वृत्तिस्तु एषां सर्वस्मिन्नेव परमाण्वादौ नित्यद्रव्ये विद्यते, अत एव “नित्यद्रव्यवृत्तयः”, “अन्त्याः” इति उभयपदोपादानम् । ते च परस्परमत्यन्तव्यावृत्तबुद्धिहेतुत्वात् स्वाश्रयमन्यतो विशेषयन्तीति “विशेषाः” इत्युच्यन्ते । ते च अनन्ताः स्वाश्रयवन्नित्या योगिनां प्रत्यक्षा,⁵⁵⁶ अस्मदादीना तु अनुमेया; तथाहि–तुल्यजातिगुणक्रियाधारा परमाणव⁵⁵⁷ व्यावर्त्तकधर्मसम्बन्धिन व्यावृत्तप्रत्ययविषयत्वात् मुक्ताफलराश्यन्तर्गतकृतचिह्नमुक्ताफलवत् । न चेदमसिद्धम्, तथाहि–परमाणव⁵⁵⁸ व्यावृत्तप्रत्ययविषयाः सत्तासम्बन्धित्वात् बदरामलकवत्⁵⁵⁹ । अतो न ग्राहकप्रमाणाऽभावादपि अमीषामभावः सिद्ध्यति, प्रत्यक्षाऽनुमानयोस्तद्ग्राहकयोः प्रतिपादितत्वादिति ।

षट्पदार्थपरीक्षाया तथोक्तविशेषपदार्थप्रतिविधानपुरस्सर नित्यद्रव्येषु व्यावृत्तप्रत्ययस्य तत्स्वरूपमात्रनिबन्वनत्वप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“नित्यद्रव्य”⁵⁶⁰ इत्यादि विशेषाणां लक्षणम्, तदसमीचीनम्, यतः तदाश्रयद्रव्याणां सर्वथा नित्यत्वम्, कथञ्चिद् वा अभिप्रेतम् ? प्रथमपक्षे लक्षणस्य असम्भवदोषदुष्टता;⁵⁶¹ नहि सर्वथा नित्यं किञ्चिद् द्रव्यमस्ति, तस्य द्रव्यपरीक्षाप्रघट्टके⁵⁶² प्रतिक्षिप्तत्वात् । अन्त्यत्वमपि एषामसम्भवि एव असिद्धत्वात्, न खलु सतो जगतः महाप्रलयस्वभावः सर्वथा विनाश, सर्वथाऽसतश्च पुनरुत्पत्ति कुतश्चित् प्रमाणात् प्रसिद्धा, यतः परमाणूनां जगद्विनाशारम्भकोटिभूतत्वाद् अन्तत्वम्, तद्भवत्वेन च विशेषाणामन्त्यत्वं स्यात् । द्वितीयपक्षे तु अतिव्याप्तिर्लक्षणदोषः, तुल्यजा त्याद्याधाराणां मुक्ताफलादीनामत्यन्तव्यावृत्तिबुद्धिहेतौ चिह्नेऽविशेषरूपेऽपि अस्य लक्षणस्य गतत्वात् । नहि तदाश्रयद्रव्यस्य कथञ्चिन्नित्यत्वमसिद्धम्; सर्वस्य वस्तुनो द्रव्यरूपतया नित्यत्वात् । अस्तु वा सर्वथा नित्यं द्रव्यम्; तथापि ये तत्र वर्त्तन्ते ते न कदाचनाऽपि नित्यद्रव्यं परित्यजन्ति । तेषां विशेषरूपत्वे आत्मत्वादिसामान्यैः पारिमाण्डल्यादिभिश्च व्यभिचारः; तान्यपि हि नित्यद्रव्येष्वेव वर्त्तन्ते न च विशेषव्यपदेशं प्रतिपद्यन्ते । व्यावृत्तिबुद्धिहेतुत्वमपि⁵⁶³ एषां⁵⁶⁴ विद्यत एव; सामान्यविशेषरूपत्वात् । ननु समस्तनित्यद्रव्येष्वेव वर्त्तमानानां विशेषरूपत्वप्रतिज्ञानात्, आत्मत्वादीनाञ्च नियतनित्यद्रव्यवृत्तित्वात् न तैरनेकान्तः; इत्यप्ययुक्तमेव; निरतिशयपरिमाणेन अनेकान्तात्, तद्धि समस्तेष्वेव⁵⁶⁵ नित्यद्रव्येषु वर्त्तते, विशेषणत्वाच्च स्वाश्रयमन्यस्माद् व्यावर्त्तयति न च विशेषरूपमिति ।

किञ्च, अर्थानां स्वस्वभावादेव अन्योन्यव्यावृत्तबुद्धिजनकत्वोपपत्तेर्नविशेषैः⁵⁶⁶⁵⁶⁷ साध्यं किञ्चित् प्रयोजनम् । नित्यद्रव्याणि हि स्वरूपेण व्यावृत्तानि विशेषैर्व्यावर्त्तन्ते, अव्यावृत्तानि वा ? यदि अव्यावृत्तानि; कथमन्यसम्बन्धादपि व्यावृत्ततामनुभवेयुः ? यद्धि स्वरूपेणाऽव्यावृत्तं तत् नान्यसम्बन्धेऽपि व्यावृत्ततामनुभवति यथा एकव्यक्तिस्वरूपम्, स्वरूपेणाऽव्यावृत्तानि च नित्यद्रव्याणि इति । अथ व्यावृत्तानि; तदा⁵⁶⁸ किं विशेषैः साध्यम् ? यत् स्वरूपेण व्यावृत्तं न तत्र व्यावृत्तिहेतवो व्यतिरिक्तविशेषाः सन्ति यथा विशेषस्वरूपे, स्वरूपतो व्यावृत्तानि च नित्यद्रव्याणि इति । स्वरूपेण व्यावृत्तानामपि अमीषां तत्कल्पने विशेषाणामपि स्वरूपतो व्यावृत्तानां विशेषान्तरकल्पनाप्रसङ्गादनवस्था स्यात् । अथ अर्थव्यावृत्त्या विशेषाणां व्यावृत्तिः तद्व्यावृत्त्या च अर्थानाम्; तदप्यसाम्प्रतम्; अन्योऽन्याश्रयाऽनुषङ्गात् ।

ननु यथा प्रदीपादीनां⁵⁶⁹ स्वत एव भासुररूपता तत्स्वभावत्वात् न घटादिसम्बन्धात्, घटादीनां तु तत्सम्बन्धात्, एवं विशेषेषु स्वत एव व्यावृत्तप्रत्ययहेतुत्वं तत्स्वभावत्वात् न परमाण्वादिसम्बन्धात्, परमाण्वादौ तु तद्योगात्; इत्यप्यसमीक्षिताऽभिधानम्; यतः⁵⁷⁰ प्रदीपादिसम्बन्धाद् घटादयो भावाः परित्यक्तप्राक्तन-अभासुरस्वभावा अन्ये एव भासुररूपतया उत्पद्यन्ते, इति युक्तं तेषां तत्सम्बन्धाद् भासुररूपत्वम्; न च परमाण्वादिषु एतत् सम्भवति तेषां सर्वथा नित्यत्वाऽभ्युपगमतः प्राक्तन-अविविक्तरूपत्यागेन अपरविविक्तरूपतयाऽनुत्पत्तेः । ननु पर माण्वादौ अविविक्तरूपस्यैवाऽसभवात् कस्य परित्यागेन ते विविक्तरूपाः स्युः, नित्यैकरूपाणां तेषां सर्वदा विशेषपदार्थाऽऽलिङ्गितत्वेन सदा विविक्तरूपस्यैव सम्भवात् ? इत्यपि श्रद्धामात्रम्; नित्यैकरूपत्वस्य परमाणुविचाराऽवसरे निराकृतत्वात् ।

यदप्यभिहितम्–“ते⁵⁷¹ च योगिनां प्रत्यक्षाः” इत्यादि, तदप्यसाम्प्रतम्; यतोऽण्वादीनां स्वरूपं स्वभावत परस्पराऽसङ्कीर्णम्,⁵⁷² सङ्कीर्ण वा ? प्रथमपक्षे कथमतो विशेपसिद्धिः, परस्पराऽसङ्कीर्ण-अण्वादिस्वरूपादेव योगिनां तत्र वैलक्षण्यप्रतीतिप्रसिद्धेः ? द्वितीयपक्षे तु तत्प्रत्ययस्य भ्रान्तताप्रसङ्गः, स्वरूपतोऽन्योन्यमव्यावृत्तस्वरूपेपु अण्वादिपु व्यावृत्ताकारतया प्रवर्त्तमानस्य अस्य अतस्मिस्तद्ग्रहरूपत्वात्,⁵⁷³ तथा च एतत्प्रत्यययोगिनस्ते अयोगिन एव स्युः । स्वरूपतोऽव्यावृत्तानामप्येपां विशेपाख्यपदार्थवशात् व्यावृत्तानां ग्रहणात् नायोगित्वं तेषाम्; इत्यप्यनुपपन्नम्;⁵⁷⁴ स्वरूपेण व्यावृत्तेषु अव्यावृत्तेषु वा विशेषाणां व्यावर्त्तकत्वप्रतिषेधात् । अनुमानबाधितश्च व्यतिरिक्तविशेषेभ्यः तत्प्रत्ययप्रादुर्भावः; तथाहि–विवादापन्नेषु भावेषु विलक्षणप्रत्ययः⁵⁷⁵ तद्व्यतिरिक्तविशेषनिबन्धनो न भवति, विलक्षणप्रत्ययत्वात्, विशेषेषु विलक्षणप्रत्ययवदिति ।

यदपि “तुल्यजातिगुणक्रियाधारा” इत्याद्यनुमानमुक्तम्,⁵⁷¹ तत्र अणूनां व्यावर्त्तकधर्मसम्बन्धित्वमात्रसाधने सिद्धसाधनम्, व्यतिरिक्तविशेषसम्बन्धित्वसाधने तु प्रागुक्ताऽशेषदोपाऽनुषङ्ग इति । तन्न विशेषपदार्थोऽपि परपरिकल्पितो घटते । नापि समवायपदार्थः; तत्रापि-अनवद्यलक्षणस्य⁵⁷⁶ ग्राहकप्रमाणस्य चासम्भवात् ।

“अयुतसिद्धानाम्” इत्यादिलक्षणलक्षित सम्बन्ध समवाय, स च एको नित्यश्चऽ इति वैशेषिकस्य पूर्वपक्ष–

ननु च “अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानाम् इहेदम्प्रत्ययहेतुर्य सम्बन्धः स समवाय”⁵⁷⁷ इत्यनवद्यतल्लक्षणसद्भावात् तदभावोऽसिद्धः । न च “इह⁵⁷⁸ ग्रामे वृक्षा” इति इहेदम्प्रत्ययहेतुना अन्तरालाऽभावेन अनेकान्त; सम्बन्धग्रहणात् । नापि “इह आकाशे शकुनिः” इति प्रत्ययहेतुना संयोगेन; “आधाराधेयभूतानाम्” इत्युक्तेः, नहि आकाशस्य व्यापित्वेन अधस्तादेव भावोऽस्ति; शकुनेः उपर्यपि भावात् । नापि “इह कुण्डे दधि” इति प्रत्ययहेतुना; “अयुतसिद्धा नाम्” इत्यभिधानात्, दधिकुण्डादयश्च युतसिद्धाः । युतसिद्धिश्च पृथगाश्रयवृत्तित्वं पृथग्गतिगत्त्वञ्च उच्यते । न चासौ तन्तुपटादिपु अस्ति तन्तून् विहाय पटस्य अन्यत्राऽवृत्तेः । न च “इह आकाशे वाच्ये वाचकः आकाशशब्दः” इति वाच्यवाचकभावेन “इह आत्मनि ज्ञानम्” इति विषय-विषयिभावेन च व्यभिचारः, अत्र अयुतसिद्धेः आधाराधेयभावस्य च भावादित्यभिधातव्यम्; उभयत्र अवधारणाश्रयणात्, अनयोश्च युतसिद्धेषु अनाधाराधेयभूतेष्वपि च भावात् घट-तच्छब्द-ज्ञानवत् ।

नन्वेषम् “अयुतसिद्धानामेव” इत्यवधारणेऽपि व्यभिचाराऽभावात् “आधाराधेयभूतानाम्” इत्यभिधानमनर्धकम्, “आधाराधेयभूतानामेव” इत्यवधारणे “अयुतसिद्धानाम्” इत्यभिधानवत्; इत्यप्यसुन्दरम्; एकार्थसमवायिनां रूपरसादीनामयुतसिद्धानामपि अन्योन्यं समवायाऽसम्भवात् इति एकार्थसमवायसम्बन्धव्यभिचारनिवृत्त्यर्थम् उत्तरावधारणम्, नहि अयं वाच्यवाचकभावादिवद् युतसिद्धानामपि सम्भवति । तथा उत्तरावधारणे सत्यपि “आधाराधेयभावेन संयोगविशेषेण सर्वथाऽनाधाराधेयभूतानामसम्भवता व्यभिचारो माभूत” इत्येवमर्थं पूर्वाऽअधारणम् । इति सूक्तमिदं तल्लक्षणम् ।

अत इदमुच्यते–तन्तुपटादयः सामान्यतद्वदादयो वा “संयुक्ता न भवन्ति” इति व्यवहर्त्तस्यम्, नियमेन अयुतसिद्धत्वाद् अधाराधेयभूतत्वाच्च, ये तु संयुक्ता न ते तथा यथा कुण्डवदरादयः, तथा चैते, तस्मात् संयोगिनो न भवन्ति इति । यदि वा, तन्तुपटादिसम्बन्धः संयोगो⁵⁷⁹ न भवति, नियगेन अयुतसिद्धसम्बन्धत्वात्, ज्ञान-आत्मनोर्विषयविषयिभाववदिति । सद्भावे तु समवायस्य प्रत्यक्षमेव⁵⁸⁰ प्रमाणम्; पत्यक्षतो हि तन्तुसम्बद्ध एव पटः प्रतिभासते रूपादयश्च पटादिराम्बद्धाः ।

तथा अनुमानतोऽपि⁵⁸¹ असौ प्रतीयते; तथाहि–“इह तन्तुषु⁵⁸² पटः” इत्यादि इहप्रत्ययः सम्बन्धकार्यः, अबाध्यमान-इहपत्ययत्वात्, “इह कुण्डे दधि” इत्यादिप्रत्ययवत् । न तावदयं प्रत्ययो निर्हेतुक; कादाचित्कत्वात् । नापि तन्तुहेतुकः पटहेतुको वा; “तन्तवः, पटः” इति वा प्रत्ययप्रसङ्गात् । नापि वासनाहेतुकः, तस्याः कारणरहितायाः सम्भवाऽभावात् । पूर्वज्ञानस्य तत्कारणत्वे तदपि कुत स्यात् ? तत्पूर्ववासनातश्चेत्; अनवस्था । ज्ञानवासनयोः अनादित्वाद् अयमदोपश्चेत्; नैवम्, नीलादि-सन्तानान्तर-स्वसन्तान-संविदद्वैतादिसिद्धेरपि अभावाऽनुपङ्गात्, अनादिवासनावशादेव नीलादिप्रत्ययस्य स्वतोऽवभासस्य च सम्भवात् । नापि तादात्म्यहेतुकोऽयम्, तादात्म्य हि एकत्वमुच्यते, तत्र च सम्बन्धाऽभाव एव स्यात् द्विष्ठत्वात्तस्य । नापि सयोगहेतुक, युतसिद्धेष्वेव अर्थेषु संयोगस्य सम्भवात् । न⁵⁸³ चात्र समवायपूर्वकत्व साध्यते येन दृष्टान्त साध्यविकल हेतुश्च विरुद्ध स्यात्, नापि संयोगपूर्वकत्वं येन अभ्युपगमविरोधः स्यात् । कि तर्हि ? सम्बन्धमात्रपूर्वकत्वम्, तस्मिश्च सिद्धे परिशेषात् समवाय एव तज्जनक सेत्स्यति ।

यच्च इदम्–“विवादास्पदम् “इदमिह” इति ज्ञानं न समवायपूर्वकम् अबाधित-इहज्ञानत्वात् “इह कुण्डे दधि” इति ज्ञानवत्” इति विशेपविरुद्धानुमानम्, तत् सकलानुमानोच्छेदकत्वाद् अनुमानवादिना न प्रयोक्तव्यम् । यच्चोच्यते–“इदम् इहेति ज्ञानं न समवायालम्बनम्”; तत्सत्यम्; विशिष्टाधारविषयत्वात्तस्य, नहि “इह तन्तुषु पट” इत्यादि इहप्रत्ययः केवलं समवायमालम्बते तद्विशिष्टतन्तुपटालम्बनत्वात्, वैशिष्ट्यञ्चानयो सम्बन्ध ।

न⁵⁸⁴ चास्य सयोगवन्नानात्वम्; इहेति प्रत्ययाऽविशेपात् विशेपलिङ्गाऽभावाच्च सत्प्रत्ययाऽविशेषात् तल्लिङ्गाऽभावाच्च सत्तावत् । न च सम्बन्धत्वमेव विशेपलिङ्गम्, अस्य अन्यथासिद्धत्वात्, नहि संयोगस्य सम्बन्धत्वेन नानात्वं साध्यते अपि तु प्रत्यक्षेण भिन्नाश्रयसमवेतस्य क्रमेण उत्पादोपलब्धेः । समवायस्य च अनेकत्वे सति अनुगतप्रत्ययोत्पत्तिर्न स्यात्, संयोगे तु संयोगत्वबलात् नानात्वेऽपि स्यात् । न चैतत् समवाये सम्भवति, समवायत्वस्य समवाये समवायाऽसम्भवात्, अन्यथा अनवस्था स्यात् । संयोगस्य च गुणत्वेन द्रव्येष्वेव सम्भवात्, संयोगत्व पुनः सयोगे समवेतम् । न च अनुगतप्रत्ययजनकत्वे सामान्यादस्य अभेद; भिन्नलक्षणयोगित्वात् ।

यच्चान्यत् समवाये बाधकमुच्यते–ऽनिष्पन्नयोः अनिष्पन्नयोर्वा समवायः स्यात् ? न⁵⁸⁵ तावदनिष्पन्नयोः, सम्बन्धिनोरनुत्पादे सम्बन्धाऽसम्भवात्⁵⁸⁶ । निष्पन्नयोस्तु संयोग एव । तथा स्वसम्बन्धिभ्यामसौ सम्बद्धः, असम्बद्धो वा ? न तावदसम्बद्धः, “तयोरयं सम्बन्धः” इति व्यपदेशाऽभावप्रसङ्गात् । सम्बद्धश्चेत्; कि स्वतः, परतो वा ? न तावत् स्वतः; संयोगादीनामपि तथा तत्प्रसङ्गात् । नापि परतः; अनवस्थाप्रसङ्गात् । न च गुणादीनामाधेयत्वं युक्तम्; निष्क्रियत्वात्, गतिप्रतिबन्धकश्च आधारः जलादेर्घटादिवदिति । तदप्युक्तिमात्रम्; यतो न निष्पन्नाऽनिष्पन्नयोर्वा समवायः; स्वकारणसत्तासम्बन्धस्यैव निष्पत्तित्वात्, नहि निष्पत्तिरन्या समवायश्चान्यः येन पौर्वापर्य्यं स्यात् । नापि समवायस्य सम्बन्धान्तरेण सम्बन्धः येन अनवस्था स्यात्; सम्बन्धस्य समानलक्षणसम्बन्धेन⁵⁸⁷ सम्बद्धस्य क्वचिददृष्टेः । अतः अग्नेरुष्णतावत् स्वत⁵⁸⁸

एव अस्य सम्बन्धो युक्तः स्वत एव सम्बन्धरूपत्वात्, न संयोगादीनां तदभावात् । न हि एकस्य स्वभावोऽन्यस्यापि, अन्यथा स्वतोऽग्नेरुष्णत्वदर्शनात् जलादीनामपि स्वत एव तत् स्यात् । प्रयोगः–समवायः सम्बन्धान्तरं नापेक्षते स्वतः सम्बन्धत्वात्, ये तु सम्बन्धान्तरमपेक्षन्ते न ते स्वतःसम्बन्धाः यथा घटादयः, न चाऽयं न स्वतः सम्बन्धः, तस्मात् सम्बन्धान्तरं नापेक्षते इति ।

यच्चोक्तम्–“निष्क्रियत्वात् तेषामनाधेयत्वम्” इति; तदसत्; संयोगिद्रव्यविलक्षणत्वाद् गुणादीनाम्, संयोगिनां सक्रियत्वेनैव, तेषां निष्क्रियत्वेऽपि आधाराधेयभावस्याध्यक्षेण प्रतीतेश्च इति ।

“अयुतसिद्धानाम्” इत्यादिविशेषणप्रतिविधानपुरस्सर समवायस्य कथञ्चित्तादात्म्यरूपताप्रसाधनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“अयुतसिद्धानाम्”⁵⁸⁹ इत्यादि; तदसमीचीनम्; समवायिनामसम्भवे समवाये⁵⁹⁰ एतल्लक्षणलक्षितत्वाऽनुपपत्तेः, तदसम्भवश्च प्रागेव प्रतिपादितः । द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषरूपा हि पञ्च पदार्थाः समवायित्वेन⁵⁹¹ भवद्भिः परिकल्पिताः, ते च तत्परीक्षावसरे प्रपञ्चतः प्रतिक्षिप्ताः, तत्कथम् अयुतसिद्धत्वादिलक्षणसम्भवः यतस्तल्लक्षितः समवायः पदार्थान्तरं सिद्ध्येत् ? किञ्च, इदमयुतसिद्धत्वं शास्त्रीयम्,⁵⁹² लौकिकं वा ? तत्र आद्यपक्षोऽनुपपन्नः; तन्तुपटादीनां शास्त्रीयाऽयुतसिद्धत्वस्यासम्भवात् । वैशेषिकशास्त्रे⁵⁹³ हि प्रसिद्धम्–अपृथगाश्रयवृत्तित्वम् अयुतसिद्धत्वम्, तच्च इह नास्त्येव; तन्तूनां स्वावयवांऽशुषु वृत्तेः पटस्य च तन्तुषु इति पृथगाश्रयवृत्तित्वसिद्धेः अपृथगाश्रयवृत्तित्वमसदेव । एवं गुणकर्मसामान्यानामपि अपृथगाश्रयवृत्तित्वाऽभावः प्रतिपत्तव्यः । लोकप्रसिद्धैकभाजनवृत्तिरूपं तु अयुतसिद्धत्वं युतसिद्धयोर्दुग्धाऽम्भसोरप्यस्ति इति कथं तल्लक्षणम् ?

ननु यथा कुण्डदध्यवयवाख्यौ पृथग्भूतौ द्वौ आश्रयौ, द्वौ च दधिकुण्डावयव्याख्यौ आश्र यिणौ न तथा तन्तुपटादिषु, तन्तोरेव स्वावयवापेक्षया आश्रयित्वात् पटापेक्षया च आश्रयत्वात्, अतः “पृथगाश्रयवृत्तित्वं⁵⁹⁴ युतसिद्धि” इत्यस्य युतसिद्धिलक्षणस्य अभावादयुतसिद्धत्वं तेषाम्, इत्यप्यसत्, दिक्-काल-आकाश-आत्मनां युतसिद्ध्यभावप्रसङ्गात् तेषां पृथगाश्रयाऽऽश्रयित्वाऽभावात् । “नित्यानां च पृथग्गतिमत्त्वम्”⁵⁹⁵ इत्यपि तल्लक्षणं तत्र असम्भाव्यम्; व्यापितया⁵⁹⁶ अन्यतरपृथग्गतिमत्त्वस्य उभयपृथग्गतिमत्त्वस्य वा तेपामसम्भवात् । इतरेतराश्रयश्च–समवायसिद्धौ हि पृथगाश्रयसमवायित्वलक्षणा युतसिद्धि सिद्ध्येत्, तत्सिद्धौ च तन्निषेधेन अयुतसिद्धानां समवायः सिद्ध्यतीति । ननु लक्षणं⁵⁹⁷ विद्यमानस्य अन्यतो भेदेन अवस्थापकम्, न तु सद्भावकारकम्, तेनाऽयमदोष; तदयुक्तम्; ज्ञापकपक्षे⁵⁹⁸ सुतरामितरेतराश्रयप्रसक्तेः । तथाहि–नाऽज्ञातायां युतसिद्धौ तत्प्रतिषेधेन अयुतसिद्धानां समवायो ज्ञातुं शक्यते, अज्ञातश्चासौ न पृथगाश्रयसमवायित्वलक्षणां युतसिद्धिमवस्थापयितुमुत्सहते इति । न च प्रमाणतोऽप्रसिद्धस्य अस्य लक्षणमात्रात् सिद्धिर्युक्ता; यत् प्रमाणतोऽप्रसिद्धम् न तस्य तन्मात्रात् सिद्धि यथा आत्माऽद्वैतादे, प्रमाणतोऽप्रसिद्धश्च भवत्कल्पितः समवाय इति । सिद्धे हि कुतश्चित् लक्ष्यसद्भावे तदनुसारि लक्षणं प्रतीयते न पुनर्लक्षणबलादेव तत्सिद्धिः; सर्वस्य स्वेष्टतत्त्वसिद्धिप्रसङ्गात्, तन्मात्रप्रणयनस्य सर्वत्र सुलभत्वात् । अन्योन्याश्रयश्च–सिद्धे हि समवाये तस्य इदं लक्षणं सिद्ध्येत्, तत्सिद्धौ च समवायसिद्धिरिति ।

किञ्च, युतसिद्धेरभाव अयुतसिद्धिः, सिद्धिशब्देन⁵⁹⁹ चात्र कि ज्ञाप्ति, उत्पत्तिर्वा अभिप्रेता ? यदि ज्ञप्ति, तदा सामान्यतद्वदादीनामपि युतसिद्धिप्रसङ्ग, अनुवृत्तव्यावृत्तादिरूपतया तेषामन्योन्यं पृथगेव स्वरूपसंवेदनसम्भवात् । अथ उत्पत्ति; तदा “न युतसिद्धिः अयुतसिद्धि, अपृथगुत्पत्ति” इत्यायातम्, तदपि जातेर्नित्यत्वाऽभ्युपगमाद् दुर्घटम् । अथ युतसिद्धेरभावमात्रमयुतसिद्धि, सा च जातावस्ति तेनायमदोष; न; इत्थम् आकाशादीनामपि अयुतसिद्धिः स्यात्, तथा उत्पन्ने पटे रूपादयः पृथगेव उत्पद्यन्ते, सिद्धेषु च पृथक् तन्तुषु पटः इत्यतोऽत्रापि युतसिद्धत्वं स्यात् ।

किञ्च, इयमयुतसिद्धिः अभिन्नदेशाश्रयत्वेन,⁶⁰⁰ अभिन्नकालाश्रयत्वेन, अभिन्नधर्म्याश्रयत्वेन, अभिन्नकारणप्रभवत्वेन, अभिन्नस्वरूपत्वेन वा स्यात् ? न तावद् अभिन्नदेशाश्रयत्वेन;⁶⁰¹ असिद्धत्वात्, नहि य एव तन्तूनां देशाः त एव पटस्यापि, तन्तवो हि स्वांशुपु स्थिताः पटस्तु तेषु इति । नापि अभिन्नकालत्वेन; अत एव, नहि य एव तन्तूनां कालः स एव पटस्यापि, प्रतीतिविरोधात् । कार्यकारणभावाऽभावप्रसङ्गाच्च; कारणेन हि कार्यस्य समकालत्वमन्यतः सिद्धस्य स्यात्, सिद्धेचास्मिन् कि कुर्वत् तत् कारणं स्यात् ? नापि अभिन्नधर्म्याश्रयत्वेन; अस्य अत्राऽसम्भवात्, नहि अवयव-अवयव्यादीनां क्वचिदेकस्मिन् धर्मिणि आश्रितत्वमस्ति, प्रतीतिविरोधाद् अपसिद्धान्तप्रसङ्गाच्च ।

एतेन अभिन्नकारणप्रभवत्वेनापि अयुतसिद्धिः प्रत्याख्याता । अभिन्नस्वरूपत्वे तु अनयोः कस्य किमपेक्षा अयुतसिद्धिः कुत्र वा कस्य समवायः स्यात् ? अभिन्नस्वरूपत्वञ्च अन्यस्य अन्यस्वरूपापत्तिः, एकलोलीभावेन आत्मलाभो वा ? प्रथमपक्षे प्रत्यक्षविरोधः, न खलु जात्यादेर्व्यक्त्यादिस्वरूपापत्तिः प्रत्यक्षतः प्रतीयते । द्वितीयपक्षे तु “तथापरिणतिरेव अर्थानामयुतसिद्धत्वम्” इत्यस्मन्मतसिद्धिः । एकद्रव्याश्रयाणां रूपरसादीनामपि च एवंविधाऽयुतसिद्धिसम्भवाद् अन्योन्यं समवायप्रसङ्गः । तेषामाश्रयाश्रयिभावाऽभावात् न तत्प्रसङ्गः; इत्यप्यचारु; तथापरिणतिव्यतिरेकेण अन्यस्य आश्रयाश्रयिभावस्य तन्तुपटादावप्यसम्भवात्, तदन्यस्य अस्य पृथक्सिद्धेषु कुण्डबदरादिष्वेव सम्भवात् ।

यदप्युक्तम्–“उभयत्र⁶⁰² अवधारणाश्रयणात्” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; उभयत्र अवधारणाश्रयणेऽपि⁶⁰³ विपक्षैकदेशवृत्तेर्लक्षणस्य⁶⁰⁴ व्यभिचारित्वात्, इष्टञ्च विपक्षैकदेशादव्यावृत्तस्य सर्वैरपि अनैकान्तिकत्वम्, शब्दस्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वे साध्ये नित्यत्ववत् ।

यच्चोक्तम्–“तन्तुपटादयः⁶⁰⁵ संयोगिनो न भवन्ति” इत्यादि; तत्सत्यम्; तत्र तादात्म्योपगमात् ।

यत् पुनरुक्तम्–“प्रत्यक्षत⁶⁰⁶ एव समवायः प्रतीयते” इत्यादि; तदपि श्रद्धामात्रम्; तदसाधारणस्वरूपाऽव्यवस्थितेः, स्थिते हि घटादीनामसाधारणे स्वरूपे प्रत्यक्षता सिद्धा, न चास्य तत्सिद्धम् । तद्धि किमयुतसिद्धसम्बन्धत्वम्, सम्बन्धत्वमात्रं⁶⁰⁷ वा स्यात् ? न तावदयुतसिद्धसम्बन्धत्वम्; उक्तप्रकारेण अस्य अव्यवस्थितेः । न च एकस्य सामान्यात्मकं स्वरूपं युक्तम्; समानानामभावे सामान्यस्याऽसम्भवात् गगने गगनत्ववत् । नापि सम्बन्धत्वमात्रं⁶⁰⁷ समवायस्य असाधारणं स्वरूपम्; संयोगादावपि सम्भवात् ।

किञ्च, तद्रूपतया असौ सम्बन्धबुद्धौ⁶⁰⁸ प्रतिभासते, “इहेदम्” इत्यनुभवे, “समवायः” इति प्रत्यये वा ? तत्र आद्यविकल्पे कोऽयं सम्बन्धो नाम यद्बुद्धौ असौ प्रतिभासेत–किं सम्बन्धत्वजातियुक्त⁶⁰⁹ सम्बन्धः, अनेकोपादानजनितः, अनेकाश्रित, सम्बन्धबुद्ध्युत्पादकः, तद्बुद्धिविषयो वा ? न तावत् सम्बन्धत्वजातियुक्तः, समवायस्य असम्बन्धत्वप्रसङ्गात्, समवायान्तराऽसत्त्वेन अत्र सम्बन्धत्वजातेरप्रवर्त्तनात् । अथ संयोगवद् अनेकोपादानजनित; तर्हि समवायस्य असम्बन्धत्वप्रसङ्ग तस्य नित्यत्वाऽभ्युपगमत तदसम्भवात्, पटादेश्च तत्प्रसङ्ग तत्सम्भवात् । नापि अनेकाश्रितः; गोत्वादेरपि सम्बन्धत्वाऽनुषङ्गात् । नापि सम्बन्धबुद्ध्युत्पादकः, चक्षुरादेरपि तत्त्वप्रसक्ते । नापि सम्बन्धबुद्धिविषय, सम्बन्ध-सम्बन्धिनोः एकज्ञानविषयत्वे सम्बन्धिनोऽपि तद्रूपताऽनुपङ्गात्, न च प्रतिविषयं ज्ञानभेदः मेचकज्ञानाऽभावप्रसङ्गात् ।

अथ “इहेदम्” इति अनुभवे समवाय प्रतिभासते; न, अस्य आधाराधेयभावलक्षणसम्बन्धाकारोल्लेखित्वात्, न च अन्याकारेऽर्थे प्रतीयमाने अन्याकारोऽर्थः कल्पयितुं युक्त अतिप्रसङ्गात् । अथ कुण्डबदरादौ तत्सम्बन्धः सम्बन्धान्तरपूर्वको दृष्ट, अतः अवयवअवयव्यादावपि असौ सम्बन्धान्तरपूर्वक एव सिद्ध्यति इति समवायसिद्धि । नन्वेवम् अनवस्था स्यात्; दधिकुण्डादिसम्बन्धस्य सम्बन्धान्तरात् तत्परतन्त्रतोपलम्भाद् अवयवाऽवयव्यादिसम्बन्धस्यापि तदन्तरात् तत्परतन्त्रताप्रसङ्गात् । अथ समवायबुद्ध्या असौ प्रतीयते; तन्न; तद्बुद्धे कस्यचिदपि असम्भवात्, न हि “एते तन्तवः, अयं पट, अयं च समवाय” इति त्रितयमन्योन्यविविक्तं⁶¹⁰ कस्यचित् स्वप्नेऽपि प्रतिभासते । तन्न प्रत्यक्षगम्यः⁶¹¹ समवायः ।

नाप्यनुमानगम्य; तत्सद्भावावेदिनो⁶¹² निरवद्यस्य अस्याप्यसम्भवात् । यच्च “इह तन्तुषु पट” इत्यादि तत्सद्भावावेदकमनुमानमुक्तम्,⁶¹³ तदप्यसाम्प्रतम्; अनेकदोषदुष्टत्वात् । तथाहि–तावद् आश्रयाऽसिद्धोऽत्र हेतुः; तदसिद्धत्वञ्च⁶¹⁴ “इह तन्तुषु पटः” इत्यादिप्रत्ययस्य धर्मिणोऽसिद्धत्वात् । अप्रसिद्धविशेषणश्चायम्; “पटे तन्तवः,⁶¹⁵ वृक्षे शाखाः” इत्यादिरूपतया प्रतीयमानप्रत्ययेन “इह तन्तुषु पटः” इत्यादिप्रत्ययस्य बाध्यमानत्वात् । स्वरूपाऽसिद्धश्च; तन्तु-पटप्रत्यये इहप्रत्ययत्वस्य अनुभवाऽभावात् “पटोऽयम्” इत्यादिरूपतया अस्य अनुभवात् । अनैकान्तिकश्चायम्; “इह प्रागभावेऽनादित्वम्, इह प्रध्वंसाऽभावे प्रध्वंसाऽभावाऽभावः” इति अबाध्यमान-इहप्रत्ययस्य सम्बन्धपूर्वकत्वाऽभावात् । न च अत्र विशेषणविशेष्यभावः सम्बन्धो वाच्यः; सम्बन्धान्तरमन्तरेण तद्भावस्यैव असम्भवात्, अन्यथा सर्वं सर्वस्य विशेषणं विशेष्यञ्च स्यात् ।

किञ्च, अतोऽनुमानात् तन्तु-पटादौ सम्बन्धमात्रं प्रसाध्यते, तद्विशेषो वा ? प्रथमपक्षे सिद्धसाध्यता, तादात्म्यलक्षणसम्बन्धस्य इष्टत्वात् । ननु तन्तु-पटयोः तादात्म्ये सति अन्यतरदेव स्यात्, तथा च सम्बन्धिनोरेकत्वे कथं सम्बन्धः स्याद् अस्य द्विष्ठत्वात् ? इत्यप्ययुक्तम्; यो हि द्विष्ठः सम्बन्धः तस्य इत्थमभावो युक्तः, यस्तु तत्स्वभावतालक्षणः कथं तस्य अभावः ? तन्तूनां स्वात्मभूतोऽवस्थाविशेष एव हि पटः नाऽर्थान्तरम्, आतानवितानीभूततन्तुव्यतिरेकेण देशभेदादिना तस्यानुपलभ्यमानत्वात् । अथ सम्बन्धविशेषः साध्यते; कि संयोगः, समवायो वा ? संयोगश्चेत्; अभ्युपगमबाधा । अथ समवायः; दृष्टान्तस्य साध्यविकलता, पक्षस्य च अप्रसिद्धविशेषणत्वं समवायस्य क्वचिदप्यप्रसिद्धेः ।

अथ न संयोगः समवायो वा साध्यते किन्तु सम्बन्धमात्रम्, तत्सिद्धौ च परिशेषात् समवायः सिद्ध्यति इत्युच्यते; ननु कोऽयं परिशेषो नाम ? प्रसक्तप्रतिषेधेऽवशिष्टप्रत्ययहेतुः सः; इति चेत्; स कि प्रमाणम्, अप्रमाणं वा ? यदि अप्रमाणम्; कथं प्रकृतप्रतीतिहेतुः अतिप्रसङ्गात् ? अथ प्रमाणम्; कि प्रत्यक्षम्, अनुमानं वा ? न तावत् प्रत्यक्षम्; तस्य प्रसक्तप्रतिषेधद्वारेण अभिप्रेतसिद्धौ असमर्थत्वात् । अथ केवलव्यतिरेक्यनुमानं परिशेषः; तर्हि प्रकृताऽनुमानस्य आनर्थक्यम्, तस्मिन् सत्यपि परिशेषमन्तरेण अभिप्रेतसिद्धेरभावात्, स तु प्रमाणान्तरमन्तरेणाऽपि तत्सिद्धौ समर्थः इति स एव उच्यताम्, न चाऽसौ उक्तः, तत्कथं समवायः सिद्ध्येत् ?

यच्चान्यदुक्तम्–“विशेषविरुद्धाऽनुमानं⁶¹⁶ सकलानुमानोच्छेदकत्वान्न वक्तव्यम्” इत्यादि; तत् किम्⁶¹⁷ अनुमानाभासोच्छेदकत्वान्न वाच्यम्, सम्यगनुमानोच्छेदकत्वाद्वा ? तत्र आद्यपक्षोऽनुपपन्नः; नहि कालात्ययापदिष्टहेतूत्थानुमानोच्छेदकस्य प्रत्यक्षादेः अनुमानवादिना उपन्यासो न क्रियते अतिप्रसङ्गात् । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्तः; नहि धूमादिसम्यगनुमानस्य विशेषविरुद्धाऽनुमानसहस्रेणाऽपि प्रत्यक्षादिभिरपहृतविषयेण बाधा विधातुं पार्यते । न च विशेषविरुद्धानुमानत्वादेव इदमवाच्यम्; यतो न विशेषविरुद्धानुमानत्वम् असिद्धादिवत् हेत्वाभासनिरूपणप्रघट्टके दोषो निरूपितः, येन अनुमानवादिभिः तद् असिद्धत्वादिवत् न प्रयुज्येत । ततो यद् दुष्टमनुमानं तदेव विशेषविघाताय न वक्तव्यम्, यथा “अयं प्रदेशः अत्रत्येन अग्निना अग्निमान्न भवति धूमवत्त्वात् महानसवद्” इत्यादिकम् । यतः तेन यो विशेषो निराक्रियते स प्रत्यक्षेणैव तद्देशोपसर्पणे प्रतीयते, न चैतत् समवाये सभवति प्रत्यक्षाद्यगोचरत्वेन अस्य प्रतिपादितत्वात् । न च अतद्विषयं बाधकम् अतिप्रसङ्गात् ।

यत् पुनरुक्तम्–“न⁶¹⁸ चास्य संयोगवत् नानात्वम्” इत्यादि; तदप्यसमीचीनम्, तदेकत्वस्य अनुमानबाधितत्वात् । तथाहि–अनेकः समवायः भिन्नदेशका⁶¹⁹लाकारार्थेषु⁶²⁰ सम्बन्धबुद्धिहेतुत्वात्, यो य एवं सः सो नैक यथा संयोगः, तथा चायम्, तस्मादनेक इति । प्रसिद्धो हि दण्डपुरुषसंयोगात्⁶²¹ कट-कुड्यादिसंयोगस्य भेदः । “निबिडः सयोगः, शिथिलः संयोगः” इति प्रत्ययभेदात् अस्य भेदाभ्युपगमे “नित्यं समवायः, कदाचित् समवायः” इति प्रत्ययभेदात् समवायस्यापि भेदोऽस्तु अविशेषात् । समवायिनोर्नित्यत्व-कादाचित्कत्वाभ्यां⁶²² समवाये तत्प्रत्ययोत्पत्तौ संयोगिनोर्निबिडत्व-शिथिलत्वाभ्यां सयोगे तथा प्रत्ययोत्पत्ति स्यात् न पुन संयोगस्य निबिडत्वादिस्वभावसम्भवात्, इति एकं सन्धित्सोः अन्यत् प्रच्यवते ।

तथा “नाना समवाय अयुतसिद्ध-अवयव-अवयव्याद्याश्रितत्वात् सङ्ख्यावत्” इत्यतोऽपि अस्य अनेकत्वसिद्धिः । न चेदमसिद्धम्; तदनाश्रितत्वे हि समवायस्य पण्णामाश्रितत्वमन्यत्र नित्यद्रव्येभ्यः । [प्रश॰ भा॰ पृ॰ १६] इत्यस्य विरोधः । अथ न परमार्थतः समवायस्य आश्रितत्व किन्तु उपचारात्, निमित्तं तु उपचारस्य समवायिषु⁶²³ सत्सु समवायज्ञानम्, तत्त्वतो हि आश्रितत्वे अस्य आश्रयविनाशे विनाशप्रसङ्गो गुणादिवत्; इत्यप्यसुन्दरम्, आश्रितत्वसामान्यस्य हेतुत्वात् । दिगादीनामप्येवम् आश्रितत्वापत्तेश्च, मूर्त्तद्रव्येषु उपलब्धिलक्षणप्राप्तेषु दिग्लिङ्गस्य “इदमतः पूर्वेण” इत्यादिप्रत्ययस्य काललिङ्गस्य च परत्वाऽपरत्वादिप्रत्ययस्य सद्भावात् । तथा च “अन्यत्र नित्यद्रव्येभ्यः” इत्यस्य विरोधः । सामान्यस्य अनाश्रितत्वप्रसङ्गश्च, आश्रयविनाशेऽपि अविनाशात् समवायवत् । अनुमानविरुद्धञ्च परमार्थतोऽस्य अनाश्रितत्वम्; तथाहि–आश्रित परमार्थतः समवाय सम्बन्धत्वात् संयोगादिवदिति ।

तथा⁶²⁴ च “इहेतिप्रत्ययाऽविशेषाद् विशेषलिङ्गाऽभावाच्च एकः समवायः”⁶²⁵ इत्ययुक्तम्, विशेषलिङ्गाऽभावस्य अनन्तरप्रतिपादितलिङ्गसद्भावतः⁶²⁶ असिद्धत्वात् । इहेति प्रत्ययाऽविशेषोऽपि अ सिद्धः; “इह आत्मनि ज्ञानम्, इह पटे रूपादिकम्” इति इहेति प्रत्ययस्य विशेषात्, विशेषणाऽनुरागो हि प्रत्ययस्य विशिष्टत्वम् । न च अनुगतप्रत्ययात् समवायस्य एकत्वं सिद्ध्यति; गोत्वादिसामान्येषु षट्पदार्थेषु च अनुगतस्यैकत्वस्याऽभावेऽपि “सामान्यं सामान्यम्” “पदार्थः पदार्थः” इति अनुगतप्रत्ययप्रतीतेः । “सत्तावद्” इति दृष्टान्तोऽपि साध्यसाधनविकलः; सर्वथैकत्वस्य⁶²⁷ सत्प्रत्ययाऽविशेषस्य च असिद्धत्वात्, तदसिद्धत्वञ्च अग्रे कथञ्चित्⁶²⁸ तदनेकत्वस्य तद्विशेषस्य च प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् सिद्धम् ।

यदप्युक्तम्–“स्वकारणसत्तासम्बन्धस्यैव⁶²⁹ निष्पत्तित्वात्” इत्यादि; तदप्यचर्चिताऽभिधानम्; आत्मलाभस्य स्वकारणसत्तासमवायपर्यायतायां नित्यत्वप्रसङ्गात् । निरस्तञ्च स्वकारणसत्तासमवायलक्षणं कार्यत्वं प्राक् ⁶³⁰ इत्यलं पुनः प्रसङ्गेन ।

यच्चोक्तम्–“अग्नेरुष्णतादिवत्”⁶³¹ इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; यतः प्रत्यक्षसिद्धे⁶³² वस्तुस्वभावे स्वभावैरुत्तरं वक्तुमुचितम् जलाऽनलवत् । न च “समवायस्य स्वतः सम्बन्धत्वम्, संयोगादीनां तु परतः” इति प्रत्यक्षसिद्धम्; तत्स्वरूपस्य अध्यक्षाऽगोचरत्वप्रतिपादनात् । “समवायोऽन्येन सम्बन्ध्यमानो न स्वतः सम्बद्ध्यते सम्बद्ध्यमानत्वात् रूपादिवत्” इत्यनुमानविरोधाच्च ।

यदप्यभिहितम्–“समवायः⁶³³ सम्बन्धान्तरं नापेक्षते स्वतः सम्बन्धत्वात्” इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्;⁶³⁴ हेतोरसिद्धेः, नहि समवायस्य स्वरूपाऽसिद्धौ स्वतः सम्बन्धत्वं तत्र सिद्ध्यति । संयोगेन अनेकान्ताच्च; स हि स्वतः सम्बन्धः सम्बन्धान्तरञ्च अपेक्षते । न खलु स्वतोऽसम्बन्धस्वभावत्वे संयोगादेः परतः तद् युक्तम्; अतिप्रसङ्गात् । घटादीनाञ्च सम्बन्धित्वात् न परतोऽपि सम्बन्धत्वम्, इत्ययुक्तमुक्तम्–“न⁶³⁵ ते स्वतः सम्बन्धाः”⁶³⁶ इति । तन्न अस्य स्वतः सम्बन्धो युक्तः । नापि परतः; यतः परतः कि संयोगात्,⁶³⁷ समवायान्तरात्, विशेषणभावात्, अदृष्टाद्वा स स्यात् ? न तावत् संयोगात्; तस्य गुणत्वेन अद्रव्यस्वभावे समवाये सम्भवाऽभावात् । नापि समवायान्तरात्; तस्य एकरूपतया अभ्युपगमात्, अन्यथा तत्त्वं भावेन [वै॰ सू॰ ७ । २ । २८] व्याख्यातम्,⁶³⁸ इति इदं विरुद्ध्येत ।

नापि विशेषणभावात्; सम्बन्धान्तरेण सम्बद्धार्थेष्वेव अस्य⁶³⁹ प्रवृत्तिप्रतीतेः दण्डविशिष्टः पुरुषः इत्यादिवत्, अन्यथा सर्वं सर्वस्य विशेषणं विशेष्यञ्च स्यात् । न च समवाय समवायिनां सम्बन्धान्तरसम्बद्धत्वं⁶⁴⁰ सम्भवति अनभ्युपगमात् । किञ्च, विशेषणभावोऽपि एतेभ्यः अत्यन्त भिन्नः कुतस्तत्रैव नियम्येत ? समवायाच्चेत्; इतरेतराश्रयः–सिद्धे हि समवायनियमे ततो विशेषणभावनियमसिद्धिः, तत्सिद्धौ च समवायनियमसिद्धिरिति । किञ्च, अयं विशेषणभावः षड्पदार्थेभ्यो भिन्न, अभिन्नो वा ? भिन्नश्चेत्; कि भावरूपः, अभावरूपो वा ? न तावद् भावरूप; “षडेव पदार्थाः” इति नियमविघातप्रसक्ते । नाप्यभावरूपः; अनभ्युपगमात् । अथ अभिन्न; कि द्रव्यस्वरूपः, गुणादिस्वभावो वा भवेत् ? न तावत् द्रव्यस्वरूपः; गुणाद्याश्रितत्वाऽभावप्रसङ्गात् । अत एव न गुणोऽपि । नापि कर्म, कर्माश्रितत्वाऽभावानुषङ्गात् । अकर्म कर्म⁶⁴¹ [ ] इत्यभिधानात् । नापि सामान्यम्, सामान्यादौ तदभावप्रसङ्गात् पदार्थत्रयवृत्तित्वात्तस्य । नापि विशेष, नित्यद्रव्येभ्योऽन्यत्र विशेषणभावस्य⁶⁴² अभावप्रसङ्गात् । युगपदनेकसमवायिविशेषणत्वे च अस्यानेकत्वप्राप्तिः, यद् युगपदनेकार्थविशेषणं तदनेकम् यथा दण्डकुण्डलादि,⁶⁴³ तथा च समवाय, तस्मादनेक इति । न च सत्तादिना अनेकान्त; तस्यापि अनेकस्वभावत्वप्रसाधनात् । तन्न विशेषणभावेनाप्यसौ सम्बद्धः ।

नाप्यदृष्टेन; अस्य सम्बन्धरूपत्वस्यैव असम्भवात् । सम्बन्धो हि द्विष्ठो भवताऽभ्युपगत, अदृष्टश्च आत्मवृत्तितया समवाय-समवायिनोरतिष्ठन् कथं द्विष्ठो भवेत् ? षोढासम्बन्धवादित्वव्याघातश्च । यदि च अदृष्टेन समवायः सम्बद्ध्यते तर्हि गुण-गुण्यादयोऽपि अत एव सम्बद्धा भविष्यन्ति इति अलं तत्रापि समवायादिसम्बन्धकल्पनया⁶⁴⁴ । न च अदृष्टोऽप्यसम्बद्ध समवायसम्बन्धहेतुः; अतिप्रसङ्गात् । अथ सम्बद्धः; “कुतः” इति वक्तव्यम् ? समवायाच्चेत्, अन्योन्याश्रयः । अन्यतश्चेत्, अपसिद्धान्तप्रसङ्गः । तन्न सम्बद्ध समवायः ।

नाप्यसम्बद्ध; “षण्णामाश्रितत्वम्” इत्यस्य विरोधप्रसङ्गात् । “इह आत्मनि ज्ञानम्; इत्यादि सम्बन्धबुद्धिः न सम्बन्ध्यसम्बद्धसम्बन्धपूर्विका सम्बन्धबुद्धित्वात् दण्डपुरुषसम्बन्धबुद्धिवत्” इत्यनुमानविरोधानुषङ्गाच्च । किञ्च, अयं समवायः⁶⁴⁵ समवायिनोः परिकल्प्येत, असमवायिनोर्वा ? यद्यसमवायिनोः; तर्हि घटपटयोरपि तत्प्रसक्तिः । अथ समवायिनोः; कुतस्तयो समवायित्वम्–समवायात्, स्वतो वा ? समवायाच्चेत्, अन्योन्याश्रय–सिद्धे हि समवायित्वे तयोः समवायसिद्धि, तस्याश्च तत्त्वसिद्धिरिति । स्वत एव तु समवायिनोः कि समवायेन ? न च संयोगेऽप्येतत् सर्व समानम् इत्यभिधातव्यम्, संश्लिष्टतयोत्पन्नवस्तुव्यतिरिक्तस्य अस्याप्यसम्भवात्, भिन्नसंयोगिनोस्तन्नियमे तु समानमेवैतत् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“संयोगिद्रव्यविलक्षणत्वाद्⁶⁴⁶ गुणादीनाम्” इत्यादि; तदप्यपेशलम्; यतो निष्क्रियत्वेऽप्येषाम् आधेयत्वम् अल्पपरिमाणत्वात्, तत्कार्यत्वात्, तथाप्रतिभासाद्वा ? तत्र आद्यः पक्षोऽसङ्गतः; सामान्यस्य महापरिमाणगुणस्य च अनाधेयत्वप्रसङ्गात् । द्वितीयपक्षोऽप्यत एव अयुक्तः । तृतीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः; तेषामाधेयतया प्रतिभासाभावात् । तदभावश्च रूपादीनां स्वाधारेषु अन्तर्बहिश्च सत्त्वात् । नहि अन्यत्र कुण्डादावधिकरणे बदरादीनामाधेयानां तथा सत्त्वमस्ति । अर्थ रूपादीनामाधेयत्वे सत्यपि युतसिद्धेरभावात् उपरितनतया प्रतिभासाऽभावः; न; युतसिद्धत्व-अयुतसिद्धत्वयोः उक्तप्रकारेणाऽव्यवस्थितयोः तथाप्रतिभासाऽनिबन्धनत्वात् । न च युतसिद्धत्वस्य उपरितनत्वप्रतीतिहेतुत्वम्; ऊर्ध्वाधःस्थितवंशादेः क्षीरनीरयोश्च तदभावात् । तस्मान्न सम्बन्धिभ्यः⁶⁴⁷ सम्बन्धः सर्वथार्थान्तरभूतो विचार्यमाणो घटते ।

“न सम्बन्धबुद्धिर्वास्तवी तद्व्यतिरिक्तस्य सम्बन्धस्य असत्त्वात्” इत्यादिना सम्बन्धमात्र निराकुर्वतो बौद्धस्य पूर्वपक्ष–

ननु सिद्धे सम्बन्धे तस्य सम्बन्धिभ्योऽर्थान्तरत्वम् अनर्थान्तरत्वं वा कल्पयितुं युक्तम्, न चासौ सिद्धः तत्स्वरूपाऽनवधारणात्; तथाहि–सम्बन्धोऽर्थानां पारतन्त्र्यलक्षणः, रूपसंश्लेषस्वभावः, परापेक्षास्वरूपो वा स्यात् ? प्रथमपक्षे किमसौ सम्बन्धिनोर्निष्पन्नयोः, अनिष्पन्नयोर्वा स्यात् ? न तावदनिष्पन्नयोः स्वरूपस्यैवाऽसत्त्वात् शशविषाणबन्ध्यास्तनन्धयवत् । नापि निष्पन्नयोः तथाविधयोस्तयोः सह्य-विन्ध्यवत् पारतन्त्र्याऽभावतः सम्बन्धानुपपत्तेः । तदुक्तम्–

पारतन्त्र्यं⁶⁴⁸ हि सम्बन्धः सिद्धे का परतन्त्रता ।
तस्मात् सर्वस्य भावस्य सम्बन्धो नास्ति तत्त्वतः ॥ [ ]

नापि रूपसंश्लेषस्वभावोऽसौ घटते; सम्बन्धिनोर्द्वित्वे तत्संश्लेषविरोधात् । तयोरैक्ये वा सुतरां सम्बन्धाऽभावः, सम्बन्धिनोरभावे सम्बन्धाऽयोगात् द्विष्ठत्वात्तस्य । अथ नैरन्तर्य तयोः सम्बन्धः; न; अस्य अन्तरालाऽभावत्वेन अतात्त्विकत्वतः सम्बन्धत्वाऽनुपपत्तेः, निरन्तरतायाश्च सम्बन्धत्वे सान्तरताऽपि सम्बन्धः स्यादविशेषात् ।

किञ्च, अनयोः रूपश्लेषः⁶⁴⁹ सर्वात्मना, एकदेशेन वा ? सर्वात्मना तत्संश्लेषे पिण्डोऽणुमात्रः स्यात् । एकदेशेन तत्संश्लेषे अणूनां षडंशतापत्तिः । तद्देशाश्च तेभ्योऽभिन्नाः, भिन्ना वा ? यद्यभिन्नाः; तदा तेषामभावात् कथमेकदेशेन तत्संश्लेषः स्यात् । अथ भिन्नाः तदा तैरपि अणूनां सर्वात्मना एकदेशेन वा संश्लेषे स एव पर्यनुयोगोऽनवस्था च स्यात् । उक्तञ्च–
रूपश्लेषो⁶⁵⁰ हि सम्बन्धः द्वित्वे स च कथं भवेत् ।
तस्मात् प्रकृतिभिन्नानां सम्बन्धो नास्ति तत्त्वतः ॥ [ ]

अथ⁶⁵¹ परापेक्षास्वरूपोऽसौ सम्बन्धः; अस्त्वेतत्; तथापि भाव स्वयं सन्, असन् वा परमपेक्षेत ? न तावदसन्; तथाभूतस्य अस्य अश्वविषाणवत् अपेक्षाधर्माश्रयत्वविरोधात् । नापि सन्; सर्वनिराशंसत्वात्, अन्यथा सत्त्वविरोधात् । तथा चोक्तम्– परापेक्षा⁶⁵² हि सम्बन्धः सोऽसन् कथमपेक्षते ।
संश्च सर्वनिराशंसो भावः कथमपेक्षते ॥ [ ]

किञ्च, सम्बन्ध सम्बन्धिभ्यो भिन्न; अभिन्नो वा स्यात् ? यद्यभिन्नः; तदा सम्बन्धिनावेव सम्बन्ध एव वा स्यात् । अथ भिन्नः; तदा सम्बन्धिनौ केवलौ कथ सम्बद्धौ स्याताम् ? अस्तु वा ताभ्यामर्थान्तरमसौ; तथापि तेनैकेन सम्बन्धेन सह द्वयो सम्बन्धिनोः कः सम्बन्धः ? यथा सम्बन्धिनोर्यथोक्तदोषान्न कश्चित् सम्बन्धः तथा अत्रापि, तेन सह अनयोः सम्बन्धान्तराभ्युपगमे च अनवस्था स्यात् तत्रापि सम्बन्धान्तराऽनुषङ्गात् । तन्न सम्बन्धबुद्धिर्वास्तवी⁶⁵³ तद्व्यतिरिक्तस्य सम्बन्धस्याऽसन्त्त्वात् । सत्त्वे वा “द्वौ सम्बन्धिनौ सम्बन्धश्च” इत्यन्योन्यममिश्राः सर्वे भावाः स्वस्वरूपव्यवस्थिताः परमार्थतः स्थिताः, तान् इत्थम्भूतानपि भावान् कल्पना अन्योन्यं मिश्रानिवादर्शयतीति । उक्तञ्च–

द्वयोरेकाभिसम्बन्धात्⁶⁵⁴ सम्बन्धो यदि तद्द्वयोः ।
कः सम्बन्धोऽनवस्था च न सम्बन्धमतिस्तथा ॥

ततः– तौ च भावौ तदन्यश्च सर्वे ते स्वात्मनि स्थिताः ।
इत्यमिश्राः स्वयं भावाः तान् मिश्रयति कल्पना ॥ [ ] इत्यादि⁶⁵⁵ ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सरं सम्बन्धस्य कथञ्चिदेकत्वपरिणतिलक्षणत्वव्यवस्थापनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“पारत⁶⁵⁶न्त्र्य”⁶⁵⁷ इत्यादि; तदसमीचीनम्; एकत्वपरिणतिलक्षणपारतन्त्र्यस्य अर्थानां प्रत्यक्षादिप्रमाणप्रसिद्धत्वेन निह्नोतुमशक्यत्वात् । यत् प्रत्यक्षादिप्रमाणप्रसिद्धं न तन्निह्नोतुं शक्यम् यथा नीलादि, तत्प्रमाणप्रसिद्धञ्च एकत्वपरिणतिलक्षणं पारतन्त्र्यं वाह्याध्यात्मिकार्थानामिति । द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावकृता⁶⁵⁸ हि प्रत्या सत्तिः एकत्वपरिणतिस्वभावा पारतन्त्र्य-अपरनामा सम्बन्धोऽर्थानामभिप्रेतो जैनैः, स च आबालं प्रत्यक्षादिप्रमाणे प्रतिभासते, बहिरेकावयविद्रव्यगतानां रूपादीनाम् अन्तश्च एकात्मद्रव्यगतानां ज्ञान-सुखादीनां लोलीभूतानामध्यक्षत एव अवभासनात् । प्रसाधितञ्च ⁶⁵⁹ अवयविद्रव्यम् आत्मद्रव्यञ्च प्राक् इत्यलमतिप्रसङ्गेन । तथा⁶⁶⁰ एकक्षेत्रवर्त्तिनां क्षीर-नीरादीनामेकलोलीभावेन एकत्वपरिणतिलक्षणं क्षेत्रनिबन्धनं पारतन्त्र्यं प्रत्यक्षत एव प्रतीयते । कालनिबन्धनमपि तत् तथाविधम् आम्ररसादीनां बालाद्यवस्थशरीरावयवोपचयादीनां वा प्रत्यक्षत एव प्रतीयते । भावनिबन्धनमपि तत् संयोगिनां द्रव्य-पर्यायादीनाञ्च प्रतीयत एव, घटपटादीनां संयोगात्मना परिणतेः आत्मसुखादीनाञ्च⁶⁶¹ चैतन्यादिस्वभावतया इति । एकैकप्रधानतया च एवंविधा प्रत्यासत्तिः प्रदर्शिता न पुनरन्यव्यवच्छेदेन; द्रव्यादिप्रत्यासत्तौ क्षेत्रादिप्रत्यासत्तेरप्यनिवारणात् ।

यदप्युक्तम्–“निष्पन्नयोरनिष्पन्नयोर्वा”⁶⁶² इत्यादि; तदसमीक्षिताभिधानम्; कथञ्चिन्निष्पन्नयोः सम्बन्धिनोः पारतन्त्र्याभ्युपगमात् । द्रव्य-पर्यायात्मकत्वे हि वस्तुनो द्रव्यरूपतया निष्पन्नस्य अनिष्पन्नपर्यायपारतन्त्र्यमुपपद्यते⁶⁶³ तद्रूपतया तस्य परिणमनात् । पटो हि तन्तुद्रव्यरूपतया निष्पन्न एव, अन्वयिनो द्रव्यस्य पटपरिणामोत्पत्तेः प्रागपि सत्त्वात्, स्वरूपेण तु अनिष्पन्नः । तन्तुद्रव्यमपि स्वरूपेण निष्पन्नम् पटपरिणामरूपतया तु अनिष्पन्नम् । तथा अङ्गुल्यादिद्रव्यं स्वरूपेण निष्पन्नम् संयोगपरिणामात्मना त्वनिष्पन्नम्, इति सर्वं वस्तु स्यान्निष्पन्नं स्यादनिष्पन्नं पारतन्त्र्यभाक् भवतीति प्रतिपत्तव्यम् । किञ्च, पारतन्त्र्यस्याभावाद्⁶⁶⁴ भावानां सम्बन्धाभावे तेन व्याप्तः क्वचित् सम्बन्धः प्रसिद्धः, न वा ? प्रसिद्धश्चेत् कथं सर्वत्र सर्वदा सम्बन्धाभावः विरोधात् ? अथ न प्रसिद्धः; कथमव्यापकाऽभावाद् अव्याप्यस्याभावसिद्धिः अतिप्रसङ्गात् ?

यच्चान्यदुक्तम्–“रूपश्लेषो⁶⁶⁵ हि” इत्यादि; तदपि एकान्तवादिनामेव दूषणं नास्माकम्, कथञ्चित्⁶⁶⁶ सम्बन्धिनोरेकत्वापत्तिस्वभावस्य⁶⁶⁷ रूपश्लेषलक्षणसम्बन्धस्याभ्युपगमात् । अशक्यविवेचनत्वं हि सम्बन्धिनो रूपश्लेषः, असाधारणरूपता⁶⁶⁸ च तदश्लेषः, स च अनयोर्न द्वित्वं विरुणद्धि तथाप्रतीतेः चित्राकारैकसंवेदनवत् ।

यदप्यभिहितम्–“सर्वात्मना⁶⁶⁹ एकदेशेन वा” इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्; प्रकारान्तरेणैव अस्याभ्युपगमात्, कार्त्स्न्यैकदेशाभ्यां हि तस्यासम्भवात् अपरप्रकारस्य⁶⁷⁰ च सम्भवात् । सम्बन्धबुद्ध्यन्यथाऽनुपपत्तेश्च प्रकारान्तरेणैव असौ स्निग्धरूक्षतानिबन्धनोऽभ्युपगन्तव्यः । यन्मते हि विभिन्नौ सम्बन्धिनौ अप्रच्युताऽनुत्पन्नपूर्वाऽपरस्वरूपौ अन्योन्यं सम्बद्ध्येते तन्मते अयमनन्तरोदितो दोषो भवत्येव, अस्मन्मते तु विश्लिष्टरूपतापरित्यागेन⁶⁷¹ संश्लिष्टरूपतया एकलोलीभावलक्षणया परिणतिः सक्तुतोयादीनां सम्बन्धोऽभिप्रेतः, तत्कथमुक्तदोषाणां लेशतोऽप्यवकाशः स्यात् ? तथाविधसम्बन्धाऽनभ्युपगमे च कथं चित्रसंवेदनसिद्धि स्यात् ? नहि चित्रसंविदः तथाभूतपरिणतिव्यतिरेकेण अन्यो नीलाद्यनेकाकारै सम्बन्ध सम्भवति, सर्वात्मना एकदेशेन वा तस्यास्तैः सम्बन्धे प्रोक्ताऽशेषदोषाऽनुषङ्गात् । स च एवंविधः सम्बन्धोऽर्थानां क्वचिन्निखिलप्रदेशानामन्योन्यप्रदेशानुप्रवेशतो भवति यथा सक्तुतोयादीनाम्, क्वचित्तु प्रदेशसंश्लिष्टतामात्रेण यथा अङ्गुल्यादीनाम् । न च अन्तर्बहिर्वा सांशवस्तुवादिन सांशत्वाऽनुषङ्गो दोषाय इष्टत्वात् । न चैवमनवस्था, तद्वतः तत्प्रदेशानामत्यन्तभेदाऽभावात्, तद्भेदे हि तेषामपि तद्वतां प्रदेशान्तरै सम्बन्ध इत्यनवस्था स्यान्नान्यथा । अनेकान्तात्मवस्तुनो अत्यन्तभेदाऽभेदाभ्यां जात्यन्तरत्वात् चित्रसंवेदनवत् ।

नन्वेवं परमाणूनामपि सांशत्वप्रसङ्ग; इत्यप्यचोद्यम्, यतोऽत्र अशशब्दः⁶⁷² स्वभावार्थः, अवयवार्थो वाऽभिप्रेत ? यदि स्वभावार्थ, न कश्चिद् दोष, तेषां विभिन्नदिग्भागव्यवस्थिताऽनेकाणुभिः सम्बन्धाऽन्यथाऽनुपपत्त्या तावद्धा स्वभावभेदोपपत्ते । अवयवार्थस्तु तत्रासौ नोपपद्यते; अणूनामभेद्यत्वेन अवयवाऽसम्भवात् । ननु स्वभावभेदसम्भवेऽणूनां कथमविभागित्वप्रतिज्ञा न विरुद्ध्येत⁶⁷³ ? इत्यप्यनुपपन्नम्; यतोऽविभागित्वं तेषां भेदयितुमशक्यत्वमुच्यते न पुनः निस्वभावत्वम् ।

यत्पुनरुक्तम्–“परापेक्षा⁶⁷⁴ हि” इत्यादि; तदनभ्युपगमादेव परिहृतम्, नहि जिनपतिमताऽनुसारिभिः परापेक्षालक्षण सम्बन्धोऽभ्युपगम्यते कथञ्चिदेकत्वपरिणतेः तत्त्वाऽभ्युपगमात् । परापेक्षत्वात्⁶⁷⁵ सम्बन्धस्वभावो मिथ्या अर्थानाम्, असम्बन्धस्वभावार्थापेक्षो⁶⁷⁶ हि सम्बन्धस्वभावोऽर्थानाम्, इत्यप्यनल्पतमोविलसितम्; यतः क्व तस्य परापेक्षत्वम्–आत्मलाभे, सम्बन्धव्यवहारे वा ? न तावद् आत्मलाभे; परानपेक्षात् स्वकारणकलापादेव एकत्वपरिणतिलक्षणसम्बन्धस्य आत्मलाभप्रतीतेः । तद्व्यवहारे परापेक्षत्वं तु न तस्य मिथ्यात्वं प्रसाधयति; परमार्थसत्त्वाऽप्रतिद्वन्दित्वात्, न खलु “यत्र परापेक्षो व्यवहारः तत्र अपरमार्थसत्त्वम्” इति व्याप्तिरस्ति, इतरथा इतरज्ञानापेक्षया सुगतज्ञाने विशदतरादिव्यवहारतः तस्य अपरमार्थसत्त्वप्रसङ्गतो लाभमिच्छतो मूलोच्छेदः स्यात् । कथञ्चैवंवादिनो असम्बन्धस्वभावोऽप्यर्थानां वास्तवः सिद्ध्येत्, तस्याप्यापेक्षिकत्वाऽविशेषात् ? प्रत्यक्षबुद्धौ प्रतिभासमानः सोऽनापेक्षिक एव, तत्पृष्ठभाविना तु विकल्पेन अध्यवसीयमानो यथा आपेक्षिकः तथाऽवास्तवोऽपि; इत्यन्यत्रापि समानम्, न खलु सम्बन्धोऽध्यक्षे न प्रतिभासते यतोऽनापेक्षिकोऽसौ न स्यात्, अन्तर्बहिश्च⁶⁷⁷ एकत्वपरिणतिरहितस्य अर्थस्य स्वप्नेऽप्यप्रतिभासनात्⁶⁷⁸ ।

यच्चोक्तम्–“द्वयोरेकाभिसम्बन्धात्”⁶⁷⁹ इत्यादि; तदप्येकान्तवादिनामेव दूषणम्, तैरेव सम्बन्धसम्बन्धिनामेकान्ततो भेदाऽभ्युपगमात् नाऽस्माकम्, एकलोलीभावादन्यस्य सम्बन्ध-सम्बन्धिभावस्यैवानभ्युपगमात्, तथाभूतश्च तद्भावः प्रत्यक्षगोचरचारितया प्ररूपितः । इत्ययुक्तमुक्तम्–“इत्यमिश्राः स्वयं भावाः तान् मिश्रयति कल्पना” इति । ततोऽवयवाऽवयव्यादौ उक्तप्रकारस्यैव सम्बन्धस्य प्रसिद्धेर्न परपरिकल्पितः समवायपदार्थोऽपि⁶⁸⁰ घटते । तदेवं वैशेषिकमते कणादप्रणीतषट्पदार्थानां विचार्यमाणानामव्यवस्थितेः न तल्लक्षणे भेदैकान्ते अर्थस्य सिद्धिर्घटते ।

नैयायिकाभिमतप्रमाणप्रमेयादिषोडशपदार्थाना विशदरूपेण विवेचनम्–

माभूत् तत्र तत्सिद्धिः; अक्षपादप्रणीते तु षोडशपदार्थलक्षणे तस्मिन् सा भविष्यति, विभिन्नलक्षणलक्षितत्वेन एषामत्यन्तभेदभिन्नानां प्रमाणत उपपद्यमानत्वात् । तत्र सामान्येन उद्दिष्टानामेषां विशेषलक्षणानि विधातुं पार्यन्ते इति उद्देशतः षोडशपदार्थान्⁶⁸¹ सूत्रे निर्दिशति– प्रमाण-प्रमेय-संशय-प्रयोजन-दृष्टान्त-सिद्धान्त-अवयव-तर्क-निर्णय-वाद-जल्प-वितण्डा-हेत्वाभास-छल-जाति-निग्रहस्थानाना तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगतिः । [न्यायसू॰ १ । १ । १] इति । तत्र अर्थपरिच्छित्तिसाधनं प्रमाणम् । तच्चतुर्विधम्–प्रत्यक्षाऽनुमानोपमानशब्दाः⁶⁸² प्रमाणानि । [न्याय॰ सू॰ १ । १ । ३] इत्यभिधानात् ।

तत्परिच्छेद्यम् आत्मादिद्वादशविधं प्रमेयम् । तथा च सूत्रम्–आत्म-शरीर-इन्द्रिय-अर्थबुद्धि-मनः-प्रवृत्ति-दोष-प्रेत्यभाव-फल-दुःख-अपवर्गास्तु प्रमेयम् । [न्यायसू॰ १ । १ । ९] इति । तत्र आत्मा⁶⁸³ सर्वस्य सुख-दुःखसाधनस्य दृष्टा, सर्वस्याश्च सुखादिसवित्तेराश्रयत्वेन भोक्ता, तस्य भोगायतनं शरीरम्, भोगसाधनानि इन्द्रियाणि, भोक्तव्या इन्द्रियार्थाः, भोगो बुद्धिः । सर्वार्थो पलब्धौ नेन्द्रियाणि प्रभवन्ति इति सर्वविषयं मनः । शरीर-इन्द्रिय-अर्थ-बुद्धि-सुख-दुःखसंवेदनानां निर्वृतिकारणं⁶⁸⁴ प्रवृत्तिः पुण्य-पापरूपा⁶⁸⁵ । दोषाः राग-द्वेष-मोहाः⁶⁸⁶ । उत्पन्नशरीरेन्द्रि⁶⁸⁷यबुद्धिवेदनाभिसम्बन्धस्य⁶⁸⁸ पुनः अन्यैः शरीरादिभिः आत्मनः सम्बन्ध प्रेत्यभावः । प्रवृत्तिदोषजनितः सुखदुःखोपभोगः फलम्⁶⁸⁹ । बाधनालक्षण दुःखम् । [न्यायसू॰ १ । १ । २१] तस्य च यत्नेन परिहार्यत्वात् फलात् पृथगुपादानम्⁶⁹⁰ । शरीरादिना एकविशतिभेदभिन्नेन⁶⁹¹ दुःखेन आत्यन्तिको वियोगः अपवर्गः⁶⁹² ।

नानार्थविमर्शः संशयः, समानाऽनेकधर्मोषपत्तेः⁶⁹³ उपलब्ध्यनुलब्ध्यव्यवस्थातो विशेषापेक्षो विमर्शः संशयः । [न्यायसू॰ १ । १ । २३] इति सूत्रकारवचनात् । स च वार्तिककारमते त्रेधा;⁶⁹⁴ तथाहि–समानाऽनेकधर्मोषपत्ते उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातो विशेषापेक्षो⁶⁹⁵ विमर्श संशयः । समानधर्मस्य स्थाणुपुरुषयोरूर्ध्वतालक्षणस्य उपपत्तेः उपलब्धेः । स⁶⁹⁶ च समानो धर्म उपलभ्यमानो न केवलः संशयहेतुः किन्तु उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातो विशेषापेक्ष, उपलब्ध्यनुपलब्ध्य व्यवस्थातो विशेषांशे साधक-बाधकप्रमाणाऽभावात्⁶⁹⁷ विशेषापेक्षः “स्थाणुर्वा पुरुषो वा” इति विमर्शः संशयः । तथा, समानजातीयम्⁶⁹⁸ असमानजातीयञ्च अनेकम्, अनेकस्माद् व्यावृत्तो धर्मः अनेकधर्मः, तदुपपत्तेः उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातो विशेषापेक्षः संशयः, यथा शब्दे विभागजत्वदर्शनात् किमयं गुणो द्रव्यं कर्म वा इति ? नहि विभागजत्वं सजातीये क्वचिद् गुणे विजातीये वा द्रव्ये कर्मणि च वर्त्तते, अतः संशयहेतुः–किभूतस्य अस्य विभागजत्वमिति । तथा, विप्रतिपत्तेः⁶⁹⁹ उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातो विशेषापेक्षः संशयः, यथा “अस्ति आत्मा” इत्येके, “नास्त्यात्मा” इत्यपरे, न च सद्भावाऽसद्भावौ सममेकत्र भवतः तस्मात्तत्त्वाऽनवधारणम् “अस्ति आत्मा, नास्ति वा” इति संशयः ।

भाष्यकारमते तु उपलब्ध्यनुपलब्धी पृथक् संशयकारणम् इति पञ्चधा संशयः; तथाहि– उपलब्ध्युपपत्तेः⁷⁰⁰ उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातो विशेषापेक्षः संशयः, यथा सद् उदकमुपलभ्यते, मरीचिकासु च असत्, इदानीं क्वचिद् उदकोपलब्धौ तत्त्वव्यवस्थापकप्रमाणस्यानुपलब्धेः “सद्वा उदकम् असद्वा” इति संशयः । तथा, अनुपलब्ध्युपपत्तेः⁷⁰¹ उपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातो विशेषापेक्षः संशयः, यथा सन् मूलकीलकादि नोपलभ्यते, असच्च अनुत्पन्नं निरुद्धं वा, इदानीं “पिशाचोऽ पि सन् नोपलभ्यते असन् वा” इति संशयः । समानोऽनेकश्च⁷⁰² धर्मो ज्ञेयस्थः, विप्रतिपत्तिउपलब्धि-अनुपलब्धयो ज्ञातृस्था इति भेदः ।

हिताऽहितप्राप्तिपरिहारौ तत्साधनञ्च प्रयोजनम् । यमर्थमधिकृत्य प्रवर्त्तते तत् प्रयोजनम् । [न्यायसू॰ १ । १ । २४] इति वचनात् । यमर्थम्⁷⁰³ प्राप्तव्यं हातव्यञ्च अध्यवसाय प्रवर्त्तते तत् प्रयोजनम् । तच्च⁷⁰⁴ द्विविधं मुख्यं गौणं च । मुख्यं सुखदुःखप्राप्तिपरिहारौ, तत्साधनं तु गौणम् ।

प्रतिबन्धावधारणस्थानं दृष्टान्तः । तथा च सूत्रम्–लौकिकपरीक्षकाणा यस्मिन्नर्थे बुद्धिसाम्य स दृष्टान्तः⁷⁰⁵ । [न्यायसू॰ १ । १ । २५] नैसर्गिकं वैनयिकं च अतिशयमप्राप्ता लौकिकाः, तद्विपरीताः परीक्षकाः । [न्यायभा॰ १ । १ । २५] तेषां साध्यसाधनाधिकरणत्वेन तद्रहितत्वेन वा बुद्धिसाम्यविषयोऽर्थो दृष्टान्तः ।

प्रमाणतोऽभ्युपगम्यमान सामान्यविशेषवान् अर्थः सिद्धान्तः⁷⁰⁶ । तन्त्राधिकरणाऽभ्युपगमसस्थितिः सिद्धान्तः । [न्यायसू॰ १ । १ । २६] इति सूत्रकारवचनात् । तन्त्रम्–शास्त्रम्⁷⁰⁷ अधिकरणं येषामर्थानां ते तन्त्राधिकरणाः, तेषाम् अभ्युगमसंस्थितिः–इत्थम्भावनियम सिद्धान्तः । स चतुर्विध–सर्वतन्त्र-प्रतितन्त्र-अधिकरण-अभ्युपगमसंस्थित्यर्थान्तरभावात् । [न्यायसू॰ १ । १ । २७] तत्र सर्वतन्त्राऽविरुद्धः तन्त्रेऽधिकृतोऽर्थः सर्वतन्त्रसिद्धान्तः⁷⁰⁸ । [न्यायसू॰ १ । १ । २८] सर्वेषां सम्प्रतिपत्तिविषयः; यथा प्रमाणानि प्रमेयसाधनानि, घ्राणादीनि इन्द्रियाणि, गन्धादयस्तदर्थाः इत्यादि । समानतन्त्रप्रसिद्धः⁷⁰⁹ परतन्त्राऽसिद्धः प्रतितन्त्रसिद्धान्तः⁷¹⁰ । [न्यायसू॰ १ । १ । २९] यथा भौतिकानि इन्द्रियाणि यौगानाम्, अभौतिकानि साङ्ख्यानाम् । यत्सिद्धौ अन्यप्रकरणसिद्धिः सोऽधिकरणसिद्धान्तः⁷¹¹ । [न्यायसू॰ १ । १ । ३०] हेतोर्यस्य सिद्धौ अन्यस्य प्रक्रियमाणस्य⁷¹² प्रतिज्ञार्थस्य सिद्धिः सोऽधिकरणसिद्धान्तः, यथा कार्यत्वादेः क्षित्यादौ बुद्धिमत्कारणसामान्यसिद्धौ अन्यस्य तत्करणसमर्थस्य नित्यज्ञानेच्छाप्रयत्नाऽऽधारस्य तत्कारणस्य सिद्धिरिति । अपरीक्षिताभ्युपगमात् तद्विशेषपरीक्षणम् अभ्युपगमसिद्धान्तः⁷¹³ । [न्यायसू॰ १ । १ । ३१] यत् किञ्चिद्वस्तु अपरीक्षितमभ्युपगम्य विशेषः परीक्ष्यते सोऽभ्युपगमसिद्धान्तः । यथा अस्तु द्रव्यं शब्दः, स तु किं नित्योऽनित्यो वा इति शब्दस्य द्रव्यत्वमभ्युपगम्य नित्याऽनित्यत्वविशेषः परीक्ष्यते ।

परार्थानुमानवाक्यैकदेशभूता अवयवाः⁷¹⁴ । साधनीयस्यार्थस्य⁷¹⁵ यावति शब्दसमूहे सिद्धिः परि समाप्यते तस्यैकदेशा पञ्च । तथा च सूत्रम्–प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनान्यवयवाः⁷¹⁶ । [न्यायसू॰ १ । १ । ३२] तत्र साध्यनिर्देशः प्रतिज्ञा⁷¹⁷ । [न्यायसू॰ १ । १ । ३३] ज्ञापनीयेन धर्मेण विशिष्टस्य धर्मिणः परिग्रहवचनं साध्यनिर्देशः, यथा अनित्यः शब्दः इति । [न्यायभा॰ १ । १ । ३३] उदाहरणसाधर्म्यात् साध्यसाधनं हेतुः⁷¹⁸ । [न्यायसू॰ १ । १ । ३४] उदाहरणेन⁷¹⁹ साधर्म्यात् साध्यधर्मस्य प्रज्ञापनं हेतुः, यथा अनित्यः शब्दः उत्पत्तिधर्मकत्वात् घटवदिति । तथा वैधर्म्यात् । [न्यायसू॰ १ । १ । ३५] उदाहरणवैधर्म्यात्⁷²⁰ साध्यसाधनं हेतुः, यथा नेदं निरात्मकं जीवच्छरीरम् अप्राणादिमत्त्वप्रसङ्गात् लोष्ठादिवत् । साध्यसाधर्म्यात् तद्धर्मभावी दृष्टान्तः उदाहरणम् । [न्यायसू॰ १ । १ । ३६] साध्येन⁷²¹ साधर्म्यम्–समानधर्मता तस्मात् तद्धर्मभावी–तस्य साध्यस्य धर्मः, साध्यशब्देन चात्र साध्यधर्मविशिष्टो धर्मी गृह्यते, तस्य भाव साध्यधर्मभाव स यस्मिन् दृष्टान्ते अस्ति स तद्धर्मभावी, यथा अनित्यः शब्दः उत्पत्तिधर्मकत्वात् घटवत् इति साधर्म्योदाहरणम् । तद्विपर्ययाद्विपरीतम् । [न्यायसू॰ १ । १ । ३७] “उदाहरणम्”⁷²² इति प्रकृतेन अभिसम्बन्ध । तद्विपर्ययात्–साध्यवैधर्म्यात् अतद्धर्म भावी दृष्टान्तः उदाहरणम्, यथा अनित्यः शब्दः उत्पत्तिधर्मकत्वात्, यत्तु नित्यं तद् उत्पत्तिधर्मकं न भवति यथा परमाण्वादि इति । उदाहरणापेक्षः “तथा” इत्युपसंहारो “न तथा” इति वा साध्यस्य उपनयः⁷²³ । [न्यायसू॰ १ । १ । ३८] उदाहरणापेक्षः–उदाहरणाधीनः,⁷²⁴ साध्यसाधर्म्ययुक्ते उदाहरणे “तथा च शब्द उत्पत्तिधर्मकः” इति साध्यस्य शब्दस्य उत्पत्तिधर्मकत्वमुपसंह्रियते । साध्यवैधर्म्ययुक्ते तु आकाशादिद्रव्यमनुत्पत्तिधर्मकं नित्यम् “न च तथा शब्दः” इत्यनुत्पत्तिधर्मकत्वस्य⁷²⁵ उपसंहारप्रतिषेधेन उत्पत्तिधर्मकत्वमुपसंह्रियते । हेत्वपदेशात् प्रतिज्ञायाः पुनर्वचनं निगमनम्⁷²⁶ । [न्यायसू॰ १ । १ । ३९] यथोदाहरणं⁷²⁷ साधर्म्येण वैधर्म्येण वा हेतौ उपसंहृते यत् प्रतिज्ञायाः पुनरभिधानं तत् निगमनम् ।

सन्दिग्धेऽर्थे अन्यतरपक्षे अनुकूलकारणदर्शनात् तस्मिन् सम्भावनाप्रत्ययः तर्कः । तथा च सूत्रम्–अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे कारणोपपत्तितः तत्त्वज्ञानार्थमूहः तर्कः । [न्यायसू॰ १ । १ । ४०] अविज्ञाततत्त्वे–सन्दिग्धेऽर्थे⁷²⁸ ऊर्ध्वतालक्षणे कारणोपपत्तितः पुरुषसद्भावे बाह्याली⁷²⁹ वाहकेलि प्रदेशोऽनुकूलं कारणम्, तस्य प्रतीतितः “पुरुषेण अनेन भवितव्यम्” इत्यूहः तर्कः । किमर्थो ऽयम् ? इति चेत्, तत्त्वज्ञानार्थम्⁷³⁰ अनुमानप्रमाणप्रवृत्त्यर्थम् । तर्कविविक्तं हि विषयं प्रमाणानि परिच्छिन्दन्ति इति प्रमाणाऽनुग्राहकस्तर्क ।

साधनोपालम्भजन्मा तत्त्वावबोधो निर्णयः⁷³¹ । सूत्रञ्च–विमृश्य पक्ष-प्रतिपक्षाभ्यामर्थावधारण निर्णयः । [न्यायसू॰ १ । १ । ४१] विमृश्य–“अनित्यः शब्दो नित्यो वा” इति सन्दिह्य, पक्ष-प्रतिपक्षाश्रितत्वात् साधनोपालम्भौ “पक्षप्रतिपक्षौ” इत्युक्तौ ताभ्याम्, अर्थस्य साध्यस्य “अनित्य एवायम् कृतकत्वात्” इत्यवधारणं निर्णय ।

वीतरागकथावस्तुनिर्णयफलो वाद⁷³² । तथा च सूत्रम्–प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्ताऽविरुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः । [न्यायसू॰ १ । २ । १] इति । वस्तु⁷³³ धर्मौ एकाधिकरणौ विरुद्धौ एककालौ अनवसितौ पक्षप्रतिपक्षौ । वस्तुधर्मौ वस्तुनो विशेषौ, यथा “अस्त्यात्मा नास्त्यात्मा” इति वा । अधिकरणम् आश्रयः, एकम् अधिकरणं ययोस्तौ विचारं प्रयोजयत न नानाधिकरणौ, विरुद्धावपि यथा नित्य आत्मा अनित्या बुद्धिरिति । अविरुद्धावपि विचारं न प्रयोजयतः यथा क्रियावद् द्रव्यं गुणवच्च इति, भिन्नकालावपि न विचारार्हौ द्वयोः प्रमाणोपपत्तेः यथा क्रियावद् द्रव्यं निष्क्रियं च कालभेदे सति । तथा अवसितौ विचारं न प्रयोजयतः निर्णयोत्तरकालं विवादाऽभावात् । तौ एवंविधविशेषणौ धर्मौ पक्ष-प्रतिपक्षौ, तयोः परिग्रहः इत्थम्भावनियम “एवन्धर्मा अयं धर्मी नैवन्धर्मा” इति च ।

पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहश्च जल्प-वितण्डयोरप्यविशिष्टः, अतः “प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भ” इति तद्विशेषणम्, प्रमाणैः तर्केण च साधनम् उपालम्भश्च यस्मिन् स तथोक्तः । प्रमाणशब्देन प्रमाणमूलाः⁷³⁴ प्रतिज्ञाद्यवयवा व्यपदिश्यन्ते, ततो वादे प्रमाणबुद्धिपरिगृहीतयोरेव साधनोपालम्भयोः प्रयोगः । तर्कशब्देन च भूतपूर्वगतिन्यायेन वीतरागकथात्वज्ञापनाद् उद्भावननियमो लभ्यते । तेन वादे प्रमाणबुद्ध्या परेण छलजातिनिग्रहस्थानानि प्रयुक्तानि न निग्रहबुद्ध्या उद्भाव्यन्ते, किन्तु निवारणबुद्ध्या, तत्त्वज्ञानाय आवयोः प्रवृत्तिः, न च साधनाभासो दूषणाभासो वा तत्त्वज्ञाननिमित्तम्, अतो न तत्प्रयोगो युक्तः । उपालम्भश्रवणात् समस्तनिग्रहस्थानानुषङ्गः इति चेन्न; उत्तरयोः⁷³⁵ पदयोर्नियमार्थत्वात् । तेन “सिद्धान्ताविरुद्धः”⁷³⁶ इत्यनेन अपसिद्धान्तः, “पञ्चावयवोपपन्नः” इत्यनेन च पञ्चग्रहणात् न्यून-अधिके, अवयवग्रहणात् हेत्वाभासपञ्चकञ्च इत्यष्टावेव⁷³⁷ निग्रहस्थानानि वादे नियम्यन्ते । कस्मादिति चेत् ? गुर्वादिना⁷³⁸ सह वादोप देशात्, यस्माद् अयं तत्त्वं बुभुत्सुर्गुर्वादिना सह संशयविच्छेद-अज्ञातार्थावबोध-अ⁷³⁹ध्यवसिताभ्यनु⁷⁴⁰ज्ञालक्षणं⁷⁴¹ त्रिविधं फलमाकाङ्क्षन् वादं करोति, तनोऽस्य⁷⁴² तत्त्वबुभुत्सावतः तावद् अनेन साधन वक्तव्यं यावदसौ तत्त्वं प्रतिपद्यते अप्रतिद्वन्दित्वात् ।

विजिगीषुकथा पुरुषशक्तिपरीक्षणफला जल्पः । सूत्रञ्च–यथोक्तोपपन्नः छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भो जल्पः⁷⁴³ । [न्यायसू॰ १ । २ । २] यथोक्तोपपन्नग्रहणेन⁷⁴⁴ प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भमात्रमुपलक्ष्यते, न समस्तं वादलक्षणम्, “सिद्धान्ताऽविरुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः” इति उत्तरपदद्वयस्य निग्रहस्थाननियमनिबन्धनस्य अत्र अभिसम्बन्धाऽसम्भवात्, जल्पे समस्तनिग्रहस्थानानां सम्भवात् । ननु “छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भ” इत्ययुक्तम्, छलादीनामसदुत्तरत्वेन साधनदूषणत्वाऽनुपपत्ते; तदयुक्तम्; प्रमाणै⁷⁴⁵ क्रियमाणयोः साधनोपालम्भयो छलादीनामङ्गभावो⁷⁴⁶ रक्षणार्थत्वात् न स्वतन्त्राणां साधनदूषणभाव; नहि तानि स्वयं साधनत्वेन दूषणत्वेन वा प्रयुज्यन्ते, किन्तु सम्यक्साधने प्रयुक्ते पर छलजात्यादिना प्रत्यवतिष्ठमानः “छलं जातिः निग्रहस्थानं वा त्वया प्रयुक्तम्” इत्येवं तदुद्भावनद्वारेण निरस्यते, निरस्ते तस्मिन् स्वपक्ष परिरक्षितो भवति । परेण वा साधने प्रयुक्ते सहसा दोषमपश्यन् स्वय जात्यादिना प्रत्यवतिष्ठते । जात्याद्याकुलितश्च प्रतिवादी उत्तरमप्रतिपद्यमानो जीयते, जिते तस्मिन् अप्रतिपक्षा स्वपक्षसिद्धिरिति । हृदयस्थप्रमाणोपपन्नतत्त्वज्ञानसंरक्षणाय क्वचिद् वीतरागस्यापि⁷⁴⁷ उपयुज्यन्ते छला दीनि, अन्यथा प्राञ्जलमतिर्दुष्टतार्किकपरिकल्पितदूषणाडम्बरेण तत्त्वाध्यवसायात् प्रचाल्येत⁷⁴⁸ । तदुक्तम्–तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थ जल्पवितण्डे वीजप्ररोहसंरक्षणार्थं कण्टकशाखावरणवत् । [न्यायसू॰ ४ । २ । ५०] इति ।

जल्पविशेषो वितण्डा⁷⁴⁹ । तथा च सूत्रम्–स प्रतिपक्षस्थापनाहीनो⁷⁵⁰ वितण्डा । [न्यायसू॰ १ । २ । ३] स यथोक्तो जल्पः प्रतिपक्षस्थापनाहीनतया विशेषितो वितण्डात्वं प्रतिपद्यते । वैतण्डिकस्य⁷⁵¹ च स्वपक्ष एव साधनवादिपक्षापेक्षया प्रतिपक्षः हस्तिप्रतिहस्तिन्यायेन, तस्मिन् प्रतिपक्षे वैतण्डिको न साधनं वक्ति, केवलं परपक्षप्रतिषेधायैव प्रवर्त्तते इति ।

अहेतवो हेतुवदाभासमाना हेत्वाभासाः⁷⁵² पञ्च । सव्यभिचार-विरुद्ध-प्रकरणसम-साध्यसमअतीतकाला हेत्वाभासाः । [न्यायसू॰ १ । २ । ४] इति सूत्रकारवचनात् । तत्र सव्यभिचारस्य⁷⁵³ लक्षणम्–अनैकान्तिकः सव्यभिचारः । [न्यायसू॰ १ । २ । ५] व्यभिचारः⁷⁵⁴ अनियमः, तेन सह यो वर्त्तते स सव्यभिचारः, अनैकान्तिकः–एकस्मिन्⁷⁵⁵ अन्ते भवः ऐकान्तिकः तद्विपर्ययाद् अनैकान्तिकः, यथा अनित्यः शब्दः प्रमेयत्वात् इति ।

विरुद्धस्य लक्षणम्–सिद्धान्तमभ्युपेत्य तद्विरोधी विरुद्धः⁷⁵⁶ । [न्यायसू॰ १ । २ । ६] सिद्धान्तशब्दो⁷⁵⁷ धर्मविशिष्टे धर्मिणि प्रसिद्धोऽपि इह साध्यविषयो ग्रहीतव्यः, तेन साध्यधर्ममभ्युपगम्य यस्तं विरुणद्धि-विपर्ययं साधयति स विरुद्धः, यथा नित्यः शब्दः कृतकत्वात् इति ।

प्रकरणसमस्य लक्षणम्–यस्मात् प्रकरणचिन्ता स निर्णयार्थमपदिष्टः प्रकरणसमः⁷⁵⁸ । [न्यायसू॰ १ । २ । ७] विचार्यमाणौ⁷⁵⁹ पक्षप्रतिपक्षौ प्रकरणम्, तस्य चिन्ता संशयात् प्रभृति आनिर्णयात् यद्यपि भवति, तथापि इह विमर्शात्मिकैव⁷⁶⁰ गृह्यते, सा च विशेषाऽनुपलम्भादेव भवति, स एव च विशेषाऽनुपलम्भो यदा निर्णयार्थमपदिश्यते तदा तत् प्रकरणमनतिवर्त्तमानत्वात् प्रकरणसमो भवति । यथा “नित्यः शब्दः अनित्यधर्माऽनुपलब्धेः आकाशवत्” इति एकेन उक्ते द्वितीयः प्राह–अनित्यः शब्दः नित्यधर्मानुपलब्धेः⁷⁶¹ घटवत्, न च द्व्यात्मकानि वस्तूनि युज्यन्ते । प्रमातारस्तु स्वरूपमेषां⁷⁶² नियतमनवधारयन्तो भ्राम्यन्तीछं⁷⁶³ न्तीति ।

साध्यसमस्य लक्षणम्–साध्याऽविशिष्टः साध्यत्वात् साध्यसमः । [न्यायसू॰ १ । २ । ८] प्रतिवादिनं⁷⁶⁴ प्रति साधयितुं यद् उपादीयते तत् साध्यम्, तदविशिष्टो हेतुः साध्यसमः । कथं हेतोः साध्येन तुल्यता इति चेत् ? साध्यत्वात्, यथा मीमांसकं प्रति “अनित्यः शब्दः कृतकत्वात् घटवत्” इति ।

कालात्ययापदिष्टस्य लक्षणम्–कालात्ययापदिष्टः कालातीतः⁷⁶⁵ । [न्यायसू॰ १ । २ । ९] हेतोः⁷⁶⁶ प्रयोगकालः प्रत्यक्षागमाऽबाधितपक्षपरिग्रहाद् अनन्तरः, तम् अतीत्य यो हेतुरपदिश्यते स कालात्ययापदिष्टः । यथा अनुष्णः तेजोऽवयवी कृतकत्वात् घटवत्, ब्राह्मणेन⁷⁶⁷ सुरा पातव्या द्रवद्रव्यत्वात् क्षीरवत् इति ।

अर्थविकल्पैर्वचनविघातः छलम्⁷⁶⁸ । तथा च सूत्रम्–वचनविघातोऽर्थविकल्पोपपत्त्या छलम् । [न्यायसू॰ १ । २ । १०] वचनविघातः न⁷⁶⁹ मुखपिधानेन अपि तु अर्थविकल्पोपपत्त्या, वक्तुरनभिप्रेतमर्थं तदुक्ते वचसि समारोप्य छलवादी तन्निषेधं करोति कल्प्यमानघटनया इति सामान्यलक्षणम् । तत् त्रिविधं वाक्छलं सामान्यछलमुपचारछलञ्च । [न्यायसू॰ १ । २ । ११] तत् सामान्यलक्षणलक्षितं छलं वाक्छलादिभेदेन त्रिविधं⁷⁷⁰ भवति ।

तत्र अविशेषाऽभिहितेऽर्थे वक्तुरभिप्रायादर्थान्तरकल्पना वाक्छलम् । [न्यायसू॰ १ । २ । १२] अविशेषाभिहिते–अविशेषेण शब्दे प्रयुक्ते सति वक्तुरभिप्रेतमर्थमपह्नुत्य परिकल्प्य⁷⁷¹ तन्निषेधवचनं वाचि निमित्तभूतायां छलं वाक्छलम् । यथा⁷⁷² “नवकम्बलो देवदत्तः” इत्युक्ते “नवः कम्बलोऽस्य, नव कम्बला अस्य” इति च समासपदम् अर्थद्वयेऽप्यविशिष्टम्, तत्र अभिनवकम्बलयोगं वक्तुरभिप्रेतं प्रमाणोपपन्नञ्च अपह्नुत्य नवसङ्ख्यासम्बन्धमध्यारोप्य तत्प्रतिषेधेन परः प्रत्यवतिष्ठते–“कुतोऽस्य नव कम्बलाः ?” इति ।

सम्भवतोऽर्थस्य अतिसामान्ययोगाद् असद्भूतार्थकल्पना सामान्यछलम् । [न्यायसू॰ १ । २ । १३] अति–व्यापकं सामान्यम् अतिसामान्यम्, तद्योगात् क्वचिद् व्यक्तौ⁷⁷³ अर्थस्य कस्यचित् सम्भवतो⁷⁷⁴ व्यक्त्यन्तरे सम्भाव्यमाननिष्पत्तेः वक्त्राऽभिहितस्य सतो यद् असद्भूतार्थकल्पनया प्रत्यवस्थानम् तत् सामान्यनिमित्तत्वात् सामान्यछलम् । यथा⁷⁷⁵ “सम्भवति ब्राह्मणे विद्याचरणसम्पत्” इत्युक्ते छलवाद्याह–न, व्रात्येन अनेकान्तात्, तदयुक्तम्; हेतुत्वेन अनुपन्यासात्, न हि ब्राह्मणत्वं विद्याचरणसम्पत्तौ हेतुत्वेन उपन्यस्तम् । कि तर्हि ? प्रशंसावादोऽयम् इति ।

धर्मविकल्पनिर्देशे अर्थसद्भावप्रतिषेधः उपचारच्छलम्⁷⁷⁶ । [न्यायसू॰ १ । २ । १४] धर्मः क्रोशनादि, तस्य विकल्पः उपचार, तेन निर्देशे “मञ्चाः क्रोशन्ति गायन्ति” इत्यादिप्रयोगे कृते⁷⁷⁷ योऽर्थसद्भावप्रतिषेध मुख्यार्थप्रतिषेध–कथम् अचेतना मञ्चाः क्रोशान्ति⁷⁷⁸ ? कि तर्हि ? पुरुषास्तत्रस्था क्रोशन्ति न मञ्चा, इति उपचारनिमित्तं छलम् उपचारच्छलम् । तच्चायुक्तम्; यथावक्त्रभिप्रायमप्रतिषेधात्,⁷⁷⁹ अभिधानप्रयोगो हि लोके गौणो मुख्यश्च प्रसिद्ध इति ।

हेतुप्रतिबिम्बनप्रायं प्रत्यवस्थानं जातिः । तथा च सूत्रम्–साधर्म्यवैधर्म्याभ्या प्रत्यवस्थान जातिः । [न्यायसू॰ १ । २ । १८] सकलजातीनां सामान्यलक्षणमिदम् । प्रतिकूलम्⁷⁸⁰ अव स्थानम् प्रत्यवस्थानम्, साधर्म्येण वैधर्म्येण वा यत् प्रत्यवस्थानं हेतुप्रतिबिम्बनप्रायं सा जातिः इति । तासां चतुर्विशतिप्रकारो विभागः–साधर्म्य-वैधर्म्य-उत्कर्ष-अपकर्ष-वर्ण्य-अवर्ण्य-विकल्प⁷⁸¹साध्य-प्राप्ति-अप्राप्ति-प्रसङ्ग-प्रतिदृष्टान्त-अनुपपत्ति-संशय-प्रकरण-अहेतु-अर्थापत्ति-अविशेष-उपपत्ति-उपलब्धि-अनुपलब्धि-नित्य-अनित्य-कार्यसमाः⁷⁸²⁷⁸³ । [न्यायसू॰ ५ । १ । १] इतिसूत्रकारवचनात् ।

तत्र साधर्म्य-वैधर्म्यसमयोर्लक्षणम्–साधर्म्य-वैधर्म्याभ्यामुपसंहारे तद्धर्मविपर्ययोपपत्तेः साधर्म्य-वैधर्म्यसमौ । [न्यायसू॰ ५ । १ । २] साधर्म्येण वैधर्म्येण वा साधनमभिधाय सिसाधयिषितपक्षोपसंहारे साधनवादिना कृते साध्यधर्मविपर्ययोपपादनाय साधर्म्येण प्रत्यवस्थानं साधर्म्यसमः⁷⁸⁴ प्रतिषेधः । यथा अनित्यः शब्दः प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्, यत् प्रयत्नानन्तरीयकं तदनित्यम् यथा घटः इति साधर्म्येण हेतौ प्रयुक्ते⁷⁸⁵ जातिवादी साधर्म्येणैव प्रत्यवतिष्ठते–“नित्यः शब्दः निरवयवत्वात्, यन्निरवयवं तत् नित्यं दृष्टम् यथा आकाशम्” इति, न चात्र विशेषहेतुरस्ति घटसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वाद् अनित्य शब्दः न च आकाशसाधर्म्यात् निरवयवत्वात् नित्य इति । वैधर्म्येण वा प्रत्यवतिष्ठते–नित्यःशब्दो निरवयवत्वात्, यत् पुनरनित्यं तत् सावयवं दृष्टम् यथा घट, न चास्ति विशेषहेतुः घटसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् अनित्य शब्द न पुन घटवैधर्म्यात् निरवयवत्वात् नित्य इति ।

वैधर्म्यहेतावपि साधनवादिना प्रयुक्ते “अनित्य शब्द प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् यत् पुनरनित्यं न भवति तत् प्रयत्नानन्तरीयकमपि न भवति यथा आकाशम्” इत्यत्रापि एतेनैव पूर्वोक्तप्रयोगद्वयेन प्रत्यवस्थान वैधर्म्यसम⁷⁸⁶ इति ।

उत्कर्षसमादीनां लक्षणम्–साध्यदृष्टान्तयोः धर्मविकल्पाद् उभयसाध्यत्वाच्च उत्कर्षअपकर्ष-वर्ण्य-अवर्ण्य-विकल्प-साध्यसमा । [न्यायसू॰ ५ । १ । ४] यत्र दृष्टान्तधर्मं साध्यधर्मिणि असन्तमपि आरोपयत्तु⁷⁸⁷ पयन् उत्कर्षेण प्रत्यवस्थान करोति सा उत्कर्षसमा जातिः । यथा “अनित्य शब्द प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् घटवत्” इत्युक्ते पर प्राह–“यदि प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् घटवद् अनित्य शब्द तर्हि तद्वदेव मूर्त्तोऽप्यस्तु, अथ न मूर्त्तः तर्हि अनित्योऽपि माभूत् अविशेषात्” इति ।

दृष्टान्तधर्मविकल्पनेनैव⁷⁸⁸ साध्यधर्मिणि सिद्धस्यापि धर्मस्य अपकर्षेण प्रत्यवस्थानम् अपकर्षसमा⁷⁸⁹ जाति । यथा अस्मिन्नेव प्रयोगे घटः प्रयत्नानन्तरीयकः अश्रावणो दृष्ट शब्दोऽपि तथास्तु, अन्यथा अनित्यो न स्याद् अविशेषात् इति ।

ख्यापनीयो वर्ण्य साध्यधर्मिधर्म, तद्विपर्ययादवर्ण्यो दृष्टान्तधर्मः, तौ वर्ण्याऽवर्ण्यौ विपर्यस्यन् इतरम् इतरेण समीकुर्वन् प्रत्यवस्थानं करोति–“यदि शब्दोऽनित्यत्वेन वर्ण्यते–साध्यते तदा घटोऽपि वर्ण्यताम्-साध्यताम्” इति वर्ण्यसमा⁷⁹⁰ । “घटश्चेन्न वर्ण्यते–न साध्यते तर्हि शब्दोऽपि न वर्ण्यताम्” इति अवर्ण्यसमा⁷⁹¹ ।

धर्मान्तरविकल्पेन प्रत्यवस्थानं विकल्पसमा⁷⁹² । यथा अत्रैव साधने प्रयुक्ते परः प्रत्यवतिष्ठते–प्रयत्नानन्तरीयकं किञ्चिन् मृदु दृश्यते प्रवेण्यादि, किञ्चित् कठिनं कर्परादि, एवं प्रयत्नानन्तरीयकं घटादि अनित्यं भविष्यति शब्दादि तु नित्यमिति ।

उभयोरपि साध्यदृष्टान्तयोः साध्यत्वापादनेन प्रत्यवस्थानं साध्यसमा⁷⁹³ । यथा अत्रैव साधने प्रयुक्ते परः प्रत्यवतिष्ठते–यदि यथा घटः तथा शब्दः तर्हि यथा शब्दः तथा घटोऽस्तु, शब्दश्च अनित्यतया साध्यः⁷⁹⁴ इति घटोऽपि साध्य एव स्यात्, कथमन्यथा तेन तुल्यता ?

प्राप्त्यप्राप्तिविकल्पनपूर्वकम् उभयत्रापि दोषापादनं प्राप्ति-अप्राप्तिसमौ⁷⁹⁵ । हेतौ साधनवादिना प्रयुक्ते प्रतिवादी आह–अयं हेतुः प्राप्य साध्यं साधयेत्, अप्राप्य वा ? यदि प्राप्य; तर्हि द्वयोर्लब्धस्वरूपयोर्युगपत् सम्भवात् कथमेकस्य साध्यता अन्यस्य हेतुता विशेषाऽभावात् ? इति प्राप्तिसमः प्रतिषेधः । अथ अप्राप्य हेतुः साध्यं साधयेत्; तर्हि सर्वं साध्यं किन्न असौ साधयेद् अविशेषात् ? नहि अप्राप्य प्रदीप प्रकाश्यं प्रकाशयति इति अप्राप्तिसमः ।

दृष्टान्तस्य कारणाऽनपदेशात् प्रत्यवस्थानाच्च प्रतिदृष्टान्तेन प्रसङ्ग-प्रतिदृष्टान्तसमौ । [न्यायसू॰ ५ । १ । ९] यथा प्राक्तने एव साधने घटादेर्दृष्टान्तस्य अनित्यतायां कि कारणम् ? न च तदन्तरेण साध्यसिद्धिः अतिप्रसङ्गात् हेत्वन्तरान्वेषणे चानवस्था इति प्रसङ्गसमः⁷⁹⁶ प्रतिषेधः ।

प्रतिदृष्टान्तेन प्रत्यवस्थानं प्रतिदृष्टान्तसमः⁷⁹⁷ । यथा प्रयत्नानन्तरीयको घटादिः अनित्यो दृष्टः, तथा आकाशं प्रयत्नानन्तरीयकं नित्यं दृश्यते, तद्वत् शब्दोऽपि नित्यः स्यात् । कः पुनः आकाशस्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वं वदेत् ? कूपखननादिना आकाशस्य⁷⁹⁸ कार्यतां मन्वानः कश्चिद् एव ब्रूयात् । न चैवं व्यभिचारोद्भावनमेतत् सम्यगुत्तरं न असदुत्तरप्रकारो जातिप्रयोगः इत्यभिधातव्यम्, यतो न हेतोरनैकान्तिकत्वम् उद्भावयन्नसौ साधुरिव जातिवादी प्रत्यवतिष्ठते, अपि तु दृष्टान्तबलेन नित्यत्वमेव साधयन् उत्थित⁷⁹⁹ इति ।

प्रागुत्पत्तेः कारणाऽभावाद् अनुत्पत्तिसमः⁸⁰⁰ । [न्यायसू॰ ५ । १ । १२] यथा अत्रैव प्रयोगे जातिवादी आह–पूर्वमनुत्पन्ने शब्दाख्ये धर्मिणि प्रयत्नानन्तरीयकत्वं धर्मः क्व वर्त्तताम्, अलब्धपक्षवृत्तिश्च कथमनित्यत्वं साधयेत् ? असिद्धे च अनित्यत्वे शब्दस्य बलात् नित्यत्वमेव सिद्ध्येत् । कारणाऽभावात्–अनित्यत्वसिद्धिकारणस्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वस्य अभावात् । अथवा शब्दोत्पादककारणाभावाद् अनुत्पन्ने शब्दे निराश्रयो हेतुरिति ।

सामान्य-दृष्टान्तयोः ऐन्द्रियकत्वे समाने नित्याऽनित्यसाधर्म्यात् संशयसमः⁸⁰¹ । [न्यायसू॰ ५ । १ । १४] यथा अत्रैव प्रयोगे परः प्रत्यवतिष्ठते–घटेन अनित्येन प्रयत्नानन्तरीयकत्वं शब्दस्य साधर्म्यम्, सामान्येन च नित्येन ऐन्द्रियकत्वम्, ततः कि प्रयत्नानन्तरीयकत्वाद् अनित्यः शब्दः स्यात् किम्वा ऐन्द्रियकत्वात् नित्यः इति ?

उभयसाधर्म्यात् प्रक्रियासिद्धेः⁸⁰² प्रकरणसमः⁸⁰³ । [न्यायसू॰ ५ । १ । १६] यथा अस्मिन्नेव प्रयोगे अनित्यसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् कश्चिदनित्यतां साधयति, अपरः पुनः नित्याकाशसाधर्म्यात् निरवयवत्वात् नित्यताम् इति, अतः पक्षे विपक्षे च प्रक्रिया समाना⁸⁰⁴ सिद्धा इति ।

त्रैकाल्याऽनुपपत्तेः हेतोः अहेतुसमः⁸⁰⁵ । [न्यायसू॰ ५ । १ । १८] यथा सम्यक् साधने प्रयुक्ते दूषणमपश्यन् जातिवादी आह–ऽसाध्यात् पूर्वं⁸⁰⁶ वा साधनम्, उत्तरं वा, सहभावि वा स्यात् ? न तावत् पूर्वम्; असत्यर्थे तस्य⁸⁰⁷ साधनत्वाऽनुपपत्तेः । नाप्युत्तरम्; असति साधने पूर्वं साध्यस्य साध्यस्वरूपत्वाऽसम्भवात्⁸⁰⁸ । नापि सहभावि; स्वतन्त्रतया प्रसिद्धयो साध्य-साधनभावाऽसम्भवात्⁸⁰⁹ सह्यविन्ध्यवत्⁸¹⁰ इति अहेतुसमत्वेन प्रत्यवस्थानम् अहेतुसमः प्रतिषेधः ।

अर्थापत्तितः प्रतिपक्षसिद्धेः अर्थापत्तिसमः । [न्यायसू॰ ५ । १ । २१] यथा प्राक्तन एव साधने प्रयुक्ते जातिवादी आह–यदि घटसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वाद् अनित्यः शब्दः तदा अर्थादापद्यते–“निरवयत्वात्⁸¹¹ आकाशसाधर्म्यात् नित्यः” इति ।

एकधर्मोषपत्तेरविशेषे सर्वाऽविशेषप्रसङ्गात् सद्भावोपपत्तेः अविशेषसमः⁸¹² । [न्यायसू॰ ५ । १ । २३] यथा अत्रैव साधने प्रयुक्ते परः प्रत्यवतिष्ठते–यदि शब्द-घटयोः एको धर्मः प्रयत्नानन्तरीयकत्वमस्ति इति तयोः अनित्यत्वाऽविशेषोऽभिधीयते, तर्हि सर्वार्थेषु सत्त्वधर्मस्य उपपत्तेः अनित्यत्वाऽविशेषः स्यात् इति ।

उभयकारणोपपत्तेः उपपत्तिसमः⁸¹³ । [न्यायसू॰ ५ । १ । २५] यथा अस्मिन्नेव साधने प्रयुक्ते जातिवादी प्रत्यवतिष्ठते–यदि अनित्ये कारणं प्रयत्नानन्तरीयकत्वमस्ति इति अनित्योऽसौ तदा नित्यत्वेऽपि अस्य कारणं निरवयवत्वम् अस्ति इति नित्योऽस्तु इति ।

निर्दिष्टकारणाभावेऽप्युपलम्भात् उपलब्धिसमः⁸¹⁴ । [न्यायसू॰ ५ । १ । २७] निर्दिष्टस्य साध्यधर्मसिद्धिकारणस्य अभावेऽपि साध्यधर्मोषलब्ध्या प्रत्यवस्थानम् उपलब्धिसमः प्रतिषेधः । यथा अत्रैव साधने प्रयुक्ते परः प्रत्यवतिष्ठते–शाखादिभङ्गजे शब्दे विद्युदादौ च प्रयत्नानन्तरीयकत्वाभावेऽपि अनित्यत्वमस्ति इति ।

तदनुपलब्धेरनुपलम्भादभावसिद्धौ तद्विपरीतोपपत्तेः अनुपलब्धिसमः⁸¹⁵ । [न्यायसू॰ ५ । १ । २९] यथा “प्रागुच्चारणाद् अविद्यमान शब्दः असत्यावरणेऽनुपलब्धेः, आवरणाऽसत्त्वञ्च अनुपलब्धेः सिद्धम्, यस्य तु दर्शनात् प्राग् विद्यमानस्य अनुपलब्धिः न तस्य आवरणाऽनुपलब्धिः यथा पटाद्यावृतस्य घटादे, आवरणाऽनुपलब्धिश्च श्रवणात् प्राक् शब्दस्य” इत्युक्ते जातिवादी आह–तदनुपलब्धे शब्दावरणाऽनुपलब्धेरप्यनुपलम्भाद् अभावसिद्धिः “आवरणाऽनुपलब्धिर्नास्ति अनुपलब्धेः” इति, तद्विपरीतोपपत्तेः शब्दस्य अभावविपरीतत्वेन भावस्योपपत्तेः अनुपलब्धिसम प्रतिषेधः ।

साधर्म्यात् तुल्यधर्मोषपत्तेः सर्वाऽनित्यत्वप्रसङ्गाद् अनित्यसमः⁸¹⁶ । [न्यायसू॰ ५ । १ । ३२] यथा अस्मिन्नेव प्रयोगे परः प्रत्यवतिष्ठते–यदि शब्दस्य अनित्येन⁸¹⁷ घटेन साधर्म्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वमस्ति इति अनित्यत्वं स्यात्, तदा सर्वभावानां सत्त्वादिना घटेन साधर्म्यमस्ति इति अनित्यत्वं स्यादिति ।

नित्यमनित्यभावाद् अनित्ये नित्यत्वोपपत्तेः नित्यसमः⁸¹⁸ । [न्यायसू॰ ५ । १ । ३५] यथा “अनित्यः शब्दः” इत्युक्ते जातिवादी अनित्यत्वाख्यसाध्यधर्मस्वरूपविकल्पनेन शब्दस्य नित्यत्वमापादयति; तथाहि–किमिदम् अनित्यत्वं शब्दस्य नित्यम्, अनित्यं वा ? यदि नित्यम्; तर्हि धर्मस्य नित्यत्वात् तदाश्रयस्यापि शब्दस्य नित्यमनित्यभावाद् अनित्यधर्माधारतयाऽसत्त्वात् नित्यत्वम् । अथ अनित्यम्; तत्रापि अनित्यत्वे अनित्ये सिद्धं नित्यत्वं शब्दस्य इति ।

प्रयत्नकार्याऽनेकत्वात् कार्यसमः⁸¹⁹ । [न्यायसू॰ ५ । १ । ३७] यथा “अनित्यः शब्दः प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्” इत्युक्ते परः प्रयत्नकार्याऽनेकत्वोपन्यासेन प्रत्यवतिष्ठते–प्रयत्नस्य कार्यवैविध्यमुपलभ्यते,⁸²⁰ किञ्चिद् असदेव प्रयत्नेन अभिनिर्वर्त्यते यथा घटादि, किञ्चित् सदेव आवरणापनयनद्वारेण अभिव्यज्यते यथा काण्डपटाद्यावृतं घटादि, इति कथमतः शब्दस्य अनित्यता इति ?

सत्यवस्त्वप्रतिभासो विपरीतप्रतिभासश्च निग्रहस्थानम् । तथा च सूत्रम्–विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम् । [न्यायसू॰ १ । २ । १९] विरुद्धा कुत्सिता वा प्रतिपत्तिः विप्रतिपत्तिः, तत्त्वप्रतिपत्तेरभावोऽप्रतिपत्तिः इति सकलनिग्रहस्थानानां सामान्यलक्षणमिदम्⁸²¹ । तानि च द्वाविशतिप्रकाराणि⁸²² भवन्ति–प्रतिज्ञाहानिः, प्रतिज्ञान्तरम्, प्रतिज्ञाविरोधः, प्रतिज्ञासन्न्यासः, हेत्वन्तरम्, अर्थान्तरम्, निरर्थकम्, अविज्ञातार्थम्, अपार्थकम्, अप्राप्तकालम्, न्यूनम्, अधिकम्, पुनरुक्तम्, अननुभाषणम्, अज्ञानम्, अप्रतिभा, विक्षेपः, मतानुज्ञा, पर्य्यनुयोज्योपेक्षणम्, निरनुयोज्यानुयोगः, अपसिद्धान्तः, हेत्वाभासाश्च निग्रहस्थानानि । [न्यायसू॰ ५ । २ । १] इति सूत्रकारवचनात् । तत्र⁸²³ “अननुभाषणम्, अज्ञानम्, अप्रतिभा, विक्षेपः, पर्यनुयोज्योपेक्षणम्” इति अप्रतिपत्त्या सङ्गृहीतानि, शेषाणि विप्रतिपत्त्या ।

तत्र प्रतिज्ञाहानेर्लक्षणम्–प्रतिदृष्टान्तधर्माऽनुज्ञा स्वदृष्टान्ते प्रतिज्ञाहानिः⁸²⁴ । [न्यायसू॰ ५ । २ । २] प्रतिज्ञासिद्धये वादिना साधने अभिहिते प्रतिवादिना च तत्र दूषणे, तृतीये वचसि वर्त्तमानो वादी यदि प्रतिदृष्टान्तधर्म स्वदृष्टान्ते अनुजानाति तदा अस्य प्रतिज्ञा हीयते इति प्रतिज्ञाहानिः । यथा “अनित्य शब्दः ऐन्द्रियकत्वात् घटवत्” इत्युक्ते परः प्रत्यवतिष्ठते– “सामान्यम् ऐन्द्रियकं नित्यं दृष्टम् इत्यनैकान्तिकोऽयं हेतु” इत्युक्ते साधनवादी आह–“यदि सामान्यम् ऐन्द्रियकं नित्यम्, कामं घटोऽपि तथास्तु” इति ।

प्रतिज्ञातार्थप्रतिषेधे धर्मविकल्पात् तदर्थनिर्देशः प्रतिज्ञान्तरम्⁸²⁵ । [न्यायसू॰ ५ । २ । ३] प्रतिज्ञातार्थस्य “अनित्यः शब्दः” इत्यादेः ऐन्द्रिकत्वस्य हेतोर्व्यभिचारप्रदर्शनेन प्रतिषेधे कृते तं दोषमनुद्धरन् धर्मविकल्पं करोति–किमयम् असर्वगतः शब्दः घटवत्, कि वा सर्वगतः सामान्यवत् ? यदि असर्वगतः घटवत्; तर्हि तद्वद्वेव अनित्योऽस्तु, इति सोऽयम् “अनित्यः शब्दः” इति पूर्वप्रतिज्ञातः “असर्वगतः शब्दः” इति प्रतिज्ञान्तरं कुर्वन् निगृह्यते साधनसामर्थ्याऽपरिज्ञानात् इति ।

प्रतिज्ञा-हेत्वोर्विरोधः प्रतिज्ञाविरोधः⁸²⁶ । [न्यायसू॰ ५ । २ । ४] यत्र⁸²⁷ प्रतिज्ञा हेतुना विरुद्ध्यते हेतुर्वा प्रतिज्ञया स प्रतिज्ञाविरोधः । यथा गुणव्यतिरिक्तं द्रव्यम् रूपादिभ्यो भेदेनानुपलब्धेः इति ।

पक्षप्रतिषेधे प्रतिज्ञातार्थापनयनं प्रतिज्ञासन्न्यासः⁸²⁸ । [न्यायसू॰ ५ । २ । ५] यथा “अनित्यः शब्दः ऐन्द्रियकत्वात् घटवत्” इत्युक्ते पूर्ववत् सामान्येन अनैकान्तिकत्वे हेतोरुद्भाविते प्रतिज्ञासन्न्यासं करोति–“क एवम् आह अनित्यः शब्दः” इति ।

अविशेषोक्ते हेतौ प्रतिषिद्धे विशेषमिच्छतो हेत्वन्तरम्⁸²⁹ । [न्यायसू॰ ५ । २ । ६] यथा एकप्रकृति इदं व्यक्तम् परिमाणात् घटादिवत् । परिमितत्वं हि घटादेः एकमृत्पूर्वकस्य दृष्टम्, तत् महदादिविकारजातेः⁸³⁰ प्रतीयमानम् एकप्रकृतिपूर्वकत्वं⁸³¹ साधयति, इत्यस्य हेतोः व्यभिचारेण प्रत्यवस्थानम्–एकप्रकृतीनां नानाप्रकृतीनाञ्च दृष्टं परिमाणम् इत्यस्य हेतोरहेतुत्वे निश्चितेऽपि “एकप्रकृतिसमन्वये सति विकाराणां परिमाणात्” इति तत्परिजिहीर्षया विशेषणमाह ।

प्रकृतादर्थाद् अप्रतिसम्बद्धार्थम् अर्थान्तरम्⁸³² । [न्यायसू॰ ५ । २ । ७] यथोक्तलक्षणे पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहे हेतुना साध्यसिद्धौ प्रकृतायां “प्रकृतं हेतुं प्रमाणसामर्थ्येन अहमसमर्थ समर्थयितुम्” इत्यवस्यन्नपि कथामपरित्यजन् अर्थान्तरं ब्रवीति–“नित्यः शब्द अस्पर्शवत्त्वात् इति, हेतुश्च हिनोतेर्धातोः तुप्रत्यये कृदन्तं पदम्, पदञ्च नाम-आख्यात-उपसर्ग-निपाताः⁸³³ इति प्रकृत्य नामादीनि व्याचष्टे” इति ।

वर्णक्रमनिर्देशवत् निरर्थकम्⁸³⁴ । [न्यायसू॰ ५ । २ । ८] अभिधेयरहितकेवलवर्णानुपूर्वीमात्रं निरर्थक नाम निग्रहस्थानम् । यथा अनित्यः शब्दः जबगडदत्वात्⁸³⁵ घटधवत्⁸³⁶ इति ।

परिषत्प्रतिवादिभ्या त्रिरभिहितमपि अविज्ञातम् अविज्ञातार्थम्⁸³⁷ । [न्यायसू॰ ५ । २ । ९] यत् साधनवाक्य दूषणवाक्यं वा त्रिरभिहितमपि परिषदा प्रतिवादिना च न ज्ञायते “अप्रसिसिद्धप्रयोगम् अतिद्रुतोच्चारितम्” इत्येवं प्रकारम् असामर्थ्यसंवरणाय धूर्त्तैराश्रीयते तद् अविज्ञात नाम निग्रहस्थानम् ।

पौर्वापर्याऽयोगात् अप्रतिसम्बद्धार्थम् अपार्थकम्⁸³⁸ । [न्यायसू॰ ५ । २ । १०] पूर्वाप राऽसङ्गतपदकदम्बोच्चारणाद्⁸³⁹ अप्रतिष्ठितवाक्यार्थम् अपार्थकं नाम निग्रहस्थानम् । यथा दश⁸⁴⁰ दाडिमानि, षड् अपूषाः, कुण्डम्, अजाऽजिनम्, पललपिण्डः इत्यादि ।

अवयवविपर्यासवचनम् अप्राप्तकालम्⁸⁴¹ । [न्यायसू॰ ५ । २ । ११] अवयवानां प्रतिज्ञादीनां विपर्यासेन यथाक्रमोल्लङ्घनेन प्रयुज्यमानम् अनुमानवाक्यम् अप्राप्तकालं नाम निग्रहस्थानं भवति ।

हीनमन्यतमेनापि अवयवेन न्यूनम्⁸⁴² । [न्यायसू॰ ५ । २ । १२] पञ्चावयवे वाक्ये प्रयोक्तव्ये तदन्यतमेनापि अवयवेन हीनं प्रयुञ्जानस्य न्यूनं नाम निग्रहस्थानं भवति ।

हेतूदाहरणाधिकम् अधिकम्⁸⁴³ । [न्यायसू॰ ५ । २ । १३] एकेनैव हेतुना दृष्टान्तेन वा प्रतिपादितेऽर्थे हेत्वन्तरं दृष्टान्तान्तरं वा प्रयुञ्जानस्य अधिकं नाम निग्रहस्थानं भवति ।

शब्दार्थयोः पुनर्वचनं पुनरुक्तम्⁸⁴⁴ अन्यत्राऽनुवादात् । [न्यायसू॰ ५ । २ । १४] शब्दस्य अर्थस्य च⁸⁴⁵ अभिहितस्य पुनरभिधानं पुनरुक्तं नाम निग्रहस्थानम् अनुवादं वर्जयित्वा । तत्र शब्दपुनरुक्तम्–“अनित्यः शब्दः, अनित्य शब्दः” इति । अर्थपुनरुक्तम्–“अनित्यः शब्दः, निरोधधर्मको ध्वनिः” इति । अनुवादे पौनरुक्त्यं न दोषाय, यथा हेत्वपदेशात् प्रतिज्ञायाः पुनर्वचनं निगमनमिति । अर्थादापन्नस्य⁸⁴⁶ स्वशब्देन पुनर्वचनम् । [न्यायसू॰ ५ । २ । १५] पुनरुक्तम्–यथा “उत्पत्तिधर्मकम् अनित्यम्” इत्यभिधाय अर्थादापन्नस्य अर्थस्य योऽभिधायकः शब्दः तेन⁸⁴⁷ स्वशब्देन ब्रूयात् “नित्यम् अनुत्पत्तिधर्मकम्” इति ।

विज्ञातस्य परिषदा त्रिरभिहितस्यापि अप्रत्युच्चारणम् अननुभाषणम्⁸⁴⁸ । [न्याय सू॰ ५ । २ । १६] परिषदा विदितस्य वादिना त्रिरुच्चरितस्यापि यद् अप्रत्युच्चारणं तद् अननुभाषणं नाम निग्रहस्थानं भवति, अप्रत्युच्चारयन् किमाश्रयं दूषणमभिदध्यात् इति ?

अविज्ञातञ्च अज्ञानम्⁸⁴⁹ । [न्यायसू॰ ५ । २ । १७] परिषदा विज्ञातस्यापि वादिवाक्यस्य प्रतिवादिना यद् अविज्ञानं तद् अज्ञानं नाम निग्रहस्थानम् । अजानन् कस्य प्रतिषेधं कुर्यात् इति ?

उत्तरस्याऽप्रतिपत्तिः अप्रतिभा⁸⁵⁰ । [न्यायसू॰ ५ । २ । १८] परपक्षप्रतिषेधः उत्तरम्, तद् यदा न प्रतिपद्यते तदा निगृहीतो वेदितव्यः ।

कार्यव्यासङ्गात् कथाविच्छेदो विक्षेपः⁸⁵¹ । [न्यायसू॰ ५ । २ । १९] वादमुपक्रम्य सिसाधयिषितस्यार्थस्य अशक्यसाध्यतामवसाय कालयापनार्थं यत्र कर्त्तव्यं व्यासज्य कथां विच्छिनत्ति–“इदं मे करणीयं परिहीयते तस्मिन्नवसिते पश्चात् कथयामि” इति, स विक्षेपो नाम निग्रहस्थानम् ।

स्वपक्षे दोषाऽभ्युपगमात् परपक्षे दोषप्रसङ्गो मतानुज्ञा⁸⁵² । [न्यायसू॰ ५ । २ । २०] यः परेण आपादितं दोषमनुद्धृत्य अभ्युपगम्य च ब्रवीति–“भवत्पक्षेऽप्ययं दोषः समानः” इति सः परमतानुज्ञानात् मतानुज्ञा नाम निग्रहस्थानम् आपद्यते । यथा “चौरो भवान् पुरुषत्वात् प्रसिद्धचौरवत्” इत्युक्ते स आह–“भवानपि चौरः पुरुषत्वाऽविशेषात्” इति ।

निग्रहप्राप्तस्य अनिग्रहः पर्य्यनुयोज्योपेक्षणम्⁸⁵³ । [न्यायसू॰ ५ । २ । २१] पर्य्यनुयोज्यो नाम निग्रहोपपत्त्या चोदनीयः–“इदं ते निग्रहस्थानम् आयातम् अतो निगृहीतोऽसि” इति वचनीयः, तं यः उपेक्षते नाऽनुयुङ्क्ते, स पर्य्यनुयोज्योपेक्षणात् निगृह्यते । एतच्च⁸⁵⁴ “कस्य पराजयः” इति अनुयुक्तया परिषदा वचनीयम्, न खलु निग्रहप्राप्तः स्व कौपीनं विवृणुयादिति ।

अनिग्रहस्थाने निग्रहस्थानानुयोगो निरनुयोज्यानुयोगः⁸⁵⁵ । [न्यायसू॰ ५ । २ । २२] उपपन्नवादिनम् अनिग्रहार्हमपि “निगृहीतोऽसि” इति यो ब्रूयात् स अभूतदोषोद्भावनात् निगृह्यत इति ।

सिद्धान्तमभ्युपेत्य अनियमात् कथाप्रसङ्गः अपसिद्धान्तः⁸⁵⁶ । [न्यायसू॰ ५ । २ । २३] यः पूर्वं कञ्चन सिद्धान्तमभ्युपगम्य कथायं प्रवृत्तः सिसाधयिषितार्थसमर्थनरभसेन दूषणोद्धरणरभसेन वा स्वसिद्धान्तविरुद्धमभिधत्ते स अपसिद्धान्तेन निगृह्यते । यथा नित्यान् प्रतिज्ञाय शब्दादीन् पुनः अनित्यान् ब्रूते इति ।

हेत्वाभासाश्च⁸⁵⁷ यथोक्ताः । [न्यायसू॰ ५ । २ । २४] यथोक्ताः पूर्वोक्तलक्षणैर्लक्षिताः हेत्वाभासाःपञ्च, असिद्ध-विरुद्ध-अनैकान्तिक-कालात्ययापदिष्ट-प्रकरणसमाः निग्रहस्थानं⁸⁵⁸ भवन्तीति⁸⁵⁹ ।

षोडशपदार्थाना विशदतया प्रतिविधानम्, धर्माऽधर्मद्रव्ययो गतिस्थितिसाधारणहेतुतया पृथक् द्रव्यत्वसिद्धिश्च–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“प्रमाण”⁸⁶⁰ इत्यादि; तदविचारितरमणीयम्; भवत्परिकल्पितानां प्रमाणादिषोडशपदार्थानां स्वरूपतः प्रमाणेन विचार्यमाणानामघटमानत्वेन तत्तत्त्वज्ञानात् निश्रेयसप्राप्त्यनुपपत्तेः । यत् स्वरूपतः प्रमाणेन विचार्यमाणं नोपद्यते न तत्तत्त्वज्ञानात् निःश्रेयसप्राप्तिः यथा तथाविधाद् इन्दुद्वयस्वरूपज्ञानात्, नोपपद्यन्ते च स्वरूपेण प्रमाणतो विचार्यमाणा भवत्परिकल्पिता षोडशपदार्था इति । न च स्वरूपतः प्रमाणेन विचार्यमाणानां तेषामघटमानत्वमसिद्धम्; तथाहि–यत्तावद्⁸⁶¹ भवद्भिः सकलपदार्थानां गरिष्ठत्वात् प्रथमतः प्रमाणपदार्थः प्रतिपादितः, स यथा स्वरूपतः प्रमाणेन विचार्यमाणो नोपपद्यते तथा प्रत्यक्षप्रमाणस्वरूपनिरूपणावसरे प्रपञ्चितम्,⁸⁶² अनुमानादिप्रमाणस्वरूपनिरूपणप्रघट्टके प्रपञ्चयिष्यते च ।

अतो भवत्परिकल्पितप्रमाणपदार्थस्य अव्यवस्थितेः कथं तत्परिच्छेद्यत्वेन आत्मादिप्रमेयतत्त्वं व्यवतिष्ठते ? यथा च आत्मा नित्यव्यापित्वादिरूपो भवत्परिकल्पितो न व्यवतिष्ठते तथा⁸⁶³ षट्पदार्थपरीक्षाप्रघट्टके प्रतिपादितम्⁸⁶⁴ । शरीरञ्च स्वारम्भकाऽवयवेभ्योऽर्थान्तरम् अवयविनिराकरणादेव निराकृतम् । “भौतिकानि प्राप्यकारीणि इन्द्रियाणि, बुद्ध्यन्तरवेद्या बुद्धिः, अणु मनश्च” इति त्रितयमपि प्रागेव⁸⁶⁵ अपास्तम् । आत्मगुणत्वेन भवत्परिकल्पितयोर्धर्माऽधर्मयोरप्यव्यवस्थितेः तद्रूपा प्रवृत्तिरपि अव्यवस्थितैव । तद्गुणत्वेन अनयोरव्यवस्थितिश्च आत्मद्रव्यविचारावसरे प्रतिपादिता⁸⁶⁶ । प्रेत्यभावश्च आत्मनो व्यापिनः स्वदेहप्रमितौ प्रत्याख्यातः⁸⁶⁷ । दोषफल-दुःखानाम् आत्मगुणानां गुणपदार्थविचारावसरे⁸⁶⁸ निराकृतिः कृता । अपवर्गश्च भवत्कल्पितो मोक्षस्वरूपनिरूपणप्रघट्टके प्रतिपेत्स्यते । तन्न द्वादशविधं प्रमेयमवतिष्ठते ।

किञ्च, अस्य⁸⁶⁹ द्वादशविधत्वावधारणं तावत्येव प्रमाणव्यापारपरिसमाप्तेः, प्रयोजनपरिसमाप्तेर्वा स्यात् ? तत्र आद्यः पक्षोऽनुपपन्न; दिक्-काल-आकाश-पृथिव्यादिप्रपञ्चेऽपि प्रमाणव्यापारप्रतीते । न च तत्प्रपञ्चस्य अत्रैव अन्तर्भावः इत्यभिधातव्यम्; ततोऽस्य अत्यन्तविलक्षणत्वात् । यद् यतोऽत्यन्तविलक्षणम् न तत तत्र अन्तर्भवति यथा जलेऽनलः, अत्यन्तविलक्षणाश्च आकाशादयो भावा भवत्परिकल्पितद्वादशविधप्रमेयपदार्थात् इति । तथाविधानामप्येषामत्रान्नर्भावे आत्मन्येव अशेषपदार्थानामन्तर्भावात् ब्रह्माऽद्वैतप्रसङ्गतो गता षोडशपदार्थपरिकल्पना⁸⁷⁰ । द्वितीयपक्षेऽपि कस्य प्रयोजनस्य अत्रैव परिसमाप्ति–लौकिकस्य, अपवर्गलक्षणस्य, प्रयोजनमात्रस्य वा ? न तावल्लौकिस्य, तत्प्रयोजनप्रसाधकानां घट-पट-मुकुटशकट-अन्नपानादीनामत्राऽसङ्ग्रहात् । नापि अपवर्गलक्षणस्य; तत्प्रयोजनोत्पादकानां⁸⁷¹ दीक्षातपोध्यानादीनाम् अत्राऽसङ्ग्रहात्⁸⁷² । नापि प्रयोजनमात्रस्य; लौकिकेतरप्रयोजनातिरिक्तस्य प्रयोजनमात्रस्यैवासम्भवात् । ततोऽयुक्तमेतत्– ज्ञान तं सम्यगसम्यग्वा यन्मोक्षाय भवाय वा ।
तत्प्रमेयमिहाऽभीष्ट न प्रमाणार्थमात्रकम् ॥ [न्यायम॰ पृ॰ ४२७]

सत्येतरज्ञानपरिच्छेद्यस्य अखिलस्य प्रमेयराशे द्वादशविधे प्रमेये सङ्गृहीतुमशक्यत्वात् ।

पदार्थसङ्ख्यायां संशयपरिगणने च विपर्यय-अनध्यवसाययोरपि⁸⁷³⁸⁷⁴ परिगणनप्रसङ्ग । न्यायप्रवृत्त्यङ्गत्वात् तस्यैव परिगणने अनुग्रहेच्छा-पराभिभवाभिलाष-लाभ-पूजा-ख्यात्यादेरपि परिग णनप्रसङ्गः तत्प्रवृत्त्यङ्गत्वाऽविशेषात् । किञ्च, जरन्नैयायिकैः⁸⁷⁵ प्रतिज्ञाद्यवयवपञ्चकवत् “जिज्ञासा, संशयः, शक्यप्राप्तिः, प्रयोजनम्, संशयव्युदासः” इत्यन्येऽपि अवयवाः पञ्च प्रतिज्ञाताः । तेषाञ्च मध्ये भवता किमिति संशय-प्रयोजने एव गृह्येते ?

दृष्टान्तोऽपि न उदाहरणादन्यः । ततश्चास्य पृथगभिधाने सर्वेषामपि अवयवानां पृथगभिधानप्रसङ्गः अविशेषात् ।

सिद्धान्तोऽपि प्रतिज्ञातो नाऽर्थान्तरम् । अतोऽस्य पृथग् लक्षणाभिधानमनर्थकम् । सर्वैरेव हि शास्त्रकारैः अपसिद्धान्तं ब्रुवाणो निगृह्यते, न च सिद्धान्तलक्षणं प्रतिज्ञातः पृथक् तैः क्रियते, तस्या एव सिद्धान्तत्वेन सर्वेषां सुप्रसिद्धत्वात् ।

अवयवानाञ्च पदार्थसङ्ख्यायां परिगणने अनुमानस्यापि पृथक् परिगणनप्रसङ्गः । तस्य प्रमाणान्तर्गतत्वात् पृथगपरिगणने अवयवानामपि अनुमानात्मकत्वान्न पृथक् परिगणनं स्यात् । “प्रधानभूतञ्च अनुमानं प्रमाणान्तर्गतत्वान्न पृथगुपादीयते तदन्तर्भूतास्तु अवयवाः पृथगुपादीयन्ते” इति महती प्रेक्षापूर्वकारिता । उपादानेऽप्येषाम् इयत्ताऽवधारणमयुक्तम्;⁸⁷⁶ यावद्भिर्विवक्षितार्थप्रतिपत्तिर्भवति तावतामेव उपादानार्हत्वात्, सा च क्वचित् कियद्भिर्भवतीति ।

तर्कस्य⁸⁷⁷ च प्रमाणविषयपरिशोधकत्वम्–तत्तिरोधायकाद्यपनेतृत्वम्, संशयादिव्यवच्छेदेन तन्निश्चायकत्वम्, तद्ग्रहणे प्रवृत्तस्य प्रमाणस्य अग्रेसरतया तत्स्वरूपविवेचनमात्रं वा ? प्रथमपक्षे प्रतीतिविरोधः; घटादितिरोधायकस्य अन्धकारादेः तर्काद् अपनयनाऽप्रतीतेः । द्वितीयतृतीयपक्षेऽपि अप्रमाणात्मकोऽसौ तथा तन्निश्चयं तद्विवेचनमात्रञ्च कुर्यात्, प्रमाणात्मको वा ? न तावद् अप्रमाणात्मकः; प्रमाणविषयस्य अप्रमाणात्मना तेन परिशोधनाऽनुपपत्तेः । यद् अप्रमाणं न तत् प्रमाणविषयपरिशोधकम् यथा मिथ्याज्ञानम् प्रमेयो वाऽर्थः, अप्रमाणञ्च भवद्भिः परिकल्पितः तर्क इति । तत्परिशोधकत्वे वा अस्य प्रमाणत्वप्रसङ्गः; यत् प्रमाणविषयपरिशोधकम् तत् प्रमाणम् यथा अनुमानादि, प्रमाणविषयपरिशोधकश्च भवद्भिः परिकल्पितः तर्क इति । अस्तु तर्हि प्रमाणात्मक एवासौ इति चेत्; न; “चत्वारि एव प्रमाणानि” इति सङ्ख्याव्याघातप्रसक्तेः ।

निर्णयश्च प्रमाणफलम्, तच्च सति प्रमाणे अवश्यं भवति इति न किञ्चित् तस्य पृथगुपादाने प्रयोजनम्, अन्यथा हान-उपादानादेरपि पृथगुपादानप्रसङ्गः प्रमाणफलत्वाऽविशेषात् । यदपि “वीतरागकथा” इत्यादि वादस्य लक्षणम्; तदप्यनुपपन्नम्, तस्य वीतरागविषयत्वाऽसम्भवात्; तथाहि–वादो न⁸⁷⁸ अविजिगीपुविषय निग्रहस्थानवत्त्वात् जल्प-वितण्डावत् । न चास्य निग्रहस्थानवत्त्वमसिद्धम्, न्यून-अधिक-अपसिद्धान्त-हेत्वाभासपञ्चकलक्षणाऽष्टनिग्रहस्थानानां तत्र सद्भावात् । सतामप्येषां निग्रहबुद्ध्या उद्भावनाऽभावात् न वादे विजिगीषुविषयता, इत्यप्यसाम्प्रतम्, जल्प-वितण्डयोरपि तथोद्भावनाऽभावप्रसङ्गतोऽविजिगीपुविषयताप्रसक्ते । तत्र छलादिप्रयोगसम्भवात् न तथोद्भावनाभावः इति चेत्; ननु वादे कुतस्तत्प्रयोगाऽभाव ? तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थत्वरहितत्वाच्चेत्,⁸⁷⁹ जल्पवितण्डे हि तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थे अत तयोरेव तत्प्रयोगो न वादे इति, तदप्यनल्पतमोविलसितम्; छलादीनामसदुत्तरतया तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणहेतुत्वाऽनुपपत्तेः⁸⁸⁰ । परस्य तूष्णीभावनिमित्तत्वात् तेषां तद्धेतुत्वमुपपन्नम्, इत्यप्यसत्, तथा परस्य तूष्णीभावाऽसम्भवात्, असदुत्तराणामानन्त्यात् । तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थत्वरहितत्वञ्च वादेऽसिद्धम्, तस्यैव तत्संरक्षणार्थत्वोपपत्ते । तथाहि–वाद⁸⁸¹ एव तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थः, प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भत्वे सिद्धान्ताऽविरुद्धत्वे पञ्चावयवोपपन्नत्वे च सति पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहवत्त्वात्, यस्तु न तथा स न तथा⁸⁸² यथा आक्रोशादिः, यथोक्तविशेषणश्च वाद, तस्मात् तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थ इति ।

न चायमसिद्धो हेतु, प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्ताऽविरुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः । [न्यायसू॰ १ । २ । १] इत्यभिधानात् । “पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहवत्त्वात्” इत्युच्यमाने जल्पस्यापि तथात्वप्रसङ्गाद् अवधारणविरोधः स्यात्, तत्परिहारार्थ प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भत्वविशेषणम् । नहि जल्पे तत्सम्भवति–यथोक्तोपपन्नश्छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भः जल्पः । [न्यायसू॰ १ । २ । २] इति वचनात् । नापि वितण्डा तथाऽनुपज्यते, जल्पस्यैव वितण्डारूपत्वात्, स प्रतिपक्षस्थापनाहीनो वितण्डा । [न्यायसू॰ १ । २ । ३] इत्यभिधानात् । तत प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भत्वविशेषणस्य पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहस्य जल्प-वितण्डयोरभावात् सिद्धं वादस्यैव तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थत्वम् । तत्त्वस्य अध्यवसायो⁸⁸³ हि निश्चयः, तस्य संरक्षणम्–न्यायबलात् निखिलबाधकनिराकरणम्, न पुन तत्र बाधकमुद्भावयतो यथाकथञ्चित् निर्मुखीकरणम् लकुटचपेटादिभिस्तन्न्यक्कारस्यापि⁸⁸⁴ तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थत्वाऽ नुषङ्गात् । न च जल्पवितण्डाभ्यां निखिलबाधकनिराकरणं⁸⁸⁵ कर्त्तुंशक्यम् छलाद्युपक्रमपरतया ताभ्यां संशयस्य विपर्ययस्य वा जननात् । तत्त्वाध्यवसाये सत्यपि हि परनिर्मुखीकरणप्रवृत्तौ⁸⁸⁶ प्राश्निकाः तत्र संशेरते विपर्यस्यन्ति वा–“किमस्य तत्त्वाध्यवसायोऽस्ति किवा नास्ति” इति, “नास्त्येव” इति वा । परनिर्मुखीकरणमात्रे⁸⁸⁷ तत्त्वाध्यवसायरहितस्यापि प्रवृत्त्युपलम्भात्⁸⁸⁸ तत्त्वोपप्लववादिवत् । ततो वाद एव एकः कथाविशेषः तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणफलः लाभपूजाख्यातिहेतुः निःश्रेयसशास्त्रे अभ्युपगन्तव्यः न पुनर्जल्पवितण्डे तद्विपर्ययात् । एतच्च प्रमेयकमलमार्त्तण्डे⁸⁸⁹ सप्रपञ्चं⁸⁹⁰ प्रपञ्चितम् इह द्रष्टव्यम् ।

हेत्वाभासाश्च अस्माकमभिमता एव, किन्तु तैः मोक्षशास्त्रे निर्दिष्टैः न किञ्चित् प्रयोजनम्, अन्यथा प्रत्यक्षाद्याभासानामपि निर्देशप्रसङ्गात् षोडशपदार्थसङ्ख्याक्षतिप्रसङ्गः । प्रत्यक्षादिप्रमाणनिर्देशसामर्थ्यादेव तदाभासानां लब्धत्वादनिर्देशे अवयवनिर्देशसामर्थ्यादेव हेत्वाभासानामपि लब्धत्वादनिर्देशोऽस्तु अविशेषात् ।

छलानि⁸⁹¹ तु बालक्रीडाप्रायाणि न प्रामाणिकानां निःश्रेयसार्थिनामवलम्बयितुमुचितानि ।

जातयस्तु दूषणाभासा हेत्वाभासैरेव सङ्गृहीताः किमिति अतः पृथगुच्यन्ते,⁸⁹² न च एतासामियत्ता⁸⁹³ कर्त्तुम्पार्यते, युष्माभिरपि आसामानन्त्येन⁸⁹⁴ अभ्युपगमात् । यदाह भाष्यकारः–⁸⁹⁵ सत्यपि आनन्त्ये जातीनामसङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया चतुर्विंशतिप्रकारा उच्यन्ते न सख्यानियमः क्रियते । [न्यायमं॰ पृ॰ ६२२] इति । परस्परविवेकेन उपलक्षणार्थं तर्हि तासामुपादानम्; इत्यप्ययुक्तम्; उपात्तानां परस्परविवेकेन उपलक्षणेऽपि अनुपात्तानामुपलक्षणाऽसम्भवात् । कतिपयतत्प्रकाराणां तद्विवेकेन उपलक्षणार्थ तल्लक्षणप्रणयने च मिथ्योत्तरं⁸⁹⁶ जातिः [न्यायविनि॰ २ । २०२] इत्येतावल्लक्षणं⁸⁹⁷ प्रणेतव्यम् सकलतद्व्यक्तिव्यापकत्वात् ।

एवं निग्रहस्थानानामपि अनन्तत्वात् न इयत्ता कर्तुं शक्या । तदानन्त्यं च भवद्भिरेव अभिप्रेतम्–विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्तिप्रकारस्य बहुत्वेऽपि द्वाविशतिर्निग्रहस्थानानि प्रदर्श्यन्ते [ ] इति भाष्यकारवचनात्⁸⁹⁸ । यच्च छलजातिनिग्रहस्थानानां प्रत्येकं दूषणं तत् प्रमेयकमलमार्त्तण्डे⁸⁹⁹ सप्रपञ्च प्रपञ्चितम् इह द्रष्टव्यम् । तदेवं षोडशपदार्थानां विचार्यमाणानामव्यवस्थितेर्न यौगाना षट्पदार्थनियमवत् षोडशपदार्थनियमोऽपि उपपन्न ।

धर्माऽधर्मद्रव्ययो तदर्थान्तरभूतयो सद्भावाच्च । कुत प्रमाणात् तत्सिद्धिरितिचेत् ? “अनुमानात्” इति ब्रूम । तथाहि–विवादापन्ना सकलजीवपुद्गलाश्रयाः⁹⁰⁰ सकृद्गतयः साधारणवाह्यनिमित्तापेक्षाः युगपद्भाविगतित्वात् एकसरस्सलिलादिना अनेकमत्स्यादिगतिवत् । तथा, सकलजीवपुद्गलस्थितयः⁹⁰¹ साधारणबाह्यनिमित्तापेक्षाः युगपद्भाविस्थितित्वात् एककुण्डाश्रयानेकबदरादिस्थितिवत् । यत् तत्साधारणं निमित्तम् स धर्म अधर्मश्च, ताभ्यां विना तद्गतिस्थिनिकार्याऽनुत्पत्ते⁹⁰² ।

गतिस्थितिपरिणामिन एव अर्थाः परस्परं तद्धेतवश्चेत्;⁹⁰³ न; अन्योन्याश्रयाऽनुषङ्गात्– सिद्धाया हि तिष्ठत्पदार्थेभ्यो गच्छत्पदार्थानां गतौ तेभ्यः तिष्ठत्पदार्थानां स्थितिसिद्धिः, तत्सिद्धौ च गच्छत्पदार्थानां गतिसिद्धिरिति । साधारणनिमित्तरहिता एव अखिलार्थगतिस्थितयः प्रतिनियतस्वकारणपूर्वकत्वात् इति चेत्; कथमिदानीम् ईश्वर अङ्कुरादिकार्योत्पत्तौ, नर्त्तकीक्षणो वा निखिलप्रेक्षकजनानां नानातद्वेदनोत्पत्तौ साधारणं निमित्त स्यात् ? तल्लक्षणसाधारणनिमित्तमन्तरेण तदुपपत्त्यनुपपत्ते इति चेत्; तदेतद् अन्यत्रापि समानम्, नहि सकलार्थगतिस्थितयोऽपि सकृद्भाविन्यो धर्माऽधर्मलक्षणसाधारणनिमित्तमन्तरेण उपपद्यन्ते, सकृद्भाविकार्यत्वात्, यत् सकृद्भावि कार्यम् तन्न साधारणनिमित्तमन्तरेण उपपद्यते यथा अङ्कुरादि, तथाभूताश्चैता सकलार्थगतिस्थितय इति । ईश्वर एव आसां साधारणनिमित्तमस्तु, इत्यप्य युक्तम्; तत्र गतिस्थितीनामसम्भवात्, भूम्यादौ तद्दर्शनात् । तर्हि स⁹⁰⁴ एव तासां तन्निमित्तमस्तु इत्यप्यनुपपन्नम्; गगनवर्तिपदार्थगतिस्थितीनां तदसम्भवात् । तर्हि नभः⁹⁰⁵ साधारणं निमित्तमासामस्तु सर्वत्र तत्सम्भवात्; इत्यप्यपेशलम्; तस्य अवगाहनिमित्तत्वप्रतिपादनात् । तस्य एकस्यैव अनेककार्यनिमित्ततायाम् अनेकसर्वगतपदार्थपरिकल्पनाऽनर्थक्यप्रसङ्गः; काल-आत्मदिक्-सामान्य-समवायकार्यस्यापि यौगपद्यादिप्रत्ययस्य, बुद्ध्यादेः, “इदमतः पूर्वेण” इत्यादि प्रत्ययस्य, अन्वयज्ञानस्य, “इहेदम्” इति प्रत्ययस्य च नभोनिमित्तत्वोपपत्तेः तस्य सर्वत्र सर्वदा सद्भावात् । कार्यविशेषात् कालादिनिमित्तभेदव्यवस्थायां तत एव धर्माऽधर्मादिनिमित्तभेदव्यवस्थाऽप्यस्तु सर्वथा विशेषाऽभावात् ।

एतेन अदृष्टनिमित्तत्वमपि⁹⁰⁶ आसां प्रत्याख्यातम्; पुद्गलानामदृष्टाऽसम्भवाच्च । ये यदात्मोषभोग्याः पुद्गलाः तद्गतिस्थितयः तदात्माऽदृष्टनिमित्ताश्चेत्; तर्हि असाधारणं निमित्तमदृष्टं तासाम्, प्रतिनियतात्माऽदृष्टस्य प्रतिनियतद्रव्यगतिस्थितिहेतुत्वप्रसिद्धेः । न च तदनिष्टम्; भूम्यादिवत् तदसाधारणकारणस्य अदृष्टस्यापि इष्टत्वात्, साधारणं तु कारणं तासां धर्माऽधर्मौ, इति सिद्धः कार्यविशेषात् तयोः सद्भावः ।

ततो यौगोपकल्पितपदार्थानां स्वरूपतः इयत्तावधारणतश्च प्रमाणतो विचार्यमाणानामनुपपत्तेर्न तत्परिकल्पितभेदैकान्तेऽर्थस्य सिद्धिर्घटते । नापि चार्वाकपरिकल्पितभेदैकान्ते तत्परिकल्पिततत्त्वानामपि स्वरूपतः सङ्ख्यातश्च विचार्यमाणानामनुपपद्यमानत्वाऽविशेषात् ।

“पृथिव्यप्तेजोवायुरिति तत्त्वानि तेभ्यश्चैतन्यम्” इत्यादिना नास्ति कायाकारपरिणतभूतव्यतिरिक्त आत्मा य परलोकी स्यात्ऽ इति चार्वाकस्य पूर्वपक्ष–

ननु चार्वाकमते पृथिवी-अप्-तेजो-वायुरूपाणि चत्वार्येव तत्त्वानि अन्योन्याऽसम्भविलक्षणलक्षितानि शरीर-इन्द्रिय-विषयलक्षणार्थक्रियासम्पादनसमर्थानि प्रत्यक्षप्रमाणाधिगतस्वरूपाणि उपपद्यन्त एव, पृथिव्यप्तेजोवायुरिति तत्त्वानि तत्समुदाये शरीरेन्द्रियविषयसञ्ज्ञाः । [ ] इत्यभिधानात्⁹⁰⁷ । न ततोऽधिकानि तत्सद्भावे प्रमाणाऽभावात् । न खलु प्रत्यक्षम् आकाशादिसद्भावे प्रवर्त्तते तस्य रूपादौ तद्वति चार्थे प्रवृत्तिप्रतीतेः, न च आकाशादौ एतत् सम्भवति अरूपिद्रव्यतयाऽस्याभ्युपगमात् । अनुमानस्य चाप्रमाणत्वात् नातोऽपि अस्य सद्भावसिद्धिः ।

ननु ग्राहकस्य आत्मनोऽभावे कथं चतुर्णामपि तत्त्वानां सद्भावसिद्धिः प्रमात्रधीनत्वात् प्रमेयव्यवस्थाया इत्याशङ्क्य आह–तेभ्यश्चैतन्यम्⁹⁰⁸ । [ ] अत्र केचित् “अभिव्यज्यते” इति क्रियाभिसम्बन्ध प्रतिपद्यन्ते, अन्ये तु “प्रादुर्भवति” इति । अतः “परपरिकल्पितो जीव अनादिज्ञानसन्तानो वा तत्प्रमाता” इति प्रत्याख्यातम्; तत्सद्भावे प्रमाणाऽभावात् । तत्प्रमेयत्वस्य च प्रमातृमात्रेण अविनाभावप्रसिद्धेः चैतन्यमेव प्रमातृ भविष्यति ।

ननु विभिन्नेभ्य पृथिव्यादिभ्यः कथमभिन्नं चैतन्यम् अभिव्यक्तिमाविर्भावं वा बिभ्रदविरुद्धम् ? इत्याह–मदशक्तिवद् विज्ञानम्⁹⁰⁹ । [ ] यथैव हि मद्याङ्गानां किण्वादीनां देश-काल-अवस्थाविशेषे मदशक्तिलक्षणावस्थाविशेषः प्रादुर्भवति एवं पृथिव्यादीनां तद्विशेषे⁹¹⁰ विशिष्टं प्रतिनियतघटादिग्राहकं ज्ञानमिति ।

न च प्रतिनियतसुख-दुःखादिकार्यवैचित्र्यस्य नियामकमन्तरेण अनुपपत्तेः तन्नियामकस्य पूर्वभवोपार्जितस्य अदृष्टस्य प्रसिद्धे तत्कर्त्तुरात्मन पूर्वभवेऽप्यस्तित्वसिद्धि; यतः जलबुद्बुदवत् जीवाः । [ ] यथैव हि समुद्रादौ नियामकाऽदृष्टरहिता⁹¹¹ पदार्थसामर्थ्यवशाद् वैचित्र्यभाजो बुद्बुदाः प्रादुर्भवन्ति तथा सुखदुखवैचित्र्यभाजो जीवा, न पुनः कायाकारपरिणतभूतव्यतिरिक्ता नित्यादिस्वभावाः तत्सद्भावे प्रमाणाऽभावात् । तत्र हि प्रमाणं प्रत्यक्षम्, अनुमानं वा प्रवर्तते ? न तावत् तद्व्यतिरिक्तात्मसद्भावे प्रत्यक्षं प्रवर्त्तते, तस्य प्रतिनियतेन्द्रियसम्बद्धरूपादिगोचरचारितया तद्विलक्षणे जीवे प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । न च “घटमहं वेद्मि” इत्यहम्प्रत्यये ज्ञानकर्तृतया आत्मा तथाविधः प्रतिभाति इत्यभिधातव्यम्; तस्यापि “स्थूलोऽहं कृशोऽहम्” इत्यादिवत् शरीरविषयत्वस्यैव उपपत्तेः । न खलु तत्प्रत्ययस्य आत्मालम्बनत्वमस्ति तत्र स्थौल्यादिधर्माऽसम्भवात् । तथा “घटमहं वेद्मि” इत्यादि प्रत्ययस्यापि, नहि तस्यापि शरीरादन्यो भवत्परिकल्पितः कश्चिद् आत्मा आलम्बनत्वेन स्वप्नेऽपि प्रतीयते । अप्रतीतस्यापि कल्पने कल्पनागौरवं प्रतिनियतवस्तुव्यवस्थाऽभावश्च स्यात् । न च अप्रतीतसद्भावस्य कर्तृत्वं युक्तम्; खपुष्पादेरपि तत्प्रसङ्गात् । तत प्रमाणप्रसिद्धस्वरूपत्वात् शरीरस्यैव चैतन्यं प्रति कर्तृत्वमुपपन्नम् । तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वाच्च,⁹¹² यत् खलु यस्य अन्वय-व्यतिरेकौ अनुकरोति तत् तस्य कार्यम् यथा घटो मृत्पिण्डस्य, शरीरस्य अन्वयव्यतिरेकौ अनुकरोति च चैतन्यम् इति । अन्वयव्यतिरेकसमधिगम्यो⁹¹³ हि सर्वत्र कार्यकारणभावः, तौ चात्र विद्येते–सति शरीरे चैतन्यस्योपलब्धिः⁹¹⁴ तदभावे चानुपलब्धिः⁹¹⁴ । तन्न प्रत्यक्षेण आत्मनः सिद्धिः ।

नाप्यनुमानेन; अस्य अप्रमाणत्वात् । प्रमाणत्वे वा हेतोः प्रत्यक्षबाधितपक्षनिर्देशानन्तरं प्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वात्; शरीरव्यतिरिक्त-आत्मपक्षो हि प्रत्यक्षेणैव बाध्यते । न चात्र किञ्चिल्लिङ्गं स्वसाध्येन अविनाभावो वा क्वचित् तस्य प्रसिद्धः, सुखाद्युपलब्धेश्च भूतकार्यतया तेष्वेव अविनाभावसम्भवात् । ततश्च आत्मनः सद्भावे प्रमाणाऽसम्भवे तन्नित्यत्वादिकं खपुष्पसौरभप्रख्यं कः सुधीः श्रद्दधीत ? अतो गर्भादिमरणपर्यन्तभूतकार्यमेव चैतन्यं प्रतिपत्तव्यम् तदभिव्यङ्ग्यं वा । “ननु क्षित्यादेश्चैतन्याभिव्यक्तौ शरीरवत् घटादिष्वपि तदभिव्यक्तिः स्यात्” इत्याशङ्क्य आह–चैतन्याऽनभिव्यक्तिर्घटादिषु कारणान्तराभावात् पास्वादिषु अनभिव्यक्तमदशक्तिवत् । [ ] चैतन्याऽभिव्यक्तेर्हि कारणं क्षित्यादेः कायाकारपरिणतत्वम् मदशक्तौ पिष्टोदकगुणधातक्यादिपरिणतत्ववत्, तच्च घटादौ नास्ति इति तत्र तदभिव्यक्त्यभावः पांस्वादौ पिष्टादिपरिणामाऽभावात् मदशक्त्यभाववत्⁹¹⁵ । न चैवं मृतशरीरेऽपि चैतन्योपलम्भप्रसङ्गः तत्परिणामाऽविशेषात् इत्यभिधातव्यम्; कारणवैकल्यात् तत्र तदनुपलम्भोपपत्तेः । कारणं हि चैतन्यावस्थितेः त्वगस्थिपिशितशोणितादिपरिणामविशेषः, तस्य शस्त्रप्रहार-रोगादिना वैकल्ये चैतन्यस्य अनवस्थानादनुपलम्भः शरीराकारविशेषवत् । एवञ्च आकारविशेषवत् चैतन्यस्य शरीरधर्मत्वसिद्धेः सिद्धः–परलोकिनोऽभावात्⁹¹⁶ परलोकाऽभावः । [ ] यस्य हि शास्त्रार्थावगम-अनुष्ठान-फलोपभोगैः सम्बन्धः स परलोकी, तस्य च उक्तप्रकारेणाप्रसिद्धेः⁹¹⁷ अप्रयत्नप्रसिद्ध एव परलोकप्रतिषेधः ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सरं शरीराद्यतिरिक्तस्य ज्ञानाद्यसाधारणलक्षणलक्षितस्य आत्मन सिद्धिः–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“पृथिव्यप्तेजोवायुः”⁹¹⁸ इत्यादि; तदसमीचीनम्; यतः “चत्वार्येव तत्त्वानि” इत्यवधारणं तत्त्वान्तराऽभावे सिद्धे सिद्ध्येत् । तदभावश्च असिद्ध; जीवलक्षणतत्त्वान्तरस्य स्वसंवेदनप्रत्यक्षतः⁹¹⁹ गगनादेश्च आगमानुमानाभ्यां सद्भावप्रसिद्धेः । प्रामाण्यञ्चानयोः “प्रत्यक्षमेव एकं प्रमाणम्” इत्यस्य प्रतिषेधा ऽवसरे प्ररूपितम् । ननु जीवस्य तत्त्वान्तरत्वमसिद्धम्, चेतनालक्षणस्यास्य भूतकार्यतया घटादिवत् तत्रैवान्तर्भावात्; इत्यसमीक्षिताऽभिधानम्; भूत-चैतन्ययोः कार्यकारणभावाऽनुपपत्तेः⁹²⁰ । तथाहि–न भूतकार्य चैतन्यम् तेषु सत्स्वपि⁹²¹ अभावात् सर्वदाऽनुपलब्धिवत् । यथैव हि पृथिव्यादिभूतेषु सत्स्वपि सर्वदाऽनुपलब्धेरभावात् नाऽसौ तत्कार्या तथा चैतन्यमपि अविशेषात्⁹²² । न खलु भूतेषु मृत्काय-घटाद्यनेकावस्थाविशिष्टेषु सदा⁹²³ सत्स्वपि चैतन्यं सदा⁹²⁴ उपलभ्यते । तन्तुपटादिवत्⁹²⁵ पूर्वापरीभावाऽभावाच्च अत्र कार्यकारणभावाऽभावः, नहि चैतन्यरहितस्तत्परिणाम काय प्रथमत प्रतीयते, पश्चात् चैतन्यम् इति, अत सहसिद्धत्वेन अनयोरुपलम्भात् जलाऽनलवत् न कार्यकारणभावः ।

अस्तु वाऽसौ; तथापि भूतानां चैतन्यं प्रति उपादानभावेन⁹²⁶ कारणत्वं स्यात्, सहकारिभावेन वा ? न तावद् उपादानभावेन; तेषु विक्रियमाणेष्वपि⁹²⁷ अस्य अविक्रियमाणत्वात् । यस्मिन् विक्रियमाणेऽपि यन्न विक्रियते न तत् तस्योपादानम् यथा गोः⁹²⁸ अश्वः, विक्रियमाणेष्वपि कायाकारपरिणतभूतेषु न विक्रियते च चैतन्यमिति । न चेदमसिद्धम्; अन्यत्रगतचित्तानां वासीचन्दनकल्पानां शस्त्रसम्पातादिना शरीरविकारेऽपि चैतन्यस्याविकारप्रसिद्धेः । तदविकारेऽपि⁹²⁹ विक्रियमाणत्वाच्च तद्वदेव । न चेदमप्यसिद्धम्; शरीरगतप्राच्य-अप्रसन्नताद्याकाराऽविनाशेऽपि कमनीयकामिनीसन्निधाने चैतन्ये हर्पादिविकारोपलम्भात् । तन्न उपादानभावेन तेषां तज्जनकत्वं घटते । सहकारिभावेन⁹³⁰ तु तेषां तज्जनकत्वे ततोऽन्यत् तस्य उपादानमस्ति, न वा ? यदि नास्ति; कथमनुपादानस्यास्य उत्पत्तिः स्यात् ? यद् अनुपादानं न तस्योत्पत्तिः यथा खरविषाणस्य, अनुपादानं⁹³¹ भवद्भिः परिकल्प्यते च चैतन्यमिति । अथ अस्ति; तत्किं⁹³² चैतन्येन विजातीयम्, सजातीयं वा ? तत्र आद्यपक्षोऽयुक्तः; विजातीयाद् विजातीयस्योत्पत्तौ जलादेरपि अनलाद्युत्पत्तिप्रसङ्गतः तत्त्वचतुष्टयाभावाऽनुषङ्गात् । अथ सजातीयम्; युक्तमेतत्, सर्वत्र सजातीयस्यैव उपादानत्वोपपत्तेः । तथाहि–यद् यस्य उपादानं तत् तेन सजातीयम् यथा रूपादिमतो घटस्य तथाविधो मृत्पिण्डः, उपादानञ्च स्वसंवित्स्वभावस्य चैतन्यस्य इष्टं भवद्भिः किञ्चित्तत्त्वम्, अतः पृथिव्यादिभ्योऽर्थान्तरं तत्स्वभावमेव तद् युक्तम् इत्यात्मतत्त्वसिद्धिः ।

किञ्च, भूतानि⁹³³ निर्विशिष्टानि चैतन्यं प्रति कारणभावं प्रतिपद्यन्ते, विशिष्टानि वा ? यदि निर्विशिष्टानि; सर्वत्र सर्वदा तज्जनकत्वप्रसङ्गः । अथ विशिष्टानि, कुतस्तेषां वैशिष्ट्यम्–समुदायात्, कायाकारपरिणतेः, अवस्थाविशेषात्, सहकार्यन्तराद्वा ? यदि समुदायात्; अधिश्रयणादेः ओदनपाकवत् चैतन्योत्पत्तिप्रसङ्गः, तत्र तत्समुदायाऽविशेषात् । अथ कायाकारपरिणतेः; ननु कुतस्तेषां सैव सम्पन्ना–कि निर्हेतुका, स्वरूपमात्रप्रभवा, अदृष्टनिमित्ता वा स्यात् ? निर्हेतुकत्वे सदा सत्त्वमसत्त्वं वा स्यात् । स्वरूपमात्रप्रभवत्वे सर्वत्र सर्वदा तेषां तत्परिणतिप्रसङ्गः स्वरूपमात्रस्य सर्वत्र सर्वदाऽविशिष्टत्वात् । अथ अदृष्टकृता; तत्तु अदृष्टं तद्भवप्रभवम्, भवान्तरप्रभवं वा तद्धेतुः स्यात् ? तत्र आद्यविकल्पे चक्रकप्रसङ्ग–शरीरस्योत्पत्तौ हि सत्यां चैतन्यस्योत्पत्तिः, तदुत्पत्तौ च हिताऽहितविवेकपूर्वकमदृष्टसाधनानुष्ठानाद् अदृष्टस्य उत्पत्तिः, ततश्च शरीरस्योत्पत्तिः इति । भावान्तरप्रभवत्वे च परलोकिनः प्रसिद्धेः परलोकिनोऽभावात् परलोकाऽभावः [ ] इतीदमसङ्गतं स्यात् ।

अस्तु वा कायाकारपरिणतिः यथाकथञ्चित् तेषाम्; तथापि अस्याश्चैतन्यहेतुत्वे⁹³⁴ मृतशरीरेऽपि चैतन्योत्पत्तिप्रसङ्गो विशेषाऽभावात् । अथ अवस्थाविशेषोऽपि तद्धेतु तदभावान्न तत्र तत्प्रसङ्गः, तदाकारपरिणतानि हि भूतानि अवस्थाविशेषविशिष्टानि तद्धेतुत्वं प्रतिपद्यन्ते इति । ननु किमिदं तेषां तथाविधानामवस्थाविशेषविशिष्टत्वं नाम–चैतन्योपेतत्वम्, विशिष्टाऽदृष्टाश्लिष्टत्वम्, धातुविशेषोपचितत्वम्, वयोविशेषान्वितत्वं वा ? न तावत् चैतन्योपेतत्वम्; आद्यचैतन्योत्पत्तौ तेषां हेतुत्वाऽभावप्रसङ्गात्, तदा तेषां तदुपेतत्वाऽभावात् । अथ तदापि तेषां तदुपेतत्वमिष्यते; तत्कि तेनैव चैतन्येन, ततः पूर्वेण वा स्यात् ? तेनैव चेद् अन्योन्याश्रयः–सिद्धे हि आद्यचैतन्ये⁹³⁵ तेषां तद्विशिष्टत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च आद्यचैतन्यसिद्धिरिति । अथ ततः पूर्वेण; कथं परलोकिनोऽपह्नवः गर्भचैतन्यात् पूर्वमपि चैतन्यप्रबन्धप्रसक्तेः⁹³⁶ ? अथ विशिष्टाऽदृष्टाऽऽ श्लिष्टत्व तेषां तद्विशिष्टत्वमुच्यते; तदपि मृत्काये कस्मात् नास्ति–चैतन्याऽभावात्, तत्साधकाऽ नुष्ठानाऽभावात्, तावत्स्थितिकत्वेन उपार्जितत्वाद्वा ? प्रथमपक्षे न विशिष्टाऽदृष्टाऽऽश्लिष्टत्वस्य चैतन्यसाधकत्वम् चैतन्यस्यैव तत्साधकत्वप्रसङ्गात् । एतेन द्वितीय-तृतीयपक्षावपि प्रत्याख्यातौ; अदृष्टविशेषसाधकाऽनुष्ठानस्य तावत्स्थितिकत्वेन उपार्जितत्वस्य च चैतन्यविशेषाऽऽधीनत्वात् । नापि धातुविशेषोपचितत्वम् अवस्थाविशेषविशिष्टत्वं तेषां युक्तम्; सुषुप्तावस्थाया तदुपचितेऽपि शरीरे चैतन्योत्पत्त्यप्रतीते । “वयोविशेषान्वितत्वं तद्विशिष्टत्वम्” इत्यपि एतेन प्रतिव्यूढम्, सुषुप्तावस्थाशरीरस्य मृतशरीरस्य च बालादिवयोविशेषान्वितत्वेऽपि चैतन्याऽनुत्पादकत्वात् । नापि सहकार्यन्तराद् भूतानां वैशिष्ट्यम्, तत्त्वचतुष्टयव्यतिरेकेण अपरस्य सहकार्यन्तरस्यानभ्युगमात् । अभ्युपगमे वा “चत्त्वार्येव तत्त्वानि” इत्यवधारणविरोधः, आत्मसिद्धिश्च स्यात्, तस्यैव आत्मत्वात् ।

किञ्च, सर्व कार्य साश्रयं भवति, अतः चैतन्यस्य कार्यत्वे कश्चिद् आश्रयो वक्तव्यः । स च शरीरम्, भूतानि, इन्द्रियाणि, मन, विषयो वा स्यात् ? न तावत् शरीरम्,⁹³⁷ भौतिकत्वाद् बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षत्वात् मूर्त्तत्वाच्च घटादिवत् । एतेन भूतानामपि चैतन्याश्रयत्वं प्रत्याख्यातम्, सर्वत्र सर्वदा तत्सद्भावाऽनुषङ्गाच्च तदाश्रयभूतानां तेषां सर्वत्र सर्वदा अविकलानां सद्भावाऽविशेषात् । अस्तु तर्हि इन्द्रियाणां⁹³⁸ तदाश्रयत्वम्, अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तस्य तत्पूर्वकत्वप्रसक्तेः,⁹³⁶ इत्यपि नोत्सृष्टमनेन, भौतिकत्वाद्यनुमानविरोधस्य अत्राप्यविशेषात् । किञ्च, व्यस्तानाम्,⁹³⁹ समस्तानां वा तेषां तदाश्रयत्वं स्यात् ? यदि व्यस्तानाम्, तदा एकस्मिन् शरीरे अनेकचेतनसन्तानप्रसङ्गात् एकसन्तानेऽपि अनेकसन्तानवद् अनुसन्धानाऽभाव स्यात् । कथञ्च अन्धादे⁹⁴⁰ इन्द्रियाऽपाये रूपादिस्मरणम्, स्वप्नाद्यवस्थायां रूप-रसादिज्ञानम्, प्रसुप्तिकादिरोगेण च इन्द्रियोपघाते सुखदुःखादिज्ञान स्यात् ? न च यस्य विकारे यन्न विक्रियते तत् तस्य कार्यम्; अतिप्रसङ्गात् । सामस्त्यपक्षोऽपि एतेनैव समुत्सारितः, नहि एकस्यापि इन्द्रियस्यापाये सामस्त्यं घटते, तथा च अन्धादेः ज्ञानलेशोऽपि नोत्पद्येत । नहि क्षित्यादेः अन्यतमस्याप्यपाये सामस्त्यम् अङ्कुरोत्पत्तिर्वा दृष्टा ।

मनस्तर्हि⁹⁴¹ तदाश्रयोऽस्तु उपरतेष्वपि इन्द्रियेषु अन्तःसङ्कल्परूपस्य ज्ञानस्य अवभासनात् इति चेत्; ननु तत् नित्यम्, अनित्यं वा स्यात् ? न तावन्नित्यम्; तत्त्वसङ्ख्याव्याघातानुषङ्गात् परमतप्रवेशप्रसङ्गाच्च । अथ अनित्यम्; तत् कि भूतहेतुकम्, अन्यहेतुकं वा ? न तावदन्यहेतुकम्; अनभ्युपगमात् । भूतहेतुकत्वे प्रागुक्तभौतिकत्वाद्यनुमानेभ्यः चेतनाश्रयत्वाऽनुपपत्तिः ।

किञ्च, तन्मनः चेतनं सत् कि कारणान्तरनिरपेक्षम्⁹⁴² अर्थप्रतिभासं जनयति, तत्सापेक्षं वा ? यदि निरपेक्षम्; सकृदेव अखिलार्थप्रतिभासप्रसङ्गात् सर्वः सर्वदर्शी स्यात् । अथ कारणान्तरसापेक्षम्;⁹⁴² तत् कि कारणान्तरम्–मनः,⁹⁴² अन्यद्वा ? मनश्चेत्; तत् चेतनम्, अचेतनं वा ? न तावद् अचेतनम्; तस्य चेतनाश्रयतया चेतनत्वप्रतिज्ञानात्, अन्यथा प्रथमस्यापि अचेतनत्वापत्तिः स्यात् । अथ चेतनम्; तर्हि इदमपि कारणान्तरापेक्षमर्थप्रतिभासं जनयति इत्यनवस्था स्यात् । नाप्यन्यत्; उपरतेन्द्रियस्य अन्येन्द्रियव्यापाराऽभावात् । नापि विषयः⁹⁴³ तदाश्रयः; शरीरेन्द्रियाश्रयपक्षोपक्षिप्तदोषोपनिपातप्रसङ्गात् । ततो देहाद् व्यतिरिक्तो ज्ञानस्य आत्मैव आश्रयोऽभ्युपगन्तव्यः इति सिद्धोऽसौ तत्त्वान्तरम् ।

कथमन्यथा तदहर्जातबालकस्य⁹⁴⁴ स्तनादौ प्रवृत्तेर्निबन्धनमभिलापादिकं सिद्ध्येत् ? न च अस्याः तन्निबन्धनत्वमसिद्धम्; तथाहि–तदहर्जातबालकस्य स्तनादौ प्रवृत्तिः अभिलाषपूर्विका तत्त्वात् मध्यदशाप्रवृत्तिवत् । अभिलाषोऽपि स्मरणपूर्वक, स्मरणमपि अनुभवपूर्वकम्, तत्त्वात् तद्वदेव । न च गर्भादौ तदनुभवादिकमस्ति इति पूर्वभवाऽनुभवसिद्धिः । स हि⁹⁴⁵ क्षुत्पीडितः स्तनादिकं तत्प्रतिपक्षभूतं सुखसाधनत्वेन स्मृत्वा अभिलाषात् तत्र प्रवर्त्तते, तच्च अलभमानो रोदनमारभते, प्राप्य च अपगतरुदितः तत्पानादिकं करोति, प्रपातादिदुःखानुस्मरणभीतश्च वान रादिशिशु मातुरतीव क्रोडमाश्लिष्यति प्रषातस्थानञ्च परिहरति, नहि अननुभूत-इष्टाऽनिष्टसाधनफला तानि नियमेन उपादित्सन्ते जिहासन्ति च अतिप्रसङ्गात् । यस्य च पूर्वभवाऽनुभवसिद्धि सोऽत्र आत्मा तत्त्वान्तरभूत । तस्य अपूर्वैर्देहेन्द्रियादिभि अभिसम्बन्धो जन्म, न पुन असत प्रादुर्भावः, तन्निरोधश्च मरणम् न तु सर्वथा विनाश इति ।

यच्च–“मदशक्तिवद्⁹⁴⁶ विज्ञानम्” इत्युक्तम्,⁹⁴⁷ तदप्ययुक्तम्; मद्याङ्गपरिणामाद् अन्यत्रापि धत्तूरककोद्रवादौ मदशक्तेः प्रतीतितो भूतपरिणामविशेषात् तस्या प्रादुर्भावाऽविरोधात् । चिच्छक्तेस्तु भूतपरिणामविशेषे घटादौ स्वप्नेऽपि अप्रतीतिः तद्विरोधात् ।

यच्चान्यत् “जलबुद्बुदवत् जीवाः” इत्युक्तम्,⁹⁴⁸ तदप्यसाम्प्रतम्; दृष्टान्त-दार्ष्टान्तिकयो साम्याऽसम्भवात्, जलबुद्बुदानां जलादत्यन्तवैलक्षण्याऽभावतस्तद्धेतुकत्वोपपत्ते ततः तद्वैचित्र्यमुपपन्नम्, भूतचैतन्ययोः पुन अत्यन्तवैलक्षण्यत कार्यकारणभावस्यैवासम्भवात् न अदृष्टमन्तरेण सुखदु खादिवैचित्र्यं शरीरादिवैचित्र्यं वा उपपन्नम्, कथमन्यथा सेवा-कृष्यादौ सममीहमानानां सममधीयानानां वा केषाञ्चिदेव फलयोग अन्येषाञ्च नैष्फल्यं स्यात् ? ततो दृष्टकारणव्यभिचारात् अदृष्टकारणप्रसिद्धे सिद्धम्–अदृष्टवैचित्र्यात्⁹⁴⁹ सुखादिवैचित्र्यम् । तन्न कार्यकारणभावमङ्गीकृत्य परलोकिनोऽपह्नव कर्तु शक्य ।

नापि व्यङ्ग्य-व्यञ्जकभावम्, तद्भावस्य परलोकसिद्ध्यनुकूलत्वात् । तथाहि–सतः⁹⁵⁰ चैतन्यस्य व्यक्ति, असत, सदसद्रूपस्य वा स्यात् ? प्रथमपक्षे परलोकसिद्धि⁹⁵¹ अविवादात्, कायाकारपरिणतभूतेभ्य प्रागपि चैतन्यस्य सत्त्वप्रसक्तेः । प्रागसतो व्यक्तिस्तु प्रतीतिविरुद्धा, सतो हि घटादेः दीपादिना प्रकटीकरणमात्रम् अभिव्यक्ति प्रसिद्धा न पुन असतः । अथ सदसद्रूपस्य, कि सर्वथा, कथञ्चिद्वा ? न तावत् सर्वथा; विरोधात् । अथ कथञ्चित्; जैनमतसिद्धि, द्रव्यत सतः पर्यायतश्च असत चैतन्यस्य कायाकारपरिणतपृथिव्यादिपुद्गलेभ्योऽभिव्यक्ते⁹⁵² जैनैरभीष्टत्वात्, इति सिद्धोऽनाद्यनन्तोऽयम् आत्मा ।

यदप्यभिहितम्–“तत्सद्भावे⁹⁵³ प्रमाणाऽभावात्” इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्; प्रत्यक्षस्यैव आत्मसद्भावे प्रमाणस्य सद्भावात्, तथाहि–“सुखमहमनुभवामि” इत्यन्योन्यविविक्तज्ञेय-ज्ञातृज्ञानोल्लेखी प्रतिप्राणि स्वसंवेद्य प्रत्ययो जायमान संवेद्यते । नचायं⁹⁵⁴ मिथ्या, बाधकाऽभावात् । नापि सन्दिग्धः; उभयकोटिसंस्पर्शाभावात् । न च इत्थम्भूतस्य अस्य अनालम्बनत्वं युक्तम्; रूपादिप्रत्ययस्यापि अनालम्बनत्वप्रसङ्गात् । नापि शरीरालम्बनत्वम्;⁹⁵⁵ बहिःकरणनिरपेक्ष-अन्तःकरणव्यापारेण उत्पत्तेः, न खलु शरीरम् इत्थम्भूत-अहम्प्रत्ययवेद्यम् बहिःकरणविषयत्वात् । अतः शरीरातिरिक्तः कश्चिद् एतस्य आलम्बनभूतो ज्ञानवान् अर्थोऽभ्युपगन्तव्यः तस्यैव ज्ञातृत्वोपपत्तेः, न तु शरीरस्य भूतारब्धत्वात् घटादिवत्, नहि भूतारब्धस्य घटादेः तद् दृष्टम् । न च भूतारब्धत्वाऽविशेषेऽपि शरीरस्य अहम्प्रत्ययग्राह्यता भविष्यति इत्यभिधातव्यम्; मृतशरीरेण व्यभिचारात् । याऽपि “स्थूलोऽहम्” इत्यादि प्रतीतिः साऽपि आत्मोषकारकत्वेन शरीरे जायमाना औपचारिकी⁹⁵⁶ अत्यन्तोपकारके भृत्ये “अहमेव अयम्” इति प्रतीतिवत् ।

तथा अनुमानेनाप्यात्मा⁹⁵⁷ प्रतीयते–रूपादिज्ञानं⁹⁵⁸ क्वचिदाश्रितम् गुणत्वात् रूपादिवत् । ज्ञानसुखादि उपादानकारणपूर्वकं⁹⁵⁹ कार्यत्वात् घटादिवत् । न च शरीरे तदाश्रितत्वस्य तदुपादानत्वस्य च इष्टत्वात् सिद्धसाधनम् इत्यभिधातव्यम्; तत्र तदाश्रितत्व-तदुपादानत्वयोः प्राक् प्रबन्धेन प्रतिव्यूढत्वात् । तथाजीवच्छरीरं⁹⁶⁰ प्रयत्नवताऽधिष्ठितम् इच्छाऽनुविधायिक्रियाश्रयत्वात् रथवत् । श्रोत्रादीनि उपलब्धिसाधनानि कर्तृप्रयोज्यानि⁹⁶¹ करणत्वात् वास्यादिवदिति । प्रामाण्यञ्चाऽस्य प्रागेव प्रसाधितम् । तदेवम् आत्मद्रव्यस्य पृथिव्यादिभ्यः तत्त्वान्तरस्य प्रसिद्धेः कथं “चत्त्वार्येव तत्त्वानि” इत्यवधारणमुपपद्यते⁹⁶² ? अन्योन्यं तत्त्वान्तरभावस्य च एषां पृथिव्यादिचतुर्विधद्रव्यप्रतिषेधाऽवसरे प्रतिषिद्धत्वात् नितरां तदवधारणाऽनुपपत्तिः ।

ततो यौग-चार्वाकोपकल्पितभेदैकान्तस्य विचार्यमाणस्य आकाशकुशेशयस्य इव अनुपपत्ते न तत्र अर्थक्रियासिद्धिवार्त्ताऽपि सङ्गच्छते । बौद्धोपकल्पिते⁹⁶³ भेदैकान्ते यथा तत्सिद्धिर्नोपपद्यते तथा अनन्तरकारिकायां प्रतिपादयिष्यते । तन्न भेदैकान्ते अर्थक्रियासिद्धिर्घटते । नाप्यभेदैकान्ते; सर्वथा अभेदरूपस्य ब्रह्माद्वैतैकान्तस्य प्रागेव प्रतिक्षिप्तत्वात् ।

“प्रकृतेर्महान्” इत्यादिना पचविंशतितत्त्व वर्णयत साख्यस्य पूर्वपक्ष–

ननु माभूत् ब्रह्माद्वैतैकान्तरूपतया परिकल्पिते सर्वथा विचाराऽसहे अभेदैकान्ते अर्थक्रियासिद्धि, प्रकृतिरूपे तु भविष्यति तस्य विचारसहत्वात् । साङ्ख्या हि “निस्तरङ्गमहोदधिप्रख्यं प्रधानं जगत्प्रपञ्चरचनायां कारणम्” इत्याचक्षते । प्रधीयन्तेऽस्मिन्⁹⁶⁴ विकाराः इति प्रधानम् । तच्च सङ्क्षेपतः त्रिविधम्– शक्तिः करण⁹⁶⁵ कार्यम् इति त्रेधा जगत्स्थितम् ।
कार्य भूतानि करण खानि⁹⁶⁶ शक्तिः⁹⁶⁷ गुणत्रयम् ॥ [ ]

इत्यभिधानात् । नहि कार्य-करण-शक्तिव्यतिरिक्तो⁹⁶⁸ जगत्प्रपञ्चोऽस्ति । तत्र कार्यं दशविधम्–⁹⁶⁹ तन्मात्र-महाभूतसञ्ज्ञकम् । करणं त्रयोदशविधम्–बुद्धीन्द्रिय-कर्मेन्द्रिय-अन्तःकरण-बुद्धि-अहङ्कारभेदात् । शक्तिश्च अननुभूयमानस्वभावा प्रकृति एकैव मूलोपादानभूता । तत्सद्भावावेदकं तु– भेदाना परिमाणात् समन्वयात् शक्तितः प्रवृत्तेश्च ।
कारणकार्यविभागादविभागाद्वैश्वरूप्यस्य ॥ [साख्यकारि॰ १५] इति

हेतुपञ्चकम् । परिमितत्वं हि एककारणपूर्वकस्यैव⁹⁷⁰ प्रतिपन्नम्, यथा घट-शराव-उदञ्चनादे एकद्रव्यपूर्वकस्य,⁹⁷¹ परिमितञ्च इदं व्यक्तम्–एका बुद्धि, एकोऽहङ्कार, पञ्च तन्मात्राणि, एकादश इन्द्रियाणि, पञ्च भूतानि । अतो यत् तदेकं कारणं तत् प्रधानमेव इति तदस्तित्वसिद्धि । समन्वयाच्च, यज्जातिसमन्वितं हि यत् तत् तदात्मककारणकार्यम् यथा घटादयो विशेषा मृज्जातिसमन्विता मृदात्मककारणकार्या, सत्त्व-रज-तमोजातिसमन्वितञ्च इदं महदादिव्यक्तम् । सत्त्वस्य⁹⁷² हि प्रसाद-लाघव-उद्धर्ष-प्रीत्यादि कार्यम्, रजस ताप-शोष-उपष्टम्भ-उद्वेगादि,⁹⁷³ तमसः विषाद-दैन्य-बीभत्स-गौरव-आवरणादि । महदादौ चास्ति प्रसाद-ताप-विषादादिकार्योपलम्भः अतः प्रधानान्वितत्वसिद्धिः । शक्तितः प्रवृत्तेश्च; यो हि यस्मिन्नर्थे प्रवर्त्तते स तत्र समर्थः यथा तन्तुवायः पटकरणे, प्रवर्त्तते च प्रधानं व्यक्तकरणे, अतोऽस्ति तस्य शक्तिः यया व्यक्तमुत्पादयति, सा च निराधारा न सम्भवति इति तदस्तित्वसिद्धिः । कारण-कार्यविभागाच्च; न हि कारणमन्तरेण महदादिकार्यविभागो घटते मृत्पिण्डमन्तरेण घटादिवत्, अस्ति चाऽयम्, अतः कार्यदर्शनात् कारणास्तित्वसिद्धिः । अविभागाच्च वैश्वरूप्यस्य; वैश्वरूप्यं हि महदादिप्रपञ्चोऽभिधीयते, तच्च⁹⁷⁴ प्रलयकाले क्वचिद् अविभागं गच्छति, भूतानि हि तन्मात्रेषु लीयन्ते, तन्मात्राणि इन्द्रियाणि च अहङ्कारे, अहङ्कारो बुद्धौ, बुद्धिः प्रकृतौ इति । एवं प्रमाणतः प्रसिद्धसत्ताका प्रकृतिः अनेन क्रमेण तत्त्वसृष्टौ प्रवर्त्तते– प्रकृतेर्महान् ततोऽहङ्कारः तस्माद् गणश्च षोडशकः ।
तस्मादपि षोडशकात् पञ्चभ्यः पञ्चभूतानि ॥ [साख्यका॰ २२] इति ।

प्रथमं⁹⁷⁵ हि प्रकृतेर्महान् एको व्यापकः विषयाध्यवसायरूपः आसर्गप्रलयस्थायी प्रभवति, स च अस्मादृशामसंवेद्यस्वभावः, ततस्तु याः प्रतिप्राणि विभिन्ना बुद्धिवृत्तयो निःसरन्ति ताः संवेद्यस्वभावाः । ततश्च अहङ्कारस्तथाविधो जलनिधिरिव प्रतिप्राणि विभिन्नैः तैस्तैः “स्थूलोऽहम् सुरूपोऽहम्” इत्याद्यहङ्कारतरङ्गविशेषैः प्रसरति, स च अहङ्कारः⁹⁷⁶ “वैकारिकः, भूतादिश्च” इति प्रथमतो द्विप्रकारः प्रसरति । तत्र वैकारिकात् सत्त्वप्रधानात् प्रकाशरूप एकादशविध इन्द्रिय गण–पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि⁹⁷⁷ श्रोत्र-त्वक्-चक्षु-जिह्वा-घ्राणलक्षणानि “बुद्धये बुद्धिमभिव्यक्तुम् इन्द्रियाणि” इति, पञ्च कर्मेन्द्रियाणि–वाक्-पाणि-पाद-पायु-उपस्थसञ्ज्ञानि “कर्मणे कर्म अभिव्यक्तुम्⁹⁷⁸ इन्द्रियाणि” इति, मन⁹⁷⁹ सङ्कल्परूपम्–“ग्रामेऽहं प्रस्थित, सुवर्णस्य प्राप्तिर्भविष्यति द्रव्यस्य वा” इत्यादि सङ्कल्पवृत्तिर्मन । भूतादेस्तु पञ्चतन्मात्राणि नित्यादिस्वभावानि, ततोऽपि महाभूतानि तथाविधानि⁹⁸⁰ इति ।

एवं तत्त्वसृष्टि विधाय भूतसृष्टौ यदा प्रकृतिः प्रवर्त्तते तदा प्रथमतो ब्रह्मणः⁹⁸¹ प्रादुर्भावः, तस्य च महत्तत्त्वात् योजनशतपरिमाणा बुद्धिर्नि सरति, अहङ्कारतत्त्वाच्च अहङ्कारः एकादश इन्द्रियाणि, तन्मात्रेभ्य सूक्ष्मदेहारम्भकाणि भूतानि, तदुपरि⁹⁸² प्रभूतेभ्यो भूतेभ्यः प्रतिप्राकारस्थानीय स्थूलो देह सांसिद्धिक कललादिक्रममन्तरेण झटिति उत्पद्यते, एवं मन्वादीनामपि । अन्येषां तु सूक्ष्मभूतारब्ध शरीरम् आसर्गप्रलयस्थायि, प्रतिप्राकारस्थानीयं तु मनुष्यादीनां⁹⁸³ मातापितृजम्, देव-नारक-क्षुद्रजन्तूनां⁹⁸⁴ च औपपादकम्⁹⁸⁵ इति । अयञ्च महदादिप्रपञ्चः प्रकृतौ सन्नेव कुतश्चिद् आविर्भाव प्रतिपद्यते– असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसम्भवाऽभावात् ।
शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाच्च सत्कार्यम् ॥ [साख्यका॰ ९] इति

हेतुपञ्चकादवसीयते । यदि⁹⁸⁶ हि कारणे कार्यमसत् स्यात् तदा नीरूपत्वात् खपुष्पवत्⁹⁸⁷ तत् कर्त्तुं न शक्येत⁹⁸⁸ । यदि च असदेव कार्यम् तर्हि नियतोपादानं न स्यात्, यथैव हि तन्तुषु घटस्य असत्त्वं तथा मृत्पिण्डेऽपि अतो मृत्पिण्डवत् तन्तवोऽपि घटार्थिना उपादीयेरन्, पूर्व कार्यापे क्षया दोषः अयं तु कारणापेक्षया । यदि च असत् कार्यम् सर्वं सर्वस्मात् जायेत असत्त्वाऽविशेषात्, ततश्च मृत्पिण्डादपि घट-पटोत्पत्तिः तन्तुभ्यश्च स्यात् इति, अयं कारणापेक्षयैव अतिप्रसङ्गो दोषः । शक्तस्य च शक्यकरणं न्याय्यम्, न च असतः कार्यस्य आकाशकुशेशयवत् शक्यक्रियत्वम्, नापि तत्र⁹⁸⁹ कारणस्य सामर्थ्यम्, अयञ्च कार्यकारणयोर्धर्मापेक्षया दोषः । कारणभावाच्च सत्कार्यम्; कारणभावो हि कारणत्वम्, तच्च नित्यसम्बन्धित्वात् कार्यसम्बन्धमपेक्षते, न च असता गगनाम्भोजप्रख्येण कारणस्य कश्चित् सम्बन्धः, अतः कारणे कार्यं तादात्म्येन वर्त्तते⁹⁹⁰ । कथमेवं तयोर्भेदः ? इति चेत्; हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् ।
सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥ [साख्यका॰ १०] इति

लक्षणभेदात् । व्यक्तमेव हेतुमत्–हेतुः कारणम् अस्याऽस्तीति, प्रधानेन हि हेतुमती बुद्धिः, बुद्ध्या अहङ्कारः, अहङ्कारेण षोडशकोगणः,⁹⁹¹ पञ्चतन्मात्रैः पञ्चमहाभूतानि, न तु प्रधानं तत्कारणाऽसत्त्वात् । चिद्रूपश्च पुरुषो न जडस्य कारणम् अत्यन्तविलक्षणत्वात्, जडानां सा सूक्ष्मतरावस्था, न अतो अवस्थान्तरं सूक्ष्मतममस्ति तेन जडस्य अजडस्य वा प्रधानं प्रति कारणत्वाऽभावात् सिद्धमस्याहेतुमत्त्वम् । अत एव तत् नित्यम्, तद्विपर्ययात् महदाद्यनित्यम् । कारणाच्च कार्येण अल्पपरिमाणेन भवितव्यम् इति कारणापेक्षया महदादेः अव्यापकत्वम्, विपर्ययात् प्रधानस्य व्यापकत्वम् । क्रिया च परिस्पन्दात्मिका मूर्त्तस्यैव महदादेर्भवति इति सक्रियं तत्, एतद्विपर्ययात् निष्क्रियं⁹⁹² प्रधानम्, परिणामात्मिका तु क्रिया द्वयोरप्यस्ति । बहूनाम् ईश्वराणां परस्परमतभेदेन कार्यारम्भे यथा काचपच्यात् कार्याऽनिष्पत्तिः तथा बहूनां प्रधानानामपि इति एकं तत्, व्यक्तं तु महदादिभेदाद् अनेकम् । आश्रितञ्च व्यक्तम्, यद् यस्मादुत्पद्यते तस्य तदाश्रितत्वात्, न तु एवमव्यक्तम् तस्य अकार्यत्वात् । लिङ्गञ्च; “लीनं सूक्ष्मं स्वकारणं गमयति, लयं गच्छति” इति वा । घनीभूताऽवयवयोगात् सत्त्वादि-अङ्गाऽङ्गिभूताऽवयवयोगाच्च सावयवं व्यक्तम्, तद्विपर्ययात् निरवयवमव्यक्तम् । हेतुमत्त्व-आश्रितत्वाभ्यां परतन्त्रं व्यक्तम्, न त्वेवमव्यक्तम् । न चैवमनयोः आत्यन्तिको भेद एव; त्रिगुणमविवेकि विषयः सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि ।
व्यक्तं तथा प्रधानं तद्विपरीतस्तथा च पुमान् ॥ [साङ्ख्यका॰ ११] इति

लक्षणाऽभेदात् तदभेदस्यापि उपपत्तेः । सत्त्वरजस्तमोमयत्वाद् द्वयोरपि त्रिगुणत्वं तुल्यम् । “इमे सत्त्वादयो गुणाः, इदं व्यक्ताऽव्यक्तम्” इति प्रथक्कर्त्तुमशक्यत्वात् अविवेकि । तथा द्वयमपि विषयः भोग्यस्वभावत्वात्, “विषिणोति भोग्यतया बध्नाति इन्द्रियाणि” इति विषयः । सामान्यञ्च सर्वपुरुषोपभोग्यत्वात् देशकुटीवत् । विषयत्वादेव च अचेतनं तत्, चेतनस्य एवंरूपत्वाऽनुपपत्ते । प्रसवधर्मि च द्वयमपि “प्रसवः कार्यजननं धर्मोऽस्य” इति; तथाहि–प्रधानं बुद्धिं जनयति, बुद्धिरपि अहङ्कारम्, अहङ्कारोऽपि तन्मात्राणि इन्द्रियाणि च एकादश, तन्मात्राणि महाभूतानि जनयन्तीति । पुरुषस्तु सामान्यधर्मेण सरूप अन्यैस्तु धर्मैः विरूप, यथा हि प्रधान भोग्यत्वेन सर्वभोक्तृसाधारणम् तथा पुरुषोऽपि भोक्तृत्वेन सर्वभोग्यसाधारण इति⁹⁹³ ।

सत्कार्यवादप्रतिविधानपुरस्सर साख्याभिमततत्त्वसुष्टिभूतसृष्टिप्राक्रिययो विस्तरत खण्डनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–प्रकृतिसद्भावाऽऽवेदकं⁹⁹⁴ “भेदानां परिमाणात्” इत्यादिहेतुपञ्चकम्, तद् आश्रयाऽसिद्धिदोषदुष्टत्वाद् अयुक्तम्, प्रकृतेः असवेद्यस्वभावतया स्वरूपेण असिद्धत्वात् । व्यधिकरणाऽसिद्धत्वाच्च, “परिमितत्वादिक⁹⁹⁵ हि साधनं भेदेषु वर्त्तते अस्तित्वं तु साध्य प्रकृतौ” इति । अथ महदादिभेदानामेव अत्र एककारणपूर्वकत्वं प्रसाध्यते तेन उक्तदोषद्वयाऽभाव, तन्न; प्रधान-पुरुषैरनेकान्तात्,⁹⁹⁶ तत्र एकत्व-अनेकत्वसङ्ख्यया महापरिमाणेन च परिमितत्वेऽपि एककारणपूर्वकत्वाऽसम्भवात् । किञ्च, परिमित च स्यात् एककारणपूर्वकञ्च न स्यात् कि विरुद्ध्येत् ? एककारणपूर्वकत्वे च ईश्वर कालादिर्वा एक कारण भविष्यति इति विरुद्धत्वम् । दृष्टान्तस्य⁹⁹⁷ साध्यविकलता; घटादेरेककारणपूर्वकत्वासभवात् । न हि एकं किञ्चित् जनक प्रतीयते, सहकारि-इतरकारणप्रभवत्वात् कार्याणाम् । मृत्पिण्डस्यापि⁹⁹⁸ अनेकावयवसमुदायात्मकत्वात्⁹⁹⁹ न सर्वथैकत्वम्, मृद्द्रव्यस्यापि प्रतिपर्याय भेदात् । अत परिमितत्वमनेककारणपूर्वकत्वेनैव व्याप्तत्वात् विरुद्धम् ।

“समन्वयात्” इत्यपि अनैकान्तिकम्; प्रकृति-पुरुषाणामेककारणपूर्वकत्वाऽभावेऽपि नित्यव्यापित्वादिधर्मै समन्वयसम्भवात्, पुरुषाणाञ्च भोक्तृत्वादिधर्मै इति । भिन्नजातीनां च जलाऽ नलादीनामेकोपादानप्रभवत्वं दुरुपपादम्, पदार्थजातिभेदस्य कारणैकत्वविरोधित्वात् । असिद्धञ्चेदम्; नहि समग्रभूतग्रामस्य सुखदुःखमोहमयत्वेन प्रधानान्वितत्वसिद्धिरस्ति सुखादीनामन्त¹⁰⁰⁰ संविद्रूपतया प्रतिभासतो बाह्यार्थानां तन्मयत्वाऽनुपपत्तेः, न हि कश्चित् बाह्यं स्रक्चन्दनादिक “सुखम्” इति प्रतिपद्यते, सुखजनकत्वेन आबालं तत्प्रसिद्धे । न च कार्यकारणयोः एकत्वम् अनौपचारिकं प्रामाणिकै आद्रियते । प्रधानसत्त्वस्य च अद्याप्यप्रसिद्धे तस्यैव शक्तितः प्रवृत्तेः तदस्तीति कि केन सङ्गतम्,¹⁰⁰¹ अन्यथा “खपुष्पमस्ति तस्यैव शक्तितः प्रवृत्तेः” इत्यपि स्यात् । शक्तेश्च¹⁰⁰² व्यतिरेक-अव्यतिरेकैकान्ते अनुपपत्तेः कथं ततः कस्यचित् प्रवृत्तिः ? कारणकार्यविभागाच्च तत्सत्त्वसिद्धिः खरविपाणसत्त्वसिद्धिमन्वाकर्षति, न खलु खरविषाणवत् प्रधानस्य सत्त्वं कुतश्चित् प्रसिद्धम् । प्रलयकालस्य चाप्रसिद्धेः अविभागोऽपि वैश्वरूप्यस्य उक्तप्रकारोऽप्रसिद्ध एव । तन्न उक्तहेतुभ्यः प्रकृतिसिद्धिः¹⁰⁰³ ।

अस्तु वा ततस्तत्सिद्धिः, तथापि प्रकृतिः तत्त्वसृष्टौ भूतसृष्टौ च प्रवर्त्तमाना स्वभावतः¹⁰⁰⁴ प्रवर्त्तते, किञ्चिन्निमित्तमाश्रित्य वा ? स्वभावतः प्रवृत्तौ नैयत्येन प्रवृत्तिः प्रवृत्तिविरामश्च न स्यात्, चैतन्यशून्यस्य “एतावत्येव तत्त्वसृष्टिः, इदमस्यैव च उपकारकं भवतु” इत्यनुसन्धानविकलस्य तदसम्भवात् । निमित्तञ्च¹⁰⁰⁵ कि पुरुषप्रेरणम्, पुरुषार्थकर्त्तव्यता वा स्यात् ? न तावत् पुरुषप्रेरणम्; निरभिलाषस्य उदासीनतया इष्टस्य “इदमस्माद् भवति”¹⁰⁰⁶ इति अनुसन्धानाऽभावतः प्रतिनियतायां प्रसवक्रियायां तत्प्रेरणाऽसम्भवात् । नापि पुरुषार्थकर्त्तव्यता; पुरुषस्य निरभिलाषतया अर्थस्यैव असम्भवात् । प्रकृतेश्च जडतया “पुरुषप्रयोजनमहं सम्पादयामि” इत्यनुसन्धानाऽनुपपत्तेः । नहि पुरुषेण अनभिलषितः पुरुषार्थो नाम, लोके हि “अस्य इदमभिलषितम्” इति तद्वचनादन्यतो वा कुतश्चिन्निश्चित्य “अस्य अभिलषितमहं सम्पादयामि येनायं मम तुष्यति” इति अनुसन्धाय च प्रवृत्तिः प्रतीयते । अथ अस्याः स्वभावस्तादृशः येन केनचिदप्रयुक्ताऽपि “अस्याभिलाषं पूरयामि” इत्यनुसन्धानशून्याऽपि एवंविधं विश्वप्रपञ्चमारचयतीति;¹⁰⁰⁷ नन्वयं स्वभाववादः प्रमाणप्रतिपन्ने वस्तुनि उपपन्नः यथा अग्न्याकाशयोर्दहनेतरस्वभावतायाम्, तदप्रतिपन्नेऽपि तदभ्युपगमे वन्ध्यासुतादेरपि जगद्वैचित्र्यविधाने स्वभावाऽभ्युपगमः किन्न स्यात् ? ततः प्रधानस्य परिणामप्रसराऽनुपपत्तेः अयुक्तम्–“प्रकृतेर्महान्” इत्यादि तत्प्रसरक्रमनिरूपणम् ।

किञ्च, अयं महदादिप्रपञ्चः प्रकृतेर्भिन्नः, अभिन्नो वा ? अभेदे¹⁰⁰⁸ द्वयोरप्यविशेषतः कार्यत्वं कारणत्वं वा स्यात्, तथा च “प्रकृतेः कारणत्वमेव, भूतेन्द्रियलक्षणषोडशकगणस्य कार्यत्वमेव, बुद्धि-अहङ्कार-तन्मात्राणां पूर्वोत्तरापेक्षया¹⁰⁰⁹ कार्यत्वं कारणत्वञ्च” इति प्रतिज्ञातं विरुद्ध्येत । तथा चेदमसङ्गतम्–

मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त ।
षोडशकश्च विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ॥ [साख्यकारि॰ ३] इति ।

यच्च प्रकृतौ महदादिप्रपञ्चस्य सत्त्वसाधने “असदकरणात्” इत्यादि साधनमुपन्यस्तम्;¹⁰¹⁰ तत्र को धर्मी, किञ्च साध्यम् ? यदि कार्य धर्मी, “प्रागुत्पत्तेः सत्” इति साध्यम्; तदा व्यधिकरणाऽसिद्धो हेतु, सत्त्व हि साध्य महदादिकार्ये वर्त्तते असदकरणं तु साधनं खपुष्पादौ अकार्ये इति । अथ असदकरणम् “सतः करणात्” इत्यत्र पर्यवस्यति; तदा साध्याऽविशिष्टत्वम् । अथ क्रियमाणत्वं हेतु, प्रागुत्पत्ते कार्यमस्ति क्रियमाणत्वात्, “असदकरणात्” इति तु व्यतिरेककथनम्–“यदसत् तन्न क्रियते यथा गगनकुसुमम्” इति, तदप्यविचारितरमणीयम्; सतः करणविरोधात्, यद्धि निष्पन्नं स्वात्मसत्तां प्रति अन्यनिरपेक्षं तत् “सत्” इत्युच्यते, तस्य च कथं करणम् ? प्रयोग–यत्¹⁰¹¹ सर्वात्मना सत् तन्न केनचित्कर्तु शक्यम् यथा प्रकृति पुरुषो वा, सच्च सर्वात्मना परमते कार्यमिति । अतः अनिष्पन्नस्यैव करणमुपपन्नम्, निष्पन्नत्व-अनिष्पन्नत्वयोश्च विरुद्धधर्मयोः एकत्र धर्मिणि एकान्तवादिन समावेशाऽसम्भवात् अतो विरुद्धोऽयं हेतु, क्रियमाणत्वस्य असत्त्वे सत्येव सम्भवात् ।

असत्कार्यवादाऽनभ्युपगमे च कथं कारणेऽसन्तो हेतुमत्त्वादयो धर्माः कार्ये भवितुमर्हन्ति ? न खलु ते व्यक्तवद् अव्यक्ते सन्ति । कालात्ययापदिष्टश्च, पक्षस्य प्रत्यक्षबाधनात्, न खलु उत्पत्ते प्राक् कार्य स्वतन्त्रं कारणात्मकं वा प्रत्यक्षत प्रतीयते, सतो हि क्षीरादौ विशिष्टाकारसस्थानरसाद्युपेतस्य दध्यादेः प्रत्यक्षेण अवश्यं भाव्यम्, दध्याद्यर्थिन¹⁰¹² क्षीरादौ प्रवृत्त्या च । अथ न साक्षाद् व्यक्तीभूता दध्याद्यवस्था तत्र साध्यते, किन्तु शक्त्यात्मना तत्र व्यवस्थितं दध्यादि व्यक्तीभवति इति, ननु केयं शक्त्यात्मकता नाम–दध्यादेः सूक्ष्मेण रूपेण अवस्थानम्, क्षीरादेस्तज्जननसामर्थ्य¹⁰¹³ वा ? तत्र आद्यः पक्षोऽयुक्तः, नहि पदार्थस्य द्वे रूपे स्त स्थूलं सूक्ष्मं च, निष्पन्नता हि पदार्थस्य स्वरूपप्राप्ति, सा चेदस्ति कि स्थूल-सूक्ष्मभेदेन ? द्वितीयपक्षे तु न सत्कार्यवाद समर्थितः, नहि सामर्थ्यमेव कार्य युक्तम् ।

किञ्च इदं कार्य नाम–किमसतः प्रादुर्भावः, अङ्गाङ्गिभावगमनम्, धर्मिणः पूर्वधर्मत्यागेन धर्मान्तरस्वीकारो वा ? प्रथमपक्षे स्वमतविरोधः । द्वितीयपक्षे तु कः अङ्गाङ्गिभावार्थः ? गुणप्रधानभावश्चेत्; तथाहि–यत्र सत्त्वम् अङ्गि रजस्तमसी अङ्गे तत्र सात्त्विकः परिणाम सुखात्मा स्रक्चन्दनादि, यत्र रज अङ्गि सत्त्वतमसी अङ्गे तत्र राजसो दुःखात्मा अहिकण्ट कादिः, यत्र तमः अङ्गि सत्त्वरजसी अङ्गे तत्र तामसः अन्धकारादिः इति; तदसत्यम्; स्रक्चन्दनादेः सुखाद्यात्मकत्वस्य प्राक् प्रतिषेधात् । अङ्गाङ्गिता च सत्त्वादेः पूर्वरूपवैलक्षण्ये, अवैलक्षण्ये वा स्यात् ? अवैलक्षण्ये अङ्गिता वा अङ्गतैव वा स्यात् ? वैलक्षण्ये तु धर्मिणः पूर्वधर्मत्यागेन धर्मान्तरस्वीकार एव स्वीकृतः स्यात् सत्त्वादेः सूक्ष्मरूपत्यागेन स्थूलरूपतोपादानात् । पूर्वधर्मस्य च त्यागे नाशः तिरोभावः, नाशाभ्युपगमे स्वमतक्षतिः । तिरोभावश्च अतिरोभावविनाशमन्तरेण नोपपद्यते, तदभ्युपगमे च पूर्वधर्मविनाश एव अभ्युपगम्यताम् किमनेन अन्तर्गङुना ? तथा च परमतप्रवेशः ।

धर्मान्तरस्वीकारोऽपि तदुत्पादः, अभिव्यक्तिर्वा ? न तावत् तदुत्पादः; सत्कार्यवादक्षतिप्रसङ्गात् । अभिव्यक्तिरपि ज्ञानधर्मः, अर्थधर्मो वा स्यात् ? यदि ज्ञानधर्मः; अर्थस्य किमायातं येन सोऽप्यभिव्यक्तः स्यात् ? यज्ज्ञानधर्मश्चासौ तज्ज्ञानमपि तत्कालोत्पन्नम्, पूर्वकालस्थितं वा ? पूर्वकालस्थितत्वे पूर्वमपि उपलम्भः स्यात् । तत्कालोत्पत्तौ च सत्कार्यवादक्षतिरेव । अर्थधर्मत्वेऽपि अर्थस्य सदा सत्त्वेन अस्याः सदा सत्त्वाऽनुषङ्गात् सदैव अभिव्यक्तोऽर्थः स्यात्, तदाऽसत्त्वे वा अस्य असत्कार्यवादप्रसङ्गात् स एव परमतप्रवेशाऽनुषङ्गः । अभिव्यक्तेश्च पूर्वं यथा अन्यस्यां दाहादिक्रियायां वस्तु असमर्थम् तथा अभिव्यक्तावपि,¹⁰¹⁴ तत्कथं तत्सम्भवः ? कथञ्च अप्रत्यक्षस्वभावस्य प्रधानस्य प्रत्यक्षस्वभावो भावप्रपञ्चः स्यात्, नीरूपस्वभावस्य च रूपवान् ? नीरूपादपि अतो रूपवद्भावप्रपञ्चसम्भवे चेतनादात्मनो¹⁰¹⁵ अचेतनो जगत्प्रपञ्चः किन्न स्यात् यतो ब्रह्माद्वैतसिद्धिर्न स्यात् ?

न च सत्कार्यवादे¹⁰¹⁶ कारकाणां साफल्यम्, प्रागसत्किञ्चिदपि अकुर्वतां कारकव्यपदेशस्यापि असम्भाव्यमानत्वात्; प्रयोगः–यद् अविद्यमानसाध्यं न तत् कारकम् यथा चैतन्यम्, अविद्यमानसाध्यश्च परमते कारकत्वेनाभिमतः पदार्थ इति । न च अभिव्यक्तौ तेषां व्यापारः; तत्रापि सत्त्वाऽसत्त्वपक्षयोः¹⁰¹⁷ करणाऽसम्भवात्, न खलु सापि विद्यमाना कर्त्तुं युक्ता करणाऽनुपरमप्रसङ्गात् । अविद्यमानायाश्च करणे सत्कार्यवादहानिः स्यात् । कारकाणि च उपादानसहकारिभेदेन विभिन्नानि, तत्र क्व कुटादिकार्यस्य¹⁰¹⁸ सूक्ष्मेण रूपेण अनभिव्यक्तस्य अवस्थानम् ? उपादाने मृत्पिण्डादौ चेत्; दण्डादीनामकारकत्वम् ।

एतेन “उपादानग्रहणात्” इत्यपि प्रत्युक्तम्;¹⁰¹⁹ व्यधिकरणाऽसिद्धत्वादेर्दोषस्य अत्राप्यविशे षात् । किञ्च, अन्वयव्यतिरेकसमधिगम्यः कार्यकारणभावः, यच्च यस्माद् अन्वयव्यतिरेकाभ्यामुपजायमानं दृष्टं तदर्थिभि तद् उपादीयते न सर्वम्, तथा च प्राक् कार्यसद्भावाङ्गीकारोव्यर्थ । तदङ्गीकारे मूलत एव उपादानग्रहणाऽभावप्रसङ्गात्, नहि विद्यमानवस्तुसिद्ध्यर्थं कश्चिदुपादानं गृह्णाति, प्रधान-पुरुषयोरपि सिद्ध्यर्थमुपादानग्रहणानुषङ्गात्¹⁰²⁰ ।

सर्वसम्भवाऽभावोपि एतेन चिन्तितः, सर्वसम्भवाऽभावो हि नियतस्य नियतात् जन्म उच्यते, तच्च सत्कार्यवादे दुर्घटम् । नैयत्यञ्च अन्वयव्यतिरेकाभ्यामेव अवगम्यते, यद्धि यस्मादुपजायमानं प्रमाणतः परिच्छिन्नं तत् कथमन्यतोऽपि स्यात् ? “शक्तस्य शक्यकरणात्, कारणभावाच्च” इत्यपि एतेन कृतोत्तरम् ।

किमर्थञ्च शिष्यान्¹⁰²¹ प्रति भवत शास्त्रप्रणयनं हेतूपन्यासश्च ? संशयोच्छित्ति-निश्चयोत्पत्त्यर्थमिति चेत्; तौ यदि संशय-निश्चयौ शिष्यबुद्धिस्थौ स्वरूपेण आसाते कथं तदुच्छित्त्यादिकम् ? अथ संशयस्य तिरोभावमात्रं तेन क्रियते न अत्यन्तमुच्छेद नाऽभावो विद्यते सतः । [भगवद्गी॰ २ । १६] इत्यभ्युपगमात्, निश्चयस्यापि अभिव्यक्तिमात्रम्; इत्यपि मनोरथमात्रम्; पुन संशयाऽऽविर्भावप्रसङ्गात्, तथा च सम्प्रज्ञातयोगाय¹⁰²² दत्तो जलाञ्जलिः, अत्यन्तसशयोच्छेदस्य कस्यचिदपि¹⁰²³ असम्भवात् । अभिव्यक्तिश्च “सती, असती वा न सम्भवति” इत्युक्तम् । अथ शास्त्र-साधनप्रयोगसाफल्यार्थम् असत उत्पत्ति सतो विनाशश्च अङ्गीक्रियते, तर्हि तेनैव “असदकरणात्” इत्यादेर्व्यभिचार इति । तदेवं प्रधानसद्भावस्य तत्र महदादिसद्भावस्य च कुतश्चिद्धेतोरप्रसिद्धितः प्रकृते तत्त्वसृष्टिप्रक्रिया भूतसृष्टिप्रक्रियावत् खपुष्पसौरभव्यावर्णनप्रख्या इत्युपेक्षते¹⁰²⁴ । ततः स्थितमेतत्–““भेदाऽभेदैकान्तयोरनुपलब्धेः अर्थस्य सिद्धिः अनेकान्तात्”” इति ।

कुतः एतत् ? इत्यत्राह–““नाऽन्तर्वहिर्वा”” इत्यादि । “स्वलक्षणं” सौगतकल्पितम् “सामान्यलक्षणं” ब्रह्माद्यद्वैतवादि-साङ्ख्यपरिकल्पितम् “प्रमेयम्, “न”” इति सम्बन्धः । क्व ? “अन्तर्वहिर्वा ।” । तर्हि यौगकल्पितं तत् प्रमेयं स्यादित्यत्राह–“परस्पराऽनात्मकम् ।” अन्योन्यमत्यन्तभिन्नम् स्वलक्षणं सामान्यलक्षणं वा “न प्रमेयम्” इति सम्बन्धः । कथं न प्रमेयम् ? इत्याह– ““यथा”” इत्यादि । “यथा” येन प्रकारेण “मन्यते परैः” इति । तर्हि भेदाऽभेदैकान्तव्यतिरेकेण अन्यस्य असम्भवान्न किञ्चित् प्रमेयं स्यादित्यत्राह–““द्रव्य”” इत्यादि । “द्रव्यपर्यायौ” उक्तलक्षणौ “आत्मा” स्वभावः यस्य “अर्थस्य” तस्य “बुद्धौ” प्रत्यक्षादिप्रतीतौ “प्रतिभासनात्” स एव अस्याः प्रमेयः सिद्धः ।

“द्रव्यपर्यायौ अत्यन्तं भिन्नौ भिन्नप्रतिभासत्वात्” इत्यादिना सर्वथा भेदमुपवर्णयतो यौगस्य पूर्वपक्ष–

ननु द्रव्यपर्याययोः भिन्नप्रतिभासत्वादिना अन्योन्यमत्यन्तं¹⁰²⁵ भिन्नत्वात् कथं तदात्माप्यर्थः प्रमेयः स्यात् ? तथाहि–द्रव्यपर्यायौ अत्यन्तं भिन्नौ भिन्नप्रतिभासत्वात् घटपटादिवत् । घटपटादौ हि भिन्नप्रतिभासत्वमत्यन्तभेदे सत्येव उपलब्धम्, तद् द्रव्यपर्याययोरुपलभ्यमानं कथन्नात्यन्तभेदं प्रसाधयेत् ? अन्यत्राप्यस्य तदप्रसाधकत्वप्रसङ्गात् । न चानयोर्भिन्नप्रतिभासत्वमसिद्धम्; तन्त्वादिद्रव्यप्रतिभासस्य पटादिपर्यायप्रतिभासवैलक्षण्येन¹⁰²⁶ अखिलप्राणिनां सुप्रसिद्धत्वात् । तथा विरुद्धधर्माध्यासतोऽपि अनयो जलाऽनलवद् भेदः । नचानयोः तदध्यासोऽसिद्धः; पटो हि पटत्वजातिसम्बन्धी विलक्षणार्थक्रियासम्पादकः अतिशयेन महत्त्वयुक्तोऽनुभूयते, तन्तवस्तु तन्तुत्वजातिसम्बन्धिनोऽल्पपरिमाणादिधर्मोपेताश्च, इति कथन्न भिद्यन्ते ? तादात्म्यञ्च एकत्वमुच्यते, तस्मिंश्च सति प्रतिभासभेदो विरुद्धधर्माध्यासश्च न प्राप्नोति विभिन्नविषयत्वात्तयोः । तथा तन्तुपटादीनां तादात्म्ये “पट तन्तवः” इति सञ्ज्ञाभेदः, वचनभेदः, “पटस्य भावः पटत्वम्” इति षष्ठी, तद्धितोत्पत्तिश्च न प्राप्नोति । तथा तत्तादात्म्ये तत्पुरुष-बहुव्रीहि-द्वन्दसमासा अपि न प्राप्नुवन्ति, सति¹⁰²⁷ हि भेदे तत्पुरुषो दृष्टः यथा राज्ञः पुरुषः एवं “तन्तूनां पटः” इति, बहुव्रीहिश्च यथा चित्रगुः एवं “तन्तुकारणकः पटः” इति, द्वन्दश्च यथा प्लक्ष-न्यग्रोधौ एवं “तन्तुपटौ” इति ।

किञ्च “तादात्म्यम्” इत्यत्र कि “स पटः आत्मा येषां तन्तूनाम् तेषां भावः तादात्म्यम्” इति विग्रहः, ते वा तन्तवः आत्मा यस्य पटस्य, “स च ते च आत्मा यस्य” इति वा ? तत्र आद्यविकल्पे पटस्य एकत्वात् तन्तूनामपि एकत्वप्रसङ्गः, अन्यथा तत्तादात्म्याऽनुपपत्तिः । द्वितीयविकल्पे तु तन्तूनामनेकत्वात् पटस्यापि अनेकत्वाऽनुषङ्गः, अन्यथा तत्तादात्म्यं न स्यात् । तृतीयविकल्पस्तु अविचारितरमणीयः; तद्व्यतिरिक्तस्य वस्तुनोऽसम्भवात्, नहि तन्तु-पटव्यतिरिक्तं किञ्चिद् वस्त्वन्तरमस्ति यस्य तन्तुपटात्मता उच्यते । तन्न द्रव्यपर्याययोस्तादात्म्यं घटते ।

एतेन गुणगुणिनोः क्रियातद्वतोः सामान्यविशेषयोः भावाऽभावयोश्च तादात्म्यं प्रत्याख्यातम्; भिन्नप्रतिभासत्वस्य विरुद्धधर्माध्यासादेश्च तद्बाधकस्य अत्राप्यविशेषात् । गुणगुण्यादीनाञ्च आकारनानात्वेऽपि अन्योन्यमनानात्वे बहिरन्तर्वा नानात्ववार्त्तोच्छेदः स्यात् । किञ्च, एकं नित्यं निरवयवं व्यापि च सामान्यस्वरूपम् तद्विपरीतस्वभावाश्च विशेषाः, तत्र यदि वस्तुनः सामान्यस्वभावता उररीक्रियते कथं तत्र विशेषरूपता स्यात् विरोधात् ? अथ विशेषरूपता अस्य अङ्गीक्रियते, तदा सामान्यस्वभावता तत्र न स्यात् तत एव । भावाऽभावात्मकत्वञ्च अर्थानां छायातपवद् विरोधाद् अतीव दुर्घटम् । किञ्च, भावोपमर्दनात्मकत्वमभावस्य स्वरूपम्, तेन च यदि भावरूपता ग्रासीकृता तदा अभावरूपतैव तत्र स्यात् इति भावरूपताया नामाऽपि न श्रूयेत । उत्तरपदार्थे च निश्चिते सर्वत्र नञः प्रयोगः अब्राह्मणादिवत्, एकान्तश्च यदि क्वचित् निश्चितः कथं सर्वमनेकान्तात्मकं स्यात् ?

तदात्मकत्वे च अर्थानां संशयादिदोषोपनिपात, तथाहि–“केन स्वरूपेण तन्तु-पटादीनां भेदः, केन च अभेद” इति सशयः । तथा “यत्र अभेदः तत्र भेदस्य विरोधः, यत्र च भेदः तत्र अभेदस्य शीतोष्णस्पर्शवत्” इति विरोध । तथा “अभेदस्य एकत्वस्वभावस्य अन्यदधिकरणम् भेदस्यानेकत्वस्वभावस्य अन्यत्” इति वैयधिकरण्यम् । तथा “एकान्तेन एकात्मकत्वे यो दोषः अनेकस्वभावत्वाऽभावलक्षण, अनेकान्तात्मकत्वे च एकस्वभावत्वाऽभावलक्षणः सोऽत्राप्यनुषज्यते” इत्युभयदोष । तथा “येन स्वभावेन अर्थस्य एकस्वभावता तेन अनेकस्वभावत्वस्यापि प्रसङ्ग येन च अनेकस्वभावता तेन एकस्वभावत्वस्यापि” इति सङ्करप्रसङ्ग । सर्वेषां युगपत्प्राप्तिः सङ्करः । [ ] इत्यभिधानात् । तथा “येन स्वभावेन अनेकत्वं तेन एकत्वं प्राप्नोति येन च एकत्वं तेन अनेकत्वम्” इति व्यतिकर । परस्परविषयगमनं व्यतिकरः । [ ] इति वचनात् । तथा “येन रूपेण भेद तेन कथञ्चिद्भेद येन च अभेद तेनाऽपि कथञ्चिदभेदः” इत्यनवस्था । अतः अप्रतिपत्तितोऽभाव तत्त्वस्य अनुषज्येत अनेकान्तवादिनाम् । एवं सत्त्वाद्यभ्युपगमेऽपि एते दोषा¹⁰²⁸ द्रष्ट व्याः । तथा अनेकान्ते मुक्तोऽपि¹⁰²⁹ अमुक्त एव स्यात्, अमुक्तोऽपि च मुक्त एव¹⁰³⁰ वा, अन्यथा अनेकान्तक्षतिः स्यादिति ।

तत्प्रतिविधानपुरस्सरं द्रव्यपर्याययो कथञ्चिद् भेदाऽभेदात्मकत्वप्रसाधनम्, अनेकान्ते सशयादिदोषपरिहारश्च–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“द्रव्यपर्यायौ¹⁰³¹ अत्यन्तं भिन्नौ भिन्नप्रतिभासत्वात्” इत्यादि;¹⁰³² तत्र भिन्नप्रतिभासत्वं भिन्नप्रमाणग्राह्यत्वमभिप्रेतम्,¹⁰³³ भिन्नाकाराऽवभासित्वं वा ? प्रथमपक्षे आत्मादिना अनेकान्तः, प्रत्यक्षादिभिन्नप्रमाणग्राह्येऽपि अस्मिन् भेदाऽसम्भवात् । द्वितीयपक्षेऽपि कथञ्चित् तयोर्भिन्नाकारावभासित्वं विवक्षितम्, सर्वथा वा ? यदि कथञ्चित्; तदा कथञ्चिदेव अतः तयोर्भेदः सिद्ध्येत् तेनैव अस्य अविनाभावसम्भवात्, न पुनः सर्वथा तद्विपर्ययात्, तथा च हेतोर्विरुद्धत्वम् साध्यविपर्ययसाधनात् । सिद्धसाधनञ्च, अस्माकं कथञ्चिद्भेदस्य¹⁰³⁴ इष्टत्वात् । सर्वथा तद्भेदसाधने तु कालात्ययापदिष्टत्वम्; प्रत्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरं प्रयुक्तत्वात् “अनुष्णोऽग्निः द्रव्यत्वात्” इत्यादिवत् । “यद् यद्रूपतया प्रमाणतो न प्रतीयते न तत् तद्रूपतया अभ्युपगन्तव्यम् यथा घटः पटरूपतया, प्रमाणतो न प्रतीयन्ते च अत्यन्तभेदरूपतया द्रव्यपर्यायादयः” इत्यनुमानबाधितपक्षनिर्देशानन्तरं प्रयुक्तत्वाद्वा ।

दूरपादपादिना अनैकान्तिकत्वञ्च; नहि दूर-आसन्नदेशवर्त्तिप्रतिपतॄणामस्पष्टेतरप्रत्ययग्राह्यतया भिन्नप्रतिभासत्वेऽपि तस्य भेदः सम्भवति । ननु च अत्र तत्प्रत्ययभेदात् विषयभेदोऽस्त्येव; तथाहि–प्रथमं दूरदेशवर्त्तिनो विज्ञानम्¹⁰³⁵ अत्र ऊर्ध्वतासामान्यविषयम्, उत्तरकालं तु तद्देशोपसर्पणे शाखादिविशेषविषयमिति; तदप्यविचारितरमणीयम्; एवं विषयभेदाऽभ्युपगमे “यमहमद्राक्षं दूरस्थितः¹⁰³⁶ पादपम् एतर्हि तमेव पश्यामि” इति एकत्वाध्यवसायाऽभावप्रसङ्गात्, स्पष्टेतरप्रतिभासानां सामान्य-विशेषविषयत्वेन घट-पटादिप्रतिभासवद् भिन्नविषयत्वात् । अथ पादपापेक्षया तेषामेकविषयत्वमिष्यते¹⁰³⁷ सामान्यविशेषापेक्षया तु विषयभेदः; कथमेवम् एकान्ताभ्युपगमो न विशीर्येत, द्रव्यपर्यायादावपि तद्वत् कथञ्चिद्भेदाऽभेदप्रसिद्धेः ? अथ सर्वथा तयोर्भिन्नाकारावभासित्वं विवक्षितम्; तदसिद्धम्; कथञ्चित् तादात्म्यापन्नयोरेव द्रव्यपर्याययोः अबाधाऽध्यक्षेऽवभासमानत्वात् । यद् यथा अबाधाध्यक्षेऽवभासते तत् तथैव अभ्युपगन्तव्यम् यथा नीलं नीलतया, अबाधाध्यक्षेऽवभासेते च कथञ्चित्तादात्म्येन द्रव्यपर्यायाविति ।

न च तथा तदवभासिनोऽध्यक्षस्य अबाधत्वमसिद्धम्; तद्बाधकस्य कस्यचिदपि प्रमाणस्यासभवात् । नहि प्रत्यक्षं तद्बाधकम्, अत्यन्ततद्भेदस्य¹⁰³⁸ अत्राप्रतिभासमानत्वात् । अनुमानमपि एतदेव, अन्यद्वा तद्बाधकं स्यात् ? न तावद् एतदेव; अस्य अध्यक्षबाधितविषयतया उत्थानस्यैवासम्भवात् । भ्रान्तत्वान्न तद्विषयस्यानेन बाधा; इति चेत्; कुतस्तद्भ्रान्तत्वम् ? अनेन बाधनाच्चेत् चक्रकप्रसङ्ग, तथाहि–अबाधितविषयतया अस्योत्थानेऽध्यक्षस्यानेन बाधा, तस्याञ्च सत्यां तस्य भ्रान्तत्वम्, तस्मिन् सति अबाधितविषयतया अस्योत्थानमिति । कथञ्चैवम् “अनुष्णोऽग्नि सत्त्वात् जलवत्” इत्यस्यापि अबाधितविषयतया प्रवृत्तिर्न स्यात् भिन्नप्रतिभासत्वस्येव अत्रापि प्रतिबन्धस्य सपक्षे प्रत्यक्षत प्रतीतेरविशेषात् ? पक्षस्य प्रत्यक्षबाधनाद् अस्यागमकत्वमन्यत्रापि अविशिष्टम् । तन्नानेनानुमानेन अस्य बाधनम् ।

अनुमानान्तरेण तद्बाधने अस्य वैयर्थ्यम्, साध्यस्यापि अत एव प्रसिद्धेः । न च तद्बाधकं तदन्तरमस्ति, तत्खलु भिन्नार्थक्रियाकारित्वात्, भिन्नकारणप्रभवत्वात्, भिन्नकालत्वात्, विरुद्धधर्माध्यासाद्वा लिङ्गादाविर्भूतं तद्बाधकं स्यात् ? तत्र आद्यपक्षोऽयुक्त, नर्त्तक्यादिनाऽनेकान्तात्, एकाऽपि¹⁰³⁹ हि नर्त्तकी करण-अङ्गहार-भ्रूभङ्ग-अक्षिविक्षेपादिलक्षणां प्रेक्षकजनानां हर्षविषादादिलक्षणां वा अनेकामन्योन्यविलक्षणामर्थक्रियां करोति इति । भिन्नकारणप्रभवत्वमपि अङ्कुरादिनाऽनैकान्तिकम्, तस्य एकस्यापि क्षित्याद्यनेककारणकलापादुत्पत्तिप्रतीतेः । अथ भिन्नोपादानकारणप्रभवत्वं भेदकम् न भिन्नकारणप्रभवत्वमात्रम्, तच्च इह नास्ति तेन अयमदोषः, कथमेवं गुणगुण्यादीनामपि भेद स्यात् भिन्नोपादानकारणप्रभवत्वस्य तत्राप्यसम्भवात् ?

भिन्नकालत्वादपि अप्राप्तपटावस्थेभ्यः प्राक्तनाऽवस्थाविशिष्टेभ्यः¹⁰⁴⁰ तन्तुभ्य पटस्य भेदः साध्येत, प्राप्तपटावस्थेभ्यो वा ? प्रथमपक्षे सिद्धसाध्यता; पूर्वोत्तरावस्थयोः सकलभावानां भेदाऽभ्युपगमात्, न खलु यैव अर्थस्य पूर्वावस्था सैव उत्तरावस्था भवितुमर्हति पूर्वाकारपरित्यागेनैव उत्तराकारोत्पादप्रतीतेः । द्वितीयपक्षे तु असिद्धो हेतुः; पटावस्थतन्तूनां पटाद् भिन्नकालत्वस्यासम्भवात् ।

विरुद्धधर्माध्यासोऽपि धूपदहनादिना अनैकान्तिकः, न खलु हस्तलग्नेतरप्रदेशे शीतोष्णस्पर्शलक्षणविरुद्धधर्माध्यासेऽपि धूपदहनादेर्भेदः प्रतीयते । न च हस्तलग्नेतरप्रदेशयोरेव शीतोष्णस्पर्शाधारता न धूपदहनाद्यवयविन इत्यभिधातव्यम्; प्रत्यक्षविरोधात् । अतोऽत्यन्तभेदस्यैव तादात्म्यविरोधितया विरुद्धधर्माध्यासान्निवृत्तिः न तु कथञ्चिद्भेदस्य, यथा “रज्जो ग्रन्थयः, हस्तस्य सङ्कोचप्रसारणे, सर्पस्य कुण्डलीभावः” इत्यत्र । भेदो हि पदार्थानां प्रतीतितोऽभ्युपगम्यते, सा चेद् अवस्थातद्वतोः कथञ्चिद्भेदेऽपि अस्ति तदा असावपि किमिति नाऽभ्युपगम्यते ? न चेयं राजाज्ञा यद् “एकस्य नानावस्थात्मकत्वं नास्ति” इति । यदि एकोऽपि क्रमभाविनीनामवस्थानाम् उक्तविधिना तादात्म्येन अनुस्यूतो वर्तेत तदा कथं तत्र कथञ्चिदेकत्वविरोधः ? प्रमाणं हि यथाविधं वस्तुस्वरूपं प्रकाशयति तथाविधमेव तद् अभ्युपगन्तव्यम्, यत्र अत्यन्तभेदं तत् प्रकाशयति तत्र अत्यन्तभेदः यथा घट-पटादौ, यत्र तु कथञ्चिद्भेदं तत्र कथञ्चिद्भेदः यथा रज्जुग्रन्थ्यादौ । तदेवम् अनेकदोषदुष्टत्वात् भिन्नप्रतिभासत्वादिसाधनं न द्रव्यादीनामत्यन्तभेदप्रसाधकं घटते ।

दृष्टान्तोऽपि साध्यविकलः; घटपटादीनामपि अत्यन्तभेदाऽसम्भवात्, तदसम्भवश्च सत्त्वादिना अन्योन्यं तेषामभेदात्¹⁰⁴¹ सुप्रसिद्धः । साधनविकलश्चायम्; विस्फारिताक्षस्य एकस्मिन्नपि अध्यक्षे¹⁰⁴² घटादीनां प्रतिभाससम्भवात् । न च प्रतिविषयं विज्ञानभेदोऽभ्युपगन्तव्यः; अवयविसिद्ध्यभावप्रसङ्गात्, ऊर्ध्व-अधो-मध्यभागेषु तद्भेदस्य अत्रापि कल्पयितुं सुशकत्वात्,¹⁰⁴³ प्रतीतिबाधा अन्यत्रापि न काकैर्भक्षिता । यदि च दृष्टान्ते अत्यन्तभेदेन अस्य व्याप्त्युपलम्भात् द्रव्य-पर्यायादीनामपि अत्यन्तभेदे साध्ये गमकत्वमिष्यते; तदा “अश्रावणः शब्दः सत्त्वात् घटादिवत्” इत्यादेरपि गमकत्वमिष्यताम्, सपक्षे घटादौ सत्त्वादेः अश्रावणत्वादिना प्रतिबन्धप्रतिपत्तेः अत्राप्यविशेषात् । पक्षस्य प्रत्यक्षबाधनाद् अस्यागमकत्वमन्यत्राप्यविशिष्टम् ।

यदप्युक्तम्–“तन्तवः¹⁰⁴⁴ पटः इति सञ्ज्ञाभेदः” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; अवस्थाभेदनिबन्धनत्वात्तस्य, अतः तमेव असौ प्रसाधयति न पुनः तदत्यन्तभेदम् । अनैकान्तिकश्चायम्; “गगनम्” “आकाशम्” इत्यादौ अत्यन्तभेदाऽभावेऽपि सञ्ज्ञाभेदस्य, “जलम्” “आपः” इत्यादौ तु सञ्ज्ञाभेदस्य वचनभेदस्य च सम्भवात् । अनन्वयवस्तुविषयो हि सञ्ज्ञादिभेदो वस्तुनोऽत्यन्तभेदप्रसाधकः नान्यः; अतिप्रसङ्गात् । प्रयोगः–यः अपरित्यक्तान्वये वस्तुनि सञ्ज्ञादिभेदः नाऽसौ अत्यन्तभेदप्रसाधकः यथा “जलम्” “आपः” इत्यादिसञ्ज्ञादिभेदः, तथाभूते वस्तुनि सञ्ज्ञादिभेदश्चायम्¹⁰⁴⁵ “तन्तवः” “पटः” इत्यादिरिति । नन्वेवं गगनाकाशादिवत् तन्तुपटादावपि पर्यायशब्दताप्रसक्तिः इति चेत्; एवमेतत्, तच्छब्दानामवस्थाविशेषवाचित्वात् । योषिदादिकरव्यापारोत्पन्ना हि तन्तवः कुविन्दादिव्यापारात् पूर्वं शीतापनोदाद्यर्थाऽसमर्थाः तन्तुव्यपदेशं लभन्ते, तद्व्यापारात्तु उत्तरकालं विशिष्टावस्थाप्राप्ताः तत्समर्थाः पटव्यपदेशम् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“पटस्य¹⁰⁴⁶ भावः” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; “षण्णां पदार्थानामस्तित्वम्” “षण्णां पदार्थानां वर्गः” इत्यादौ भेदाऽभावेऽपि षष्ठ्याद्युत्पत्तिप्रतीतेः, न खलु भवता षट्पदार्थातिरि क्तम् अस्तित्वादि इष्यते । ननु सत्¹⁰⁴⁷ सत ज्ञापकप्रमाणविषयस्य भावः सत्त्वम् सदुपलम्भकप्रमाणविषयत्व¹⁰⁴⁸ नाम धर्मान्तरं षण्णामस्तित्वमिष्यते, अतो नाऽनेन अनेकान्तः; इत्यप्यनुपपन्नम्,¹⁰⁴⁹ षट्पदार्थसङ्ख्याव्याघातप्रसङ्गात् तत्सत्त्वधर्मस्य तेभ्योऽर्थान्तरत्वात् । ननु धर्मिरूपा एव ये भावाः ते षट्पदार्था प्रोक्ताः धर्मरूपास्तु तद्व्यतिरिक्ता इष्टा एव, तथा च पदार्थप्रवेशकग्रन्थ–एवं¹⁰⁵⁰ धर्मैर्विना धर्मिणामेव निर्देशः कृतः । [प्रश॰ भा॰ पृ॰ १५] इति । अस्त्वेवम्, तथापि अस्तित्वादेर्धर्मस्य षट्पदार्थै साकं कः सम्बन्धः येन तत् तेषां धर्म स्यात्–संयोग, समवायो वा ? न तावत् संयोग; अस्य गुणत्वेन द्रव्याश्रयत्वात् । नापि समवाय, तस्य एकत्वेन इष्टेः । समवायेन चास्य समवायसम्बन्धे तस्यानेकत्वप्रसक्तेः तदिष्टिव्याघातः¹⁰⁵¹ । सम्बन्धमन्तरेण च धर्मधर्मिभावाऽभ्युपगमे अतिप्रसङ्ग ।

किञ्च, अस्तित्वादे अपराऽस्तित्वाऽभावात् कथं तत्र व्यतिरेकनिबन्धना विभक्तिर्भवेत् ? अथ तत्रापि अपरमस्तित्वमङ्गीक्रियते, तदा अनवस्था स्यात् । अपरापरधर्मसमावेशेन च सत्त्वादेर्धर्मिरूपत्वाऽनुषङ्गात् पडेव धर्मिणः [ ] इत्यस्य व्याघातः । ये धर्मिरूपाः त एव षट्त्वेनावधारिताः, इत्यप्यसारम्; गुण-कर्म-सामान्य-विशेष-समवायानामनिर्देशाऽनुषङ्गात् । नहि एषां धर्मिरूपत्वमेव; द्रव्याश्रितत्वेन धर्मरूपत्वस्यापि सम्भवात् । तथा “खस्य भाव खत्वम्” इत्यादौ भेदाऽभावेऽपि तद्धितोत्पत्तेरुपलम्भान्न साऽपि भेदपक्षमेवावलम्बते ।

यदप्यभिहितम्–“तत्पुरुष”¹⁰⁵² इत्यादि, तदप्यभिधानमात्रम्, यतः “सेनागज, काननवृक्षा”¹⁰⁵³ इत्यादौ भेदाऽभावेऽपि तत्पुरुषो दृश्यते, “मत्तगजा वीरपुरुषा सेना” इत्यादौ बहुव्रीहिश्च ।

यदप्युक्तम्–“तादात्म्यम्¹⁰⁵⁴ इत्यत्र कि स पटः आत्मा” इत्यादि; तत्र इत्थ विग्रहो द्रष्टव्य– तस्य¹⁰⁵⁵ वस्तुनः आत्मानौ द्रव्यपर्यायौ सत्त्वाऽसत्त्वधर्मौ वा तदात्मानौ, तच्छब्देन वस्तुन परामर्शात्, तयोर्भाव तादात्म्यम्–भेदाऽभेदाद्यात्मकत्वम् । वस्तुनो हि भेद पर्यायरूपतैव, अभेः दस्तु द्रव्यरूपत्वमेव, भेदाऽभेदौ तु द्रव्यपर्यायस्वभावौ एव । न खलु द्रव्यमात्र पर्यायमात्रं वा वस्तु; उभयात्मन समुदायस्य वस्तुत्वात्, द्रव्यपर्याययोस्तु न वस्तुत्वम् नापि अवस्तुता, किन्तु वस्त्वेकदेशता, यथा समुद्रांशो न समुद्रः नाप्यसमुद्र किन्तु समुद्रैकदेशः । तदुक्तम्– नाऽय वस्तु न चाऽवस्तु वस्त्वशः कथ्यते¹⁰⁵⁶ बुधैः ।
नाऽसमुद्रः समुद्रो वा समुद्राशो यथैव हि ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ११८] इति ।

“स पट आत्मा येषाम्” इत्यपि विग्रहे न दोषः, अवस्थाविशेषापेक्षया तन्तूनामेकत्वस्य इष्टत्वात् । तर्हि “ते तन्तव आत्मा यस्य” इति विग्रहे तन्तूनामनेकत्वे पटस्यापि अनेकत्वं स्यादिति चेत्; ननु किमिदं तस्य अनेकत्वं नाम–किम् अनेकाऽवयवात्मकत्वम्, प्रतितन्तु तत्प्रसङ्गो वा ? प्रथमपक्षे सिध्यसाध्यता; आतानवितानीभूत-अनेकतन्त्वाद्यवयवात्मकत्वात्तस्य । द्वितीयपक्षस्तु अयुक्तः; प्रत्येकं तेषां तत्परिणामाऽसम्भवात् । आतानवितानीभावलक्षणो हि तेषां परिणामविशेषः पटः, स च समुदितानामेव अमीषां प्रतीयते नान्यथा, तथाभूताश्च ते “पटस्य आत्मा” इति उच्यन्ते । द्विविधो हि वस्तुनः परिणामः–प्रत्येकावस्थायाम् समुदायावस्थायाञ्च, क्षोरादिवत् दध्यादिवच्च । एवं द्रव्यपर्यायवत् गुणगुण्यादीनामपि कथञ्चित् तादात्म्यं प्रतिपत्तव्यम्, प्रतिभासभेदस्य विरुद्धधर्माध्यासस्य च सर्वथा भेदाऽप्रसाधकत्वप्रतिपादनात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“गुणगुण्यादीनाञ्च¹⁰⁵⁷ आकारनानात्वेऽपि” इत्यादि; तदप्यचारु; कथञ्चिद्भेदाऽभेदात्मना गुणगुण्यादिवत् निखिलार्थानां ग्रहणाऽसम्भवतो अन्यतोऽन्यस्य अन्यत्वोपपत्तेः । तादात्म्याकारवैलक्षण्ये हि तेषां भेदाऽभेदौ, तथावभासनमेव च उभयात्मना ग्रहणम्, तच्च अन्यत्र नास्ति इति कथं बहिरन्तर्वा नानात्ववार्त्तोच्छेदः स्यात् ?

यदप्युक्तम्–“एकं¹⁰⁵⁸ नित्यम्” इत्यादि; तदपि श्रद्धामात्रम्; सामान्यस्य अनेक-अनित्य-सावयव-अव्यापिस्वरूपत्वप्रतिपादनात् । अतो विशेषपरिणामवत् सादृश्यलक्षणसामान्यपरिणामोऽपि अर्थानां प्रतिव्यक्ति विभिन्न एव । तथाविधसदृशेतरधर्माधारतया च अमीषां प्रत्यक्षतः प्रतीतेः कथं सामान्यस्वभावतोररीकारे विशेषरूपताऽङ्गीकारो विरुद्ध्येत ? धर्मधर्मिणोश्च¹⁰⁵⁹ न सर्वथा भेदे अभेदे वा तद्भावो घटते सह्यविन्ध्यवत् तदन्यतरस्वरूपवच्च, किन्तु कथञ्चिद्भेदे । भेदो हि धर्म-धर्मिणौ एव, अभेदस्तु तयोः द्रव्यान्तरं नेतुमशक्यत्वलक्षणम् अशक्यविवेचनत्वम्¹⁰⁶⁰ । न खलु घटपटादीनामिव अनयोः¹⁰⁶¹ तल्लक्षणम् अशक्यविवेचनत्वं न सम्भवति; घटादिधर्मिणो¹⁰⁶² मिथश्च¹⁰⁶³ भिन्नानामपि सदृशेतरपरिणामाद्यशेषधर्माणां मृदादिद्रव्येण एकेनैव अनुवेधात्¹⁰⁶⁴ ।

धर्मिणो धर्माणामेकान्ततो भेदाऽभ्युपगमे च निःस्वभावर्तापत्तिः, स्वभावस्यापि धर्मतया ततो भेदात्, तथा च अस्यासत्त्वम् । यन्निःस्वभावम् तदसत् यथा गगनेन्दीवरम्, निःस्वभावश्च भवद्भिरभिप्रेतो धर्मी इति । एवञ्च धर्माणामप्यभावः निराश्रयाणां तेषां सद्भावाऽसम्भवात्, अतः सकलशून्यतापत्तिः परस्य पूत्कुर्वतोऽपि आयाता । न च निःस्वभावस्याप्यस्य तदाश्रयत्वं युक्तम्; खरविषाणादेरपि तत्प्रसङ्गात् । भिन्नस्यापि स्वभावस्य धर्मिणि समवायान्न निःस्वभावता इत्यप्यसुन्दरम्; समवायस्य प्रागेव असत्त्वप्रतिपादनात् ।

तथा एकान्ततो धर्म-धर्मिणोरभेदेऽपि अन्यतरस्वभावप्रसङ्गतोऽसत्त्वापत्तिः¹⁰⁶⁵ । सर्वथा अभेदे हि तयोः धर्ममात्र धर्मिमात्रं वा स्यात् इति अन्यतरस्वभावाऽभावः । कल्पितत्वात् तद्भावस्य न तदभावो दोषाय, इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; निर्बीजाया कल्पनाया एव अनुपपत्ते । न चास्या निर्बीजत्वमसिद्धम्; बहिरन्तर्वा वस्तुनः एकान्तैकस्वभावत्वे तत्कारणत्वाऽनुपपत्तेः । नहि एकान्तैकस्वभावमनेककल्पनाबीजं युक्तम्; विभिन्नशक्तिशून्यस्य विभिन्नकार्यहेतुत्वाऽनुपपत्तेः, यद् विभिन्नशक्तिशून्यम् तन्न विभिन्नकार्यहेतुः यथा नित्याभिमतं वस्तु, विभिन्नशक्तिशून्यं च स्वलक्षणाभिमतं वस्तु । अतः कथमेतत् धर्मधर्मिकल्पनालक्षणकार्यद्वयहेतु स्यात् ? विभिन्नस्वभावव्यावृत्तिवशात् विभिन्नशक्तिशून्यादपि रवलक्षणाद् विभिन्नकार्योत्पत्तिरविरुद्धा; इत्यप्यचर्चिताऽभिधानम्; तस्यास्ततो भिन्नाया सम्भवाऽभावात्, अवस्तुरूपतया खरविषाणवत् विभिन्नस्वभावत्वाऽनुपपत्तेश्च¹⁰⁶⁶ । तदुपपत्तौ वा न अवस्तुत्वमस्या स्यात् इति अपोहविचारावसरे वक्ष्यते । तद्भेदे¹⁰⁶⁷ च वस्तुन्येव भेदोऽस्तु तत्र तस्याऽविरोधात्, “अवस्तु भिद्यते वस्तु न भिद्यते” इति किमपि महाद्भुतम् । व्यावृत्तिभेदाभ्युपगमे च सिद्धो धर्मभेदः व्यावृत्तीनामपि धर्मत्वात् ।

यदप्युक्तम्–“भावाऽभावात्मकम्”¹⁰⁶⁸ इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम्; तदात्मकत्वस्य¹⁰⁶⁹ अर्थेषु उपलभ्यमानत्वेन विरोधाऽसिद्धेः । विरोधो हि अनुपलम्भसाध्यः यथा वन्ध्यायां स्तनन्धयस्य, न च स्वरूपादिना¹⁰⁷⁰ वस्तुन सत्त्वे पररूपादिना असत्त्वस्य अनुपलम्भोऽस्ति । न खलु वस्तुन सर्वथा भाव¹⁰⁷¹ एव स्वरूपम्; स्वात्मना इव परात्मनाऽपि भावप्रसङ्गात् सर्वस्य सर्वात्मकत्वाऽनुषङ्गतः सत्ताद्वैतं स्यात्, तच्च प्रागेव कृतोत्तरम् । नाप्यभाव एव; पररूपेण इव स्वरूपेणाऽपि अभावप्रसङ्गतः खपुष्पप्रख्यत्वानुषङ्गात् सकलशून्यतानुषङ्गतो¹⁰⁷² निखिलव्यवहारोच्छेदः स्यात क्वचिदपि प्रवृत्त्याद्यभावात् । प्रतिविहिता च तच्छून्यता प्राग् इत्यलं पुनः प्रसङ्गेन ।

न च स्वरूपादिना सत्त्वमेव पररूपादिना असत्त्वम्, पररूपादिनाऽसत्त्वमेव च स्वरूपादिना सत्त्वमित्यभिधातव्यम्; तदपेक्षणीयनिमित्तभेदात्,¹⁰⁷³ स्वद्रव्यादिकं हि निमित्तमपेक्ष्य अर्थे सत्त्वं व्यवस्थाप्यते परद्रव्यादिकं तु अपेक्ष्य असत्त्वम्, अतो विभिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वात् सत्त्वाऽसत्त्वयोर्भेदः । यस्य विभिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वं तस्य भेदः यथा एकत्वादिसङ्ख्यायाः, विभिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वञ्च सत्त्वाऽसत्त्वयोरिति । न चाऽयमसिद्धो हेतुः; उक्तप्रकारेण समर्थितत्वात् । नापि दृष्टान्तस्य साध्यसाधनवैकल्यम्; एकत्र¹⁰⁷⁴ द्रव्ये स्वरूपमात्रापेक्ष-एकत्वसङ्ख्यातः द्रव्यान्तरापेक्षद्वित्वादिसङ्ख्याया विभिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वस्य भेदस्य च सुप्रसिद्धत्वात् । सर्वथा अभेदेतु¹⁰⁷⁵ अनयोः तन्निबन्धनत्वानुपपत्तिः, यत् सर्वथाऽभिन्नम् न तत्र विभिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वम् यथा सत्त्वे असत्त्वे वा, सर्वथाऽभेदश्च सत्त्वाऽसत्त्वयोर्भवद्भिरिष्टः इति । प्रतिनियतसदसत्प्रत्ययगोचरचारित्वाऽनुपपत्तिश्च अनयोः, तत एव, तद्वत् । अभिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वे च तत्प्रत्यययोः “सर्वत्र हेतुभेदात् फलभेदः” इत्यभ्युपगमो विरुद्ध्येत । प्रतिनियतवस्तुव्यवस्थाविलोपश्च सत्त्वाऽसत्त्वयोः सर्वथाऽभेदे; घटो¹⁰⁷⁶ हि यथा स्वद्रव्यादिना¹⁰⁷⁷ सन् नैवं परद्रव्यादिनाऽपि तत्सत्त्वाऽव्यतिरिक्तत्वात् तदसत्त्वस्य, तेन असत्त्वे वा स्वद्रव्यादिनापि असत्त्वं स्यात् तदसत्त्वाऽव्यतिरिक्तत्वात् सत्त्वस्य, अतः प्रतिनियतवस्तुस्वरूपाऽव्यवस्थितेः सिद्धः प्रतिनियतवस्तुव्यवस्थाविलोपः । वस्तुसत्त्वमेव^10781079 अन्यविविक्तताविशिष्टं तद्व्यवस्थाहेतुः; इत्यपि अन्धसर्पविलप्रवेशन्यायानुसरणम्; असत्त्वस्यैव “विविक्तता” इति नामान्तरकरणात् । ततः स्वपररूपाभ्यां सदसदात्मकाः सर्वे भावाः प्रतिपत्तव्याः, प्रतिनियतरूपव्यवस्थाऽन्यथाऽनुपपत्तेः, प्रतिनियतकार्यकारित्वान्यथाऽनुपपत्तेर्वा¹⁰⁸⁰ ।

अथ इतरेतराऽभाववशात्¹⁰⁸¹ तद्व्यवस्था भविष्यति इत्युच्यते; ननु किस्वभावोऽयम् इतरेतराभावः–स्वतन्त्रः, भावधर्मो वा ? न तावत् स्वतन्त्रः; तथाविधस्यास्य अग्रे निराकरिष्यमाणत्वात् । अथ भावधर्म; कस्य पुनः भावस्य धर्मोऽसौ–घटस्य, भूतलस्य, उभयस्य वा ? यदि घटस्य; तत्रापि कि घटस्वरूपस्य निषेधकः, न वा ? निषेधकश्चेत्; कि घटे एव, भूतले वा ? प्रथमपक्षे कथं घटधर्मोऽसौ धर्मिण एव असत्त्वात् ? कथं वा “भूतले घटो नास्ति” इति प्रतीति घटे एव तत्प्रतीतिप्रसङ्गात् ? द्वितीयपक्षे तु अस्मन्मतसिद्धिः, घटाभावस्य घटधर्मस्यैव सतो भूतले घटस्वरूपप्रतिषेधकत्वेन अस्माभिरभ्युपगमात् । अथ अनिषेधकः; तदा⁵⁶⁸ भूतलेऽपि घट स्वरूपप्रसङ्गाद् अभावकल्पनावैयर्थ्यम् । अथ भूतलधर्मोऽसौ; तन्न; “घटो नास्ति” इति¹⁰⁸² सामानाधिकरण्येन प्रत्ययप्रवृत्तितो घटधर्मत्वस्य अत्र उपपत्तेः भाववत्, यथैव हि “घटोऽस्ति” इति सामानाधिकरण्यप्रतीतेः भाव घटधर्म तथा अभावोऽपि । अभावस्य आधारधर्मत्वेऽपि आधेयसामानाधिकरण्याऽविरोधे¹⁰⁸³ भावस्यापि तद्धर्मत्वेऽपि तदविरोधोऽस्तु, इति उभयधर्मशून्यो घटादिः खपुष्पात् न विशिष्येत¹⁰⁸⁴ । एतेन उभयधर्मताऽपि असत्त्वस्य प्रत्युक्ता, सत्त्वस्यापि तद्धर्मताप्रसङ्गात् ।

यदप्युक्तम्–“भा¹⁰⁸⁵वरूपता¹⁰⁸⁶ ग्रासीकृता” इत्यादि; तत्र किमिदम् अभावरूपतया ग्रासीकरणं नाम–स्वरूपापहार, एकाश्रयप्रतिषेधो वा ? न तावत् स्वरूपापहार, सत्त्वाऽसत्त्वयोः तुल्यबलतया अन्योन्यस्वरूपापहारकत्वाऽयोगात् । नापि एकाश्रयप्रतिषेधः; स्वपररूपाभ्यां भावाऽभावयो एकत्राप्याश्रये सद्भावप्रतिपादनात् ।

यच्चान्यदुक्तम्–“उत्तरपदार्थ”¹⁰⁸⁷ इत्यादि; तत्सत्यम्; नयप्रतीत्या¹⁰⁸⁸ निश्चिते एव एकान्ते नञः प्रयोगाऽभ्युपगमात् । न चैवं “सर्वमनेकान्तात्मकम्” इत्यभ्युपगमविरोध, प्रमाणविषयापेक्षया सर्वस्य तदात्मकत्वप्रतिज्ञानात्, नयगोचरापेक्षया तु एकान्तात्मकस्यापि¹⁰⁸⁹ अभ्युपगमात् । अनेकान्तोऽप्यनेकान्तः प्रमाणनयसाधनः¹⁰⁹⁰ । [वृहत्स्वय॰ श्लो॰ १०३] इत्यभिधानात् । धर्मिणोऽनेकरूपत्व न धर्माणा कथञ्चन । [ ] इति वचनाच्च ।

यदप्यभिहितम्–“तदात्मकत्वे¹⁰⁹¹ संशयादिदोष” इत्यादि, तदपि मनोरथमात्रम्, वस्तुन सदसदाद्यनेकधर्मात्मकत्वेन प्रतीतौ संशयाऽनुपपत्तेः । यद् यद्धर्मात्मकत्वेन प्रतीयते न तस्य तदात्मकत्वे¹⁰⁹² संशय यथा स्वगतधर्मात्मकत्वेन प्रतीयमानस्य स्थाणु-पुरुषद्वयस्य, सदसदाद्यनेकधर्मात्मकत्वेन प्रतीयन्ते च सर्वे भावा इति । न चायमसिद्धो हेतु, तदात्मकत्वेन तत्प्रतीते प्राक् प्रतिपादितत्वात् । नापि दृष्टान्त साध्यविकलः, स्थाणुत्वादिधर्मप्रतीतौ स्वप्नेऽपि स्थाण्वादौ संशयाऽप्रतीतेः, तदप्रतीतावेव तत्र तद्दर्शनात् । चलिता च प्रतीतिः संशयः, न च सदाद्यात्मकत्वेन प्रतीति तथा । न खलु वस्तुन स्वपररूपाभ्यां सदसद्रूपतया प्रतीतिः कस्यचिदनुपहतचेतसो दोलायते । अथ अनुपजायमानोऽपि संशयः अत्र बलादापाद्यते; नन्वेवं कस्यचिदपि प्रतिनियतरूपव्यवस्था न स्यात्, सर्वत्र तस्य आपादयितुं¹⁰⁹³ सुशकत्वात्¹⁰⁹⁴ । घटादेरपि हि घटादिरूपता “कि निरंशाऽवयविरूपस्य, क्षणिकपरमाण्वात्मनः, ज्ञानप्रचयस्वभावस्य, परमात्मस्वरूपस्य वा स्यात्” इत्यादि सशयसभवात् न सिद्ध्येत् । ततो घटादेः प्रतिनियतरूपव्यवस्थामिच्छता नानुपजायमानोऽपि संशयोऽत्र¹⁰⁹⁵ बलादापाद्यः । तन्न सदसदात्मकत्वे वस्तुनि संशयो युक्तः । नापि विरोधः; सत्त्वाऽसत्त्वयोस्तत्र भिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वात्, ययोर्भिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वं न तयोः एकत्र धर्मिणि विरोधः यथा एकत्वाऽनेकत्वयोः सूक्ष्मत्वस्थूलत्वयोर्वा,¹⁰⁹⁶ भिन्ननिमित्तनिबन्धनत्वञ्च¹⁰⁹⁷ एकत्र धर्मिणि सत्त्वासत्त्वयोरिति । किञ्च, विरोधः सर्वत्र अनुपलम्भसाध्यो भवति । यत् खलु यत्र उपलब्धिलक्षणप्राप्तं सत् नोपलभ्यते तत् तत्र विरुद्धम् यथा तुरङ्गमोत्तमाङ्गे शृङ्गम्, न च स्वरूपादिना वस्तुनि सत्त्वोपलम्भे पररूपादिना असत्त्वस्य अनुपलम्भोऽस्ति इति । तत्र उपलभ्यमानयोरपि अनयोः¹⁰⁹⁸ विरोधाऽभ्युपगमे स्वस्वभावेनापि वस्तुनो विरोधाऽनुषङ्गात् निःस्वभावतापत्तिः स्यात् । यदि चैकत्र विधिप्रतिषेधात्मकत्वं विरुद्ध्यते तदा कथम् अनुवृत्तव्यावृत्तप्रत्ययहेतुशक्तिद्वयात्मकत्वं सामान्यविशेषरय स्यात्, एकाऽनेकस्वभावात्मकत्वं मेचकस्य¹⁰⁹⁹ वा ? कथञ्च एकस्य नरसिहत्वम् उमेश्वरत्वं वा स्यात् ? जात्यन्तरत्वान्न दोषः इत्यन्यत्रापि समानम् । उक्तञ्च–

तदेव च स्यान्न तदेव च स्यात् तथाप्रतीतेस्तव तत्कथञ्चित्¹¹⁰⁰ । [वृहत्स्वयं॰ श्लो॰ ४२]

दृष्टत्वान्न विरोधोऽपि कथ्यते युक्तिशालिभिः ।
विरोधोऽनुपलम्भो हि यतो जैनमते मतः ॥
दृश्यते मेचकादौ हि नीलपीतादिसंविदः ।
पञ्चवर्ण यतो रत्नं मेचक परिकीर्तितम् ॥
न नरः सिंहरूपत्वात् न सिहो नररूपतः ।
शब्दविज्ञानकार्याणा भेदात् जात्यन्तरं हि तत् ॥
न नरो नर एवेति न सिहः सिह एव वा ।
सामानाधिकरण्येन नरसिंहः¹¹⁰¹ प्रकीर्तितः¹¹⁰² ॥
द्रव्यात् स्वस्मादभिन्नाश्च व्यावृत्ताश्च परस्परम् ।
उन्मज्जन्ति निमज्जन्ति जलकल्लोलवत् जले ॥ [ ] इति ।

किञ्च, विरोधः¹¹⁰³ अविकलकारणस्य एकस्य भवतः द्वितीयसन्निधानेऽभावाद् अवसीयते शीताग्निवत् । न च सत्त्वसन्निधाने असत्त्वस्य तत्सन्निधाने वा सत्त्वस्य अभावः कदाचिदप्यनुभूयते । अपि च अनयोर्विरोधः सहाऽनवस्थानलक्षणः, परस्परपरिहारस्थितिस्वभावः, बध्यघातकस्वरूपो वा स्यात् ? न तावत् सहाऽनवस्थानलक्षणः; अन्योन्याऽव्यवच्छेदेन एकस्मिन् आधारे सत्त्वाऽसत्त्वयोः प्रतीयमानत्वात्, ययोस्तथा प्रतीयमानत्वं न तयो तथा विरोध यथा रूपरसयो, तथा प्रतीयमानत्वञ्च सत्त्वाऽसत्त्वयोरिति । परस्परपरिहारस्थितिलक्षणस्तु विरोधः सहैकत्र आम्रफलादौ रूपरसयोरिव अनयो सम्भवतोरेव स्यात्, न पुनरसम्भवतोः शशाश्वविषाणवत्,¹¹⁰⁴ सम्भवदसम्भवतोर्वा वन्ध्या-स्तनन्धययोरिव ।

किञ्च, अयं विरोधः धर्मयोः, धर्मधर्मिणोर्वा ? प्रथमपक्षे सिद्धसाधनम्, एतल्लक्षणत्वाद् धर्माणाम् । न च एवंविधविरोधाक्रान्ताना तेषामेकाधिकरणत्वविरोध, तथाविधानामप्येषां तदधिकरणतया प्रतीते मातुलिङ्गे रूपादिवत् । धर्मधर्मिणोस्तद्विरोधे धर्मिणि धर्माणां प्रतीतिरेव न स्यात्, न चैवम्, अबाधबोधाधिरूढप्रतिभासत्वात् तत्र तेषाम् । बध्यघातकरूपोऽपि विरोध फणिनकुलयोरिव वलवदबलवतो प्रतीत सत्त्वाऽसत्त्वयोस्तुल्यबलत्वात् नाऽऽशङ्कनीय ।

अस्तु वा कश्चिद्विरोधः; तथाप्यसौ सर्वथा, कथञ्चिद्वा स्यात् ? न तावत् सर्वथा; शीतोष्णस्पर्शादीनामपि सत्त्वादिस्वरूपाऽव्यवच्छेदतः तद्रूपतया विरोधाऽसिद्धेः, यत् यत्स्वरूपाऽव्यवच्छेदक न तत् तद्रूपतया विरुद्धम् यथा घटत्वादिना घटादि, सत्त्वादिस्वरूपाऽव्यवच्छेदकाश्च शीतोष्णस्पर्शादय इति । एकाधारतया प्रतीयमानत्वाच्च; यद् एकाधारतया प्रतीयते न तत् सर्वथा विरुद्धम् यथा रूपरसादि एकतुलायां नामोन्नामादि वा, एकाधारतया प्रतीयते च धूपदहनादौ शीतोष्णस्पर्शादय इति । कथञ्चिद्विरोधस्तु रूपादावपि समानः इति एकस्य सदसद्रूपतावत् रूपादिस्वभावताऽपि न स्यात्, न चैतद्¹¹⁰⁵ युक्तम् प्रतीतिविरोधात् ।

किञ्च, भावेभ्यो भिन्नो विरोध, अभिन्नो वा ? यदि अभिन्न; कथं विरोधको¹¹⁰⁶ नाम स्वात्मभूतत्वात् तत्स्वरूपवत् ? अथ भिन्न; तथापि न विरोधकः तत एव अर्थान्तरवत् । अथ अर्थान्तन्तरभूतोऽपि विरोधो विरोधक भावानां विशेषणत्वात्, न तु अर्थान्तरम् विपर्ययात्; तदप्ययुक्तम्, विरोधो हि तुच्छरूपोऽभावः, स यदि शीतोष्णद्रव्ययोर्विशेषणम् तर्हि तयोः अदर्शनापत्तिः । अन्यतरविशेषणत्वेऽपि एतदेव दूषणम् । तदेव च विरोधि स्यात् यस्यासौ विशेषणं नान्यत्, नचैकत्र विरोधो नाम अस्य द्विष्ठत्वात् अन्यथा¹¹⁰⁷ सर्वत्र सर्वदा तत्प्रसङ्गः । अथ विरुद्ध्यमानत्व-विरोधकत्वापेक्षया कर्तृ-कर्मस्थोऽपि विरोधो विरोधसामान्यापेक्षया उभयविशेषणत्वात् द्विष्ठोऽभिधीयते; नन्वेवं रूपादेरपि विरोधकत्वापत्तिः तत्सामान्यस्यापि द्विष्ठत्वाऽविशेषात्, तथा च विरोधकल्पनावैयर्थ्यम् । अभावस्वभावत्वे चास्य सामान्य-विशेषभावाऽनुपपत्तिः,¹¹⁰⁸ गुणादिरूपत्वे गुणादिविशेषणत्वाऽनुपपत्तिः ।

यदि च षट्पदार्थव्यतिरिक्तत्वात् पदार्थविशेषो विरोधः अनेकस्थो विरोध्य-विरोधकप्रत्ययविशेषप्रसिद्धः समाश्रीयते; तदाप्यस्य असम्बद्धस्य द्रव्यादौ विशेषणत्वं स्यात्, सम्बद्धस्य वा ? न तावद् असम्बद्धस्य; अतिप्रसङ्गात्, दण्डादौ तथाऽप्रतीतेश्च, न खलु पुरुषेण असम्बद्धो दण्डः तस्य विशेषणं प्रतीतः येन अत्रापि तथाभावः स्यात् । अथ सम्बद्धः; किं संयोगेन, समवायेन, विशेषणभावेन वा ? न तावत् संयोगेन; अस्य अद्रव्यत्वेन संयोगाऽनाश्रयत्वात् । नापि समवायेन; अस्य द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेषव्यतिरिक्तत्वेन असमवायित्वात् । नापि विशेषणभावेन; सम्बन्धान्तरेणाऽसम्बद्धे वस्तुनि तस्याऽसम्भवात्, अन्यथा दण्ड-पुरुषादौ संयोगादिसम्बन्धाऽभावेऽपि स स्यात् इत्यलं संयोगादिसम्बन्धकल्पनाप्रयासेन । ततो विरोधस्य विचार्यमाणस्य अनुपपद्यमानत्वात् नाऽसौ सत्त्वाऽसत्त्वयोर्युक्तः ।

नापि वैयधिकरण्यम्; एकाधारतया निर्बाधबोधे तयोः प्रतिभासमानत्वात् । नापि उभयदोषाऽनुषङ्गः; चौर-पारिदारिकाभ्यामचौर-पारदारिकवत्¹¹⁰⁹ तदात्मकवस्तुनो जात्यन्तरत्वात् । न खलु सत्त्वाऽसत्त्वयोर्भेदाऽभेदयोर्वा अन्योन्यनिरपेक्षयोः एकत्वं जिनपतिमताऽनुसारिभिरिष्टम् येन अयं दोषः स्यात्; तत्सापेक्षयोरेव तदभ्युपगमात्, तथाप्रतीतेश्च । नापि सङ्कर-व्यतिकरौ; स्वस्वरूपेणैव अर्थे तयोः प्रतीयमानत्वात् । नाप्यनवस्था; धर्माणामपरधर्माऽसम्भवात्, धर्मिणो ह्यनन्तरूपत्वं न धर्माणां कथञ्चन । [ ] इत्यभिधानात् । अभावदोषस्तु दूरोत्सारित¹¹¹⁰ एव; सदसदाद्यनेकान्तात्मनोऽर्थस्य अध्यक्षादिप्रमाणतः प्रसिद्धेः ।

यदप्युक्तम्–“मुक्तोऽप्यमुक्त”¹¹¹¹ इत्यादि; तदप्यनल्पतमोविलसितम्; यतः द्विविधो¹¹¹² हि अनेकान्तः–अक्रमाऽनेकान्त, क्रमाऽनेकान्तश्च । तत्र ज्ञानसुखाद्यनेकाऽक्रमिधर्मापेक्षया अक्रमाऽनेकान्त, युगपदपि एकत्रात्मनि¹¹¹³ सम्भवात् । मुक्त-इतराऽनेकक्रमिधर्मापेक्षया क्रमाऽनेकान्तः, अयुगपदेव तत्सम्भवात् । तथा च “य एव आत्मा पूर्वममुक्त स एव उत्तरकालं मुक्त” इति न किञ्चिद् विरुद्ध्यते अनेकान्तक्षतिर्वा प्रसज्यते । एकरूपत्वे च आत्मनो बन्ध-मोक्षाऽभाव, बद्धस्य हि मुक्तत्वम्, न च सर्वथैकरूपस्य अवस्थाद्वययोगो युक्तः विरोधात् । तदेवम् एकान्तदुराग्रहग्रहाभिनिवेशं परित्यज्य प्रतीतिभूधरशिखरारूढमनेकान्तात्मकत्वं वस्तुनोऽभ्युपगन्तव्यम् । तत स्थितमेतत्–““द्रव्यपर्याय”” इत्यादि ।

तदेवं नित्यत्वाद्येकान्तलक्षणगोचरस्य प्रत्यक्षग्राह्यत्वेन आत्मसमर्पणाऽभावात् न साक्षात्करणं सम्भवति¹¹¹⁴ । ““न केवलम्”” इत्यादिना अत्रैव दूषणान्तरमतिदिशन्नाह–“न केवलं साक्षात्फरणम्” अध्यक्षीकरणम् “एकान्ते” नित्यत्वैकान्ते अनित्यत्वैकान्ते च “न सम्भवति, अपि” तु–

अर्थक्रिया न युज्येत नित्य-क्षणिकपक्षयोः ।
क्रमाऽक्रमाभ्यां भावानां सा लक्षणतया मता ॥ ८ ॥

विवृतिः–अर्थक्रियासमर्थं¹¹¹⁵ परमार्थसत् इति अङ्गीकृत्य स्वपक्षे पुनः अर्थक्रियां स्वयमेव निराकुर्वन् कथमनुन्मत्तः ? स्वभूतिमात्रमर्थक्रियां विपक्षेऽपि कथन्निरस्येत, मिथ्याव्यवहारं वा ? संवित्तेरभेदेऽपि विषयाकारस्यैव विषयसाधनत्वं नाकारान्तरस्य । ततः–

कारिकाव्याख्यानम्, नित्ये क्रमयौगपद्याभ्याम् अर्थक्रियाकारित्वाऽभावसाधनञ्च–

“अर्थस्य” ज्ञानस्य अन्यस्य वा “क्रिया” करणम् “न युज्येत” न घटेत । क्व ? “नित्यक्षणिकपक्षयोः ।” एतदुक्तं भवति–यत एव अर्थसाक्षात्करणं तदेकान्ते न सम्भवति अत एव प्रत्यक्षाऽनुपलम्भसाधन कार्यकारणभावोऽपि न सम्भवति । किञ्च, अर्थक्रिया क्रमयौगपद्याभ्यां व्याप्ता, न च नित्यैकान्ते क्षणिकैकान्ते वा क्रम-यौगपद्ये सम्भवतः; तथाहि–पूर्वमेकं कार्यं कृत्वा पुन अन्यस्य¹¹¹⁶ करणं क्रम, तेन नित्यस्य न तावत् कार्यकर्तृत्वं युक्तम् । येन¹¹¹⁷ हि स्वभावेन तत् पूर्वं कार्य करोति तेनैव यदि पाश्चात्यम्; तर्हि द्वयोरपि कार्ययोः एककालता स्यात्, तथा च पाश्चात्यमपि कार्य पूर्व कार्यकालमेव स्यात् पूर्वकालकार्यजननस्वभावजन्यत्वात् । यद् यत् तथाविधस्वभावजन्यम् तत् तत् पूर्वकार्यकालम् यथा तत्कालाभिमतं कार्यम्, पूर्वकालकार्यजननस्वभावजन्यञ्च नित्यैकरूपस्य वस्तुनः पाश्चात्यं कार्यमिति । अथ येन स्वभावेन उत्तरं कार्यं तत् करोति तेनैव पूर्वम्; तर्हि पूर्वमपि कार्य पाश्चात्यकार्यकालमेव स्यात् पाश्चात्यकालकार्यजननस्वभावजन्यत्वात् पाश्चात्यकालकार्यवत् ।

अथ तज्जननस्वभावजन्यत्वाऽविशेषेऽपि तत्तत्सहकारिक्रमात्¹¹¹⁸ तत्र¹¹¹⁹ कार्यक्रमोऽभ्युपगम्यते; सहकारिकृतमेव तर्हि तत् कार्यं स्यात् । नित्यस्यापि तत्र सन्निधानान्न दोषोऽयमिति चेत्; किम् अकिञ्चित्करसन्निधानेन ? अन्यथा घटोत्पत्तौ रासभस्यापि सन्निधानात् तस्य तत्कृतत्वप्रसङ्गः । किञ्चित्करत्वे वा काचपच्यप्रसङ्गः, “नित्यं हि वस्तु कार्यं पूर्वकालमेव कर्तुमिच्छति सहकारिणस्तु उत्तरकालम्” इति । अथ पूर्वमन्येन स्वभावेन तत् तज्जनयति पाश्चात्यञ्च अन्येन; ननु तत्स्वभावद्वयं तस्य सदा सम्भवति, कार्यवद्वा क्रमि स्यात् ? प्रथमपक्षे स एव दोषः; “पूर्वकार्यकाले पाश्चात्यम् तत्काले वा पूर्वं स्यात्” इति । द्वितीयपक्षे तु ततः स्वभावद्वयम् अभिन्नम्, भिन्नं वा ? अभेदेऽपि कि नित्याद् वस्तुनः स्वभावद्वयम् अभिन्नम्, ततो वा नित्य वस्तु ? आद्यविकल्पे तस्य नित्यत्वप्रसक्तिः नित्यादभिन्नस्वभावत्वात्, यत् नित्यादभिन्नस्वभावं तत् नित्यं दृष्टम् यथा नित्यस्वात्मा, नित्यादभिन्नस्वभावञ्च स्वभावद्वयमिति । द्वितीयविकल्पे तु नित्यस्य अनित्यत्वप्रसक्तिः अनित्यादभिन्नस्वरूपत्वात्, यदनित्यादभिन्नस्वरूपम् तदनित्यं प्रतिपन्नम् यथा अनित्यस्वात्मा, अनित्यात् स्वभावद्वयाद् अभिन्नस्वरूपञ्च नित्यत्वाभिमतं वस्तु इति । अथ स्वभावद्वयं ततो भिन्नमिष्यते तेनायमदोषः; कथमेवं “तस्य इदं स्वभावद्वयम्” इति व्यपदेशः सम्बन्धाऽसम्भवात्, समवायादेश्च प्रतिषिद्धत्वात् ? तन्न क्रमेण नित्यस्य कार्यत्वं घटते ।

नापि यौगपद्येन;¹¹²⁰ एकस्मिन्नेव क्षणे सकलकार्योत्पत्तिप्रसङ्गतो द्वितीयादिक्षणे तस्य¹¹²¹ अन र्थक्रियाकारित्वेन आकाशकुशेशयवद् असत्त्वप्रसक्तेः । अतः सर्वथा नित्यस्य वस्तुनः क्रमाऽक्रमाभ्यामर्थक्रियाकारित्वाऽसम्भवादवस्तुत्वमेवायातम् । यत् क्रमाऽक्रमाभ्यामर्थक्रियाकारि न भवति न तद् वस्तु यथा गगनेन्दीवरम्, न भवति च क्रमाऽक्रमाभ्यामर्थक्रियाकारि सर्वथा नित्यम् आत्मपरमाण्वादिकम्, तस्मान्न वस्तु इति ।

किञ्च, अस्य सर्वदा तत्कारित्वस्वभावता, कदाचिद्वा ? प्रथमपक्षे सर्वदैव अतः सकलकार्याणामुत्पत्ति स्यात् सदैव तेषामविकलकारणत्वात् । यद् यदा अविकलकारणं तत् तदा उत्पत्तिमत् प्रसिद्धम् यथा समानसमयोत्पादा बहवोऽङ्कुराः, अविकलकारणानि च सर्वदा कार्यकारित्वस्वभावनित्यार्थकार्यतया अभिमतानि अखिलकार्याणि इति ।

अथ कदाचित्, तर्हि “पूर्व कार्योत्पादनाऽसमर्थस्वभावं सत् तत् पश्चात् समर्थस्वभावं भवति” इत्यायातम् । तत्रापि तदुत्पत्तिसमये¹¹²² तद् असमर्थस्वभाव त्यजति, न वा ? यदि न त्यजति; तर्हि सर्वदा कार्याऽनुत्पादकत्वप्रसङ्ग । यत् खलु यदुत्पादने अपरित्यक्त-असमर्थस्वभावम् न ततस्तदुत्पत्ति यथा यवबीजात् शाल्यङ्कुरस्य, कार्योत्पादने अपरित्यक्त-असमर्थस्वभावञ्च पूर्वमिव तदुत्पत्तिसमयेऽपि नित्याभिमतं वस्तु इति । अथ त्यजति, तन्न; नित्यैकरूपतया तस्य प्राक्तनतदुत्पादनाऽसमर्थस्वभावपरित्यागाऽसम्भवात् । तत्सम्भवे वा¹¹²³ अस्य नित्यैकरूपताव्याघातः, यत् परित्यक्तपूर्वस्वभावं न तद् एकरूपम् यथा अङ्गुल्यादि, परित्यक्तपूर्वाऽसमर्थस्वभावञ्च नित्यैकरूपतया अभिमतं वस्तु इति । अत कथं तस्य नित्यैकरूपता ? परिणामित्वस्यैव उपपत्ते असमर्थस्वभावपरित्यागेन समर्थस्वभावस्वीकारस्य तदन्तरेण अनुपपत्ते, न खलु नित्यैकरूपे वस्तुनि पूर्वापररूपत्यागोपादाने घटेते । यत्र पूर्वापररूपत्यागोपादाने स्त तत् परिणामि यथा कुण्डलेतरावस्थाक्रोडीकृतं सर्पादि, असामर्थ्येतरलक्षणपूर्वाऽपररूपत्यागोपादाने स्तश्च नित्यतयाऽभिमते वस्तुनि इति । “नित्यैकरूपोऽप्यर्थ सहकारिसहितः कार्य करोति न सर्वदा”¹¹²⁴ इत्यभिदधताऽपि परिणामित्वमेव समर्थितम्, असाहित्यरूपत्यागेन साहित्यरूपोपादानात्, इति क्रमेण युगपद्वा अनेकधर्मात्मकस्यैव¹¹²⁵ अर्थस्य अर्थक्रियाकारित्वं प्रतिपत्तव्यम् ।

प्रत्येकञ्च आत्मादिनित्यद्रव्याणां प्रकृतेश्च अपरिणामित्वे एवम् अर्थक्रियाकारित्वाभावो द्रष्टव्यः । यथा च एषां तथाभूतानां तत्कारित्वं न घटते तथा षट्पदार्थपरीक्षायां प्रकृतिपरीक्षायाञ्च विस्तरत प्रतिपादितम् । तन्न नित्यस्य¹¹²⁶ वस्तुन क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वं घटते ।

नापि क्षणिकस्य; पूर्वापरस्वभावत्यागोपादानविकलत्वात्, सकृदनेकशक्तिरहितत्वाच्च । यत् यत् तथाविधम् तत् तत् क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारि न भवति यथा खरविषाणम्, एकक्षणस्थायितया निरंशतया च पूर्वापरस्वभावत्यागोपादानविकलं सकृदनेकशक्तिरहितञ्च परपरिकल्पितम् एकान्तक्षणिकं¹¹²⁷ वस्तु इति । प्रतिषिद्धञ्च¹¹²⁸ सन्तानप्रतिषेधाऽवसरे सर्वथा क्षणिकस्य अर्थक्रियाकारित्वम्, प्रतिषेत्स्यते चाग्रे । किञ्च, प्रमाणनिष्ठा प्रमेयव्यवस्था भवति, न च क्षणिकत्वे किञ्चित् प्रमाणमस्ति ।

“सत्त्वादिहेतुभ्य सर्वे भावा क्षणिका तत्रैव च अर्थक्रिया सम्भवति न नित्ये” इति बौद्धस्य पूर्वपक्ष–

ननु इदमस्ति–“यत् सत् तत् सर्वं क्षणिकम् यथा घटः, सन्तश्च भावाः” इति । सत्त्वं हि अर्थक्रियाकारित्वमिति,¹¹²⁹ अर्थक्रिया च क्रमयौगपद्याभ्यां व्याप्ता, सा च अक्षणिके¹¹³⁰ न सम्भवति तद्व्यापकयोः क्रमयौगपद्ययोः असम्भवात्, तदसम्भवश्च अस्य सर्वदा एकरूपत्वात्, अतः अर्थक्रियाऽपि अनेन सदैव कर्त्तव्या न वा कदाचिद् अविशेषात् । क्रमेण अस्य अर्थक्रियाकारित्वसम्भवे वा कि येन रूपेण एकं कार्यं करोति तेनैव अपरम्, रूपान्तरेण वा ? तेनैव चेत्; तर्हि द्वितीयक्षणसाध्यकार्यस्य प्रथमक्षण एव उत्पादप्रसङ्गः तदुत्पादकस्वरूपस्य प्रागपि भावात् । रूपान्तरेण चेत्; तर्हि पूर्वरूपस्य निवृत्तत्वात् क्षणिकत्वम् । अथ तत्तत्क्रमवत्सहकारिसन्निधिमपेक्ष्य नित्यं तत्तत्कार्यं¹¹³¹ करोति; ननु ते सहकारिणः तस्य उपकारं कुर्वन्ति, न वा ? कुर्वन्ति चेत्; कि ततो व्यतिरिक्तम्, अव्यतिरिक्तं वा ? यदि अव्यतिरिक्तम्; तदा “तदेव कुर्वन्ति” इत्यायातम्, तस्य च पूर्वमेव निष्पन्नत्वान्न किञ्चित् सहकारिभिः क्रियेत¹¹³² । अथ व्यतिरिक्तम्; तदा “तस्य” इति व्यपदेशाऽभावः असम्बन्धात्, सम्बन्धान्तरकल्पने च अनवस्था । तन्न क्रमेण अक्षणिकः कार्यमारभते ।

नापि युगपत्; एकदैव अखिलकार्योत्पादकस्वभावतया प्रथमक्षण एव अखिलकार्योत्पादनात् क्षणान्तरे तदुत्पाद्यकार्याऽभावतः अनर्थक्रियाकारित्वेन अश्वविषाणवत् असत्त्वप्रसङ्गात् । किञ्च, उत्पादिताऽशेषकार्यग्रामस्य, किमस्य असौ स्वभावो निवर्त्तते, न वा ? यदि न निवर्त्तते; तदा प्रथमक्षणवत् द्वितीयादिक्षणेऽपि तत्स्वभावाऽनिवृत्तेः समस्तस्य उत्पादितस्यापि उत्पादनप्रसङ्गात् पिष्टपेषणाऽनुषङ्गः । निवर्त्तते चेत्; तर्हि तन्निवृत्तौ तस्यापि निवृत्तिः तस्य ततोऽभिन्नत्वात्, अतः कथमस्याऽक्षणिकत्वम् ? तस्य ततो भेदे वा “तस्य” इति व्यपदेशाऽनुपपत्ति सम्बन्धाऽभावात्, तद्भावे वा अनवस्था तस्यापि अपरसम्बन्धपरिकल्पनप्रसङ्गात् ।

किञ्च, कार्योत्पादनसमये तेषां प्राक्तनाऽऽकारस्वभावत्यागः अस्ति, न वा ? नास्ति चेत्; पूर्ववत् तदापि अतः कार्याऽनुत्पादप्रसङ्गः । अस्ति चेत्; क्षणिकत्वम्, प्रतिक्षणं पूर्वस्वभाव विनाशेन उत्तरोत्पादेन च अन्यत्वात्¹¹³³ । प्रयोग–ये अकृत्वा कुर्वन्ति कार्य ते प्रतिक्षणं नैकरूपा यथा बीजादय, अकृत्वा कुर्वन्ति च नित्यत्वेनाऽभिमताः पदार्थाः कार्याणि इति । तथा च एषां कृतकत्वप्रसिद्धे ततोऽपि क्षणिकत्वं सिद्धम्; तथाहि–यत् कृतकं¹¹³⁴ तत् क्षणिकम् यथा विद्युत्-प्रदीपादि, कृतकाश्च विवादापन्नाः पदार्था इति । हेतोरुत्पद्यमानत्वं हि कृतकत्वम्, तच्च विनश्वरस्वभावनियतमेव । स्वहेतुतो हि भावाः समुत्पद्यमाना विनाशस्वभावनियता एव उत्पद्यन्ते अत शिशपात्व-वृक्षत्वयोरिव कृतकत्व-अनित्यत्वयोः तादात्म्यसिद्धिः । न च हेतुसामर्थ्यप्रभवत्वाऽविशेषेऽपि केचित् नित्याः केचिद् अनित्या भावा भविष्यन्ति इति नाऽनयो तादात्म्यसिद्धि इत्यभिधातव्यम्; कारणसामर्थ्याऽभेदात् पावकादिवत् । न खलु पावकोत्पादककारणकलापः कश्चित् प्रकाशोष्णस्पर्शसहितं¹¹³⁵ पावकमुत्पादयति कश्चित् तद्विपरीतम् इति तत्सामर्थ्यभेद प्रतीतिगोचरः, येन अत्रापि नित्य-अनित्यस्वभावभावोत्पादकत्वेन कारणानां सामर्थ्यभेद कल्प्येत¹¹³⁶ । अतो भावं भावाः प्रादुर्भावयन्तो विनाशस्वभावमेव आविर्भावयन्ति, इति सिद्धं कृतकत्व-अनित्यत्वयोस्तादात्म्यम् ।

ननु विनश्वरस्वभावत्वेऽपि अर्थानां नैकक्षणस्थायित्वेन विनाशः, यदैव हि तद्धेतूपनिपातः तदैव असौ भविष्यति; इत्यप्ययुक्तम्; नश्वरस्यापि¹¹³⁷ प्रतिक्षणम् अनाशे कालान्तरेऽप्यविशेषतो नाशानुपपत्ते, न हि प्रकाशस्य प्रतिक्षणम् अप्रकाशता तस्यां वा पुनः कालान्तरे प्रकाशता दृष्टा । अन्ते च अर्थानां नाशोपलम्भात् नाशित्वे¹¹³⁸ प्रकाशस्य प्रकाशत्ववत्¹¹³⁹ सिद्धः स्वरूपमात्राऽनुरोधी¹¹⁴⁰ विनाश अविलम्बेन आदावपि अविशेषात् ।

किञ्च, शत-सहस्रक्षणस्थितिस्वभावो भावः प्रथमक्षणे जातः द्वितीयादिक्षणे तथैव आस्ते, न वा ? यदि आस्ते; तदा अन्त्यक्षणेऽपि अस्य तथैव अस्तित्वप्रसङ्गान्न कदाचित् नाशोत्पत्तिः स्यात्, तत्र तत्स्वभावत्यागे वा सिद्धं क्षणिकत्वम् प्रतिक्षणं स्वभावभेदलक्षणत्वात् तस्य । किञ्च, अक्षणिकत्वं नाम अर्थस्य अनेकक्षणस्थायिनी सत्ता, अनेकक्षणयोगित्वञ्च अस्य अनेककालक्षणाऽप्रतिपत्तौ दुरवबोधम् । न च वर्तमानार्थेन्द्रियसम्बन्धसामर्थ्यप्रभवं प्रत्यक्षं वर्त्तमानकालसम्बन्धिताव्यतिरेकेण अर्थस्य अनेककालक्षणव्यापित्वं प्रतिपत्तुं समर्थम्, यदि हि अनेककालक्षणैः सकृदेव अर्थस्य सम्बन्धः स्यात् तदा तत्सामर्थ्यप्रभवमपि प्रत्यक्षं तस्य तद्व्यापित्वं प्रतिपद्येत, न चाऽसौ सकृत् सम्भवति पूर्वाऽपरकालक्षणानां क्रमभावित्वात् । नापि स्मरणात् प्रत्यभिज्ञानाद्वा तत्प्रतिपत्तिः; तस्याप्रमाणत्वात् ।

यदप्युक्तम्–“विनाशहेतूपनिपाते¹¹⁴¹ स भविष्यति” इति; तत्र विनाशहेतुः विनश्वरं भावं¹¹⁴² विनाशयति, अविनश्वरं वा ? तत्र अनश्वरस्य विनाशहेतुशतोपनिपातेऽपि नाशाऽनुपपत्तिः, न हि स्वभावो भावानामन्यथा कर्तुं पार्यते । नश्वरस्य च नाशे तद्धेतूनां वैयर्थ्यम्, न हि स्वकारणादेव अवाप्तस्वभावस्यार्थस्य तदर्थ अर्थान्तरव्यापारः फलवान् तदनुपरतिप्रसङ्गात् ।

किञ्च, भावात्¹¹⁴³ भिन्नो नाशः नाशहेतुतः¹¹⁴⁴ स्यात्, अभिन्नो वा ? यद्यभिन्नः; तदा भाव एव तद्धेतुभिः कृतः स्यात्, तस्य च स्वहेतोरेव उत्पत्तेः कृतस्य च करणाऽयोगात् तदेव तद्धेतुवैयर्थ्यं कारणभेदाऽनुपपत्तिश्च । अथ भिन्नः;¹¹⁴⁵ तदाऽसौ भावसमकालभावी, प्राक्कालभावी, तदुत्तरकालभावी वा स्यात् ? तत्र सहभावित्वे युगपद् भावाऽभावयोरुपलम्भः स्याद् अविरोधात्, विरोधे वा अभावेन क्रोडीकृतत्वाद्¹¹⁴⁶ भावस्योपलम्भः स्वार्थक्रियाकारित्वञ्च न स्यात् । प्राक्कालभावित्वे भावस्यैव अभावात् कस्यासौ स्यात् ? सतो हि विनाशः, “अलब्धसत्ताकस्य च विनाशः” इति महच्चित्रम् ।

तदुत्तरकालभावित्वे घटादेः किमायातं येनाऽसौ स्वोपलम्भादिलक्षणामर्थक्रियां¹¹⁴⁷ न कुर्यात् ? नहि तन्त्वादिभ्यः¹¹⁴⁸ समुत्पन्ने पटे घटः तां कुर्वन् केनचित् प्रतिषेद्धुं शक्यः । ननु पटस्य अविरोधित्वान्न तदुत्पत्तौ घटस्य स्वार्थक्रियाकारित्वाभावः, अभावस्य तु तद्विपर्ययात् स स्यात् । अथ किमिदं विरोधित्वं नाम–नाशकत्वम्, नाशरूपत्वं वा ? नाशकत्वं चेत्; तर्हि मुद्गरादिवत् नाशोत्पादद्वारेण अनेन घटादिरुन्मूलयितव्यः, नाशान्तरेऽपि च अयमेव पर्यनुयोगः इत्यनवस्था । नाशरूपत्वं चेत्; ननु कथमर्थान्तरभूतोऽयं तस्य नाशः, अन्यथा पटो घटस्य नाशः स्यात् ? विरोधित्वाच्चेत्; चक्रकप्रसङ्गः । अर्थान्तरत्वाऽविशेषाच्च कथं घटस्यैव¹¹⁴⁹ असौ स्यात्, अविशेषात् अन्यस्यापि कस्मान्नोच्येत¹¹⁵⁰ ? न च “येन सम्बन्धः तस्यासौ”¹¹⁵¹ इत्यभिधातव्यम्, भेदाऽविशेषतः सम्बन्धस्यापि सर्वत्र प्रसङ्गात् । अथ मुद्गरादिना घटादेः प्राक्तनरूपविलक्षणं रूपान्तरं भङ्गुरत्वाख्यं विधीयते तेनासौ “तस्य” इत्युच्यते; तत् कि स्वात्मनि तेनैव रूपेण अवस्थितस्य अस्य विधीयते, विनष्टस्य वा ? तत्र तेनैव रूपेण अवस्थितस्य विरोधान्न रूपान्तरं युक्तम्; नहि अवस्थितायां नीलरूपतायां पीतरूपता कर्तु शक्या । विनष्टस्य च असत्त्वात् कथं रूपान्तरोत्पत्ति शशविषाणवत् ? चक्रकप्रसङ्गश्च; घटादेर्विनष्टत्वे सति रूपान्तरोत्पत्तिः, सत्यां तस्यां विनाशसम्बन्ध, सति तस्मिन् विनष्टत्वम् इति । न च प्रसज्यप्रतिषेधात्मनो¹¹⁵² भावस्य कार्यत्वधर्माधारता;¹¹⁵³ वस्तुरूपतापत्तेः । वस्तुनो हि कारणसामग्रीतो भावः अर्थक्रियाकारित्वञ्च स्वरूपम्, अभावोऽपि चेत् तत उत्पद्येत परोन्मूलनलक्षणाञ्च अर्थक्रियां कुर्यात् तदा कोऽस्य¹¹⁵⁴ भावाद् विशेषः स्यात् ? तुच्छरूपस्य च अभावस्य अभावनिराकरणप्रकरणे विशेषतो निराकरिष्यमाणत्वात् अलमिह अतिप्रसङ्गेन । पर्युदासप्रतिषेधे¹¹⁵⁵ तु घटादेरन्यः कपालादिश्चेत् तदभावः; तस्य सहेतुकत्वं केन प्रतिषिद्धम् ? मुद्गरादीनां विसदृशसन्तानोत्पत्तौ व्यापारस्य अस्माभिरभ्युपगमात्, घटादयस्तु स्वोत्पत्तिक्षणानन्तरमस्थानशीलाः स्वकारणादेव सञ्जाता न कालान्तरमनुवर्त्तन्ते ।

ततः सिद्धम्–“यो यद्भावं¹¹⁵⁶ प्रति अन्याऽनपेक्षः स तत्स्वभावनियतः¹¹⁵⁷ यथा अन्त्या कारणसामग्री स्वकार्योत्पादनं प्रति, विनाशं प्रति अन्याऽनपेक्षाश्च सर्वे भावाः” इत्यतोऽप्यनुमानात् उदयानन्तरमस्थायित्वं भावानाम् । तथा, “यद् यथाऽवभासते तत तथैव सत् इत्यभ्युपगन्तव्यम् यथा नीलकुवलयं नीलतयाऽवभासमानं तेनैव रूपेण सत्, क्षणपरिगतेनैव रूपेण अवभासन्ते च सर्वे भावा” इत्यनुमानतोऽपि । वर्त्तमानताग्रहणं¹¹⁵⁸ हि क्षणिकताग्रहणमुच्यते,¹¹⁵⁹ तच्च अस्ति प्रत्यक्षे, नहि पूर्वाऽपरकालपरिगतेनात्मना भावाः प्रत्यक्षादिना गृहीतुं शक्यन्ते इत्युक्तं प्राक् इति ।

उक्तरीत्या बहिरन्तश्च क्षणिकत्वमुपवर्णयतः सौत्रान्तिकस्य विस्तरतः प्रतिविधानम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“यत्¹¹⁶⁰ सत्” इत्यादि, तत्र किमिदं सत्त्वं नाम–सत्तासम्बन्धः, प्रमाणविषयत्वम्, अर्थक्रियाकारित्वं वा ? प्रथमपक्षे भागाऽसिद्धत्वम्, सत्तासम्बन्धस्य सामान्यादिष्वसम्भवात् । अपसिद्धान्तश्च, तल्लक्षणसत्त्वस्य सौगतैरनभ्युपगमात् । प्रमाणविषयत्वमपि प्रतिपदार्थं भिद्यते, न वा ? यदि भिद्यते; तदा अर्थस्वरूपवद्¹¹⁶¹ विभिन्नस्वरूपत्वात् नैकप्रत्ययविषयम्, अतः अनन्वयात्¹¹⁶² न हेतुत्वं स्यात् । अथ न भिद्यते; तदा प्रतीयते, न वा ? यदि न प्रतीयते; कथमस्ति ? प्रतीयते चेत्; तर्हि नामान्तरेण सत्तैव उक्ता स्यात्, तत्सम्बन्धे च उक्तदोषाऽनुषङ्गः । प्रमाणविषयत्वस्य च तदन्तरेण सत्त्वे अनवस्था । स्वतः सत्त्वे अर्थानामपि स्वत एव तदस्तु किं ततः तत्कल्पनया ? विरुद्धञ्चेदम्– प्रमाणविषयत्वलक्षणं हि सत्त्वमक्षणिकसमस्तवस्तुविषयं प्रसिद्धम् तच्च अक्षणिकत्वमेव प्रसाधयति इति ।

अर्थक्रियाकारित्वलक्षणमपि सत्त्वम् असिद्ध-विरुद्ध-अनैकान्तिक-कालात्ययापदिष्टदोषदुष्टत्वान्न क्षणिकत्वसाधनायालम् । तत्र असिद्धत्वं तावत्–अर्थक्रियाकारित्वं हि अर्थक्रियाहेतुत्वमुच्यते, तच्च असत्यामर्थक्रियायां दुरवबोधम् । नहि भावानां नानाविधशक्तियुक्तानां दर्शनमात्रादेव तत्तत्कार्यकरणशक्तियुक्तत्वं¹¹⁶³ गृहीतुं शक्यम् । योग्यता-क्षणिकत्वे गृहीतेऽपि वस्तुसद्भावे न शक्येते निश्चेतुम् इति भवद्भिरेव अभ्युपगमात् । ननु सम्भावनामात्रेण अत्रार्थक्रियाकारित्वमवगम्यते, सम्भाव्यते हि एतत् “करिष्यति अयमर्थक्रियाम्” इति; ननु सम्भावनाऽप्यत्र केनावष्टम्भेन प्रवर्त्तते ? तत्सजातीयस्य अर्थक्रियायां दृष्टायामिति चेत्; तत्रापि तुल्यः पर्य्यनुयोगः, तत्रापि तत्सजातीयेऽर्थक्रियादर्शनात् तत्कारित्वाऽवगमेऽनवस्था । भवद्दर्शने च अर्थानामत्यन्तभेदात् सजातीयत्ववार्त्ताऽपि दुर्लभा इत्युक्तं सामान्यपरीक्षाप्रघट्टके । अतः अर्थक्रियाकारित्वमसिद्धमेव ।

विरुद्धञ्च–अक्षणिक¹¹⁶⁴ एवार्थे क्रमाऽक्रमाभ्यां तत्कारित्वस्य सम्भवात्¹¹⁶⁵ । नहि क्षणिकोऽर्थः क्रमेण अर्थक्रियां कर्त्तुं क्षमः देशकालस्वभावकृतक्रमाऽसम्भवात् । एक एव हि पदार्थः किञ्चित् कार्यं विधाय पुनरपेक्षितसहकारिसन्निधेरुपात्तसामर्थ्यान्तरो¹¹⁶⁶ देशकालभेदेन कार्यान्तरं कुर्वाणः “क्रमेण करोति” इति युक्तम्, क्षणमात्रस्थायित्वे चार्थस्य एवंविधं क्रमकारित्वमयुक्तम् । निरंशत्वेन युगपदनेकशक्त्यात्मकत्वाभावतः तस्य अनेककार्याणां युगपत्करणमपि अतिदुर्लभम्, एतच्च सन्तानभङ्गावसरे¹⁵⁴ प्रपञ्चतः प्रपञ्चितम् । ततः¹¹⁶⁷ अर्थक्रियाव्यापकयोः क्रम-यौ गपद्ययोः क्षणिके विरोधात् यत् क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारि तद् अक्षणिकमेव इति सिद्धमस्य विरुद्धत्वम् । अनैकान्तिकत्वञ्च–अक्षणिकेऽप्यर्थे तत्तत्सहकारिसन्निधाने क्रमाऽक्रमाभ्यामर्थक्रियाकारित्वोपपत्तेः ।

यदप्युक्तम्–“सहकारिणः¹¹⁶⁸ तस्य उपकारं कुर्वन्ति न वा” इत्यादि; तदसत्; उपकारकाणामेव सहकारित्वाऽभ्युपगमात्, अन्योन्यसन्निधाने तेषामतिशयोत्पत्तेः । नहि असञ्जाताऽतिशयाना पूर्वरूपाऽविशेषात् कार्यजनकत्वं युक्तम् । धर्म-धर्मितया च उपकार-तद्वतोर्भेदः । न च भेदे तस्यैव जनकत्वात् तद्वतोऽजनकत्वम्; अत्यन्तभेदाऽप्रसिद्धेः । धर्मधर्मितया हि तयोर्भेद, अशक्यविवेचनत्वेन च अभेदः, बुद्धि-तदाकारवत् । न च यो यदर्थमेव कल्पितः स तस्यैव¹¹⁶⁹ बाधक, बुद्धे अर्थग्राहकत्वाऽभावप्रसङ्गात् आकारस्यैव अर्थग्राहकत्वाऽनुषङ्गात् । ननु प्रत्येकं तेषां सामर्थ्ये किमन्यापेक्षया ? इत्यप्यनुपपन्नम्; यावतां सद्भावे कार्यमुपलभ्यते अभावे च नोपलभ्यते तावतां तत्र कारणत्वाऽवधारणात्, कारणसामर्थ्याऽसामर्थ्ययोः कार्यभावाऽभावाऽवसेयत्वात् ।

कथञ्च इत्थं¹¹⁷⁰ क्षणिकस्य अर्थक्रियाकारित्वं घटते ? स हि सहकारिसापेक्षः, निरपेक्षो वा तत्र समर्थः ? यदि निरपेक्षः; तर्हि कुशूलस्थोऽपि बीजक्षणः अङ्कुरं जनयेत् । अथ पूर्वपूर्वक्षित्यादिक्षणपरम्परया आहितातिशयः अन्त्य एव बीजक्षण तज्जनकः; तर्हि सिद्धं सापेक्षस्याऽस्य जनकत्वम्, तद्वत् नित्यस्याप्यस्तु अविशेषात् । अथ स्वोत्पत्तौ¹¹⁷¹ एव असौ सहकारिणोऽपेक्षते न कार्ये; तन्न; स्वोत्पत्तेरपि अन्येषां कार्यत्वात्, ततस्तैरपि अनपेक्षैः स्वकार्ये भवि तव्यम्, एवमन्यैरपि इति कुशूलस्थस्यापि बीजस्य अङ्कुरजनकत्वप्रसङ्गः । भूतिक्षणे एव च अखिलस्य निरपेक्षतया उत्पादप्रसङ्गात् सकलसन्तानोच्छेदः स्यात् । कारणे विनष्टे कार्यस्योत्पादात् न तदुच्छेदः इति चेत्; नन्वेवं कथं तत् तस्य कारणं स्यात्, यत्सद्भावे यन्नोत्पद्यते अभावे तु उत्पद्यते तस्य तत्कारणत्वाऽयोगात् ? ततः “तत्तत्सहकारिसन्निधाने कारणं तत्तत्कार्यं करोति” इति प्रेक्षादक्षैः प्रतिपत्तव्यम् ।

यच्च–“द्वितीयादिक्षणसाध्यकार्यस्य¹¹⁷² प्रथमक्षणे एव उत्पादः स्यात्” इत्याद्युक्तम्;¹¹⁷³ तदप्ययुक्तम्; सामग्रीभेदात्, नहि द्वितीयक्षणादिसामग्री प्रथमक्षणसामग्री भवति । एकस्वभावेन च कार्यकारित्वमसिद्धम्, कारणस्वभावभेदमन्तरेण¹¹⁷⁴ कार्याणां भेदाऽसम्भवात् । न चैवं प्रतिस्वभावं तद्वतो भेदप्रसङ्गात् क्षणिकत्वं स्यादित्यभिधातव्यम्; अनुस्यूतस्य एकस्य¹¹⁷⁵ अनेकस्वभावात्मकत्वे विरोधाऽसम्भवात् । न च विरुद्धधर्माध्यास एव एकस्य अनेकस्वभावात्मकत्वं विरुणद्धि; यतो विरोधः अनुपलम्भसाध्यः, न च एकस्मिन् अनेकात्मकत्वाऽनुपलम्भोऽस्ति चित्रज्ञानस्य एकस्यापि अनेकात्मकत्वोपलम्भात्, सहकारीतरभावेन च एकस्यापि रूपादिक्षणस्य अनेकस्वभावत्वविभावनात् । नहि रूपं¹¹⁷⁶ येनैव स्वभावेन रूपक्षणं जनयति तेनैव रसक्षणम्, तस्याऽपि रूपत्वप्रसङ्गात् रूपस्य वा रसत्वाऽनुषङ्गात् । स्वभावान्तरेण तज्जनने सिद्धं विरुद्धधर्माध्यासेऽपि एकस्यानेकस्वभावात्मकत्वम् । अपेक्ष्यमाणभेदादत्र तदविरोधे अक्षणिकस्यापि अत एव सोऽस्तु ।

युगपच्च एकस्य अनेकस्वभावात्मकत्वाऽविरोधे क्रमेणाऽपि तदविरोधोऽस्तु अविच्छिन्नप्रतीतेरविशेषात् । तथा चायं हेतुः कालात्ययापदिष्टः क्षणिकपक्षस्य प्रत्यक्षबाधितत्वात् “अश्रावणः शब्दः” इति पक्षवत् । अनिमेषलोचनो हि अर्थानामक्षणिकत्वमेव प्रतिपद्यते । न च अनेनाऽपि क्षण एव अनुभूयते, पूर्वाऽपरक्षणविवेकाऽभावतः तत्र अक्षणिकत्वप्रतीतिः इत्यभिधातव्यम्; तस्य अनुभवविच्छेदाऽनुपलक्षणात्, अनेकक्षणस्थायी हि तस्य अर्थाध्यवसायोऽविच्छिन्नरूपोऽनुभूयते । न खलु “ज्ञानेन एकक्षणस्थायिनैव भवितव्यम्” इति नियमोऽस्ति, स हि तथाप्रतीतेर्नान्यतो भवितुमर्हति, सा च अनेकक्षणस्थायित्वेऽपि समाना । न च भिन्नकालसम्बन्धितया तत्र तावद्धा भेदसम्भवात् स्थायित्वाऽनुपपत्तिः इत्यभिधातव्यम्; एकानुभवसम्बन्धिनो यावदनुभवानुवृत्तेः कालस्य एकत्वात् ।

तथा प्रत्यभिज्ञानेनाऽपि¹¹⁷⁷ क्षणिकपक्षबाधा स्फुटतरैव अनुभूयते; “स एवाऽयम्” इत्याकारेण प्रवर्त्तमानस्याऽस्य¹¹⁷⁸ अतीतवर्त्तमानकालपरिगतत्वेन अर्थाऽवभासकत्वात् । ननु च अतीतदेशकालयोरतीन्द्रियत्वेन इन्द्रियसम्बन्धाऽभावात् कथं तद्विशिष्टत्वम् अतोऽर्थस्य प्रतीयेत ? इत्यप्ययुक्तम्, प्रत्यभिज्ञानस्य इन्द्रियजत्वाऽसम्भवात् स्मृतिप्रत्यक्षप्रभवत्वात्तस्य, अतः अतीतग्रहणसमर्थस्य¹¹⁷⁹ अत्र स्मरणस्य विद्यमानत्वात् युक्तमेव अतीतविषयतया “सः” इति ग्रहणम्, वर्त्तमानग्रहणसमर्थकस्य¹¹⁸⁰ प्रत्यक्षस्य सद्भावाच्च “अयम्” इति वर्त्तमानतया, अतः अतीतत्वेऽपि देशकालयोः तत्सम्बन्धिनो देवदत्तस्य इदानीन्तनदेशकालसम्बन्धितया ग्रहणमविरुद्धम् । प्राचीनसाम्प्रतिककालविशिष्टतया भेदोऽपि न सर्वथा देवदत्तस्वरूपभेदकः; “य एव मया पूर्वं प्रतिपन्नो देवदत्तः स एव इदानी प्रतीयते” इति तत्स्वरूपैकत्वप्रतीतेः ।

किञ्च, अभिज्ञाक्षणात् प्रत्यभिज्ञाक्षणं यावत् अर्थस्यास्थायित्वे प्रत्यभिज्ञानस्याप्रवृत्तिरेव¹¹⁸¹ स्यात्, नहि नीलाभावे नीलज्ञानस्य प्रवृत्तिरस्ति, प्रवर्त्तते चेदम्, अतः अर्थानां स्थायित्वसिद्धिः, अन्यथा नीलज्ञानात् नीलादेरपि सिद्धिर्न स्यात्, प्रामाण्यञ्चास्य अग्रे प्रसाधयिष्यते । यदि च कालव्यापित्वं देशव्यापित्वञ्च अर्थस्य न प्रतीयते किमेतावता तस्याभावः ? सर्वदर्शिनो हि दर्शननिवृत्तिः भावाऽभावं प्रसाधयति न अर्वाग्दृश अतिप्रसङ्गात् । अर्थो हि स्वात्मना भवन् न ज्ञानेन अन्यथाकर्त्तुं पार्यते, नहि ज्ञानानामर्थान्यथात्वकरणे तथात्वकरणे वा सामर्थ्यम्, तत्स्वरूपप्रकाशनमात्रे तेषां व्यापारात् । नियतसामग्रीतः समुत्पद्यमानानि हि ज्ञानानि यदि अर्थं सर्वात्मना परिच्छेत्तुमसमर्थानि तदा तेषामेव अयमपराधः नाऽर्थस्य, न खलु प्रदीपो रसं न प्रकाशयति इति रसस्य अपराधः अभावो वा ।

यदि च अर्थक्रियातः अर्थानां सत्त्वं स्यात् तदा अर्थक्रियायाः¹¹⁸² कथं सत्त्वं स्यात्–अर्थक्रियान्तरात्, स्वतो वा ? अर्थक्रियान्तराच्चेत्; अनवस्था । स्वतश्चेत्; अर्थानामपि स्वत एव तदस्तु कि ततस्तत्कल्पनया ? किञ्च, अर्थक्रियाकारित्वमेव सत्त्वम्, अर्थक्रियाकारित्वेन वा ? प्रथमपक्षे भेदाऽभावात् यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसत्¹¹⁸³ । [ ] इति सत्त्वअर्थक्रियाकारित्वयोः लक्ष्यलक्षणभावो न स्यात्, भेदे सत्येव अस्य सम्भवात् । अथ अर्थक्रियाकारित्वेन सत्त्वम्¹¹⁸⁴ “यो हि तां करोति तस्य सत्त्वम्” इति; तर्हि “अन्यद् अर्थक्रियाकारित्वम्, अन्यत् सत्त्वम्” इत्यायातम्, तथा च “सत्त्वं हि अर्थक्रियाकारित्वम्” इत्युक्तं विरुद्ध्यते ।

साध्यविकलश्च दृष्टान्तः; घटादीनां क्षणमात्रस्थायित्वाऽप्रसिद्धेः । माभूद् दृष्टान्तः किं तेन साध्यम्, हेतोर्विपक्षे बाधकप्रमाणाद् गमकत्वोपपत्तेः ? ननु बाधकं प्रमाणं किं विपक्षाऽभावमवबोधयति, हेतोस्ततो व्यतिरेकम्, प्रतिबन्धं वा प्रसाधयति ? प्रथमपक्षे “असन्तः अक्षणिकाः पदार्थाः क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वरहितत्वात् खपुष्पवत्” इत्यत्र बाधकाऽनुमाने हेतोः आश्रयासिद्धत्वम् । विकल्पारूढस्य आश्रयत्वे न कश्चिद्धेतुः आश्रयाऽसिद्धः स्यात् सर्वत्र तथा तत्सिद्धिसम्भवात् । नापि विपक्षाद् व्यतिरेकस्तेन प्रसाधयितुं शक्यः; अप्रतिपन्ने धर्मिणि तदाश्रयव्यतिरेकस्य गृहीतुमशक्यत्वात् । यदि च व्यतिरेकः कदाचित् कुतश्चित् प्रमाणात् प्रतिपन्नः स्यात्, तदा तदविनाभाविलिङ्गदर्शनात् असौ प्रसाधयितुं युक्तः अग्निधूमवत्, न च तत्प्रतिपत्तिः कुतश्चिदस्ति । सा हि प्रत्यक्षतः, अनुमानतो वा स्यात् ? न तावत् प्रत्यक्षतः; व्यतिरेकस्य व्यावृत्तिरूपतया अवस्तुत्वेन तदहेतुत्वतः तदगोचरत्वात् । तद्गोचरत्वे वा तद्धेतुत्वेन वस्तुत्वापत्तौ अर्थक्रियाकारित्वलक्षणसत्त्वस्य तत्र अक्षणिकेऽपि गतत्वात् अनैकान्तिकत्वम् । न खलु व्यावृत्तेः भवताऽपि क्षणिकत्वम् इष्टम्, स्वलक्षणस्यैव तत्प्रतिज्ञानात् । अनुमानतस्तत्प्रतिपत्तावपि एतदेव दूषणम् ।

नापि बाधकात् प्रतिबन्धसिद्धिः । सत्त्व-क्षणिकत्वयोः प्रतिबन्धोऽपि व्यतिरेकग्रहणपूर्वक एव, न च अगृहीतेऽपि विपक्षे तद्व्यतिरेको गृहीतुं शक्यते अतिप्रसङ्गात् । गृहीते च प्रतिबन्धः तयोर्दुर्लभः स्यात् । किञ्च, क्षणिकत्वस्य अनुमानगम्यत्वे वस्तुत्वं न स्यात्; अनुमानस्य व्यावृत्तिविषयत्वात्, तस्याश्च अवस्तुत्वात् ।

किञ्च, इदं क्षणिकत्वं नीलादन्यत्र अर्थान्तरे वर्त्तते, न वा ? यदि न वर्त्तते; कथं तस्य क्षणिकत्वं ? वर्त्तते चेत्; तद्वत् नीलमनुवर्त्तते, न वा ? नाऽनुवर्त्तते चेत्; कथं नीलादस्याऽभेदः ? अनुवर्त्तते चेत्; तर्हि तदपि नीलमेव स्यात् इति वस्तुव्यवस्थाविलोपः । न च वृक्षशिशपादावपि अयं दोषः तुल्यः; सांशवस्तुवादिनः केनचिद् रूपेण शिशपादितो वृक्षादेः अनुवृत्तेर्व्यावृत्तेश्च उपपद्यमानत्वात् ।

किञ्च, क्षण-लव-मुहूर्त्तादयः कालविशेषाः, न च¹¹⁸⁵ बौद्धैः कालोऽभ्युपगम्यते इति विशेषणस्य असिद्धत्वात् कथं “क्षणोऽस्यास्ति” इति क्षणिकः अर्थः स्यात् ? परिकल्पितेन¹¹⁸⁶ च क्षणेन क्षणिकत्वं न वास्तवं स्यात्,¹¹⁸⁷ क्षणिकत्वस्य च अवास्तवत्वे अक्षणिकत्वमेव वास्तवं स्यात् प्रकारान्तराऽसम्भवात् ।

किञ्च इदं क्षणिकत्वम्–क्षणस्थायित्वम्, क्षणानन्तरमभावो वा ? यदि क्षणस्थायित्वम्; तद् अक्षणिकेऽप्यस्त्येव, तदपि हि क्षणमास्ते,¹¹⁸⁸ अन्यथा अक्षणिकमेव तन्न स्यात् । अथ क्षणाऽनन्तरमभाव, तदा अशब्दार्थत्वम्, नहि क्षणानन्तरमभाव क्षणशब्दवाच्यः, यतस्तेन तद्वत्ता¹¹⁸⁹ स्यात्, “क्षणानन्तरमभावश्च अर्थानां प्रत्यक्षादिविरुद्ध” इत्युक्तम् ।

यदप्युक्तम्–“उत्पादिताऽशेषकार्यग्रामस्य”¹¹⁹⁰ इत्यादि, तत्र उत्पादिते कार्ये तदुत्पादकस्वभावः अस्य व्यावर्त्तते एव, अपरकार्योत्पादस्वभावस्वीकारात् । न चैवमस्य क्षणिकत्वप्रसङ्ग; स्वभावभेदेऽपि तद्वत अभेदप्रत्ययविषयत्वेन¹¹⁹¹ अक्षणिकत्वप्रतिपादनात् । एतेन “येऽकृत्वा कुर्वन्ति” इत्यादि प्रत्युक्तम् ।

यच्च कृतकत्व क्षणिकत्वे साधनमुक्तम्; तत्रापि पक्षादिदोष पूर्ववद् द्रष्टव्य । कृतकत्वञ्च कार्यत्वमुच्यते, क्षणक्षयैकान्ते¹¹⁹² च कार्यकारणभावस्य सन्ताननिषेधाऽवसरे प्रतिक्षिप्तत्वात् कथं तत् सिद्ध्येत् ? अस्तु वा तत्र तद्भाव, तथापि अत्र किमेकस्मात्¹¹⁹³ कारणात् एकं कार्यमुत्पद्यते, कि वा अनेकस्मादेकम्, उतस्वित् एकस्मादनेकम्, आहोस्विन् अनेकस्मादनेकम् इति ? तत्र आद्यपक्षोऽनुपपन्न, एकस्मात् प्रदीपादिकारणात् दशाननदाह-तैलशोप-अन्धकारापनयनाद्यनेककार्योदयदर्शनात्¹¹⁹⁴ । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्त; भवन्मते जनेकावयवनिबहनिर्मित-अवयविस्वरूपैककार्याऽसम्भवात्¹¹⁹⁵ । रूपाऽऽलोकाद्यनेककारणकलापात्¹¹⁹⁶ ज्ञानादिलक्षणैककार्य सम्भवति, इत्यप्यपेशलम्; कारणभेदोपनीतस्वभावनानात्वयोगतः¹¹⁹⁷ तस्य एकत्वाऽनुपपत्ते, अर्थेन हि नीलाद्याकार, समनन्तरप्रत्ययेन स्वसंविद्रूपना, आलोकेन स्पष्टता, चक्षुरादिना रूपादिनियतता ज्ञाने समर्प्यते इति । तदुपनीतविविधविरुद्धर्माध्यासेऽपि अस्य एकत्वे नानाकालबोगेऽपि एकत्वं किन्न स्यात् अविशेषात् ? एतेन तृतीयपक्षोऽपि प्रत्युक्त; अनेकं कार्य सहकारीतरस्वभावेन एकस्य उत्पादयतः विरुद्धधर्माध्यासेन एकत्वाऽनुपपत्ते, तदुपपत्तौ¹¹⁹⁸ वा अनेकक्षणयोगेऽप्यस्य एकत्वमुपपद्यतां विशेषाऽभावात् ।

अथ चतुर्थः पक्षः समाश्रीयते–“रूपादिक्षणप्रचयरूपा¹¹⁹⁹ हि पूर्वा सामग्री सन्तानवृत्त्या प्रवर्त्तमाना स्वरूपामुत्तरोत्तरां सामग्रीमारभते विजातीयकारणाऽनुप्रवेशे तु विरूपाम्” इति; तदप्यसुन्दरम्; यतः समग्रेभ्योऽभिन्ना¹²⁰⁰ सामग्री, भिन्ना वा स्यात् ? न तावद्भिन्ना; अपसिद्धान्तप्रसङ्गात् । अथ अभिन्ना; तर्हि समग्रा एव सामग्री, तत्र च पूर्वसमुदायेन उत्तरसमुदायारम्भे तदन्तर्गतं समुदायिनम् एकैकम् एकैक¹²⁰¹ एव उत्पादयेत्, सर्वे सम्भूय वा ? तत्र आद्यपक्षोऽसङ्गतः; एकस्माद् एकोत्पत्तेः प्रतिषिद्धत्वात्, अनेकस्माद् अनेकोत्पत्तिप्रतिज्ञाक्षतिप्रसङ्गाच्च ।

द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्तः; यतः¹²⁰² एकैकसमुदायिनिष्पत्तौ सर्वसमुदायिनां क्रमेण व्यापारः स्यात्, युगपद्वा ? क्रमपक्षे क्षणिकत्वक्षतिः, ये हि तत्र पञ्चषाः¹²⁰³ समुदायिनः क्षणा वर्त्तन्ते ते एकतमं समुत्पाद्य पुनः अपरमुत्पादयन्ति पुनः अन्यम् इति तावत्कालमवस्थानात् कथं क्षणिकाः ? अथ युगपदेव सर्वनिष्पत्तौ सर्वे व्याप्रियन्ते; तर्हि निकुरुम्बरूपं¹²⁰⁴ कार्यं निकुरुम्बरूपात् कारणादुत्पन्नम् इति कारणप्रविभागनियमाऽभावात् “इदं रूपम् एष रसः” इत्येवं रूपादिकार्यप्रविभागो न स्यात्, सर्वं रूपं रसो वा स्यात् एकस्मान्निकुरुम्बविशेषादुत्पन्नत्वात् । अथ निकुरुम्बात् निकुरुम्बस्य उत्पत्तावपि न रूपादीनां स्वरूपसङ्करप्रसङ्गः पूर्वसामग्रीभूतैः रूपादिक्षणैः उपादानसहकारिभावेन उत्तरसामग्रीभूतरूपादिक्षणानामुत्पादनात् । यदि हि रूपक्षणो रूपवत् रसादिक्षणान्तरं प्रति उपादानं स्यात् तदा स्याद् रसस्यापि¹²⁰⁵ रूपरूपना इति; तदप्यचारु; उपादान-सहकारिभावस्य उपादानेतरशक्तिभेदे सत्येव उपपत्तेः, तद्भेदश्च निरंशस्वलक्षणे न सम्भवति इत्युक्तम् ।

ततः क्षणक्षयैकान्ते कार्यकारणभावाऽनुपपत्तेः असिद्धं¹²⁰⁶ तत्र कृतकत्वम् । न च “कृतकेन स्वसत्ताक्षणानन्तरमेव नष्टव्यम्” इति नियमः, “कृतकञ्च स्यात् कालान्तरे च नश्येत् विरोधाऽभावात्” इति सन्दिग्धाऽनैकान्तिकत्वम् । नाऽनैकान्तिकत्वम्,¹²⁰⁷ कृतकत्वाऽनित्यत्वयोः तादात्म्येन अनित्यत्वाऽव्यभिचारित्वात्तस्य; इत्यप्यसुन्दरम्; अनित्यत्वाऽव्यभिचारित्वेऽपि कालान्तरभावि-अनित्यत्वाऽव्यभिचारित्वं भविष्यति न तु उत्पत्त्यनन्तरभावि-अनित्यत्वाऽव्यभिचारि त्वम्, कृतकत्वस्य अनित्यत्वमात्रेणैव अविनाभावसम्भवात् । तथा च “कृतकत्वाऽनित्यत्वयोस्तादात्म्यसिद्धि” इत्यादि प्रत्युक्तम् । कुतश्च अनयोस्तादात्म्यप्रतिबन्धसिद्धिः¹²⁰⁸ ? न तावत् प्रत्यक्षात्; तस्य अविचारकत्व-सन्निहितार्थविषयत्वतः सार्वत्रिकप्रतिबन्धग्रहणे सामर्थ्याऽसम्भवात् । नाप्यनुमानात्; प्रतिबन्धप्रसाधकाऽनुमानस्यैवासभवात् । विपक्षे बाधकप्रमाणात् तत्सिद्धिश्च प्रागेव कृतोत्तरा ।

यच्चाऽन्यदुक्तम्–“कारणसामर्थ्याऽभेदात्”¹²⁰⁹ इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; यतः कारणानां सामर्थ्याऽभेदः¹²¹⁰ कि विनश्वरमात्रस्वभावभावजनने, उदयानन्तरास्थानशीलाऽर्थोत्पादनमात्रे¹²¹¹ वा ? प्रथमपक्षे सिद्धसाधनम्; यः कश्चित् कारणैर्जन्यते¹²¹² तस्य अनित्यतामात्रस्वभावतया इष्टत्वात् । द्वितीयपक्षस्तु अयुक्तः; कारणव्यापाराऽऽसादित-आत्मसत्ताकस्य उदयानन्तरमस्थानशीलत्वाऽप्रतीते । विचित्रा हि कारणसामग्री–काचित् उदयानन्तरमेव अयत्नसाध्यविनाशालिङ्गितं विद्युदादिभावम् आविर्भावयति, काचित् पुनः कालान्तरे प्रयत्नसाध्य-अभावक्रोडीकृतं¹²¹³ घटादिरूपम्, अन्या तु प्रचुरतरकाले प्रयत्नसहस्रतोऽपि अस्मदादिभ्योऽनासादितविनाशोपेतं पर्वतादिकम् । विद्युदादेः खलु उदयाऽनन्तरमभावो न प्रतीतितोऽन्यतः सिद्ध्यति, सा च अन्यत्रापि भवन्ती किन्न तत्सद्भावं प्रसाधयेत् ? न खलु मुद्गरादिव्यापारात् प्राक् कलशादेरभावः प्रतीयते ।

यदप्युक्तम्–“अन्ते¹²¹⁴ विनाशोपलम्भात्” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; अन्ते दृष्टधर्मस्य आदावपि अभ्युपगमे अन्ते सन्तानोच्छेदोपलम्भाद् आदावपि तदुच्छेद स्यात्, अविद्यातृष्णाप्रक्षयस्य च अन्ते दर्शनात् आदावपि तत्सिद्धिप्रसङ्गतः सुगतस्य मार्गाऽभ्यासो व्यर्थ स्यात् । यदि च स्वहेतोः विनाशस्वभावो¹²¹⁵ भावः समुत्पन्नः तर्हि मुद्गरादिप्रहारनिरपेक्षः तथाऽवभासेत । न हि प्रदीपादिः प्रकाशात्मकतया उत्पन्न परमपेक्ष्य¹²¹⁶ तद्रूपतया अवभासते¹²¹⁷ । न च मुद्गरादिप्रहाराऽभावे घटादिप्रध्वंसः स्वप्नेऽपि प्रतीयते, अतः कादाचित्कः¹²¹⁸ सन् अन्वयव्यतिरेकाभ्यां मुद्गरादिहेतुक एव असौ व्यवतिष्ठते । नहि कादाचित्को निर्हेतुको युक्तः उत्पादवत् । नापि यो यस्माद्भवति सोऽतद्धेतुकः;¹²¹⁹ प्रतिनियतहेतुफलव्यवस्थाऽभावप्रसङ्गात् । न च विसदृशसन्तानोत्पादने एव तद्व्यापारस्य चरितार्थत्वम् इत्यभिधातव्यम्; घटाविनाशे कपालसन्ततेरपि अनुपपत्ते¹²²⁰ । नहि विद्यमाने घटे कपालसन्तति उपलभ्यते, अतः तद्विनाशद्वारेणैव सा उत्प द्यते इति उभयोः तदन्वयव्यतिरेकानुविधानाविशेषात्¹²²¹ विनाशेऽपि तज्जन्यतास्तु । कृतकानां ध्रुवभावित्वाद् विनाशस्य न हेत्वन्तरापेक्षा;¹²²² इत्यपि कपालसन्तानेन¹²²³ अनैकान्तिकम्, स हि ध्रुवभावी न च मुद्गरादिहेत्वन्तराऽनपेक्षः ।

निर्हेतुकत्वे च¹²²⁴ अस्य किम् आकाशादिवत् सदा सत्त्वमेव स्यात्, बन्ध्यास्तनन्धयादिवत् असत्त्वमेव वा ? प्रथमपक्षे भावाऽभावयोर्युगपदुपलम्भः स्यात्, तयोर्विरोधाऽभावतः सहावस्थानसम्भवात् । विरोधे वा भावदर्शनमनवसरमेव प्राप्नोति, तद्विरोधिनोऽभावस्य सदा सत्त्वात् । द्वितीयपक्षे तु घटादेर्नित्यत्वमेव स्यात्, तत्प्रध्वंसस्य अहेतुकत्वेन सदाऽसत्त्वात् । न च भावकारणकत्वमभावस्य उपपद्यते; तत्कारणभेदप्रतीतेः, अन्यदेव हि मुद्गरादिकं¹²²⁵ घटविनाशे कारणम् अन्यदेव च मृत्पिण्डादिकं तदुत्पादे । भावकारणकत्वे च अभावस्य भावकाले एव अभावोऽपि स्यात्, तथा च प्रागिव भावोपलम्भो दुर्लभः स्यात् । तदा तदभावे वा न भावकारणकोऽसौ स्यात्, नहि एककारणोत्पन्नाऽर्थानां कालक्रमेण उत्पत्तिः प्रतीयते । अथ द्वितीयक्षणमपेक्ष्य अस्य प्रादुर्भावात् न तदैव उत्पत्तिः; कथमेवम् अहेतुकत्वम् अपेक्षस्यैव अपेक्ष्यस्यैव हेतुत्वात् ? अहेतुको हि न किञ्चिदपेक्षते ।

अथ भावकारणैः तथाभूतस्वभाव एव उत्पादितोऽसौ येन भावसत्तानन्तरं भवति इति; ननु तत्सत्ता कि क्षणानन्तरध्वंसिनी,¹²²⁶ रूपान्तरयुक्ता वा ? तत्र आद्यपक्षे प्रत्यक्षादिबाधा; द्वितीयादिक्षणेऽपि भावसत्तायाः प्रत्यक्षादिप्रमाणतः प्रतीयमानत्वात् । द्वितीयपक्षे तु कथमर्थानां क्षणिकता अनेकक्षणस्थायिसत्तानन्तरभाविनाशस्य¹²²⁷ अक्षणिकत्वे एव उपपत्तेः ? न च अपरं सत्तामात्रं किञ्चिदस्ति, यदनन्तरभावी¹²²⁸ स स्यात् ।

अहेतुकत्वञ्चास्य¹²²⁹ अर्थोदयानन्तरभावित्वात्,¹²³⁰ व्यतिरेकाऽव्यतिरेकविकल्पाभ्यां तज्जन्यत्वाऽसम्भवाद्वा ? न तावद् उदयानन्तरभावित्वात्; उक्तदोषाऽनुषङ्गात् । व्यतिरेकाऽव्यतिरेकविकल्पाभ्याञ्च अस्य मुद्गराद्यहेतुता सिद्ध्येत् न तु उत्पादानन्तरभाविता । यदा हि असौ दृश्यते तदैव अहेतुकोऽभ्युपगन्तुं¹²³¹ युक्तः, न च मुद्गरादिव्यापारात् प्राक् उपलब्धो घटादीनां विनाशः । न च “तथाऽनुपलभ्यमानोप्यस्ति” इति अभिधातुं युक्तम्; उपलम्भनिबन्धनत्वाद् वस्तुव्यवस्थायाः । प्रतीयमानञ्च कालान्तरे हेतुव्यापाराद्¹²³² विनाशस्य जन्मानभ्युपगम्य अप्रतीयमानमुदयानन्तरमहेतुकत्वमभ्युपगच्छतोऽस्य¹²³³ महती प्रेक्षापूर्वकारिता स्यात् !

कथञ्च उत्पादोऽपि¹²³⁴ एवमहेतुको न स्यात् ? नहि सोऽपि कार्यस्य स्वयमुत्पद्यमानस्य अनुत्पद्यमानस्य वा, तथा ततो भिन्नोऽभिन्नो वा कारणैर्विधातुं पार्यते । यथा च मुद्गरादिभ्यो घटाद्यभावो नोपपद्यते तथा स्वरूपतोऽपि । स हि स्वरूपतो भवन् “स्वयं नश्वरस्य अनश्वरस्य वा, व्यतिरिक्तोऽव्यतिरिक्तो वा” इत्यादिविकल्पान् नाऽतिक्रामति ।

ननु नाऽस्माकं दर्शने भावस्य किञ्चिद् भवति, केवलम् एकक्षणस्थितिधर्मा स्वस्वकारणाज्जातः क्षणानन्तरे¹²³⁵ “न भवति” इति व्यपदिश्यते, तदुक्तम्–न तस्य किञ्चिद् भवति न भवत्येव केवलम्¹²³⁶ । [प्रमाणवा॰ १ । २८१] इति । नन्वेवं नष्टशब्दस्य¹²³⁷ कश्चिदर्थोऽस्ति, न वा ? नास्ति चेत्, कि तेनोक्तेन ? अस्ति चेत्; कि सत्त्वाद् भिन्नः, अभिन्नो वा ? भेदपक्षोऽयुक्तः; सम्बन्धाऽभावात् अनभ्युपगमाच्च । यद्यभिन्नः; तदा अस्ति-नास्तिशब्दयोः तत्प्रतीत्योश्च पर्यायता स्यात् । तथा च “क्षणक्षयिणो भावा निरन्वयविनाशाः, न तस्य किञ्चिद्भवति, न भवत्येव केवलम्” इत्येवंविधवचनविशेषा¹²³⁸ न सत्त्वाऽतिरेकिणं कमष्यर्थमभिदध्युः इत्येषामुच्चारणवैयर्थ्यम्, सत्त्वे विप्रतिपत्त्यभावात् । तस्माद् भावस्य यथा स्वकारणादवाप्तजन्मनः प्रमाणपरिच्छेद्या सद्रूपता तथा असद्रूपताऽपि ।

कीदृशश्च अयं विनाशो निर्हेतुकत्वेन अभिप्रेतः–किं¹²³⁹ विनशनं विनाशः अभावमात्रं प्रसज्यप्रतिषेधरूपम्, विनश्यतीति वा विनाश अनवस्थायिभावस्वरूपं पर्युदासप्रतिषेधरूपं वा ? न तावत् प्रसज्यप्रतिषेधरूपस्य अस्य अहेतुकत्वम्; तद्रूपाऽभावस्यैव भवताऽनभ्युपगमात् । नापि पर्युदासप्रतिषेधरूपस्य; अनवस्थायिभावस्वरूपस्य¹²⁴⁰ अस्य अहेतुकत्वेन कैश्चिदपि अनभ्युप गमात् । ततो विनाशं प्रति अन्याऽनपेक्षत्वम् असिद्धं भावानाम्; मुद्गरादेः तं प्रति तैरपेक्षणात् । “यो यद्भावं प्रति अन्याऽनपेक्षः” इति च अनश्वरत्वेऽपि¹²⁴¹ समानम् ।

किञ्च, अत्र अन्याऽनपेक्षत्वमात्रं¹²⁴² हेतुः, तत्स्वभावत्वे सति अन्याऽनपेक्षत्वं वा ? प्रथमपक्षे यवबीजादिभिः अनेकान्तः, शाल्यङ्कुरोत्पादनसामग्रीसन्निधानावस्थायां तदुत्पादने अन्याऽनपेक्षाणामपि एषां तत्स्वभावनियतत्वाऽभावात् । द्वितीयपक्षे तु विशेष्याऽसिद्धो हेतुः; तत्स्वभावत्वे सत्यपि अर्थानां विनाशं प्रति अन्याऽनपेक्षत्वाऽभावप्रतिपादनात् । भागे विशेषणाऽसिद्धञ्च तत्स्वभावत्वे सति अन्यानपेक्षत्वम्; द्रव्यादीनां विनाशस्वभावाऽभावात् । दृष्टान्तश्च साधनविकलः; अन्त्यकारणसामग्र्याः स्वकार्योत्पादने द्वितीयक्षणाऽपेक्षया अनपेक्षत्वाऽसम्भावात्, न हि अन्त्या कारणसामग्री स्वकार्योत्पादनस्वभावाऽपि द्वितीयक्षणाऽनपेक्षा तदुत्पादयति प्रतीतिविरोधात् ।

यदपि “शत-सहस्रक्षणस्थायि” इत्युक्तम्;¹²⁴³ तदप्ययुक्तम्; यतः स्वकारणकलापतः प्रथमक्षणादन्त्यक्षणं यावत् शतसहस्रक्षणस्थायी जातोऽर्थः द्वितीयादिक्षणेऽपि तत्स्वभावं न परित्यजति अन्त्यक्षणं यावत् ।

यदप्यभिहितम्–“यद्¹²⁴⁴ यथाऽवभासते” इत्यादि; तदप्यभिधानमात्रम्; हेतोरसिद्धेः, नहि नीलमवभासमानं क्षणिकत्वेन अवभासते, अन्यथा नीलवत् “क्षणिकोऽयम्” इत्यपि उल्लेखः स्यात् । “यदेव विकल्पेन परामृश्यते तदेव अध्यक्षगोचरः” इत्यभ्युपगमात् । न च नीलावभास एव क्षणिकाऽवभासः; प्रत्ययवैलक्षण्यात् । तद्वैलक्षण्येऽपि अस्य क्षणिकत्वाऽवभासस्वभावत्वे अक्षणिकत्वाऽवभासस्वभावत्वमपि¹²⁴⁵ अस्तु विशेषाऽभावात्, न हि अन्याकारम् अन्यपरिच्छेदे समर्थम् अतिप्रसङ्गात् । न च वर्त्तमानताग्रहणमेव क्षणिकताग्रहणम्; अनिमेपलोचनस्य अक्षणिकतायामपि वर्त्तमानताग्रहणस्य प्रतिपादनात् ।

तदेवं क्षणिकत्वस्य विचार्यमाणस्य अनुपपत्तेः “प्रतिक्षणं विशरारवो रूपरसगन्धस्पर्शशब्दपरमाणवः ज्ञानञ्च” इति सौत्रान्तिकमतमपास्तम्, “ज्ञानमात्रमेव क्षणस्थितिधर्मकं तत्त्वम्” इति योगाचार-माध्यमिकमतञ्च; बहिरर्थसिद्ध्या आत्मादितत्त्वान्तरसिद्ध्या च प्रत्येकतः तन्मतनिराकरणं प्रागेव विशेषतो विहितमिति नेह पुनरभिधीयते । वैभाषिकमतं तु क्षणभङ्गनिराकरणात् निराकृतमपि तन्मतप्रक्रियां प्रदर्श्य विशेषतो निराक्रियते । तथाहि–

द्वादशाङ्ग प्रतीत्यसमुत्पादमङ्गीकृत्य विश्ववैचित्र्यममिदधता वैभाषिकाणां पूर्वपक्ष–

विभाषाम्¹²⁴⁶ सद्धर्मप्रतिपादकग्रन्थविशेषं ये अधीयते ते वैभाषिकाः, ते च प्रतीत्यसमुत्पादम् अङ्गीकृत्य विश्ववैचित्र्यमाचक्षते; तथाहि–प्रतीत्य¹²⁴⁷ अन्योन्यं हेतूकृत्य तां तां सामग्रीमाश्रित्य हेतुप्रत्ययभावेन यस्मिन् सङ्घातेभ्यः सङ्घाताः प्रभवन्ति प्रधान-ईश्वरादिकारकनिरपेक्षाः सः प्रतीत्यसमुत्पाद । तस्य च द्वादश अङ्गानि हेतुफलभावेन व्यवस्थितानि; तथाहि–अविद्याप्रत्ययः संस्कारः, संस्कारप्रत्ययं विज्ञानम्, विज्ञानप्रत्ययं नामरूपम्, नामरूपप्रत्ययं षडायतनम्, षडायतनप्रत्ययः स्पर्शः, स्पर्शप्रत्यया वेदना, वेद नाप्रत्यया तृष्णा, तृष्णाप्रत्ययम् उपादानम्, उपादानप्रत्ययो भवः, भवप्रत्यया जातिः, जातिप्रत्ययं जरामरणमिति । तत्र क्षणिक-निरात्मक-अशुचि-दुःखरूपेषु भावेषु तद्विपरीतज्ञानम् अविद्या । संस्काराः पुण्य-अपुण्य-अनुभयप्रकाराः शुभ-अशुभ-मिश्राचरणहेतवः अनेकप्रकारा रागादयः । वस्तुप्रतिज्ञप्तिः¹²⁴⁸ विज्ञानम्, तच्च षट् प्रकारम्–पञ्चेन्द्रियविज्ञान-स्मृतिविकल्पभेदात् ।

रूप-वेदना-सञ्ज्ञा-संस्कारलक्षणस्कन्धचतुष्टयं नामरूपम्¹²⁴⁹ । तत्र रूपस्कन्धः–“पञ्चेन्द्रियाणि,¹²⁵⁰ पञ्च तदर्थाः, अविज्ञप्तिश्च” इत्येकादशधा । तत्र अविज्ञप्तिः प्राणिनां शरीरोपादानभूता शुभ-अशुभ-अनुभयाचरणाज्जाता कञ्चुकप्रख्या, सा च अयोगिनामप्रत्यक्षत्वाद् “अविज्ञप्तिः” इति अन्वर्थेन उच्यते । तदर्थाः पृथिव्यादिभूतानि “भवन्ति भावयन्ति च अनुग्रह-उपतापरूपतया” इति भूतानि । आकाशं च¹²⁵¹ छिद्रम्, तच्च आलोक-तमःपरमाणुभ्यो नाऽन्यत् इति न पृथक् परिगण्यते । तानि च “पृथिवीधातुः” इत्यादि सञ्ज्ञान्तरमपि प्रतिपद्यन्ते, उत्पत्तिस्थानत्वात् ताम्रादिधातुवत् । सुख-दुःख-असुखदुःखानुभवो वेदना¹²⁵² त्रिप्रकारा । पदार्थानां निमित्तोद्ग्रहणं¹²⁵³ सञ्ज्ञाविमर्शः, यथा “रूपणात् रूपम्, धारणात् धातवः, अर्थक्रियायां घटनात् घटः” इत्यादिरनेकप्रकारा । संस्कारोऽपि रागादिभेदाद् अनेकधा । विज्ञानं तु नामरूपशब्दवाच्यमपि स्कन्धशब्देन उच्यते, राशीभूतत्वस्य पञ्चानामप्यविशेषात्; तथाहि–रूपम् एकादशात्मको राशिः, वेदना त्र्यात्मकः, सञ्ज्ञा संस्कारश्च अनेकात्मकः, विज्ञानं षडात्मकः इति ।

एते एव च दुःखशब्दवाच्याः । साश्रवास्ते¹²⁵⁴ एव कारणभूताः समुदयः, आश्रवति संसारो येभ्यः ते आश्रवाः अविद्यारागादयः तैः सह वर्त्तन्ते इति साश्रवाः । निराश्रवास्ते एव मार्गः । निरोधो द्विप्रकारः प्रतिसङ्ख्यानिरोधः, अप्रतिसङ्ख्यानिरोधश्चेति । तत्र दुःखादीनि आर्यसत्यानि प्रतिसङ्ख्यायन्ते यथावन्निश्चीयन्ते येन प्रज्ञाविशेषेण तेन यः प्राप्यो निरोधः अविद्याद्युच्छेदः सः प्रतिसङ्ख्यानिरोधः¹²⁵⁵ । रागादिसमुत्पादे अत्यन्तविघ्नभूतः समाधिसमापत्तिरूपः अप्रतिसङ्ख्यानिरोधः । चक्षुरादीन्द्रियाणि षडायतनानि¹²⁵⁶ “आयं तन्वन्ति” इति आयतनानि “सर्वस्य आगच्छतः उपायाः” इत्यर्थः । “चक्षुषा रूपं पश्यामि” इत्यादि विषयेन्द्रियविज्ञानसन्निपातः समूहः स्पर्शः । स्पर्शे सति अनुभवः वेदना¹²⁵⁷ । लोभः तृष्णा । तृष्णाया वैपुल्यम् उपादानम् । पुनर्भवजनककर्मलक्षणो भवः । अपूर्वस्कन्धप्रादुर्भावो जातिः । जातिस्कन्धपरिपाक-प्रध्वंसलक्षणं जरा-मरणम् इति । इत्थं भ्रमति भवचक्रम् । भवशब्देन चात्र काम-रूप-आरूप्यसञ्ज्ञकाः त्रयो धातवोऽभिधीयन्ते¹²⁵⁸ । तत्र कामधातुः¹²⁵⁹ नरकादिस्थानः । रूपधातुः¹²⁶⁰ ध्यानरूपा । आरूप्यधातुः¹²⁶¹ शुद्धचित्तसन्ततिरूप इति ।

वैभाषिकोक्तस्य अविद्यादिद्वादशाङ्गस्य प्रतीत्यसमुत्पादस्य विस्तरतः खण्डनम्–

अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“प्रतीत्यसमुत्पादम्”¹²⁶² इत्यादि; तदसमीचीनम्; यतः प्रतीत्यसमुत्पादे अविद्यादिद्वादशाङ्गानि मुमुक्षूणामुपयोगित्वात् प्रदर्शितानि, किं वा एतावन्त्येव सम्भवन्तीति ? न तावद् “इयन्त्येव” इत्यवधारयितुं शक्यम्; जगत्पर्यायवैचित्र्यस्य आनन्त्येन व्याप्तत्वात् । नापि मुमुक्षूणाम् एतावन्त्येव उपयुज्यन्ते; मिथ्याज्ञानलक्षणाऽविद्यावत् विपरीतश्रद्धान-आचरणस्वरूपयोः¹²⁶³ मिथ्यादर्शन-चारित्रयोरपि संसारहेत्वोः हेयतया सम्यग्ज्ञानादेश्च मोक्षहेतोः उपादेयतया तेषामुपयोगात् । प्रसाधयिष्यते च ज्ञानादित्रयस्यैव असम्यग्रूपस्य संसारहेतुता, सम्यग्रूपस्य च मोक्षहेतुता मोक्षविचारावसरे प्रपञ्चतः¹²⁶⁴ । न च अविद्यायामेव तेषामन्तर्भावः इत्यभिधातव्यम्; ततोऽत्यन्तविलक्षणतया तत्र तेषामन्तर्भावासम्भवात्, यद् यतोऽत्यन्तविलक्षणं न तत् तत्र अन्तर्भवति यथा जलेऽनलः, अत्यन्तविलक्षणाश्च अविद्यातो मिथ्यादर्शनादय इति । तत्र एषामन्तर्भावे वा परिगणितद्वादशाङ्गोपदेशोऽनुपपन्नः; चतुरार्यसत्येष्वेव¹²⁶⁵ अशेषस्य अन्तर्भावात् तदुपदेशस्यैव मुमुक्षूणामुपपत्तेः ।

यच्च अविद्यायाः “क्षणिक” इत्यादिलक्षणमुक्तम्;¹²⁶⁶ तदयुक्तम्; क्षणिकादिज्ञानस्यैव अविद्यारूपत्वात् । अतत्त्वे¹²⁶⁷ तत्त्वज्ञानं हि अविद्या, सर्वथा क्षणिकत्वं नैरात्म्यञ्च अर्थस्याऽस्वरूपं प्रमाणाऽनुपपन्नत्वात् सर्वथा नित्यत्ववत् । तदनुपपन्नत्वञ्चास्य सन्तानभङ्गे¹⁵⁴ क्षणभङ्गभङ्गे च प्रदर्शितम् ।

यदपि–“संस्कारा रागादयः” इत्युक्तम्;¹²⁶⁸ तदतीवाऽसङ्गतम्; यतो रागादीनां संस्काररूपता लौकिकेतरयोः तद्रूपतया प्रसिद्धत्वाद् अभिधीयते, व्युत्पत्तिमात्रेण वा ? तत्र आद्यपक्षोऽनुपपन्नः; लोके शास्त्रे च वेगादिस्वभावस्यैव संस्कारस्य प्रसिद्धेः । द्वितीयपक्षोऽप्यपेशलः; “संस्क्रियन्ते इति संस्काराः” इति व्युत्पत्तिमात्रेण रागादिवत् निखिलार्थानां संस्कारत्वप्रसङ्गात्, तथा च अविद्यात एव अखिलार्थानां तद्रूपतया उत्पत्तिप्रसङ्गात् प्रदर्शिततत्कारणभेदप्रक्रिया विशीर्येत । पुण्यादिप्रकारता चैषामतीव दुर्घटा; नहि रागादीनां पुण्यादिव्यपदेशो लोके शास्त्रे वा क्वचित् प्रसिद्धः, सुखादिसाधनस्य धर्मादेरेव तत्र¹²⁶⁹ तत्प्रसिद्धेः । तत्कार्यत्वात् तेषामपि तद्व्यपदेशः; इत्यप्यसाम्प्रतम्;¹²⁷⁰ पुण्यादे रागादिकारणत्वाऽसम्भवात्, आचरणविशेषनिबन्धनत्वात्तस्य । परम्परया तन्निबन्धनत्वात् तस्य तद्व्यपदेशे अविद्यादेरपि तद्व्यपदेशप्रसङ्गात्¹²⁷¹ प्रतिनियतव्यवस्थाविलोपः स्यात् ।

यदपि “संस्कारप्रत्ययं विज्ञानम्” इत्युक्तम्;¹²⁷² तदप्यनल्पतमोविलसितम्; रागादीनां विज्ञानप्रतिपक्षभूततया तल्लक्षणसंस्कारेभ्यः प्रादुर्भावाऽसम्भवात्, तत्प्रतिपक्षभूतता चैषामन्यैरपि उक्ता– अन्धादयं महानन्धो विषयान्धो कृतेक्षणः ।
चक्षुषाऽन्धो न जानाति विषयान्धो न केनचित् ॥ [आत्मानुशा॰ श्लो॰ ३५] इति ।

षट्प्रकारता चास्य खपुष्पप्रख्या; भवत्परिकल्पितस्य इन्द्रियप्रभवज्ञानस्य विकल्पज्ञानस्य च सविकल्पकसिद्धौ प्रत्याख्यातत्वात् ।

यदपि–“विज्ञानप्रत्ययं नामरूपम्” इत्युक्तम्;¹²⁷³ तदपि महाद्भुतम्; रूपादिस्कन्धचतुष्टयलक्षणनामरूपस्य विज्ञानप्रभवत्वाऽसम्भवात्, विज्ञानस्यैव तत्प्रभवत्वोपपत्ते । तद्धि¹²⁷⁴ अनेन उपादानभावेन जन्यते, सहकारिभावेन वा ? न तावद् उपादानभावेन; इन्द्रियतदर्थानामत्यन्तविलक्षणतया तदुपादानत्वाऽसभवात् । यद् यतोऽत्यन्तविलक्षणं न तस्य तद् उपादानम् यथा जलस्य अनलः, अत्यन्तविलक्षणञ्च विज्ञानाद् इन्द्रियादिकमिति । नापि सहकारिभावेन, इन्द्रियादिभ्यो¹²⁷⁵ विज्ञानस्यैव तथोत्पत्तिप्रतीते, सर्वैरिष्टत्वाच्च । सर्वेषामपि च अङ्गानां सहकारिभावेन विज्ञानादुत्पत्तिसम्भवान्न नामरूपमेव विज्ञानप्रत्ययं स्यात् ।

या च अविज्ञप्ति कञ्चुकप्रख्या प्रतिपादिता,¹²⁷⁶ सा कि चिद्रूपा, अचिद्रूपा वा स्यात् ? न तावच्चिद्रूपा, अनभ्युपगमात् । अथ अचिद्रूपा; न किञ्चिदनिष्टम्, कार्माणशरीरस्य तथा नामान्तरकरणात् ।

यदपि “नामरूपप्रत्ययं षडायतनम्” इत्यभिहितम्;¹²⁷⁷ तदप्यपर्यालोचिताऽभिधानम्; रूपस्कन्धे एव अस्य अन्तर्भूतत्वेन पृथगभिधाने प्रयोजनाऽभावात्, तत्राऽन्तर्भूतस्याप्यस्य पृथक् प्रतिपादने प्रतिपादयितुः अप्रेक्षापूर्वकारित्वप्रसङ्गः । प्रतिपाद्यानां सङ्क्षेप-विस्तररुचित्वात् तथा तत्प्रतिपादने कि तत्परिगणनेन, तद्रुचीनामानन्त्यसद्भावात् ? “विषयेन्द्रियविज्ञानसमूहः स्पर्शः” इत्यादि तु ठकभाषामात्रेण स्वप्रक्रियाप्रदर्शनमात्र न क्वचिद् उपयुज्यते इत्युपेक्षते ।

यदपि पृथिव्यादिधातुचतुष्टयं प्रतिपादितम्;¹²⁷⁶ तदप्यविवादास्पदमेव; प्रतीतिसिद्धस्य पृथिव्यादे अनेकप्रकाराऽर्थोत्पत्तिस्थानतया तद्व्यपदेशे विवादाऽभावात् । या तु तदुत्पत्तौ प्रक्रिया–परमाणु¹²⁷⁸ उत्पद्यमानोऽष्टद्रव्यक उत्पद्यते, अष्टौ द्रव्याणि–चत्त्वारि महाभूतानि, चत्त्वारि च उपादानरूपाणि¹²⁷⁹ रूप-रस-गन्ध-स्पृष्टव्यानि, यथा हि साङ्ख्यस्य एक एव शब्दादि सत्त्वरजस्तमोमयो जायते, एवम् अस्मन्मते अष्टद्रव्यक परमाणु इति, सा अतीवाऽसङ्गता; परमाणूनामेकैकशो रूपादिसम्भवेऽपि पृथिव्यादिमहाभूताऽसम्भवात् । तानि हि तत्र शक्तिरूपतया परिकल्प्यन्ते, स्कन्धरूपतया वा ? यदि शक्तिरूपतया, तदा अनन्तद्रव्यकोऽपि पर माणुः किन्न स्यात्, तत्र अनन्तद्रव्यारम्भकशक्तीनामपि सम्भवात् ? अथ स्कन्धरूपतया; तन्न;¹²⁸⁰ एकैकशः परमाणूनां स्कन्धपरिणामाऽसम्भवात्, तत्समूहसाध्यत्वात्तस्य ।

यच्चान्यदुच्यते–सवितर्कविचारा हि पञ्च विज्ञानधातवः¹²⁸¹ । [अभिध॰ १ । ३२] वितर्को¹²⁸² हि चित्तस्य स्थूलो विमर्शः, विचारः सूक्ष्मः । न च इन्द्रियोत्थज्ञानानां¹²⁸³ वितर्कविचारसम्भवे निर्विकल्पकत्वं विरुद्ध्यते; निरूपण-अनुस्मरण-विकल्परहितत्वेन अविकल्पकत्वात् तेषाम् । तदुक्तम्–निरूपणाऽनुस्मरणविकल्पेनाविकल्पकाः¹²⁸⁴ । [अभिध॰ १ । ३३] निरूप्यते हि अनेन इति निरूपणम् वाचकः शब्दः, अनुस्मरणं विकल्पः ।

सप्तधातवोऽपि¹²⁸⁵ षड् विज्ञानानि मनःसहितानि उच्यन्ते । मनश्च विज्ञानात् नाऽन्यत् षण्णामनन्तराऽतीतं विज्ञानं यद्धि¹²⁸⁶ तन्मनः । [अभिध॰ १ । १७] इत्यभिधानात् । “एते एव सप्त, रूपस्कन्धधातवश्च एकादश” इति अष्टादश इत्यादि; तदप्यविचारितरमणीयम्; भवत्कल्पितविज्ञानधातूनां¹²⁸⁷ सविकल्पकत्वसिद्धौ प्रत्याख्यातत्वात्, रूपस्कन्धस्य च क्षणविशरारोः क्षणभङ्गभङ्गप्रसाधनादेव प्रतिषेधात् । ततो वैभाषिकोपकल्पितद्वादशाङ्गात्मकप्रतीत्यसमुत्पादस्य यथोपवर्णितस्वरूपतया विचार्यमाणस्य अव्यवस्थितेः नाऽस्य जगत्प्रपञ्चरचनालक्षणाऽर्थक्रियाकारित्वं घटते । तदेवं सौगतमतस्य चतुर्विधस्यापि क्षणिकस्वभावस्य विचार्यमाणस्य अनुपपत्तेः न क्षणिकेऽप्यर्थे अर्थक्रिया घटते ।

न च तदभावे भावानां सत्त्वमुपपद्यते इत्युपदर्शयति–““भावानाम्”” इत्यादि । “भावानाम्” परमार्थसताम् अर्थानाम् “सा” अर्थक्रिया “लक्षणतया मता” सौगतस्य, तदभावे तेषां परमार्थसत्त्वमेव न भवेत् इत्यर्थ ।

विवृतिविवरणम्–

कारिकायाः सुगमत्वात् व्याख्यानमकृत्वा परोपहसनव्याजेन ““भावानाम्”” इत्यादि समर्थयमानः ““अर्थक्रिया”” इत्याद्याह । “अर्थस्य” स्वज्ञानस्य अन्यस्य वा दाहादेः¹²⁸⁸ “क्रिया” निष्पत्तिः तस्याम् “समर्थं” योग्यम् “परमार्थसत्” यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसत् । [ ] इत्यभिधानात् । अङ्गीकृत्य उररीकृत्य “स्वपक्षे पुनः” पश्चात् तत्रैव अशक्तं सर्वम् । [ ] इति वचनात् “अर्थक्रियां स्वयमेव” आत्मनैव “निराकुर्वन्” सौगत “कथमनुन्मत्तः” स्यात् पूर्वापरविरुद्धवचनत्वात् मदिराद्युन्मत्तवत् ?

अत्र अपरः प्राह–न उत्तरकार्योत्पत्तिलक्षणा अर्थक्रिया भावलक्षणम् विरोधात् । नहि अन्यद् अन्यस्य लक्षणं भवति अतिप्रसङ्गात् । तस्मात् संवित्तेः स्वसंविदितायाः आत्मलाभः अर्थकिया इत्याह–““स्व”” इत्यादि । “स्व”शब्देन स्वसवेदनमद्वयं परामृश्यते तस्य “भूतिः” आत्मलाभः सैव तन्मात्रम्–नोत्तरकार्यम्, तदेव “अर्थक्रियां विपक्षेऽपि” पुरुषाद्वैतमतेऽपि “कथं निरस्येत ?” न कथञ्चित् तत्रापि तदविशेषात् । ननु पुरुषाद्वैते नगरग्रामादिभेदव्यवहारः कथम् ? संविदद्वैतेऽपि कथम् ? इति समानम् । तत्र अयं मिथ्या इति चेत्; तदितरत्र समानम् इत्याह–““मिथ्या”” इत्यादि । “मिथ्या” भ्रान्तो यो नगरग्रामादि“व्यवहारः” तम् “वा” विपक्षे कथन्निरस्येत ? तन्न नित्य-क्षणिकपक्षयोः काचिद्¹²⁸⁹ अर्थक्रिया इति कुतः साकारम् अन्यद्वा ज्ञानं तत्र प्रमाणं स्यात् ? अस्तु वा तत्तत्र, तथापि दूषणमाह–““संवित्तेः”” इत्यादि । “संवित्तेः” अर्थाकारज्ञानस्य “अभेदेऽपि” निरंशत्वेऽपि “विषयाकारस्यैव” नीलाद्याकारस्यैव “विषयसाधनत्वं” नीलादिविषयव्यवस्थापकत्वम् “नाऽऽकारान्तरस्य” विषयाद्याकारादन्यः संवेदनाद्याकारः तदन्तरं तस्य न विषयसाधनत्वम् सर्वत्र तदविशेषात् इति भावः । “ततः” तस्माद् विषयाकारस्यैव विषयसाधनत्वात्–¹²⁹⁰

नाऽभेदेऽपि विरुद्ध्येत विक्रिया विक्रियैव वा ।

विवृतिः–परमार्थैकत्वेऽपि मिथ्याव्यवहारभेदात् ज्ञानस्य अनेकार्थङ्क्रियाकारिणः प्रतिभासाः परस्परार्थसंवेदिनः तत्त्वं भेदाऽभेदात्मकं साधयन्ति ।

कारिकाविवरणम्–

“एव”कारो भिन्नप्रक्रमः¹²⁹¹ ““न”” इत्यस्य अनन्तरं द्रष्टव्यः, “वा”शब्दः इवार्थः, ततोऽयमर्थः सम्पन्नः–“अभेदेऽपि” एकत्वेऽपि “नैव विरुद्ध्येत ।” काऽसौ ? “विक्रिया” विकारः, पूर्वाकारपरित्यागाऽजहद्वृत्तोत्तराकारगमनम् । केव ? इत्याह “विक्रियेव,” विविधा नाना प्रकारा क्रिया कार्यकरणं¹²⁹² सा इव । ““अविक्रियैव वा”” इति क्वचित् पाठः, तत्र अयमर्थः– अविकारोऽपि न विरुद्ध्येत इति ।

विवृतिविवरणम्–

““परमार्थैकत्वेऽपि”” इत्यादिना ““विक्रियैव वा”” इत्येतद्व्याचष्टे, शेषस्य सुगमत्वात् । “परमार्थेन एकत्वेऽपि” अभिन्नस्वभावत्वेऽपि, कस्य ? “ज्ञानस्य” कथम्भूतस्य ? “अनेकाऽर्थक्रियाकारिणः, अनेकार्थो” नीलादिः तस्य “क्रिया” परिच्छित्तिः “तत्कारिणः,” कुतः ? “मिथ्याव्यवहारभेदात्, मिथ्या” कल्पनाकल्पितो “व्यवहारः” अनीलाद्याकारव्यावृत्त्या नीलाद्याकारसामान्यपरिकल्पनलक्षणः तस्य “भेदात्” नानात्वात् । एतदुक्तं भवति–यदेव ज्ञानम् अनीलव्यावृत्त्या नीलाकारं सत् तत्परिच्छेदकं तदेव अपीतादिव्यावृत्त्या पीताद्याकारं सत् पीतादेः परिच्छेदकम् इति । तस्य के कि कुर्वन्ति ? इत्याह–“प्रतिभासाः” नीलाद्याकाराः “तत्त्वं भेदाऽभेदात्मकं साधयन्ति ।” कथम्भूताः ? “परस्परार्थसंवेदिनः” अन्योन्यार्थग्राहिणः । तथाहि–य एव प्रतिभासो नीलं सवेत्ति स एव पीतं रक्तं शुक्लम्, तथा य एव पीतं स एव नीलं रक्तं शुक्लम्, एवम् अन्यत्राऽपि योज्यम् । अन्यथा “युगपद् अहं नीलादिकं वेद्मि” इति प्रतीतेरनुपपत्तेः, एवमर्थञ्च ““अनेकाऽर्थक्रियाकारिणः”” इत्युक्तम् । अतः सिद्धो वर्त्तमानाऽर्थग्राही प्रतिभासः अतीताऽनागतार्थग्राही, तद्ग्राही¹²⁹³ च वर्त्तमानार्थग्राहकः स्वव्यापकज्ञानापेक्षया । तथा च “यदि वर्त्तमानग्रहणग्राह्यम् अतीतमनागतं च तर्हि तद् वर्त्तमानमेव स्यात् तद्ग्रहणग्राह्यत्वात् प्रसिद्धवर्त्तमानवत्” इति, तन्निरस्तम्; नीलादिग्रहणग्राह्यस्य पीतादेरपि नीलादित्वप्रसङ्गात् । तथाहि–पीतादिकं नीलं नीलग्रहणग्राह्यत्वात् अभिमतनीलवत्, प्रमाणबाधनम् उभयत्र तुल्यम् ।

एवं तावत् सौत्रान्तिकमतम् अनेकान्तनान्तरीयकं प्रदर्श्य साम्प्रतं योगाचारमतं तन्नान्तरीयकं प्रदर्शयन्नाह–

मिथ्येतरात्मकं दृश्याऽदृश्यभेदेतरात्मकम् ॥ ९ ॥
चित्तं सदसदात्मैकं तत्त्वं साधयति स्वतः ।

विवृतिः–चित्रनिर्भासिनः तत्त्वम् अविभागज्ञानस्य¹²⁹⁴ दृश्यं यदि क्रमेणाऽपि सदसदात्मकं विवर्त्तेत ततः सिद्धम्–द्रव्यपर्यायात्मकम् उत्पाद-व्यय-ध्रौव्ययुक्तं वस्तु तत्त्वम् अन्तर्वहिश्च प्रमेयम्, एकान्तस्य अनुपलब्धेः तदनेकान्तात्मा अर्थः इति ।

कारिकाव्याख्यानम्–

“वहिर्मुखाकारतया हि ज्ञानं मिथ्या, सच्चेतनाद्याकारतया तु सत्यम्” इत्येके । तान् प्रति इदमुत्तरम्–““मिथ्येतरात्मकम्”” इति । “मिथ्या” च “इतरः” च “आत्मा” यस्य तत्तथोक्तम् । “ग्राह्याकारात्¹²⁹⁵ तस्य विवेक स तु तस्मिन् प्रतिभासमानेऽपि न प्रतिभासते भ्रान्तेः” इत्यपरे । “ग्राह्यग्राहकसंवेदनात्मकत्वात् भेदाऽभेदात्मकं तत्” इत्यन्ये । तान् प्रति इदमाह–“दृश्यादृश्य भेदेतरात्मकम् ।” कि तत् ? “चित्तम्” ज्ञानं कर्तृ “एकं तत्त्वं” जीवादि “सदसदात्मकं” भावेतररूपं “साधयति, स्वतः” आत्मना इति ।

विवृतिविवरणम्–

कारिकां विवृण्वन्नाह–““चित्रनिर्भासिनः”” इत्यादि । “चित्रः” शबलः मिथ्येतरादिस्वभावाऽपेक्षया यो “निर्भासः” स यस्य अस्ति तस्य “तत्त्वं” स्वरूपम्¹²⁹⁶ । कस्य ? “अविभागज्ञानस्य दृश्यम्” उपलभ्यं “यदि क्रमेणाऽपि” न केवलम् अक्रमेण “सदसदात्मकं विवर्त्तेत “तत्त्वम्”” इति सम्बन्धः । उक्तार्थोपसंहारमाह–““ततः”” इत्यादि । यत एवं “ततः” तस्मात् “सिद्धं”¹²⁹⁷ निश्चितम् “द्रव्यपर्यायात्मकं वस्तुतत्त्वं प्रमेयम् ।” पुनरपि किं विशिष्टम् ? “उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तम् ।” क्व ? “अन्तर्बहिश्च ।”

“सत्तासमवायात् सत्त्वम्” इति निराकरणपुरस्सर उत्पादादित्रययोगादेव सत्त्वव्यवस्थापनम्–

ननु उत्पाद-व्यय-ध्रौव्ययुक्तत्वेन जीवादिवस्तुनः सत्त्वे प्रत्येकम् उत्पादादेरपि अपरोत्पादादियोगात् सत्त्वेन भवितव्यम्, एवं च अनवस्था । स्वतः तस्य सत्त्वे वस्तुनोऽपि स्वत एव सत्त्वमस्तु अलं तद्योगात् सत्त्वकल्पनया; एतदप्यसमीचीनम्;¹²⁹⁸ यतः सकलशून्यताम्, वस्तुनोऽन्यतः सत्त्वं वा अभिप्रेत्य एवं पर्यनुयुज्येत¹²⁹⁹ ? तत्र आद्यः पक्षोऽयुक्तः; सकलशून्यतायाः प्रागेव¹³⁰⁰ प्रपञ्चतः अपास्तत्वात् । द्वितीयपक्षेऽपि उत्पादादेरन्यतः सत्तासम्बन्धात्, अर्थक्रियातः, तत्कारित्वात्, तत्करणयोग्यतातः, प्रमाणसम्बन्धाद्वा वस्तुनः सत्त्वं स्यात् ? तत्र न तावत् सत्तासम्बन्धात्; अव्यापकत्वात् तस्य, सामान्य-विशेष-समवायेषु¹³⁰¹ हि तत्सम्बन्धाऽभावेऽपि सत्त्वं सम्भवत्येव । न च यदभावेऽपि यद् भवति तत् तद्व्याप्यम् यथा अश्वाऽभावेऽपि भवन् रासभः न तद्व्याप्यः, सत्तासम्बन्धाऽभावेऽपि भवति च सामान्यादिषु सत्त्वमिति ।

न च साधनविकलो दृष्टान्तः; तत्सम्बन्धाऽभावेऽपि परै तत्र सत्त्वस्याऽभ्युपगमात् । न खलु सत्तासम्बन्धाद् यौगैः सामान्यादौ सत्त्वमिष्टम् त्रिषु पदार्थेषु सत्करी सत्ता [ ] इति कृतान्तव्याघाताऽनुषङ्गात्¹³⁰² । न च तत्सत्त्वात् द्रव्यादिसत्त्वं विलक्षणम् अतः तदेव सत्तासम्बन्धनिबन्धनम् नान्यदित्यभिधातव्यम्; यतः किमिदं तत्सत्त्वस्य वैलक्षण्यं नाम–विलक्षणप्रत्ययग्राह्यत्वम्, अबाधितत्वम्, गौणत्वं वा ? तत्र आद्यविकल्पोऽनुपपन्नः;¹³⁰³ ततः तस्य विलक्षणप्रत्ययग्राह्यतया स्वप्नेऽपि प्रतीत्यभावात् । न खलु यथा गवादिभ्यो महिष्यादेः विलक्षणप्रत्ययग्राह्यतया प्रतिप्राणि प्रतीतिः¹³⁰⁴ प्रसिद्धा, तथा द्रव्यादिसत्त्वात् सामान्यादिसत्त्वस्यापि, भवतस्तु तथाप्रतीतिः स्वसिद्धान्ताऽऽग्रहग्रहाऽभिनिवेशनिबन्धना न वस्तुदर्शनबलप्रवृत्ता घटादेः पुरुषाद्यद्वैतरूपताप्रतातिवत्¹³⁰⁵ । द्वितीयविकल्पोऽप्यनुपपन्नः; अबाधितत्वस्य उभयत्राप्यविशेषात्, नहि सामान्यादिसत्त्ववत् द्रव्यादौ सत्त्वं केनचित् प्रमाणेन बाध्यते तस्याऽसत्त्वप्रसङ्गात् । अथ गौणत्वम् सामान्यादिसत्त्वस्य द्रव्यादिसत्त्वाद् वैलक्षण्यम्; ननु गौणत्वमेव अस्य कुतः सिद्धम् ? भिन्नविशेषणत्वाऽभावाच्चेत्; नहि यथा द्रव्यादौ सत्तालक्षणभिन्नविशेषणनिमित्तं सत्त्वम् तथा सामान्यादौ । न च अभिन्नविशेषणस्य मुख्यत्वं युक्तम् भिन्नविशेषण¹³⁰⁶ मुख्यम् अभिन्नविशेषणं गौणम् । [ ] इत्यभिधानात्; इत्यप्यसत्;¹³⁰⁷ अन्योन्याश्रयप्रसङ्गात्–सिद्धे हि सामान्यादिसत्त्वस्य सत्तालक्षणभिन्नविशेषणनिबन्धनत्वाऽभावे गौणत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तन्निबन्धनत्वाऽभावसिद्धिरिति ।

एतेन द्रव्यादौ सत्त्वस्य मुख्यत्वमपि चिन्तितम्; इतरेतराश्रयाऽविशेषात्; तथाहि–सिद्धे द्रव्यादौ सत्त्वस्य मुख्यत्वे सत्तालक्षणभिन्नविशेषणनिबन्धनत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तन्मुख्यत्वसिद्धिरिति । न च कश्चिदबालिशः “स्वरूपनिबन्धनं सत्त्वमुपचरितम्, अर्थान्तरभूतसत्तानिबन्धनं तु मुख्यम्” इति मन्यते । नहि “यष्टौ यष्टित्वमुपचरितम्, पुरुषे तु मुख्यम्” इति प्रेक्षावान् मन्यते ।

किञ्च, सत्ता स्वयं सती अन्यस्य सत्त्वहेतुः स्यात्, असती वा ? यदि असती; कथं स्वसम्बन्धेन अन्यस्य सत्त्वहेतुः ? यद् असत् न तत् स्वसम्बन्धेन अन्यस्य सत्त्वहेतुः यथा खरविषाणम्, असती च सत्ता इति । अथ सती; किं स्वतः, सत्तान्तरसम्बन्धाद्वा ? यदि स्वतः; तर्हि वस्तुनोऽपि स्वत एव सत्त्वमस्तु, कि तत्सम्बन्धात् सत्त्वकल्पनाप्रयासेन ? यत् सत् तत् स्वात्मभूतेनैव सत्त्वेन यथा सामान्यविशेषसमवायाः, सन्ति च द्रव्यादीनि इति । अथ सत्तान्तरसम्बन्धात्; तदा अनवस्था । ननु च अनवस्थाया बाधिकायाः सद्भावादेव सामान्यविशेषसमवायेषु स्वतः सत्त्वमिष्यते द्रव्यादौ तु परतः तत्र तदभावात्, न खलु द्रव्यादौ परतः सत्त्वे अनवस्था अवतरति–सत्तातो हि द्रव्यादीनां सत्त्वं सत्तायास्तु स्वतः इति; तद प्यविचारितरमणीयम्; द्रव्यादीनामपि परतः सत्त्वे “यत् सत् तत्स्वात्मभूतेनैव सत्त्वेन” इत्याद्यनुमानबाधस्य प्रतिपादितत्वात् ।

अतिप्रसङ्ग-वैयर्थ्यलक्षणबाधप्रसक्तेश्च;¹³⁰⁸ तथाहि–स्वरूपेण सतः सत्तासम्बन्धात् सत्त्वं स्यात्, असतो वा ? न तावद् असत; अतिप्रसङ्गात्, “यत् स्वरूपेण असत् न तत्र सत्तासम्बन्धः तत्सम्बन्धात् सत्त्वं वा यथा गगनेन्दीवरे, स्वरूपेण असच्च परैरिष्टं द्रव्यादि” इत्यनुमानबाधप्रसङ्गाच्च¹³⁰⁹ । अथ स्वरूपेण सत; तर्हि सत्तासम्बन्धवैयर्थ्यम्, यत् स्वयं सत् न तत्र सत्तासम्बन्धात् सत्त्वम् यथा सत्तायाम्, स्वयं सच्च सत्तासम्बन्धात् प्रागपि सकलं वस्तु इति । स्वयं सतोऽपि तत्सम्बन्धात् सत्त्वकल्पने सत्तायामपि तत्कल्पनप्रसङ्गात् सैव अनवस्था । अथ न तत्र स्वयं सत्त्वं किन्तु सत्तासम्बन्धादेव, ननु कि तथैव सत्तया सम्बन्धात् तत्र सत्त्वं स्यात्, तदन्तरेण वा ? यदि तथैव, तदा अन्योन्याश्रयः–सिद्धे हि तस्य सत्त्वे सत्तया सम्बन्धसिद्धि, तत्सिद्धौ¹³¹⁰ च सत्त्वसिद्धिरिति । तदन्तरात् सत्त्वसिद्धौ¹³¹¹ च अनवस्था; तथाहि–सत्तान्तरेणाऽपि सम्बन्ध वस्तुनःसत्त्वे सिद्धे सिद्ध्येत्, तत्सत्त्वसिद्धिश्च अपरसत्तान्तरेण सम्बन्धात् इति । तन्न अर्थान्तरभूतसत्तासम्बन्धात् सत्त्वम् अर्थानां घटते ।

नापि अर्थक्रियात; तेभ्यो भिन्नत्वात् तस्याः । यद् यतो भिन्नं न ततः तस्य सत्त्वं सिद्ध्यति यथा घटात् पटस्य, अर्थेभ्यो भिन्ना च अर्थक्रिया इति । न च अर्थेभ्योऽस्या भिन्नत्वमसिद्धम्; पूर्वोत्तरकालभावित्वेन अस्याः ततो भेदप्रसिद्धेः । पूर्वसिद्ध¹³¹² एव हि भावो यत्र कुत्रचिद् अर्थक्रियायां व्याप्रियते । अन्योन्याश्रयश्च–सिद्धे¹³¹³ हि पूर्वम् अर्थस्य सत्त्वे उत्तरकालभाविन्याः तस्याः सिद्धिः, तत्सिद्धौ च तथाविधस्याऽर्थस्य सत्त्वसिद्धिरिति । एतेन अर्थक्रियाकारित्वात् तत्सत्त्वं प्रत्याख्यातम्; यतः अर्थक्रियाकारित्वम् अर्थक्रियाहेतुत्वमुच्यते, तच्च सत एव युक्तमित्यन्योन्याऽऽश्रयः–सिद्धे हि सत्त्वे अर्थक्रियाकारित्वसिद्धि, ततश्च सत्त्वसिद्धि इति । निरन्वयविनाशित्वे¹³¹⁴ चार्थानाम् अर्थक्रियाकारित्वं प्रपञ्चतः प्रागेव प्रत्युक्तम् ।

तत्करणयोग्यताऽपि एतेन प्रतिव्यूढा; प्रतिक्षणविनाशिन्यर्थे अर्थक्रियाकारित्वाऽसम्भवे तत्करणयोग्यतायाः नितरामसम्भवात् । किञ्च, अर्थक्रियादिकं स्वयं सत् अन्यस्य सत्त्वहेतुः, असद्वा ? पक्षद्वयेऽपि सत्त्वाऽसत्त्वपक्षोक्तदोषा द्रष्टव्याः । तन्न अर्थक्रियादेरपि अर्थानां सत्त्वसिद्धिः ।

नापि प्रमाणसम्बन्धात्;¹³¹⁵ भाववद् अभावेऽपि अस्य गतत्वात ततश्च अभावस्यापि भाववत् सद्रूपताप्रसङ्गः तत्सम्बन्धाऽविशेपात् । अथ तदविशेषेऽपि यस्य प्रमाणसम्बन्धेन सत्त्वं बोध्यते स एव सन् नाऽन्यः; कथमेवं प्रमाणसम्बन्धः सत्त्वलक्षणम् ? किञ्च, यदि तत्सम्बन्धात् प्रागपि अर्थानां सत्त्वं सिद्धं स्यात्, तदा स्यादयं परिहारः न च तत्सिद्धम्; तत्सम्बन्धेन अर्थानां सत्त्वकल्पनावैयर्थ्यप्रसङ्गात् । परस्पराश्रयश्च–प्रमाणसम्बन्धात् सत्त्वम्, सतश्च प्रमाणसम्बन्धः इति ।

किञ्च, तत्सम्बन्धः¹³¹⁶ स्वयं सन्, असन् वा ? यदि असन्; कथं तत्सम्बन्धात् कस्यचित् सत्त्वम् अतिप्रसङ्गात् ? अथ सन्;¹³¹⁷ किं स्वतः, अपरप्रमाणसम्बन्धात्, अन्यतो वा कुतश्चित् ? यदि स्वतः; पदार्थैः किमपराद्धं येन एषां स्वतः सत्त्वं नेष्यते ? अपरप्रमाणसम्बन्धात्तु तत्सत्त्वे अनवस्था । अन्यतोऽपि–प्रमेयसम्बन्धात्, निमित्तान्तराद्वा तत्सत्त्वं स्यात् ? यदि प्रमेयसम्बन्धात्; इतरेतराश्रयः । अथ निमित्तान्तरात्; तर्हि सर्वत्र तस्यैव अव्यभिचारिणः सत्त्वहेतुत्वमस्तु¹³¹⁸ किं प्रमाणसम्बन्धकल्पनया ? तच्च उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तत्वात् नान्यद् भवितुमर्हति ।

किञ्च, सिद्धे अध्यक्षादिरूपे प्रमाणे तत्सम्बन्धेन अर्थानां सत्त्वसिद्धिर्युक्ता, तत्सिद्धिश्च इन्द्रियार्थसम्बन्धादिसामग्रीतो भविष्यति, एवञ्च चक्रकप्रसङ्गः; तथाहि–सिद्धे प्रत्यक्षादिप्रमाणे तत्सम्बन्धेन इन्द्रियार्थानां सत्त्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च सत्यां तत्सम्बन्धादिप्रमाणसामग्रीसिद्धिः, तस्यां सत्यां प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धिरिति ।

किञ्च, प्रमाणसम्बन्धेन अर्थानां सत्त्वं क्रियते, ज्ञाप्यते वा ? न तावत् क्रियते; ततः प्रागपि अर्थानां लब्धात्मलाभत्वात्, यतः प्रागपि यत् लब्धात्मलाभं न तस्य सत्त्वं तेन क्रियते यथा¹³¹⁹ पुत्रात्प्रागपि लब्धात्मलाभस्य पितुः पुत्रेण, प्रमाणात् प्रागपि लब्धात्मलाभाश्च घटादयो भावा इति । अथ ज्ञाप्यते; न किञ्चिदनिष्टम्, प्रमाणसाध्यत्वात् प्रमेयव्यवस्थायाः, नहि प्रमाणमन्तरेण प्रमेयव्यवस्था युक्ता अतिप्रसङ्गात् । तदेवम् अन्यतो वस्तुनः सत्त्वाऽनुपपत्तेः उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तत्वेनैव¹³²⁰ अस्य सत्त्वं प्रतिपत्तव्यम् । न च उत्पादादयो वस्तुनो भिन्नाः येन तेषामपि अपरोत्पादादियोगतः सत्त्वेन भवितव्यम् इत्यनवस्था¹³²¹ स्यात्, तत्तादात्म्येन तेषां व्यवस्थितत्वात् ।

कुतः पुन उत्पादाद्यनेकान्तात्मकमेव वस्तु प्रमेयम् ? इत्याह–“एकान्तस्य अनुलपब्धेः ।” यत एवं तत् तस्मात् अनेकान्तात्मा अर्थः । इति परिच्छेदार्थोपसंहारे इति ।

येनाऽशेपकुतर्कविभ्रमतमो निर्मूलमुन्मृलितम्,
स्फारागाधकुनीतिसार्थमरितो नि शेषनः शोपिता ।
स्याद्वादाऽप्रतिमप्रभूतकिरणै¹³²² व्याप्त जगत् सर्वतः,
स श्रीमान् अकलङ्कभानुरसमो जीयात् जिनेन्द्रः प्रभुः ॥ १ ॥

इति प्रभाचन्द्रविरचिते न्यायकुमुदचन्द्रे लघीयस्त्रयालङ्कारे द्वितीयः परिच्छेदः ममाप्न । प्र॰ ४३०० ।