प्रथमे नयप्रवेशे प्रमाणप्रवेशे प्रत्यक्षपरिच्छेदः ।
सिद्धिप्रदं1 प्रकटिताखिलवस्तुतत्त्वमानन्दमन्दिरमशेषगुणैकपात्रम् ।
श्रीमज्जिनेन्द्रमकलङ्कमनन्त2वीर्यमानम्य3 लक्षणपदं प्रवरं प्रवक्ष्ये ॥ १ ॥
यज्ज्ञानोदधिमध्यमुन्नतमिदं विश्वं प्रपञ्चाञ्चितम्,4
प्राप्याभाति विचित्ररत्ननिचयप्रख्यं प्रभाभासुरम् ।
श्रीचिन्तामणिसुप्रभेन्दुसदृशः5 शास्त्रप्रबन्धश्चिरम्,
जीयात्सोऽत्र कुतर्कदर्पदलनो6 भव्याब्जतेजोनिधिः ॥ २ ॥
माणिक्यनन्दिपदमप्रतिमप्रबोधम्,7 व्याख्याय बोधनिधिरेष पुनः प्रबन्धः ।
प्रारभ्यते सकलसिद्धिविधौ8 समर्थे, मूले प्रकाशितजगत्त्रयवस्तुसार्थे ॥ ३ ॥
बोधः कोप्यसमः समस्तविषयः प्राप्याऽकलङ्कं पदम्,9
जातस्तेन समस्तवस्तुविषयं व्याख्यायते तत्पदम्10 ।
किन्न श्रीगणभृत् जिनेन्द्रपदतः प्राप्तप्रभावः स्वयम्,
व्याख्यात्यप्रतिमं वचो जिनपतेः सर्वात्मभाषात्मकम्11 ॥ ४ ॥
येषां12 न्यायमहोदधौ13 प्रतरणे वाञ्छास्ति सद्धीमताम्,
नौतुल्यं निखिलार्थसाधनमिदं प्रारभ्यते तान् प्रति ।
ये14 तु स्वान्ततमस्तरङ्गतरलावर्तभ्रमभ्रामिताः,
ते दोषेक्षणतत्पराः पदमपि प्राप्तुं न तत्र क्षमाः ॥ ५ ॥
श्रीमन्न्यायमहार्णवस्य15 निखिलप्रमेयरत्नसन्दर्भगर्भस्यावगाहनमव्युत्पन्नप्रज्ञैः16 कर्त्तुमशक्यमिति सङ्क्षेपतस्तद्व्युत्पादनाय तदवगाहने पोतप्रख्यप्रकरणमिदमाचार्यः17 प्राह । तत्र शास्त्रस्यादौ शास्त्रकारो निर्विघ्नेन शास्त्रपरिसमाप्त्यादिकं18 फलमभिलषन्निष्टदेवताविशेषं नमस्करोति–
धर्मतीर्थकरेभ्योऽस्तु स्याद्वादिभ्यो नमोनमः ।
ऋषभादिमहावीरान्तेभ्यः19 स्वात्मोषलब्धये ॥ १ ॥
नो विवृति ड़ोर् थिस् वेर्सेस्
कारिकार्थ–
“धर्मः” सद्वेद्यशुभायुर्नामगोत्रलक्षणं पुण्यम्,20 उत्तमक्षमादिस्वरूपो वा,21 तत्साध्यः कर्त्तृशुभफलदः पुद्गलपरिणामो वा,22 जीवादिवस्तुनो यथावस्थितस्वभावो23 वा । न पुनः परपरिकल्पित आत्मविशेषगुणः,24 द्रव्यगुणकर्मलक्षणो वा,25 प्रकृतिपरिणामविशेषो वा,26 अचेतनस्वभावो27 वा, तस्याऽग्रे यथास्थानं निराकरिष्यमाणत्वात् । स एव “तीर्थं” संसारार्णवोत्तरणहेतुत्वात्, तस्य वा “तीर्थम्” आगमस्तदवगाहनहेतुत्वात्, तत् कृतवन्तोऽनुष्ठितवन्तः उपदिष्टवन्तश्च ये28 “ऋषभादिमहावीरान्ता” भगवन्तस्तेभ्यो “नमोनमः अस्तु” इत्याभीक्ष्ण्यप्रयोगेणात्यर्थं नमस्क्रियायां व्यापृतमात्मानं दर्शयति । पुनरपि किंविशिष्टेभ्यः ? “स्याद्वादिभ्यः,” स्याच्छब्दोऽनेकान्तार्थः,29 “स्यात्” स्वपररूपादिना30 सदसदाद्यनेकान्तात्मकं वस्तु वदन्तीत्येवंशीलास्तेभ्यः । किमर्थं तेभ्यो नमोनमोस्तु ? इत्याह–“स्वात्मोषलब्धये” स्वस्य नमस्कर्त्तु आत्मा नास्तिकतापरिहारादिविशिष्टं स्वरूपम्, तस्य उपलब्धये सकलजनप्रतीतये । अथवा, स्वस्य नमस्कर्त्तुरात्मनोऽनन्तज्ञानादिस्वरूपस्य उपलब्धये सिद्धये सिद्धिः स्वात्मोषलब्धिः [स॰ सिद्ध भ॰ श्लो॰ १] इत्यभिधानात् ।
ननु चैकस्यापीष्टदेवताविशेषस्य नमस्कारकरणान्नास्तिकतापरिहारादिप्रयोजनप्रसिद्धेरशेषस्य तत्करणप्रयासो निष्प्रयोजन इति चेत्; तन्न, अशेषेष्टदेवताविशेषसंस्तवनस्य अशेषविघ्नविनाशेन अशेषप्रमाण-प्रमेय-नय-निक्षेपनिरूपणपरिसमाप्तिप्रयोजनेन सप्रयोजनत्वात् । न खलु निखिलं31 प्रमाणादिप्ररूपणं निखिलविघ्नविनाशव्यतिरेकेण सिद्धिमध्यास्ते, निखिलविघ्नविनाशोऽप्यखिलेष्टदेवतासंस्तवनव्यतिरेकेण32 । अथवा सर्वेषामप्यविशेषतो विघ्नविनाशनिमित्तत्वख्यापनार्थं तत्करणम्, उक्तविशेषणविशिष्टेष्टदेवताविशेषस्य इयत्ताख्यापनार्थ वा । अस्तु नामैतत्; तथापि–अनन्तगुणोदधिस्वरूपाणां भगवतामनन्तगुणसद्भावे किमित्येतद्गुणद्वयद्वारेण संस्तवनम् ? इत्यप्यचोद्यम्;33 शास्त्रकृतस्तद्गुणार्थित्वात्, यो यद्गुणार्थी34 स तद्गुणोपेतं पुरुषविशेषं नमस्कुर्वाणो दृष्टः यथा कश्चिद्धनुर्वेदपरिज्ञानार्थी तत्परिज्ञानगुणोपेतम्, धर्मतीर्थकरत्व-स्याद्वादित्वगुणार्थी चायं शास्त्रकार इति ।
ननु क्षणिक-नित्यत्वादि-यथावस्थितवस्तुस्वभाववादित्वात् सुगतेश्वरकपिलब्रह्मणामेव धर्मतीर्थकरत्वम्, अतस्त एव शास्त्रस्यादौ वन्द्या तत्प्रणीतमेव च प्रमाणादिलक्षणं तत्र35 व्युत्पादनार्हम् इत्याशङ्क्य स्वप्रमाणादिलक्षणवर्त्मनि36 कण्टकशुद्ध्यर्थं निराकुर्वन्नाह–
सन्तानेषु निरन्वयक्षणिकचित्तानामसत्स्वेव चेत्,
तत्त्वाहेतुफलात्मनां स्वपरसङ्कल्पेन बुद्धः स्वयम् ।
सत्त्वार्थं व्यवतिष्ठते करुणया मिथ्याविकल्पात्मकः,
स्यान्नित्त्यत्ववदेव तत्र समये नार्थक्रिया वस्तुनः ॥ २ ॥
नो विवृति ड़ोर् थिस् वेर्सेस्
कारिकार्थ
“निरन्वयक्षणिकचित्तानाम्” अन्योन्यविलक्षणक्षणिकज्ञानाना “सन्तानेषु” सन्ततिषु, कथम्भूतेषु ? “असत्स्वेव” अविद्यमानेष्वेव, असत्त्वं च तेषां प्रमाणतोविचार्यमाणानामनुपपद्यमानत्त्वात्सिद्धम्, तदनुपपद्यमा नत्वं चानन्तरमेव समर्थयिष्यते । ननु माभूवंस्तत्सन्ताना तच्चित्तानि तु कार्यकारणभावप्रबन्धेन प्रवर्त्तमानानि भविष्यन्ति इत्यत्राह–“तत्त्वाहेतुफलात्मनां” तत्त्वेनपरमार्थेन अहेतुफलभूतः अकार्यकारणभूतः आत्मा स्वरूपं येषां तेषां तथाभूतानां तच्चित्तानां “सन्तानेषु असत्स्वेव” सत्सु, “चेत्” यदि “वुद्धः स्वयम्” आत्मना “व्यवतिष्ठते”–स्थितिं लभते, केन ? “स्वपरसङ्कल्पेन” स्वपरयोः सङ्कल्पः37 “असतोः सन्तौ” इत्यवसायः तेन, किमर्थं व्यवतिष्ठत इत्याह–“सत्त्वार्थं” दुःखाद् दुःखहेतोर्वा विनेयजनोद्धरणार्थम्, कया ? “करुणया” तदुक्तम्–
निर्वाणेऽपि38 परे प्राप्ते कृपार्द्रीकृतचेतसाम्39 ।
तिष्ठन्त्येव4041 पराधीना येषां42 तु महती कृपा43 ॥ [ ] इति ।
स इत्थम्भूतो बुद्धः असति वस्तुनि सत्त्वाध्यवसायवान् नैव धर्मतीर्थकरो यथावस्थितवस्तुस्वभाववादित्वाभावाद् ईश्वरकपिलब्रह्मवत्, किन्तु “मिथ्याविकल्पात्मक” एव मिथ्या असत्यो यो विकल्पः संवृत्यपरनामा44 तदात्मक एव, किंवत् ? नित्यत्ववत्–यथा45 नित्यत्वमीश्वर-कपिल-ब्रह्मणाम्46 तत्प्रणीततत्त्वस्य च यत्47 परैः प्रतिज्ञातं48 तत् मिथ्याविकल्पात्मकमेव, न पुनः परमार्थतोऽस्ति तथा बुद्धोऽपि49 इति । नन्वस्य सर्वस्याऽभ्युपगमान्न50 दोष इति प्रतिभासाद्वैतवादी,51 तं प्रति “तत्र” इत्याद्याह । “तत्र”52 तस्मिन् प्रतिभासाद्वैतवाद्यभ्युपगते, कस्मिन् ? “समये” सङ्गतः सकलविज्ञानव्यक्तितादात्म्येन स्थितः अयः प्रतिभासस्तस्मिन् समये “नार्थक्रिया” अनुभवः अन्त्या तावदियमर्थक्रिया यदुत स्वविषयविज्ञानोत्पादनं नाम53 [ ] इत्यभिधानात् । सा न, कस्य ? “वस्तुनः” अद्वयपदार्थस्य । ““वस्तुतः””54 इति च क्वचित् पाठः । तत्रापि “वस्तुतः” परमार्थतो न,55 संवृत्या तु स्यात् । यथा च नित्य-क्षणिकैकान्तेऽद्वैते चार्थक्रिया नोपपद्यते तथाग्रे56 प्रतिपादयिष्यते । अतो बुद्धादिवत्57 प्रतिभासाद्वैतमपि मिथ्याविकल्पात्मकमेव ।
योप्याह–प्रमाणादिलक्षणपरीक्षार्थं58 शास्त्रमिदमारभ्यते, नचासत्प्रमाणादेः59 परीक्षा घटते, तदसत्त्वं च “सर्वप्रत्ययानां निरालम्बनतया स्वप्नप्रत्ययतुल्यत्वात्”इति, तन्मतमपाकर्त्तुमाह– “तत्र” इत्यादि । “तत्र” तस्मिन् परोपगते60 “समये” समः सदृशो जाग्रत्स्वप्नदशासाधारणोऽयो बोधः “शकन्ध्वादित्वादकारस्य61 पररूपत्वम्” तस्मिन्, किम् ? इत्याह–“नार्थक्रिया” इति । अर्थग्रहणमुपलक्षणं तेन अनर्थस्यापि ग्रहणम् । तत्र62 अर्थः क्षणिकनिरंशज्ञानमात्रम् तस्य तेन अर्थ्यमानत्वात्, ततोऽन्यःअनर्थः63 विपर्ययात्, तयोः क्रिया हानोपादानलक्षणा सा न स्यात्; नह्यर्थस्योपादानमनर्थस्य च परिहारः सर्वज्ञानानां समत्वे युक्त इत्यग्रे प्रतिपादयिष्यते । कथं सा न स्यात् ? इत्याह–“वस्तुनः” परमार्थेन । ““वस्तुनः”” इति च पाठे साधनदूपणलक्षणाद् वस्तुन सकाशादित्यर्थः । एतेन भ्रान्तिमात्रमपि64निरस्तं65 न्यायस्य समत्वात् ।
सन्तानवादे बौद्धाना पूर्वपक्ष–
ननु च ““असत्स्वेव चित्तसन्तानेषु”” इत्ययुक्तमुक्तम् तेषां सत्त्वसम्भवात्; तथाहि– परमार्थसन्तः कार्यकारणभावप्रबन्धेन प्रवर्त्तमानाः पूर्वोत्तरचित्तक्षणाः66 प्रतिक्षणविशरारवोऽपरामृष्टभेदाः सन्तानशब्दवाच्याः67 । न च प्रतिक्षणविशरारुत्वे चित्तक्षणानां कर्मफलसम्बन्धाश्रयस्यैकस्यात्मनोऽसत्त्वात् कृत नाश-अकृताभ्यागमदोषोपनिपातः;68 सन्तानापेक्षया तत्सम्बन्धसम्भवात् । एकसन्ततिपतितानां हि चित्तक्षणानां प्रतिक्षणं क्षणिकत्वेऽपि कर्मफलसम्बन्धस्योपपत्तेर्न तद्दोषोपनिपातप्रसङ्गः । नापि सन्तानिभ्य69 सन्तानो भिन्नो भिन्नोऽभिन्नो वेत्याद्यनल्पविकल्पापातः; तस्य70 वस्तुविषयत्वात् सन्तानस्य चाऽवस्तुत्वात् । व्यवहारार्थं71 हि विभिन्नेष्वपि क्षणेष्वभेदपरामर्शरूपा72 संवृतिः सन्तानः,73 सोऽवस्तुत्वाद्भेदाभेदविकल्पैः अवक्तव्य एव, यदवस्तु तद्भेदाभेदादिविकल्पैरवक्तव्यमेव74 यथा गगनेन्दीवरम्, अवस्तु च विभिन्नक्षणेष्वभेदकल्पनारूपतया75 सन्तान इति ।
नन्वेवमप्यन्योन्यविलक्षणचित्तक्षणेषु76 प्रत्यभिज्ञातुरेकस्यात्मनोऽनभ्युपगमात् प्रत्यभिज्ञानाद्यनुपपत्तिः; इत्यप्यसमीचीनम्; सादृश्यादेव77 तदुपपत्तेः प्रदीपवत्, यथैव हि प्रतिक्षणविना शिष्वपि प्रदीपज्वालादिपु सादृश्यात् “स एवायं प्रदीपः” इति प्रत्यभिज्ञानमाविर्भवति एवमत्रापि ।
नित्यैकरूपत्वे78 चात्मन क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वानुपपत्तितोऽसत्त्वात् कथं प्रत्यभिज्ञानादिहेतुत्वम् ? यत्र क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वानुपपत्ति तदसत् यथा वन्ध्यास्तनन्धय, अस्ति च नित्यैकरूपतयाभिमते आत्मनि तथा79 तदनुपपत्तिः55 । न चास्य क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वानुपपत्तिरसिद्धा, तथाहि–क्रमेणास्यार्थक्रियाकारित्वे कि80 येनैव स्वभावेनैकं कार्य करोति तेनैवापरम्, स्वभावान्तरेण वा ? यदि तेनैव, तर्हि द्वितीयादिक्षणसाध्यकार्यस्य प्रथमक्षण एवोत्पादप्रसङ्गः, तदुत्पादकस्वरूपस्य प्रागपि भावात् । प्रयोगः–यदा81 यदुत्पादहेतुरस्ति तत्तदोत्पत्तिमत्प्रसिद्धम् यथा तत्कालाभिमतं कार्यम्, अस्ति च द्वितीयादिक्षणसाध्यकार्यस्य प्रक्षमक्षण एवोत्पादको नित्यैकरूपतयाभिमतस्यात्मनः स्वभाव इति । अथ स्वभावान्तरेणासौ तत्करोति; तर्हि पूर्वस्वभावस्य प्रच्युतत्वात् सिद्धमस्य क्षणिकत्त्व स्वभावप्रच्युतिलक्षणत्वात्तस्य । यौगपद्येनाप्यस्य कार्यकारित्वे युगपदेवाखिलकार्योत्पादकस्वभावतया प्रथमक्षण एवाखिलकार्योत्पादनात् क्षणान्तरे तदुत्पाद्यकार्याऽभावतोऽनर्थक्रियाकारित्वेन82 अश्वविषाणवदसत्त्वानुषङ्ग ।
किञ्च, क्रमभाविसुखादिपर्यायव्यापकत्वमात्मनो भवताभ्युपगम्यते, तच्च किमेकेन स्वभावेनास्येष्यते,83 अनेकेन वा ? यद्येकेन, तदा तेषामेकरूपतापत्ति,84 यदेकस्वभावेन व्याप्यते तदेकरूपमेव यथैकपर्यायस्वरूपम्, एकस्वभावेन व्याप्यन्ते चात्मना85 सुखादयोऽनेकपर्याया इति । अथानेकेन, तदा सोप्यनकस्वभावोऽपरेणानेकस्वभावेन व्यापनीय इत्यनवस्था । अथैकादृशेन स्वभावेन तेन ते86 व्याप्यन्ते अत्रापि “अनेकस्वभावेन सजातीयेन” इत्युक्तं स्यात्, तत्र च सैवानवस्था । नचापरं प्रकारान्तरमस्ति, अत कथं क्रमभुवां सुखादीनामन्वितं रूपं सिद्ध्येत येनात्मसिद्धि स्यादिति ?
सन्तानवादे जैनानामुत्तरपक्ष–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“कार्यकारणभाव”87 इत्यादि, तदसमीक्षिताभिधानम्; क्षणिकैकान्ते कार्यकारणभावस्यैवासम्भवात् । तत्र हि कि कार्यम्, किञ्च कारणम् ? यदभूत्त्वा88 भवति तत्कार्यमिति चेत्; नन्वभवने भवने च कस्य कर्तृत्वम् तस्यैव, अन्यस्य वा ? न तावत्तस्यैव, सर्वथाप्यसतः कर्तृत्वधर्माधारत्वानुपपत्तेः । यत् सर्वथाप्यसत् न तत् कर्तृत्वधर्माधारः, यथा वन्ध्यास्तनन्धयः, सर्वथाप्यसच्च89 परमते90 कार्यमिति । भवनं हि स्वरूपस्वीकरणम्, तच्च सर्वथाप्यसतो वन्ध्यास्तनन्धयस्येवाऽतिदुर्घटम् । नाप्यन्यस्य; अस्यैव कार्यत्वप्रसङ्गात्, यदेव ह्यभवने भवने च कर्तृ तदेव कार्यम्, तस्यापि सर्वथाप्यसत्त्वे न कार्यत्वम् उक्तानुमानविरोधात् ।
कारणत्वमपि कार्यमात्रोत्पादकत्वम्, नियतकार्योत्पादकत्वं वा ? प्रथमपक्षे सर्वं सर्वस्य कारणं स्यात्, ततः कार्यार्थी न कश्चिन्नियतोपादानं कुर्यात् । द्वितीयपक्षोप्यनुपपन्नः; खपुष्पप्रख्येण91 कार्येण कारणस्वरूपस्य विशेषयितुमशक्यत्वात् । यद् वास्तवं रूपं तद्विद्यमानेनैव विशेषणेन विशेष्यते यथा स्वसंवेदनं92 स्वसंविद्रूपतया, वास्तवं च कारणत्वण्णस्वरूपमिति । असता कार्येण “इदमस्य जनकम्” इति कारणस्य विशेष्यत्वे चाऽसत्त्वप्रसङ्गः93 । यत् सर्वथाप्यसता विशेष्यते तदसत् यथा “असन् घटः”इत्यभावेन विशेष्यमाणो घटः, असता सर्वथा कार्येण विशेष्यते च परमते94 कारणमिति । विकल्पाधिरूढेन कार्येण कारणस्य विशेष्यत्वमित्यप्येतेन प्रत्याख्यातम्; न खलु विकल्पाधिरूढं कार्यमसद्रूपतां परित्यजति । विकल्पाधिरूढेन विशेष्यत्वे च न वास्तवरूपं कारणत्वं सिद्ध्येत् । यत्95 विकल्पाधिरूढविशेषणसापेक्षं रूपं न तद्वास्तवम् यथा माणवकेऽग्नित्वम्, विकल्पाधिरूढ़कार्यलक्षणविशेषणसापेक्षञ्च96 कारणे कारणत्वं97 रूपमिति । सर्वथाऽसति च कार्ये व्याप्रियमाणानां कारणानां निरालम्बना प्रवृत्तिरिष्टा स्यात्, एवञ्च विवक्षितकार्योत्पत्तिवत् आकाशकुशेशयाद्युत्पत्तावपि तत्प्रवृत्तिप्रसङ्गात् न किञ्चिदन्त्यन्तमसत् स्यात् । तत्र तेषामप्रवृत्तौ वा विवक्षितकार्येप्यप्रवृत्तिः सर्वथाऽ सत्त्वाऽविशेषात् । यत् सर्वथाप्यसत्98 न तत्र कारणानां प्रवृत्तिः यथा खपुष्पादौ, सर्वथाऽ सच्च99 भवन्मते कार्यमिति । यदि च, किमप्यनालम्ब्य कारणानां प्रवृत्तिः स्यात्तदा विवक्षितकारणस्य विवक्षितकार्यवत् कार्यान्तरेऽपि प्रवृत्तिप्रसङ्गात् कारणान्तरकल्पनानर्थक्यं स्यात् ।
अस्तु वा अविचारितरमणीयस्वभावं भवन्मते किञ्चित् कार्यत्वं100 कारणत्वञ्च; तथापि विनष्टात्कारणात्101 कार्यमुत्पद्येत, अविनष्टात्, विनश्यदवस्थाद्वा ? न तावद्विनष्टात्; स्वरूपेणासतः सकलशक्तिविकलस्य तत्प्रति102 कारणत्वानुपपत्तेः103 । यत् स्वरूपेणासत् न ततः किञ्चित् प्रभवति यथा वन्ध्यास्तनन्धयात् पुत्रः, स्वरूपेणासच्च परमते कारणमिति । “विनष्टम् कार्यं करोति” इति किमपि महाद्भुतम् ! न हि मृताच्छिखिनः केकायितसम्भवः । कथं वाऽतो104 जायमानं कार्य सहेतुकं स्यात् ? अथाविनष्टात्तत तदुत्पद्यते; तर्हि दत्तो जलाञ्जलिः क्षणक्षयाय भावानामनेकक्षणस्थायित्वप्रसिद्धेः, ते हि प्रथममुत्पद्य कार्यकरणाय व्याप्रियन्ते तदनन्तरं कार्यमाविर्भावयन्तीति । अथोत्पत्तिसमय105 एवैते कार्यमाविर्भावयन्ति, तन्न; सकलसन्तानोच्छेदप्रसक्तेः तदुत्पाद्यकार्यस्यापि तदैव स्वकार्योत्पादकत्वप्रसङ्गात् ।
अथ विनश्यदवस्थात् कारणात् कार्यमुत्पद्यते; न; एकान्तवादिनो विनश्यदवस्थाया एवानुपपत्तेः । एकदैकस्य हि वस्तुनः केनचिद्रूपेण विनाशः केनचिच्चावस्थानं विनश्यदवस्थोच्यते, सा च अनेकान्तस्वभावत्वाद् एकान्ते कथं घटेत106 ? किञ्च, असौ विनश्यदवस्था सती, असती वा ? यदि सती; तदा तयापि क्षणिकस्वभावया107 भवितव्यम् इति कोऽस्यास्त108द्वतो109 विशेषः ? अथ असती; कथं तया क्रोडीकृतस्य जनकत्वम् ? यदसद्रूपेण क्रोडीकृतं न तत् कस्यचिज्जनकम् यथा गगनाम्भोजम्, असद्रूपया110 विनश्यदवस्थया क्रोडीकृतं च भवन्मते कारणत्वेनाभिमतं वस्त्विति ।
किञ्च, अयं कार्यकारणभावसम्बन्धः काल्पनिकः, वास्तवो वा ? काल्पनिकत्वे कर्मफलसम्बन्धोऽपि तादृश एव स्यात्, लौकायतिकत्वप्रसङ्गश्च पूर्वभवान्त्यचित्तक्षणस्य ऐहिकाद्यचित्तक्षणेन सह वास्तवसम्बन्धाभावात् । अथ वास्तवः; तन्न; एकान्तभिन्नानां क्षणिकार्थानां वास्तवतत्सम्बन्धानुपपत्तेः111 । अथ “कार्यस्य भवनं कारणस्य भवनम्” इत्येतावानेव अत्र कार्यकारणभावः; ननु यत् कार्यस्य भवनं तत् कार्यनिष्ठमेव, यच्च कारणस्य भवनं तत् तन्निष्ठमेव इति नानयोः112 कश्चित् सम्बन्धः, अन्यथा “घटस्य भवनं पटस्य भवनम्” इत्ययमपि कार्यकारणभावः स्यात्, ततश्च नियतकार्यार्थिना यत्किञ्चित् कारणमुपादीयेत्113 । अथ यत्स्वरूपमात्रे व्यावर्तमाने यस्य व्यावृत्तिः स तस्मिन् सति114 भवति असति च न भवति इत्यन्वयव्यतिरेकतः115 तत्कार्यम्; तन्न; क्षणक्षयैकान्ते अन्वयव्यतिरेकाऽसिद्धेः,116 कारणाभावे एव कार्यस्य सदा सम्भवात् । स्वकाले सति समर्थे कारणे अनन्तरं कार्यमुत्पद्यते नासति इत्यन्वयव्यतिरेकसम्भवः अकिञ्चित्करेप्यविशिष्टः,117 यथैव हि कार्यं विवक्षितक्षणेन समनन्तरभाविना118 विना नाविर्भवति एवं पूर्वोत्तरसमानसमयैर्नानाविधैः क्षणान्तरैरपि । नियतकाले हि119 भवता भावेन अवश्यं कुतश्चित् पूर्वकालभाविना कुतश्चिदुत्तरकालभाविना केनचित्समानसमयभाविना भवितव्यम् । न च ते पूर्वोत्तरसमानसमयवर्तिनः सन्तानान्तरक्षणाः तस्य कारणम् अकिञ्चित्करत्वात्, एवं विवक्षितोपि क्षणोऽकिञ्चित्करत्वात् पूर्वकालवर्त्यपि न तस्य कारणं स्यात् ।
किञ्च, उपादान–सहकारिभावेन कारणं कार्यमाविर्भावयते, न च क्षणिकैकान्ते तद्भावो120 घटते । तत्र हि उपादानत्वं पूर्वकालभावित्वम्, स्वसदृशसमानदेशकार्यारम्भकत्वं वा ? प्रथमपक्षोऽयुक्तः; सन्तानान्तरक्षणैः व्यभिचारात् । द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः; सौगतैः देश-सादृश्ययोरनभ्युपगमात्, अभ्युपगमे वा अत्यन्तविलक्षणक्षणिकवादविरोधः121 । नीलादिज्ञानस्य122 पीतादिज्ञानं प्रति अयोगिचित्तस्य योगिचित्तं प्रति उपादानत्वाभावः स्यात् अत्यन्तवैसादृश्यात् । तदेवं क्षणिकैकान्ते123 उपादानकारणस्याऽव्यवस्थितेः सहकारिकारणस्याप्य124 प्यव्यवस्थितिः स्यात् तन्मूलत्वात्तस्याः125 । अतः126 कथञ्चिदन्वयिन्येवाऽर्थे कार्यकारणभावः उपादानत्वञ्चोपपन्नम्, तत्रैव अन्वयव्यतिरेकयोः तन्निबन्धनयोः पूर्वाकारपरित्यागाऽजहद्वृत्तो127 त्तराकारोपादानस्य च उपादानलक्षणस्य128 सम्भवात् । अतः पूर्वोत्तरचित्तविशेषाणां कार्यकारणभावमिच्छता एकप्रमातृसमन्वयोऽभ्युपगन्तव्यः ।
कार्यकारणभाववत् तदधिगमोप्येकप्रमातृव्यतिरेकेण129 अनुपपन्नः । प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्च130कसाधनो131 हि कार्यकारणभावो बौद्धैरिष्टः, प्रथमं हि कार्यकारणयोरनुपलम्भः शुद्धभूतलोपलम्भलक्षणः, तदुत्तरकालं वह्ने उपलम्भ तदनन्तरञ्च धूमस्य, तदुत्तरकालं वह्नेरनुपलम्भे धूमस्याप्यनुपलम्भ,132 तदित्थमनुपलम्भत्रयेण उपलम्भद्वयेन च वह्निधूमयोः133 तद्भावो111 गृह्यते । उपलम्भत्रयेण अनुपलम्भद्वयेन वा, प्रथमतो हि वह्निधूमयोरुपलम्भः, तदुत्तरकालं वह्नेरनुपलम्भः तदनन्तरञ्च धूमस्य, पुनर्वह्नेरुपलम्भे धूमस्याप्युपलम्भ इति, तान्येतानि प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्चकेन पञ्चवस्तूनि एकसंवित्परामर्शविषयताम् एकप्रमात्रैवानीयन्ते । तावत्कालव्याप्यशेषसंवेदनानवच्छिन्नान्वयिस्वसंवेदनावभास134 एव च एकप्रमात्रवभासः135 । न हि क्रमेण प्रतिक्षणमुत्पद्यापगच्छतां परस्परविषयवार्तानभिज्ञानानाम् भिज्ञानाम् एवंविधपरामर्शात्मको व्यापारो घटते । विकल्पस्यापि निर्विकल्पकविषय एव व्यापारादसौ136 न युक्तः; य एव हि नीलाद्यर्थो निर्विकल्पकेन गृहीतः तत्रैव तदनुसारी विकल्पः प्रवर्तते नाधिकविषये, अगृहीतग्राहित्वेन प्रमाणान्तरत्वप्रसङ्गात् ।
अस्तु वा अस्य137 तद्व्यापार;138 तथाप्यसौ क्षणिकः, अक्षणिको वा ? अक्षणिकत्वे नाममात्रभेदः स्यात् “आत्मा विकल्प” इति च । क्षणिकत्वेऽपि निर्विकल्पान्न विशेषः, तथाचैकस्य कार्यकारणताप्रतिपत्तिर्न स्यात् प्रतिक्षणं भेदात्, यस्य हि कारणप्रत्यक्षता न तस्य कार्यप्रत्यक्षता । अस्तु वैकस्य उभयप्रत्यक्षता; तथापि “यस्य कारणप्रत्यक्षतायां कार्यप्रत्यक्षता सोऽन्यः, यस्य च कारणानुपलम्भे कार्यानुपलम्भः सोऽन्यः” इति विभिन्नप्रमातृप्रत्यक्षानुपलम्भवत् एकप्रमातृप्रत्यक्षानुपलम्भयोरप्यत्यन्तभेदात् कथं ततस्तदवगमः139 स्यात् ? तथाहि–यौ परस्परतोऽत्यन्तविभिन्नौ प्रत्यक्षानुपलम्भौ140 न तौ कस्यचित् कार्यकारणभावमवगच्छतः यथा देवदत्त-यज्ञदत्तप्रत्यक्षानुपलम्भौ, परस्परतोऽत्यन्तविभिन्नौ141 च भवद्भिरभ्युपगम्येते142 कार्यकारणक्षणयो143 प्रत्यक्षा नुपलम्भौ इति । तन्नैकप्रमात्रनभ्युपगमे144 कार्यकारणभावः तत्प्रतिपत्तिर्वा घटते, तत्कथं तेषां145 तद्भावप्रबन्धेन146147 प्रवृत्तिः स्यात् ?
किञ्च, क्षणिकत्वे सिद्धे तेषां कार्यकारणभावप्रबन्धेन प्रवृत्तिर्युक्ता, न148 तु तत्सिद्धं तत्प्रसाधकप्रमाणाऽभावात्,149 तदभावश्च अक्षणिकत्वसिद्धौ प्रसाधयिष्यते । किञ्च, अर्थानां क्षणिकत्वमिच्छतापि प्रमातुरेकत्वमवश्यमभ्युपगन्तव्यम्,150 तदभावे पूर्वोत्तरक्षणविवेकलक्षणक्षणिकत्वस्य प्रतिपत्त्यनुपपत्तेः । पूर्वाकारदर्शनं ह्यन्यस्य ज्ञानस्य संवृत्तम् उत्तराकारदर्शनं चान्यस्य, अतश्चोत्तरज्ञानं स्वविषयपरिच्छेदमात्रोपक्षीणशक्तिकं151 न “पूर्वज्ञानगृहीतविषयाकारात् विलक्षणोऽ यम्” इति परामृष्टुं क्षमं सर्वथा तद्विषयवार्तानभिज्ञत्वात् । यत् सर्वथा यद्विषयवार्तानभिज्ञं न तत् तद्विषयात्152 स्वविषयस्य वैलक्षण्यपरामर्शे समर्थम् यथा चैत्रज्ञानं153 मित्रज्ञानविषयात्, सर्वथा पूर्वज्ञानविषयानभिज्ञञ्च उत्तरज्ञानमिति । न खलु चैत्रेण अन्याकारेऽर्थे दृष्टे तदनन्तरं मित्रस्य अन्याकारार्थदर्शने सति “विलक्षणोऽयम्” इति प्रत्यवमर्शो दृष्टः ।
यच्चान्यदुक्तम्–“पूर्वोत्तरक्षणाः154 प्रतिक्षणविशरारवः” इत्यादि; तदप्यसुन्दरम्; पूर्वोत्तरक्षणयोः वर्तमानक्षणकालेऽसत्त्वेन अस्य155 ताभ्यामसम्बद्धस्य156 सन्तानत्वानुपपत्ते,157 सतामेव हि अन्योन्यसम्बन्धाद्धानां लोके सन्ततिः प्रसिद्धा पक्षिवत् । अथ वर्तमानक्षणोऽतीतानागतक्षणापेक्षः सन्तानः स्यात्; नन्वनयोः158 विनष्टानुत्पन्नत्वेन व्योमोत्पलप्रख्ययोः कापेक्षा नाम ? अन्यथा शशशृङ्ग-वन्ध्यास्तनन्धयापेक्षयापि वर्तमानक्षणस्य एकसन्तानता स्यात् । अत्रैवार्थे159 प्रयोगद्वयम्–बौद्धाभिमतो160 वर्तमानज्ञानक्षणः तदुत्पाद्योत्पादकाभिमतज्ञानक्षणान्तरेण161 एकसन्तानिको162 न भवति, सत्त्वात्, अनभिमतज्ञानक्षणवत् । तथा, विवादापन्नानामतीताऽनागतवर्तमानज्ञानक्षणानां नैकः सन्तानः सदसद्रूपत्वात्, वन्ध्या-तत्पुत्रक्षणवत् ।
यदप्युक्तम्–“अपरामृष्टभेदाः”87 इति; तदप्ययुक्तम्; यतोऽभेदपरामर्शस्तेषां163 ज्ञानान्तरात्,164 स्वतो वा ? यदि ज्ञानान्तरात्; किमस्मदादिसम्बन्धिनः, योगिसम्बन्धिनो वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; अस्मदादेरतीतादिक्षणगोचरस्य ज्ञानस्याऽसम्भवात् स्वहेतुक्षणमात्रविषयतया तस्य सौगतैरभ्युपगमात् । द्वितीयपक्षोप्यसम्भाव्यः; योगिज्ञानस्य विधूतकल्पनाजालतयाऽभेदपराम165 र्शाऽहेतुत्वात् । अथ स्वत एव; तन्न; अतीताऽनागतक्षणयोरसत्त्वेन अभेदपरामर्शहेतुत्वानुपपत्तेः । यदसत् न तदभेदपरामर्शहेतु166 यथा वन्ध्यास्तनन्धयः, असन्तौ च अतीताऽनागतौ ज्ञानक्षणाविति । वर्तमानज्ञानक्षणस्यापि अतीताऽनागतज्ञानक्षणाभ्यां सह नाऽभेदपरामर्शहेतुत्वं तत्कालेऽसत्त्वात् । यद्यत्काले असत् न तस्य तेन सह एकसन्तानहेतुरभेदपरामर्शः यथा167 रावण-शङ्ग्रचक्रवर्त्त्यादिना, अतीतानागतक्षणकाले असंश्च वर्तमानक्षण इति । ततः प्रतिक्षणविशरारुक्षणानामुक्तप्रकारेण कार्यकारणभावस्य अभेदपरामर्शस्य168 चानुपपत्तेः कथं यथोक्तलक्षणः सन्तानो व्यवतिष्ठेत ?
अस्तु वा; तथाप्यसौ169 सन्170 स्यात्, असन् वा ? यदि सन्; तदाऽसौ अनित्यः, नित्यो वा ? प्रथमपक्षे सन्तानिभ्योऽस्याऽविशेषात् कथं कर्मफलसम्बन्धव्यवस्थाहेतुत्वं यतः कृतनाशाकृताभ्यागमदोपोपनिपातो न स्यात् ? द्वितीयपक्षे171 तु नान्नि172 विवादो नार्थे, आत्मन एव “सन्तानः” इति नामान्तरकरणात् । अथ असन्;173 कथं तद्व्यवस्थाहेतुः174 ? यदसत् न तत् कस्यचिद् व्यवस्थाहेतुः यथा खरविषाणम्, असंश्च भवन्मते सन्तान इति ।
यदप्युक्तम्–“भेदाभेदादिविकल्पैरवक्तव्य175 एव सन्तानोऽवस्तुत्वात्” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; अवस्तुनो176 वस्तुव्यवस्थाहेतुत्वाऽसम्भवात् । तथाहि–सन्तान कर्मफलसम्बन्धादिव्यवस्थाहेतुर्न177 भवति अवस्तुत्वात् आकाशकुशेशयवत् । तद्व्यवस्थाहेतुत्वे178 वा अवस्तुत्वविरोधः । यद् वस्तुव्यवस्थाहेतु न तदवस्तु यथा प्रत्यक्षादि, कर्मादिवस्तुव्यवस्थाहेतुश्च भवद्भिः परिकल्पितः179 सन्तान इति । वस्तुत्वे चास्य180 सन्तानिभ्यो भेद, अभेदो वा स्यात् ? अभेदे प्रतिक्षणं तेनापि तद्वत्181 विनष्टव्यं ततोऽभिन्नत्वात् तत्स्वरूपवत्, सन्तानिवद्वा182 सन्तानस्य भेदप्रसङ्गश्च तत183 एव तद्वत् । भेदे नित्यः, अनित्यो वा स्यात् ? नित्यत्वे स एव नाममात्रभेदः, सत्त्वादेर्नश्वरत्वे साध्याध्येऽनैकान्तिकत्वञ्च184 । अनित्यत्वे तु सन्तानिवद् भेदात् कथं कर्मादिप्रतिनियमनिबन्धनत्वम्185 ? कथं वा रूपादिस्कन्धपञ्चकव्यवस्था186 सन्तानलक्षणस्य षष्ठस्कन्धस्य प्रसङ्गात् ?
किञ्च, अस्य तद्विकल्पैरवक्तव्य187त्वमसत्त्वात्,188 वक्तुरशक्तेः, अज्ञानाद्वा ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः; सन्तानस्याऽसत्त्वे कर्मादिव्यवस्थाहेतुत्वाभावप्रतिपादनात् । अस्तु वाऽसत्त्वम्; तथापि असद्रूपस्य189 सद्रूपाद् भेदोपपत्तेः भेदेन वक्तुं शक्तेश्च कथमसौ तद्रूपोऽप्यवक्तव्यः190 स्यात् ? असद्रूपोह्यर्थ सद्रूपतया वक्तुमशक्यो न पुनरसद्रूपतयापि । द्वितीयविकल्पोऽप्यसाम्प्रतः; सुगतस्याऽचिन्त्यशक्तिसद्भावाभ्युपगमात् । तृतीयविकल्पोऽप्यनुपपन्नः; तस्याऽसर्वज्ञत्वप्रसङ्गात् । यच्चोक्तम्–“संवृतिः191 सन्तानः” इति; तदतीवाऽसङ्गतम्;192 संवृतेर्मृषारूपतया193 दृष्टाऽदृष्टप्रयोजनप्रसाधकत्वानुपपत्तेः । किञ्च, संवृतिः194 कल्पनोच्यते; सा च असति मुख्ये न प्रवर्तते ।
अन्यत्र195 प्रसिद्धस्य धर्मस्यान्यत्राध्यारोपः कल्पना [ ] इत्यभिधानात् । न च मुख्यरूपतयान्वितं रूपं भवतां196 क्वापि प्रसिद्धं यत् पूर्वोत्तरक्षणेषु कार्यकारणभावप्रबन्धेन प्रवर्त्तमानेषु कल्प्येत । अतः संवृतिरूपसन्तानाऽन्यथाऽनुपपत्त्याप्येकप्रमातृसद्भावोऽवसीयते ।
प्रत्यभिज्ञानान्यथानुपपत्तेश्च;197 नहि “यमहमद्राक्षमेतर्हि तमेव स्पृशामि” इति एकानुसन्धातृव्यतिरेकेणैवंविधमनुसन्धानं सम्भवति, प्रतिक्षणमाविर्भवतामपरापरज्ञानानां परस्परस्वरूपाऽनभिज्ञतया अन्योन्य198 प्रत्यवमर्शाऽसामर्थ्यात् । यत् परस्परस्वरूपानभिज्ञं199 न तद् अन्योन्यप्रत्यवमर्शसमर्थम् यथा देवदत्त-यज्ञदत्तविज्ञानम्, परस्परस्वरूपानभिज्ञं200 च उक्तप्रकारं201 रूपस्पर्शादिज्ञानमिति । अथ एकमेवोभयप्रतिसन्धानात्मकमेतज्ज्ञानमिष्यते; कथमेवं क्षणिकवादः तदात्मनो ज्ञानस्याऽनेकक्षणस्थायित्वात् ? कथं वा नैरात्म्यवाद202 तस्यैवाऽऽत्मत्वोपपत्ते203 ? एकस्य ग्रहण-स्मरणानुसन्धातु सिद्धत्वात् । न खलु ज्ञानादर्थान्तरमात्मानं प्रतिजानीम, पूर्वोत्तरचिद्विवर्त्तवर्तिनोऽनुस्यूतचैतन्यस्य आत्मत्वप्रतिज्ञानात् । न हि प्रमाता नाम अननुभूतपूर्वं किञ्चिद्वस्तु; किं तर्हि ? प्रतिनियतार्थावभासिज्ञानेषु204 अहमहमिकया प्रतिप्राणि205 भासमानमन्वितं चिद्रूपम्, तदनभ्युपगमे प्रतिसन्धानवार्त्तोच्छेदः206 स्यात् । न207 हि अन्येनानुभूते घटे अन्यस्य “स एवायं घटः” इति प्रतिसन्धानं प्रतीतम्, अन्यथा प्रथमदर्शनेऽपि तत् स्यात् । अथ द्वितीयदर्शने सत्येव तद् भवति, नन्वेकस्यावस्थातुः208209 तद् द्वितीयदर्शनम्, अनेकस्य वा ? यद्येकस्य; अस्मन्मतसिद्धिः । अनेकपक्षे तु एकावस्थातृरहितत्वात् देवदत्तदर्शनानन्तरं यज्ञदत्तदर्शन इव प्रतिसन्धानानुपपत्तिः, नहि देवदत्तानुभूतमर्थं यज्ञदत्त इत्थं प्रतिसन्धत्ते “यमहमद्राक्षं देवदत्तः तमेवाहं यज्ञदत्तः स्पृशामि” इति, एतत्तु स्यात् “तेन दृष्टं स्पृशामि” इति । क्षणिकचित्तपक्षे तदपि210 वा न स्यात्; पूर्वोत्तरचित्तक्षणयोर्विभिन्नकालत्वतोऽन्योऽन्यार्थदर्शनाऽभावात्,211 अभिन्नकालयोरेव हि देवदत्त-यज्ञदत्तयोः अन्योन्यार्थदर्शने212 सति “तेन दृष्टं स्पृशामि” इति प्रतिसन्धानं प्रतीतम् ।
यदपि “सादृश्यात् प्रदीपवत् प्रतिसन्धानम्” इत्युक्तम्,213 तदप्ययुक्तम्;214 दृष्टान्त-दार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यात्, प्रदीपादौ हि प्रमातुरवस्थाने सति विषयभेदेऽपि सादृश्यात् प्रतिसन्धानं युक्तम्, नात्र, प्रमातृ-प्रमेययोरत्यन्तभेदात् । न हि अन्येन दृष्टेऽन्यस्य सादृश्यात् “मया दृष्टोऽयम्” इति215 प्रतिसन्धानं दृष्टम्, “सोऽयम्” इत्यादिज्ञानं हि स्मृतिमपेक्षते, स्मृतिः संस्कारम्, सोऽप्यनुभवमित्यनुभवादिज्ञानमुक्ताफलानामनुस्यूतैकप्रमातृसूत्रानुप्रवेशे सत्येव “अनुभवात् स्मृतिः” इत्याद्युपपद्यते, नान्यथा । प्रदीपवत् प्रमातुर्मुहुर्मुहुर्निरन्वयनिवृत्तौ216 पूर्वोत्तरदर्शिनो भिन्नसन्ता नवदन्यत्वात् । न च पूर्वबुद्धिविशेषात् तच्छक्त्यनुविधानेन217 उत्तरं बुद्ध्यन्तरमुत्पद्यते, अतः संस्कारादेः सम्भव इत्यभिधातव्यम्; पूर्वबुद्धिविशेषस्यानुभवरूपत्वात् तत्प्रभवबुद्ध्यन्तरस्यापि अनुभवरूपस्यैवोत्पत्तिप्रसङ्गात् ।
प्रमातुरन्वितत्वाऽभावे च आम्रफलादिरूपोपलम्भे218 तद्रूपाविनाभाविषु गन्धरसादिषु विभिन्नप्रमातृवत् स्मरणपूर्वकस्यैवाभिलापादेरनुपपत्तेस्तदुपभोगाय प्रवृत्तिरतिदुर्घटा219 स्यात् । इष्टानिष्टयोः220 प्राप्तिपरिहारेच्छा हि अनुभवस्मरणाधारैकप्रमातृनिष्ठा तदनन्तरं नियमेनोत्पद्यमानत्वात्, या तु नैकप्रमातृनिष्ठा नासौ तदनन्तरं नियमेनोत्पद्यते यथा देवदत्तानुभूते यज्ञदत्तस्येच्छा, अनुभवाद्यनन्तरं नियमेनोत्पद्यते च तत्प्राप्तिपरिहारायेच्छेति । न खलु विभिन्नकर्तृकत्वे देवदत्तेनानुभूते इष्टेऽनिष्टे वाऽर्थे तत्प्राप्तिपरिहाराय यज्ञदत्तस्येच्छा प्रादुर्भवन्ती प्रतीयते, अतो विभिन्नकर्तृकत्वाद् व्यावर्तमानेयम्221 एककर्तृकत्वेनैव222 व्याप्यते, ततो “य एवानुभवति स्मरति च स एवेच्छति” इत्येकप्रमातृसिद्धिः । अथ एकप्रमात्रभावेऽपि223 वासनावशादेवेच्छा प्रभवतीत्युच्यते; ननु सा वासना वस्तु, अवस्तु वा स्यात् ? वस्तुत्वे नाममात्रभेदः “वासना, आत्मा” इति च । अवस्तुत्वे गगनाम्भोरुहवत् तद्धेतुत्वानुपपत्तिः । क्षणिकैकान्ते224 च वास्यवासकभावाऽसम्भवः, स्थितस्य स्थितेन तद्दर्शनात् वस्त्रधूपादिवत् ।
यदप्यभिहितम्–“नित्यैकरूपत्वे225 चात्मनः क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वानुपपत्तिः” इत्यादि; तदप्यसम्यक्; नित्यैकरूपत्वस्यात्मनोऽनभ्युपगमात्, तस्य परिणामिनित्यताप्रतिज्ञानात्226 । तत्रच क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियाकारित्वं यथा सम्भवति तथाऽक्षणिकत्वसिद्धिप्रघट्टके प्रतिपादयिष्यते ।
यदप्युक्तम्–“सुखादीनां227 क्रमभुवामात्मा व्यापको228 भवन् किमेकेन स्वभावेन भवति अनेकेन वा” इत्यादि; तदप्यसङ्गतम्; अनेकस्वभावेनैव तेन तेषां229 व्याष्यत्वात् । नचैवमनवस्था230 अर्थान्तरभूतानां तेषामर्थान्तरभूतैः स्वभावैर्व्याप्त्यनभ्युपगमात्, तद्रूपतया परिणामो हि तद्व्याप्तिः चित्रज्ञाने231 नीलाद्याकारव्याप्तिवत् । नहि तद्रूपतया परिणतेरन्या232 तत्र तदाकारव्याप्तिरस्ति, तज्ज्ञानात्233 तदाकाराणामर्थान्तरत्वानभ्युपगमात्, अभ्युपगमे वा तद्दोषोपनिपातप्रसक्तिः । अथ चित्रज्ञानस्य234 नीलाद्याकारात्मकतया तद्व्यापिनः स्वयं संवेदनान्न तत्प्रसक्तिः;235 तर्हि आत्मनोऽपि सह क्रमेण च सुखाद्यनेकाकारव्यापिनः स्वयं संवेदनात् कथं तद्दोषोपनिपातः स्यात् ? नहि दृष्टेऽनुपपत्तिर्नाम । तदपह्नवे236 च बन्धमोक्षयोरभावः स्यात् तयोरेकाधिकरणत्वात्; तथाहि–विवादापन्नौ बन्धमोक्षौ एकाधिकरणौ तत्त्वात्237 लोकप्रसिद्धबन्धमोक्षवत् । सर्वथा भेदे हि बद्ध-मुक्तपर्याययोः “अन्यो बद्धः अन्यश्च मुच्यते” इति बद्धस्यैव मोक्षार्था प्रवृत्तिर्न स्यात् । सन्ता नापेक्षया बद्धस्यैव मोक्षः; इत्यप्यनल्पतमोविलसितम्; सन्तानस्यैवोक्तप्रकारेण असम्भवात् । तथा238 निहित-मन्त्रिता-ऽधीतस्मृतिः दत्तग्रहादिश्च एकात्माऽपह्नवे दुर्घट इति ।
तदेवं कण्टकशुद्धि विधाय स्वमते प्रमाणादिलक्षणप्ररूपणार्थं शास्त्रमिदमुपक्रमते । ननु239 सम्बन्धा-ऽभिधेय-शक्यानुष्ठानेष्टप्रयोजनवन्ति शास्त्राणि प्रेक्षावद्भिराद्रियन्ते नेतराणि । अतः शास्त्रमिदमारभ्यमाणमभिधेय-तत्सम्बन्धवत्, तद्रहितं वा स्यात् ? यदि तद्रहितम्; तत्प्रारम्भप्रयासो निष्फलः स्यात्, उन्मत्तवाक्यवत् प्रेक्षावतामनादरणीयत्वात् । तद्वच्चेदस्तु, तथापि तदभिधेयं निष्प्रयोजनम्, प्रयोजनवद्वा240 स्यात् ? निष्प्रयोजनं चेत्; तर्हि तत्प्रारम्भप्रयासो व्यर्थः काकदन्तपरीक्षावत् तत्र प्रामाणिकानामादराऽसम्भवात् । अथ प्रयोजनवत्; तत् किमभिमतप्रयोजनवत्, अनभिमतप्रयोजनवद्वा ? अनभिमतप्रयोजनवत्त्वे मातृविवाहोपदेशवत् नितरामनादरणीयत्वम् । अभिमतप्रयोजनवत्त्वेऽपि तत्प्रयोजनस्याऽशक्यानुष्ठानत्वे सर्वज्वरहरतक्षकचूडारत्नालङ्कारोपदेशवत्241 कथं कस्यचित्तत्रोपादेयता स्यात् ? इत्यारेकापनोदार्थमक्षुण्णसकलशास्त्रार्थसङ्ग्रहसमर्थमादिश्लोकमाह–
प्रत्यक्षं242 विशदं ज्ञानं मुख्यसंव्यवहारतः ।
परोक्षं शेषविज्ञानं प्रमाणे243 इति सङ्ग्रहः ॥ ३ ॥ इति
विवृतिः–सन्निकर्षादेरज्ञानस्य प्रामाण्यमनुपपन्नम् अर्थान्तरवत् । न244 वै “ज्ञानम्” इत्येव प्रमाणम्, संशयविपर्यासकारणस्य अकिञ्चित्करस्य च ज्ञानस्य भावाऽविरोधात् । नहि “तत्त्वज्ञानम्” इत्येव यथार्थनिर्णयसाधनमित्यपरः, तेनापि तत्त्वनिर्णयं प्रति साधकतमस्य ज्ञानस्यैव प्रामाण्यं समर्थ्येत, वस्तुबलायाततदर्थान्तरस्यापि परम्परया तत्कारणतोपपत्तेः । तन्न अज्ञानस्य प्रमाणता अन्यत्रोपचारात् । ज्ञानस्यैव विशदनिर्भासिनः प्रत्यक्षत्वम्, इतरस्य परोक्षता ।
शास्त्रस्य सम्बन्धाभिधेयादिसमर्थनम्–
त्रिधा245 हि शास्त्राणां प्रवृत्तिः–उद्देशः, लक्षणम्, परीक्षा चेति । तत्र नाममात्रेणार्थानामभिधानम् उद्देशः । उद्दिष्टस्य स्वरूपव्यवस्थापको धर्मः लक्षणम्246 । उद्दिष्टस्य लक्षितस्य च “यथावल्लक्षणमुपपद्यते न वा” इति प्रमाणतोऽर्थावधारणं परीक्षा । विभागश्च247 उद्देश एवान्तर्भवति, सामान्यसञ्ज्ञया हि कीर्तनम् उद्देशः, प्रकारभेदसञ्ज्ञया248 कीर्तनं विभागः इति । तत्र प्रत्यक्षेतरप्रमाणभेदाः श्रुतभेदाश्च नयनिक्षेपाः लक्षण-सङ्ख्या-विषय-फलसम्पत्समन्विताः शास्त्रस्यास्याभिधेया इत्युद्देशतः सकलशास्त्रार्थस्याभिधेयस्यनेन प्रतिपादनाद् अभिधेयरहितत्वाशङ्काव्युदासः । तेन च सहास्य वाच्यवाचकभावलक्षणः सम्बन्धः इति सम्बन्धरहितत्वारेकानिरासः । शक्यानुष्ठानेष्टप्रयोजनं तु साक्षात् तल्लक्षणव्युत्पत्तिरेव,249 परम्परया तु अभ्युदयनिःश्रेयसावाप्तिः । परव्युत्पादनार्था हि शास्त्रकृतः प्रवृत्तिः । नचाभिधेयादिरहितं शास्त्रं कुर्वता परो व्युत्पादितो भवति, तथाविधस्यास्य250 परप्रतारकत्वप्रसङ्गात्251 । स च व्युत्पाद्यत्वेनाभिप्रेतः परस्त्रिधा भिद्यते–सङ्क्षेपरुचिः,252 विस्तररुचि, मध्यमरुचिश्चेति । स च त्रिविधोऽपि परः प्रत्येकं चतुर्धा भिद्यते–व्युत्पन्नः,253 अव्युत्पन्न, सन्दिग्ध, विपर्यस्तश्च । तत्र व्युत्पन्नो विपर्यस्तश्च न प्रतिपाद्यः, व्युत्पित्साविरहात् । अव्युत्पन्नस्तु स्वभावतो व्युत्पित्सारहितोऽपि लोभभयादिना व्युत्पित्सायामुत्पादितायां व्युत्पाद्यो भवत्येव, यथा पितुः पुत्रः । सन्दिग्धोऽपि254 यदा स्वगतसंशयख्यापनपूर्वकम् “अनयोः कः सत्य इति पूर्वापरपक्षयो गुणदोपनिरूपणद्वारेण मां बोधयतु भवान्” इति तत्त्वज्ञानार्थमाचार्यमुपसर्पति तदैव व्युत्पित्सासम्भवात् प्रतिपाद्य, नान्यदा ।
प्रासङ्गिकी प्रमाणसिद्धि–
ननु प्रसिद्धे प्रमाणे अभिधेयादिमत्ता शास्त्रस्य255 स्यात्, न च तत्256 प्रसिद्धम्; तस्य257 हि प्रसिद्धिः प्रमाणान्तरात्, तदन्तरेण वा ? यदि प्रमाणान्तरात्; तदानवस्था, कुतः ? प्रमाणान्तरस्यापि प्रमाणान्तरात् प्रसिद्धिप्रसङ्गात् । प्रमाणान्तरमन्तरेण तत्सिद्धौ च सर्वं सर्वस्येष्टं सिद्ध्येत्, तथा च सकलशून्यतासिद्धेरपि258 प्रसङ्गात् कथमस्याऽभिधेयादिमत्ता259260 सिद्ध्येदिति ? तदसमीक्षिताभिधानम्; सकलशून्यतामभ्युपगच्छताऽपि प्रमाणाभावस्य कर्त्तुमशक्यत्वात्261 । तथाहि–सकल शून्यवादिनोऽपि अस्ति प्रमाणम्, इष्टानिष्टयोः साधनदूषणाऽन्यथानुपपत्तेः । नचैवमनवस्था, इष्टसिद्धेः अनिष्टप्रतिषेधस्य च प्रतिप्राणि प्रसिद्धत्वेन अशेषवादिनां निर्विवादतः प्रमाणान्तरापेक्षानुपपत्तेः । निराकरिष्यते च सकलशून्यता बाह्यार्थसिद्ध्यवसरे विस्तरतः इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।
कारिकाव्याख्यानम्–
ननु सिद्धेऽपि प्रमाणसद्भावे तत्स्वरूपविशेषनिश्चयासिद्धिः, ज्ञानाऽज्ञानरूपतया तत्र वादिनां विप्रतिपत्तेरित्याह–“ज्ञानम्” इति । यत् तदिष्टाऽनिष्टसाधनदूषणान्यथानुपपत्तितः प्रसाधितं प्रमाणं तज्ज्ञानम् प्रमाणत्वात्,262 यत् पुनर्ज्ञानं न भवति न तत् प्रमाणम् यथा घटादिः, प्रमाणञ्चेदं विवादापन्नम्, तस्माज्ज्ञानम्, इति263 प्रमाणसामान्यलक्षणम् । तच्चैतल्लक्षणलक्षितं प्रमाणं प्रत्यक्ष-परोक्षप्रकारेण द्विधाभिद्यते264 इत्येतत् ““प्रमाणे”” इत्यनेन दर्शयति । तत्राद्यप्रकारस्वरूपं ““प्रत्यक्षं विशदम्”” इत्यनेन प्ररूपयति । वक्ष्यमाणलक्षण-वैशद्येन यदुपलक्षितं ज्ञानं तदेव प्रत्यक्षम्265 । प्रयोगः– विशदस्वभावमेव ज्ञानं प्रत्यक्षम् प्रमाणान्तरत्वान्यथानुपपत्तेः । नचायमसिद्धो हेतुः; तदन्तरत्वेनास्य266 वक्ष्यमाणत्वात् । तच्चैवंविधं प्रत्यक्षं द्वेधा प्रतिपत्तव्यम् । कथम् ? इत्याह–“मुख्यसंव्यवहारतः” इति । इन्द्रियाद्यनपेक्षं प्रतिबन्धकापायोपेतात्ममात्रनिबन्धनं स्वविषये निःशेषतो विशदम् अवधि-मनःपर्यय-केवलाख्यं ज्ञानं मुख्यत267 प्रत्यक्षम् ।
इन्द्रियनिमित्तं268 तु स्वविषये देशतो विशदं चक्षुरादिज्ञानं संव्यवहारतः269 प्रत्यक्षम् । कथं पु नरनक्षाश्रितज्ञानस्य270 प्रत्यक्षव्यपदेशः ? इति चेत्; प्रवृत्तिनिमित्तसद्भावात्271 । अक्षाश्रितत्त्वं हि प्रत्यक्षशब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तं गतिक्रियेव गोशब्दस्य । प्रवृत्तिनिमित्तं272 तु एकार्थसमवायिना अक्षाश्रितत्वेनोपलक्षितमर्थसाक्षात्कारित्वम्,273 गतिक्रियोपलक्षितगोत्ववद् गोशब्दस्य । अन्यद्धि शब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तम् अन्यद्वाच्यम्, अन्यथा गच्छन्त्येव गौः “गौः” इत्युच्येत नान्या व्युत्पत्तिनिमित्ताभावात्, जात्यन्तरञ्च गतिक्रियापरिणतं274 व्युत्पत्तिनिमित्तसद्भावाद् गोशब्दवाच्यं275 स्यात् । यदि वा, व्युत्पत्तिनिमित्तमप्यत्र विद्यत एव; तथा हि–अक्षशब्दोयमिन्द्रियवत्276 आत्मन्यपि प्रवर्तते, “अक्ष्णोति277 व्याप्नोति जानाति” इति अक्ष आत्मा इति व्युत्पत्तेः । तमेव क्षीणोपशान्तावरणं क्षीणावरणं वा प्रति नियतस्य ज्ञानस्य प्रत्यक्षशब्दातिशयता सुघटैव278 ।
तच्चेदं द्विविधमपि प्रत्यक्षं किंविशिष्टम् ? इत्याह–“विज्ञानम्” इति । विविधं279 स्वपरसम्बन्धि ज्ञानं280 भासनं यस्य यस्मिन् वा तद्विज्ञानम्, अनेन “स्वस्यैव281 परस्यैव282 वा ज्ञानं ग्राहकम्” इत्येकान्तो निरस्तः । अथवा विशिष्टं बाधवर्जितं तद् यस्य यस्मिन् वेति ग्राह्यम् । अनेनापि “भ्रान्तमेव स्वपररूपयोः283 सकलं ज्ञानम्” इत्येकान्तः284 प्रत्याख्यातः । यदि वा,285 पि वि नाना द्रव्यपर्यायसामान्यविशेषरूपार्थ रूपा अर्था विषयतया तद् ? यस्य यस्मिन् वा इति प्रतिपत्तव्यम्, अनेनापि “द्रव्यमात्रस्य,286 पर्यायमात्रस्य,287 सामान्यविशेषयोरन्यतरमात्रस्य,288 अन्योन्यविभिन्नोभयरूपस्य289 वा ज्ञानं ग्राहकम्” इत्येकान्तः प्रतिव्यूढः । विगतं वा स्वरूपे पररूपे वा अपेक्ष्यं तद् यस्य तत्तथोक्तमिति । अनेनापि यत्रैव जनयेदेनां तत्रैवास्य प्रमाणता [ ] इत्येकान्तः प्रतिक्षिप्तः । तत्तदेकान्तानां च प्रपञ्चतः प्रतिक्षेपोऽग्रे विधास्यत इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।
इदानीं द्वितीयं प्रमाणप्रकारं ““परोक्षं शेषम्”” इत्यनेन प्ररूपयति । यत् तद्विशदस्वरूपाज्ज्ञानात्290 शेषमविशदस्वभावं ज्ञानं तत् परोक्षम्291 । किविशिष्टं तत् ? इत्याह–“विज्ञानम्” इति । अस्य292 च व्याख्यानं पूर्वमिव293 अत्रापि दृष्टव्यम् । तथा च प्रमाणविशेषलक्षणस्य द्विप्रकारस्यैव प्रसिद्धेः द्वे एव प्रमाणे प्रसिद्धे, सकलतद्व्यक्तिभेदानामत्रैवान्तर्भावादिति दर्शयन्नाह“प्रमाणे इति सङ्ग्रहः” इति “द्वे एव प्रमाणे” इत्येवं सङ्ग्रहः सकलशास्त्रार्थस्येति ।
विवृतिव्याख्यानम्–
तत्र प्रमाणस्य यज्ज्ञानमिति सामान्यलक्षणं कृतं तत् ““सन्निकर्षादेः”” इत्यादिना समर्थयते । “सन्निकर्षः” इन्द्रियार्थसम्बन्धः,294 स “आदि”र्यस्य कारकसाकल्येन्द्रियवृत्त्यादेः । कथम्भूतस्य ? “अज्ञानस्य” अचेतनस्य “प्रामाण्यमनुपपन्नम् ।” कस्येव ? “अर्थान्तरवत्, अर्थः” सन्नि कर्षादिः, तस्मादन्यः प्रमेयो घटादिः “तदन्तरम्” तस्येव “तद्वत् ।” ननु प्रमाणत्वञ्च स्यात् अज्ञानत्वञ्च विरोधाऽभावात्, अतः सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वादनैकान्तिकत्वम्; इत्यनुपपन्नम्; अज्ञानविरोधिना ज्ञानत्वेन प्रमाणत्वस्य व्याप्तत्वात् तत्र295 तद्विरोधसि296द्धेः297 । प्रकर्षेण हि संशयादिव्यवच्छेदलक्षणेन मीयते अव्यवधानेन परिच्छिद्यते येनार्थः तत् प्रमाणम्, तत्कथमज्ञानरूपसन्निकर्षादिस्वभावं298 घटेत ? न खलु सन्निकर्षादिना किञ्चिन्मीयते, ज्ञानकल्पनानर्थक्यप्रसङ्गात् । अतो “ज्ञानमेव प्रमाणम्” इति उपपत्तिचक्षुषाऽभ्युपगन्तव्यम् ।
सन्निकर्षवादे यौगस्य पूर्वपक्ष–
स्यान्मतिरेषा ते–“ज्ञानमेव प्रमाणम्” इत्यवधारणमनुपपन्नम्, अज्ञानरूपस्यापि सन्निकर्षादेः प्रमाजनकत्वेन प्रमाणत्वोपपत्तेः; तथा हि–प्रमाजनकं प्रमाणम् [ ] इति सूत्रं299 व्याचक्षाणेन भाष्यकारेण300 उपलब्धिसाधनानि प्रमाणानि [न्यायभा॰ पृ॰ १८] इत्युक्तम् । तत्र व्याख्यातॄणां मतभेदः–केचित्301 सन्निकर्षः अर्थोपलब्धौ साधकतमत्वात् प्रमाणम् [ ] इति प्रतिपन्नाः, अन्ये302 तु कारकसाकल्यम् । तत्राद्यमतं तावत् समर्थ्यते । तत्र हि सन्निकर्ष एव अर्थोपलब्धौ साधकतमत्वात् प्रमाणम् । साधकतमत्वं हि प्रमाणत्वेन व्याप्तं न पुनर्ज्ञानत्वमज्ञानत्वं303 वा, संशयादिवत् प्रमेयार्थवच्च । तच्च304 अर्थोपलब्धौ सन्निकर्षस्यास्त्येव । नह्यसन्निकृष्टेऽर्थे ज्ञानमुत्पत्तुमर्हति305 सर्वस्य सर्वत्रार्थे तदुत्पत्तिप्रसङ्गात् । तत्सद्भावावेदकञ्च306 प्रमाणं व्यवहितार्थानुपलब्धिरेव307 । यदि ह्यसन्निकृष्टमप्यर्थ चक्षुरादीन्द्रियं गृह्णीयात्, तर्हि व्यवहितमपि किन्न गृह्णीयाद् अविशेषात् ?
किञ्च, इन्द्रियं कारकम्, कारकञ्चासन्निकृष्टं308 न फलप्रादुर्भावाय प्रभवति; तथा हि–इन्द्रियं नाऽसन्निकृष्टेऽर्थे फलमुत्पादयति कारकत्वात् वास्यादिवत् । स्पर्शनादीन्द्रिये च प्राप्यकारित्वं सुस्पष्टम्, तत्साधर्म्यादिन्द्रियान्तरेष्वपि तत् कल्प्यताम् अविशेषात् । स चैवं प्रसिद्धस्वरूपः स न्निकर्षः पट्प्रकारो309 भवति–संयोगः, संयुक्तसमवायः, संयुक्तसमवेतसमवायः, समवायः, समवेतसमवायः, सम्बद्धविशेषणीभावश्चेति । तत्र चक्षुषो द्रव्येण संयोगः, तत्समवेतैर्गुणकर्मसामान्यैः310 संयुक्तसमवायः, गुणकर्मसमवेतैः सामान्यैः311 संयुक्तसमवेतसमवायः, श्रोत्रस्य शब्देन समवायः, शब्दत्वेन समवेतसमवाय,312 घटाद्यभावेन313 समवायेन च सम्बद्धविशेषणीभाव इति । प्रत्यक्षञ्चात्पद्यमानं314 चतुस्त्रिद्विसन्निकर्षादुत्पद्यते,315 तत्र बाह्ये रूपादौ चतुःसन्निकर्षादेव प्रत्यक्षमुत्पद्यते–आत्मा हि मनसा युज्यते, मन इन्द्रियेण, इन्द्रियमर्थेनति । सुखादौ तु त्रयसन्निकर्षादेव तत्र चक्षुरादिव्यापाराभावात् । आत्मनि तु योगिनां द्वयोरेवात्ममनसोः सन्निकर्षादिति ।
सन्निकर्षस्य प्रतिविधानम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“सन्निकर्ष316 एव साधकतमत्वात् प्रमाणम्” इत्यादि; तदसमीक्षिताभिधानम्; तस्यार्थप्रमितौ साधकतमत्वाऽसम्भवात् । यद्भावे317 हि प्रमितेर्भाववत्ता यदभावे चाऽभाववत्ता तत्तत्र साधकतमम् । भावाभावयोस्तद्वत्ता साधकतमत्वम्318 [ ] इत्यभिधानात् । न चैतत् सन्निकर्षे सम्भवति, तस्मिन् सत्यपि क्वचित् प्रमित्यनुपपत्तेः,319 आकाशादिना320 हि घटवत् चक्षुषः संयोगो विद्यते, न चासौ तत्र प्रमितिमुत्पादयति । न चाकाशघटयोश्चक्षुषा संयोगाविशेषेऽपि प्रमितेर्विशेषो युक्तः; तस्याः321 तद्धेतुकत्वाभावानुषङ्गात्322 । यदविशेषेऽपि यद् विशिष्यते न तत् तद्धेतुकम् यथा परमाणोरविशेषेऽपि विशिष्यमाणौ घटपटौ, सन्निकर्षाविशेषेऽपि विशिष्यते च प्रमितिरिति । तस्माद् यद् यत्रोत्पन्नमव्यवधानेन फलमुत्पादयति तदेव तत्र साधकतमम् यथा अपवरकान्तर्वर्तिपदार्थप्रकाशे प्रदीप, अव्यवधानेन प्रमितिमुत्पादयति च उत्पन्नं स्वविषये विज्ञानम्, तस्मात्तदेव तत्र साधकतमम् । तस्माच्च323 प्रमाणम्, न पुन सन्निकर्षो विपर्ययात्324 ।
किञ्च, सन्निकर्षमात्रमत्र प्रमाणम्, तद्विशेषो वा ? न तावत् सन्निकर्षमात्रम्; संशयादावप्यस्याऽविशेषतः प्रामाण्यप्रसङ्गात् । विशिष्टश्चेत्, किमिदं तस्य वैशिष्ट्यं325 नाम-विशिष्टकारणादात्मलाभः, विशिष्टप्रमोत्पादकत्वं वा ? प्रथमपक्षे घटादिवदाकाशेऽप्यस्य326 प्रामाण्यप्रसङ्गः, विशिष्टकारणादात्मलाभस्योभयत्राविशेषात् । तदविशेषे चासौ327 कथं घटाद्यर्थ एव वैशिष्ट्यं प्रामाण्यं वा स्वीकुर्यान्नाकाशे ? द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः; विशिष्टप्रमोत्पादकत्वस्य सन्निकर्षे प्रमिति प्रति साधकतमत्वाभावतोऽसिद्धे, तदभावश्चानन्तरमेव328 प्रतिपादितः । सिद्धौ वा कथमाकाशादिपरिहारेण घटादावेवास्य तत्329 स्यात् ? उभयत्राप्यविशेषेणासौ प्रमामुत्पादयेत् नैकत्रापि वा ।
ननु आकाशादावेवासौ प्रमां नोत्पादयति योग्यताया330 अभावात्, न घटादौ विपर्ययात्331 । ननु केयं योग्यता नाम–शक्तिः,332 प्रतिपत्तुः प्रतिबन्धापायो वा । शक्तिश्चेत्; किमतीन्द्रिया, सहकारिसन्निधिलक्षणा वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्त; अपसिद्धान्तप्रसङ्गात्333 । द्वितीयपक्षे तु कारकसाकल्यपक्षभाव्यशेषदोषानुषङ्गः, सहकारिसान्निध्यस्य कारकसाकल्यस्वरूपानतिक्रमात् । सहकारिकारणञ्च विषयगतातिशयविशेषः, करणपाटवम्, धर्मविशेषः, अधर्मप्रक्षयः, द्रव्यम्, गुणः, कर्म वा स्यात् । यदि विषयगतातिशयविशेष; कि334 रूपादिसमवायः, दृश्यता वा ? न तावद्रूपादिसमवायः; अस्य प्रमोत्पत्ति प्रत्यकारणत्वात् । कथमन्यथा गुणकर्मसामान्येषु तद्रहितेषु प्रमोत्पत्तिः स्यात् ? कथं वा परमाणौ तदुत्पत्तिर्न335 स्यात् तत्र तत्समवायसम्भवात्336 ? महत्यनेकद्रव्यत्वाद्रूपविशेषाच्च337 रूपोपलब्धिः [वैशे॰ सू॰ ४ । १ । ६] इत्यभ्युपगमेऽपि नेत्रमला ञ्जनादौ प्रमोत्पत्तिप्रसङ्गः तदविशेषात् । अथ दृश्यता; सा आकाशादावस्त्येव, कथमन्यथा अस्येश्वरप्रत्यक्षता ? करणानाञ्च पाटवम् काचकामलाद्यनुपहतत्वम्, आलोकादिसहकृतत्वं वा ? द्वयमपि आकाशादौ सम्भवत्येव । धर्मविशेषोऽपि आकाशादिना चक्षुषः संयोगे सहकार्यस्त्येव । न खलु तस्य338 तेन339 विरोधः; येन तत्सद्भावे धर्मविशेषस्यानुत्पत्तिः340 प्रध्वंसो वा स्यात्, विरोधे वा न घटाद्युपलम्भः कदाचिदपि स्यात् तदुत्पत्तौ धर्मविशेषस्य सहकारिणो विरोध्याकाशादिसंयोगसद्भावतोऽसम्भवात् । अधर्मप्रक्षयस्तु प्रतिबन्धकापाय एव, तस्य च ज्ञानहेतुत्वे सर्वं सुस्थम् तस्यैव प्रमां प्रति नियामकत्वोपपत्तेः । द्रव्यमपि नित्यव्यापिस्वरूपम्, तद्विपरीतं वा सन्निकर्षस्य सहकारि स्यात् ? नित्यव्यापिस्वरूपञ्चेत्; तत् नयननभःसन्निकर्षेप्यस्त्येव, अन्यथा कथं दिक्कालाकाशात्मनां341 नित्यव्यापिद्रव्यस्वरूपता ? अनित्याऽव्यापिस्वरूपञ्चेत्; तत् मनः, नयनम्, आलोको वा स्यात् ? त्रितयमपि आकाशादिनेन्द्रियसन्निकर्षे342 सम्भवत्येव घटादिवत् । गुणोऽपि प्रमेयगतः, प्रमातृगतः, उभयगतो वा तत्सहकारी स्यात् ? प्रमेयगतश्चेत्; किन्नाकाशस्य प्रत्यक्षता गुणसद्भावाविशेषात् ? निर्गुणत्वे अस्य द्रव्यत्वानुपपत्तिः,343 गुणवत्त्वलक्षणत्वाद्344 द्रव्यस्य । अरूपित्वात्तस्याऽप्रत्यक्षत्वे345 सामान्यादेरप्यप्रत्यक्षत्वप्रसङ्ग इत्युक्तम् । प्रमातृगतोपि अदृष्टः, अन्यो346 वा गुणो गगनेन्द्रियसन्निकर्षसमयेऽस्त्येव । उभयगतपक्षेपि उभयपक्षोपक्षिप्तदोषानुषङ्गः । कर्मापि अर्थगतम्, इन्द्रियगतं वा तत्सहकारि स्यात् ? न तावदर्थगतम्; प्रमोत्पत्तौ तस्यानङ्गत्वात्, कथमन्यथा स्थिरार्थानामुपलब्धिः ? इन्द्रियगतं तु तत् तत्रास्त्येव, आकाशेन्द्रियसन्निकर्षे347 नयनोन्मीलनादिकर्मणः सद्भावात् । तस्मात् प्रतिपत्तुः348 प्रतिबन्धापायरूपैव योग्यता उररीकर्त्तव्या, तत्रैवोक्ताशेषदोषाणामसम्भवात् । यस्य यत्र यथाविधो हि प्रतिबन्धापायः, तस्य तत्र तथाविधाऽर्थपरिच्छित्तिरुत्पद्यते । प्रतिबन्धापायश्च मोक्षविचारावसरे प्रसाधयिष्यते । न चैवं योग्यताया एवार्थपरिच्छित्तौ साधकतमत्वतः प्रमाणत्वात् “ज्ञानं प्रमाणम्” इति प्रतिज्ञा विरुद्ध्यते; अस्याः349 स्वार्थग्रहणशक्तिस्वभावायाः स्वार्थावभासिज्ञानलक्षणप्रमाणसामग्रीत्वत तदुत्पत्तावेव350 साधकतमत्वोपपत्तेः ।
चक्षुषश्च अप्राप्यकारित्वेन351 प्रसाधयिष्यमाणत्वान्न घटदिना संयोगः, तदभावान्न रूपादिना संयुक्तसमवायादिः । संयुक्तसमवायाच्च352 चक्षुषो रूपवत्353 शब्दरसादौ, दिवाकररूपवत्354 तत्कर्मण्यपि355 च ज्ञानमुत्पद्येत अविशेषात् । संयुक्तसमवेतसमवायाच्च रूपत्ववद् रसत्वादौ, समवायात् शब्दवत् नभोमहत्त्वादौ, समवेतसमवायात् शब्दत्ववत् महापरिमाणत्वादौ356 । योग्यताभ्युपगमे357 सैव नियामिकाऽस्तु अलं सन्निकर्षषट्कोद्घोषणेन358 । सम्बद्धविशेषणीभावस्तु संयोगादिसम्बन्धाऽसम्भवादेव प्रत्युक्तः । न हि सम्बन्धान्तरेणाऽसम्बद्धे359 वस्तुनि स360 घटते सह्यविन्ध्यवत् ।
एतेन “असन्निकृष्टस्य ग्रहणे सर्वस्य सर्वत्रार्थे ज्ञानोत्पत्तिः स्यात्” इति प्रत्युक्तम्; योग्यस्यैव ग्रहणात् । कथमन्यथा सन्निकृष्टे सर्वत्राप्यर्थे ज्ञानं नोत्पद्येत361 ? ततो यस्मिन् सत्यपि यन्नोत्पद्यते न तत् तद्धेतुकम् यथा विद्यमानेऽपि यवबीजेऽनुत्पद्यमानो गोधूमाङ्कुरः, विद्यमानेऽपि सन्निकर्षे नोत्पद्यते चार्थपरिच्छित्तिरिति ।
यदपि “सन्निकर्षसद्भावे प्रमाणं व्यवहितार्थानुपलब्धिरेव” इत्युक्तम्,362 तदप्ययुक्तम्; असिद्धत्वात्तरयाः, काचाभ्रपटलस्फटिकस्वच्छोदकादिव्यवहितानामप्यर्थानामुपलब्धेः363 । यदपि364 “कारकत्वात्” इत्यादि तत्प्राप्यकारित्वे साधनमुक्तम्;365 तदपि चक्षुषोऽप्राप्यकारित्वप्रसाधनप्रस्तावे प्रतिविधास्यते । अत “प्रत्यक्षञ्चोत्पद्यमानं चतुः-त्रि-द्विसन्निकर्षादुत्पद्यते”366 इत्यादि, वन्ध्यासुतसौभाग्यत्वादिव्यावर्णनप्रख्यं367 प्रतिभासते सन्निकर्षस्याऽसम्भवे । सम्भवे वा असाधकतमत्वे ततस्तथा368 प्रत्यक्षस्यानुपपत्ते369 ।
कथञ्च सन्निकर्षप्रामाण्याभ्युपगमे सर्वज्ञवार्त्तापि370 स्यात् ? तद्विज्ञानं हि मानसमिन्द्रियजं वा चतुस्त्रिद्विसन्निकर्षाद् वर्त्तमानेष्वेवार्थेषु स्यात् नातीतानागतेपु, तेषामसत्त्वे तत्र371 तद्धेतो372 सन्निकर्षस्य373 सत्त्वविरोधात् । यदसन् न तत्र ज्ञानहेतुः सन्निकर्षोस्ति यथा खरविषाणादौ, न सन्ति च अतीतानागता वर्त्तमानार्थज्ञानोत्पत्तिसमये भावा इति । अथ यदा ते भविष्यन्ति तदा तत्सन्निकर्षात् तत्र ज्ञानमुत्पत्स्यते; कथमेवमनन्तेनापि कालेन ईश्वरस्याऽशेषज्ञता स्यात् ? वर्त्तमानाशेषार्थग्रहणादस्याशेषज्ञताभ्युपगमेऽपि, कथं तदुपदेशस्य अनागतेऽर्थे प्रामाण्यं स्यात् यतस्तदर्थिनां तदुपदेशात्तत्र374 प्रवृत्तिः स्यात् ? नित्यत्वात्तज्ज्ञानस्यायमदोषः; इत्यप्यसमीचीनम्; तन्नित्यत्वस्येश्वरनिराकरणावसरे निराकरिष्यमाणत्वात् ।
कथञ्चैवं वादिनः375 साध्यसाधनयोः व्याप्तिः सिद्ध्येत् यतोऽनुमानं स्यात्, इन्द्रियप्रत्यक्षस्येव मानसप्रत्यक्षस्यापि सन्निकृष्टेष्वेवार्थेषु प्रवृत्तेः, व्याप्तिश्चानियतदेशकाला इति कथं सन्निकर्षप्रभवप्रत्यक्षात् प्रतीयेत ? ननु सामान्येन व्याप्तिः, तत्र च तत्प्रभवप्रत्यक्षस्य376 सामर्थ्यंसम्भवात् कथन्नातस्तत्सिद्धिः377 ? इत्यप्यसाम्प्रतम्; सामान्येन व्याप्तेः व्याप्तिविचारप्रघट्टके निराकरिष्यमाणत्वात् । तन्न सन्निकर्षस्याज्ञानात्मनोऽनुपचरितं प्रामाण्यं घटते, नापि कारकसाकल्यस्य ।
कारकसाकल्यापरनामिका सामग्रीं प्रमाणयतो भट्टजयन्तस्य पूर्वपक्ष ।
अथ मतमेतत्–अव्यभिचारादिविशेषणार्थोपलब्धिजनिका378 सामग्री प्रमाणम् । न च सामग्र्याः कारककलापरूपत्वात्, तत्र च स्वरूपातिशयाभावान्न कस्यचित्साधकत्वमुपपद्यत इत्यभिधातव्यम्; कारकसाकल्यस्य करणताभ्युपगमे379 साधकतमत्वस्योपपत्तेः । नह्येकस्य सामग्र्येकदेशस्य प्रदीपादेः क्वचित्कार्ये करणता प्रतीयते । कि तर्हि ? सामग्रीस्वरूपस्य कारकसाकल्यस्यैव;380 तच्च प्रमातृप्रमेयसद्भावे सम्पद्यते । अतः सामग्र्येकदेशकारकसद्भावेऽपि कार्यस्यानुत्पत्तेः नैकदेशस्य करणता, सामग्रीसद्भावेतु तस्यावश्यम्भावेनोत्पत्तेः तस्या एव सन्निपत्यजनकत्वेन साधकतमत्वादुपपन्नं करणत्वम् । करणं च प्रमाणम्, करणसाधनत्वात् प्रमाणशब्दस्य । न च साकल्यव्यतिरेकेण कारकान्तरे साधकतमत्वं सम्भावयितुं शक्यम् । यदि हि तद्व्यतिरेकेणासकलावस्थायामपि क्वचित्कारके प्रमितिरवकल्प्येत, स्यात्तत्रापि साधकतमत्वात्करणत्वम्, न चासौ तत्रावकल्प्यते प्रतीतिविरोधात्, तस्मात् साकल्यमेव करणम् ।
ननु करणं कर्तृकर्मापेक्षं भवति, कर्तृकर्मणोश्च सामग्र्यन्तः–पतितयोः स्वरूपप्रच्युतितः असम्भवात् कथं तदपेक्षं साकल्यस्य करणत्वमिति ? तदविचारितरमणीयम्; साकल्यान्तर्गत381 कारकापेक्षयैवास्य करणत्वोपपत्तेः । साकल्यं हि नाम कारकाणां धर्म, न च स्वकीयो धर्मः स्वस्यैव स्वरूपापहाराय प्रभवति, साकल्यावस्थायामपि कारकस्वरूपस्य प्रत्यभिज्ञायमानत्वाच्च न तत्रैषां382 स्वरूपप्रच्युतिः, तस्मात्तदन्तर्गतकारकापेक्षया लब्धकरणभावं साकल्यं प्रमाणम्, न तु ज्ञानं383 फलरूपत्वात्तस्य । फलस्य च प्रमाणतानुपपन्नैव; ततो384 भिन्नत्वात्तस्य,385 प्रमीयते हि येनार्थः तत्प्रमाणम् इति करणसाधने386 प्रमाणशब्दव्युत्पादनात् करणस्यैव तद्रूपतोपपन्ना । अथ व्यतिरिक्तफलजनकमपि ज्ञानमेव प्रमाणमुच्यते; तदयुक्तम्; सकललोकाङ्गीकृत-अज्ञानस्व387भावस्य388 शब्दलिङ्गादेरप्रमाणता प्रसङ्गात् । ततो389 ज्ञानमपि सामग्र्यनुप्रविष्टमेव, विशेषणज्ञानमिव विशेष्यप्रत्यक्षे, लिङ्गज्ञानमिव लिङ्गिप्रतीतौ, सारूप्यदर्शनमिव उपमाने, शब्दज्ञानमिव तदर्थज्ञाने, प्रमाणत्वं प्रतिपद्यते । तस्मात्390 “बोधाबोधस्वभावं कारकसाकल्यं प्रमाणम्” इत्ययमेव पक्षः प्रमाणोपपन्न इति ।
कारकसाकल्पस्य प्रतिविधानम्
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“अव्यभिचारादिविशेषण” इत्यादि; तदयुक्तम्; यतो मुख्यतः,391 उपचारेण वा कारकसाकल्यस्य392 प्रामाण्यं स्यात् ? मुख्योपचारभेदेन393 हि शब्दानां द्विविधा प्रवृत्तिः प्रतीयते, “अन्नं वै प्राणाः” इत्यादिवत् । तत्र न तावन्मुख्यतः, अज्ञानरूपस्यास्य स्वपरप्रमितौ मुख्यतः साधकतमत्वाभावतो मुख्यतः प्रमाणत्वस्यानुपपत्तेः । तत्प्रमितौ394 मुख्यतः साधकतमत्वं हि अज्ञानविरोधिना ज्ञानेनैव व्याप्तम् तत्रास्य395 अपरेणाव्यवधानात् । साकल्यस्य तु ज्ञानेन व्यवधानान्न तन्मुख्यम्;396 प्रयोगः–यद्397 यत्र अपरेण व्यवहितं न तत्तत्र मुख्यरूपतया साधकतमव्यपदेशमर्हति यथा छिदिक्रियायां कुठारेण व्यवहितोऽयस्कारः, स्वपरप्रमितौ विज्ञानेन व्यवहितं च परपरिकल्पितं साकल्यमिति । उपचारेण तत्प्रामाण्याभ्युपगमे398 तु न किञ्चिदनिष्टम्, मुख्यरूपतया हि स्वपरप्रमितौ साधकतमस्य399 ज्ञानस्य उत्पादकत्वात्तस्यापि400 साधकतमत्वम्, तस्माच्च प्रमाणत्वम्, कारणे कार्योपचारात् “अन्नं वै प्राणाः” इत्यादिवत् ।
किञ्च तमग्रहणस्य401 प्रकर्षोऽर्थः, प्रकर्षश्च अपकृष्टसव्यपेक्षः, अतो यावन्न पृथक् साधकं साधकतरं वाऽवस्थितम्,402 न तावत्साधकतमत्वं वक्तुं शक्यते तदपेक्षत्वात्तस्य । सामग्री च अनेककारकस्वभावा, अनेककारकसमुदाये च न कस्यचित् स्वरूपातिशयः शक्यते वक्तुम्, सर्वेषामभिप्रेतकार्यं403 प्रति व्यापाराऽविशेषात् । कर्तृ-कर्म-करणसन्निधौ हि समुत्पद्यमानं प्रतीयते कार्यम्, तदभावे चानुत्पद्यमानं तत्कथं कस्यचिदतिशयो निर्देष्टुं शक्यते404 ? निःशेषविवक्षायां च अपेक्षणीयस्याभावात् कथं साधकतमत्वम् ? सकलकारककलापरूपा किल सामग्री, तस्याः किमपेक्षं405 साधकतमत्वम् ? अपेक्षणीयसद्भावे वा406 न तद्रूपता407 अस्याः स्यात् ।
किञ्च इदं साधकतमत्वं विवक्षातः कस्यचित्स्यात्, सन्निपत्य कार्यजननात्, सहसा कार्योत्पादनाद्वा ? तत्र यद्यपि अनेककारकजन्यं कार्यम् तथापि विवक्षातः कारकाणां प्रवृत्तिः, इति कस्यचिदेव साधकतमत्वं विवक्ष्यते408 इति चेत्; ननु विवक्षा पुरुषेच्छा, नचासति वैलक्षण्ये409 तन्निबन्धना410 वस्तुव्यवस्था युक्ता अतिप्रसङ्गात् । अथ सन्निपत्यकार्यजननम्,411 तदपि ज्ञाने कर्त्तव्ये सर्वेषामिन्द्रियमनोऽर्थादानां तुल्यम्, कस्यचिदपि असन्निपत्यजनकत्वाभावात्, इतरेतरसंसर्गे सत्येवास्योत्पत्तेः ।
नापि सहसैव412 कार्योत्पादकत्वं साधकतमत्वम्, कर्मण्यपि अस्य गतत्वात् । सीमन्तिनीसमुदाये हि अद्भुतरूपा सीमन्तिनी झटित्यात्मविषयं विज्ञानमुत्पादयति ।
यदप्युक्तम्–“न413 ह्येकदेशस्य दीपादेः करणता” इत्यादि; तदप्यनुपपन्नम्; प्रतीतिबाधितत्वात् । न414 हि कश्चिल्लौकिकः परीक्षको वा सामग्र्याः करणत्वं प्रतिपद्यते, “सामग्र्या पश्यामः” इति तस्याः करणविभक्त्या निर्देशप्रसङ्गात् । न चैवं कश्चिदपि निर्दिशति “दीपेन पश्यामः, चक्षुषा निरीक्षामहे” इति तदेकदेशानामेव तन्निर्देशप्रतीतेः । किञ्च, करणमिति योऽयं व्यपदेशः स कर्तृकर्मापेक्षः, कर्त्रा कार्ये व्यापार्यमाणस्य कारकविशेषस्य करणत्वप्रतीतेः कुठारादिवत् ।
सामग्र्याश्च करणत्वे कर्तृकर्मणी तदन्तर्गते, ततोऽर्थान्तरभूते वा स्याताम् ? प्रथमपक्षे सामग्रीस्वरूपादभिन्नत्वात् तत्स्वरूपवत् तयोः415 करणतैवोपपन्ना । नच416 करणरूपतायामपि अनयोः कर्तृकर्मरूपता युक्ता परस्परविरोधात् । कर्तृता417 हि ज्ञानचिर्कीषाप्रयत्नाधारतेष्यते, निर्वर्त्त्यत्वादिधर्मयोगित्वं कर्मत्वम्, करणत्वं तु साधकतमत्वम् इत्येषां कथमेकत्र सम्भवः ? विषयाभावे418 च निरालम्बनाः सर्वा संविदः प्रसज्यन्ते, चक्षुरादिवत् आलम्बनकारकस्य प्रमाणान्तःपातित्वात् । कश्चेदानी419 सामग्र्या प्रमेयं प्रमिमीते ? प्रमातुरपि अस्यामेवान्तर्लीनत्वात्420 । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्त; सकलकारकव्यतिरेकेणार्थान्तरभूतयो कर्तृकर्मणोरभावात्, भावे वा न कारकसाकल्यम् । कार्योत्पत्तौ हि यावतामुपयोगः ते सकलशब्दवाच्याः, कर्त्तृकर्मणोश्च व्यतिरेके कथं परिशिष्टानां सकलत्वम् ?
यच्चान्यदुक्तम्–“साकल्यान्तर्गतकारकापेक्षयैवास्य421 करणत्वोपपत्तेः” इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम्; यतः422 पृथगवस्थापेक्षाणि कारकाणि कर्मादिभावं भजन्ते, समुदायावस्थापेक्षाणि तु करणभावं । तथा च यदा423 कर्मादिता न तदा424 करणता, यदा तु सा,425 न तदा कर्मादिता इति नैकमपि रूपं व्यवतिष्ठेत अन्योन्यापेक्षत्वात्, कर्मादिरूपं हि करणस्वरूपापेक्ष तच्च426 कर्माद्यपेक्षमिति । किञ्च427 सामग्रीजनने व्यापृताः कर्मादयः, तेऽस्यां428 कारणत्वेन प्रतीयन्ते सा429 च प्रमितिलक्षणे फले करणत्वेन, अतश्च फलं प्रति सा एकैव व्याप्रियमाणा कथं विषयान्तरे व्यापृतकर्तृकर्मभ्यामतिशयं430 प्रतिपद्येत ? अपि च, सामग्रीजनने व्याप्रियमाण आत्मा यदा सामग्रीकरणतां431 प्रतिपद्यते तदा फलविषये कस्य कर्तृत्वम् आत्मनः सामग्रीजनने व्यापारात् ? न च आत्मा आत्मानं सामग्र्या मध्ये प्रक्षिप्य सामग्री जनयन् पश्चात्तामेव करणत्वेन व्यापारयन् कर्तृतामनुभवति एकस्वरूपस्यैवंविधानेकव्यापारविरोधात्,432 नित्यैकरूपे वस्तुनि कार्यकारित्वानुपपत्तेश्च ।
किञ्च, समग्रा एव सामग्री, समग्राणां धर्मो वा ? तत्राद्यपक्षे सर्वेषां फलं प्रति अन्वयव्यतिरेकानुविधानात् “कस्य करणता” इति न विद्मः । करणं हि साधकतमम्, तमार्थश्च प्रकर्षः कार्यं प्रति अव्यवधानेन व्यापारः, स चेत् सर्वेषां433 तुल्यस्तदा कथं कस्यचिदेव करणत्वं सिद्ध्येत् ? अथ434 तेषां धर्मः; स कि नित्यः, अनित्यो वा स्यात् ? न तावन्नित्यः, कादाचित्कत्वात् सुखादिवत् । अथानित्यः; कुतो जायेत तत एव, अन्यतो वा ? न तावदन्यतः; अनभ्युपगमात् । तत एवचेत्; तर्हि अयमर्थः सम्पन्नः-समग्रास्तावत् सामग्रीलक्षणं कार्यं जनयन्ति, सा च फलम्, तदा तस्या435 एकत्वात् किमपेक्ष्य साधकतमत्वं स्यात् ?
किञ्च, समग्राणां भावः सामग्री, भावशब्देन च तेषां436 सत्ता, स्वरूपमात्रम्, समुदायः, सम्बन्धः, ज्ञानजनकत्वं वाऽभिधीयेत437 प्रकारान्तरासम्भवात् ? तत्राद्यविकल्पद्वये अतिप्रसङ्गः; व्यस्तावस्थायामपि तत्सत्तायाः स्वरूपमात्रस्य च सद्भावतः प्रामाण्यप्रसङ्गात् । समुदायोऽपि एकाभिप्रायतालक्षणः, एकदेशे मिलनस्वभावो438 वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; विषयेन्द्रियादेः निरभिप्रायत्वात् । द्वितीयपक्षोप्ययुक्तः; चन्द्राऽर्कादिविषयस्य इन्द्रियादेश्च एकदेशे मिलनाऽसम्भवात् । सम्बन्धपक्षोऽपि अनेनैव प्रत्याख्यातः; चन्द्रादेश्चक्षुरादिना सम्बन्धाऽभावात् तस्याप्राप्यकारित्वात्, तदप्राप्यकारित्वञ्चाग्रे प्रसाधयिष्यामः । अथ ज्ञानजनकत्वं भावशब्देनाभिधीयते; तर्हि प्रमातृप्रमेययोरपि प्रमाणत्वप्रसङ्गः तज्जनकत्वाऽविशेषात्, तथाच प्रतीतिसिद्धतद्व्यवस्थाविलोपः439 स्यात् । न च तज्जनकत्वाऽविशेषेऽपि स्वेच्छावशात् क्वचिदेव प्रमात्रादिव्यवस्था युक्ता; सर्वस्य स्वेष्टतत्त्वसिद्धिप्रसङ्गात् इच्छायाः सर्वत्र निरङ्कुशत्वात् ।
किञ्च, आत्मादयो भावाः नित्यैकरूपास्तज्जननस्वभावा सन्तः तज्जनयन्ति, अतज्जननस्वभावा वा ? न तावदतज्जननस्वभावाः; सर्वस्मात् सर्वस्योत्पत्तिप्रसङ्गात् । अथ तज्जननस्वभावा; किन्न सर्वदा ते तज्जनयन्ति नित्यानां440 सर्वदा तज्जननस्वभावानां तेषां सदा सत्त्वात् ? एकप्रमाणोत्पत्तिसमये सकलतदुत्पाद्यप्रमाणोत्पत्तिप्रसङ्गश्च441 । यदा हि यज्जनकमस्ति तत् तदोत्पत्तिमत् प्रसिद्धम् यथा तत्कालाभिमतं प्रमाणम्, अस्ति च पूर्वोत्तरकालभाविनां निखिलप्रमाणानां तदा नित्याभिमतमात्मादिकारणमिति442 । तत्सद्भावेऽप्येषामनुत्पत्तौ न कदाचिदप्यतस्तदुत्पत्तिः इत्यखिलं जगत् प्रमाणविकलमापद्येत443 । तत्करणसमर्थे सत्यप्यात्मादिकारणेऽ भवतां स्वयमेव पश्चाद्भवतां तत्कार्यता च कथमेषामुपपद्यते ? यद्444 यस्मिन् समर्थे सत्यपि नोत्पद्यते स्वयमेव पश्चाद्यथाकालमुत्पद्यते न तत् तत्कार्यम् यथा सत्यपि कुम्भकारेऽनुत्पद्यमान पटः, नोत्पद्यते च आत्मादौ तत्करणसमर्थे सत्यप्यखिलप्रमाणानीति । यत्र445 यदा यथा यत् प्रमाणमुत्पित्सुः तत्र तदा तथा आत्मादेस्तत्करणसमर्थत्वान्नैकदा सकलप्रमाणोत्पत्ति; इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; स्वभावभूतसामर्थ्यभेदमन्तरेण कार्यस्य कालादिभेदानुपपत्तेः । यस्य स्वभावभूतसामर्थ्यभेदो नास्ति नासौ कालादिभिन्नकार्यकारी यथा निरंशः सौगतपरिकल्पितः क्षण, नास्ति च स्वभावभूतसामर्थ्यभेदो नित्यैकस्वभावाभिमतस्यात्मादेरिति । स्वभावभूतसामर्थ्याभेदेऽपि कार्यभेदाभ्युपगमे च पार्थिवपरमाण्वादिकारणभेदपरिकल्पनं व्यर्थम्, एकमेव नित्यैकस्वभाव परमब्रह्मादिकारणं446 पृथिव्याद्यनेकार्यकारि परिकल्प्यताम् । कारणजातिभेदमन्तरेण कार्यभेदाऽसम्भ447वे448 शक्तिभेदोऽप्यस्तु, तमन्तरेणापि449 तदसम्भवात्450 ।
किञ्च, सकलेभ्यः451 साकल्यं भिन्नम्, अभिन्नं वा स्यात् ? भिन्नञ्चेत्;452 किमिति पृथक् घटादिवन्नोपलभ्यते453 ? किञ्च, भिन्नं सत् तत्तत्र सम्बद्धम्, असम्बद्धं वा ? असम्बद्ध चेत्; कथं तद्धर्म ? यद् यत्र न सम्बद्ध्यते न तत् तद्धर्मः यथा सह्येऽसम्बद्धो विन्ध्यो न तद्धर्मः, कारकेष्वसम्बद्धञ्च तत्साकल्यमिति । सम्बद्धञ्चेत्454 कि समवायेन, सयोगेन, विशेषणभावेन वा ? न तावत्समवायेन; अस्याऽसिद्धे, तदसिद्धिश्च पट्पदार्थपरीक्षायां निराकरिष्यमाणत्वात्सिद्धा । नापि संयोगेन, अस्य गुणत्वेन द्रव्येष्वेव सम्भवात्, साकल्यस्य चाऽद्रव्यत्वात् । नापि विशेषणभावेन; सम्बन्धान्तरेणासम्बद्धे वस्तुनि विशेषणभावस्यैवासम्भवात् । अस्तु455 वा केनचित्तत्तत्रैव456 सम्बद्धम्; तथापि युगपत् सकलकारकेषु सम्बद्ध्यते, क्रमेण वा ? युगपच्चेत्;457 किमेकं सत्, अनेकं वा ? यद्येकम्; सामान्यादिरूपताप्रसङ्गः,458 तद्रूपता च सामान्यादिदोषेण459 दुष्टत्वान्न460 श्रेयसी । अथानेकम्; तर्हि यावन्ति कारकाणि तावद्धा तद्461 भिद्येत । अथ क्रमेण; तर्हि सकलकारकधर्मता साकल्यस्य न स्यात्; यदैव हि तस्यैकेन सम्बन्धो, न तदैवान्येनेति । अथाभिन्नं462 तत् तेभ्यः; तर्हि तान्येव न साकल्यम्,463 तदा करणरूपतैव वाऽशेषकारकाणांस्यात्, सापि वा न स्यात् कर्त्तृकर्मापेक्षत्वात्तस्याः,464 तयोश्चेत्थमसम्भवात्,465 तथा च कस्य प्रमाणता स्यात् ? ततः कारकसाकल्यस्य स्वरूपेण विचार्यमाणस्यानुपपत्तेर्न प्रामाण्यम् । यत् स्वरूपेण विचार्यमाणं नोपपद्यते न तत् प्रमाणम् यथा गगनेन्दीवरम्, स्वरूपेण विचार्यमाणं नोपपद्यते च परपरिकल्पितं कारकसाकल्यमिति । उपपद्यतां वा तत्; तथापि न मुख्यतः प्रमाणम्, अज्ञानरूपस्यास्य उपचारादन्यत्र प्रामाण्यानुपपत्तेः । न च लिङ्ग-शब्दादिना व्यभिचारः; तस्यापि उपचारादेव प्रामाण्याभ्युपगमात् ।
किञ्च, निर्विकल्पकप्रमित्यपेक्षया सन्निकर्षस्य कारकसाकल्यस्य वा प्रमाजनकत्वेन प्रामाण्यं स्यात्, सविकल्पकप्रमित्यपेक्षया वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; संशयादिहेतुनिर्विङ्कल्पकदर्शनजनकस्यापि सन्निकर्षादेः प्रामाण्यप्रसङ्गात् । न च तत्रास्य466467 तज्जनकत्वं468 नास्तीत्यभिधातव्यम्; संशयादेः प्रत्यक्षाभासत्वाभावप्रसङ्गात् । द्वितीयविकल्पोप्ययुक्तः; सविकल्पकप्रमोत्पत्तौ सन्निकर्षादेर्निर्विकल्पकज्ञानेन व्यवधानतः साधकतमत्वानुपपत्तेः । यस्य यदुत्पत्तौ469 अपरेण व्यवधानं न तस्य तदुत्पत्तौ साधकतमत्वम् यथा छिदिक्रियोत्पत्तौ कुठारेण व्यवहितस्यायस्कारस्य, व्यवधानञ्च निर्विकल्पकेन सविकल्पकप्रमोत्पत्तौ470 सन्निकर्षादेरिति । अतोऽज्ञानरूपस्य471 सन्निकर्षादेर्न मुख्यतः कथमपि प्रामाण्यमुपपद्यते ।
“इन्द्रियवृत्ति प्रमाणम्” इति साख्यमतनिरसनम्–
“ननु यद्यपि सन्निकर्षस्य कारकसाकल्यस्य वाऽज्ञानरूपस्य प्रामाण्यं नोपपद्यते; तथापि न ज्ञानमेव प्रमाणं सिद्ध्यति, इन्द्रियवृत्तेः अर्थप्रमितौ साधकतमत्वेन प्रामाण्योपपत्ते । इन्द्रियाणां472 हि वृत्तिः विषयाकारपरिणतिः । न खलु तेषां प्रतिनियतशब्दाद्याकारपरिणतिव्यतिरेकेण प्रतिनियतशब्दाद्यालोचनं घटते । अतो विषयसम्पर्कात् प्रथममिन्द्रियाणां ताद्रूप्यापत्तिः इन्द्रियवृत्तिः, तदनु विषयाकारपरिणतेन्द्रियवृत्त्यालम्बना मनोवृत्तिः । अथ कस्मान्मनोवृत्तिः अक्षवृत्त्यालम्बना न शब्दाद्यालम्बना ? इति चेत्; अबहिर्वृत्तित्वात्, अन्यथा बाह्येन्द्रियकल्पनानर्थक्यं स्यात् ।” इत्यभिदधानः साङ्ख्योऽप्येतेनैव प्रत्याख्यातः473 ।
अचेतनस्वभावाया इन्द्रियवृत्तेरप्युपचारादन्यतोऽर्थप्रमितौ साधकतमत्वानुपपत्तेः । का चेयमिन्द्रियवृत्तिः–विषयं474 प्रति तेषां गमनम्, आभिमुख्यं वा स्यात्, आकारधारित्वं वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; विषयं प्रतीन्द्रियाणां गमनस्य इन्द्रियाप्राप्यकारित्वप्रक्रमे निराकरिष्यमाणत्वात् । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्त, विषयं प्रत्याभिमुख्यस्य प्रगुणतापरपर्यायस्य अर्थपरिच्छितौ साधकतमज्ञानहेतुत्वाद् उपचारत एव साधकतमत्वोपपत्तेः । विषयाकारधारित्वं पुनरिन्द्रियस्य अनुपपन्नम्; प्रतीतिविरोधात् । न खलु475 दर्पणादिवत् तदाकारधारित्वेन श्रोत्रादीन्द्रियं प्रत्यक्षतः प्रतीयते तद्वत्तत्र476477 विप्रतिपत्त्यभावप्रसङ्गात् । न हि प्रत्यक्षप्रतिपन्नेऽर्थे कश्चिदबालिशो विप्रति पद्यते । नाप्यनुमानतः; तदविनाभाविनो लिङ्गस्याऽसम्भवात् । न च प्रतिनियतार्थप्रतिपत्तिरेव लिङ्गमित्यभिधातव्यम्; तस्याः सारूप्यमन्तरेणाप्युपपत्तेः478 । तथोपपत्तिश्चास्याः479 विज्ञाननिराकारतासिद्ध्यवसरे प्रसाधयिष्यते ।
अस्तु वा काचित् तद्वृत्तिः; तथाप्यसौ480 तेभ्यो भिन्ना, अभिन्ना वा स्यात् ? यद्यभिन्ना; श्रोत्रादिमात्रमेव सा, तच्च सुपुप्तादावप्यस्तीति सुप्त-प्रबुद्धयोरविशेषप्रसङ्गात् तद्व्यवहाराभावः स्यात् । अथ भिन्ना; किमसौ तत्र सम्बद्धा, असम्बद्धा वा ? यद्यसम्बद्धा; कथं श्रोत्रादेरियं481 वृत्तिरिति व्यपदिश्येत ? यद् यत्राऽसम्बद्धं न तत् तस्येति व्यपदिश्यते यथा सह्ये विन्ध्यः, असम्बद्धा च श्रोत्रादिना वृत्तिरिति । अथ सम्बद्धा; कि समवायेन, संयोगेन, विशेषणभावेन वा ? न तावत् समवायेन; अस्याऽसिद्धस्वरूपत्वात्,482 तदसिद्धस्वरूपता483 चाग्रे निराकरिष्यमाणत्वात् प्रसिद्धा । तत्स्वरूपसिद्धौ वा नित्यव्यापिनोऽस्य श्रोत्रादेश्च तथाविधस्य सद्भावे प्रतिनियतदेशा वृत्तिरभिव्यज्यते484 [ ] इति दुर्घटम् । नापि संयोगेन; तद्वृत्तेर्द्रव्यान्तरत्वानुपङ्गात्, न हि द्रव्याऽद्रव्ययोः संयोगो युक्तः; अस्य485 गुणत्वेन द्रव्याश्रयत्वात् । तथा च इन्द्रियधर्मताभ्युपगमो वृत्तेर्विरुद्ध्यते । नापि विशेषणभावेन; सम्बन्धान्तरेणाऽसम्बद्धेऽर्थे सह्यविन्ध्यादिवत्तस्याऽसम्भवात्486 । तस्माद्487 इन्द्रियवृत्तेर्विचार्यमाणाया सत्त्वाऽसम्भवात् कथम् “विषयाकारपरिणतेन्द्रियवृत्त्यालम्बना मनोवृत्तिः” इति सुघटं स्यात् ? इन्द्रियवृत्तेर्विषयाकारपरिणतत्वानुपपत्तौ मनोवृत्तेस्तदालम्बनत्वानुपपत्तेः । ततो बाह्यार्थालम्बनैवासौ488 युक्ता । न चैवं बाह्येन्द्रियकल्पनानर्थक्यानुषङ्गः; मनसः तत्सापेक्षस्यैव489 अर्थप्रवृत्तिप्रतीतेः,490 विज्ञानोत्पत्तौ तेषा491मन्योन्यं492 सहकारिभावात् । न खलु बाह्येन्द्रियनिरपेक्षा मनसो विज्ञानोत्पत्तौ प्रवृत्तिः; अदृष्टपूर्वेऽप्यर्थे ततस्त493दुत्पत्तिप्रसङ्गात्494 । नापि मनोऽनपेक्षा बाह्येन्द्रियाणाम्;495 अन्यत्र गतचित्तस्याप्यतो496 विज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्गादिति ।
ननु सन्निकर्पकारकसाकल्येन्द्रियवृत्तीनाम् उक्तदोषदुष्टत्वान्माभूत् प्रामाण्यम्, ज्ञातृव्या-497
ज्ञातृव्यापारप्रामाण्यवादे प्राभाकरस्य पूर्वपक्ष–
पारस्य तु भविष्यति; तमन्तरेण अर्थप्रकाशताख्यफलाऽनिष्पत्तेः । न हि व्यापारमन्तरेण कार्यस्योत्पत्तिः अतिप्रसङ्गात् । कारकस्य498 कारकत्वमपि क्रियावेशवशादेव उपपद्यते, “करोतीति कारकम्” इति व्युत्पत्ते, इतरथा हि तद् वस्तुमात्रं स्यान्न कारकम्, क्रियाविष्टं499 द्रव्यं कारकम् [ ] इत्यभिधानात् । न च तन्मात्रं500 फलार्थिभिरुपादीयते, अभिप्रेतप्रयोजनप्रसाधकस्यैव तैरुपादानात् । ततो501 यथा कारकाणि तन्दुल-सलिला-ऽनल-स्थाल्यादीनि सिद्धस्वभावानि असिद्धस्वभावपाकलक्षणधात्वर्थं साधयितुं संसृज्यन्ते, संसृष्टानि च क्रियामुत्पादयन्ति, तथा आत्मेन्द्रियमनोऽर्थसम्प्रयोगे सति ज्ञातुर्व्यापारोऽर्थप्राकट्यहेतुरुपजायते502 अतोऽसौ503 प्रमाणम्, अर्थप्राकट्यलक्षणे फले साधकतमत्वात्, यत्पुनः प्रमाणं न भवति न तत् तत्र साधकतमम् यथा सन्निकर्पादि, साधकतमश्च तल्लक्षणे फले ज्ञातृव्यापार इति ।
अचेतनस्वरूपस्य ज्ञातृव्यापारस्य प्रामाण्यनिरास–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“ज्ञातृव्यापारस्य प्रामाण्यं भविष्यति” इत्यादि; तदसमी चीनम्; यतोऽस्य प्रसिद्धसत्ताकस्य प्रामाण्यं प्रार्थ्येत, अप्रसिद्धसत्ताकस्य वा ? न तावदप्रसिद्धसत्ताकस्य; अतिप्रसङ्गात्, अनुमानविरोधानुषङ्गाच्च । तथाहि–यदप्रसिद्धसत्ताकं न तत् प्रमाणम् यथा गगनेन्दीवरम्, अप्रसिद्धसत्ताकश्च प्रभाकरमतानुसारिभिरभिप्रेतो ज्ञातृव्यापार इति । अथ प्रसिद्धसत्ताकस्यास्य प्रामाण्यं प्रार्थ्येत, ननु कुतोऽस्य प्रसिद्धा सत्ता–स्वप्रक्रियोपवर्णनमात्रात्, प्रमाणतो वा ? प्रथमपक्षे सन्निकर्षादेरपि तथा504 प्रसिद्धसत्ताकस्य प्रामाण्यप्रसङ्गात् कुतोऽप्रतिपक्षा भवत्पक्षसिद्धि स्यात् ? प्रमाणतोऽपि–प्रत्यक्षात्,505 अनुमानादेर्वा तत्सिद्धिः स्यात् ? यदि प्रत्यक्षात्;506 तत्किम् इन्द्रियार्थसंयोगजात्,507 आत्ममनःसन्निकर्षप्रभवात्, स्वसंवेदनाद्वा ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः; चक्षुरादीन्द्रियाणां स्वसम्बद्धे508 ग्रहणयोग्ये चार्थे ज्ञानजनकत्वाभ्युपगमात् । न च ज्ञातृव्यापारेण सह तेषां509 सम्बन्धः सम्भवति; प्रतिनियतै रूपादिभिरेवैषां सम्बन्धसम्भवात्, अत्यन्तपरोक्षतया तस्य510 ग्रहणायोग्यत्वाच्च । अस्तु वा तस्य तैः सम्बन्धः, ग्रहणयोग्यता च; तथाप्यसौ511 चक्षुरादिसहायः स्वविषयविज्ञानमुत्पादयन् अपरज्ञातृव्यापारसहकृत उत्पादयति, असहकृतो वा ? प्रथमपक्षे, अनवस्था-तद्व्यापारस्यापि512 अपरतद्व्यापारसापेक्षस्य स्वविषयविज्ञानोत्पादकत्वप्रसङ्गात् । द्वितीयपक्षस्त्वनुपपन्नः; अपरतद्व्यापाराऽसहकृतस्यास्य513510 कर्मभूतस्य स्वविषयविज्ञानजनकत्वानुपपत्तेः । तथाहि–ज्ञातृव्यापारः स्वविषयं विज्ञानमपरज्ञातृव्यापारसहकृत एवोत्पादयति, कर्मतया स्वविषयविज्ञानोत्पादकत्वात्, घटादिवत् । तथाभूतस्याप्यस्य514 तदसहकृतस्य515 तज्जनकत्वे घटादेरपि तन्निरपेक्षस्यैव516 स्वविषयविज्ञानजनकत्वप्रसङ्गाद् अलं ज्ञातृव्यापारपरिकल्पनया । एतेन द्वितीयपक्षोप्यपास्त; प्रतिपादितदोषाणां तत्राप्यनुषङ्गाऽविशेषात् । न च ग्रहणाऽयोग्ये वस्तुनि आत्ममनःसन्निकर्षप्रभवं प्रत्यक्षं प्रवर्त्तितुमुत्सहते, तद्योग्य एव सुखादावस्य प्रवृत्तिप्रतीतेः । भवत्कल्पितयोः नित्यनिरंशस्वभावयोः व्यापकाऽणुरूपयो आत्ममनसोः प्रमाणतोऽप्रसिद्धेश्च । तदप्रसिद्धिञ्च षट्पदार्थपरीक्षायां आत्म-मनोद्रव्यपरीक्षावसरे प्रपञ्चतः प्रतिपादयिष्यामः । नापि स्वसंवेदनात्तत्सिद्धिः; अनभ्युपगमात्, अत्यन्तपरोक्षे तस्मिन् स्वसंवेदनविरोधाच्च । तन्न प्रत्यक्षाज्ज्ञातृव्यापारसिद्धिः ।
नाप्यनुमानात्; ज्ञातसम्बन्धस्यैकदेशदर्शनादसन्निकृष्टेऽर्थे बुद्धिः517 [शावरभा॰ १ । १ । ५ पृ॰ ३६] इत्येवंरूपत्वात्तस्य । सम्बन्धप्रतिपत्तिश्च518 प्रत्यक्षतः, अनुमानाद्वा स्यात् ? न तावत्प्रत्यक्षतः; ज्ञातृव्यापारस्य अत्यन्तपरोक्षतयाभ्युपगमे अर्थप्राकट्यलक्षणहेतोः तत्सम्बद्धत्वेन प्रत्यक्षतः प्रतिपत्तेरनुपपत्तेः, उभयस्वरूपग्रहणे हि “इदमनेन सम्बद्धम्” इति सम्बन्धप्रतीतिर्युक्ता अग्निधूमवत् । नाप्यनुमानात्; अनवस्थाप्रसङ्गात्–तदपि ह्यनुमानं निश्चितप्रतिबन्धाद्धेतोरुत्पद्यते तत्प्रतिबन्धनिश्चयश्च अनुमानान्तरादिति । प्रथमानुमानात्तन्निश्चये च इतरेतराश्रयः । एतेन अर्थापत्तितोऽपि ज्ञातृव्यापारसिद्धिः प्रत्युक्ता; तदुत्थापकस्याप्यर्थस्य519 साध्यसम्बन्धसिद्धावेव गमकत्वोपपत्तेः, नान्यथा अतिप्रसङ्गात्, तत्सिद्धौ चोक्तदोषानुषङ्गः । किञ्च,520 असौ ज्ञातृव्यापारः कारकजन्यः, तदजन्यो वा ? न तावत्तदजन्यः; तथाहि– ज्ञातृव्यापारो521 न कारकाऽजन्यः, व्यापारत्वात्, पाचकादिव्यापारवत् । किञ्च, असौ तदजन्यः सन्522 भावरूपः, अभावरूपो वा स्यात् ? अभावरूपत्वे अर्थप्रकाशनलक्षणफलजनकत्वविरोधः । अविरोधे वा फलार्थिनः कारकान्वेषणमफलमेव स्यात्, विश्वमदरिद्रञ्च स्यात् कारणाऽभावादेवाऽखिलप्राणिनामभिमतफलसिद्धेः । अथ भावरूपः; तत्रापि किमसौ नित्यः, अनित्यो वा ? नित्यत्वे523 सर्वस्य सर्वपदार्थप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् प्रदीपादिकारकान्वेषणवैयर्थ्यम्, अन्ध-सुप्तादिव्यबहारोच्छेदानुषङ्गश्च स्यात् । अथाऽनित्यः; तदयुक्तम्; भावस्वभावस्य अजन्यात्मनोऽर्थस्य अनित्यत्वविरोधात् । यो भावस्वभावोऽजन्यार्थो नाऽसौ अनित्यः यथाऽऽकाशादिः, तथाभूतश्चायं ज्ञातृव्यापार इति । अस्तु वा अनित्यः; तथाप्यसौ–कालान्तरस्थायी, क्षणिको वा ? प्रथमपक्षे क्षणिका524 हि सा न कालान्तरमवतिष्ठते [ ] इति वचो विरुद्ध्यते । द्वितीयपक्षे तु क्षणादूर्ध्वम् अर्थप्रतिभासाभावप्रसङ्गाद् अन्धमूकं जगत्स्यात् । प्रतिक्षणमपरापरव्यापारोपगमे तु तदवस्थः सुप्ताद्यभावदोषानुषङ्गः, कारकाऽजन्यस्यास्य देशकालस्वभावप्रतिनियमाऽयोगात् ।
अथ कारकजन्योऽसौ, अस्त्वेतत्; तथापि क्रियारूपः, अक्रियारूपो वा स्यात् ? यदि क्रियारूपः; तदासौ क्रिया परिस्पन्दस्वभावा, अपरिस्पन्दस्वभावा वा स्यात् ? तत्राद्यविकल्पोऽपेशलः; व्यापकत्वेनाऽऽत्मनः तथाभूतक्रियाश्रयत्वानुपपत्तेः525 । यद् व्यापकं न तत् परिस्पन्दस्वभावक्रियाश्रयः यथा आकाशादिः, व्यापकश्च भवन्मते आत्मेति । यदि वा, परिस्पन्दस्वभावा क्रिया526 व्यापकद्रव्यवृत्तिर्न भवति यथा ध्वजादिक्रिया, परिस्पन्दस्वभावा च ज्ञातृव्यापारलक्षणा क्रियेति । तथा च तद्व्यापारस्य ज्ञातुरन्यत्राश्रितत्वप्रसङ्गात् कथं ज्ञातृव्यापाररूपता प्रमाणता वा स्यात् ? ध्वजाद्याश्रितस्योत्क्षेपणादिव्यापारस्यापि तत्प्रसक्तेः527 । द्वितीयविकल्पेऽपि अपरिस्पन्दः–परिस्पन्दाभावः, वस्त्वन्तरं वा ? यदि परिस्पन्दाभावः; तदाऽस्य फल जनकत्वानुपपत्तिः अभावस्य कार्यकारित्वविरोधात्, यथा चाऽस्य तत्कारित्वं विरुद्ध्यते तथा अभावपरीक्षाप्रस्तावे सप्रपञ्चं प्रपञ्चयिष्यते । वस्त्वन्तरमपि किं चिद्रूपम्, अचिद्रूपं528 वा ? चिद्रूपमपि–किं धर्मी, धर्मो वा ? यदि धर्मी; तदासौ प्रमाणं न स्याद् आत्मवत् । धर्मोऽपि किमात्मनो भिन्नः, अभिन्नो वा ? यद्यभिन्नः; तदा “आत्मैव”529 इति प्रमाणतानुपपत्तिः । भेदे तु असम्बन्धात् तस्येति व्यपदेशानुपपत्तिः । तत्कार्यत्वात् “तस्य”इति व्यपदेशे, तस्य तत्कारित्वं किं व्यापारान्तरेण, अन्यथा वा ? यदि व्यापारान्तरेण; अनवस्था । अथ अन्यथा;530 तन्न; निर्व्यापारस्य कार्यकारित्वाभ्युपगमे व्यापारकल्पनानर्थक्यप्रसङ्गात् । अचिद्रूषमपि531 वस्त्वन्तरम्–धर्मी, धर्मो वा स्यात् ? यदि धर्मी; लोष्ठवन्न प्रमाणं स्यात् । अथ धर्मः; कस्य ? आत्मनः, अन्यस्य वा ? यद्यन्यस्य; न प्रमाणम् अतिप्रसङ्गात् । अथ आत्मनः; तन्न; अजडस्यास्य532 जडधर्मत्वविरोधात्533 । तन्न क्रियारूपो व्यापारो घटते । अक्रियारूपोऽप्यसौ534 कि बोधरूपः, अबोधरूपो वा ? बोधरूपत्वे अत्यन्तपरोक्षत्वविरोधः, तथाभूतस्य535 बोधरूपतानुपपत्तेः, तदनुपपत्तिश्च स्वसंवेदनसिद्धौ प्रसाधयिष्यते । अबोधरूपत्वे तु प्रमाणत्वानुपपत्तिः घटादिवत्, चिद्रूपस्यात्मनो अचिद्रूपव्यापारविरोधाच्च536 । ततो ज्ञातृव्यापारस्य उक्तन्यायेन विचार्यमाणस्यानुपपत्तेः कथं प्रामाण्यं स्यात् ?
यदप्युक्तम्–“कारकस्य537 कारकत्वमपि क्रियावेशवशादेव” इत्यादि; तत्सत्यमेव; न538 हि परिस्पन्दात्मकं परिदृश्यमानं कारकव्यापारमपह्नुमहे प्रतिकारकं विचित्रस्य ज्वालादिव्यापारस्य प्रत्यक्षतः प्रतीतेः, अतीन्द्रियस्यैव व्यापारस्य भवत्कल्पितस्याऽपह्नवात्, तस्योक्तप्रकारेण कुतश्चिदपि प्रमाणादप्रतीतेः । न च नित्यैकरूपस्याऽपरिणामिनो ज्ञातुरन्यस्य वा व्यापारादिकार्यकारित्वं घटते । एतच्च ““अर्थक्रिया न युज्येत नित्यक्षणिकपक्षयोः”” इत्यत्र539 प्रपञ्चतः प्रतिपादयिष्यते । ततः “प्रमाणं ज्ञातृव्यापारोऽर्थप्राकट्यलक्षणे फले540 साधकतमत्वात्” इत्यादि, वन्ध्यासुतसौभाग्यव्यावर्णनप्रख्यतां प्रतिपद्यते, इत्युपरम्यते । तदेवम्–अज्ञानात्मनः सन्निकर्षादेर्विचार्यमाणस्यानुपपत्तेः, उपपत्तौ वा अर्थप्रमितौ मुख्यतः साधकतमत्वानुपपत्तितः प्रामाण्यस्यापि मुख्यतोऽनुपपत्तेः,541 तत्प्रमितौ542 मुख्यतः साधकतमज्ञानलक्षणप्रमाणोत्पादकत्वाद् उपचारादेव543 अत्रास्य प्रामाण्यं544 प्रेक्षादक्षैः प्रतिपत्तव्यम् । इति युक्तमुक्तम्–““सन्निकर्षादेरज्ञानस्य प्रामाण्यमनुपपन्नम् अर्थान्तरवत्”” इति ।
ननु भवतु ज्ञानमेव प्रमाणम् । तत्तु द्विविधम्–निर्विकल्पकम्, सविकल्पकञ्चेति । तत्र
निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्य प्रामाण्यमिति वौद्धस्य पूर्वपक्ष–
प्रत्यक्षरूपं ज्ञानं निर्विकल्पकम्, अनुमानरूपं तु सविकल्पकम् । तत्र प्रत्यक्षलक्षणम्–प्रत्यक्षं545 कल्पनापोढमभ्रान्तम् [न्यायबि॰ पृ॰ ११] इति । अभिलापवती प्रतीतिःकल्पना546 [न्यायबि॰ पृ॰ १३] ततोऽपोढम् । न हि प्रत्यक्षेऽभिलापसंसृष्टार्थग्रहणं सम्भवति, तद्विषये547 सङ्केत-व्यवहारकालाऽननुयायिनि शब्दसन्निवेशाऽसभवात् । यः548 सङ्केतव्यवहारकालाननुयायी न तत्र व्यवहारिभि शब्दो निवेश्यते यथा उत्पन्नमात्रप्रध्वंसिनि क्वचिदर्थे, नान्वेति549 च नियतदेशकालाकारं स्वलक्षण देशान्तरादाविति । अत कथं तद्विशिष्टार्थग्रहणं550 प्रत्यक्षेण यतः सविकल्पकं तत्स्यात् ? यो यत्र शब्दो न निवेशितो न तद्विशिष्टस्य तस्य ग्रहणं यथा अनिवेशिताऽश्वशब्दस्य गोद्रव्यस्य551 नाऽश्वशब्दविशिष्टस्य ग्रहणम्, अनिवेशितश्च स्वलक्षणे कश्चिदपि शब्द इति ।
किञ्च, अतीताद्यर्थ स्ववाचकसंसर्गेण विकल्पयतः पुरोवर्तिनि रूपादौ यदोत्पद्यते ज्ञानं तस्य कथं सविकल्पकता वर्तमानार्थनामसंसर्गस्य तदाऽनुपलब्धेः ? अर्थे च552 शब्दानामसम्भवात् तत्तादाम्याभावाच्च कथमर्थप्रभवे ज्ञानेऽजनकस्य शब्दस्य आकारसंसर्गः ? यद् यस्याऽजनकं न तत् तरयाकारमनुविधत्ते यथा रसादुत्पन्नं रसज्ञानं553 नाऽजनकस्य रूपादेः, नीलाद्यर्थादेवोत्पन्नञ्चेन्द्रियज्ञानमिति554 । ततो यदेव ज्ञानमर्थसंसृष्टं वाचकत्वेन शब्दं प्रतिपद्यते तदेव सविकल्पकम्, नान्यत् । अत एव योगिज्ञानमनेकशब्दार्थप्रतिभासमपि योजनाऽभावान्न सविकल्पकम्, विशेषणविशिष्टार्थग्रहणाभावाच्च अविकल्पकं प्रत्यक्षम् । न खलु विशेषणविशिष्टता प्रत्यक्षेण ग्रहीतुं शक्या, तुल्यकालस्याऽर्थद्वयस्य तत्र प्रतिभासनात् । न च स्वरूपमात्रेण प्रतीयमानयोः विशेषणविशेष्यभावः; अतिप्रसङ्गात् । प्रयोगः–यद् यदर्थसाक्षात्करणप्रवृत्तत्तञ्ज्ञानं तत् तत्स्वरूपव्यतिरिक्त–विशेषणविशेष्याकार-तत्संयोजनास्वभाव-कल्पनाकारं न भवति, यथा रूपाद्याकारप्रवृत्तचक्षुरादिज्ञानम् अविषयीकृतगन्धादिविशेषणयोजनाकारं न भवति, तथा च सर्वं स्वविषयप्रवृत्तं ज्ञानमिति ।
तच्च इत्थम्भूतं प्रत्यक्षम् स्वसंवेदन-इन्द्रिय-मनो-योगिप्रत्यक्षविकल्पाच्चतुर्धा भिद्यते । तत्र सर्वचित्तचैत्तानामात्मसंवेदनं स्वसंवेदनम् [न्यायवि॰ पृ॰ १९] इन्द्रियार्थसमनन्तरप्रत्ययप्रभवम् इन्द्रियप्रत्यक्षम् [ ] स्वविषयानन्तरविषयसहकारिणा इन्द्रियज्ञानेन समनन्तरप्रत्ययेन जनितं मनःप्रत्यक्षम् [न्यायवि॰ पृ॰ १८] भूतार्थभावनाप्रकर्षपर्यन्तजं योगिप्रत्यक्षम् [न्यायवि॰ पृ॰ २०] इति ।
निर्विकल्पकनिरसनपुरस्सरं सविकल्पकप्रामाण्यव्यवस्थापनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“कल्पनापोढम्”555 इत्यादि, तत्र केयं कल्पना–अभिलापवत्प्रतिभासः,556 निश्चयः, जात्याद्युल्लेखः, अस्पष्टाकारता, अर्थसन्निधिनिरपेक्षता, अनक्षप्रभवता, धर्मान्तरारोपो वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्तः; प्रतिभासस्याऽभिलापवत्त्वानुपपत्तेः557 । तद्धि तत्स्वभावत्वात्, तद्धेतुत्वाद्वा स्यात् ? न तावत्तत्स्वभावत्वात्; चेतनाऽचेतनयोः विरुद्धधर्माध्यासतः तादात्म्याऽसम्भवात् । ययोर्विरुद्धधर्माध्यासः न तयोस्तादात्म्यम् यथा जलाऽनलयोः, विरुद्धधर्माध्यासश्च चेतनाऽचेतनरूपतया शब्द-ज्ञानयोरिति । अतः तत्स्वभावशून्यतया प्रत्यक्षस्याऽविकल्पकत्वसाधने सिद्धसाधनम् । नापि तद्धेतुत्वात्; तद्धि तज्जन्यत्वम्, तज्जनकत्वम्, उभयं वा ? तज्जन्यत्वेन तद्वत्त्वे, श्रोत्रज्ञानस्य अविकल्पकत्वं न स्यात्, तस्याऽभिलापप्रभवतया तद्वत्त्वप्रसङ्गात् । तज्जनकत्वात्तद्वत्त्वे, प्रकृति-प्रत्ययादिप्रत्यक्षस्य सविकल्पकत्वं स्यात् । उभयपक्षेऽपि उभयदोपानुपङ्गः, एकत्रोभयरूपताविरोधश्च । अतः अभिलापवत्प्रतिभासस्य558 कल्पनालक्षणत्वाऽनुपपत्तेः “यो यत्र शब्दो न निवेशितः” इत्यादि प्रत्याख्यातम् ।
अथ निश्चय559 कल्पनोच्यते, सत्यमेतत्; तद्रहितत्वं तु560 प्रत्यक्षस्याऽसत्यम्; प्रमाणस्याऽनिश्चयात्मक्त्वानुपपत्तेः; तथाहि–प्रत्यक्षं स्वार्थव्यवसायात्मकं प्रमाणत्वाद् अनुमानवत् । यत्पुनः स्वयमनिश्चितस्वरूपम् अर्थाऽनिश्चयात्मकञ्च न तत्प्रमाणम्, यथा पुरुषान्तरज्ञानं संशयादिज्ञानञ्च561 । न खलु स्वार्थाऽव्यवसायात्मकत्वं विहाय आत्मान्तरज्ञानस्य सशयादेश्चाऽप्रामाण्ये अन्यन्निबन्धनमस्ति, तच्च562 परैः प्रत्यक्षे प्रतिज्ञायमानम् अप्रामाण्यमन्वाकर्षति । निश्चयो हि संशयादिव्यवच्छेदेन अर्थस्वरूपावधारणम्, तद्रूपता च प्रमाणस्य प्रमाणशब्दस्य563 निरुक्त्यैवाऽवसीयते । तथाहि–प्रकर्षेण संशयादिव्यवच्छेदलक्षणेन मीयते परिच्छिद्यते येनाऽर्थ तत् प्रमाणम्, न चैतन्निर्विकल्पके सम्भवतीति कथं तत्र प्रमाणशब्दस्यापि प्रवृत्तिः ? व्यवहाराऽनुपयोगित्वाच्च न तत्564 प्रमाणम्, यद्व्यवहारानुपयोगि न तत् प्रमाणम् यथा गच्छत्तृणस्पर्शसंवेदनम्, तथा च565 परपरिकल्पितं निर्विकल्पकं प्रत्यक्षमिति । व्यवहारञ्चाङ्गीकृत्य भवद्भि प्रमाणचिन्ता प्रतन्यते, प्रामाण्यं व्यवहारेण566 [प्रमाणवा॰ २ । ५] इत्याद्यभिधानात् । न चाऽविकल्पकस्य प्रवृत्त्यादिव्यवहारप्रसाधकत्वमस्ति, स्वार्थाऽनिश्चायकात् ततोऽनध्यवसायादिवद्567 व्यवहारिणां क्वचित्प्रवृत्त्याद्यनुपपत्ते ।
ननु568 निर्विकल्पकमपि प्रत्यक्षं व्यतिरिक्तविकल्पोत्पादकत्वतः प्रवर्तकत्वात् प्रमाणतां प्रतिपद्यते, इत्यपि श्रद्धामात्रम्; तस्याऽविदितस्वरूपस्य सन्निकर्षादविशेषप्रसङ्गात्, तस्यापि569 हि इत्थं प्रवर्तकत्वमुपपद्यते । न च चेतनाऽचेतनत्वकृतस्तयोर्विशेषः,570 निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्यापि चेतनत्वाऽप्रसिद्धेः । परनिरपेक्षतया स्वरूपोपदर्शकं हि चेतनमुच्यते, न चाऽविकल्पकाध्यक्षं स्वप्नेऽपि तथा571 स्वरूपमुपदर्शयतीति कथं तच्चेतनं यतः सन्निकर्षाद्विशेष्येत ? अतः तद्विशेष मिच्छता व्यवसायात्मकं572 तत् प्रतिपत्तव्यम्, निर्व्यापारस्य अननुभूयमानस्वरूपस्यास्य अपरप्रकारेण सन्निकर्षाद् भेदाऽप्रसिद्धेः ।
ननु “पश्यामि” इत्येवम्भूतो विकल्प एवाऽध्यक्षस्य व्यापारः, तत्कथं निर्व्यापारता ? इत्यप्यसुन्दरम्; तद्व्यवसायात्मकत्वप्रसङ्गात् । न खलु व्यापारः तद्वतो भिन्नो भवद्भिरङ्गीक्रियते; तत्स्वभावत्वात्तस्य । अथ तत्कार्यत्वात् ततो भिन्नोऽसौ; कथं तर्हि तद्व्यापारः ? न हि पुत्रः पितुर्व्यापारो भवति । अस्तु वा; तथापि–यदि अविकल्पकाध्यक्षे व्यवसायस्वभावता न स्यात् तदा तत्प्रभवविकल्पेऽपि कुतोऽसौ स्यात् ? स हि बोधरूपतया, विलक्षणसामग्रीप्रभवतया वा व्यवसायस्वभावतां स्वीकुर्यात् ? यदि बोधरूपतया; तदाऽसौ प्रत्यक्षेऽप्यस्ति, इति तदपि व्यवसायस्वभावतां स्वीकुर्यात् । तदविशेषेऽपि573 “यस्य574 साक्षादर्थे ग्रहणव्यापारः तन्न निश्चिनोति, यस्य तु तद्व्यापारोपजीवित्वम्575 असौ576 निश्चिनोति” इति असेः कोशस्य तीक्ष्णता । विलक्षणसामग्रीप्रभवता च अनयोः577 भेदे सिद्धे सिद्ध्येत्, न च विकल्पव्यतिरेकेण अविकल्पकस्वरूपं स्वप्नेऽपि प्रसिद्धम् । एकमेव हीदं स्वार्थव्यवसायात्मकमिन्द्रियादिसामग्रीतः समुत्पन्नं विज्ञानमनुभूयते, न तत्र स्वरूपभेदः सामग्रीभेदो वा कश्चित् कदाचित् कस्यचित् प्रतिभाति अन्यत्र महामोहाक्रान्तान्तःकरणात् सौगतात् । कथञ्चैवं578 बुद्धिचैतन्ययोर्भेदं प्रतिवर्णयन् साङ्ख्यः प्रतिक्षिप्येत ? विकल्पाऽविकल्पयोरिव अनयोरप्रतिपन्नस्वरूपयोरपि अभ्युपगममात्राद् भेदसिद्धिप्रसङ्गात् । तयोरेकत्वाध्यवसायाद् भेदेनाऽप्रतिपत्तिरित्यपि उभयत्र समानम् ।
किञ्च, उभयोर्भेदेन स्वरूपसंवितौ अन्यस्य अन्यत्राऽध्यारोपाद् एकत्वाध्यवसायो युक्तः अग्निमाणवकवत्, न च विकल्पाऽविकल्पयोः क्वचित् कदाचित् कस्यचित् संवित्तिरस्ति इत्युक्तम् । एकत्वाध्यवसायश्च अनयोः अन्यतरस्मात्, अन्यतो वा स्यात् ? अन्यतरस्माच्चेत्; किं579 विकल्पात्, निर्विकल्पकाद्वा ? न तावन्निर्विकल्पकात्; तस्य परामर्शशून्यतया एकत्वाध्यवसायाऽसमर्थत्वात् । नापि विकल्पात्; तस्य निर्विकल्पकाऽविषयत्वात् । यद् यद्विषयं न भवति न तत् तस्य केनचिदेकत्वमध्यवस्यति, यथा घटविषयं विज्ञानं परमाण्वविषयत्वान्न तस्य580 घटादिना एकत्वमध्यवस्यति, निर्विकल्पकाऽविषयञ्चेदं विकल्पज्ञानमिति । तद्विषयत्वे वा स्वलक्षण विषयत्वं विकल्पानामपि स्यात् । अन्यतोऽपि पूर्वज्ञानात्, उत्तरज्ञानात्, अन्वितरूपात्प्रतिपत्तुर्वा तदेकत्वाध्यवसाय स्यात् ? न तावत्पूर्वज्ञानात्, तस्य581 तत्काले प्रध्वस्तत्वात् । नापि उत्तरज्ञानात्; तत्काले तयोरभावात् । तथैव582 तद्द्वयस्यापि निर्विकल्पकस्य सविकल्पकस्य वा सतोर्न तदेकत्वाध्यवसायहेतुत्वं युक्तम्; उभयत्रोभयदोपानुपङ्गात् । नाप्यन्वितरूपात्प्रतिपत्तुः तदेकत्वाध्यवसायः; तस्य सौगतैरनभ्युपगमात् । ततः प्रतीतितो वस्तुव्यवस्थामभ्युपगच्छता एकमेवानुभवसिद्धस्वार्थव्यवसायात्मकं प्रत्यक्षं प्रतिपत्तव्यम्, स्वपरपरिच्छित्तेः सकलव्यवहारिणाञ्च583 तन्मुखप्रेक्षित्वात्584 । तस्यैव “अविकल्पकम्” इति नामान्तरकरणे न किञ्चिदनिष्टम्, सञ्ज्ञाभेदस्य अर्थभेदाऽप्रसाधकत्वात् । “जात्याद्युल्लेखः कल्पना” इत्यप्यविरुद्धम्;585 जात्यादीनां विशेषणविशेष्यभूतानां परमार्थसतां व्यामोहविच्छेदेनावसायस्य कल्पनात्वोपपत्तेः ।
यदप्युक्तम्-“यद्586 यदर्थसाक्षात्कारप्रवृत्तं ज्ञानम्” इत्यादि, तत्र कोऽयं विशेषणविशेष्याद्याकारो नाम योऽर्थसाक्षात्करणप्रवृत्ते ज्ञाने प्रतिपिद्ध्येत्–प्रतिबिम्बम्, उल्लेखो वा ? प्रतिबिम्बञ्चेत्; सिद्धसाध्यता, ज्ञाने तत्प्रतिपेधस्य अस्माभिरप्यभ्युपगमात्, सकलज्ञानानां निराकारत्वप्रतिज्ञानात्587 । अथ उल्लेख; तन्निपेधोऽनुपपन्न, प्रमाणस्य यथावस्थितार्थस्वरूपोद्योतकत्वात्, तत्स्वरूपञ्च जात्यादिविशिष्टं “गौः” “शुक्लः” “चरति” इत्यादिप्रत्ययात् प्रसिद्धम् । न खलु प्रतीयमानस्याऽपलापो युक्त; सर्वत्राऽनाश्वासप्रसङ्गात् । जात्यादिसद्भावः तद्विशिष्टत्वञ्च अर्थानां विषयपरिच्छेदे प्रपञ्चतः प्रतिपादयिष्यते इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।
अथ अस्पष्टाकारता588 विकल्पस्वरूपम्, तच्चास्य विकल्पकत्वादेव सिद्ध्यति; तथाहि–यत् सविकल्पकं ज्ञानं तदस्पष्टम् यथा अनुमानम्, तथाचेदं विवादापन्नं ज्ञानम्; इत्यप्यसाम्प्रतम्;589 निर्विकल्पकत्व-सविकल्पकत्वाभ्यां ज्ञानानां स्पष्टत्वाऽस्पष्टत्वयोरप्रसिद्धेः, स्वसामग्रीविशेषादेव तेषां तत्प्रसिद्धे । कथमन्यथा प्रत्ययत्वात् प्रत्यक्षमपि अनुमानवदस्पष्टं न स्यात् ? अन्योन्याश्रयश्च; अस्पष्टाकारत्वे हि सिद्धे सविकल्पकत्वसिद्धि, तत्सिद्धौ च अस्पष्टाकारत्वसिद्धिरिति । किञ्च, अस्य अस्पष्टता विशेषणविशिष्टार्थग्राहित्वात्, एकत्वपरामर्शित्वात्, परोक्षाकारोल्लेखित्वाद्वा स्यात् ? तत्र आद्यपक्षद्वयमयुक्तम्, वस्तुस्वरूपस्य अस्पष्टत्वाऽहेतुत्वात् । यत् खलु वस्तुस्वरूपं तन्नाऽस्पष्टत्वहेतुः यथा नीलत्वादि, वस्तुस्वरूपञ्च विशेषणविशिष्टत्वादिकमिति । परोक्षाकारोल्लेखित्वञ्च यत्रास्ति तत्र अस्पष्टत्वमप्यस्तु, नान्यत्र । न हि सर्वत्र विकल्पः परोक्ष एवार्थे प्रवर्तते; वर्तमाने पुरोवर्तिन्यप्यर्थे स्पष्टाकारोल्लेखमुखेन तत्प्रवृत्तिप्रतीतेः ।
नापि अर्थसन्निधिनिरपेक्षता590 विकल्पलक्षणम्; पुरोवर्तिन्यर्थे सत्येव अस्येदन्तया प्रवृत्तेः, न हि ईदृशो विकल्पोऽसन्निहितेऽर्थे सम्भवति । अतश्च सन्निहितार्थलक्षणत्वेऽपि यदि अस्याऽप्रत्यक्षता,137 न किञ्चित् प्रत्यक्षं स्यात् ।
नापि अनक्षप्रभवता तल्लक्षणम्; अक्षाऽन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वतः अक्षप्रभवत्वस्यात्रैवावसायात्, न हि निर्विकल्पकम् अक्षव्यापारानन्तरं कदाचिदप्युपलभ्यते । अर्थसाक्षात्कारिणश्चास्याऽक्षप्रभवत्वं591 भवति । न चाऽविकल्पस्य तत्साक्षात्कारित्वं सम्भवति; स्वरूपेणाप्यस्याऽप्रसिद्धत्वात्574 । यत् स्वरूपेणाऽप्रसिद्धं न तद् अर्थसाक्षात्कारि यथा वन्ध्यास्तनन्धयविज्ञानम्, स्वरूपेणाप्रसिद्धञ्च अविकल्पकत्वाभिमतं विज्ञानमिति ।
धर्मान्तरारोपोऽपि न तल्लक्षणम्;592 विकल्पे हि कस्य धर्मान्तरमारोप्यते ? निर्विकल्पकस्य चेत्; कि तद्धर्मान्तरम् ? वैशद्यञ्चेत्;593 “वन्ध्यासुतसम्बन्धि594 तत्595 तत्रारोप्यते”596 इत्यपि किन्न स्यात् ? “तस्य तद्धर्माधारतयाऽप्रसिद्धेः597 कथं तत् तत्रारोप्यते” इत्यन्यत्रापि समानम् । न खलु निर्विकल्पमपि प्रामाणिकस्य अनन्यमनसो विस्फारिताक्षस्य तद्धर्माधारतया कदाचिदपि प्रसिद्धम्, इति अक्षव्यापारप्रभवं वैशद्याध्यासितं स्वार्थसाक्षात्कारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षं प्रतिपत्तव्यम् । ततो भवत्परिकल्पितप्रत्यक्षलक्षणस्याऽनुपपत्तेः598 “स्वसंवेदनेन्द्रिय” इत्यादिना तद्भेदोपवर्णनम् आकाशकुशेशयसौरभव्यावर्णनप्रख्यमित्युपेक्षते ।
विवृतिव्याख्यानम्–
एतदेवाह–““न वै”” इत्यादि । “न वै” नैव “ज्ञानमित्येव” ज्ञानमित्येतावतैव “प्रमाणम् ।” कुतएतत् ? अतिप्रसङ्गात् । अतिप्रसङ्गमेव दर्शयति ““संव्यवहार”” इत्यादिना । समीचीनः सङ्गतो वा वादिप्रतिवादिनोऽविप्रतिपत्तिभूतो “व्यवहारः” हेयोपादेययोर्हानोपादानलक्षणः सञ्ज्ञानादिलक्षणो वा, तत्र “अनुपयोगिनः ।” कस्य ? “ज्ञानस्य ।” पुनरपि कथम्भूतस्य ? इत्यत्राह–““संशय”” इत्यादि । “इयं शुक्तिका रजतं वा” इति ज्ञानं “संशयः ।” “रजते शुक्तिका” इति, “शुक्तिकायां रजतम्” इति वा ज्ञानं “विपर्ययः । तत्कारणस्य” तत्कारणत्वादेव तदनुपयोगिनः “भावाऽविरोधात्” सत्त्वाऽविरोधात् । अयमर्थः–यथा संशयादिहेतोर्ज्ञानस्य ज्ञानत्वे सत्यपि संव्यवहारानुपयोगित्वान्न प्रामाण्यम्, तथा भवत्परिकल्पितनिर्विकल्पकप्रत्यक्षस्यापि ।
अत्र599 वादिनां विवेकाख्याति-अख्याति-असत्ख्याति-प्रसिद्धार्थख्याति-आत्मख्याति–प्रसिद्धार्थख्याति-सदसत्त्वाद्यनिर्वचनीयार्थख्याति–अलौकिकार्थख्याति-विपरीतार्थख्यातिरूपा विप्रतिपत्तयः सन्ति । तत्र–
विपर्ययज्ञाने विवेकाऽख्यातिवादिन प्राभाकरस्य पूर्वपक्ष–
प्रभाकरमतानुसारिणो विवेकाऽख्याति विपर्ययज्ञाने प्रतिपन्नाः । तथाहि–“इदं रजतम्” इत्यन्योन्यं600 विभिन्नं ज्ञानद्वयं601 प्रत्यक्ष-स्मरणरूपम् विभिन्नकारणप्रभवत्वाद् विभिन्नविषयत्वाच्च सिद्ध्यत्येव । इन्द्रियं हि इदमंशोल्लेखिनः प्रत्यक्षस्य कारणम्, संस्कारश्च स्मरणस्य, इति सिद्धमत्र विभिन्नकारणप्रभवत्वम् । ययोश्च विभिन्नकारणप्रभवत्वं तयोरन्योन्यं भेदः यथा प्रत्यक्षानुमानयोः, विभिन्नकारणप्रभवत्वञ्च “इदम्” “रजतम्” इति ज्ञानद्वयस्य । विभिन्नविषयत्वञ्चात्र सुप्रसिद्धम्–“इदम्” इति ज्ञानस्य पुरोवर्तिशुक्तिशकलावलम्बनत्वात्, “रजतम्” इति ज्ञानस्य च व्यवहितरजतविषयत्वात् । यत्र च विभिन्नविषयत्वं तत्रान्योन्यं भेदः यथा रूप-रसादिज्ञाने, अस्ति च विभिन्नविषयत्वम् “इदं रजतम्” इति ज्ञाने इति । इत्थं प्रत्यक्षात् स्मृतिर्विभिन्नापि “प्रमुष्टा” इति न विवेकेन प्रतिभासते इत्यविवेकख्यातिः, न तु एकमेवेदं ज्ञानम्; तथात्वेन तदुत्पत्तौ कारणाऽभावात् । तत्र हि कारणम्-इन्द्रियम्, अन्यद्वा ? न तावदन्यत्; उपरतेन्द्रियव्यापारस्यापि तदुत्पत्तिप्रसङ्गात् । नापीन्द्रियम्; तद्धि रजतसदृशे शुक्तिशकले सम्प्रयुक्त सत् तत्र निर्विकल्पकमुपजनयत् सविकल्पकमपि तत्रैवोपजनयेत् न रजते,602 तस्य इन्द्रियेणाऽसम्बन्धाद् अवर्तमानत्वाच्च । न चाऽसम्बद्धमवर्तमानञ्चेन्द्रियग्राह्यम् सम्बद्धं वर्त्तमानञ्च गृह्यते चक्षुरादिना [मीमां॰ श्लो॰ सू॰ ४ श्लो॰ ८४] इत्यभिधानात्603 । अन्यथा604 विप्रकृष्टाऽशेषार्थानामपि तद्ग्राह्यत्वप्रसङ्गतोऽनुपायसिद्धमशेषस्य अशेषज्ञत्वं स्यात् । न च दोषाणामयं महिमा इत्यभिधातव्यम्; यतः कोऽयं तन्महिमा नाम–इन्द्रियशक्तेः प्रतिबन्धः,605 तत्प्रध्वंसः, विपरीतज्ञानाविर्भावो वा ? तत्र आद्यविकल्पद्वयमयुक्तम्; कार्यानुत्पादप्रसङ्गात्, न हि मणिमन्त्रादिना दहनशक्तेः प्रतिबन्धे प्रध्वंसे वा स्फोटादिकार्योत्पत्तिर्दृष्टा । तृतीयविकल्पोप्यनुपपन्नः; न खलु606 दुष्टा यवा विपरीतं कार्यमाविर्भावयन्तः प्रतीयन्ते । अतः ज्ञानद्वयमेतत्–“इदम्” इति हि प्रत्यक्षं पुरोव्यवस्थितार्थग्राहि, “रजतम्” इति च अनुभूतरजतस्मरणमिति । रजताकारा607 हि प्रतीती रजतविषयैव न शुक्तिविषया, अन्याकारायाः प्रतीतेः अन्यविषयत्वाऽयोगात्, तद्योगे वा सर्वं ज्ञानं सर्वविषयं स्यात्, इति सर्वस्य सर्वदर्शित्वापत्तिः । प्रयोगः–यद् यदाकारं ज्ञानं तत् तद्विषयमेव यथा घटाकारं घटविषयमेव, रजताकारञ्चेदं ज्ञानमिति । यदि च अन्याकारापि प्रतीतिः अन्यविषया स्यात्, तदा अस्याः स्वार्थव्यभिचारतः सर्वत्राप्यनाश्वासान्न क्वचित् कस्यचित् प्रवृत्तिर्निवृत्तिर्वा कुतश्चित् इत्यशेषव्यवहारोच्छेदः । ततः रजताकारं ज्ञानं रजतविषयमेवाभ्युपगन्तव्यम् । न च रजतमग्रतः सन्निहितम्, अतोऽतीतमेव तत् तदा स्मर्यत इति । न तज्ज्ञानं प्रत्यक्षम्; इन्द्रियार्थ सम्प्रयोगजत्वाऽभावात्, अगृहीतरजतस्य608 “इदं रजतम्” इति प्रत्ययानुत्पत्तेश्च । यदि हि तत्प्रत्यक्षं स्यात् तदाऽगृहीतरजतस्यापि इन्द्रियव्यापारात् तदुत्पद्येत ।
ननु यदि अतीतं रजतं स्मर्यते तदाऽतीतस्यास्य अतीततयैव प्रतिभासः स्यात्, न तु वर्तमानरजततुल्यतया; इत्यप्यपेशलम्; अतीतस्यापि रजतस्य दोषतोऽतीतत्वेनाऽप्रतिभासनात्, वर्तमानस्य609 च शुक्तिलक्षणार्थस्य ग्राहकं ज्ञानं “शुक्तिकेयम्” इति तल्लक्षणमर्थं स्वरूपेण610 प्रतिपत्तुमसमर्थम् । शुक्तित्वलक्षणविशेषणस्य रजताच्छुक्तेर्भेदकस्याऽग्रहणात्, साधारणात्मना तु रजतान्वयिना स्थितं वस्तु प्रतिपद्यमानं रजतस्मृतिज्ञानस्य “स्मरामि” इत्याकारशून्यस्य कारणतां प्रतिपद्यते । “स्मरामि”611 इत्याकारशून्यत्वमेव चास्याः प्रमोषः । “रजतमिदम्”612 इति सामानाधिकरण्यं समीचीनसन्निहितरजतप्रत्ययतुल्यव्यवहारत्वञ्चात्र613 न दुर्घटम्; भेदाऽग्रहतः तद्घटनात् । भेदाऽग्रहश्च त्रिप्रकारः; तथा हि–प्रकाश्ययोर्भेदो न गृह्यते, प्रकाशकयोः भेदो न गृह्यते, सम्यग्ज्ञानाच्च भेदो न गृह्यते इति च । न च614 स्मृतिप्रमोषाभ्युपगमे रजतज्ञानस्य सत्यत्वात् उत्तरज्ञानेन बाध्यतानुपपत्तिरित्यभिधातव्यम्; “शुक्तिकेयम्” इति भेदबुद्धौ भेदाऽनध्यवसायनिवारणेन615 पूर्वप्रत्ययप्रशंसितरजतोचितप्रवृत्त्यादिव्यवहारनिवारणतः तस्या616 उपपत्ते । ये तु617 स्मृतिप्रमोषमनिच्छन्त शुक्तौ रजतप्रतिपत्ति विपरीतख्याति618 प्रतिपद्यन्ते तेषां बाह्यार्थसिद्धिर्न प्राप्नोति; तद्दृष्टान्तेनाऽशेषप्रत्ययानां निरालम्बनत्वप्रसङ्गात् । यथैव हि रजतप्रत्ययो रजताऽभावेऽपि रजतमवभासयति तथा सर्वे बाह्यार्थप्रत्ययास्तदवभासिनः इत्यद्वैतवादिमतसिद्धि स्यात् । तामनिच्छता तत्र स्मृतिप्रमोष619 एवाभ्युपगन्तव्य इति ।
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“विभिन्नकारणप्रभवत्वात्”620 इत्यादि; तत्र किं
स्मृतिप्रमोषापर–पर्यायायाः विवेकाख्याते प्रतिविधानम्–
कारणभेदमात्रात्621 कार्यभेदः प्रसाध्यते, सामग्रीभेदाद्वा ? प्रथमपक्षे न किञ्चिदेकं ज्ञानं स्यात्, आलोकेन्द्रियादिभिरनेकैः कारणैर्जन्यमानस्य घटादिज्ञानस्याप्यनेकत्वप्रसङ्गात् । द्वितीयपक्षस्त्वयुक्तः; सामग्रीभेदस्यात्राऽसम्भवात्, चक्षुरादिकारणकलापस्यैकस्यैव622 तत्कारणत्वात् । कार्यभेदकल्प्यत्वाच्च तद्भेदस्य,623 न चात्र कार्यभेदोऽस्ति । ननु “रजतमिदम्” इति स्मृतिप्रत्यक्षरूपः कार्यभेदोऽत्र विद्यत एव, अतः सामग्रीभेदः कल्प्यत इति चेत्; न; अन्योन्याश्रयप्रसङ्गात्–सिद्धे हि सामग्रीभेदे “रजतमिदम्” इत्यत्र स्मृतिप्रत्यक्षरूपतया कार्यभेदसिद्धिः, तत्सिद्धौ च सामग्रीभेदसिद्धिरिति ।
एतेन “ययोर्विभिन्नकारणप्रभवत्वम्” इत्याद्यनुमानं प्रत्युक्तम्; तयोर्हि भेदे सिद्धे विभिन्नकारणप्रभवत्वं सिद्ध्येत, तत्सिद्धौ च तयोर्भेदः सिद्ध्येदिति । तथा च “इन्द्रियं हि प्रत्यक्षस्य कारणम्” इत्यादिस्वप्रक्रियाप्रदर्शनमनुपपन्नम् । यदि चान्यत्र इन्द्रियसंस्कारयोः स्मृतिप्रत्यक्षकारणत्वेन प्रतिपन्नत्वाद् अत्रापि तत्कार्यभेद इष्यते; तर्हि प्रत्यभिज्ञानस्यापि एकत्वं न स्यात् संस्कारेन्द्रियप्रभवत्वाऽविशेषात् । अथात्र कार्यस्यैक्यदर्शनात् तावत्येकैव सामग्री कल्प्यते; तदितरत्र समानम् । तथा च “नैकमेवेदं ज्ञानं कारणाभावात्” इत्याद्ययुक्तम्; चक्षुरादिसामग्र्या एव तत्कारणत्वात् । न च कार्यप्रतीतौ कारणाभावाऽऽशङ्का युक्ता, तत्प्रतीतेरेव624 तत्सद्भावप्रसिद्धेः625 । न खलु निर्हेतुका कार्यस्योत्पत्तिरुपलब्धचरी । तन्न कारणभेदादस्य भेदः ।
नापि विषयभेदात्; शुक्तिशकलस्यैकस्यैव एतज्ज्ञानविषयत्वात् । पुरोवर्तमानं हि शुक्तिशकलं चक्षुरादयः काचकामलादिदोषोपनिपाताद् रजतरूपतया दर्शयन्ति । कथमन्यथा शुक्तिसन्निधानानपेक्षस्तज्ज्ञानस्य आविर्भावो न भवेत् ? तद्धि626 तत्र कारणतामात्रेण व्याप्रियेत, विषयतया वा ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः; सत्यरजते चक्षुराद्यभाव इव शुक्तिशकलाभावेऽपि रजतज्ञानानुत्पत्तिप्रसङ्गात् । द्वितीयविकल्पे तु सिद्धं शुक्तिविषयत्वं627 तज्ज्ञानस्य । एकार्थविषयमेकमेव हि “इदं रजतम्” इति ज्ञानमनुभूयते, इदंशब्दो ह्यत्र628 पुरोवर्तितामात्रं परामृशति, रजतशब्दस्तु रजतरूपतामात्रं न पुनर्विषयान्तरम्, तदत्र ज्ञाने कथं भेदाशङ्का स्यात् ? सत्यरजतज्ञानेऽपि तत्प्रसङ्गात्, तयोः स्वरूपमात्रप्रतिभासे विशेषाभावात् ।
यच्चान्यत्–“दोपैरिन्द्रियशक्तेः प्रतिबन्धः प्रध्वंसो वा” इत्याद्युक्तम्;629 तदप्ययुक्तम्; यतो न630 तैस्तस्याः प्रतिबन्धः प्रध्वंसो वा विधीयते, किन्तु स्वसन्निधाने “रजतमिदम्” इति ज्ञानमेवोत्पाद्यते631 । दोषाणां चायमेव महिमा यदविद्यमानेप्यर्थे ज्ञानोत्पादकत्वन्नाम् ।
यदप्युक्तम्–“न632 खलु दुष्टा यवाः” इत्यादि, तदप्युक्तिमात्रम्; यतो दुष्टस्य अयमेव धर्मो यत्कार्यानुत्पादकत्वं विपरीतकार्योत्पादकत्वं वा दुष्टभृत्यवत्, तच्चोभयमपि यवादावस्त्येव अङ्कुरलक्षणकार्यानुत्पादकत्वस्य उपयुक्तानामुदरव्यथादिविपरीतकार्योत्पादकत्वस्य च प्रतीतेः । “ननु दुष्टस्य कार्योत्पादकत्वं विरुद्धम्”633 इत्यप्यनेन प्रत्युक्तम्; तस्य हि अविपरीतकार्योत्पादकत्वं विरुद्धं न पुनर्विपरीतकार्योत्पादकत्वम् । अथ कार्योत्पादकत्वमात्रमपि तत्र विरुद्धम्; तर्हि कथं ततः स्मृतिप्रमोषलक्षणकार्योत्पादः स्यात् ? ततः युक्तो दोपतो विपरीतज्ञानस्य शुक्तिशकलविषयतयोत्पादः । अतो न विषयभेदात्तज्ज्ञानस्य भेदः । पञ्चाङ्गुलादिज्ञानेन अनेकान्ताच्च, न खलु विषयभेदेऽप्यस्य634 भेद सम्भवतीति ।
किञ्च, रजतज्ञानस्य शुक्तिशकलाऽविषयत्वे कि निर्विषयत्वम्, अतीतरजतविषयत्वं वा स्यात् ? न तावन्निर्विषयत्वम्; “रजतमिदम्” इति विषयोल्लेखप्रतीतेः । नाप्यतीतरजतविषयत्वम्, अतीततयैव तत्र रजतप्रतिभासप्रसङ्गात्, तथा च तत्प्राप्त्यर्थिनाम् अतः प्रवृत्तिर्न प्राप्नोति; अतीतस्य प्राप्तुमशक्यत्वात् । अत635 वर्तमानपुरोवर्तिशुक्तिशकलविषयमेव तज्ज्ञानं प्रतिपत्तव्यं तत्रैव प्रवृत्तिहेतुत्वात्, यद् यत्रैव प्रवृत्तिहेतुः तत् तद्विषयमेव यथा सत्यरजते रजतज्ञानम्, वर्तमाने पुरोवर्तिन्येव शुक्तिशकले प्रवृत्तिहेतुश्चेदं ज्ञानमिति । अथ अतीतरजतविषयत्वेऽप्यस्य दोषतोऽतीतस्य रजतस्य शुक्तिकातो भेदाऽग्रहणात् तत्र प्रवृत्तिहेतुत्वम्; तन्न; भेदाऽग्रहमात्रम्य पुरुषप्रवृत्तिहेतुत्वानुपपत्तेः, पुरोवर्तितया रजतप्रतिभासो हि तत्प्रवृत्तिहेतुः न पुनर्भेदाऽग्रहः । अथ अतीतरजतविषयत्वेऽप्यस्य रजतप्रतिभासस्य पुरोवर्तिसत्यरजतप्रतिभासतुल्यत्वात् पुरुषप्रवृत्तिहेतुत्वम्, तत्तुल्यता च ततो भेदानवसायः इति चेत्; नन्वेवं वर्तमानानवभासितया अतीतरजतावभासिज्ञानतुल्यताप्यस्यास्ति इति तत्तुल्यतया636 तदप्रवृत्तिहेतुताऽप्यस्य स्याद् अविशेषात्637 । तथा638 चाऽयं रजतज्ञानवान् पुरोवर्तिनि शुक्तिशकललक्षणेऽर्थे प्रवर्तेत निवर्तेत वा युगपत्परस्परविरुद्धक्रियाद्वयमापन्नः कि कुर्यात् ? न च ऽतत्तुल्यताऽविशेषेऽपि639 एकत्र स्वोचितव्यवहारप्रवर्तकत्वं नान्यत्र इत्यभिधातुं युक्तम्; अप्रामाणिकत्वप्रसङ्गात् । तत शुक्तिशकलस्यैव “रजतमिदम्” इत्येतज्ज्ञानविषयता प्रतिपत्तव्या । इति न विषयभेदादपि अस्य ज्ञानस्य भेदः ।
अथ विभिन्नाकारत्वात् तत्र तद्भेदः640 प्रसाध्यते; तदयुक्तम्; यतो641 नाऽऽकारभेदादपि तद्भेदः चित्रज्ञानेन प्रत्यभिज्ञानेन642 चानेकान्तात्, तद्धि अनेकाकाराक्रान्तमपि एकमेवx,643 एवम् “रजत मिदम्” इत्यादिज्ञानमपि । अतः तज्ज्ञानस्य कुतश्चिद्भेदाऽप्रसिद्धेः एकत्वमेवाभ्युपगन्तव्यं तथैव तत्स्वरूपप्रकाशनात्; यस्य यथैव स्वरूपं प्रकाशते तत् तथैवाभ्युपगन्तव्यम् यथा सत्यरजतादौ “रजतमिदम्” इत्यादिज्ञानस्यैकत्वेन प्रकाशमानं स्वरूपम् एकत्वेनैवाभ्युपगम्यते, एकत्वेनैव प्रकाशते च शुक्तिकाशकले “रजतमिदम्” इति ज्ञानस्य स्वरूपमिति । न हि प्रतिभासकृतं विशेषमुभयत्र644 कञ्चित्पश्यामः, येन एकत्रैकं645 ज्ञानम् अन्यत्र646 तु द्वयं प्रतिपद्यामहे । एतत्तुस्यात्–एकं प्रमाणं यथावस्थितवस्तुस्वरूपग्राहित्वात्, अपरं त्वप्रमाणं तद्विपर्ययादिति ।
अस्तु वा ज्ञानद्वयम्; तथापि647 युगपत्, क्रमेण वाऽस्योत्पत्तिः स्यात् ? न तावद्युगपत्; ज्ञानयौगपद्यप्रसङ्गात्, “करणस्य क्रमेणैव ज्ञानोत्पादने सामर्थ्यम्” इत्यभ्युपगमक्षतिप्रसङ्गाच्च । क्रमेणोत्पत्तावपि “इदम्” इति प्रत्यक्षात् पूर्वम्, उत्तरत्र वा रजतस्मृतिः स्यात् ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः; तदा स्मृतिबीजस्य संस्कारस्य प्रबोधकप्रत्ययाऽपायात् । प्रबुद्धे च संस्कारे स्मृतिरुत्पद्यते नाप्रबुद्धे अतिप्रसङ्गात् । अथ निर्विकल्पकात् तत्संस्कारप्रबोधः; तर्हि सविकल्पकेन सह रजतस्मृतेर्यौगपद्यप्रसङ्गात् सैवाभ्युपगमक्षतिः । “न च निर्विकल्पकं ज्ञानं कुतश्चित्प्रमाणात्प्रसिद्धम्” इत्युक्तं सविल्पकसिद्धौ648 । अथ पश्चादुत्पद्यते; तन्न; यस्मात् “इदम्” इति प्रत्यक्षात् पश्चादुत्पद्यमानं रजतज्ञानं निरुद्धव्यापारेऽपि चक्षुषि उत्पद्येत, तथा च निमीलिताक्षस्यापि तज्ज्ञानानुभवः स्यात् । प्रतीतिविरुद्धा च तत्क्रमोत्पत्तिः,649 न खलु पूर्वं पुरोवर्तिशुक्तिशकलं गृहीत्वा पश्चाद् रजतं स्मरामि इति तत्संवेदनयोः स्वप्नेऽपि क्रमप्रतीतिरस्ति, रजतात्मकं पुरोवर्ति वस्तु सकृदेव प्रतिभाति इत्यखिलजनानां प्रतीते, अन्यथा बाधकोपनिपाते सति “नेदं रजतम्” इति तादात्म्यप्रतिपेधो न स्याद् अप्रसक्तत्वात्तस्य । अस्ति चायम्–अङ्गुलिनिर्देशेन शुक्तिशकलस्य रजततया प्रतिपेधप्रतीतेः । अतः यद् यत्र प्रतिषिध्यते तत् तत्र प्रसक्तम् यथा क्वचित्प्रदेशे घटः, प्रतिपिध्यते च पुरोवर्तिनि शुक्तिशकले रजतमिति ।
नन्वेवमपि घट-भूतलयोरिव शुक्ति-रजतयोः संयोगनिषेधो भविष्यति; इत्यप्यसुन्दरम्; तद्वदत्र वैयधिकरण्याऽप्रतीतेः, न खलु यथा “नास्त्यत्र घटः” इति वैयधिकरण्यप्रतीतिः तथा “नेदं रजतम्” इत्यत्रापि । यत्र च वैयधिकरण्यप्रतीतिर्नास्ति न तत्र संयोगनिषेधः यथा “नेदं नीलम्” इत्यादौ, नास्ति च “इदं रजतम्” इत्यादौ वैयधिकरण्यप्रतीतिरिति । यथैव हि अद्वैतवादिना विश्वस्यैकत्वमभ्युपगच्छता650 पीतस्य नीलात्मकत्वं यदारोपितं तदेव “नेदं नीलम्” इत्यनेन प्रतिषिध्यते, तथा शुक्ति-रजतयोर्यत् तादात्म्यं पूर्वविज्ञानेनारोपितं तदेव “नेदं रजतम्” इत्यनेन बाधकेन अपनीयते, नतु इदमंशो रजतांशो वा निषिध्यते । तथा च सतः शुक्तिशकलस्य651 या रजतात्मकताप्रतीतिः सा652 अवस्थितरूपविरुद्धत्वाद् विपरीतख्यातिः न पुनः स्मृतिप्रमोषः ।
किञ्च, कोऽयं653 स्मृते प्रमोपो नाम–विनाश, प्रत्यक्षेण सहैकत्वाध्यवसायः, प्रत्यक्षरूपतापत्तिः, तदित्यशस्याननुभव, तिरोभावमात्र वा ? यदि विनाश; तदा साध्यसाधनसम्बन्धस्मृतेः साध्यप्रतिपत्तिकाले विनाशात् तत्रापि स्मृतिप्रमोष स्यात् । अथ प्रत्यक्षेण सहैकत्वाध्यवसायोऽस्या प्रमोष, ननु कुतरतयोरेकत्वाध्यवसाय–विषयैकत्वाध्यवसायात्, स्वरूपैकत्वाध्यवसायाद्वा ? प्रथमविकल्पे कोऽयं विषयैकत्वाध्यवसायो नाम ? अन्यतरविषयस्यान्यतरविषये आरोपश्चेत्; कि प्रत्यक्षविषयस्य स्मृतिविषये, तद्विषयस्य वा प्रत्यक्षविषये आरोप स्यात् ? तत्राद्यपक्षे स्मर्यमाणरजतदेशे स्पष्टतया शुक्तिकाया प्रतिभास स्यान्न तु “इदम्” इत्युल्लेखेन पुरोवर्तितया, तत्रारोप्यमाणत्वात्, यत्र यदारोप्यते तस्य तद्देशे प्रतिभासो भवति यथा मरीचिकायामारोप्यमाणस्य जलस्य654 मरीचिकादेशे,655 स्मृतिविषये रजते आरोप्यते च प्रत्यक्षविषया656 शुक्तिकेति । द्वितीयपक्षे तु इदन्तया657 शुक्तिकाया स्पष्ट प्रतिभासो न प्राप्नोति, तत्रारोप्यमाणस्य स्मृतिविषयस्याऽस्पष्टत्वात् । तन्न विषयैकत्वाध्यवसायात् स्मृते प्रत्यक्षेण सहैकत्वाध्यवसायो युक्त ।
नापि स्वरूपैकत्वाध्यवसायात्, स हि ताभ्यामेव विधीयते, अन्येन वा ? न तावत्ताभ्यामेव, अस्वसविदितस्वभावयो स्मृति-प्रत्यक्षयो स्वरूपमात्राध्यवसायेऽप्यसामर्थ्ये अन्येन सहैकत्वाध्येवसाये सामर्थ्यानुपपत्ते । नाप्यन्येन658 ज्ञानान्तरेण तदेकत्वाध्यवसाय, तस्यापि अस्वसविदितस्वभावस्य स्वरूपमात्रस्यापि वार्तानभिज्ञस्य659 अन्येनैकत्वाध्यवसायवार्ताभिज्ञताऽनुपपत्ते । किञ्च, तेन तद्द्वयस्य प्रतीतस्य एकत्वमध्यवसीयते, अप्रतीतस्य वा ? न तावत्प्रतीतस्य; द्वयप्रतीतौ तदेकत्वाध्यवसायविरोधात् । नाप्यप्रतीतस्य, अतिप्रसङ्गात् । अथ660 यदैव तद्द्वय प्रतीयते661 न662 तदैव तदेकत्वाध्यवसायो येन विरोध स्यात्, किन्तु पूर्व तद्द्वयं प्रतीत्य पश्चादेकत्वेनाध्यवसीयत इति, तदयुक्तम्, संवेदनस्य क्षणिकत्वेन एतावन्त कालमवस्थित्यनुपपत्ते । तन्न प्रत्यक्षेण सहैकत्वाध्यवसाय स्मृते प्रमोष ।
नापि प्रत्यक्षरूपतापत्तिः; तद्रूपतापत्तौ हि तस्याः स्मृतिरूपतापरित्यागात् प्रत्यक्षरूपतैव स्यान्न स्मृतिरूपता, तत्कथमस्याः प्रमोषः ? अन्यथा मृत्पिण्डस्यापि घटरूपतापत्तौ मृत्पिण्डरूपतापरित्यागेऽपि मृत्पिण्डत्वप्रसङ्गात् मृत्पिण्डप्रमोषोऽपि स्यात्, प्रत्यक्षबाधा उभयत्र समाना । अथ “तत्” इत्यंशस्याननुभवः स्मृतेः प्रमोषः, “तद्रजतम्”663 इत्याकारा हि प्रतीतिः स्मृतिः,664 तच्छब्दस्य अनुभूतपरोक्षार्थाभिधायकत्वात्, स यत्र नानुभूयते तत्र स्मृतिः “प्रमुष्टा” इत्युच्यत इति; तदसाम्प्रतम्; रजताकारस्याप्यनुभवाभावप्रसङ्गात्, “तद्रजतम्” इति हि रजतांशसम्बलितमेकमेवेदं स्मरणं भवतेष्यते, तत्र तच्छब्दस्य प्रमोषे रजतांशस्यापि प्रमोषः स्यात् निरंशस्यैकदेशेन प्रमोषानुपपत्तेः ।
किञ्च,665 “प्रमोषः” इत्यत्र प्रशब्देन कोऽर्थोऽभिधीयते–एकदेशापहारः, सर्वापहारो वा ? न तावदेकदेशापहारः; तत्रास्य666 प्रयोगवैयर्थ्यात् । एकदेशेन हि चौरैर्द्रव्यापहारे मोषशब्द एव लोके प्रयुज्यते, अतः सर्वापहार एव अस्यार्थो युक्तः “प्रकृष्टो मोषः प्रमोषः” इति । मोषस्य चायं प्रकर्षो यत् सर्वात्मना वस्तुनोऽपहार इति । एवञ्च स्ववचनविरोधः; “स्मृतिरस्ति, किन्तु प्रमुष्टा” इति । यदि667 हि सा अस्ति; कथं प्रमुष्टा ? प्रमुष्टा चेत्; कथमस्ति इति ?
तिरोभावोऽपि ज्ञानयौगपद्ये668 सिद्धे सिद्ध्येत, न च भवतस्तत्सिद्धम् अपसिद्धान्तप्रसङ्गात् । किञ्च, अस्यास्तिरोभावः कार्याऽकर्तृत्वम्, आवृतत्वम्, अभिभूतस्वरूपाया अवस्थानं वा ? प्रथमपक्षे कि तस्याः कार्यम्, यदकर्तृत्वात् तत्तिरोभाव स्यात् ? परिच्छित्तिश्चेत्; सा तत्रास्त्येव, रजतपरिच्छित्तेरत्रानुभूयमानत्वात् । द्वितीयपक्षस्त्वयुक्तः; ज्ञानस्य आव्रियमाणत्वानुपपत्तेः । चिरस्थायिनो हि पदार्थस्याव्रियमाणत्वं दृष्टम्, नच ज्ञानं चिरस्थायितया केनचिद् दृष्टमिष्टं वा । तृतीयपक्षोप्यनुपपन्नः; बलवता हि दुर्बलस्य स्वरूपाभिभवो दृष्टः, यथा सवित्रा तारानिकुरम्बस्य । दुर्बलत्वञ्चास्याः अतीतविषयत्वात्, बाध्यमानत्वाद्वा ? प्रथमविकल्पे स्मृतिवार्तोच्छेदः, सर्वस्या स्मृतेरतीतविषयतया दुर्बलत्वतो वर्तमानवस्तुप्रतिभासिज्ञानेन स्वरूपाभिभवप्रसङ्गात् । वाध्यमानत्वं तु विपरीतख्यातिव्यतिरेकेण नोपपद्यते इत्युक्तम् । अतः स्मृतिप्रमोपानुबन्धं परित्यज्य सैवाभ्युपगन्तव्या669 ।
यदप्युक्तम्–“विपरीतख्यात्यभ्युपगमे670 बाह्यार्थसिद्धिर्न स्यात्” इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम्; असत्यप्रत्ययानाम् अर्थाऽनालम्बनत्वेऽपि सत्यप्रत्ययानां तदालम्बनत्वप्रसिद्धेः । सत्येतरव्यवस्था च प्रत्ययानां साधकबाधकप्रमाणसद्भावात् सुप्रसिद्धेति । एतच्च विस्तरतो बाह्यार्थसिद्धिप्रघट्टके प्रतिपादयिष्यते इत्यलमतिप्रसङ्गेन । तदेवं671 विवेकाख्यातिपक्षस्य विचार्यमाणस्य सर्वथानुपपत्तेर्नात्राग्रहः प्रेक्षादक्षैः कर्तव्य इति ।
विपर्ययज्ञानेऽख्यातिवादिनश्चार्वाकस्य प्रतिविधानम्–
अपरे अख्यातिं मन्यन्ते । तथाहि–“इदं672 रजतम्” इति ज्ञाने रजतसत्ता विषयभूता तावन्नास्ति; अभ्रान्तत्वानुषङ्गात् । रजताभावोऽपि न तदालम्बनम्; तद्विधिपरत्वेनास्य प्रवृत्तेः । अत एव शुक्तिशकलमपि न तदालम्बनम् । रजताकारेण शुक्तिशकलमालम्बनमित्यप्ययुक्तम्; अन्यस्य अन्याकारेण ग्रहणाऽप्रतीतेः, न खलु घटाकारेण पटस्य ग्रहणं प्रतीतम् । अतो न किञ्चिदत्र ज्ञाने ख्याति673 इति सिद्धा अख्यातिः; तदसमीक्षिताभिधानम्; विशेषतो व्यपदेशाभावप्रसङ्गात्, यत्र हि न किञ्चिदपि प्रतिभाति तत्केन विशेषेण रजतज्ञानमन्यद्वा व्यपदिश्येत ?
का चेयमख्यातिः-किं ख्यातेरभावः, ईषत्ख्यातिर्वा ? प्रथमपक्षे भ्रान्ति-सुषुप्तावस्थयोरविशेषप्रसङ्गः, प्रतिभासविशेषात्मकत्वे हि भ्रान्तेः सुपुप्तावस्थातो भेदः स्यान्नान्यथा । अथ ईषत्ख्यातिः अख्यातिः; ननु किमिदं ख्यातेरीषत्त्वम् ? यथावस्थितार्थाऽप्रतिभासित्वमिति चेत्; तर्हि विपरीतार्थख्यातिरियं स्यान्नतु674 अख्यातिः । तन्न अख्यातिपक्षोऽप्युपपन्नः ।
विपर्ययज्ञाने असत्ख्यातिवादिनोः सौत्रान्तिकमाध्यमिकयोः निराकरणम्–
अपरे तु असत्ख्यातिं मन्यन्ते । तथाहि–“इदं675 रजतम्” इति प्रतिभासमानं वस्तुस्वरूपं ज्ञानधर्मः, अर्थधर्मो वा स्यात् ? न तावज्ज्ञानधर्मः; अनहङ्कारास्पदत्वात्, बहिः इदन्तया प्रतिभासमानत्वाच्च । नाप्यर्थधर्मः; तत्साध्यार्थक्रियाकारित्वाऽभावात्, बाधकप्रत्ययेन तद्धर्मतयाऽस्य बाध्यमानत्वाच्च । अतः असदेव तत् तत्र प्रतिभातमिति असत्ख्यातिः; तदसमीक्षिताभिधानम्; असतः प्रख्योपाख्याविरहितस्य676 खपुष्पादिवत् प्रतिभासाऽसम्भवात् । विप्रतिषिद्धञ्चैतत् “असत्, प्रतिभाति च” इति । प्रतिभासमानत्वमेव हि सत्त्वं पदार्थानाम् । नहि सर्वथाऽसन्तः शशविषाणादयः स्वप्नेऽपि प्रतिभासन्ते । भ्रान्तिवैचित्र्याभावप्रसङ्गश्च677 तन्निबन्धनाऽभावात्, नहि असत्ख्यातिवादिनो ज्ञानगतमर्थगतं वा वैचित्र्यमस्ति यन्निबन्धनाऽनेकप्रकारा भ्रान्तिः स्यात् ।
यदप्युक्तम्–“अर्थक्रियाकारित्वाभावात्”678 इति; तत्रापि किं ज्ञानसाध्यार्थक्रियाकारित्वाभावोऽभिप्रेतः, ज्ञेयसाध्यार्थक्रियाकारित्वाऽभावो वा ? तत्राद्यपक्षे ज्ञानधर्मतयैवास्य सत्त्वमनुपपन्नम्, न पुनः सर्वथा । नहि अन्यस्य अन्यसाध्यार्थक्रियाकारित्वाभावादसत्त्वम्; घटस्यापि पटसाध्यामर्थक्रियामकुर्वतोऽसत्त्वप्रसङ्गात् । द्वितीयपक्षस्त्वयुक्तः; जलहेतोरभिलापप्रवृत्त्याद्यर्थक्रियाकारित्वस्य तत्र सम्भवात् । कथमेवमस्य भ्रान्तता इति चेत् ? स्नानाद्यर्थक्रियाकारित्वाऽभावात् । द्विविधा679 हि अर्थक्रिया–अर्थमात्रनिबन्धना, सत्यार्थनिबन्धना चेति । तत्र अभिलाषादिरूपा अर्थमात्रनिबन्धना । स्नानादिरूपा तु सत्यार्थनिबन्धना । अतः तत्कारिण एवार्थस्य ग्राहकं ज्ञानमभ्रान्तं नान्यत् । ततः असत्ख्यातिपक्षोऽनुपपन्न680 एव ।
विपर्ययज्ञाने प्रसिद्धार्थख्याति–वादिन साख्यस्य पर्यालोचनम्–
अन्ये तु प्रसिद्धार्थख्यातिं प्रतिपन्नाः । तथाहि–प्रतीतिसिद्ध एवार्थो विपर्ययज्ञाने प्रतिभाति । न चास्य681 विचार्यमाणस्य असत्त्वं वाच्यम्; प्रतीतिव्यतिरेकेण अपरस्य विचारस्यैवासम्भवात् । प्रतीति त्य बाधितत्वाच्च, न682 च तत्प्रसिद्धेऽर्थे विचारो युक्तः, करतलगताऽऽमलकादेरपि हि प्रतिभासबलेनैव सत्त्वम्, स च प्रतिभासोन्यत्राप्यविशिष्टः । अथ मरीचिकाचक्रादौ जलाद्यर्थस्य प्रतिभातस्य तद्देशोपसर्पणे सति उत्तरकालं प्रतिभासाभावादसत्त्वम्; तदयुक्तम्; यतो यद्यपि उत्तरकालं सोऽर्थो न प्रतिभाति, तथापि यदा प्रतिभाति तदा तावदस्त्येव, अन्यथा विद्युदादेरपि स्वप्रतिभासकाले सत्त्वसिद्धिर्न स्यात् । तस्मात् प्रसिद्धार्थख्यातिरेवेयमिति; तदविचारितरमणीयम्; भ्रान्ताऽभ्रान्तप्रतीतिव्यवहारवार्त्तोच्छेदप्रसङ्गात् । न खलु यथावस्थितार्थग्राहित्वाऽविशेषे “काचित्प्रतीतिर्भ्रान्ता काचिच्चाऽभ्रान्ता” इति निर्निबन्धना व्यवस्थितिर्युक्ता; स्वेच्छाकारित्वप्रसक्तेः । किञ्च, उत्तरकालमुदकादेरभावेऽपि तच्चिह्नस्य भूस्निग्धतादेरुपलम्भः स्यात् । नहि विद्युदादिवद् उदकादेरपि आशुभावी निरन्वयो विनाशः क्वचिदुपलभ्यते । तन्न प्रसिद्धार्थख्यातिपक्षोऽपि683 श्रेयान् ।
विपर्ययज्ञाने आत्मख्याति–वादिनो योगाचारस्य खण्डनम्–
अन्ये च आत्मख्याति मन्यन्ते । तथाहि–शुक्तिकायाम् “इदं रजतम्” इति रजतं प्रतिभासते, तस्य च बाह्यस्य बाधकप्रत्ययात् प्रतिभासो नोपपद्यते । न खलु “यथैव प्रतिभासते तथैवार्थः” इत्यभ्युपगन्तुं युक्तम्; भ्रान्तत्वाऽभावप्रसङ्गात् । अतः ज्ञानस्यैवायमाकारोऽनाद्यविद्यावासनासामर्थ्याद्684 बहिरिव प्रतिभासते इत्यात्मख्यातिः; तदसमीचीनम्; यत स्वरूपमात्रसंविन्निष्ठत्वे अर्थाकारधारित्वे च सिद्धे ज्ञानस्य आत्मख्याति सिद्ध्येत, न च तत्सिद्धम्, उत्तरत्र उभयस्यास्य685 निराकरिष्यमाणत्वात् । स्वाकारमात्रग्राहित्वे686 च अखिलज्ञानानां भ्रान्ताऽभ्रान्तविवेकः बाध्यबाधकमावश्च न प्राप्नोति, तत्र कस्यचिदपि व्यभिचाराऽभावात् । स्वात्मस्वरूपतया687 रजताद्याकारस्य संवेदने च “अहं रजतम्” इति स्वात्मनिष्ठतयैव संवित्तिः स्यात्, नतु “इदं रजतम्” इति बहिर्निष्ठतया । यत् स्वात्मरूपतया संवेद्यते न तत्र वहिर्निष्ठतया संवित्तिः यथा विज्ञानस्वरूपे, स्वात्मरूपतया संवेद्यते च आत्मख्यातिवादिमते रजताद्याकार इति । अथ अनाद्यविद्यावासनावशाद्688 बहिर्निष्ठत्वेनाऽसौ689 प्रतीयते; कथमेवं विपरीतख्यातिरेवेयं न स्यात्, ज्ञानादभिन्नस्य रजताद्याकारस्य अन्यथाऽध्यवसायात्690 ?
किञ्च,691 विज्ञानाद्वैते ब्रह्माद्वैते वा इयमात्मख्यातिः स्यात् । तत्र द्विविधेऽप्यद्वये द्वयदर्शननिबन्धना692 कथं भ्रान्ति स्यात् ? अनाद्यविद्योपपप्लवादिति चेत्, ननु तत्रापि कि स्वरूपं प्रतिभाति, अन्यरूपं वा ? यदि स्वरूपम्; कथ भ्रान्तिः ? अथ अन्यरूपम्, कथमात्मख्यातिः ? अथ आत्मरूपस्यैव भ्रान्तिवशादन्यरूपत्वेनाऽवभासनम्; नन्विदमितरेतराश्रयत्वम्, तथाहि– अन्यरूपावभासनाद् बुद्धेर्भ्रान्तित्वसिद्धि, तत्सिद्धेश्च अन्यरूपावभासनसिद्धिरिति । यदि693 च ज्ञानस्य बाह्यार्थविषयत्वन्नेष्यते तर्हि यावद् रजताकारोल्लेखेन तद्भवति तावन्नीलाद्याकारोल्लेखेनापि कस्मान्न भवति नियामकाऽभावात् ? अथ अनाद्यविद्यावासनैव तन्नियामिका; कथमेवं देशादिनियमेन तज्ज्ञानोत्पत्तिः स्यात् ? अथ अविद्यायाः इदमेव माहात्म्यम्–यदसन्तमपि देशादिनियमं ज्ञाने दर्शयति इति चेत्; नैवम्; असत्ख्यातित्वप्रसङ्गात् ? कथञ्चात्मख्यातिवादिनः छेदाऽभिघातादिप्रतीतिः स्यात्, स्वरूपमात्रसंवित्तौ तदसम्भवात् ? न खलु विज्ञानस्वरूपस्य सुखादेः संवित्तौ तत्प्रतीतिर्दृष्टा । तन्न आत्मख्यातिपक्षोऽप्युपपन्नः694 ।
विपर्ययज्ञाने अनिर्वचनीयार्थ–ख्याति प्रतिपद्यमानस्य ब्रह्माद्वैतवादिन प्रतिविधानम्–
केचित् पुनरनिर्वचनीयार्थख्यातिमत्र उररीकुर्वन्ति । तथाहि–शुक्तिकादौ रजताद्याकारः प्रतिभासमानः सन्695 स्यात्, असन्, उभयरूपो वा ? न तावत् सन्; उत्तरकालं बाधकानुत्पत्तिप्रसङ्गतस्तद्बुद्धेरभ्रान्तत्वप्रसक्तेः696 । नाप्यसन्; आकाशकुशेशयवत् प्रतिभासाभावप्रसङ्गात् । नापि सदसद्रूप; उभयदोपानुपङ्गात्, सदसतोरैकात्म्यविरोधाच्च । तस्मादयं बुद्धिसन्दर्शितोऽर्थः697 सत्त्वेनासत्त्वेनोभयधर्मेण वा निर्वक्तुं न शक्यत इत्यनिर्वचनीयार्थख्यातिः;698 तदसमीक्षिताभिधानम्; प्रतिभासमानस्यानिर्वचनीयख्यातित्वविरोधात्; तथाहि–“ख्यातिः”699 इति किमयं “ख्या प्रकथने” इत्यस्य प्रयोगः, “ख्या प्रथने” इत्यस्य वा ? उभयत्र सतोऽसतश्च वचनीयता प्रतिभास्यता च घटत एव । सन्700 खलु सत्त्वेनावग्रहीतुं वक्तुञ्च701 यात्येव, अन्यथा घटादीनामपि अनिर्वचनीयत्वप्रसङ्गः । असच्चाऽसत्त्वेन; अन्यथा घटाद्यभा702वस्यापि703 अनिर्वचनीयतानुषङ्गः । यदि चानिर्वचनीयताऽङ्गीक्रियते तदा “इदं रजतम्” इति ज्ञानस्य व्यपदेशस्य चानुत्पत्तिरेव स्यात् । सदेव हि पूर्वदृष्टं रजतं देशादिव्यवहितमपि सादृश्यवशात्तत्र प्रतिभाति, तस्मात् “इदं तत्” इत्युल्लेख एव वचनीयता, तदनुल्लेख एव अवचनीयतेति । तन्न अनिर्वचनीयार्थख्यातिपक्षोऽप्युपपन्नः704 ।
भ्रमस्थले अलौकिकार्थख्यातिवादिनो निरास–
अपरे अलौकिकार्थख्याति प्रतिपद्यन्ते । ते हि प्राहु–यस्मादुक्तप्रकारेण ख्यात्यन्तराणि विचार्यमाणानि नोपपद्यन्ते तस्माद् अलौकिकस्यान्तर्बहिर्वाऽनिरूपितस्वरूपस्यार्थस्य ख्यातिरभ्युपगन्तव्या इति । तदविचारितरमणीयम्, यत किमिदम् अलौकिकत्वन्नाम705 अर्थस्य–किमन्यरूपत्वम्, अन्यक्रियाकारित्वम्, अन्यकारणप्रभवत्वम्, अकारणप्रभवत्व706 वा ? न तावद् अन्यरूपत्वम्, यादृशमेव हि सत्यस्य रूपं प्रतिभाति तादृशमेव असत्यरयापि, अन्यरूपावभासित्वे च विपरीतख्यातेरेव “अलौकिकार्थख्यातिः” इति नाम कृतं स्यात् । नाप्यन्यक्रियाकारित्वम्; अन्यस्य अन्यसाध्यक्रियाकारित्वे कारणान्तरपरिकल्पनानर्थक्यप्रसङ्गात्, एकस्मादेव कारणात् सकलकार्याणामुत्पत्तेः । एतेन अन्यकारणप्रभवत्वपक्षोऽपि प्रत्युक्त । अकारणप्रभवत्वेऽपि707 सद्रूपत्वम्, असद्रूपत्वं वा अर्थस्य स्यात् ? सद्रूपत्वे नित्यत्वप्रसङ्गः, सतः कारणादनुत्पद्यमानस्याऽनित्यत्वानुपपत्तेः । अथ असद्रूपः; कथम् “इदं रजतम्” इति विधिरूपतया तत्प्रतीति ? न खलु घटस्य असद्रूपत्वे “अयं घट” इति विधिरूपा प्रतीति स्वप्नेऽपि प्रतीयते । अथाऽसद्रूपस्याप्यर्थस्य कुतश्चिद् विभ्रमनिमित्तात् सद्रूपतया प्रतीति; तर्हि विपरीतार्थख्यातिरियम् नालौकिकार्थख्याति स्यात् । तन्नाऽलौकिकार्थख्यातिपक्षोऽपि708 क्षेमङ्कर ।
तदेवं शुक्तिकायां रजतज्ञाने परोपवर्णितख्यात्यन्तराणां विचार्यमाणानामनुपपत्ते विपरीतख्यातिरेव अत्र प्रतिपत्तव्या ।
विपरीतख्यातौ दोषापादनम्–
ननु विपरीतख्यातिरपि विचार्यमाणा नोपपद्यते । तथाहि–तस्या किमालम्बन रजतम्, शुक्तिका वा ? यदि709 रजतम्, तदा असत्ख्यातिरियं स्यान्न विपरीतख्याति असतस्तत्र रजतस्य प्रतिभासनात् । अथ अन्यदेशकालं सदेव तत् तत्र प्रतिभाति अतो710 न तद्दोप, तदयुक्तम्, एवं सति “इदं रजतम्” इत्युल्लेखेन ज्ञानानुत्पत्तिप्रसङ्गात् । नहि अतद्देशकाले रजते असन्निकृष्टे चाक्षुषं ज्ञानं भवितुमर्हति, अन्यथा सर्वत्र तदुत्पत्तिप्रसक्तेर्विश्वस्यापि तद्711 ग्राहक स्यात् । तन्न अस्या रजतमालम्बनम् । नापि शुक्तिका, रजताकारेण उत्पद्यमानत्वात्, न च अन्याकारायाः प्रतीतेः अन्यदालम्बनं युक्तम् अतिप्रसङ्गात् । शुक्तिकालम्बनत्वे712 चास्याः कथं भ्रान्तत्वं स्यादिति ?
तत्परिहारः–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“किमालम्बनम्”713 इत्यादि, तत्रास्तु तावद् रजतमेवालम्बनम् । नचैवमसत्ख्यातित्वप्रसङ्गः;714 देशान्तरादौ रजतस्य विद्यमानत्वात् । असत्ख्यातौ हि एकान्तेनाऽसतोऽर्थस्य प्रतिभासनमिष्यते, अत्र तु देशान्तरादौ सतः, इत्यनयोर्महान् विशेषः । ननु तत्रासतो रजतस्य चक्षुषाऽ सन्निकृष्टस्य कथमिदन्तया प्रतिभासः स्यात् ? इत्यप्यनुपपन्नम्; अतद्देशकालस्याप्यस्य दोषवशात् सन्निहिततया प्रतिभासविषयतोपपत्तेः,715 अतएव तत्प्रतीतेर्विपरीतख्यातित्वम् । न चातद्देशकालस्यास्य716 ग्रहणे विश्वस्य ग्रहणप्रसङ्ग इत्यभिधातव्यम्; सदृशार्थदर्शनोद्भूतस्मृत्युपस्थापितस्यास्य717 प्रतिभासाभ्युपगमात् । नच विश्वस्य तदुपस्थापितत्वमस्ति, अतः कथं तद्ग्रहणाशङ्काऽपि ? तदुपस्थापनञ्च चेतसि परिस्फुरतोऽर्थस्य बहिरवभासनमुच्यते, न पुनः पशोरिव रज्वा नियन्त्रितस्योपढौकनम् । न चैतावतेयम् आत्मख्यातिः असत्ख्यातिर्वा वक्तव्या; विज्ञानाद्विभिन्नस्यार्थस्य अत्रावभासनात्, अत्यन्ताऽसतोऽर्थस्य प्रतिभासाभावाच्च ।
ननु “रजतमिदम्” इत्यादिज्ञानस्य प्रत्यक्षरूपतया स्मृत्यनपेक्षत्वात् कथं तदुपस्थापितार्थावभासित्वम् ? इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; प्रत्यक्षरूपत्वाऽभावात्तस्य, प्रत्यभिज्ञानस्वरूप हि तत् दृष्ट-दृश्यमानार्थसङ्कलनात्मकत्वात् “स एवायं देवदत्तः” इत्यादिज्ञानवत् । प्रत्यभिज्ञानस्य718 च दर्शनस्मरणकारणकत्वात् युक्ता तदपेक्षा । न चास्य प्रत्यभिज्ञानत्वाभ्युपगमे अपसिद्धान्तप्रसङ्गः; “वृक्षोऽयम्” इत्यादिज्ञानानां प्रत्यभिज्ञानत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् । ततः स्थितं स्मृत्युपस्थापितं रजतमस्याः प्रतीतेरालम्बनमिति, निगूहितनिजाकारा719 परिगृहीतरजताकारा शुक्तिकैव वा; त्रिकोणत्वादिविशेषग्रहणाभावाद्धि720 सा निगूहितनिजाकारा, चाकचिक्यादिसदृशधर्म दर्शनोपजनितरजतस्मरणारोपितरजताकारत्वाच्च परिगृहीतरजताकारेति । कथं रजताकारस्य721 प्रत्ययस्य शुक्तिकालम्बनत्वमतिप्रसङ्गात् ? इत्यप्यचोद्यम्; अङ्गुल्यादिना722 हि कर्मतया निर्द्दिश्यमानं ज्ञानस्यालम्बनमुच्यते,723 तच्च शुक्तावस्त्येव, कथमन्यथा724 तज्ज्ञानेन असौ अपेक्ष्यते725 ? सा हि अनेनावश्यमपेक्षणीया, अन्यथा तदसन्निधानेऽपि726 तज्ज्ञानोत्पत्तिः स्यात् । अपेक्षा च कारणत्वेन भवेत्, विषयत्वेन वा इति चिन्त्यम् ? न तावत् कारणत्वेन; आलोकाभाववत् शुक्त्यभावेऽपि रजतज्ञानानुत्पत्तिप्रसङ्गात्, तथा च सत्यरजतज्ञानाय दत्तो जलाञ्जलि । अतः कारणत्वेन अत्रापेक्षाऽनुपपत्ते विषयत्वेनैवासौ युक्ता । ननु यदि शुक्तिकाऽत्र रजताकारेण प्रतिभासते तदा रजतस्याविद्यमानत्वाद् असत्ख्यातिरियं स्यात्; तदसाम्प्रतम्; सादृश्यस्य अत्राऽपेक्ष्यमाणत्वात् । रजतसाधारणं727 हि शुक्लभास्वराकारमपेक्ष्य इदं विज्ञानमुत्पद्यते, असत्ख्यातिस्तु728 न सादृश्यमपेक्ष्योत्पद्यते, खे खपुष्पख्यातिवत् । तदेवं विपर्ययज्ञानस्य विपरीतख्यातिस्वरूपस्य अप्रामाण्यप्रसिद्धेः सूक्तम्–““संशयविपर्ययकारण”” इत्यादि ।
विवृतिव्याख्यानम्–
न केवलं “संशयविपर्ययकारणज्ञानस्य729 भावाऽविरोधात् न वै ज्ञानमित्येव प्रमाणम्,” किन्तु “अकिञ्चित्करस्य च” क्षणक्षय-स्वर्गप्रापणसामर्थ्यादि“ज्ञानस्य भावाऽविरोधात्,” अन्यथा क्षणक्षयादिज्ञानस्यापि प्रामाण्यप्रसङ्गात् तत्रानुमानमनर्थकं स्यात् । ननु तत्र730 निश्चयाजनकत्वान्न तत्प्रमाणम् एतदेवाह–“नहि” इत्यादि । “हि” यस्मात् “न तत्त्वस्य” परमार्थस्य “ज्ञानमित्येव यथार्थनिर्णयसाधनम्” अपि तु किञ्चिदेव, तदेव च प्रमाणम् । तदुक्तम्–यत्रैव जनयेदेनां तत्रैवास्य प्रमाणता731 [ ] “इत्यपरः”–दिड्नागादिः । अत्रोत्तरमाह–“तेनापि” इत्यादि । न केवलं तत्त्वज्ञानमात्रप्रामाण्यवादिना अपि तु “तेनापि” दिड्नागादिनाऽपि उक्तदोषभयात् “तत्त्वनिर्णयं प्रति साधकतमस्यैव ज्ञानस्य” निश्चयात्मनः “प्रामाण्यं सम-” “र्थ्येत”, तस्यैव तं प्रति साधकतमत्वात्, अन्यथा तदपेक्षानुपपत्तेः । न पुनस्तत्त्वज्ञानमात्रस्य सन्निकर्षादेर्वा तत् समर्थ्येत तदभावात् । तत्कारणत्वात्तस्यापि तत्समर्थ्येत इति चेदत्राह““वस्तुवल”” इत्यादि । “वस्तुवलायातो” विकल्पसामर्थ्यसिद्धोऽनुभवः, अनुभवहेतुश्च सन्निकर्षादिः, सन्निकर्षादिहेतुश्च विशिष्टाऽऽहार-देशादिः, तस्याप्यभावे732 विकल्पानुपपत्तेः । “वस्तुबलायातं” च “तत्” सनिकर्षाऽऽहारादिः तस्मादनुभवात् “अर्थान्तरं” च “तस्यापि,” न केवलमनुभवस्यैव “तत्कारणत्वोपपत्तेः”733 विकल्पजनकत्वोपपत्तेः । कथम् ? इत्याह–“परम्परया ।” तथाहि–विशिष्टाहारदेशादेः सन्निकर्षः, ततोऽनुभवः, ततो विकल्प इति, अतस्तस्यापि तदुपपत्तेः प्रमाणता स्यात् । नचैवम्, अतः प्रकृतोपसंहारमाह–““तन्न”” इत्यादि । यतएवं “तत्” तस्मात् “नाज्ञानस्य प्रमाणता” स्वपरयोः प्रमाणान्तरापेक्षणात्, अज्ञानमिव “अज्ञानम्” निर्विकल्पकदर्शनम्, साक्षात् सन्निकर्षादिर्वा, तस्य “प्रमाणता न ।” कि सर्वथा सा तस्य न ? इत्यत्राह–“अन्यत्रोपचारात् ।” मुख्यतो नास्ति उपचारादस्ति इत्यर्थः । कस्य तर्हि मुख्यतः प्रमाणता ? इत्यत्राह–“ज्ञानस्यैव” इत्यादि । “ज्ञानस्यैव” नेतरस्य734 निर्विकल्पकदर्शनादेः । कि विशिष्टस्य ? “विशदनिर्भासिनः” परमुखाऽ प्रेक्षितया स्वपरस्वरूपयो735 स्पष्टप्रतिभासस्य “प्रत्यक्षत्वम्” प्रत्यक्षप्रमाणता । “इतरस्य” अविशदनिर्भासिनः “परोक्षता” परोक्षप्रमाणता ।
“प्रत्यक्षमेवैक प्रमाणम्” इति चार्वाकमतस्योपपादनम्–
ननु प्रत्यक्षव्यतिरिक्तस्य प्रमाणान्तरस्यैवाऽसम्भवात् कस्य परोक्षरूपता प्ररूप्यते ? प्रत्यक्षमेव736 हि प्रमाणम् अगौणत्वात्, नानुमानं तद्विपर्ययात्; तथाहि–पक्षधर्मत्वं हेतोः स्वरूपम्, पक्षश्च धर्मधर्मिसमुदायात्मा, तदनिश्चये कथं तद्धर्मतायाः निश्चयः ? तन्निश्चये वा अनुमानवैयर्थ्यम् । अतोऽवश्यं737 पक्षधर्मव्यवहारसिद्धये तत्समुदाये रुढोऽपि पक्षशब्दस्तदेकदेशे धर्मिण्युपचरणीयः, अतः पक्षस्यापि गौणत्वं, हेतोरपि गौणत्वम् । यो738 हि धर्मिधर्मः स पक्षधर्म इत्युच्यते, अतो गौणरूपत्वात् गौणकारणजन्यत्वाद्वा गौणमनुमानम् ।
किञ्च, अर्थनिश्चयात्मकं739 प्रमाणं भवति, अनुमानाच्च अर्थनिश्चयो दुर्लभः; तथाहि–प्रतीयमानादर्थादर्थान्तरप्रतीतिः अनुमानम्, प्रतीयमानश्चार्थोऽर्थान्तरस्य740 सम्बद्धस्य, असम्बद्धस्य वा गमक स्यात् ? न तावदसम्बद्धस्य; अतिप्रसङ्गात् । अथ सम्बद्धस्य; कुतस्तत्सम्बन्धसिद्धिप्रत्यक्षात्, अनुमानाद्वा ? न तावत्प्रत्यक्षात्; अस्य नियतदेशकालाऽऽकारगोचरचारितया सार्वत्रिकसम्बन्धग्रहणे सामर्थ्याऽभावात् । नाप्यनुमानात्; अनवस्थाप्रसङ्गात्, तदपि741 हि सम्बन्धग्रहणे सति प्रवर्तते । किञ्च, अवस्था-देश-कालभेदेन भिन्नार्थक्रियाकारिणां भिन्नसामर्थ्यानां चार्थानां न साकल्येन स्वभावप्रतिबन्धोऽवधारयितुं शक्य, सहस्रशोऽप्यामलिक्यादेः कषायरसे समुपलभ्यमानेऽपि क्षीराद्यवसेकेन माधुर्यस्याप्युपलम्भात् । तदुक्तम्–
अवस्थादेशकालादिभेदाद्भिन्नासु742 शक्तिषु743 ।
भावानामनुमानेन प्रतीतिरतिदुर्लभा ॥ [वाक्यप॰ १ । ३२] इति ।
न च साध्ये सत्येव साधनस्योपलम्भात् तदभावेऽनुपलम्भात् तत्सम्बन्धसिद्धि; तदनुपलम्भस्यातिदूरासन्नत्वादौ744 प्रमातुरशक्तत्वे करणस्याऽसामर्थ्ये प्रमेयाऽभावे745 च सम्भवात् । यत्र हि अनग्नौ धूमो न दृश्यते तत्र प्रमातुः शक्त्यभावः, करणस्य सामर्थ्यविरहः, विषयस्याभावो वाऽनुपलम्भे कारणमिति । उक्तञ्च–
यत्नेनानुमितोप्यर्थः746 कुशलैरनुमातृभिः ।
अभियुक्ततरैरन्यैरन्यथैवोपपाद्यते ॥ [वाक्यप॰ १ । ३४]
किञ्च, अनुमानस्य धर्मी, धर्मः, तत्समुदायो वा साध्यः स्यात् ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; धर्मिणोऽध्यक्षसिद्धत्वेन747 साधनानर्थक्यप्रसङ्गात्, हेतोरनन्वयत्वानुषङ्गाच्च; न खलु “यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र पर्वतः” इत्यन्वयोऽस्ति । द्वितीयपक्षेऽपि धर्मः सामान्यरूपः, विशेषरूपो वा साध्यः स्यात् ? तत्र सामान्यरूपे सिद्धसाधनम्, अग्निमात्रे कस्यचिद् विप्रतिपत्त्यभावात् ? नच तत्प्रतीतौ किञ्चित्प्रयोजनम्, नहि अग्नित्वं दाहपाकादौ गोत्वं748 वा वाहदोहादावुपयुज्यमानं प्रतीतम् । किञ्च, सामान्यात्प्रतीतात् प्रवर्तमान कथं नियतदिगभिमुखमेव अवश्यं प्रवर्तेत749 ? नहि सामान्यं नियतदिक्कं व्यापित्वाभावप्रसङ्गात् । अथ सामान्यस्य व्यक्ति विनाऽनुपपत्ते, प्रतीते तस्मिन् अन्यथानुपपत्त्या व्यक्तिप्रतीतेर्दिङ्नियमेन750 प्रवृत्तिः । ननु किमभिमतया व्यक्त्या विना नोपपद्येत, व्यक्तिमात्रेण वा ? न तावदभिमतया, व्यक्त्यन्तरेऽप्यस्य सम्भवात् । व्यक्तिमात्रप्रतीतौ च इष्टव्यक्तिप्रतीत्यर्थं पुनर्यत्नान्तरं कर्त्तव्यम्, तत्रापि च अयमेव पर्यनुयोगः इत्यनवस्था । विशेषरूपस्य च साध्यत्वे अनन्वय एव हेतुः, नह्यत्रत्येदानीन्तनेन751 खादिरादिस्वभावेन चाग्निना “अग्निमान् पर्वतो धूमवत्वात्” इत्यादौ विशेषे साध्ये हेतोरन्वयो घटते, महानसादौ तथाविधसाध्येन धूमादेर्व्याप्त्यप्रतीतेः । अनुमानविरोधस्य इष्टविघातकृतो752 विरुद्धाव्यभिचारिणो753 वा सर्वत्रानुमाने सम्भाव्यमानत्वाच्च न विशेषस्यापि साध्यत्वम् । तन्न धर्मोपि साध्यः । नापि तत्समुदायः;754 तस्याप्यन्यत्रानन्वयात्, नहि “यत्र यत्र धूम तत्र तत्र अग्निमान् पर्वतः” इत्यन्वयः प्रतीतः । तदुक्तम्–
विशेषेऽनुगमाऽभावात्755 सामान्ये सिद्धसाधनात् । तद्वतोऽनुपपन्नत्वादनुमानकथा कुतः ॥ १ ॥
साहचर्ये च सम्बन्धे विश्रम्भ इति मुग्धता । शतकृत्वोऽपि तद्दृष्टौ व्यभिचारस्य सम्भवात् ॥ २ ॥
देशकालदशाभेदविचित्रात्मसु वस्तुषु । अविनाभावनियमो न शक्यो756 लब्धुमञ्जसा ॥ ३ ॥
भवन्नप्यविनाभावः परिच्छेत्तुं न शक्यते । जगत्त्रयगताशेषपदार्थालोचनाद्विना ॥ ४ ॥
न प्रत्यक्षीकृता यावद्धूमाग्निव्यक्तयोऽखिलाः । तावत्स्यादपि धूमोऽसौ योऽनग्नेरिति शङ्क्यते ५
ये तु प्रत्यक्षतो विश्वं पश्यन्ति हि भवादृशः । किं दिव्यचक्षुषां तेषामनुमाने757 प्रयोजनम् ॥ ६ ॥
सामान्यद्वारकोऽप्यस्ति नाविनाभावनिश्चयः । वास्तवं हि न सामान्यं नाम किञ्चन विद्यते ॥ ७ ॥
भूयोदर्शनगम्यापि न व्याप्तिरवकल्पते । सहस्रशोऽपि तद्दृष्टौ758 व्यभिचारावधारणात् ॥ ८ ॥
बहुकृत्वोऽपि वस्त्वात्मा तथेति परिनिश्चितः । देशकालादिभेदेन दृश्यते पुनरन्यथा ॥ ९ ॥
भूयोदृष्ट्या759 च धूमोऽग्निसहचारीति गम्यताम् । अनग्नो तु स नास्तीति न भूयोदर्शनाद्गतिः १० ॥
न चाप्यदृष्टिमात्रेण760 गमकः सहचारिणः । तत्रैव761 नियतत्वं हि तदन्याऽभावपूर्वकम् ॥ ११ ॥
नियमश्चानुमाङ्गत्वं762 गृहीतः प्रतिपद्यते । ग्रहणञ्चास्य नान्यत्र नास्तितानिश्चयं विना ॥ १२ ॥
दर्शनाऽदर्शनाभ्या तु नियमग्रहणं यदि । तदप्यसदनग्नौ हि धूमस्येष्टमदर्शनम् ॥ १३ ॥
अनग्निश्च763 कियान् सर्व जगज्ज्वलनवर्जितम् । तत्र धूमस्य नास्तित्व नैव पश्यन्त्ययोगिनः १४
तदेवं नियमाभावात् सत्यपि764 ज्ञप्त्यसम्भवात्765 । अनुमानप्रमाणत्वदुराशा परिमुच्यताम् ॥ १५ ॥
अनुमानविरोधो वा यदि वेष्टविघातकृत्766 । विरुद्धाव्यभिचारी767 वा सर्वत्र सुलभोदयः ॥ १६ ॥
अत एवानुमानानामपश्यन्तः प्रमाणताम् । तद्विस्रम्भनिषेधार्थमिदमाहुर्मनीषिणः768 ॥ १७ ॥
प्रत्यक्षमेव प्रमाणमगौणत्वादिति । [ ]
तत्प्रतिविधानम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“प्रत्यक्षमेव769 प्रमाणम्” इत्यादि; तदसमीक्षिताभिधानम्; यतोऽविसंवादकत्वं प्रमाणस्य लक्षणम्, तस्य च अनुमानादौ विद्यमानत्वात् कथं “प्रत्यक्षमेव प्रमाणम्” इत्यवधारणं घटते ? तथाहि– अनुमानं प्रमाणम् अविसंवादकत्वात् प्रत्यक्षवत् । न770 खलु प्रत्यक्षेऽविसंवादकत्वादन्यतः प्रामाण्यं प्रसिद्धम्, एतच्चान्यत्राप्यविशिष्टम्771 अनुमानादिनाप्यवगतेऽर्थे विसंवादाऽसम्भवात् ।
यच्च “अगौणत्वात्” इत्युक्तम्,769 तत्र772 अनुमानस्य कुतो गौणत्वम्–अविशदस्वभावत्वात्, स्वार्थनिश्चये परापेक्षत्वात्, विसंवादकत्वात्, प्रत्यक्षपूर्वकत्वात्, अर्थादनुत्पद्यमानत्वात्, अवस्तुविषयत्वात्, धर्मिणि पक्षशब्दोपचरात्, बाध्यमानत्वात्, साध्यसाधनयोः प्रतिबन्धप्रसाधकप्रमाणाऽभावाद्वा ? तत्र न तावदविशदस्वभावत्वात्; वैशद्यस्य प्रमाणलक्षणत्वाऽभावात् । यदि हि तत् प्रमाणलक्षणं स्यात् तदाऽनुमानादेस्तन्निवर्तमानं प्रामाण्यमादाय निवर्तते इत्यप्रामाण्यमस्योपपन्नं स्यात्, न चैतत्तल्लक्षणम्; द्विचन्द्रादिज्ञाने वैशद्यसद्भावेऽपि प्रामाण्याऽसम्भवात् । स्वार्थनिश्चये परापेक्षत्वमप्यस्याऽसम्भाव्यम्; प्रत्यक्षवत्तस्य773 तन्निश्चये परनिरपेक्षत्वात् । अनभ्यासावस्थायामनुमानस्यार्थनिश्चये परापेक्षत्वं प्रत्यक्षेऽपि तुल्यम् । विसंवादकत्वमप्यस्यानुपपन्नम्; सम्यगनुमानेन प्रतिपन्ने वस्तुनि विसंवादाऽसम्भवात् । तदाभासेन प्रतिपन्ने तस्मिन् विसंवादे तस्यैव गौणत्वं युक्तं नान्यस्य, अन्यथा प्रत्यक्षाभासे विसंवाददर्शनात् सत्यप्रत्यक्षेऽपि गौणत्वप्रसङ्गः स्यात् । प्रत्यक्षपूर्वकत्वञ्च774 असिद्धम्; अनुमानस्य ऊहाख्यप्रमाणपूर्वकत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् । किञ्च, लिङ्गादेवानुमानमुत्पद्यते, तत्कथं प्रत्यक्षात्तदुत्पत्तिसम्भवः तस्य लिङ्गप्रतिपत्तावेव व्यापारात् ? अस्तु वा प्रत्यक्षादेव तदुत्पत्तिः; तथापि न गौणत्वं तस्य तत्सामग्रीत्वात्, स्वसामग्रीतश्चोपजायमानस्य गौणत्वे प्रत्यक्षस्यापि तत्प्रसङ्गः ।
किञ्च, प्रत्यक्षपूर्वकत्वेनानुमानस्य775 गौणत्वे प्रत्यक्षस्यापि कस्यचिदनुमानपूर्वकत्वेन गौणत्वप्रसङ्गः, दृश्यते हि साध्यमर्थमनुमानान्निश्चित्य प्रवर्तमानस्य अनुमानपूर्विका प्रत्यक्षप्रवृत्तिः । अर्थादनुत्पद्यमानत्वेनास्य गौणत्वे तु अध्यक्षस्यापि तत्प्रसङ्गः; तस्याप्यर्थादनुत्पत्तेः प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् । अवस्तुविषयत्वञ्च अस्यासिद्धम्, प्रत्यक्षवत् सामान्यविशेषात्मकार्थगोचरत्वात्तस्य । नह्यवस्तुभूतापोहविषयमनुमानं सौगतवज्जैनैरिष्टम्; तत्र तद्विषयत्वस्य776 प्रतिक्षेप्स्यमानत्वात्777 । धर्मिणि778 पक्षशब्दोपचारतोऽपि नास्य गौणत्वसिद्धिः; सङ्क्षेपतः शब्दरचनार्थत्वात्तदुप चारस्य । नहि लक्षणकाराणां लाघवेन शब्दरचनां कुर्वतां धर्मिणि पक्षशब्दोपचारमात्रेण अनुमानस्य गौणत्वं भवति अतिप्रसङ्गात् । बाध्यमानत्वञ्च–सम्यगनुमानस्य, अनुमानाभासस्य वा ? प्रक्षमपक्षोऽनुपपन्नः, सत्यधूमादिसाधनादग्न्याद्यनुमाने बाधाऽसम्भवात् । अनुमानाभासस्य तु बाधासम्भवे तस्यैव गौणत्वं युक्त न सम्यगनुमानस्य; अन्यथा प्रत्यक्षाभासस्य बाधोपलम्भात् सम्यक्प्रत्यक्षस्यापि गौणत्वप्रसङ्गः स्यात् । साध्यसाधनयो प्रतिबन्धग्राहकप्रमाणाभावश्चाऽसिद्धः; तर्काख्यप्रमाणात्तद्ग्रहणप्रसिद्धेः । तथा च “तत्सम्बन्धग्रहणे प्रत्यक्षं प्रवर्तेत अनुमानं वा” इत्यादि प्रत्याख्यातम्, सार्वत्रिकसम्बन्धप्रतिपत्तौ च यथा तस्य779 सामर्थ्यं तथा वक्ष्यते ।
किञ्च, “प्रत्यक्षमेव प्रमाणं नानुमानम्” इति विधिनिषेधप्रतिपत्तौ प्रत्यक्षस्य सामर्थ्यम्, अगौणत्वादिलिङ्गस्या वा ? न तावत्प्रत्यक्षस्य; नहि तद् इन्द्रियादिसामग्रीतः समुपजातम् “अहमेव प्रमाणं नानुमानम्” इत्यत्रार्थे समर्थम्, प्रतिनियतरूपादिप्रतिपत्तावेव अस्य सामर्थ्यसम्भवात् । अगौणत्वादिलिङ्गस्यापि780 तत्प्रतिपत्तौ सामर्थ्यम् अनुमानाऽप्रामाण्येऽनुपपन्नम् । अप्रमाणेन च व्यवस्थां कुर्वाणस्य उन्मत्तत्वप्रसङ्गः, नहि प्रमाणादृते प्रमेयव्यवस्था युक्ता अतिप्रसङ्गात् ।
किञ्च, “प्रत्यक्षमेव प्रमाणम्” इत्यभ्युपगच्छता प्रत्यक्षमात्रं प्रमाणमभ्युपगम्यते, तद्विशेषो वा ? प्रथमपक्षे द्विचन्द्रादिप्रत्यक्षस्यापि प्रामाण्यप्रसङ्गः । द्वितीयपक्षे तु कोऽयं तद्विशेषो नाम ? यथार्थता इति चेत्; तर्हि “यथार्थं प्रत्यक्षं प्रमाणं नाऽयथार्थम्” इति यदा परः प्रतिपाद्यते तदा काश्चित् प्रत्यक्षव्यक्तीः परिधृत्य781 यथार्थाश्चाङ्गीकृत्य, “यदीदृशं प्रत्यक्षं तत्प्रमाणं नान्यादृशम्” इति प्रतिपादनीयः, एतच्च प्रमाणान्तराद्विना न प्रतिपादयितुं शक्यम्, न खलु पुरोवर्तिवर्तमानप्रतिनियतरूपादिविषयोपरूढाभिः782 प्रत्यक्षव्यक्तिभिः एतत्प्रतिपादयितुं पार्यते । परश्च बुद्धिमत्त्वेन स्तम्भादिभ्यो विलक्षणः प्रतिपाद्यमानार्थग्रहणसमर्थो निश्चितः प्रतिपाद्यः, न च तन्निश्चये अनुमानादन्यस्य सामर्थ्यम्; प्रत्यक्षस्य रूपादिमदर्थप्रतिपत्तावेव सामर्थ्यात् ।
कथञ्च अनुमानानभ्युपगमे783 स्वव्यवस्थापितप्रमाण-प्रमेयव्यतिरिक्तप्रमाणप्रमेयस्य स्वर्गाऽपूर्वदेवतादेश्च निषेधः प्रत्यक्षस्य अत्राऽसामर्थ्यात् ? प्रमाणादृते प्रमेयसिद्धौ चातिप्रसङ्गात् । किञ्च, अनुमानापह्नवः784 तत्स्वरूपाभावात्, निरवद्यतल्लक्षणाभावाद्वा स्यात् ? न785 तावत् स्वरूपाभावात्; तत्स्वरूपस्य अखिललोकप्रसिद्धत्वात् । यत् स्वरूपमखिललोकप्रसिद्धं न तस्यापह्नवो युक्त यथा प्रत्यक्षस्य, अखिललोकप्रसिद्धञ्चानुमानस्य स्वरूपमिति । न चेदमसिद्धम्; अवलावालगोपालादीनां धूमाद्यर्थात् पावकाद्यर्थान्तरे निरारेकं प्रत्ययप्रतीतेः786 । कथं वा तत्स्वरूपापलापे “प्रत्यक्षमेव प्रमाणमगौणत्वात्” इत्यभिदधतः स्ववचनविरोधो न स्यात् ?
निरवद्यतल्लक्षणाभावोऽप्ययुक्तः; “साधनात्787 साध्यविज्ञानमनुमानम्” इत्यादेः निरवद्यतल्लक्षणस्य अग्रे प्रतिपादयिप्यमाणत्वात् । किञ्च, यदि788 परप्रणीतं तल्लक्षणं सावद्यं तदा तत् स्वयमनवद्यमावेद्यताम्, न पुनस्तद्द्वेषेण लक्ष्यमप्यनुमानमपह्नोतुं युक्तम्, नहि प्रेक्षावान् यूकाभयात् परिधानपरित्यागं विदधाति ।
यदप्युक्तम्–“अवस्थादेशकालादिभेदात्”789 इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; ऊहाख्यप्रमाणप्रसादात् सम्यगवधृतायां790 व्याप्तौ विप्लवाऽभावात्, प्रमातुरेव हि तत्रापराधो नानुमानस्य ।
यदपि791 “विशेषेऽनुगमाभावः” इत्याद्युक्तम्; तदप्ययुक्तम्; व्याप्ति-प्रयोगकालापेक्षया साध्यस्य भेदात् । “व्याप्तौ792 हि साध्यं धर्मः, प्रयोगकाले तु तद्विशिष्टो धर्मी” इति वक्ष्यति, तत्र793 कथमनुगमाभावः सिद्धसाधनं वा स्यात् ?
यच्चान्यदुक्तम्–“सर्वत्रानुमानेऽनुमानविरोधादेः794 सम्भाव्यमानत्वात्” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; समीचीनसाधने795 प्रयुक्ते अनुमानविरोधादेरसम्भवात् । न खलु धूमादिसाधने पर्वताद्यग्निमत्त्वसिद्धौ प्रयुक्ते “पर्वतोऽयमग्निमान् न भवति पर्वतत्वात् तदन्यपर्वतवत्” इत्यनुमानविरोधस्य, “अत्रत्येन वा अग्निना अग्निमान् न भवति धूमवत्त्वात् महानसवत्” इति विरुद्धाऽव्यभिचारिणः, “धूमादिसाधनं यथैवाग्निमत्त्वं पर्वतादेः साधयति तथा निमूल?निर्वृक्षप्रदेशाग्निनापि796 अग्निमत्त्वं साधयति, महानसादौ तथादर्शनात्” इतीष्टविघातकृतो वा सम्भवः; प्रत्यक्षादिविरुद्धत्वेन अस्यानुमानाभासत्वात् । निर्बाधं हि प्रमाणं कस्यचित् साधकं बाधकं वा युक्तं नान्यत्, अतिप्रसङ्गात् । ततोऽनुमानादेः प्रमाणान्तरत्वोपपत्तेः सूक्तम् ““अविशदनिर्भामिनः परोक्षता”” इति । तथा च प्रत्यक्ष-परोक्षयोः विभिन्नस्वरूपत्वात् परस्परतः सिद्धो भेदः । ययोर्विभिन्नस्वरूपत्वं तयोः परस्परतो भेदः यथा जलानलयोः, विभिन्नस्वरूपत्वञ्च विशदेतरस्वभावतया प्रत्यक्षपरोक्षयोरिति ।
के पुनर्बुद्धेर्वैशद्याऽवैशद्ये यदुपेतत्वेन प्रत्यक्षेतरयोर्भेदः स्यात् ? इति चेदुच्यते–
अनुमानाद्यतिरेकेण विशेषप्रतिभासनम् ।
तद्वैशद्यं797 मतं बुद्धेरवैशद्यमतः परम् ॥ ४ ॥
विवृतिः–तत्र सांव्यवहारिकम् इन्द्रियाऽनिन्द्रियप्रत्यक्षम्, मुख्यम् अतीन्द्रियज्ञानम् । तदस्ति सुनिश्चिताऽसम्भवद्बाधकप्रमाणत्वात् सुखादिवत् । यावज्ज्ञेयव्यापिज्ञानरहितसकलपुरुषपरिषत्परिज्ञानस्य तदन्तरेणाऽनुपपत्तेः, तदभावतत्त्वज्ञो न कश्चित् अनुपलब्धेः खपुष्पवत् । न वै जैमिनिः अन्यो वा तदभावतत्त्वज्ञः सत्त्वपुरुषत्ववक्तृत्वादेः रथ्यापुरुषवत् । पुरुषातिशयसम्भवेऽतीन्द्रियार्थदर्शी किन्न स्यात् ? अत्र अनुपलम्भमप्रमाणयन् सर्वज्ञादिविशेषाऽभावे कुतः प्रमाणयेद् अभेदात् ? साधकबाधकप्रमाणाऽभावात् तत्र संशीतिः इत्यनेन प्रत्युक्ता; बाधकस्यैवाऽसम्भवात् । सर्वत्र बाधकाऽभावेतराभ्यां798 भावाऽभावव्यवहारसिद्धिः, तत्संशयादेव सन्देहः । तत एव अनुभवप्रामाण्यव्यवस्थापनात् इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।
कारिकाव्याख्यानम्–
“अनुमानादिभ्योऽतिरेकेण” आधिक्येन वर्णसंस्थानादिविशेषरूपतया अर्थग्रहणलक्षणेन प्रचुरतरविशेषान्वितार्थावधारणरूपेण वा यद् “विशेषाणां” नियतदेशकालसंस्थानाद्यर्थाकाराणां “प्रतिभासनं तद्बुद्धेर्वैशद्यम-” भिप्रेतम् । अस्मात् “परम्” अन्यथाभूतं यद्विशेषाऽप्रतिभासनं तद् “अवैशद्यम्” इति । स्वरूपापेक्षया799 च सर्वं800 ज्ञानं विशदमेव, परिस्फुटरूपतया स्वरूपस्य सर्वज्ञानानां स्वसंवेदने प्रतिभासनात् । बहिरर्थस्तु केषाञ्चिज्ज्ञानानां परिस्फुटरूपतया प्रतिभाति केषाञ्चित्तु तद्विपरीततया, अतस्तदपेक्षया तेषां वैशद्यावैशद्ये प्रतिपत्तव्ये ।
विवृतिव्याख्यानम्–
तच्चेदं वैशद्यलक्षणलक्षितं प्रत्यक्षं द्विप्रकारं भवति–गौणम्, मुख्यञ्चेति । “तत्र” गौणं ““सांव्यवहारिकम्”” इत्यादिना व्याचष्टे । संव्यवहारे नियुक्तं “सांव्यवहारिकम्” गौणमित्यर्थः । कि तत् ? “इन्द्रियानिन्द्रियप्रत्यक्षम् ।” अयमर्थः–यद् “इन्द्रिया”णां चक्षुरादीनाम् “अनिन्द्रियस्य” च मनसः कार्यम् अंशतो विशदं विज्ञानं तत् “सांव्यवहारिकं” गौणप्रत्यक्षम् इत्यर्थः ।
ननु च “इन्द्रियानिन्द्रियप्रत्यक्षम्” इत्यनेन सांव्यवहारिकप्रत्यक्षस्य सामग्रीप्ररूपणमयुक्तम्; तत्कारणस्य आत्मार्थालोकादेरत्रासङ्ग्रहात्; इति चेन्न; असाधारणस्यैव तत्कारणस्यात्र प्ररूपयितुमभिप्रेतत्वात् । नचात्मनः समनन्तरप्रत्ययस्य वा प्रत्यक्षं प्रत्यसाधारणकारणत्वं801 सम्भवति; प्रत्ययान्तरेऽप्यस्याविशिष्टत्वात् । नाप्यर्थालोकयोः; तयोर्ज्ञानकारणत्वस्याग्रे प्रतिपेत्स्यमानत्वात् । नापि सन्निकर्षादेः; तत्र तत्कारणत्वस्य प्रागेव प्रतिषेधात्, अव्यापकत्वाच्चास्य न तत्कारणत्वम्, नहि चक्षूरूपयोः सन्निकर्षोऽस्ति अप्राप्यकारित्वाच्चक्षुषः ।
“सन्निकर्ष प्रमाणम्” इति नैयायिकमतप्रतिपादनम्–
ननु चास्याऽप्राप्यकारित्वप्रतिज्ञा प्रमाणविरुद्धा; तथाहि–प्राप्यकारि802 चक्षुः बाह्येन्द्रियत्वात्, यद् बाह्येन्द्रियं तत्प्राप्यकारि प्रतिपन्नम् यथा त्वगादि, बाह्येन्द्रियञ्च चक्षुः, तस्मात् प्राप्यकारि । नचायमसिद्धो हेतुः; पक्षे प्रवर्तमानत्वात् । नापि विरुद्धः; सपक्षे सत्त्वात् । नाप्यनैकान्तिकः; सपक्षवद् विपक्षेऽप्यप्रवृत्तेः । नच मनसा व्यभिचारः; बाह्यविशेषणात् । “इन्द्रियत्वात्” इत्युच्यमाने हि मनसा व्यभिचारः स्यात्, तत्परिहारार्थं बाह्यविशेषणम् । नापि कालात्ययापदिष्टः; प्रत्यक्षागमाभ्यामबाधितविषयत्वात् । नापि प्रकरणसमः; प्रकरणचिन्ताप्रवर्तकस्य हेत्वन्तरस्यासम्भवात् । अथ मतम्–अधिष्ठानदेश803 एव चक्षुः नान्यत्र, अधिष्ठानपिधाने विषयाग्राहकत्वात्; यद् यद् अधिष्ठानपिधाने विषयाग्राहकं तत्तत् अधिष्ठानदेश एव यथा घ्राणादि, अधिष्ठानपिधाने विषयाग्राहकञ्च चक्षुः, तस्मात् तद्देश एव, अतः कथमस्य प्राप्यकारित्वं स्यादिति ? तदपि न सङ्गतम्; यतः “अधिष्ठानदेश एव” इति कोऽर्थः ? किम् अधिष्ठानदेशे सत्, उत अधिष्ठानादव्यतिरिक्तम्, ततोऽन्यत्र असदिति वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्तः; अधिष्ठानदेशे सत्त्वस्य प्राप्यकारित्वाविरोधात्, नह्यधिष्ठानदेशे सतः स्पर्शनादेः प्राप्यकारित्वविरोधो दृष्टः । द्वितीयविकल्पोऽप्यनुपपन्नः; अधिष्ठानादव्यतिरिक्तत्वस्य क्वचिदपि इन्द्रियेऽप्रसिद्धेः, न खलु स्पर्शनादेरपि अधिष्ठानादव्यतिरिक्तत्वम् उभयो प्रसिद्धम् । तृतीयपक्षोप्यसङ्गतः; अधिष्ठानादन्यत्रापि तत्सत्त्वसम्भवात् । अधिष्ठानं हि गोलकरूपम्, तस्मान्निसृताः804 रश्मयोऽर्थदेशं यावत् प्रसृताः सन्ति प्रदीपान्निसृतरश्मिवत् । अधिष्ठानपिधाने विषयाग्राहकत्वञ्च न प्राप्यकारित्वं विहन्ति घ्राणादेस्तत्सद्भावेऽपि प्राप्यकारित्वाऽविरोधात् । न च रश्मिवत्त्वं चक्षुषोऽसिद्धम्, तत्साधकप्रमाणसद्भावात् । तथाहि–रश्मिवच्चक्षुः805 तैजसत्वात् प्रदीपवत् । नचेदमप्यसिद्धं तत एव, तथाहि–तैजसं चक्षुः रूपादीनां मध्ये रूपस्यैव प्रकाशकत्वात् तद्वदेव, अतो रश्मिवत्त्वस्यात्र प्रसिद्धेः । “प्राप्यकारित्वे चक्षुषो महतः पर्वतादेरप्रकाशप्रसङ्गः” इत्येतत्प्रत्याख्यातम्, धत्तूरकपुष्पवद्806 आदौ सूक्ष्माणामप्यन्ते महत्त्वोपपत्तेस्तद्रश्मीनाम् । ते हि आलोकमिलिता यावदर्थं वर्द्धन्ते, महतः पर्वतादेः प्रकाशकत्वान्यथानुपपत्ते । ननु चक्षुषः807 प्राप्यकारित्वे कथं शाखाचन्द्रमसोर्युगपद्ग्रहणम् ? इत्यपि वार्तम्; युगपद् ग्रहण स्यासिद्धत्वात्; प्रथमतो हि चक्षुः सन्निकृष्टां शाखां प्राप्य प्रकाशयति, पश्चाद्विप्रकृष्टं चन्द्रमसम्, युगपत्प्रतिपत्त्यभिमानस्तु उत्पलपत्रशतव्यतिभेदवद् भ्रान्तिनिबन्धनः । दूरनिकटादिव्यबहारोऽपि808 चक्षुषः प्राप्यकारित्वे न दुर्घटः; शरीरापेक्षया चक्षुर्विषयस्य सन्निकृष्ट-विप्रकृष्टतोपपत्तितस्तस्य सुघटत्वात् । यदि809 चाप्राप्यकारि चक्षुः स्यात्तर्हि कुड्याद्यव्यवहितवत् तद्व्यवहितम्यापि घटादेर्मेर्वादेश्चानेकयोजनशतव्यवहितस्यापि तत् प्रकाशकं810 स्यात् क्वचित्प्रत्यासत्तिविप्रकर्पाऽभावात्, न चैवम्, अतः प्राप्यकारि तत् प्रतिपत्तव्यम् ।
कारकत्वाच्च;811 यत् कारकं तत् प्राप्यकारि यथा वास्यादि, कारकञ्च चक्षुरिति । यच्चास्याप्राप्यकारित्वे साधनमभिधीयते–“अत्यासन्नार्थाऽप्रकाशकत्वात्” इति; तत् साध्याऽविशिष्टत्वाद् असाधनमेव । पर्युदासप्रतिषेधे हि यदेवास्याऽप्राप्यकारित्वं तदेव अत्यासन्नार्थाऽप्रकाशकत्वम् । प्रसज्यप्रतिषेधस्तु जैनैर्नाभ्युपगम्यते, अपसिद्धान्तप्रसङ्गादिति ।
तत्प्रतिविधानपुरस्सर चक्षुष अप्राप्यकारित्वप्रसाधनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“बाह्येन्द्रियत्वात्”812 इति; तत्र किमिदं बाह्येन्द्रियत्वं नाम ? बहिरर्थग्रहणाभिमुख्यम्,813 बहिर्देशावस्थायित्वम्, बहिःकारणप्रभवत्वम्, इन्द्रियस्वरूपातीतत्वम्, मनोऽन्यत्वं वा स्यात् ? तत्राद्यविकल्पे मनसाऽनेकान्तः; तस्याप्राप्यकारित्वेऽपि बहिरर्थग्रहणाभिमुख्यतो बाह्येन्द्रियत्वसद्भावात् । द्वितीयविकल्पेऽपि रश्मिरूपस्य, गोलकरवभावस्य वा चक्षुषो बहिर्देशेऽवस्थायित्वं स्यात् ? प्रथमपक्षे किमिदं तत्र तस्यावस्थायित्वम्–आश्रितत्वम्, प्रकाशकत्वेन प्रवृत्तिर्वा ? तत्राद्यविकल्पे अपसिद्धान्तः; रश्मिरूप स्य चक्षुषो भवता बहिर्देशाश्रितत्वस्यानभ्युपगमात्, गोलकान्तर्गततेजोद्रव्याश्रया हि रश्मयो भवद्भिः प्रतिज्ञाताः । द्वितीयविकल्पे त्वसिद्धो हेतुः; रश्मिरूपस्य चक्षुषो ग्राहकप्रमाणाऽभावतः प्रकाशकत्वेन बहिर्देशे तत्प्रवृत्तेरसिद्धेः । तद्ग्राहकप्रमाणाभावश्च अत्रैव प्रतिपादयिष्यते । दृष्टान्तश्च साधनविकलः; तथाविधबाह्येन्द्रियत्वस्य त्वगादावसम्भवात् । गोलकस्वभावस्य तु चक्षुषो बहिर्देशावस्थायित्वे प्रत्यक्षबाधा; अर्थदेशासम्बद्धस्यास्य शरीरप्रदेश एव प्रत्यक्षतः प्रतीते । बहिःकारणप्रभवत्वमपि मनसैवाऽनैकान्तिकम्, आत्मापेक्षया हि बहिःकारणं814 पुद्गलतत्त्वम् तत्प्रभवत्वञ्च चक्षुरादीन्द्रियवत् मनसोऽस्त्येव, अस्यापि पौद्गलिकत्वेन षट्पदार्थपरीक्षायां प्रसाधयिष्यमाणत्वात् । इन्द्रियस्वरूपातीतत्वञ्च अपसिद्धान्तप्रसङ्गादनुपपन्नम् । मनोऽन्यत्वमपि मनस सिद्धौ सिद्ध्येत, न च तत्सिद्धं भवत्परिकल्पितस्य मनस षट्पदार्थपरीक्षायां निराकरिष्यमाणत्वात् । सिद्ध्यतु वा, तथापि बाह्येन्द्रियत्वं मनोऽन्यत्वे सतीन्द्रियत्वम् उच्यते, तत्र815 च मनोव्यवच्छेदार्थं बाह्यविशेषणमयुक्तम्, तस्यापि सर्वत्र प्राप्यकारित्वात्, सुखादौ हि संयुक्तसमवायादिसम्बन्धात्, व्याप्तौ तु सम्बन्धसम्बन्धात् तज्816 ज्ञानमुत्पादयति रूपादौ नेत्रादिवत्, न खलु रूपादौ नेत्रादेरपि सम्बन्धसम्बन्धादन्यः सम्बन्धोऽस्ति ।
धर्मित्वेन817 चात्रोपात्तं चक्षुः गोलकस्वभावम्, रश्मिरूपं वा ? प्रथमपक्षे प्रत्यक्षविरोधः; अर्थेनासम्बद्धस्य अर्थदेशपरिहारेण शरीरप्रदेश एव गोलकस्वभावस्य चक्षुषः प्रत्यक्षत प्रतीतेः, अन्यथा तद्रहितत्वेन नयनपक्ष्मप्रदेशस्योपलम्भः स्यात् । द्वितीयपक्षे तु धर्मिणोऽसिद्धिः, रश्मिरूपस्य चक्षुष कुतश्चित्प्रमाणादप्रसिद्धे । तत्साधकं हि प्रमाणं प्रत्यक्षम्, अनुमानं वा स्यात् ? न तावत्प्रत्यक्षम्, अर्थवत्तत्र818 तत्स्वरूपाऽप्रतीतेः न खलु रश्मयः प्रत्यक्षत प्रतीयन्ते विप्रतिपत्त्यभावप्रसङ्गात्, नहि नीले नीलतया प्रतीयमाने कश्चिद् विप्रतिपद्यते । किञ्च, इन्द्रियार्थसन्निकर्षजं प्रत्यक्षं भवन्मते,819 न चार्थदेशे विद्यमानैस्तै अपरेन्द्रियस्य सन्निकर्षोऽस्ति यतस्तत्र प्रत्यक्षमुत्पद्येत अनवस्थाप्रसङ्गात् । अनुमानतोऽपि अतएव, अन्यतो वा तत्सिद्धि स्यात् ? यदि अतएव; अन्योन्याश्रय–प्रसिद्धे820 हि अनुमानोत्थानेऽतस्तत्सिद्धिः, अस्याश्चानुमानोत्थानमिति । अनुमानान्तरात् तत्सिद्धावनवस्था; धर्मिणस्तत्राप्यनुमानान्तरात् सिद्धिप्रसङ्गात् ।
एतेन यदुक्तं821 रश्मिप्रसाधकमनुमानम्–“रश्मिवच्चक्षु तैजसत्वात्” इति; तत्प्रत्याख्यातम्, उक्तपक्षदोषाणामत्राप्यविशेषात्822 । किञ्च, रश्मिवत्ता गोलकरूपस्य चक्षुषः प्रसाध्यते, तद्व्यति रिक्तस्य वा ? न तावत्तद्व्यतिरिक्तस्य; तस्यासिद्धस्वरूपत्वात्, अपसिद्धान्तप्रसङ्गाच्च823 । गोलकरूपस्य तु तत्साधने पक्षस्य प्रत्यक्षबाधा; प्रभासुरप्रभारहितस्य गोलकस्य प्रत्यक्षतः प्रतीतेः । अथ अदृश्यास्तद्रश्मयः824 अनुद्भूतरूप स्पर्शवत्त्वात्, अतो नास्य प्रत्यक्षबाधा; कथमेवं रूपप्रकाशकत्वं तस्य स्यात् ? तथाहि–चक्षू रूपप्रकाशकं न भवति, अनुद्भूतरूपत्वात्, जलसंयुक्तानलवत् । न चानुद्भूतरूपस्पर्शं तेजोद्रव्यं क्वचित् प्रतीयते । जलहेम्नोर्भासुररूपोष्णस्पर्शयोरनुद्भूतिप्रतीतिरस्ति; इत्यप्यसम्यक्; उभयानुद्भूतेस्तत्राप्यप्रतिपत्तेः825 । दृष्टानुसारेण चादृष्टार्थकल्पना, अन्यथा पृथिव्यादेरपि तद्वत्ताप्रसङ्गः;826 तथाहि–रश्मिवन्तः पृथिव्यादयः द्रव्यत्वात् प्रदीपवत् । यथैव हि तैजसत्वं रश्मिवत्तया व्याप्तं प्रदीपे प्रतिपन्नं तथा द्रव्यत्वमपि । अथ ततस्तेषां तत्साधने प्रत्यक्षविरोधः, सोऽन्यत्रापि समानः । अथ मार्जारादिचक्षुषोः827 प्रत्यक्षतः प्रतीयन्ते रश्मयः, तत्कथं तद्विरोधः ? यदि नाम तत्र ते प्रतीयन्ते अन्यत्र828 किमायातम् ? अन्यथा हेन्नि पीतत्वस्य सुवर्णत्वेन व्याप्तिप्रतिपत्तेः पटादौ पीतत्वोपलम्भात् सुवर्णत्वसिद्धिः स्यात् । प्रत्यक्षबाधनम् अन्यत्रापि । रश्मिवत्त्वे चास्य अर्थप्रकाशने आलोकापेक्षा न स्यात्; तथाहि–यद् रश्मिवत् तदर्थप्रकाशने नालोकापेक्षं यथा प्रदीपः, रश्मिवच्च भवद्भिरभिप्रेतं चक्षुरिति । तथा तद्वत्त्वे829 स्वसम्बद्धस्याञ्जनादेः प्रकाशकत्वप्रसङ्गः, न खलु प्रदीपस्तद्वान् स्वसम्बद्धं शलाकादिकं न प्रकाशयति इति प्रातीतिकम् ।
प्रयोगः–यद् रश्मिवत् तत्स्वसम्बद्धमर्थं प्रकाशयत्येव यथा प्रदीपः, रश्मिवच्च चक्षुः, तस्मात्स्वसम्बद्धं कामलादिकं प्रकाशयेदेव । न830 चात्र चक्षुषः सम्बन्धोऽपि नास्ति इत्यभिधातव्यम्; यतो गोलकस्वरूपं831 चक्षुस्तत्रासम्बद्धम्, रश्मिरूपम्, शक्तिस्वभावं वा ? तत्राद्यपक्षे प्रत्यक्षविरोधः; गोलकस्वरूपस्य चक्षुषः काचादौ सम्बन्धप्रतीतेः । द्वितीयपक्षेऽपि तत्रास्य सम्बन्धोऽ स्त्येव, नहि स्फटिकादिकूपिकामध्यगतप्रदीपादिरश्मयः ततो निर्गच्छन्तः तत्संयोगिना न सम्बद्धा तत्प्रकाशका वा न भवन्तीति प्रतीति832 । शक्तिरूपमपि833 चक्षुः व्यक्तिरूपचक्षुषो भिन्नदेशम्, अभिन्नदेशं वा स्यात् ? न तावद्भिन्नदेशम्, तच्छक्तित्वव्याघातानुषङ्गात्, निराश्रयत्वप्रसङ्गाच्च । न हि अन्यशक्तिरन्याश्रयायुक्ता, तद्देशद्वारेणैवार्थोपलब्धिप्रसङ्गश्च । अथ ततोऽभिन्नदेशम्;834 तत्तत्र सम्बद्धम्, असम्बद्धं वा ? यदि सम्बद्धम्; बहिरर्थवत् स्वाश्रयं तत्सम्बद्धञ्चाञ्जनादिकं प्रकाशयेत् । अथासम्बद्धम्; कथमाधेयं नाम अतिप्रसङ्गात् ?
यदपि–“तैजसत्वात्”821 इति साधनमुक्तम्; तदप्ययुक्तम्; असिद्धत्वात् । तदसिद्धत्वञ्च कुतश्चि प्रमाणात्तत्र तस्याऽप्रतीतेः । तद्धि गोलकस्वरूपस्य चक्षुषोऽभ्युपगम्येत, रश्मिरूपस्य वा ? यदि गोलकस्वरूपस्य; तदाऽध्यक्षबाधा, भासुररूपोष्णस्पर्शरहितस्यास्य अध्यक्षतः प्रतीते । अनुमानबाधश्च, तथाहि–चक्षुरतैजसं न भवति, भासुररूपोष्णस्पर्शरहितत्वात्, यद् यत्तथाविधं तत् तत्तत् तैजसं न भवति यथा मृत्पिण्डादिः, भासुररूपोष्णस्पर्शरहितञ्च चक्षुः, तस्मात्तैजसं न भवतीति । तथा,835 न तैजसं चक्षु, तमःप्रकाशकत्वात्, यत्पुनस्तैजसं तन्न तम प्रकाशकं यथा आलोक, तमप्रकाशकञ्च चक्षु, तस्मान्न तैजसमिति । रश्मिरूपस्य तु चक्षुपोऽसिद्धस्वरूपत्वान्न836 तैजसत्वमुपपद्यते, न खलु रश्मयः प्रत्यक्षादित837 प्रसिद्ध्यन्तीत्युक्तम् । ननु मार्जारादिनेत्रे नेत्रत्वं रश्मिवत्तया व्याप्तं प्रतिपन्नम्, अतोऽन्यत्रापि मनुष्यादिनेत्रे838 नेत्रत्वाद्रश्मिवत्त्वं ततस्तैजसत्वञ्च प्रसाध्यते, तर्हि गवादिनेत्रे नेत्रत्वं कृष्णत्वेन नरनारिनेत्रे च धावल्येन व्याप्तं प्रतिपन्नम्, अतोऽविशेषेण कार्ष्ण्यं धावल्यं वा पार्थिवत्वम् आप्यत्वं वा प्रसाध्यताम् अविशेषात् ।
यदपि–“रूपादीनां839 मध्ये रूपस्यैव प्रकाशकत्वात्” इति तत्तैजसत्वे साधनमभिहितम्, तदपि जलाऽञ्जन-चन्द्र-माणिक्यादिभिरनैकान्तिकम्840 । न चैतद्वक्तव्यम्–जलादीन् प्रति गत्वा व्यावृत्तानां चक्षूरश्मीनामेव तत्प्रकाशकत्वम्, न जलादीनाम् इति, सर्वत्र दृष्टहेतुवैफल्यापत्ते । तथा च दृष्टान्ताऽसिद्धि, प्रदीपादावपि अन्यस्यैव तत्प्रकाशकत्वप्रसङ्गात्, प्रत्यक्षबाधनम् उभयत्र । रूपप्रकाशकत्वञ्च रूपस्यानुभव, तत्र ज्ञानजनकत्वं वा ? प्रथमविकल्पे रूपज्ञानेनानेकान्त, तस्यातैजसत्वेऽपि रूपानुभवसम्भवात् । द्वितीयविकल्पे तु घटादिरूपेणानेकान्त, तस्याऽतैजस स्यापि रूपज्ञानजनकत्वाभ्युपगमात् । “करणत्वे सति” इति विशेषणेऽपि आलोकार्थसन्निकर्षेण चक्षूरूपयोः संयुक्तसमवायेन चानेकान्तः, “द्रव्यत्वे सति” इति विशेषणेऽपि चन्द्रादिनाऽनेकान्तः । अतश्चक्षुषा कुतश्चित्तैजसत्वाऽसिद्धेः कथं रश्मिवत्त्वं सिद्ध्येत् यतः प्राप्यकारित्वं स्यात् ?
किञ्च, अस्य प्राप्यकारित्वे विषयश्चक्षुर्देशमागच्छेत्, चक्षुर्वा विषयदेशम् ? तत्राद्यविकल्पे प्रत्यक्षबाधा; चक्षुःप्रदेशे विषयस्य गमनाऽप्रतीतेः, न हि चक्षुःप्रदेशे पर्वतादेर्विषयस्यागमनं केनचिद् दृष्टमिष्टं वाऽनुपहतचेतसा । द्वितीयविकल्पेऽपि अध्यक्षविरोधः; विषयं प्रति चक्षुषो गमनाऽप्रतीतेः, “चक्षुर्गत्वा नार्थेनाभिसम्बद्ध्यते, इन्द्रियत्वात्, त्वगादिवत्” इत्यनुमानविरोधश्च । तदविशेषेऽपि दृष्टातिक्रमेण कस्यचित् तत्र गत्वा सम्बन्धाभ्युपगमे यथाप्रतीति असम्बन्ध एव किन्नाभ्युपगभ्यते अलं प्रतीत्यपलापेन ?
किञ्च, चक्षुर्गत्वा841 संयुज्य अर्थं चेद् द्योतयति, तर्हि यथा विप्रकृष्टस्याऽऽदित्यादेः संयुक्तसमवायाद् रूपं द्योतयति, एवं कर्माऽपि द्योतयेत् संयुक्तसमवायाऽविशेषात् । कथञ्चैवंवादिनः842 काचाऽभ्रपटल-स्वच्छोदक-स्फटिकाद्यन्तरितार्थानामुपलम्भः स्यात् चक्षुषस्तत्र गच्छतः काचाद्यवयविना प्रतिबन्धात् ? अथ काचादिकं भित्त्वा चक्षूरश्मयोऽर्थदेशं गच्छन्ति; तर्हि तद्व्यवहितार्थोपलम्भसमये काचादेरनुपलम्भः, तदाधेयद्रव्यस्य पातश्च स्यात् तदाधारस्यावयविनो नाशात्, न चैवम्, युगपत्तयोर्निरन्तरमुपलम्भात् । पूर्वपूर्वव्यूहनिवृत्तौ843 उत्तरोत्तरतद्रूपव्यूहान्तरस्याशूत्पत्तेः प्रदीपाग्निज्वालावत् निरन्तरताभ्रमे सौगतमतसिद्धिः; सर्वार्थानां प्रतिक्षणं क्षणिकत्वेऽपि इत्थं निरन्तरताभ्रमप्रसङ्गात् । एतेन “शाखाचन्द्रमसोः क्रमेणानुभवेऽपि आशुवृत्त्योत्पलपत्रशतव्यतिभेदवद् युगपत्प्रतिपत्त्यभिमानो भ्रान्तिनिबन्धनः” इति प्रत्याख्यातम् ।
यच्चान्यदुक्तम्–“शरीरापेक्षया844 चक्षुर्विषयस्य सन्निकृष्ट-विप्रकृष्टतोपपत्तेर्दूरनिकटादिव्यवहारः सुवटः” इति; तदपि श्रद्धामात्रम्; इन्द्रियसन्निकर्षेणास्य प्रतिपत्तौ तथा तद्व्यवहारानुपपत्तेः । तथाहि–यद् इन्द्रियसन्निकर्षेण प्रतीयते न तत्र दूरनिकटादिव्यवहारः यथा रसादौ, इन्द्रियसन्निकर्षेण प्रतीयते च चक्षुर्विषय इति ।
प्राप्यकारित्वे845 च चक्षुषः संशय-विपर्ययानुपपत्तिः; सामान्यवद् विशेषाणामपि सन्निकृष्टानामुपलम्भसम्भवात् । विशेषानुपलब्धिनिमित्तो हि संशयो विपर्ययश्च । न च चक्षुषा सन्निकृष्ट त्वाऽविशेषेऽपि सामान्यमेवोपलभ्यते न विशेषः इत्यभिधातव्यम्; विशेषाभावात् । तन्न प्राप्यकारित्वं चक्षुषो घटते । न चाप्राप्यकारित्वे846 सकलार्थप्रकाशकत्वप्रसङ्गः; योग्यदेशापेक्षणाद् अयस्कान्तवत्, नहि अयस्कान्तोऽयसोऽप्राप्तस्याकर्षणे प्रवर्तमानः सर्वस्यायसः तथाविधस्याकर्षणे समर्थः, अपि तु योग्यदेशस्थस्यैव । अञ्जन-तिलक-मन्त्रादिर्वा अप्राप्तस्यापि स्त्र्यादेराकर्षकः सन् न सर्वस्याकर्षको दृष्ट नियतस्यैव स्त्र्यादेः तेनाकर्षणोपलम्भात् । भवतोऽपि च “चक्षूरश्मयो लोकान्तं847 गत्वा किमिति रूपं न प्रकाशयन्ति, चक्षुर्वा संयुक्तसमवायाद् यथा रूपं प्रकाशयति तथा गन्धादिकमपि848 किमिति न प्रकाशयेत् तत्रापि तस्याविशेषात् ?” इति चोद्ये योग्यतैव शरणम् ।
यदपि “कारकत्वात्” इत्युक्तम्;849 तदपि850 मनसा अयस्कान्ताऽञ्जनतिलकमन्त्रादिना चानैकान्तिकम्, तस्य कारकत्वेऽपि अप्राप्यकारित्वात् । यदपि “अत्यासन्नार्थाऽप्रकाशकत्वात्” इत्यस्य साध्याविशिष्टत्वमुक्तम्;851 तदप्ययुक्तम्;852 प्रसङ्गसाधनत्वादेतस्य,853 श्रोत्रादौ हि प्राप्यकारित्वाऽत्यासन्नार्थप्रकाशकत्वयोः व्याप्य-व्यापकभावसिद्धौ सत्यां परस्य व्यापकाभावेष्ट्या अत्यासन्नार्थाऽप्रकाशकत्वलक्षणया अनिष्टस्य प्राप्यकारित्वलक्षणव्याप्याभावस्य आपादनमात्रमेवानेन विधीयते इति854 ।
“श्रोत्रस्याप्राप्यकारित्वम्” इति बौद्धस्य पूर्वपक्ष–
ननु “श्रोत्रादौ हि” इत्याद्ययुक्तमुक्तम्, चक्षषोऽप्राप्यकारित्वे साध्ये श्रोत्रस्य विपक्षतानुपपत्तेः तद्वत्तस्याप्यप्राप्यकारित्वात् । चक्षुःश्रोत्रमनसामप्राप्तार्थप्रकाशकत्वम्855 [ ] इत्यभिधानात् । प्राप्यकारित्वेचास्य तद्विषये दूरादिव्यवहारो न स्यात्, अस्ति चात्रायम् “दूरे शब्दः” “निकटे शब्द” इति व्यवहारोपलम्भात्, अतोऽप्राप्यकारित्वमेवास्योपपन्नम् । तथा च प्रयोगः–शब्दः स्वग्राहकेण असन्निकृष्ट एव गृह्यते, दूरादिप्रत्ययग्राह्यत्वात्, पादपादिवत् । न चासन्निकृष्टस्य शब्दस्य ग्रहणे कथं ततः श्रोत्राभिघातः इत्यभिधातव्यम्; भासुररूपस्यासन्निकृष्टस्य856 ग्रहणेऽपि अतश्चक्षुषोऽभिघातोपलम्भात् । इयांस्तु857 विशेष अत्र तेजस्विताऽभिघातहेतुः, शब्दे तु तीव्रतेति ।
तत्प्रतिविधानम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“शब्दः स्वग्राहकेणासन्निकृष्ट एव गृह्यते” इत्यादि; तत्र पक्षस्याध्यक्षबाधा;858 कर्णशष्कुल्यन्तःप्रविष्टस्य मशकादिशब्दस्य प्रकाशकत्वेन श्रोत्रस्याध्यक्षतः प्रतीतेः, अतोऽग्नावनुष्णत्ववत् स्वग्राहकेणासन्निकृष्टत्वं शब्दस्याध्यक्षबाधितम् । हेतुश्च गन्धेनानैकान्तिकः;859 तस्य स्वग्राहकेण सन्निकृष्टस्य ग्रहणेऽपि दूरादिप्रत्ययग्राह्यत्वप्रतीतेः । न च तथा प्रतीयमाने गन्धे दूर-निकटादिव्यवहारोऽसिद्ध; “दूरे पद्मगन्धः, निकटे मालतीगन्धः” इत्यादिव्यवहारस्य लोके सुप्रसिद्धत्वात् ।
किञ्च,860 दूरादिप्रत्ययग्राह्यत्वं साकारज्ञानपक्षमभ्युपगम्य उच्यते, निराकारज्ञानपक्षं वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; स्वज्ञानगतस्य861 शब्दाकारस्य ग्रहणे दूर-निकटव्यवहारानुपपत्तेः । यस्य हि निराकार्862 अज्ञानं भिन्नदेशमर्थ वेत्ति तस्य “इदं दूरम्, इदं निकटम्” इति वक्तुं युक्तम् । साकारज्ञानवादिन पुन यद् दूरादि न तज्ज्ञानवेद्यम्, अवेद्ये च न दूरादिव्यवहारो युक्त, न ह्यन्धस्य “किञ्चिद्दूर निकटंवा” इति व्यवहारस्तात्त्विकोऽस्ति; यच्च वेद्यं ज्ञानस्य स्वाकारमात्रम् न तद्दूरादि, ज्ञानस्वरूपादभिन्नत्वात् । नहि ज्ञानस्य स्वरूप सुखादयो वा ज्ञानादभिन्नाः863 प्रतीयमानाः दूरादिव्यवहारभाजः प्रतीयन्ते, सर्वत्र आसन्नव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् । अथात्रापि आकाराधायकस्य दूरादित्वाद् दूरादिव्यवहार, व्यर्थस्तर्हि तदप्राप्यकारित्वप्रसाधनप्रयास, कर्णशष्कुलिप्रविष्टशब्दग्रहणेऽपि दूरादिव्यवहारस्य तन्मूलकारणदूरादित्वेनोपपद्यमानत्वात् । दृश्यते हि गन्धस्य घ्राणेन्द्रियसन्निकृष्टस्य ग्रहणेऽपि तन्मूलकारणदूरादित्वेन “दूरे पद्मगन्धः” इत्यादिव्यवहारः ।
किञ्च, स्वरूपत864 एव शब्दो दूरादिस्वभाव, दूरादिकारणप्रभवत्वात्, दूरादिदेशादागतत्वात्, दूरादिदेशे स्थितत्वाद्वा ? न तावत्स्वरूपत;865 निकटस्यापि तथाव्यवहारप्रसङ्गात् । दूरादिकारणप्रभवत्वेन चास्य दूरादिव्यवहारार्हत्वे नातः स्वग्राहकेणासन्निकृष्टस्य ग्रहणसिद्धिः, गन्धेनानैकान्तिकत्वप्रतिपादनात् । अथ दूरादिदेशादागतत्वात् शब्दस्य दूरादित्वम्, युक्तमिदं तथैवास्य तद्रूपतोपपत्तेर्गन्धादिवत्, दूरादिप्रदेशादागतो हि गन्ध शब्दो वा स्वेन्द्रियसन्निकर्षेण प्रतीयमानोऽपि योग्यताविशेषवशात् सन्निकृष्ट-विप्रकृष्टतया प्रतीयते ।
दूरादिदेशे स्थितत्वात्तु तस्य दूरादित्वे “स्वोत्त्पत्तिदेशस्था866 एव शब्दा श्रोत्रैर्गृह्यन्ते न वागताः” इत्यभ्युपगतं867 स्यात् । तथा च यो निर्वाते दूरस्थेन मनागपि न श्रूयते शब्दः सोऽनुकूलवाते कथं श्रूयेत ? यश्च आसन्नेन868 श्रूयते869 स एव प्रतिवाते कस्मात्तेन870 न श्रूयते; तद्वातेन श्रोत्राभिघातात्, शब्दस्य नाशितत्वाद्वा ? यदि श्रोत्राभिघातात् तर्हि निर्वातप्रदेशस्थेन श्रूयताम् । न च तत्प्रदेशे असता शब्दप्रदेश एव सताऽनेन871 तदभिघातो युक्त; पर्वते प्रज्वलिताग्निना महानसे अन्नपाकप्रसङ्गात् । शब्दस्य नाशितत्वे तु यस्याप्यसौ वातोऽनुकूल872 तेनापि न श्रूयेत अविशेषात् । तं प्रति तेनास्य प्रेरणे तच्छ्रोत्रेण प्राप्तोऽसौ गृह्यते इति सिद्धमस्य प्राप्यकारित्वम् । यदि च स्वोत्पत्तिदेश एव सर्वे शब्दा विलयिन कथ तर्हि नलिकादिशब्दस्य भेर्यादिशब्दस्य च कर्णशष्कुलिगृहप्रपूरणेन प्रतिपत्ति स्यात् ? कथं वा धवलगृहादौ प्रतिशब्दनम् ? न हि लोष्ठादय कोसपात्राऽसंसृष्टा873 शब्दमुपजनयन्तः प्रतीयन्ते । यदि च स्वोत्पत्तिदेशस्थ एव शब्दो गृह्येत तदा तत्रस्थैर्भेर्यादिशब्दैर्महद्भिः अल्पीयसोऽपि मशकादिशब्दस्यानभिभवाद् अनाकुलमेव ग्रहणं स्यात् । ये स्वोत्पत्तिदेशस्था एवेन्द्रियेणासन्निकृष्टा गृह्यन्ते न तेषामन्योन्यं महद्भिरल्पीयसामप्यभिभवः यथा पर्वतपादपादीनाम्, स्वोत्पत्तिदेशस्था एवेन्द्रियेणाऽसन्निकृष्टा गृह्यन्ते च शब्दा इति । ननु दूरदेशवर्तिनां पर्वतः पादपादीनभिभूय आत्मानमेवोपदर्शयति, अतः साध्यविकलो दृष्टान्तः; इत्यप्यसमीचीनम्; यतस्तेषां देशविप्रकृष्टतया तद्ग्रहणाऽयोग्यत्वाद् अप्रतिभासः नाभिभवात्, मशकादिशब्दानां874 तु अविप्रकृष्टानामपि भेर्यादिशब्दैरभिभवोऽस्ति अतो न तेषां स्वोत्पत्तिदेशस्थानामेव ग्रहणम् ।
यदप्युक्तम्–तच्छ875ब्दैः876 श्रोत्राभिघातात् तेषामग्रहणम्877 यथा भासुररूपेण चक्षुषोऽभिघातात् सूक्ष्माग्रहणम् इति; तदप्ययुक्तम्; दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यात्, दिवाकरकरा हि भासुररूपात् प्रतिनिवर्त्त्य चक्षुषाभिसम्बद्ध्यमानास्तस्य अभिघातहेतवो दृष्टाः अतीव्रालोके तदभिघातादृष्टेः,878 नचात्र तथाविधं किञ्चिदस्ति यत् शब्दात् प्रतिनिवर्त्त्य तदभिघातकारणं स्यात् । वायु स्यात् इति चेत्; निर्वाते तर्हि न स्यात्तदश्रवणम् श्रोत्राभिघातकारणाऽभावात्, दृश्यते चात्रापि879 भेर्यादिकोलाहले अल्पीयसोऽग्रहणम्, अतोऽन्योन्यदेशोपसर्पणेन अनल्पैरल्पशब्दानामभिभवोऽ भ्युपगन्तव्यः । तथा च दूरदेशागमनविशिष्टत्वादेव अस्य गन्धादिवद् दूरत्वं सिद्धम्, न पुनः स्वोत्पत्तिदेशस्थानामपि देशगतदूरत्वोपचारात्, अन्यथा स्खलिता तत्प्रतिपत्तिः स्यात् माणवकेऽ ग्निप्रतिपत्तिवत्880 । कथं वा तत् श्रोत्रस्याप्राप्यकारित्वं881 प्रसाधयेत् उपचरितस्याऽप्रसाधकत्वात् ? न हि माणवकेऽग्नित्वमुपचरितं दाहादिकार्यं प्रसाधयति ।
किञ्च, देशापेक्षया यद् दूरत्वं शब्दस्य तत् कि देशग्रहणे सति स्यात्, असति वा ? न तावदसति; विशेषणत्वात्, यद् विशेषणं तद् गृहीतमेव विशेष्ये विशिष्टप्रतिपत्तिनिमित्तम् यथा दण्डादि, विशेषणञ्च शब्दस्य दूरादिप्रतिपत्तौ देश इति । तथा, शब्दे दूरादिप्रत्ययो दूरदेशादिग्रहणे सत्येव भवति तत्सापेक्षदूरादिप्रत्ययत्वात्, यस्तत्सापेक्षदूरादिप्रत्ययः स तद्ग्रहणे सत्येव भवति यथा पादपादौ दूरादिप्रत्ययः, तत्सापेक्षदूरादिप्रत्ययश्चायम्, तस्मात्तद्ग्रहणे सत्येव भवतीति । सुप्रसिद्धो हि दूरासन्नपादपादौ चक्षुषा दूरासन्नदेशग्रहणे सत्येव दूरासन्नव्यवहारः, अतः शब्देऽप्यसौ तद्ग्रहणे सत्येव इष्यताम् । तथेष्टौ882 च कुतस्तद्ग्रहणम्–कि श्रोत्रात्, अन्यतो वा ? यदि श्रोत्रात्;883 देशस्यापि शब्दत्वप्रसङ्गः तल्लक्षणत्वात्तस्य । इन्द्रियान्तरेण तत्प्रत्तिपत्तौ साङ्गत्याभावात् न देशापेक्षया “दूरः शब्दः” इति प्रतीतिः स्यात् । न हि देवदत्तगृहीतदूरदेशापेक्षया यज्ञदत्तस्य “दूर शब्दः” इति प्रतीतिर्दृष्टा । अथ इन्द्रियद्वयानुभवानन्तर भाविनि884 विकल्पज्ञाने तथाप्रतीतेरयमदोषः; तर्हि “पूर्वं दूरादिरहितस्य प्रतीतिः पुनस्तत्सहितस्य” इति क्रमेण तत्प्रतीतिः स्यात्, न चैवम्, प्रथममेव दूरत्वादिविशिष्टस्यास्य प्रतीते । ततो गतिपरिणतस्य स्वयं दूरादिप्रत्यययोग्यताविशिष्टस्य गन्धस्येव शब्दस्यापि दूरादिप्रत्ययगोचरत्वं प्रतिपत्तव्यम्, इति सिद्धं प्राप्यकारित्वं श्रोत्रस्य, कथमन्यथा तद्विषये देशादिसन्देह स्याद् रूपवत् ? यथैव हि रूपे प्रतीयमाने “किमस्मिन् देशे रूपमेतत् प्रतिभाति अन्यस्मिन् वा, अस्यां दिशि अन्यस्यां वा” इति न सन्देहः, नियतदिग्देशतयैव अस्य अप्राप्यकारिणेन्द्रियेण प्रतिपत्तिसम्भवात्, तथा अत्राप्यसौ न स्यात्, अस्ति चात्रसन्देह–“किमन्त शब्दोऽयं जात बहिर्वा” “प्राच्यां दिशि अन्यस्यां वा” इति । अथ देशादिसन्देहात् तत्रैवं885 सन्देहः तर्हि गन्धोऽप्यप्राप्त एव गृह्यतां देशादिसन्देहादेवात्रापि सन्देहसम्भवात् । अथ अतो घ्राणविकारदर्शनात् प्राप्तोऽसौ प्रतीयते, तदेतच्छब्देऽपि समम्, श्रोत्रविकारस्य बाधिर्यादे शब्दात् प्रतीते । तस्माद् इन्द्रियानिन्द्रियाभ्यामन्यस्य गौणप्रत्यक्षं प्रत्यसाधारणकारणत्वानुपपत्तेः886 सूक्तम्–““सांव्यवहारिकमिन्द्रियानिन्द्रियप्रत्यक्षम्”” इति ।
मुख्यमिदानीं प्ररूपयति–“मुख्यम्” प्रधानम् “प्रत्यक्षम्” इत्यनुवर्तते । किं तत् ? इत्याह– “अतीन्द्रियज्ञानम्” अवधि-मनःपर्यय-केवलाख्यम् ।
सर्वज्ञाभाववादिनो मीमासकस्य पूर्वपक्ष–
ननु च अतीन्द्रियज्ञानस्य तद्वतो वा सदुपलम्भकप्रमाणपञ्चकगोचरातिक्रान्ततया अभावप्रमाणकवलीकृतविग्रहत्वतोऽस्याऽसत्त्वात्887 कस्य888 मुख्यप्रत्यक्षता प्रसाध्येत ? न च तदतिक्रान्तताऽस्याऽसिद्धा, अतीन्द्रियार्थवेदिविषयस्य अध्यक्षादीनां मध्ये कस्यचिदपि प्रमाणस्याऽसम्भवात् । तथाहि–न तावत्प्रत्यक्षं889 तद्विषयम्; प्रतिनियतरूपादिगोचरचारित्वात्तस्य । किञ्च, सम्बद्धे वर्तमाने चार्थे प्रत्यक्ष प्रवर्तते, न चाशेषार्थवेदी चक्षुरादीन्द्रियेण सम्बद्धो वर्तमानश्च, तत्कथन्तत्प्रभवप्रत्यक्षे प्रतिभासेत ? नाप्यनुमानं तद्विषयम्, तद्धि लिङ्गलिङ्गिनोरविनाभावग्रहणे सति प्रवर्तते, न च सर्वज्ञेनाविनाभूतं किञ्चिल्लिङ्गमुपलभ्यते । तद्धि कार्यं वा स्यात्, स्वभावो वा ? न तावत्कार्यम्,890 विप्रकर्षिणा891 सर्वज्ञेन सह कस्यचित् कार्यकारणभावाऽसिद्धे, प्रत्यक्षानु पलम्भसाधनत्वात्तस्य । नापिस्वभावः;892 अशेषवेदिनोऽप्रत्यक्षत्वे तदव्यतिरेकिणः स्वभावस्य प्रतिपत्तुमशक्तेः । आगमोऽपि893 नित्यः, अनित्यो वा सर्वज्ञसद्भावावेदकः स्यात् ? न तावन्नित्यः; तत्प्रतिपादकस्य नित्यस्यागमस्यैवाऽसम्भवात् । हिरण्यगर्भ894 प्रकृत्य स सर्ववित् स लोकवित् [ ] इत्यादेरप्यागमस्य कर्मार्थवादविधायकत्वेन895 अशेषज्ञविधायकत्वानुपपत्तेः, अनादेश्चागमस्यादिमत्सर्वज्ञप्रतिपादनविरोधात् । अनित्योऽप्यागमः–सर्वज्ञप्रणीतः, असर्वज्ञप्रणीतो वा तत्प्रतिपादकः स्यात् ? प्रथमपक्षे अन्योन्याश्रयः–सर्वज्ञसिद्धौ896 हि तत्प्रणीतत्वेनागमस्य प्रामाण्यसिद्धिः, तत्सिद्धौ चातः सर्वज्ञसिद्धिरिति । असर्वज्ञप्रणीतस्य चागमस्य अप्रमाणभूतत्वात् कथं ततस्तत्प्रतिपत्तिः ? तथाभूतादप्यतस्तत्प्रतिपत्तौ स्ववचनादेव897 तत्प्रतिपत्तिः किन्न स्यादविशेषात् ? नह्यनासादितप्रमाणभावस्याऽन्यवाक्यस्य स्ववचनात् कश्चिद्विशेषोऽस्ति । तन्नागमतोऽपि तत्प्रतिपत्तिः । नाप्युपमानात्;898 तस्य सदृशपदार्थग्रहणनान्तरीयकत्वात्, गोसदृशगवयग्रहणनान्तरीयकगवाद्युपमानवत् । न चाशेषज्ञसदृशः कश्चिज्जगति प्रतीतः, तदप्रतीतौ तत्सादृश्यप्रतीतेरनुपपत्तेः । प्रयोगः–यस्य सदृशग्रहणं नास्ति स नोपमानविषयः यथा वन्ध्यास्तनन्धयः, नास्ति च सदृशग्रहणं सर्वज्ञस्येति । नाप्यर्थापत्तितस्तत्सिद्धिः;899 सर्वज्ञसद्भावमन्तरेणानुपपद्यमानस्य षट्प्रमाण प्रमितस्य कस्यचिदप्यर्थस्याऽसम्भवात् । न च धर्माद्युपदेशकरणान्यथानुपपत्तेर्बुद्धादीनां900 सर्वज्ञतासिद्धिर्भविष्यतीत्यभिधातव्यम्; तेषां तदुपदेशकरणस्य व्यामोहादेव उपपत्तेः । द्विविधो ह्युपदेशः–व्यामोहपूर्वक, सम्यग्ज्ञानपूर्वकश्च901 । तत्र व्यामोहपूर्वको यथा स्वप्नोपलब्धार्थोपदेशः । सम्यग्ज्ञानपूर्वको यथा मन्वादीनां सकलार्थज्ञानोदयवेदमूलो धर्माद्यशेषार्थोपदेशः । ते हि निखिलपदार्थज्ञानोत्पत्तिहेतोर्वेदाद् आविर्भूतविशुद्धबोधाः धर्माद्यशेषपदार्थसार्थमुपदिशन्ति न पुनर्बुद्धादय, अन्यथा मन्वाद्युपदेशवत् तदुपदेशोऽपि त्रयीविद्भिराश्रीयेत, न चासौ तैराश्रितः,902 अतो व्यामोहादेवासौ तद्विषयस्तैः कृत इत्यवसीयते । ततः सिद्धं सर्वज्ञस्य903 सदुपलम्भकप्रमाणपञ्चकगोचरातिक्रान्तत्वम् । तच्च सिद्ध्यदभावप्रमाणकवलीकृतविग्रहत्वं साधयति, तदपि असत्त्वम् । अतः सर्वज्ञस्य आकाशकुशेशयप्रख्यतां प्राप्तत्वात् कस्याशेषज्ञता प्रार्थ्येत ?
अस्तु वा सर्वज्ञः; तथाप्यसौ समस्तमतीतकालादिपरिगतं वस्तु स्वेन स्वेन रूपेण प्रतिपद्यते, किं वा वर्तमानतयैव904 ? प्रथमपक्षे तज्ज्ञानस्य प्रत्यक्षतानुपपत्तिः अवर्तमानवस्तुविषयत्वात्, यदवर्तमानवस्तुविषयं न तत् प्रत्यक्षम् यथा स्मरणादि, अवर्तमानवस्तुविषयञ्च अतीताऽनागतार्थविषयतया सर्वज्ञज्ञानमिति । द्वितीयपक्षे तु तज्ज्ञानस्य भ्रान्तत्वप्रसङ्ग; अन्यथास्थितस्यार्थस्य अन्यथात्वेन ग्राहकत्वात् । यदन्यथास्थितस्यार्थस्यान्यथात्वेन ग्राहकं तद् भ्रान्तम् यथा द्विचन्द्रादिज्ञानम्, अन्यथास्थितस्य अतीतानागतकालस्यार्थस्य वर्तमानतया ग्राहकञ्च सर्वज्ञज्ञानमिति ।
किञ्च, “इदमिदानीमिह सत्” इत्यस्यां संविदि वस्तुसत्तावत् तत्प्राक्-प्रध्वंसाभावौ प्रतिभासेते, न वा ? यदि प्रतिभासेते; तदा युगपत्,905 क्रमेण वा ? युगपच्चेत्; तर्हि तदैवास्यानुत्पन्नप्रध्वस्तव्यपदेशप्रसङ्गाद् युगपज्जन्म-मरणादिव्यपदेशप्रसङ्ग, यद् येन स्वरूपेण प्रतिभासते तत्तेनैव906 व्यपदिश्यते यथा नीलं नीलतया, सत्त्व-प्राक्-प्रध्वंसाभावरूपतया प्रतिभासते907 च अशेपज्ञस्याऽशेपं वस्त्विति । तथा च प्रतिनियतार्थस्वरूपप्रतीतेरभावात् सुव्यवस्थिताऽस्य सर्वज्ञता । तन्न युगपत्प्रतीतिः908 । नापि क्रमेण; अतीतानागतार्थानां परिसमाप्त्यभावतः तज्ज्ञानस्याप्यपरिसमाप्तेः सर्वज्ञत्वाऽयोगात् । अथ वस्तुसत्तावत् तौ न प्रतिभासेते; तदा कथमसौ सर्वज्ञः स्यादिति909 ?
तन्निरसनपुरस्सरा सर्वज्ञसिद्धिः–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–सदुपलम्भकप्रमाणपञ्चकगोचरातिक्रान्ततयाऽसत्त्वमतीन्द्रियज्ञानस्य910 तद्वतो वा; तत्र तदतिक्रान्तता तावत्तस्य असिद्धा; तत्सद्भावावेदकस्यानुमानप्रमाणस्य सद्भावात् इति । एतत् ““तत्”” इत्यादिना दर्शयति–“तद्” अतीन्द्रियज्ञानम्, “अस्ति, सुनिश्चिताऽसम्भवद्बाधकप्रमाणत्वात् सुखादिवद्” इति । न तावदाश्रयासिद्धोऽयं हेतुः, धर्मिणो हेतुप्रयोगात् पूर्वं कुतश्चित्प्रमाणादप्रसिद्धेरित्यभिधातव्यम्; विकल्पप्रसादात्तस्य911 प्रसिद्धेः । न912 हि कश्चित्तस्याऽगोचरोऽस्ति यन्न क्रमेत सर्वत्राप्रतिहतप्रवृत्तित्वात्तस्य । न खलु वन्ह्याद्यनुमानेऽपि पर्वतादेर्धर्मिणो विकल्पादन्यतः सिद्धिः इत्यग्रे वक्ष्यते । नापि स्वरूपासिद्धः; तद्वाधकस्य कस्यचिदपि प्रमाणस्याऽसम्भवात् । अतीन्द्रियार्थदर्शिनो हि बाधकं प्रमाणं प्रत्यक्षम्, अनुमानादि, अभावो वा स्यात् ? यदि प्रत्यक्षम्; तत् किं क्वचित् कदाचित्तदभावं प्रसाधयेत्, सर्वत्र सर्वदा वा ? प्रथमपक्षे सिद्धसाधनम्, नहि सर्वत्र सर्वदा तत्सद्भावोऽस्माभिः प्रतिज्ञातः । द्वितीयपक्षे तु अतीन्द्रियप्रत्यक्षमन्तरेण सर्वत्र सर्वदाऽतीन्द्रियज्ञानाऽभावाऽसिद्धिः इत्यावेदयति– ““यावत्”” इत्यादिना । “यावज्ज्ञेयं” सकलं913 ज्ञेयं व्याप्नोति विषयीकरोत्येवं शीलं914 यज् ज्ञानं तेन “रहिता” शून्या या “सकला915 पुरुषपरिषत्” तस्याः “परिज्ञानस्य तदन्तरेण” अतीन्द्रियज्ञानमन्तरेण “अनुपपत्तेः, “तदस्ति”” इत्यभिसम्बन्धः । न खलु प्रादेशिकेन्द्रियजज्ञानेन सर्वत्र सर्वदा सर्वदर्शिनोऽभावः कर्त्तुं शक्यः तस्यातद्विषयत्वात्,916 यद् यद्विषयं न भवति न तत्तत्र917 विपरीतधर्मस्य बाधकम् यथा शब्दाऽविषयं चाक्षुषं918 ज्ञानं तदश्रावणत्वस्य, सकलदेशकालवर्तिपुरुषपरिपदविषयञ्च प्रादेशिकमिन्द्रियप्रभवं ज्ञानमिति ।
ननु न919 प्रवर्तमानं प्रत्यक्षं सर्वदर्शिनो बाधकम् शब्दे श्रावणत्वप्रत्यक्षमिवाऽश्रावणत्वस्य, किन्तु निवर्तमानम्, यत्र हि प्रत्यक्षस्य निवृत्तिः तस्य अभावोऽवसीयते यथा शशशृङ्गस्य, यत्र तु प्रवृत्तिः तस्य सद्भाव यथा रूपादेः, न चातीन्द्रियार्थदर्शिविषयं स्वप्नेऽपि प्रत्यक्षं प्रवृत्तम्, अतस्तन्निवृत्तेस्तस्याप्यभावोऽवसीयते;920 तदप्यनुपपन्नम्; यतो यदि वस्तुनः प्रत्यक्षं कारणं व्यापकं वा स्यात् तदा तन्निवृत्तौ वस्तुनोऽपि निवृत्तिः स्यात्, नान्यथा अतिप्रसङ्गात् । कारणस्य921 हि वह्न्यादेर्निवृत्तौ कार्यस्य धूमादेर्निवृत्तिर्दृष्टा, व्यापकस्य च वृक्षत्वादेर्निवृत्तौ व्याप्यस्य शिशपात्वादेर्निवृत्ति । न चार्थस्य प्रत्यक्षं कारणम् तदभावेऽपि तद्भावात् । यद् यदभावेऽपि भवति न तत्तस्य कारणम् यथा गोरभावेऽपि भवन्नश्वो न गोकारणकः, देशादिव्यवधाने असत्यपि अर्वादर्शिप्रत्यक्षे भवति चार्थ इति । नापि व्यापकम्; तन्निवृत्तावप्यनिवर्तमानत्वात् । यन्निवृत्तावपि922 यन्न निवर्तते न तत्तस्य व्यापकम् यथा निवर्तमानेऽपि कुम्भेऽनिवर्तमानस्य स्तम्भस्य न कुम्भो व्यापकः, निवर्तमानेऽपि प्रत्यक्षे न निवर्तते च देशादिविप्रकृष्टोऽर्थ इति । न चाऽकारणाऽव्यापकभूतस्यास्य923 निवृत्तौ अकार्याऽव्यापकभूतस्यार्थस्य निवृत्तिर्युक्ता अतिप्रसङ्गात् । योऽपि924 कार्याभावात् क्वचित् कारणस्याऽभावनिश्चयः सोऽप्यप्रतिबद्धसामर्थ्यस्यैव, न पुनः कारणमात्रस्य । न च अर्वाक्प्रत्यक्षं प्रति अशेषार्थानां सामर्थ्यमस्ति येन तन्निवर्त्तमानं तेषामभावं साधयेत् ।
किञ्च, अध्यक्षनिवृत्ति-अर्थाभावयो925 यदि व्याप्य-व्यापकभाव सिद्ध्येत् तदा तन्निवृत्तेरर्थाभावो निश्चीयेत, नचासौ सिद्धः त्रिविप्रकृष्टेऽर्थे926 सत्यपि प्रत्यक्षनिवृत्तेः प्रतीयमानत्वात् । किञ्च, भवत्प्रत्यक्षनिवृत्तिः सर्वविदोऽसत्त्वं प्रसाधयेत्, सर्वप्रत्यक्षनिवृत्तिर्वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्न, भवत्प्रत्यक्षनिवृत्तेः देशादिव्यवधाने सत्यप्यर्थे प्रतीयमानत्वात् । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्तः; सर्वज्ञविषये सर्वप्रत्यक्षनिवृत्तेः सर्वज्ञमन्तरेणानुपपत्तेः, नहि अर्वाग्दृशा सर्वप्रमातॄणामसाक्षात्करणे “तत्र तत्प्रत्यक्षं न प्रवर्तते” इति प्रतिपत्तुं शक्यम् । नन्वेवं927 सर्वत्राऽभावव्यवहारोच्छेद स्यात् क्वचित् घटाद्यभावसाधनेऽपि उक्तदोषानुषङ्गात्; इत्यप्यचर्चिताभिधानम्, तत्र एकज्ञानसंसर्गिपदार्थान्तरोपलम्भतोऽभावव्यवहारोपपत्तेः, एकस्य हि कैवल्यम् इतरस्य वैकल्यम् । नचाशेषज्ञस्य928 केनचित् सार्धम् एकज्ञानसंसर्गित्वमस्ति यस्योपलम्भात्तदभावः सिद्ध्येत्, तस्यात्यन्तपरोक्षत्वात् । तन्न प्रत्यक्षं सर्वविदो बाधकम् ।
नाप्यनुमानम्; धर्मि-साध्य-साधनानां स्वरूपाऽप्रसिद्धेः, तद्बाधके ह्यनुमाने धर्मित्वेन सर्वज्ञोऽभिप्रेतः, सुगतः, सर्वपुरुषा वा ? यदि सर्वज्ञः; तदा कि तत्र साध्यम्–असत्त्वम्, असर्वज्ञत्वं वा ? यद्यसत्त्वम्; कि तत्र929 साधनम्–अनुपलम्भः, विरुद्धविधिः, वक्तृत्वादिकं वा ? यद्यनुपलम्भः; स किं सर्वज्ञस्य, तत्कारणस्य, तत्कार्यस्य,930 तद्व्यापकस्य वा ? यदि सर्वज्ञस्य; सोऽपि किं स्वसम्बन्धी, सर्वसम्बन्धी वा ? स्वसम्बन्धी चेत्; सोऽपि931 कि निर्विशेषणः, उपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वविशेषणो वा ? न तावन्निर्विशेषणोऽसौ तदभावसाधनाय प्रभवति; परचित्तविशेषादिभिरनैकान्तिकत्वात् । नाप्युपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वविशेषणः; सर्वत्र सर्वदा सर्वज्ञाऽभावसाधनाऽभावानुषङ्गात्, न हि सर्वथाप्यसतः उपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वं घटते, क्वचित्कदाचित्सत्त्वोपलम्भाविनाभावित्वात्तस्य । तथाहि–यदुपलब्धिलक्षणप्राप्तं न तत् सर्वथाप्यसत् यथा घटादि, उपलब्धिलक्षणप्राप्तश्च सर्वज्ञ इति । एतेन सर्वसम्बन्धिपक्षोऽपि प्रत्याख्यातः । असिद्धश्च सर्वसम्बन्ध्यनुपलम्भः असर्वविदा प्रतिपत्तुमशक्यत्वात्, न खलु सर्वात्मनां तज्ज्ञानानाञ्चाप्रतिपत्तौ तत्सम्बन्धी सर्वज्ञानुपलम्भः प्रतिपत्तुं शक्यः । नापि क्वचित् प्रदेशविशेषे छत्राद्यनुपलम्भात् छायाद्यभाववत् सर्वज्ञस्य कारणानुपलम्भादभावो युक्तः; तत्कारणस्य ज्ञानावरणादिकर्मप्रक्षयस्य अनुमानादिनोपलम्भसम्भवात् । समर्थयिष्यते च मोक्षप्ररूपणावसरे अशेषविदो रत्नत्रयप्रभवज्ञानावरणादिकर्मप्रक्षयादाविर्भाव इति ।
कार्यानुपलम्भोऽपि असिद्ध एव; धर्माद्यशेषार्थप्रतिपादकस्यागमस्यैव तत्कार्यस्योपलभ्यमानत्वात् । तत्प्रतिपादकागमस्याऽपौरुषेयत्वात् कथं तत्कार्यता ? इत्यप्यसाम्प्रतम्;932 अपौरुषेयत्वस्य आगमे प्रतिषेत्स्यमानत्वात्, गुणवद्वक्तृकत्वेनैव अशेषवचसां प्रामाण्यस्य समर्थयिष्यमाणत्वात् ।
व्यापकानुपलम्भोपि असिद्धः; तद्व्यापकस्यानुमानेन उपलम्भप्रतीतेः । सर्वज्ञत्वस्य हि व्यापकं सर्वार्थसाक्षात्कारित्वम् न पुनः सर्वार्थपरिज्ञानमात्रम्, तस्य असर्वज्ञेऽप्यागमद्वारेण उपलभ्यमानत्वात् । तच्चानुमानतः प्रसिद्धम्; तथाहि–कश्चिदात्मा933 सकलार्थसाक्षात्कारी, तद्ग्रहणस्वभावत्वे सति प्रक्षीणप्रतिबन्धप्रत्ययत्वात्, यद् यद्ग्रहणस्वभावत्वे सति प्रक्षीणप्रतिबन्धप्रत्ययम् तत् तत्साक्षात्कारि यथा अपगततिमिरादिप्रतिबन्धं लोचनविज्ञानं रूपसाक्षात्कारि, सकलार्थग्रहणस्वभावत्वे सति प्रक्षीणप्रतिबन्धप्रत्ययश्च कश्चिदात्मेति । न तावदयं विशेषणासिद्धो हेतुः, आगमद्वारेणऽशेषार्थग्रहणस्वभावत्वस्य आत्मनि प्रसिद्धत्वात् । नापि विशेष्याऽसिद्धः; प्रक्षीणप्रतिबन्धप्रत्ययत्वस्य अग्रे प्रसाधयिष्यमाणत्वात्, तन्नानुपलम्भः तदभावे हेतुः ।
नापि विरुद्धविधिः;934 यत साक्षात्, परम्परया वा विरुद्धस्य विधिः सर्वज्ञाभावं प्रसाधयेत् ? प्रथमपक्षे सर्वज्ञत्वेन साक्षाद्विरुद्धस्य असर्वज्ञत्वस्य क्वचित् कदाचिद् विधानात्तस्याभावः साध्येत, सर्वत्र सर्वदा वा ? आद्यविकल्पे न साकल्येनाशेषज्ञाभाव935 सिद्ध्येत् । यत्रैव हि तद्विधानं तत्रैव तदभावः सिद्ध्येत्, नान्यत्र, नहि क्वचित् कदाचिद्वह्नेर्विधाने सर्वत्र सर्वदा शीताभावो दृष्टः । द्वितीयविकल्पोऽप्यसम्भाव्यः, अर्वाग्दृशः सर्वत्र सर्वदाऽसर्वज्ञत्वविधेरसम्भवात्,936 तत्सम्भवे वा अस्यैवाशेषज्ञत्वप्रसङ्गः स्यात् ।
परम्परयापि तद्व्यापकविरुद्धस्य, तत्कारणविरुद्धस्य, तद्विरुद्धकार्यस्य937 वा विधिस्तदभावं साधयेत् ? न तावत्तस्य सर्वज्ञत्वस्य938 व्यापकेनाऽखिलार्थसाक्षात्कारित्वेन विरुद्धस्य तदसाक्षात्कारित्वस्य, नियतार्थसाक्षात्कारित्वस्य वा विधिः तदभावसाधनाय प्रभवति; स हि क्वचित् कदाचित्तदभावं प्रसाधयेत् तुषारस्पर्शव्यापकशीतविरुद्धवह्निविधानात् क्वचित् कदाचित् तुषारस्पर्शनिषेधवत्,939 न पुनः सर्वत्र सर्वदा, तत्र तदा तद्व्यापकविरुद्धविधेरसम्भवात्, क्वचिदात्मविशेषे तद्व्यापकविधेः प्रसाधितत्वात् । तत्कारणविरुद्धविधिरपि क्वचित् कदाचिदेवाशेषज्ञाभावं प्रसाधयेत्, यथा रोमहर्षादिकारणशीतविरुद्धवह्निविशेषविधानात् क्वचित्कदाचित् शीतकार्यरोमहर्षादिनिषेधः न पुनः साकल्येन, तत्कारणविरुद्धविधेः साकल्येन सम्भवाभावात् । सर्वज्ञत्वस्य हि कारणं ज्ञानावरणादिकर्मप्रक्षय तद्विरुद्धश्च तदप्रक्षय तस्य विधिः क्वचिदेवात्मनि न सर्वत्र, तदत्यन्तप्रक्षयस्य क्वचिदात्मविशेषे प्रसाधयिष्यमाणत्वात् । एतेन तद्विरुद्धकार्यविधिरपि प्रतिव्यूढः, तेन हि सर्वज्ञत्वेन विरुद्धं किञ्चिज्ज्ञत्वं तत्कार्य नियतार्थविषयं वचः तस्य विधिः, सोऽपि न सामस्त्येन अशेषज्ञाऽभावं940 साधयितुं समर्थः; यत्रैव तद्विधिस्तत्रैवास्य तदभावप्रसाधनसामर्थ्योपपत्तेः, यथा यत्रैव प्रदेशविशेषे शीतादिविरुद्धदहनादिकार्यस्य धूमादेर्विधिः तत्रैव शीतस्पर्शनिषेधः न सर्वत्र । तन्न विरुद्धविधिरपि अशेषविदोऽभावप्रसाधिका941 ।
नापि वक्तृत्वादिकम्; तदसत्त्वाभ्युपगमे वक्तृत्वादिधर्मोपेतत्वानुपपत्तेः; अन्यथा स्ववचनविरोधानुषङ्गात् । न खलु “नास्ति सर्वज्ञः, वक्तृत्वादिधर्मोपेतश्च” इत्यभिदधता स्ववचनविरोधः परिहर्त्तुं शक्यः । तन्नाशेषज्ञस्याऽसत्ता कुतश्चिदपि साधनात् साधयितुं शक्या । नापि असर्वज्ञता; स्ववचनविरोधस्य अत्राप्यविशिष्टत्वात्, नहि “सर्वज्ञोऽसर्वज्ञः” इति ब्रुवतः स्ववचनविरोधासम्भवः ।
किञ्च, सर्वविदः942 प्रमाणविरुद्धार्थवक्तृत्वं हेतुत्वेन विवक्षितम्, तद्विपरीतम्, वक्तृत्वमात्रं ना ? प्रथमपक्षे असिद्धो हेतुः; भगवतस्तथाभूतार्थवक्तृत्वाऽसम्भवात् । द्वितीयपक्षे तु विरुद्धो हेतुः; दृष्टेष्टाविरुद्धार्थवक्तृत्वस्य तत्परिज्ञाने सत्येव सम्भवात् । तृतीयपक्षेऽपि अनैकान्तिकत्वम्; वक्तृत्वमात्रस्य943 सर्वज्ञत्वेन विरोधाऽसम्भवात् । एतेन सुगतधर्मिपक्षोऽपि प्रत्याख्यातः; असत्त्वादिसाध्यापेक्षया अनुपलम्भादिसाधनापेक्षया च उक्तदोषानुषङ्गाविशेषात् । किञ्च, सुगतस्य सर्वज्ञताप्रतिषेधे अन्येषां तद्विधिरवश्यम्भावी विशेषप्रतिषेधस्य शेषाभ्यनुज्ञानान्तरीयकत्वात् “अयं ब्राह्मणः” इत्यादिवत् । अथ सर्वपुरुषान्944 पक्षीकृत्य तेषां वक्तृत्वादेरसर्वज्ञता प्रसाध्यते; तन्न; विपक्षात् तरय व्यतिरेकाऽसिद्धौ सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तितया असर्वज्ञताप्रसाधकत्वानुपपत्तेः । रथ्यापुरुषादौ असर्वज्ञत्वे सत्येव वक्तृत्वादेरुपलम्भात्, सर्वज्ञे च कदाचिदप्यनुपलम्भात् ततो व्यतिरेकसिद्धिः,945 इत्यपि मनोरथमात्रम्; सर्वाऽऽत्मसम्बन्धिनोऽनुपलम्भस्य असिद्धाऽनैकान्तिकत्वप्रतिपादनात् ।
ननु सर्वज्ञस्य कस्यचिदप्यभावात् सिद्धा ततो वक्तृत्वादेर्व्यतिरेकसिद्धिरिति चेत्; कुतः पुनस्तदभावसिद्धिः–अत एव, अन्यतो वा ? अत एव चेत्; चक्रकप्रसङ्गः, तथाहि–वक्तृत्वादेः सर्वज्ञाभावसिद्धौ ततोऽस्य व्यतिरेकसिद्धिः, तत्सिद्धौ चास्य असर्वज्ञत्वेनैव व्याप्तिः, तत्सिद्धौ चातः सर्वज्ञाभावसिद्धिरिति । अथ अन्यतः; तदास्य वैयर्थ्यम्, न चान्यत् तदभावग्राहकं किञ्चित्प्रमाणमस्ति । अनुपलम्भोऽस्तीति चेत्; न; अस्य सर्वाऽऽत्मसम्बन्धिनोऽसिद्धाऽनैकान्तिकत्वेन946 तदभावसाधकत्वानुपपत्तेः । यदि च अनुपलम्भमात्रेण अतीन्द्रियार्थदर्शिनोऽभावः साध्यते तदा तदभावज्ञस्याप्यतोऽभावः किन्नसाध्येत विशेषाभावात् ? इति प्रदर्शयन्नाह–““तदभाव”” इत्यादि ।
विवृतिव्याख्यानम्–
“तस्य” अतीन्द्रियज्ञानस्य “अभावः” स एव “तत्त्वं” तज् “ज्ञो न कश्चिद् अनुपलब्धेः खपुष्पवत्” इति । अथ यद्यपि अस्मदादिस्तथाभूतो नोपलभ्यते तथाप्यन्यस्तथाभूतो भविष्यतीत्याशङ्क्याह–““न वै जैमिनिरन्यो वा तदभावतत्त्वज्ञः सत्त्व-पुरुषत्व-वक्तृत्वादे947 रथ्यापुरुषवत्”” इति । उपलक्षणञ्चै तत्, तेन “वेदार्थज्ञोऽपि न भवति तत एव तद्वत्” इत्यपि द्रष्टव्यम्, तथा च लाभमिच्छतो मूलोच्छेदः स्यात् । सत्त्व-पुरुषत्वाद्यविशेषेऽपि जैमिन्यादे रथ्यापुरुषाद्विलक्षणत्वात् तत्परिज्ञानातिशयो न विरुद्ध्यत इत्यत्राह–““पुरुष””948 इत्यादि । “पुरुषस्य” जैमिन्यादेः “अतिशयः” वेदार्थ-सर्वज्ञाभावतत्त्वज्ञतालक्षणः949 तस्य “सम्भवे अतीन्द्रियार्थदर्शी किन्न स्यात् ?” ननु “तदभावतत्त्वज्ञो न कश्चिद् अनुपलब्धेः” इत्ययुक्तमुक्तम्; दृश्यानुपलम्भस्यैव प्रमाणत्वोपपत्तेः, न चायं दृश्यानुपलम्भः; अर्वाग्दृशः परचेतसोऽदृश्यत्वात्, इत्याह–““अत्र”” इत्यादि । “अत्र” तदभावतत्त्वज्ञाऽभावसाधने “अनुपलम्भमप्रमाणयन्” मीमांसकः “सर्वज्ञ आदिः” यस्य वेदकर्त्रादेः स एव “विशेषः” तस्य “अभावे” साध्ये कुतः “प्रमाणयेत् ?” न कुतश्चिदित्यर्थः । कुत एतत् ? इत्यत्राह–“अभेदात्” अविशेषात् । तन्नानुमानमपि अशेषविदो बाधकम् ।
नाप्यर्थापत्ति;950 तदभावमन्तरेणाऽनुपपद्यमानस्य प्रमाणषट्कविज्ञातस्य कस्यचिदप्यर्थस्याऽसम्भवात् । वेदप्रामाण्यस्य च सर्वज्ञे सत्येव उपपत्तेः । नहि “गुणवतो वक्तुरभावे वचसः प्रामाण्यम्” इति तदपौरुषेयत्वप्रतिपेधावसरे प्रतिपादयिष्यते ।
नाप्युपमानं तद्बाधकम् । तत्खलु उपमानोपमेययोरध्यक्षत्वे सति गोगवयवत् सादृश्यालम्बनमुदयमासादयति, नान्यथा अतिप्रसङ्गात् । नचाशेषपुरुषाः सर्वज्ञश्च केनचिद् दृष्टा येन “अशेषपुरुषवत् सर्वज्ञः” “सर्वज्ञवद्वाऽशेषपुरुषः” इत्युपमानं स्यात् । तद्दृष्टौ वा तस्यैवाशेषज्ञत्वप्रसङ्गात् कथमुपमानात् सर्वज्ञाभावः स्यात् ? यत इदं शोभेत–
नरान्951 दृष्ट्वा त्वसर्वज्ञान् सर्वानेवाधुनातनान् ।
तत्सादृश्योपमानेन शेषाऽसर्वज्ञसाधनम् ॥ १ ॥ [ ] इति ।
किञ्च, अशेषज्ञस्य अशेषप्रमातृशरीरसंस्थानवत् अविलक्षणशरीरसंस्थानतयोपमेयता952 स्यात्, इन्द्रियप्रभवप्रत्यक्षेणार्थपरिच्छेदकतया,953 खरविषाणावन्नीरूपतया वा ? तत्राद्यविकल्पोऽ नुपपन्नः; सर्वज्ञबाधाकरत्वाभावतः सर्वज्ञवादिनामनिष्टाऽसम्पादकत्वात् । नहि शरीरसंस्थानस्य अशेषज्ञता तद्वादिभिरिष्यते, येन अशेषज्ञशरीरसंस्थानस्य इतरजनशरीरसंस्थानाऽवैलक्षण्ये तद्वत्तस्य असर्वज्ञतापि954 स्यात् किन्त्वात्मनः, स चातोऽत्यन्तविलक्षण955 तत्कथं तदवैलक्षण्ये तस्य असर्वज्ञतोपमानं स्यात् ? नह्यन्यस्य अन्येन सादृश्ये तद्विलक्षणेऽन्यत्र अदृष्टपूर्वे तद् युक्तम् अतिप्रसङ्गात् ।
अथ इन्द्रियप्रभवप्रत्यक्षेणार्थपरिच्छेदकतया सर्वज्ञस्य सर्वपुरुषैः साम्यादुपमेयता । ननु स्मर्यमाणमेव956 वस्तु पुरोवर्तिपदार्थसादृश्योपाधि, सादृश्यं वा तेन विशेषितमुपमानस्य प्रमेयम् । स्मरणञ्च अनुभूत एव विषये प्रवर्तते नान्यत्र अतिप्रसङ्गात् । नचाशेषपुरुषाः तद्वर्तीनि चेतांसि च केनचिदसर्वविदाऽनुभूतानि यतः स्मर्येरन् । नाप्यननुभूतानां तेषामसर्वज्ञत्वसाधारणः कश्चिद्धर्मो निश्चेतुं शक्यः यद्वशात् “अहमिव सर्वदा सर्वे पुरुषाः प्रतिनियतमर्थमिन्द्रियैः पश्यन्ति”, “सर्वपुरुषवद्वा अहम्” इति असर्वज्ञतयोपमीयेरन् । यदपि सत्त्वादिकं क्वचिदसर्वज्ञे दृष्टं तदपि नासर्वज्ञत्व एव साधारणम् सर्वज्ञेऽपि957 सत्त्वाद्यविरोधात्; अन्यथा सर्वपुरुषाणामवेदार्थज्ञत्वं मूर्खत्वादि वा तद्वद् उपमीयेत अविशेषात् । यथा च न कश्चिदबालिशो मवये सत्त्वादिधर्मदर्शनात् घटादीनामपि गवयसादृश्यमुपमिमीते तथा सर्वपुरुषाणां सत्त्वादिधर्मदर्शनात् नाऽसर्वज्ञत्वमिति । एतेन “खरविषाणवत् सर्वज्ञः” “सर्वज्ञवद्वा खरविषाणम्” इति नीरूपतया सर्वज्ञस्य उपमेयता प्रत्युक्ता । तन्नोपमानमपि तद्बाधकम् ।
नाप्यागमः; स हि पौरुषेयः, अपौरुषेयो वा तद्बाधकः स्यात् ? न तावदपौरुषेयः; तस्यागमविचारावसरे प्रपञ्चतः प्रतिषेत्स्यमानत्वात्, कार्य एवार्थे भवद्भिः प्रामाण्याभ्युपगमाच्च, स्वरूपेऽपि प्रामाण्येऽतिप्रसङ्गात् । नचाशेषज्ञाभावप्रतिपादकं किञ्चिद्वेदवाक्यमस्ति, हिरण्यगर्भः सर्वज्ञः [ ] इत्यादिवेदवाक्यानां तत्सद्भावावेदकानामेवानेकशः श्रवणात् । अथ कर्माऽर्थवादपरत्वात्तेषां न तत्सद्भावाऽऽवेदकत्वम्; कुतः पुनः तत्परत्वं तेषाम् न पुनः तत्सद्भावावेदकत्वम् ? तस्य असत्त्वाच्चेत्; तदपि कुतः ? प्रमाणान्तरात्, तस्य958 कर्माऽर्थवादपरतया तत्सद्भावानावेदकत्वाद्वा959 ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्तः; सर्वज्ञाऽसत्त्वग्राहिणः प्रमाणान्तरस्य प्रागेव प्रतिक्षिप्तत्वात् । द्वितीयपक्षे तु अन्योन्याश्रयः; तथाहि–सर्वज्ञाऽसत्त्वसिद्धौ आगमस्य कर्मार्थवादपरतया तत्सद्भावानावेदकत्वसिद्धिः,959 तत्सिद्धौ च सर्वज्ञाऽसत्त्वसिद्धिरिति । पौरुषेयोऽप्यागमः कि सर्वज्ञप्रणीतः, तदभावविधातृपुरुषप्रणीतः, अन्यप्रणीतो वा तद्बाधकः स्यात् ? यदि सर्वज्ञप्रणीतः; कथं तद्बाधकः विरोधात् ? द्वितीयपक्षेऽपि अशेषज्ञाभावप्रतिपादकागमप्रणेता सकलं सकलज्ञविकलं जगत् प्रतिपद्यते, न वा ? यदि प्रतिपद्यते; तदा युक्तः तत्प्रणीतागमः प्रमाणम्, न पुनरशेषज्ञस्य बाधकः, तथाप्रतिपद्यमानस्य तत्प्रणेतुरेव अशेषज्ञत्वप्रसिद्धेः । अथ न प्रतिपद्यते; कथं तर्हि प्रमाणम् अज्ञानमहामहीधरभराक्रान्तपुरुषप्रणीतत्वात् तथाविधरथ्यापुरुषप्रणीतागमवत् ? अन्यप्रणीतपक्षेऽपि एतदेव दूषणद्वयं द्रष्टव्यम् । तन्नागमोऽपि सर्वज्ञबाधकः ।
नाप्यभावप्रमाणम्; तस्याग्रे विस्तरतो निराकरिष्यमाणत्वात् । अस्तु वा तत्; तथापि प्रत्यक्षादिप्रमाणपञ्चकविनिवृत्तिरूपं तद्भवद्भिरिष्टम्; तन्निवृत्तिश्च प्रसज्यप्रतिषेधरूपा, पर्युदासरूपा वा ? प्रसज्यप्रतिषेधपक्षे960 तस्य अर्थपरिच्छित्तिहेतुत्वानुपपत्तिः नीरूपत्वात् । यन्नीरूपम् तन्नार्थपरिच्छित्तिहेतु यथा गगनेन्दीवरम्, नीरूपञ्च प्रसज्यप्रतिषेधरूपमभावप्रमाणमिति । परिच्छित्तिहेतुत्वं हि भावधर्म961 स कथं सर्वथा तुच्छस्वभावाऽभावस्य स्याद् विरोधात् ? तदभावाच्च कथं प्रमाणता परिच्छित्तौ साधकतमस्य प्रमाणव्यपदेशात् ? प्रमाणाऽभावरूपत्वाच्चाऽभावस्य तद्व्यपदेशानुपपत्तिः । यो यदभावः स तद्व्यपदेशं नार्हति यथा ब्राह्मणाऽभावो न ब्राह्मणव्यपदेशम्, प्रत्यक्षादिप्रमाणाभावश्चाभावप्रमाणमिति ।
पर्युदासपक्षेऽपि प्रमाणपञ्चकाऽभावशब्दाभिधेयं भावान्तरं वाच्यम्, तच्च962 प्रमाणपञ्चकविनिर्मुक्तात्मा, तदन्यज्ञानं वा स्यात् ? प्रथमपक्षे कि सर्वथा प्रमाणपञ्चकेन विनिर्मुक्त आत्मा, निषेध्यविषयप्रमाणपञ्चकेन वा ? यदि सर्वथा; कथं सर्वज्ञाभावपरिच्छेदकत्वम् प्रमाणमन्तरेण प्रमेयपरिच्छेदकत्वानुपपत्तेः ? अन्यथा प्रमाणपरिकल्पनानर्थक्यप्रसङ्गः । द्वितीयपक्षेऽपि कि भवदीय आत्मा सर्वज्ञविषये प्रमाणपञ्चकविनिर्मुक्तत्वात् तदभावं प्रसाधयेत्, सर्वस्य वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः, परचेतोवृत्तिविशेषैरनेकान्तात् । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्तः, सर्वस्य963 प्रतिपत्तुः तद्विषये तद्विनिर्मुक्तत्वस्य असर्वविदा प्रतिपत्तुमशक्यत्वात् । तन्न प्रमाणपञ्चकविनिर्मुक्तात्मपक्षः क्षेमङ्करः । नापि तदन्यज्ञानपक्षः; यतो निषेध्यात् सर्वज्ञत्वात् अन्यत् किञ्चिज्ज्ञत्वं तद्विषयं ज्ञानं तदन्यज्ञानम्; तच्च कि क्वचित् कदाचित्कस्यचित्964 सर्वज्ञत्वाभावं प्रसाधयेत्, सर्वत्र सर्वदा सर्वस्य वा ? प्रक्षमपक्षे सिद्धसाध्यता, यत्र यदा यस्य किञ्चिज्ज्ञत्वसिद्धिः तत्र तदा तस्यासर्वज्ञत्वसिद्धेरभ्युपगमात् । द्वितीयपक्षस्तु श्रद्धामात्रगम्यः, कालत्रयत्रिलोकस्थप्राणिनामसाक्षात्करणे तत्र किञ्चिज्ज्ञत्वप्रतिपत्तेरनुपपत्तित सर्वत्र सर्वदा सर्वस्याऽसर्वज्ञत्वसिद्धेरप्यनुपपत्तेः । तन्नाभावप्रमाणमपि अशेषविदो बाधकम्, इति सिद्धं सुनिश्चितासम्भवद्बाधकप्रमाणत्वं निखिलातीतानागतवर्तमानार्थसाक्षात्कारिणोऽतीन्द्रियप्रत्यक्षस्य ।
यदप्युक्तम्–“अतीतकालादिपरिगतं965 वस्तु स्वेन966 स्वेन रूपेण प्रतिभासते” इत्यादि; तदप्यसारम्; यत स्वेनैव तत्प्रतिभासते । कथं तर्हि अवर्तमानतया प्रतिभासमानस्यास्य967 प्रत्यक्षता युक्ता इति चेत् ? परिस्फुटतयाऽर्थस्य ग्राहकत्वात्, नहि सन्निहितदेश-कालतयार्थप्रतिभासः प्रत्यक्षलक्षणम्, स्वोत्सङ्गस्थबालकशरीरे व्याहारादिलिङ्गतो जीवसद्भावावभासस्यापि प्रत्यक्षताप्रसङ्गात् । कि तर्हि ? परिस्फुटतयार्थप्रतिभास, स चेत् अतीतादेरप्यर्थस्यास्ति कथन्न तस्य प्रत्यक्षता ? यथा च इन्द्रियप्रभवप्रत्यक्षस्य देशविप्रकृष्टार्थग्रहणेऽपि परिस्फुटप्रतिभासत्वन्न विरुद्ध्यते तथा अतीन्द्रियप्रत्यक्षस्य कालविप्रकृष्टार्थग्रहणेऽपि । न चैवम् अतीतादेर्वर्तमानतापत्तिः वर्तमानार्थग्रहणग्राह्यत्वात्968 वर्तमानार्थवत् इत्यभिधातव्यम्; दूरदेशार्थस्य अदूरदेशार्थग्रहणग्राह्यत्वात् अदूरदेशार्थवत् अदूरदेशताप्राप्तेः969 ।
एतेन “इदमिदानीमिह सत्” इत्यस्यां संविदि वस्तुसत्तावत् तत्प्राक्-प्रध्वंसाभावौ प्रतिभासेते न वाऽ इत्याद्यपि प्रत्याख्यातम्; यथैव हि इन्द्रियप्रभवप्रत्यक्षे यद्देशविशिष्टं वस्तु नीलरूपमनीलरूपं वा भावरूपमभावरूपं वा तद्देशविशिष्टतयैव प्रतिभासते, तद्वत् सर्वज्ञज्ञानेऽपि यद्देशकालाकारविशिष्टं वस्तु भावरूपमभावरूपं वा तद्देशकालाकारतयैव प्रतिभासते, अतः कथं युगपज्जन्ममरणादिव्यपदेशप्रसङ्गः प्रतिनियतार्थस्वरूपाऽप्रतीतिर्वा970 यतः सर्वज्ञताऽस्य सुव्यवस्थिता न स्यात् ? भविष्यत्कालस्य हि वस्तुस्वभावस्य वर्तमानवस्तुस्वभावतया प्रतीतौ युगपज्जन्ममरणादिव्यपदेशप्रसङ्गः प्रतिनियतार्थस्वरूपाप्रतीतिश्च स्यात् न पुनर्यथाकालं तत्प्रतीतौ । तन्नेदमपि अशेषविदो बाधकम् । अतः सिद्धं971 सुनिश्चिताऽसम्भवद्बाधकप्रमाणत्वमशेषज्ञसद्भावप्रसाधकम् ।
ईश्वरवादे नैयायिकस्य पूर्वपक्ष–
ननु न सुनिश्चिताऽसभवद्बाधकप्रमाणत्वात् सर्वज्ञसद्भावः सिद्ध्यति, किन्तु क्षित्यादिकार्यकर्तृत्वात् । न चास्य तत्कर्तृत्वमसिद्धम्; तत्प्रसाधकस्यानुमानस्य सद्भावात् । तथाहि–क्षित्यादिकं बुद्धिमत्कर्तृपूर्वकं972 कार्यत्वात् घटादिवत् । न चायमसिद्धो हेतुः; सावयवत्वेन क्षित्यादेः कार्यत्वप्रसिद्धेः । तथाहि–कार्यम् उर्वीपर्वततर्वादि, सावयवत्वात्, तद्वत् । नापि विरुद्धः,973 निश्चितकर्तृके घटादौ प्रसिद्धत्वात् । नाप्यनैकान्तिक, निश्चिताकर्तृकेभ्यो व्योमादिभ्यो व्यावर्तमानत्वात् । नापि कालात्ययापदिष्ट, प्रत्यक्षागमाभ्यामबाधितविषयत्वात् । नापि प्रकरणसमः, प्रकरणचिन्ताप्रवर्त्तकस्य हेत्वन्तरस्याऽसम्भवात् । तदयं निरवद्यो हेतुर्बुद्धिमन्तं कर्त्तारं साधयन्974 पक्षधर्मताबलात् जगनिर्माणसमर्थ सर्वज्ञत्वादिविशेषणविशिष्टं975 साधयति ।
स्यान्मतम्–इष्टविघातकृदयं976 हेतुः, तथाहि–सर्वज्ञः सर्वकर्त्ता नित्यज्ञानेच्छाप्रयत्नवान् अशरीरो बुद्धिमानभ्युपगम्यते, दृष्टान्ते च घटादौ तद्विलक्षणः कर्त्तोपलभ्यते, दृष्टान्तदृष्टधर्मानुसारेण च अदृष्टेऽर्थे प्रतिपत्तिर्भवतीति सिसाधयिषितधर्मविपर्ययसाधनाद्विरुद्धो977 हेतुः । दृष्टा न्तश्च साध्यविकलः; घटादौ तथाभूतस्य बुद्धिमतोऽभावादिति । तदसमीचीनम्; यतो न साध्यसाधनयोर्विशेषेण व्याप्तिः सकलानुमानोच्छेदप्रसङ्गात्, किन्तु सामान्येन । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां हि व्याप्तिरवधार्यते, तौ च आनन्त्याद् व्यभिचाराच्च विशेषेषु ग्रहीतुं न शक्यौ, अतो बुद्धिमत्कर्तृपूर्वकत्वमात्रेणैव कार्यत्वस्य व्याप्तिः प्रत्येतव्या, न शरीरित्वादिना । न978 खलु कर्तृत्वसामग्र्यां शरीरं प्रविशति, तद्व्यतिरेकेणाऽपि ज्ञान-चिकीर्षा-प्रयत्नाश्रयत्वेन979 स्वशरीरप्रेरणे कर्तृत्वोपलम्भात् । अकिञ्चित्करस्यापि शरीरस्य सहचरमात्रेण कारणत्वे वह्निपैङ्गिल्यस्यापि धूमं प्रति कारणत्वप्रसङ्गः स्यात् । विद्यमानेऽपि हि शरीरे ज्ञानादीनां समस्तानां व्यस्तानां वाऽभावे980 कुम्भकारादावपि कर्तृत्वं नोपलभ्यते । “प्रथमं हि कार्योत्पादककारककलापज्ञानं प्रादुर्भवति, ततः तत्करणेच्छा, ततः प्रयत्नः, ततः फलनिष्पत्तिः” इत्यमीषां त्रयाणामेव कार्यकर्तृत्वे सर्वत्राऽव्यभिचारः ।
सर्वज्ञता चास्याऽखिलकार्यव्रातस्य कर्तृत्वात् सिद्धा, यो यस्य कर्ता स तदुपादानाद्यभिज्ञः यथा घटोत्पादकः कुम्भकारो मृदृण्डाद्यभिज्ञः,981 जगतः कर्त्ता चायं भगवान् ईश्वर इति । उपादानं हि जगतश्चतुर्विधाः परमाणवः, निमित्तकारणम् अदृष्टादि, भोक्ता आत्मा, भोग्यं तनुकरणादि । न चैतदनभिज्ञस्य क्षित्यादौ कर्तृत्वं सम्भवतीति । ते982 च तदीयज्ञानादयो983 नित्या, कुम्भकारादिज्ञानादिभ्यो विलक्षणत्वात् । न च साध्य-दृष्टान्तधर्मिणोः सर्वथा साम्यं सम्भवति, सकलानुमानोच्छेदप्रसङ्गात्, नहि यादृशोऽग्निर्महानसे दृष्टः तादृश एव पर्वतेऽस्ति ।
एकत्वञ्च क्षित्यादिकर्त्तुः अनेककर्तॄणामप्येकाधिष्ठातृनियमितानां प्रवृत्त्युपपत्तेः सिद्धम् । प्रसिद्धा हि स्थपत्यादीनामेकसूत्रधारनियमितानां महाप्रासादादिकार्यकरणे प्रवृत्तिः । न चेश्वरस्य इच्छादीनाञ्च एकरूपत्वे नित्यत्वे च सनि कार्याणां कादाचित्कत्वं वैचित्र्यञ्च विरोधमध्यास्ते, कादाचित्कविचित्रसहकारिलाभेन सामग्रीवैचित्र्यसिद्धौ तेषां तद्विरोधाऽसम्भवात् ।
ननु क्षित्यादेर्बुद्धिमद्धेतुकत्वे अक्रियादर्शिनोऽपि जीर्णकूपप्रासादादिवत् कृतबुद्धिरुत्पद्येत, न चोत्पद्यते, अतो दृष्टान्तदृष्टस्य हेतोर्धर्मिण्यभावादसिद्धत्वम्, तदप्ययुक्तम्; यत प्रामाणिकम्, इतरं वाऽपेक्ष्येदमुच्यते ? यदीतरम्; कथन्न सकलानुमानोच्छेद धूमादावप्यसिद्धत्वानुषङ्गात् ? प्रामाणिकस्य तु नासिद्धत्वम्, कार्यत्वस्य बुद्धिमत्कारणपूर्वकत्वेन प्रतिपन्नाऽविनाभावस्य क्षित्यादौ प्रसिद्धेः, पर्वतादौ धूमादिवत् । न च यावन्त पदार्था कृतकाः तावन्तः कृतबुद्धिमात्मन्याविर्भावयन्ति इति नियमोऽस्ति, खात-प्रतिपूरितायां984 भुवि अक्रियादर्शिन कृतबुद्धेरुत्पादाभावात् । न च अकृष्टप्रभवै स्थावरादिभिर्व्यभिचारो बुद्धिमत्कारणाभावेऽपि स्वसामग्रीतस्तेषामुत्पत्तिप्रतीतेरित्यभिधातव्यम्, तेषां पक्षीकृतत्वात्, पक्षे एव साधनव्यभिचारे च न कश्चिद्धेतुर्गमक स्यात् इत्यनुमानवार्तोच्छेद । बुद्धिमत्कारणाभावश्चात्र अनुपलब्धितो भवता प्रसाध्यते, एतच्चायुक्तम्, दृश्यानुपलब्धेरेव अभावसाधकत्वोपपत्ते, न चेयमत्र सम्भवति क्षित्यादिकर्त्तुरदृश्यत्वात् । अनुपलब्धिमात्रस्य985 तु अभावसाधकत्वे अतिप्रसङ्ग ।
ननु भगवतः परमकारुणिकस्य परार्थप्रवृत्तेर्जगन्निमित्तत्वे दुःखोत्पादकशरीराद्यारम्भकत्वविरोध, तदविरोधे986 वा परमकारुणिकत्वानुपपत्ति,987 इत्यपि मनोरथमात्रम्, धर्माऽधर्मसहकारिण कर्तृत्वात्, यच्छरीराद्यारम्भे धर्मोऽधर्मो वा सहकारी तस्य सुखाऽसुखरूपफलोपभोगाय तथाविधशरीरादिकमारभते । भगवतो हि “संसारात् प्राणिनो मोचयिष्यामि” इति परोपकारार्थैव प्रवृत्ति । मुक्तिश्च एषां धर्माधर्मप्रक्षयात्, तत्प्रक्षयश्च फलोपभोगं विना न988 घटते इति करुणावतोऽपि तद्विधाने प्रवृत्तिरविरुद्धा । यदि धर्माधर्मवशात्तस्य प्रवृत्ति, तर्हि ताभ्यामेवाऽखिलकार्योत्पत्तिरस्तु किमीश्वरकल्पनया ? इत्यप्यसाधीय, तयोरचेतनयो989 चेतनाधिष्ठितयोरेव स्व कार्ये प्रवृत्त्युपपत्तेः । तथाहि–धर्माधर्मौ चेतनाधिष्ठितौ स्वकार्ये प्रवर्तेते, अचेतनत्वात्, वास्यादिवत् । न चास्मदाद्यात्मैव अधिष्ठापको युक्तः; तस्य अदृष्टपरमाण्वादिविषयविज्ञानाऽभावात् । नाप्यचेतनस्य अकस्मात्प्रवृत्तिः, अन्यथा निष्पन्नेऽपि कार्ये तत्प्रवर्तेत विवेकशून्यत्वादिति ।
ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिराकरणम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावत्–क्षित्यादेर्बुद्धिमद्धेतुकत्वसिद्धये कार्यत्वं साधनमुक्तम्; तत्किं990 सावयवत्वम्, प्रागसतः स्वकारणसत्तासमवायः, “कृतम्” इति प्रत्ययविषयत्वम्, विकारित्वं वा स्यात् ? यदि सावयवत्वम्;991 तदिदमपि किमवयवेषु वर्तमानत्वम्, अवयवैरारभ्यमाणत्वम्, प्रदेशवत्त्वम्, “सावयवम्” इति बुद्धिविषयत्वं वा ? तत्राद्यपक्षे अवयवसामान्येनाऽनेकान्तः, तद्धि अकार्यमपि अवयवेषु वर्तत इति । द्वितीयपक्षे तु साध्याऽविशिष्टत्वम्; यथैव हि क्षित्यादेः कार्यत्वं साध्यम् एवं परमाण्वाद्यवयवारभ्यत्वमपि । तृतीयपक्षेऽपि आकाशादिनाऽनेकान्तः, तस्य प्रदेशवत्त्वेऽपि अकार्यत्वात्, प्रसाधयिष्यते चास्य प्रदेशवत्त्वं षट्पदार्थपरीक्षाप्रघट्टके । “सावयवम्” इति बुद्धिविषयत्वमपि अनेनैवानैकान्तिकम् । न च निरवयवत्वेऽप्यस्य सावयवघटाद्यर्थसंयोगाद् “घटाकाशं पटाकाशम्” इति सावयवप्रतीतिगोचरत्वसम्भवात् औपचारिकं तत्तत्र इत्यभिधातव्यम्; निरवयवत्वेऽस्य992 व्यापित्वविरोधात् परमाणुवत् । तथा च व्यापित्वमप्यस्य औपचारिकमेव स्यात् । नापि प्रागसतः स्वकारणसत्तासम्बन्धः कार्यत्वम्; तत्सम्बन्धस्य समवायाख्यस्य नित्यत्वेन कार्यलक्षणत्वाऽयोगात्, तल्लक्षणत्वे वा कार्यस्यापि क्षित्यादेस्तद्वन्नित्यत्वानुषङ्गात् कस्य बुद्धिमद्धेतुकत्वं साध्येत ? निराकरिष्यते चैतल्लक्षणं993 कार्यत्वं विस्तरतः षट्पदार्थपरीक्षायामिति । “कृतम्”994 इति प्रत्ययविषयत्वमपि न तल्लक्षणम्; खननोत्सेचनादिना “कृतमाकाशम्” इत्यकार्येऽप्याकाशे तस्य गतत्वात् । विकारित्वस्य च कार्यत्वे महेश्वरस्यापि कार्यत्वप्रसङ्गः । सतो वस्तुनोऽन्यथाभावित्वं995 हि विकारित्वम्, तच्च ईश्वरेऽप्यस्तीति अस्याप्यपरबुद्धिमद्धेतुकत्वप्रसङ्गाद् अनवस्था स्यात् । अविकारित्वे चास्य कार्यकारित्वमतिदुर्घटम् । अतः कार्यस्वरूपस्य विचार्यमाणस्यानुपपत्तेः असिद्धो हेतुः ।
किञ्च, कादाचित्कं वस्तु लोके कार्यत्वेन प्रसिद्धम्, जगतस्तु महेश्वरवत् सदा सत्त्वात् कथं कार्यत्वम् ? तदन्तर्गतानां तरु-तृणादीनां कार्यत्वात् तस्यापि कार्यत्वे महेश्वरान्तर्गतानां बुद्ध्यादीनां परमाण्वाद्यन्तर्गतानां पाकजरूपादीनाञ्च कार्यत्वात् महेश्वरादेरपि कार्यत्वानुषङ्गः, तथा च अस्याप्यपरबुद्धिमद्धेतुकत्वप्रसङ्गात् अनवस्था अपसिद्धान्तश्चानुषज्यते ।
अस्तु वा यथाकथञ्चिज्जगतः कार्यत्वम्; तथापि किं कार्यमात्रमत्र हेतुत्वेन विवक्षितम्, तद्विशेषो वा ? यदि कार्यमात्रम्; कथं बुद्धिमत कारणविशेषस्य अतोऽनुमानम् ? कारणमात्रेणैवास्याऽविनाभावप्रसिद्धे तन्मात्रस्यैवातोऽनुमानं स्यात्, तत्र चाऽविप्रतिपत्तिः । हेतोरकिञ्चित्करत्वं996 विरुद्धत्वं वा, बुद्धिमत्कर्तृपूर्वकत्वे साध्ये कारणमात्रस्यैव प्रसाधनात् ।
ननु यथा तार्ण-पार्णादिविशेषान् परिहृत्य अग्निमात्रस्य धूममात्रादनुमानम्, एवं कार्यमात्राद् बुद्धिमत्कारणमात्रस्यानुमानात् कथं विरुद्धत्वमत्र ? इत्यप्यसमीचीनम; अनुमानस्य प्रतिबन्धावष्टम्भादेव प्रवृत्तेः, प्रतिबन्धश्च कार्यमात्रस्य कारणमात्रेणैव प्रतिपन्न धूममात्रस्याग्निमात्रेणेव, न तु बुद्धिमता । न च धूममात्रमपि अग्निमात्रस्य गमकम्; अपनीतपावकापवरकधूमेनाऽनेकान्तात्, अपि तु उच्छलद्वहलपताकाकारविशिष्टम्, तद्वत् कार्यत्वमपि कृतबुद्ध्युत्पादकं बुद्धिमतो गमकम्, न सर्वम् । सारूप्यमात्रेण गमकत्वे च वाष्पादेरपि अग्निं प्रति गमकत्वप्रसङ्ग, महेश्वरं प्रति आत्मत्वादे संसारित्वकिञ्चिज्ज्ञत्वाऽखिलजगदकर्तृत्वानुमापकत्वानुषङ्ग, वस्तुत्वादे परमाणुवत् जगदबुद्धिमत्पूर्वकत्वप्रयोजकत्वप्रसङ्गश्च स्यात् तुल्याक्षेपसमाधानत्वात् । ततो वाष्प-धूमसंस्थानयोः केनचिदंशेन साम्येऽपि यथा कश्चिद्विशेषोऽभ्युपगम्यते, यत्सद्भावात् धूमोऽग्नि गमयति न वाष्पादि, तथा क्षित्यादीतरकार्यत्वसंस्थानयोरपि ।
अथ कार्यत्वविशेषो हेतु, यो बुद्धिमत्कर्त्रन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेन निश्चितः; सोऽसिद्ध, तादृग्भूतस्यास्य क्षित्यादावभावात् । भावे997 वा जीर्णकूपप्रासादादिवद् अक्रियादर्शिनोऽपि कृतबुद्ध्युत्पादप्रसङ्ग । समारोपान्नेति चेत्, सोप्युभयत्र अविशेषत किन्न स्यात् कर्त्तुरुभयत्रातीन्द्रियत्वाऽविशेषात् ? अथ प्रामाणिकस्य अस्त्येवात्र कृतबुद्धि, ननु केन प्रमाणेन प्रमातुः प्रामाणिकत्वम्–अनेनानुमानेन,998 अनुमानान्तरेण, आगमेन, लोकप्रतीत्या वा ? तत्राद्यपक्षे अन्योन्याश्रय; तथाहि–सिद्धविशेषणाद्धेतोरस्योत्थानम्, तदुत्थाने च हेतोर्विशेषणसिद्धिरिति । अनुमानान्तरञ्च नास्त्येव, सत्त्वे वा तस्यापि सविशेषणादेव हेतोरुत्थानम्, तत्राप्यनुमानान्तराद्विशेषणसिद्धौ999 अनवस्था । प्रथमानुमानात्तत्सिद्धौ इतरेतराश्रय । आगमोऽपि युत्तयनुगृहोत, अननुगृहीतो वा प्रमातु प्रामाणिकत्वं प्रसाधयेत् ? न तावदननुगृहीत, अतिप्रसङ्गात् । नाप्यनुगृहीत, तदनुग्राहिकाया युक्तेरेवाऽसम्भवात् । उक्तयुक्तेश्च आवर्तने चक्रकप्रसङ्ग–अक्रियादर्शिनोऽपि कृतबुद्ध्युत्पादकत्वलक्षणकार्यत्वानुमानस्य हि सिद्धौ तेनागमस्य अनुग्रहसिद्धि, तदनुगृहोताच्चागमात् प्रमातु प्रामाणिकत्वसिद्धि, तत्सिद्धौ च अक्रियादर्शिनोऽपि कृतबुद्ध्युत्पादकत्वलक्षणकार्यत्वानुमानसिद्धिरिति । नापि “केनचित् स्रष्ट्रा जगत् सृष्टम्” इति लोकप्रतीत्या प्रामाणिकत्वसिद्धिः, अस्या निर्मूलत्वात् “न कदाचिदनीदृशं जगत्” इति प्रतीतिवत्, वेदे मीमांसकस्य अकृत्रिमत्वप्रतीतिवच्च । न ह्यस्या मूलमिदमनुमानम्, लिङ्ग-लिङ्गिसम्बन्धप्रतिपत्तेः प्रागभावत1000 तदुत्थानस्यैवाऽसम्भवात् । अन्योन्याश्रयश्च, अने नानुमानेनास्याः समूलत्वसिद्धौ सिद्धविशेषणाद्धेतोरस्यानुमानस्योत्थानसिद्धिः, तत्सिद्धौ चास्याः समूलत्वसिद्धिरिति । नाप्यागमः; तत्रापि इतरेतराश्रयत्वानुषङ्गात्–प्रमाणभूतागममूलत्वसिद्धौ हि अस्याः सातिशयपुरुषसिद्धिः, तत्सिद्धौ च तत्कृतत्वेन प्रमाणभूतागममूलत्वसिद्धिरिति । ततः क्षित्यादेः कृत्रिमत्वप्रतीतिः लोकप्रवादपरम्परायाता न प्रमाणबलप्रभवा ।
ननु कृतकेन “कृतबुद्ध्युत्पादकेनैव भाव्यम्” इति नास्त्ययं नियमः, खात्त-प्रतिपूरितायां1001 भूमौ कृत्रिममणिमुक्ताफलादौ च अक्रियादर्शिन कृतबुद्धेरुत्पादाऽभावात्; इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; तत्र अकृत्रिमभूभागादिसंस्थानसारूप्यस्य1002 कृतबुद्धेरनुत्पादकस्य सद्भावतः तदनुत्पादस्योपपत्तेः । न च क्षित्यादावपि अकृत्रिमसंस्थानसारूप्यं सम्भवति, अकृत्रिमसंस्थानस्यैव भवताऽनभ्युपगमात्, अभ्युपगमे वा अपसिद्धान्तप्रसङ्गः स्यात् । ततोऽक्रियादर्शिनोऽपि1003 कृतबुद्ध्युत्पादकः क्षित्याद्यसम्भवी जीर्णकूपादौ दृष्टकर्तृककूपादिसजातीयत्वलक्षणो विशेषो भवताऽभ्युपगन्तव्यः, इति कथन्न असिद्धो हेतुः ?
सिद्ध्यतु वा; तथाप्यसौ विरुद्धः, घटादिवत् शरीरादिविशिष्टस्यैव बुद्धिमतोऽत्र प्रसाधनात् । न चैवं सकलानुमानोच्छेदः सर्वत्रैवं विरुद्धत्वोपपत्तेरित्यभिधातव्यम्; धूमाद्यनुमाने महानसेतरसाधारणस्य अग्न्यादेः प्रतिपत्तिसम्भवात् । अत्र प्येवं बुद्धिमत्सामान्यप्रसिद्धेर्न विरुद्धत्वमित्यप्ययुक्तम्; दृश्यविशेषाधारस्यैव तत्सामान्यस्य अतः प्रसिद्धेः नादृश्यविशेषाधारस्य, तस्य स्वप्नेऽप्यप्रतीतेः खरविषाणाधारतत्सामान्यवत् । हेतुव्यापकत्वेनाप्रतिपन्नस्य गम्यत्वे च अभासुररूपोष्णस्पर्शवतोऽप्यग्नेः धूमात् प्रतीतिः1004 स्यात् । ततः कार्यकारणभावविवेकं कुर्वता यादृशात्कारणात् यादृशं कार्यमुपलव्यं तादृशादेव तादृशमनुमातव्यम्, यथा यावद्धर्मात्मकाद्वह्नेः यावद्धर्मात्मकस्य धूमस्योत्पत्तिः सुदृढप्रमाणात्प्रतिपन्ना तादृशादेव धूमात् तादृशस्यैवाग्नेरनुमानम् । न च प्रासादादिकार्यवत् क्षित्यादिकार्येऽपि अतिशयतारतम्यप्रतीतेः तत्कर्त्तुरतिशयवत्त्वसिद्धिः; तद्वदस्मादृशस्यैव कर्तुरतिशयवतः सिद्धिप्रसङ्गात् । क्षित्यादिनिर्माणे तस्यासामर्थ्यादन्यादृशोऽसौ सिद्ध्यति; इत्यप्ययुक्तम्; तत्र कर्त्रभावस्यैव एवं प्रसङ्गात्, अन्यादृशस्य कर्त्तुः हेतुव्यापकत्वेन कदाचिदप्यप्रतीतेः । अव्यापकस्य च गम्यत्वे “व्यापकमगम्यम्, अव्यापकं तु गम्यम्” इति महन्न्यायकौशलम्1005 ।
अथ परिशेषात् हेतुव्यापकत्वेन अखिलकारकपरिज्ञानाद्यतिशयवान् कर्तृविशेषः प्रसाध्यते, न ह्यनवगतकारकसामर्थ्यः कार्यस्य कर्त्ता सर्वस्य सर्वकर्तृत्वप्रसङ्गात् । न चास्मदादेः क्षित्याद्यशेषकारकसामर्थ्यावगमोऽस्ति परमाण्वादेरतीन्द्रियत्वात्, ततोऽशेषकारकप्रयोक्तृत्वलक्षणं कर्तृत्वं1006 तस्य सिद्ध्यत् तच्छक्तिपरिज्ञानाद्यतिशयपूर्वकमेव सिद्ध्यति; इत्यप्यविचारितरमणीयम्; प्रयोक्तृत्वस्य शक्तिपरिज्ञानाऽविनाभावाऽसिद्धेः सुप्तमत्तप्रमत्ताद्यवस्थायां1007 वागादिहेतूनां ताल्वा दीनां शक्तिपरिज्ञानाऽभावेऽपि प्रयोक्तृत्वोपलम्भात् । अस्तु वा तदविनाभाव; तथापि न समस्तकारकशक्तिपरिज्ञानं सिद्ध्यति, सूत्रधारादीनां धर्माद्यपरिज्ञानेऽपि प्रासादादौ कारकप्रयोक्तृत्वोपलम्भात् । यथा च प्रारब्धकार्याऽनिष्पत्तेः सूत्रधारादीनां धर्माद्यशेषकारकाऽपरिज्ञानं तथा ईश्वरस्यापि तदस्तु प्रारब्धाङ्कुरादिकार्याऽनिष्पत्तेस्तत्राप्यविशेषात् । तत्परिज्ञानेऽपि उपभोक्तुरदृष्टवशात्तथा तद्विधानं सूत्रधारादावप्यस्तु, प्रतीतिविरोधोऽप्युभयत्राऽविशिष्टः । भवतु चास्यैव तत्परिज्ञानम्; तथापि एकस्याखिलकारकाधिष्टातृत्वानुपपत्तिः,1008 अनेकस्याऽपि अनेवकारकाधिष्ठातृत्वोपपत्ते । न हि “निखिलं कार्यमेकेनैव कर्त्तव्यम्” “एकनियमितैरनेकैर्वा” इति नियमोऽस्ति, अनेकधा कार्यकर्तृत्वोपलम्भात्–एकेन हि क्वचिदेकं कार्यं क्रियते यथा पटकुविन्देन, क्वचित्त्वनेकं यथा घटघटीशरावादि कुम्भकारेण, अनेकञ्चानेकेन यथा घट-पट-मकुटशकटादि कुलालादिना, क्वचिदनेकेनाप्येकं यथा उद्देहिकाभिर्वल्मीकम्, न खलु तासां कश्चिदेकोऽधिष्ठाताऽस्ति । न च प्रासादादिकार्ये अनेकस्थपत्यादीनामेकसूत्रधाराधिष्ठितानामेव प्रवृत्ति; प्रतिनियताभिप्रायाणामेकसूत्रधाराऽनधिष्ठितानामपि प्रवृत्त्यविरोधात् । एकसूत्रधाराधिष्ठितानेकस्थपत्यादीना प्रवृत्त्युपलम्भाच्च जगतो महेश्वरैकाऽधिष्ठातृकल्पने अनेकोद्देहिकानामेकेनाऽनधिष्ठितानां प्रवृत्त्युपलम्भात् तस्य तेनाऽनधिष्ठितस्यापि प्रवृत्तिः किन्न स्यात् उभयप्रतीत्योः प्रामाण्याऽविशेषात् ?
अकृष्टप्रभवैस्तरुतृणादिभिर्व्यभिचारी1009 चायं हेतु, द्विविधानि हि कार्याण्युपलभ्यन्ते, कानिचिद् बुद्धिमत्पूर्वकाणि यथा घटादीनि, कानिचित्तु तद्विपरीतानि यथा अकृष्टप्रभववृक्षादीनि, इत्युभयप्रतीत्यो प्रामाण्येन उभयो सिद्धिसम्भवात् । तेषां पक्षीकरणादव्यभिचारे “स1010 श्याम तत्पुत्रत्वादितरपुत्रवत्” इत्यादेरपि गमकत्वप्रसङ्गान्न कश्चिद्धेतुर्व्यभिचारी स्यात्, व्यभिचारविषयस्य सर्वत्रापि पक्षीकर्तुं शक्यत्वात् । ईश्वरबुद्ध्यादिभिश्च व्यभिचार; तेषां कार्यत्वे सत्यपि समवायिकारणादीश्वराद् विभिन्नबुद्धिमत्कर्तृपूर्वकत्वाऽभावात् । दृष्टान्ते हि घटादौ बुद्धिमत्कर्तृपूर्वकत्ववत् समवायिकारणाद्व्यतिरिक्तबुद्धिमत्कर्तृपूर्वक्त्वेनापि व्याप्तिः कार्यत्वस्य प्रतिपन्ना । व्यतिरिक्तबुद्धिमत्कर्तृसद्भावाभ्युपगमे चाऽनवस्था1011 । न चैकस्यैव समवायिनिमित्तकारणत्वं युक्तं घटादौ तथानुपलम्भात्, तत्रानुपलब्धस्यापि कल्पने क्षित्यादेरबुद्धिमद्धेतुकत्वं किन्न कल्प्येत अविशेषादिति ?
कालात्ययापदिष्टश्चायम्; अकृष्टप्रभवाङ्कुरादौ कर्त्रभावस्य अध्यक्षेणैवाध्यवसायात् अग्नेरनुष्णत्वे साध्ये द्रव्यत्ववत् । ननु यद् दृश्यं सत् प्रत्यक्षेण नोपलभ्यते तस्य अतोऽभावः नान्यस्य; अन्यथा आकाशादेरप्यभावः स्यात्, न चायं दृश्यः तत्कथमतोऽस्य अभावः स्यात्; इत्यप्यसुन्दरम्; यतोऽस्य सिद्धे कुतश्चित्प्रमाणात्सद्भावे अदृश्यत्वेनाऽनुपलम्भः स्यात्, तत्सद्भावश्च अस्मादेव, अन्यतो वा प्रमाणात् सिद्ध्येत् ? प्रथमपक्षे चक्रकम्–अतो हि तत्सद्भावे सिद्धे अस्याऽदृश्यत्वेनानुपलम्भः सिद्ध्येत्, तत्सिद्धौ च कालात्ययापदिष्टत्वाभावः, ततश्चास्मात् तत्सद्भावसिद्धिरिति । द्वितीयोऽपि पक्षोऽनुपपन्नः; तत्सद्भावावेदकस्य प्रमाणान्तरस्यैवाऽभावात् ।
अस्तु वा तत्सद्भावः, तथापि अस्याऽदृश्यत्वे1012 शरीराभावः1013 कारणम्, विद्यादिप्रभावः, जातिविशेषो वा ? न तावत् शरीराभावः; अशरीरस्य कार्यकर्तृत्वानुपपत्तेः1014 । तथाहि–नेश्वरः1015 क्षित्यादेः कर्त्ता अशरीरत्वात्, मुक्तात्मवत् । ननु शरीरं कर्तृत्वसामग्र्यां न प्रविशति तदभावेऽपि ज्ञानेच्छाप्रयत्नाश्रयत्वमात्रेण स्वशरीरप्रेरणे कर्तृत्वोपलम्भात्; तदसत्; शरीरसम्बन्धेनैव तत्प्रेरणोपलम्भात्, तत्सम्बन्धो हि आत्मनः सशरीरत्वम्, तस्मिन्सत्येव स्वशरीरेऽन्यत्र वा कार्यकर्तृत्वमुपपद्यते । शरीराभावे मुक्तात्मवज्ज्ञानाद्याश्रयत्वमप्यसम्भाव्यम्; तदुत्पत्तावस्य निमित्तकारणत्वात्, तत्कारणाभावेऽपि तदुत्पत्तौ मुक्तात्मनोऽपि तदुत्पत्तिप्रसङ्गः, बुद्धिमन्निमित्ताऽभावेऽपि वा क्षित्याद्युत्पत्तिप्रसङ्गः स्यात् । नित्यत्वात्तेषामदोषोऽयम्; इत्यप्यसुन्दरम्; ज्ञानादीनां नित्यत्वेन क्वचिदप्यप्रतीतेः, “ईश्वरज्ञानादयो1016 न नित्याः ज्ञानादित्वात् अस्मदादिज्ञानादिवत्” इत्यनुमानविरोधाच्च । तेषां दृष्टस्वभावातिक्रमे वा भूरुहादीनामपि स स्यादविशेषात् । ततो ज्ञानादीनां शरीरसम्पाद्यत्वमेवाऽभ्युपगन्तव्यम्, तत्कथमकिञ्चित्करं शरीरम्, यतः सहचरमात्रेण कारणत्वे वह्निपैङ्गिल्यस्यापि धूमं प्रति कारणता प्रसज्येत ? न हि पैङ्गिल्यमात्रं धूमकारणम् हरितालादौ तत्सद्भावेपि धूमानुत्पत्तेः । वह्निविशेषितस्य तद्धेतुत्वे तु न किञ्चिद्विरुद्धम्, यथैव हि इन्धनसम्बद्धो वह्निर्धूमोत्पादकः नान्यः, तथा वह्निविशेषितं पैङ्गिल्यं तन्निबन्धनं नान्यत् । विद्यादिप्रभावस्य च अदृश्यत्वहेतुत्वे कदाचिदसौ दृश्येत् । न खलु विद्याभृतां तन्त्रादिमताञ्च शाश्वतिकमदृश्यत्वं दृष्टम् । इतरविद्याभृद्भ्योऽस्य वैलक्षण्याद् दृष्टस्वभावातिक्रमेष्टौ जगतोऽपि इतरकार्यवैलक्षण्यात् तदतिक्रमेष्टिः किन्न स्यात् ? पिशाचादिवत् जातिविशेषोऽस्याऽदृश्यत्वे हेतुः; इत्यप्यसुन्दरम्; एकस्य जातिविशेषाऽसम्भवात् अनेकव्यक्तिनिष्ठत्वात्तस्य ।
अस्तु वाऽदृश्योऽसौ, तथापि सत्तामात्रेण, ज्ञानवत्त्वेन, ज्ञानेच्छाप्रयत्नवत्त्वेन, तत्पूर्वकव्यापारेण, ऐश्वर्येण वा क्षित्यादे कारणं स्यात् ? प्रथमपक्षे कुम्भकारादेरपि तत्कारणत्वप्रसङ्गः सत्तामात्रस्य तत्राप्यविशेषात् । द्वितीयपक्षे तु योगिनामपि तत्कर्तृत्वानुषङ्गः । अथ योगिनां तथाभूतमशेषार्थविषयं विज्ञानं नास्ति तेनाऽयमदोष; अस्य कुत1017 तत् सिद्धम् ? सर्वकर्तृत्वाज्ञेत्,1018 अन्योन्याश्रय–सर्वज्ञत्वसिद्धौ हि सर्वकर्तृत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ च सर्वज्ञत्वसिद्धिरिति । तृतीयपक्षोप्यसाम्प्रत; अशरीरस्य ज्ञानेच्छाप्रयत्नवत्त्वप्रतिषेधात् । व्यापारवत्त्वमपि अशरीरस्यासम्भाव्यम्; व्यापारो हि कायकृत, वाक्कृतो वा स्यात् ? उभयमपि अशरीरे न सम्भवत्येव । न च क्स्यचिदपि एवंविधा प्रतीतिरस्ति यद् “वचनत कायेन वाऽहमीशेनात्र प्रेरित” इति । व्यापारश्च क्रिया, सा चाऽस्य दुर्घटा । तथाहि–निर्व्यापार ईश्वरः सर्वगतत्वात् आकाशवत्, सक्रियत्वे चास्य अतादवस्थ्यानुषङ्गादनित्यत्वं स्यात्, स्वावस्थातोऽविचलद्रूपस्यैवार्थस्य नित्यैकरूपतोपपत्ते । न च परमाणुभिर्व्यभिचारः, तेषामपि परिणामाऽनित्यत्वस्येष्टे, ईश्वरस्यापि तद्वत्तदिष्टौ अपरबुद्धिमद्धेतुकत्वानुषङ्गाद् अनवस्था, अन्यथा तेनैव कार्यत्वादेर्व्यभिचारः ।
प्रतिकार्यञ्चास्य एकदेशेन, सर्वात्मना वा व्यापारः स्यात् ? एकदेशेन चेत्; तर्हि यावन्तिकार्याणि तावद्भिरेव ईश्वराऽवयवैर्भाव्यम् इति निरंशेश्वरप्रतिज्ञा हीयते1019 । सर्वात्मना व्यापारे यावन्ति कार्याणि तावद्धा ईश्वरस्य भेदप्रसङ्गात् एकेश्वरप्रतिज्ञाक्षति । किञ्च, असौ येनैकेन स्वभावेन एकं कार्यं करोति तेनैव तत्स्थित्यादिकं कार्यान्तरञ्च, स्वभावान्तरेण वा ? यदि1020 तेनैव, स्थित्युत्पत्तिविपत्तीनां कार्यान्तराणाञ्च क्रम वैचित्र्यञ्च न स्यात् । स्वभावभेदे वाऽनित्यत्वम्1021 ।
ऐश्वर्यमपि ज्ञातृत्वम्, कर्तृत्वम्, अन्यद्वा स्यात् ? ज्ञातृत्वञ्चेत्, तत्कि ज्ञातृत्वमात्रम्, सर्वज्ञातृत्वं वा ? तत्राद्यपक्षे ज्ञातैव असौ स्यान्नेश्वर, न हि यो यज्जानाति स तत्र “ईश्वर” इत्युच्यते अन्यज्ञातृवत् । द्वितीयपक्षेऽपि अस्य सर्वज्ञत्वमेव स्यात् नैश्वर्यम् सुगतादिवत् । अथ कर्तृत्वम्; तर्हि कुम्भकारादीनां बहुप्रकारकार्यकर्तृणामैश्वर्यप्रसङ्गः । नाप्यन्यत्; इच्छाप्रयत्नव्यतिरेकेण अन्यस्य ऐश्वर्यनिबन्धनस्य ईश्वरेऽभावात् । अथ तयोरेव तत्र तन्निबन्धनत्वमिष्यते, नन्वत्रापि ताभ्यां क्रोडीकृतं सर्वम्, किञ्चिद्वा ? सर्वस्य क्रोडीकारे युगपत्सर्वमुत्पद्येत् । किञ्चिच्चेत्; तर्हि इच्छाप्रयत्नविषयस्य क्रमिकत्वे कथमेकरूपत्वं तयो स्यात् ? किञ्च, इष्यमाणार्थावच्छेदेन इच्छोत्पद्यते, न चोत्तरकालभाव्यात्ममनसंयोगजज्ञानविषयाकारं1022 विना तत्र नियतविषयमात्मानमप्यसौ स्वीकर्त्तुं समर्थ ।
किञ्च, अस्य सिसृक्षासञ्जिहीर्षे किं युगपद् भवतः, क्रमेण वा ? युगपद्भावे सृष्टि-संहारयोः यौगपद्यप्रसङ्गः । क्रमेण उत्पत्तौ कारणं वाच्यम्, कारणापेक्षायाञ्च नित्यत्वक्षतिः । अथ नित्यमपि इच्छाप्रयत्नादिकं विचित्रसहकारिसन्निधानात्1023 कार्यवैचित्र्यं विदधाति, ननु ते1024 सहकारिणोऽतदायत्ताः, तदायत्ता वा ? अतदायत्तत्वे तैरेव कार्यत्वादेर्व्यभिचारः । तदायत्तत्वे तदैव ते कुतो न भवन्ति ? तद्धेतूनामभावादिति चेत्; तेऽपि “तदायत्ता न वा” इत्यादिदूषणं तदवस्थम् इत्यनवस्था । किञ्च, एते सहकारिणः तस्योपकारकाः, न वा ? यद्यनुपकारकाः; कथं सहकारिणः अतिप्रसङ्गात् ? उपकारकत्वे अस्य परिणामित्वम् तत्कृतोपकारस्य अतोऽनर्थान्तरत्वात्, अर्थान्तरत्वे “तस्य” इति व्यपदेशो न स्यात्, तेनाप्युपकारान्तरकरणे अनवस्था ।
किञ्च, ईश्वरस्य जगन्निर्माणे यथारुचि प्रवृत्तिः, कर्मपारतन्त्र्येण, करुणया, धर्मादिप्रयोजनोद्देशेन, क्रीडया, निग्रहानुग्रहविधानार्थम्, स्वभावतो1025 वा ? यथारुचि प्रवृत्तौ कदाचिदन्यादृश्यपि सृष्टिः स्यात् । कर्मपारतन्त्र्ये1026 च अस्य स्वातन्त्र्यहानिः, एतदेव हि स्वातन्त्र्यम् ईश्वरत्वं वा यदनन्यमुखप्रेक्षित्वम् । अथ करुणया;1027 तर्हि कारुणिकत्वाद् युगपत् सर्वानपि अभ्युदयेन युञ्ज्यात्, ततो न कश्चिद् दुःखितः स्यात् । अथ “एषामभ्युदयः स्यात्” इत्यनयैवेच्छया तानि तानि कर्माणि अनुभावयति, सोऽयं प्रक्षालिताऽशुचिमोदकत्यागन्यायः । कारुणिकस्य हि एतदेव कारुणिकत्वम्–यत् “अन्येषां1028 दुःखलेशोऽपि माभूत्” इत्यनुसन्धानम् । अथ ईश्वरः कि करोति, पूर्वार्जितैः कर्मभिरेव ते तथा वशीकृता येन दुःखमनुभवन्ति; तर्हि तस्य कः पुरु षकारः ? कर्मणामुपभोगेनैव प्रक्षयोपपत्ते । अदृष्टापेक्षस्य च कर्तृत्वे किं तत्कल्पनया ? कल्पितोऽपि असावदृष्टाधीनश्चेत्, जगदेव तदधीनमस्तु किमनेनान्तर्गडुना ? अथ धर्मादिप्रयोजनमुद्दिश्यायं प्रवर्तते, तर्हि कथमसौ कृतकृत्यः स्यात् तस्य तत्प्रयोजनविरोधात् ? क्रीडासद्भावे1029 च कथं वीतरागता रथ्यापुरुषवत् ? परमपुरुपश्चेश्चरः “बाल-ग्रहिलवत् क्रीडति” इति महच्चित्रम् । निग्रहानुग्रहप्रदत्वेऽपि कथ वीतरागद्वेषता ? तथाहि–रागवान् ईश्वर, अनुग्रहप्रदत्वात्, राजवत् । तथा, द्वेषवानसौ निग्रहप्रदत्वात् तद्वत् । अथ स्वभावतोऽसौ प्रवर्तते यथा आदित्य प्रकाशस्वभावत्वात् प्रकाशयति, तर्हि चैतन्यस्य सतोऽपि अकिञ्चित्करत्वात् जगतोऽचेतनस्यापि स्वभावत प्रवृत्तिरस्तु, किमधिष्ठातृपरिकल्पनया ? तस्य अनादौ काले स्वभावेनैव स्थितत्वात् । कथमचेतनस्य देशादिनियम निष्पन्नेऽपि वा कार्ये प्रवृत्तिर्नस्यात् ? इत्यन्यत्रापि समानम्, नित्यादिस्वभावस्येश्वरस्यापि तद्दोषप्रतिपादनात् ।
बुद्धिमत्त्वञ्चास्य अनित्यया बुद्ध्या, नित्यया वा स्यात् ? न तावन्नित्यया, तन्नित्यत्वस्य प्रतीत्या अनुमानेन च बाधितत्वप्रतिपादनात् । अथ अनित्यया, कुतौऽसौ जायेत–इन्द्रियार्थसन्निकर्षात्, समाधिविशेषात्, तदुत्थधर्ममाहात्म्यात्, अनुध्यानमात्राद्वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्त;1030 अशरीरस्यास्य अन्तःकरणस्य अन्यस्य चेन्द्रियस्यानुपपत्तेर्मुक्तात्मवत्, उपपत्तौ वा न सर्वज्ञता तज्जनितज्ञानस्य नियतविषयत्वात् । किञ्च, अचेतनाश्चक्षुरादय केनचिदधिष्ठितास्तज्ज्ञान जनयन्ति, अनधिष्ठिता वा ? यद्यनधिष्ठिता, तदा जगदपि अचेतना केनचिदनधिष्ठिता जनयन्तु अलमधिष्ठातृकल्पनया । अथाधिष्ठिता, किमधिष्ठात्रन्तरेण, तेनैव वा ? अधिष्ठात्रन्तरेण चेत्; अनवस्था । तेनैव चेत्, चक्रकम्; तथाहि–ज्ञाता सन्तस्ते प्रेर्यन्ते, प्रेरिता ज्ञानं जनयन्ति, जनितज्ञाना ज्ञाता भवन्तीति । समाधिविशेष अनुध्यानञ्च ज्ञानविशेष एव, तस्य च अद्याप्यसिद्धे कथं स्वस्मादेव स्वस्योत्पत्ति ? समाधिविशेषाऽसम्भवे च कथं तदुत्थो धर्मस्तत्र सम्भाव्येत, यतस्तन्माहात्म्याज्ज्ञानोत्पत्ति स्यात् ? अशरीरस्य च समाधिविशेषादिकं मुक्तात्मवद् दुर्घटमेव । अत कारणाऽसम्भवाद् ईश्वरे ज्ञानसद्भावाऽनुपपत्ते कथं तत्र बुद्धिमत्ता सिद्ध्येत् ? अथ नित्याऽनित्यबुद्धिविशेषानपेक्षया बुद्धिसामान्येन तत्र तद्वत्ता प्रसाध्यते, तदप्यसारम्; द्वितीयविशेषस्याऽसम्भवात्, न खलु नित्यो बुद्धिविशेष कदाचिदप्यनुभूयते, अनित्यस्यैवाऽस्य सर्वदाऽनुभवात् । अत सिद्ध्यत् तत्सामान्यमनित्यबुद्धिविशेषाधारमेव सिद्ध्येत्, तद्विशेषस्य चेश्वरे कारणाऽसम्भवतोऽसम्भवात् कथं तदाधारमपि तत्सामान्यं सिद्ध्येत् ?
अस्तु वा यथाकथञ्चिद् बुद्धिमत्त्वमस्य, तथापि शास्त्राणां प्रमाणेतरव्यवस्थाविलोप, सर्व शास्त्रं प्रमाणमेव स्यात् ईश्वरप्रणीतत्वात् तत्प्रणीतप्रसिद्धशास्त्रवत् । प्रतिवाद्यादिव्यवस्थाविलोपश्च, सर्वेषामीश्वरादेशविधायित्वात्, आदेशविधायिनाञ्च प्रतिलोमाचरणविरोधात् । संसार विलोपश्च; ईश्वरव्यापारात् पूर्वं तनुकरणाद्यभावतः सकलात्मगुणानां बुद्ध्यादीनामप्यभावात्, नहि तनुकरणाद्यभावे बुद्ध्यादिविशेषगुणाऽभावे च आत्यन्तिकीं शुद्धिमास्कन्दतामात्मनाम् अमुक्तत्वं युक्तमिति । संसारविधाने प्रवृत्तोऽसौ तदभावं विदधाति इति महती प्रेक्षापूर्वकारिता ? ततो1031 यौगोपकल्पितस्येश्वरस्य अखिलजगज्जनकत्वाऽसम्भवात् नातः सर्वज्ञतासिद्धिः ।
एतेन साङ्ख्यपरिकल्पितस्यापीश्वरस्याऽशेषज्ञता प्रत्युक्ता, जगन्निमित्तकारणत्वेन अस्यां प्रतिज्ञायमानायां प्रोक्ताशेषदोषानुषङ्गाऽविशेषात् ।
ईश्वरस्वरूपवादे साख्यस्य पूर्वपक्ष–
ननु साङ्ख्यैरीश्वरस्वरूपस्यान्यथा व्यावर्णनात् कथं यौगोपकल्पितेश्वरपक्षोक्तदोषानुषङ्गः ? तथाहि–क्लेश-कर्म-विपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः । [योगसू॰ १ । २४] “तत्र” अविद्याऽस्मितारागद्वेषाऽभिनिवेशाः1032 क्लेशाः । [योगसू॰ २ । ३] कर्माणि1033 शुभाशुभानि, तद्विषाकाः1034 कर्मफलोपभोगरूपाः, आशयाः1035 नानाविधतदनुगुणसंस्काराः, तैरपरामृष्टो यः पुरुषविशेषः स ईश्वर इति । न चैवं सर्वमुक्तात्मनामीश्वरत्वप्रसङ्गः तदपरामृष्टत्वाऽविशेषात् इत्यभिधातव्यम्; तेषां सर्वदा बन्धेनाऽपरामृष्टत्वाऽसम्भवात् । यो हि सर्वदा बन्धविनिर्मुक्तः क्लेशादिभिरपरामृष्टः स ईश्वरः । न च तदन्ये मुक्तात्मानस्तथाविधाः; तेषां प्राकृत-वैकारिक दक्षिणालक्षणवन्धत्रयसद्भावात्1036 । प्राकृतो हि बन्धः आत्माऽनात्मविवेकाऽभावस्वभावः, विषयाऽऽसङ्गस्वरूपस्तु वैकारिकः, भोगाधिरूढधर्माधर्मलक्षणश्च दक्षिणाबन्धः । अनेन च बन्धत्रयेण आमूलादीश्वर एवाऽस्पृष्ट, मुक्तात्मानस्तु एतानि त्रीण्यपि बन्धनानि विवेकज्ञानेन माध्यस्थ्येन कर्मफलोपभोगेन च निर्मूल्यैव कैवल्यं प्राप्ता । अयं1037 तु भगवान् ईश्वर सदैव मुक्तः सदैवेश्वर न तस्य पूर्वा कोटिरस्ति यथा संसारिमुक्तात्मनाम्, नाप्यपरा यथा प्रकृतिलीनतत्त्वज्ञानानां योगिनाम्, ते हि मुक्ति प्राप्यापि पुनर्बन्धभाजो भवन्ति । ऐश्वर्यञ्चास्य निरतिशयोत्कृष्टसत्त्वाया बुद्धेर्योगात् सिद्धम्, निरतिशयसत्त्वोत्कर्षश्चास्या शासनत्राणलक्षणशास्त्रोपादानात् । नन्वेवमितरेतराश्रयः–सिद्धे हि निरतिशयसत्त्वोत्कर्षे तल्लक्षणशास्त्रोपादानसिद्धि, तत्सिद्धौ च निरतिशयसत्त्वोत्कर्षसिद्धिरिति, तदसमीक्षिताभिधानम्, ईश्वरे शास्त्र-निरतिशयसत्वोत्कर्षयोः अनादिसम्बन्धसम्भवात् ।
तच्चैश्वर्यम्1038 अष्टविधम्–अणिमा, लघिमा, महिमा, प्राप्ति, प्राकाम्यम्, ईशित्वम्, वशित्वम्, यत्रकामावसायिता चेति । तत्र अणिमा–यदणुशरीरो भूत्वा सर्वभूतैरदृश्य सर्वलोके सञ्चरति । लघिमा–यल्लघुत्वाद्वायुवद् विचरति । महिमा–यत्सर्वलोकपूजितो1039 महद्भ्योऽपि महत्तमो भवति । प्राप्तिः–यद् यद् मनसा चिन्तयति तत्तत्प्राप्नोति । प्राकाम्यम्–यत्प्रचुरकामो भवति, “विषयान् भोक्तुं शक्नोति” इत्यर्थः । ईशित्वम्–यत् त्रैलोक्यस्य प्रभुर्भवति । वशित्वम्– यद् भूतानि स्थावरजङ्गमानि वशं नयति, वश्येन्द्रियश्च भवति । यत्रकामावसायिता–यद्1040 ब्राह्मप्राजापत्य-दैव-गान्धर्व-यक्ष-राक्षस1041-पित्र्य-पैशाचेषु10421043 मानुष्येषु तैर्यग्योनिषु च स्थानान्तरेषु च यत्र यत्र कामयते तत्र तत्र आवसतीति ।
एतेषाञ्च1044 ज्ञानैश्वर्यादीनां प्रकृष्ट-प्रकृष्टतमद्वारेण तारतम्यदर्शनात् यत्र विश्रान्तः प्रकर्षः स ईश्वर इति सम्भावनाऽनुमानेन असौ व्यवस्थाप्यते । तथाहि–यस्तारतम्यप्रकर्षः स क्वचिद् विश्राम्यति यथा परिमाणप्रकर्षो व्योम्नि, तारतम्यप्रकर्षश्च ज्ञानैश्वर्यादिधर्माणामिति । तस्य1045 चेत्थं प्रसिद्धस्वरूपस्येश्वरस्य निःशेषसंसार्यनुग्रहार्थमेव प्रवृत्तिः, स हि कल्पप्रलयमहाप्रलयेषु “समग्रं1046 जगदुद्धरिष्यामि” इति प्रतिज्ञावान् अवतिष्ठते । स च ध्यायिभिश्चिन्त्यमानो वाचकेन प्रणवादिना1047 जप्यमानः तेभ्योऽभिमतं फलं प्रयच्छति । कालेनाऽनवच्छेदाच्चासौ1048 पूर्वेषामपि कपिलमहर्षिप्रभृतीनां गुरुः, ते हि कल्पमहाकल्पादिना कालेन अवच्छिद्यन्ते, नतु ईश्वर इति ।
तत्प्रतिविधानम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–क्लेशेत्यादि;1049 तदविचारितरमणीयम्; यतः1050 क्लेशादिभिरपरामृष्टत्वमात्रं तस्य स्वरूपम्, तस्मिन् सति अशेषज्ञत्वं वा ? प्रथमपक्षे मुक्त एवासौ स्यात् तैरपरामृष्टत्वात् तदन्यमुक्तवत् न पुनरीश्वरः, तदन्यमुक्तात्मनामपि तत्त्वप्रसङ्गात्1051 । सर्वदा बन्धेनाऽस्पृष्टत्वाऽभावान्न तेषां तत्प्रसङ्गः; इत्यपि श्रद्धामात्रम्; ईश्वरस्यापि सर्वदा बन्धेनाऽस्पृष्टत्वाऽसम्भवात्, तदसम्भ वश्च मोक्षप्ररूपणावसरे प्रतिपादयिष्यते । अथ तदस्पृष्टत्वे सति अशेषज्ञत्वं तस्य स्वरूपम्, तत्कुत सिद्धम् अशेषकर्तृत्वात्,1052 ऐश्वर्याश्रयत्वाद्वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; यौगाभिमतेश्वरपक्षनिक्षिप्तदूषणगणप्रसङ्गात् । कर्तृत्वाभ्युपगमे चास्य अकर्ता निर्गुणः शुद्धः [ ] इत्यादेरात्मलक्षणस्याऽनुपपत्तिः । अथ अन्यात्मनामेवैतल्लक्षणं नेश्वरस्य, अस्याऽतो विशिष्टत्वात् तेनाऽयमदोष; नन्वेवं शुद्धत्वादेरपि ईश्वरस्वरूपत्वाऽभावप्रसङ्गात् अतीव तस्य तेभ्यो विशिष्टत्वं स्यात् ।
अस्तु वाऽस्य कर्तृत्वम्, तथाप्यसौ1053 स्वतन्त्रः कार्य कुर्यात्, प्रकृतितन्त्रो वा ? यदि स्वतन्त्रः, तदा यौगोपकल्पितेश्वरान्न विशिष्यते इति तद्दोपेणैव दुष्टताऽस्य प्रतिपत्तव्या । अथ प्रकृतितन्त्र; तन्न, प्रकृते स्वरूपत एवाऽसिद्धेः, तदसिद्धिश्च अग्रे निराकरिष्यमाणत्वात् सिद्धा । तत्तन्त्रता चास्य अनयाऽतिशयाधानात्,1054 मिलित्वैककार्यकारित्वाद्वा स्यात् ? तत्राद्यकल्पनाऽयुक्ता, सर्वथा नित्यत्वेन अविकारिणोऽस्य अतिशयाधानाऽसम्भवात् । द्वितीयकल्पनाप्यनुपपन्ना, कार्याणां यौगपद्यप्रसङ्गात् अप्रतिहतसामर्थ्यस्य ईश्वरप्रधानाख्यकारणद्वयस्य सर्वत्र सर्वदा सन्निहितत्वेनाऽविकलकारणत्वात्तेषाम् । यद् यदाऽविकलकारणं तत्तदा भवत्येव यथा अन्त्यक्षणप्राप्तसामग्रीतोऽङ्कुर, अविकलकारणञ्च नित्यव्यापीश्वर-प्रधानाख्यकारणद्वयाधीनमशेपं कार्यमिति ।
ननु कारणद्वयस्याऽस्य सर्वत्र सर्वदा सन्निहितत्वेऽपि न सर्वत्र सर्वदा कार्योत्पत्तिः, तत्स्थित्युत्पत्तिविनाशविधाने सत्त्वरजस्तमसामुद्भूतवृत्तीनां यथाक्रमं सहकारित्वात्, तेषाञ्च तथाविधानां क्रमभावित्वादिति; तदप्यपेशलम्; यत1055 प्रकृतीश्वरयो स्थित्युत्पत्तिप्रलयानां मध्ये अन्यतमोत्पादनसमये तदपरोत्पादने सामर्थ्यमस्ति, न वा ? यद्यस्ति, तर्हि सृष्टिसमयेऽपि स्थितिप्रलयप्रसङ्ग अविकलकारणत्वादुत्पादवत्, एवं स्थितिकालेऽपि उत्पाद-विनाशयोः विनाशकाले च स्थित्युत्पादयो1056 प्रसङ्गः । न चैतद् युक्तम् । नहि परस्परपरिहारेणावस्थितानामुत्पादादिधर्माणाम् एकत्र धर्मिण्येकदा सद्भावो युक्त प्रतीतिविरोधात् । अथ नास्ति सामर्थ्यम्; तदा एकमेव स्थित्यादीनां मध्ये कार्य सदा स्यात् यज्जनने तयोः सामर्थ्यमस्ति, नापरं तज्जनने तयोः सामर्थ्याऽसम्भवात् । अविकारिणोश्चाऽनयोः पुनः सामर्थ्योत्पत्तिविरोधात्, अन्यथा नित्यैकम्वभावताव्याघातः ।
ननु1057 चानयोः तत्सामर्थ्यसम्भवेऽपि यदोद्भूतवृत्तिरजः सहकारि भवति तदोत्पत्तिविधायकत्वम्, यदा सत्त्वम् तदा स्थितिकारित्वम्, यदा तु तमः तदा प्रलयोत्पादकत्वम्; इत्यप्यसाम्प्रतम्; यतस्तेपामुद्भूतवृत्तित्वं1058 नित्यम्, अनित्यं वा स्यात् ? न तावन्नित्यम्; कादाचित्कत्वात्, स्थित्यादीनां यौगपद्यप्रसङ्गाच्च । अथ अनित्यम्;1059 कुतो जायते प्रकृतीश्वरादेव, अन्यतो वा कुतश्चित्, स्वातन्त्र्येण वा ? प्रथमपक्षे सदाऽस्य सद्भावप्रसङ्गः, प्रकृतीश्वराख्यस्य हेतोर्नित्यरूपतया सदा सन्निहितत्वात् । अथ अन्यतः; तन्न; प्रकृतीश्वरव्यतिरेकेण अपरकारणस्य भवताऽनभ्युपगमात् । तृतीयपक्षे तु देश-कालनियमेनाऽस्य आविर्भावविरोधः स्वातन्त्र्येण भवतः तन्नियमानुपपत्तेः । स्वभावान्तरायत्तवृत्तयो हि भावाः कादाचित्काः स्युः तद्भावाभावप्रतिबद्धत्वात् तत्सत्त्वाऽसत्त्वयोः, नान्ये तेषामपेक्षणीयस्य कस्यचिदप्यभावात्, अपेक्षणीयसद्भावे वा स्वातन्त्र्येणोत्पादविरोधात् । अतः कर्तृत्वस्य ईश्वरे विचार्यमाणस्य कथञ्चिदप्यनुपपत्तेर्नातः तस्याशेपज्ञत्वसिद्धिः ।
नाप्यैश्वर्याश्रयत्वात्, तत्रैश्वर्यस्यापि विचार्यमाणस्यानुपपत्तेः, तद्धि तत्र1060 स्वाभाविकम्, प्रकृतिकृतं वा स्यात् ? न तावत् स्वाभाविकम्; बुद्धिधर्मतया साङ्ग्र्यैस्तस्याभ्युपगमात्,1061 चैतन्यमेव हि तैः आत्मनि स्वाभाविकं स्वरूपमभ्युगतम् । अथ प्रकृतिकृतम्; तथाहि–यदा प्रकृतिर्बुद्धिलक्षणेन विकारेण परिणमते तदा तदवस्थाविशेषाः धर्म-ज्ञान-वैराग्य-ऐश्वर्यादयः प्रादुर्भवन्तीति; तदसमीक्षिताभिधानम्; एवम् ईश्वरस्य भवतैव ऐश्वर्याऽभावप्रतिपादनात्, न हि बुद्धिपरिणामस्यैश्वर्यस्य सम्भवे ततोऽर्थान्तरस्यास्य तद् युक्तम्, अन्यात्मनोऽपि तत्प्रसङ्गात् । अथ बुद्ध्या सह सम्बन्धसद्भावात् “तस्यैव तत् नान्यस्य” इत्युच्यते; ननु1062 कोऽयं तेनास्या सम्बन्धः–समवाय, संयोगादिः, तदुद्देशेन प्रवृत्तिमात्रं वा ? न तावत् समवायः, अन्यधर्मस्यान्यत्र समवायानुपपत्तेः, यो यद्धर्म स ततोऽन्यत्र न समवैति यथा चिद्रूपता, प्रकृतिधर्मश्च बुद्धि, तस्मात्ततोऽर्थान्तरेऽस्मिन् न समवैतीति । न च स्फटिकादिसमवेतेन रक्तादिधर्मेणाऽनेकान्त; जपापुष्पसन्निधाने स्फटिकादेरेव तथा परिणमनात् । एतच्च प्रतिबिम्बोदयसिद्धौ सप्रपञ्चं प्रपञ्चयिष्यते । आत्मनोऽपि बुद्धिरूपतया परिणतप्रकृतिसन्निधाने तथा परिणामाभ्युपगमे चिच्छक्तिरपरिणामिन्यप्रतिसङ्क्रमा1063 [व्यासभा॰ पृ॰ १५] इत्यादिग्रन्थविरोध । तन्नेश्वरेण सह बुद्धेः समवाय सम्बन्धो घटते । नापि संयोग, बुद्धेरद्रव्यत्वात् अतिप्रसङ्गाच्च; सर्वैरपि हि आत्मभिर्नित्यव्यापिभिः तस्या संयोगो विद्यत एव । एतेन संयुक्तसमवायादिरपि प्रत्याख्यात, असम्भवस्य अतिप्रसङ्गस्य चात्राप्यविशेषात् । अथ तदुद्देशेन प्रवृत्तिमात्रमेवास्यास्तेन सम्बन्ध; तदप्यसाम्प्रतम्; ईश्वरोद्देशेन अस्याः प्रवृत्तेरेवासम्भवात्, पुरुषार्थकर्त्तव्यतावशेन हि प्रकृते प्रवर्तमानाया बुद्ध्यादयो विकाराः व्यक्तिमासादयन्ति, न चेश्वरस्य कश्चित्पुरुषार्थ कर्त्तव्योऽस्ति, नित्यनिर्मुक्तत्वेन कृतकृत्यत्वात् तत्कथं तमुद्दिश्य प्रकृति प्रवर्तेत ? अप्रवृत्तायां वास्यां कथमैश्वर्यसम्भव ?
किञ्च, ऐश्वर्यं स्वाभिमतकार्यसम्पादने द्रव्यसहायादिसम्पन्नत्वमुच्यते, कार्यञ्चेत् स्वाभिमतं न किञ्चिदसौ सम्पादयति केवलं वस्तु यथावज्जानाति, कथं तर्हि तावतास्य ऐश्वर्यम् ? नहि यो यत् जानाति स तत्र “ईश्वर” इत्युच्यते, अतिप्रसङ्गात् । अथ कालेनानवच्छिन्नं तज्ज्ञानम् तेनासौ ईश्वर नान्यः, ननु कालेनाऽनवच्छिन्नत्वं नित्यत्वे गमकम् नैश्वर्ये । एतेन सम्भावनानुमानं प्रत्युक्तम्, ततो हि बुद्ध्यादिगुणानां परमप्रकर्षः सिद्ध्येत् नैश्वर्यम् ।
किञ्च, पुरुषार्थकर्त्तव्यतानुरोधेन प्रकृतितः प्रवर्तमानाया1064 निरवशेषभोगपूर्वकं विवेकख्यातिपर्यन्तं पुरुषार्थ सम्पाद्य विनिवृत्तकर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यभिमानाया बुद्धे स्वकारणे लयः सम्पद्यते, ततश्च ईश्वरम्प्रत्यस्याः कृतार्थता स्यात्, न वा ? कृतार्थत्वे बुद्धेः स्वकारणे लीनत्वात् गतमस्यैश्वर्यम् । अकृतार्थत्वे अद्यापि बन्धलेशस्य सद्भावाद् योगितुल्यत्वमस्य स्यात्, नेश्वरत्वमिति । ततो जगत्कर्तृत्वादिप्रकारेण अशेषज्ञसद्भावाऽसिद्धे सुनिश्चितासम्भवद्बाधकप्रमाणत्वादेव तत्सद्भावसिद्धिरभ्युपगन्तव्या ।
विवृतिव्याख्यानम्–
ननु वाधकाभाववत्1065 साधकस्यापि प्रमाणस्य तत्राऽभावात् सन्देहोऽस्तु, इत्यारेकां निघ्नन्नाह– ““साधक”” इत्यादि । “साधकबाधकप्रमाणाभावात्”1066 कारणात् “त”त्र अतीन्द्रियप्रत्यक्षे “संशीतिः अनेन “यावज्ज्ञेय”” इत्यादिना ग्रन्थेन “प्रत्युक्ता” निरस्ता । कुत एतत् ? इत्याह–“बाधकस्यैवाऽसम्भवात्” न साधकस्य । यदि नाम वाधकस्यैवाऽसम्भवः किमेतावता अतीन्द्रियप्रत्यक्षस्य सद्भावो भविष्यति ? इत्यत्राह–1067 ““सर्वत्र”” इत्यादि । “सर्वत्र” दृश्येऽन्यत्र1068 वा विषये “बाधकाभावेतराभ्यां भावाऽभावव्यवहारसिद्धिः” बाधकस्याभावेन हि वस्तुनि भावव्यवहारसिद्धिः, भावेन च अभावव्यवहारसिद्धिरिति । कुतस्तर्हि सन्देहः ? इत्याह–““तद्”” इत्यादि । “तयोः” बाधकेतरयोः1069 “सन्देहादेव सन्देहः” सर्वत्रेति । ननु न बाधकाभावाद् भावव्यवहारसिद्धिः अपि तु प्रतीतेः इत्याशङ्क्याह–““तत एव”” इत्यादि । “तत एव” बाधकाभावादेव “अनुभवस्य” सुखादिसंवेदनस्य “प्रामाण्यव्यवस्थापनात्” इति एवम् “अलमतिप्रसङ्गेन ।”
ननु च इन्द्रियाऽनिन्द्रियप्रत्यक्षस्य1070 वर्तमानमात्रपर्यवसितत्वेन हेयोपादेयाऽविषयत्वात् कथं संव्यवहारनियुक्तत्वम् ? इत्यारेकायामाह–
अक्षार्थयोगे सत्तालोकोऽर्थाकारविकल्पधीः ।
अवग्रहो विशेषाकाङ्क्षेहावायो विनिश्चयः ॥ ५ ॥
विवृतिः–विषयविषयिसन्निपातानन्तरमाद्यं ग्रहणम् अवग्रहः1071 । विषयस्तावत् द्रव्य-पर्यायात्मार्थः, विषयिणो द्रव्यभावेन्द्रियस्य1072 । ❀1073 द्रव्येन्द्रियं पुद्गलात्मकम् । लब्ध्युपयोगौ भावेन्द्रियम् । अर्थग्रहणशक्तिः लब्धिः, उपयोगः पुनरर्थग्रहणव्यापारः ।❀ अर्थग्रहणं योग्यतालक्षणम्, तदनन्तरभूतं सन्मात्रदर्शनं स्वविषयव्यवस्थापनविकल्पम् उत्तरपरिणामं प्रतिपद्यते अवग्रहः । पुनः अवग्रहीकृतविशेषाऽऽकाङ्क्षणम्1074 ईहा । तथेहितविशेषनिर्णयोऽवायः1075 कथञ्चिदभेदेऽपि परिणामविशेषाद् व्यपदेशभेदः ।
कारिकाविवरणम्–
“अक्षाणां” चक्षुरादीन्द्रियाणां “अर्थानां” घटादीनां “योगे” सम्बन्धे योग्यतालक्षणेसति, न तु संयोगादिलक्षणे तस्य प्रागेव प्रतिक्षिप्तत्वात्, “सत्तालोकः” सकलहेयोपादेयसाधारणसत्त्वमात्रस्य “आलोको” दर्शनम् आत्मन प्रथमतः प्रादुर्भवति, तदनु स एवाऽऽलोकः “अर्थाकारविकल्पधीः” भवति । “अर्थः” व्यवहारिणा हेयत्वेन उपादेयत्वेन वा प्रार्थ्यमानो भावः तस्य “आकारः” सत्त्वसामान्यादवान्तरो जातिविशेषो मनुष्यत्वादिः तस्य “विकल्पधीः” निर्णयरूपा बुद्धिः आविर्भवति तद्रूपतया दर्शनं परिणमत इत्यर्थ । तस्या किन्नाम ? इत्यत्राह– ““अवग्रह”” इति । अयमपि “विशेषाकाङ्क्षा” भवति । अन्यस्याऽप्रकृतत्वादश्रूयमाणत्वाच्च अर्थाकारस्यैव “विशेषो” बलाकादिभेदो गृह्यते तस्य “आकाङ्क्षा” भवितव्यताप्रत्ययरूपतया ग्रहणाभिमुख्यम् । तस्या नाम कथयति “ईहा” इति । सापि “अवायो” भवति आकाङ्क्षितविशेप“विनिश्चयो” भवति । ततश्च ज्ञानज्ञेययो कथञ्चित्कालान्तरानुवृत्तिमत्त्वप्रसिद्धे सिद्धम् इन्द्रियाऽनिन्द्रियप्रभवप्रत्यक्षस्य सव्यवहारनियुक्तत्वं हेयोपादेयार्थविषयत्वसम्भवात्, सर्वथाऽ ननुवृत्तिमत एव तदसम्भवत तन्नियुक्तत्वाऽनुपपत्ते ।
विवृतिव्याख्यानम्–
कारिका विवृण्वन्नाह–““विषय”” इत्यादि । ननु कारिकायां दर्शनं पूर्वमुक्तम् पश्चाद् अवग्रहः, वृत्तौ तु विपर्ययः किमर्थम् ? इति चेत् अवग्रहाद् दर्शनस्य कारिकायां पूर्व प्रतिज्ञातस्य अनुमेयत्वख्यापनार्थम् । यथैव हि अवान्तरजातिग्रहणपूर्वकम् उत्तरं विशेषज्ञान तत्त्वात्, तथा तत एव अवान्तरजातिग्रहणं सत्ता दर्शनपूर्वकम्; न च सत्तायाः परं सामान्यमस्ति यतोऽनवस्था स्यात् । “विषयः” घटादिः “विषयी” चक्षुरादिः तयोः “समीचीनः” यथार्थज्ञानजनको “निपातः” योग्यदेशाद्यवस्थानम् तस्य “अनन्तरम्” आद्यं “ग्रहणं” ज्ञानम् “अवग्रहः” अवान्तरमनुष्यत्वादिजातिपरिच्छेदः । तत्र ““विषयः”” इत्यादिना विषयस्वरूपं निरूपयति । “तावत्” शब्दः क्रमवाची “विषयो” गोचरः “अर्थः” किंविशिष्टः ? “द्रव्यपर्यायात्मा ।” तत्र “द्रव्यम्” पूर्वोत्तरविवर्त्तवर्त्त्यन्वयप्रत्ययसमधिगम्यम् ऊद्ध्र्वतासामान्यम्, तत्र क्रमभुवो विवर्त्ताः “पर्यायाः”1076 ते “आत्मा”1077 स्वभावो यस्य स तथोक्तः ।
संवेदनाद्वैतवादिनो योगाचारस्य पूर्वपक्ष–
ननु ज्ञानस्वरूपातिरक्तस्याऽर्थस्य सद्भावे प्रमाणाभावात् कस्य द्रव्यपर्यायात्मकत्वविशिष्टस्य विषयत्वं प्ररूप्यते1078 ? प्रतिभासमानस्याऽशेषस्य वस्तुनो ज्ञानस्वरूपान्तःप्रविष्टत्वप्रसिद्धेः संवेदनमेव पारमार्थिकं तत्त्वम् । तथाहि–यदवभासते तज्ज्ञानमेव यथा सुखादि, अवभासन्ते च भावा इति । न चैषां1079 परतोऽवभासो घटते । स हि परतः सम्बद्धात्, असम्बद्धाद्वा भवेत् ? न तावदसम्बद्धात्; अतिप्रसङ्गात् । अथ सम्बद्धात्; किं तादात्म्येन, तदुत्पत्त्या वा ? यदि तादात्म्येन तदा ज्ञानरूपताऽर्थानाम् जडस्वभावता वा ज्ञानस्य स्यात्, तादात्म्यस्य अन्योन्यस्वरूपस्वीकारस्वभावत्वात्1080 । ज्ञानस्वरूपत्वे1081 चार्थानां सिद्धं ज्ञानाद्वैतम् । जडस्वभावत्वे तु ज्ञानस्य अर्थव्यवस्थावार्तोच्छेदः जगतो विवेकविकलतया आन्ध्यप्रसक्तेः ।
अथ तदुत्पत्त्या; कुतः किमुत्पद्येत ज्ञानादर्थः, अर्थाद्वा ज्ञानम् ? प्रथमपक्षे अर्थस्य ज्ञानरूपताप्रसङ्गः ज्ञानादुत्पद्यमानत्वात् उत्तरज्ञानक्षणवत् । अथ अर्थाज्ज्ञानमुत्पद्यते; किं समकालात्, भिन्नकालाद्वा ? न तावत् समकालात्; समसमयभाविनोः सव्येतरगोविषाणवत् कार्यकारणभावाऽभावात्, अन्यथा अर्थं प्रति ज्ञानस्यापि कारणत्वप्रसङ्गः अविशेषात् । भिन्नकालात्ततस्तदुत्पत्तौ ज्ञानस्याऽहेतुकत्वप्रसक्तिः, तत्कालेऽर्थस्याऽसत्त्वात्, यदसन् न ततः किञ्चिदुत्पत्तुमर्हति यथा मृताच्छिखिनः केकायितम्, असंश्च ज्ञानकाले अर्थ इति । किञ्च, अर्थो ज्ञानस्य जनको नित्यः सम्भवेत्, अनित्यो वा ? नित्यत्वे सर्वं ज्ञानमेकदैवोत्पादयेत् नित्यैकरूपतया तस्यैकदेव तज्जननसामर्थ्यसम्भवात्, अन्यथा नित्यैकरूपताव्याघातः स्यात् । अनित्यस्य च समकालस्य भिन्नकालस्य वा तज्जनकत्वं प्रतिषिद्धम् । तथा एकरूपः, अनेकरूपो वाऽसौ स्यात् ? एकरूपत्वे दूरासन्नानां स्पष्टाऽस्पष्टप्रतिभासभेदो न स्यात् । अनेकरूपत्वे परमाणुशो भेदात् न कस्यचित् स्फुटतया अस्फुटतया वा स्थूलैकप्रतिभासः स्यात् ।
किञ्च, असौ निराकारज्ञानग्राह्यः, साकारज्ञानग्राह्यो वा ? निराकारज्ञानग्राह्यत्वे प्रतिकर्म व्यवस्थाविलोपः, तथा च “इद नीलस्य ग्राहकम् इदं पीतस्य” इति प्रतिनियतकर्मव्यवस्थापकाऽभावात् प्रतिनियतविषये प्रतिनियता प्रवृत्तिरपि दुर्लभा । साकारत्वे च ज्ञानस्य अर्थकल्पनावैयर्थ्यम् तत्रैव ग्राह्य-ग्राहकभावस्य परिसमाप्तत्वात् ।
ननु ज्ञानगताकारस्य कादाचित्कस्य परिदृश्यमानकारणेभ्यः उपपद्यमानत्वात् कारणाभावे च कार्यसद्भावाऽनुपपत्ते तदुपपत्तये तदाकारोऽर्थः कल्प्यते, यस्तथा ज्ञान जनयतीति; तदप्यसाम्प्रतम्, वासनासामर्थ्यात्1082 तथाभूतज्ञानोत्पत्तेर्नाऽतोऽर्थसद्भावसिद्धि,1083 अर्थाच्च तथाभूतज्ञानसम्भवे स्वप्नेन्द्रजालगन्धर्वनगरादौ तदभाव स्यात् । न हि स्वप्नादौ प्रतिभासमानोऽर्थ अस्ति, यः स्वगतमाकारं विज्ञाने विदध्यात्, अतो ज्ञानाभावे गन्धर्वनगराद्याकारानुपलम्भात् तत्सद्भावे चोपलम्भात् अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां ज्ञानस्यैवायमाकारोऽवसीयते ।
किञ्च, अर्थो ज्ञानाधिरूढ एव अर्थतामासादयति, ज्ञानं पुनरर्थनिरपेक्षं स्वप्नादौ स्वसामर्थ्येनैव असतोऽप्यर्थान् अवभासयदर्थक्रियां निर्वर्तयति, अतो ज्ञानादभिन्नोऽर्थ ।
किञ्च, द्वयोर्दर्शने “अनेनाऽयं सदृश” इति प्रतिपत्तिर्युक्ता, न च ज्ञानव्यतिरिक्तोऽर्थ कदाचिद् दृष्टः येन “अर्थस्यायमाकारो न ज्ञानस्य” इत्यध्यवसाय स्यात् । ततो1084 नीलादेः परतः प्रकाशानुपपत्तेः सिद्ध स्वयं प्रकाशनियतत्वम्, तस्माच्च ज्ञानादभिन्नत्वम् । तथाहि–यत् स्वयं प्रकाशते तज्ज्ञानादनन्यत् यथा सुखादि, स्वयं प्रकाशन्ते च नीलादय इति ।
सहोपलम्भनियमाच्च,1085 यद्धि येन नियमेन सहोपलभ्यते तत् ततो न भिद्यते यथा तैमिरि कोपलभ्यमानादेकस्माच्चन्द्राद् द्वितीयश्चन्द्रः, नियतसहोपलम्भश्च ज्ञानेनार्थ इति । भेदे हि नियमेन सहोपलम्भो न दृष्टः यथा घटपटयोः, तथा च भेदः सहोपलम्भाऽनियमेन व्याप्तः, तद्विरुद्धश्च सहोपलम्भनियमो दृश्यमानः स्वविरुद्धमनियमं निवर्त्तयति, स च निवर्त्तमानः स्वव्याप्यं भेदं निवर्त्तयति, ततोऽयं हेतुः विपक्षाद्भेदात् स्वविरुद्धव्याप्तात् निवर्त्तमानो राश्यन्तराभावाद्1086 अभेद एवावतिष्ठते इत्यविनाभावसिद्धिः । तथा1087 यद्वेद्यते तद्धि ज्ञानादभिन्नम् यथा विज्ञानस्वरूपम्, वेद्यन्ते च नोलादय इत्यतोऽपि विज्ञानाद्वैतसिद्धिरिति ।
सवेदनाद्वैतवादिमतखण्डनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“यदवभासते1088 तज्ज्ञानम्” इत्यादि; तत्र अर्थानामवभासमानत्वं स्वतः, परतो वा स्यात् ? स्वतश्चेत्;1089 असिद्धम्, नहि परनिरपेक्षप्रतिभासा घटादयः कस्यचित् स्वप्नेऽपि प्रसिद्धाः, अन्यत्र महामोहाक्रान्तचेतसो योगाचारात् । परतश्चेत् विरुद्धम्, तथावभासमानत्वस्य जडत्वे सत्येव सम्भवात्, स्वसिद्धौ परमुखप्रेक्षित्वलक्षणत्वाज्जडत्वस्य । “यद् येनोपलब्धिलक्षणप्राप्तेनाकारेण न प्रतिभासते न तत् तदात्मकम् यथा घटाकारेण पटः, न प्रतिभासते च ज्ञानाकारेण घटाद्यर्थः” इत्यनुमानाच्च घटादेर्जडत्वप्रसिद्धेः अनुमानबाधितपक्षनिर्देशानन्तरं प्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वम् । ननु ज्ञानाद् भिन्नस्यार्थस्य उक्तप्रकारेणाऽप्रसिद्धेः कथं परतः प्रतिभासः यतो विरुद्धत्वं हेतोः स्यात् ? तदयुक्तम्; ज्ञानार्थयोर्भेदस्याध्यक्षत एव प्रसिद्धेः, प्रत्यक्षेण हि पुरोवर्तिस्फुटविकटाकारो नीलधवलादिरूपो दिक्प्रदेशविशेषनियतोऽनात्मनिष्ठोऽर्थः प्रतीयते, प्रतीयमानस्य चापह्नवे अन्तःसंवेदने कः समाश्वासः ? इति सर्वापह्नव एव स्यात्, नहि विज्ञानस्य सुखादेर्वा प्रतीतेरन्यतः सत्त्वम् । न च विज्ञानरूपतया अर्थसत्त्वमिष्टमेव1090 इत्यभिधातव्यम्; विज्ञानव्यतिरिक्तस्यैवास्य प्रतिभासमानत्वात् । तथा च, यद् यत्रोपलब्धिलक्षणप्राप्तं सन्नोपलभ्यते तत्तत्र नास्ति यथा क्वचित्प्रदेशविशेषे घटः, नोपलभ्यते च उपलभ्यमाने घटादौ तथाभूतं ज्ञानस्वरूपमिति । न चेदमसिद्धम्; तत्स्वरूपस्यानहङ्कारास्पदाद् बाह्यार्थस्वरूपाद्विलक्षणस्य अन्तरहङ्कारास्पदस्यानुभवात् । ततश्च यो विरुद्धरूपानुभवो1091 नासौ एकस्वरूपार्थविषयः यथा सुख-दुःखानुभव, अस्ति च अर्थ-ज्ञानयोः परस्परपरिहारस्थितस्वरूपत्वेन विरुद्धयोः स्वरूपानुभव इति । ग्राहकस्वरूपं हि विज्ञानमन्तः ग्राह्यस्वरूपं तु नीलादिकं बहिः परिस्फुटं प्रति भासते, तथापि अनयोरभेदे न किञ्चित् कुतश्चिद्भिद्येत, प्रतिभासभेदं विरुद्धधर्माध्यासञ्च विहाय अन्यस्य भेदकस्याऽसम्भवात् । तथा, “यद् द्वयाकारतया प्रतिभासते तत् तत्त्वतो भिन्नम् यथा सुखदुःखे, द्वयाकारतया प्रतिभासेते च विषय-ज्ञानाकारौ” इत्यनुमानाच्चानयोर्भेद । अभेदे वा ज्ञानरूपाग्रहणे1092 नीलादेरप्यग्रहणप्रसङ्ग, यादृशं हि पारमार्थिकं यस्य1093 रूपं तस्याग्रहणे तदपि न गृह्यते यथा पीतस्य पीतरूपाग्रहणे पीतम्, न गृह्यते च ज्ञानस्वरूपं नीलादेरिति । ननु प्रकाशव्यतिरिक्तस्य नीलादेरूपलम्भे स्यादेतत्, न चासौ तद्व्यतिरिक्त कदाचिदप्युपलभ्यते, तदयुक्तम्; यत कोऽयं प्रकाशो नाम “अहम्” इति बुद्धिः, नीलादेर्दृश्यता वा ? प्रथमपक्षे सिद्धो नीलादेस्ततो भेद, न हि भिन्नमुपलभ्यमानमेव अभिन्न युक्तम् सुखदु खादेरप्यभेदापत्ते । एतेन द्वितीयपक्षोऽपि प्रतिक्षिप्त; दृश्यताया दर्शननिबन्धनत्वात्, अत एव दर्शनात् पूर्वमप्यस्य सत्त्वसिद्धि ।
किञ्च, अर्थाभावोऽनुपलब्धे नान्यत, एकः प्रतिषेधहेतुः [न्यायवि॰ पृ॰ ३९ ।] इत्यभिवानात् । नचोपलभ्यमानस्यैव अनुपलब्धिर्वक्तुं युक्ता, प्रतीतिविरोधात् । न च वक्तव्यम् पुरोवर्तिज्ञानाकार एवोपलभ्यते, तत्कथमर्थोपलब्धिः ? यतो न ज्ञानाकारतया पुरोवर्तिन्यर्थे कस्यचित्प्रतीतिरस्ति, “नीलमर्थमुपलभामहे” इति सामानाधिकरण्येन अर्थे प्रतीत्युत्पत्तेः । साकारता च विज्ञानस्य अग्रे निराकरिष्यते । अस्तु वाऽसौ; तथापि तत्प्रतिबिम्बित आकार कादाचित्कत्वात् कार्य । यत् खलु कादाचित्कम् तत्कार्य दृष्टम् यथा घटादि, कादाचित्कश्च ज्ञानस्य नीलाद्याकार इति । कार्यत्वञ्च अन्यापेक्षया व्याप्तम्, यच्चान्यत् तद्विज्ञानसामग्रीतोऽधिकम् तस्या सत्यामपि तदनुत्पत्ते । यस्यां सत्यामपि यन्नोत्पद्यते तत् ततोऽधिककारणजन्यम् यथा भूम्यादिकारणसामग्रीतोऽभवन्नङ्कुर तदधिकबीजाख्यकारणजन्य, सत्स्वपि चक्षुरादिषु नोत्पद्यते च नीलाकार इति । यत् तदधिक तज्जनकं कारणम् सोऽर्थ ।
वासनारूपं चक्षुरादिभ्योऽधिकं कारणमत्र भविष्यतीति चेत्, किम् आलम्बनत्वेन,1094 अधिपतित्वेन, समनन्तरत्वेन वा ? प्रथमपक्षे अर्थ एव नामान्तरेणोक्त स्यात् । उत्तरपक्षद्वये तु चक्षुरादिवत् तस्या ग्राह्याकारकारणानुपपत्तिः । यदि च बाह्यमर्थमन्तरेण रूपादिज्ञानं स्यात, तदा कथ प्रतिनियतदेश-काल-प्रमातृनिष्ठतया तत्स्यात् नियामकाऽभावतः सर्वत्र सर्वदा सर्वेपामनियमेनैव तत्प्रसङ्गात् ? कथं वा तत्रैव देशे तस्यैव प्रमातु कदाचित्तदुत्पद्येत1095 कदाचिन्नेति ? कथ वा तैमिरिकस्यैव सन्ताने खे केशपाशदर्शन नान्येषाम्, तदुपलब्धैश्च केशादिभि कार्य न क्रियते नान्यै तुल्येऽप्यर्थाभावे ? स्वप्नदृष्टान्तमात्रेण1096 अर्थाभावे-देशादिनियमस्य कल्पने निरंशै कपरमब्रह्मसिद्धिप्रसङ्गः, जलचन्द्रवत् तस्यैव भेदेन प्रतिभाससम्भवात् । यथा च अनादिवासनासामर्थ्यप्रतिनियमात् एवंविधो विज्ञानाद्वैते भेदप्रतिभासप्रपञ्चः, तथा नित्यनिरंशैकरूपे ब्रह्मण्यपि अनाद्यविद्यासामर्थ्यप्रतिनियमात् ।
किञ्च, भ्रान्तिः सर्वत्र साधर्म्यदर्शनाज्जायते, यथा अनुदकरूपासु मरीचिकासु उदकभ्रान्तिः, न च विज्ञप्तिमात्रवादिनः नचित् केनचित्1097 साधर्म्यदर्शनमस्ति यद् भेदभ्रान्तेर्निमित्तं स्यात् । ननु स्वापादौ अर्थाभावे साधर्म्यदर्शनाभावे च भेदभ्रान्तिरुपलभ्यते ततोऽयमदोषः; तदसत्; तत्रापि पारम्पर्येण बाह्यार्थोपयोगात्, न ह्यननुभूतेऽर्थे स्वप्नः कदाचित्1098 क्वचिदप्युदेति, अतोऽनुभूतार्थसापेक्षजन्मत्वात् स्वप्नस्य कथमर्थाभावे सम्भवः ? नन्वननुभूतेऽपि स्वशिरश्छेदादौ ज्ञानमुपजायते; तन्न; तत्रापि परशिरश्छेदो दृष्टः, स्वशरीरञ्चानुभूतम्, तत्र मनोदोषवशाद् विवेकमपश्यन् आत्मशरीरे शिरश्छेदमभिमन्यते, अतस्तत्रापि अनुभूतोऽर्थ एव कारणम् । नहि अननुभूतपरशिरश्छेदस्य तदपि ज्ञानमुपजायते । गन्धर्वनगरप्रत्ययेऽपि परमार्थसन्तो बाह्यार्था जलधराः कुतश्चिदन्याकारतयाऽवभासन्ते । कथञ्च बाह्यार्थापह्नवे जातिनैयत्यसिद्धिः ? ज्ञानमात्रे हि जगति नियामकाभावात् मनुष्योऽश्वः, अश्वोऽपि मनुष्यः, हस्त्यपि पिपीलिका, पिपीलिकापि हस्ती स्यात् । बाह्यार्थाभ्युपगमे तु तन्नैयत्यं सुघटमेव; येन हि मनुष्यत्वजात्युपभोग्यसुखदुःखादिनिमित्तं कर्म समाचरितं स तत्परिपाकवशात्तामेव जाति प्रतिपद्यते, एवमन्येऽपि प्राणिनः स्वोपार्जितसाधारणकर्मबलात् तास्ताः जातीः प्रतिपद्यन्ते ।
किञ्च, अर्थस्याऽसत्त्वम् इच्छामात्रेण, साधकप्रमाणाभावात्, संवादासत्त्वात्, अर्थक्रियाकारित्वाऽभावात्, बाधकप्रमाणसद्भावाद्वा ? यदीच्छामात्रेण तदाऽतिप्रसङ्गः, तदद्वैतादेरपि अतोऽसत्त्वानुषङ्गात् । नापि साधकप्रमाणाभावात्; प्रत्यक्षस्यैव1099 अनात्मभूताऽबाधितार्थक्रियाप्रसाधकोदकाद्यर्थसंसाधकस्य सद्भावात् । संवादासत्त्वमपि असिद्धम्; प्रत्यक्षप्रतिपन्ने जलादौ अनुमानादेः संवादकस्य सम्भवात् । अर्थक्रियाकारित्वाभावोऽपि अनुपपन्नः; बाह्याऽऽध्यात्मिकार्थक्रियायाः1100 तन्निबन्धनत्वात् । बाधकञ्चार्थस्य न किञ्चित्प्रमाणमुपलभ्यते ।
यच्चात्र बाधकमुक्तम्–“परतः1101 सम्बद्धात्, असम्बद्धाद्वा” इत्यादि; तत्र सम्बद्धादेव ज्ञानादर्थस्य प्रतिभासः, सम्बन्धश्च1102 योग्यतालक्षणः, न तादात्म्य-तदुत्पत्तिलक्षणः तस्य क्षणक्षयादिना1103 चक्षुरादिना चाऽनेकान्तात् । योग्यस्य चार्थस्य समकालस्य भिन्नकालस्य वा ग्रहणमविरुद्धम् ।
ननु तथाभूतस्यार्थस्य यावज्ज्ञान ग्राहकं तावदर्थोऽपि ज्ञानस्य ग्राहकः कुतो न स्यादिति चेत् ? स्वभावभेदात् । न खलु य एवैकस्य स्वभावः स एवान्यस्यापि, अन्यथा प्रदीपवत् घटस्यापि प्रकाशकत्वप्रसङ्ग, तथा प्रतीतिः अन्यत्रापि समाना । नहि अर्थस्य ज्ञानवत् ग्राहकत्वेन प्रतीतिरस्ति । “नीलाद्याकाराणां वा यावद् बुद्धिर्व्यापिका तावन्नीलादय किन्नास्या व्यापकाः, नियतानाञ्चैषां यावदसौ व्यापिका तावत् सर्वेषां किन्न व्याषिका ?” इति चोद्ये भवतोऽपि नातः स्वभावभेदप्रतीते अन्यदुत्तरम् ।
यदप्यभिहितम्–“अ1104र्थो1105 नित्योऽनित्यो वा एकरूपोऽनेकरूपो वा” इत्यादि, तदपि अखिलार्थानामनेकान्ताभ्युपगमान्निरस्तम्, नहि सर्वथा नित्योऽनित्यो वा एकरूपोऽनेकरूपो वा बहिरन्तर्वाऽर्थोऽस्ति इत्यनेकान्तसिद्धौ प्ररूपयिष्यते ।
यदप्युक्तम्–“अर्थो1106 ज्ञानाधिरूढ एवार्थतामासादयति” इत्यादि, तत्र कोऽधिरूढार्थ–व्यवस्थितिः, अपेक्षा वा ? न तावद्व्यवस्थितिः, तस्य ज्ञानाऽनात्मभूतस्य स्वपराप्रकाशकस्य आत्मप्रकाशे परमुखप्रेक्षकस्य जडव्यवहारविषयस्य अध्यक्षादितो बहिर्व्यवस्थितत्वप्रतीतेः, अन्यथा जाड्यव्यवहारेण बहिश्छिदादिक्रिया न स्यात् । द्वितीयपक्षे तु ज्ञानार्थयोर्भेद एव स्यात्, अपेक्षाया1107 स्वामि-भृत्यवत् भेदे सत्येव सभवात् । “ज्ञानापेक्षाऽर्थस्य1108 सिद्धि” इत्येतावता अर्थस्य ज्ञानात्मकत्वे कार्यस्यापि कारणात्मकत्वप्रसङ्गात् कारणाद्वैतमप्यनुषज्येत, न हि कारणनिरपेक्षा कार्यस्य सिद्धिरिति । यच्चान्यदुक्तम्–“यत्1109 स्वयं प्रकाशते तज्ज्ञानादनन्यत्” इत्यादि, तदपि श्रद्धामात्रम्, स्वयं प्रकाशमानत्वस्य अर्थे प्रागेव प्रतिषेधात् ।
यच्चोक्तम्–“सहोपलम्भनियमात्”1110 इत्यादि, तदप्युक्तिमात्रम्; अनैकान्तिकत्वात्,1111 भिन्ना स्वपि हि कृत्तिकासु सहोपलम्भनियमो वर्तते । विरुद्धत्वञ्च1112 भेदेनैव सहोपलम्भस्य व्याप्तत्वात्, सहशब्दो हि भेदाधिष्ठानः, अभेदे सहशब्दार्थानुपपत्तेः, न हि स एव तेनैव “सह” इति व्यपदेशमर्हति । व्याप्तिशून्यत्वञ्चास्य; तथाहि–हेतोर्विपक्षे बाधकप्रमाणसद्भावाद् व्याप्तिरवसेया, अभेदस्य च भेदो विपक्षः, ततो नियतसहोपलम्भस्य व्यावृत्तौ दर्शितायां गत्यन्तराभावाद्1113 अभेदेनैव व्याप्तिः सिद्ध्येत्, न चायं भेदाद् व्यावृत्तः, भिन्नास्वपि हि कृत्तिकासु नियतसहोपलम्भस्य दृष्टत्वात् । कालात्ययापदिष्टश्चायम्; संवित्-संवेद्य-संवेदकानां परस्परविविक्तस्वरूपाणामबाधितप्रत्यक्षेण प्रतीयमानत्वात् । न च एतेनैव बाध्यमानत्वाद् अबाधितत्वमसिद्धम्; प्रत्यक्षविरोधे एतस्यानुमानस्य आत्मलाभस्यैवाऽसम्भवात्, लब्धात्मलाभञ्च साधकं बाधकं वा तत्स्यात् ।
सहोपलम्भशब्देन च किमत्राभिप्रेतम्–किमर्थद्वये उपलम्भद्वयस्य सहभावः,1114 एकस्मिन्नेवोपलम्भे अर्थद्वयस्य युगपत्प्रतिभासित्वं वा ? प्रथमपक्षे असिद्धो हेतुः प्रतिविषयं1115 ज्ञानभेदाऽसम्भवात् । साधनविकलश्च दृष्टान्तः; न1116 हि द्विचन्द्रप्रतिभासे प्रतिभासद्वयसाहित्यमस्ति, एकस्यैव ज्ञानस्य उभयाकारोल्लेखितयाऽध्यक्षतोऽध्यवसायात् । द्वितीयपक्षे तु विरुद्धत्वम्, एकत्रोपलम्भे सहार्थद्वयप्रतिभासत्वस्य भेदे सत्येव सम्भवात् । अथ “यदेकस्मिन्नेत्र संवेदने स्फुरति1117 तत् संवेदनादभिन्नम् यथा संवेदनस्वरूपम्, स्फुरन्ति च तत्रैव संवेदने नीलादयो भावाः” इत्यतोऽनुमानाद् भेदे प्रतिभास्यत्वाऽसम्भवान्नास्य विरुद्धत्वम्; तन्न; संवित्-संवेद्ययोर्भेदस्य प्रत्यक्षादिप्रसिद्धत्वेन प्रतिपादितत्वात् । किञ्च, संवेदनस्य स्वपरावभासस्वभावत्वात् परस्य चाऽभावे तत्स्वभावसंवेदनस्वरूपस्यासम्भवेन संवेदनस्याप्यसम्भवात् कस्य केनाऽभेदः ?
यच्चोक्तम्–“यद्वेद्यते1118 तद्विज्ञानादभिन्नम्” इत्यादि; तत्र किमिदं वेद्यत्वम्–वेदनकर्मत्वम्,1119 तत्सम्बन्धित्वमात्रम्, तत्स्वभावत्वं वा ? यदि वेदनकर्मत्वम्; तदा विरुद्धोहेतुःकर्मत्वस्य1120 भेदेनैव व्याप्तत्वात्, न हि छिदिक्रियायाः कर्मभूतानि काष्ठानि अभिन्नान्युपलभ्यन्ते, अतः क्रिया-कारकयोर्भेदे सत्येवोपलब्धेः भेदेनैव कर्म-क्रियाभावस्य व्याप्तत्वात् अभेदविपरीतार्थसाधनत्वाद् अभेदे साध्ये विरुद्धो हेतु । अभेदे चानयोः कि संवेदनादर्थस्याऽभेदः, अर्थाद्वा संवेदनस्य ? प्रथमविकल्पे संवेदनमेव स्यात् नार्थः तस्य तत्रैवानुप्रविष्टत्वात्, तथा च “संवेद्यत्वात्” इत्यसिद्धो हेतु । द्वितीयविकल्पे तु अर्थ एव न संवेदनम्, इति कुतोऽस्य अभेदः साध्येत ? भेदस्यानयोः प्रत्यक्षप्रतिपन्नत्वात् कालात्ययापदिष्टत्वञ्च । संवित्स्वरूपस्य चाऽभिन्नत्वेन अकर्मकत्वे साधनविकलो दृष्टान्त । अथ संवित्सम्बन्धित्वमात्रं वेद्यत्वम्, तथापि विरुद्धत्वम् सम्बन्धित्वस्य भेदे सत्येव सम्भवात्, भेदाश्रयो हि सम्बन्धः तदभावे तस्याप्यभावात् संवित्सम्बन्धित्वस्यासिद्धिः इत्यसिद्धत्वञ्च । अथ वेद्यत्वं संवित्स्वभावत्वं विवक्षितम्, तदसिद्धमेव अर्थस्याऽसंवित्स्वभावत्वसमर्थनात्1121 । ततो निर्बाधबोधाद् वस्तुव्यवस्थामभ्युपगच्छता तत्संवेदनमिव असंवेदनस्वभावो बाह्यार्थो नीलसिताद्यनेकाकारः1122 प्रतिपत्तव्यः ।
चित्राद्वैतवादिनो बोद्धैकदेशिन पूर्वपक्ष–
ननु ज्ञानमेवेदं चित्रं1123 नीलसुखाद्यनेकाकारखचितमाभासते न पुनर्बाह्योऽर्थ तत्सद्भावे प्रमाणाऽभावात्, यस्य सद्भावे प्रमाणं नास्ति तन्नास्ति यथा खरविषाणम्, नास्ति च बाह्यार्थसद्भावे किञ्चित्प्रमाणमिति । न चेदमसिद्धम्, तथाहि–तत्सद्भावावेदकं निराकारम्, साकारं वा प्रमाणं स्यात् ? न तावन्निराकारम्; तस्य सर्वत्राऽविशेषतः प्रतिकर्मव्यवस्थानिबन्धनत्वानुपपत्ते । साकारत्वे तु सिद्धं ज्ञानमेव नीलाद्यनेकाकाराक्रान्तं चित्रमेकम्, न पुन तद्व्यतिरिक्तो जडोऽर्थः तद्व्यवस्थाहेतो कस्यचिदप्यभावात् । नचाकारविशिष्टं ज्ञानमेव तद्व्यवस्थाहेतु; तस्य स्वाकारानुभवमात्रेणैव चरितार्थत्वात् । तदुक्तम्–
धियोऽनीलादिरूपत्वे1124 बाह्योऽर्थः किन्निबन्धनः ।
धियो नीलादिरूपत्वे बाह्योऽर्थः किन्निबन्धनः ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ४३३] इति ।
किञ्च, प्रमेयात् पूर्वकालभाविज्ञानं तद्व्यवस्थापकं स्यात्, उत्तरकालभावि वा ? प्रथमपक्षे कथमस्येन्द्रियार्थसन्निकर्षप्रभवता प्रमेयमन्तरेणैवोत्पद्यमानत्वात् ? यत्प्रमेयमन्तरेणैवोत्पद्यते न तदिन्द्रियार्थसन्निकर्षजम् यथा खपुष्पविज्ञानम्, प्रमेयमन्तरेणैवोत्पद्यते च प्रमेयात् पूर्वकालभावि तद्व्यवस्थापकत्वेनाभिमतं ज्ञानमिति । द्वितीयपक्षे तु प्रमाणात् पूर्वकालवृत्तित्वं प्रमेयस्य कुतश्चित् प्रतिपन्नम्, न वा ? यदि न प्रतिपन्नम्; कथं सद्व्यवहारविषयः ? यत् कुतश्चिन्न प्रतिपन्नम् न तत् सद्व्यवहारविषयः यथा गगनेन्दीवरम्, कुतश्चिदप्रतिपन्नञ्च प्रमाणात्पूर्वकालवृत्तित्वं प्रमेयस्येति । अथ प्रतिपन्नम्; किं स्वतः, परतो वा ? यदि स्वतः; कथमस्य ज्ञानाद्भेदः तस्यैव स्वतोऽवभासलक्षणत्वात् ? यत् स्वतः प्रसिद्धम् न तज्ज्ञानाद्भिद्यते यथा ज्ञानस्वरूपम्, स्वतः प्रसिद्धञ्च ज्ञानात्पूर्वं प्रवर्तमानं प्रमेयत्वेनाभिमतं वस्त्विति । अथ परतः; तन्न; प्रमाणाद् व्यतिरिक्तस्य प्रमेयव्यवस्थाहेतोः परस्याऽसम्भवात् । अथ प्रमाणमेव तस्य तद्वृत्तित्वं प्रकाशयति; तन्न; तस्य स्वयं तत्कालेऽसतः तत्प्रकाशकत्वाऽयोगात्, यद् यत्काले नास्ति न तत्तस्य प्रकाशकम् यथा स्वोत्पादात्पूर्वकालवृत्तिपदार्थकालेऽसन् प्रदीपो न तत्प्रकाशकः, नास्ति च पूर्वकालविशिष्टस्य प्रमेयस्य काले ज्ञानमिति ।
समकालत्वे तु ज्ञानज्ञेययोः सव्येतरगोविषाणवत् ग्राह्यग्राहकभावाभावः,1125 न च ज्ञाने नीलाद्याकारानुरागप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्या तदनुरञ्जको बहिरर्थोप्यस्तीत्यभिधातव्यम्;1126 स्वप्नावस्थायां तदभावेऽपि तदनुरागप्रतीतेः, न हि तद्दशाभाविनि करितुरगादिप्रत्ययेऽनुरञ्जको बहिरर्थोऽस्ति, स्वप्नेतरप्रत्ययानामविशेषप्रसङ्गात् । अतो बुद्धिरेवार्थनिरपेक्षा स्वसामग्रीतो विचित्राकारछायाछुरिता यथाऽत्रोत्पद्यते तथाऽन्यत्रापि । ननु एवमपि एकस्या बुद्धेः विचित्राकाररूपतया प्रतिभासमानायाः कथमेकत्वं युक्तम् ? इत्यप्यचोद्यम्; अशक्यविवेचनत्वतः तस्यास्तदविरोधात् । उक्तञ्च–
नीलादिश्चित्रविज्ञान-ज्ञानोपाधिरनन्यभाक्1127 ।
अशक्यदर्शनस्तं1128 हि पतत्यर्थे विवेचयन्1129 ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । २२०]
चित्रप्रतिभासाप्येकैव बुद्धिः बाह्यचित्रविलक्षणत्वात्, शक्यविवेचनं हि बाह्यं चित्रम् अशक्यविवेचनास्तु बुद्धेर्नीलादय आकारा इति । ननु चित्रपट्यादौ चित्ररूपता प्रतीयते तस्या कुतो ज्ञानधर्मतेति चेत् ? अर्थधर्मत्वानुपपत्तेः । तथाहि–चित्रपट्यादिकमेकमवयविरूपं निरंशं वस्तु स्यात्, तद्विपरीतं वा ? प्रथमपक्षे नीलभागे गृह्यमाणे पीतादिभागानामग्रहणं न स्यात्, तेषां ततो भेदप्रसङ्गात्, यस्मिन् गृह्यमाणे यन्न गृह्यते तत् ततो भिन्न यथा सह्ये गृह्यमाणे विन्ध्यः, गृह्यमाणे नीलभागे न गृह्यते च पीतभागादिकमिति । तथा च अवयविनोऽप्येकरूपतानुपपत्तिः विरुद्धधर्माध्यासात्, यस्य विरुद्धधर्माध्यासो न तस्यैकरूपता यथा जलाऽनलादे, ग्रहणाऽग्रहणलक्षणविरुद्धधर्माध्यासश्च अवयविनः इति । नीलभागस्य पीतादिभागात्मकत्वाद्वा पीताद्यग्रहे तस्याप्यग्रहणमेव स्यात् । यद् यदात्मकम् तस्याऽग्रहे तदपि न गृह्यते यथा पीतादेरग्रहे न तत्स्वरूपम्, पीताद्यात्मकञ्च नीलमिति । तद्विपरीतत्वे तु चित्रपट्यादे सिद्धः स्वयमेव चित्रतापाय विभिन्नाश्रयवृत्तिनील-पीतादिवत् । तन्नार्थधर्मश्चित्रता किन्तु ज्ञानधर्म, स्वकारणकलापाद् विज्ञानमुपजायमानम् अनेकाकारखचितमेवोपजायते अनुभूयते च । अतः तथाभूतं ज्ञानमेव एकं तत्त्वम्, इति चित्राद्वैतसिद्धि ।
अथ अचेतनस्य सुखादेर्ज्ञानम्बरूपताविरहात् कथं चित्रप्रतिभासं ज्ञानमेवैकं तत्त्व स्यात् यतश्चित्राद्वैनं सिद्ध्येत इत्युच्यते, तदप्युक्तिमात्रम्, यत सुखादेरपि ज्ञानाऽभिन्नहेतुजत्वेन ज्ञानात्मकत्वोपपत्ते । तथाहि–ज्ञानात्मका सुखादय ज्ञानाभिन्नहेतुजत्वात् ज्ञानान्तरवन् । तदुक्तम्–
तदतद्रूपिणो1130 भावाः तदतद्रूपहेतुजाः ।
तत्सुखादि किमज्ञान विज्ञानाऽभिन्नहेतुजम् ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । २५१] इति ।
चित्राद्वैतवादिमतखण्डनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“साकारं1131 निराकारं वा ज्ञान बहिरर्थसद्भावे प्रमाणं स्यात्” इत्यादि, तत्र1132 निराकारमेव ज्ञानं तत्सद्भावे प्रमाणम् साकारपक्षस्य निराकरिष्यमाणत्वात् । न च निराकारसंवेदनस्य सर्वत्राऽविशेपात् प्रतिकर्मव्यवस्थाहेतुत्वाभाव; योग्यतातो निराकारत्वेऽपि तद्धेतुत्वस्य समर्थयिष्यमाणत्वात् । यदप्युक्तम्–“प्रमेयात्1133 पूर्वकालभावि प्रमाणम्” इत्यादि; तदप्यसमीक्षिताभिधानम्; प्रकाशकस्य1134 पूर्वापरसहभावनियमाऽभावात् । तथाहि–क्वचित् पूर्वं विद्यमानः पश्चाद्भाविनां प्रकाशको भवति, यथा आदित्यः समुत्पद्यमानानाम् । क्वचिच्च पूर्वं सतां प्रकाश्यानां पश्चाद्भवन् प्रकाशकः यथा प्रदीपः अपवरकान्तर्वर्त्तिघटादीनाम् । क्वचित्तु सहभाविनां प्रकाशकः, यथा कृतकत्वादिः अनित्यत्वादीनाम् । अतः प्रमाणं पूर्वापरसहभावनियमनिरपेक्षं वस्तु प्रकाशयति, प्रकाशकत्वात्, आदित्यादिवत् ।
यच्चान्यदुक्तम्–“स्वप्नावस्थायां1135 बहिरर्थाभावेऽपि नीलाद्यनुरागः प्रतीयते” इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; स्वप्नज्ञाने अनन्तरमेव माध्यमिकमतविचारावसरे बाह्यार्थविषयत्वस्य प्रसाधयिष्यमाणत्वात् ।
यदप्युक्तम्–“चित्राकारतया1136 प्रतिभासमानस्यापि ज्ञानस्य अशक्यविवेचनत्वादेकत्वम्” इति; तत्र किमिदम् अशक्यविवेचनत्वं नाम–ज्ञानाऽभिन्नत्वम्,1137 सहोत्पन्नानां नीलादीनां ज्ञानान्तरपरिहारेण तज्ज्ञानेनैवाऽनुभवः, भेदेन विवेचनाऽभावमात्रं वा ? प्रथमपक्षे साध्यसमो हेतुः, यदुक्तं भवति ज्ञानादभिन्ना नीलादयः ततोऽभिन्नत्वात्, तदेवोक्तं भवति “अशक्यविवेचनत्वात्” इति । द्वितीयपक्षे तु अनैकान्तिकत्वम्, सचराचरस्य जगतः सुगतज्ञानेन सहोत्पन्नस्य ज्ञानान्तरपरिहारेण तज्ज्ञानेनैव ग्राह्यस्य तेन सहैकत्वाऽभावात् । एकत्वे वा सुगतस्य संसारित्वम्, संसारिणां वा सुगतत्वं स्यात्, संसारेतररूपता चैकस्य ब्रह्मवादं समर्थयते । ज्ञानान्तरपरिहारेण तज्ज्ञानेनैवानुभवश्च असिद्धः, नीलादीनां ज्ञानान्तरेणाप्यनुभवात् । ज्ञानरूपत्वात्तेषां तत्सिद्धौ च अन्योन्याश्रयः–ज्ञानरूपत्वसिद्धौ हि तेषां ज्ञानान्तरपरिहारेण तज्ज्ञानेनैवाऽनुभवसिद्धिः, तत्सिद्धौ च ज्ञानरूपत्वसिद्धिरिति । भेदेन विवेचनाऽभावमात्रमप्यसिद्धम्;1138 बहिरन्तर्देशसम्बन्धित्वेन नील-तज्ज्ञानयोर्विवेचनप्रसिद्धेः । न चेत्थं विवेच्यमानयोरप्यनयोः विवेचनापह्नवो युक्तः; सर्वापह्नवप्रसङ्गतः सकलशून्यतानुषङ्गात् ।
किञ्च, अन्तस्तत्त्वस्य अनेकाकाराक्रान्तस्यापि अशक्यविवेचनत्वाद् एकत्वाऽविरोधे बहिस्तत्त्वस्यापि अवयव्यादेः अत एव एकत्वाऽविरोधोऽस्तु विशेषाऽभावात् । बुद्ध्या तत्स्वरूपविवेचनम् अन्यत्राप्यविशिष्टम्, चित्रज्ञानेऽपि नीलाद्याकाराणाम् अन्योन्यदेशपरिहारेण स्थितत्वाऽ विशेषात् । एकदेशत्वे च एकाकारे एवाशेषाकाराणामनुप्रवेशप्रसङ्गत तद्वैलक्षण्याऽभावात् तच्चित्रता विरुद्ध्येत् । यदेकदेशं न तस्य आकारवैलक्षण्यम् यथा एकनीलाकारस्य, एकदेशाश्च चित्रज्ञाने नीलाद्याकारा इति । तथा, यत्र आकाराऽवैलक्षण्यम् न तत्र चित्ररूपता यथा एकनीलज्ञाने, आकाराऽवैलक्षण्यञ्च एकदेशतयाऽभिमतानां नीलाद्याकाराणामिति ।
किञ्च,1139 एते आकारा चित्रज्ञाने सम्बद्धा सन्तस्तद्व्यपदेशहेतव, असम्बद्धा वा ? न तावदसम्बद्धा, अतिप्रसङ्गात् । अथ सम्बद्धाः, कि तादात्म्येन, तदुत्पत्त्या वा ? न तावत्तदुत्पत्त्या, समसमयवर्त्तिनां नारीनयनयुग्मवत् तदसभवात् । नापि तादात्म्येन; ज्ञानस्य अनेकाकाराऽव्यतिरिच्यमानत्वेन एकरूपत्वाऽभावप्रसङ्गात् । यदनेकाकाराऽव्यतिरिच्यमानस्वरूपं तदनेकम् यथा अनेकाकारस्वरूपम्, अनेकाकाराऽव्यतिरिच्यमानस्वरूपञ्च चित्रज्ञानस्वरूपमिति । अनेकाकाराणाञ्च एकस्माज्ज्ञानस्वरूपादव्यतिरेकेऽनेकत्वानुपपत्ति । यदेकस्मादव्यतिरिक्तं न तदनेकम् यथा तस्यैव ज्ञानस्य1140 स्वरूपम्, एकस्माज्ज्ञानस्वरूपादव्यतिरिक्ताश्च अनेकत्वेनाभिमता1141 नीलादय आकारा इति ।
यदप्युक्तम्–“ग्रहणाऽग्रहणलक्षणविरुद्धधर्माध्यासान्नार्थधर्मश्चित्रता”1142 इति, तदप्यसुन्दरम्; प्रत्यक्षविरोधेऽनुमानाऽप्रवृत्तेः, बाह्यार्थधर्मतया हि अबाधिताध्यक्षप्रत्यये चित्राकारः प्रतिभासते, न तस्य ज्ञानधर्मता युक्ता अतिप्रसङ्गात् । यो यद्धर्मतया प्रतीयते न स ततोऽन्यधर्मा यथा अग्निधर्मतया प्रतीयमाना भास्वरोष्णता1143 न जलधर्म, बाह्यार्थधर्मतया प्रतीयते च चित्रतेति । कथं तद्धर्मत्वे ग्रहणाऽग्रहणयोरुपपत्तिः इति चेत् ? चित्रप्रतिपत्ते अनेकवर्णप्रतिपत्तिनिबन्धनत्वात्, प्रतिपन्नेऽपि नीलभागे पीतादिभागाऽप्रतिपत्तौ चित्रताऽप्रतिपत्तिरुपपन्नैव । विरोधश्च ज्ञानधर्मत्वेऽपि चित्रताया तुल्य एव, तथाहि–ज्ञानमेकमनेकाकारम्,1144 तद्विपरीतं वा ? न तावदाद्यविकल्पो युक्त, परस्परव्यावृत्तत्वेनाऽऽकाराणाम् एकत्रानंशे ज्ञाने वृत्त्यनुपपत्ते, येषां परस्परव्यावृत्ति न तेषामेकत्राऽनंशे वृत्ति यथा गवाश्वादीनाम्, परस्परव्यावृत्तिश्च नीलाद्याकाराणामिति । न चैकस्याऽनंशस्याऽस्य परस्परविरुद्धाकारैस्तादात्म्य1145 युक्तम्, तावद्धा तस्यापि भेदप्रसङ्गात् । प्रयोग–यद् एकमनंशं न तस्य परस्परविरुद्धाकारै सह तादात्म्यम् यथा उत्पन्नस्य क्षणस्य उत्पत्त्यनुत्पत्तिभ्यां1146 सत्त्व-विनाशाभ्यां वा, एकमनशञ्च1147 चित्रज्ञानं भवद्भिर भिप्रेतमिति । तत्तादात्म्ये च आकाराणां भेदवार्ताऽपि दुर्लभा इति कथं तच्चित्रता ? अथ1148 नीलाद्याकारवत् तज्ज्ञानमप्यनेकमिष्यते, तदाऽपि किं कथञ्चित्, सर्वथा वा ? यदि सर्वथा; तदा तज्ज्ञानानां परस्परमत्यन्तभेदात् चित्रप्रतिपत्तिः स्वप्नेऽपि न प्राप्नोति । येषां परस्परमत्यन्तभेदो न तेषां चित्रप्रतिपत्तिः यथा सन्तानान्तरज्ञानानाम्, परस्परमत्यन्तभेदश्च आकारवत् तज्ज्ञानानामिति । कथञ्चिदभेदे तु ज्ञानवद् बहिरर्थस्यापि स्वाकारैर्विचित्रैः कथञ्चित्तादात्म्यमनुभवतः प्रत्यक्षादिप्रमाणेन प्रतीयमानस्य चित्रस्वभावता इष्यताम्, कि दुराग्रहग्रहाभिनिवेशेन आक्षेप–समाधानयोः बहिरन्तर्वा चित्रतायां समानत्वात् ?
यदप्यभिहितम्–“ज्ञानात्मकाः1149 सुखादयः, ज्ञानाऽभिन्नहेतुजत्वात्” इत्यादि; तत्र कि सर्वथा ज्ञानाभिन्नहेतुजत्वं तेषामभिप्रेतम्, कथञ्चिद्वा ? प्रथमपक्षे असिद्धो1150 हेतुः; सुखादीनां सदसद्वेद्योदय-स्रग्वनितादिनिमित्तनिबन्धनत्वात्, ज्ञानस्य च ज्ञानावरणक्षयोपशम-इन्द्रियादिकारणकलापप्रभवत्वात् । विभिन्नस्वरूपत्वाच्च अमीषां सर्वथाऽभिन्नहेतुजत्वमनुपपन्नम्; येषां विभिन्नस्वरूपत्वं न तेषां सर्वथाऽभिन्नहेतुजत्वम् यथा जलानलादीनाम्, विभिन्नस्वरूपत्वञ्च ज्ञानसुखादीनामिति । न चेदमसिद्धम्; सुखादेः आह्लादनाद्याकारत्वात्, ज्ञानस्य च प्रमेयानुभवस्वभावत्वात् । उक्तञ्च–1151
सुखमाह्लादनाकारं विज्ञानं मेयबोधनम् ।
शक्तिः क्रियानुमेया स्याद् यूनः कान्तासमागमे ॥ १ ॥ [ ] इति ।
विभिन्नस्वरूपाणामपि अभिन्नोपादानत्वे सर्वं सर्वस्योषादानं स्यात् । अथ कथञ्चिद्1152 विज्ञानाऽभिन्नहेतुजत्वं विवक्षितम्; तद् रूपाऽऽलोकादिनाऽनैकान्तिकम्, यथैव हि ततो विज्ञानस्योत्पत्तिः तथा रूपाऽऽलोकादिक्षणान्तरस्यापि ।
किञ्च, उपादानकारणापेक्षया सुखादीनां विज्ञानाऽभिन्नहेतुजत्वमुच्यते, सहकारिकारणापेक्षया वा ? तत्राद्यविकल्पे किमेषामभिन्नमुपादानम्-आत्मद्रव्यम्, ज्ञानक्षणो वा ? न तावदात्मद्रव्यम्; अनभ्युपगमात् । अभ्युपगमे वा किमेतेपामुपादानापेक्षया अभेदः साध्यते, स्वरूपापेक्षया वा ? यद्युपादानापेक्षया, तदा सिद्धसाधनम् चेतनद्रव्यार्थादेशात् सुखादीनामभेदाभ्युपगमात्, सुखज्ञानादिप्रतिनियतपर्यायार्थादेशादेव अमीषामन्योन्यं भेदाऽभ्युपगमात् । स्वरूपापेक्षया तु अभेदाऽभ्युपगमे घटादिभिर्व्यभिचार, न ह्यभिन्नोपादानानां घट-घटी-शरावोदञ्चनादीनां स्वरूपतोऽभेदोऽस्ति । अथ ज्ञानक्षणोपादानत्वं विज्ञानाभिन्नहेतुजत्वमभिप्रेतम्; तदसिद्धम्, आत्मद्रव्योपादानत्वात्तेषाम्, न खलु पर्यायाणां पर्यायान्तरोत्पत्तौ उपादानत्वं क्वचिद् दृष्टम् द्रव्यस्यैव अन्तर्वहिर्वोपादानत्वोपपत्ते । तदुक्तम्–
त्यक्ताऽत्यक्तात्मरूपं यत् पौर्वापर्य्येण वर्तते ।
कालत्रयेऽपि तद्द्रव्यमुपादानमिति स्मृतम्1153 ॥ [ ]
आत्मद्रव्यसिद्धिश्च सन्तानविचारावसरे प्रसाधिता, जीवसिद्ध्यवसरे प्रसाधयिष्यते च । अथ सहकारिकारणापेक्षया विज्ञानाभिन्नहेतुजत्व सुखादीनां विवक्षितम्, तदपि विवक्षामात्रम्, तस्य चक्षुरादिभिरनैकान्तिकत्वप्रतिपादनात् । यदि च सुखादयो ज्ञानात्1154 सर्वथाऽभिन्नाः तर्हि तद्वदेव एषामप्यर्थप्रकाशकत्वं स्यात्, न चात्र तदस्ति स्वरूपप्रकाशनियतत्वात्तेषाम् । “ज्ञानं हि स्वपरप्रकाशनियतम्, सुखादिकं तु स्वप्रकाशनियतम्”1155 इति प्रतिप्राणि प्रसिद्धम्, अतो विरुद्धधर्माध्यासात् कथमत्राऽभेदः ? यत्र विरुद्धधर्माध्यासो न तत्राऽभेदः यथा जलाऽनलादौ, विरुद्धधर्माध्यासश्च ज्ञानसुखादाविति । तदेवं सुखादीनां ज्ञानरूपत्वाऽप्रसिद्धेः नीलसुखादिविचित्रप्रतिभासापि एकैव बुद्धिः, अशक्यविवेचनत्वात् [ ] इत्येतद्वच सत्त्यम् अभिप्रायमात्रमेव सूचयतीति1156 ।
“सवेदनमात्रमेव आलम्बनप्रत्ययरहित वास्तव तत्त्वम्” इति बौद्धैकदेशिमाध्यमिकस्य पूर्वपक्ष–
ननु चित्रज्ञाने नीलाद्याकारप्रतिभासस्य अविद्याशिल्पिकल्पितत्वादवास्तवत्वमेव, ज्ञानस्यैवानुभवपथप्राप्तस्य एकस्य मध्यक्षणस्वभावस्य वास्तवत्वम्, ततो नीलाद्याकाराणामभेदेऽनेकत्वविरोधात्, भेदे प्रतिभासाऽसम्भवात्, सम्भवे वा संवेदनान्तरत्वापत्ते कथं तच्चित्रता स्यात् ? तदुक्तम्–
किं स्यात् सा चित्रतैकस्या न1157 स्यात्तस्या मतावपि ।
यदीदं स्वयमर्थेभ्यो1158 रोचते तत्र के वयम् ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । २१०] इति ।
न1159 च ज्ञाने चित्ररूपतापाये तत्स्वरूपप्रतिपत्तिः विरुद्ध्यते; तदपायेऽपि स्वरूपस्य1160 स्वतो गतेरूपपत्तेः, संवेदनमात्रतापाये एव तद्विरोधात् । न च अनेकत्वप्रतिभासो वास्तवाऽनेकत्वे सत्येवोपपद्यत इत्यभिधातव्यम्; स्वप्नावस्थायां तदभावेऽपि तदृर्शनात् । अतः संवेदनमात्रमेव आलम्बनप्रत्ययरहितं वास्तवं तत्त्वम् सकलप्रत्ययानां निरालम्बनस्वभावत्वात्, तत्स्वभावत्वञ्चैतेषां प्रत्ययत्वेन हेतुना प्रसाध्यते, स्वप्नादौ प्रत्ययत्वस्य1161 निरालम्बनत्वेनाऽविनाभावप्रतिपत्तेः । तथा च प्रयोगः–सर्वे प्रत्यया निरालम्बनाः प्रत्ययत्वात् स्वप्नेन्द्रजालादिप्रत्ययवत् इति । नचाऽनुभूयमानमध्यक्षणरूपसंविद्व्यतिरिक्तेऽर्थे किञ्चित्प्रमाणं क्रमते; समकालस्य भिन्नकालस्य वा तत्र तस्य प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । सैव परमार्थसती मध्यमा प्रतिपत्तिः सर्वधर्मनिरात्मता सकलशून्यता चोच्यते1162 । तदुक्तम्–
मध्यमा प्रतिपत्1163 सैव सर्वधर्मनिरात्मता ।
भूतकोटिश्च सैवेयं तथ्यता1164 सैव1165 शून्यता ॥ [ ] इति ।
सर्वधर्मरहितता चार्थानाम् एकानेकस्वरूपविचाराऽसहत्वात् सिद्धा । तथाहि–ये1166 एकानेकस्वरूपविचाराऽसहाः न ते परमार्थसन्तः यथा खरविषाणादयः, एकाऽनेकस्वरूपविचाराऽसहाश्च परपरिकल्पिता आत्मादयो भावा इति । आत्मादिभावानां हि एकरूपतयोपगतानां क्रमवद्विज्ञानादिकार्योपयोगित्वाऽभ्युपगमे तावद्धा भेदप्रसङ्गात् नैकरूपताऽवतिष्ठते, अनेकरूपता1167 तु नित्यैकरूपतयोपगतत्वात् नितरां नावतिष्ठते । अतो भावा यथा यथा विचार्यन्ते तथा तथा प्लवन्त एव केवलम् इति सिद्धं तेषां तद्विचाराऽसहत्वम् । उक्तञ्च–
भावा येन निरूप्यन्ते तद्रूपं नास्ति तत्त्वतः ।
यस्मादेकमनेकं च रूपं तेषा न विद्यते1168 ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३६०]
तदेतन्नूनमायातं1169 यद्वदन्ति विपश्चितः ।
यथा यथाऽर्थाश्चिन्त्यन्ते विशीर्यन्ते तथा तथा ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । २०९] इति ।
तथा, उत्पादादिधर्मरहिताश्चैते तद्रूपतयाऽपि विचाराऽसहत्वाविशेषात् । तथाहि–न स्वतो भावा समुत्पद्यन्ते कारणनैरपेक्ष्येणोत्पद्यमानानां देशादिनियमाऽभावप्रसङ्गात् । परतोऽपि सत, असत, सदसद्रूपस्य वोत्पत्तिः स्यात् ? न तावत् सतः, कारणवत् तथाविधस्योत्पत्तिविरोधात् । नाप्यसत, खरविषाणवत् । नापि सदसद्रूपस्य, विरोधादेव । नाप्युभाभ्यामेषामुत्पत्ति; उभयदोषानुषङ्गात् । अहेतुका तूत्पत्तिर्न केनचिदिष्टा । तदुक्तम्–
न1170 स्वतो नापि परतः न द्वाभ्या नाप्यहेतुतः ।
उत्पन्ना जातु विद्यन्ते भावाः क्वचन केचन ॥ [माध्यमिकवृ॰ प्रत्ययप॰ कारि॰ १] इति ।
एतेन स्थितिभङ्गावपि चिन्तितौ, तयोरपि “स्वतः परतो वा” इत्यादिप्रकारेण सद्भावाभ्युपगमे उक्तदोषानुषङ्गात् । अतो मरीचिकादौ तोयादिप्रतीतिवत् भावेषु उत्पादादिप्रतीतिर्भ्रान्तिरेव । उक्तञ्च–
यथा1171 माया यथा स्वप्नो गन्धर्वनगरं यथा ।
तथोत्पादस्तथा स्थान तथा भङ्ग उदाहृतः ॥ [माध्यमिकवृ॰ सस्कृतपरी॰ कारि॰ ३४] इति ।
यद्येवम् असतां कथं तेषां प्रतिभासः इति चेत् ? अनाद्यविद्यावासनाप्रभावात्, करितुरगादीनामसतां मन्त्राद्युपप्लवसामर्थ्यात् मृच्छकलादौ केषाञ्चित् प्रतिभासवत् । तदुक्तम्–
मन्त्राद्युपप्लुताक्षाणां1172 यथा मृच्छकलादयः ।
अन्यथैवाऽवभासन्ते तद्रूपरहिता अपि ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३५५]
तथा ग्राह्य-ग्राहकभावादिरपि अविद्याविनिर्मित एव, तदविपर्यासितदर्शनानां1173 तथाप्रतिभासाऽभावात् । उक्तञ्च–
अविभागोऽपि1174 बुद्ध्यात्मा विपर्यासितदर्शनैः ।
ग्राह्य-ग्राहक-संवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३५४] इति ।
रविकिरणसंस्पृष्टनीहारनिकरवत् तत्त्वज्ञानात् निखिलाविद्याविलासविलये तु ग्राह्य-ग्राहकभावाद्यखिलधर्मविकलं संवित्स्वरूपमात्रमाभासते । तदुक्तम्–
नान्योऽनुभाव्यो1175 बुद्ध्यास्ति तस्या नानुभवोऽपरः ।
ग्राह्यग्राहकवैधुर्यात् स्वयं सैव प्रकाशते ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३२७] इति ।
प्रोक्तस्य माध्यमिकमतस्य प्रतिविधानम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“नीलाद्याकारप्रतिभासस्य1176 अविद्याशिल्पिकल्पितत्वादवास्तवत्वम्” इत्यादि; तत्र कुतोऽयं1177 नीलादिप्रतिभासोऽविद्याप्रभवः बाध्यमानत्वात्, तद्गोचरस्यार्थक्रियाकारित्वाऽभावाद्वा ? प्रथमपक्षे न सर्वत्र जल-नीलादिप्रतिभासस्याऽविद्याप्रभवत्वसिद्धिः, यत्र हि असौ बाध्यमानः तत्रैवाऽविद्याप्रभवः यथा मरीचिकायां जलप्रतिभासः शुक्तिकाशकले च रजतप्रतिभासः, न पुनः सत्ये जले जलप्रतिभासः रजते वा रजतप्रतिभास इति । किञ्च, अत्र बाधकं मध्यक्षणरूपं संविन्मात्रञ्चेत्, कुतस्तत्सिद्धि ? नीलादिप्रतिभासानामवास्तवत्वाच्चेत्; इतरेतराश्रयत्वम्–सिद्धे हि मध्यक्षणरूपे संविन्मात्रे तत्त्वे तत्प्रतिभासानामवास्तवत्वसिद्धि, तत्सिद्धौ च तथाविधसंविन्मात्रतत्त्वसिद्धिरिति । अन्यच्च यत् संविन्मात्रप्रसाधकं प्रमाणं तत् प्रागेवाऽपास्तम् । तद्गोचरस्य अर्थक्रियाकारित्वाभावस्तु असिद्ध, जलानलादेस्तद्गोचरस्य स्नानपानाद्यर्थक्रियाकारित्वेन सदा सुप्रसिद्धत्वात्, तस्याश्च1178 अनर्थक्रियात्वे1179 काऽपरा अर्थक्रिया स्यात् ? स्वरूपानुभवनं1180 सा इति चेत्, तदपि ज्ञानगतानां नीलाद्याकाराणामस्त्येव, नहि निराकारस्य मध्यक्षणरूपस्य1181 संविन्मात्रस्यानुभवनं कदाचिदप्यस्ति, बहिरन्तर्वाऽनेकाकारस्यैवार्थस्य अनुभवनात् ।
अथ नीलाद्यनेकाकारानुभवो मिथ्या; ननु संवित्-नीलाद्याकारयो एकानेकस्वभावयो प्रतिभासाऽविशेषेऽपि1182 कुतो वास्तवेतरत्वप्रविवेक ? एकाकारस्य अनेकाकारेण विरोधात्तस्य अवास्तवत्वे कथमेकाकारस्यैवाऽवास्तवत्वं न स्यात् ? स्वप्नज्ञाने अनेकाकारस्याऽवास्तवस्य प्रसिद्धे चित्रज्ञानेऽपि तस्य अवास्तवत्वे केशादौ एकाकारस्याप्यवास्तवस्य प्रसिद्धेः अन्यत्राप्येकाकारस्यैव अवास्तवत्वं किन्न स्यात् ? यथा च अनेकाकारस्य एकाकारादभेदेऽनेकत्वं विरुद्ध्यते, भेदे तु सवेदनान्तरत्वमनुषज्यते; तथा एकाकारस्यापि अनेकाकारादभेदेऽनेकत्वम्, भेदे तु संवेदनान्तरत्वमनुषज्यत इति । यदि च एकस्याऽनेकाकारता नेष्यते तदा प्रत्याकारं ज्ञानस्य सन्तानान्तरवद्भेद स्यात्, तेषाञ्चाकाराणां नीलाकारेणाऽनुपलम्भत तद्वदेवाऽसत्त्वं स्यात् । नीलांशस्यापि1183 प्रतिपरमाणु भेदात् नीलाणुसंवेदनै परस्परं भिन्नैर्भवितव्यम्, तेषाञ्च एकनीलाणुसंवेदनेनाऽनुपलम्भादसत्त्वम्, एकनीलाणुसंवेदनस्याप्येवं वेद्य-वेदक-संविदाकारभेदात् त्रितयेन भवितव्यम्, वेद्याकारादिसवेदनत्रयस्यापि प्रत्येकमपरस्ववेद्याकारादिसंवेदनत्रयेण इत्यनवस्था, अतो नेष्टतत्त्वसिद्धि स्यात् । तथाभूतस्य चास्य अनुपलम्भतोऽभावप्रसङ्गात् सकलशून्यतैव स्यात् । तत प्रतीतितो वस्तुव्यवस्थामभ्युपगच्छद्भि बहिरन्तर्वा एकानेकप्रतिभासात् तथाविधं वस्तु प्रेक्षादक्षै प्रतिपत्तव्यम् ।
यच्चान्यदुक्तम्–“सर्वे1184 प्रत्यया निरालम्बनाः” इत्यादि; तदप्यविचारितरमणीयम्; जाग्रत्प्रत्ययानां स्वरूपव्यतिरिक्तस्थिरस्थूलसाधारणस्तम्भकुम्भाद्यर्थोद्योतकत्वेन प्रत्यक्षतः प्रतीतेः । तथा च “अश्रावणः शब्दः सत्त्वात्” इत्यादिवत् प्रत्यक्षबाधितपक्षनिर्देशानन्तरं प्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्टं प्रत्ययत्वम् । असिद्धञ्च; प्रत्ययेभ्यो व्यतिरिक्तस्य प्रत्ययत्वस्य भवताऽनभ्युपगमात्,1185 तेषामेव च हेतुत्वे प्रतिज्ञार्थैकदेशाऽसिद्धता । आश्रयासिद्धता च; तद्ग्राहकप्रमाणस्य प्रत्ययत्वतो निरालम्बनत्वेनाश्रयस्याऽतोऽप्रसिद्धेः । स्वरूपासिद्धता च; हेतुस्वरूपग्राहकप्रत्ययस्यापि अत एव निरालम्बनत्वान् । अथ एतद्दोषपरिजिहीर्षया पक्षादिप्रसिद्धये तद्ग्राहकप्रत्ययस्य सालम्बनत्वमङ्गीक्रियते, तर्हि तेनैव प्रत्ययत्वमनैकान्तिकम् । विरुद्धञ्च; सालम्बनत्वे सत्येव1186 हि प्रत्ययानां प्रत्ययत्वमुपपद्यते, यतः प्रतीयते स्वरूपं पररूपं वा1187 यैः ते प्रत्ययाः तद्भावः प्रत्ययत्वम्, तत् कथं निरालम्बनत्वविरुद्धेन सालम्बनत्वेन न व्याप्येत यतो विरुद्धं न स्यात् ?
दृष्टान्तश्च साध्यविकलः; स्वप्नादिप्रत्ययानामपि बाह्यार्थालम्बनत्वेन निरालम्बनत्वाभावात् । द्विविधो1188 हि स्वप्नः–सत्यः, असत्यश्च । तत्राद्यो देवताविशेषकृतो धर्माऽधर्मकृतो वा कश्चित् साक्षादर्थाऽव्यभिचारी, यद्देशकालाऽऽकारतया स्वप्ने प्रतिपन्नोऽर्थः तद्देशकालाकारतया जाग्रद्दशायां तस्य प्राप्तिप्रसिद्धेः । कश्चित्तु परम्परया; राजादिदर्शनेन स्वप्नाध्यायनिगदितार्थस्य कुटुम्बवर्द्धनादेः प्राप्तिहेतुत्वात्1189 अनुमानवत्, क्वचिद्व्यभिचारस्य अनुमानेऽपि समत्वात् । योऽपि वातपित्ताद्युद्रेकजनितोऽसत्यत्वेन प्रसिद्धः स्वप्नः सोऽपि नार्थमात्रव्यभिचारी, न हि किञ्चिज्ज्ञानं सत्तामात्रं व्यभिचरति1190 तस्यानुत्पत्तिप्रसङ्गात्, विशेषं तु यत एव व्यभिचरति अत एव “असत्यः” इति । न च स्वप्नादौ1191 बौद्धेन बोधोऽभ्युपगम्यते इति कस्य दृष्टान्तता ? अभ्युपगमे वा साध्यसाधनधर्मग्राहकप्रत्ययस्य निरालम्बनत्वे साध्यसाधनोभयविकलता दृष्टान्तस्याऽनुष ज्यते । दृष्टान्तग्राहकस्य च प्रत्ययस्य निरालम्बनत्वे दृष्टान्तस्यैवाऽसत्त्वाद् अनन्वयत्वम् । धर्मिधर्मोभयप्रत्ययानां निरालम्बनत्वे वा अप्रसिद्धविशेष्यः अप्रसिद्धविशेषणः अप्रसिद्धोभयश्च पक्षः स्यात् । प्रतिज्ञा-हेत्वोर्विरोधश्च; सर्वप्रत्ययानां निरालम्बनत्वे साध्ये हेतूपादाने तत्प्रत्ययत्वस्य सालम्बनत्वाऽभ्युपगमात्, अन्यथा किसाधनः साध्यमयं साधयेत् ?
किञ्च, स्वप्नदृष्टान्तेन अखिलप्रत्ययानां बहिर्मिथ्यात्वाभ्युपगमे स्वरूपेऽपि तत्प्रसङ्गः । तथाहि–यत् प्रतिभासते तन्मिथ्या यथा अर्थः, प्रतिभासते च विज्ञानस्वरूपमिति । प्रतिभासाऽवि शेषेऽपि प्रतीतित स्वरूपप्रतिभासस्य सत्यत्वाभ्युपगमे प्रत्ययत्वाऽविशेषेऽपि जाग्रद्दशाबहिरर्थप्रत्ययानां प्रतीतित सत्यत्वं किन्नाभ्युपगम्येत विशेषाभावात् ?
यानि च “एकाऽनेकस्वरूपविचाराऽसहत्वात्” इत्याद्यनुमानानि उपन्यस्तानि,1192 तान्यपि पक्ष-हेतु-दृष्टान्तदोषैरेतैरेव प्रतिव्यूढानि प्रतिपत्तव्यानि । तद्विचाराऽसहत्वञ्च सर्वथाऽप्य1193 सिद्धम्; आत्माद्यर्थानामेकानेकस्वरूपविचारसहत्वात् । न हि क्रमवद्विज्ञानादिकार्योपयोगित्वम् आत्मादे भेदप्रसाधकम्, तत्सामर्थ्यभेदस्यैव अत प्रसिद्धेः । ननु सामर्थ्यस्य स्वभावभूतस्य भेदे कथन्न तद्वतो भेद ? इत्यप्यसमीचीनम्, स्वभावभेदस्य भावभेदं प्रत्यनङ्गत्वात्, कथमन्यथा चित्रमेकं ज्ञानं स्यात् ? तदनभ्युपगमे च सकलशून्यता प्रागेव प्रतिपादिता । कथं1194 वा ग्राह्याकारविवेकरूपतया परोक्षतां संविद्रूपतया च प्रत्यक्षतां विभ्रतो ज्ञानस्य स्वभावभेदसम्भवाद् एकत्वं स्यात् ?
यदप्युक्तम्–“उत्पादादिधर्मरहिताश्चार्था”1195 इत्यादि, तदप्यसाम्प्रतम्; द्रव्यरूपतया सतां पर्यायरूपतया चाऽसतां तेषामुत्पादादिधर्मसद्भावोपपत्ते, न हि सर्वथा सतोऽसतो वा तद्धर्माणामुपपत्तिः इति यथास्थानं निवेदयिष्यामः । यदि च उत्पादादिधर्माः सर्वथा न सन्ति, तदा चिन्मात्रस्य असत्त्वमनुषज्यते कार्यकारित्वाऽभावात् खपुष्पवत्, नित्यत्वं वा स्यात् सदकारणवत्त्वादाकाशादिवत्1196 । तेषामसत्त्वे च कथं विशदप्रतिभासगोचरता ? यत्सर्वथाप्यसन्न तद्विशदप्रतिभासगोचरः यथा खपुष्पम्, सर्वथाऽप्यसन्तश्च भवद्भिः परिकल्पिता उत्पादादयो धर्मा इति । तद्गोचरत्वे वा सर्वथाप्यसत्त्वानुपपत्तिः, यद्विशदप्रतिभासगोचरः न तत् सर्वथाप्यसत् यथा संवित्स्वरूपम्, विशदप्रतिभासगोचराश्च उत्पादादयो धर्मा इति । न चेदमसिद्धम्, सुवर्णादौ कटकाद्युत्पादादे आबालं विशदप्रतिभासगोचरचारितया सुप्रसिद्धत्वात् । तत्र तेषां सर्वथाऽसत्त्वे1197 च संवेदनमात्रमपि न प्राप्नोति, यद् यत्र सर्वथाप्यसत् न तत्तत्र संवेद्यते यथा दु खे सुखम् नीलाकारे वा पीताकार, सर्वथाऽप्यसन्तश्चोत्पादादयो धर्मा अर्थेष्विति ।
ननु मरीचिकाचक्रे जलस्याऽसत्त्वेऽपि संवेदनसम्भवात् अनेकान्तः, इत्यप्यसत्; तत्र तस्य सर्वथाऽसत्त्वस्याऽसम्भवात् । द्रव्यक्षेत्रकालाकारतया हि असत्त्वं सर्वथाऽसत्त्वमुच्यते, तच्चास्य अत्र नास्ति वीचीतरङ्गाद्याकारेण सदृशात्मना तत्र तस्य सत्त्वात्, अन्यथा काष्ठपाषाणादिवत् तच्चक्रेऽपि तत्संवेदनोत्पत्तिर्न स्यात् । अस्तु वा1198 असतामप्येषां संवेदनम्, तथापि मुख्यम्, गौणं वा तत् स्यात् ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्त; ज्ञानस्यैव हि स्वात्मभूतोऽसाधारणो धर्मो मुख्यं संवेदनम्, तत्कथम् अज्ञानरूपाणामुत्पादादीनां स्यात् ? प्रयोग–यदज्ञानरूपं न तस्य मुख्यं संवेदनम् यथा शशशृङ्गस्य, अज्ञानरूपाश्च असत्त्वेनोपगता उत्पादादयो धर्मास्तदुपलक्षिताश्चार्था इति । द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्न; यतः स्वाकारनिर्भासिज्ञानोत्पादनमेव गौणं संवेदनमुच्यते, तच्च अश्वविषाणवदसतामुत्पादादीनामयुक्तम् सर्वसामर्थ्यविरहलक्षणत्वादसत्त्वस्य । यत् सर्वसामर्थ्यविरहितं न तस्य गौणं संवेदनम् यथा अश्वविषाणस्य, सर्वसामर्थ्यविरहिताश्च असत्त्वेनाभिमता उत्पादादयो धर्माः तद्वन्तश्चार्था इति ।
किञ्च, उत्पादादीनां ज्ञानेन सार्द्धं कः सम्बन्धः येन तस्मिन् संवेद्यमाने नियमेन ते संवेद्येरन्–कि तादात्म्यम्, तदुत्पत्तिर्वा ? न तावत्तादात्म्यम्; ज्ञानवत् तेषामपि सत्त्वप्रसङ्गात् । नापि तदुत्पत्तिः; उत्पादाद्याकाराणां नीरूपत्वे जन्यत्वस्य जनकत्वस्य चाऽसम्भवात् । अतः सम्बन्धाऽभावात् कथं तेन तेषां संवेदनम् ? यस्य येन सम्बन्धो नास्ति तस्मिन् संवेद्यमाने नियमेन स न संवेद्यते यथा ज्ञानात्मनि संवेद्यमाने वन्ध्यासुतः, नास्ति च तादात्म्य-तदुत्पत्तिलक्षणः सम्बन्धो ज्ञानेन सह असत्त्वभूतानामुत्पादाद्याकाराणामिति । अस्ति चैतेषां ज्ञाने संवेद्यमाने नियमेन संवेदनम्, अतोऽस्ति कश्चित् तेषां तेन सम्बन्धः, स च परमार्थसत्त्वमन्तरेण न सम्भवतीति सिद्धं तेषां परमार्थसत्त्वम् । यस्मिन् संवेद्यमाने यन्नियमेन संवेद्यते तत् तेन सम्बद्धम् परमार्थसच्च यथा ज्ञाने संवेद्यमाने तत्स्वरूपम्, संवेद्यन्ते च ज्ञाने संवेद्यमाने नियमेनोत्पादादयः तद्वन्तश्चार्था इति । संवेद्यमानानामप्येषामसत्त्वे ज्ञानस्वरूपेऽप्यसत्त्वानुषङ्गात् सकलशून्यताप्रसङ्गः स्यात् ।
इष्टत्वान्न तत्प्रसङ्गो दोषाय इति चेत्; ननु केयं सकलशून्यता नाम यदिष्टिर्दोषाय न स्यात्-सकलपदार्थाऽभावमात्रम्, ग्राह्यग्राहकभावादिरहितं1199 संविन्मात्रं वा स्यात् ? प्रथमविकल्पे किं तस्याः सद्भावावेदकं किञ्चित्प्रमाणमस्ति, न वा ? यदि नास्ति; कथं तत्सिद्धिः प्रमाणनिबन्धनत्वाद् वस्तुसिद्धेः । अथ अस्ति; कथं सकलशून्यता प्रत्यक्षादिप्रमाणस्य तज्जनकस्येन्द्रियादेश्च सद्भावे सकलशून्यताविरोधात् ?
किञ्च,1200 सकलशून्यता प्रमाणप्रमेययोः ग्राहकप्रमाणाऽभावात्, अनुपलब्धेः, विचारात्, प्रसङ्गाद्वा स्यात् ? प्रथमपक्षे कोऽयं तद्ग्राहकप्रमाणाऽभावः–दुष्टेन्द्रियप्रभवप्रत्ययाः संशयादयः, ज्ञानानुत्पादो वा ? तत्राद्यविकल्पोऽनुपपन्नः; संशयादिसद्भावाभ्युपगमे1201 सकलशून्यताहानिप्रसङ्गात् । ज्ञानानुत्पादोऽपि ज्ञातः सर्वाभावं गमयति, अज्ञातो वा ? न तावदज्ञातः; अतिप्रसङ्गात् । योऽभावः स ज्ञातोऽन्याभावं गमयति यथा क्वचिद् धूमाऽभावोऽग्न्यभावम्, अभा वश्चायं ज्ञानानुत्पाद1202 इति । अथ ज्ञातः; कुतस्तज्ज्ञप्तिः—अन्यतः प्रमाणाभावात्, स्वतो वा ? प्रथमपक्षे अनवस्थातः प्रकृताऽभावाऽप्रतिपत्तिः । स्वतस्तज्ज्ञप्तौ सर्वाऽभावस्यापि स्वतो ज्ञप्तिप्रसङ्गात् प्रमाणाभावो व्यर्थः स्यान् । अस्तु, का नो हानिरिति चेत् ? सकलशून्यताव्याघातः तथाभूतस्यास्यैव प्रमाण-प्रमेयरूपत्वप्रसङ्गात् । “प्रमाण-प्रमेयपदाऽव्यपदेश्यः सर्वाऽभावः” इति चाऽयुक्तम्; स्वतः स्वरूपं1203 प्रतितीयतः तद्रूपप्रतिषेधविरोधात् । तत्पदाऽव्यपदेश्यत्वे वाऽस्याऽसत्त्वप्रसङ्गः1204 । तथाहि—यत्प्रमाणप्रमेयपदाव्यपदेश्यम् तन्नास्ति यथा खरविषाणम्, तत्पदाव्यपदेश्यश्च सर्वाऽभाव इति ।
नाप्यनुपलब्धेः प्रमाणप्रमेययोरभावात् सकलशून्यतासिद्धिः; प्रतिज्ञा-हेत्वोर्विरोधात् सिद्धसाध्यताप्रसङ्गाच्च, प्रध्वस्ताऽनुत्पन्नानामसत्त्वाभ्युपगमात् । कालात्ययापदिष्टता च; धर्मिहेतुदृष्टान्तानां सत्त्वे अनुपलब्धेः तज्ज्ञप्तिसाधनैर्निरस्तविषयत्वात्,1205 तत्सत्त्वाऽनभ्युपगमे आश्रयासिद्धतादिदोषानुपङ्गात् कथं सकलशून्यतासिद्धिः ? अभावधर्मत्वादनुपलब्धेः आश्रयासिद्धताद्यनुपपत्तिः; इत्यप्यसुन्दरम्; अनुपलब्धेरभावधर्मत्वे प्रमाणाऽभावात् । किञ्च, अनुपलब्धिः स्वरूपेणाधिगता अन्यप्रतीतये प्रयुज्यते,1206 अनधिगता वा ? न तावदनधिगता; ज्ञापकत्वात्, यज् ज्ञापकं तत् स्वरूपेणाधिगतमन्यप्रतीतये प्रयुज्यते यथा धूमादि, ज्ञापिका च अनुपलब्धिः सर्वाभावस्येति । नाप्यधिगता; तत्स्वरूपाधिगमे प्रत्यक्षस्य अनुमानस्य वा प्रमाणस्य प्रवृत्तौ सकलशून्यताविरोधानुषङ्गान् । न च लिङ्गत्वेन स्वयमनिश्चितायाः दृष्टान्ते क्वचिदप्रतिपन्नप्रतिबन्धायास्तस्याः स्वसाध्यसिद्धौ गमकत्वं युक्तम् अतिप्रसङ्गात् ।
अथ विचारात् सर्वाभावः प्रसाध्यते; ननु विचारो वस्तुभूतोऽस्ति, न वा ? यद्यस्ति; कथं सकलशून्यता ? नास्ति1207 चेत्; कुतः सर्वाऽभावः सिद्ध्येत् ? अथ प्रसङ्गसाधनात् तदभावः साध्यते;1208 न; सर्वाऽसत्त्ववादिनः स्वपरविभागाऽसम्भवे प्रसङ्गसाधनस्यैवाऽसम्भवात्, परस्येष्ट्याऽनिष्टापादनलक्षणत्वात्तस्य । कथञ्च प्रमाणप्रमेयप्रपञ्चं प्रतीतिभूधरशिखरारूढमनभ्युपगाय स्वप्नेप्यप्रतीयमानं सर्वाऽभावमभ्युपगच्छन् प्रामाणिकः स्यात् ? स्वप्ने करितुरगादिवत् मिध्यैव तत्प्रपञ्चः प्रतिभातीति चेत्; क्व इदानीं सत्यता स्यात् ? घटादिपदार्थाऽसत्त्वे चेत्; कुतस्तस्य सत्यता ? बाधारहितप्रतिभासाच्चेत्; तदितरत्र समानम् । यथैव हि क्वचिद्देशे काले वा पदार्थानामसत्त्वे बाधारहितप्रतिभासोऽस्ति, तथा सत्त्वेऽपि । यदि च प्राक्-प्रध्वंसाभाववत् मध्येऽप्यर्था1209 नामसत्त्वं स्यात्; तदा स्थितिकालेऽपि “गौरयम्” “शुक्लः” “चलति” इति जाति-गुण-क्रियाव्यपदेशो न स्यात् असतः1210 तद्व्यपदेशाऽसम्भवात् । अस्ति चायं व्यपदेशः, अतो मध्यावस्थायां पदार्थानामसद्रूपादर्थान्तरं सद्रूपं प्रतिपत्तव्यम् । तन्न सकलार्थाऽभावः सकलशून्यता ।
अथ “ग्राह्य-ग्राहकभावादिशून्यं संविन्मात्रं सा” इत्युच्यते; ननु सा तथाविधा कुतः सिद्धा—अभ्युपगममात्रात्, प्रतीतेर्वा ? प्रथमपक्षे कुतोऽप्रतिपक्षा पक्षसिद्धिः सर्वस्य स्वेष्टतत्त्वसिद्धेः तथा सम्भवात् ? द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः; यतो ग्राह्य-ग्राहकभावादिशून्यस्य1211 संविन्मात्रस्य कदाचिदप्यप्रतीतितः कथं तल्लक्षणा तच्छून्यता प्रतीतितः सिद्ध्येत् ? प्रतीत्या च वस्तुव्यवस्थां कुर्वता बहिरन्तर्वाऽनेकान्तात्मकं वस्तु उररीकर्तव्यम्, बाह्याध्यात्मिकार्थानां ग्राह्यप्राहकाद्यनेकाकाराक्रान्ततयैव प्रतीतौ प्रतिभासनात् । न चेयं मिथ्या वाधकाऽभावात्, विपरीतार्थोपलम्भो हि वाधकः, न चात्र सोऽस्ति, तद्विपरोतस्य मध्यक्षणस्थायिनः संविन्मात्रस्य स्वप्रेप्युपलम्भाऽभावात् । असताऽपि वाधाकल्पने नित्य-निरंश-व्यापिपरव्रह्मोपलम्भेनाऽसतापि मध्यक्षणस्थायिसंविन्मात्रस्य बाधा किन्न स्याद् विशेषाभावात् ? ततः1212 प्रतीतिनिबन्धनां वस्तुव्यवस्थामभ्युपगच्छता बहिरन्तर्वा अनेकान्तात्माऽर्थः प्रमाणगोचरः प्रतिपत्तव्यः, इति सिद्धो बाह्योऽप्यर्थः प्रमाणस्य गोचर इति ।
शब्दब्रह्मवादे भर्तृहरेः पूर्वपक्षः—
एतेन ब्रह्माद्वैतवाद्यपि बाह्यमर्थमपलपन् प्रत्याख्यातः, ब्रह्मणः सद्भावे प्रमाणाभावात् । ननु किंरूपस्य ब्रह्मणः सद्भावे प्रमाणाऽभावः—शब्दस्वभावस्य, परमात्मरूपस्य1213 वा ? द्विविधं हि ब्रह्म, शब्द-परमब्रह्मविकल्पात् । उक्तञ्च—शब्दब्रह्मणि1214 निण्णातः परमब्रह्माधिगच्छति [ब्रह्मबिन्दूपनि॰ २२] इति । तत्राद्यविकल्पोऽनुपपन्नः; शब्दस्वभावब्रह्मसद्भावे प्रत्यक्षस्य अनुमानस्य च प्रमाणस्य सद्भावात् । तथाहि—सकलं योगजमयोगजं वा प्रत्यक्षं शब्दव्रह्मोल्लेख्येवाऽवभासते बाह्याध्यात्मिकार्थेपूत्पद्यमानस्याऽस्य शब्दानुविद्धत्वेनैवोत्पत्ते, तत्संस्पर्शवैकल्ये प्रत्ययानां प्रकाशमानताया दुर्घटत्वात् । बाग्रूपता हि शाश्वती प्रत्यवमर्शिनी च, तदभावे तेषां1215 नापरं रूपमवशिष्यते । तदुक्तम्–
न सोस्ति प्रत्ययो लोके यः शब्दानुगमादृते ।
अनुविद्धमिवाऽऽभाति सर्वं शब्दे प्रतिष्ठितम्1216 ॥
वाग्रूपता1217 चेदुत्क्रामेद् अववोधस्य शाश्वती ।
न प्रकाशः प्रकाशेत सा हि प्रत्यवमर्शिनी ॥ [वाक्यप॰ १ । १२४-२५ ।] इति ।
सकलव्यवहारोऽपि शब्दानुविद्ध एवाऽनुभूयते, न हि “भोक्ष्ये, दास्यामि” इत्याद्यनुल्लिखितशब्दः कश्चिदपि स्वयं कार्यनिर्वर्त्तनाय यतते, परं वा “देहि” इत्यादिशब्दं विना प्रवर्तयति । जीवेतररूपाविर्भावोऽपि शब्दायत्त एव; तथाहि–सुप्तावस्थायामनुल्लिखितशब्दरूपत्वात्1218 मृतान्न कश्चिद्विशिष्यते, तदुत्तरकालं तु कुतश्चिच्छब्दात्1219 प्रबुद्धः पुरुषः शब्देनैवाऽन्तर्जल्पात्मना आत्मानमनुदधानो जीवितमुपयाति, तदुपहितजीवितात् सकला शब्दभावनाः “अहमिदमनुतिष्ठामि” इत्यादिरूपा विवर्तन्ते, ताश्च नानाविषया विवर्तमानाः स्वस्वविषयानर्थान् आविर्भावयन्ति । यदा तु पुरुषेणोच्चारित शब्दः समाविर्भूय तिरोभवति तदा स्वग्रन्थिभूतमर्थमपि तिरोभावयति ज्योत्स्नामिव शशाङ्कः । ननु च अद्वयरूपे तत्त्वे कथमाविर्भाव-तिरो भावादिरूपो भेदप्रपञ्चप्रतिभासः स्यात् ? इति1220 न चेतसि विधेयम्; अविद्यातः तत्र तत्प्रतिभासाऽविरोधाद् आकाशवत् । यथैव हि तिमिरोपहतलोचनो1221 जनो विशुद्धमप्याकाशं विचित्ररेखानिकरकरम्बितमिव मन्यते तथा अनादिनिधनमभिन्नस्वभावमपगतनिखिलभेदप्रपञ्चमपि शब्दब्रह्म अविद्यातिमिरोपहतो जनः आविर्भावादिभेदप्रपञ्चान्वितमिव प्रतिपद्यते । उक्तञ्च–
यथा विशुद्धमाकाशं तिमिरोपप्लुतो जनः ।
सङ्कीर्णमिव मात्राभिश्चित्राभिरभिमन्यते1222 ॥
तथेदममलं ब्रह्म निर्विकारमविद्यया ।
कलुषत्वमिवापन्नं भेदरूपं प्रपश्यति1223 ॥ [बृहदा॰ भा॰ बा॰ ३ । ५ । ४३, ४४ ।] इति ।
सकलाऽविद्याविलासविलये तु योगिनः तत्प्रपञ्चानन्वितं यथावत्तत्स्वरूपं प्रतिपद्यन्ते । यथा च वीचीतरङ्गबुद्बुदफेनरूपो नीरविकारः सारभूतममलं जलम् आविर्भाव-तिरोभावार्थमपेक्षते, तथा व्यावहारिकः स्थूलोऽयमकारादिशब्दभेदप्रपञ्चः1224 परमसूक्ष्मप्रतिभासमात्रैकरूपं सर्वशब्दविषयविज्ञानप्रसवनिमित्तं क्वापि अनियमितैकनिजस्वभावं शब्दमयं ब्रह्मापेक्षते । उक्तञ्च–
अनिबद्धैकरूपत्वाद् वीचीबुद्बुदफेनवत् ।
वाचः सारमेपक्षन्ते शब्दब्रह्मोदकाऽद्वयम्1225 ॥ [ ]
एवमध्यक्षतः प्रतीयमानमपि शब्दब्रह्म ये अविद्यातिमिरोपहतचेतसः “तथा” इति नाभ्युपगच्छन्ति विपर्यस्यन्ति च, तान् प्रति इदमुच्यते–ये यदाकारानुस्यूताः ते तन्मयाः यथा घटशरावोदञ्चनादयो मृद्विकारा मृन्मयाः, शब्दाकारानुस्यूताश्च सर्वे भावा इति । न चायमसिद्धो हेतुः; प्रत्यक्षत एवाऽशेषार्थानां शब्दाकारान्वयप्रसिद्धे प्रतिपादितत्वात् । तत्सिद्धौ च तेषां तन्मयत्वं सिद्धमेव तन्मात्रभावित्वात्तस्य । तद्व्यतिरेकस्य च प्रमाणबाधितत्वात्; तथाहि–न शब्दाद् व्यतिरिच्यतेऽर्थः, तत्प्रतीतावेव प्रतीयमानत्वात्, यत्प्रतीतावेव यत्प्रतीयते न तत्ततो व्यतिरिच्यते यथा शब्दस्यैव स्वरूपम्, शब्दप्रतीतावेव प्रतीयते चार्थ, अतः ततो न व्यतिरिच्यत इति । ततः सिद्ध शब्दस्वभावब्रह्मसद्भावे प्रत्यक्षादिप्रमाणसद्भाव ।
शब्दाद्वैतस्य पतिविधानम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“शब्दस्वभावब्रह्मसद्भावे”1226 इत्यादि; तदसमीचीनम्; यतस्तत्सद्भाव किमिन्द्रियप्रभवप्रत्यक्षत1227 प्रतीयेत्, अतीन्द्रियात्, स्वसंवेदनाद्वा ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्त; यत सकलदेशकालार्थाकारनिकरकरम्बितस्वभावं शब्दब्रह्म भवद्भिरभिप्रेतम् । तथाविधस्य1228 चास्य सद्भावः श्रोत्रप्रभवप्रत्यक्षात्, इतरेन्द्रियजनिताध्यक्षाद्वा प्रतीयेत् ? न तावत् श्रोत्रप्रभवप्रत्यक्षात्; तस्य शब्दस्वरूपमात्रगोचरचारितया अगोचरेण तदाकारनिकरेणान्वितत्वस्य तद्ब्रह्मणि प्रतिपत्तुमसमर्थत्वात् । यद् यदगोचरो न तत्तेनान्वितत्वं कस्यचित् प्रतिपत्तुं समर्थम् यथा चक्षुर्ज्ञान रसेन, अगोचरश्च तदाकारनिकरः श्रोत्रज्ञानस्येति । तदगोचरेणापि तेन तदन्वितत्वप्रतिपत्तौ अतिप्रसङ्ग, सर्वस्य सर्वेणान्वितत्वप्रतिपत्तिप्रसक्तेः । एतेन इन्द्रियान्तरजनिताऽध्यक्षादपि तत्प्रतिपत्ति प्रत्युक्ता; शब्दाऽगोचरतया तस्यापि तत्प्रतिपत्तावसमर्थत्वात् । तन्न इन्द्रियप्रत्यक्षान् प्रतिनियतरूपादिविषयव्यतिरेकेण अपरं शब्दब्रह्म प्रतीयते ।
नाप्यतीन्द्रियप्रत्यक्षात्, तस्यैवात्राऽसम्भवात् । योगिनां योगजं तत्सम्भवतीति चेत्, न; योगि-योग-तत्प्रभवप्रत्यक्षाणां सभवे अद्वैताऽभावप्रसङ्गात् । न तत्प्रसङ्ग योग्यवस्थायाम् आत्मज्योतीरूपस्यास्य स्वय प्रकाशनात्, इत्यपि मनोरथमात्रम्; तदवस्था-रूप-प्रकाशनत्रयसद्भावे अद्वैताऽभावस्य तदवस्थत्वात् । किञ्च, योग्यवस्थाया तस्य तद्रूपप्रकाशनेन ततःप्राक् तद्रूपं प्रकाशते, न वा ? यदि प्रकाशते, तदाऽयत्नसिद्धः1229 सर्वदा सर्वेषां मोक्ष स्यात्, व्योतिःस्वभावब्रह्मप्रकाशो हि मोक्ष, स च अयोग्यवस्थायामपि एवं प्रसज्येत । अथ न प्रकाशते; तदा तत्किमस्ति, न वा ? यदि नास्ति, कथं तन्नित्यम् कादाचित्कत्वात् ? यत् कादाचित्कम् न तन्नित्यम् यथा अविद्या, कादाचित्कञ्च ज्योति स्वरूप ब्रह्मण इति । तदनित्यत्वे च शब्दब्रह्मणोऽप्यनित्यत्वप्रसङ्ग तन्मयत्वात्तस्य, अतो द्वैतसिद्धिरप्रतिहतप्रसरा प्रसज्यते, अद्वैतविनाशे द्वैतसिद्धेर वश्यम्भावित्वात् । अथास्ति; कस्मान्न प्रकाशते–ग्राहकाभावात्, अविद्याभिभूतत्वाद्वा ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्न, ब्रह्मण एव तद्ग्राहकत्वात्, तस्य च नित्यतया सदा सत्त्वात्।
द्वितीयपक्षोऽप्यसुन्दरः; अविद्याया विचार्यमाणाया अनुपपद्यमानत्वात् । सा1230 हि ब्रह्मणो व्यतिरिक्ता, अव्यतिरिक्ता वा ? यदि व्यतिरिक्ता; किमसौ वस्तु, अवस्तु वा स्यात् ? न तावदवस्तु; अर्थक्रियाकारित्वाद् ब्रह्मवत्, तत्कारित्वेऽप्यस्याः “अवस्तु” इति नामान्तरकरणे नाममात्रमेव भिद्येत । अथ अर्थक्रियाकारित्वमप्यस्या नेष्यते तत्कथं वस्तुत्वापत्तिः ? कथमेवम् “अविद्यया कलुषत्वमिवापन्नम्” इत्यादिवचो घटेत ? आकाशे1231 च वितथप्रतिभासहेतुभूतं वास्तवमेव तिमिरं प्रसिद्धम्, अविद्यायाश्च अवास्तवत्वेन विचित्रप्रतिभासहेतुत्वाऽनुपपत्तितो दृष्टान्त-दार्ष्टान्तिकयोः साम्याऽसम्भवात् “यथा विशुद्धमाकाशम्” इत्याद्यपि दुर्घटमेव । न1232 चाऽनाधेयाऽप्रहेयातिशयस्य ब्रह्मणः तद्वशात् तथाप्रतिभासो युक्तोऽतिप्रसङ्गात् । नाप्यवस्तुवशाद् वस्तुनोऽन्यथाभावो भवति, अतिप्रसङ्गादेव । अथ वस्तु; तन्न; अभ्युपगमक्षतिप्रसक्तेः, ब्रह्मा-ऽविद्यालक्षणवस्तुद्वयप्रसिद्धितोऽद्वैताऽभावप्रसङ्गाच्च । अथाऽव्यतिरिक्ता; तर्हि ब्रह्मणोऽपि मिथ्यात्वप्रसक्तिः, मिथ्यारूपायाः अविद्यातोऽव्यतिरिक्तत्वात् तत्स्वरूपवत्, इति लाभमिच्छतो मूलोच्छेदः स्यात् । अविद्याया वा सत्यत्वप्रसङ्ग; सत्यस्वभावाद् ब्रह्मणोऽव्यतिरिक्तत्वात् तत्स्वरूपवत्, अतः कथमस्याः मिथ्याप्रतीतिहेतुत्वम् ? यत् सत्यम् न तन्मिथ्याप्रतीतिहेतुः यथा ब्रह्म, सत्या च ब्रह्मणोऽव्यतिरिक्तत्वेनाऽविद्येति । अस्तु वा यथाकथञ्चिदविचारितरमणीयस्वभावा अविद्या, तथापि न तया तत्स्वभावस्यास्य अभिभवः; दुर्बलस्य हि बलवताऽभिभवो दृष्टः यथा सवित्रा तारानिकरस्य, न चाऽविद्याया बलवत्त्वमस्ति अवस्तुत्वात् वाजिविषाणवत् । अतोऽसत्त्वादेव अयोग्यवस्थायाम् आत्मज्योतिःस्वरूपस्य शब्दब्रह्मणोऽप्रतिभासः । तत्र1233 तद्रूप>स्यास्याऽसत्त्वे च योग्यवस्थायां कुतः सत्त्वं स्यात् यतोऽतीन्द्रियप्रत्यक्षात् तत्प्रतीयेत ?
एतेन स्वसंवेदनादपि1234 तत्प्रतिपत्तिः प्रत्याख्याता; आत्मज्योतिःस्वभावस्यास्य स्वप्नेऽपि संवेदनाऽगोचरत्वात्, तद्गोचरत्वे वा अनुपायसिद्ध एव अखिलप्राणिनां मोक्षः स्यात्, तथाविधस्य हि शब्दब्रह्मणः स्वसंवेदनं1235 यत् तदेव मोक्षो भवतामभिमतः । न च घटादिशब्दोऽर्थो वा स्वसंविदितस्वभावः, यतस्तदन्वितत्वं स्वसंवेदनतः सिद्ध्यत्, अस्वसंविदितस्वभावतयैवास्य प्रतिप्राणि प्रसिद्धत्वात् ।
किञ्च, शब्दार्थयोः सम्बन्धे सति शब्देनान्वितत्वमर्थस्य कुतश्चित प्रमाणात् प्रतीयेत, असति वा ? न तावदसति; अतिप्रसङ्गात्, “यद् येनासम्बद्धं न तत्तेनाऽन्वितम् यथा सह्येन विन्ध्यः, असम्बद्धश्च अर्थेन शब्दः” इत्यनुमानविरोधानुषङ्गाच्च । अथ सति सम्बन्धे; ननु कोऽयं तस्य तेन सम्बन्धः–संयोगः, तादात्म्यम्, विशेषणीभावः, वाच्यवाचकभावो वा ? न तावत् संयोगः; विभिन्नदेशत्वात्, ययोर्विभिन्नदेशत्वं न तयोः संयोगः यथा मलय-हिमाचलयोः, विभिन्नदेशत्वञ्च शब्दाऽर्थयोरिति । न चेदमसिद्धम्; शब्दस्य श्रोत्रप्रदेशे अर्थस्य च पुरोदेशे प्रतिभासमानत्वात्, तत्सम्बन्धाभ्युपगमे1236 च अनयोर्द्रव्यान्तरत्वसिद्धिप्रसङ्गात् कथं तदद्वैतसिद्धिः स्यात् ?
तादात्म्याभ्युपगमोऽप्ययुक्तः; विभिन्नेन्द्रियग्राह्यत्वात्, ययोर्विभिन्नेन्द्रियग्राह्यत्वं न तयोस्तादात्म्यम् यथा रूप-रसयोः, विभिन्नेन्द्रियग्राह्यत्वञ्च शब्दार्थयोरिति । न चेदमसिद्धम्; शब्दाकाररहितस्य1237 घटादेः लोचनविज्ञाने प्रतिभासनात् तद्रहितस्य तु शब्दस्य श्रोत्रज्ञाने । तथाभूतयोरप्यनयोस्तादात्म्याभ्युपगमे अतिप्रसङ्गात् । शब्दात्मकत्वे चार्थानां शब्दप्रतीतौ सङ्केताऽग्राहिणोऽपि अर्थे सन्देहो न स्यात् तद्वत् तस्यापि प्रतिपन्नत्वात्, अन्यथा तत्तादात्म्यानुपपत्तिः । क्षुरा-ऽग्नि-पापाणादिशब्दश्रवणाच्च1238 कर्णस्य कर्त्तन-दाहा-ऽभिघातादिप्रसङ्गः, अन्यथा तत्तादात्म्यविरोधः । यो यत्साध्यप्रयोजनं न निर्वर्तयति नासौ तेन तादाम्यमनुभवति यथा रूपेण रसः, न निर्वर्तयति च अर्थसाध्यप्रयोजनं दाहादिकं शब्द इति । तथा, नास्ति शब्दार्थयोस्तादात्म्यं विभिन्नदेश-काल-आकारत्वात्, यत् तथाविधं न तत्र तादात्म्यम् यथा घट-पटादौ, तथाविधौ च शब्दार्थाविति । न च विभिन्नदेशत्वं तत्रासिद्धम्; प्राक् प्रसाधितत्वात् । नापि विभिन्नकालत्वम्; घटाद्यर्थानां तच्छब्देभ्यः प्रागपि सत्त्वप्रतीतेः । नापि विभिन्नाकारत्वम्; तत्र तस्य सकलजनप्रसिद्धत्वात् । ननु तत्तादात्म्यासम्भवे कथमतोऽर्थप्रतीतिः ? इत्यप्यसाम्प्रतम्; तदभावेऽप्यस्याः सङ्केतसामर्थ्यादुपपद्यमानत्वात् । वृद्धपरम्परातो1239 हि शब्दानां सहजयोग्यतायुक्तानामर्थप्रतीतिप्रसाधकत्वम् काष्ठादीनां पाकप्रसाधकत्ववत् । तन्न तत्र तादात्म्यं घटते ।
नापि विशेषणीभावः; सम्बन्धान्तरेणासम्बद्धानां सह्यविन्ध्यादिवत् तद्भावस्यानुपपत्तेः । वाच्यवाचकभावस्तु शब्दार्थयोः भेदमेव प्रसाधयति, तमन्तरेण अनयोः तद्भावाऽनुपपत्तेः । तदेवं शब्दार्थयोः अद्वैताविरोधिनः सम्बन्धस्य कस्यचिदपि विचार्यमाणस्याऽनुपपत्तेः न शब्देनान्वितत्वमर्थस्य घटते । प्रतीत्या च शब्दान्वितत्वं ज्ञाने परिकल्प्यते,1240 सा चेदन्यत्राप्यस्ति तदपि परिकल्प्यत्नामविशेषात्, तथा च “न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके” इत्याद्ययुक्तम् । प्रसाधितञ्च लोचनाद्यध्यक्षे शब्दसंस्पर्शाभावेऽपि स्वार्थप्रकाशकत्वं सविकल्पकसिद्धिप्रघट्टके इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।
यदप्युक्तम्–“सकलव्यवहारोऽपि”1241 इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; शाब्दव्यवहारस्यैव तदनुविद्धत्वेन अनुभवात्, न चक्षुरादिप्रभवस्य ।
यच्चान्यदुक्तम्–“सुप्तावस्थायाम्”1242 इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम्; अद्वैते सुप्रेतरावस्थाया एवाऽसम्भवात्, तत्सम्भवे अद्वैतविरोधात् । अविद्यातस्तत्र तदविरोधः; इति श्रद्धामात्रम्; अविद्याया भेदप्रतिभासहेतुत्वस्य प्रागेव कृतोत्तरत्वात् ।
यदप्युक्तम्–“ये1243 यदाकारानुस्यूताः” इत्यादि; तदप्यसारम्; शब्दाकारानुस्यूतत्वस्य असिद्धेः । प्रत्यक्षेण हि नीलादिकं प्रतिपद्यमानः प्रतिपत्ता शब्दाकारानन्वितमेव प्रतिपद्यते, कल्पितत्वाच्च अस्याऽसिद्धिः । शब्दाकारान्वितरूपाधाराऽर्थाभावेऽपि हि ते तदन्वितत्वेन त्वया कल्प्यन्ते, तथाभूताच्च हेतोः कथं पारमार्थिकं ब्रह्म सिद्ध्येत् । साध्य-साधनविकलश्च दृष्टान्तः; घटादीनामपि सर्वथैकमयत्वस्य एकान्वितत्वस्य चाऽसिद्धेः । न खलु भावानां सर्वथैकरूपानुगमोऽस्ति, सर्वार्थानां समानाऽसमानपरिणामात्मकत्वात् ।
यदप्यभिहितम्–“न1244 शब्दाद् व्यतिरिच्यतेऽर्थः” इत्यादि; तत्र पक्षस्य प्रत्यक्षबाधा, शब्दाद् देशादिभेदेनार्थस्य प्रत्यक्षतः प्रतीतेः । “तत्प्रतीतावेव प्रतीयमानत्वात्” इति हेतुश्चाऽसिद्धः; लोचनादिज्ञानेन शब्दाऽप्रतीतावपि अर्थस्य प्रतीयमानत्वात् । कथमन्यथा बधिरस्य चक्षुरादिप्रभवप्रत्यक्षाद् रूपाद्यर्थप्रतीतिः स्यात् ? तन्न शब्दस्वभावस्य ब्रह्मणः सद्भावः कुतश्चित्प्रमाणाद् घटते ।
अस्तु वा; तथापि शब्दपरिणामत्वात्1245 जगतः शब्दमयत्वं स्यात् मृत्परिणामत्वाद् घटस्य मृण्मयत्ववत्,1246 शब्दादुत्पत्तेर्वा यथा अन्नमयाः प्राणा इति हेतौ मयङ् विधानात् ? तत्राद्यपक्षोऽनुपपन्नः; परिणामस्यैवात्राऽनुपपत्तेः1247 । शब्दात्मकं हि ब्रह्म नीलादिरूपतां प्रतिपद्यमानं स्वाभाविकं शब्दरूपं परित्यज्य प्रतिपद्येत, अपरित्यज्य वा ? प्रथमपक्षे अस्याऽनादिनिधनत्वविरोध,1248 पौरस्त्यस्वभावविनाशात् । द्वितीयपक्षे तु नीलादिसंवेदनसमये बधिरस्यापि शब्दसवेदनप्रसङ्ग नीलादेस्तदव्यतिरेकात् । यद् यदव्यतिरिक्तं तन् तम्मिन संवेद्यमाने संवेद्यते यथा नीलादिसंवेदनावस्थायां तस्यैव नीलादेरात्मा, नीलाद्यव्यतिरिक्तश्च शब्द इति । तम्याऽसंवेदने वा1249 नीलादेरप्यसंवेदनप्रसङ्ग तादात्म्याऽविशेषात् । अन्यथा विरुद्धधर्माध्यासात् तस्य ततो भेदाऽनुषङ्ग, न1250 हि एकस्यानशस्यैकदा एकप्रतिपत्रपेक्षया ग्रहणमग्रहणञ्च युक्तम् विरोधात् । विरुद्धधर्माध्यासेऽपि अत्राऽभेदे हिमवद्विन्ध्यादीनामप्यभेदानुषङ्ग । किञ्च, शब्दात्मा1251 परिणाम गच्छन् प्रतिपदार्थं भेदं प्रतिपद्येत, न वा ? तत्राद्यविकल्पे शब्दब्रह्मणोऽनेकत्वप्रसङ्ग, विभिन्नानेकस्वभावाऽर्थात्मकत्वात् तत्स्वरूपवत् । द्वितीयविकल्पे तु सर्वेषां नीलादीनां देश-काल-म्बभाव-व्यापारा-ऽवस्थाभेदाऽभाव प्रतिभासभेदाऽभावश्चानुपज्यते, एकम्बभावात् शब्दब्रह्मणोऽभिन्नत्वात् तत्स्वरूपवत् । तन्न शब्दपरिणामत्वाज्जगतः शब्दमयत्वं घटते ।
नापि शब्दादुत्पत्ते,1252 तस्य नित्यत्वेन अविकारित्वात्, अविकारिणश्च क्रमेण कार्योत्पादकत्वानुपपत्तेर्युगपदेवाऽखिलकार्याणामुत्पत्तिप्रसङ्ग । कारणवैकल्याद्धि कार्याणि विलम्बन्ते नान्यथा, तच्चेदविकलम्, किमपरं तैरपेक्ष्यम् येन युगपन्न भवेयुः ? तदेवं1253 शब्दब्रह्मणः सद्भावग्राहकप्रमाणस्य जगत्प्रपञ्चरचनानिमित्तत्वस्य चाऽसिद्धेः न तदभ्युपगमेन अबाधबोधाधिरूढस्यार्थस्यापलापो युक्तः । नापि परमब्रह्माभ्युपगमेन तस्यापि तदसिद्धेरविशेषात् ।
परमब्रह्मवादिनो वेदान्तिन पूर्वपक्ष–
ननु सर्व1254 खल्विदं ब्रह्म [छान्दोग्यो॰] नेह1255 नानास्ति किञ्चन [वृहदा॰] आरामं1256 तस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्चन [वृहदा॰] इत्याद्युपनिषद्वाक्यात् परमब्रह्मणः सद्भावसिद्धेः चेतनाऽचेतनपरिणामेन जगत्प्रपञ्चरचनानिमित्तत्वमुपपद्यते । चेतनो हि परिणामोऽस्य कर्मात्मानः, अविप्रतिपत्त्या तत्र सर्वेषां चैतन्यान्वयप्रसिद्धेः, अचेतनस्तु पृथिव्यादिमहाभूतरूपः । न चैकत्वे ब्रह्मणः कथमयं नानारूपः परिणामः ? इत्यभिधातव्यम्; सुवर्ण-क्षीरादेरेकत्वेऽपि1257 कटक-दध्यादिविचित्रपरिणामोषलम्भात्, “तदेवेदं सुवर्ण कटकादिरूपतया परिणतम्”, “तदेवेदं क्षीरं दधीभूतम्” इति प्रतीतेः । क्षीरदध्नोस्तादात्म्ये किन्न युगपत्प्रतिभासः कटकसुवर्णवत् नीलपीताद्याकारैकवस्तुवद्वा ? इत्यप्ययुक्तम्; देशचित्रस्यैवाऽर्थस्य युगपत्प्रतिभासार्हत्वात्, कालचित्रस्य तु स्वात्मभूतेनैव क्रमेणावष्टब्धत्वान्न युगपत्प्रतिभास ।
नन्वेकस्य कथं क्रम ? अनेकस्य कथम् ? न हि घटपटादीन् विहाय अन्यः कश्चित्क्रमोऽ स्ति । स हि तेषां स्वरूपम्, धर्मो वा स्यात् ? स्वरूपञ्चेत्; किमेकैकशः, अनेकेषां वा ? यदि एकैकश; घटप्रतीतावपि क्रमप्रतीतिः स्यात् । अनेकेषां चेत्; तर्हि युगपत्प्रतिभासानामपि अनेकार्थानां क्रमप्रतीतिः स्यात् । अथ धर्मः; स किं कारणान्तराधीनः, प्रमातृकल्पनाय1258 त्तो वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्त; तदुत्पत्तौ ज्ञानव्यतिरेकेण कारणान्तरस्याऽनुपलभ्यमानत्वात् । प्रमातृकल्पनायत्तत्वे तु एकत्वेऽप्यसौ न विरोधमध्यास्ते, सर्वत्र तत्कल्पनानुसारेणैव “क्रमेणैते प्रतिभाता, युगपदेते प्रतिभाताः” इत्यादिव्यवहारप्रसिद्धे । ननु चैकत्वे ब्रह्मणो देशकालचित्रता1259 विरुद्ध्यते, तस्यां वा तदेकत्वमिति चेत्, न, चित्रपटादीनां देश-कालवैचित्र्येऽपि एकत्वोपलम्भात् । प्रतिभासभेदोऽपि एकस्य न विरोधमास्कन्दति, निश्चितैकत्वम्यापि पादपस्य दूरासन्नपुरुषापेक्षया विभिन्नप्रतिभासविषयत्वप्रतीते । सामर्थ्यभेदोऽपि एकत्वं न विरुणद्धि, जलनिधेरेकस्यापि1260 वीची-तरङ्ग-बुद्बुद-फेनाद्यनेककार्यकरणे सामर्थ्यभेदाध्यवसायात् ।
न चैकत्वे1261 तस्य विचित्रसृष्टिविधानम् उत्कृष्टाऽपकृष्टप्राण्युत्पादनम्1262 नैर्घृण्यहेतुकनिरतिशयनरकादिदु खकरणञ्चाऽनुपपन्नम्; सापेक्षस्य कर्तृत्वात् । स हि कर्मात्मानुष्ठितधर्मावर्मसहायो विचित्रां सृष्टिमुत्पादयति, कर्मात्मानो हि विहित-निषिद्धकर्मानुष्ठातृत्वेन1263 प्रतिप्राणि प्रसिद्धाः । यद्यपि एकरूपब्रह्मविवर्ता ते, तथापि अविद्यया भेदमिवापादिता कर्मणां कर्तृत्वेन तत्फलानाञ्च भोक्तृत्वेन अवधार्यन्ते । अतस्तान् पुण्याऽपुण्योपेतान् सार्वज्ञ्यज्ञानेनाऽऽकलय्य उक्तप्रकारं सर्गमारभमाणस्यास्य1264 न नैर्घृण्याद्युपालम्भो ज्यायान् । स्वभावादेव1265 वा उर्णनाभ इवांशूनां कारणान्तरनिरपेक्षं ब्रह्म जगद्वैचित्र्यस्य कारणम् ।
यदि चार्थानां भेदो नाऽविद्याकृतः किन्तु वास्तवः, तदा तत्र प्रमाणं वक्तव्यम्–तच्च प्रत्यक्षम्, अनुमानं वा स्यात् ? न तावत्प्रत्यक्षम्; व्यावृत्तिरूपे भेदेऽस्य1266 प्रवृत्त्यनुपपत्तेः, परस्परव्यवच्छेदो हि भेद “अयम् अयं न भवति, ऽअस्मादयं भिन्नः” इति । स च प्रत्यक्षस्याऽ विषय, विधिविषयत्वात्तस्य, आहुर्विधातृ1267 प्रत्यक्षं न निषेद्धृ विपश्चितः [ ] इत्यभिधानात् ।
किञ्च, अर्थानां भेदः क्रमेण गृह्येत, यौगपद्येन वा ? न तावद् यौगपद्येन; तस्य प्रतियोगिग्रहणसापेक्षत्वात्, न च प्रतियोग्यग्रहणे तद्ग्रहणापेक्षो भेदो अर्थस्वरूपग्रहणमात्राद् ग्रहीतुं शक्यः, अतिप्रसङ्गात् । न च आश्रय-प्रतियोगिनोर्युगपद् ग्रहणं सम्भवति; प्रतियोगिप्रतिपत्तेः भेदाश्रयार्थस्वरूपप्रतिपत्तिपूर्वकत्वात्, तदप्रतीतौ “अयमस्माद् भिन्नः” इति प्रतीतेरनुपपत्तेः । नापि क्रमेण; इतरेतराश्रयत्वप्रसङ्गात्–घटप्रतिपत्तौ हि तद्व्यवच्छेदेन पटादिप्रतिपत्तिः, तत्प्रतिपत्तौ च पटादिव्यच्छेदेन घटप्रतिपत्तिरिति । तन्न प्रत्यक्षेण भेदप्रतिपत्तिः ।
नाप्यनुमानेन; अस्य प्रत्यक्षपूर्वकत्वात् । सम्बन्धप्रतिपत्तिपूर्वकं हि अनुमानं प्रवर्तते, न चाऽविषये प्रत्यक्षात् सम्बन्धप्रतिपत्तिर्युक्ता । न च भेदेनाऽविनाभूतं किञ्चिल्लिङ्गमस्ति । न च सुख-दुःखादिप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्या आत्मादेर्भेदानुमानं युक्तम्; तस्या मिथ्यारूपत्वात्, अतो भेदोऽप्यपारमार्थिक एव आत्मादेः सिद्ध्येन्न वास्तवः ।
किञ्च, असौ भेदः पदार्थेभ्यो भिन्नः, अभिन्नो वा स्यात्, उभयरूपः, अनुभयरूपो वा ? यद्याद्यः पक्षः; तत्रापि किमसौ स्वतो भिद्यते, भेदान्तरेण वा ? यदि स्वतः; अर्थैः किमपराद्धम् येनैषां स्वतो भेदो नेष्यते ? अथ भेदान्तरेण, तदा अनवस्था, तस्याप्यपरभेदान्तरेण अर्थेभ्यो भेदप्रसङ्गात् । अथ अभिन्न; तदा अर्थमात्रं भेदमात्रं वा स्यात् । नाप्युभयरूपः; उभयपक्षनिक्षिप्तदोषानुषङ्गात्, भेदाऽभेदयोः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणत्वेन एकत्रैकदा सम्भवाऽभावाच्च । नाप्यनुभयरूप; विधि-प्रतिषेधयोः एकतरप्रतिषेधे अन्यतरविधेरवश्यम्भावित्वात् ।
किञ्च, अखिलार्थानाम् एक एव भेद, प्रत्यर्थ भिन्नो वा ? यद्येक एव; तर्हि तस्याऽभेदात् तेषामप्यभेद एव स्यात् । अथ प्रत्यर्थ भिन्न, कि स्वत, भेदान्तरेण वा ? पक्षद्वयेऽपि प्राक्प्रतिपादितमेव दोषद्वयं द्रष्टव्यम् । ततो भेदाऽऽग्रहं परित्यज्य अभिन्नमेकं परमब्रह्मलक्षणं पारमार्थिकं तत्त्वं प्रतिपत्तव्यमिति ।
ब्रह्माद्वैतस्य खण्डनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“चेतनाऽचेतनपरिणामेन”1268 इत्यादि, तदसमीचीनम्; अत्र परिणामवाचोयुक्तेरेवाऽसम्भवात् । परिणामो हि पूर्वपूर्वधर्मपरित्यागेन1269 धर्मान्तरस्वीकार । ब्रह्म चेत् पूर्व चिद्रूपं परित्यज्य1270 आकाशादिस्वरूपं स्वीकुरुते, तदा ब्रह्मरूपतैवाऽनेन परित्यक्ता स्यात्, चिदानन्दमयं1271 हि ब्रह्म उच्यते । अथ स्वरूपाऽपरित्यागेनैव आकाशादिरूपतया तत् परिणमते, तन्न, इत्थम्भूतस्य परिणामस्य क्वचिदप्यप्रतिपत्ते । कार्यमेव हि तेन इत्थमर्थान्तरभूतमुत्पादितं स्यात्, तथा च उपादानान्तरसिद्धि तद्व्यतिरिकेण तदनुपपत्ते इत्यद्वैतहानि, “ब्रह्मोपादानकारणं जगत्” इति स्ववचनव्याधातश्च ।
किञ्च, क्षीर-सुवर्णादे परिणामिन कालपरिवास-सुवर्णकारकरव्यापारादिसहकारिसव्यपेक्षस्य परिणामे प्रवृत्तिर्दृष्टा, ब्रह्मणश्च सहकार्यभावात् कथं तत्र प्रवृत्ति, परिणामस्य निष्पत्तिर्वा ? तत्सद्भावे वा अद्वैतहानिः । अथ इतरपरिणामिपदार्थविलक्षणत्वात्तस्य न दोषोऽयम्, इदमेव हि तस्य माहात्म्यम्–यदन्यानपेक्षमपि तत् तथाविध1272 परिणामं प्रतिपद्यते, तन्न; दृष्टानुसारेणैव अदृष्टार्थकल्पनोपपत्ते । य कस्यचित् कदाचिदपि परिणामिन स्वभावो न दृष्ट “सोऽस्यास्ति” इति केनावष्टम्भेन कल्प्यते ? उपादानान्तरस्याऽनुपपत्तेरिति चेत्, न; तदुपपत्तेर्निषेधाऽसम्भवात्, दध्यादौ क्षीरादेरुपादानत्वप्रतीतेः । यदि च अन्यदुपादानान्तरं नास्ति तथापि ब्रह्मणो यत् प्रमाणेनाऽनुपपन्नं रूपं तत् कथं घटेत ? स्वभावतश्चास्य परिणामे प्रवृत्तौ तदनुपरतिप्रसङ्ग, सदैकरूपपरिणामश्च स्यात् ।
किञ्च,1273 सर्वाऽपि प्रेक्षावत्प्रवृत्ति प्रयोजनवत्त्वेन व्याप्ता । ब्रह्मणश्च विश्वप्रपञ्चरचने कि किञ्चित् प्रयोजनमस्ति, न वा ? यदि नास्ति; तदा नास्य प्रेक्षापूर्वकारिता, प्रेक्षापूर्वकारी हि न प्रयोजनमनुद्दिश्य कदाचिदपि प्रवर्तेत, अन्यत्र जडात् । द्विविधा हि प्रवृत्ति–जडस्य, इतरस्य च । तत्र जडप्रवृत्तिः1274 नित्यं परायत्तैव, न हि यावत्स्वप्रयोजनमुद्दिश्य न चेतनेन प्रेर्यते तावज्जडः क्वचित्प्रवर्तते, न च ब्रह्मणो जडत्वमङ्गीक्रियते, प्रेरकस्याऽन्यस्य प्रसङ्गतः अद्वैतहानिप्रसङ्गात् । ननु चेतनस्यापि स्वापादिदशायां तदन्तरेण प्रवृत्तिर्दृश्यते; इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्; पूर्वाऽभ्यस्तस्वप्रयोजनप्रवृत्तिनिबन्धनत्वात् तत्प्रवृत्तेः, अन्यथा अनभ्यस्तेऽपि विषये तदा प्रवृत्तिः स्यात् । प्रयोजनवत्त्वे च ब्रह्मण साकाड्क्षत्वात् कृतार्थता न स्यात् । प्रयोजनं हि इष्टं साध्यमुच्यते, सर्वथा कृतार्थस्य च साध्याऽभावात् तद्विरुद्ध्यते ।
किञ्च, ब्रह्म सावयवम्, निरवयवं वा ? न तावत् सावयवम्; चिद्रूपत्वात्, नहि चितोऽ वयवानां सम्भवोऽस्ति, तत्सम्भवे वा अस्या कार्यत्वप्रसङ्गात् नित्यत्वक्षतिः । निरवयवत्वे च सर्वात्मना प्रथममेव आकाशादिपरिणामं प्रतिपन्नस्य स्वरूपप्रच्युतितो जडत्वप्रसक्ते लाभमिच्छतो मूलोच्छेदः परिणामान्तराऽसङ्क्रमश्च स्यात्, न हि जडस्यास्य आकाशरूपतां गतस्य केनचिदप्रेरितस्य अतो व्यावृत्य परिणामान्तरे वृत्तिर्घटते, न चान्यस्तद्व्यतिरिक्तः कश्चित् प्रेरकोऽस्ति द्वैतप्रसङ्गात् । ततोऽयुक्तमिदं सृष्टिक्रमकथनम्–“ब्रह्मणः1275 प्रथम आकाशलक्षणः परिणामः, तस्माद्वायु, ततस्तेज, ततो जलम्, ततः पृथिवी, ततो नानाविधौषधयः, ततो जरायुजाण्डजोद्भेदजादिभेदेन नानाविध शरीरादिसर्ग विषयसर्गश्च” इति । ब्रह्मपरिणामत्वे च आकाशादीनां कर्मात्मनाञ्चाऽभेद, कारणस्याभिन्नत्वात् । न हि अभिन्नस्वरूपादुपादानाद् भिन्नजातीयस्योत्पत्तिर्युक्ता, वह्नेर्जल-तेजसोरुत्पत्तिप्रसङ्गात् । भोग्यभोक्तृभावश्च एतेषामनुपपन्नः; “कर्मात्मानो भोक्तारः, भूतानि भोग्यानि” इति । न हि तस्मात्तेषामभेदे विरुद्धस्वभावद्वयसम्भव, तत्सम्भवे वा विरुद्धधर्माऽध्यासाद् ब्रह्मणो नैकत्वम् ।
यदप्युक्तम्–सुवर्ण-क्षीरादेरेकत्वेऽपि1276 कटक-दध्यादिविचित्रपरिणामवदत्रापि सर्वं घटते; तदप्युक्तिमात्रम्, तस्य अनेकस्वभावत्वे कथञ्चिदुत्पत्ति-विनाशवत्त्वे च सति विचित्रपरिणामत्वोपपत्तेः सर्वथैकस्वभावस्य अनुत्पत्ति-विनाशधर्मणश्चार्थस्यैवाऽसम्भवात् खरविषाणवत् । क्रमश्च अर्थानां धर्मः पराधीनोऽनेकस्थः । स च द्वेधा–देशक्रमः, कालक्रमश्च । तत्र युगपद्भाविनां देशप्रत्यासत्तिरूपो देशक्रम, यथा “वृद्धा एते क्रमेणोपविष्टाः” इत्यादिप्रतीत्यारूढः । कालप्रत्यासत्तिविशिष्टार्थानां तु कालक्रमः, “क्रमेणोत्पद्यन्ते वर्णाः” “क्रमेणोत्पद्यन्ते स्थास-कोशादयः” इत्यादिप्रतीतिसमधिगम्य । युगपत्प्रतिभासमानानेकार्थानां किन्न क्रमप्रतीतिरिति चेत् ? कालस्य उपाधेरभावात् । यन्निबन्धना हि या प्रतीतिः सा तदभावे न भवति यथा देशनिबन्धना क्रमप्रतीतिः देशाभावे कालनिबन्धना चेयं प्रतीतिरिति । चित्रपट-दूरासन्नपादपा-ऽम्भोनिधि1277 प्रभृतीनामपि सर्वथैकस्वभावत्वमसिद्धम्, चित्ररूपत्वात् विशदेतरप्रतिभासविषयत्वात् सामर्थ्यभेदाच्चात्र कथञ्चिद् भेदप्रसिद्धे ।
किञ्च, ब्रह्मणश्चित्ररूपत्व विभिन्नप्रतिभासविषयत्वं सामर्थ्यभेदश्च अवस्थानां भेदे सति स्यात्, अभेदे वा ? न तावदभेदे, एकस्यामप्यवस्थायां तत्प्रसङ्गात् । भेदे चेत्, तर्हि तासामन्योन्यं भेदप्रसाधनाय इतरेतराभावादिरप्यायात इति सुष्ठु प्रसाधितमद्वैतम् तत्स्वरूपस्य विधिरूपत्वेन प्रतिषेधसाधकत्वाऽयोगात् । अस्तु वा यथाकथञ्चित्तासामन्योन्यं भेद; तथापि अवस्थावत ता भिन्ना, अभिन्ना, उभयम्, अनुभयं वा ? भेदे “तस्य अवस्थाः” इति व्यपदेशो न स्यादनुपकारात्, उपकारे वा अनवस्था । अभेदे, क्रिमवस्थातादात्म्येन अवस्थाता स्थित, अवस्थातृतादात्म्येन अवस्था वा ? प्रथमपक्षे1278 अवस्थातुरेकत्वानुपपत्ति तद्वत्तस्यापि भेदप्रसङ्गात्, न हि भिन्नतादात्म्येनावस्थितं तत्स्वरूपवदभिन्नं युक्तम् अतिप्रसङ्गात् । द्वितीयपक्षे तु अवस्थातैव नाऽवस्था, न हि अभिन्नतादात्म्येनावस्थितं तत्स्वरूपवद् भिन्नं भवितुमर्हति तत्स्वरूपस्यापि भेदप्रसङ्गात् । उभयपक्षेऽपि उभयदोष । अनुभयपक्षस्त्वयुक्त; विधि-प्रतिषेधधर्मयो एकतरप्रतिषेधे अन्यतरविधेरवश्यम्भावित्वेन एकत्रैकदा उभयप्रतिषेधानुपपत्ते ।
यदपि–“कर्मात्मानुष्ठितकर्मसहायस्य1279 कर्तृत्वात्” इत्याद्युक्तम्,1280 तदप्ययुक्तम्; यत कर्मात्मनां कर्मणाञ्चोत्पाद तदायत्त एव, तद्व्यतिरेकेणाऽन्यस्याऽनभ्युपगमात् । तत्र किं प्रथमं कर्मात्मनो निर्माय कर्मभिर्योजयति, कर्माणि वोत्पाद्य1281 कर्मात्मन सृजति ? “न तावत् प्रथमम् अनुष्ठात्रभावात् कर्माणि स्रष्टुं शक्यन्ते, कर्मसम्बन्धञ्च विना नाऽनुष्ठातारो भिन्ना कल्पयितुं शक्यन्ते” इति इतरेतराश्नयत्वान्न कस्यचित् सृष्टि स्यात् । “अविद्यया भेदमिवापादिता” इत्यादि चातीव दुर्घटम्, तस्यास्ततो व्यतिरेकाऽव्यतिरेकपक्षयोरनुपपत्ते, तथा तदनुपपत्तिश्च शब्दाद्वैतनिराकरणप्रघदृके1282 प्रपञ्चत प्रतिपादिता इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।
किञ्च, अज्ञानस्वभावाऽविद्या ज्ञानस्वभावं ब्रह्म च, न च ज्ञानाऽज्ञानयो भावाऽभावयोरिव क्वचित्तादात्म्यं दृष्टम् । न च इत्थमनिर्वचनीयाऽविद्या इत्यभिधातव्यम्, वस्तुनो भेदाऽभेदाभ्यां विचार्यमाणत्वोपपत्तेः, न चावस्तुत्वमस्या सङ्गच्छते, सकलभेदप्रपञ्च निष्पादयन्त्या यदि अवस्तुत्वमविद्याया तदा ब्रह्मणोऽप्यवस्तुत्वं स्यात् ।
किञ्च, ब्रह्मस्वरूपाऽप्रवेदनप्रभवोऽविद्याप्रादुर्भाव, अविद्याप्रादुर्भावप्रभवं वा ब्रह्मस्वरूपाऽप्रवेदनम् ? न तावदाद्यः पक्ष; नित्योदितत्वेन ब्रह्मण स्वरूपाऽप्रवेदनाऽसम्भवात् । नापि द्वितीय, नित्योदिते तस्मिन् प्रकाशमाने मध्यन्दिनावस्थित इवाऽर्के तस्यास्तमस्तुल्याया प्रादु र्भावाभावात् । अनादित्वात्तस्या नायं दोषश्चेत्; न; एवमपि तमः-प्रकाशयोरिव ब्रह्मा-ऽविद्ययोः सहावस्थानाऽनुपपत्तेः । कर्मात्मनाञ्च अविद्यास्वभावत्वे कथमयं विचारात्मको विवेकः अविद्यात्मनो विद्यात्मकविचारविरोधात् ? कुतश्चास्योत्पत्तिः–अविद्यात एव, अन्यतो वा ? न तावदन्यतः; अविद्याव्यतिरेकेण अन्थस्यानभ्युपगमात् । अथ अविद्यैव एवंविधविद्योपायः; तन्न; विरोधात्, न हि तमः तेजःप्रकाशोपायः प्रतीयते ।
यच्चान्यदुक्तम्–“स्वभावादेव1283 वा ऊर्णनाभ इवांशूनां कारणान्तरनिरपेक्षं ब्रह्म जगद्वैचित्र्यकारणम्”; तदप्युक्तिमात्रम्; ऊर्णनाभस्य1284 तन्तूत्पादने अन्तर्बहिःकारणापेक्षाप्रतीतेः तत्र तदनपेक्षत्वासिद्धेः, ततः कथं तद्दृष्टान्तावष्टम्भेन ब्रह्मणस्तदनपेक्षस्य स्वभावतो जगद्वैचित्र्यहेतुत्वं1285 प्रसाधयितुं शक्यम् ? स हि प्राणिहिंसालाम्पट्यतो वंशकुड्यादिकं बहिःकारणकलापं समासाद्य अन्तर्गतं लालारूपं पुद्गलप्रचयं प्राणिभक्षणप्रयोजनमुररीकृत्य दीर्घीकुर्वन्नुपलभ्यते । ततः सहकारि-प्रयोजनानपेक्षस्य उपादानरूपस्य ब्रह्मणो जगद्वैचित्र्यमभ्युपगच्छन्नयम् उपेक्षणीय एव, दृष्टहानेः अदृष्टपरिकल्पनायाश्चाऽनुषङ्गात् ।
यदप्युक्तम्–“भेदे1286 प्रत्यक्षमनुमानं वा प्रमाणं1287 वर्तेत” इत्यादि; तत्र प्रत्यक्षत एव भेदः प्रतीयते, अक्षव्यापारानन्तरप्रभवप्रत्यये अन्योन्यासंसृष्टस्य नीलादेः प्रतिभासनात्, परस्पराऽसङ्कीर्णताप्रतिभास एव च भेदप्रतिभासः । न च अन्योन्यव्यावृत्तिर्भेदः किन्तु पदार्थस्वरूपम्, तद्धि1288 स्वकारणपरम्परातः त्रैलोक्यविलक्षणस्वभावमेवोत्पन्नम् । तथाभूतञ्च तत् चेतनात्मकम् अहङ्कारास्पदं ग्राहकाकारमन्तः प्रतिभासते नीलादिकं तु ग्राह्याकारं बहिः । नहि तदुभयं मुक्त्वा अद्वैतं कस्यचित्स्वप्नेऽपि किञ्चित्प्रतिभासते । ननु यदि पदार्थस्वरूपमेव भेदः तर्हि प्रथमाऽक्षसन्निपाते तत्स्वरूपप्रतिपत्तौ “अयमस्माद् भिन्नः” इति किमिति न प्रतीयते इति चेत् ? पदार्थान्तरग्रहणसापेक्षत्वाद् अभेदवत्, यथैव हि प्रथमाऽक्षसन्निपाते प्रतीतोऽपि सत्सामान्यलक्षणोऽभेदः अर्थान्तराऽप्रतीतौ “सत् सत्” इति अनुगतात्मना नोल्लिखति, तथा भेदोऽपि । अस्तु वा अन्योन्याभावरूपो भेदः; तथापि अस्य प्रत्यक्षतः प्रतीतिः न विरुद्ध्यते, सत्स्वरूपेणेव असत्स्वरूपेणाप्यर्थानां प्रत्यक्षे प्रतिभासनात् । न खलु1289 स्वरूपेण सत्त्वमेव अर्थानां प्रत्यक्षे प्रतिभासते न पुनः पररूपेणाऽसत्त्वम्, तदप्रतीतौ तेपामप्यप्रतीतिप्रसङ्गात् स्वपररूपोपादानापोहापाद्यत्वाद्1290 वस्तुनो वस्तुत्वस्य ।
यच्चान्यदुक्तम्–“क्रमेणासौ1291 गृह्यते युगपद्वा” इत्यादि; तदप्येतेनैव प्रत्युक्तम्; उक्तन्यायेन युगपद्भेदप्रतिभाससम्भवात् । प्रतियोग्यप्रतिपत्तौ कथं भेदः तत्सापेक्ष प्रतीयते ? इत्यप्यसुन्दरम्; यतो भेदव्यवहार एव परापेक्षो न तत्स्वरूपम्, तद्धि स्वकारणकलापात् प्रतियोगिग्रहणनिरपेक्षमेवोत्पन्नम्, कथमन्यथा अभेदेऽपि इतरेतराश्रयो न स्यात्–भेदापेक्षा1292 हि सामान्यसिद्धि, तदपेक्षा च भेदसिद्धिरिति ? सङ्कोचितप्रसारिताङ्गुल्यादौ च प्राक्-प्रध्वंसाभावरूपः क्रमभावी भेद क्रमेणैव सुस्पष्टमाभासते ।
यच्चोक्तम्–“अखिलार्थानाम्1293 एक एव भेदः प्रत्यर्थं भिन्नो वा” इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम्; एकत्वविरोधलक्षणत्वाद् भेदस्य, यत्र हि ऐक्यविरोधः तत्र भेदशब्द प्रयुज्यते यथा “नीलाद् भिन्नं पीतम्” इत्यादौ । “स कि धर्मिणो भिन्नोऽभिन्नो वा” इत्यादिविकल्पसंहतिरपि अनेकान्तसमाश्रयणात् प्रत्याख्याता, न खलु धर्म-धर्मिणोः सर्वथा भेदोऽभेदो वा सम्भवति इत्यग्रे वक्ष्यते । कथञ्चैवंवादिनः अभेदः सिद्ध्येत् भिन्नाऽभिन्नादिविचारस्य तत्रापि कर्तुं शक्यत्वात्1294 ? तथाहि–अयमभेदः भेदेभ्यो भिन्नः, अभिन्नो वा स्यात् ? यद्यभिन्न, तदाऽस्य अभेदरूपताऽनुपपत्तिः भेदस्वात्मवत्तावद्धा भेदप्रसङ्गात् । अथ भिन्नः; तन्न; भेदेभ्यो भिन्नस्य अभेदस्याऽप्रतीतेः, अन्यथा विप्रतिपत्त्यभावप्रसङ्ग, न हि घटात् पटे भिन्ने प्रतीयमाने कश्चिद् विप्रतिपद्यते ।
किञ्च, असौ ततो भिन्न प्रत्यक्षेण प्रतीयेत, अनुमानेन वा ? प्रत्यक्षेण चेत्, किं भेदस्वरूपग्राहिणा, अन्येन वा ? न तावदन्येन, तथाभूतस्यास्य असंवेद्यमानत्वात्, न हि अन्तर्बहिर्वा भेदस्वरूपाऽनवभासिप्रत्यक्षं स्वप्नेऽपि सवेद्यते नीलसुखादिभेदस्वरूपावभासिन एवास्य सदा संवेदनात् । भेदस्वरूपग्राहिणाऽपि तेन युगपत, क्रमेण वा1295 अभेद प्रतीयेत ? न तावद् युगपत्, द्वयप्रतीतेरभावात्, न खलु सर्वथा भिन्नौ भेदाऽभेदौ युगपत् क्वचिदपि प्रत्यक्षे प्रतिभासेते इत्यनेकान्तसिद्ध्यवसरे प्रतिपादयिष्यते । नापि क्रमेण, प्रत्यक्षस्य एकक्षणस्थायितया क्रमेणाप्यतः तत्प्रतिपत्तेरसभवात् । तन्न प्रत्यक्षतोऽभेदप्रतिपत्तिर्घटते । नाप्यनुमानत, प्रत्यक्षाऽ भावे तस्याप्यनुपपद्यमानत्वात् तत्पूर्वकतया तस्य भवद्भिरभ्युपगमात् ।
किञ्च, अभेदो नाम द्वितीयापेक्ष, तदग्रहे कथमसौ ग्रहीतुं शक्योऽतिप्रसङ्गात्, यो यदपेक्षो धर्मः नासौ तदग्रहे1296 ग्रहीतुं शक्य यथा दण्डाग्रहे दण्डित्वम्, द्वितीयापेक्षश्च अभेदलक्षणो धर्म इति । यथाप्रतीति अभेदसिद्ध्यभ्युपगमे च भेदसिद्धिरपि तथैवाऽभ्युपगन्तव्या1297 इति सिद्धः प्रत्यक्षत शरीरादिभेदवद् आत्मनोऽपि भेद । विभिन्नसुख-दुःखादिप्रतीत्यन्यथानुपपत्तेश्च; न चेयं मिथ्या असन्दिग्धाऽवाध्यमानस्वरूपत्वात्1298 आत्मप्रतीतिवत् । आत्मनोऽभेदाभ्युपगमे1299 च एकस्मिन् सुखिते सर्व जगत् सुखितं स्यात्, दुःखिते च दुःखितम्, बद्धे बद्धम्, मुक्ते मुक्तम्, प्रवृत्ते प्रवृत्तम्, निवृत्ते1300 च निवृत्तम्, न चैवमस्ति, अतोऽस्ति1301 आत्मनो वास्तवो भेदः । अन्यथा “स एव सुखी दुःखी बद्धो मुक्त प्रवृत्तोऽप्रवृत्तश्च” इति प्राप्नोति, न चैतद् युक्तम्, परस्परविरुद्धवर्माणां नित्यनिरंशैकरूपे वस्तुनि असम्भवात् । न च कल्पिताकाशभेदवद्1302 आत्मन्यपि कल्पितभेदात् सर्वमिदमुपपत्स्यते इत्यभिधातव्यम्; आकाशस्याऽबाधितप्रमाणप्रसिद्धस्वरूपस्य वास्तवप्रदेशप्रसिद्धेः “घटाकाशम्, पटाकाशम्” इत्यादिव्यवहारो युक्तः, ब्रह्मणस्तु कुतश्चिदपि प्रमाणादप्रसिद्धेः खपुष्पवत् न कल्पितोऽपि भेदः सम्भवेत् ।
योऽपि “सर्व खल्विदं ब्रह्म” इत्याद्यागमः तत्प्रतिपादकः प्रतिपादितः;1303 सोऽपि द्वैतविपयत्वाद् भेदमेव प्रसाधयति, नहि वाच्य-वाचक-प्रतिपाद्य-प्रतिपादकानां मध्ये अन्यतमस्याप्यपाये प्रमाणभूताऽऽगमसत्ता उपपद्यते ।
किञ्च, सकलशरीरेषु आत्मन एकत्वे शरीरभेदेऽपि प्रतिसन्धानप्रसङ्गः, यथैव हि एकस्मिन् शरीरे प्रदेशभेदेऽपि एकत्वादात्मनः प्रतिसन्धानम्, एवं शरीरभेदेऽपि स्यात् । न च कल्पितभेदानां जीवानां भिन्नत्वात् कल्पितप्रदेशभेदवत् प्रतिसन्धानाऽभावः; यतः प्रदेशानां भेदे यद्यपि अन्योन्यं प्रतिसन्धानं1304 नास्ति तथापि तद्वर्तिप्रदेश्यपेक्षया तदस्ति, एवं जीवानां भेदे परस्परप्रतिसन्धानाऽभावेऽपि1305 तदनुस्यूताऽऽत्मापेक्षया तत् स्यादिति । ततः अद्वैताद्याग्रहग्रहाभिनिवेशं1306 परित्यज्य अबाधवोधाधिरूढो बाह्यार्थो यथाप्रतीति अभ्युपगन्तव्यः, अन्यथा अप्रामाणिकत्वप्रसङ्ग । अतः सिद्धो “द्रव्यपर्यायात्मार्थो विषयः ।” कस्याऽसौ विषयः इत्यत्राह–“विषयिणो द्रव्य-भावेन्द्रियस्य ।” अथ कि द्रव्येन्द्रियम् ? इत्याह–“द्रव्येन्द्रियं पुद्गलात्मकम् ।” रूपरसगन्धस्पर्शवन्तो1307 हि पुद्गलाः तदात्मकं तत्परिणामविशेषस्वभावम् ।
“अत्यन्तभिन्नजातीयपृथिव्याद्यारब्धत्वमिन्द्रियाणाम्” इति नैयायिकस्य पूर्वपक्ष तन्निरसनञ्च–
ननु च इन्द्रियाणामविशेषत1308 पुद्गलात्मकत्वमयुक्तम्, अत्यन्तभिन्नजातीयेभ्यः पृथिव्यादिभ्योऽत्यन्तभिन्नजातीयानां चक्षुरादीनामाविर्भावविभावनात् । तथा च न्यायभाष्यम्–पृथिव्यप्तेजोवायूना घ्राणरसनचक्षुःस्पर्शनेन्द्रिय भावात्1309 भावः [ ] इति । अमुमेवार्थमनुमानतः1310 समर्थयते– पार्थिवं1311 घ्राणम् रूपादिषु सन्निहितेषु गन्धस्यैवाऽभिव्यञ्जकत्वात्,1312 यद् यत्तथाविधम् तत्तत् पार्थिवं दृष्टम् यथा नागकर्णिकाविमर्दककरतलादि,1313 रूपादिषु सन्निहितेषु गन्धस्यैवाऽभिव्यञ्जकञ्च घ्राणम्, तस्मात् पार्थिवमिति । आप्यं रसनम्1314 रूपादिषु सन्निहितेषु रसस्यैवाऽभिव्यञ्जकत्वात् लालावत् । चक्षुस्तैजस1315 रूपादिषु सन्निहितेषु रूपस्यैवाऽभिव्यञ्जकत्वात् प्रदीपवत् । वायव्यं1316 स्पर्शनं रूपादिषु सन्निहितेषु स्पर्शस्यैवाऽभिव्य ञ्जकत्वान् तोयशीतस्पर्शव्यञ्जकवाय्ववयविवत् । श्रोत्रस्य तु पुद्गलात्मकत्वम्1317 अतीवाऽनुपपन्नम्; शब्दस्य स्वसमानजातीयविशेषगुणवतैव इन्द्रियेण ग्राह्यत्वोपपत्तेः;1318 तथाहि–शब्दः स्वसमानजातीयविशेषगुणवता इन्द्रियेण गृह्यते, सामान्यविशेषवत्त्वे सति बाह्यैकेन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्, बाह्यैकेन्द्रियप्रत्यक्षत्वे1319 सति अनात्मविशेषगुणत्वाद्वा रूपादिवदिति ।
तदेतदविचारितरमणीयम्; पृथिव्यादीनामत्यन्तभिन्नजातीयत्वेन द्रव्यान्तरत्वाऽसिद्धितः प्रत्येकमिन्द्रियाणां तदारब्धत्वाऽसिद्धेः । द्रव्यान्तरत्वाऽसिद्धिश्च तेषां विषयपरिच्छेदे प्रसाधयिष्यते ।
यदप्युक्तम्–“पार्थिवं1320 घ्राणम्” इत्यादि; तदप्यसमीचीनम्; हेतोर्दिनकरकिरणैः उदकसेकेन चाऽनेकान्तात् । दृश्यते हि तैलाभ्यक्तस्य आदित्यरश्मिभिर्गन्धाभिव्यक्तिः, भूमेस्तु उदकसेकेनेति । “आप्यं रसनम्” इत्याद्यप्ययुक्तम्; हेतोर्लवणेन व्यभिचारात्, तस्याऽनाप्यत्वेऽपि रूपादिषु सन्निहितेषु रसस्यैवाऽभिव्यञ्जकत्वप्रसिद्धेः । “चक्षुस्तैजसम्” इत्याद्यप्यनुपपन्नम्;1321 हेतोः माणिक्याद्युद्योतेनाऽनैकान्तिकत्वात्, स हि रूपादीनां मध्ये रूपस्यैव प्रकाशको न च तैजस इति । “वायव्यं स्पर्शनम्” इत्याद्यप्यसाम्प्रतम्; कर्पूरादिना हेतोर्व्यभिचारात्, स हि सलिलादौ रूपादिषु सन्निहितेषु शीतस्पर्शस्यैवाऽभिव्यञ्जको न च वायव्य इति । पृथिव्यप्रेजःस्पर्शाऽभिव्यञ्जकत्वाच्च स्पर्शनस्य पृथिव्यादिकार्यत्वाऽनुषङ्गः, वायुस्पर्शाऽभिव्यञ्जकत्वात् वायुकार्यत्ववत् । चक्षुषश्च तेजोरूपाभिव्यञ्जकत्वात् तेजःकार्यत्ववत् पृथिव्यप्समवायिरूपाऽभिव्यञ्जकत्वात् पृथिव्यप्कार्यत्वप्रसङ्गः । रसनस्य च आप्यरसाभिव्यञ्जकत्वाद् अप्कार्यत्ववत् पृथिवीरसाभिव्यञ्जकत्वात् पृथिवीकार्यत्वप्रसङ्गः । “शब्दः स्वसमानजातीयविशेषगुणवता” इत्याद्यपि स्वगृहप्रक्रियोपदर्शनमात्रम्; शब्दे नभोगुणत्वस्य प्रतिषेत्स्यमानत्वात् । ततो1322 नेन्द्रियाणां प्रतिनियतभूतकार्यत्वं व्यवतिष्ठते प्रमाणाऽभावात्1323 ।
साङ्ख्यपरिकल्पितस्य इन्द्रियाणामाहङ्कारिकत्वस्य प्रत्याख्यानम्–
एतेन आहङ्कारिकत्वमपि1324 इन्द्रियाणां साङ्ख्यपरिकल्पितं प्रत्याख्यातम्; तत्रापि प्रमाणाऽ भावाऽविशेषात्, प्रमाणबाधासद्भावाच्च । तथाहि–नाहङ्कारिकाणि इन्द्रियाणि, अचेतनत्वे सति करणत्वाद् वास्यादिवत्, इन्द्रियत्वाद्वा कर्मेन्द्रियवत् । न मनसा व्यभिचारः; द्रव्यमनसोऽनाहङ्कारिकत्वाऽभ्युपगमात् । नापि भावेन्द्रियाऽनिन्द्रियैर्व्यभिचारः; “अचेतनत्वे सति” इति विशेषणात् । नापि सुखादिभिर्व्यभिचारः; तेषां करणत्वाऽभावात् । तथा, नाहङ्कारिकाणि1325 इन्द्रियाणि प्रतिनियतज्ञानव्यपदेशनिमित्तत्वाद् रूपादिवत्, प्रतिनियत विषयप्रकाशकत्वाद्वा1326 प्रदीपवत् । यथैव हि–“रूपज्ञानम्, रसज्ञानम्” इत्यादिप्रतिनियतज्ञानव्यपदेशहेतवो रूपादय नाहङ्कारिका तद्वत् “चक्षुर्ज्ञानम् रसनज्ञानम्” इत्यादितद्व्यपदेशहेतुत्वाच्चक्षुरादीन्द्रियाण्यपि । तथा, नाहङ्कारिकाणि इन्द्रियाणि पौद्गलिकाऽनुग्रहोपघाताश्रयत्वात् दर्पणादिवत् । यथैव हि दर्पणादय पौद्गलिकैर्भस्मपापाणादिभि क्रियमाणाऽनुग्रहोपधाताश्रयभूता नाहङ्कारिका किन्तु पौद्गलिकाः तथा अञ्जनादिभि पौद्गलिकै क्रियमाणानुग्रहोपघाताश्रयभूतानि चक्षुरादीन्द्रियाण्यपि । मनोऽपि नाहङ्कारिकम्, अनियतविषयत्वाद् आत्मवदिति । ततः प्रतिनियतेन्द्रिययोग्यपुद्गलारब्धत्वं द्रव्येन्द्रियाणां प्रतिपत्तव्यम् इति सिद्धं पुद्गलात्मकत्वं तेषामित्यलमतिप्रसङ्गेन1327 ।
“अतीन्द्रियशक्तिसद्भावे प्रमाणाऽभावात्” इति वदतो नैयायिकस्य पूर्वपक्ष–
भावेन्द्रियमिदानी व्याचष्टे–“लब्ध्युपयोगौ1328 भावेन्द्रियम्, अर्थग्रहणशक्तिः1329 लब्धिः ।” ननु च अतीन्द्रियशक्तिसद्भावे प्रमाणाभावात् कथं लब्धिरूपं भावेन्द्रियं व्यवतिष्ठेत1330 ? तथाहि–अन्त्यतन्तुसंयोगानन्तरमुपजायमानः पटः अङ्गुल्यग्निसंयोगानन्तरञ्च दाहो नाधिककारणापेक्षः, तस्य तावन्मात्रान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेन अन्यहेतुकत्वाऽनुपपत्ते । न च अतीन्द्रियशक्तिमन्तरेण “पिपासापनोदो जलात् नानलात्” “शीतापनोदोऽ नलात् न पुनर्जलात्” इति नियमाऽनुपपत्ते, तदुपपत्तये साऽभ्युपगन्तव्या इत्यभिधातव्यम्; स्वरूप-सहकारिशक्तिप्रसादादेव1331 तन्नियमोषपत्ते । द्विविधा हि शक्ति स्वरूप-सहकारिशक्ति भेदात् । तत्र स्वरूपशक्तिः तन्त्वादीनां तन्तुत्वादिरूपा, चरमसहकारिरूपा तु सहकारिशक्तिः; न हि सन्तोऽपि तन्तवः अन्त्यतन्तुसंयोगं विना पटमारभन्ते । तथा च, अनलत्वाऽभिसम्बन्धाद् अनल एव शीतापनोदं विदधाति न जलं तदभावात्, जलत्वाऽभिसम्बन्धाच्च जलमेव पिपासामपनुदति नत्वनलः, तयोः प्रतिनियतसामान्याश्रयत्वेन अन्योन्यकार्योत्पादं प्रति अनङ्गत्वात् । प्रयोगः–दहनादयो निजसहकारिसन्निधिलक्षणमेव सामर्थ्यमुद्वहन्ति असति प्रतिबन्धके कार्योत्पादकत्वात्, यद् असति प्रतिबन्धके कार्यमुत्पादयति तन्निजसहकारिसन्निधिलक्षणमेव सामर्थ्यं विभर्ति, यथा कर्म विभागेन निवृत्ते1332 पूर्वसंयोगे उत्तरसंयोगोत्पादिकां1333 निजसहकारिसन्निधिलक्षणामेव शक्तिम्, तथा च दहनादयः, तस्मात्तेऽपि तथा इति । न चैवं1334 प्रतिबन्धकमण्यादिसन्निधानेऽप्यग्नेः स्फोटादिकार्यकारित्वप्रसङ्गः निजसहकारिसन्निधिलक्षणायाः शक्तेः सद्भावात् इत्यभिधातव्यम्; तदुत्पत्तौ करतलाऽनलसंयोगवत् प्रतिबन्धकमण्याद्यभावस्यापि सहकारित्वात् । न चाऽभावस्य अवस्तुत्वात् कारणत्वाऽभावः; यतो दर्शनं नः प्रमाणम्; दृश्यते च “नास्ति” इति ज्ञाने प्रमाण-प्रमेयाऽभावस्य कारणत्वम्, प्रत्यवाये नित्याऽकरणस्य, पतनकर्मणि संयोगाऽभावस्य च ।
किञ्च,1335 असौ शक्तिः नित्या, अनित्या वा ? यदि नित्या; तदा सर्वदा कार्योत्पादप्रसङ्गः तस्याः1336 सदा सत्त्वात् । ननु तन्नित्यत्वेऽपि सहकारिणां कादाचित्कत्वात् कार्ये कादाचित्कत्वं युक्तं तदपेक्षया तस्याः कार्यकारित्वप्रतिज्ञानात; इत्यप्ययुक्तम्; शक्तिकल्पनावैयर्थ्याऽनुषङ्गात्, स्वरूपस्यैव सहकारिकारणापेक्षस्य कार्योत्पादकत्वोपपत्तेः । अनित्यत्वे तु पदार्थस्वरूपमात्रसम्पाद्याऽसौ,1337 निजाऽऽगन्तुकलक्षणसामर्थ्योत्पाद्या,1338 अतीन्द्रियशक्त्यन्तरनिष्पाद्या1339 वा ? प्रथमपक्षे पदार्थस्वरूपस्य शाश्वतिकत्वेन शश्वच्छक्तेरुत्पादप्रसङ्गात् स एव सदा सातत्येन कार्योत्पादप्रसङ्गः । निजागन्तुकसामर्थ्यसम्पाद्यत्वे तु शक्तेः कार्यमेव तत्सम्पाद्यमस्तु, अलमप्रातीतिकाऽतीन्द्रियशक्तिकल्पनया । अतीन्द्रियशक्त्यन्तरनिप्पाद्यत्वेऽपि अनवस्था, तस्याऽपि कादाचित्कतया तदन्तरनिष्पाद्यत्वप्रसङ्गात् ।
तथा प्रतिकार्यम् एका शक्तिः, अनेका वा ? न तावदेका; तद्भेदात् कार्यभेदाश्रयणात् । अथ1340 अनेका, किमसौ शक्तिमतो भिन्ना, अभिन्ना वा ? भेदे अपसिद्धान्तप्रसङ्गः । अभेदे तु कि शक्तिभ्यः तद्वानभिन्न, तद्वतो वा शक्तयः ? प्रथमविकल्पे शक्तिस्वरूपवत् शक्तिमतोऽप्यनेकत्वमतीन्द्रियत्वञ्च स्यात् । तत्तादात्म्ये तस्यापि तावद्धा भेदात् अतीन्द्रियस्वरूपस्वीकाराच्च, अन्यथा तत्तादात्म्याऽनुपपत्तिः । द्वितीयविकल्पे तु शक्तिमत्स्वरूपवत् शक्तीनामप्येकत्वानुषङ्गः, एकस्मादभिन्नानां तत्स्वरूपवद् अनेकत्वाऽनुपपत्तेः कुत कार्यनानात्वसम्भव इति ?
शक्तिमस्वीकुर्वतो नैयायिकस्य निराकरणम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“अन्त्यतन्तुसंयोगानन्तरम्”1341 इत्यादि; तदसमीक्षिताऽभिधानम्, अतीन्द्रियशक्तिमन्तरेण प्रतिनियतकार्यकारणभावाऽनुपपत्तेः । प्रतिनियतं1342 हि कारणं कार्यञ्चोपलभ्यते पट तन्तुभ्यो1343 न वीरणादेः दाह कृशानो न जलादे, सेयं व्यवस्था परिदृश्यमानपदार्थस्वरूपादनुपपद्यमाना तदतिरिक्तं तद्गतमेव धर्मान्तरत्व रं स्व सिद्ध्यर्थमाक्षिपति । ननु चेयं व्यवस्था तद्व्यतिरेकेणापि1344 अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां पटं प्रति तन्तूनामेव उत्पादनसामर्थ्याऽध्यवसायात् सिद्ध्यति इत्यभिदधतोऽपि स्वरूपातिरेकिणी शक्तिरेव शरणम्, तदनभ्युपगमे द्रव्यस्वरूपाऽविशेषात् सर्वस्मात् सर्वसम्भवो दुर्निवार । स्वभावभेदान्न1345 सर्वस्मात् सर्वसम्भवश्चेत् तर्हि स्वो1346 भाव कार्यनियमहेतुर्विशिष्टं स्वरूपम् इत्यङ्गीकृता सकलार्थाश्रिता भेदवती विचित्रा शक्तिः ।
यदप्युक्तम्–“स्वरूप-सहकारिशक्तिप्रसादादेव”1347 इत्यादि, तदप्युक्तिमात्रम्, स्वाश्रयजन्यकार्यनिरपेक्षतया1348 सामान्यस्य स्थितत्वात्, स्वानाश्रयभूतकारणान्तरजन्यकार्य1349 प्रति साधारणत्वेन कार्यकारणभावप्रतिनियमव्यवस्थापकत्वाऽसम्भवाच्च1350 । अग्नित्वं हि स्फोटवद् विजातीय कारणजन्यकार्येष्वपि तुल्यरूपम् । न हि स्फोटं प्रत्येव अग्नेरग्नित्वम् यथा पुत्रापेक्षं पितुः पितृत्वम्, भृत्यापेक्षं वा स्वामिनः स्वामित्वम्, अपि तु सर्वं प्रत्येव अग्निः अग्निरेव । न हि कार्यान्तराणि प्रति अग्निः अनग्निर्भवति, अतो दाहवत् पिपासाद्यपनोदमपि विदध्यात् । ननु असाधारणं स्वरूपं व्यवस्थानिमित्तम्, तथाभूतञ्चेदम् अग्नित्वमग्नेः अनग्निभ्यो व्यावृत्तिनिमित्तत्वात्, दाहत्वमपि अदाहाद् दाहस्य व्यावृत्तिहेतुत्वात्, अतः कार्यकारणभावप्रतिनियमस्य दृष्टेनैव उपपत्तेर्नाऽदृष्टकल्पना1351 उपपन्ना; तदयुक्तम्; अनग्निव्यावर्तकतया तुल्यस्वरूपत्वाऽभावेपि1352 अग्नित्वस्य प्रतिनियतकार्योत्पादकत्वव्यवस्थापकत्वाऽनुपपत्तेः तस्यापि1353 सर्वकार्याणि प्रति साधारणत्वात्, न हि कार्यान्तरेष्वपि अग्नित्वस्याग्नेः अनग्निभ्यो व्यावर्तकत्वं नास्ति येनाऽस्य1353 तज्जनकत्वं1354 न स्यात्, जलादिकारणापेक्षया हि अग्नित्वस्याऽसाधारणस्वरूपता न जलादिकार्यापेक्षयेति । एवं जलस्यापि शैत्यादिजनकत्वे1355 प्रतिनियमो न घटते; तन्नियमनिमित्तस्य13561357 च जलत्वस्य दाहादावपि साधारणत्वात्, अतो जलमपि दहेद् अनलोऽपि पिपासामपनुदेदविशेषात् ।
अथ दाहस्याऽग्निजन्यत्वे दाहत्वजातेर्व्यवस्थानिमित्तत्वात् क्षित्यादीनामदाहरूपतया अग्निजन्यत्वाऽप्राप्तिः, शैत्यादीनाञ्च जलादिजन्यत्वे तज्जातेः1358 प्रयोजकत्वात् तद्रहितत्वेन दाहस्य कथमिव जलादिजन्यत्वप्रसङ्ग ? तदसमीचीनम्; दाहत्वजाते शैत्याद्यपेक्षया अतुल्यत्वेऽपि1359 जलादिकारणान्तरापेक्षया तुल्यत्वान्न प्रतिनियतकार्य-कारणभावव्यवस्थाहेतुत्वम् । ननु यत् सामान्यं यत्र समवेतं तदेव तत्र कार्यकारणभावव्यवस्थाहेतुः, न चाऽग्नित्वं जलादौ समवेतं नापि दाहत्वं शीतादौ, इत्यप्यसुन्दरम्; एवमप्यग्नित्वादेः कारणत्वादिव्यवस्थापकत्वाऽयोगात्, यद्धि1360 अकारणादेर्व्यावृत्तं कारणादावनुवृत्तं तद् असाधारणत्वात् कारणत्वं व्यवस्थापयति, अग्नित्वादिकं1361 च अकारणेभ्यो न व्यावृत्तं भूतभाविषु अग्निविशेषेष्ववि ष्वपि वि द्यमानत्वेन अकारणेष्वपि गतत्वात् । न च असत्त्वेन भूत-भविष्यतोर्वह्निविशेषयोः वह्नित्वाश्रयत्वानुपपत्तिः; वह्नित्वावच्छेदेन “आसीद्1362 वह्निः, भविष्यति वह्निः” इति प्रत्ययद्वयाऽनुत्पत्तिप्रसङ्गात्1363 । अस्तु वा सत्त्वविशेषितविशेषाश्रयत्वम्;1364 तथापि न वह्नित्वस्य विपक्षाद् व्यावृत्तिः विवक्षितवह्निविशेषजन्यधूमं प्रति वह्निविशेषान्तरस्याऽकारणत्वात्, तज्जन्यञ्च प्रति अन्यस्याऽकारणत्वात्, अतः अकारणेऽपि1365 विपक्षे वह्नित्वस्योपलम्भान्न स्वाश्रयकारणत्वप्रयोजकत्वम् ।
किञ्च, अनग्निरूपाऽर्थेभ्यो व्यावर्तमानमग्नित्वम् अग्निजन्यकार्यं प्रति अनग्निरूपार्थानां1366 कारणत्वमपाकरोतु, निखिलाऽग्निव्यक्तीनाम् अन्योन्यकार्यजननं प्रति कारणत्वसङ्करप्रसङ्गं कथं1367 परिहर्त्तुमुत्सहते, अतस्तत्परिहारे किञ्चिन्नियामकं वक्तव्यम्–तच्च सामान्यम्, विशेषः, द्वयम्, शक्तिर्वा स्यात् ? न तावत्सामान्यम्, व्यक्त्यन्तरेऽप्यनम्प्यनुगमात्1368 । नापि विशेषः; यतो न विशेषान्तरजन्यकार्यं प्रति विशेषो विशेषरूपतां1369 परित्यजति । नापि द्वयम्; अत एव, अत शक्तेरेव तन्नियामकत्वमङ्गीकर्त्तव्यम् । स्वरूप-सहकारिशक्तेस्तन्नियामकत्वे च लोकप्रतीतिविरोध, प्रतीयते हि1370 लोके स्वरूप-सहकारिशक्तियुक्तष्वपि1371 वलीवर्द-मनुष्यादिषु “अयमत्र कार्ये समर्थ, अयञ्चाऽसमर्थ अल्पसामर्थ्योवा” इत्यादिव्यवहार प्रतीतिश्च । तत्सिद्धं तन्निमित्तं स्वरूप-सहकारिशक्तिव्यतिरिक्तं सामर्थ्यम्, अन्यथा अयं विभागो न स्यात्, सर्वेषां समानमेव कार्यकारित्व तदकारित्वं वा स्यात् ।
किञ्च, सहकारिलाभमात्रात् पदार्थाः कार्य कुर्वन्ति, स्वभावभेदे सति सहकारिलाभाद्वा ? प्रथमपक्षे तल्लाभे सत्यपि स्वरूपस्याऽविशिष्टत्वात् मृत्पिण्डाद् घटस्येव पटस्याप्युत्पत्ति स्यात्, “स्वभावभेदश्च शक्तिभेदे सत्येव स्यात्” इत्युक्तम् । किञ्च, अग्ने स्वरूपसहकारिसन्निधिमात्रात् कार्यकारित्वाऽभ्युपगमे प्रतिबन्धकमण्यादिसन्निधानेऽपि तत्प्रसङ्ग, न हि तदाऽग्नित्वस्य करतलाऽनलसंयोगस्य वा सहकारिणो विनाशोऽन्यत्वं वाऽस्ति,1372 तत्स्वरूपरयाऽविकलस्य प्रत्यभिज्ञायमानत्वात् । ततो दृष्टरूपात् कारणादनुद्भवत् कार्य तदतिरिक्तं किञ्चिन्निमित्तान्तर परिकल्पयति, सा च शक्ति ।
ननु तन्मण्यादिसन्निधौ सामग्र्यभावाद् वह्ने कार्याऽकरणत्वादकारणत्वम्, करतलाऽनलसंयोगवद् दाहोत्पत्तौ तन्मण्याद्यभावस्यापि सामग्रीत्वात्, तदसत्, यत कोऽत्र1373 अभाव सहकारी–कि प्रतिबन्धकमण्यादे प्रागभाव, प्रध्वस, अन्योन्याभाव, अत्यन्ताऽभाव, अभावमात्र वा ? यदि प्रागभाव, तदा विद्यमानेऽप्येकस्मिन्मणौ मण्यन्तरप्रागभावाऽपेक्षया दाहोत्पत्ति स्यात् । अथ तस्यैव प्रागभावं प्राप्य असौ दाहं विधत्ते, तर्हि तत्प्रध्वंसे,1374 सत्यपि वा अस्मिन् उत्तम्भकमणिसन्निधौ दाहोत्पत्तिर्न स्यात् । एतेन प्रध्वंसस्य सहकारित्वं प्रत्युक्तम्, तत्प्रागभावे, तत्सत्त्वेऽपि वा उत्तम्भकमण्युपनिपाते दाहाऽनुत्पत्तिप्रसङ्गात् । नाप्यन्योन्याभाव,1375 प्रतिबन्धकमण्यादिसद्भावेऽप्यस्य सम्भवात्1376 दाहोदयानुषङ्गात्, तत्प्राक्-प्रध्वसाभावसम्भवे1377 तदनुदयप्रसङ्गाच्च । अत्यन्ताऽभावस्य च प्रतिबन्धकमण्यादावसम्भवादेव सहकारित्वं प्रत्याख्यातम् । नाप्यभावमात्रं सहकारि, अभावचतुष्टयव्यतिरिक्तस्य अभावमात्रस्यैवाऽसभवात् । तत प्रतिबन्धकमण्याद्यभावो न दाहादौ कारणम् अन्वय-व्यतिरेकशून्यत्वात्, यद् यत्रान्वय-व्यतिरेकशून्यं न तत्तत्र कारणम् यथा पटे कुम्भकारः, तथा चायम्, तस्मात्तथेति । अन्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकत्वाद्वा षैङ्गल्यादिवत् ।
किञ्च, यदि तन्मन्त्राद्यभावो दाहहेतुः तदैकतन्मन्त्रादिव्यक्तिसद्भावेऽपि1378 अन्यतन्मन्त्रादिव्यक्तीनां भूतभविष्यद्वर्तमानानां तद्देशे तत्काले च अभावाः सन्तीति दाहोत्पत्तिः किन्न स्यात् ? न च एकव्यक्त्यभावो नास्ति इति व्यक्त्यन्तराभावैः स्वकार्यं न कर्त्तव्यम्, न हि भावव्यक्त्यन्तराणि न सन्ति इति एका भावव्यक्तिः स्वकार्यन्न करोति इति प्रातीतिकम् । न च अनन्तानां सम्भूय कार्यकारित्वं क्वापि प्रतिपन्नम् । न चैक एवायमभावः तन्मन्त्रादिजातेरेकत्वात् इत्यभिधातव्यम्; जातेः अभावेषु भवताऽनभ्युपगमात्, अन्यथा अभावानां द्रव्य-गुण-कर्मान्यतमरूपताप्रसङ्गो जातेस्तत्रैव परिसमाप्तत्वात् ।
किञ्च, मण्यादिमात्राऽभावो दाहहेतुः, प्रतिबन्धकाऽभावो वा ? तत्राद्यपक्षोऽयुक्तः; मण्यादिमात्राऽभावे दाहाऽदर्शनात्1379 । न च विशिष्टमण्याद्यभावः कारणम्, तद्वैशिष्ट्यस्य कार्यैकसमधिगम्यस्य नामान्तरेण शक्तेरेवाऽभिधानात् । द्वितीयपक्षोऽप्यनुपपन्नः; प्रतिबन्धकस्तम्भितविषभक्षणे पश्चात् प्रतिबन्धकनिवृत्तौ मरणप्रसङ्गात् । अत्र हि प्रतिबन्धकेन रसाभावः क्रियते; अतिशयान्तरं वा ? न तावद्रसाभावः; नीरसत्वस्य विषेऽनुपलम्भात्, रसस्य तत्र प्रत्यभिज्ञायमानत्वात् । नापि अतिशयान्तरम्; अदृष्टकल्पनाप्रसङ्गात् । यदि चाऽतिशयः कश्चिदतीन्द्रियः कल्प्येत1380 तदा शक्तिकल्पने को विद्वेषः ? ततो निराकृतमेतत्–“दहनादयो निजसहकारिसन्निधिलक्षणमेव सामर्थ्यमुद्वहन्ति” इत्यादि; निजसहकारिसन्निधिलक्षणसामर्थ्याद् उक्तप्रकारेण तेषां कार्यकारित्वानुपपत्तेः । तल्लक्षणसामर्थ्यात् तदुत्पत्त्यभ्युपगमे च बीजादेरप्यत एव1381 अङ्कुरादिकार्योत्पत्तिप्रसङ्गात्, स्रग्वनितादेश्च सुखाद्युत्पत्त्यनुषङ्गात्1382 अतीन्द्रियस्येश्वरस्य अदृष्टादेश्च कल्पनाऽनुपपत्तिः ।
यच्च1383 “प्रतिबन्धकमण्यादिसन्निधाने कार्याऽकरत्वादकारणत्वम्” इत्युक्तम्;1384 तत्र1385 किमिदं कार्याऽकरत्वं नाम–कि कार्यप्रतियोगित्वम्, प्रतिबद्धत्वं वा ? प्रतियोगित्वे पुनस्ततो दाहोत्पत्तिर्न स्यात् जलादिवत् । नापि प्रतिबद्धत्वम्; प्रतिमण्यादिसन्निधानेऽपि1386 कार्याऽकरत्वप्रसङ्गात् ।
किञ्च, सामान्यरूपा शक्तिः प्रतिबन्धकेन प्रतिबद्ध्यते, द्रव्यस्वभावा, गुणरूपा वा ? प्रतिबन्धश्चास्या1387 प्रध्वंसः, अभिभवो वा ? तत्र न तावत् सामान्यरूपायाः शक्तेः प्रध्वंस लक्षणः प्रतिबन्धो घटते; नित्यत्वात् । नापि द्रव्यरूपायाः; तस्या समवायिकारणविनाशाद् असमवायिकारणविनाशाद्वा विनाशाऽभ्युपगमात् । नापि गुणरूपाया, तस्या विरोधिगुणप्रादुर्भावाद् आश्रयविनाशाद्वा विनाशप्रतिज्ञानात् । अभिभवलक्षणस्तु प्रतिबन्धोऽनुपपन्नः; प्रतिबन्धकमण्यादिसन्निधानेऽपि सामान्यादिस्वरूपाया निज-सहकारिशक्ते अनभिभूतायाः प्रतीते ।
किञ्च, द्वे1388 अपि शक्ती कि कारणजन्ये, उत एका जन्या अन्या नित्या ? प्रथमपक्षोऽनभ्युपगमान्न युक्त । द्वितीयपक्षे तु “एकां शक्ति प्रतिबन्धको हन्ति, अपरां पालयति” इति महत्तस्य वैचित्र्यम् । ततो मन्त्रौपधाद्यैरचिन्त्यप्रभावै अतीन्द्रियाया शक्तेरेव प्रतिबन्ध प्रतिपत्तव्यः । क पुन शक्ते प्रतिबन्ध इति चेत् ? अभिभव, विनाशो वा ।
ननु प्राप्य शक्ति प्रतिबन्धक प्रतिबध्नाति, अप्राप्य वा ? न तावत् प्राप्य, शक्तिमतो मणिमन्त्रादिनाऽप्राप्तौ तेनाऽस्या प्राप्तेरयोगात्, न हि हस्तेन पटाऽप्राप्तौ तद्गतरूपादे प्राप्तिः सम्भवति । अप्राप्तस्य प्रतिबन्धे च एकस्मादेव मणिमन्त्रादे सर्वस्या शक्ते प्रतिबन्ध स्यात्; इत्यप्यनुपपन्नम्, योग्यतालक्षणसम्बन्धवशाद् योग्याया एवाऽस्या तेन प्रतिबन्धोपपत्ते चुम्बकवत् । न खलु चुम्बकस्य अयस योग्यतातोऽन्य सन्निकर्षादि सम्बन्धोऽस्ति, नाप्ययोग्यस्य आकर्षणम्, त्रैलोक्योदरवर्तिनोऽपि अयस तेनैकेनैव आकर्षणप्रसङ्गात् । ननु विनष्टायाः शक्ते कुत पुन प्रादुर्भाव यतो दाहादिकार्योत्पत्ति स्यादिति चेत् ? शक्त्यन्तरयुक्ताद्वह्निक्षणादेव, न चाऽनवस्थानुषङ्गो दोषाय; बीजाङ्कुरादिवत् तत्कार्यकारणप्रवाहस्याऽनादितयेष्टत्वात् । ताश्चैवम्भूता शक्तयोऽर्थानाम्1389 अनेकरूपा सन्ति प्रतिक्षणमनेककार्यकारित्वात्, कथमन्यथा कञ्चित्1390 प्रति प्रतिबद्धोऽप्यग्निः तदैवाऽन्यस्य दाहादिकं विदध्यात्, विष वा प्रतिबद्धमारणशक्तिकं व्याध्युपशमं कुर्यात् ? न चैकस्य अनेकस्वभावत्वविरोध, प्रमाणत प्रतिपन्नस्य अविरोधास्पदत्वात् । शक्तिन्तद्वतो सर्वथाभेदाऽभेदपक्षोक्तमपि दूषणमनुपपन्नम्, तयोः कथञ्चिदभेदाऽभ्युपगमात् । तत कार्यकारणभावप्रतिनियमं प्रतिजानद्भि प्रतिपदार्थं स्वात्मभूतमतीन्द्रियं1391 कार्यैकसमधिगम्यं विचित्रं रूपान्तरं शक्त्यपराभिधानं प्रेक्षादक्षैः प्रतिपत्तव्यम् । इति सिद्धा1392 शक्ति पदार्थानाम् । अतो युक्ता अर्थग्रहणशक्तिः आवरणक्षयोपशमप्राप्तिरूपा “लब्धिः ।”
“उपयोगः1393 पुनः अर्थग्रहणव्यापारः ।” विषयान्तराऽऽसक्ते चेतसि सन्निहितस्यापि विषयस्याऽग्रहणात् तत्सिद्धिः । इदानी ““सन्निपात”” इत्यादि व्याचष्टे ““योग्यता”” इत्यादिना । “तयोः” विषयविषयिणोः “अनन्तरं1394 भूत”मुत्पन्नम्, अनेन अनन्तरशब्दः1395 साक्षात् सन्निपातशब्दस्तु1396 सामर्थ्याद् व्याख्यातः । नखलु1397 तयोः योग्यदेशाद्यवस्थानलक्षणसन्निपाताऽसम्भवे पूर्वमिव1398 तदनन्तरं कस्यचित् प्रादुर्भावो युक्तोऽतिप्रसङ्गात् । कि तत् तदनन्तरभूतम् ? इत्याह– “अर्थग्रहणम् । अर्थस्य” अनन्तरोक्तस्य “ग्रहणम्” न पुनः स्वरूपगताऽर्थाकारमात्रस्य, ज्ञानस्य अर्थाकारतया स्वप्नेऽप्यप्रतीतेः । घटादेर्बहिर्देशसम्बद्धस्य अन्तर्देशसम्बद्धेन ज्ञानेन अहमहमिकया प्रतीयमानेन प्रतिप्राणि प्रतिभासप्रतीतेः । ननु यद्यर्थादुत्पन्नं तदाकारानुकारि च तन्न स्यात् कथं तर्हि नियतार्थग्राहकम् ? इत्यत्राह–“योग्यतालक्षणम् । योग्यता”1399 नियतार्थग्रहणसामर्थ्यम् लक्षणम् स्वरूपं यस्य तत्तथोक्तमिति ।
साकारज्ञानवादिनो बौद्धैकदेशि सौत्रान्तिकस्य पूर्वपक्ष–
अत्र सौत्रान्तिकमतावलम्बी प्राह–ज्ञानम् अर्थस्य ग्राहकं भवत् कि सम्बद्धस्य ग्राहकं1400 भवेत्, असम्बद्धस्य वा ? न तावदसम्बद्धस्य; अतिप्रसङ्गात् । अथ सम्बद्धस्य; कि तादात्म्येन, तदुत्पत्त्या वा ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः; योगाचारमतप्रसङ्गात्1401 । तदुत्पत्तिरपि न समसमये सम्भवति; सव्येतरगोविषाणवत् समसमयवर्तिनोः कार्यकारणभावाऽभावात्, मिन्नसमये च अर्थस्य विनष्टत्वात् नाऽऽकारमन्तरेण ग्रहणं घटते । तदुक्तम्–1402
भिन्नकालं1403 कथ ग्राह्यमिति चेद् ग्राह्यतां विदुः ।
हेतुत्वमेव युक्तिज्ञाः तदाकारार्पणक्षमम् ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । २४७] इति ।
प्रयोगः–अर्थाकारं ज्ञानम् अर्थकार्यत्वात् उत्तरार्थक्षणवत् । तथा, यद् यस्य ग्राहकं तत्तदाकारम् यथा रवरूपग्राहकं ज्ञानं स्वरूपाकारम्, नीलाद्यर्थस्य ग्राहकञ्च ज्ञानमिति ।
किञ्च, अतीताऽनागतविषयज्ञानानां केशोण्डुकादिज्ञानानाञ्च1404 बाह्यार्थस्य ग्राह्यस्याऽभावात् कथमिव आकारमन्तरेण तद्ग्रहणम् ? यद् यदाकारं न भवति न तत् तस्य ग्राहकम् यथा शुक्लसंवेदनं नीलस्य, ग्राहकञ्चार्थस्य ज्ञानमिति । निराकारत्वाभ्युपगमे1405 च ज्ञानस्य स्वरूपस्याप्यप्रत्यक्षत्वप्रसङ्ग,1406 उत्पद्यमानं हि ज्ञान “नीलमिदम्, पीतमिदम्” इत्याद्याकारेणैव प्रतीयते, तदभावे कथमिव अस्य प्रत्यक्षता स्यात् ? निराकारत्वे च ज्ञानानामन्योन्य भेदोऽपि सुदुर्लभ, नीलाद्याकारो हि संविद संविदन्तराद् व्यावर्तक रूपम्, तदभावे कुत कि व्यावर्त्तेत ? तस्माद् यतो “नीलस्येदं1407 विज्ञानम्, पीतस्येदम्” इत्यधिगतिर्नियतकर्म्मिका सम्पद्यते तदेव1408 रूपमस्यां क्रियायां साधकतमत्वात् प्रमाणम्, सविद संविदन्तराच्च भेदकम् । उक्तञ्च–
तत्राऽनुभवमात्रेण1409 ज्ञानस्य सदृशात्मनः ।
भाव्यं तेनाऽऽत्मना येन प्रतिकर्म विभज्यते ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३०२] इति ।
न च अर्थरूपताऽत्यये “नीलस्येयं बुद्धि” इति बुद्धेरर्थेन घटना घटते, तथाविधायाश्चास्याः सर्वार्थ प्रत्यविशेषात् प्रतिकर्मव्यवस्थाऽपि दुर्घटा । तथा च तत्स्वरूपं प्रतिपदार्थ निराकारतयाऽ प्राप्तभेदं सद् व्यवहर्तॄणामर्थक्रियार्थिनां नियतार्थप्रतीत्यहेतुतया कथं नियतेऽर्थे प्रवृत्तेरङ्गं म्यात् ? तदुक्तम्–
अर्थेन1410 घटयत्येना न हि मुक्त्वार्थरूपताम् ।
तस्मात् प्रमेयाधिगतेः प्रमाण मेयरूपता ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३०५] इति ।
न च कारणत्वाऽविशेषात् अर्थवत् चक्षुरादेरप्याकारानुकरणं ज्ञाने किन्न स्यादित्यभिधातव्यम् ? तदविशेपेऽपि अपत्येन पित्राकारानुकरणवत् नियतस्यैवाऽऽकारानुकरणोपपत्ते । उक्तञ्च–
यथैवाऽऽहारकालादेः1411 समानेऽपत्यजन्मनि ।
पित्रोस्तदेकमाकार धत्ते नान्यस्य कस्यचित् ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३६९] इति ।
ततो यद् यदाकारं स्वज्ञानेन आलम्ब्यते तत्तदाकारमेव प्रतिपत्तव्यम् यथा सास्नादिमदा कारः स्वज्ञानेनाऽऽलम्ब्यमानो गौः सास्नादिमान्, अर्थाकारञ्चाऽर्थज्ञानं स्वज्ञानेनाऽऽलम्व्यने1412 इति सिद्धा साकारता ज्ञानस्येति ।
साकारवादपतिक्षेपपुरस्सर ज्ञानस्य निराकारत्वव्यवस्थापनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“ज्ञानमर्थस्य1413 सम्बद्धस्य असम्बद्धस्य वा ग्राहकम्” इत्यादि; तत्र सम्बद्धस्यैव तद् ग्राहकम्, सम्बन्धश्च1414 ज्ञानार्थयो1415 योग्यतालक्षणो न पुनः तदुत्पत्तिलक्षणः अर्थाज्ज्ञानोत्पत्तेर्निपेत्स्यमानत्वात् । तथा च “अर्थाकारं ज्ञानम् अर्थकार्यत्वात्” इत्यत्र असिद्धो हेतुः । तल्लक्षणसम्बन्धश्च1416 न्धाच्च ज्ञानमर्थस्य समकालस्य भिन्नकालस्य वा ग्राहकं न1417 विरुद्ध्यते, अतः “भिन्नकालं कथं ग्राह्यम्” इत्याद्ययुक्तम् । किञ्च, स्वागमा गम प्रसिद्धं ज्ञानमाश्रित्य साकारता प्रसाध्यते, अनुभवप्रसिद्धं वा ? तत्राद्यविकल्पे स्वागमप्रसिद्धस्याऽविकल्पकज्ञानस्य आकाशकुशेशयप्रख्यत्वात् न तत्साकारेतरचिन्तयाऽस्माकं किञ्चित् प्रयोजनम् । यदेव हि प्रवृत्तिनिवृत्त्यादिकारणं प्रमाणभूतम् आवालमनुभवप्रसिद्धं सविकल्पकं1418 ज्ञानं तदेव निराकारतया प्रसाधयितुमुपक्रान्तम् । न खलु “स्वाकारो ज्ञानानां विषयः” इति प्रतियन्ति लौकिकाः, अनात्मभूतार्थोन्मुखतया तैस्तेपामर्थपरिच्छेदकत्वप्रतिज्ञानात् । न च लोकव्यवहारातिक्रमेण अर्थव्यवस्था युक्ता; प्रामाण्यं व्यवहारेण [प्रमाणवा॰ २ । ५] इत्यादिविरोधाऽनुषङ्गात् । प्रत्यक्षादिविरोधप्रसङ्गाच्च, तथाहि– प्रत्यक्षेण तावत् विषयाकाररहितमेव ज्ञानं प्रतिपुरुषमहमहमिकया घटादिग्राहकमनुभूयते, न पुनर्दर्षणादिवत् प्रतिबिम्बाक्रान्तम् । अनुमानेन च; तथाहि–यद् येन स्वात्मनोऽर्थान्तरभूतं वेद्यते तत्तेन अतदाकारेण यथा स्तम्भादेर्जाड्यम्, वेद्यते च स्वात्मनोऽर्थान्तरभूतं ज्ञानेन नीलादिकमिति । नचाऽयमसिद्धो हेतुः; नीलादेर्ज्ञानाद् भेदप्रसाधनात् ।
का चेयं ज्ञानस्य साकारता नाम–स्वसंविद्रूपता, वैशद्यादिस्वभाव, अर्थाकारोल्लेखः,1419 अर्थाकारधारित्वं वा ? तत्र आद्यविकल्पत्रये सिद्धसाध्यता; ज्ञाने तत्त्रयस्यापि सद्भावात्, तदन्यतमापाये ज्ञानस्य ज्ञानरूपत्वस्यैवाऽनुपपत्तेः वैशद्यादिरूपतया स्वपरव्यवसायस्वभावत्वात्तस्य । अर्थाकारधारित्वं तु ज्ञानस्याऽनुपपन्नम्; प्रमाणविरोधात् । तथाहि–नीलाद्याकारो ज्ञाने न सङ्क्रामति1420 जडस्यैव धर्मत्वात्, यो1421 जडस्यैव धर्मः स ज्ञाने न सङ्क्रामति यथा जडता, जडस्यैव धर्मश्च नीलाद्याकार इति । न च सत्त्वादिना व्यभिचारः; तस्य जडस्यैव1422 धर्मत्वाऽसभवात् अजडसुखादावप्यस्य1423 सम्भवात् ।
किञ्च, अर्थेन1424 सह ज्ञानस्य सर्वात्मना सारूप्यम्, एकदेशेन वा ? सर्वात्मना सारूप्ये1425 जडत्वादर्थस्य ज्ञानमपि जडमेव स्यात् । यस्य सर्वात्मना अर्थेन सारूप्यं तज्जडम् यथा उत्तरोऽर्थक्षण, सर्वात्मना सारूप्यञ्च अर्थेन ज्ञानस्येति । प्रमाणरूपताविरोधानुषङ्गश्च तद्वदेवास्य स्यात् प्रमेयरूपताऽनुकरणात्, न चैतद् युक्तम्, प्रमाणप्रमेययोर्बहिरन्तर्मुखाऽऽकारतया भेदेन प्रतिभासमानत्वात् । अथ एतद्दोपपरिजिहीर्षया एकदेशेन सारूप्यमिष्यते, तर्हि तेनाऽजडाकारेण जडताप्रतिपत्तेरभावात् कुत तद्विशिष्टताऽर्थस्य प्रतीयते ? यद् येन यत्र न प्रतीयते न तेन तत्र तद्विशिष्टता प्रत्येतुं शक्या यथा रूपज्ञानेन अप्रतिपन्नेन रसेन विशिष्टता मातुलिङ्गादौ, न प्रतीयते च अजडाकारेण नीलादिज्ञानेन अर्थजडतेति1426 । जङताऽप्रतीतौ च कथं नीलताऽपि प्रतीयेत ? अन्यथाऽनयोर्भेद1427 स्यात् । यस्मिन् अप्रतीतेऽपि यत् प्रतीयते तत्तत1428 अन्यद् यथा घटेऽप्रतीयमानेऽपि प्रतीयमान पट, अप्रतीयमानायामपि जडतायां प्रतीयते च नीलतेति । सुगतेन चास्या प्रतीत्यभावे कथं सत्त्वम् ? सत्त्वे वा कथं तस्य अशेषज्ञता ?
पररागादिवेदने1429 च अस्य यदि तदाकारता स्यात् तर्हि परकीयसकलकल्पनाजालाऽनुकरणात् कथं वीतरागता विधूतकल्पनाजालता च1430 स्यात् ? अथ तदाकारानुकरणेऽपि “मदीया एते रागादय” इति बुद्धेरभावान्नाऽय दोष, कथं तर्हि परस्य ते ? तद्बुद्धिसद्भावादिति चेत्; ननु तेन तद्बुद्ध्याकाराऽनुकरणे अयमेव दोषोऽनुषज्यते । अथ एतद्दोषाद् बिभ्यता “अतदाकारेण ज्ञानेन जडतादिकं प्रतीयते” इत्यभ्युपगम्यते, तर्हि नीलाद्याकारोऽपि अतदाकारेणैव ज्ञानेन प्रतीयताम् अलमाकाराऽऽग्रहग्रहाऽभिनिवेशेन । अथ नीलतां तत् तदाकारतया प्रतिपद्यते जडतां त्वतदाकारतया,1431 तदिदम् अर्धजरतीयन्यायाऽनुसरणम्1432 ।
किञ्च, एकदेशेन सारूप्यात् नीलार्थवद् अशेषार्थानामपि ग्रहणप्रसङ्गः सत्त्वादिमात्रेणास्य सर्वत्र सारूप्याऽविशेषात् । अथ तदविशेषेऽपि नीलाद्याकारवैलक्षण्यात्तेपामग्रहणम्; तर्हि समानाकाराणामशेषाणां ग्रहणाऽनुषङ्गः । अथ यत एव उत्पद्यते तस्यैव आकारानुकरणे ग्राहकम्1433 न सारूप्यमात्रेण; एवमपि समनन्तरप्रत्ययस्य1434 तद् ग्राहकं स्यात् । तदुत्पत्ति-सारूप्याभ्याञ्च प्रामाण्यव्यवस्थायां पितरि पुत्रस्य प्रामाण्यप्रसङ्गः ।
किञ्च, परमाणवः प्रत्येकं परमाण्वात्मना आत्मीयमाकारं ज्ञाने समर्पयन्ति, सङ्घातात्मना वा ? तत्र प्रथमः1435 पक्षोऽनुपपन्नः; परमाणूनां स्वरूपेणाऽप्रतिभासनात्, तद्विपरीतस्य अनेकावयवात्मनोऽवयविनः स्थिर-स्थूलस्य प्रतिभासनात् । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्तः; तेषां समुदितानामपि स्वरूपाऽपरित्यागतः1436 तथाभूताऽवयविस्वरूपेण प्रतिभासाऽनुपपत्तेः । न खलु समुदितास्ते अणुत्वा-ऽनेकत्वे परित्यजन्ति परमतप्रवेशाऽनुषङ्गात् । न चाऽन्यथाभूतानां तेषाम् अन्यथा विज्ञानजनकत्वं1437 युक्तम्; प्रमाणविरोधात् । तथाहि–परमाणवो न स्थूलाद्याकारेण ज्ञानं स्वरूपयन्ति, तद्रूपरहितत्वात्, यद् यद्रूपरहितं न तत् तेनाऽऽत्मना ज्ञानं स्वरूपयति यथा नीलं पीतात्मना, स्थूलाद्याकाररहिताश्च परमाणव इति । तत्सदृशत्वे1438 च ज्ञानस्य अणुवत् तदपि मूर्त्तम्, सूक्ष्मत्वादप्रत्यक्षञ्च स्यात् । अथ समुदितानां तेषामपि प्रत्यक्षता इष्यते; तर्हि समुदितपरमाणुवत् ज्ञानस्यापि त्रिचतुरस्र-दीर्घ-ह्रस्व-परिमण्डल-सम-विषमादिरूपप्रसङ्ग, जलधारणाऽऽहरणाद्यर्थक्रियाकारित्वं बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षता च स्यात् ।
किञ्च, आकारो ज्ञानादभिन्नः, भिन्नो वा ? भेदे ज्ञानं निराकारमेव स्यात् । अभेदे तयोः अन्यतरदेव स्यात् । कथञ्चिद्भेदे तु मतान्तराऽनुषङ्गः । स्वतोऽभिन्नस्य च आकारस्य1439 ज्ञानग्राह्यत्वे अर्थे दूराऽतीतादिव्यवहारो1440 न स्यात् । यत् स्वतोऽभिन्नं गृह्यते न तत्र दूरादिव्यवहारः यथा स्वरूपे, स्वतोऽभिन्नं गृह्यते च पर्वतप्रासादादिकमिति । अस्ति च अर्थे दूरादिव्यवहारः “दूरे पर्वतः, निकटे प्रासाद, अतीतो राजा” इत्यादिव्यवहारस्याऽस्खलद्रूपस्य प्रतीतेः । न च आकाराधायकस्य दूराऽतीतत्वात् तथा व्यवहारः इत्यभिधातव्यम्; जाग्रच्चेतसो दूराऽतीतत्वेन प्रवोधचेतसि तथा व्यवहारप्रसङ्गात्1441 । अथ भ्रान्तोऽयं व्यवहारः अत्यन्तनिकटेऽपि ज्ञानाकारे अन्यथात्वेन व्यवहारात्; ननु “ज्ञानाकारे” इति कुतः ? अस्य1442 भ्रान्तत्वाच्चेत्; अन्योन्या श्रय–अस्य भ्रान्तत्वसिद्धौ हि “ज्ञानाकारे” इत्यस्य सिद्धि, तत्सिद्धौ चाऽस्य भ्रान्तत्वसिद्धिरिति1443 । अनुमानञ्च शब्दादेरनित्यत्वादिकमधिगच्छद् यदि तदाकारं तर्हि धर्मरूपतैव अस्य स्यात् नानुमानरूपता । अथ अतदाकारम्; कथमनेन तत्प्रतिपत्ति, प्रतिपत्तौ वा किमन्यत्रापि साकारताप्रसाधनप्रयासेन ?
किञ्च, अर्थेन सादृश्यमात्मन तदेव ज्ञानं प्रतिपद्यते, ज्ञानान्तरं वा ? यदि ज्ञानान्तरम्,1444 तत्किम् ज्ञानाऽर्थौ प्रतिपद्य तयो सादृश्यं प्रतिपद्येत, अप्रतिपद्य वा ? न तावदप्रतिपद्य, सादृश्यप्रतिपत्ते तद्वत्प्रतिपत्तिनान्तरीयकत्वात्,1445 न हि यमलकयोरप्रतिपन्नयो सादृश्य प्रतिपत्तुं शक्यम् । अथ प्रतिपद्य; कुतस्तत्प्रतिपत्ति–किमेकरमादेवाऽतो ज्ञानान्तरात्, द्वाभ्यां वा ? तत्र प्रथमपक्षोऽसाम्प्रत, तयोर्भिन्नकालतया एकत्र ज्ञाने प्रतिभासाऽनुपपत्ते । यौ भिन्नकालौ न तयोरेकत्र ज्ञाने प्रतिभास यथा उदयाऽस्तमनयोः, भिन्नकालौ च ज्ञानाऽर्थाविति । न चाऽनयोः भिन्नकालत्वमसिद्धम्; ज्ञानाऽर्थयो कार्यकारणभावत समसमयवृत्तित्वस्य भवताऽनभ्युपगमात् । द्वितीयपक्षोऽप्यसङ्गत, द्वयोरपि ज्ञानान्तरयोरत्यन्तविलक्षणत्वेन1446 तत्सादृश्यप्रतिपत्त्यहेतुत्वात् । ये अत्यन्तविलक्षणे ज्ञाने न ते कस्यचित् सादृश्यं प्रतिपत्तु समर्थे यथा देवदत्त-यज्ञदत्तज्ञाने, अत्यन्तविलक्षणे च ज्ञानाऽर्थविषये ज्ञानान्तरे1447 इति । न चेदमसिद्धम्, ज्ञानादुत्पन्नस्य ज्ञानाकारस्य ज्ञानस्य अर्थोत्पन्नाऽर्थाकारज्ञानादत्यन्तवैलक्षण्यस्य भिन्नसामग्रीप्रभवतया1448 भिन्नविषयतया च प्रसिद्धत्वात् । ययोर्भिन्नसामग्रीप्रभवता भिन्नविषयता च तयोरत्यन्तवैलक्षण्यम् यथा रूपस्पर्शज्ञानयोः,1449 भिन्नसामग्रीप्रभवता भिन्नविषयता च ज्ञाना-ऽर्थज्ञानयोरिति । अस्तु वा ताभ्यां तत्सादृश्यप्रतिपत्ति, तथापि अनयोरपि अर्थ-ज्ञानाभ्यां सादृश्यम् अन्यतः प्रतिपत्तव्यम्, तस्यापि अर्थज्ञानज्ञानै1450 सादृश्यम् अन्यत इत्यनवस्था । अथ तदेव ज्ञानम् आत्मनोऽर्थेन सादृश्यं प्रतिपद्यते; तन्न; तत्काले अर्थस्याऽसत्त्वात्1451 । यत्काले यन्नास्ति न तेन तद् आत्मन स्वत एव सादृश्यं प्रतिपत्तुं समर्थम् यथा पुत्रकालेऽसता पित्रा पुत्र,1452 नास्ति च ज्ञानकाले अर्थ इति । ततो ज्ञाने अर्थसारूप्यस्य विचार्यमाणस्याऽनुपपत्ते “यद् यदाकारं न भवति न तत्तस्य ग्राहकम्” इत्याद्ययुक्तम् ।
यदप्यभिहितम्–“निराकारत्वे1453 ज्ञानस्य1454 स्वरूपस्याप्यप्रत्यक्षत्वप्रसङ्ग” इत्यादि, तदप्यभिधानमात्रम्, स्वपरप्रकाशकत्वं हि बुद्धेराकार न पुनर्नीलाद्याकार, अस्य अर्थधर्मत्वात् । न चाऽन्याकारेण अन्यस्य प्रत्यक्षता युक्ता; अतिप्रसङ्गात्, किन्तु स्वाकारेण, तथाभूतेन चाऽऽ कारेण अस्याः प्रत्यक्षत्वम्1455 “नीलमहं वेद्मि” इत्याद्युल्लेखेन सुप्रसिद्धमेव । व्यावृत्तिरपि संविदः संविदन्तरात् प्रतिनियतार्थग्राहकत्वस्वरूपेणैव, न पुनर्नीलादिस्वरूपेण1456 अस्य ग्राह्यधर्मत्वात् । पदार्थानां हि स्वगतधर्मेणैव अन्योन्यं व्यावृत्तिर्युक्ता नान्यधर्मेण अतिप्रसङ्गात्, तथा च “तत्रानुभवमात्रेण” इत्याद्यनुपपन्नम् । अनुभवमात्रेण ज्ञानस्य सारूप्येऽपि प्रतिनियताऽर्थानुभवप्रकारेण1457 प्रतिविषयं विशेषसम्भवात् । न खलु नीलग्रहणस्वभाव एव अस्य पीतग्रहणस्वभावो भवितुमर्हति, तथाभूतेन च1458 स्वभावेन1459 प्रत्यर्थं सम्बन्धसम्भवात् “अर्थेन घटयत्येनाम्” इत्याद्यपि अनल्पतमोविलसितम् ।
किञ्च,1460 “घटयति” इति “सम्बन्धयति” इत्यभिप्रेतम्, “अर्थसम्बद्धं निश्चाययति” इति वा ? तत्राद्यविकल्पोऽनुपपन्नः; अर्थरूपताया ज्ञानस्याऽर्थे सम्बन्धकारणत्वे तादात्म्याऽभावप्रसङ्गात् । ययोः कार्यकारणभावः न तयोस्तादात्म्यम् यथा अग्निधूमयोः, कार्यकारणभावश्च अर्थसम्बद्धज्ञाना-ऽर्थरूपतयोरिति । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्तः; अर्थसम्बद्धज्ञानेन अर्थरूपतायाः क्वचित् सम्बन्धाऽप्रतीतेः । यस्य येन सम्बन्धः क्वच्चिन्न प्रतिपन्नः न तस्य तन्निश्चयहेतुत्वम् यथा सह्यस्य विन्ध्येन क्वचिदप्रतिपन्नसम्बन्धस्य न विन्ध्यनिश्चयहेतुत्वम्, क्वचित्सम्बन्धाऽप्रतीतिश्च अर्थसम्बद्धज्ञानेन अर्थरूपतायाः, इति कथमसौ अर्थसम्बद्धं ज्ञानं निश्चाययेत् ? न च विशिष्टविषयोत्पादादन्यो ज्ञानस्य अर्थे सम्बन्धो घटते, स च स्वसामग्रीतः एव सम्पन्न इति अर्थरूपताप्रसाधनप्रयासो व्यर्थः ।
ननु निराकारत्वे1461 ज्ञानस्य सर्व सर्वस्य ग्राहकं स्यादविशेषात्; इत्यप्यसमीचीनम्; पुरोवर्त्तिन्येवाऽर्थे ज्ञानस्य स्वकारणैर्नियमितत्वात् प्रदीपवत् । न खलु प्रदीपः घटादीनाम् आकारमनुकुर्वन् तेषां प्रकाशकः प्रतीयते; प्रत्यक्षविरोधात् । नाप्याकाररहितस्य प्रकाशकत्वे सकलघटादीनां प्रकाशकत्वं प्रसज्यते; गृहाद्यन्तर्वर्तिनामेव प्रतिनियतानां तेषां प्रतिनियतसामग्रीप्रभवतया प्रतिनियतसामर्थ्यमासादयता1462 तेन प्रकाशनात् । साकारतयापि1463 अर्थप्रकाशकत्वाभ्युपगमे “एकस्य घटज्ञानस्य त्रैलोक्योदरवर्तिनां निखिलघटानां प्रकाशकत्वप्रसङ्गः” इति चोद्ये भवतोऽपि प्रतिनियतसामग्रीप्रभवप्रतिनियतयोग्यतातो नान्यदुत्तरम् । तदेवं1464 साकारतापक्षस्य अनेकदोष दुष्टत्वान्न स्वाकारमात्रालम्बन1465 ज्ञानम् । कि तर्हि ? तद्व्यतिरिक्तबाह्यार्थालम्बनम्,1466 ततो विलक्षणप्रतिभामत्वात् । यद्विज्ञानं1467 यद्विलक्षणप्रतिभासं1468 न तत्तदालम्बनम्1469 यथा रूपविलक्षणप्रतिभासं रसज्ञान न रूपालम्बनम्, स्वाकाराद् विलक्षणप्रतिभासञ्च घटादिज्ञानमिति1470 । न चायमसिद्धो हेतु, अन्तर्मुखाऽऽकारतया प्रतिभासमानज्ञानाकाराद् बहिर्मुखाकारतया प्रतिभासमानघटादिज्ञानस्य विलक्षणप्रतिभासत्वप्रसिद्धेरिति1471 ।
विवृतिव्याख्यानम्–
कथं “तदनन्तरं” तद् “भूतम्” ? इत्याह–““सन्मात्रम्”” इति । सन्मात्रविषयत्वात् सन्मात्रकमि त्रमि त्युच्यते । कि तत् ? “दर्शनम्” “आलोक” इति यावत् । तत्कि करोति ? इत्यत्राह–““स्वविषय””1472 इत्यादि । “उत्तरम्” स्वोत्तरकालभाविन “परिणामम्” विकारम् “प्रतिपद्यते” यत् ““दर्शनम्”” इति सम्बन्ध । कथम्भूतं परिणामम् ? इत्याह– ““स्व”” इत्यादि । स्वशब्देन उत्तर परिणामो गृह्यते । तस्य “विषयः” अवान्तरो मनुष्यत्वादिजातिविशेष तस्य “व्यवस्थापनम्” सङ्कर-व्यतिकरव्यतिरेकेण नियतरूपेण योजनम्, तस्मै “विकल्पः” निर्णयात्मा यस्य स तथोक्त तम् इति । तस्य किन्नाम इत्याह–““अवग्रहः”” इति । आद्यशब्दलभ्यं फलं दर्शयन्नाह–““पुनः”” इत्यादि । “पुनः” अवग्रहोत्तरकालम्, अवग्रहेण विषयीकृत “अवग्रहीकृतः”1473 अवान्तरमनुष्यत्वादिजातिविशेष तस्य “विशेषः” कर्णाट-लाटादिभेद तस्य “आकाङ्क्षणम्” भवितव्यताप्रत्ययरूपतया ग्रहणाभिमुख्यम् “ईहा” भवति । “तथा” तेन कर्णाटादिप्रकारेण “ईहितविशेषनिर्णयोऽवायः ।” ननु दर्शनादीनामन्योन्यं भेदैकान्ते क्षणिकत्वप्रसङ्गाद् अपसिद्धान्तप्रसक्ति, अभेदैकान्ते पुनः अन्यतमस्यैव प्रसङ्गाद् व्यपदेशभेदो दुर्लभः स्यात्, इत्यत्राह–““कथञ्चिद्”” इत्यादि । “कथञ्चित्” न सर्वात्मना दर्शनादीनाम्1474 “अभेदेऽपि” एकत्वेऽपि न केवलं भेदे “परिणामविशेषाद् व्यपदेशस्य” शब्दस्य1475 “भेदः” नानात्वं सुघटमेवेति ।
अवायाऽनन्तरं धारणामुक्त्वा चतुर्विधं मतिज्ञानमुपसंहरन् कारिकार्धमाह–
धारणा स्मृतिहेतुस्तन्मतिज्ञानं चतुर्विधम् ।
विवृतिः–स्मृतिहेतुर्धारणा1476 संस्कार इति यावत् । ईहाधारणयोरपि ज्ञानात्मकत्वमुन्नेयं तदुपयोगविशेषात् ।
“स्मृतिहेतुर्धारणा” संस्कार इति यावत्, यत एवं “तत्” तस्मात् “मतिज्ञानम्” अवग्रेहावायधारणाभेदेन “चतुर्विधम् ।”
विवृतिव्याख्यानम्–
कारिकार्धं विवृण्वन्नाह–““स्मृतिहेतुः”” इत्यादि । “स्मृतेः” अनुभूतवस्तुविषयायाः तच्छब्दपरामृष्टायाः प्रतीतेः “हेतुः धारणा” भावना “संस्कार इति यावत् ।” ननु च ईहा चेष्टा प्रयत्न इत्यर्थः, धारणा च संस्कारः, तयोश्च ज्ञानादत्यन्तभेदः, बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माऽधर्मसंस्काराः [ ] इत्यभिधानात्, तत्कथमनयोः प्रत्यक्षता ? इत्याशङ्क्यमानं प्रति आह–““ईहा”” इत्यादि । “ईहा-धारणयोरपि” न केवलम् अवग्रहा-ऽवाययोः “ज्ञानात्मकत्वमुन्नेयम्” अभ्युपगन्तव्यम् । कुत एतदित्यत्राह–““तद्”” इत्यादि । “तयोः” अवग्रहाऽवाययोः “उपयोगविशेषात्” व्यापारविशेषात् । तथाहि–अवग्रहस्य ईहा, अवायस्य च धारणा व्यापारविशेषः, न च चेतनोपादानो व्यापारविशेषः अचेततनो युक्तोऽतिप्रसङ्गात् । अथवा ईहा-धारणयोः1477 सम्बन्धी उपादेयत्वेन1478 यः “उपयोगविशेषः” अवाय-स्मृतिलक्षणः तस्मात् इति ग्राह्यम् । न वै खलु चेतनम् अचेतनोपादानं1479 युक्तम्; चार्वाकमतानुप्रवेशप्रसङ्गात् ।
इदानी स्वसंविदामपि बह्वादिभेदमवग्रहादिकम्, अवग्रहादीनाञ्च पूर्वपूर्वस्य प्रमाणत्वे फलत्वमुत्तरोत्तरस्य दर्शयन्नाह–
बह्वाद्यवग्रहाद्यष्टचत्वारिंशत्1480 स्वसंविदाम् ॥ ६ ॥
पूर्वपूर्वप्रमाणत्वं फलं स्यादुत्तरोत्तरम् ।
विवृतिः–परमार्थैकसंवित्तेः वेद्यवेदकाकारयोः प्रमाणफलव्यवस्थायां क्षणभङ्गादेरपि प्रत्यक्षत्वं प्रसज्येत । ततः किम् ? गृहीतग्रहणात् संवृतिवत् तदनुमानं1481 प्रमाणं न स्यात्; तदनयोः समारोपव्यवच्छेदाऽविशेषात् संवृतेरपि प्रमाणान्तरत्वं स्यात् । सर्वस्यैव निर्विकल्पकज्ञानस्य समारोपव्यवच्छेदाकाङ्क्षिणः प्रामाण्यं न स्यात् ततः संव्यवहाराऽभावात् । अर्थक्रियार्थी हि प्रमाणम् अप्रमाणं वा अन्वेषते, रूपादिक्षणक्षयादिस्फुटप्रतिभासाऽविशेषात् खण्डशः प्रामाण्यं यदपेक्षं तदेव फलं युक्तम्; तत्त्वतः तत्कृतो न भवति । “तत्त्वतः तत् ततो न भवति” इत्यपि पाठ । भावे वा निर्णीतिः अखण्डशः कुतो न भवेत् ? बहुबहुविधक्षिप्राऽनिसृताऽनुक्तध्रुवेतरविकल्पानाम् अवग्रहादेः स्वभावभेदान्न विरुद्ध्यते1482 । प्रतिभासभेदेऽपि स्वभावभेदाऽभावकल्पनायां क्रमवृत्तिधर्माणामपि तथाभावात् कुतः क्रमः सुख-दुःखादिभेदो वा परमार्थतः प्रतिष्ठाप्येत सहप्रतिभासवत् ? तदयम् एकमनेकाऽऽकारं क्षणिकज्ञानं कुतश्चित् प्रत्यासत्तेः प्रतिभासभेदानाम् उपयन् क्रमवर्त्तिनामपि तथैकत्वं प्रतिपत्तुमर्हति हर्षविषादादीनाम् । अतोऽनेकान्तसिद्धिः । प्रमाणफलयोः क्रमभेदेऽपि1483 तादात्म्यम् अभिन्नविषयत्वञ्च प्रत्येयम् ।
कारिकाव्याख्यानम्–
बहु आदिर्यस्य बहुविधादेः स तथोक्त तेन, अवग्रहादीनाम् अष्टचत्वारिशत् “बह्वाद्यवग्रहाद्यष्टचत्वारिंशत् ।” एतदुक्तं भवति–बह्वादिभि द्वादशप्रभेदै अवग्रहादयश्चत्वारो गुणिता अष्टचत्वारिशद् भवन्ति । केषाम् ? इत्याह– ““स्वसंविदाम्”” इति । चशब्दोऽत्र समुच्चयार्थ लुप्तो द्रष्टव्य, तेन अर्थग्रहणमनुवर्तमानं चशब्देन लब्धतापरिणामं1484 सम्बद्ध्यते । तथा चायमर्थः स्थित–न केवलम् अर्थग्रहणस्य अपि तु स्वसंविदाञ्च बह्वाद्यवग्रहाद्यष्टचत्वारिशद् भवति भवन्ति, अन्यथा तासां श्रुतादावन्तर्भावो वक्तव्य, ज्ञानषट्कत्वञ्चाऽनुषज्येत1485 मतौ अनन्तर्भावात् अवग्रहाद्यात्मकत्वात्तस्याः ।
ननु च अर्थे1486 बहुबहुविधादिधर्माणां सम्भवाद् युक्तो बह्वाद्यवग्रहादिः न पुनर्ज्ञानस्वरूपे, तत्र तदसम्भवात्, न हि ज्ञानस्वरूपे बहु-बहुविधादिधर्माःकदाचिदपि प्रतीयन्ते बहिरर्थे एव तेषा सर्वदा प्रतीतेः; इत्याप्यपेशलम्, बह्वादिधर्मग्राहकत्वस्य ज्ञानस्वरूपगतस्य1487 स्वसंवेदनविषयतोपपत्तितः1488 तत्स्वरूपेऽपि बह्वाद्यवग्रहादिसम्भवाऽविरोधात् । कि पुनर्ज्ञानस्य स्वसवेदनं नाम ? इति चेदुच्यते–
ज्ञानान्तराऽनपेक्षं यत् स्वरूपप्रतिभासनम् । तत् स्वसवेदनं ज्ञाने सिद्धमर्थप्रतीतितः ॥ प्रयोग–स्वग्रहणात्मकं ज्ञानम् अर्थग्रहणात्मकत्वात्, यत् पुन स्वग्रहणात्मकं न भवति न तद् अर्थग्रहणात्मकम् यथा घटादि, अर्थग्रहणात्मकञ्च ज्ञानम्, तस्मात् स्वग्रहणात्मकमिति ।
“ज्ञाने स्वभंविदितत्वं प्रमाणविरुद्धम्” इति जैमिनीयस्य पूर्वपक्षः–
ननु ज्ञाने स्वसंविदितत्वं प्रमाणविरुद्धम् कर्मत्वेनाऽप्रतीयमाने तस्मिन् परोक्षत्वस्यैवोपपत्तेः; तथाहि–ज्ञानं1489 परोक्षम् कर्मत्वेनाऽप्रतीयमानत्वात्, यत् पुनः प्रत्यक्षं तत् कर्मत्वेन प्रतीयमानं दृष्टम् यथा अर्थः, कर्मत्वेनाऽ प्रतीयमानञ्च ज्ञानम्, तस्मात् परोक्षमिति । न चाऽयमसिद्धो हेतुः; कर्मत्वेनाऽप्रतीयमानत्वस्य ज्ञानाख्ये धर्मिणि विद्यमानत्वात्, न खलु घटाद्यर्थवत् कर्मत्वेन ज्ञानं स्वप्नेऽपि प्रतिभासते, प्रतिभासने वा करणात्मनो ज्ञानान्तरस्य परिकल्पना प्रसज्येत, तस्यापि1490 प्रत्यक्षत्वे करणात्मकं ज्ञानान्तरमपरं परिकल्प्येत1491 इत्यनवस्था । तस्याप्रत्यक्षत्वेऽपि करणत्वे प्रथमे कोऽपरितोषः येनाऽस्य तथा करणत्वं नेष्यते ? न च एकस्यैव ज्ञानस्य परस्परविरुद्धकर्म-करणाकाराभ्युपगमो युक्तः; अन्यत्र तथा प्रतीत्यभावात् । तस्मादेतद्दोषपरिजिहीर्षया ज्ञानस्य प्रत्यक्षरूपताऽऽग्रहं परित्यज्य प्रतीत्यनतिक्रमेण परोक्षरूपतैवाऽभ्युपगन्तव्या । इन्द्रियाऽर्थसम्प्रयोगादिसामग्रीतो हि क्रियास्वभावम् आत्मनि ज्ञानमुत्पद्यमानं नित्यपरोक्षरूपमेव उत्पद्यते ।
न चास्य नित्यपरोक्षरूपत्वे ग्राहकप्रमाणाऽभावाद् अभावोऽनुषज्यत इत्यभिधातव्यम्; प्रत्यक्षतो हि तत्प्रतीत्यभावान्नित्यपरोक्षरूपता, न पुनर्मूलतोऽपि ग्राहकप्रमाणाऽभावात्, अर्थापत्त्याख्यस्यतद्ग्राहकप्रमाणस्य1492 सद्भावात् । तथाहि–“क्रिया न काचित् निष्फला सम्भवति” इति ज्ञानक्रिया प्रकटनाख्यं फलम् अर्थे प्रादुर्भावयति,1493 तस्माच्च फलात् प्रतिप्राणि सुप्रसिद्धात् अन्यथाऽनुपपद्यमानाद् आत्मनि अहम्प्रत्ययग्राह्ये1494 नित्यपरोक्षं क्रियारूपं ज्ञानमुपकल्प्यत इति । उक्तञ्च–अप्रत्यक्षा नो बुद्धिः प्रत्यक्षोऽर्थः, स हि बहिर्देशसम्बद्धः प्रत्यक्षमनुभूयते, ज्ञाते1495 त्वनुमानादवगच्छति बुद्धिम् । [शावरभा॰ १ । १ । ५] इति । प्रवृत्त्यन्यथानुपपत्त्या च ज्ञानमनुमीयते, अज्ञाते1496 प्रवृत्तिविषये प्रवृत्त्यनुपपत्ते, प्रयोजनार्थी हि पुरुष कदाचित् प्रवर्तते कदाचिन्न प्रवर्तते इत्यत्र न ज्ञानादन्यत्1497 तदा तत्प्रवृत्ते कारणमस्ति । न हि इष्टसाधनोऽप्यर्थ स्वरूपेणैव प्रवृत्तिहेतुर्घटते सर्वदा प्रवृत्तिप्रसङ्गात्, न चैवम्, अत कादाचित्कत्वात् प्रवृत्ते अर्थाऽ तिरिक्तम् “अन्यदपि किञ्चित्कारणमस्ति” इत्यवगम्यते यस्मिन् सति अर्थः प्रवृत्तियोग्यतामापद्यते, तच्च ज्ञानमिति ।
ज्ञानस्य अस्वसविदितत्वनिरसनपुरस्सर स्वस वेदनत्वव्यवस्थापनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“क1498र्मत्वेनाऽप्रतीयमानत्वात्”1499 इति; तद् आत्मना फलज्ञानेन चाऽनैकान्तिकम् तयो कर्मत्वेनाऽप्रतीयमानयोरपि प्रत्यक्षत्वेनाऽभ्युपगमात् । अथ अनयो कर्मत्वेनाऽप्रतीतावपि कर्तृत्वेन फलत्वेन च प्रतीते प्रत्यक्षता इष्यते, तर्हि प्रमाणाऽभिमतज्ञानस्य कर्मत्वेनाऽप्रतीतावपि करणत्वेन प्रतीते प्रत्यक्षता इष्यताम् अविशेषात् । अथ करणत्वेन प्रतीयमानं ज्ञान करणमेव स्यान्न प्रत्यक्षम्, तर्हि कर्तृफ लरूपतया प्रतीयमानयोः आत्म-फलज्ञानयोः कर्तृ-फलरूपतैव स्यान्न प्रत्यक्षता इत्यप्यस्तु तुल्याक्षेपसमाधानत्वात् ।
किञ्च, सकलप्रमाणापेक्षया ज्ञानस्य कर्मत्वाऽप्रसिद्धिः, स्वरूपाऽपेक्षया वा ? यदि सकलप्रमाणापेक्षया; तदा सत्त्वमप्यस्य1500 अतिदुर्लभम्; तथाहि–यत् सर्वप्रमाणापेक्षया कर्म न भवति न तत् सत् यथा खरविषाणम्, सर्वप्रमाणापेक्षया न भवति च कर्म विवक्षितं प्रमाणाभिमतं ज्ञानमिति । एवं प्रमाणान्तरेष्वप्ययमेव न्यायः इत्यखिलप्रमाणानामसत्त्वप्रसङ्गे प्रमेये कः समाश्वासः प्रमाणनिबन्धनत्वात् प्रमेयव्यवस्थायाः ? इति पूत्कुर्वतोऽपि1501 द्विजस्य सकलशून्यतापातः स्यात्, तं परिजिहीर्षता ज्ञानस्य अप्रत्यक्षत्वेऽपि प्रमाणान्तरात् प्रतीतिरभ्युपगन्तव्या इति “कर्मत्वेनाऽप्रतीयमानत्वात्” इत्यस्याऽसिद्धत्वम् । अस्तु नाम अस्य प्रमाणान्तरात् प्रतीयमानत्वं न तु कर्मत्वम्; इति चाऽयुक्तम्; प्रतीयमानस्य अकर्मत्वविरोधात्, प्रतीयमानत्वं1502 हि ग्राह्यत्वमुच्यते, तदेव च कर्मत्वमिति ।
अथ स्वरूपापेक्षया कर्मत्वाऽप्रसिद्धिः; तदप्यनुभवविरुद्धत्वादयुक्तम्; सुप्रसिद्धो हि “घटग्राहिज्ञानविशिष्टमात्मानं स्वतोऽहमनुभवामि” इत्यनुभव, तत्प्रसिद्धत्वाच्च ज्ञाने कर्मत्वप्रसिद्धिरिति1503 द्धेरिति कथं स्वरूपापेक्षया तत्र कर्मत्वस्याऽप्रसिद्धि अनुभवेन न विरुद्ध्यते ? प्रतीतिसिद्धस्याप्यत्र प्रत्यक्षत्वस्य1504 कर्मत्वस्य चाऽपह्नवे अर्थे तत्सद्भावे कः1505 समाश्वासः इति कथं तस्य व्यतिरेकदृष्टान्तता स्यात् ? प्रसङ्ग-विपर्ययाभ्याञ्चास्य1506 प्रत्यक्षतासिद्धिः;1507 तथा हि– “यत् परोक्षं न तत् स्वोपधानेन अन्यमुपलम्भयति यथा इन्द्रियम्, परोक्षञ्च भवद्भिः परिकल्पितं ज्ञानम्” इति प्रसङ्गः । विपर्ययस्तु–“यत् स्वाकारोपहितम् आकारान्तरमुपलम्भयति तत् परोक्षं1508 न भवति प्रत्यक्षं वा भवति, यथा प्रदीपाद्यालोकः, उपलम्भयति च ज्ञानं स्वाकारोपहितं नीलादिकम्” इति ।
किञ्च, बुद्धे स्वसंवेदनप्रत्यक्षाऽगोचरत्वे कुतः तत्सत्त्वं सिद्ध्येत् ? प्रमाणान्तराच्चेत्–कि प्रत्यक्षरूपात्, अनुमानरूपाद्वा ? न तावत् प्रत्यक्षरूपात्; मतान्तरानुप्रवेशप्रसङ्गात् । नाप्यनुमानरूपात्; तस्य अत्रोत्पत्तेरेवाऽसम्भवात् । तस्य खलु उत्पत्तिः लिङ्गाद् भवति, न च ज्ञानेन अविनाभूत किञ्चिल्लिङ्गं1509 सम्भवति । तद्धि इन्द्रियम्, अर्थ, तदतिशय, तत्सम्बन्ध, तत्र प्रवृत्तिर्वा भवेत् ? यदि इन्द्रियम्, तदा तदपि कि निर्विशिष्टम्, विशिष्टं वा तद्धेतु स्यात् ? यदि निर्विशिष्टम्, तर्हि सुप्त-मत्त-मूर्च्छिता-ऽन्यत्रगतचित्तावस्थास्वपि बुद्धे अनुमानप्रसङ्ग इन्द्रियसद्भावस्य तत्राप्यविशेषात् । अथ विशिष्टमिन्द्रियं तद्धेतु, तच्चात्र नास्ति तेनाऽयमदोष, ननु केन विशेषेण इन्द्रियस्य विशिष्टत्वम्–अनावरणत्वेन, प्रगुणमनःसहकृतत्वेन वा ? न तावदनावरणत्वेन, अस्य प्रत्यक्षत प्रत्येतुमशक्यत्वात्, अप्रतिपन्नस्य च हेतुविशेषणत्वे विशेषणाऽ सिद्धो हेतु स्यात् । विशेष्यासिद्धश्च, तथाहि–शक्तिः इन्द्रियम्, शक्तिश्च अध्यक्षत प्रत्येतुमशवया इति । विषयपरिच्छित्त्या अनावरणेन्द्रियसिद्धौ अन्योन्याश्रय, तथाहि–विषयपरिच्छित्ति बुद्धि, तत्सिद्धौ अनावरणत्वोपेतमिन्द्रियं सिद्ध्यति, तथाभूतेन्द्रियसिद्धौ च विषयपरिच्छित्ति सिद्ध्यतीति । एतेन प्रगुणमन सहकृतत्वमपि प्रत्याख्यातम्, मनसोऽतीन्द्रियस्य प्रगुणत्वधर्मोपेतस्य विषयपरिच्छित्तेरन्यतः प्रत्येतुमशक्यत्वाऽविशेषात्, तत्र च इतरेतराश्रयदोषाऽनुषङ्गात् ।
अथ अर्थो लिङ्गम्, सोऽपि कि सत्तामात्रेण लिङ्गम्, ज्ञातत्वविशेषणविशिष्टो1510 वा ? प्रथमपक्षोऽनुपपन्न, तथाभूतस्यास्य व्यभिचारात् । न खलु यत्र यदा सत्ताविशिष्टोऽर्थ तत्र तदा बुद्धि अनुमातु शक्या, तामन्तरेणाऽपि अस्य सम्भवत अविनाभावाऽभावात् । यस्य तु येन अविनाभाव न तत् तदभावे सम्भवति यथाऽग्नेरभावे धूम, सम्भवति च बुद्धेरभावेऽप्यर्थ इति । सत्तामात्रेण चाऽनुमापकत्वे सर्वार्थसत्ताया सर्वपुरुषान् प्रति अविशिष्टत्वात् सर्वबुद्ध्यनुमान स्यात् । अथ एतद्दोपाद् बिभ्यता ज्ञातेन1511 अर्थो विशिष्यते “ज्ञातोऽर्थ तत्कल्पक” इति, अत्रापि ज्ञातत्वेन अर्थो ज्ञात, अज्ञातो वा तत्कल्पक स्यात् ? अज्ञातस्य कल्पकत्वे सर्व सर्वस्य कल्पकं स्याद् अविशेषात् । अथ ज्ञातः; कि तत एव ज्ञानात्, तदन्तराद्वा ? तत एव ज्ञाप्तौ अन्योन्याश्रय–सिद्धेहि ज्ञातत्वविशिष्टेऽर्थे ततो ज्ञानसिद्धिः, तत्सिद्धौ च अर्थस्य ज्ञातत्वसिद्धिरिति । ज्ञानान्तरात्तज्ज्ञप्तौ चाऽनवस्था । न च अज्ञाते ज्ञाते1512 ज्ञातविशिष्टताऽर्थस्य1513 घटते, तथाहि–यो1514 यद्विशेषणपूर्वक प्रत्यय स तस्मिन् विशेषणे ज्ञाते सत्येव प्रादुर्भवति, यथा दण्डविशेषणपूर्वको “दण्डी” इति प्रत्ययः, ज्ञात-विशेषणपूर्वकश्च1515 “ज्ञातोऽर्थ” इति प्रत्यय, तस्मात् ज्ञात-विशेषणे1516 ज्ञाते सत्येव उपपद्यत इति । तज्ज्ञप्तौ च स एव परमतप्रवेश1517 अनवस्था च । न च ज्ञातत्वविशिष्टस्याऽर्थस्य ज्ञानेन विनाऽनुपपद्यमानत्वात् ज्ञानकल्पकत्वमित्यभिधातव्यम्, अनुपपद्यमानतामात्रस्याऽगमकत्वात् । न हि धूमादयोऽनुपपद्यमानतामात्रेण1518 गमकाः; नालिकेरद्वीपाऽऽयातं प्रत्यपि तेषां गमकत्वप्रसङ्गात् । कि तर्हि ? ज्ञाताः सन्तः, तथा अर्थोऽपि ज्ञातत्वविशिष्टतया ज्ञात एव ज्ञानस्य गमको युक्तः इति ।
अथ अर्थातिशयो लिङ्गम्, ननु1519 कोऽयम् अर्थस्य अतिशयो नाम ? “प्राकट्यम्” इति चेत्; तत् किं ज्ञानम्, ज्ञानविषयत्वम्, प्रकाशतामात्रं वा ? यदि ज्ञानम्; तदा तस्याऽसिद्धत्वात् कथं लिङ्गत्वम् ? न च आत्मसिद्धौ आत्मन एव लिङ्गत्वं क्वापि प्रतिपन्नम् येनाऽत्रापि तथा कल्प्येत । अथ ज्ञानविषयत्वम्; तदपि1520 “ज्ञानाऽसिद्धौ न सिद्ध्यति” इत्युक्तम् ।
अथ प्रकाशतामात्रम्; तदपि ज्ञानधर्मः, अर्थधर्मः, उभयधर्मः, स्वतन्त्रं वा स्यात् ? यदि ज्ञानधर्मः; तर्हि “ज्ञानं प्रकाशते” इत्येतावदेव प्राप्नोति, न पुनः “अर्थः प्रकाशते” इति, अन्यधर्मस्य अन्यत्र व्यपदेशाऽहेतुत्वात् । यो यद्धर्मोन भवति न स तत्र तथा व्यपदेशहेतुः यथा पटरक्तता रजते, न भवति च ज्ञानधर्मतया प्रकाशमानता अर्थस्य धर्मः, तस्मान्न “अर्थः प्रकाशते” इति व्यपदेशहेतुरिति । अथ अर्थधर्मः; स कि साधारणः, असाधारणो वा ? प्रथमपक्षे सर्वदा सर्वान् प्रति अविशेषेणैव अर्थोऽवभासेत न तु कदाचित् कञ्चन प्रति, प्रकाशरूपतायाः सर्वान् प्रत्यविशिष्टत्वात् । न खलु प्रदीपः प्रकाशरूपतामापन्नः “किञ्चित्प्रकाशते किञ्चिन्न” इति नियमो दृष्टः । अथ यदिन्द्रियेण उपकृतः असाधारणतद्धर्मोऽर्थः1521 सम्पन्नः तस्यैव प्रकाशते नान्येषाम् । ननु इन्द्रियाणां स्वार्थप्रकाशकज्ञानजननात् नाऽपरं तदुपकारकत्वं प्रतीयते, एतच्च तज्ज्ञानस्य अर्थधर्मत्वे सर्वान् प्रति अविशिष्टम् । न हि “नीलताद्यर्थधर्मः येनैव जन्यते तस्यैव प्रकाशते”1522 इति नियमो दृष्टः । किञ्च, अर्थप्रकाशात् नित्यपरोक्षे ज्ञानेऽनुमीयमाने “ज्ञानं मम अभूत” इत्यनुमानं स्यात् तस्य तत्प्रकाशात् पूर्वकालभावित्वात्, तथाभूतस्य च ज्ञानस्याऽनुमाने स्व-परसम्बन्धित्वविभागो दुर्लभः स्यात् ।
किञ्च, मुख्यतः अर्थस्य प्रकाशमानता धर्मः, उपचारतो वा स्यात् ? न तावन्मुख्यतः; ज्ञानाऽनपेक्षया तत्र तत्सिद्धिप्रसङ्गात् । यत्र हि यत्स्वरूपं मुख्यतः प्रसिद्धम् तत्र तत् पराऽनपेक्षम् यथा वह्नौ भासुररूपोष्णस्पर्शस्वरूपम्, मुख्यतोऽभ्युपगम्यते च अर्थे प्रकाशमानताधर्मः, तस्मात् ज्ञानाऽनपेक्ष एव स्यात्, न चैवम्, ज्ञाने सत्येव सर्वदा तत्र तत्प्रतीतेः । उपचारतः तत्र तद्धर्माऽभ्युपगमे तु न किञ्चिदनिष्टम्, मुख्यतो हि प्रकाशमानता ज्ञानस्य धर्मः, सा तद्विषयत्वाद्1523 अर्थे उपचर्यते । कुतः पुनर्ज्ञानस्योत्पद्यमानस्य स्वपरप्रकाशता भवतीति चेत् ? स्वाभाव्यात् दिवाकरस्य करसम्पत्तिवत्, न हि दिवाकरस्य करसम्पत्तिः केनचित् क्रियते, तथा अत्र स्वपरप्रकाशता इति । तथा च अस्य स्वसंविदितत्वसिद्धे,1524 ततस्तस्य अनुमेयताऽनुप पत्ति । उभयधर्मपक्षे तु प्रमाण-प्रमेयव्यवहाराभावप्रसङ्ग द्वयोः प्रकाशधर्मतया तुल्यत्वात् । ज्ञानकृता हि अर्थस्य तत्परिच्छिद्यमानतया प्रमेयता, द्वयोश्च प्रकाशमानस्वरूपयो तुल्यत्वे कि केन क्रियते ? प्रयोग–यद् यतो येन वपुषा न व्यतिरिच्यते न तत् तस्य तथारूपत्वे व्याप्रियते यथा घटो घटान्तरस्य पृथुबुध्नोदराकारतया, न व्यतिरिच्यते च ज्ञानम् अर्थात् प्रकाशरूपतया इति । स्वातन्त्र्ये च प्रकाशतायाः ज्ञानापेक्षाऽनुपपत्ति, स्वातन्त्र्यस्य पारतन्त्र्यपरिहारेणाऽवस्थितत्वात् । यद् यत्र स्वतन्त्रं न कर्तृत्र न तत्तत्र परमपेक्षते यथा राजा स्वकार्ये, स्वतन्त्रा च अर्थानां प्रकाशमानता इति । न च ज्ञानाऽनपेक्षाऽसौ प्रतीयते ।
किञ्च, इयं प्रकाशमानता अर्थादभिन्ना, भिन्ना वा स्यात् ? यद्यभिन्ना, तदा अर्थ एव सा, तस्य च सदा सत्त्वात् तस्या अपि सदा सत्त्वप्रसङ्गात् सर्वं जगत् सर्वदा सर्वज्ञमकिञ्चिज्ज्ञं वा स्यात् । अथ भिन्ना, तदाऽसौ तत्र सम्बद्धा, असम्बद्धा वा ? यद्यसम्बद्धा, कथम् “अर्थस्य” इति व्यपदिश्येत1525 ? यद् येनाऽसम्बद्धं न तत् “तस्य” इति व्यपदिश्यते यथा सह्यस्य विन्ध्य, अर्थेनाऽसम्बद्धा च प्रकाशमानता इति । अथ सम्बद्धा, कि तादात्म्येन, तदुत्पत्त्या, संयोगेन वा ? न तावत्तादात्म्येन, भेदपक्षस्य अङ्गीकृतत्वात्, भेद-तादात्म्ययोश्च अन्योन्यं विरोधात् । नापि तदुत्पत्त्या; यतः अर्थात् कि प्रकाशता उत्पद्यते, ततो वाऽर्थः ? न तावदर्थात् प्रकाशता उत्पद्यते, ज्ञानात् तदुत्पत्तिप्रतिज्ञानात् । नापि प्रकाशतातोऽर्थः, स्वकारणकलापात् प्रकाशतात पूर्वमपि अस्योत्पन्नत्वात् । नापि संयोगेन प्रकाशता अर्थे सम्बद्धा, तस्य द्रव्यवृत्तित्वेन1526 अद्रव्यरूपायां प्रकाशतायां1527 सम्भवाऽभावात् । अस्तु वा केनचित् सम्बन्धेन सम्बद्धाऽसौ, तथापि अर्थमात्रेण असौ सम्बद्धा, अर्थविशेषेण वा ? अर्थमात्रेण सम्बन्धे, स एव अशेषस्य जगतोऽशेषज्ञत्वस्य1528 अकिञ्चिज्ज्ञत्वस्य वा प्रसङ्ग । “घटस्य आसीदत्र प्रकाशता, इदानी तु पटस्य” इति प्रतिनियतदेश-कालविशिष्टे प्रतिनियतेऽर्थे तद्व्यपदेशाऽभावश्च स्यात् । अथ अर्थविशेषेण, ननु कोऽयम् अर्थस्य विशेषः–ज्ञानजनकत्वम्,1529 आलम्बनत्वं वा ? तत्राद्यविकल्पोऽयुक्तः, ज्ञानजनकत्वस्य अर्थे निराकरिष्यमाणत्वात् । द्वितीयविकल्पेऽप्यन्योन्याश्नय–अर्थस्य1530 आलम्बनत्वसिद्धौ हि प्रकाशतायाः अर्थविशेषे सम्बन्धसिद्धि, तत्सिद्धौ च अर्थस्य आलम्बनत्वसिद्धिरिति । तन्न अतिशयोऽपि लिङ्गम् ।
नापि तत्सम्बन्ध, तस्य सम्बन्धिज्ञानपूर्वकत्वात्, सम्बन्धिनौ चाऽत्र इन्द्रियाऽर्थौ1531 ज्ञानाऽर्थौ1532 अतिशयाऽर्थौ1531 वा न ज्ञातुं शक्येते, यथा चैषां ज्ञातुमशक्तिः तथा प्रतिपादितमेव । अथ प्रवृत्त्या ज्ञानमनुमीयते, तर्हि निवर्त्तकस्य ज्ञानस्य कथं प्रतिपत्ति स्यात् ? प्रवृत्त्या हि प्रवर्त्तकमेव ज्ञानमनुमीयते न निवर्त्तकम् । अथ प्रवृत्ति-निवृत्तीभ्यां ज्ञानमुपकल्प्यते; तर्हि तयोरभावे उदासीनस्य उपेक्षमाणार्थविज्ञानं1533 कथं कल्प्येत ?
अस्तु वा किञ्चिल्लिङ्गम्; तथापि अगृहीतप्रतिबन्धं तत् न परोक्षां बुद्धिमनुमापयितुं समर्थम्, सर्वत्राऽस्य गृहीतप्रतिबन्धस्य स्वसाध्याऽनुमापकत्वप्रतीतेः1534 । प्रतिबन्धश्च लिङ्ग-लिङ्गिनोः अविनाभूतत्वेन प्रमाणप्रतिपन्नयोरेव1535 भवति । न च ज्ञानम्, तेन चाऽविनाभूतं किञ्चिल्लिङ्गं केनचित् प्रमाणेन प्रतिपन्नं यतः सम्बन्धग्रहणपुरस्सरमनुमानं प्रवर्तेत । ततोऽनुमानमिच्छता ज्ञानं प्रत्यक्षमभ्युपगन्तव्यम् । न च अपरोक्षस्य स्वयं प्रकाशस्वभावस्य1536 आत्मनः क्रिया नित्यपरोक्षा युक्ता; तथाहि–याऽसौ स्वयं प्रकाशमानस्याऽऽत्मनः प्रकाशक्रिया सा नित्यपरोक्षा न भवति, प्रकाशक्रियात्वात्, प्रदीपादेः प्रभाभारक्रियावदिति । किञ्च, ज्ञानमुत्पद्यमानं1537 स्वाऽनुभवेन तदनुभवव्यावृत्तं संवेद्यते, अर्थश्चास्य विषयभावमापन्न एव संवेद्यते “अर्थमहं जानामि” इति प्रतीतेः । नित्याऽनुमेयत्वे च ज्ञानस्य उभयमपि दुर्घटम्, अर्थो हि प्रकाशमानः सर्वान् प्रति साधारणः इति ज्ञानस्य परोक्षत्वे “मम प्रकाशते” इति निर्निबन्धना व्यवस्थितिः । तस्मादुक्तदोषेभ्यो बिभ्यता ज्ञानस्य परोक्षताऽऽग्रहग्रहाऽभिनिवेशं परित्यज्य स्वसंविद्रूपता अभ्युपगन्तव्या1538 इति ।
“ज्ञान ज्ञानान्तरवेद्य प्रमेयत्वात्” इति वदतो नेयायिकस्य पूर्वपक्ष–
ननु ज्ञानस्य स्वसंविदितत्वमयुक्तं ज्ञानान्तरवेद्यत्वस्यैवात्रोपपन्नत्वात्;1539 तथा च अनुमानम्– ज्ञानं ज्ञानान्तरवेद्यं प्रमेयत्वात् घटादिवत्1540 । न चाऽयमसिद्धो हेतु, पक्षे प्रवर्तमानत्वात् । नापि विरुद्धः, सपक्षे सत्त्वात् । नाप्यनैकान्तिक; पक्ष–सपक्षवद् विपक्षे प्रवृत्त्यभावात् । नापि ईश्वरज्ञानेन अनैकान्तिकः, अस्मदादिज्ञानापेक्षया ज्ञानान्तरवेद्यत्वाऽभ्युपगमात्, ईश्वरज्ञानस्य च अस्मदादिज्ञानाद् विशिष्टत्वात् । न च विशिष्टे दृष्टं धर्मम् अविशिष्टेऽपि योजयन् प्रेक्षावत्तां लभते, अशेषार्थग्राहित्वस्याऽपि अशेषज्ञानानां तद्वत् प्रसङ्गात् । नापि कालात्ययापदिष्टः; प्रत्यक्षाऽऽगमाभ्यामबाधितविषयत्वात् । ननु स्वसंविदितस्वभावम् अर्थज्ञानं प्रत्यक्षत1541 एव प्रतीयते, ततः प्रत्यक्षबाधितकर्मनिर्देशानन्तरं प्रयुक्तत्वेन कालात्ययापदिष्ट एवाऽयम्; इत्यप्यसाम्प्रतम्; ज्ञानस्य स्वसंविदितस्वभावत्वाऽसम्भवात्,1542 अर्थग्रहणस्वभावतयैवास्य व्यवस्थितत्वात् । अर्थग्रहणं बुद्धिश्चेतना1543 [ ] इत्यभिधानात् । ग्रहणञ्चास्य एकात्मसमवेताऽनन्तरज्ञानेनैव, न तु स्वतः । यद्येवम् अर्थ-ज्ञानयोः क्रमेणोत्पन्नयोः तथैवोपलम्भः स्यादिति चेत्; न, अनयो क्रमभावेऽपि आशुवृत्त्या उत्पलपत्रशतच्छेदवद् यौगपद्याऽभिमानतो भेदेनाऽनुपलम्भसम्भवात् । न च अर्थज्ञानस्य ज्ञानान्तरप्रत्यक्षत्वे तस्यापि अपरज्ञानप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गाद् अनवस्था1544 स्यादित्यभिधातव्यम्, अर्थज्ञानस्य द्वितीयेन अस्यापि तृतीयेन ग्रहणाद् अर्थसिद्धेः अपरज्ञानकल्पनाऽनर्थक्यतोऽनवस्थासम्भवाऽभावात् । अर्थजिज्ञासायां हि अर्थे ज्ञानमुत्पद्यते ज्ञानजिज्ञासायां तु ज्ञाने, प्रतीतेरवंविधत्वात् ।
ये तु स्वसवेदनस्वभावं तद् अभ्युपगच्छन्ति ते प्रष्टव्या–कि स्वेन संवेदनं स्वसंवेदनम्, स्वकीयेन वा ? यदि स्वकीयेन, तदा सिद्धसाधनम्, स्वकीयेन अनन्तरोत्तरज्ञानेन प्राक्तनज्ञानस्य संवेदनाऽभ्युपगमात् । अथ स्वेन आत्मनैव संवेदनं स्वसवेदनम्, तदयुक्तम्, स्वात्मनि1545 क्रियाविरोधात्, न हि सुतीक्ष्णोऽपि खङ्ग आत्मानं छिनत्ति, सुशिक्षितोऽपि वा बटुः स्वस्कन्धमारोहति । तथा चेदमयुक्तम्–“ज्ञान स्वप्रकाशात्मकम् अर्थप्रकाशकत्वात् प्रदीषवत्” इति । चक्षुरादिना अनेकान्ताच्च1546 । स्वप्रकाशात्मकत्वञ्च1547 बोधरूपत्वम्, भासुररूपसम्बन्धित्व वा स्यात् ? प्रथमपक्षे साध्यविकलो दृष्टान्तः प्रदीपे बोधरूपत्वस्याऽसभवात् । अथ भासुररूपसम्बन्धित्वम्, तस्य ज्ञानेऽत्यन्ताऽसत्त्वात् कथं साध्यता ? अन्यथा प्रत्यक्षबाधा ।
किञ्च, कि येनैव आत्मना ज्ञानम् आत्मानं प्रकाशयति तेनैवाऽर्थम्, स्वभावान्तरेण वा ? यदि तेनैव, कथं ज्ञानाऽर्थयो भेद अभिन्नस्वभावग्रहणग्राह्यत्वात् तदन्यतरस्वरूपवत् ? अथ स्वभावान्तरेण, तदा तौ स्वभावौ ततोऽभिन्नौ, न वा ? यद्यभिन्नौ; तत्रापि कि ताभ्यां ज्ञानम् अभिन्नम्, ज्ञानाद्वा तौ ? तत्राद्यविकल्पे तौ एव न ज्ञानम्, तस्य तत्रैवाऽनुप्रवेशात् तत्स्वरूपवत् । द्वितीयविकल्पे तु ज्ञानमेव न तौ, तयोरत्रैवाऽनुप्रवेशात्, तथा च कथ ज्ञानं स्वाऽर्थयोः प्रकाशकं स्यात् ? अथ भिन्नौ; तत्रापि किं तौ स्वसंविदितौ, स्वाश्रयज्ञानविदितौ वा ? प्रथमपक्षे स्वसंविदितज्ञानत्रयप्रसङ्गः, तत्रापि प्रत्येकं स्वपरप्रकाशस्वभावद्वयात्मकत्वे स एव पर्यनुयोगः अनवस्था च । द्वितीयपक्षेऽपि स्व-परप्रकाशहेतुभूतयोः तयोर्यदि ज्ञानं तथाविधेन स्वभावद्वयेन प्रकाशकम्; तर्हि अनवस्था । तदप्रकाशकत्वे प्रमाणत्वाऽयोगः, तयोर्वा तत्स्वभावत्वविरोध1548 इति ।
ज्ञानान्तरवेद्यत्वनिराकरणपुरस्सरा ज्ञानस्य स्वसं वेदनसिद्धिः–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“प्रमेयत्वात्”1549 इति साधनम्; अतः किम् अस्मदादिज्ञानस्य ज्ञानान्तरवेद्यत्वं प्रसाध्यते,1550 ज्ञानसामान्यस्य वा ? यदि ज्ञानसामान्यस्य;1551 तदा ईश्वरज्ञानेन अनेकान्तः । अथ अस्मदादिज्ञानस्य; तन्न; अस्मदादिविशेषणस्य अत्राऽप्रतीयमानत्वात् । हृन्निविष्टं तद् इति चेत्; कथं कोशपानादृते अयमर्थः प्रतीयते ? अस्तु वा, तथापि तत् किं पक्षस्य विशेषणम्, हेतोर्वा ? यदि पक्षस्य; तदा ईश्वरज्ञानम् अपक्षोऽस्तु, हेतुस्तु1552 तत्र प्रवर्तमानः केन निषिद्ध्यते येन अनैकान्तिको न स्यात् ?
किञ्च, ईश्वरज्ञानं स्वसंविदितत्वाद् अनेन व्यवच्छिद्यते, सर्वदा परोक्षत्वात्, सदाऽप्रमेयत्वाद्वा ? स्वसंविदितत्वाच्चेत्; कुतस्तस्य तत्सिद्धिः–युक्तितः, अभ्युपगममात्राद्वा ? अभ्युपगममात्रात् तत्सिद्धौ सर्वं सर्वस्य इष्टं सिद्ध्येत् । अथ युक्तितः; काऽत्र युक्तिः ? अर्थग्रहणात्मकत्वम्, ज्ञानत्वं वा ? द्वयमपि1553 चेदम् अस्मदादिज्ञानेऽस्त्येव इत्युभयत्र स्वसंविदितत्वं सिद्ध्येत् न वा क्वचिदपि अविशेषात् । ननु1554 च ईश्वरज्ञानस्य अस्मदादिज्ञानाद् विशिष्टत्वात् तत्रैव स्वसंविदितत्वं युक्तम् नान्यत्र, न हि विशिष्टे दृष्टं धर्मम् अविशिष्टेऽपि योजयन्1555 प्रेक्षावत्तां लभते;1556 इत्यप्यविचारितरमणीयम्; ज्ञानत्वस्य अर्थग्रहणात्मकत्वस्य च ईश्वरज्ञाने विशिष्टे दृष्टस्य धर्मस्य अस्मदादिज्ञाने प्रतिषेधप्रसङ्गात् । ननु ज्ञानत्वस्य अर्थग्रहणात्मकत्वस्य चाऽभावे कथं तत् ज्ञानं स्यात् तस्य1557 तत्स्वभावत्वात् ? इत्यन्यत्रापि समानम्, न हि स्वसंविदितत्वस्वभावस्याष्यभावे ज्ञानस्य ज्ञानता युक्ता; तस्यापि तत्स्वभावत्वाऽविशेषात्1558 । न हि ईश्वरज्ञाने ज्ञानत्व-अर्थग्रहणात्मकत्वाभ्यामिव स्वसंविदितत्वेनापि विना ज्ञानस्वभावता दृष्टा एवमन्यत्रापि । न च स्वभाव प्रादेशिको युक्त आलोकस्य स्वपरप्रकाशतावत् । न खलु स्वपरप्रकाशता आदित्यालोकम्यैव स्वभाव न प्रदीपाद्यालोकस्य, उभयत्राप्यविशेषतस्तत्प्रतीतेः । अथ अस्मदादिज्ञानस्य ईश्वरज्ञानवत् स्वपरव्यवसायात्मकत्वे तद्वत् निखिलार्थावभासित्वमपि स्यात्; तदसमीचीनम्; योग्यस्यैवाऽवभासनात् प्रदीपवत् । न हि प्रदीपस्य आदित्यवत् स्वपरप्रकाशस्वभावत्वेऽपि तद्वन्निखिलार्थस्य प्रकाशकत्व दृष्टम्, योग्यस्यैव नियतदेशार्थस्य अनेन प्रकाशनात्, एवमत्रापि1559 । योग्यता च अखिलज्ञानानां स्वावरणक्षयोपशमतारतम्यलक्षणा प्रतिपत्तव्या । न हि तदभावे विषयग्रहणतारतम्य तेषां घटते इत्यग्रे प्रसाधयिष्यते । तन्न स्वसंविदितत्वात् अस्मदादिविशेपणेन ईश्वरज्ञानस्य व्यवच्छेद ।
नापि सर्वदा परोक्षत्वात्, मीमांसकमतानुप्रवेशप्रसङ्गात्, न हि नैयायिकैः सर्वदा परोक्षं किञ्चिज्ज्ञानमिष्यते । तत्परोक्षत्वे च कथम् ईश्वरस्य सर्वज्ञत्वम् ? ततोऽन्यस्याऽशेषार्थस्य ग्रहणात तत्त्वम्,1560 इत्यप्ययुक्तम्, ज्ञानस्याऽग्रहणे तेन अर्थग्रहणाऽयोगात् । नहि असवेद्यमानाऽनुभवाद् अर्थोऽनुभूतो नाम, आत्मान्तरप्रत्यक्षतोऽपि अर्थप्रत्यक्षताप्रसङ्गात्, न खलु तत्र अस्वसंविदितत्वाद् अन्यद् अप्रत्यक्षताकारणमस्ति । यद् यत्र समवेतं तत् तत्र प्रत्यक्षताकारणम् न पुन स्वसंविदितत्वम्, इत्यपि मनोरथमात्रम्, समवायाऽसिद्धौ समवेतत्वाऽसिद्धे1561 । सदाऽ प्रमेयत्वाऽभ्युपगमे च ईश्वरज्ञानस्य सर्वदाऽसत्त्वप्रसङ्ग, यत् सर्वदाऽप्रमेयं न तत् कदाचित् सत् यथा खपुष्पम्, सर्वदाऽप्रमेयञ्च ईश्वरज्ञानमिति । तत तस्य सत्त्वम् अर्थग्रहणञ्च इच्छता म्बसविदितस्वभावत्वमभ्युपगन्तव्यम्,1562 तद्वदन्यदपि1563 । अथ हेतुविशेषणम् “अस्मदादिज्ञानत्वे सति प्रमेयत्वात्” इति, तर्हि साधनविकलो दृष्टान्त, तथाभूतस्य हेतोः घटादिदृष्टान्तेऽसम्भवादिति ।
यदप्युक्तम्–“अर्थग्रहणं1564 बुद्धिश्चेतना” इत्यादि, तदप्ययुक्तम्; स्वसंविदितस्वभावाऽभावे ज्ञानेऽर्थग्रहणस्यैवाऽसम्भवात् । तद्धि तत्र1565 अर्थादुत्पत्ते, चेतनातो वा स्यात् ? तत्र यदि अर्थादुत्पत्तेर्ज्ञानेऽर्थग्रहणमिष्यते, तर्हि घटेऽपि तदिष्यताम् चक्राद्यर्थात् तदुत्पत्तेरप्यविशेषात् । अथ चेतनात, ननु कुतो ज्ञानस्य चेतनासिद्धि–अर्थग्रहणात्, चेतनात्मप्रभवत्वाद्वा ? अर्थग्रहणाच्चेत्; अन्योन्याश्रय–सिद्धे हि अर्थग्रहणे चेतनासिद्धि, तत्सिद्धेश्च अर्थग्रहणसिद्धिरिति । अथ चेतनात्मप्रभवत्वात्, ननु आत्मनोऽपि कुतश्चेतनत्वं सिद्ध्येत्–चेतनासमवायात्, स्वतो वा ? यदि स्वत, ज्ञानस्यापि तथा तदस्तु विशेषाऽभावात् । अथ चेतनासमवायात्; अयमपरोऽन्योन्याश्रय–चेतनासमवायाद्धि आत्मा चेतन, तत्प्रभवत्वाच्च बुद्धिश्चेतना इति ।
किञ्च, “अर्थग्रहण बुद्धिः” इत्यत्र किम् “अर्थस्यैव ग्रहणं बुद्धि” इत्यवधार्यते, किं वा अर्थस्यापि ? तत्राद्यः पक्षोऽध्यक्षविरुद्धः; “नीलम्” इत्युल्लेखेन अर्थग्रहणवत् “अहम्” इत्युल्लेखेन आत्मग्रहणस्याप्यनुभवात् । न हि नीलादिसंवेदनाद् भिन्नकालं तदात्मसंवेदनमनुभूयते;1566 तत्संवेदनसमकालमेव अन्तः परिस्फुटरूपस्याऽनुभवात्1567 । अतोऽर्थसंवेदनस्य आत्मसंवेदनादभिन्नस्वभावत्वात् तत्संवेदने तदपि संविदितम् इति स्वसंवेदनसिद्धिः । यद् यस्माद् अभिन्नस्वभावं तस्मिन् गृह्यमाणे तद् गृहीतमेव यथा नीले गृह्यमाणे तस्यैव स्वरूपं सन्निवेशादि, स्वरूपसंवेदनाद् अभिन्नस्वभावञ्च अर्थसंवेदनमिति ।
अथ “अर्थस्यापि ग्रहणम्” इत्ययं पक्षः कक्षीक्रियते; तदा सिद्धसाधनं स्वसंवेदनाऽप्रतिक्षेपात् । यदि च ज्ञानमस्वसंविदितस्वभावम् इष्यते; तदा तत् कि परोक्षं स्यात्, ज्ञानान्तरवेद्यं वा ? न तावत् परोक्षम्, मतान्तरप्रसङ्गात्, तेनाऽप्रत्यक्षेण1568 अर्थप्रत्यक्ष ताविरोधाच्च । तथाहि– यद् अव्यक्तव्यक्तिकं न तद् व्यक्तम् यथा किञ्चित् केनचिद् अज्ञानम्, अव्यक्तव्यक्तिकञ्च नीलादिकं वस्तु इति । व्यक्तिर्हि ज्ञानम्, सा यदा अव्यक्ता; तदा कथम् अर्थव्यक्ततोपपन्ना, सन्तानान्तरज्ञानादपि अर्थव्यक्तत्वाऽनुषङ्गात् ।
अथ ज्ञानान्तरवेद्यं तदिष्यते; तत्रापि किसहसम्भूतज्ञानसंवेद्यम्, उत्तरकालीनज्ञानसंवेद्यं वा स्यात् ? तत्राद्यः पक्षोऽनुपपन्नः; युगपज्ज्ञानानामसम्भवात्, अन्यथा युगपज्ज्ञानाऽनुत्पत्तिर्मनसो1569 लिङ्गम् [न्यायसू॰ १ । १ । १६ ।] इति वचो विरुद्ध्येत । द्वितीयपक्षोऽप्ययुक्तः; विच्छिन्नप्रतिभासाऽभावात्, न खलु “प्रागर्थज्ञानम्, पश्चात्तज्ज्ञानज्ञानम्”1570 इति सान्तरा प्रतीतिरनुभूयते । ततः “ग्रहणञ्च अर्थज्ञानस्य एकात्मसमवेताऽनन्तरज्ञानेन” इत्यादि प्रत्याख्यातम् ।
किञ्च, उत्तरकालीनज्ञानकाले तत् प्राक्तनज्ञानम् अनुवर्तते, न वा ? यद्यनुवर्तते; स एव ज्ञानयौगपद्यप्रसङ्गः, अक्षणिकत्वाऽनुषङ्गश्च स्यात् । अथ नाऽनुवर्तते; कस्य तर्हि तद् ग्राहकम् ग्राह्यस्य प्रागेव विलीनत्वात् ? किञ्च, इन्द्रियजं प्रत्यक्षं प्रवर्तमानं सम्बद्धे वर्तमाने च विषये प्रवर्तते, अतीतक्षणवर्तिनश्च ज्ञानस्य न वर्तमानत्वम् मनोलक्षणेन्द्रियसन्निकर्षो वा सम्भवति, न च असम्बद्धे अवर्तमाने चाऽर्थे प्रवर्तमान ज्ञानं प्रत्यक्षं युक्तम्, तत्कथं तत्र मानसप्रत्यक्षवार्ताऽपि स्यात् ? अर्थाद् उत्पन्नञ्च ज्ञानम् अर्थग्राहकम्, न च विनष्टस्य जनकत्वम्; असत्त्वात् । असतश्च अर्थक्रियाकारित्वाऽनुपपत्तिः; विरोधात् । न च विनश्यदवस्थस्य जनकत्वं युक्तम्; तथाभूतस्य कारकत्वाऽदर्शनात्, न हि म्रियमाणस्य पितुः पुत्रं प्रति कारकत्वं1571 दृष्टम् । किञ्च, अर्थज्ञानोत्पत्तौ नियमेन तद्ग्राहकं ज्ञानमुत्पद्यते, न वा ? प्रथमपक्षे न पुरुषायुषेणाऽ पि अर्थान्तरे ज्ञानस्य सञ्चार ज्ञानज्ञानोत्पत्तावेव आजन्म मनमो व्यापारात्, तथा च अनवस्थातो15721573 नार्थ अर्थज्ञानं वा सिध्येत् । न च अप्रत्यक्षेण अर्थज्ञानज्ञानेन अर्थज्ञानस्य, तेन च अर्थस्य प्रत्यक्षता युक्ता, सन्तानान्तरज्ञानादपि तत्प्रसङ्गात् । अथ तदुत्पत्तावपि नियमेन तन्नोत्पद्यते, अर्थजिज्ञासायां हि अर्थे ज्ञानमुत्पद्यते, ज्ञानजिज्ञासायां तु ज्ञाने; तदप्यसुन्दरम्, ज्ञानस्य जिज्ञासाप्रभवत्वाऽसम्भवात्, नष्टाश्वस्य अश्वदिदृक्षायां सत्यामपि अश्वदर्शनाऽनुत्पत्ते, असत्यामपि च गोदिदृक्षायां तद्दर्शनोत्पत्तेः ।
किञ्च, “अर्थजिज्ञासाया सत्याम् अहमुत्पन्नम्” इति तज्ज्ञानमेव प्रतिपद्यते, ज्ञानान्तरं वा ? प्रथमविकल्पे जैनमतसिद्धि, तथा प्रतिपद्यमानं हि ज्ञान स्वार्थपरिच्छेदकं स्यात् । द्वितीयविकल्पे तु अनवस्था–तत्रापि जिज्ञासाप्रभवत्वस्य अन्यत प्रतीते । अस्तु वा तत्प्रभवतया तृतीयादिज्ञानाऽनुत्पत्ति,1574 तथापि–“अर्थज्ञानम् अज्ञातमेव मया अर्थस्य परिच्छेदकम्” इति ज्ञानान्तरं प्रतिपद्यते, न वा ? प्रतिपद्यते चेत्;1575 तर्हि देव तदेवस्व-परपरिच्छेदकं सिद्धम् । न प्रतिपद्यते चेत्, कथं तथा प्रतिपत्तिः अतिप्रसङ्गात् ? किञ्च,1576 अर्थज्ञानम् अर्थम् आत्मानञ्च प्रतिपद्य “अज्ञातमेव मया ज्ञानम् अर्थं जानाति” इति ज्ञानान्तरं प्रतीयात्, अप्रतिपद्य वा ? प्रथमपक्षे त्रिविषयत्वमस्य प्रसज्यते । द्वितीयपक्षे तु अतिप्रसङ्ग “अज्ञातमेव मया अणुद्वयं द्व्यणुकमारभते” इत्यपि तत् प्रतीयादिति । ज्ञानस्य ज्ञानान्तरग्राह्यत्वे च अज्ञानतैवास्य1577 स्यात् प्रकाशस्य प्रकाशान्तरापेक्षायाम् अप्रकाशतावत्, न हि स्वसिद्धौ परमुखप्रेक्षित्वं विहाय अन्यज् जडस्य लक्षणम् ।
किञ्च, अर्थसंवेदनात् तत्सवेदनस्य भेदे तथैव उपलम्भ कुतो न स्यात् ? आशुवृत्त्या उत्पलपत्रशतच्छेदवद् यौगपद्याभिमानादिति चेत्; कथमेवं सर्वभावानां क्षणिकत्वं न स्यात् “एकत्वाध्यवसायस्य अत्रापि आशुवृत्तिप्रवृत्तत्वात्”1578 इति बौद्धेनापि अभिधातु शक्यत्वात् ? मूर्तानाञ्च1579 उत्पलपत्राणां मूर्तेन शू सूच्यग्रेण छेद क्रमेणैव युक्त, युगपत्प्राप्त्यभावात् । प्रयोगः–योऽयम् औत्तराधर्यक्रमावस्थितानां मूर्तानामुत्पलपत्राणां मूर्तेन एकपुरुषव्यापारात् कृतः छेदः सः क्रमभाव्येव, यथा तथाभूतानां ताम्रपत्राणां मूर्तेन सूच्यग्रेण एकपुरुषव्यापारात् कृतश्च्छेद इति । आत्मनस्तु स्वपरप्रकाशनस्वभावस्य अविकलेन्द्रियस्य अप्राप्तार्थप्रकाशकस्य अमूर्तस्य युगपत् स्वविषयप्रकाशने को विरोधः यतो युगपज्ज्ञानोत्पत्तिर्न स्यात् ? न च उत्पलपत्रशतवत्1580 परस्परपरिहारस्थितानि इन्द्रियाणि सूच्यग्रवन्मूर्तस्य मनसः युगपत्प्राप्तुमसमर्थत्वान्न तथा तदुत्पत्तिः इत्यभिधातव्यम्; भवत्कल्पितस्य मनसः षट्पदार्थपरीक्षावसरे निराकरिष्यमाणत्वात् ।
यदप्युक्तम्–“स्वेन-आत्मनैव1581 संवेदनम् स्वसंवेदनम्; तदयुक्तम्; स्वात्मनि क्रियाविरोधात्” इत्यादि; तदप्यसारम्; ईश्वरज्ञानेन प्रदीपाद्यालोकेन च अनेकान्तात् । न हि ईश्वरज्ञानं स्वप्रकाशने ज्ञानान्तरमपेक्षते स्वपरावभासकमेकं नित्यज्ञानं1582 जगत्कर्त्तुः [ ] इत्यभ्युपगमात् । नापि प्रदीपाद्यालोकः स्वरूपप्रकाशने प्रकाशान्तरमपेक्षते; प्रतीतिविरोधात् । का च क्रिया1583 ज्ञानस्य स्वात्मनि विरुद्ध्यते–किम् उत्पत्तिरूपा, परिस्पन्दात्मिका, धात्वर्थस्वभावा, ज्ञप्तिलक्षणा वा ? यदि उत्पत्तिलक्षणा; सा विरुद्ध्यताम् । न हि “ज्ञानम् आत्मानमुत्पादयति” इति अस्माकमभ्युपगमः, स्वसामग्रीतः तदुत्पत्तिप्रतिज्ञानात् । नापि1584 परिस्पन्दात्मिका; तस्या द्रव्यवृत्तित्वेन अद्रव्यरूपे ज्ञाने सत्त्वस्यैवाऽसम्भवात् ।
धात्वर्थरूपाऽपि–अकर्मिका, सकर्मिका वा क्रिया स्वात्मनि विरुद्ध्यते1585 ? न तावदकर्मिका; “वृक्षस्तिष्ठति” इत्यादौ तस्याः स्वात्मन्येव प्रतीतेः । अथ प्रतीतितः अस्यास्तत्राऽविरोधः; तर्हि “ज्ञानं प्रकाशते” इत्याद्यकर्मकक्रियायाः1586 ज्ञानस्वरूपेऽप्यविरोधोऽस्तु, प्रतीतेः उभयत्राप्यविशिष्टत्वात् । अथ “ज्ञानम् आत्मानं जानाति” इति सकर्मिका क्रिया स्वात्मनि विरुद्धा, ततोऽन्यत्रैव कर्मत्वप्रतीतेः इत्युच्यते; तदप्युक्तिमात्रम्; “आत्मा आत्मानं हन्ति, प्रदीपः स्वात्मानं प्रकाशयति” इत्यादेरपि विरोधाऽनुषङ्गात् । आत्मादेः कर्त्तुः कर्मत्वोपचारः ज्ञानेऽपि समानः । एतेन ज्ञप्तिक्रियायाः स्वात्मनि विरोधः प्रत्याख्यातः; स्वरूपेण कस्यचिद् विरोधाऽसिद्धेः, अन्यथा1587 प्रदीपस्यापि स्वपरप्रकाशनविरोधः स्यात्, न चैवम्, अतो यथा प्रदीपः स्वकारणकलापात् स्वपरप्रकाशनस्वभावो जायमानो न विरोधमध्यास्ते तथा ज्ञानमपि । अथ ज्ञप्तिक्रिया कर्मतया स्वात्मनि विरुद्ध्यते ततोऽन्यत्रैव1588 कर्मत्वस्य प्रतीतेः; तर्हि प्रकाशनक्रियापि प्रदीपस्वरूपे तथा1589 विरुद्ध्यताम् स्वरूपादन्यत्रैव अस्या1590 अपि प्रतीत्यविशिष्टत्वात्1591 । स्वसामग्रीतः स्वपर प्रकाशनस्वभावस्य अस्योत्पत्ते तस्यास्तत्राऽविरोध, इत्यन्यत्रापि समानम् । यदि चैकत्र दृष्टो धर्म सर्वत्र विधीयते प्रतिषिद्ध्यते वा, तर्हि रथ्यापुरुषे असर्वज्ञत्वोपलम्भात् महेश्वरेऽपि तत्प्रसङ्ग, द्विचन्द्रादिज्ञाने च प्रामाण्यप्रतिषेधप्रतीतेः एकचन्द्रादिज्ञानेऽपि तत्प्रतिषेधप्रसङ्ग । अत्र वस्तुवैचित्र्यसम्भवे ज्ञानेन किमपराद्धं येन तत्1592 तत्र नेष्यते ?
किञ्च, ज्ञानान्तरापेक्षया तत्र कर्मत्वविरोध, स्वरूपापेक्षया वा ? प्रथमपक्षे महेश्वरस्य असर्वज्ञत्वम्, एकात्मसमवेताऽनन्तरज्ञानग्राह्यम् अर्थज्ञानम् । [ ] इति ग्रन्थविरोधश्च स्यात् । ज्ञानान्तरापेक्षया तत्र तस्याऽविरोधे च स्वरूपापेक्षयापि अविरोधोऽस्तु, सहस्रकिरणवत् स्वपरोद्योतनस्वभावत्वात्तस्य । कर्मत्ववच्च ज्ञानक्रियातोऽर्थान्तरस्यैव करणत्वस्य प्रतीते तस्यापि तत्र विरोध स्यात्, तथा च “ज्ञानेन अहमर्थं जानामि” इति ज्ञानस्य करणतया प्रतीतिर्न स्यात् ।
अथ अर्थवत् ज्ञाने ज्ञानस्वरूपस्याऽप्रतीतेर्न स्वत प्रत्यक्षता, ननु “अर्थवत्” इति कोऽर्थ– कि यथा अर्थो वहिर्देशसम्बद्धः प्रतीयते न तथा ज्ञानम्, कि वा यथा अर्थोन्मुखं1593 ज्ञानं न तथा स्वोन्मुखम् इति ? प्रथमविकल्पे1594 सिद्धसाध्यता, घटाद्यर्थ-तज्ज्ञानयोर्बहिरन्तर्देशसम्बद्धतया अवभासनात् । घटाद्यर्थदेशसम्बद्धतया ज्ञानस्याऽप्रतिभासनाद् अप्रत्यक्षत्वे घटाद्यर्थस्यापि ज्ञानदेशसम्बद्धतयाऽप्रतिभासनाद् अप्रत्यक्षता स्यात् । द्वितीयविकल्पोऽप्यनुपपन्न, “घटम्” “अहम्” “वेद्मि” इति त्रयस्यापि प्रतिभासनात् । अत्र प्रतिभासद्वयविलोपे घटप्रतिभासे क समाश्वासः ?
किञ्च, ज्ञानस्वरूपताऽप्रतिभासे कथं तस्य अर्थोन्मुखत्वम् अन्यद्वा व्यवस्थापयितुं शक्यम् “अस्य इदम्” इति सम्बन्धप्रतिपत्तेः सम्बन्धिप्रतिपत्तिनान्तरीयकत्वात् ? अथ ज्ञानान्तरेण ज्ञान प्रतीत्य अर्थोन्मुखत्वमस्य प्रतीयते; तदा आवृत्त्या अर्थप्रतीतिप्रसङ्गः–प्रथमं हि प्रथमज्ञानेऽर्थप्रतीति ततो ज्ञानान्तरे, कथमन्यथा “अर्थोन्मुखमेतत्” इति प्रतीतिः स्यात् ? ततो ज्ञाने अर्थोन्मुखत्वप्रतिभासवत् स्वोन्मुखत्वप्रतिभासोऽप्यभ्युपगम्यताम् अलं प्रतीत्यपलापेन ।
कश्च1595 क्रियाया स्वात्मा यत्र अस्या विरोध प्रतिपाद्यते–कि तस्या स्वरूपम्, क्रियावदात्मा वा स्यात् ? तत्र आद्यविकल्पोऽयुक्तः; स्वरूपस्याविरोधकत्वात्, अन्यथा सर्वभावानां स्वरूपे विरोधाऽनुषङ्गात् नि स्वरूपत्वप्रसङ्ग स्यात् । विरोधस्य द्विष्ठत्वाच्च न अस्याः स्वरूपे विरोधो युक्त । द्वितीयविकल्पोऽप्यनुपपन्नः; क्रियावत्येव अखिलक्रियाणां प्रतीते, अन्यथा सर्वद्रव्याणां निष्क्रियत्वं क्रियाणाञ्च निराश्रयत्वं स्यात्, न चैवम्, कर्तृस्थायाः क्रियायाः कर्त्तरि कर्मस्थायाश्च कर्मणि प्रतीयमानत्वात् ।
यदप्यभिहितम्–“प्र1596काशत्वं1597 बोधरूपत्वम्, भासुररूपसम्बन्धित्वं वा” इत्यादि; तदप्य भिधानमात्रम्; यतः1598 अर्थप्रकाशकत्वम् अर्थोद्योतकत्वम् उच्यते तच्च क्वचिद् बोधरूपतया क्वचिद् भासुररूपतया वा न विरोधमध्यास्ते ।
यच्चान्यदुक्तम्–“येनैवाऽऽत्मना1599 ज्ञानमात्मानं प्रकाशयति तेनैवार्थम्” इत्यादि; तदसमीक्षिताभिधानम्;1600 स्वभाव-तद्वतोः1601 भेदाऽभेदं प्रति अनेकान्तात्, ज्ञानात्मना हि स्वभावतद्वतो अभेदः, स्वपरप्रकाशस्वभावात्मना च भेदः, इति ज्ञानमेव अभेदः, तत्स्वभावौ एव भेदः इत्युक्तदोषाऽनवकाशः1602 । कल्पितयोस्तु भेदाऽभेदयोः तद्दूषणप्रवृत्तौ स्वाभिप्राय एव प्रतिषिद्धः स्यान्न वस्तुस्वरूपम् । न चैवं कस्यचिद् इष्टतत्त्वव्यवस्था घटते; तथा1603 तत्प्रवृत्तेः सर्वत्र सम्भवात् । स्व-परग्रहणस्वभावौ1604 च ज्ञानस्य तत्प्रकाशनसामर्थ्ये, तद्रूपतया च अस्य परोक्षता, तत्प्रकाशनलक्षणकार्याऽनुमेयत्वात् तयोः, इत्युक्तदोषाऽनवकाशः इति1605 ।
एतेन साङ्ख्योऽपि ज्ञानस्य ज्ञानान्तरवेद्यत्वं प्रतिपादयन् प्रत्याख्यातः ।
“अचेतनत्वात् न ज्ञान स्वव्यवसायात्मकम्” इति साख्यस्य पूर्वपक्ष–
ननु ज्ञानं स्वव्यवसायात्मकं न भवति अचेतनत्वात् पटादिवत् । न चास्य अचेतनत्वमसिद्धम्; तथाहि–अचेतनं ज्ञानम् प्रधानपरिणामत्वात् तद्वदेव । यत् पुनश्चेतनम् तन्न प्रधानपरिणामः यथा आत्मा, प्रधानपरिणामश्च ज्ञानम् इति । तत्परिणामत्वञ्चास्य सुप्रसिद्धम् प्रकृतेर्महान्1606 [साख्यका॰ २२] इत्याद्यभिधानात् । प्रधानस्य हि जगत्प्रपञ्चरचनायां प्रवर्तमानस्य प्रथमतो महान्1607 एको व्यापको विषयाध्यवसायस्वरूप आसर्गप्रलयस्थायी भवति आसर्गप्रलयादेका बुद्धिः1608 [ ] इत्यभिधानात् । स च अस्मादृ शामसंवेद्यस्वभाव, ततस्तु या प्रतिप्राणि विभिन्ना इन्द्रिय-मनोवृत्तिद्वारेण बुद्धिवृत्तयो निस्सरन्ति ता प्रमाणान्तरेण संवेद्यस्वभावाः । प्रतिपुरुषं1609 हि इन्द्रियवृत्ति प्रथमतो विषयाकारेण परिणमते ततो मनोवृत्तिद्वारेण, बुद्धिवृत्ति एकत सङ्क्रान्तविषयाकारा अन्यतश्च सङ्क्रान्तचिच्छाया विषयव्यवस्थापिका । न खलु बुद्धौ आदर्शस्थानीयायां विषयाकाराऽसङ्क्रमे पुरुषेण अर्थश्चेतयितुं शक्यः बुद्ध्यध्यवसितमर्थ1610 पुरुषश्चेतयते [ ] इत्यभिधानात् । बुद्ध्यध्यवसितं बुद्धिप्रतिबिम्बितम् इत्यर्थः ।
ननु बुद्धिव्यतिरिक्तस्य चैतन्यस्य कदाचिदप्यप्रतीतेः कथं तत्र चिच्छायासङ्क्रान्तिः ? इत्यप्यसमीचीनम्; सतोऽप्यनयोर्विवेकस्य संसर्गविशेषवशाद् विप्रलब्धेन अवधारयितुमशक्तेः अयोगोलक-वह्निविवेकवत् । न च अयोगोलक-वह्न्योरपि अभेद एव इत्यभिधातव्यम्; अनयोः अन्योन्याऽसम्भविसंस्थान-रूप-स्पर्शविशेषप्रतीतित1611 अन्योन्यं भेदप्रतीते । ययोरन्योन्याऽसम्भवी संस्थान-रूप-स्पर्शविशेषः प्रतीयते तयोरन्योन्यं भेदः यथा घट-पटयोः, अन्योन्याऽसम्भवी संस्थान-रूप-स्पर्शविशेषश्च अयोगोलक-वह्न्योरिति । न चाऽयमसिद्ध, अयोगोलकवृत्तसन्निवेशाऽभासुररूपाऽनुष्णस्पर्शेभ्यो वह्निभासुररूपोष्णस्पर्शयो प्रत्यक्षत एव विशेषः1612 प्रतीयते । अतो यथाऽत्र अन्योन्यप्रदेशाऽनुप्रवेशलक्षणसंसर्गाद् विप्रलब्धो भेदं नावधारयति एवं बुद्धिचैतन्ययोरपि । उक्तञ्च–तस्मात्तत्ससर्गादचेतनं चेतनावदिव1613 लिङ्गम् [साख्यका॰ २०] इति । अचेतनाऽपि हि बुद्धिः चेतनासंसर्गात् चेतनायमाना1614 प्रतिभासते इति ।
अचेतनत्वनिरसनपुरस्सर ज्ञानस्य स्वसवेदनत्वव्यवस्थापनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“न1615 स्वव्यवसायात्मकं ज्ञानम् अचेतनत्वात्” इति; तत्र किमिदमचेतनत्वं नाम–अस्वसंविदितत्वम्, अर्थाकारधारित्वम्, जडपरिणामत्वं वा ? प्रथमपक्षे साध्याऽविशिष्टो हेतुः । द्वितीयपक्षे तु साधनविकलो दृष्टान्तः, न खलु पटादयो दर्षणादिवत् अर्थाकारधारिणः प्रतीयन्ते । स्वरूपाऽसिद्धञ्च इत्थम्भूतमचेतनत्वम्; अमूर्ते ज्ञाने मूर्तस्याऽर्थस्य आकारधारित्वाऽनुपपत्तेः । तथाहि–न विषयाकारधारि ज्ञानम् अमूर्तत्वात्, यदमूर्तम् तद् विषयाकारधारि न भवति यथा आकाशम्, अमूर्तञ्च ज्ञानमिति । तद्धारित्वे वा अमूर्तत्वमस्य विरुद्ध्यते; तथाहि–यद् विषयाकारधारि तन्मूर्तम् यथा आदर्शादि, विषयाकारधारि च ज्ञानमिति । विषयाकारधारित्वञ्चास्य प्रागेव प्रवन्धेन प्रतिपिद्धम् इत्यलमतिप्रसङ्गेन । जडपरिणामत्वमपि असिद्धमेव; आत्मपरिणामत्वात्तस्य । तथाहि–ज्ञानपरिणामवान् आत्मा दृष्टृत्वात्, यस्तु न तथा स न दृष्टा यथा घटादिः, दृष्टा च आत्मा, तस्मात् ज्ञानपरिणामवान् इति । तथा चास्य अचेतनत्वसमर्थनार्थं यदुक्तम्–“प्रधानपरिणामत्वात्” इति साधनम्; तदप्यसिद्धमेव; अस्य आत्मपरिणामत्वसमर्थनात् ।
न च आत्मनः1616 अनित्यज्ञानपरिणामात्मके अनित्यत्वापत्तिः; प्रधानेऽपि तत्प्रसङ्गात् । व्यक्ताऽव्यक्तयोरभेदेऽपि “व्यक्तमेव1617 अनित्यं परिणामत्वात्, न तु अव्यक्तं परिणामित्वात्” इत्यन्यत्रापि समानम् । आत्मनोऽपरिणामित्वे अर्थक्रियाकारित्वाऽभावतः अश्वविषाणवद् असत्त्वप्रसङ्गश्च । आसर्गप्रलयस्थायित्वं व्यापित्वञ्च बुद्धेः अतीवाऽनुपपन्नम्; तत्परिणामस्य तद्विरोधात् । तथाहि–न बुद्धिः व्यापिका नित्या च प्रधानपरिणामत्वात् पटादिवत् । न च आकाशादिना अनेकान्तः, तस्य तत्परिणामत्वाऽसिद्धेः । सिद्धौ वा तद्वत्1618 तस्यापि1619 तद्विरोधप्रसङ्गः1620 । अथ तत्परिणामत्वाऽविशेषेऽपि किञ्चिद् आसर्ग-प्रलयस्थायि व्यापकञ्च अन्यद् अन्यथा; तर्हि तदविशेषेऽपि “ज्ञानं स्वसंविदितं पटादिकञ्च अन्यथा” इति किन्नेष्यते अविशेषात् ?
किञ्च, अयं प्रथमो बुद्धिरूपः परिणामः प्रकृतेः कुतः स्यात्–स्वभावतः, पुरुषार्थकर्त्तव्यतातः, अदृष्टाद्वा ? यदि स्वभावतः; तर्हि सदा अस्य सत्त्वप्रसङ्गः स्वभावस्य सदा सत्त्वसम्भवात् । यत् स्वाभाविकं न तत् कादाचित्कम् यथा त्रिगुणात्मकत्वम्, स्वाभाविकश्च प्रकृतेराद्यो बुद्धिपरिणाम इति । अथ पुरुषार्थकर्त्तव्यताहेतुः, “आत्मनो हि भोगो मया सम्पादनीयः” इत्यनुसन्धाय प्रकृतिः महदादिभावेन परिणमते इति; तदप्यसुन्दरम्; जडस्वभावायास्तस्याः “पुरुषार्थो मया सम्पादनीयः” इत्यनुसन्धानानुपपत्तेः । तथाहि–प्रथमसृष्टिकाले प्रकृतिः अनुसन्धानशून्या अनुत्पन्नबुद्धिवृत्तित्वात्, यदाऽसौ अनुत्पन्नबुद्धिवृत्तिः तदा अनुसन्धानशून्या यथा संहृतसृष्ट्यवस्थायाम्, अनुत्पन्नबुद्धिवृत्तिश्च प्रकृतिः प्रथमसृष्टिकाले इति । उत्पन्नायां बुद्धिवृत्तौ सङ्क्रान्तायाञ्च चिच्छायायां भवति अनुसन्धानम्, प्रथमसृष्टिकाले च प्रकृतेर्जडत्वात् पुरुषस्य च निरभिलाषत्वात् “पुरुषार्थमहं प्रवर्त्ते” इति कस्य इदमनुसन्धानं स्यात् ? चिच्छायासङ्क्रान्तिश्च पुरुषस्य बुद्धौ प्रतिबिम्बनम् यथा मुखस्य दर्पणे, न च व्यापिनोऽस्य क्वचित् प्रतिबिम्बनं युक्तम् । यद् व्यापकं न तत् क्वचित् प्रतिबिम्बति यथा आकाशम्, व्यापकश्च आत्मा इति ।
किञ्च, अस्वच्छस्वभावस्य मुखादेः स्वच्छस्वभावे दर्पणे प्रतिबिम्बनमुचितम्, बुद्धौ तु त्रिगुणात्मकत्वेन अत्यन्तम्लानस्वभावायां कथमत्यन्तस्वच्छस्वभावः पुरुषः प्रतिबिम्बेत् ? यत् स्वच्छस्वभावं न तद् अस्वच्छस्वभावे प्रतिबिम्बति यथा दर्पणो मुखे, स्वच्छस्वभावश्च चिन्मयः पुरुष इति । प्रतिबिम्बने वा अस्य अस्मादृशामसंवेद्यपर्वणि स्थितत्वात् न तत्प्रतिबिम्बप्रतिपत्तिः स्यात् । यद् असंवेद्यपर्वणि1621 स्थितं न तस्य क्वचित् प्रतिबिम्बितस्यापि प्रतिबिम्बग्रहणम् यथा परमाणोः, असंवेद्यपर्वणि स्थितश्च अस्मादृशाम् आत्मा इति । तद्ग्रहणे वा मुख-दर्पणयोरिव प्रकृतिपुरुषयोः विवेकेन अवधारणात् तन्निमित्तः सर्वस्य सर्वदा मोक्षः स्यात्,1622 ततो न कश्चित् शास्त्रश्रवण-मनन-निदध्यासनादिषु1623 प्रयतेत । तन्न पुरुषार्थकर्त्तव्यतातोऽपि प्रकृतेः तत्परिणामः । नापि अदृष्टात्; चक्रकप्रसङ्गात्–सिद्धे हि चिच्छायाच्छुरितबुद्धिवृत्तिसद्भावे सुखसाधनप्रतिपत्तिपूर्वकमदृष्टसाधनानुष्ठानम्, तदनुष्ठानाद् अदृष्टस्योत्पत्तिः, तदुत्पत्तौ च प्रथमसृष्टिकाले तथाविधबुद्धिवृत्तिसद्भावसिद्धिरिति ।
यदप्युक्तम्–“तस्मात्तत्संसर्गादचेतनं1624 चेतनावदिव1625 लिङ्गम्” इति; तत्र कोऽयं संसर्गशब्दार्थः–प्रतिबिम्बनम्, भोग्यभोक्तृभावो वा ? न तावत् प्रतिबिम्बनम्; तस्य प्रतिषिद्धत्वात् । नापि भोग्यभोक्तृभावः; पुरुषस्य निरभिलाषत्वात् । न च अस्मिन्निरभिलाषे प्रकृतेर्भोग्यता तस्य वा भोक्तृता उपपद्यते; निरभिलाषस्य सुख-दुःखसंविल्लक्षणभोगाऽभावे भोग्य-भोक्तृभावाऽनुपपत्तेः । “चेतनावत्” इत्यस्य च भाषितस्य कोऽर्थः–किम् “अचेतनं चेतनं सम्पद्यते” इत्यर्थः, तच्छायाच्छुरितं वा ? तत्राद्यपक्षोऽसाम्प्रतः; अन्यसन्निधाने अन्यस्य अन्यधर्मस्वीकाराऽसम्भवात्,1626 अन्यथा अकर्तृत्वादिधर्मोपेताऽऽत्मसन्निधानात् प्रकृतेरपि अकर्तृत्वादिधर्मस्वीकारः स्यात्, तथा च “प्रकृतेर्महान्” इत्यादि जगत्प्रपञ्चप्ररूपणा विशीर्येत । अत्रैवाऽर्थे प्रयोगः–चेतना बुद्धौ तद्व्यपदेशहेतुर्न1627 भवति आत्मधर्मत्वात्, यो यः आत्मधर्मः स सोऽन्यत्र तद्व्यपदेशहेतुर्न भवति यथा प्रकृतौ अकर्तृत्वादिः; आत्मधर्मश्च चेतना इति । अथ चैतन्यसन्निधाने बुद्धिः तच्छायाच्छुरिता भवति इत्युच्यते; तदप्यविचारितरमणीयम्; तत्सन्निधानस्य सदैव सद्भावात्, अतो बुद्धेः आसर्ग-प्रलयस्थायिन्याः सदैव तच्छायाच्छुरितत्वाऽनुषङ्गात् सदा संवित्तिः स्यात्, तथा च “अस्मादृशाम् असंवेद्यपर्वणि स्थितः” इति वचो विरुद्ध्यते । न चास्या वास्तवचैतन्याऽ भावे विषयव्यवस्थापनशक्तिर्युक्ता, न खलु माणवकस्य अग्न्युपचाराद् दाहादिजननशक्तिर्दृष्टा । यद् यत्रोपचरितं न तत्तत्र मुख्यप्रयोजनप्रसाधकम् यथा माणवके अग्न्यादि, उपचरितञ्च बुद्धौ चैतन्यमिति ।
किञ्च, मुख-आदर्शवत् बुद्धि-चैतन्ययोर्भेदे सिद्धे सति अन्यस्याऽन्यत्र प्रतिबिम्बनं युक्तम्, न चासौ सिद्धः, संविद्रूपस्यैकस्यैव1628 हर्ष-विषादाद्यनेकाऽऽकारस्य विषयव्यवस्थापकत्वेन अनुभवप्रसिद्धत्वात् । तस्यैव1629 एते “चैतन्यम्, बुद्धिः, अध्यवसायः, ज्ञानम्, संवित्तिः” इति पर्यायाः । तथा च चैतन्यं ज्ञानमेव तद्वाचकैः प्रतिपाद्यमानत्वाद् बोधवत् । प्रसिद्धोहि1630 लोके “चेतयते, जानीते, बुद्ध्यते, अध्यवस्यति, पश्यति” इति एकार्थे प्रयोगः । न च शब्दभेदमात्राद् वास्तवोऽर्थभेदः; अतिप्रसङ्गात् ।
यदप्यभिहितम्–“संसर्गविशेषवशाद्विप्रलब्धो1631 बुद्धि-चैतन्ययोर्विवेकं नावधारयति” इत्यादि, तदप्यभिधानमात्रम्; वह्नि-अयोगोलकयोरपि1632 अन्योन्यं भेदाऽभावात्, अयोगोलकद्रव्यं हि पूर्वाकारपरित्यागेन अग्निसन्निधानाद् विशिष्टरूप-स्पर्शपर्यायाऽऽधारमेकमेव उत्पन्नमनुभूयते आमाऽऽकारपरित्यागेन पाकाकाराधारघटद्रव्यवत् । एवमिहापि एकस्मिन् स्व-परप्रकाशात्मकपर्याये अनुभूयमाने अन्यसद्भावो नाऽभ्युपगन्तव्यः, अन्यथा न क्वचिद् एकत्वव्यवस्था स्यात् । सकलव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गश्च, अनिष्टपरिहारेण इष्टे वस्तुन्येकस्मिन् अनुभूयमानेऽपि अन्यसद्भावाऽऽशङ्कया क्वचित् प्रवृत्त्याद्यनुपपत्तेः । ततः अवाधितैकत्वप्रतिभासाद् अन्यपरिहारेणावभासमाने1633 वस्तुनि एकत्वव्यवस्थामिच्छता अनुभवसिद्धकर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यनेकधर्माऽऽधारचिद्विवर्तस्यापि एकत्वेनाऽनुभूयमानस्य एकत्वमभ्युपगन्तव्यम्, न पुनः तद्व्यतिरिक्ता तेन संसृष्टा बुद्धिः । प्रयोगः–यद् यतो व्यतिरेकेण नोपलभ्यते न तत् तद्व्यतिरेकेण अभ्युपगन्तव्यम् यथा पृथुबुध्नोदराद्याकारव्यतिरेकेण घटः, नोपलभ्यते च चैतन्यव्यतिरेकेण बुद्धिरिति ।
यदपि–“इन्द्रियमनोवृत्तिद्वारेण” इत्याद्युक्तम्;1634 तदप्ययुक्तम्; इन्द्रियादिवृत्तेः प्रागेव अपास्तत्वात् । अस्तु वाऽसौ; तथापि एतद्द्वारेण प्रतिप्राणि प्रसृतानां बुद्धिवृत्तीनां ज्ञानान्तरवेद्यत्वे यौगपक्षोक्ताऽशेषदोषाऽनुषङ्गः । सङ्क्रान्तविषयाऽऽकारत्वञ्चाऽऽत्मनः बुद्धिरेवावगच्छति, आत्मा वा ? न तावद् बुद्धिरेव; स्वयं स्वात्मनोऽप्रतिपत्तौ “अहमनेन समाना” इति प्रतिपत्तेरयोगात्, तथा तत्प्रतिपत्तौ तु सिद्धं स्वसंविदितत्वम् ।
स्वयं ज्ञानान्तरेण वा बुद्धेरर्थसारूप्यप्रतिपत्तौ1635 वा बौद्धपक्षनिक्षिप्ताऽशेषदोषाऽनुषङ्गः । आत्माऽपि बुद्ध्यर्थौ प्रतिपद्य तत्सारूप्यं प्रतिपद्येत, अप्रतिपद्य वा ? न तावदप्रतिपद्य; अर्थस्य बुद्धेश्च अप्रतिपत्तौ तत्प्रतिपत्तेरनुपपत्तेः, द्वयोर्हि स्वरूपप्रतिपत्तौ “अयमनेन समानः” इति सारूप्यप्रतिपतिर्युक्ता, न पुनस्तदप्रतिपत्तौ । तथाहि–सादृश्यप्रतिपत्तिः तदुभयप्रतिपत्तिपूर्विका1636 सादृश्यप्रतिपत्तित्वात् गो-गवयसादृश्यप्रतिपत्तिवत् । अथ बुद्ध्यर्थौ प्रतिपद्यतेऽसौ; किं स्वतः, बुद्ध्यन्तरेण वा ? स्वतस्तत्प्रतिपत्तौ बुद्धिकल्पनावैफल्यम् । क्रियायाः करणमन्तरेणाऽनुपपत्तेः तत्साफल्यम्; इत्यपि श्रद्धामात्रम्; इन्द्रियाऽन्तःकरणयोरेव तत्र करणत्वोपपत्तेः । बुद्ध्यन्तरेण तत्प्रतिपत्तौ च अनवस्था । न च प्राक्तनबुद्धिकाले बुद्ध्यन्तरमस्ति; ज्ञानयौगपद्याऽनभ्युपगमात्, अतः कथं तेनापि तत्काले स्वयमसता तत्प्रतिपत्तिः स्यात् ? साकारताऽभ्युपगमे च दूराऽतीतादिव्यवहाराऽभावो बौद्धपक्षोक्तः अत्रापि द्रष्टव्य इति1637 ।
एतेन1638 “न ज्ञानं स्वसंविदितम् भूतपरिणामत्वात् घटादिवत्” इत्याचक्षाणश्चार्वाकोऽपि प्रत्याख्यातः; ज्ञानस्य ज्ञानान्तरवेद्यतायां यौग-साङ्ख्यपक्षोक्ताऽशेषदोषाऽनुषङ्गात् । भूतपरिणामत्वञ्च असिद्धम् आत्मपरिणामत्वात्तस्य । आत्मसिद्धिश्च प्रमेयपरिच्छेदे चार्वाकमतपरीक्षावसरे विधास्यते इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।
तदेवं कारिकायाः पूर्वभागं व्याख्याय उत्तरभागव्याख्यानार्थमुपक्रम्यते–
कारिकोत्तरार्द्धव्याख्यानम्–
अवग्रहादीनां प्राक् प्रतिपादितविज्ञानविशेषाणां मध्ये “पूर्वस्य पूर्वस्य प्रमाणत्वम् स्यात्” भवेत् उत्तरपरिच्छित्तिविशेषं प्रति साधकतमत्वात् । “उत्तरम् उत्तरम्” विज्ञानं “फलम्” तत्प्रसाध्यत्वात् । तद् यद्या यथा अवग्रहस्य प्रमाणत्वे ईहा फलम्, एवम् उत्तरत्रापि योज्यम् ।
स्वतः प्रामाण्यवादिनो मीमांसकस्य पूर्वपक्षः–
ननु चास्तु उक्तप्रकारेणैषां प्रमाण-फलव्यवस्था; तत्प्रामाण्यं1639 तु स्वतः अभ्युपगन्तव्यम्, परतस्तदभ्युपगमे अनेकदोषोपनिपातात्1640 । तथाहि–प्रमाणस्य भावः अर्थपरिच्छेदिकाशक्तिः, कर्म वा अर्थपरिच्छेदः प्रामाण्यम् । तच्च स्वतः–विज्ञानमात्रोत्पादकसामग्रीतो जायते । न हि तत् स्वात्मनि स्वव्यापारे वा तदुत्पादकसामग्रीव्यतिरिक्तं किञ्चिदधिकं गुणादिकमपेक्षते; तस्य विधिमुखेन कार्यमुखेन चाऽप्रतीतेः अनुमानवत् । न हि अनुमाने ज्ञानोत्पादकं त्रैरूप्याऽतिरिक्तं कारणान्तरं प्रामाण्योत्पादकमुपलभ्यते; अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां तत एव तदुत्पत्तिप्रतीतेः । किञ्च, अर्थतथात्वपरिच्छेदिका शक्तिः प्रामाण्यम्, शक्तयश्च भावानां स्वत एव आविर्भवन्ति न उत्पादककारणाधीनाः । तदुक्तम्–
स्वतः1641 सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यमिति गम्यताम् ।
न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्त्तुमन्येन पार्यते ॥ [मीमांसाश्लो॰ सू॰ २ श्लो॰ ४७]
नचैतत्1642 सत्कार्यदर्शनसमाश्रयणाद् अभिधीयते, किन्तु यः कार्यगतो धर्मः कारणे समस्ति स कार्यवत् तत एवोत्पद्यते, यथा मृत्पिण्डे विद्यमाना रूपादयो घटेऽपि मृत्पिण्डादुपजायमाने1643 मृत्पिण्डरूपादिद्वारेण उत्पद्यन्ते । ये तु कार्यधर्माः कारणेष्वविद्यमाना न ते तत एवोत्पद्यन्ते किन्तु स्वत एव, यथा तस्यैव उदकाहरणशक्तिः । एवं विज्ञानेऽपि अर्थतथात्वपरिच्छेदशक्तिः चक्षुरादिष्वविद्यमाना तेभ्यो नोदयमासादयति किन्तु स्वत एव आविर्भवति । उक्तञ्च–
आत्मलाभे1644 हि भावानां कारणापेक्षिता भवेत् ।
लब्धात्मनां स्वकार्येषु प्रवृत्तिः स्वयमेव तु ॥ [मी॰ श्नो॰ सृ॰ २ श्नो॰ ४८]
यथा–
मृद्-दण्ड-चक्र-सूत्रादि1645 घटो जन्मन्यपेक्षते ।
उदकाहरणे त्वस्य परापेक्षा न विद्यते ॥ [ ]
तन्न उत्पत्तौ प्रामाण्यं गुणादिकमपेक्षते । नापि अर्थपरिच्छेदलक्षणे स्वव्यापारे स्वग्रहणम्, अगृहीतप्रामाण्यादपि प्रमाणाद् अर्थपरिच्छेदप्रतीतेः । यदि पुन सवादकज्ञानात् गुणज्ञानात् अर्थक्रियाज्ञानाद्वा प्रामाण्यनिश्चय स्यात्, तदा अनवस्थादिदोषाऽनुषङ्ग–संवादज्ञानस्य संवादज्ञानान्तराऽपेक्षणात्, गुणज्ञानस्य गुणज्ञानान्तरापेक्षणात्, अर्थक्रियाज्ञानस्य च तदितराऽपेक्षणात् । प्रथमज्ञानस्य द्वितीयात्, द्वितीयस्य च प्रथमात् प्रामाण्यनिश्चये अन्योन्याश्रय । संवादादिज्ञानस्य सवादाद्यनपेक्षस्यैव तन्निश्चये प्रथमस्य तथा तद्भावे प्रद्वेष किन्निबन्धन ? उक्तञ्च–
यथैव1646 प्रथम ज्ञान तत्संवादमपेक्षते ।
संवादेनापि संवादः परो मृग्यस्तथैव हि ॥ [ ]
कस्यचित्तु यदीष्येत स्वत एव प्रमाणता ।
प्रथमस्य तथाभावे प्रद्वेषः केन हेतुना ॥ [मीमासाश्लो॰ सू॰ २ श्लो॰ ७६]
सवादस्याथ पूर्वेण संवादित्वात् प्रमाणता ।
अन्योन्याश्रयभावेन प्रामाण्य न प्रकल्प्यते ॥ [ ]
तस्मात् स्वत एव सर्वत्र प्रामाण्यम् ।
अप्रामाण्यं तु परत, तत् खलु उत्पत्तौ ज्ञानोत्पादककारणाऽतिरिक्तं दोषाख्यं कारणान्तरमपेक्षते, निवृत्त्याख्ये च स्वकार्ये स्वग्रहणम् । अप्रमाणं1647 हि संशय-विपर्यय-अज्ञानभेदात् त्रिविधम् । तत्र अज्ञानस्य ज्ञानाऽभावस्वरूपतया स्वत सिद्धत्वान्न तत्र काचिदपेक्षा, सशय-विषर्यययोस्तु उत्पत्तौ प्रमातृदोषा क्षुदादय, मनोदोषा अप्रणिधानादयः, इन्द्रियदोषा तिमिरादय, विषयदोषा चलत्वादय, यथासभव कारणत्वेन अनुमन्यन्ते । निवृत्त्याख्ये16481649 स्वकार्ये स्वज्ञप्त्यपे क्षा च; उत्पन्नमात्रे ज्ञाने प्रतीतिमात्रे च साधारणे न तावत् पुरुषं निवर्त्तयति1650 यावत् कारणदोषज्ञानादिना तत् मिथ्यात्वेन नाऽवधार्यते । न च प्रामाण्यमपि उत्पत्तौ गुणाख्यं कारणान्तरमपेक्षते अतस्तदपि परतः इत्यभिधातव्यम्; गुणानां कुतश्चिदप्यप्रसिद्धेः, सिद्धौ वा न तदुत्पत्तौ व्यापारः दोषापसारणे1651 एव1652 तेषां चरितार्थत्वात् । एवंविधमेव हि पदार्थानां स्वरूपम्–यत् स्वयं सम्भवन्तः1653 स्वप्रतिपक्षमुन्मीलयन्ति, गुणाश्च दोषप्रतिपन्थिनः,1654 अतः तैरपसारितेषु1655 तेषु स्वरूपत एव कारणानि व्याप्रियमाणानि प्रमाणभूतमेव ज्ञानं जनयन्ति । यदि पुनः निष्पन्नेऽपि1656 ज्ञाने स्वव्यापारकरणसामर्थ्यं स्वतो न स्यात् तदा तत्स्वरूपमेव अनिष्पन्नं स्यात्1657 । नहि अप्रकाशकत्वधर्मोपेते वह्नौ निष्पन्ने प्रकाशकत्वादयो धर्माः कारणान्तरेण उत्तरकालमाधीयन्ते इति प्रातीतिकम् । अस्तु वा गुणानां प्रमाणभूतज्ञानोत्पादने1658 व्यापारः; तथापि न प्रामाण्यस्य परतो भावः, प्रामाण्यं हि बोधकत्वम्, तच्च ज्ञानस्य अन्याऽनपेक्षस्य जन्मसमकालञ्चेत् संवृत्तम् तदा सिद्धा स्वतः प्रामाण्यप्रसिद्धिरप्रतिहतप्रसरा । एवञ्च सर्वेषामेव ज्ञानानामौत्सर्गिके बोधकत्वलक्षणे प्रामाण्ये स्थिते यत्र बाधकप्रत्ययः1659 कारणदोषज्ञानञ्च उत्पद्यते तत्र अप्रामाण्यं परतो निश्चीयते इति ।
स्वत प्रामाण्यवादप्रतिक्षेपपुरस्सरं प्रामाण्यस्य कथञ्चित्स्वत परतस्त्वप्रसाधनम्–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावदुक्तम्–“अर्थपरिच्छेदिका1660 शक्तिः प्रामाण्यम्”; तत्र किम् अर्थमात्रपरिच्छेदिका शक्तिः प्रामाण्यस्वरूपं स्यात्, यथार्थपरिच्छेदिका वा ? प्रथमपक्षे संशय-विषर्यय-स्वप्नादिज्ञानैः तल्लक्षणव्यभिचारः, तेषामप्रामाण्येऽपि अर्थमात्रपरिच्छेदिकायाः शक्ते सद्भावात् । द्वितीयपक्षे तु परतः प्रामाण्यप्रसिद्धिः, विज्ञानमात्रोत्पादिकायाः चक्षुरादिसामग्रीतो यथार्थपरिच्छेदसामर्थ्यलक्षणप्रामाण्यस्यानुत्पत्तेः, गुणयुक्ताया एव तत्सामग्र्याः तदुत्पादने सामर्थ्यसम्भवात् । ननु गुणानां विधिमुखेन कार्यमुखेन वा प्रतीत्यभावात् कथं तदधीना तस्योत्पत्तिः ? इत्यसमीक्षिताभिधानम्; तेषां सकलजनसाक्षिकत्वेन प्रतीतिभूधराधिरूढत्वात्1661 । न हि “चक्षुरादिगता नैर्मल्यादयः, विषयगताश्च आसन्न-निश्चलत्वादयः, मनोगताः प्रणिधानादयः, आत्मगताः सन्तृप्तत्वस्वस्थतादयः,1662 प्रकाशगताः स्फुटत्वादयः गुणा न सन्ति” इत्यभिदधानो लोकप्रतीत्या न बाध्यते ।
ननु नैर्मल्यादि चक्षुरादेः स्वरूपम् न पुनर्गुणः । अथ कुतोऽस्य तत्स्वरूपतासिद्धिः–तद्यु क्तस्यैव उत्पादात्, तद्व्यतिरेकेण अनुपलभ्यमानत्वाद्वा ? प्रथमपक्षे रूपादिभिर्व्यभिचारः, घटादेः तद्युक्तस्यैबोत्पादेऽपि1663 तेषां तद्गुणत्वप्रतीतेः । कथञ्चैवंवादिनः काचकामलादेः दोषता सिद्ध्येत् जाततैमिरिकस्य तद्युक्तस्यैव चक्षुरादेरुत्पादात् ? एतेन द्वितीयपक्षोऽपि प्रत्युक्तः; काचकामलादे चक्षुष रूपादेश्च घटादेर्भेदेनाऽनुपलभ्यमानस्यापि दोष-गुणत्वप्रतीतेः । कश्चात्र स्वरूपशब्दार्थः– तादात्म्यम्, तन्मात्रत्वं वा ? तत्र आद्यविकल्पे नैर्मल्यादेर्न गुणत्वनिषेधः तादात्म्यस्य तदप्रतिद्वन्दित्वात्, अन्यथा रूपादेरपि गुणत्वाऽभावः स्यात् । द्वितीयविकल्पस्तु अयुक्तः; चक्षुरादौ अनुवर्तमानेऽपि अस्य निवर्तमानतया तन्मात्रत्वाऽनुपपत्तिः । यस्मिन्ननुवर्तमानेऽपि यन्निवर्तते न तत् तन्मात्रमेव, यथाऽनुवर्तमानेऽपि पटे नीलादिसंयोगान्निवर्तमानः शुक्लादिगुणः, अनुवर्तमानेऽपि चक्षुरादौ निवर्तते च कामलिनः कुपितादेर्वा नैर्मल्यादिकमिति ।
यदि च गुणा चक्षुरादौ नेष्यन्ते तर्हि तत्पटुत्वतारतम्यसद्भावो1664 न प्राप्नोति, अस्ति चायम्– “अयं पट्विन्द्रियः अय पटुतरेन्द्रिय” इत्यादिप्रतीतेः । कथं वा गुणाऽनभ्युपगमे गुणेभ्यो दोषाणामभावः [मीमासाश्लो॰ सू॰ २ श्लो॰ ६५] इत्यादि स्थाने स्थाने गुणसद्भावाऽऽवेदको वार्त्तिककारोद्गार1665 शोभते ? न च “गुणो नाम न कश्चिदस्ति दोषाऽभावमात्रे तद्व्यवहारात्” इत्यभिधातव्यम्, दोषस्याप्येवम् असत्त्वाऽनुषङ्गात् तत्रापि “गुणाऽभावमात्रे दोषव्यवहारः” इत्यभिदधतो न वक्त्रं वक्रीभवति1666 । नैमर्ल्यादेर्मलाऽभावरूपतया अगुणत्वे च कथं तद्दर्शने लोकस्य “इदं गुणवच्चक्षु” इति व्यवहारः स्यात् ? अञ्जनादिना च चक्षुषो गुणातिशयाधानं सुप्रतीतमेव, कथमन्यथा वहलान्धकारायां निशीथिन्यां व्याघ्रादिनेत्रचूर्णाञ्जनाद् रूपविशेषोपलम्भ, शिशुमारवसाञ्जनात्1667 जलान्तरितार्थस्य ग्रहणं वा ? न च सत्त्वेऽपि गुणानां दोषापसारणे व्यापारेण प्रामाण्याऽहेतुत्वात् स्वतस्तत् इत्यभ्युपगन्तव्यम्; अप्रामाण्यस्याप्येवं1668 स्वतः सत्त्वप्रसङ्गात् दोषाणां गुणापसारणहेतुत्वेन अप्रामाण्याऽजनकत्वात् । तस्माद् उभयं स्वतः, परतो वा अभ्युपगन्तव्यं समानाऽऽक्षेपसमाधानत्वात् । न च “उत्पन्नायाः ज्ञानव्यक्तेः पश्चात् कारणान्तरात् प्रामाण्यमुत्पद्यते वस्त्रस्य लाक्षादे रक्ततादिवत्” इत्यभ्युपगम्यते, येन “उत्पत्त्यनन्तरमेव विज्ञानस्य प्रध्वंसात् किमाश्रयं प्रामाण्यं स्यात्” इत्ययं दोषोऽवकाशं लभेत्, स्वसामग्रीत अर्थान्यथात्वपरिच्छेदसामर्थ्यलक्षणाऽप्रामाण्यवत् अर्थतथाभावपरिच्छेदसामर्थ्यलक्षणप्रामाण्यस्यापि उत्पत्त्यभ्युपगमात् ।
यदप्युक्तम्–“अनुमानप्रामाण्योत्पत्तौ1669 त्रैरूप्यातिरिक्तं गुणान्तरं नोपलभ्यते” इत्यादि; तदप्यविचारितरमणीयम्; तदुत्पत्तौ1670 साध्याऽविनाभावित्वस्यैव गुणस्य सद्भावात् । ननु साध्याऽविनाभावित्वं हेतोः स्वरूपसाकल्यं कथं गुणः ? तर्हि तदविनाभावित्वाऽभावोऽपि हेतोः स्वरूपवैकल्यम् न पुनर्दोषः, इत्यप्रामाण्यमपि अनुमाने दोषेभ्योऽसम्भाव्यम् । अथ स्वरूपवैकल्यमेवाऽत्र दोषः; तर्हि तत्साकल्यमेव गुणोऽस्तु विशेषाऽभावात् । अतः सिद्धम् अनुमानेऽपि गुणप्रभवं प्रामाण्यम् । आगमप्रामाण्योत्पत्तौ तु विधिरूपस्य यथार्थदर्शनादेर्गुणस्य व्यापारः सुप्रसिद्धः, अयथार्थदर्शनादेर्दोषस्य इव तदप्रामाण्योत्पत्तौ ।
यदप्युक्तम्–“आत्मलाभे1671 तु भावानाम्” इत्यादि; तदप्ययुक्तम्; अप्रामाण्यस्याप्येवं स्वतो भावाऽनुषङ्गात्, यथैव हि यथार्थप्रकाशनशक्तिः प्रामाण्यरूपा चक्षुरादिकारणेषु अविद्यमाना ज्ञाने भवन्ती स्वतोऽभिधीयते तथा अयथार्थप्रकाशनशक्तिरपि अप्रामाण्यरूपाऽभिधीयताम् अविशेषात्, न हि सापि तद्वत् तत्र विद्यते । तथाच वस्तुत्वाद् द्विविधस्यात्र सम्भवो दुष्टकारणात् [मीमा॰ श्लो॰ सू॰ २ श्लो॰ ५४] इत्यस्य विरोधः ।
किञ्च, उत्पत्तौ, ज्ञप्तौ, स्वकार्ये वा स्वतः प्रमाणानां प्रामाण्यं स्यात् ? तत्र न तावदुत्पत्तौ; तथाहि–प्रामाण्यं1672 प्रमाणोत्पादककारणकलापातिरिक्तकारकोत्पाद्यं तदनुवृत्तावपि व्यावर्त्तमानत्वात्, यद् यदित्थं तत् तत्तथा यथा घटानुवृत्तावपि व्यावर्त्तमानः तद्व्यतिरिक्तः संयोगादिः, तथा चेदम्, तस्मात्तथेति । न चायमसिद्धो हेतुः; मिथ्याज्ञाने प्रामाण्याश्रयबोधसद्भावेऽपि प्रामाण्याऽनुत्पत्तेः । नापि विरुद्धः; विपक्ष एवाऽवृत्तेः । नाप्यनैकान्तिकः; विपक्षाद् व्यावृत्तत्वादेव । नापि कालात्ययापदिष्टः; विपरीतार्थोपस्थापकस्य अध्यक्षादेरभावात् ।
किञ्च, अयं स्वशब्दः1673 आत्मा-आत्मीय-ज्ञाति-धनेषु मध्ये अत्र कस्मिन्नर्थे प्रवर्त्तमानो गृह्यते ? तत्र ज्ञाति–धनयोः अत्राऽसम्भवात् आत्मा-आत्मीयौ एवाऽवशिष्येते । तत्रापि स्वतः “कारणमन्तरेण आत्मनैव प्रामाण्यमुत्पद्यते” इत्यर्थः स्यात्, आत्मनो वा सकाशात्, आत्मीयायाः सामग्रीतो वा ? प्रथमपक्षे निर्हेतुकस्याऽस्य देश-कालनियमाऽयोगात् सर्वत्र सर्वदा तत्प्रसङ्गः । द्वितीयविकल्पेऽपि “स्वतः” इति प्रामाण्यविशेषणम्, प्रमाविशेषणं1674 वा ? प्रामाण्यविशेषणत्वे “प्रामाण्यं प्रामाण्याद् आत्मलाभमनुभवति” इत्यायातम्; तच्च अयुक्तम्; एकस्य वस्तुनः स्वात्मापेक्षया1675 उत्पाद्योत्पादकत्वधर्माप्रतीतेः । अनुपपत्तेश्च; तथाहि–प्रामाण्यं स्वात्मन एव नोत्पद्यते कार्यत्वाद् अप्रामाण्यवत् घटादिवद्वा ।
एतेन द्वितीयविकल्पोऽपि प्रत्याख्यात । आत्मीया च सामग्री–विज्ञानमात्रोत्पादिका, विशिष्टा वा ? विशिष्टा चेत्; सिद्धसाधनम्, स्वसामग्रीविशेषात् निखिलार्थानामुत्पत्त्यभ्युपगमात् । तथा च अप्रामाण्यस्य अखिलार्थानाञ्च स्वत एव सिद्धि स्यात् तद्वत्, विशिष्टत्वञ्च तत्सामग्र्या प्रागेव प्रतिपादितम् । “विज्ञानमात्रोत्पादिका” इत्यपि श्रद्धामात्रगम्यम्; प्रमाणाऽप्रमाणव्यक्तिव्यतिरिक्तस्य1676 ज्ञानमात्रस्य क्वचित् कदाचिदप्यनुपलम्भात् धवादिव्यक्तिव्यतिरिक्तवृक्षमात्रवत् । ज्ञानमात्रस्य च वृक्षमात्रवत् सामान्यरूपत्वात्, तस्य च भवन्मते कुतश्चिदनुत्पत्तेः कथं तदुत्पादिका काचित् सामग्री स्यात् ? विज्ञानमात्रोत्पादकसामग्रीतः प्रामाण्योत्पत्त्यभ्युपगमे च संशयादावपि तदुत्पत्तिप्रसङ्ग तस्याः तत्राप्यविशेषात् । अथ संशयादौ शुद्धा1677 विज्ञानसामग्री नास्ति, अत कथं तदुत्पाद ? यद्येव विज्ञानस्याऽप्युत्पादो न स्यात् तत्सामग्र्या अशुद्धत्वेन अपरिपूर्णत्वात् । ननु परिपूर्णैव सामग्री, परम् अधिककाचकामलादिदोषाऽनुप्रवेश, तर्हि अधिककारणानुप्रवेशात् तज्जन्यमप्रामाण्यमपि उपजायताम्, प्रामाण्यं तु विज्ञानसामग्रीप्रभवं विज्ञानवत् प्रादुर्भवद् दुर्निवारम् । अथ दोषाऽभावविशिष्टायाः सामग्रीत प्रामाण्यमुत्पद्यते नान्यस्या, सिद्धं तर्हि परत प्रामाण्यम्, विज्ञानकारणाऽतिरिक्तदोषाऽभावाख्यकारणात् तदुत्पत्तिप्रसिद्धे । न हि दोषाऽभावो विज्ञानकारणम्; तमन्तरेणापि मिथ्याज्ञाने विज्ञानोत्पत्तिप्रतीतेः, प्रामाण्योत्पत्तौ तु भवत्येव असौ कारणम् अन्वयव्यतिरेकोपपत्ते1678 । अन्वय-व्यतिरेकाभ्यामवधृतसामर्थ्यस्याऽप्यस्य प्रामाण्याऽजनकत्वे दोषाणामपि अप्रामाण्यजनकत्वाऽभाव स्यात् ।
किञ्च, दोषै चक्षुरादीनां कि क्रियते येन ते तत्सन्निधाने प्रामाण्यं नोत्पादयन्ति ? तदुत्पादिका शक्तिश्चेदपनीयते, ननु यैव विज्ञानमात्रोत्पादने तेषां शक्तिः सैव प्रामाण्योत्पादनेऽपि, अन्या वा ? सैव चेत्; तर्हि तदपगमे कथ तेषां तन्मात्रोत्पादनेऽपि व्यापार स्यात् ? अथ अन्या, कथन्न परत प्रामाण्यम् ? तन्नोत्पत्तौ स्वत प्रामाण्यं घटते ।
नापि ज्ञप्तौ, प्रामाण्यनिश्चयस्य कादाचित्कतया निर्निमित्तत्वाऽनुपपत्तेः । तथाहि–यत् कादाचित्कं तन्न निर्निमित्तम् यथा घटादि, कादाचित्कश्च प्रामाण्यनिश्चय1679 इति । निमित्तञ्चास्य–स्वरूपम्,1680 अन्यद्वा स्यात् ? न तावत् स्वरूपम्; अस्वसंविदितत्वोपगमात् । नापि अन्यत्; स्वत प्रामाण्यव्याघातप्रसङ्गात् । यच्च अन्यन्निमित्तम् तत् कि प्रत्यक्षम्, उत अनुमानम् अन्यस्यात्राऽनधिकारात्1681 ? प्रत्यक्षञ्चेत्; न, अस्य इन्द्रियसम्बद्धे विषये व्यापारात्, न च इन्द्रियाणाम् अर्थसंवेदनेन सह सम्बन्धोऽस्ति येनास्य यथार्थपरिच्छेदस्वभाव प्रामाण्यं प्रत्यक्षतः प्रतीयेत,1682 प्रतिनियते रूपादौ तद्वति चाऽर्थे तेषां सम्बन्धात् । नापि मनोव्यापारप्रभवप्रत्यक्षगम्यं तत्, तथाविधाऽनुभवाऽभावात् । नापि अनुमानगम्यम्; लिङ्गाऽभावात् । अर्थप्राकट्यं1683 लिङ्गमिति चेत्; कि यथार्थविशेषणम्, निर्विशेषणं वा ? न तावद् यथार्थविशेषणम्; प्रामाण्यनिश्चयात् प्राग् अर्थप्राकट्यस्य यथार्थत्वविशेषणाऽसिद्धेः1684 । तन्निश्चयात् तत्सिद्धौ च इतरेतराश्रयः । निर्विशेषणस्य चास्य प्रामाण्यनिश्चायकत्वे मिथ्याज्ञानेऽपि तन्निश्चायकत्वप्रसङ्गः अविशेषात् । तन्न ज्ञाप्तावपि स्वतः प्रामाण्यं युक्तम् ।
नापि स्वकार्ये; यतः अस्य कार्य पुरुषप्रवृत्तिः, अर्थपरिच्छेदो वा ? तत्र पुरुषप्रवृत्तिहेतुत्वं प्रामाण्यस्य1685 निश्चितस्यैव युक्तम् निवृत्तिहेतुत्ववदप्रामाण्यस्य । न हि अर्थित्वमात्रेण प्रेक्षापूर्वकारिणः प्रवर्तन्ते, रसायनादौ उपयोगिन्यौषधे जरा-मृत्युहरणादिसामर्थ्योपेते तथात्वेनाऽ निश्चिते प्रकृष्टायामप्यर्थितायां1686 तेषां प्रवृत्त्यभावात्, निश्चयापेक्षा एव1687 हि सर्वे धर्माः प्रवृत्तिहेतवः । नापि अर्थपरिच्छेदाख्ये स्वव्यापारे प्रामाण्यं स्वग्रहणाऽनपेक्षम्; यतोऽस्य अर्थपरिच्छेदमात्रं कार्यम्, यथार्थपरिच्छेदो वा ? न तावद् अर्थपरिच्छेदमात्रम्; तस्य1688 अप्रामाण्येऽपि सम्भवात् । यथार्थपरिच्छेदश्च नाऽगृहीतप्रामाण्यात् प्रमाणात् सम्भवति, ततः प्रमाणाऽप्रमाणसाधारणस्य अर्थपरिच्छेदमात्रस्यैवोत्पत्तेः । न च तद्ग्रहणे अनवस्थादिदोषाऽनुषङ्गः; अभ्यासावस्थायां स्वतः प्रामाण्यनिश्चयतः संवादाद्यपेक्षाऽभावतः अनवस्थाद्यनवतारात् । नहि अभ्यासक्रोडीकृते जले जलज्ञानम् आत्मनोऽर्थतथाभावपरिच्छेदसमर्थस्वभावताप्रतिपत्तौ संवादादिकमपेक्षते, निरारेकस्य “इदमित्थमेव” इत्यध्यवसायात्मनोऽस्य प्रतिप्राणि प्रसिद्धत्वादप्रामाण्यवत् । न खलु स्वभ्यस्ते विषये मरीचिकादौ जलादिप्रतिभासः स्वात्मनोऽर्थान्यथात्वपरिच्छेदसमर्थस्वभावताप्रतिपत्तौ विसंवादादिकमपेक्षते, तत्स्वभावतया अस्यात्र स्वतः सर्वेषां सुप्रसिद्धत्वात् इत्युभयं1689 तत्र स्वतः1690 सिद्धमभ्युपगन्तव्यम् । अनभ्यासावस्थायां तु1691 परत । न चैवमनवस्था, तस्य अभ्यस्तविषयत्वेन स्वतः प्रामाण्यप्रसिद्ध्या प्रमाणान्तराऽनपेक्षणात् । अनभ्यस्तविषये हि जलप्रतिभासे अर्थक्रियाज्ञानाद् दर्दुराऽऽरावउदकाहरणादिलिङ्गोत्थाऽनुमानाद्वा जलाविनाभावित्वेन असकृन्निश्चयत स्वतः सिद्धप्रामाण्यात् प्रामाण्यं निश्चीयते ।
ननु1692 च अर्थक्रियाज्ञानमपि अर्थाऽभावेऽपि स्वप्नावस्थायां दृश्यते, तत् कोऽस्य पूर्वज्ञानाद् विशेप ? इत्यप्यसुन्दरम्, जाग्रद्दशायां तद्विसंवादाऽदर्शनात् । न खलु यथा जाग्रद्दशायामर्थज्ञानम् अर्थमन्तरेणाप्युपलभ्यते तथा अर्थक्रियाज्ञानमपि, येन अस्यापि तदा व्यभिचाराऽऽशङ्कया अर्थक्रियाज्ञानान्तरात् प्रामाण्यं निश्चीयते, तद्दशाञ्चाश्रित्य प्रमाणादिचिन्ता प्रतन्यते । अतो1693 न स्वप्नदशोपलब्धेन जाग्रद्दशोपलब्धस्य साम्याऽऽशङ्कापि श्रेयसी । नहि प्रेक्षापूर्वकारी स्वप्नदशासमानां जाग्रद्दशां मन्यते, तद्दृष्टान्तेनैव अशेपप्रत्ययानां निरालम्बनत्वाऽनुषङ्गतो बहिरर्थाऽभावप्रसङ्गात् क्व कस्य प्रामाण्यमप्रामाण्यं वा स्यात् ?
ननु च अर्थक्रियाज्ञानात् पूर्वज्ञानस्य प्रामाण्ये मणिप्रभायां मणिबुद्धे कूटेऽपि1694 द्रमे1695 तद्बुद्धेश्च प्रामाण्यप्रसङ्ग, तन्न, एवम्भूताऽर्थक्रियाज्ञानात् पूर्वज्ञाने अप्रामाण्यस्यैव प्रसिद्धेः तेन संवादाऽसम्भवात् । “कुञ्चिकाविवरम्थायां हि मणिप्रभायां मणिज्ञानम्, अपवरकान्तर्देशसम्बद्धे तु मणौ अर्थक्रियाज्ञानम्” इति भिन्नदेशार्थग्राहकत्वेन भिन्नविषययो तयोः कथमविसंवाद तिमिराद्याहितविभ्रमज्ञानवत् ? कूटे च द्रमे कि कूटज्ञानम्, द्रमज्ञानम्, खरकज्ञानं वा प्रमाणमापद्येत ? तत्राद्यपक्षद्वये सिद्धसाधनम् । तृतीयपक्षस्त्वयुक्त; तत्साध्यार्थक्रियासंवादाऽसम्भवात्, सम्पूर्णचेतना र्णवेतन1696 लाभो हि खरकद्रमस्य1697 अर्थक्रिया न कतिपयचेतना यवेतन लाभ ।
यच्चोक्तम्–“प्रामाण्यं1698 हि बोधकत्वम्” इत्यादि, तत्रापि कि बोधकत्वमात्रं प्रामाण्यम्, उत अर्थबोधकत्वम् ? तत्राद्यपक्षोऽसभाव्य; बोधकत्वमात्रस्य क्वचिज्ज्ञाने प्रतीत्यभावात्, सकलज्ञानानां वहिरन्तः1699 स्वार्थावबोधकत्वेनैव अध्यवसायात् । द्वितीयपक्षेऽपि अर्थमात्रबोधकत्वं तत् स्यात्, अवितथार्थबोधकत्वं वा ? न तावद् अवितथार्थबोधकत्वम्;1700 अस्य विशिष्टकारणकलापाधीनत्वप्रतिपादनात् । नापि अर्थमात्रबोधकत्वम्; द्विचन्द्रादिवेदनस्यापि1701 प्रामाण्यप्रसङ्गात्, तथा च तद्वेद्यस्य द्विचन्द्रादेर्नाऽसत्यत्वम् । यत् खलु प्रमाणभूतवेदनवेद्यं तन्नाऽ मत्यम् यथा सुखादि, प्रमाणभूतवेदनवेद्यञ्च द्विचन्द्रादीति । प्रमाणभूतत्वञ्च द्विचन्द्रादिवेदनस्य “बोधरूपतैव प्रामाण्यम्” इत्यभिदधतां नासिद्धम्; प्रयोगः–यद् यतो न व्यतिरिच्यते तत् तत्स्वरूपमात्राऽनुबन्धि यथा शाखादिमत्त्वादव्यतिरिच्यमानं वृक्षत्वं तन्मात्रानुबन्धि, न व्यतिरिच्यते च बोधरूपतातः प्रामाण्यमिति । ननु च अनुत्पन्नबाधकस्य बोधस्य प्रमाणभूतत्वं स्वरूपम्, अत्र च बाधकमुत्पद्यते, अत एव अस्माभिः अप्रामाण्यं परतः अङ्गीक्रियते; तदप्यसुन्दरम्; बोधस्य किल स्वरूपसमकालभाविप्रामाण्यम्, तस्मिन् स्थिते कुतः परतोऽप्रामाण्यस्याऽवकाशः ?
किञ्च, इदमप्रामाण्यं कि प्रामाण्यस्याऽभावः, वस्तुभूतो वा धर्मः ? प्रथमपक्षे प्रामाण्याभावो ज्ञानत्वाऽभाव एव उक्तः स्यात्, “ज्ञानत्वमेव हि प्रामाण्यम्” इति भवतां पक्षः, तथा च परतः1702 “ज्ञानस्य ज्ञानत्वाऽभावः”1703 इति न किञ्चित् सङ्गतम् । यद्धि यादृग्रूपनियतं तद् अतादृग्रूपं नान्यतो भवति यथा घटः पृथुबुध्नोदराद्याकारः,1704 प्रमाणरूपनियतञ्च1705 ज्ञानम्, इति न बाधकज्ञानाद् अप्रामाण्यं युक्तम् ।
किञ्च, कारणदोषज्ञानं वाधकज्ञानञ्चाऽप्रवर्तमानं1706 कथमतीतज्ञानस्य प्रामाण्याऽभावमापादयितुं शक्नोति ? न हि पूर्वज्ञानकाले तदस्ति, तत्काले वा पूर्वज्ञानमिति । स्वस्मिन्नेव काले तेन तस्य अप्रमाणतासम्पादने अतिप्रसङ्गः घटज्ञानस्यापि पटज्ञानकालेऽप्रामाण्यप्रसङ्गात्1707 । नहि अन्यद् अन्यकालेऽप्रमाणत्वेन केनचिद् इष्टम् । अथ वस्तुभूतो धर्मः अप्रामाण्यम्; स वक्तव्यः कौऽसौ इति ? संशय-विपर्ययौ इति चेत्; ननु तयोर्ज्ञानात्मकत्वात् नाऽप्रमाणता युक्ता; तथाहिसंशयविपर्ययौ नाऽप्रमाणं ज्ञानत्वात् प्रमाणत्वाभिमतज्ञानवदिति ।
किञ्च, सर्वत्र ज्ञाने औत्सर्गिके1708 प्रामाण्ये सति कुतः संशय-विपर्ययलक्षणधर्मसम्भवः ? स हि ज्ञानस्य स्वत एव आयातः, विषयात्, सहकारिभ्यः, प्रमातुः, ज्ञानान्तरप्रभावात्, इन्द्रियादेः, आधारसम्बन्धाद्वा ? प्रथमपक्षे सर्वदा तस्य तथात्वप्रसङ्गः; प्रयोगः–यद् यस्य स्वरूपत एव भवति तत् तस्य न कदाचिदपि निवर्त्तते यथा नीलस्य नीलता, तथा च ज्ञानस्य संशया दिरूपतेति । द्वितीयपक्षेऽपि विषयमात्रस्य संशयादिरूपोत्पत्तौ व्यापारः, विशिष्टस्य वा विषयस्य1709 ? विषयमात्रस्य चेत्; सर्वज्ञानं संशयादिरूपं स्यात् । विशिष्टस्य चेत्; ननु किमिदं विषयस्य विशिष्टत्वम्–अविवेचितत्वम्, सादृश्योपहतत्वं वा ? अविवेचितत्वे विषयमात्रमेव अङ्गीकृतं स्यात्, तत्र च उक्तो दोष । अथ सादृश्योपहतो विषयो विरुद्धविशेषस्मरणद्वारेण विपर्ययज्ञानं जनयति, उभयविशेषस्मरणद्वारेण च संशयज्ञानम्, तदप्यचारु; सर्वस्यैव विषयस्य अवश्यं केनचित् सादृश्यसम्भवात् सर्वदैव तथाविधज्ञानोत्पत्तिः स्यात् । गृहीतं सादृश्यं तथा करोति इति चेत्; सन्निहितेऽपि कुर्यात् । विशेषाऽग्रहणमपि तत्कारणम्, सन्निहिते च तदभावात् तन्न करोति इति चेत्; ननु सतो विशेषस्य अग्रहणमपि कुतः ? अदृष्टाच्चेत्; तन्न; अदृष्टस्य अविकलसामग्र्यां कार्यप्रतिबन्धकत्वाऽदर्शनात् । तद्वशाद्धि कदाचित् सामग्री एव न संयुज्यते, संयुक्ता वा विजातीयेन युज्यते येन सामग्र्यन्तरतामासादयति, अत्र च इन्द्रियादिसामग्री नान्यथाभूता नाप्यसंयुक्ता1710 इति कथं विशेषाऽग्रहणम् ? किञ्च, विशेषाऽग्रहणवत् प्रामाण्याऽप्रामाण्योत्पादनेऽ पि अदृष्टस्य व्यापार किन्न स्याद् यतोऽप्रामाण्यवत् प्रामाण्यमपि परतो न स्यात् ?
एतेन तृतीयपक्षोऽपि प्रत्याख्यातः, सहकारिभि अधर्मादिभिः अप्रामाण्यं संशयादिरूपमापाद्यते, धर्मादिभिस्तु प्रामाण्यम् अवितथार्थनिश्चयस्वरूपमिति । नापि प्रमात्रा तत्र1711 तद्रूपमापाद्यते; प्रतीतिविरोधात्, न हि कस्यचित् प्रमातुः ईदृशी प्रतीति “संशयवानहं भूयासम्” इति । अभ्युपगमे वा नास्य ज्ञानस्याऽप्रामाण्यहेतुत्वम्; तथाहि–“संशयो मे स्यात्” इति ज्ञानं नाऽप्रामाण्यकारणं ज्ञानत्वात् “घटं जानीयाम्” इत्यादिज्ञानवत् । अथ ज्ञानान्तरप्रभावाद् आविर्भूतोऽसौ विशेषः; तत्रापि कि स्वकीयात्, परकीयाद्वा तदन्तरप्रभावादसौ आविर्भवेत् ? यदि स्वकीयात्; तदा स्वकाले सतो ज्ञानस्य तेनाऽसौ विशेषो विधीयते, असतो वा ? न तावत् सतः, ज्ञानान्तरकाले प्राक्तनज्ञानस्याऽसम्भवात्, अन्यथा युगपज्ज्ञानद्वयाऽनभ्युपगमविरोध । स्वकालेऽसतश्च कथं तेनाऽसौ विधातुं शक्यः भिन्नकालत्वात्, यद् यतो भिन्नकालं न तेन तस्य विशेपो विधातुं शक्य यथा भूत-भविष्यत्कालभाविजपापुष्पेण वर्तमानकालीनस्फटिके,1712 भिन्नकालञ्च इदं ज्ञानान्तरमिति । नापि परकीयात् ततः संशयाद्युत्पत्ति, तथा प्रतीत्यभावात् । ननु “चैतस्य1713 संशयमुत्पादयामि” इति प्रमात्रन्तराणां प्रतीतिरस्ति; तन्न, सार्वत्रिकसंशये प्रमात्रन्तरज्ञानस्य नियतसद्भावाऽसम्भवात् । यत् खलु यत्र कारणं तत् तत्र नियतसद्भावम् यथा अन्त्यदशाप्राप्तं वीजमङ्कुरस्य, न च प्रमात्रन्तरज्ञानं नियतसद्भावं संशयादिकार्ये इति । इन्द्रियादेश्च तद्धेतुत्वे सर्वत्र ज्ञाने संशयादिरूपोत्पत्तिप्रसङ्गः । अथ आधारसम्बन्धात्तत्र तदुत्पत्ति, ननु तत्सम्बन्धः प्रमाणतः प्रतिपन्नः, न वा ? प्रतिपन्नश्चेत्; कथं संशयविपर्या सकारिणमाधारं जानानोऽधितिष्ठेद् अप्रामाणिकत्वप्रसङ्गात् ? अप्रतिपन्नश्चेत्, कथं “तत्कृता ज्ञाने संशयादिरूपता” इति प्रतिपत्तिः ?
किञ्च, इदं संशयादिरूपमप्रामाण्यं बोधस्वरूपादतिरिक्तम्, अनतिरिक्तं वा ? अनतिरेके1714 कथम् अतिरिक्तकारणापेक्षा ? अतिरेके तद्वद् यथार्थनिश्चयस्वरूपप्रामाण्यस्यापि अतोऽतिरेकप्रसिद्धेः सिद्धमुभयस्य विज्ञानकारणातिरिक्तकारणाज्जन्म, इत्यलमतिप्रसङ्गेन1715 । ततः परतो लब्धप्रमाणभावस्य अवग्रहादेः ईहादिकं फलम् इति युक्तमुक्तम् ।
विवृतिव्याख्यानम्–
एतदसहमानस्य सौगतस्य मतं तावन्निराकुर्वन्नाह–““परमार्थे”” इत्यादि । “परमार्थेन” अकल्पितरूपेण “एका” निरंशा या “संवित्तिः” तस्याः यो “वेद्याकारः” वेद्यस्य नीलादेराकार इव तदाकारः यश्च “वेदकाकारः” वेद्याकारग्राहकाऽऽकारः तयोर्या “प्रमाणफलव्यवस्था” वेद्याकारस्य प्रमाणव्यवस्था सारूप्यमस्य1716 प्रमाणम् [न्यायवि॰ १ । १९] इत्यभिधानात्, वेदकाकारस्य च फलव्यवस्था अधिगतिः फलम् [ ] इति वचनात् । तस्यामङ्गीक्रियमाणायाम् “क्षणभङ्गादेरपि” क्षणभङ्गः आदिर्यस्य, आदिशब्दोऽयं प्रकारवाची तेन क्षणभङ्गप्रकारः सर्वो निरंशत्वादिस्वभावो लिङ्गादभिन्नो गृह्यते, तस्यापि न केवलं सत्त्वादिहेतोः “प्रत्यक्षत्वं” प्रत्यक्षविषयत्वम् “प्रसज्येत । ततः” तस्मात् तत्प्रत्यक्षत्वात् “किं” दूषणं स्याद् इति चेत्, अत्राह–““गृहीत”” इत्यादि । “गृहीतस्य” दर्शनविषयीकृतस्य “ग्रहणात् तदनुमानं” क्षणभङ्गाद्यनुमानं “प्रमाणं न स्यात् संवृतिवत्” प्रत्यक्षपृष्ठभाविविकल्पवत् । ननु गृहीतेऽपि क्षणभङ्गादौ विपरीतारोपव्यवच्छेदफलत्वात् नानुमानम् अप्रमाणमिति चेत्, अत्राह–““तत्”” इत्यादि । “तयोः” प्रमाणाऽप्रमाणतया अङ्गीकृतयोः “अनयोः” संवृति-अनुमानयोर्मध्ये न केवलं प्रत्यक्षाद् अनुमानस्य अपि तु “संवृतेरपि” ताभ्यां “प्रमाणान्तरत्वं स्यात् ।” कुत एतत् इति चेत् ? अत्राह–“समारोपव्यवच्छेदाऽविशेषात् ।” यथैव हि अनुमानात् क्षणविवेकनिश्चये निश्चय-आरोपमनसोर्बाध्यबाधकभावात्1717 भावी समारोपो न जायते इति तद्व्यवच्छेदकं तत्, तथा संवृत्या नीलादेर्निश्चये अनीलादिरूपोऽसौ न जायते इति सापि तद्व्य वच्छेदिकाऽस्तु । भवत्वेवम्, को दोषः इति चेत् ? अत्राह–““सर्वस्यैव”” इत्यादि । “सर्वस्य” चतुर्विधस्यापि प्रत्यक्षस्य “प्रामाण्यं न स्यात्” “न क्वचित् नीलादौ क्षणक्षयादौ वा प्रामाण्यं स्यात्” इति एवकारार्थ । कस्य ? “निर्विकल्पकज्ञानस्य,” कथम्भूतस्य ? “समारोपव्यवच्छेदाऽऽकाङ्क्षिणः” समारोपव्यवच्छेदहेतुत्वात् क्षणक्षयादौ अनुमानम्, नीलादौ च संवृतिः तद्व्यवच्छेद तम् आकाङ्क्षति1718 इत्येवंशीलस्य । अयमर्थः–यथा क्षणभङ्गादौ तदपेक्षस्य निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्य न प्रामाण्यम् अनुमानस्यैव तत्र प्रामाण्यात् तथा नीलादावपि तत्रापि संवृतेरेव प्रामाण्यात् । पूर्वफक्किकया प्रमाणान्तरम्, अनया पुन इष्टत्यापि प्रत्यक्षप्रमाणस्य अभावं दर्शयति । ननु प्रवर्त्तकं1719 प्रमाणं नान्यत्, अतिप्रसङ्गात् । प्रवर्त्तकञ्च अभ्यासदशायां निर्विकल्पक ज्ञानम्, अनभ्यासदशाया तु अनुमानम् । न च अन्या1720 दशा समस्ति यस्यां विकल्पकज्ञानं प्रवर्तकत्वात्प्रमाणं स्यात्, इत्यत्राह–““ततः””1721 इत्यादि । “ततः” निर्विकल्पकज्ञानात् अभ्यासे “संव्यवहारस्य” प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणस्य “अभावात् ।” एतच्च सविकल्पकसिद्ध्यवसरेप्रपञ्चत प्रतिपादितम् ।
स्यान्मतम्–सकलप्रत्ययानां भ्रान्तत्वाऽभ्युपगमत प्रत्यक्षस्यापि प्रामाण्याऽनभ्युपगमात् कथम् ““संवृतेरपि प्रमाणान्तरत्वं स्यात्”” इत्युक्तं शोभेत ? इत्यत्राह–““अर्थक्रियार्थी1722 हि”” इत्यादि । सकलप्रमाणाऽभाववादिना अर्थ्यते अभिलष्यते इति अर्थः सकलप्रमाणाभाव, तस्य “क्रिया” उपादानम् “तदर्थी हि प्रमाणमन्वेषते” । किमिव ? “अप्रमाणं वा” अप्रमाणमिव “प्रमाणाऽभाववत्” इत्यर्थ, “नहि प्रमाणमन्तरेण तदभाव सिद्ध्यति” इत्युक्त माध्यमिकं प्रति बहिरर्थसिद्धिप्रघट्टके ।
यदि वा, “अर्थः” हेय उपादेयश्च तस्य “क्रिया” प्राप्तिः परिहारश्च “तदर्थी1723 हि” यस्मात् “प्रमाणं” यतस्तयो प्राप्ति-परिहारौ स्त “अप्रमाणं वा” यतस्तयोः तौ न भवतः इति “अन्वेषते ।” न च निर्विकल्पकात् तौ भवत इति तात्पर्यार्थ । अन्वेषते एव तर्हि प्रमाणमिति चेत्, अत्राह– ““रूपादि”” इत्यादि । “रूपम् आदिः” यस्य रसादेः स तथोक्तः, “क्षणक्षय आदिः” यस्य निरंशत्वादे सोऽपि तथोक्त, तयो “स्फुटस्य” विशदस्य “प्रतिभासस्य अविशेषतः खण्डशः प्रामाण्यम्” रूपादौ न क्षणक्षयादौ “यदपेक्षम्” यम् स्वार्थनिश्चयम्1724 अपेक्षते, यस्मिन् वा अपेक्षा यस्य तद् “यदपेक्षम् तदेव” नाऽधिगतिमात्रम् “फलं युक्तम्” उपपन्नम् । अथ इष्यते एव निर्णयः फलम् यत्रैव जनयेदेना तत्रैवाऽस्य प्रमाणता [ ] इत्यभिधानात् । स तु निर्विकल्पकात् इति चेत्, अत्राह–““तत्कृतः”” इत्यादि । तेन निर्विकल्पकेन कृत “तत्कृतः” निश्चयः तत्त्वतः परमार्थतो “न भवति” “कल्पनया केवलं भवति” इत्यर्थः । ““तत्त्वतः तत् ततो न भवति”” इति1725 च क्वचित् पाठः । “तत्” निर्णयफलम् “ततो” निर्विकल्पकात् “न भवति” इति । यथा च तत्1726 ततो न भवति तथा सविकल्पकसिद्धौ प्रतिपादितमेव । अभ्युपगम्यापि अतो निर्णयं दूषणमुपदर्शयन्नाह–““भावे वा”” इत्यादि । “भावे वा” उत्पत्तौ वा ततो निर्णयस्य “निर्णीतिः” स्वार्थव्यवसायः “अखण्डशः” रूपादाविव क्षणक्षयादावपि “कुतो न भवेत्”1727 परिस्फुटतया प्रतिभासस्य अभयत्राऽ विशेषात्, “दर्शनपाटवादिकमपि अनंशस्य दर्शनस्य उभयत्राऽवशिष्टम्” इत्युक्तं सविकल्पकसिद्धौ ।
ननु यथा परमार्थैकसंविदो वेद्य-वेदकाकारयोः प्रमाण-फलव्यवस्था विरुद्ध्यते तथा अवग्रहादेरपि, सामान्यवद् विशेषस्यापि1728 अवग्रहेणैव ग्रहणात्; अन्यथा गृहीतेतररूपे द्वे वस्तुनी स्याताम् । यथा च अविकल्पकप्रत्यक्षस्य1729 अनुपलक्ष्यमाणत्वादप्रामाण्यम् तथा अवग्रहादेरपि, तस्यापि अनुपलक्षणाऽविशेषात्; इत्याशङ्क्य आह–““बहुबहुविध”” इत्यादि । “बहु-बहुविधक्षिप्र-अनिसृत-अनुक्त-ध्रुवाः, इतरे” च अबह्वादयः ये “विकल्पाः” भेदाः तेषां सम्बन्धी यः “अवग्रहादिः” तस्य “न विरुद्ध्यते, “प्रमाणफलव्यवस्था”” इति सम्बन्धः । कुत एतत्-इति चेत् ? अत्राह–““स्वभावभेदात्”” इति, स्वः आत्मीयः अवग्रहादेर्भावः यो ग्राह्योऽर्थः तस्य कथञ्चिद्भेदात् । अथवा “स्वभावभेदात्” अवग्रहादेः स्वरूपभेदात् इति ग्राह्यम् ।
यदप्युक्तम्–“तस्य अनुपलक्षणात्” इति, तत्राह–““प्रतिभासभेदेऽपि”” इत्यादि । “प्रतिभासस्य” स्वरूपसंवित्तेः “भेदेऽपि” नानात्वेऽपि, अवग्रहादेः “स्वभावभेदाऽभावकल्पनायां” स्वभावस्य स्वरूपस्य यो भेदः तस्य अभावकल्पनायाम् अद्वयज्ञानकल्पनायाम्1730 । किम् ? इत्यत्राह–““क्रमेण”” इत्यादि । “क्रमेण वृत्तिः” वर्तनं येषाम् उपादानोपादेयरूपाणां दर्शनस्मरणादीनां तेषाम् “अपि” न केवलम् अवग्रहादीनाम् “तथाभावात्” तेन स्वभावभेदाऽभावकल्पनाप्रकारेण1731 भावात् कारणात् । कुतः प्रमाणात्, न कुतश्चित् “क्रमः” कार्यकारणभावः “सुखदुःखादिभेदो वा” आदिशब्देन हर्षनीलादिपरिग्रहः “परमार्थतः प्रतिष्ठाप्येत” व्यवस्थाप्येत ? पुरुषाद्वैतं स्यात् इति भावः ।
ननु यदि अवग्रहादेः प्रतिभासभेदः कथमेकत्वम् ? इत्यत्राह–““सहप्रतिभासवत्”” इति । सहप्रतिभासा बुद्धेर्नीलादय आकाराः तेषामिव तद्वत् इति । ““तद्”” इत्यादिना उक्तार्थोपसंहारमाह– यत एवं “तत्” तस्मात् “अयं” सौगतः “एकम्” अभिन्नम् “अनेकाकारम्” चित्राकारम् “क्षणिकज्ञानम्” पूर्वोत्तरकोटिविविक्तमध्यक्षणवेदनं “कुतश्चित्” कस्याश्चिद् अभिन्नयोग-क्षेमलक्षणायाः अशक्यविवेचनतालक्षणाया वा “प्रत्यासत्तेः” नैकट्यात् । केपां सम्बन्धिन्यास्तस्याः ? इत्याह– ““प्रतिभासभेदानाम्”” इति । प्रतिभासभेदाः बुद्धेर्नीलादय आकारविशेषाः तेषाम् “उपयन्”1732 अभ्युपगच्छन्, “क्रमवर्तिनामपि” क्रमेण वर्त्तितुं शीलानामपि “तथा” अशक्यविवेचनत्वप्रत्यासत्तिप्रकारेण,1733 केवलस्य अभिन्नयोग-क्षेमप्रत्यासत्तिप्रकारस्य1734 सन्तानान्तरज्ञानैर्व्यभिचारात् “एकत्वं प्रतिपत्तुमर्हति ।” केषाम् ? इत्यत्राह–““हर्षविषादादीनाम्”” इति । “अतः” अस्मात् तदेकत्वात् “अनेकान्तसिद्धिः” प्रत्येया, ““प्रत्येयम्”” इत्यनेन वक्ष्यमाणेन जातलिङ्गपरिणामेन सम्बन्धात् ।
ननु प्रमाणफलयो क्रमभाविनोर्भेदात् सन्तानान्तरवत् तद्भावो न प्राप्नोति इति चेत्, अत्राह–““प्रमाण”” इत्यादि । ““अतः”” इत्यनुवर्तते “अतो” न्यायात् “प्रमाणफलयोः” अवग्रहेहयोः ईहाऽवाययो अवायधारणयो “क्रमभावेऽपि तादात्म्यम्” कथञ्चिदेकत्वम् ।
प्रमाणफलयो सर्वथाभेदवादिनो नैयायिकस्य पूर्वपक्ष–
ननु प्रमाणफलयोस्तादात्म्यमनुपपन्नम् प्रमाणविरोधात्, तथाहि–प्रमाणम्1735 आत्मव्यतिरिक्तक्रियाकारि कारकत्वात्, यत् कारकं तद् आत्मव्यतिरिक्तक्रियाकारि प्रतिपन्नम् यथा कुठारादि, कारकञ्च प्रमाणम्, तस्माद् आत्मव्यतिरिक्तक्रियाकारि इति । तथा, प्रमाण स्वतो विभिन्नफलविधायि करणत्वात्,1736 यत् करणं तत् स्वतो विभिन्नफलविधायि प्रसिद्धम् यथा वास्यादि, करणञ्च प्रमाणम्, तस्मात् स्वतो विभिन्नफलविधायि इति । न चायं साध्यविकलो दृष्टान्त, न हि करणं वास्यादि स्वात्मनि क्रियां कुर्वद् दृष्टम्, न च अकुर्वतकरणत्वं युक्तम् अतिप्रसङ्गात्, तस्मात् स्वतो विभिन्नं फलं कर्त्तरि कर्मणि वा कुर्वत् करणं प्रतिपत्तव्यम् । विरुद्धा च प्रमाणस्यैव फलरूपता; न हि एकस्य एकदा स्वात्मापेक्षया करणरूपता फलरूपता चोपपन्ना विरुद्धयोर्धर्मयोः सकृदेकत्र समावेशाऽसम्भवात्, अतः प्रमाणफलयोर्भेद एव ज्यायान् । विशेषणज्ञानं1737 हि प्रमाणं विशेष्यज्ञानं फलम्, तयोश्च कथमभेदः ? विभिन्नसामग्रीप्रभवतया विभिन्नविषयतया च भेदस्यैवोपपत्ते; ययोर्विभिन्नसामग्रीप्रभवत्वं विभिन्नविषयत्वञ्च1738 तयोर्भेदः यथा घटपटज्ञानयोः, विभिन्नसामग्रीप्रभवत्वं1739 विभिन्नविषयत्वञ्च विशेषण-विशेष्यज्ञानयोरिति । नचायमसिद्धो हेतुः; विभिन्ना हि विशेपणज्ञानोत्पत्तौ विशेपणाऽक्षसन्निकर्षलक्षणा सामग्री, विभिन्ना च विशेष्यद्रव्यादिज्ञानोत्पत्तौ तदिन्द्रियसन्निकर्षलक्षणा सामग्री । विषयभेदस्तु तज्ज्ञानयोः सुप्रसिद्ध एव, अन्योन्यविलक्षणयोः विशेपण-विशेष्ययोस्तदालम्बनत्वात् ।
प्रमाणफलयो सर्वथा भेदप्रतिविधानपूर्विका कथञ्चित्तादात्म्यसिद्धि–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावत्–प्रमाणफलयोः भेदे साध्ये “कारकत्वात्” इति साधनमुक्तम्;1740 तदसमीचीनम्; यतोऽतः किमनयोः कथञ्चिद्भेदः साध्येत, सर्वथा वा ? यदि कथञ्चित्; सिद्धसाध्यता, अज्ञाननिवृत्तेः प्रमाणधर्मतया हानोपादानादेश्च तत्कार्यतया प्रमाणात् कथञ्चिद्भेदाऽभ्युपगमात् । द्विविधं1741 हि प्रमाणस्य फलम्–ततो भिन्नम्, अभिन्नञ्चेति । तत्र अभिन्नम् अज्ञाननिवृत्तिः तद्धर्मत्वात्1742 । यो यद्धर्मः स ततोऽभिन्नः यथा प्रदीपात् स्व-परप्रकाशः, प्रमाणधर्मश्च अज्ञाननिवृत्तिः स्वपररूपव्यामोहविच्छेदलक्षणा इति । न हि सर्वथा भेदे अभेदे वा धर्म-धर्मिभावो घटते विरोधात्; तथाहि–ययोः सर्वथा भेद न तयोर्धर्म-धर्मिभाव यथा सह्य-विन्ध्ययो, सर्वथा भेदश्च धर्म-धर्मिणोः भवद्भिरभिप्रेत इति । तथा, यत्र सर्वथाऽभेद न तत्र धर्म-धर्मिभावः यथा धर्मधर्मिणोरन्यतरस्वरूपे, सर्वथाऽभेदश्च धर्म-धर्मिणोर्भवद्भिरिष्ट इति । अत सर्वथाभेदाऽभेदपक्षे1743 तयो तद्भावाऽनुपपत्ते कथञ्चिद्भेद एव ज्यायान्, साधकतमस्वभावतया हि ज्ञानस्य प्रमाणता अज्ञाननिवृत्त्यात्मकतया1744 च फलरूपता इति । साधकतमस्वभावता च अस्य स्वपरग्रहणव्यापार एव तद्ग्रहणाऽभिमुख्यलक्षण । ज्ञानं हि स्वकारणकलापादुपजायमानं स्वार्थग्रहणव्यापारलक्षणोपयोगरूपं सत् स्वार्थव्यवसायरूपतया परिणमते1745 । इत्थं कथञ्चिदभेदेऽपि अनयो कार्यकारणभावो न विरुद्ध्यते । तथा च “एकस्य एकदास्वात्मापेक्षया करणरूपता1746 फलरूपता1747 चानुपपन्ना” इत्याद्ययुक्तम्, एकस्यापि अपेक्षाभेदाद् अनेककारकरूपतोपपत्ते, यथा “वृक्षस्तिष्ठति, वृक्षेण कृतम्, वृक्षादपेतम्, वृक्षं पश्य” इत्यादौ, एवं प्रमाणस्यैकस्यापि साधकतम-स्वपररूपव्यामोहविच्छेदलक्षण-अज्ञाननिवृत्तिस्वभावाऽपेक्षया प्रमाणरूपता फलरूपता च न विरोधमध्यास्ते ।
ननु च अज्ञाननिवृत्ति ज्ञानमेव, न च तदेव तस्यैव कार्य युक्तं विरोधात्, अतः कथमस्या प्रमाणफलत्वं स्यात् ? इत्यप्यविचारितरमणीयम्, यतः अज्ञाननिवृत्तेः स्वार्थव्यवसायपरिणतिलक्षणाया स्वार्थग्रहणव्यापारलक्षण-उपयोगरूपप्रमाणेन कार्यत्वाऽविरोधात्, साधकतमांशस्य इतरांशात् कथञ्चिद्भेदप्रतिपादनात् ।
किञ्च, धर्मरूपताम्, धर्मिरूपतां वा1748 अभ्युपगम्य “अज्ञाननिवृत्तिः ज्ञानमेव” इत्यभ्युपगम्येत ? यदि धर्मिरूपताम्, तत्रापि किमपेक्षया1749 अज्ञाननिवृत्ते धर्मित्वं परिकल्प्येत–ज्ञानापेक्षया, धर्मान्तराऽपेक्षया वा ? प्रथमपक्षे “तन्निवृत्ते धर्मित्वम्, ज्ञानस्य तु धर्मत्वम्” इति वैपरीत्यमायातम्, न चैतद्युक्तं तस्याः तदाश्रितत्वात् । यद् यदाश्रितं न तस्य स्वाश्रयापेक्षयैव धर्मित्वं दृष्टम् यथा सुख-रूपादे, ज्ञानाश्रिता च अज्ञाननिवृत्तिः इति, अतः कथस्या धर्मित्वम् ? नियमेन अस्या पराश्रितायाः धर्मस्वभावत्वस्यैव उपपत्तेः तल्लक्षणत्वात्तस्य । अथ धर्मान्तरापेक्षया; तदा ज्ञानापेक्षया किमस्या स्यात् ? धर्मरूपता चेत्; कथमेवम् “ज्ञानमेव अज्ञाननिवृत्ति” इति अभेदाऽभिधानं युज्यते ? “ज्ञानस्य अज्ञाननिवृत्तिः धर्मः” इति भेदाऽभिधानस्यैव उपपन्नत्वात्, न खलु उपचारादन्यत्र धर्म-धर्मिणोरभेदाऽभिधानं युक्तम् अतिप्रसङ्गात् ।
किञ्च, असौ कार्या, अकार्या वा स्यात् ? यदि अकार्या; सर्वत्र सर्वदा सत्त्वप्रसङ्गात् सर्व सर्वदर्शी स्यात्, देशादिनियतकारणाधीनतया हि भावानां देशादिनियमः नान्यथा । अथ कार्या असौ; कुतो जायेत–प्रमाणाभिमतज्ञानात्, अन्यतो वा ? यदि अन्यतः; प्रमाणाभिमतज्ञानोत्पत्तेः प्रागुत्तरकालञ्च तदुत्पत्तिप्रसक्तिः, न हि तदकार्यस्य तत्सत्ताकाले एव आत्मलाभो युक्तः । प्रयोगः–यद् यदकार्यं न तद् आत्मलाभे तत्सत्तामपेक्षते यथा घटाऽकार्यः पटो नात्मलाभे घटसत्ताम्, प्रमाणाऽकार्या च अज्ञाननिवृत्तिः अन्यत उत्पत्तिमत्त्वेन इति । अथ प्रमाणादेव असौ उत्पद्यते; सिद्धं तर्हि प्रमाणफलत्वमस्याः, तथा च “ज्ञानमेव अज्ञाननिवृत्तिः” इति दुर्घटम् ।
सुघटत्वेऽपि वा, किं ज्ञानमात्रमेव अज्ञाननिवृत्तिः, विशिष्टं वा ज्ञानम् ? प्रथमपक्षे अनध्यवसायादेः दत्तो जलाञ्जलिः–ज्ञानमात्रधर्मतया अज्ञाननिवृत्तेः स्वपररूपव्यामोहविच्छेदलक्षणायाः तत्रापि सत्त्वप्रसङ्गात् । व्यामोहो हि अनध्यवसायादिस्वभावः, स कथं तद्विपक्षभूतया अज्ञाननिवृत्त्या क्रोडीकृते ज्ञानमात्रे अवकाशं लभेत ? यत्र यत्सत्तामात्रनिवन्धनो यद्विपरीतधर्मसद्भावः न तत्र तत्सम्भवः यथा आत्मसत्तामात्रनिबन्धनेन अमूर्त्तचेतनत्वादिधर्मेण क्रोडीकृते आत्मनि न मूर्त-अचेतनत्वादिधर्मसम्भवः, ज्ञानसत्तामात्रनिबन्धनेन1750 अज्ञाननिवृत्तिधर्मेण अनध्यवसायादिविरोधिना क्रोडीकृतञ्च ज्ञानमिति1751 । अथ विशिष्टज्ञानधर्मता अज्ञाननिवृत्तिः इष्यते; ननु किमिदं ज्ञानस्य विशिष्टत्वं नाम–स्वपररूपयोः व्यामोहविच्छेदहेतुत्वम्, अबाधितत्वम्, संस्कारजननयोग्यता,1752 विशिष्टकारणकलापादात्मलाभो1753 वा ? प्रथमविकल्पे अस्मन्मतसिद्धिः, स्याद्वादिभिः अनध्यवसायादिलक्षणव्यामोहविच्छेदहेतोः ज्ञानविशेषस्य अज्ञाननिवृत्तिधर्माश्रयत्वाऽभ्युपगमात् । उत्तरविकल्पत्रयमपि अस्मन्मतमेव अवगाहते, स्वपररूपयोः व्यामोहविच्छेदं कुर्वतो ज्ञानविशेषस्य अबाधितस्य संस्कारजननयोग्यस्य विशिष्टकारणकलापादाविर्भावमाबिभ्रतः अज्ञाननिवृत्तिधर्माधारत्वोपपत्तेः । ततः सूक्तम्–प्रमाणधर्मत्वाद् अज्ञाननिवृत्तिलक्षणं फलं प्रमाणादभिन्नम्, हानोपादानादिकं तु भिन्नम् ।
ननु यथा स्वार्थग्रहणाभिमुख्यलक्षणोपयोगरूपं ज्ञानं स्वपरप्रमितिरूप-अज्ञाननिवृत्तिरूपतया परिणमते तथा हानादिरूपतयापि, तत्कथमस्य भिन्नफलत्वमिति चेत् ? तद्व्यवहितत्वात्, समुत्पन्ने हि अज्ञाननिवृत्तिलक्षणे फले हानोपादानादिलक्षणं1754 फलमुत्पद्यते इति अज्ञाननिवृत्तिलक्षणेन फलेन अस्य व्यवधानाद् भिन्नत्वम्, अज्ञाननिवृत्तेस्तु अपरेण स्वप्नेऽपि अव्यवधानादभिन्नत्वम् । तन्न कारकत्वलक्षणाद् हेतोः प्रमाण-फलयोः सर्वथा भेदः सिद्ध्यति । नापि करणत्वात्; उक्ताऽशेषदोषाऽनुषङ्गात् ।
यदप्यभिहितम्–“विशेषणज्ञानं1755 प्रमाणम् विशेष्यज्ञानं फलम्” इत्यादि; तदप्यपेशलम्; विशेषण-विशेष्ययोर्विभिन्नज्ञानालम्बनत्वाऽभावात् । एकमेव हि ज्ञानं तदालम्बनम्, न हि “शुक्ल पट, दण्डी पुरुष” इत्यादौ विशेषणविशेष्ययोर्ज्ञानभेदोऽनुभूयते; प्रतीतिविरोधात् । न च विषयभेदात् ज्ञानभेदः; पञ्चाङ्गुलादेर्विषयस्य अनेकस्यापि एकज्ञानाऽलम्बनत्वात्, कथमन्यथा “सदसद्वर्ग कस्यचिद् एकज्ञानालम्बनम् अनेकत्वात् पञ्चाङ्गुलवत्” इत्यत्र अस्य दृष्टान्तता ? कथं वा अवयविनः सिद्धिः, ऊर्ध्वा-ऽधो-मध्यभागानामपि एकज्ञानालम्बनत्वाऽभावप्रसङ्गत तद्व्यापित्वेन अस्य सिद्ध्यनुपपत्तेः ?
याऽपि विशेपणाक्षसन्निकर्पादिलक्षणा विभिन्ना सामग्री प्रतिपादिता;1756 सापि अनुपपन्ना, सन्निकर्षस्य प्रागेव प्रतिक्षिप्तत्वात् । सति1757 च कार्यभेदे कारणभेदः कल्पयितुं युक्तः, न चात्र तद्भेदोऽस्ति इत्युक्तम् । तत सूक्तम्–“प्रमाणफलयोः क्रमभावेऽपि तादात्म्यम् अभिन्नविषयत्वञ्च प्रत्येयम्” इति ।
निर्मूल्य लक्षणमथान्यमतप्ररूढम्,
प्रत्यक्षलक्षणमिदं गदितं प्रमाया ।
ताराप्रभाप्रकटितं खलु वस्तुजातम्,
इन्दु प्रकाशयति तत्र किमस्ति चित्रम् ॥ १ ॥
इति प्रभाचन्द्रविरचिते न्यायकुमुदचन्द्रे लघीयस्त्रयालङ्कारे प्रत्यक्षपरिच्छेद प्रथम । ग्रं–४५०० ।
-
प्रमेयकमलमार्त्तण्डस्य प्रारम्भोऽपि अनेनैव ग्रन्थकृता सिद्धेर्धाम महारिमोहहननम् इत्यादिना कृत । पूज्यपादेनापि सिद्धिरनेकान्तात् इति सूत्रेण जैनेन्द्रव्याकरणं प्रारब्धम् । आदौ सकारप्रयोग सुखद, तथा च सहौ सुखदाहदौ [अलं॰ चि॰ १ । ४९ ।] मङ्गलार्थम्–माङ्गलिक आचार्यो महत शास्त्रौघस्य मङ्गलार्थं सिद्धशब्दम् आदित प्रयुङ्क्ते [। पात॰ महाभा॰ पृ॰ ५७ ।] ↩︎
-
जिनेन्द्रविशेषणम्, लघीयस्त्रयकर्त्तुर्नाम च । ↩︎
-
जिनेन्द्रविशेषणम् । अकलङ्कविरचितगूढाभिसन्धिप्रकरणानां ख्यातनामा ज्ञाता, सिद्धिविनिश्चयप्रकरणस्य टीकाकारश्च, तथा च गूढमर्थमकलङ्कवाड्मयागाधभूमिनिहितं तदर्थिनाम् । व्यञ्जयत्यमलमनन्तवीर्यवाग् दीपवर्त्तिरनिशं पदे पदे । [न्यायविनि॰ वि॰ पृ॰ १, तथा ४७६ पू॰ ।] ↩︎
-
“–ञ्चार्चि–” [ब॰] , “–ञ्चान्वि–” [भा॰] । ↩︎
-
न्यायकुमुदचन्द्रकर्त्तुर्नाम । “प्रभेन्दुभवनम्” इत्यादि, प्रमेयक॰ पृ॰ १ । ↩︎
-
“कुतर्कतर्कद–” [ज॰] । ↩︎
-
परीक्षामुखम् । ↩︎
-
“–विधे–” [ज॰] । ↩︎
-
प्रकरणम् । ↩︎
-
सविवृतिलघीयस्त्रयम् । ↩︎
-
तथाच तव वागमृतं श्रीमत्सर्वभाषास्वभावकम् बृहत्स्व॰ श्लो॰ ९६ । गम्भीरं मधुरं मनोहरतरं दोषैरपेतं हितम्, कण्ठौष्ठादिवचोनिमित्तरहित नो वातरोधोद्गतम् । स्पष्टं तत्तदभीष्टवस्तुकथक नि शेषभाषात्मकम्, दूरासन्नसम समं निरुपमं जैनं वच पातु न ॥ २९ ॥ समव॰ स्तो॰ । सर्वभाषापरिणता जैनी वाचमुपास्महे [। काव्यानुशा॰ श्लो॰ १ ।] ↩︎
-
ये नूनं प्रथयन्ति नोऽसमगुणा इत्यादिना प्रमेयकमलमार्त्तण्डेऽपि स्मृतो दुर्जन । वादिराजोऽपि अमुमेव अनुसरति; तथाहि–येषामस्ति गुणेषु सस्पृहमतिर्ये वस्तुसारं विदु–इत्यादि, [न्याय वि॰ वि॰] । ↩︎
-
“–धिप्र–” भा । ↩︎
-
“यत्तु-” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
न्यायस्य विविधलक्षणानि–प्रमाणैरर्थपरीक्षण न्याय । प्रत्यक्षागमाश्रितमनुमानम् सा अन्वीक्षा, प्रत्यक्षागमाभ्यामीक्षितस्य अन्वीक्षणम् अन्वीक्षा, तया प्रवर्त्तते इति आन्वीक्षिकी न्यायविद्या न्यायशास्त्रम् । यत्पुन अनुमान प्रत्यक्षागमविरुद्ध न्यायाभास स इति । [न्यायभा॰ पृ॰ ६] । साधनीयार्थस्य यावति शब्दसमूहे सिद्धि परिसमाप्यते, तस्य पञ्चावयवा प्रतिज्ञादय समूहमपेक्ष्य अवयवा उच्यन्ते । तेषु प्रमाणसमवाय–आगम प्रतिज्ञा, हेतु अनुमानम्, उदाहरण प्रत्यक्षम्, उपनय उपमानम्, सर्वेषामेकार्थसमवाये सामर्थ्यप्रदर्शन निगमनमिति । सोऽय परमो न्याय इति । न्याय भा॰ पृ॰ ९ । समस्तरूपोपन्नलिङ्गबोधकवाक्यजातम् [। न्यायकु॰ प्रका॰ पृ॰ १, बोधिनी पृ॰ २ ।] न्याय तर्कमार्ग [न्यायप्र॰ वृत्ति पं॰ पृ॰ ३८ ।] अनुमितिचरमकारणलिङ्गपरामर्शप्रयोजकशाब्दज्ञानजनकवाक्यम् । [तत्त्वचि॰ अव॰ पृ॰ ६९१ । वेशे॰ उप॰ पृ॰ ३२९ ।] न्याय परार्थानुमानम् न्यायली॰ पृ॰ ५६ । अनिश्चितं निर्बाधश्च वस्तुतत्त्व नीयतेऽनेन इति न्याय । न्यायविनि॰ वि॰ पृ॰ १५ पू॰ । न्यायाव॰ टि॰ पृ॰ १ । प्रमेयर॰ टि॰ पृ॰ ३ । ↩︎
-
“अखिल–” [भा॰] । ↩︎
-
भट्टाकलङ्कः । ↩︎
-
आदिपदेन नास्तिक्त्वपरिहारशिष्टाचारपरिपालनादिक समुच्चीयते । ↩︎
-
“वृष–” लघी॰ । ↩︎
-
सद्वेद्यशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम् । [तत्त्वा॰ सू॰ ८ । २५ ।] सद्वेद्यसम्यक्त्वहास्यरतिपुरुषवेदशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम् । [तत्त्वार्थभा॰ ८ । २६ ।] ↩︎
-
उत्तमक्षमामार्दवार्जवशौचसत्यसंयमतपस्त्यागाकिञ्चन्यब्रह्मचर्याणि धर्म [। तत्त्वा॰ सू॰ ९ । ६ ।] ↩︎
-
पुद्गलस्य कर्तृनिश्चयकर्मतामापन्नो विशिष्टप्रकृतित्वपरिणामो जीवशुभपरिणामनिमित्तो द्रव्यपुण्यम् । [पञ्चास्ति॰ तत्त्व॰ पृ॰ १९६ ।] ↩︎
-
“–तत्त्वभा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । धम्मो वत्थुसहावो खमादिभावो य दसविहो धम्मो । चारित्तं खलु धम्मो जीवाणं रक्खणो धम्मो ॥ “उक्तं च” इति कृत्त्वा [षट्प्रा॰ टी॰ पृ॰ ८ ।] ↩︎
-
प्रीतेरात्माश्रयत्वादप्रतिषेध । [न्या॰ सू॰ ४ । १ । ५२ ।] प्रीति आत्मप्रत्यक्षत्वाद् आत्माश्रया, तदाश्रयमेव कर्म धर्मसञ्ज्ञितम्, धर्मस्य आत्मगुणत्वात् तस्मादात्मव्यतिरेकानुपपत्ति । [न्याय भा॰ पृ॰ ३७३ ।] धर्म पुरुषगुण कर्त्तु प्रियहितमोक्षहेतु अतीन्द्रियः अन्त्यसुखसंविज्ञानविरोधी पुरुषान्त करणसंयोगविशुद्धाभिसन्धिज वर्णाश्रमिणां प्रतिनियतसाधननिमित्त । तस्य तु साधनानि श्रुतिस्मृतिविहितानि वर्णाश्रमिणां सामान्यविशेषभावेन अवस्थितानि द्रव्यगुणकर्माणिदृष्टं प्रयोजनमनुद्दिश्य एतानि साधनानि भावप्रसादं च अपेक्ष्य आत्ममनसो संयोगाद् धर्मोत्पत्तिरिति [। प्रश॰ भा॰ पृ॰ २७२ ।] ↩︎
-
श्रेयो हि पुरुषप्रीति सा द्रव्यगुणकर्मभि । चोदनालक्षणै साध्या तस्मात्तेष्वेव धर्मता ॥ १९१ ॥ [मी॰ श्लो॰ सू॰ २ ।] ↩︎
-
अध्यवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विराग ऐश्वर्यम् । सात्त्विकमेतद्रूपं तामसमस्माद्विपर्यस्तम् ॥ २३ ॥ तत्र बुद्धे सात्त्विकं रूपं चतुर्विधं भवति–धर्मो ज्ञानं वैराग्यमैश्वर्यम् इति"– [साङ्ख्य का॰ माठर वृ॰] । अन्तःकरणधर्मत्वं धर्मादीनाम् [। साङ्ख्य द॰ ५ । २५ ।] ↩︎
-
“चेतननानास्व–” [भा॰] । बौद्धास्तु धर्मशब्दार्थमित्थं वर्णयन्ति– आत्मसंयमकं चेत परानुग्राहकं च यत् । मैत्रं स धर्म तद्बीजं फलस्व प्रेत्य चेह च । ?…धर्मशब्दोऽयं प्रवचने त्रिधा व्यवस्थापित स्वलक्षणधारणार्थेन, कुगतिगमनविधारणार्थेन, पाञ्चगतिकसंसारगमनविधारणार्थेन । तत्र स्वलक्षणधारणार्थेन सर्वे साश्रवा अनाश्रवाश्च धर्मा इत्युच्यन्ते, कुगतिगमनविधारणार्थेन च दश कुशलादयो धर्मा इत्युच्यन्ते–“धर्मचारी सुखं शेते अस्मिंल्लोके परत्र च” । पाञ्चगतिकसंसारविधारणार्थेन निर्वाणो धर्म इत्युच्यते । धर्मं शरणं गच्छति इत्यत्र कुगतिगमनविधारणार्थेनैव धर्मशब्दोभिप्रेतःऽ । [माध्यमिक वृ॰ पृ॰ ३०३-३०४] । ↩︎
-
“–ये ते वृष–” [भां॰] । ↩︎
-
वाक्येष्वनेकान्तद्योती गम्यं प्रति विशेषकः । स्यान्निपातोऽर्थयोगित्वात् तव केवलिनामपि ॥ १०३ ॥ [आप्तमी॰ । युक्त्यनु॰ श्लो॰ ४७ ।] स च तिङ्न्तप्रतिरूपको निपात, तस्य अनेकान्तविधिविचारादिषु बहुष्वर्थेषु सम्भवत्सु इह विवक्षावशात् अनेकान्तार्थो गृह्यते । [त॰ राजवा॰ पृ॰ १८१] । सर्वया तत्प्रयोगेऽपि सत्त्वादिप्राप्तिविच्छिदे । स्यात्कार सप्रयुज्येत अनेकान्तद्योतकत्वत ॥ ५४ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ १ । ६ । पञ्चा॰ तत्त्वप्र॰ पृ॰ ३० ।] स्याद् इत्यव्ययम् अनेकान्तावद्योतकम्– [रत्नाकरावता॰ ४ । १५ । सिद्ध हे॰ पृ॰ १ । स्या॰ म॰ पृ॰ १५ ।] ↩︎
-
“स्वरूपपर–” [भा॰] । ↩︎
-
“–खिल प्र–” [भा॰] । ↩︎
-
“–वनाव्य–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–त्यचो–” [भा॰] । ↩︎
-
तुलना–यो यद्गुणलब्ध्यथा स तं वन्द्यमानो दृष्ट, यथा शस्त्रविद्यादिगुणलब्ध्यथी शस्त्रविद्यादिविदं तत्प्रणेतार च [आप्तप॰ पृ॰ ३ ।] ↩︎
-
शास्त्रे । ↩︎
-
“–निष्कण्ट–” [ब॰] । ↩︎
-
“सङ्कल्पौ” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अकल्पकल्पासङ्ख्येयभावनापरिवर्द्धिता । तिष्ठन्त्येव पराधीना येपा तु महती कृपा ॥ अभि॰ आलोक पृ॰ १३४ । “तिष्ठन्त्येव” इत्यादि उत्तरार्द्धस्तु प्रमाणवार्त्तिके [२ । १९९] मूलरूपेण, तथा सिद्धि वि॰ टी॰ पृ॰ ३८६ उ॰ । आप्तप॰ पृ॰ ४३ । प्रमेयक॰ पृ॰ २५ पू॰ । न्यायविनि॰ वि॰ पृ॰ ४७१ उ॰ । लघी॰ बृ॰ पृ॰ ४ । इत्यादिषु अवतरणरूपेण उपलभ्यते । ↩︎
-
“चेतसः” [भा॰] । ↩︎
-
“तिष्ठत्येव” [ज॰] । ↩︎
-
“–वापरा–” [भां॰] । ↩︎
-
सुगतानाम् । ↩︎
-
कृपा हि त्रिविधा सत्त्वालम्बना पुत्रकलत्रादिषु, धर्मालम्बना सङ्घादिषु, निरालम्पना सम्पुटसन्दष्टमण्डूकोद्धरणादिषु । तत्र महती निरालम्बना कृपा सुगताना सत्त्वधर्माऽनपेक्षत्वात् इति । ते तिष्ठन्त्येव न कदाचित् निर्वान्ति धर्मदेशनया जगदुपकारनिरतत्वात् जगतश्च अनन्तत्वात् । [आप्तप॰ पृ॰ ४३ ।] ↩︎
-
“–त्यपरिणामा–” [ब॰] । ↩︎
-
“नित्यवत्–” [भां॰] । ↩︎
-
“–ब्रह्मणात–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
नैयायिकादिभि । ↩︎
-
“–ज्ञानं–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“बुद्धेषि–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“सर्वथा–” [ब॰] । ↩︎
-
“–वादित्वं प्र–” [भा॰] । ↩︎
-
तत्रेत्यादि–तस्मिन् समये सगत समस्तज्ञानेष्वनुगत अय प्रतिभास समय, तस्मिन् प्रतिभासाद्वैते वस्तुन अद्वयपदार्थस्य अर्थक्रिया अनुभवो न स्यात् । [लघी॰ बृ॰ पृ॰ ५ ।] ↩︎
-
“–दने नाना–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । तदुक्तम्– मत्या ? तावदियमर्थक्रिया यदुत स्वविषयविज्ञानोत्पादन नाम इति । [तत्त्वार्थ श्लो॰ पृ॰ १९५ ।] ↩︎
-
वस्तुत परमार्थत पाठान्तरापेक्षया इदमुक्तम् । [लघी॰ बृ॰ पृ॰ ५ ।] ↩︎
-
“–था प्रति–” [भा॰] । ↩︎
-
“–दिव प्र–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
माध्यमिक । ↩︎
-
आदिपदेन प्रमेय-नय-निक्षेपा । ↩︎
-
“परोगते–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
शकन्ध्वादिषु पररूपं वाच्यम् इति कात्यायनवार्तिकम् । ↩︎
-
अर्थाऽनर्थयोर्मध्ये । ↩︎
-
“ततो यो नार्थो–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
विभ्रमैकान्त । ↩︎
-
“–त्रं नि–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–णाविश–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
सन्तान समुदायश्च पड्क्तिसेनादिवन्मृषा । सन्तानो नाम न कश्चिदेक परमार्थसन् सभवति । किं तर्हि ? कार्यकारणभावप्रवृत्तक्षणपरम्पराप्रवाहरूप एवायम्, ततो व्यतिरिक्तस्य अनुपलम्भात् । तस्मादेतेषामेव क्षणानामेकपदेन प्रतिपादनाय सङ्केत कृतो बुद्धै व्यवहारार्थ सन्तान इति [। बोधिचर्या॰ पृ॰ ३३४ ।] नैव, सन्ततिशब्देन क्षणा सन्तानिनो हि ते । सामस्त्येन प्रकाश्यन्ते लाघवाय वनादिवत् ॥ १८७७ ॥ नैष दोष, सन्ततिशब्देन क्षणा एव वस्तुभूता सन्तानिनो व्यवहारलाघवाय सामस्त्येन युगपत् प्रकाश्यन्ते वनादिशब्देन इव धवादय । [तत्त्वसं॰ पं॰ । न्यायप्र॰ बृ॰ पं॰ पृ॰ ४१] । इदमेव सन्तानलक्षणम् [बृहदा॰ वार्त्ति॰ पृ॰ १४८९, न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ २१४, न्यायमं॰ पृ॰ ४४३, सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ १९६ उ॰, तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २३, अष्टसह॰ पृ॰ १६५] इत्यादिषु उद्धृत्य खण्डितम् । जैननये सन्तानलक्षणं तु– पूर्वापरकालभाविनोरपि हेतुफलव्यपदेशभाजो अतिशयात्मनो अन्वय सन्तान । [अष्टश॰ अष्टसह॰ पृ॰ १८६ ।] ↩︎
-
तच्च कुशलाकुशलं चित्तमुत्पाद्य निरुद्ध्यमानं स्वोपादेयचित्तक्षणे कुशलाकुशलादिसंस्कारविशेषवासनामादधाति । तदपि तदाहितवासनम् उत्तरोत्तरतदभिसंस्कृतक्षणपरम्पराविच्छेदनः सन्तानप्रवर्त्तमानं परिणतिविशेषमुपगच्छन् कर्मविशेषानुरूपं सुखादिस्वभावं चित्तात्मकमेव फलमभिनिर्वर्त्तयति परलोके इति नाऽकृताभ्यागमो न कृतप्रणाशो बाधकम् । ततो नात्मानमन्तरेण कर्मफलसम्बन्धो न युज्यते । बोधिचर्या॰ पं॰ पृ॰ ४७२ । कृतनाशो भवेदेवं कार्यं न जनयेद्यदि । हेतुरिष्टं न चैवं यत् प्रबन्धेनास्ति हेतुता ॥ ५३८ ॥ अकृताभ्यागमोऽपि स्यात् यदि येन विना क्वचित् । जायेत हेतुना कार्यं नैतन्नियतशक्तितः ॥ ५३९ ॥ तत्त्व सं॰ । यदि हि परिमार्थतः कर्त्ता भोक्ता वा अभीष्टः स्यात् तदा क्षणभङ्गित्वाङ्गीअरेण कृतनाशादिप्रसङ्गः स्यात् । यावता इदं प्रत्ययमात्रमेव विश्वम्, न केनचित् कर्त्रा किञ्चित् कृतं नापि भुज्यते तत्कथं कृतनाशादिप्रसङ्गापादनं स्यात्लाक्षादिरसावसिक्तानामिव बीजानां सन्तानमनुवर्त्तन्त एव पूर्वकर्माहिता सामर्थ्यविशेषा यत उत्तरकालं लब्धपरिपाकेभ्य इष्टमनिष्टं वा फलमुदेति । तत्त्व सं पं॰ ।–“ [बृहदा॰ बा॰ पृ॰ १५०१] [न्यायमं॰ पृ॰ ४४३] ” इत्यादौ तु सन्तानवादस्य पूर्वपक्षे यस्मिन्नेव तु सन्ताने आहिता कर्मवासना । फलं तत्रैव सन्ताने कार्पासे रक्तता यथा इति श्लोकमुद्धृत्य अकृताभ्यागमकृतनाशदोषस्य परिहारः कृतः । ↩︎
-
भेदाभेदविकल्पस्य वस्त्वधिष्ठानभावतः । तत्त्वान्यत्वाद्यनिर्देशो निःस्वभावेषु युज्यते ॥ ३४० ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ↩︎
-
अनल्पविकल्पापातस्य ↩︎
-
“–र्थावि–” व॰ । “–र्थाहि” [आ॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–पुभे” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
तत्त्वान्यत्वप्रकाराभ्यामवाच्यमथ वर्ण्यते । सन्तानादीव कारित्रं स्यादेवं सांवृतं ननु ॥ १८०७ ॥ तत्त्व सं॰ । यथा सन्तानिभ्यः तत्त्वान्यत्वेन अवाच्यत्वात् पुद्गलवत् सन्तानो निःस्वभावः । स्वभावेहि सति तत्त्वमन्यत्वं वा अवश्यम्भावि । तत्त्व सं॰ पं॰ । तुलना–अथ न सन्ताने भेदाभेदादिविकल्पोपनिपातः तस्य वस्तुविषयत्वात् सन्तानस्य चावस्तुत्वात् [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०८९ ।] ↩︎
-
“–तद् भेदादि–” [भां॰] । ↩︎
-
“–नासंहतया” [ब॰] । ↩︎
-
“–नत्त्वे–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
सदृशापरभावनिवन्धनं च एकतया प्रत्यभिज्ञानं लूनपुनर्जातेष्विव नखकेशादिषु इत्यत्र विरोधाभावात् । [हेतुबि॰ टी॰ पृ॰ १३३ उ॰ ।] केषाञ्चिदेव चित्तानां विशिष्टा कार्यकारिता । नियता तेन निर्बाधा सर्वत्र स्मरणादयः ॥ ५४३ ॥ तत्त्व सं॰ । यत्र सन्ताने पटीयसा अनुभवेन उत्तरोत्तरविशिष्टत्तरतमक्षणोत्पादात् स्मृत्यादिबीजमाहितम् तत्रैव स्मरणादयः समुत्पद्यन्ते नान्यत्र, प्रतिनियतत्वात् कार्यकारणभावस्यस्मरणादिपूर्वकाश्च प्रत्यभिज्ञानादयः प्रसूयन्त इत्यविरुद्धम् [। तत्त्व सं॰ पं॰ ।] ↩︎
-
क्रमयौगपद्याभ्याम् इत्यादि । नैव प्रत्यक्षत कार्यविरहाद्वा शक्तिविरहोऽक्षणिक्त्वे उच्यते, किन्तु तद्व्यापकविरहात्, तथाहि–क्रमयोगपद्याभ्या कार्यक्रिया व्याप्ता प्रकारान्तराऽभावात् । तत कार्यक्रियाशक्तिव्यापकयो तयो अक्षणिकत्वे विरोवात् निवृत्ते तद्व्याप्ताया क्रियाशक्तेरपि निवृत्ति इति सर्वशक्तिविरहलक्षणम् असत्त्वम् अक्षणिकत्वे व्यापकानुपलब्धि आकर्षति विरुद्धयोरेकत्राऽयोगात् । ततो निवृत्त सत्त्व क्षणिकेष्वेव अवतिष्ठमानं तदात्मतामनुभवतीति–यत् सत् तत् क्षणिकमेव। हेतु वि॰ टी॰ पृ॰ १४२ उ॰ । क्रमाक्रमविरोधेन नित्या नो कार्यकारिण ॥ ७६ ॥ क्रमेण युगपच्चापि यस्मादर्थक्रियाकृत । न भवन्ति स्थिरा भावा नि सत्त्वास्ते ततो मता ॥ ३९४ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ↩︎
-
क्रमयौगपद्याभ्याम् । ↩︎
-
किं येन स्वभावेनाद्यामर्थक्रिया करोति किं तेनैवातराणि कार्याणि समासादितस्वभावान्तरो वा करोति [। तत्त्वोप॰ पृ॰ १२६ ।] ↩︎
-
“यथा यदुत्पादकमस्ति-” [भा॰] । ↩︎
-
अर्थक्रियाकारित्वाभावेन । ↩︎
-
“–ष्येत–” [ब॰] , [ज॰] । जैनेन । ↩︎
-
सुखादिपर्यायाणाम् । ↩︎
-
“–त्मनः–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–तेनव्या–” [ज॰] । “स्वभावेन ते–” [आ॰] , [ब॰] । आत्मना । ↩︎
-
यस्य प्रयत्नानन्तरमात्मलाभ तत्खलु अभूत्वा भवति यथा घटादि कार्यम् । न्याय भा॰ पृ॰ ४४२ । कार्यत्वम् अभूत्त्वाभावित्वम् प्रशस्त॰ किरणा॰ पृ॰ २९ । क्षण॰ सि॰ पृ॰ ३० । अभूत्त्वाभावरूपत्वाज्जन्मनो नान्यथा स्थितिः ॥ ५११ ॥ [तत्त्व सं॰] । अभूत्वाभावित्वं स्याद्वादरत्नाकरे [पृ॰ ४१८] प्रमेयरत्नमालायाञ्च [पृ॰ ६८] प्रसङ्गतः चर्चितम् । ↩︎
-
“–सत्त्व” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
बौद्धमते । ↩︎
-
“खपुष्पाख्येन” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–दनं संवि–” [ब॰] । ↩︎
-
“वासत्त्व–” [भा॰] । ↩︎
-
“परमते अवीरमतेका-” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“यद्धि” [भा॰] । ↩︎
-
“–क्षत्वं–” [भा॰] । ↩︎
-
“–णत्वरूप–” [भा॰] । ↩︎
-
“सन् तत्र–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–असत्त्व–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“कार्यं का–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
तुलना–किञ्चान्यत् नष्टाद्वा पूर्वक्षणादुत्तरस्य क्षणस्य उदय स्यात्, अनष्टात्, नश्यमानाद्वा इत्यादि । माध्यमिक बृ॰ पृ॰ २८२ । तत्त्व स॰ श्लो॰ ४८८–४८९ । न विनष्टं कारणमसत्त्वाच्चिरतरातीतवत् [अष्टश॰ अष्टसह॰ पृ॰ १८२ ।] क्षणिकं वस्तु विनष्टं सत् कार्यमुत्पादयति, अविनष्टम्, उभयरूपम्, अनुभयरूपं वा ? प्रमेयक॰ पृ॰ १४७ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३१८ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ७७७ । ↩︎
-
कार्यं प्रति । ↩︎
-
“–णतानु–” [भा॰] । ↩︎
-
असद्रूपात् । ↩︎
-
तुलना– सत्येव कारणे यदि कार्य त्रैलोक्यमेकक्षणवर्त्ति स्यात्, कारणक्षणकाले एव सर्वस्य उत्तरोत्तरक्षणसन्तानस्य भावात् तत सन्तानाऽभावात् । [अष्टसह॰ पृ॰ १८७ ।] ↩︎
-
“घटते” [भा॰] । ↩︎
-
“क्षणिकत्व स्व-” भा॰ । ↩︎
-
अवस्थायाः । ↩︎
-
अवस्थावतः । ↩︎
-
“असद्रूपतया” [ब॰] । ↩︎
-
कार्यकारणयो । ↩︎
-
“–दीयते” [ब॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“सति भवति इत्य–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–रेकस्तत्–” [भां॰] । ↩︎
-
तुलना–तदन्वयव्यतिरेकानुविधानादुत्तरं तत्कार्यम् इति चेन्न; तस्य असिद्धेः । [अष्टसह॰ पृ॰ १८२ ।] ↩︎
-
नित्येऽपि । ↩︎
-
“–भाविनाविर्भ–” [भां॰] । ↩︎
-
“हि भवन्तावेतावश्यं” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
उपादान–सहकारिभावः । ↩︎
-
“–क्षणिकक्षणवाद–” [ज॰] , [भां॰] । ↩︎
-
“–स्य च पी–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । तुलना–तद्भावेऽपि न ज्ञायते किं कस्य तत्र उपादानम् इति ? रूपज्ञानं रूपज्ञानस्य एवमन्यत्रापि योज्यम् इतिचेत्; आद्यं सौगतं ज्ञानम् अनुपादानं प्रसक्तं पूर्वं तथाविधस्य तदुपादानस्य अभावात्, अन्यथा कुतः सोपायं सुगतत्वम् । सिद्धि वि॰ टी॰ पृ॰ १९७ पू॰ । ↩︎
-
तुलना–कथञ्च निरन्वयविनाशे कारणस्य उपादानसहकारित्वस्य व्यवस्था ? प्रमेयक॰ पृ॰ १४७ पू॰ । ↩︎
-
तुलना–तदा प्रवृत्तिविज्ञानानाम् उपादानताविरहे निमित्तत्ताऽपि न स्यात् उपादानताव्याप्तत्वान्निमित्तताया । [वैशे॰ उप॰ पृ॰ १४५ ।] ↩︎
-
उपादानव्यवस्थितिमूलत्त्वात् सहकारिव्यवस्थितेः । ↩︎
-
तुलना–एकद्रव्यस्वभावत्वात् कथञ्चित्पूर्वपर्ययः । उपादानम् उपादेयश्चोत्तरो नियमात्तत ॥ १८२ ॥ [तत्त्वार्थ श्लो॰ पृ॰ ३८ ।] तदुक्तम्–त्यक्ताऽत्यक्तात्मरूपं यत् पूर्वाऽपूर्वेण वर्तते । कालत्रयेऽपि तद्द्रव्यमुपादानमिति स्मृतम् ॥ यत् स्वरूपं त्यजत्येव यन्न त्यजति सर्वथा । तन्नोपादानमर्थस्य क्षणिकं शाश्वतं यथा ॥ [अष्ट सह॰ पृ॰ २१०] । पूर्वाकारपरित्यागाऽजहद्वृत्तोत्तराकारान्वयप्रत्ययविषयस्य उपादानत्वप्रतीते । [अष्ट सह॰ पृ॰ ६५ ।] ↩︎
-
“–त्तोत्तरोपा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–नस्य ल–” [भा॰] । ↩︎
-
“–दभि ग–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
तदुत्पत्तिविनिश्चयोऽपि कार्यहेतु पञ्च प्रत्यक्षोपलम्भाऽनुपलम्भसाधन–कार्यस्य उत्पत्ते प्रागनुपलम्भ, कारणोपलम्भे सत्युपलम्भ, उपलब्धस्य पश्चात् कारणाऽनुपलम्भादनुपलम्भ इति कार्यस्य द्वौ अनुपलम्भौ एक उपलम्भ कारणस्य च उपलम्भाऽनुपलम्भौ इति । एवम् उपलम्भाऽनुपलम्भै पञ्चभि सत्येव अग्नौ धूमस्य भाव असति अभावो निश्चीयते । [प्रश॰ कन्दली पृ॰ २०६] । [सर्वद॰ स॰ पृ॰ १७ ।] ↩︎
-
“–ञ्च सा–” [भा॰] । ↩︎
-
“–स्याप्युप–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–ह्नेः धू–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“तत्काल–” भा॰ । ↩︎
-
“–मात्राव–” प॰ । ↩︎
-
एवंविधपरामर्शात्मको व्यापार । ↩︎
-
परामर्शात्मको व्यापार । “तदव्या–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रत्यक्षानुपलम्भत । ↩︎
-
“–लम्भौ क–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–नौ भ–” [ज॰] । ↩︎
-
सौगतै । ↩︎
-
“–कारणयोः प्र–” [भा॰] । ↩︎
-
“–भिन्नैक प्र–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
पूर्वोत्तरक्षणानाम् । ↩︎
-
कार्यकारणभावप्रबन्धेन । ↩︎
-
“–प्रबन्धनेन” [ब॰] । ↩︎
-
“न च तत्–” [भां॰] । ↩︎
-
क्षणिकत्वप्रसाधक । ↩︎
-
“–श्याभ्यु–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–कं पू–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–षयः स्व–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“मित्रज्ञानं चैत्रज्ञान–” [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ ६ प॰ १४ । ↩︎
-
वर्तमानक्षणस्य । ↩︎
-
पूर्वोत्तरक्षणाभ्याम् । ↩︎
-
“सञ्ज्ञान–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अतीतानागतक्षणयो । ↩︎
-
“तत्रै–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
एतत्प्रयोगद्वयं स्याद्वादरत्नाकरस्य १०८७ पृष्ठेऽपि । ↩︎
-
उत्पाद्य उत्तरक्षण, उत्पादक पूर्वक्षण । ↩︎
-
“–सन्तानकः–” [भा॰] । ↩︎
-
तुलना–यस्मादभेदपरामर्श प्राचीनोत्तरक्षणानाम् ज्ञानान्तरात्, स्वतो वा ? यदि ज्ञानान्तरात्; विमस्मदादिसम्बन्धिनो योगिसम्बन्धिनो वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०८८ ।] ↩︎
-
“तेषां ज्ञानान्तरात्किमस्म–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–मर्शहे–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–मर्शाहे–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
यथा रावणशङ्खचक्रवर्त्तिभ्या सह इति स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०८८ । ↩︎
-
“–मर्शानु–” [भा॰] । ↩︎
-
सन्तान । ↩︎
-
“सत् स्यादसद् वा” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
तुलना–अथ द्रव्यसत्त्वमस्यावसीयते, सञ्ज्ञाभेदमात्रम् “आत्मा सन्तान” इति नार्थविप्रतिपत्ति राज बा॰ पृ॰ ८५ । सन्तानस्याप्यवस्तुत्वात् अन्यथात्मा तथोच्यताम् ॥ ८३ ॥ तत्त्वा॰ श्लो॰ पृ॰ २३ । ↩︎
-
“नास्ति वि–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“असत्” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
कर्मफलसम्बन्धव्यवस्था । ↩︎
-
पृ॰ ७ पं॰ ५ । ↩︎
-
तुलना–अवस्तुनो वस्तुव्यवस्थाहेतुत्वानुपपत्ते । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०८९ ।] ↩︎
-
“–धादि हे–” [भा॰] । ↩︎
-
“–हेतुः वा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“परिकल्प्यते” [भा॰] , [ज॰] । ↩︎
-
सन्तानस्य भिन्नाभिन्ननित्यानित्यादिविकल्पै प्रत्यवस्थिति इतरग्रन्थेष्वपि दृश्यते । तथाहि–व्यतिरिक्तो हि सन्तानो यदि नाभ्युपगम्यते । सन्तानिनामनित्यत्वात् कर्त्ता कश्चिन्न लभ्यते ॥ ३७ ॥ सन्तानानन्यताया तु वाचोयुक्त्यन्तरेण ते । तत्र चोक्तं नचाऽवस्तु सन्तान कर्त्तृता व्रजेत् ॥ ३९ ॥ सन्तानक्षणिकत्वे च तदेवाऽक्षणिकस्त्वथ । सिद्धान्तहानिरेवञ्च सोऽपि द्रव्यान्तरं भवेत् ॥ ४० ॥ एका चाऽव्यतिरिक्ता च सन्तानिभ्योऽथ सन्तति । भेदाऽभेदौ प्रसक्तव्यौ ग्राह्यग्राहकयोर्यथा ॥ ४१ ॥ [मीमांसा श्लो॰ पृ॰ ६९७] । सन्तानिभ्यश्च सन्तानोऽभिन्नो भिन्नोऽथवा द्विधा ॥ ६३३ ॥ अभेदेऽनित्यनासक्ति स्थास्नुर्भेदे प्रसज्यते । कार्यकारणभावश्च न च व स्यादभीप्सित ॥ ६३४ ॥ भिन्नाऽभिन्नत्वपक्षोऽपि विरोधान्न च युज्यते । स्वसिद्धान्तस्य च ध्वस्तिर्न च सङ्गच्छते जनि ॥ ६३५ ॥ सन्तानिनां स्वसन्तानाद्भिन्नाऽभिन्नत्वकल्पने । वाच्या दोषा यथायोगं सन्तानार्थानुरोधत ॥ ६३६ ॥ अवाच्यमितिपक्षश्चेन्मैवं तस्याप्यसभवात् । अन्याऽनन्योभयात्मत्वकल्पने ह्यसदेव तत् ॥ ६३७ ॥ [वृहदा॰ वार्ति॰ पृ॰ १४८९] । अथ सन्तानमाश्रित्य क्रियते तत्समर्थनम् । न तस्य भिन्नाऽभिन्नत्वविकल्पाऽनुपपत्तित ॥ अभेदपक्षे क्षणवत् व्यवहारो न सिद्ध्यति । व्यतिरेके तु चिन्त्योऽसौ वास्तवोऽवास्तवोऽपि वा ॥ अवास्तवत्वे पूर्वोक्त कार्य विघटते पुन । वास्तवत्वे स्थिरो वा स्यात् क्षणिको वेति चिन्त्यताम् ॥ सन्तानिनिर्विशेष स्यात् सन्तान क्षणभङ्गुरः । न सिद्ध्येत् पुनरष्येष व्यवहार पुरोदित ॥ अथापि नित्यं परमार्थसन्तं सन्ताननामानमुपौषे भावम् । उत्तिष्ठ भिक्षो फलिता तवाशा सोऽयं समाप्त क्षणभङ्गवादः ॥ [न्याय मं॰ पृ॰ ४६४ ।] ↩︎
-
सन्तानिक्षणवत् । ↩︎
-
“–वत्तावद्धा सन्ता–” [भा॰] । ↩︎
-
ततोऽभिन्नत्वादेव । ↩︎
-
“–ध्य अनै–” [भा॰] । ↩︎
-
कर्मफलसम्बन्धादि । ↩︎
-
“रूपस्कन्ध–” [ब॰] । रूपवेदनासज्ञासंस्कारविज्ञानरूपा पञ्च स्कन्धाः । ↩︎
-
भेदाऽ भेदादिविकल्पै । ↩︎
-
“–त्वसमत्वात्–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । अशक्यत्वादवाच्यं किमभावात् किमबोधतः ॥ ५० ॥ [आप्तमी॰ ।] ↩︎
-
“–स्यास–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
असद्रूपाऽपि । ↩︎
-
[पृ॰ ७ पं॰ ५ ।] ↩︎
-
“ङ्गतिः सं–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“संवृतेस्तृषा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । तु॰–अन्येष्वनन्यशब्दोऽयं सवृतिर्न मृषा कथम् । मुख्यार्थ संवृतिर्न स्याद्विना मुख्यान्न संवृति ॥ ४४ ॥ [आप्तमी॰ ।] न सवृति साऽपि मृषास्वभावामुख्यादृते गौणविधिर्न दृष्टा [युक्तनु॰ पृ॰ ४१ ।] सत्यं चेत् सवृति केय मृषा चेत् सत्यता कथम् ॥ ६ ॥ मी॰ श्लो॰ पृ॰ २१८ । ↩︎
-
तुलना–अपि च सवृति कल्पना उच्यते, सा च असति मुख्ये न सभवति स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०९० । संव्रियते आव्रियते यथाभूतपरिज्ञानं स्वभावावरणाद् आवृतप्रकाशनाच्च ? अनया इति संवृति । अविद्या मोहो विपर्यास इति पर्याया । [बोधिचर्या॰ पं॰ पृ॰ ३५२ ।] ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत् स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०९० । ↩︎
-
“भवतः” [भा॰] । ↩︎
-
भारतीयदर्शनेषु सर्वत्रैव प्रत्यभिज्ञानादेव आत्मनित्यत्वसिद्धि दृश्यते । तथाहि–दर्शन-स्पर्शनाभ्यामेकार्थग्रह्णात् । ३ । १ । १ । [न्यायसू॰ ।] यमहमद्राक्ष चक्षुषा त स्पर्शनेनापि स्पृशामि इति, यं चास्पार्क्ष स्पर्शनेन तं चक्षुषा पश्यामि इति । एकविषयौ चेमौ प्रत्ययो एककर्त्तृकौ प्रतिसन्धीयेते न्याय भा॰ पृ॰ २१८ । नहि भवति यद्रूपमद्राक्षं सोऽय स्पर्श इति, नापि भवति “यत् स्पर्शमस्पार्क्ष तद्रूपं पश्यामि” इति । नापि देवदत्तदृष्टे यज्ञदत्तप्रतिसन्धान दृष्टम्, नहि भवति देवदत्ता यमाद्राक्षीत् यज्ञदत्तः तमद्राक्षम् इति । किं कारणम् ? बुद्धिभेदाना प्रतिनियतविषयत्वात् इति । प्रतिनियतविषया इतरेतरव्यावृत्तिरूपा नैरात्म्यवादिनो न भवन्ति इति न युक्त प्रतिसन्धानम्, तस्मात् य प्रतिसन्धाता स आत्मा इति । न्याय बा॰ पृ॰ ६४ । स्मरणप्रत्यभिज्ञाने प्रत्युत स्थैर्यसाधके । एवञ्च वञ्चनामात्रम् आशुनाशित्वदेशना । इत्यादि, न्यायम॰ पृ॰ ४४४ । अनुस्मृतेश्च [ब्रह्म सू॰ २ । २ । २५ ।] कथ हि “अहमदोऽद्राक्षम् इदं पश्यामि” इति च पूर्वोत्तरदर्शिन्येकस्मिन्नसति प्रत्यय स्यात् । अपि च दर्शनस्मरणयो कर्त्तर्येकस्मिन् प्रत्यक्ष प्रत्यभिज्ञाप्रत्यय सर्वस्य लोकस्य प्रसिद्ध “अहमदोऽद्राक्षमिद पश्यामि” । यदि हितयोर्भिन्न कर्तास्यात् ततोऽह स्मरामि अद्राक्षीदन्य इति प्रतीयात्, नत्वेव प्रत्येति कश्चित् तथा अनन्तरामनन्तराम् आत्मन एव प्रतिपत्तिं प्रत्यभिजानन् एककर्तृकामोत्तमादुच्छ्वासाद् अतीताश्च प्रतिपत्तीराजन्मनः आत्मैककर्त्तृका प्रतिसन्दधानः कथ क्षणभङ्गवादी वैनाशिको नाऽपत्रपेत् ? [ब्रह्म॰ सू॰ शा॰ भा॰ ।] प्रत्यभिज्ञायते कर्त्ता यः पूर्वापरकालयो । तस्य स्थान्नो स्फुटो भेदो विज्ञानात् क्षणभङ्गुरात् ॥ विषयप्रत्यभिज्ञानानुपत्तेर्ज्ञातुरेकत्त्वकल्पनाया स्यादप्येतदुत्तरम् “सन्तानैकत्वादेव उपपद्यते” इति । यदा तु ज्ञातैवैक पूर्वापरकालयो प्रत्यभिज्ञायते “योऽह पूर्वमद्राक्ष स एवाऽहमनुपश्यामि” इति तदा प्रत्यभिज्ञयैव ज्ञातुरेकत्वावगमात्, विज्ञानस्य च क्षणिकत्वात् ततोऽन्यो ज्ञाता सिद्धो भवतीति । [शास्त्रदी॰ पृ॰ ४७५] । प्रत्यभिज्ञानं तु भिन्नकर्त्तृकेभ्यो व्यावर्त्तमानमेककर्त्तृकताया पर्य्यवस्यति । [वैशे॰ उप॰ पृ॰ ९९] । क्षणिकै कान्तपक्षेऽपि प्रेत्यभावाद्यसभव । प्रत्यभिज्ञाद्यभावान्न कार्यारम्भः कुतः फलम् ॥ ४१ ॥ [आप्तमी॰ ।] ↩︎
-
“–न्य प्र–” [भां॰] । ↩︎
-
“–भिज्ञानं त–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–स्पररूपा–” [भा॰] । ↩︎
-
“–र रूप–” [ज॰] , [भां॰] । ↩︎
-
तत्र आत्मा नाम योऽपरायत्तस्वरूप स्वभाव, तदभावो नैरात्म्यम् । तच्च धर्मपुद्गलभेदाद्द्वैतं प्रतिपद्यते–धर्मनैरात्म्यम्, पुद्गलनैरात्म्यञ्चेति । [चतु श॰ पृ॰ १५१ ।] ↩︎
-
उभयप्रतिसन्धानात्मनो ज्ञानस्यैव । ↩︎
-
अहमहमिकयात्मा विवर्त्ताननुभवन् अनादिनिधन स्वलक्षणप्रत्यक्ष सर्वलोकानाङ्गुणपर्यायानात्मसात्कुर्वन् सन्नेव सिद्धः । [अष्टसह॰ पृ॰ १२८ ।] ↩︎
-
“प्राणिप्रति” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रत्यभिज्ञान । ↩︎
-
स्थित्यभावे हि प्रमातुः अन्येन दृष्टं नाऽपरः प्रत्यभिज्ञातुमर्हति । अष्टसह॰ पृ॰ २०५ । ↩︎
-
“नत्वेकस्यावस्थानः” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–तुः द्वि–” [भां॰] । ↩︎
-
“तेन दृष्टं स्पृशामि” इत्यपि । ↩︎
-
“–लतोऽन्यार्थ–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“अन्यार्थ–” [भां॰] । ↩︎
-
पृ॰ ७ पं॰ ८ । ↩︎
-
सादृश्यात् प्रत्यभिज्ञा चेत् न स्यादसदृशेषु सा ॥ १२१ ॥ गामहं ज्ञातवान् पूर्वमश्वं जानाम्यहं पुन ॥ मीमां॰ श्लो॰ पृ॰ ७२० । स यदि ब्रूयात् सादृश्यादेतत् सम्पत्स्यत इति, तं प्रति ब्रूयात् “तेनेदं सदृशम्” इति, द्वयायत्तत्वात् सादृश्यस्य । क्षणभङ्गवादिन सदृशयोर्द्वयोर्वस्तुनो गृहीतुरेकस्याऽभावात् सादृश्यनिमित्तं प्रतिसन्धानम् इति मिथ्याप्रलाप एव स्यात् । [ब्रह्म सू॰ शा॰ भा॰ २ । २ । २५ ।] सादृश्यात् प्रत्यभिज्ञानं कृत्तकेशनखादिवत् । इति चेन्नैतदेवं स्यात् सादृश्याऽसम्भवात्तव ॥ ६६४ ॥ सादृश्याऽसम्भवश्चापि सर्वस्य क्षणिकत्वतः । नाप्यनेकार्थदर्श्यस्ति सादृश्यं स्याद्यतस्तव ॥ ६६५ ॥ [बृहदा॰ बा॰ पृ॰ १४९६ ।] सादृश्यात् प्रत्यभिज्ञानं न सभागनिबन्धनम् । [न्या॰ वि॰ पृ॰ ४७० पू॰ ।] सादृश्यात् प्रत्यभिज्ञानं नानासन्तानभागिनाम् । भेदानामिति तत्रापीत्यदृष्टपरिकल्पनम् ॥ १४७ ॥ तदेवेदमिति ज्ञानादेकत्वस्य प्रसिद्धितः । सर्वस्याप्यस्खलद्रूपात् प्रत्यक्षाद्भेदसिद्धिवत् ॥ १४८ ॥ [तत्त्वार्थ श्लो॰ पृ॰ ३३ ।] यदप्युक्तम्–“सादृश्यादेव तत्सम्भवात् प्रदीपवत्” इति; तदपि नावदातम्; दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यात् । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०९० । ↩︎
-
“इति सन्धानं–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“प्रमातुर्मुहुर्नि–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
पूर्वबुद्धिविशेषगतशक्ति । ↩︎
-
“उपलादि–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । तुलना–इन्द्रियान्तरविकारात् [न्यायसू॰ ३ । १ । १२ ।] कस्यचिदम्लफलस्य गृहीततद्रससाहचर्ये रूपे गन्धे वा केनचिदिन्द्रियेण गृह्यमाणे रसनस्य इन्द्रियान्तरस्य विकारो रसानुस्मृतौ रसगर्धिप्रवर्तितो दन्तोदकसम्प्लवभूतो गृह्यते । तस्य इन्द्रियचैतन्येऽनुपपत्ति नान्यदृष्टमन्य स्मरति । [न्यायभा॰ पृ॰ २२९] । प्रमातुरेकस्याऽभावे च आम्लादिरूपोपलम्भे तद्रूपाविनाभाविषु गन्धरसादिषु विभिन्नप्रमातृवत् स्मरणपूर्वकस्य इच्छाभिलाषादेरनुपपत्ते तदुपभोगाय प्रवृत्तिरिति दुर्घटा स्यात् [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०९१] । ↩︎
-
“–त्तिरिति–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
इच्छा नाम तावदित्यमुपजायते–यज्जातीयमर्थमित्थमुपयुञ्जान पुरुष पुरा सुखमनुभूतवान् पुन कालान्तरे तज्जातीयमुपलभ्य सुखसाधनतामनुस्मृत्य तमादातुमिच्छति सेयमनेन क्रमेण समुपजायमाना इच्छा पूर्वाऽपरानुसन्धानसमर्थमाश्रयमनुमापयति । [न्यायम॰ पृ॰ ४३४] । इष्टानिष्टयो विवादापन्ना प्राप्तिपरिहारेच्छा अनुभवस्मरणाधारैकप्रमातृनिष्ठा [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०९१ ।] ↩︎
-
इच्छा । ↩︎
-
“–र्तृत्वे–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
तुलना–ज्ञातरि प्रत्यभिज्ञा च वासना कर्त्तुमर्हति ॥ १२४ ॥ [मी॰ श्लो॰ पृ॰ ७२० ।] वास्यवासकभावाच्चेत् नैतत्तस्याप्यसम्भवात् । असभव कथं न्वस्य विकल्पाऽनुपपत्तित ॥ ३२५ ॥ वासकाद्वासना भिन्ना अभिन्ना वा भवेद् यदि । [शास्त्रावार्त्ता॰ ।] नीलवासनया नीलविज्ञानं जन्यते यथा । तथैव प्रत्यभिज्ञेयं पूर्वतद्वासनोद्भवा ॥ १७२ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३७ ।] ↩︎
-
अस्थिरत्वाद्बुद्धीनाम्, स्थिर हि वासकेन वास्यमान दृष्टम् । [न्यायवा॰ पृ॰ ६६ ।] अवस्थिता हि वास्यन्ते भावा भावैरवस्थितै ॥ १८५ ॥ [मी॰ श्लो॰ पृ॰ २६२ ।] भिन्नकालक्षणानामसम्भवद्वासनत्वादकार्यकारणवत् । [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ १८२ ।] पूर्वचित्तस्य वासकता अपरस्य वास्यता न भवत्येव कुत इत्याह–प्रत्यासत्तेरभावात् [सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ १९७ उ॰ ।] न च अस्थिराणा भिन्नकालतया अन्योन्याऽसम्बद्धानाञ्चतेषां वास्यवासकभावो युज्यते, स्थिरस्य सम्बद्धस्य च वस्त्रादेः मृगमदादिना बास्यत्वं दृष्टमिति । [स्या॰ मं॰ पृ॰ १६० ।] ↩︎
-
पृ॰ ८ पं॰ २ । ↩︎
-
जीवो अणाहिनिहणो परिणममाणो हु णवणवं भावं ॥ २३१ ॥ [स्वामिकार्त्ति॰ ।] ↩︎
-
पृ॰ ८ पं॰ १५ । तुलना–स्यान्मतं सुखादीना चैतन्यं व्यापकं भवत् किमेकेन स्वभावेन भवति अनेकेन वा ? यद्येकेनतदेतत् चित्रज्ञानेऽपि समानम् । [अष्ट सह॰ पृ॰ ७७ ।] कथमेक पुरुषः क्रमेण अनन्तान् पर्यायान् व्याप्नोति ? न तावदेकेन स्वभावेन सर्वेषामेकरूपतापत्तितेऽपि दूषणाभासवादिनः; कथम् ? क्रमतोऽनन्तपर्यायान् एको व्याप्नोति ना सकृत् । यथा नानाविधाकारांश्चित्रज्ञानमनंशकम् ॥ १५४ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३४ । आप्तप॰ पृ॰ ४४ । ↩︎
-
“–को भवति किमेकेन स्वभावेन न भवति अनेकेन न वा” [भां॰] । ↩︎
-
सुखादीनाम् । ↩︎
-
“–चैवान–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–ज्ञाननी–” [भां॰] । ↩︎
-
“–न्या तदा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
चित्रज्ञानात् । ↩︎
-
तस्य पीताद्याकारव्यापिनः स्वयं संवेदनान्न तत्प्रसक्तिः; तर्हि आत्मनोऽपि सह क्रमेण च सुखाद्यनेकाकारव्यापिनः स्वयं संवेदनात् कथमुपालम्भः स्यात्, नहि दृष्ठेऽ नुपपन्नं नाम । [अष्टसह॰ पृ॰ ७७] । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०९२ ।] ↩︎
-
अनवस्था । ↩︎
-
सुखाद्यनेकाकारव्यापिन आत्मनोऽपह्नवे । तु॰–न बन्धमोक्षौ क्षणिकैकसंस्थौ [युक्त्यनु॰ श्लो॰ १५] । आत्मापलापे बन्धमोक्षयोरप्यभावः स्यात् तयोरेकाधिकरणत्वेन प्रतीतेः । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०९२] । बुद्धिसन्ततिमात्रे तु न कश्चिद् दीर्घमध्वानं सन्धावति न कश्चित् शरीरप्रबन्धाद् विमुच्यते इति संसारापवर्गाऽनुपपत्तिः । [न्यायभा॰ पृ॰ ३१५] । ↩︎
-
बन्धमोक्षत्वात् । तत्त्वसङ्ग्रहे कर्मफलसम्बन्धपरीक्षायां पूर्वपक्षरूपेण कस्यचिदुक्तिः–एकाधिकरणावेतौ बन्धमौक्षौ तथास्थितेः । लौकिकाविव तौ तेन सर्व चारुतरं स्मृतम् ॥ ४९९ ॥ ↩︎
-
बुद्धिसन्ततिमात्रे च सत्त्वभेदात् सर्वमिदं प्राणिव्यवहारजातमप्रतिसहितमव्यावृत्तमपरिनिष्ठितञ्च स्यात् तत स्मरणाऽभावात् । [न्यायभा॰ पृ॰ ३१५] । एव तु निष्प्रमाणे पदार्थाऽस्थैर्यपक्षे ज्ञानं तु जनकस्य नियतस्य वस्तुनो दर्शन दर्शनविषयीकृतस्य प्रवृत्ति, प्रवृत्तिविषयीकृतस्य प्राप्ति इति व्यवहारो न स्यादर्थक्षणनानात्वात् पूर्वदृष्टस्य स्मरण स्मृतस्य कस्यचित् प्रत्यभिज्ञान प्रत्यभिज्ञातस्य गृहादेरर्धकृतस्य समापनम् इत्यादयश्च व्यवहारा विलुप्येरन् । [न्यायमं॰ पृ॰ ४६४ ।] ↩︎
-
अभिधेयं तु यदि निष्प्रयोजन स्यात् तदा तत्प्रतिपत्तये शब्दसन्दर्भोऽपि नारम्भणीय स्यात् यथा काकदन्तप्रयोजनाऽभावात् न तत्परीक्षा आरम्भणीया प्रेक्षावता सर्वे प्रेक्षावन्त प्रवृत्तिप्रयोजनमन्विष्य प्रवर्त्तन्ते, ततश्च आचार्येण प्रकरण किमर्थ कृत श्रोतृभिश्च किमर्थ श्रूयते इति सशयव्युत्पादन प्रयोजनमभिधीयते अनुक्तेषु तु प्रतिपत्तृभि निष्प्रयोजनमभिधेयं सम्भाव्येत अस्य प्रकरणस्य काकदन्तपरीक्षावत् । अशक्यानुष्ठानं वा सर्वज्वरहरतक्षकचूडारत्नालकारोपदेशवत् । अनभिमतं वा प्रयोजनं मातृविवाहक्रमोषदेशवत् । [न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ २ ।] सम्बन्धाभिधेयाद्यनुबन्धचतुष्टयस्य व्यस्त-समस्तरूपेण चर्चा निम्नग्रन्येषु द्रष्टव्या । [माध्यमिक वृ॰ पृ॰ ३ । हेतुवि॰ टी॰ पृ॰ १ । बोधिचर्या॰ पं॰ पृ॰ ५ । तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ २ । मीमासाश्लो॰ पृ॰ ४ । सम्बन्धवा॰ पृ॰ ७ । माण्डूक्य॰ गौडपा॰ शाङ्करभा॰ पृ॰ ४ । शास्त्रदी॰ पृ॰ ४ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ४ । न्यायमं॰ पृ॰ ६ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ४ पू॰ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३ । जैनतर्कवा॰ पृ॰ २ । प्रमेयक॰ पृ॰ २ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १६९ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १४ । रत्नाकराव॰ पृ॰ ५ ।] ↩︎
-
“–वद्वा निष्प्र–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–तक्ष चू–” [भा॰] । ↩︎
-
प्रत्यक्ष विशदं ज्ञान त्रिधा श्रुतमविप्लुतम् । परोक्ष प्रत्यभिज्ञादि प्रमाणे इति सग्रह ॥ १ ॥ [प्रमाणस॰ ।] ↩︎
-
तत्प्रमाणे । [तत्त्वार्थसू॰ १ । १० ।] ↩︎
-
“न विज्ञान–” [ज॰ वि॰] । ↩︎
-
त्रिविधा चास्य शास्त्रस्य प्रवृत्ति–उद्देशो लक्षणं परीक्षा चेति । तत्र नामधेयेन पदार्थमात्रस्य अभिधानम् उद्देश । तत्र उद्दिष्टस्याऽतत्त्वव्यवच्छेदको धर्मो लक्षणम् । लक्षितस्य यथा लक्षणमुपपद्यते न वेति प्रमाणैरवधारणं परीक्षा । [न्यायभा॰ पृ॰ १७] । [न्यायमं॰ पृ॰ १२ । न्यायसू॰ बृ॰ पृ॰ ३ ।] पदार्थव्युत्पादनप्रवृत्तस्य शास्त्रस्य उभयथा प्रवृत्ति उद्देशो लक्षणञ्च । परीक्षायास्तु न नियम । [प्रश॰ कन्दली पृ॰ २६ ।] ↩︎
-
परस्परव्यतिकरे सति येनान्यत्वं लक्ष्यते तल्लक्षणम् । [तत्त्वार्थराजवा॰ पृ॰ ८२ ।] समानासमानजातीयव्यवच्छेदो लक्षणार्थ । [न्यायमं॰ पृ॰ ६५ । प्रश॰ कन्दली पृ॰ २६ ।] एतद्दूषणत्रयरहितो धर्मो लक्षणम्, यथा गो सास्नादिमत्त्वम् । स एव असाधारणधर्म इत्युच्यते । [तर्कसं॰ दी॰ पृ॰ ५] । [तर्कभाषा पृ॰ १ ।] ↩︎
-
उद्दिष्टविभाग उद्देश एवार्न्तभवति [न्यायवा॰ पृ॰ २८ ।] ननु च विभागलक्षणा चतुर्थ्यपि प्रवृत्तिरस्त्येवौद्देशरूपानपायात्तु उद्देश एव असौ । सामान्यसञ्ज्ञया कीर्त्तनमुद्देशः प्रकारभेदसञ्ज्ञया कीर्त्तन विभाग इति । [न्यायमं॰ पृ॰ १२ । प्रश॰ कन्दली पृ॰ २६ ।] ↩︎
-
“–यानुकी–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रमाणादिलक्षण । ↩︎
-
शास्त्रकारस्य । ↩︎
-
“–प्रभारक–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
केचित् सङ्क्षेपरुचयः, अपरे नाऽतिसङ्क्षेपेण नातिविस्तरेण प्रतिपाद्या [सर्वार्थसि॰ पृ॰ १३ । तत्त्वार्थरा॰ बा॰ पृ॰ ३१ ।] ↩︎
-
तत्त्वप्रतिपित्साया सत्या त्रिविध प्रतिपाद्य सशयितो विपर्यस्तबुद्धि अव्युत्पन्नश्च । [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ५३ ।] चत्वारो हि प्रतिपाद्या व्युत्पन्नोऽव्युत्पन्न सन्दिग्धो विपर्यस्तश्च । लघी॰ बृ॰ पृ॰ ६ । ↩︎
-
तत्र संशयित प्रतिपाद्य तत्त्वपर्यवसायिना प्रश्नविशेषेण आचार्य प्रति उपसर्पकत्वात् नाऽव्युत्पन्नो विपर्यस्तो वा तद्विपरीतत्वाद् बालकवद् दस्युवद्वा । [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ५२ ।] ↩︎
-
“–स्य अन्यथा स्यात् न न च” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रमाणम् । ↩︎
-
प्रमाणत सिद्धे प्रमाणाना प्रमाणान्तरसिद्धिप्रसङ्ग । [न्या॰ सू॰ २ । १ । १७ ।] यदि प्रत्यक्षादीनि प्रमाणेन उपलभ्यन्ते येन प्रमाणान्तरेण उपलभ्यन्ते तत् प्रमाणान्तरमस्तीति प्रमाणान्तरसद्भाव प्रसज्यते इत्यनवस्थामाह–तस्याप्यन्येन तस्याप्यन्येन इति, न च अनवस्था शक्याऽनुज्ञातुम् अनुपपत्तेरिति ।" तद्विनिवृत्तेर्वा प्रमाणसिद्धिवत् प्रमेयसिद्धि [न्या॰ सू॰ २ । १ । १८ ।] यदि प्रत्यक्षाद्युपलब्धौ प्रमाणान्तरं निवर्त्तते, आत्मेत्युपलब्धावपि प्रमाणान्तरं निर्वर्त्स्यति अविशेषात्, एव च सर्वप्रमाणविलोप इति । [न्यायभा॰ पृ॰ १०७] । [न्यायवा॰ पृ॰ १९८ ।] प्रमाणसिद्धि परतो वा स्यात् स्वत एव वा ? यदि यथा प्रमेयसिद्धि प्रमाणाधीनां एव प्रमाणसिद्धिरपि प्रमाणान्तराधीना इति तस्याप्यन्यत् तस्याप्यन्यत् इत्यनवस्था । अथ स्वत एव सिद्धि एवमपि यथा प्रमाणस्य स्वत एव सिद्धि तथा प्रमेयस्यापि प्रमेयात्मन एव सिद्धिरिति प्रमाणव्यवस्याकल्पना न घटते । [तत्त्वा॰ राजवा॰ पृ॰ ३५] । ननु प्रमाणससिद्धि प्रमाणान्तरतो यदि । तदीनवस्थितिर्नो चेत् प्रमाणान्वेषणं वृथा ॥ १३४ ॥ [तत्त्वा॰ श्लो॰ पृ॰ १७८ ।] ↩︎
-
“–द्धेरति प्र–” [भा॰] । ↩︎
-
शास्त्रस्य । ↩︎
-
“–मत्त्वम्” [भा॰] । ↩︎
-
अभावैकान्तपक्षेऽपि भावापहववादिनाम् । बोधवाक्यं प्रमाणं न केन साधनदूषणम् ॥ १२ ॥ [आप्तमी॰ ।] बोधस्य स्वार्थसाधनदृषणरूपस्य वाक्यस्य च परार्थसाधनदूषणात्मनोऽसम्भवात् न प्रमाणम्, तत केन साधनं नैरात्म्यस्य स्वार्थं परार्थं वा केन दूषणं बहिरन्तश्च भावस्वभावानाम्बहिरन्तश्च परमार्थसत् तदन्यतरापायेऽपि साधनदूषणप्रयोगाऽनुपपत्तेः । [अष्टसह॰ पृ॰ ११५ ।] स्वेष्टाऽनिष्टार्थयोर्ज्ञातुर्विधानप्रतिषेधयोः । सिद्धिः प्रमाणसंसिद्ध्यभावेऽ स्ति न हि कस्यचित् ॥ १३३ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७८ ।] ↩︎
-
सम्यज्ञानं प्रमाणं प्रमाणत्वान्यथानुपपत्ते । प्रमाणप॰ पृ॰ १ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३ पू॰ । प्रमेयरत्न॰ पृ॰ १० । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४१ । ↩︎
-
“–ति सामान्यप्रमाण–” [ब॰] । प्रमाणस्य क्रमविकसितानि सामान्यलक्षणानि निम्नप्रकारेण द्रष्टव्यानि–तत्त्वज्ञानं प्रमाणं ते युगपत्सर्वभासनम् ॥ १०१ ॥ [आप्तमी॰] । स्वपरावभासकं यथा प्रमाणं भुवि बुद्धिलक्षणम् ॥ ६३ ॥ [वृ॰ स्वय॰ ।] प्रमिणोति प्रमीयतेऽनेन प्रमितिमात्रं वा प्रमाणम् । [सर्वार्थसि॰ पृ॰ ५८ । त॰ राजवा॰ पृ॰ ३५ ।] प्रमाणमविसंवादिज्ञानमनधिगतार्थाधिगमलक्षणत्वात् । [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ १७५ ।] कोऽस्याऽतिशयः सकलप्रमेयव्यवस्थाहेतुत्वं यद्वक्ष्यते “सिद्धं यन्नपरापेक्ष्यम्” ? इत्यादि–सिद्धि वि॰ टी॰ पृ॰ ३ उ॰ । एषैव कारिका “तदुक्तम्” इति निर्दिश्य उद्धृता न्यायविनिश्चयटीकायाम् [पृ॰ ३० उ॰] सिद्धं यन्न परापेक्ष्यं सिद्धौ स्वपररूपयोः, तत्प्रमाणं ततो नान्यदविकल्पमचेतनम् । तत्स्वार्थव्यवसायात्मज्ञानं मानम् ॥ ७७ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७४ । प्रमाणप॰ पृ॰ ५३ ।] स्वापूर्वार्थव्यवसायात्मकं ज्ञानं प्रमाणम् । परीक्षामुख १ । १ । गेण्है वत्थुसभावं अविरुद्धं सम्मरूव जं णाणं । भणियं खु तं पमाणं पच्चक्खपरोक्खभेयेहिं ॥ [नयचक्रसं॰ पृ ६५ । आलापपद्धति पृ॰ १४५ । पञ्चाध्यायी श्लो॰ ६६६ । तत्त्वार्थसार १ । १७ ।] प्रमाणं स्वपराभासि ज्ञानं बाधविवर्जितम् । १ । [न्यायाव॰ । जैनतर्कवा॰ श्लो॰ २ ।] प्रमीयन्तेऽर्थास्तै इति प्रमाणानि । [तत्त्वार्थभा॰ १ । १२ ।] प्रमाणं स्वार्थनिर्णीतिस्वभावं ज्ञानम् । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५१८ । स्वपरव्यवसायि ज्ञानं प्रमाणम् । [प्रमा॰ त॰ १ । २ । जैनतर्कभा॰ पृ॰ १ ।] सम्यगर्थनिर्णय प्रमाणम् । [प्रमाणमी॰ १ । १ । २ । स्या॰ मं॰ पृ॰ २२८ ।] स्वसंवित्तिः फलं चात्र तद्रूपादर्थनिश्चयः । विषयाकार एवास्य प्रमाणं तेन मीयते ॥ १० ॥ [प्रमा॰ स॰ पृ॰ २४ ।] अज्ञातार्थज्ञापकं प्रमाणम् इति प्रमाणसामान्यलक्षणम् [प्रमाणसमु॰ टी॰ पृ॰ ११ ।] प्रमाणमविसंवादि ज्ञानमर्थक्रियास्थितिः । अविसंवादनं शाब्देऽप्यभिप्रायनिवेदनात् ॥ प्रमाणवा॰ २ । १ । न्यायबि॰ टी॰ पृ॰ ५ । अर्थसारूप्यमस्य प्रमाणम् । [न्यायवि॰ पृ॰ २५ ।] विषयाधिगतिश्चात्र प्रमाणफलमिष्यते । स्ववित्तिर्वा प्रमाणं तु सारूप्यं योग्यताऽपि वा ॥ १३४४ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] बाह्यर्थे प्रमेयेसारूप्यं तु प्रमाणम् ज्ञानात्मनि तु प्रमेयेयोग्यता प्रमाणम् । [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ३९८ ।] योगाचारास्तु बाह्यार्थमपलपन्तो ज्ञानस्यैव अनादिवासनोपप्लावितः नीलपीतादिविषयाकार प्रमेयम्, स्वाकार प्रमाणम्, स्वसंवित्तिः फलम् इति मन्यन्ते । [मी॰ श्लो॰ न्यायर॰ पृ॰ १५९] निराकारो बोधोऽर्थसहभाव्येकसामग्र्यधीनः तत्रार्थे प्रमाणम् इति वैभापिकोक्तम् । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४५९ ।] उपलब्धिहेतुश्च प्रमाणम् । [न्यायभा॰ पृ॰ ९९ । न्यायवा॰ पृ॰ ५ ।] सम्यगनुभवसाधनं प्रमाणम् । [न्यायसार पृ॰ १ ।] अव्यभिचारिणीमसन्दिग्धामर्थोपलब्धिं विदधती बोधाऽवोधस्वभावा सामग्री प्रमाणम् । [न्यायमं॰ पृ॰ १२ ।] यथार्थानुभवो मानमनपेक्षतयेष्यते ॥ १ ॥ मिति सम्यक् परिच्छित्ति तद्वत्ता च प्रमातृता । तदयोगव्यवच्छेद प्रामाण्यं गौतमे मते ॥ ५ ॥ [न्यायकु॰ स्तवक ४ ।] तद्वति तत्प्रकारकत्वरूपप्रकर्षविशिष्टज्ञानकारणत्व प्रमाणत्वम् । [न्या॰ सू॰ वृ॰ पृ॰ ६ ।] साधनाश्रयाऽव्यतिरिक्तत्वे सति प्रमाव्याप्तं प्रमाणम् । [सर्वद॰ सं॰ पृ॰ २३५ ।] प्रमाया करणं प्रमाणम् । [न्यायसि॰ मं॰ पृ॰ १ । तर्कभा॰ पृ॰ २ ।] यथार्थ प्रमाणम् । [प्रमाणलक्षणटी॰ पृ॰ १ ।] अदुष्टं विद्या । [वैशे॰ सू॰ ९ । २ । १ ।] अदुष्टेन्द्रियजन्यं यत्र यदस्ति तत्र तदनुभवो वा, विशेष्यवृत्तिप्रकारकानुभवो वा विद्या । [वैशे॰ उप॰ पृ॰ ३४४ ।] प्रमीयतेऽनेन इति निर्वचनात् प्रमा प्रति करणत्वं गम्यते । असन्दिग्धाऽविपरीताऽनधिगतविषया चित्तवृत्ति बोधश्च पौरुषेय फलं प्रमा, तत्साधनं प्रमाणमिति । [साङ्ख्य॰ कउ पृ॰ १९ ।] [योगद॰ तत्त्ववै॰ पृ॰ २७ ।] द्वयोरेकतरस्य वाप्यसन्निकृष्टार्थपरिच्छित्ति प्रमा, तत्साधकतमं यत् तत् त्रिविधम् प्रमाणम् । [साङ्ख्यद॰ १ । ८७ ।] अत्र यदि प्रमारूपं फलं पुरुषनिष्ठमात्रमेव अयते तदा बुद्धिवृत्तिरेव प्रमाणम् । यदि च बुद्धिनिष्ठमात्रमुच्यते तदा तु उक्तेन्द्रियसन्निकर्षादिरेव प्रमाणम् । [सा॰ प्र॰ भा॰ १ । ८७ ।] प्रमाणं वृत्तिरेव च । [योगवा॰ पृ॰ ३० ।] अन्त करणवृत्त्यवच्छिन्नं चैतन्यं प्रमाणचैतन्यम् ।" [वेदान्तपरि॰ पृ॰ १७ ।] एतच्च विशेषणत्रयमुपाददानेन सूत्रकारेण कारणदोषबाधकज्ञानरहितमगृहीतग्राहि ज्ञानं प्रमाणम् इति प्रमाणलक्षणं सूचितम् । [शास्त्रदी॰ पृ॰ १५२ ।] अनधिगतार्थगन्तृ प्रमाणम् इति भट्टमीमासका आहु । [सि॰ चन्द्रोदय पृ॰ २० ।] अनुभूतिश्च प्रमाणम् । [शावरभा॰ बृह॰ १ । १ । ५ । प्रकरणपं॰ पृ॰ ४२ ।] ↩︎
-
प्रत्यक्षपरोक्षरूपेण द्विविधप्रमाणविभागस्य उल्लेख निम्नपुरातनग्रन्थेषु दृश्यते–जं परदो विण्णाणं तं तु परोक्खत्ति भणिदमत्थेसु । जं केवलेण णादं हवदि हु जीवेण पच्चक्खम् ॥ ५८ ॥ प्रवचनसार । आद्ये परोक्षम्, प्रत्यक्षमन्यत् । तत्त्वार्थसू॰ १ । ११, १२ । दुविहे नाणे पण्णत्तं, तं जहा–पच्चक्खे चेव परोक्खे चेव । [स्थानाङ्गसूत्र २ । १ । ७१ ।] प्रत्यक्षञ्च परोक्षञ्च द्विधा मेयविनिश्चयात् । न्यायाव॰ श्लो॰ १ । धर्मकीर्तिकृतप्रमाणवार्तिके न प्रत्यक्षपरोक्षाभ्या मेयस्यान्यस्य सभव [३ । ६३] इत्यादिना मेयस्य प्रत्यक्षपरोक्षरूपेण विभागो विद्यते । ↩︎
-
प्रत्यक्षलक्षणं प्राहु स्पष्ट साकारमञ्जसा ॥ ३ ॥ [न्यायविनि॰ ।] इदमनन्तरोक्तं स्पष्टं विशदं व्यवसायात्मक ज्ञानम्, कथभूतम् ? स्वार्थसन्निवानान्वयव्यतिरेकानुविधायि प्रतिसङ्ख्यानिरोध्यविसंवादकं प्रत्यक्षं-प्रमाण-युक्तम् । [सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ९६ उ॰ ।] विशदज्ञानात्मकं प्रत्यक्षम् । प्रमाणप॰ पृ॰ ६७ । परीक्षामुख सू॰ २ । ३ । असहाय प्रत्यक्षम् । [पञ्चाध्यायी १ । ६९६ ।] अपरोक्षतयार्थस्य ग्राह्क ज्ञानमीदृशम् । प्रत्यक्षम् न्यायाव॰ श्लो॰ ४ । प्रत्यक्ष विशदं ज्ञानम् । जैनतर्कवा॰ पृ॰ ९३ । स्पष्ट प्रत्यक्षम् । प्रमाण॰ तत्त्वा॰ २ । २ । प्रमाणमी॰ १ । १ । १३ । प्रत्यक्ष कल्पनापोढं नामजात्याद्यसयुतम् ॥ ३ ॥ प्रमाणस॰ पृ॰ ८ । तत्र कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षम् । न्यायवि॰ पृ॰ १६ ।तत्त्वसं॰ कारिका १२१४ । यत्किञ्चिदर्थस्य साक्षात्कारिज्ञानं तत्प्रत्यक्षम् उच्यते । न्यायबि॰ टी॰ पृ॰ ११ । इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम् । न्या॰ सू॰ १ । १ । ४ । अक्षस्य अक्षस्य प्रतिविषयं वृत्ति प्रत्यक्षम्, वृत्तिस्तु सन्निकर्षो ज्ञानं वा । [न्यायभा॰ पृ॰ १७] । न्या॰ बा॰ पृ॰ २८ । सम्यगपरोक्षानुभवसाधनं प्रत्यक्षम् । न्यायसार पृ॰ २ । आत्मेन्द्रियार्थसन्निकर्षाद् यन्निष्पद्यते तदन्यत् । वैशे॰ द॰ ३ । १ । १८ । अक्षमक्षं प्रतीत्य उत्पद्यते इति प्रत्यक्षम्सर्वेषु पदार्थेषु चतुष्टयसन्निकर्षाद् अवितथमव्यपदेश्यं यज्ज्ञानमुत्पद्यते तत् प्रत्यक्षं प्रमाणम् । प्रशस्तपा॰ पृ॰ १८६ । इन्द्रियजन्यं ज्ञानम् प्रत्यक्षम्, अथवा ज्ञानाऽकरणकं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । [मुक्तावली श्लो॰ ५२ । न्यायबो॰ पृ॰ ४७ ।] साक्षात्काररूपप्रमाकरणं प्रत्यक्षम् । न्यायसि॰ मं॰ पृ॰ २ । तर्कभा॰ पृ॰ ५ । प्रतिविषयाध्यवसायो दृष्टम् । [साङ्ख्यका॰ ५ ।] इन्द्रियप्रणालिकया चित्तस्य बाह्यवस्तूपरागात् तद्विषया सामान्यविशेषात्मनोऽर्थस्य विशेषावधारणप्रधाना वृत्ति प्रत्यक्षं प्रमाणम् । योगद॰ व्यासभा॰ पृ॰ २७ । यत्सम्बद्धं सत् तदाकारोल्लेखिविज्ञानं तत् प्रत्यक्षम् । साङ्ख्यद॰ १ । ८९ । सत्सम्प्रयोगे पुरुषस्य इन्द्रियाणां बुद्धिजन्म तत्प्रत्यक्षमनिमित्तं विद्यमानोपलम्भनत्वात् । मीमां॰ द॰ १ । १ । ४ । साक्षात् प्रतीति प्रत्यक्षम् । [प्रकरणपं॰ पृ॰ ५१ ।] तत्र प्रत्यक्षप्रमायाः करणं प्रत्यक्षप्रमाणम् । प्रत्यक्षप्रम । चात्र चैतन्यमेव [पृ॰ १२] तथा च तत्तदिन्द्रिययोग्यवर्त्तमानविषयावच्छिन्नचैतन्याऽभिन्नत्वं तत्तदाकारवृत्त्यवच्छिन्नज्ञानस्य तत्तदंशे प्रत्यक्षत्वम् । वेदान्तपरि॰ पृ॰ २६ । आत्मेन्द्रियमनोऽर्थात् सन्निकर्षात् प्रवर्त्तते । व्यक्ता तदात्वे या बुद्धिः प्रत्यक्षं सा निरुच्यते । [चरकसं॰ ११ । २० ।] ↩︎
-
प्रमाणान्तरत्वेन । ↩︎
-
इन्द्रियाऽनिन्द्रियानपेक्षमतीतव्यभिचारं साकारग्रहणं प्रत्यक्षम् । तत्त्वार्थरा [ज॰] पृ॰ ३८ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८४ । तत्त्वार्थसार १ । १७ । सामग्रीविशेषविश्लेषिताऽखिलावरणमतीन्द्रियमशेषतो मुख्यम् । परीक्षामुख २ । ११ । न्यायदी॰ पृ॰ १० । पारमार्थिकं पुनरुत्पत्तौ आत्ममात्रापेक्षम् । प्रमा॰ तत्त्वा॰ २ । १८ । तत् सर्वथावरणविलये चेतनस्य स्वरूपाविर्भावो मुख्यं केवलम् १ । १ । १५ । तत्तारतम्ये अवधिमन पर्ययौ । [प्रमाणमी॰ १ । १ । १८ ।] ↩︎
-
“–यादिनि–” [भां॰] । तदाह-हिताऽ हिताप्तिनिर्मुक्तिक्षममिन्द्रियनिर्मितम् । यद्देशतोऽर्थज्ञानं तद् इन्द्रियाध्यक्षमुच्यते ॥ न्या॰ वि॰ वि॰ पृ॰ ५३ उ॰ । इन्दियमणोभवं जं तं संववहारपच्चक्खम् ॥ ९५ ॥ [विशेषा॰ भा॰ ।] तत्र इन्द्रियप्रत्यक्षं सांव्यवहारिकं देशतो विशदत्वात् । प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६८ । गौणं तु संव्यवहारनिमित्तमसर्वपर्यायद्रव्यविषयम् इन्द्रियाऽनिन्द्रियप्रभवम् अस्मदाद्यध्यक्षं विशदमुच्यते । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५५२ । इन्द्रियाऽ निन्द्रियनिमित्तं देशत साव्यवहारिकम् । [परीक्षामु॰ २ । ५ ।] इन्द्रियमनोनिमित्तोऽवग्रहेहावायधारणात्मा सांव्यवहारिकम् । [प्रमाणमी॰ १ । १ । २१ ।] देशतो विशदं सांव्यवहारिकम् । [न्यायदी॰ पृ॰ ९] । तत्रेन्द्रियजमध्यक्षमेकांशव्यवसायकम् । [जैनतर्कवा॰ पृ॰ १०० ।] ↩︎
-
दिगम्बराम्नाये अकलङ्कदेवैः, श्वेताम्बराम्नाये च जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणैः [विशेषावश्यकभाष्ये] मुख्यसंव्यवहाररूपेण प्रत्यक्षं द्विधा विभक्तम् । बौद्धग्रन्थेष्वपि साव्यवहारिकशब्दस्य निर्देशो दृश्यते यथा “सांव्यवहारिकस्य इदं प्रमाणस्य लक्षणम्” तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ७८४ । ↩︎
-
इन्द्रियाऽनाश्रित । ↩︎
-
अक्षाश्रितत्त्वञ्च व्युत्पत्तिनिमित्तं शब्दस्य, न तु प्रवृत्तिनिमित्तम् । अनेन तु अक्षाश्रितत्वेन एकार्थसमवेतम् अर्थसाक्षात्कारित्वं लक्ष्यते, तदेव च शब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तम् । ततश्च यत्किञ्चिदर्थस्य साक्षात्कारिज्ञानं प्रत्यक्षमुच्यते । यदि च अक्षाश्रितत्त्वमेव प्रवृत्तिनिमित्तं स्यात् इन्द्रियज्ञानमेव प्रत्यक्षमुच्येत, न मानसादि, यथा गच्छतीति गौ इति गमनक्रियाया व्युत्पादितोऽपि गोशब्द गमनक्रियोपलक्षितमेकार्थसमवेतं गोत्वं प्रवृत्तिनिमित्तीकरोति, तथा च गच्छति अगच्छति च गवि गोशब्द सिद्धो भवति । [न्यायबि॰ टी॰ पृ॰ ११ ।] यद् इन्द्रियमाश्रित्य उज्जिहीते अर्थसाक्षात्कारिज्ञानं तत् प्रत्यक्षम् इत्यर्थ, एतच्च प्रत्यक्षशब्दव्युत्पत्तिनिमित्तं न प्रवृत्तिनिमित्तम्–इत्यादि, न्यायाव॰ टी॰ पृ॰ १६ । ↩︎
-
वैशद्याशस्य सद्भावात् व्यवहारप्रसिद्धित ॥ १८१ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८२ ।] इन्द्रियज्ञानमपि व्यवहारे वैशद्यमात्रेण प्रत्यक्षं प्रसिद्धम्न्या॰ वि॰ बि॰ पृ॰ ४८ उ॰ । इत्यादिना वैशद्याशमेव प्रवृत्तिनिमित्तं ज्ञायते । ↩︎
-
“–त्वेनोपलक्षितत्त्वेनोपलक्षित–” [ब॰] । ↩︎
-
“–णत व्यु–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–ब्दस्य वा–” [भा॰] । ↩︎
-
“अक्षो रथस्यावयवे व्यवहारे विभीतिके । पाशके शकटे कर्षे ज्ञाने चात्मनि रावणौ । इति विश्व ।” श्लोकोऽयं [ज॰] प्रतौ “इन्द्रियवत्” इत्यस्यानन्तरमुल्लिखित । ↩︎
-
अक्ष्णोति व्याप्नोति जानातीत्यक्ष आत्मा तमेव प्राप्तक्षयोपशमं प्रक्षीणावरणं वा प्रति नियतं प्रत्यक्षम् । [सर्वार्थसि॰ पृ॰ ५९] । [तत्त्वार्थराज॰ पृ॰ ३८ । प्रमाणप॰ पृ॰ ६८ । षड्द॰ स॰ टी॰ पृ॰ ५४ ।] तथाच भद्रबाहु–जीवो अक्खो तं पै जं वट्टई तं तु होइ पच्चक्खं । परओ पुण अक्खस्स वट्टन्तं होइ पारोक्खं ।– [निर्युक्ति] [न्यायाव॰ टी॰ टी॰ पृ॰ १५ ।] जीवो अक्खो अत्यव्वावण भोयण गुणण्णिओ जेण । तं पई वट्टई णाण जं पच्चक्खं तयं तिविहम् ॥ ८९ ॥ [विशेषाव॰ भा॰ ।] ↩︎
-
“सङ्घटैव” [भा॰] । ↩︎
-
विशब्द अतिशयप्रकर्षद्वैवैविध्यनानात्वेषु वर्त्तमानो गृह्यते । [सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ३ पू॰ ।] ↩︎
-
“ज्ञान भा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
स्वग्राहकज्ञानवादिन–विज्ञानाऽद्वैतवादिनो यौगाचारा, पुरुषाद्वैतवादिन, निरालम्बनज्ञानवादिनो माध्यमिकाश्च । ↩︎
-
परग्राहकज्ञानवादिन–परोक्षज्ञानवादिनो मीमासका, ज्ञानान्तरप्रत्यक्षज्ञानवादिनो यौगा, अस्वसंवेदनज्ञानवादिन साख्या, भूतचैतनिकाश्चार्वाकाश्च । ↩︎
-
“–परस्वरूप–” [ब॰] । ↩︎
-
विभ्रमैकान्तवादिन । ↩︎
-
“वा नाना” [भा॰] । ↩︎
-
वेदान्तिनो द्रव्यमात्रवादिनः । ↩︎
-
बौद्धा पर्यायमात्रवादिनः । ↩︎
-
“–स्यान्योन्यतरमात्रस्यअ–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
विभिन्नोभयवादिनो यौगाः । ↩︎
-
“–रूपज्ञानात्–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
जं परदो विण्णाणं तं तु परोक्खत्ति भणिदमत्थेसु ॥ ५९ ॥ प्रव॰ सार पृ॰ ७५ । पराणीन्द्रियाणि मनश्च प्रकाशोपदेशादि च बाह्यनिमित्तं प्रतीत्य तदावरणकर्मक्षयोपशमापेक्षस्य आत्मन उत्पद्यमानं मतिश्रुतं परोक्षम् इत्याख्यायते । [सर्वार्थसि॰ पृ॰ ५९ ।] उपात्ताऽनुपात्तपरप्राधान्यादवगम परोक्षम् । तत्त्वार्थरा॰ बा॰ पृ॰ ३८ । अक्षाद् आत्मनः परावृत्तं परोक्षम्, तत परैः इन्द्रियादिभिः ऊक्ष्यते सिञ्च्यते अभिवर्ध्यत इति परोक्षम् । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८२ । परोक्षमविशदज्ञानात्मकम् । प्रमाणप॰ पृ॰ ६९ । परोक्षमितरत् । परीक्षामुख ३ । १ । भवति परोक्षं सहायसापेक्षम् । [पञ्चाध्यायी श्लो॰ ६९६ ।] इतरज्ज्ञेयं परोक्ष ग्रहणेच्छया । न्यायाव॰ श्लो॰ ४ । अक्खस्स पोग्गलकया जं दव्विदियमणा परा तेणं । तेहि तो जं णाणं परोक्खमिह तमणुमाणं व ॥ ९० ॥ विशेषाव॰ भा॰ । अविशदमविसंवादिज्ञानं परोक्षम् । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५९५ । अस्पष्टं परोक्षम् । प्रमाण॰ त॰ ३ । १ । प्रमाणमी॰ ३ । १ । अक्षाणा परं परोक्षम्, अक्षेभ्यः परतो वर्त्तत इति वा, परेण इन्द्रियादिना वा ऊक्ष्यते परोक्षम् । [षड्द॰ टी॰ पृ॰ ५४ ।] ↩︎
-
विज्ञानशब्दस्य । ↩︎
-
“पूर्वमेव” [ज॰] । ↩︎
-
“–न्धः आ–” [भां॰] । ↩︎
-
प्रमाणे । ↩︎
-
अज्ञानेन सह । ↩︎
-
“–सिद्धिः” [आ॰] । ↩︎
-
“–रूपं–” [ज॰] । ↩︎
-
सूत्रमिदम् उपलब्धगौतमीयसूत्रपाठे नोपलभ्यते । ↩︎
-
वात्स्यायनेन । ↩︎
-
न्यायवार्तिककृत उद्योतकराचार्या–उपलब्धिहेतु प्रमाणम् यदुपलब्धिनिमितं तत् प्रमाणम् । अकरणा प्रमाणोत्पत्ति इतिचेत्, न, इन्द्रियार्थसन्निकर्षस्य करणभावात् साधकतमत्वाद्वा न प्रसङ्ग । [न्यायवा॰ पृ॰ ५–६ ।] ↩︎
-
न्यायमञ्जरीकृतो जयन्तभट्टा । ↩︎
-
तदेवं ज्ञानमज्ञानं वा उपलब्धिहेतु प्रमाणम् [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ २२ ।] ↩︎
-
साधकतमत्वम् । ↩︎
-
“–ति सर्वत्रा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“तद्भावा–” [भा॰] । ↩︎
-
कुड्यान्तरिताऽनुपलब्धेरप्रतिषेध । न्यायसू॰ १ । १ । ४५ । अप्राप्यकारित्वे सति इन्द्रियाणा कुड्यान्तरितस्याऽनुपलब्धिर्न स्यात् । [न्यायभा॰ पृ॰ २५५ ।] ननु सन्निकर्षावगमे कि प्रमाणम् ? व्यवहिताऽनुपलब्धि इति ब्रूम । यदि हि असन्निकृष्टमपि चक्षुरादीन्द्रियम् अर्थं गृह्णीयाद् व्यवहितोऽपि ततोऽर्थ उपलभ्येत । [न्यायमं॰ पृ॰ ७३ ।] ↩︎
-
इन्द्रियाणा कारकत्वेन प्राप्यकारित्वात् । संसृष्टञ्च कारकं फलाय कल्पते इति कल्पनीय संसर्ग । “कारकञ्च अप्राप्यकारि च” इति चित्रम् । [न्यायमं॰ पृ॰ ७३ तथा ४७९ ।] ↩︎
-
सन्निकर्षः पुनः षाढा भिद्यते [न्यायवा॰ पृ॰ ३१ । न्यायमं॰ पृ॰ ७२ । प्रशस्त॰ क॰ पृ॰ १९५ ।] ↩︎
-
“तत्रसम–” [भां॰] । ↩︎
-
गुणत्वकर्मत्वादिभिः । ↩︎
-
कर्णविवरवर्त्त्याकाशस्य श्रोत्रत्वात् शब्दस्य च आकाशगुणत्वेन तत्र समवायात् । ↩︎
-
“घटाऽभाववद्भूतलम्” इत्यत्र चक्षुषा संयुक्तं भूतलम्, तद्विशेषणीभूतश्च अभावः इति । ↩︎
-
समवायेऽभावे च विशेषणविशेष्यभावात् [न्यायवा॰ पृ॰ ३१ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ १११ ।] एतेन समवायेऽपि प्रत्यक्षत्वं प्रकाशितम्, इहेति तन्तुसम्बद्धपटप्रत्ययदर्शनात् । [न्यायमं॰ पृ॰ ८४ ।] –इत्यादिना नैयायिकमतेऽस्ति समवायस्य प्रत्यक्षता । वैशेषिकसिद्धान्ते तु–अतएव अतीन्द्रियः प्रशस्तपा॰ भा॰ ३२९ । वैशे॰ उप॰ पृ॰ २९६ । –इत्यादिना समवायस्य अतीन्द्रियत्वमेव । सम्बन्धप्रत्यक्षे यावदाश्रयप्रत्यक्षस्य हेतुत्वात्, समवायस्य एकतया एकदा भाविभूतसकलाश्रयव्यक्तीनां ज्ञानाऽसम्भवात् । [मुक्ता॰ दिन॰ रामरुद्री पृ॰ २६१ ।] ↩︎
-
द्रव्ये तावत् त्रिविधे महत्यनेकद्रव्यवत्त्वोद्भूतरूपप्रकाशचतुष्टयसन्निकर्षाद् धर्मादिसामग्र्ये च स्वरूपालोचनमात्रम्शब्दस्य त्रयसन्निकर्षात् श्रोत्रसमवेतस्य तेनैव उपलब्धिःबुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नानां द्वयोरात्ममनसोः संयोगादुपलब्धिः [प्रशस्त॰ भा॰ पृ॰ १८७ । न्यायमं॰ पृ॰ ७४ ।] ↩︎
-
पृ॰ २८ पं॰ १३ । ↩︎
-
“–वे प्र–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । यद्भावे हि प्रमितेर्भाववत्ता यदभावे च अभाववत्ता । अष्टसह॰ पृ॰ २७६ । प्रमाणप॰ पृ॰ १ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४ उ॰ । ↩︎
-
कः खलु साधकतमार्थःभावाऽभावयोस्तद्वत्ता । न्यायवा॰ पृ॰ ६ । ↩︎
-
“–पत्तिः” [आ॰] । ↩︎
-
क्षितिद्रव्येण संयोगो नयनादेर्यथैव हि । तस्य व्योमादिनाप्यस्ति न च तज्ज्ञानकारणम् ॥ १२४ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १६८ ।] न हि चक्षुषा घटवदाकाशे संयोगो विद्यमानोऽपि प्रमित्युत्पादकः इत्यादिसर्वम् अनयैवाऽऽनुपूर्व्या [प्रमेयक॰ पृ॰ ४–५, स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ५४–६१] चर्चितम् । ↩︎
-
प्रमितेः । ↩︎
-
चक्षुःसंयोगहेतुकत्व । ↩︎
-
“तस्मात्तत्प्र–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
साधकतमत्वाऽभावात् । ↩︎
-
“–ष्ट्यं वि–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
सन्निकर्षस्य । ↩︎
-
“–सौ घ–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रमितिं प्रति साधकतमत्वाभाव । ↩︎
-
विशिष्टप्रमोत्पादकत्वं । ↩︎
-
“योग्यता भा-” [भा॰] , [ब॰] , [ज॰] । ननु नभसि नयनसन्निकर्षस्य योग्यताविरहात् न सवेदननिमित्तता इत्यपि न साधीय, तद्योग्यताया एव साधकतमत्वाऽनुषङ्गात् । का चेयं सन्निकर्षस्य योग्यता नाम ? प्रमाणपरी॰ पृ॰ ५१ । ↩︎
-
“विपर्यासात्” [भा॰] । ↩︎
-
“–क्तिः प्रतिब–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
स्वरूपादुद्भवत् कार्य सहकार्युपवृहितात् । न हि कल्पयितुं शक्त शक्तिमन्यामतीन्द्रियाम् ॥ [न्यायमं॰ पृ॰ ४१] इत्यादिना नैयायिकमते स्वरूपसहकारिरूपैव शक्ति स्वीकृता । ↩︎
-
“किचित् रू–” [आ॰] । ↩︎
-
प्रमोत्पत्तिः । ↩︎
-
रूपादिसमवाय । “तत्र सम–” [भा॰] । ↩︎
-
“–द्रव्यवत्त्वा–” [भा॰] । वैशेषिकदर्शने तु–महत्यनेकद्रव्यवत्त्वात् रूपाच्चोपलब्धि अनेकद्रव्यसमवायात् रूपविशेषाच्च रूपोपलब्धि । [४ । १ । ६, ८] इति द्वे सूत्रे । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १००, स्या॰ रत्नाकर पृ॰ ५६ इत्यादौ तु वैशेषिकसूत्रसम्मत एव पाठः । प्रमेयकमलमार्त्तण्डे [पृ॰ ७५ पू॰] तु ग्रन्थोक्त एव पाठ । ↩︎
-
धर्मविशेषस्य । ↩︎
-
आकाशादिना चक्षु संयोगेन । ↩︎
-
“–नुपपत्तिः” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“दिक्कालात्मनाम्” [आ॰] , भां । “दिक्कालाकाशात्मनाम्” [प्रमेयक॰ पृ॰ ५ उ॰] । ↩︎
-
“–शादिसन्नि–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–पत्तेः” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
क्रियागुणवत् समवायिकारणम् इति द्रव्यलक्षणम् । [वैशे॰ सू॰ १ । १ । १५ ।] ↩︎
-
आकाशस्य । ↩︎
-
इच्छादि । ↩︎
-
“–कर्षेण न–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–पत्तृ प्रति–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
योग्यतायाः । ↩︎
-
प्रमाणोत्पत्तावेव । ↩︎
-
“–त्वेनसाध–” [भां॰] । ↩︎
-
“–वायत्वम् च” [ज॰] । ↩︎
-
“–वद् रसादौ–” [भा॰] । ↩︎
-
“दिनकर–” [भा॰] । ↩︎
-
“कर्मणोऽपि” [भा॰] । ↩︎
-
“ज्ञानमुत्पद्येत अविशेषात्” इति पूर्वेण अन्वय । ↩︎
-
योग्याऽयोग्यत्वकृतग्रहणाऽग्रहणनियमवादे वा योग्यतैव सन्निकर्षो भवतु किं षट्कघोषणेन ? [न्यायमं॰ पृ॰ ४९ ।] ↩︎
-
“–षट्कोषणेन–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“सम्बन्धमन्तरेण–” [आ॰] । ↩︎
-
सम्बद्धविशेषणीभाव । ↩︎
-
“–द्यते” [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ २८ प॰ १६ । “इत्युक्तमसि–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–भ्रक प–” [भा॰] । ↩︎
-
“–पि बोधकत्वात् इ–” [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ २८ पं॰ १८ । ↩︎
-
“–र्षादित्यादि” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–सुतभाग्यव्याव–” [भा॰] । “सौभाग्यव्याव–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
सन्निकर्षात् । ↩︎
-
“–क्षानुप–” [भा॰] । ↩︎
-
यदि सन्निकर्ष प्रमाणं सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टानामर्थानामग्रहणप्रसङ्ग अत सर्वज्ञत्वाऽभाव स्यात् । [सर्वार्थसि॰ पृ॰ ५७] । सन्निकर्षे प्रमाणे सकलपदार्थपरिच्छेदाभाव तदभावात् । [तत्त्वार्थराज॰ पृ॰ ३६ ।] ↩︎
-
अतीतानागतादौ ↩︎
-
तद्विज्ञानहेतो । ↩︎
-
“–स्य विरो–” [आ॰] । ↩︎
-
अनागतेऽर्थे । ↩︎
-
सन्निकर्षवादिनः । ↩︎
-
“–क्षसामर्थ्य–” । ↩︎
-
व्याप्तिसिद्धिः । ↩︎
-
अव्यभिचारिणीमसन्दिग्धामर्थोपलब्धिं विदधती बोधाऽबोधस्वभावा सामग्री प्रमाणम् । बोधाऽबोधस्वभावा हि तस्य स्वरूपम्, अव्यभिचारादिविशेषणार्थोपलब्धिसाधनत्वं लक्षणम् । [न्यायमं॰ पृ॰ १२ ।] ↩︎
-
“–णाभ्यु–” भा॰ । ↩︎
-
यत एव साधकतमं करणं करणसाधनश्च प्रमाणशब्दः, तत एव सामग्र्याः प्रमाणत्वं युक्तम्, तद्व्यतिरेकेण कारकान्तरे क्वचिदपि तमबर्थसंस्पर्शाऽनुपपत्तेः । अनेककारकसन्निधाने कार्य घटमानम् अन्यतरव्यपगमे च विघटमानं कस्मै अतिशयं प्रयच्छेत् । न च अतिशयः कार्यजन्मनि कस्यचिदवधार्यते सर्वेषां तत्र व्याप्रियमाणत्वात्स च सामग्र्यन्तर्गतस्य न कस्यचिदेकस्य कारकस्य कथयितुं पार्यते । सामग्र्यास्तु सोऽतिशय सुवच, सन्निहिता चेत् सामग्री सम्पन्नमेव फलम् इति सैव अतिशयवती । न्यायमं॰ पृ॰ १३ । ↩︎
-
यत्तु किमपेक्षं सामग्र्याः करणत्वम् इति, “तदन्तर्गतकारकापेक्षम्” इति व्रूम । कारकाणां धर्म सामग्री न स्वरूपहानाय तेषां कल्पते साकल्यदशायामपि तत्स्वरूपप्रत्यभिज्ञानात्तस्मात् अन्तर्गतकारकापेक्षया लब्धकरणभावा सामग्री प्रमाणम् । [न्यायमं॰ पृ॰ १४ ।] ↩︎
-
“तत्र तेषां–” [भां॰] । ↩︎
-
बोध खलु प्रमाणस्य फल न साक्षात् प्रमाणम् । [न्यायमं॰ पृ॰ १५ ।] ↩︎
-
प्रमाणत । ↩︎
-
फलस्य । ↩︎
-
“–साधन प्रमाण–” [आ॰] । ↩︎
-
सकलजगद्विदितबोधेतरस्वभावशब्दलिङ्गदीपेन्द्रियादिपरिहारप्रसङ्गात् । [न्यायमं॰ पृ॰ १५ ।] ↩︎
-
“–स्वरूपभावस्य–” [ब॰] । ↩︎
-
तस्मात् सामग्र्यनुप्रविष्टबोधो विशेषणज्ञानमिव क्वचित् प्रत्यक्षे लिङ्गज्ञानमिव लिङ्गिप्रमितौ सारूप्यदर्शनमिव उपमाने शब्दश्रवणमिव तदर्थज्ञाने प्रमाणता प्रतिपद्यते । अतएव बोधाऽबोधस्वभावा सामग्री प्रमाणम् । न्यायमं॰ पृ॰ १५ । ↩︎
-
इदं सामग्रीप्रमाणवादिजयन्तमतम् अनयैव प्रक्रियया सन्मतिटीकाया [पृ॰ ४७१–७२] स्या॰ रत्नाकरे च [पृ॰ ६२–६४] वर्त्तते । स्या॰ रत्नाकरे तु–तत्राऽसन्दिग्धनिर्वाधवस्तुबोधविधायिनी । सामग्री चिदचिद्रूपाप्रमाणमभिधीयते ॥ १ ॥ फलोत्पादाऽविनाभावि स्वभावाऽव्यभिचारि यत् । तत्साधकतमं युक्त साकल्यान्न परं च तत् ॥ २ ॥ साकल्यात् सदसद्भावे निमित्तं कर्तृकर्मणो । गौणमुख्यत्वमित्येवं न ताभ्या व्यभिचारिता ॥ ३ ॥ संहन्यमानहानेन संहतेरनुपग्रहात् । सामग्र्या पश्यतीत्येव व्यपदेशो न दृश्यते ॥ ४ ॥ लोचनालोकलिङ्गादेर्निर्देशो य तृतीयया । स तद्रूपसमारोपादुषया पचतीति वत् ॥ ५ ॥ तदन्तर्गतकर्मादिकारकापेक्षया च सा । करणं कारकाणां हि धर्मोऽसौ न स्वरूपवत् ॥ ६ ॥ सामग्र्यन्त प्रवेशेऽपि स्वरूपं कर्तृकर्मणो । फलवत् प्रतिभातीति न चतुष्टं विनङ्क्ष्यति ॥ ७ ॥ इति । एते सप्तश्लोका भट्टजयन्तकर्त्तृकपल्लवगता समुद्धृता, परं च मुद्रितन्यायमञ्जर्या ते नोपलभ्यन्ते । न्यायमञ्जर्य्यां [पृ॰ १५] कर्त्तृकर्मविलक्षणा संशयविपर्ययरहितार्थबोधविधायिनी बोधाऽबोधस्वभावा सामग्री प्रमाणम्ऽ इत्यपरोऽपि प्रकार सामग्र्या प्रदर्शित । ↩︎
-
तस्य तत्त्वं गोणं मुख्य वा स्यात् ? नतावद्गौणम् [न्यायविनि॰ वि॰ पृ॰ २९ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ६६ ।] ↩︎
-
“–स्य प्रा–” भा । ↩︎
-
अभिधानधर्मो द्वेधाऽभिधीयते प्रधान भाक्तश्च । [न्याय बा॰ पृ॰ १७७ ।] ↩︎
-
स्वपरप्रमितौ । ↩︎
-
ज्ञानस्य । ↩︎
-
साधकतमत्व । ↩︎
-
यद् यत्र अपरेण व्यवहितम्प्रमेयक॰ पृ॰ ३ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ६६ । ↩︎
-
“–गमे न–” आ, [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–तमज्ञानस्य” [ब॰] । ↩︎
-
साकल्यस्यापि । ↩︎
-
“प्रगहणस्य–” [ज॰] । ननु साधकाद्यपेक्षया साधकतमं भवति अतिशयनस्य एवं रूपत्वात् तदर्थत्वाञ्च तमप्रत्ययस्य । तत् किमिदानीं साधकादिकं यदपेक्ष्यं स्यात् । [न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ २९ पू॰ ।] ↩︎
-
“–चाव–” [भां॰] । ↩︎
-
अर्थपरिच्छित्तिलक्षण । ↩︎
-
“शक्येत्” [भां॰] । ↩︎
-
“–पेक्ष्य–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–वा तद्रूपता स्यात्–” [भां॰] । ↩︎
-
साधकतमरूपता । ↩︎
-
“–ते चेत्–” [ब॰] , [ज॰] , [भां॰] । ↩︎
-
“वैलक्ष्ये” [आ॰] । ↩︎
-
“–नाव्य–” [भां॰] । ↩︎
-
सन्निपत्यजनकत्वम् अतिशय इतिचेन्न; आरादुपकारकाणामपि कारकत्वाऽनपायात् । ज्ञाने च जन्ये किमसन्निपत्यजनकम् ? सर्वेषामिन्द्रियमनोऽर्थादीनाम् इतरेतरसंसर्गे सति ज्ञाननिष्पत्तेः । [न्यायमं॰ पृ॰ १३ ।] ↩︎
-
“सहैव कार्योत्पादकत्वं कर्मण्यस्य–” [भां॰] । अथ सहसैव कार्यजननमतिशयः; सोऽपि कस्याञ्चिदवस्थायां करणस्येव कर्मणोऽपि शक्यते वक्तुम् ।एव- मितरकारककदम्वसन्निधाने सत्यपि सीमन्तिनीमन्तरेण तद्दर्शन न सम्पद्यते, आगतमात्रायामेव तस्या भवति इति तदपि कर्मकारकम् अतिशययोगित्वात् करण स्यात् । [न्यायम॰ पृ॰ १३ ।] ↩︎
-
पृ॰ ३३ प॰ ११ । ↩︎
-
न च लोकोऽपि सामग्र्या करणभावमनुमन्यते तस्या करणविभक्तिमप्रयुञ्जान । नहि एव वक्तारो भवन्ति लौकिका “सामग्र्या पश्याम” इति, किन्तु “दीपेन पश्याम चक्षुषा निरीक्षामहे” इत्याचक्षते । [न्यायमं॰ पृ॰ १३ ।] लौकिकाना तु कथमसौ भविष्यति, न हि ते सामग्र्या नामापि जानते [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ६ ।] ↩︎
-
कर्तृकर्मणो । ↩︎
-
न चैतेषा कर्तृकर्मरूपाणामपि करणत्वं परस्परविरोधात्–प्रमेयक॰ पृ॰ ३ उ॰ । सन्मति टी॰ पृ॰ ४७३ । ↩︎
-
ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नयोगित्वं कर्त्तृत्वम् । [न्यायमं॰ पृ॰ २०२ ।] ↩︎
-
निरालम्बनाश्च इदानी सर्वप्रमितयो भवेयु आलम्बनकारकस्य चक्षुरादिवत् प्रमाणान्त पातित्वात् । [न्यायमं॰ पृ॰ १३ ।] ↩︎
-
कश्च सामग्र्या प्रमेय प्रमिमीते ? प्रमाताऽपि तस्यामेव लीनः । [न्यायम॰ पृ॰ १३ ।] ↩︎
-
सामग्र्यामेव । ↩︎
-
पृ॰ ३३ पं॰ २० । ↩︎
-
अथ च तानि पृथगवस्थितानि कर्मादिभावं भजन्ते, अथ च तान्येव समुदितानि करणीभवन्ति इति कोऽयं नय ? न्यायसं॰ पृ॰ १४ । ↩︎
-
“–यथा–” [भा॰] । ↩︎
-
“–तथा–” [भा॰] । ↩︎
-
करणता । ↩︎
-
करणस्वरूपम् । ↩︎
-
एवं च साकल्यलक्षणधर्मस्य जनने व्यापृताः कर्त्रादय तस्मिन् कर्तृत्वेन प्रतीयन्ते, स च प्रमितिलक्षणे फले करणत्वेनस्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ६८ । ↩︎
-
“तस्यां” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
सामग्री । ↩︎
-
करणत्वलक्षणम् । ↩︎
-
“कारणताम्” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“एकरूप” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
कारकाणाम् । ↩︎
-
यतः तेषां स धर्म कि नित्य, अथाऽनित्य ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ६८ ।] ↩︎
-
सामग्र्याश्चैकत्वात् अतिरिक्तसाधकान्तरानुपलम्भात् किमपेक्षमस्या अतिशयं ब्रूम । [न्यायमं॰ पृ॰ १३ ।] ↩︎
-
तच्च इह सत्ता, स्वरूपमात्रम्, समुदाय, सम्बन्ध, ज्ञानजनकत्वं वा व्याक्रियेत पक्षान्तराऽभावात् [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ६९ ।] ↩︎
-
“–धोयते” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“मीलन–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रमातृप्रमेयव्यवस्था । ↩︎
-
नित्याना तज्जननस्वभावत्वे सर्वदा तदुत्पत्तिप्रसक्ति, प्रमेयक पृ॰ ३ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४७३ । ↩︎
-
“समन्तादुत्पाद्य–” [ज॰] । ↩︎
-
“–करणमिति” [आ॰] । ↩︎
-
“–द्यते” [आ॰] । ↩︎
-
“यच्च” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
यदा यत्र यथा यद्भवतियथा च कारणजातिभेदमन्तरेण कार्यभेदो नोपपद्यते तथा तच्छक्तिभेदमन्तरेणापि । [प्रमेयक पृ॰ ३ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४७३ ।] ↩︎
-
“परब्रह्म–” [भा॰] । ↩︎
-
“–भेदसम्भवे” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–भवे कारणजातिभेदाभ्युपगमे शक्ति–” [आ॰] । ↩︎
-
कारणशक्तिभेदमन्तरेणापि । ↩︎
-
कार्यभेदाऽसम्भवात् । ↩︎
-
तथापि सकलेभ्य किमेतद्भिन्नमभिन्नं वा। स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ७० । ↩︎
-
ननु समग्रेभ्य सामग्री भिन्ना चेत् कथन्नोपलभ्यते । [न्यायमं॰ पृ॰ १४ ।] ↩︎
-
“–भ्येत” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–त् कथं स–” [भा॰] । ↩︎
-
अस्तु वा केनचित् सम्बन्धेन सम्बद्धं तत् तेषु, तथापि युगपत् सकलेषु सम्बद्ध्यते क्रमेण वा ? [स्या॰ रत्नाकर॰ पृ॰ ७१ ।] ↩︎
-
“चित्तत्रै–” [ब॰] , [ज॰] । तत्–साकल्यम्, तत्रैव–कारकेषु । ↩︎
-
सम्बन्धेऽपि सकलकारकेषु युगपत्तस्य सम्बन्धे अनेकदोषदुष्टसामान्यादिरूपतापत्ति । प्रमेयक॰ पृ॰ ३ उ॰ । ↩︎
-
बहुत्वसङ्ख्यातत्पृथक्त्वसंयोगविभागसामान्यानाम् अन्यतमस्वरूपापत्तिः तस्य । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४७३ । ↩︎
-
एकस्वभावेन स्वभावभेदेन च वृत्तौ सामान्यत्वाऽनवस्थादय । ↩︎
-
“श्रेयसे” भा॰ । ↩︎
-
साकल्यम् । ↩︎
-
अभेदे तु सर्वकारकाणि करणीभूतान्येव इति कर्त्तृकर्मव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गः । न्यायम॰ पृ॰ १४ । ↩︎
-
“–ल्यं करण–” [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
करणरूपताया । ↩︎
-
कर्त्तृकर्मणोश्च । ↩︎
-
संशयादौ । ↩︎
-
सन्निकर्षादेः । ↩︎
-
निर्विकल्पकजनकत्वं । ↩︎
-
“यदुपपत्तौ” [ब॰] , [ज॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“–कोत्पत्तौ” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“–न स्वरूप–” [भा॰] । ↩︎
-
रूपादिषु पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यते वृत्ति ॥ [साख्यका॰ २८ ।] बुद्धिरहङ्कारो मन चक्षु इत्येतानि चत्वारि युगपद रूपं पश्यन्ति अय स्थाणु अयं पुरुष इति एवमेषा युगपच्चतुष्टयस्य वृत्ति क्रमशश्च–एव बुद्ध्यहङ्कारमनश्चक्षुषा क्रमशो वृत्तिर्दृष्टा चक्षूरूपं पश्यति, मन सङ्कल्पयति, अहङ्कारोऽभिमानयति बुद्धिरध्यवस्यति । [माठरवृ॰ पृ॰ ४७ ।] इन्द्रियप्रणालिकया चित्तस्य बाह्यवस्तूपरागात् तद्विषया सामान्यविशेषात्मनोऽर्थस्य विशेषावधारणप्रधाना वृत्ति प्रत्यक्षम् । योगद॰ व्यासभा॰ पृ॰ २७ । चैतन्यमेव बुद्धिदर्षणप्रतिविम्बितं बुद्धिवृत्त्या अर्थाकारया तदाकारतामापद्यमानं फलम् । योगद॰ तत्त्ववै॰ पृ॰ २९ । अत्रेयं प्रक्रिया–इन्द्रियप्रणालिकया अर्थसन्निकर्पेण लिङ्गज्ञानादिना वा आदौ बुद्धे अर्थाकारा वृत्ति जायते । सा॰ प्र॰ भा॰ पृ॰ ४७ । विषयैश्चित्तसंयोगाद् बुद्धीन्द्रियप्रणालिकात् । प्रत्यक्ष साम्प्रतं ज्ञान विशेषस्यावधारकम् ॥ २३ ॥ योगकारिका । प्रमाता चेतन शुद्ध प्रमाणं वृत्तिरेव च । प्रमाऽर्थाकारवृत्तीना चेतने प्रतिबिम्बनम् ॥ [योगवा॰ पृ॰ ३० ।] बुद्धि किल त्रैगुण्यविकार, त्रैगुण्यञ्च अचेतनम्, इत्यचेतनं केवलम् इन्द्रियप्रणालिकया अर्थाकारेण परिणमतेतेन योऽसौ नीलाकार परिणामो बुद्धे स ज्ञानलक्षणा वृत्ति इत्युच्यते । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ २३३ ।] ↩︎
-
श्रोत्रादिवृत्ति प्रत्यक्ष यदि तैमिरिकादिषु । प्रसङ्ग किमतद्वृत्ति तद्विकारानुकारिणी ॥ [न्यायवि॰ पृ॰ ३९३ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ७१ पू॰ ।] श्रोत्रादिवृत्तिरध्यक्षम् इत्यप्येतेन चिन्तितम् । तस्या विचार्यमाणाया विरोधश्च प्रमाणत ॥ ३६ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८७ । तत्त्वोप॰ पृ॰ ।] ↩︎
-
“–य प्रवृत्तिः” [भा॰] । ↩︎
-
न हि स्फटिकमुकुरादिकमिव तदाकारधारित्वेन श्रवणादिकमिन्द्रियं प्रत्यक्षत प्रतीयते–स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ७२ । ↩︎
-
दर्पणादिवत् । ↩︎
-
श्रोत्रादौ । ↩︎
-
विषयाकारधारित्वमन्तरेण । ↩︎
-
सारूप्यमन्तरेणापि प्रतिनियतार्थप्रतिपत्तिः । ↩︎
-
न च इन्द्रियेभ्योवृत्तिर्व्यतिरिक्ताऽव्यतिरिक्ता वा घटते । [प्रमेयक॰ पृ॰ ६ पू॰, स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ७३ ।] ↩︎
-
“श्रोत्रादेरिन्द्रियस्य वृत्तिः” [आ॰] । ↩︎
-
“अस्य सि–” [भां॰] । ↩︎
-
“तदपि सि–” [भा॰] । ↩︎
-
प्रमेयक॰ पृ॰ ६ पू॰ । ↩︎
-
संयोगस्य । ↩︎
-
विशेषणभावस्य । ↩︎
-
तस्मादित्थम् इन्द्रियवृत्तेर्विचार्यमाणाया सत्त्वाऽसम्भवात् कथं विषयाकारपरिणनेन्द्रियवृत्त्यालम्बना मनोवृत्ति इति सुघटं स्यात् । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ७३ ।] ↩︎
-
मनोवृत्ति । ↩︎
-
वाह्येन्द्रियसापेक्षस्यैव । ↩︎
-
बहिरर्थे । ↩︎
-
इन्द्रियमनसाम् । ↩︎
-
“–न्योन्य सह–” [आ॰] । ↩︎
-
मनम् । ↩︎
-
विज्ञान । ↩︎
-
“विज्ञानोत्पत्तौ प्रवृत्ति” इत्यन्वय । ↩︎
-
वाह्येन्द्रियात् । ↩︎
-
ज्ञानं हि नाम क्रियात्मकम्, क्रिया च फलानुमेया, ज्ञातृव्यापारमन्तरेण फलाऽनिष्पत्ते । [न्यायमं॰ पृ॰ १७ ।] ↩︎
-
क्रियावेशवशाच्च कारक कारकं भवति, अपरथा हि तद् वस्तुस्वरूपमात्रमेव स्यात् न कारकम् । ततश्च न फलार्थिभि उपादीयेतेति व्यवहारविप्रलोप । [न्यायम॰ पृ॰ १७ ।] न द्रव्यमात्रं कारकं न क्रियामात्रम् । कि तर्हि ? क्रियासाधनं क्रियाविशेषयुक्तं कारकम् । [न्यायभा॰ पृ॰ १०६ ।] ↩︎
-
“–याविशिष्टं” [भा॰] । “चत्वारो ह्यर्थनया ह्येते” इति कारिकाविवृत्तौ । ↩︎
-
वस्तुमात्रम् । ↩︎
-
तस्माद् यथाहि कारकाणि तण्डुलसलिलाऽनलस्थाल्यादीनि सिद्धस्वभावानि साध्यं वात्वर्थमेकं पाकलक्षणमुररीकृत्य संसृज्यन्ते, समृष्टानि । च क्रियामुत्पादयन्ति, तथा आत्मेन्द्रियमनोऽर्थसन्निकर्षे सति ज्ञानाख्यो व्यापार उपजायते । न्यायमं॰ पृ॰ १७ । ↩︎
-
तेन जन्मैव विषये बुद्धेर्व्यापार इष्यते । तदेव च प्रमारूप तद्वती करणञ्च धी ॥ ५६ ॥ जन्मैव अस्य क्रिया तदेव च अर्थप्रकाशनफलविशेषात् प्रमा तद्योगाद् धीः करणम् । चशब्दात् प्रमाणञ्चोच्यते । [मीमासाश्लो॰ पृ॰ १५१ ।] अथवा ज्ञानक्रियाद्वारको य कर्त्तृभूतस्य आत्मन कर्मभूतस्य च अर्थस्य परस्पर सम्बन्धो व्याप्तृव्याप्यत्वलक्षण स मानसप्रत्यक्षावगतो विज्ञानं कल्पयति । शावदी॰ पृ॰ २०२ । ↩︎
-
“ततोऽसौ” [भा॰] । ↩︎
-
स्वप्रक्रियोपवर्णनमात्रात् । ↩︎
-
तद्धि प्रत्यक्षमनुमानमन्यद्वा ? यदि प्रत्यक्ष तत्किं स्वसंवेदन वाह्येन्द्रियजं मन प्रभवं वा ? प्रमेयक॰ पृ॰ ६ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २० । ↩︎
-
“–क्षात् किम्” [भां॰] । ↩︎
-
“–सम्प्रयोगात्” [आ॰] । ↩︎
-
“–द्धे प्रत्यक्षग्रहण–” [ब॰] । ↩︎
-
इन्द्रियाणाम् । ↩︎
-
ज्ञातृव्यापार । ↩︎
-
अथ कारकनिर्वर्त्या क्रिया, साऽपीदानी कार्यत्वात् सव्यापारकारककार्या भवेद् इत्यनवस्था । [न्यायमं॰ पृ॰ १८ ।] ↩︎
-
अपरज्ञातृव्यापार । ↩︎
-
कर्मतया स्वविषयविज्ञानोत्पादकस्य । ↩︎
-
ज्ञातृव्यापाराऽसहकृतस्य । ↩︎
-
ज्ञातृव्यापारनिरपेक्षस्यैव । ↩︎
-
अनुमानं ज्ञातसम्बन्धस्यैकदेशदर्शनाद् एकदेशान्तरेऽसन्निकृष्टेऽथे बुद्धिः । [शावरभा॰ पृ॰ ३६ ।] ↩︎
-
स च सम्बन्धः किमन्वयनिश्चयद्वारेण प्रतीयते, व्यतिरेकनिश्चयद्वारेण वा ? प्रथमपक्षे किं प्रत्यक्षेण, अनुमानेन वा तन्निक्षयः ? [प्रमेयक॰ पृ॰ ६ उ॰, सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २८ ।] ↩︎
-
अर्थापत्त्युत्थापक । ↩︎
-
किञ्चासौ ज्ञातृव्यापारः कारकैर्जन्योऽजन्यो वा ? प्रमेयक॰ पृ॰ ७ पू॰, सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २५ । ↩︎
-
“ज्ञातुर्व्या–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“सद् भावरू–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । यद्यजन्यः तदाऽसौ अभावरूपः भावरूपो वा ? [प्रमेयक॰ पृ॰ ७ पू॰, सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २५ ।] ↩︎
-
तत्र यदि नित्या; तर्हि सर्वदा वस्तुनः क्रियायोगात् फलनिष्पत्तिप्रसङ्गः । [न्यायमं॰ पृ॰ १८ ।] ↩︎
-
शाबरभाष्ये तु [पृ॰ ३२] क्षणिका हि सा न बुद्ध्यन्तरकालमवस्थास्यते इति । – [प्रमेयक॰ पृ॰ ७ पू॰, सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २५, स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२२] –इत्येतेषु “न चिरकालमवतिष्ठते” इति पाठः । ↩︎
-
परिस्पन्दस्वभाव । ↩︎
-
“क्रिया सा व्यापक–” [आ॰] , [ज॰] , [भां॰] । ↩︎
-
ज्ञातृव्यापारता । ↩︎
-
“जडं वा” [ब॰] , [ज॰] , [भां॰] । ↩︎
-
“–त्मैव प्रमा–” [आ॰] । ↩︎
-
व्यापारमन्तरेण । ↩︎
-
“जडमपि” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
आत्मन । ↩︎
-
जड धर्मो यस्य । ↩︎
-
अक्रियात्मको हि व्यापारो बोधरूपाऽबोधरूपा वा ।प्रमेयक॰ पृ॰ ७ उ॰, सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २५ । ↩︎
-
अत्यन्तपरोक्षस्य । ↩︎
-
“–रोधश्च” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ ४२ पं॰ २ । ↩︎
-
न हि वयं परिस्पन्दात्मक परिदृश्यमानं व्यापारमपह्नुमहे, प्रतिकारकं विचित्रस्य ज्वलनादेर्व्यापारस्य प्रत्यक्षमुपलम्भात्, अतीन्द्रियस्तु व्यापारो नास्ति इति ब्रूमहे । [न्यायमं॰ पृ॰ १८ ।] ↩︎
-
लघी॰ प्रमाणप्र॰ कारि॰ ८ । ↩︎
-
“फले इत्या–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–पत्तिः” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
अर्थप्रमितौ । ↩︎
-
“– देव तत्रास्य” [ब॰] , [ज॰] , “–देव तत्राप्यस्य” [भा॰] । ↩︎
-
“–ण्यं परीक्षादक्षैः” [भा॰] । ↩︎
-
प्रत्यक्ष कल्पनापोढम्, यज्ज्ञानमर्थे रूपादौ नामजात्यादिकल्पनारहितम् । न्यायप्रवेश पृ॰ ७ । प्रत्यक्षं कल्पनापोढ नामजात्याद्यसंयुतम् ॥ ३ ॥ [प्रमाणस॰ पृ॰ ८ ।] प्रत्यक्षं कल्पनापोढमभ्रान्तमभिलापिनी । प्रतीति कल्पना कॢप्तिहेतुत्वाद्यात्मिका न तु ॥ १२१४ ॥ [तत्त्वस॰ पृ॰ ३६६ ।] केचित्तु स्वयूथ्या एव अभ्रान्तग्रहण नेच्छन्ति, भ्रान्तस्यापि पीतशङ्खादिज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वात्; तथा हि–न तदनुमानम् अलिङ्गजत्वात्, प्रमाणञ्च अविसंवादित्वात् । अतएव आचार्यदिङ्नागेन लक्षणे न कृतमभ्रान्तग्रहणम् । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ३९४ ।] ↩︎
-
अथ कल्पना च कीदृशी ? चेदाह–नामजात्यादियोजना । यदृच्छाशब्देपु नाम्ना विशिष्टोऽर्थ उच्यते डित्थ इति । जातिशब्देन जात्या गौरयम् इति । गुणशब्देपु गुणेन शुक्ल इति । क्रियाशब्देषु क्रियया पाचक इति । द्रव्यशब्देषु द्रव्येण दण्डी विषाणी इति । [प्रमाणस॰ टी॰ पृ॰ १२] । वैभाषिका इन्द्रियविज्ञान वितर्कविचारचैतसिकसप्रयुक्त कल्पनामिच्छन्ति । योगाचारमतेन च तथागतज्ञानमद्वयं मुक्त्वा सर्व ज्ञानं ग्राह्यग्राहकत्वेन विकल्पितं कल्पना । जात्यादिससृष्ट तु मनोज्ञान कल्पना इत्यन्ये कथयन्ति । [न्यायवि॰ टी॰ टि॰ पृ॰ २१] । कल्पना हि जातिद्रव्यगुणक्रियापरिभाषाकृतो वाग्बुद्धिविकल्प । [तत्त्वार्थरा॰ पृ॰ ३९ ।] ↩︎
-
प्रत्यक्षविषये स्वलक्षणे । ↩︎
-
तत्र स्वलक्षणं तावन्न शब्दै प्रतिपाद्यते । सङ्केतव्यवहाराप्तकालव्याप्तिवियोगत ॥ ८७२ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] न च स्वलक्षणस्य सङ्केतव्यवहाराप्तकालव्यापकत्वमस्ति, तस्मान्न तत्र समय [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ २७७ ।] ↩︎
-
व्यक्त्यात्मानोऽनुयन्त्येते न परस्पररूपत । देशकालक्रियाशक्तिप्रतिभासादिभेदत ॥ ८७३ ॥ तस्मात् सङ्केतदृष्टोऽर्थो व्यवहारे न दृश्यते । [तत्त्वस॰ पृ॰ २७७ ।] ↩︎
-
शब्दविशिष्टार्थ । ↩︎
-
“गोशब्दस्य” [आ॰] । ↩︎
-
न ह्यर्थे शब्दा सन्ति तदात्मानो वा अव्युत्पन्नस्यापि प्रतीतिप्रसङ्गात् । [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ ५३१, न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ १३३ ।] न ह्यर्थे शब्दाः सन्ति तदात्मानी वा येन तस्मिन् प्रतिभासमाने तेऽपि प्रतिभासेरन्निति वचनात् । [न्यायप्रवेशवृ॰ पृ॰ ३५ । अष्टसह॰ पृ॰ ११८ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ७५ उ॰ ।] ↩︎
-
“रासनज्ञानं” [ज॰] । ↩︎
-
“–ज्ञानं ततो” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
पृ॰ ४६ पं॰ २ । ↩︎
-
“–ल्पना नाम–” [भां॰] । प्रत्यक्षं कल्पनापोढमभ्रान्तमिति केचन । तेषामस्पष्टरूपा स्यात् प्रतीति कल्पनाऽथवा ॥ ८ ॥ स्वार्थव्यवसितिर्नान्या गतिरस्ति विचारत । अभिलापवती वित्ति तद्योग्या वाऽपि सा यतः ॥ ९ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८५ । का चेयं कत्पना नाम-ज्ञानस्य स्मरणानन्तरभावित्वम्, शब्दाकारानुविद्धत्वं वा, जात्याद्युत्लेखो वा, असदर्थविषयत्वं वा, अन्यापेक्षतया अर्थस्वरूपावधारणं वा, उपचारमात्रं वा ? प्रमेयक॰ पृ॰ १८ उ॰ । ↩︎
-
“–वत्तानु–” [आ॰] । ↩︎
-
“–सत्वस्य” [ज॰] । ↩︎
-
स्वार्थव्यवसितिस्तु स्यात् कल्पना यदि सम्मता । तदा लक्षणमेतत् स्यादसम्भाव्येव सर्वथा ॥ १२ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८५ ।] ↩︎
-
“तु तत्प्र–” [भा॰] । ↩︎
-
“–नं वा–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
स्वार्थाऽव्यवसायात्मकत्वम् । ↩︎
-
“–शब्दनिरु–” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
निर्विकल्पकम् । ↩︎
-
“–चेदं प–” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
प्रामाण्य व्यवहारेण शास्त्र मोहनिवर्त्तनम् । अज्ञातार्थप्रकाशो वा स्वरूपाधिगते परम् ॥ प्रमाणवा॰ २ । ५ । ↩︎
-
अविकल्पकात् । ↩︎
-
तस्मादध्यवसायं कुर्वदेव प्रत्यक्षं प्रमाणं भवति । अकृते त्वन्यवसाये नीलबोधरूपत्वेनाऽव्यवस्थापित भवति विज्ञानम्, तथा च प्रमाणफलम् अर्थाधिगमरूपत्वमनिष्पन्नम्, अत साधकतमत्वाभावात् प्रमाणमेव न स्याज्ज्ञानम् । [न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ २७ ।] अविकल्पमपि ज्ञानं विकल्पोत्पत्तिशक्तिमत् । नि शेषव्यवहाराङ्गं तद्द्वारेण भवत्यत ॥ १३०६ ॥ [तत्त्वस॰ पृ॰ ३९० ।] ↩︎
-
सन्निकर्पस्यापि । ↩︎
-
“–तनकृतः–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
परनिरपेक्षतया । ↩︎
-
अधिगमोऽपि व्यवसायात्मैव, तदनुत्पत्तौ सतोऽपि दर्शनस्य साधनान्तरापेक्षया सन्निधानाऽभेदात् सुषुप्तचैतन्यवत् । सन्निधानं हि इन्द्रियार्थसन्निकर्ष । [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ ७५ ।] ↩︎
-
बोधरूपताऽविशेषेऽपि । ↩︎
-
निर्विकल्पकव्यापार । ↩︎
-
विकल्पः । ↩︎
-
निर्विकल्पक-सविकल्पकयोः । ↩︎
-
कथञ्चैवं कापिलानां बुद्धिचैतन्ययोर्भेदोऽनुपलभ्यमानोऽपि न स्यात् ? प्रमेयक॰ पृ॰ ८ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ७९ । ↩︎
-
तदेकत्वं हि दर्शनमध्यवस्यति, तत्पृष्ठजो व्यवसायो वा, ज्ञानान्तरं वा ? प्रमाणपरी॰ पृ॰ ५३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ९ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५०० । कोऽयं तदध्यारोपो नाम ? दृश्यप्राप्ययोरेकत्वग्रहणम् इति चेत्; न तर्हि इदं प्रत्यक्षत सम्भवति; तस्य स्वलक्षणपर्यवसितवस्तुविषयत्वेन अभ्यनुज्ञानात् । [न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५४ उ॰ ।] ↩︎
-
परमाणोः । ↩︎
-
पूर्वज्ञानस्य निर्विकल्पकसविकल्पककाले । ↩︎
-
“तथैतद्द्वयस्यापि” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–हाराणा–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
स्वार्थव्यवसायात्मकप्रत्यक्ष । ↩︎
-
न च जात्यादिरूपत्वमर्थस्याऽसिद्धमञ्जसा । निर्वाधबोधविध्वस्तसमस्ताऽऽरेकितत्त्वत् ॥ १९ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८६ ।] ↩︎
-
पृ॰ ४७ प॰ ६ । ↩︎
-
“–कारित्व–” [ज॰] । ↩︎
-
विकत्पज्ञान हि सङ्केतकालदृष्टत्वेन वस्तु गृह्णत् शब्दसंसर्गयोग्यं गृह्णीयात् । सङ्केतकालदृष्टत्वञ्च सङ्केतकालोत्पन्नज्ञानविषयत्वम् । यथा च पूर्वोत्पन्न विनष्टं ज्ञानं सम्प्रत्यसत् तद्वत्पूर्वविनष्टज्ञानविषयत्वमपि सम्प्रति नास्ति वस्तुन, तद् असद्रूपं वस्तुनो गृह्णद् असन्निहितार्थग्राहित्वात् अस्फुटाभम् । अस्फुटाभत्वादेव च सविकल्पकम् । [न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ २१ ।] ↩︎
-
“–तम् विकल्पत्वाविकल्पत्वाभ्याम्” [भा॰] । ↩︎
-
कुतः पुनरेतद् विकल्पोऽर्थान्नोत्पद्यत इति ? अर्थसन्निधिनिरपेक्षत्वात् । [न्यायवि॰ पृ॰ १५ ।] ↩︎
-
“–णश्चाक्ष–” [ब॰] , [ज॰] , [भां॰] । ↩︎
-
विकल्पलक्षणम् । ↩︎
-
वैशद्यारोपस्य भङ्ग्यन्तरेण विस्तृतचर्चा न्यायविनिश्चयटीकायाम् [पृ॰ ४२-४७] द्रष्टव्याम् । ↩︎
-
“वन्ध्यासुतसमन्वितं न चारोप्यते” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
वैशद्यम् । ↩︎
-
विकल्पे । ↩︎
-
वन्ध्यामुतस्य वैशद्यधर्माधारतया । ↩︎
-
बौद्धसम्मतं केवल निर्विकल्पकप्रामाण्यपक्षं वैयाकरणसम्मतं केवलसविकल्पकप्रामाण्यपक्षञ्च निराकृत्य निर्विकल्पकसविकल्पकोभयप्रामाण्यं व्यवस्थापयितुं कुमारिलेन चर्चा कृतास्ति मी॰ श्लो॰ प्रत्यक्षसू॰ श्लो॰ ८६–१४५ । सैव चर्चा वाचस्पतिमिश्रेण न्यायवा॰ ता॰ टीकायाम् [पृ॰ १३३– १३७] भट्टजयन्तेन न्यायमञ्जर्य्याम् [पृ॰ ९२–१००] श्रीधराचार्येण च प्रशस्तपा॰ कन्दल्यां [पृ॰ १८९–१९४] भङ्ग्यन्तरेण बिस्तरमुपनीता दृश्यते । सामान्यतो निर्विकल्पकप्रामाण्यप्रत्यवस्थानं प्रकरणपञ्जिकायाम् [पृ॰ ४७–५१] द्रष्टव्यम् । प्रत्यक्षनिर्देशवदप्यसिद्धमकत्पकं ज्ञापयितुं ह्यशक्यम् । विना च सिद्धेर्न च लक्षणार्थो न तावकद्वेषिणि वीर सत्यम् ॥ ३३ ॥ इत्यनेन प्रतिविहितं युक्त्यनुशासने निर्विकल्पकलक्षणम् । निर्विकत्पक्स्य विविधरोत्या खण्डनं तु–तत्त्वार्थरा॰ पृ॰ ३९ । अनेका॰ प॰ पृ॰ ६०७ । सिद्धिवि॰ टी॰ प्रत्यक्षसि॰ पृ॰ ३२ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १८५ । प्रमाणपरी॰ पृ॰ ५३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ८ उ॰ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ३८४ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४९९ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ७६ । रत्नाकराव॰ पृ॰ १८ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ १५६ । इत्यादिषु द्रष्टव्यम् । ↩︎
-
विपर्ययविषये । ↩︎
-
“–न्य वि–” [भा॰] । ↩︎
-
विज्ञानद्वयञ्चैतद् इदमिति प्रत्यक्षं रजतमिति स्मरणम् । [बृह॰ टी॰ पृ॰ ५१ । प्रकरणपं॰ पृ॰ ४३ ।] ↩︎
-
न ह्यन्यसम्प्रयुक्ते चक्षुष्यन्यालम्बनस्य ज्ञानस्य उत्पत्ति सम्भवति अन्धस्याऽनुत्पादात् । [बृह॰ पृ॰ ५० ।] न हि तदिन्द्रियजम् तेन सम्प्रयोगाऽभावात्, असंयुक्ते च इन्द्रियं विज्ञानं न जनयति [बृह॰ टी॰ पृ॰ ५१ । प्रकरणपं॰ पृ॰ ३४ ।] ↩︎
-
“सन्निहितं वर्त्तमानञ्च”सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ४१३ । “गृह्यते चक्षुरादिभिः” अष्टसह॰ पृ॰ ४५ । ↩︎
-
यदि चाऽप्रत्यक्षमपि चक्षुरध्यक्षयति सर्वस्य सर्ववित्त्वं केन वार्येत ? प्रश॰ भा॰ कन्द॰ पृ॰ १८० । ↩︎
-
“–बन्धं प्रध्व–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
युक्तञ्च दुष्टताया कार्याऽक्षमत्वं न पुनः कार्यान्तरसामर्थ्यम् । [बृहती पृ॰ ५३ ।] दौर्बल्यञ्च कार्याऽक्षमत्वं न कार्यान्तरोत्पत्तिसमर्थत्वम् । बृहती पृ॰ ५७ । ↩︎
-
इदं रजतमित्यत्र रजतञ्चाऽवभासते । तदेव तेन वेद्यं स्यान्न तु शुक्तिरवेदनात् ॥ २४ ॥ तेनाऽन्यस्यान्यथा भानं प्रतीत्यैव पराहतम् । परस्मिन् भासमाने हि न परं भासते यतः ॥ २५ ॥ प्रकरणपं॰ पृ॰ ३३ । ↩︎
-
रजतप्रतिप्रत्तिश्च नेयमन्धस्य जायते । तेनेयमिन्द्रियाधीना संयुक्ते चेन्द्रियं धियम् ॥ १२ ॥ [प्रकरणपं॰ पृ॰ ३३ ।] ↩︎
-
विषयान्तरसादृश्यमवलम्ब्य अगृहीतविवेकं यत् ज्ञानमुत्पन्नं तत्सदृशविषयान्तरे स्मृतिहेतुतां प्रतिपद्यते “स्मरामि” इति ज्ञानशून्यस्य । [बृहती पृ॰ ५१] । उच्यते शुक्तिशकलं गृहीतं भेदवर्जितम् ॥ २६ ॥ शुक्तिकाया विशेषा ये रजताद्भेदहेतवः । ते न ज्ञाता अभिभवाज् ज्ञाता सामान्यरूपता ॥ २७ ॥ अनन्तरञ्च रजते स्मृतिर्जाता तथापि च । मनोदोपात् तदित्यंशपरामर्शविवर्जितम् ॥ २८ ॥ [प्रकरणपं॰ पृ॰ ३४ ।] ↩︎
-
“स्वस्वरूपेण” [ज॰] । ↩︎
-
शुक्तिकाया रजतज्ञान “स्मरामि” इति प्रमोषात् स्मृतिज्ञानमुक्तं युक्त रजतादिषु । बृहती पृ॰ ५३ । स्मरामि इति ज्ञानशून्यानि स्मृतिज्ञानान्येतानि । [बृहती पृ॰ ५५ ।] ↩︎
-
ग्रहणस्मरणे चेमे विवेकाऽनवभासिनी ॥ ३३ ॥ सम्यग्रजतबोधात्तु भिन्ने यद्यपि तत्त्वत । तथापि भिन्ने नाऽभातभेदाऽग्रहसमत्वत ॥ ३४ ॥ सम्यग्रजतबोधश्च समक्षैकार्थगोचर । ततो भिन्ने अबुद्ध्वा तु स्मरणग्रहणे इमे ॥ ३५ ॥ समानेनैव रूपेण केवलं मन्यते जन । व्यवहारोऽपि तत्तुल्य तत एव प्रवर्तते ॥ ३७ ॥ समत्वेन च सवित्ते भेदस्याऽग्रहणेन च । [प्रकरणपं॰ पृ॰ ३४ ।] तथा च रजतस्मृते पुरोवर्त्तिद्रव्यमात्रग्रहणस्य च मिथ स्वरूपतो विषयतश्च भेदाऽग्रहात् सन्निहितरजतगोचरज्ञानसारूप्येण “इदम्” “रजतम्” इति भिन्ने अपि स्मरण–ग्रहणे अभेदव्यवहारं सामानाधिकरण्यव्यपदेशञ्च प्रवर्तयत । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ८८ । भामती पृ॰ १४ ।] ↩︎
-
“–हारकत्व–” [भा॰] । ↩︎
-
बाधकप्रत्ययस्यापि बाधकत्वमतो मतम् ॥ ३९ ॥ प्रसज्यमानरजतव्यवहारनिवारणात् ॥ ४० ॥ तत्तुल्यव्यवहारप्रसक्तिरपि युज्यते चात । तद्विनिवारणकरणाद् बाधकता बाधकस्याऽपि ॥ ४३ ॥ [प्रकरणपं॰ पृ॰ ३५ ।] भेदाऽग्रहप्रसञ्जिताऽ भेदव्यवहारवाधनाच्च नेदं रजतमिति विवेकप्रत्ययस्य बाधकत्वमपि उपपद्यते । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ८८ । भामती पृ॰ १४ ।] ↩︎
-
“–निराकरणेन” [भा॰] । ↩︎
-
“तस्यानुपपत्तेः” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
ये तु विवेकाऽख्यातेर्द्विषन्तः शुक्तौ रजतप्रतीतिं ख्यापन्ति न ते सङ्ख्याविद, इत्थं हि तेषा बाह्यार्थसिद्धिर्न प्राप्नोति [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०७ ।] ↩︎
-
“–रीतार्थख्या–” [भां॰] । ↩︎
-
“सोऽयं स्मृतिप्रमोष तत्त्वाऽग्रहणम् अख्यातिरुच्यते, ते एते ग्रहणस्मरणे विविक्ते अपि विविक्ततया न गृह्येते इति विवेकाऽग्रहणम् अख्यातिः” [न्याय मं॰ पृ॰ १७९] इत्यादिना भट्टजयन्ताः स्मृतिप्रमोषम् अख्यातिपदेन व्यपदिशन्ति । अन्ये न वाचरपतिमिश्रप्रमुखा भामत्यादौ विवेकाऽख्यातिपदेन । ↩︎
-
पृ॰ ५२ पं॰ १४ । ↩︎
-
तत्र विभिन्नकारणजन्यत्वादिभ्य सामग्र्यन्तर्गताऽनेककारणभेदात् प्रस्तुतकार्यभेद सिसाधियिषतः, सामग्रीभेदाद्वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०९ ।] ↩︎
-
“–लापस्यैव त–” [आ॰] , [भां॰] । ↩︎
-
सामग्रीभेदस्य । ↩︎
-
कार्यप्रतीतेरेव । ↩︎
-
कारणसद्भाव । ↩︎
-
शुक्तिशकलं । ↩︎
-
“–त्वं ज्ञानस्य” [भा॰] । रजतज्ञानस्य । ↩︎
-
“ह्यदन्यत्र” भा॰ । ↩︎
-
पृ॰ ५३ पं॰ ४ । ↩︎
-
न दोषै शक्ते प्रतिबन्ध प्रध्वंसो वा विधीयते प्रमेयक॰ पृ॰ १५ पू॰ । ↩︎
-
“–त्पद्यते” [आ॰] , [ब॰] । ↩︎
-
पृ॰ ५३ प॰ ६ । ↩︎
-
“–रुद्धमप्यनेन” [भा॰] । ↩︎
-
पञ्चाङ्गुलादिज्ञानस्य । ↩︎
-
तत्सिद्धमेतद् विवादाध्यासितं रजतादिविज्ञानं पुरोवर्तिवस्तुविषयं रजतार्थिन तत्र नियमेन प्रवर्त्तकत्वात् । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ९० ।] ↩︎
-
अतीतरजतावभासिज्ञानतुल्यतया । ↩︎
-
“अतिविशेषात्” [भा॰] । ↩︎
-
“यथा” [भा॰] । ↩︎
-
“पुरोवर्तिसत्यरजतप्रतिभास अतीतरजतावभासिज्ञानञ्च” एतदुभयतुल्यता । ↩︎
-
ज्ञानभेद । ↩︎
-
यतो नाकारभेदादपि ज्ञानस्य भेद सङ्गच्छते, प्रत्यभिज्ञानेन व्यभिचारात् [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ११५ ।] ↩︎
-
“–ज्ञानेनानेनचा–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“एकमेवं रज–” बं॰, [ज॰] । “एकमेव रज–” [भा॰] । ↩︎
-
सत्यरजतज्ञाने मिथ्यारजतज्ञाने च । ↩︎
-
सत्यरजतज्ञाने । ↩︎
-
मिथ्यारजतज्ञाने । ↩︎
-
तस्य कि यौगपद्येन पर्यायेण वा प्रादुर्भाव स्यात् ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ११९ ।] ↩︎
-
पृ॰ ४९ पं॰ ११ । ↩︎
-
“तत्प्रमोत्पत्तिः” [भा॰] । ↩︎
-
“–तापि तस्य” [भा॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“–क्तिकाश–” [भा॰] । ↩︎
-
“सा च स्थित–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
कोऽय विप्रमोपो नाम–किमनुभवाकारस्वीकरणम्, स्मरणाकारप्रध्वसो वा, पूर्वार्थगृहीतित्व वा, इन्द्रियार्थसन्निकर्षजत्वं वा, इन्द्रियार्थसन्निकर्षाजत्व वा ? [तत्त्वो॰ पृ॰ २५ ।] कश्चाय स्मृते प्रमोष ? स्मृतेरभाव, अन्यावभासो वा स्यात्, विपरीताकारवेदित्व वा, अतीतकालस्य वर्त्तमानतया ग्रहण वा, अनुभवेन सह क्षीरोदकवदविवेकेन उत्पादो वा ? [प्रमेयक॰ पृ॰ १५ उ॰ ।] किं स्मृतेरभाव, उत अन्यावभास, आहोस्विदन्याकारवेदित्वम् इति विकल्पा । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २८ ।] कि प्रव्वस, उत प्रत्यक्षेण सह एकत्वाध्यवसाय, आहोस्वित् प्रत्यक्षरूपतापत्ति, उतचित् तदित्यशस्य अननुभव, तिरोभावमात्र वा भवेत् ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२० ।] ↩︎
-
““जलस्य”” इति शब्द आदर्शे टिप्पण्या पतितः । ↩︎
-
“विषयैकादेशे” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–क्षविषयत शु–” भा । ↩︎
-
“–न्तया स्पष्ट” [आ॰] । ↩︎
-
“नानेन ज्ञा–” [भा॰] । ↩︎
-
“–ज्ञस्याऽन्यस्य अन्ये–” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“अथ न यदैव” [भा॰] । ↩︎
-
“–ते तदैव” [भा॰] । ↩︎
-
“न तदेक–” [आ॰] । ↩︎
-
तद्रजतम् इत्याकारा हि प्रतीति स्मृति, तच्छब्दस्य अनुभूतपरोक्षार्थाऽऽलम्बनत्वात् । स यत्र नानुभूयते तत्र स्मृति प्रमुष्टा इत्यभिधीयते इति । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२१ ।] ↩︎
-
“स्मृतिः प्रमोषस्य अनुभूतपरोक्षार्थाभिधायकतच्छब्दसंवलिताऽनुभूयते तत्र” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अपि च प्रमोषशब्दस्य कोऽर्थोऽभिप्रेत प्रज्ञाशालिना–किमेकदेशापहार सर्वापहारो वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२२ ।] ↩︎
-
“तत्राप्यस्य” [ब॰] । ↩︎
-
“यदि हि नास्ति कथं प्रमुष्टा चेत् कथमस्तीति” [भां॰] । ↩︎
-
“–पद्ये सिद्धयेत्” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
विपरीतख्यातिरेव । ↩︎
-
पृ॰ ५४ पं॰ १० । ↩︎
-
प्रथमं तावत् प्रभाकरगुरुणा “स्मरामि इति स्मृतिप्रमोषात् प्रत्यक्षसम्मितं तत्” इत्यादिना शाबरभाष्यस्य बृहतीटीकायां [पृ॰ ५६] स्मृतिप्रमोषशब्दः प्रयुक्तः । [व्र॰ शाङ्करभाष्ये पृ॰ १५] विवेकाग्रहपदेन, विवरणप्रमेयसङ्ग्रहे [पृ॰ २८] [न्यायमञ्जर्यां पृ॰ १७९] न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकायाञ्च [पृ॰ ८९] अख्यातिपदेन अस्य उल्लेखो वर्त्तते । अस्य च विविधरूपेण समीक्षा–तत्त्वोप॰ लि॰ पृ॰ २५ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ८८ । भामती पृ॰ १४ । प्रशस्त॰ कन्द॰ पृ॰ १८० । न्यायमं॰ पृ॰ १७६ । विवरणप्र॰ सं॰ पृ॰ २८ । न्यायलीला॰ पृ॰ ४१ । सर्वद॰ सं॰ द॰ १६ पं॰ ३४४ । प्रमेयक॰ पृ॰ १४ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २८, ३७२ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ३४ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०४ । इत्यदिषु अवलोक्या । ↩︎
-
जलावभासिनि ज्ञाने तावन्न जलसत्ता आलम्बनीभूताऽस्ति अभ्रान्तत्वप्रसङ्गात् [प्रमेयक॰ पृ॰ १३ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२४ ।] ↩︎
-
प्रतिभाति । ↩︎
-
“न पुनरख्यातिः” [भां॰] । ↩︎
-
इदं रजतम् इति प्रतिभासमानं वस्तु ज्ञानम्, अर्थो वा भवेत् ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२५ । ↩︎
-
“–विरहित ख–” [ज॰] । ↩︎
-
भ्रान्तिबैचित्र्याभावप्रसङ्गश्च, नहि असत्ख्यातिवादिनोऽर्थगतं ज्ञानगत वा वैचित्र्यमस्ति येन अनेकप्रकारा भ्रान्ति स्यात् । [प्रमेयक॰ पृ॰ १४ पू॰ ।] ↩︎
-
पृ॰ ६० पं॰ १८ । ↩︎
-
द्विविधाहि अर्थक्रिया– अर्थमात्रनिबन्धना, अर्थविशेषनिबन्धना च । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२६ ।] ↩︎
-
असत्ख्यातेः प्रतिविधानम्– न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ८६ । न्यायमं॰ पृ॰ १७७ । प्रमेयक॰ पृ॰ १४ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२५ । इत्यादिपु द्रष्टव्यम् । ↩︎
-
नचास्य विचार्यमाणस्य असत्त्वं विचारस्य प्रतीतिव्यतिरेकेण अन्यस्य असम्भवात्, प्रतीत्यवाधितत्वाच्च, करतलादेरपि हि प्रतिमासबलेनैव सत्त्वम् । प्रमेयक॰ पृ॰ १४ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२६ । ↩︎
-
“न तत्प्र–” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
प्रसिद्धार्थख्याते मीमासा प्रमेयक॰ मार्त्तण्डे [पृ॰ १४ पू॰] स्या॰ रत्नाकरे च [पृ॰ १२६] अवलोकनीया । ↩︎
-
विज्ञानमेव खल्वेतद् गृह्णात्यात्मानमात्मना । बहिर्निरूप्यमाणस्य ग्राह्यस्याऽनुपपत्तित ॥ बुद्धि प्रकाशमाना च तेन तेनात्मना बहि । तद्वहत्यर्थशून्यापि लोक्यात्रामिहेदृशीम् ॥ [न्यायम॰ पृ॰ १७८ ।] ↩︎
-
“उभयस्य नि–” [भा॰] । ↩︎
-
सर्वज्ञानाना स्वाकारग्राहित्वे च भ्रान्ताभ्रान्तविवेको बाध्यबाधकभावश्च न प्राप्नोति तत्र व्यभिचाराभावाऽविशेषात् । [प्रमेयक॰ पृ॰ १४ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२९ ।] ↩︎
-
“स्वात्मरूपतया” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । विज्ञानात्मनो हि प्रतिभासे “अह रजतम्” इति प्रतीति स्यात् न “इदं रजतम्” इति । [न्यायम॰ पृ॰ १७८ ।] स हि इदमनहङ्कारास्पदं रजतमादर्शयति न च आन्तरम्, अहम् इति हि तदा स्यात् प्रतिपत्तु प्रत्ययादव्यतिरेकात् । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ८५ । भामती पृ॰ १४ ।] ↩︎
-
किञ्च, यदन्तर्ज्ञेयरूप हि बहिर्वदवभासते इत्यभ्युपगमाद् इयमपि विपरीतख्यातिरेव स्यात् । असत्ख्यातिरपि चेय भवत्येव बहि बुद्धेरसत्त्वात् । न्यायम॰ पृ॰ १७८ । प्रमेयक॰ पृ॰ १४ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२९ । ↩︎
-
रजताद्याकार । ↩︎
-
बहिर्निष्ठतया । ↩︎
-
“किञ्च ब्रह्मा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–न्धनता क–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
यदि च ज्ञानस्य बाह्यार्थविषयत्वं नेष्यते तर्हि यथा रजताकारोत्लेखेन तत् प्रवर्त्तते तथा नीलाद्याकारोल्लेखेनापि किमिति न प्रवर्त्तते नियामकस्य अभावात् ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३० । ↩︎
-
आत्मख्याते प्रकारान्तरेण प्रतिविधानम्–न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ८५ । भामती पृ॰ १४ । न्यायम॰ पृ॰ १७८ । विवरणप्र॰ स॰ पृ॰ ३४ । सर्वद॰ सं॰ द॰ १६ पं॰ ६०० । प्रमेयक॰ पृ॰ १४ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १२८ । इत्यादिषु द्रष्टव्यम् । ↩︎
-
“सन् असन्” [आ॰] । ↩︎
-
“–प्रसङ्गात् त–” [भा॰] । ↩︎
-
“–द्धिदर्शि–” [आ॰] । ↩︎
-
तत्किं मरीचिषु तोयनिर्भासप्रत्यय तत्त्वगोचर तथा च समीचीन इति न भ्रान्तो नापि बाध्येत । अद्धा न वाध्येत यदि मरीची न तोयात्मतत्त्वा न तोयात्मना गृह्णीयात् । तोयात्मना तु गृह्णन् कथमभ्रान्त कथं वाऽवाध्य । हन्त तोयाभावात्मना मरीचीना तोयभावात्मत्वं तावन्न सत्, तेपा तोयाभावादभेदेन तोयभावात्मतानुपपत्ते । नाप्यसत्, वस्त्वन्तरमेव वस्त्वन्तरस्य असत्त्वमास्थीयते तस्मान्न सत् । नापि सदसत्; पररपरविरोधात् इत्यनिर्वाच्यमेव आरोपणीयं मरीचिषु तोयमास्थेयम् । [भामती पृ॰ १३] । प्रत्येक सदसत्त्वाभ्या विचारपदवी न यत् । गाहते तदनिर्वाच्यमाहुर्वेदान्तवादिन ॥ [चित्सुखी पृ॰ ७९ ।] ↩︎
-
अपि च अनिर्वचनीयार्थख्याति इत्यत्र ख्यातिरिति किमयं “ख्या प्रकथने” इत्यस्य प्रयोग “ख्याप्रथने” इत्यस्य वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३३ ।] ↩︎
-
“स खलु” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“वक्तुं या–” [भा॰] । ↩︎
-
“घटास्वभा–” [ज॰] । ↩︎
-
“–वस्य निर्व–” [भा॰] । ↩︎
-
अनिर्वचनीयख्यातिवादस्य आलोचना–न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ८७ । प्रमेयक॰ पृ॰ १४ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३३ अन्येषु च द्वैतवादिग्रन्थेषु दृष्टव्या । ↩︎
-
तत्र व्यवहारप्रवर्त्तक लौकिकमुच्यते अन्यद् अलौकिकम् इति । न्यायम॰ पृ॰ १८७ । किम अन्यस्वभावत्वमर्थस्य, अन्यार्थक्रियाकारित्वम्, अन्यकारणजन्यत्वम्, अकारणजन्यत्व वा ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३५ । ↩︎
-
““अकारणप्रभवत्वम्”” इति नास्ति [भा॰] । ↩︎
-
“–रणत्व प्र–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अलौकिकार्थख्यातेः समीक्षा–न्यायम॰ पृ॰ १८७ । प्रशस्त॰ कन्द॰ पृ॰ १८१ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३५ । इत्यादिषु द्रष्टव्या । ↩︎
-
तत्र यदि रजतमालम्बन तदियमसत्ख्यातिरेव न विपरीतख्याति असतस्तत्र रजतस्य प्रतिभासात् । अथान्यदेशकाल तदस्त्येवेत्यभि वीयते । इहासन्निहितस्यास्य तेन सत्त्वेन कोगुण ? [न्यायमं॰ पृ॰ १७६ ।] कलधौतञ्चेत् नन्वेवमसत्ख्यातिरेषा भवेत् न पुनर्विपरीतख्याति असत कलधौतस्य प्रतीते । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३६ ।] ↩︎
-
“अतोऽयमदोषः” [भा॰] । ↩︎
-
चाक्षुष ज्ञानं । ↩︎
-
शुक्तिकाप्रतीतौ तु शुक्तिरेव न रजतम् अत्र भ्रमार्थः कः ? [न्यायमं॰ पृ॰ १७७ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३७ ।] ↩︎
-
पृ॰ ६४ पं॰ १७ । ↩︎
-
नन्वत्र चोदितम् असत्ख्यातिरेव सा भवेदिति; नैतत् साधु; देशान्तरादौ रजतस्य विद्यमानत्वात् । असत्ख्यातिपक्षे हि–तत्रैकान्तादसतोऽर्थस्य किं देशान्तरचिन्तया । किं कुर्मस्तादृशस्यैव वस्तुनः ख्यातिदर्शनात् ॥ यस्तु देशान्तरेप्यर्थो नास्ति कालान्तरेपि वा । न तस्य ग्रहणं दृष्टं गगनेन्दीवरादिवत् ॥ न्यायमं॰ पृ॰ १८४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३७ । ↩︎
-
“–यत्वोपपत्तेः” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
रजतस्य ↩︎
-
उक्तमत्र– सदृशपदार्थदर्शनोद्भूतस्मृत्युपस्थापितस्य रजतस्यात्र प्रतिभासनम् इति । नचास्य उपस्थापनं पशोरिव रज्वा संयम्य ढौकनम्, अपि तु हृदये परिस्फुरतोऽर्थस्य बहिरवभासनम् । नचैतावतेयम् आत्मख्याति रसत्ख्यातिर्वा इति वक्तव्यम्; विज्ञानाद्विच्छेदप्रतीतेः, अत्यन्तासदर्थप्रतिभासाभावाच्च इति । [न्यायमं॰ पृ॰ १८४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३८ ।] ↩︎
-
“–स्य द–” [भां॰] । ↩︎
-
अतएव पिहितस्वाकारा परिगृहीतपराकारा शुक्तिकैव अत्र प्रतिभातीति भवतु पक्षः । [न्यायमं॰ पृ॰ १८४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३८ ।] ↩︎
-
त्रिकोणत्वादिविशेषग्रहणाभावाच्च निगूहितनिजाकारेत्युच्यते रजतविशेषस्मरणाच्च परिगृहीतरजताकारा इति । [न्यायमं॰ पृ॰ १८५ ।] ↩︎
-
“–स्य शु–” [भा॰] । ↩︎
-
किन्तु इदमिति अङ्गुल्या निर्दिश्यमान कर्मतया यज्ज्ञानस्य जनकं तदालम्बनम् इत्युच्यमाने न कश्चिद्दोष । [न्यायमं॰ पृ॰ १८५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १३८ ।] ↩︎
-
“–ते एतच्च” [ब॰] , [ज॰] । “–ते एवं तच्च” [भा॰] । ↩︎
-
“–था रजतज्ञानेन” [भा॰] । ↩︎
-
“–ते अने–” [भा॰] । ↩︎
-
“–पि ज्ञानो–” भा॰ । ↩︎
-
पुरोवस्थित धर्मिमात्रं भास्वररूपादिसादृश्योपजनितरजतविशेषस्मरणमत्र प्रतिभाति इति ब्रूम । [न्यायमं॰ पृ॰ १८५ ।] ↩︎
-
असत्ख्यातिस्तु न तद्धेतुका खपुष्पज्ञानवत् । प्रमेयक॰ पृ॰ १५ पू॰ । ↩︎
-
“–विपर्यास–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
क्षणक्षयादौ । ↩︎
-
अत्र अपर सौगत प्राह–“यत्रैव जनयेदेना तत्रैवास्य प्रमाणता” इति धर्मोत्तरस्य मतमेतत् । सिद्धिवि॰ पृ॰ ९१ उ॰ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७७, २००, ३१९ । प्रमेयक॰ पृ॰ १० उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५१२ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ८६ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ १५१ उ॰ । यत्रैवाशे विकल्पं जनयति तत्रैवास्य प्रमाणता इति वचनात् । [न्यायाव॰ टी॰ पृ॰ ३१ ।] ↩︎
-
“–प्यभावो विकल्पोऽनु–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“तत्करणतोप–” [ब॰] , [ज॰] । “तत्कारणतोप–” [भा॰] । ↩︎
-
“नैतस्य” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–ररूप–” [भा॰] । ↩︎
-
तथाचाहु–प्रमाणस्य अगौणत्वाद् अनुमानादर्थनिश्चयो दुर्लभ [न्यायमं॰ पृ॰ ११८ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७९ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५५४ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४५ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६१ ।] ↩︎
-
तस्मादवश्यं पक्षधर्मान्वयव्यवहारसिद्धये धर्मविशिष्टे धर्मिणि रूढ पक्षशब्द तदेकदेशे धर्मिणि गौण्या वृत्त्या वर्णनीय । [न्यायमं॰ पृ॰ ११९ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६१ ।] ↩︎
-
“यतो हि” [आ॰] । ↩︎
-
“–निश्चायकं” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
प्रतीयमानश्चार्थः अर्थान्तरे सम्बन्धस्तस्य गमको भवेत्, असम्बद्धो वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६१ ।] ↩︎
-
अनुमानमपि ↩︎
-
“–कालानां भे–” [भा॰] , वाक्यपदीय । ↩︎
-
“व्यक्तिषु” [ब॰] , [भा॰] । इय कारिका तत्त्वसङ्ग्रहे [का॰ १४६०] न्यायमञ्जर्याञ्च [पृ॰ ११९] “प्रसिद्धिरतिदुर्लभा” इति कृत्वा उद्धृता, सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७०, स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६२ इत्यादिषु च प्रकृतपाठेनैव । ↩︎
-
“स्यापिदूरा–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–वेऽपि सं–” [भा॰] । ↩︎
-
“–मितोऽर्थः–” [आ॰] , [ज॰] । “–मितोऽर्थः स्यात् कु–” [ब॰] , भामती पृ॰ ३६७, न्यायमं॰ पृ॰ १२०, तत्त्वस॰ पृ॰ ४२६ । ↩︎
-
धर्मिणि साध्ये हेतोरनन्वयित्वम्, नहि यत्र धूम तत्र पर्वत इत्यन्वय । [न्यायम॰ पृ॰ ११८ ।] अपि च अनुमानस्य धर्मी, धर्म, तत्समुदायो वा साध्य स्यात् ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६२ । ↩︎
-
“–त्वं वाह–” [भा॰] । ↩︎
-
“प्रवर्तते” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–तीतिर्दि–” [भा॰] । ↩︎
-
“–ह्यत्रेदानी–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अनुमानविरोधस्य विरुद्धानाञ्च साधने । सर्वत्र सम्भवात् किञ्च विरुद्धाव्यभिचारिण ॥ १४५९ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] मूलानुमानविषयापहारेण अनुमानविरोधस्य विशेषविरुद्धापराभिधानस्य इष्टविघातकृतः सन्देहहेतोः विरुद्धाव्यभिचारिणो वा सर्वत्रानुमाने सम्भाव्यमानत्वाच्च दुष्प्रापं प्रामाण्यम् । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६३ ।] इष्टस्य शब्देनाऽनुपात्तस्य विघातं करोति विपर्ययसाधनात् इति इष्टविघातकृत् [न्यायवि॰ पृ॰ १०३ ।] ↩︎
-
हेतोर्यदात्मीयं लक्षणं तद्युक्तयोर्हेत्वो एकत्र धर्मिणि विरोधिनः परस्परविरुद्धसाध्यसाधकत्वेन उपनिपाते सति विरुद्धाऽव्यभिचारी इति विरुद्धाऽव्यभिचारिणो लक्षणम् । [हेतुविन्दुटी॰ पृ॰ २०४ ।] विरुद्धाव्यभिचारी यथा–अनित्य शब्द कृतकत्वात् घटवत्, नित्य शब्द श्रावणत्वात् शब्दत्ववदिति, उभयो संशयहेतुत्वात् द्वावप्येतावेकोऽनैकान्तिक समुदितावेव । न्यायप्र॰ पृ॰ ४ । हेत्वन्तरसाधितस्य विरुद्धं यत् तन्न व्यभिचरति स विरुद्धाव्यभिचारी । यदि वा विरुद्धश्चासो साधनान्तरसिद्धस्य धर्मस्य विरुद्धसाधनात्, अव्यभिचारी च स्वसाध्याव्यभिचारात् विरुद्धाव्यभिचारी । [न्यायवि॰ पृ॰ १११ ।] ↩︎
-
धर्मविशिष्टे धर्मिणि साध्ये तदुभयमघटमानमेव नाग्निविशिष्टधराधरधर्मतया धूम प्रथम ? उपलब्धुं शक्यते । न चाप्येवमन्वय–यत्र धूमः तत्र अग्निमान् पर्वत इति । [न्यायमं॰ पृ॰ ११८ ।] ↩︎
-
न्यायमं॰ पृ॰ १०९, स्या॰ रत्ना पृ॰ २६३ । “सामान्ये सिद्धसाध्यता” प्रकरणपं॰ पृ॰ ७१ । “विशेषेऽनुगमाभाव सामान्ये सिद्धसाधनम्” तत्त्वोप॰ पृ॰ ८८, प्रमेयक॰ पृ॰ ४५ उ॰, सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५५४ । प्रमेयकमलामार्त्तण्डस्य टीप्पण्यां [पृ॰ ४५ उ॰ नं॰ २०] तु “नानुमानं प्रमाणं स्यात् निश्चयाभावतस्तत” एतद्रूपेण उत्तरार्द्धस्य पूर्तिः दृश्यते । यथाहु–विशेषेऽनुगमाभाव सामान्ये सिद्धसाध्यता, । अनुमानभङ्गपङ्केऽस्मिन्निमग्ना वादिदन्तिनः ॥ शास्त्रदी॰ पृ॰ ६३ । विशेषेऽनुगमाभाव सामान्ये सिद्धसाध्यता । इत्यादिदोषदुष्टत्वात् न च नोऽनुमिति प्रमा ॥ १४४ ॥ बृहदा॰ बा॰ पृ॰ १४०१ । ↩︎
-
“न शक्यो वस्तुमाह च” न्यायमं॰ पृ॰ ११९ । ↩︎
-
“तेषामनुमानप्रयोजनम्” न्यायमं॰ पृ॰ ११९ । ↩︎
-
“तद्दृष्टे” न्यायम॰ पृ॰ ११९ । “न दृष्टौ” स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६४ । ↩︎
-
“दृष्ट्वा” न्यायमं॰ पृ॰ ११९ । ↩︎
-
“नचापि दृष्टिमात्रेण” न्यायमं॰ पृ॰ ११९ । ↩︎
-
“तत्रैवं” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“नियमस्यानुमाङ्गत्व गृहीत्वा प्रतिपद्यते” । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६४ । “नियमश्चानुमानाङ्गं” न्यायमं॰ पृ॰ १२० । “नियतश्चा–” [भा॰] । ↩︎
-
“अनग्नि च क्रिया सर्वम्” स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६४ । ↩︎
-
“सति वा” न्यायम॰ पृ॰ १२० । ↩︎
-
“कॢप्त्यसम्भवात्” [ज॰] । ↩︎
-
“यदिचेष्ट–” [ब॰] , [ज॰] , न्यायमं॰ पृ॰ १२० । ↩︎
-
“विरुद्धाव्यभिचारस्तु” स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६४ । “विरुद्धाव्यभिचारो वा” न्यायमं॰ पृ॰ १२० । ↩︎
-
एता सप्तदशापि कारिका न्यायमञ्जर्यां [पृ॰ ११९, १२०] “अपिच” इति कृत्वा, स्याद्वादरत्नाकरे तु [पृ॰ २६३, २६४] द्वितीयाम् अन्तिमाञ्च कारिका मुक्त्वा समुद्धृता । ↩︎
-
नहि प्रत्यक्षेपि तत्प्रमाणवादिना अन्यत् प्रामाण्यव्यवस्थानिबन्धनं शक्यमादर्शयितुम् अन्यत्र अविसंवादात् । [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ४२८ ।] ↩︎
-
अनुमानेऽपि । ↩︎
-
अथ अस्पष्टस्वरूपत्वात् स्वार्थनिश्चये परापेक्षत्वात् प्रत्यक्षपूर्वकत्वात् अर्थादनुपजायमानत्वात् अवस्तुविषयत्वात्, बाध्यमानत्वाद्, साध्यसासाधनयो प्रतिबन्धसाधकप्रमाणाभावाद्वा तस्य अप्रामाण्यमुच्यते । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६६ ।] ↩︎
-
यथैव हि प्रत्यक्षं साक्षात् स्वार्थपरिच्छित्तौ नानुमानाद्यपेक्षं तथा अनुमानम् अनुमेयनिर्णीतौ न प्रत्यक्षापेक्षम् उत्प्रेक्षते । [प्रमाणप॰ पृ॰ ६४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६६ ।] ↩︎
-
ऊहाख्यप्रमाणपूर्वकत्वाच्चास्य अध्यक्षपूर्वकत्वम् असिद्धम् । प्रमेयक॰ पृ॰ ४६ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६७ । ↩︎
-
किञ्च, प्रत्यक्षपूर्वकत्वेन अनुमानस्याप्रामाण्ये प्रत्यक्षस्यापि कस्यचिदनुमानपूर्वकत्वेन अप्रामाण्यानुषङ्ग । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६७ ।] [प्रमेयक॰ पृ॰ ४६ पू॰ ।] प्रत्यक्षवत् सामान्यविशेषात्मकार्थगोचरत्वात्तस्य । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६७] । [प्रमेयक॰ पृ॰ ४५ उ॰ ।] ↩︎
-
“तद्विषयस्य–” [आ॰] , [भां॰] । ↩︎
-
“प्रतिसेत्स्यमा–” [ब॰] [ज॰] । ↩︎
-
पक्षधर्मादिपदानि यदि नाम व्याख्यातृभि गौणानि प्रयुक्तानि किमेतावता प्रमाणं गौणीभवेत् ? शब्दान्तरेण हि तल्लक्षणाभिधाने न कश्चिद् गौणतादिप्रमादः । न्यायमं॰ पृ॰ १२३ । ↩︎
-
तर्कस्य । ↩︎
-
“–पि प्रति–” [भा॰] । ↩︎
-
“परिहृत्य” [भा॰] । ↩︎
-
“पुरोवर्तमान–” [भा॰] । ↩︎
-
उक्तञ्च– प्रमाणेतरसामान्यस्थितेरन्यधियोगते । प्रामाणान्तरसद्भाव प्रतिषेधाच्च कस्यचित् । प्रमेयक॰ पृ॰ ४६ पू॰ । सम्मति॰ टी॰ पृ॰ ५५४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६८ । ↩︎
-
किमयम् अनुमानस्वरूपाक्षेप एव क्रियते उत तत्तार्किकोपलक्षिततल्लक्षणाक्षेप इति ? तत्रानुमानस्वरूपञ्च अशक्यनिहवमेव सर्वलोकप्रसिद्धत्वात् । अबलाबालगोपालहालिकप्रमुखा अपि । बुद्ध्यन्ते नियतादर्थादर्थान्तरमसशयम् ॥ न्यायम॰ पृ॰ १२० । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६८ । ↩︎
-
“न तत्स्वरू–” [भा॰] । ↩︎
-
“प्रत्यक्षप्रतीतेः” [भा॰] । ↩︎
-
साधनात् साध्यविज्ञानमनुमानं। [न्यायवि॰ पृ॰ ४०० पू॰ ।] ↩︎
-
तदेवमनुभवसिद्धत्वादनुमानस्वरूपमिव तस्य लक्षणमपि तान्त्रिकविरचितमवाचकं लक्षणं तत्स्वयमनवद्यमावेद्यता नतु तद्द्वेषेण लक्ष्यमप्यनुमानं निहोतुं युक्तम् । [न्यायमं॰ पृ॰ १२३ ।] ↩︎
-
पृ॰ ६८ पं॰ ७ । ↩︎
-
सम्यगवधृताया व्याप्तौ विप्लवाभावात्, प्रमातुरेव तत्रापराधो नानुमानस्य । [न्यायमं॰ पृ॰ १२३ ।] तदाहु– प्रमातुरपराधोऽयं विशेषं यो न पश्यति । नानुमानस्य दोषोस्ति प्रमेयाऽव्यभिचारिण । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २६९ । ↩︎
-
पृ॰ ६९ प॰ ८ । ↩︎
-
साध्यं धर्म क्वचित्तद्विशिष्टो वा धर्मा । [परीक्षामुख ३ । २५ ।] व्याप्तौ तु साध्यं धर्मएव । [परीक्षामुख ३ । ३२ ।] ↩︎
-
“तत् क–” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ ६९ पं॰ ४ । ↩︎
-
प्रयोजकहेतौ प्रयुक्ते एवम्प्रायाणामनवकाशात् । न विशेषविरुद्धश्च न चास्तीष्टविघातकृत् । हेतो सुप्रतिवद्धेहि नैता सन्ति बिडम्बना ॥ न्यायमं॰ पृ॰ १२४ । वस्तुबलप्रवृत्तानुमाने विषये न विरुद्धाव्यभिचारी च सम्भवति । [तत्त्वस॰ पृ॰ ४३० ।] ↩︎
-
“निपलनि–” भा । ↩︎
-
प्रतीत्यन्तराव्यवधानेन विशेषवत्तया वा प्रतिभासनं वैशद्यम् । [परीक्षामुख २ । ४ ।] अनुमानाद्याधिक्येन विशेषप्रकाशन स्पष्टत्वमिति । प्रमाणनयतत्त्वा॰ २ । ३ । जैनतर्कभा॰ पृ॰ ११४ । वैशद्यम् इदन्त्वेन अवभासनम् । [जैनतर्कवा॰ वृ॰ पृ॰ ९५ ।] प्रमाणान्तरानपेक्षेन्दन्तया प्रतिभासो वा वैशद्यम् । [प्रमाणमी॰ १ । १ । १४ ।] ↩︎
-
“बाधकभावे–” [ज॰ वि॰] । ↩︎
-
सर्वसवित्ते स्वसंवेदनस्य कथञ्चित् प्रमाणत्वोपपत्ते तदपेक्षाया सर्वं प्रत्यक्षम् न कश्चित् प्रमाणाभास । अष्टसह॰ पृ॰ २४६ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७० । बहिरर्थग्रहणापेक्षया हि विज्ञानाना प्रत्यक्षेतरव्यपदेश, तत्र प्रमाणान्तरव्यवधानाऽव्यवधानसद्भावेन वैशद्येतरसम्भवात् नतु स्वरूपग्रहणापेक्षया तत्र तदभावात् । प्रमेयक॰ पृ॰ ५९ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३१८ । लघी॰ वृ॰ पृ॰ १३ । प्रमाणमी॰ पृ॰ १७ । ↩︎
-
“सर्वज्ञानं” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“प्रत्यसाधारणत्वम्” [आ॰] । ↩︎
-
अथ प्राप्यकारित्वे चक्षुष किं प्रमाणम् ? इन्द्रियत्वमेव, प्राप्यकारि चक्षु इन्द्रियत्वात् घ्राणादिवत् । [न्यायवा॰ पृ॰ ३६ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ १२२ ।] प्राप्तप्रकाशक चक्षु व्यवहितार्थाऽप्रकाशकत्वात् प्रदीपवत्, बाह्येन्द्रियत्वात् त्वगिन्द्रियवत् । [प्रश॰ कन्दली पृ॰ २३ ।] चक्षु श्रोत्रे प्राप्यार्थं परिच्छिन्दाते बाह्येन्द्रियत्वात् त्वगिन्द्रियवत् । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ७३ ।] ↩︎
-
इह केचिदाहु–अप्राप्यकारि चक्षुः अधिष्ठानाऽसम्बद्धार्थग्राहकत्वात् तदसत्, अधिष्ठानासम्बद्धार्थग्राहित्वस्य प्रदीपेनानैकान्तिकत्वात् । [श॰ किरणाव॰ पृ॰ ७४ ।] ↩︎
-
रश्म्यर्थसन्निकर्षविशेषात् तद्ग्रहणम् । [न्यायसू॰ ३ । १ । ३२ ।] तयोर्महदण्वोर्ग्रहण चक्षूरश्मेरर्थस्य च सन्निकर्षविशेषाद् भवति यथा प्रदीपरश्मेरर्थस्य च इति । [न्यायभा॰ पृ॰ २४७ ।] ↩︎
-
कृष्णसारं रश्मिवत् द्रव्यत्वे सति रूपोपलब्धौ नियतस्य साधनाङ्गस्य निमित्तत्वात् प्रदीपवद् इति । अथवा, रश्मिवच्चक्षु द्रव्यत्वे सति निय॥त्वे च सति स्फटिकादिव्यवहितार्थप्रकाशकत्वात् प्रदीपवत् । न्यायवा॰ पृ॰ ३८१ । न्यायवा॰ ता॰ पृ॰ ५२५ । तैजसत्व तु तस्य रूपादिषु मध्ये नियमेन रूपस्याभिव्यञ्जकत्वात् प्रदीपवत् । [प्रशस्त॰ कन्दली पृ॰ ४०] । [प्रश॰ व्योमवती पृ॰ २५६] । यद्गन्धाद्यव्यञ्जकत्वे सति रूपस्य व्यञ्जकम् इन्द्रिय तत्तैजसम् तैजसत्वे च स्पर्शाद्यव्यञ्जकत्वे सति रूपाभिव्यञ्जकत्वं प्रदीपवत् [प्रश॰ किरणावली पृ॰ ७३] । [वैशे॰ उप॰ पृ॰ १२८] । चक्षुस्तैजस परकीयस्पर्शाद्यव्यञ्जकत्वे सति परकीयरूपव्यञ्जकत्वात् प्रदीपवत् [मुक्तावली पृ॰ १७६ ।] ↩︎
-
यच्च महदणुप्रकाशकत्व तदप्यन्यथासिद्धत्वादसाधनम्, तथाहि–चक्षुर्वहिर्गत बाह्यालोकसम्बन्धाद्विषयपरिमाणमुत्पद्यते [प्रश॰ व्योमवती पृ॰ १५९] । पृथुतरग्रहणस्यापि पृथ्वग्रतया तद्वदेवोपपत्ते [प्रश॰ किरणावली पृ॰ ७४ ।] ↩︎
-
यत्पुनरेतत् शाखाचन्द्रमसो तुल्यकालग्रहणात् इति, तदपि न, अनभ्युपगमात् । को हि स्वस्थात्मा शाखाचन्द्रमसो तुल्यकालग्रहणं प्रतिपद्यते ? वालभेदाग्रहणात् मिथ्याप्रत्यय एष उत्पलदलशतव्यतिभेदवत् इति । [न्यायवा॰ पृ॰ ३५ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ १२० । प्रश॰ कन्दली पृ॰ २३ । व्योमवती पृ॰ १५९ । प्रश॰ किरणावली पृ॰ ७४ । मुक्तावली पृ॰ १७८ ।] समसमयसवेदने तु केचित्परिहारमेवं वर्णयन्ति–सकलानर्थान् व्याप्य युगपदवस्थितेन बाह्येन तेजसा सह एकीभूतास्ते चाक्षुषा रश्मय युगपद् ग्रहणहेतव इति । तत्र अपरे दूषयन्ति–इत्थ प्राप्तावभ्युपगम्यमानायाम् अतिदूरव्यवहितानामप्यर्थानां ग्रहण दुर्निवारम् । अन्ये त्वाहु क्षेपीयस्तया तेषा रश्मीना कालभेदानवग्रहाद्यौगपद्याभिमान इति । तदप्यन्ये नानुमन्यन्ते–अतिसन्निकृष्टेषु वस्तुषु कालभेद पद्मपत्रशतव्यतिभेदवन्मा नामावसायि । अनेकयोजनसहस्रान्तरितेषु भूमिष्ठेष्वर्थेषु ध्रुवे च कालभेदानध्यवसायो न बुद्धिमनुरञ्जयतीति । वयं तु वदाम अदृष्टसापेक्षत्वाददोष, नयनरश्मिभिरेकीभूतेऽपि बाह्ये तेजसि यावानेव तस्य भाग अदृष्ट वशेन उपलब्धिहेतुतया उपात्त तावानेव उपलब्धये प्रभवति न सर्व, इति न सर्वोपलम्भ युगपच्च भौमध्रुवादिदर्शनसिद्धि । [प्रकरणप॰ पृ॰ ४५ ।] ↩︎
-
यत्पुनरेतदुक्तम्–दिग्देशव्यपदेशात् इति, तदपि शरीरावधिनिमित्तत्वात् । यत्र इन्द्रिय शरीरञ्च अर्थेन सम्बद्ध्यते तत्र दिग्देशव्यपदेशो न भवति दूरान्तिकानुविधानं वा । यत्र तु इन्द्रियमेव केवलं सम्बद्ध्यते तत्र शरीरमवधिं कृत्वा सयुक्तसंयोगाल्पीयस्त्वं भूयस्त्वं वाऽपेक्ष्यमाणस्य दिग्देशप्रत्यया सन्निकृष्टविप्रकृष्टप्रत्ययाश्च भवन्ति । [न्यायवा॰ पृ॰ ३५ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ १२१ ।] इन्द्रियसम्बन्धस्य अतीन्द्रियत्वात् न तद्भावाऽभावकृतौ सान्तरनिरन्तरप्रत्ययौ, किन्तु शरीरसम्बन्धभावाभावकृतौ, यत्र शरीरसम्बद्धस्यार्थस्य ग्रहण तत्र निरन्तरोऽयम् इति प्रत्यय, यत्र तु तदसम्बद्धस्य तत्र सान्तर इति प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ २४ । ↩︎
-
“यदि प्राप्य–” [ब॰] , [ज॰] । यद्यप्राप्यकारि चक्षु भवति न कुड्यकटादे आवरणस्य सामर्थ्यमस्ति इत्यवरणानुपपत्ति स्यात् । न च व्यवहितार्थोपलब्धिरस्ति तस्मान्न अप्राप्यकारि । [न्यायवा॰ पृ॰ ३५ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ १२१ । न्यायम॰ पृ॰ ४७९ ।] ये पुनरप्यकारि चक्षुराहु तेषा व्यवहितपिप्रकृष्टार्थग्रहणं दुर्निवारम् सन्निधान इव विप्रकृष्टेऽपि स्फुटतरमणीयासोप्यर्था गृह्येरन् । [प्रकरणपं॰ पृ॰ ४५ । न्याय मं॰ पृ॰ ४७९ ।] ↩︎
-
“प्रकाशः कस्मात्” [ब॰] , [ज॰] । “–शकं क्वचि–” [भा॰] । ↩︎
-
करण वास्यादि प्राप्यकारि दृष्टं तथा च इन्द्रियाणि, तस्मात् प्राप्यकारीणि । [न्यायवा॰ पृ॰ ३६ ।] कारकञ्च अप्राप्यकारि च इति चित्रम् । [न्यायमं॰ पृ॰ ४७९ ।] इन्द्रियाणा कारकत्वेन प्राप्यकारित्वात् । [न्यायमं॰ पृ॰ ७३ ।] ↩︎
-
पृ॰ ७५ पं॰ १२ । “बाह्येन्द्रियात्” [भा॰] । ↩︎
-
कि बहिरर्थग्रहणाभिमुख्यम्, बहिर्देशावस्थायित्वम् बहि कारणप्रभवत्य वा स्यात् ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३२८] । [प्रमेयक॰ पृ॰ ५९ पू॰] । [रत्नाकराव॰ पृ॰ ५५ ।] ↩︎
-
“–रणत्वं पुद्गलवत्त्वं” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । आत्मापेक्षया हि बहि कारणं पुद्गलतत्त्व तत्प्रभवत्वञ्च चक्षुरादीन्द्रियवत् मनसोऽप्यस्त्येव । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३२९ ।] ↩︎
-
“–त्र मनो–” [भा॰] । ↩︎
-
मन । ↩︎
-
चक्षुश्चात्र धर्मित्वेनोपात्त गोलकस्वभाव रश्मिरूपं वा ? प्रमेयक॰ पृ॰ ५९ उ॰ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ३९७ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३१९ । रत्नाकराव॰ पृ॰ ५२ । ↩︎
-
“धर्मवत्तत्र” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
यौगमते । ↩︎
-
“सिद्धे हि” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“उक्तदोषपक्षाणाम्” [भा॰] , [आ॰] । रश्मिवल्लोचन सर्व तैजसत्वात् प्रदीपवत् । इति सिद्ध ? न नेत्रस्य ज्योतिष्कत्व प्रसाधयेत् ॥ ३६ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २३२ । राजवा॰ पृ॰ ४८ । प्रमेयक॰ पृ॰ ६० पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३१९ । ↩︎
-
“–ङ्गात् गो–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अनुद्भूतरूपश्चायं नायनो रश्मिः तस्मात् प्रत्यक्षतो नोपलभ्यते इति । दृष्टश्च तेजसो धर्मभेदः–उद्भूतरूपस्पर्शं प्रत्यक्षं तेजः यथा आदित्यरश्मयः । उद्भूतरूपमनुद्भूतस्पर्शं च प्रत्यक्षं तेजः यथा प्रदीपरश्मयः । उद्भूतस्पर्शमनुद्भूतरूपमप्रत्यक्षं यथा अबादिसंयुक्तं तेजः । अनुद्भूतरूपस्पर्शोऽप्रत्यक्षश्चाक्षुषो रश्मिरिति । [न्यायभा॰ पृ॰ २५० । न्यायवा॰ पृ॰ ३७८ ।] चाक्षुषे च रश्मौ रूपसंस्कारः रूपोद्भवो नास्ति । मध्यन्दिनोल्काप्रकाशे च रूपसंस्कारो रूपानभिभवो नास्ति इति न तेषां प्रत्यक्षता । [वैशे॰ उप॰ पृ॰ १२० ।] ↩︎
-
नानुद्भूतद्वयं तेजो दृष्टं चक्षुर्यतस्तथा । अदृष्टवशतस्तच्चेत् सर्वमक्षं तथा न किम् ॥ ५० ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ २३३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ६० पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४१ । ↩︎
-
रश्मिवत्ता । ↩︎
-
नक्तञ्चरनयनरश्मिदर्शनाच्च । [न्यायसूत्र ३ । १ । ४३ ।] दृश्यन्ते हि नक्तं नयनरश्मयः नक्तञ्चराणां वृषदंशप्रभृतीनाम्, तेन शेषस्यानुमानामात । [न्यायभा॰ पृ॰ २५४ । न्यायमं॰ पृ॰ ४८० ।] ↩︎
-
अस्मदादिचक्षुषि । ↩︎
-
यदि च प्राप्यकारि चक्षुः स्यात् तदा अत्यभ्यासेपि पश्येदक्षिस्थाम् अञ्जनशलाकाम्, दूरे च व्यक्तदर्शनं स्यात् । न चैतत् सम्भवति इत्ययुक्तमेतत् । चतुःशतकवृ॰ पृ॰ १८६ । ↩︎
-
बाह्यं चक्षुर्यदा तावत् कृष्णतारादि दृश्यताम् । प्राप्तं प्रत्यक्षतो बाधात् तस्यार्थाऽप्राप्तिवेदिनः ॥ ९ ॥ शक्तिरूपमदृश्यं चेदनुमानेन बाधनं । आगमेन स्वनिर्णीतासम्भवद्वाधकेन च ॥ १० ॥ [तत्त्वार्थंश्लो॰ पृ॰ २३० ।] ↩︎
-
“गोलकरूपम्” [ब॰] , [ज॰] । यतो व्यक्तिरूपं चक्षुः तत्र असम्बद्धं शक्तिस्वभावं वा रश्मिरूपं वा ? [प्रमेयक॰ पृ॰ ५९ उ॰ ।] ↩︎
-
“प्रतीतम्” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
चक्षुषा शक्तिरूपेण तारकागतमञ्जनम् । न स्पृष्टमिति तद्धेतोरसिद्धत्वमिहोच्यते ॥ १२ ॥ शक्तिर्हि शक्तिमतोऽन्यत्र तिष्ठतार्थेन युज्यते । तत्रस्थेन तु नैवेति कोऽन्योब्रूयाजदात्मन ॥ १३ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २३० ।] ↩︎
-
“–शं तत्र–” [भा॰] । ↩︎
-
चक्षुस्तैजसं न भवति तम प्रकाशकत्वात् । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३२४ ।] ↩︎
-
“–पोऽप्रसि–” [भा॰] । ↩︎
-
“–तः सिद्ध्य–” [भा॰] । ↩︎
-
“–नेत्रेऽपि मनुष्यादिनेत्रत्वाद्र–” [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ ७६ पं॰ ६ । ↩︎
-
रूपादीना मध्ये रूपस्यैव प्रकाशकत्वात् इति हेतुश्च जलाजनचन्द्रमाणिक्यादिभिरनैकान्तिक । प्रमेयक॰ पृ॰ ६० उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४१ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३२० । रत्नाकराव॰ पृ॰ ५३ । ↩︎
-
पश्येच्चक्षुश्चिराद् दूरे गतिमद् यदि तद्भवेत् । अत्यभ्यासे च दूरे च रूपं व्यक्त न तत्र किम् ॥ १३ ॥ यदि चक्षु प्राप्यकारित्वाद् विषयदेशं गच्छेत्तदा उन्मिषितमात्रेण न चन्द्रतारकादीनर्थान् गृह्णीयात् । [चतु शतक पृ॰ १८६ ।] ↩︎
-
“चक्षुर्गत्वा अर्थेन सम्बद्ध्यते” इत्येववादिन । काचेन अभ्रपटलेन स्फटिकेन अम्बुना च अन्तरित व्यवहितं रूपं कथ दृश्यते सप्रतिघत्वात् ? काचादिव्यवहितं चक्षुर्न पश्येत्, तच्च पश्यति इति सिद्धान्त । स्फुटार्थअभि॰ पृ॰ ८४ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २३० । प्रमेयक॰ पृ॰ ६१ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४४ । रत्नाकराव॰ पृ॰ ५८ । ↩︎
-
अथ पूर्वपूर्वकाचादिव्यूह निबृत्तौ उत्तरोत्तरतद्रूपव्यूहान्तरस्योपपत्तेः प्रदीपज्वालावत् निरन्तरताभ्रान्ति इत्युच्यते स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३२६ । ↩︎
-
पृ॰ ७७ पं॰ ३ । ↩︎
-
अप्राप्यकारित्वे संशयविपर्ययाभाव इति चेत् प्राप्यकारित्वेऽपि तदविशेषात् [तत्त्वार्थराजवा॰ पृ॰ ४८] । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३२ ।] ↩︎
-
अथ दूषणं सर्वाप्राप्तग्राहकत्वं चक्षु श्रोत्रलक्षणस्य धर्मिण प्रसज्यते, तददूषणम्; अनुमानबाधात् । कथमित्याह–कथं तावदयस्कान्तो न सर्वमप्राप्तमय कर्षति इति । न सर्वाप्राप्तग्राहकं चक्षु श्रोत्रं सर्वाप्राप्तग्रहणशक्तिहीनत्वात् अयस्कान्तवत् । अयस्कान्तो हि अप्राप्तमयो गृह्णातिन सर्वमप्राप्तं गृह्णाति अथवा न सर्वस्वग्राह्यग्राहि चक्षु श्रोत्रं इन्द्रियस्वाभाव्यात् । स्फुटार्थ [अभि॰ पृ॰ ८८ ।] अप्राप्यकारित्वे व्यवहितातिविप्रकृष्टग्रहणप्रसङ्ग इति चेन्न, अयस्कान्तेनैव प्रत्युक्तत्वात् । अयस्कान्तोपलम् अप्राप्य लोहमाकर्षदपि न व्यवहितमाकर्षति नातिविप्रकृष्टम् । तत्त्वार्थरा॰ बा॰ पृ॰ ४८ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३३ । रत्नाकराव॰ पृ॰ ५७ । ↩︎
-
“–कान्तरं गता कि–” [भां॰] । ↩︎
-
“–मपि प्रका–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
पृ॰ ७७ पं॰ ७ । ↩︎
-
तथैव कारणत्वस्य मनसा व्यभिचारिता । मन्त्रेण भुजङ्गाद्युच्चाटकादिकरेण वा ॥ ८८ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २३४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३० । अथ प्राप्यकारि चक्षु करणत्वात् वास्यादिवत् इति ब्रूषे तर्हि अयस्कान्ताकर्षणोपलेन लोहासन्निकृष्टेन व्यभिचार । प्रमाणमी॰ पृ॰ ३७ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३० । ↩︎
-
पृ॰ ७७ पं॰ ८ । ↩︎
-
“तदयुक्त–” [भा॰] । ↩︎
-
प्रसङ्गसाधनत्वादेतस्यप्रमेयक॰ पृ॰ ६१ उ॰ । ↩︎
-
साङ्ख्य-नैयायिक-वैशेषिक-जैमिनीया सर्वबहिरिन्द्रियाणा प्राप्यकारित्वं मन्यन्ते । बौद्धाः त्वग्-घ्राण-रसनानां प्राप्यकारित्व चक्षु श्रोत्रयोरप्राप्यकारित्वञ्च स्वीकुर्वते । जैनास्तु त्वग्-घ्राण-रसन-श्रोत्राणा प्राप्यकारित्वं चक्षुषश्च अप्राप्यकारित्वं साधयन्ति । तत्तद्ग्रन्थाना सन्निकर्षचर्चाविषयकस्थलानि निम्नप्रकाराणि बोध्यानि– [साख्यद॰ सू॰ १ । ८७ पृ॰ ६२ । मुक्ताव॰ पृ॰ १७६ । न्यायद॰ सू॰ ३ । १ । ३०, पृ॰ २४६ । न्यायवा॰ पृ॰ ३३, ३७३ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ ११६, ५२० । न्यायसारटी॰ पृ॰ ७३ । न्यायमं॰ पृ॰ ७३, ४७७ । प्रशस्त॰ कन्द॰ पृ॰ २३ । व्योमवती पृ॰ १५९, २५६ । प्रश॰ किरणा॰ पृ॰ ७४ । शावरभा॰ सू॰ १ । १ । ४, पृ॰ २१ । मी॰ श्लो॰ पृ॰ १४६ । प्रकरणपं॰ पृ॰ ४४ । प्रमाणसमु॰ श्लो॰ २० पृ॰ ४० । स्फुटार्थअभि॰ पृ॰ ८४ । चतु शतक पृ॰ १८६ । तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ६८२ । प्रज्ञा॰ १५, पृ॰ २९८ । आवश्यकनि॰ गा॰ ५ । विशेषाव॰ भा॰ गा॰ २०४-२१२ पृ॰ १२२, तथा गा॰ ३३६-३४० पृ॰ १९९ । तत्त्वार्थभा॰ व्या॰ पृ॰ ८७ । सर्वार्थसिद्धि पृ॰ ५७ । राजवा॰ पृ॰ ४८ । तत्वार्थश्लो॰ पृ॰ २२९ । प्रमेयक॰ पृ॰ ५९ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ३९७ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४० । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३१८ । रत्नाकराव॰ पृ॰ ५१ ।] ↩︎
-
अप्राप्तान्यक्षिमन श्रोत्राणि त्रयमन्यथा । घ्राणादिभिः त्रिभिस्तुल्यविषयग्रहणं मतम् । अभि॰ कोश १ । ४३ । चक्षु-श्रोत्र-मनोऽप्राप्तविषयम् उपात्तानुपात्तमहाहेतुः शब्द इति सिद्धान्तात् [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ६०३ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३३ ।] चक्षु श्रोत्रमनसाम् अप्राप्तार्थकारित्वम् [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४५ ।] ↩︎
-
“भास्वर–” [भा॰] । ↩︎
-
इयास्तु विशेष अत्र तेजस्विता अभिघातहेतु शब्दे तु तीव्रता । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३३ । ↩︎
-
“–बाधः” [आ॰] । विप्रकृष्टशब्दग्रहणे च स्वकर्णतान्तर्विलगन्मशकशब्दो नोपलभ्येत । [तत्त्वार्थराजवा॰ पृ॰ ४८ ।] अप्राप्यकारित्वे श्रोत्रस्य चक्षुष इव अत्यासन्नविषयप्रकाशकत्वं न स्यात् इति मशकादिशब्दस्य प्राप्तस्य प्रत्यक्षत प्रकाशकत्वेन प्रतीयमानस्य अप्राप्तार्थप्रकाशकत्वं तस्य अध्यक्षबाधितम् अग्नौ अनुष्णत्ववत् । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३४ ।] ↩︎
-
दूरे जिघ्राम्यहं गन्धमिति व्यवहृतीक्षणात् । घ्राणस्याप्राप्यकारित्वप्रसक्तिरिष्टहानित ॥ ९२ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २३५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३४ । रत्नाकराव॰ पृ॰ ५९ । ↩︎
-
यत साकारज्ञानपक्षे अनाकारज्ञानपक्षे वायमभ्युपगम इति वाच्यम् । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३४ ।] ↩︎
-
“–स्य ग्रह–” [भा॰] । ↩︎
-
“निकटाकारं” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“ज्ञानाभिन्ना” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“स्वस्वरूपतः” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–स्वरूपता” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । किं स्वभावत् एवास्य दूरत्वादित्वात्, दूरादिकारणप्रभवत्वात्, दूरादिदेशे स्थितत्वाद्वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३५ ।] ↩︎
-
यदि च स्वोत्पत्तिदेशस्थ एव शब्द श्रोत्रेण गृह्यते नागत तर्हि कथम् अनुवाते शब्दस्य तद्देशोत्पत्तिकस्यैव श्रवणम्, प्रतिवातेऽश्रवणम्, मन्दवाते मनाक् श्रवण भवेत् ? सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४६ । ↩︎
-
“–गन्तव्यं” [भा॰] । ↩︎
-
“–न्नेन स एव” [भा॰] । ↩︎
-
“ते एव” [आ॰] । ↩︎
-
“तेन श्रूयते” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–ता तेन” ब, [ज॰] । ↩︎
-
“वातेऽनुकूल” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–पात्र्या–” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“–नां विप्र–” [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ ८३ प॰ ७ । ↩︎
-
भेर्यादिशब्दै । ↩︎
-
मशकादिशब्दानाम् । ↩︎
-
अतीव्रालोके तदभिघाताऽदृष्टे [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३७ ।] ↩︎
-
निर्वातेऽपि । ↩︎
-
“–प्रतीतिवत्” [भा॰] । ↩︎
-
“–स्य प्रा–” [भा॰] । ↩︎
-
“तदिष्टौ” [भा॰] । ↩︎
-
दिग्देशाना श्रुतिविषयता किञ्च नो युक्तियुक्ता । युक्तत्वे वा भवति न कथं ध्वानरूपत्वमेषाम् ॥ ८७ ॥ [रत्नाकराव॰ पृ॰ ६० ।] ↩︎
-
“–निर्विकल्प–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“तत्रैव” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“प्रत्यसाधारणत्वानु–” [आ॰] । श्रोत्रस्य अप्राप्यकारित्वसमर्थनम्–स्फुटार्थ अभि॰ पृ॰ ८७ । चतु शतक पृ॰ १९१ । तत्त्वस॰ श्लो॰ २५१९– २५२८ तथा २१७४–२१७५ । इत्यादौ, खण्डनञ्च–मीमासाश्लो॰ अधि॰ ६ पृ॰ १४६ तथा ७६० । शास्त्रदी॰ १ । १ । ६ पृ॰ १४० । न्यायम॰ पृ॰ २१६ । तत्त्वार्थरा॰ पृ॰ ४८ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २३५ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५४५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३३३ । रत्नाकराव॰ पृ॰ ५९ इत्यादिषु प्रेक्ष्यम् । ↩︎
-
“–तोऽसत्वा–” [भा॰] । ↩︎
-
“कस्य प्रत्य–” [भा॰] । ↩︎
-
सर्वज्ञो दृश्यते तावन्नेदानीमस्मदादिभि । निराकरणवच्छक्त्या न चासीदितिकल्पना ॥ ११७ ॥ [मीमा॰ श्लो॰ सू॰ २, पृ॰ ८१ ।] सर्वज्ञो दृश्यते तावन्नेदानीमस्मदादिभि । दृष्टो न चैकदेशोस्ति लिङ्ङ्ग वा योऽनुमापयेत् ॥ ३१८६ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ↩︎
-
नापि कार्यम्, प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनत्वात् कार्यकारणभावस्य, विप्रकर्षिणा सर्वज्ञेन सह कस्यचित् कार्यकारणभावाऽसिद्धे । [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ ८३१ ।] ↩︎
-
“विप्रकर्षेण” [भा॰] । ↩︎
-
स्वभावोऽपि हेतुर्न सर्वदर्शिनः सत्तां साधयति तदप्रत्यक्षत्वे स्वभावस्य तदव्यतिरेकिणो गृहीतुमशक्यत्वात् । [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ८३१ ।] ↩︎
-
न चागमेन सर्वज्ञः तदीयेऽन्योन्यसंश्रयात् । नरान्तरप्रणीतस्य प्रामाण्यं गम्यते कथम् ॥ ११८ ॥ न चाप्येवं परो नित्य शक्यो लब्धुमिहागमः । नित्यश्चेदर्थवादत्वं तत्परे स्यादनित्यता ॥ ११९ ॥ नन्वस्त्येव “सर्वज्ञः सर्वविद्” इत्यादिरत आह–“नित्यश्चेद्” इति । किमित्यर्थवादत्वम् अत आह–ऽतत्परे इति । अनित्यस्य विग्रहवत पुरुषस्य सर्वज्ञत्वं प्रतिपादयन्नागमोपि अनित्यः स्यादिति । [मीमां॰ श्लो॰ टी॰ पृ॰ ८२ ।] न चागमविधिः कश्चिन्नित्यः सर्वज्ञबोधकः । कृत्रिमेण त्वसत्येन स कथं प्रतिपाद्यते ॥ ३१८७ ॥ [तत्त्वसं॰ पृ॰ ८३१ ।] ↩︎
-
स सर्ववित् स लोकवित् इत्यादेः हिरण्यगर्भ सर्वज्ञः इत्यादेश्च आगमस्य । [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४५ ।] हिरण्यगर्भं प्रकृत्य सर्वज्ञ सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४६ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३६४ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ ४९ पू॰ । वृ॰ सर्वज्ञसि॰ पृ॰ १३३ । ↩︎
-
स्तुतिनिन्दापरकृतिपुराकल्प अर्थवादः । [न्यायसू॰ २ । १ । ६४ ।] विधेः फलवादलक्षणा या प्रशंसा सा स्तुतिः सम्प्रत्ययार्थाअनिष्टफलवादो निन्दा वर्जनार्थाअन्यकर्तृकस्य व्याहतस्य विधेर्वादः परकृतिःऐतिह्यसमाचरितो विधिः पुराकल्प इति । [न्यायभा॰ पृ॰ १५६] । प्राशस्त्यनिन्दान्यतरपरं वाक्यमर्थवादः । [अर्थसं॰ पृ॰ १२३ ।] ↩︎
-
अथ तद्वचनेनैव सर्वज्ञोऽन्यैः प्रतीयते । प्रकल्प्येत कथं सिद्धि अन्योन्याश्रययोस्तयोः ॥ ३१८८ ॥ सर्वज्ञोक्ततया वाक्यं सत्यं तेन तदस्तिता । कथं तदुभयं सिद्ध्येत् सिद्धमूलान्तरादृते ॥ ३१८९ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ↩︎
-
असर्वज्ञप्रणीतात्तु वचनान्मूलवर्जितात् । सर्वज्ञमवगच्छन्तः स्ववाक्यात् किन्न जानते ॥ ३१९० ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ↩︎
-
सर्वज्ञसदृशः कश्चिद् यदि दृश्येत सम्प्रति । तदा गम्येत सर्वज्ञसद्भाव उपमावलात् ॥ ३२१५ ॥ [तत्त्वसं॰ पृ॰ ८३८ ।] ↩︎
-
उपदेशो हि बुद्धादेर्धर्माधर्मादिगोचरः । अन्यथा नोपपद्येत सार्वज्ञ्यं यदि नो भवेत् ॥ ३२१७ ॥ प्रत्यक्षादौ निषिद्धेपि सर्वज्ञप्रतिपादके । अर्थापत्त्यैव सर्वज्ञमित्थं यः प्रतिपद्यते ॥ ३२१८ ॥ [तत्त्वसं॰ पृ॰ ८३८ ।] ↩︎
-
उपदेशो हि बुद्धादेरन्यथाप्युपपद्यते । स्वप्नादिदृष्टव्यामोहात् वेदाच्चावितथं श्रुतात् ॥ ३२२३ ॥ ये हि तावदवेदज्ञास्तेषा वेदादसभव । उपदेशः कृतोऽतस्तैव्यामोहादेव केवलात् ॥ ३२२४ ॥ ये तु मन्वादय सिद्धाः प्राधान्येन त्रयीविदाम् । त्रयीविदाश्रितग्रन्थास्ते वेदप्रभवोक्तय ॥ ३२२८ ॥ [तत्त्वस॰ ।] ऋग्यजुसामाख्या त्रयो वेदा त्रयी भण्यन्ते, ता विदन्तीति त्रयीविदो ब्राह्मणा उच्यन्ते । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ८४० ।] स्त्र्या ऋक् सामयजुषी इति वेदास्त्रयस्त्रयी इत्यमर । ↩︎
-
“सर्वज्ञान–” [भा॰] । ↩︎
-
“–तः व्यामो–” भा॰ । ↩︎
-
“–ज्ञस्य प्रमा–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–तयैव वा” [आ॰] । ↩︎
-
युगपत्परिपाठ्या वा सर्वञ्चैकस्वभावत । जानन् यथा प्रधान वा शक्त्या वेष्येत सर्ववित् ॥ ३२४८ ॥ युगपच्छुच्यशुच्यादिस्वभावाना विरोधिनाम् । ज्ञान नैकधिया दृष्ट भिन्ना वा गतय क्वचित् ॥ ३२४९ ॥ भूत भवद् भविष्यश्च वस्त्वनन्तं क्रमेण क । प्रत्येक शक्नुयाद् बोद्धु वत्सराणा शतैरपि ॥ ३२५० ॥ इत्यादिकारिकाभि तत्त्वसङ्ग्रहकार [पृ॰ ८४४] सामट-यज्ञटयो सर्वज्ञदूषक मतम् उपस्थापयति । ↩︎
-
“तत्तथैव” [भा॰] । ↩︎
-
“–भास्यते” [भा॰] । ↩︎
-
“–पत्तत्प्र–” [भां॰] । ↩︎
-
अनयैव भङ्ग्या निम्नग्रन्थेषु कृतः सर्वज्ञाविषयः पूर्वपक्षः–तत्त्वसं॰ पृ॰ ८३० । आप्तप॰ पृ॰ ५३ । अष्टसह॰ पृ॰ ४५ । शास्त्रवार्त्ता॰ पृ॰ ७९ उ॰ । प्रमेयक॰ पृ॰ ६८ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४३ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५५३ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३६३ । प्रमेयरत्न॰ पृ॰ ५२ । बृहत्सर्वज्ञसि॰ पृ॰ १३० । ↩︎
-
पृ॰ ८६ पं॰ १५ । ↩︎
-
प्रमाणाप्रमाणसाधारणी शाब्दी प्रतीतिः विकल्पः तस्य । ↩︎
-
न खलु ज्ञस्वभावस्य कश्चिदगोचरोस्ति यन्न क्रमेत । [अष्टश॰ अष्टसह॰ पृ॰ ४९ ।] ↩︎
-
“–लज्ञे–” [भां॰] । ↩︎
-
“–लं ज्ञा–” [आ॰] । ↩︎
-
“सकलपु–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“तस्य तदविषयत्वात्” [भां॰] । ↩︎
-
“तद्विपरीत–” [भां॰] । ↩︎
-
“–चाक्षुषं विज्ञा–” [ब॰] , [ज॰] । “चाक्षुषविज्ञा–” [भां॰] । ↩︎
-
न वयं प्रत्यक्षं प्रवर्त्तमानमभावं साधयति इति ब्रूमः । किं तर्हि ? निवर्त्तमानम् । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ८४८ । प्रमेयक॰ पृ॰ ७२ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३८१ ।] ↩︎
-
“तदभावो–” [भा॰] । ↩︎
-
कारणव्यापकाभावे निवृत्तिश्चेह युज्यते । हेतुमद्व्याप्तयो तस्मादुत्त्पत्तेरेकभावत ॥ ३२७१ ॥ कृशानुपादपाभावे धूमाम्रादिनिवृत्तिवत् । अन्यथाऽहेतुतैव स्यात् नानात्वञ्च प्रसज्यते ॥ ३२७२ ॥ [तत्त्वस॰ । प्रमेयक॰ पृ॰ ७२ उ॰ ।] ↩︎
-
नापि यन्निवृत्तौ यन्न निवर्त्तते स तस्य स्वभावो युक्त गोरिव गवयस्य । [तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ ८५१ ।] ↩︎
-
न चाकारणाऽव्यापकभूतस्यान्यस्य निवृत्तावन्यस्य निवृत्तिर्युक्ता अतिप्रसङ्गात् । [तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ ८५१ ।] ↩︎
-
या च कार्यानुपलब्धिरुक्ता न सा कारणमात्रस्य अभावं गमयति, कि तर्हि ? अप्रतिबद्धसामर्थ्यस्यैव । [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ८५१ ।] ↩︎
-
न च प्रत्यक्षनिवृत्तिर्वस्त्वभावेन व्याप्ता येनासौ वस्त्वभावः ततो निश्चीयते । सत्यपि वस्तुनि व्यवहितादौ प्रत्यक्षस्य निवृत्तिदर्शनात् । [तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ ८४८ ।] ↩︎
-
“त्रिधावि–” [आ॰] । ↩︎
-
यद्येवं कथमनुपलम्भाख्यात् प्रत्यक्षात् घटाद्यभावसिद्धि प्रदेशान्तरे भवद्भिर्वर्ण्यते ? नैतदस्ति, एकज्ञानससर्गयोग्ययोरर्थयो अन्यतरम्यैव या सिद्धि सा अपरस्य अभावसिद्धि इति कृत्त्वा । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ८४९ ।] ↩︎
-
न चैवं सर्वज्ञत्वस्यकेनचित् सार्द्धमेकज्ञानसंसर्गिता निश्चिता यस्य केवलस्योपलम्भात् तदभावं व्यवस्यामः, तस्य सर्वदैव अत्यन्तपरोक्षत्वात् । [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ८४९ ।] ↩︎
-
आद्यविधाया साधनम् अनुपलम्भो, विरुद्धविधिर्वा भवेत् ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३८२ ।] ↩︎
-
“–स्य व्याप–” [ब॰] । ↩︎
-
अनुपलम्भोऽपि किं निर्विशेषणोऽभीष्टः “उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य” इत्येतस्य विशेषणस्याऽनाश्रयणात्, अहोस्वित् सविशेषण इति । [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ८५० ।] ↩︎
-
“इत्यसाम्प्र–” [ब॰] , [ज॰] , [आ॰] । ↩︎
-
अनुमानमिदं प्रमेयक॰ पृ॰ ७० पू॰, स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३७०, प्रमेयरत्न॰ पृ॰ ५४, इत्यादिषु वर्तते । ↩︎
-
यद्वा अर्थान्तरस्य साक्षात् पारम्पर्येण वा विरुद्धस्यैव विधानात् तन्निषेध नाविरुद्धस्य तस्य तत्सहभावसम्भवात् । यथा–नास्त्यत्र शीतस्पर्शो वह्नेरिति साक्षाद्विरुद्धस्य वह्ने विधानात् शीतस्पर्शनिषेध तद्वत् सर्वज्ञनिषेधेऽपि स्यात् । पारम्पर्येण तु विरुद्धस्य क्वचित् तद्व्यापकविरुद्धस्यैव वा विधानात् सर्वविदो निषेध यथा तुषारस्पर्शव्यापकशीतविरुद्धवह्निविधानात् तुषारस्पर्शनिषेध । तत्कारणविरुद्धविधानाद्वा यथा रोमहर्षादिकारणशीतविरुद्धदहनविशेषविधानात् शीतकार्यरोमहर्षादिनिषेध । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ८५३ ।] नापि विरुद्धविधि, यत सोपि प्रतिनियतदेशादौ तस्य अभावं साधयेद्, अशेषदेशादौ वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३८२ ।] ↩︎
-
“–ज्ञताभाव” [आ॰] । ↩︎
-
“–त्वसिद्धेर–” [भा॰] । ↩︎
-
“तत्कार्यविरुद्धस्य” [आ॰] । ↩︎
-
“सर्वज्ञस्य” [भा॰] । ↩︎
-
“–स्पर्शानि–” [ज॰] । ↩︎
-
“अशेषज्ञत्वाभावं” [ब॰] , [ज॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“–प्रसाधक” [ज॰] । ↩︎
-
“सर्वप्रमाण–” [भा॰] । इमे विकल्पा प्रमेयक॰ पृ॰ ७३ पू॰, सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४५, स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३८४, प्रमेयरत्न॰ पृ॰ ५७, इत्यादिष्वपि वर्त्तन्ते । ↩︎
-
सर्वज्ञप्रतिषेधे तु सन्दिग्धा वचनादय । न्यायवि॰ पृ॰ ५१९ पू॰ । ↩︎
-
“–न् उररीकृत्य” [आ॰] । ↩︎
-
“–कः सिद्ध्यति इति” [आ॰] । ↩︎
-
सकलज्ञस्य नास्तित्वे स्वसर्वानुपलम्भयोः । आरेकासिद्धता तस्याऽप्यर्वाग्दर्शनतोऽगते ॥ न्यायवि॰ पृ॰ ५५३ पू॰ । ↩︎
-
“–पुरुषत्वादेः” [ब॰] , [ज॰] , भा । ↩︎
-
“इत्याह” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–ज्ञतादिल–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
नाप्यर्थाऽत्तिरसर्वज्ञ साधयति । तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ८४९ । आप्तप॰ पृ॰ ५६, कारि॰ १०२ । प्रमेयक॰ पृ॰ ७३ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३८८ । ↩︎
-
“सादृश्यस्योपमानेन शेषासर्वज्ञनिश्चय” इतिपाठभेदेन तत्त्वसग्रहे [पृ॰ ८३८] । बृ॰ सर्वज्ञसि॰ पृ॰ १३६ । ↩︎
-
“अविशेषेण श–” [भां॰] । ↩︎
-
“प्रत्यक्षे अर्थ–” [आ॰] । ↩︎
-
“–ज्ञत्वमपि” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
शरीरसंस्थानात् । ↩︎
-
तस्माद् यत्स्मर्यते तत् स्यात् सादृश्येन विशेषितम् । प्रमेयमुपमानस्य सादृश्यं वा तदन्वितम् ॥ ३७ ॥ [मी॰ श्लो॰ उपमानपरि॰ ।] ↩︎
-
“सर्वज्ञत्वेऽपि” [भां॰] । ↩︎
-
वेदवाक्यस्य । ↩︎
-
यदि प्रमाणनिवृत्तमात्रं प्रसज्यलक्षणमभावप्रमाण वर्ण्यते तदा नासौ कस्यचित् प्रतिपत्ति, नापि प्रतिपत्तिहेतु । [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ ८५० ।] ↩︎
-
“–र्म क–” [भा॰] । ↩︎
-
प्रत्यक्षादेरनुत्पत्ति प्रमाणाभाव उच्यते । सात्मनोऽपरिणामो वा विज्ञानं वाऽन्यवस्तुनि ॥ ११ ॥ [मीमा॰ श्लो॰ अभावपरि॰ ।] ↩︎
-
“सर्वज्ञस्य” भा॰ । ↩︎
-
“कदाचित् सर्वज्ञ–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
पृ॰ ८८ पं॰ १० । ↩︎
-
“स्वेन रूपेण” [आ॰] । ↩︎
-
“–मानस्य प्रत्य–” [भा॰] । ↩︎
-
“–मानग्रहण–” [भा॰] । ↩︎
-
“–देशार्थता–” [भा॰] । ↩︎
-
“–नियतात्मार्थ–” [भा॰] । ↩︎
-
प्रायः अनयैव दिशा सर्वज्ञसमर्थनम् अधोनिर्दिष्टग्रन्थेषु द्रष्टव्यम्–तत्त्वसं॰ पृ॰ ८४६ । सिद्धिवि॰ टी॰ सर्वज्ञसि॰ । आप्तप॰ पृ॰ ५४ । अष्टसह॰ पृ॰ ४७ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १३ । शास्त्रवार्त्तास॰ पृ॰ ८० । प्रमेयक॰ पृ॰ ७० पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५३ । न्यायवि॰ वि॰ पृ॰ ५५३ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३७० । प्रमेयरत्नमा॰ पृ॰ ५४ । सर्वज्ञसि॰ पृ॰ १४२ । ↩︎
-
“–पूर्वं” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । सञ्ज्ञा कर्म त्वस्मद्विशिष्टानां लिङ्गम् । प्रत्यक्षप्रवृत्तत्वात् सज्ञाकर्मणः । [वैशे॰ सूत्र २ । १ । १८, १९ ।] महाभूतचतुष्टयमुपलब्धिमत्पूर्वकं कार्यत्वात्सावयवत्वात् प्रशस्त॰ कन्द॰ पृ॰ ५४ । प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ३०१ । वैशे॰ उप॰ पृ॰ ६२ । शरीरानपेक्षोत्पत्तिकं बुद्धिमत्पूर्वकम् कारणवत्त्वात्द्रव्येषु सावयवत्वेन तद्गुणेषु कार्यगुणत्वेन कर्मसु कर्मत्वेनैव तदनुमानात् । प्रशस्त॰ किरणा॰ पृ॰ ९७ । न्यायली॰ पृ॰ २० । न्यायमुक्ता॰ दिन॰ पृ॰ २३ । ईश्वर कारणम् पुरुषकर्माफल्यदर्शनात् । [न्यायसू॰ ४ । १ । २० ।] गुणविशिष्टमात्मान्तरमीश्वरतस्य च धर्मसमाधिफलम् अणिमाद्यष्टविधमैश्वर्यं सङ्कल्पानुविधायी चास्य धर्म प्रत्यात्मवृत्तीन् धर्माधर्मसञ्चयान् पृथिव्यादीनि च भूतानि प्रवर्त्तयति । [न्यायभा॰ ४ । १ । २१ ।] प्रधानपरमाणुकर्माणि प्राक् प्रवृत्ते बुद्धिमत्कारणाधिष्ठितानि प्रवर्त्तन्ते अचेतनत्वात् वास्यादिवत् । अयमपरो हेतु–बुद्धिमत्कारणाधिष्ठित महाभूतादिव्यक्त सुखदुःखादिनिमित्तं भवति रूपादिमत्त्वात् तुर्यादिवत् । धर्माधर्मौ बुद्धिमत्कारणाधिष्ठितो पुरुषस्योपभोगं कुरुत करणत्वात् वास्यादिवत् ।बुद्धिमत्कारणाधिष्ठितानि स्वासु स्वासु धारणादिक्रियासु महाभूतानि वाय्वन्तानि प्रवर्त्तन्ते अचेतनत्वात् । [न्यायवा॰ पृ॰ ४५७-६७ ।] विवादाध्यासिता तनु-तरु-महीधरादय उपादानाभिज्ञकर्तृका उत्पत्तिमत्त्वात् अचेतनोपादानत्वाद्वा यथा प्रासादादि । न चैषामुत्पत्तिमत्त्वमसिद्धम्, सावयवत्वेन वा महत्त्वे सति क्रियावत्त्वेन वा वस्त्रादिवत्तत्सिद्धे । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ५९८ । न्यायम॰ पृ॰ १९४ ।] कार्याऽऽयोजनधृत्यादे पदात् प्रत्ययत श्रुते । वाक्यात् सख्याविशेषाच्च साध्यो विश्वविदव्ययः ॥ १ ॥ न्यायकुसु॰ पञ्चमस्त॰ । तत्राविद्धकर्णोपन्यस्तम् ईश्वरसाधने प्रमाणद्वयमाह–यत्स्वारम्भकेत्यादि । यत्स्वारम्भकावयवसन्निवेशविशेषवत् । बुद्धिमद्धेतुगम्य तत्तद्यथा कलशादिकम् ॥ ४७ ॥ द्वीन्द्रियग्राह्यमग्राह्यं विवादास्पदमीदृशम् । बुद्धिमत्पूर्वक तेन वैधर्म्येणाणवो मता ॥ ४८ ॥ तन्वादीनामुपादान चेतनावदधिष्ठितम् । रूपादिमत्त्वात्तन्त्वादि यथा दृष्ट स्वकार्यकृत् ॥ ४९ ॥ [तत्त्वस॰ । प्रमेयक॰ पृ॰ ७५ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १०० ।] प्रशस्तमतिस्त्वाह–सर्गादौ पुरुषाणा व्यवहारोऽन्योपदेशपूर्वक उत्तरकाल प्रबुद्धाना प्रत्यर्थनियतत्वात् अप्रसिद्धवाग्व्यवहाराणा कुमाराणा गवादिषु प्रत्यर्थनियतो वाग्व्यवहारो यथामात्राद्युपदेशपूर्वक इति । [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ ४३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ७५ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १०१ ।] ↩︎
-
“विरुद्वो हेतु नि–” [भा॰] । ↩︎
-
“साधयति” [भा॰] । ↩︎
-
“–विशेषवि–” [भा॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
नन्वेवमशेषज्ञेयज्ञानाधारविधातृपूर्वकत्वे साध्ये साध्यविकलो दृष्टान्त विरुद्धश्च हेतु नैतदेवम्, बोधाधारे अधिष्ठातरि साध्ये न साध्यविकलत्व नापि विरुद्धत्वम् । न चात्र बोधाधारकारणत्वकार्यत्वयो सामान्यव्याप्तेर्व्याघातः शक्यसाधन, विशेषेण तु व्याप्तिविरहादसाधनत्वे धूमस्याप्यसाधनत्वप्रसङ्ग । प्रश॰ व्योम॰ पृ॰ ३०२ । किञ्च व्याप्त्यनुसारेण कल्प्यमान प्रसिद्ध्यति । कुलालतुल्य कर्त्तेति स्याद्विशेषविरुद्धता ॥ व्यापारवानसर्वज्ञ शरीरी क्लेशसङ्कुल । घटस्य यादृश कर्त्ता तादृगेव भवेद् भुव ॥ विशेषसाध्यताया च साध्यशून्य निदर्शनम् । कर्तृसामान्यसिद्धौ तु विशेषावगति कुत ॥ [पृ॰ १९१] यदपि विशेषविरुद्धत्वमस्य प्रतिपादित तदप्यसमीक्षिताभिधानम्, विशेषविरुद्धस्य हेत्वाभासस्याऽभावात्, अभ्युपगमे वा सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गात् । [न्यायमं॰ पृ॰ १९८] । [प्रशस्त॰ कन्द॰ पृ॰ ५५ । ] तथाहि सौधसोपानगोपुराट्टालिकादय । अनेकानित्यविज्ञानपूर्वकत्वेन निश्चिता ॥ ७३ ॥ अत एवायमिष्टस्य विघातकृदपीष्यते । अनेकानित्यविज्ञानपूर्वकत्वप्रसाधनात् ॥ ७४ ॥ [तत्त्वसं॰ पृ॰ ५० ।] ↩︎
-
“सिसाधिपित–” [आ॰] । “सिसाधियिषित–” [भा॰] । ↩︎
-
अथ बुद्धिमत्तया ईश्वरस्य शरीरयोगमपि प्रतिपद्यते तेनापि प्रतिपद्यमानेन शरीरादयो नित्या अनित्या वा अवश्यमेषितव्याः ।अथ नित्यान् शरीरादीन् कल्पयसि एवमपि दृष्टविपरीतं कत्पितं भवति दृष्टविपर्पयं प्रतिपद्यमानेन बुद्धेर्नित्यत्वं प्रतिपत्तव्यमिच्छा तु विद्यते अक्लिष्टाऽव्याहता सर्वार्थेषु यथा बुद्धिरिति । [न्यायवा॰ पृ॰ ४६५ ।] अशरीरपूर्वकत्वञ्च शक्यसाधनम्; सर्वोपि कर्त्ता कारकस्वरूपमवधारयति, तत इच्छति-इदमहमनेन निर्वर्त्तयामि इति, तत प्रयतते, तदनु कायं व्यापारयति, ततः करणान्यधितिष्ठति, तत करोति, अनवधारयन् अनिच्छन् अप्रयतमानः कायमव्यापारयन् न करोति इति अन्वयव्यतिरेकाभ्यां बुद्धिवत् शरीरमपि कार्योत्पत्ताबुपायभूतम् तदिदमशरीरपूर्वकत्वानुमानं व्याप्तिग्राहकप्रमाणबाधितत्वात् कालात्ययापदिष्टं व्याप्तिवलेन चाभिप्रेतमशरीरित्वविशेषं विरुन्धद् विशेषविरुद्धं ततश्च विरुद्धा वान्तरप्रभेद एवेति पूर्वपक्षसङ्क्षेप । अत्र प्रतिसमाधिः–न तावच्छरीरित्वमेव कर्तृत्वम्; सुषुप्तस्योदासीनस्य च कर्तृत्वप्रसङ्गात्, किन्तु परिदृष्टसामर्थ्यकारकप्रयोजकत्वं तस्मिन् सति कार्योत्पत्ते । तच्चाशरीरस्यापि निर्वहति यथा स्वशरीरप्रेरणायाम् आत्मनः । अस्ति तत्राप्यस्य स्वकर्मोपार्जितं तदेव शरीरमिति चेत्, सत्यमस्ति, परं प्रेरणोपायो न भवति स्वात्मनि क्रियाविरोधात् । इच्छाप्रयत्नोत्पत्तावपि शरीरमपेक्षणीयमिति चेत्; अपेक्षतां यत्र तयोरागन्तुकत्वम्, यत्र पुनरेतौ स्वाभाविकावासाते तत्रास्यापेक्षणं व्यर्थम् । न च बुद्धीच्छाप्रयत्नाना नित्यत्वे कश्चिद्विरोध । दृष्टा हि रूपादीना गुणानाम् आश्रयभेदेन द्वयी गति तथा बुद्ध्यादीनामपि भविष्यति । [प्रशस्त॰ कन्द॰ पृ॰ ५५ । व्योम॰ पृ॰ ३०५ ।] ↩︎
-
“–न शरीर–” [भा॰] । ↩︎
-
“चा–” [भा॰] । ↩︎
-
“मृत्पिण्डाद्य–” [आ॰] । ↩︎
-
“ये च” [आ॰] । ↩︎
-
“तदीया ज्ञाना–” [ज॰] । यत् तदीश्वरस्य ऐश्वर्य्यं किं तन्नित्यमनित्यमिति ?नित्यम् इति ब्रूमअथास्य बुद्धिनित्यत्वे किं प्रमाणमिति ? नन्विदमेव बुद्धिमत्कारणाधिष्ठिता परमाणवः प्रवर्त्तन्त इति । [न्यायवा॰ पृ॰ ४६४ ।] तस्य हि ज्ञानक्रियाशक्ती नित्ये इति ऐश्वर्य नित्यम् । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ५९७ ।] ↩︎
-
“–त परिपूरितायां भूमावक्रिया–” [भा॰] । ↩︎
-
“–स्य च अ–” [ज॰] । ↩︎
-
“–धे च प–” [आ॰] । ↩︎
-
“–त्वाद्यनुप–” [भा॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“न इति” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
बुद्धिमत्यधिष्ठातरि साध्ये कथमचेतनेन कर्मणा सिद्धसाधनम्, तस्याप्यचेतनतया अधिष्ठात्रपेक्षत्वात् ? तथाहि–सर्वमचेतन चेतनाधिष्ठितं प्रवर्त्तमानं दृष्टम् यथा तन्त्वादि, तथा च कर्मादि । न चास्मदाद्यात्मैव अधिष्ठायकः, तस्य तद्विषयज्ञानाभावात् । तथा च अस्मदाद्यात्मनो न कर्मविषयं ज्ञानमिन्द्रियजम्, नापि परमाण्वादिविषयम् । न च तदभावे तस्य प्रेरक दृष्टम् । न चाचेतनस्य अकस्मात्प्रवृत्तिरुपलब्धा । प्रवृत्तौ वा परिनिष्पन्नेपि कार्ये प्रवर्त्तेत विवेकशून्यत्वात् ।" । [प्रश॰ व्योम॰ पृ॰ ३०४] । ↩︎
-
[पृ॰ ९७ पं॰ १६ ।] कार्यत्वं स्वकारणसत्तासमवायः स्यात्, अभूत्वाभावित्वम्, अक्रियादर्शिनोऽपि कृतवुद्ध्युत्पादकत्वं कारणव्यापारानुविधायित्वं वा । [प्रमेयरत्नमा॰ पृ॰ ६४ ।] ↩︎
-
सहावयवैर्वर्तमानत्वम्, तैर्जन्यमानत्वं वा, सावयवमिति बुद्धिविषयत्वं वा ? [प्रमेयक॰ पृ॰ ७५ पू॰ ।] ↩︎
-
“–वत्वेनास्य” [भां॰] । “–वत्वेव्या–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रागसतः स्वकारणसत्तासम्बन्धलक्षणम् । ↩︎
-
“कृत्यम्” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–भावे हि” [ज॰] । ↩︎
-
“–त्करत्वम्बुद्धि–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
उपलम्भे वा तत्र ततो जीर्णदेवकुलादिष्विव अक्रियादर्शिनोऽपि कृतबुद्धि स्यात् । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ११५ । ↩︎
-
“अनेन अनुमानान्तरेण” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–शेष सि–” [भा॰] । ↩︎
-
“–भावात् तदु–” [भा॰] । ↩︎
-
“–परिषू–” [भा॰] । ↩︎
-
“कृत्रिमत्वाभूभागादिसंस्थानरूपस्य” [भा॰] । ↩︎
-
“तत्र” [आ॰] । ↩︎
-
“प्रतिपत्तिः” [भा॰] । ↩︎
-
“महन्माया–” [आ॰] । ↩︎
-
“–त्वमस्य सिद्धम्” [ब॰] , [ज॰] । “कर्तृमप्यसि–” [भा॰] । ↩︎
-
“सुप्तप्रमत्तावस्थायां” [आ॰] । ↩︎
-
तथापि कर्त्तुर्नैकत्वं व्यभिचारोपदर्शनात् ॥ ९२ ॥ एककर्त्तुरसिद्धौ च सर्वज्ञत्व किमाश्रयम् ? तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ५७ । नैवं प्रयोक्तुरेकस्य कारकाणामसिद्धित । नानाप्रयोक्तृकत्वस्य क्वचिद्दृष्टेरसंशयम् ॥ ६३ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३६७] । न ह्ययं नियम निखिल कार्यमेकेनैव कर्त्तव्यं नापि एकनियतैर्वहुभि इति, अनेकधा कार्यकर्तृत्वोपलम्भात् ॥ [प्रमेयक॰ पृ॰ ७९ पू॰] । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १३१ ।] ↩︎
-
स्थावरादिभिरप्यस्य व्यभिचारोऽनुवर्ण्यते । कैश्चित् पक्षीकृतैस्तेषामधीमद्धेतुतास्थितै ॥ ३८ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३६२ । ↩︎
-
“पश्यामः” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“वा–” [भा॰] । ↩︎
-
“–दृष्टत्वे” [आ॰] । ननु कुतोऽयं शरीरवानपि अदृश्य विद्यादिप्रभावात्, जातिविशेषाद्वा ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४३३ । ↩︎
-
“शरीरावयवः–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–त्वानुपलब्धेः” [आ॰] । ↩︎
-
तस्यापि वितनुकरणस्य तत्कृतेरसम्भवात् । अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ २७१ । तत्सम्बन्धरहितस्य मुक्तात्मन इव जगत्कर्तृत्वानुपपत्तेः । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ११९ । अशरीरो ह्यधिष्ठाता नात्मा मुक्तात्मवद्भवेत् ॥ ७८ ॥ मीमांसाश्लो॰ पृ॰ ६६० । ↩︎
-
बोधो न वेधसो नित्यो बोधत्वादन्यवोधवत् । इति हेतोरसिद्धत्वान्न वेधा कारणं भुवः ॥ १२ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३६० ।] ↩︎
-
“–तः सिद्धम्” [आ॰] । ↩︎
-
यदि प्रावान्येन समस्तकारकप्रयोक्तृत्वादीश्वरस्य सर्वज्ञत्व साध्यते, सर्वजत्वाच्च प्रयोक्त्रन्तरनिरपेक्ष समस्तकारकप्रयोक्तृत्वं प्रधानभावेन, तदा परस्पराश्रयो दोष कुतो निवार्येत ? [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३६८ । प्रमेयक॰ पृ॰ ७८ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १२८ ।] ↩︎
-
“हीयेत” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
सकलकार्याणामुत्पत्तिविनाशयोः स्थितौ च महेश्वराभिसन्वेरेकत्वे सकृदुत्पत्त्यादिप्रसङ्गात् विचित्रत्वानुपपत्तेरिति । [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ २७९ ।] ↩︎
-
“चाऽ–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–विषयीकारम्” [आ॰] । ↩︎
-
स्यादेतत् नेश्वर एव केवलं कारणमपि तु धर्माधर्मादिसहकारिकारणान्तरमपेक्ष्य करोतितदेतदसम्यक्; यदि हि सहकारिभिः कश्चिदुपकारिभि ? कश्चिदुपकार कर्त्तव्यो भवेत्, तदा तस्य सहकारिणि व्यपेक्षा । यावता नित्यत्वात् परैरनाधेयातिशयस्य न किञ्चित्तस्य सहकारिभिः प्राप्तव्यमस्तीति किमिति तांस्तथाभूताननुपकारिण सहकारिणोऽपेक्षेत ? किञ्च, येऽपि ते सहकारिणः तेऽपि सर्व एवेश्वरस्यायत्तजन्मतया नित्यं समवहता एवतत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ५४ । ↩︎
-
ननु तेऽपि तज्ज्ञानाद्यायत्तजन्मान किन्न सर्वदा सन्निधीयन्ते ? अथ नैव ते तदायत्तोत्पत्तय तर्हि तैरेव कार्यत्वादिहेतुरनैकान्तिक । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १२२ । प्रमेयक॰ पृ॰ ७९ उ॰ । ↩︎
-
अथायमीश्वर कुर्वाण किमर्थ करोति ? लोके हि ये कर्त्तारो भवन्ति ते किञ्चिदुद्दिश्य प्रवर्त्तन्ते इदमाप्स्यामि इदं हास्यामि चेति, न पुनरीश्वरस्य हेयमस्ति दुःखाभावात्, नोपादेयं वशित्वात् । क्रीडार्थमित्येके । एके तावद् ब्रुवते क्रीडार्थमीश्वर सृजति इति नन्वेतदयुक्तम्, क्रीडा हि नाम रत्यर्थं भवति न च रत्यर्थी भगवान् विभूतिख्यापनार्थम् इत्यपरे एतदपि तादृगेव किमर्थं तर्हि करोति ? तत्स्वाभाव्यात् प्रवर्त्तते इत्यदुष्टम् । [न्यायवा॰ पृ॰ ४६३ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ ४ । १ । २१ । न्यायमं॰ पृ॰ २०२ ।] ↩︎
-
तथा चापेक्षमाणस्य स्वातन्त्र्यं प्रतिहन्यते ॥ ५४ ॥ मीमांसाश्लो॰ पृ॰ ६५३ । तत्त्वसं॰ पृ॰ ७६ । ↩︎
-
अभावाच्चानुकम्प्याना नानुकम्पाऽस्य जायते । सृजेच्च शुभमेवैकमनुवम्पाप्रयोजित ॥ ५२ ॥ मीमासाश्लो॰ पृ॰ ६५२ । तत्त्वसं॰ पृ॰ ७६ । प्रमेयव॰ पृ॰ १९ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १३० । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४४७ । ↩︎
-
“एतेषाम्” [भा॰] । ↩︎
-
क्रीडार्थाया प्रवृत्तौ च विहन्येत कृतार्थता ॥ ५६ ॥ [मीमासाश्लो॰ पृ॰ ६५३ ।] [तत्त्वस॰ पृ॰ ७७ ।] ↩︎
-
“तत्राद्य प–” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वसमर्थनपरा ग्रन्था– [वैशेषिक सू॰ २ । १ । १८-१९ । प्रशस्तपादभा॰ पृ॰ ४८-४९ । कन्दली पृ॰ ५४ । व्योमवती पृ॰ ३०१ । प्रशस्त॰ किरणा॰ पृ॰ ९७ । वैशे॰ उप॰ पृ॰ ६२ । न्यायली॰ पृ॰ २० । मुक्ताव॰ दिन॰ पृ॰ २३ । न्यायसू॰, भाष्य, बा॰, बा॰ ता॰ टी॰ ४ । १ । २० । न्यायम॰ पृ॰ १९४ । न्यायकुसु॰ पञ्चमस्तवक । तत्खण्डनपराश्चेत्थं द्रष्टव्या–प्रमाणवा॰ २ । १०–२८ । तत्त्वसं॰ ईश्वरप॰ पृ॰ ४० । मीमांसाश्लो॰ सम्बन्धाक्षेप॰ श्लो॰ ४३ । प्रकरणपं॰ पृ॰ १३४ । विधिवि॰ पृ॰ २१० । अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ २६८ । श्लोकवा॰ पृ॰ ३६० । शास्त्रवा॰ श्लो॰ १९४ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ १९४ । आप्तप॰ कारि॰ ८ । प्रमेयक॰ पृ॰ ७३ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ९३ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४०६ । प्रमेयरत्नमा॰ पृ॰ ६१ ।] ↩︎
-
अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिमुखात्मख्यातिरविद्या । [योगसू॰ २ । ५ ।] दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतैवाऽस्मिता । पुरुषोदृक्शक्ति बुद्धिः दर्शनशक्तिः इत्येतयो एकस्वरूपापत्तिरेवाऽस्मिता क्लेश उच्यते । भोक्तृभोग्यशक्त्योरत्यन्तविभक्तयोः अत्यन्तासङ्कीर्णयोरविभागप्राप्ताविव सत्या भोगः कल्प्यते ।" [योगसू॰ व्यासभा॰ २ । ६ ।] सुखानुशयी राग । दुखानुशयी द्वेप । स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेश । योगसू॰ २ । ७, ८, ९ । पञ्चपर्वा भवत्यविद्या–अविद्याऽस्मितारागद्वेषाभिनिवेशा क्लेशा इति, एत एव स्वसञ्ज्ञाभि तमो मोह महामोहः तामिश्र अन्धतामिश्र इति चित्तमलप्रसङ्गेन अभिधास्यन्ते । [योगद॰ व्यासभा॰ १ । ८ ।] ↩︎
-
क्लेशमूल कर्माशयो दृष्टादृष्टजन्मवेदनीयः । [योगसू॰ २ । १२ ।] ↩︎
-
सति मूले तद्विषाको जात्याथुर्भोगः । [योगसू॰ २ । १३ ।] ↩︎
-
तदनुगुणा वासना आशय । [योगसू॰ व्यासभा॰ १ । २४ ।] ↩︎
-
स च वन्धस्त्रिविध प्रकृतिबन्धो वैकारिकबन्धो दक्षिणाबन्धश्च । तत्र प्रकृतिबन्धो नाम अष्टासु प्रकृतिबुद्ध्यहङ्कारतन्मात्रेषु प्रकृतिषु परत्वेनाभिमान । वैकारिकबन्धो नाम ब्रह्मादिस्थानेषु श्रेयोबुद्धि । दक्षिणाबन्धो नाम गवादिदानेज्यानिमित्त । [सा॰ माठर बृ॰ पृ॰ ६२ । तत्त्वयाथा॰ पृ॰ ८१ ।] प्रकृतिलय प्रकृतिबन्ध इत्युच्यते, यज्ञादिभि दक्षिणाबन्ध इत्युच्यते, ऐश्वर्यादिनिमित्तो भोगो वैकारिक इत्युच्यते । [सा॰ माठर वृ॰ पृ॰ ६३ । योगसू॰ तत्त्ववैशा॰ १ । २४ । साख्यसं॰ पृ॰ २४ ।] ↩︎
-
अविद्यादय क्लेशा, कुशलाकुशलानि कर्माणि, तत्फलं विपाक, तदनुगुणा वासना आशय । ते च मनसि वर्त्तमाना पुरुषे व्यपदिश्यन्ते स हि तत्फलस्य भोक्तेति, यथा जय पराजयो वा योद्धृषु वर्त्तमान स्वामिनि व्यपदिश्यते । यो ह्यनेन भोगेनापरामृष्ट स पुरुषविशेष ईश्वर । कैवल्य प्राप्तास्तर्हि सन्ति च वहव केवलिन, ते हि त्रीणि बन्धनानि छित्त्वा कैवल्य प्राप्ता । ईश्वरस्य च तत्सम्बन्धो न भूतो न भावी । यथा मुक्तस्य पूर्वा बन्धकोटि प्रज्ञायते नैवमीश्वरस्य । यथा वा प्रकृतिलीनस्य उत्तरा बन्धकोटि सम्भाव्यते नैवमीश्वरस्य । स तु सदैव मुक्त सदैव ईश्वर इति । योऽसो प्रकृष्टसत्त्वोपादानात् ईश्वरस्य शाश्वतिक उत्कर्ष स किं सनिमित्त अहोस्विन्निर्निमित्त इति ? तस्य शास्त्रं निमित्तम् । शास्त्रं पुन किन्निमित्तम् ? प्रकृष्टसत्त्वनिमित्तम् । एतयो शास्त्रोत्कर्षयो ईश्वरसत्त्वे वर्त्तमानयो अनादि सम्बन्ध । [योगसू॰ व्यासभा॰ १ । २४ ।] ↩︎
-
ऐश्वर्यम् ईश्वरभावेन इत्यष्टविधम्–अणिमा, लघिमा, गरिमा, महिमा, प्राप्ति, प्राकाम्यम्, ईशित्वम्, वशित्वम्, यत्रकामावसायित्वमिति । [सा॰ माठरवृ॰ पृ॰ ४१ ।] तत्राणिमा भवत्यणु, लघिमालघुर्भवति, महिमा महान् भवति, प्राप्ति अङ्गुल्यग्रेण स्पृशति चन्द्रम्, प्राकाम्यम् इच्छानभिघातो भूमावुन्मजति निमज्जति यथोदके, वशित्व भूतभौतिकेषु वशी भवति अवश्यञ्चान्येषाम्, ईशितृत्वम्–तेपाम्प्रभवाप्ययव्यूहानामीष्टे, यत्रकामावसायित्वम् सत्यसङ्कल्पता, यथा सङ्कल्प तथा भूतप्रकृतीनामवस्थानम् । योगसू॰ व्यासभा॰ ३ । ४५ । विक्रियगोचरा ऋद्धि अनेकविधा–अणिमा, महिमा, लघिमा, गरिमा, प्राप्ति, प्राकाम्यम्, ईशित्वम्, वशित्वम्, अप्रतिघात, अन्तर्धानम्, कामरूपित्वम्, इत्येवमादि । [त॰ राजवा॰ पृ॰ १४४ ।] ↩︎
-
“–पूजिते म–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
यत्रकामावसायित्व सत्यसङ्कल्पता इति । विजितगुणार्थवत्त्वो हि योगी यद् यदर्थतया सङ्कल्पयति तत् तस्मै प्रयोजनाय कल्प्यते । विषमपि अमृतकार्य सङ्कल्प्य भोजयन् जीवयति । योगसू॰ तत्त्ववै॰ ३ । ४५ । ↩︎
-
अष्टविकल्पो देव तैर्यग्योनश्च पञ्चधा भवति । मानुष्यश्चैकविध समासतो भौतिक सर्गः ॥ ५३ ॥ तद्यथा–ब्राह्मं प्राजापत्यम् ऐन्द्रं पैत्रं गान्धर्वं याक्षं राक्षसं पैशाचमित्यष्टविधो दैवसर्ग । तैर्यग्योनश्च पञ्चधा भवति अत्र तुत्यलिङ्गत्वाद्भवति–पशु-पक्षि-मृग-सरीसृपस्थावरान्तश्च इति । मानुष्य एकविधस्तुल्यलिङ्गत्वात् ब्राह्मणादिचाण्डालान्त ।" [सा॰ मा॰ बृ॰ पृ॰ ७० ।] ↩︎
-
“–स पै–” [ब॰] , [ज॰] , [भां॰] । ↩︎
-
“–चेपु तै–” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
तत्र निरतिशयं सर्वज्ञबीजम् । [योगसू॰ १ । २५] । अस्तिकाष्ठाप्राप्ति सर्वज्ञवीजस्य सातिशयत्वात् परिमाणवदिति । यत्र काष्ठाप्राप्तिः ज्ञानस्य स सर्वज्ञ । व्यासभा॰ । ↩︎
-
तस्य आत्मानुग्रहाभावेऽपि भूतानुग्रह प्रयोजनम् । ज्ञानधर्मोषदेशेन, कल्पप्रलयमहाप्रलयेषु संसारिण पुरुषानुद्धरिष्यामि इति । तथा चोक्तम्–आदिविद्वान्निर्माणचित्तमधिष्ठाय कारुण्याद् भगवान् परमर्षि आसुरथे जिज्ञासमानाय धर्म प्रोवाच इति । [योगसू॰ व्यासभा॰ १ । २५ ।] ↩︎
-
“समस्तम्” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
तस्य वाचक प्रणव । तज्जपस्तदर्थभावनम् । [योगसू॰ १ । २७, २८ ।] ↩︎
-
पूर्वेषामपि गुरु कालेनानवच्छेदात् । [योगसू॰ १ । २६ ।] पूर्वे हि गुरुव कालेनावच्छेद्यन्ते, यत्र अवच्छेदार्थेन कालो नोपावर्त्तते स एष पूर्वेषामपि गुरु । [व्यासभा॰ ।] ↩︎
-
[पृ॰ १०९ पं॰ ८ ।] ↩︎
-
यत क्लेशादिभिरपरामृष्टत्वमात्रं तस्य स्वरूप तस्मिन् सति अशेषज्ञत्वं वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४५४ ।] ↩︎
-
ईश्वरत्व । ↩︎
-
अशेषकर्तृत्वात् ऐश्वर्याश्रयत्वाद्वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४५४ ।] ↩︎
-
स किं स्वतन्त्र सर्व कार्य कुर्यात् प्रकृतिपरतन्त्रो वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४५४ ।] ↩︎
-
साहित्यं सहकारित्वात् एतयो कल्प्यते च यत् । तत् स्यादतिशयाधानादेकार्थक्रिययापि वा ॥ ९५ ॥ न युक्ता कल्पनाद्यस्य निर्विकारतया तयो । न द्वितीयस्य कार्याणा यौगपद्यप्रसङ्गत ॥ ९६ ॥ [तत्त्वस॰ पृ॰ ५९ । प्रमेयक॰ पृ॰ ८४ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ५५४ ।] ↩︎
-
इहोच्यते तयोरेकक्रियाकाले समस्ति किम् । तदन्यकार्यनिष्पत्तिसामर्थ्यं यदि वा न तत् ॥ १०१ ॥ यद्यस्ति सर्गकालेऽपि द्वयमप्यपरं भवेत् । एवमन्यस्य सद्भावे द्वयमन्यत् प्रसज्यते ॥ १०२ ॥ [तत्त्वसं॰ पृ॰ ६० । प्रमेयक॰ पृ॰ ८४ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४५५ ।] ↩︎
-
“–योः पुनः प्रसङ्ग” [भा॰] । ↩︎
-
तथाहि–यदोद्भूतवृत्तिना रजसा युक्तो भवति महेश्वर तदा सर्गहेतु प्रजाना भवति प्रसवकार्यत्वाद्रजस । यदा तु सत्त्व समुद्भूतवृत्ति संश्रयते तदा लोकाना स्थितिकारणं भवति सत्त्वस्य स्थितिहेतुत्वात् । यदा तु तमसोद्भूतशक्तिना समायुक्तो भवति तदा प्रलयं नाश सर्वजगतः करोति तमसः प्रलयहेतुत्वात् । यथोक्तम्–रजोजुषे जन्मनि सत्त्ववृत्तये स्थितौ प्रजाना प्रलये तमस्पृशे । अजाय सर्गस्थितिनाशहेतवे त्रयीमयाय त्रिगुणात्मने नम । [कादम्बरी पृ॰ १] तत्त्वसं पं॰ पृ॰ ५९ । प्रमेयक॰ पृ॰ ८४ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४५४ । ↩︎
-
उत्कटं शक्तिरूपञ्च यदि तन्मात्रकारणम् । सर्वदा तद्भवेद्धेतोर्नित्यरूपस्य सन्निधे ॥ १०५ ॥ न चापरं परैरिष्टमतो नैवान्यतोपि तत् । नापि स्वतन्त्रमेवेदं कादाचित्कत्वसम्भवात् ॥ १०६ ॥ स्वतो भावे ह्यहेतुत्वं स्वक्रियाया विरोधत । अपेक्षया हि भावाना कादाचित्कत्वसभव ॥ १०७ ॥ [तत्त्वसं॰ । प्रमेयक॰ पृ॰ ८४ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४५५ ।] ↩︎
-
ततश्चास्य भाव कदाचित् प्रकृतीश्वरादेव कारणात्, अन्यतो वा हेतो स्वतन्त्रो वा स्यात् ? [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ६१ ।] ↩︎
-
ऐश्वर्य हि तत्र स्वाभाविकम्, प्रकृतिकृतं वा स्यात् ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४५५ ।] ↩︎
-
अव्यवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विरागमेश्वर्यम् । सात्त्विकमेतद्रूपं तामसमस्माद् विपर्यस्तम् ॥ २३ ॥ तत्र बुद्धेः सात्विकं रूपं चतुर्विवं भवति धर्मो ज्ञानं विरागमैश्वर्गमिति । [सा॰ माठरवृ॰ ।] ↩︎
-
ननु कोऽयमीश्वरेण साकं बुद्धे सम्बन्ध–समवाय, संयोगादि, ईश्वरोद्देशेन प्रवृत्तिमात्र वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ४५६ ।] ↩︎
-
चितिशक्तिरपरिणामिन्यप्रतिसङ्क्रमाऽदर्शितविषया शुद्धा चानन्ता च सत्त्वगुणात्मिका चेयम् । [योगसू॰ व्यासभा॰ १ । २ ।] तया चोक्तं पञ्चशिखेन–अपरिणामिनी हि भोक्तृशक्ति अप्रतिसङ्क्रमा च । [योगसू॰ तत्त्ववैशा॰ २ । २० ।] ↩︎
-
“–मानाय नि–” [ब॰] ↩︎
-
साधकवाधकप्रमाणाभावात् सर्वज्ञे संशयोऽस्तु इत्ययुक्तम्; यस्मात् साधकवाधकप्रमाणयोः निर्णयाद् भावाभावयोरविप्रतिपत्ति बाधकनिर्णयात्त्वसत्तायाम् । [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ ४९ ।] ↩︎
-
“–भावात्तत्र” [भा॰] । ↩︎
-
“–त्राह–सर्वत्र दृश्ये–” [आ॰] । ↩︎
-
“–त्र बाध–” [भा॰] । ↩︎
-
“बाधकाभावेतरयोः सन्देहाभावादेव” [भा॰] । ↩︎
-
“इन्द्रियप्रत्यक्षस्य” [भा॰] । ↩︎
-
विषय-विषयिसन्निपातसमयानन्तरमाद्यग्रहणमवप्रह । [सर्वार्थसि॰ पृ॰ ६२ । त॰ राजवा॰ पृ॰ ४२ ।] अक्षार्थयोगजाद्वस्तुमात्रग्रहणलक्षणात् जातं यद्वस्तुभेदस्य ग्रहणं तदवग्रह ॥ २ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २१९ । अत्थाणमुग्गहणमवग्गहं तह वियालणमीहम् । ववसाय च अवायं धरणं पुण धारण वेति ॥ ९ ॥ [आ॰] नि॰ । सामण्णत्थावग्गहणमुग्गहो भेयमग्गणमहेहा । तस्सावगोवाओ अविच्चुई धारणा तस्स ॥ १८० ॥ [विशेषा॰ भा॰ ।] तत्र अव्यक्तं यथास्वमिन्द्रियैर्विषयाणामालोचनावधारणमवग्रह । अवग्रहो ग्रहो ग्रहणमालोचनमवधारणमित्यनर्थान्तरम् । तत्त्वार्थाधिग॰ भा॰ पृ॰ १८ । प्रमाणनयतत्त्वा॰ २ । ७ अक्षार्थयोगे दर्शनानन्तरमर्थग्रहणमवग्रह । प्रमाणमी॰ १ । १ । २७ । ↩︎
-
“–यम्” [आ॰ वि॰] । ↩︎
-
❀ एतत्तारकान्तर्गत पाठः [आ॰] विवृतौ नास्ति । ↩︎
-
“अवग्रहगृहीतवि–” [आ॰ वि॰] । “अवग्रहीत–” [ज॰ वि॰] । अवग्रहगृहीतेऽर्थे तद्विशेषाकाङ्क्षणमीहा । [सर्वार्थसि॰ पृ॰ ६३ । अवगृहीतेऽर्ये राजवा॰ पृ॰ ४१ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २२० ।] अवगृहीतेऽर्थे विषयार्थैकदेशाच्छेषानुगमनं निश्चयविशेषजिज्ञासा चेष्टा ईहा । ईहा ऊहा तर्क परीक्षा विचारणा जिज्ञासा इत्यनर्थान्तरम् । [तत्त्वार्थाधि॰ भा॰ पृ॰ १८] । अवगृहीतार्थविशेषाकाङ्क्षणम् ईहा [प्रमाणनयतत्त्वा॰ २ । ८ । प्रमाणमी॰ १ । १ । २८ । जैनतर्कप॰ पृ॰ ११६ ।] ↩︎
-
विशेषनिर्ज्ञानाद्याथात्म्यावगमनमवाय [सर्वार्थसि॰ पृ॰ ६३ । राजवा॰ पृ॰ ४२ । तत्वार्थश्लो॰ बा॰ पृ॰ २२० ।] अवगृहीते विषये सम्यगसम्यगिति गुणदोषविचारणाध्यवसायापनोदोऽपाय । अपायोऽपगम अपनोद अपव्याध अपेतमपगतमपविद्धमपनुत्तमित्यनर्थान्तरम् । [तत्त्वार्था॰ भा॰ पृ॰ १८ ।] ईहितविशेषनिर्णयोऽवाय । प्रमाणनयतत्त्वा॰ २ । ९ । प्रमाणमी॰ १ । १ । २९ । जैनतर्क॰ पृ॰ ११६ । ↩︎
-
“–र्यायाः आ–” [भा॰] । ↩︎
-
“–त्मा भा–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“प्ररूप्येत” [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
अनिर्भासं सनिर्भासमन्यनिर्भासमेव च । विजानाति न च ज्ञानं बाह्यमर्थ कथञ्चन ॥ १९९९ ॥ [तत्त्वसं॰ पृ॰ ५५९ ।] ↩︎
-
“–न्यरूप–” [आ॰] । ↩︎
-
“ज्ञानरूपत्वे” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
तस्माद् विभक्त आकार सकलो वासनाबलात् । बहिरर्थत्वरहितस्ततोऽनालम्बना मति ॥ अत एव सर्वे प्रत्यया अनालम्बना प्रत्ययत्वात् स्वप्तप्रत्ययवदिति प्रमाणपरिशुद्धि । तथाहि इदमेव अनालम्बनत्व यदात्माकारवेदनत्वम् । [प्रमाणवा॰ अल॰ पृ॰ २२ ।] ↩︎
-
“–नोपपत्ते–” [भा॰] , [ज॰] । ↩︎
-
ननु नील कथमात्मस्वरूप प्रकाशयति ? नहि प्रकाश्या घटादय प्रदीपादिना स्वप्रकाशका आत्मनि क्रिया विरुद्ध्यते नहि सैवासिधारा तयैव छिद्यते । अत्र परिहारः–प्रकाशमानस्तादात्म्यात् स्वरूपस्य प्रकाशक । यथा प्रकाशोऽभिमत तथा धीरात्मवेदिनी । [प्रमाणवा॰ पृ॰ १४ ।] ↩︎
-
सकृत् सवेद्यमानस्य नियमेन धिया सह । विषयस्य ततोऽन्यत्व केनाकारेण सिद्ध्यति ॥ ३८६ ॥ विषयस्य हि नीलादे धिया सह सकृदेव सम्वेदन धिया सह ?, न पृथक् तत सवेदनादपरो विषय इति कथम् ? तथाभूतमेव सवेदनमिति स्यात् विवेचयितुमशक्यम् इति प्रतिपादितम् । भेदावभासन भवतीति चेत्–भेदश्च भ्रान्तिविज्ञानैर्दृश्येतेन्दाविवाद्वये । प्रमाणवा॰ अल॰ पृ॰ ९१ । यत्सवेदनमित्यादिना नीलतद्धियोरभेदसाधनाय निराकारज्ञानवादिनं प्रति प्रमाणयति–यत्सवेदनमेव स्याद्यस्य सवेदन ध्रुवम् । तस्मादव्यतिरिक्त तत् ततो वा न विभिद्यते ॥ २०३० ॥ यथा नीलधिय स्वात्मा द्वितीयो वा यथोडुपः । नीलधीवेदनञ्चेद नीलाकारस्य वेदनात् ॥ २०३१ ॥ एतदुक्तं भवति–यस्मादपृथक् सवेदनमेव तत्तस्मादभिन्न यथा नीलधी स्वस्वभावात्, यथा वा तैमिरिकज्ञानप्रतिभासी द्वितीय उडुप–चन्द्रमा, नीलधीवेदनञ्चेदम् इति पक्षधर्मोषसहार । धर्म्यत्र नीलाकारतद्धियौ तयोरभिन्नत्वं साध्यधर्म यथोक्त सहोपलम्भनियमो हेतु । ईदृश एव आचार्यीये सहोपलम्भनियमादित्यादौ प्रयोगे हेत्वर्थोऽभिप्रेत । [तत्त्वसं॰ पृ॰ ५६७ ।] ↩︎
-
“वाभ्यन्तराभावात्” [ब॰] , [ज॰] । “गत्यन्तराभावात्” [भा॰] । ↩︎
-
तदनेन प्रबन्धेन वेद्यत्वलक्षणो हेतु समर्यितो विज्ञानवादिनां स चैवं प्रयोगमर्हति–यद् वेद्यते येन वेदनेन तत् तस्मान्न भिद्यते यथा ज्ञानस्य आत्मा । विधिवि॰ न्यायकणि॰ पृ॰ २६० । ज्ञानाद्वैतविषयकः विस्तृत पूर्वपक्षः शावरभाष्यस्य वृहतीपक्षिकाया [५ । १ । १] द्रष्टव्य । ↩︎
-
पृ॰ ११७ पं॰ १० । ↩︎
-
क्षणिकत्वमनन्यवेद्यत्वं नानासन्तानत्वमिति स्वत तावन्न सिद्ध्यति भ्रान्ते । [अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ २४१ ।] यत्तु संवेदनाद्वैतं पुरुषाद्वैतवन्न तन् । सिद्ध्येत् स्वतोऽन्यतो वापि प्रमाणात् स्वेष्टहानित ॥ ८५ ॥ [आप्तपरी॰ ।] ↩︎
-
“अर्थस्य सत्त्व–” [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“–द्धस्वरूपानु–” [भा॰] । ↩︎
-
“–नस्वरूपा–” [भा॰] । ↩︎
-
“–स्य स्वरूपं” [भा॰] । ↩︎
-
चत्वार प्रत्यया उक्ता । हेतुप्रत्यय, समनन्तरप्रत्यय, आलम्बनप्रत्यय, अधिपतिप्रत्ययश्च । अभिधर्म को॰ २ । ६१ । ↩︎
-
“कदाचिदुत्प–” [भा॰] । ↩︎
-
देशादिनियम सिद्ध स्वप्नवत् प्रेतवत् पुन । सन्तानानियम सवै पूयनद्यादिदर्शने ॥ ३ ॥ स्वप्नोपधातवत् कृत्यक्रिया नरकवत् पुन । सर्व नरकपालादिदर्शने तैश्च बाधने ॥ ४ ॥ [विंश॰ विज्ञप्तिमा॰ ।] ↩︎
-
“आदर्शे” [ब॰] , [ज॰] , प्रतौ च त्रुटितमेतत्स्थलम्, [भा॰] प्रतौ तु ““नचित्”” इति पाठः । ↩︎
-
“कदाचिदप्युदे–” [भा॰] । ↩︎
-
न चार्थाभाव प्रत्यक्षाधिगम्य बाह्यार्थप्रकाशकत्वेनैवास्योत्पत्तेः । [प्रमेयक॰ पृ॰ २१ पू॰ ।] [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३४९ ।] ↩︎
-
अयं वक्ति, चलतीत्यादिरूपा बाह्या, अह सुखी दुःखीत्यादिस्वरूपा आध्यात्मिका अर्थक्रिया । ↩︎
-
[पृ॰ ११७ पं॰ ११ ।] ↩︎
-
सम्बन्धो हि योग्यतास्वभाव एव ज्ञानार्थयोः ग्राह्यग्राहकभावाङ्गं न तु तादात्म्यादिः । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १६३ ।] ↩︎
-
क्षणक्षयस्य ज्ञानेन तादात्म्येऽपि ज्ञानस्य प्रतिभासो न क्षणक्षयस्य, चक्षुरादेर्ज्ञानमुत्पद्यते न च ज्ञानात् तत्प्रतिभासः । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰] ↩︎
-
पृ॰ ११७ प॰ २१ । ↩︎
-
तथाहि–न तावत् पृथिव्यादिबाह्योऽर्थ अस्य ग्राह्यो विद्यते तस्य एकानेकस्वभावशून्यत्वात् । भासमान किमात्माऽय बाह्योऽर्थ प्रतिभासते । परमाणुस्वभाव किं किं वावयविलक्षण ॥ १९६७ ॥ [तत्त्वस॰ पृ॰ ५५० ।] ↩︎
-
पृ॰ ११८ प॰ १० । ↩︎
-
“अपेक्षाया प्रागेव प्रतिषेधात्” [भा॰] । ↩︎
-
“–स्यापि सि–” [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ ११८ प॰ १४ । ↩︎
-
पृ॰ ११८ प॰ १६ । ↩︎
-
स्यादेतत्–यद्यपि विपक्षे सत्त्व न निश्चितं सन्दिग्ध तु ततश्चानैकान्तो हेतु सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वात् । [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ ५६९ ।] यश्च सहोपलम्भनियम उक्त सोऽपि विकत्पं न सहते । यदि ज्ञानार्थयो साहित्येन उपलम्भ ततो विरुद्धो हेतु नाभेदं साधयितुमर्हति साहित्यस्य तद्विरुद्धभेदव्याप्तत्वात् अभेदे तदनुपपत्ते । अथ एकोपलम्भनियम, न, एकत्वस्य अवाचक सहशब्द । अपि च किमेकत्वेन उपलम्भ आहो एक उपलम्भ ज्ञानार्ययो । न तावदेकत्वेन उपलम्भ इत्याह–बहिरूपलब्धेश्च विषयस्य । अथ एकोपलम्भनियम तत्राह–अत एव सहोपलम्भनियमोऽपि प्रत्ययविषययो उपायोपेयभावहेतुको नानेदहेतुक इत्यवगन्तव्यम् । [शा॰ भा॰, भामती २ । २ । २८ ।] इदमत्राऽऽकूतम्–सहोपलम्भनियमश्च वेद्यत्वञ्च हेतू सन्दिग्धव्यतिरेकतया अनैकान्तिकौविस्तरतस्तु न्यायकणिकायाम् [पृ॰ २६४] अनुसरणीय इति । [योगसू॰ तत्त्ववैशा॰ ४ । १४ ।] सहोपलम्भनियमान्नाभेदो नीलतद्धियो । विरुद्धाऽ- सिद्धसन्दिग्धव्यतिरेकानन्वयत्वतः ॥ ८४ ॥ न्यायवि॰ पृ॰ १९२ पू॰ । अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ २४२ । प्रमेयक॰ पृ॰ २१ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३५२ । कृत्तिकाभिश्च व्यभिचारः प्रकृतहेतौ, तथाहि–तासु युगपदुपलम्भनियमोऽस्ति न चाभेद, तद्भेदस्य सर्वाविसंवादेन प्रसिद्धत्वात् । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १५७ ।] ↩︎
-
तत्र भदन्तशुभगुप्तस्त्वाह–विरुद्धोऽयं हेतुर्यस्मात् सहशब्दश्च लोकेऽन्यो स्या न्नैवाने न्ये न विना क्वचित् । विरुद्धोऽयं ततो हेतुर्यद्यस्ति सहवेदनम् । इति । पुनः स एवाह–यदि सहशब्द एकार्थः तदा हेतुरसिद्धः । तथाहि–नटचन्द्रमल्लप्रेक्षासु न ह्येकेनैवोपलम्भो नीलादेः । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ५६७ ।] ↩︎
-
“राश्यन्तराभावाद्” [ब॰] , [ज॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“सद्भावः” [आ॰] । ↩︎
-
“–यं विज्ञान–” [भां॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“नहि चन्द्र–” [आ॰] । ↩︎
-
“स्युरिति” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
पृ॰ ११९ पं॰ ५ । ↩︎
-
तथा किं यद् वेद्यते इति कर्मणि प्रयोगात् वेदनकर्त्तृकविदिक्रियारूपं वेदनकर्मत्वं वेद्यत्वं हेतुरिष्यते, किं वा यद्वेद्यते इति यच्छब्दस्य वेदनक्रियया सामानाधिकरण्ये भावनिर्देशात् विदिक्रियारूपवेदनस्वभावत्वम् ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १६७ । ↩︎
-
“–तुस्तस्य” [भां॰] । ↩︎
-
“–त्वसम्भवात्” [आ॰] । ↩︎
-
“नीलपीताद्यनेका–” [भा॰] । अस्य च विज्ञानाद्वैतवादस्य विविधरीत्या पर्यालोचनं निम्नग्रन्थेषु द्रष्टव्यम्–अभिसमयालङ्कारालोक पृ॰ ३७४ । शाबरभा॰, बृहती, पञ्जिका, शास्त्रदी॰ सू॰ १ । ५ । मीमासाश्लो॰ निरालम्बनवाद । ब्र॰ सू॰ शाकरभा॰, भामती २ । २ । २८ । वृहदारण्यकभा॰ वा॰ ४ । ३, पृ॰ १४५८ । योगसू॰ व्यासभा॰, तत्त्ववै॰ ४ । १४ । वि॰ प्रमेयसं॰ पृ॰ ७५ । विधिवि॰ न्यायकणिका पृ॰ २५४ । न्यायमं॰ पृ॰ ५३६ । आप्तमी॰, अष्टश॰ अष्टसह॰ पृ॰ २४२ । युक्त्यनु॰ पृ॰ ४५ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १२६ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३६ । आप्तपरी॰ पृ॰ ४५ । प्रमेयक॰ पृ॰ २० उ॰ । शास्त्रवा॰ श्लो॰ ३७५–४१३ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३४९ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १४९ । स्या॰ म॰ का॰ १६ । ↩︎
-
तरङ्गाह्युदवेर्यद्वत् पवनप्रत्ययोदिता । नृत्यमाना प्रवर्त्तन्ते व्युच्छेदश्च न विद्यते ॥ ५६ ॥ आलयौघस्तथा नित्यं विषयपवनेरित । चित्रैस्तरङ्गविज्ञानै नृत्यमान प्रवर्त्तते ॥ ५७ ॥ लङ्कावतार पृ॰ २७१ । ↩︎
-
धियो नीलादिरूपत्वे बाह्योऽर्थ कि प्रमाणक । धियोऽनीलादिरूपत्वे स तस्यानुभव कथम् ॥ [प्रमाणवा॰] । यदि सवेदनमेव नीलाकारमात्मप्रकाशकं बाह्योऽर्थ किं प्रमाणमादाय विदितो भवेत् । नहि तत्र प्रत्यक्ष तस्य स्वसवेदनमात्र एव पर्यवसानात् । न च तत पर नीलमाभासते नीलाकारद्वयाप्रवेदनात् । अथ तदर्थस्य रूपं तदा सवेदनमन्येन रूपेण विदितमविदितं वा भवेत् । यद्यविदित स तस्यानुभव कथ स्वरूपेणाज्ञातम् अस्य सवेदनमिति कथ सङ्गच्छते विदितञ्चेत् तथापि। प्रमाणवार्तिकाल॰ । धियोऽसितादिरूपत्वे सा तस्यानुभवः कथम् । धिय सितादिरूपत्वे बाह्योऽर्थ किं प्रमाणक ॥ २०५१ ॥ [तत्त्वस॰ । उद्धृतञ्चैतत्–प्रमेयक॰ पृ॰ २२ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १६३ । “तथाचाहु कीर्तिपादा” इति कृत्वा अद्वयवज्रसग्रह तत्त्वरत्नावली पृ॰ १८ ।] ↩︎
-
“–हकभावः” [आ॰] । ↩︎
-
“–र्थोस्ति” [आ॰] । ↩︎
-
“–विज्ञानो” [ब॰] , [ज॰] । ““विज्ञाने”” स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७३ । प्रमाणवा॰ । ↩︎
-
“–नस्थं हि” प्रमाणवा॰ । ↩︎
-
“विवेचयेत्” [ब॰] , [ज॰] । अत्र देवेन्द्रव्याख्या– चित्रज्ञाने हि यो नीलादिः प्रत्यवभासते ज्ञानोपाधिः ज्ञानविशेषण अनुभवस्वात्मभूत इति यावत्, स एव एकोऽनन्धभाक् तज्ज्ञानस्वभावत्वात् अन्यमर्थ ज्ञानवदेव न भजते, तादृशश्च सन्नसौ तच्चित्रदर्शनप्रतिभासी तदन्यपीतादिप्रतिभासविवेकेन न केवल शक्यते दृष्टु तस्मिन् प्रतिभासमाने सर्वेषामेव तज्ज्ञानतया तदन्येषामपि नियोगत प्रतिभासनात् । तस्माद् यदैवैक नीलादिकमाकारं तदन्येभ्य पीतादिभ्यो “अयं नील” इति जानान्तरेण विवेचयति प्रमाता, तदैव तथा विवेचयन्नसौ न तज्ज्ञानमामृशति अतद्रूपत्वात्तस्य, किं तर्हि ? अर्थे पतति, अर्थ एव तज्ज्ञानं प्रवृत्तं भवतीत्यर्थ । तस्मादेकस्मिन्नप्याकारे प्रतिभासमाने “सर्वमाभाति, न वा किञ्चिदपि” इति अशक्यो विवेकतो दर्शने नीलादिप्रतिभास इति । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७३ । उद्धृतञ्चैतत्–सि॰ वि॰ टी॰ ५४ उ॰ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ १८२ पू॰ । ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–अभिसमयालङ्कारालोक पृ॰ ४४२ । हेतुबिन्दुटी॰ पृ॰ ९७ । तत्त्वोपप्लव॰ पृ॰ ५८ । अष्टसह॰ पृ॰ ७८ । जैनतर्कवा॰ पृ॰ १५ । मीमासाश्लो॰ काशिका पृ॰ २३९ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७४ । न्यायमं॰ पृ॰ ७४ । व्योमवती पृ॰ ६२७ । ↩︎
-
पृ॰ १२४ पं॰ १३ । ↩︎
-
साकारवादप्रतिक्षेपेण निरा- कारादेव प्रत्ययात् प्रतिकर्मव्यवस्थोपपत्ते प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् । [प्रमेयक॰ पृ॰ २३ पू॰ ।] निराकारत्वे कुतो विषयनियम इति चेत्, स्वहेतुप्रयुक्तादेव शक्तिनियमादिति ब्रूम । [न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १२७ पू॰ ।] ↩︎
-
पृ॰ १२५ पं॰ १ । ↩︎
-
उपलब्धिहेतोरुपलब्धिविषयस्य चार्थस्य पूर्वापरसहभावाऽनियमाद् यथादर्शनं विभागवचनम् । क्वचिदुपलब्धिहेतुः पूर्वं पश्चाद् उपलब्धिविषयो यथा आदित्यस्य प्रकाशः उत्पद्यमानानाम् । क्वचित् पूर्वमुपलब्धिविषय पश्चादुपलब्धिहेतु यथा अवस्थिताना प्रदीपः । क्वचिदुपलब्धिहेतुरुपलब्धिविषयश्च सह भवती यथा धूमेन अग्नेर्ग्रहणमिति । [न्यायभा॰ २ । १ । ११ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७४ ।] ↩︎
-
पृ॰ १२५ प॰ १५ । ↩︎
-
पृ॰ १२५ प॰ १८ । ↩︎
-
“ज्ञानादभिन्नत्वम्” [ब॰] , [ज॰] । एभिरेव विकल्पैश्चित्रज्ञानस्य खण्डनम् प्रमेयकमलमार्तण्डे [पृ॰ २५ पू॰] प्रकारान्तरेण च तत्त्वार्थश्लोक बा॰ पृ॰ ३५ । न्यायविनि॰ टा॰ पृ॰ २४० पू॰ इत्यादिषु च द्रष्टव्यम् । ↩︎
-
अशक्यविवेचनत्वं साधनमसिद्धमुक्तं नीलतद्वेदनयो अशक्यविवेचनत्वासिद्धे अन्तर्बहिर्देशतया विवेकेन प्रतीते । [अष्टसह॰ पृ॰ २५४ ।] ↩︎
-
किञ्चैते नीलाद्याकारा चित्रज्ञाने सम्बद्धा सन्त तद्व्यपदेशहेतव असम्बद्धा वा ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७७ । ↩︎
-
“ज्ञानस्वरूपम्” [ब॰] , [ज॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“अनेकत्वाभि–” [ब॰] , [ज॰] , [आ॰] । ↩︎
-
पृ॰ १२६ प॰ ८ । ↩︎
-
“भासुरोष्ण–” [आ॰] । ↩︎
-
तथाहि–तदेकं वा सदनेकाकार तद्विपरीतं वा ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७७ । ↩︎
-
“–द्धाकारता–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–त्तिभ्यां वा” [आ॰] । ↩︎
-
“–ञ्च ज्ञानं” [भां॰] । ↩︎
-
अथ नीलाद्याकारवत् तज्ज्ञानमप्यनेकमिष्यते तदापि किं कथञ्चित्, सर्वथा वा ? स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७८ । ↩︎
-
पृ॰ १२६ पं॰ १६ । ↩︎
-
सर्वथा विज्ञानाभिन्नहेतुजत्वाऽसिद्धत्वात् सुखादीना सद्वेद्योदयादिनिमित्तत्वात् विज्ञानस्य ज्ञानावरणान्तरायक्षयोपशमादिनिबन्धनत्वात् । अष्टसह॰ पृ॰ ७८ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७८ । सुखादीनां विज्ञानाभिन्नहेतुजत्वेन विज्ञानत्वादशक्यं व्यावर्त्तनमिति चेत्, न; अभिन्नहेतुजत्वाऽ– सिद्धेः । न खलु यैव चन्दनस्पर्शज्ञानस्योत्पत्तौ सामग्री सैव सुखस्यापीति ।न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ १२३ । अत्र शाक्याश्चोदयन्तिज्ञानरूपा सुखादयः तदभिन्नहेतुजत्वादिति; तदिदमनुपपन्नम्; प्रत्यक्षविरुद्धत्वाद्धेतोः । [न्यायमं॰ पृ॰ ७४ ।] नचानयोर्विज्ञानाभिन्नहेतुजत्वम्, ज्ञानस्य अर्थाकारादुत्पत्तेः, तस्माच्च वासनासहायात् सुखदुःखयोरुत्पादात् अन्यथा उपेक्षाज्ञानाभावप्रसङ्गात् । [प्रशस्त॰ कन्दली पृ॰ ९० ।] ↩︎
-
कथमन्यथा न्यायविनिश्चये “सहभुवो गुणा” इत्यस्य–“सुखमाहादनाकारं विज्ञानं मेयबोधकम् । शक्तिः कियानुमेया स्याद्यूनःकान्तासमागमे ।” इति निदर्शनं स्यात् । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ९६ उ॰ । अष्टसह॰ पृ॰ ७८ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४७८ । “उक्तञ्च स्याद्वादमहार्णवे” इति कृत्त्वा न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ २३० उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७८ । प्रमेयरत्नमा॰ पृ॰ १८२ । ↩︎
-
कथञ्चिद् विज्ञानाभिन्नहेतुजत्वं तु रूपालोकादिनाऽनैकान्तिकम् । [अष्टसह॰ पृ॰ ७८ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७८ ।] ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–अष्टसह॰ पृ॰ । २१० । युक्त्यनुशा॰ टी॰ पृ॰ ७९ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७९ । ↩︎
-
“ज्ञानाभिन्नाः” [आ॰] । ↩︎
-
“स्वप्रकाशम्” [आ॰] । ↩︎
-
अस्य चित्राद्वैतवादस्य समर्थनपर प्रमाणवार्तिकस्य तृतीयपरिच्छेदे चित्रैकत्वसिद्धान्ताख्य प्रकरणं द्रष्टव्यम् । खण्डनपराश्च–तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ३५ । प्रमेमक॰ पृ॰ २५ पू॰ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ २०४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १७४ । इत्यादयो ग्रन्था समवलोकनीया । ↩︎
-
“न मान्यस्यां” अ॰ । ↩︎
-
“–मर्थानां रो–” स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८० । प्रमाणवा॰ । अत्र देवेन्द्रव्याख्या–यदि नाम एकस्या मतौ न सा चित्रता भाक्त स्यात्, कि स्यात्–को दोष स्यात् ? तथा च भावतः चित्रया मत्या भावा अपि चित्राः सिद्ध्यन्ति, तद्वदेव च सत्या भविष्यन्तीति प्रष्टुरभिप्राय । शास्त्रकार आह–“न स्यात्तस्यां मतावपि” इति, व्याहतमेतत्–“एका, चित्रा च” इति, एकत्वे हि सत्यनानारूपापि वस्तुतो नानाकारतया प्रतिभासते, न पुनर्भावतस्ते तस्या आकारा सन्ति इति बलादेष्टव्यम् एकत्वहानिप्रसङ्गाद् । न हि नानात्वैकत्वयोः स्थितेरन्य कश्चिदाश्रय, अन्यत्र भाविकाभ्यामाकारभेदाऽभेदाभ्याम्, तत्र यदि बुद्धि भावतो नानाकारा एका चेष्यते तदा सकलं विश्वमप्येकं द्रव्यं स्यात्, तथा च सहोत्पत्त्यादिदोष, तस्मान्नैका अनेकाकारा, किन्तु यदीदं स्वयमर्थाना रोचते अतद्रूपाणामपि सतां यदेतत् ताद्रूप्येण प्रख्यानम् तदेतद् वस्तुत एव स्थितं तत्त्वम्, तत्र के बयं निषेद्धार “एवमस्तु” इत्यनुमन्यते इति । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८० । उद्धृतश्चायं निम्नग्रन्थेषु–सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ५१ पू॰ । अष्टसह॰ पृ॰ ७७ । प्रमेयक॰ पृ॰ २५ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २४१ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ २०९ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८० । ↩︎
-
“ननु” [आ॰] । ↩︎
-
स्वरूपस्य स्वतोगते [प्रमाणवा॰ २ । ४ ।] ↩︎
-
अत एव सर्वे प्रत्यया अनालम्बनाः प्रत्ययत्वात् स्वप्नप्रत्ययवदिति प्रमाणस्य परिशुद्धि । [प्रमाणवार्तिकालङ्कार पृ॰ २२ ।] ↩︎
-
तथताभूतकोटिश्चानिमित्त परमार्थिकः । धर्मधातुश्च पर्याया शून्यताया समासत ॥ [मध्यान्तवि॰ सू॰ टी॰ पृ॰ ४१ ।] ↩︎
-
“प्रतिपित्सैव” [ज॰] । ↩︎
-
“मध्यता सैव शून्यता” स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८१ । ↩︎
-
“सैव कथ्यते” [भा॰] । ↩︎
-
प्रयोग–यदेकानेकस्वभावं न भवति न तत् सत्त्वेन ग्राह्यम् प्रेक्षावता यथा व्योमोत्पलम् एकानेकस्वभावरहिताश्च पराभिमताः पृथिव्यादय इति व्यापकानुपलब्धि । [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ५५० ।] ↩︎
-
“–तानुमित्यै–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत् अष्टसह॰ पृ॰ ११५ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १४५ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३७६ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ २१५ पू॰ । स्था॰ रत्ना॰ पृ॰ १८१ । ↩︎
-
इदं वस्तुबलायातं यद्वदन्ति विपश्चितः । यथा यथार्था विद्यन्ते विविच्यन्ते तथा तथा ॥ प्रमाणवा॰ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ७७ उ॰ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ ४०८ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८१ । ↩︎
-
स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८१ । ↩︎
-
स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८२ । यथा मायादय स्वभावेन अनुत्पन्ना अविद्यमाना मायादिशब्दवाच्या मायादिविज्ञानगम्याश्च लोकस्य । एवमेतेऽपि लोकप्रसिद्धिमात्रेण उत्पादादय स्वभावेन अविद्यमाना अपि भगवता तथाविधविनेयजनानुग्रहचिकीर्षुणा निर्दिष्टा इति । अत एवोक्तम् समाविराजसूत्रे ऽयथैव गन्धर्वपुरं मरीचिका यथैव माया सुपिनं यथैव । स्वभावशून्या तु निमित्तभावना तथोपमान् जानथ सर्ववर्मान् ॥ [माध्यमिकवृ॰ संस्कृतपरी॰ पृ॰ १७७ ।] यत्तूक्तं भगवता मायोपमा धर्मा यावत् निर्वाणोपमा इति । महायानसूत्रालं॰ पृ॰ ६२ । एतदुक्तं भगवता–अनुत्पन्नाः सर्वभावा मायोपमाश्च इति । [लङ्कावतार सू॰ द्वि॰ भा॰ पृ॰ १११ ।] ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ५७ पू॰, १६५ उ॰, २१६ उ॰ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १६८ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८२ । ↩︎
-
“तद्विपर्या–” [आ॰] । ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–न्यायमं॰ पृ॰ ५४० । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ १६५ उ॰, ३१३ उ॰ । अष्टसह॰ पृ॰ ९३ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १६८ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८२ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ २१५ उ॰ । मी॰ श्लोकवा॰ टी॰ पृ॰ २७२ । सर्वदर्शनसं॰ पृ॰ ३२ । “अभिन्नोऽपि हि बुद्ध्यात्मा” इति पाठान्तरेण बृहदारण्यकभा॰ बा॰ ४ । ३ पृ॰ १४५८ । ↩︎
-
नान्योनुभाव्यस्तेनास्ति तस्या नानुभवोऽपरः । तस्यापि तुल्यचोद्यत्वात् स्वयं सैव प्रकाशते ॥ बुद्ध्या योऽनुभूयते स नास्ति पर, यथा अन्योऽनुभाव्यो नास्ति तथा निवेदितम् । तस्याः तर्हि परोऽनुभवो बुद्धेरस्तुः न, तत्रापि ग्राह्यग्राहकलक्षणाभाव । परं हि संवेदनस्वरूपे अवस्थितं कथं परस्यानुभवः साक्षात्करणादिकं प्रत्याख्यातम् । तत्संवेदनानुप्रवेशे च तयोरेकत्वमेव स्यात् तथा च स्वयं सैव प्रकाशते न तत पर इति स्थितम् ।" [प्रमाणवार्त्तिकालङ्का॰ ३ । ३२७ ।] [तत्त्वार्थश्लो॰ बा॰ पृ॰ १२१ ।] [आप्तपरी॰ पृ॰ ४७ । प्रमेयक॰ पृ॰ २४ पू॰ ।] [न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १३२ उ॰ ।] [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४८३ ।] “नान्योनुभावो” “स्वयमेव प्रकाशते” इति पाठान्तरेण [न्यायमं॰ पृ॰ ५४० । मी॰ श्लोकवा॰ टी॰ पृ॰ २७५ । सर्वदर्शनसं॰ पृ॰ ३१ । षड्दर्शनसमु॰ वृह॰ पृ॰ ४० । स्याद्वादमं पृ॰ १३९ ।] ↩︎
-
पृ॰ १३० पं॰ २१ । ↩︎
-
कुतोऽयं नीलाद्याकारप्रतिभासोऽविद्यानिबन्धनः–किं बाध्यमानत्वात्, गोचरस्य अर्थक्रियाकारित्वाभावाद्वा ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८३ ।] ↩︎
-
स्नानादिक्रियाया । ↩︎
-
“–र्थक्रियाकारित्वे” [भा॰] । ↩︎
-
अथ स्वरूपानुभवनमर्थक्रिया स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८३ । ↩︎
-
“–रूप संवि–” [आ॰] । ↩︎
-
“–षे कुतो” [भा॰] । कथमेकानेकाकारयो प्रतिभासाऽविशेषेऽपि वास्तवेतरत्वप्रविवेक एकाकारस्य अनेकाकारेण विरोधात् तस्य अवास्तवत्वे कथमेकाकारस्यैव अवास्तवत्व न स्यात् ? स्वप्नज्ञाने अनेकाकारस्य अवास्तवस्य प्रसिद्धे चित्रज्ञानेऽपि तस्य अवास्तवत्व युक्त कल्पयितुभिति चेत्, केशादावेकाकारस्यापि अवास्तवत्वसिद्धे तत्रावास्तवत्व कथमयुक्तम् ? अष्टसह॰ पृ॰ ७६ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८४ । ↩︎
-
नन्वेव नीलवेदनस्यापि प्रतिपरमाणुभेदात् नीलाणुसवेदनैपरस्पर भिन्नै भवितव्य तत्र एकनीलपरमाणुसवेदनस्याप्येवं वेद्यवेदकसविदाकारभेदात् त्रितयेन भवितव्य वेद्याकारादिसवेदनत्रयस्यापि प्रत्येकमपरस्ववेद्यादिसंवेदनत्रयेण इति परापरवेदनत्रयकल्पनादनवस्थानात् न क्वचिदेकवेदनसिद्धि संविदद्वैत्विद्विषाम् । [अष्टसह॰ पृ॰ ७७ ।] ↩︎
-
पृ॰ १३१ पं॰ ६ । ↩︎
-
“–गमत्वात्” [भा॰] । ↩︎
-
“सत्येव बहि” [आ॰] । ↩︎
-
च [ब॰] , [ज॰] , [भां॰] । ↩︎
-
द्विविधो हि स्वप्न सत्योऽमत्यश्च । तत्र सत्यो देवताकृतः स्यात् धर्माधर्मकृतो वा कस्थचित् साक्षाद् व्यवसायात्मकः प्रसिद्ध स्वप्नदशाया यद्देशकालाकारतया अर्थ प्रतिपन्नः पुनर्जाग्रद्दशायामपि तद्देशकालाकारतयैव तस्य व्यवसीयमानत्वात् । कश्चिन् सत्यः स्वप्नः परम्परया अर्थव्यवसायी स्वप्नाध्यायनिगदितार्थप्रापकत्वात् तदुक्तम्– वस्तु पश्यति राव्यन्ते राजानं कुञ्जरं हयम् । सुवर्णं वृषभं गाञ्च कुटुम्बं तस्य वर्द्धते ॥ [प्रमाणपरी॰ पृ॰ ५८ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८६ ।] ↩︎
-
“प्रति हे–” [आ॰] । ↩︎
-
“व्यभिचारीति” [भां॰] । ↩︎
-
“स्वापादौ” [ब॰] , [ज॰] , [आ॰] । ↩︎
-
पृ॰ १३१ प॰ १२ । ↩︎
-
“–था असिद्धम्” [भा॰] । ↩︎
-
क्षणस्थायिन कस्यचिदेव ग्राह्यग्राहकाकारवैश्वरूप्यानभ्युपगमेऽपि संविदितज्ञानस्य ग्राह्यग्राहकाकारविवेकं परोक्षं विभ्राणस्य सामर्थ्यप्राप्ते [अष्टश॰] सवेदनस्यैकस्य प्रत्यक्षपरोक्षाकारतया वैश्वरूप्यसिद्धे । [अष्टसह॰ पृ॰ ९१ ।] ↩︎
-
पृ॰ १३२ पं॰ ७ । ↩︎
-
सदकारणवन्नित्यम् । [वैशेषिकसू॰ ४ । १ । १ ।] ↩︎
-
“–थाप्यसत्त्वे” [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“वाऽसताममीषाम्” [भा॰] । ↩︎
-
अभूतपरिकल्पोऽयं द्वयं तत्र न विद्यते । शून्यता विद्यते त्वत्र तस्यामपि स विद्यते ॥ यस्माद् द्वयं तत्र न विद्यते । अभूतपरिकल्पो हि ग्राह्यग्राहकरहितः शून्य इति न सर्वथा स्वभावतो नास्ति। मध्यान्तवि॰ सू॰ टी॰ पृ॰ ९ । ↩︎
-
किञ्च, सकलशून्यता प्रमाणप्रमेययोरनुपलब्धितः, विचारात्, प्रसङ्गसाधनाद्वा स्यात् । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १८९ ।] ↩︎
-
यस्याफीष्टं न निर्णीतं क्वचित्तस्य न संशयः । तदभावे न युज्यन्ते परपर्य्यनुयुक्तयः ॥ १४४ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ८० ।] ↩︎
-
“ज्ञानानामुत्पाद” [ज॰] । ↩︎
-
“स्वरूपप्रतिपत्तिः” [ज॰] । स्वरूपं प्रतिनियतः [भां॰] । ↩︎
-
“चा” [भां॰] । ↩︎
-
धर्मिहेतुदृष्टान्तादिज्ञप्तिसाधनैः । ↩︎
-
“प्रयुज्येत” [ब॰] , [भां॰] । ↩︎
-
नहि विचारस्याभावे कस्यचिद् विचारेणानुपपनिः शवया वक्तुं नापि शून्यवादिनः किञ्चिन्निणीन्तमस्ति यदाश्रित्य क्वचिदन्यत्र अनिणीतेऽर्थे विचारः प्रवर्तते तस्य सर्वत्र विप्रतिपत्तेः । तथा चोक्तं तत्त्वार्थश्लोकवार्तिके [पृ॰ ८० श्लो॰ १४०] किञ्चिन्निणीन्तमाश्रित्य विचारोऽन्यत्र वर्तते । सर्वविप्रतिपत्तौ तु क्वचिन्नास्ति विचारणा ॥ [अष्टसद्द॰ पृ॰११६] । ↩︎
-
“साध्येत” [आ॰] । ↩︎
-
“मध्ये पदार्था”— [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
असतः क्रियागुणव्यपदेशाभावादर्थान्तरम् । सदिति सूत्रशेषः । [वैशेषिक सू॰ ९ । १ । ३] । ↩︎
-
ग्राह्यग्राहकशून्यत्वं ग्राह्यं तद्ग्राहकस्य चेत् । ग्राह्यग्राहकभावः स्यात् अन्यथा तदशून्यता ॥ १४९ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ८१] । ↩︎
-
तस्मान्नैकान्ततो भ्रान्तिर्नासत्संवृतिरेव वा । अतश्चार्थवलायातमनेकात्मप्रशंस नम् ॥ ९१ ॥ [न्यायवि॰ पृ॰ २०६ उ॰] । अस्य च शून्यवादस्य “निरालम्बनवादः” “बाह्यार्थनिषेधवादः”इत्वादिरूपेण प्रतिविधानं निम्रग्रन्थेषु द्रष्टव्यम्— [मीमांसासूत्र १ । १ । ५] । [शाबरभा॰] , [वृहती] , [पञ्जिका] , [शास्त्रदी॰] , [मीमांसाश्लो॰ शून्यवाद] । [विधिवि॰ न्यायकणिका पृ॰ १८६] । [न्यायसूत्र, भाष्य, ४ । २ । २६] । [न्यायवा॰ पृ॰ ५१९] । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ६५३] । [न्यायमं॰ पृ॰ ५४७] । [आप्तमी॰ कारि॰ १२] , [अष्टश॰] , [अष्टसह॰, पृ॰ ११५] । [युक्त्यनु॰ पृ॰ ५२] । [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १४३] । [प्रमेयक॰ पृ॰ २५ उ॰] । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३६६] । [स्या॰ रत्रा॰ पृ॰ १७९] । [स्या॰ मं॰ कारि॰ १७] । ↩︎
-
“—त्मस्वरूपस्य” [भां॰] । ↩︎
-
द्वे विद्ये वेदितव्ये शब्दब्रह्म परञ्च यत् । शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति । [ब्रह्मबिन्दूपनि॰२२] । “द्वे ब्रह्मणी”— [न्यंयमं॰ पृ॰ ५३६] । [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १०५] । ↩︎
-
प्रत्ययानाम् । ↩︎
-
“अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्वं शब्देन भासते ।” वाक्यप॰ १ । १२४ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८० । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ७९ । शास्रवा॰ टी॰ पृ॰ २३६ पू॰ । स्याद्वादमं॰ पृ॰ १०६ । न्यायवि॰ टी॰ टि॰ पृ॰ २० । “सर्व शब्देन वर्तते” तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ६८ । “सर्वं शब्देन जायते” अनेकान्तजय॰ पृ॰ ४१ उ॰ । प्रकृतपाठश्च–तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २४० । प्रमेयक॰ पृ॰ ११ उ॰ । “अनुविद्धमिव ज्ञान सर्वं शब्देन गम्यते” न्यायमं॰ पृ॰ ५३२ । स्पन्दका॰ व्या॰ पृ॰ ५१ । “अनुविद्धमिव ज्ञान सर्वं शब्देन गृह्यते” मीमा॰ श्लो॰ टी॰ प्रत्यक्षसू॰ श्लो॰ १७६ । ↩︎
-
“वाग्रूपता चेद् व्युत्क्रामेत्” सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८० । अनेकान्तजय॰ पृ॰ ४१ उ॰ । नयोप॰ बृ॰ पृ॰ ७५ उ॰ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ २३६ पू॰ । “न हि बोध प्रकाशेत” स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ८९ । प्रकृतपाठस्तु–तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २४० । न्यायमं॰ पृ॰ ५३२ । स्पन्दका॰ व्या॰ पृ॰ ५१ । प्रमेयक॰ पृ॰ ११ उ॰ । न्यायवि॰ टी॰ टि॰ पृ॰ २० । वाप्रूपताया च सत्यां उत्पन्नोऽपि प्रकाशो विशेषवाग्रूपतामस्वीकुर्वन् प्रकाशक्रियासाधनताया न व्यवतिष्टते । सा हि वाग्रूपता हि प्रत्यवमर्श सविकल्पकज्ञानं तत्मम्पादिका इत्यर्थ । तदेव च प्रकाशनकियासाधनमित्यर्थ । [वाक्यप॰ टी॰ १ । १२५ ।] ↩︎
-
“–ब्दस्वरूप–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“कुतश्चिद् बुद्धः” भा॰ । सा सर्वविद्याशिल्पाना कलानाञ्चोपवन्धिनी । तद्वशादभिनिष्पत्तौ सर्वं वस्तु विभज्यते ॥ १२६ ॥ सैपा ससारिणा सञ्ज्ञा बहिरन्तश्च वर्तते । तन्मात्रामप्यतिक्रान्ते चैतन्यं सर्वजन्तुषु ॥ १२७ ॥ अर्थक्रियासु वाक् सर्वा समीहयति देहिन । तदुत्क्रान्तौ विसञ्ज्ञोऽय दृश्यते काष्ठकुड्यवत् ॥ १२८ ॥ वाक्यप॰ प्र॰ का॰ । ↩︎
-
“इति च न चेतसि निर्धयम्” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–चनो वि–” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“चित्राभिरुपलक्षयेत् ।” [बृहदा॰ भा॰ बा॰ पृ॰ १२४६ ।] “भिन्नाभिरभिमन्यते” [शास्त्रवा॰ श्लो॰ ५४४ । अष्टसह॰ पृ॰ ९३ । प्रकृतपाठस्तु तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ७२ । प्रमेयक॰ पृ॰ १२ उ॰ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १६८ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ९ । नयोप॰ वृ॰ पृ॰ ७६ पू॰ ।] ↩︎
-
“भेदरूपं प्रकाशते” [बृहदा॰ भा॰ बा॰ पृ॰ १२४६ । शास्त्रवा॰ श्लो॰ ५४५ । “तथेदममृतं ब्रह्म” “भेदरूपं विवर्ततः” तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ ७२ । “भेदरूपं विवर्तते” सन्मति॰ पृ॰ ३८३ । “निर्विकल्पमविद्यया” शास्त्रवा॰ श्लो॰ ५४५ । अष्टसह॰ पृ॰ ९३ । “भेदरूपं तु पश्यति” स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ९१ । प्रकृतपाठस्तु–प्रमेयक॰ पृ॰ १२ उ॰ । नयोप॰ वृ॰ पृ॰ ९६ ।] ↩︎
-
“–दिभेदशब्दप्र–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ९१ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ २३७ उ॰ । ↩︎
-
पृ॰ १३९ प॰ १९ । ↩︎
-
न तत् प्रत्यक्षतः सिद्धमविभाममभासनात् । नित्यादुत्पत्त्ययोगेन कार्यलिङ्गञ्च तत्र न ॥ १४७ ॥ [तत्त्वस॰ ।] ब्रह्मणो न व्यवस्थानमक्षज्ञानात् कुतश्चन । स्वप्नादाविव मिथ्यात्वात् तस्य साकल्यत स्वयम् ॥ ९६ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २४० । प्रमेयक॰ पृ॰ ११ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ९८ । ↩︎
-
“–विधस्यास्य” [आ॰] । ↩︎
-
यद्येवं प्रागयोगित्वावस्थाया किं तस्य रूपमिति वाच्यम् ? यदि सदैव ज्योतीरूपं तदा तर्हि न कदाचिदयोगित्वावस्याऽस्ति सदैव आत्मज्योतीरूपत्वाद् ब्रह्मण । ततश्च अयत्नत सर्वेषा मोक्षप्रसङ्गः । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ७४ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ९९ ।] ↩︎
-
सा हि शब्दब्रह्मण सकाशाद् भिन्ना भवेदभिन्ना वा ? भिन्ना चेत् किमसौ वस्तु, अवस्तु वा स्यात् ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ९९ । शास्त्रवा॰ टी॰ २३७ उ॰ ।] ↩︎
-
आकाशे च वितथप्रतिभासहेतुभूतं वास्तवमेवास्ति निमिरमिति न दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयो साम्यम् । प्रमेयक॰ पृ॰ १३ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ९९ । ↩︎
-
अथ व्यतिरिक्ताऽविद्या अङ्गीक्रियते एवमपि नित्यत्वाद् अनाधेयातिशयस्य ब्रह्मण सा न तत् किञ्चित् करोति इति न युक्तम् अविद्यावशात् तथा प्रतिभासनम् । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ७४ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ९९ ।] ↩︎
-
“तत्र चैतद्रूप–” [भां॰] । ↩︎
-
स्यादेतत्– स्वसंवेदनप्रत्यक्षत एव तत्सिद्धं ज्ञानात्मरूपत्वात्; तथाहि–ज्योति तदेव शब्दात्मकत्वात् चैतन्यरूपत्वाच्च इति, तदेतत् स्वसंवेदनविरुद्धम्… [तत्त्वसं॰ प॰ पृ॰ ७३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ११ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८४ ।] ↩︎
-
“स्वयं संवेदनं” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“तत्सम्बन्धार्थाभ्युपगमे वा तयोः” [भां॰] । ↩︎
-
न च शब्दस्य अर्थविशेषणत्वेन प्रतीतेस्तदात्मकता; देशभेदेन शब्दार्थयोः उपलब्धेः । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८६ ।] ↩︎
-
शब्दार्थयोश्च तादात्म्ये क्षुराग्निमोदकादिशब्दोच्चारणे आस्यपाटनदहनपूरणादिप्रसक्तिः । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८६ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ २३७ पू॰ ।] यदाहुर्भद्रबाहुस्वामिपादाः–अभिहाणं अभिहेयाउ होइ भिण्णं अभिण्णं च । खुरअग्गिमोयगुच्चारणम्मि जम्हा उ वयणसवणाणं ॥ नवि छेओ नवि दाहो ण पूरणं तेण भिन्नं तु । [स्या॰ मं॰ कारि॰ १४ ।] ↩︎
-
“शब्दपरम्परा–” [आ॰] । ↩︎
-
“परिकल्प्येत” [ज॰] । ↩︎
-
पृ॰ १४० पं॰ ८ । ↩︎
-
पृ॰ १४० पं॰ १० । ↩︎
-
पृ॰ १४१ पं॰ १७ । ↩︎
-
पृ॰ १४१ पं॰ २० । ↩︎
-
अत्र कदाचित् शब्दपरिणामरूपत्वाद्वा जगतः शब्दमयत्वं साध्यत्वेन इष्टम्, कदाचिच्छब्दादुत्पत्तेर्वा यथा अन्नमयाः प्राणाः इति हेतौ मयङ् विथानात् । अत्र न तावदाद्यः पक्षः; परिणामस्यैवानुपपत्तेः । तथाहि–शब्दात्मकं ब्रह्म नीलादिरूपतां प्रतिपद्यमानं कदाचिन्निजं स्वाभाविकं शब्दरूपं परित्यज्य प्रतिपद्येत, अपरित्यज्य वा ? [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ६८ । प्रमेयक॰ पृ॰ १२ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८० । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०० ।] ↩︎
-
पृ॰ ४७ । ↩︎
-
“–स्यैवानुप–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
इति सञ्चक्षते येऽपि ते वाच्या किमिद निजम् । शब्दरूप परित्यज्य नीलादित्व प्रपद्यते ॥ १२९ ॥ न वा तथेति यद्याद्य पक्ष सश्रीयते तदा । अक्षरत्ववियोग स्यात् पौरस्त्यात्मविनाशत ॥ १३० ॥ अथाप्यनन्तर पक्ष तत्र नीलादिवेदने । अश्रुतेरपि विस्पष्ट भवेन् शब्दात्मवेदनम् ॥ १३१ ॥ येन शब्दमय सर्व मुख्यवृत्त्या व्यवस्थितम् । शब्दरूपापरित्वागे परिणामाऽनिवानत ॥ १३२ ॥ अगौणे चैवमेकत्वे नीलादीना व्यवस्थिते । तत्सवेदनवेलाया कथं नास्त्यस्य वेदनम् ॥ १३३ ॥ अस्याऽवित्तौ हि नीलादेरपि न स्यात् प्रवेदनम् । ऐकात्म्याद् भिन्नधर्मत्वे भेदोऽत्यन्त प्रसज्यते ॥ १३४ ॥ विरुद्धधर्मसगो हि वहृना भेदलक्षणम् । नान्यथा व्यक्तिभेदाना कल्पितोऽपि भवेदसौ ॥ १३५ ॥ [तत्त्वस॰ ।] ↩︎
-
“च” [आ॰] । ↩︎
-
नहि एकस्य एकदा एकप्रतिपत्रपेक्षया ग्रहणमग्रहणञ्च युक्तम् एकत्वहानिप्रसङ्गात् । [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ ६९ ।] ↩︎
-
प्रतिभावञ्च यद्येक शब्दात्मा भिन्न इष्यते । सर्वेषामेकदेशत्वम् एकाकारा च विद् भवेत् ॥ १३६ ॥ प्रतिव्यक्ति तु भेदेऽस्य ब्रह्मानेक प्रसज्यते । विभिन्नानेकभावात्मरूपत्वाद् व्यक्तिभेदवत् ॥ १३७ ॥ [तत्त्वस॰ ।] स हि शब्दात्मा परिणामं गच्छन् प्रतिपदार्थ भेदं वा प्रतिपद्यते, न वा ? [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ ७० । प्रमेयक॰ पृ॰ १२ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८२ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०१ ।] ↩︎
-
अथापि कार्यरूपेण शब्दब्रह्ममयं जगत् । तथापि निर्विकारत्वात् ततो नैव क्रमोदय ॥ १४० ॥एवमपि शब्दस्य नित्यत्वेन अविकारित्वात् तत क्रमेण कार्योदयो न प्राप्नोति सर्वेषामविकलाप्रतिबद्धसामर्थ्यकारणात् युगपदेव उत्पाद स्यात् । कारणवैकल्याद्धि कार्याणि प्रविलम्बन्ते, तच्चेदविकल तत् किमपरमपेक्ष्येरन् येन युगपन्न भवेयु ? [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ७१ । प्रमेयक॰ पृ॰ १२ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८२ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १०१ ।] ↩︎
-
शब्दब्रह्मवादस्य विविधभङ्ग्या खण्डनं निम्नग्रन्थेषु प्रेक्षणीयम्–मीमासाश्लो॰ प्रत्यक्षसू॰ श्लो॰ १७६ । न्यायमं॰ पृ॰ ५३१ । तत्त्वसं॰ पृ॰ ६७ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २४० । प्रमेयक॰ पृ॰ ११ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३८०, ४९४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ८८ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ २३५ उ॰ । ↩︎
-
सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासीताथ छान्दोग्योप॰ ३ । १४ । १ । “सर्वं हि खल्विदं” [आ॰] , [भा॰] । ब्रह्म खल्विदं वाव सर्वम्। [मैत्र्युप॰ ४ । ६ ।] ↩︎
-
मनसैवानुद्रष्टव्यं नेह नानास्ति किञ्चन । मृत्यो स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ॥ [बृहदा॰ ४ । ४ । १९ ।] मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानास्ति किञ्चन । मृत्योः स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति ॥ [कठोप॰ ४ । ११ ।] साक्षाच्च “एकमेवाद्वितीयम्” “नेह नानास्ति किञ्चन” “मृत्यो स मृत्युमाप्नोति” इत्यादिभि बहुभिः वचोमिः ब्रह्मातिरिक्तस्य प्रपञ्चस्य प्रतिषेधात् चेतनोपादानमेव जगत् भुजङ्ग इवारोपितो रज्जूपादान इति सिद्धान्त । ब्रह्मसू॰ शा॰ भा॰ भाम॰ १ । १ । ५ । ↩︎
-
आराममस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्चन बृहदा॰ ४ । ३ । १४ । अष्टसह॰ पृ॰ १६० । प्रमेयक॰ पृ॰ १७ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १९१ । स्याद्वादमं॰ पृ॰ ९९ । प्रमेयरत्नमा॰ पृ॰ ७५ । ↩︎
-
उपसंहारदर्शनान्नेति चेन्न, क्षीरवद्धि । [ब्रह्मसू॰ २ । १ । २४ ।] तस्मादेकस्यापि ब्रह्मणो विचित्रशक्तियोगात् क्षीरादिवत् विचित्रपरिणाम उपपद्यते [ब्रह्मसू॰ शां॰ भा॰ ।] ↩︎
-
“–तृसङ्क–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“देशचित्रता काल–” [भा॰] । ↩︎
-
तथाहि–समुद्रादुदकात्मनोऽनन्यत्वेऽपि तद्विकाराणा फेनवीचीतरङ्गवुद्वुदादीनामितरेतरविभाग इतरेतरसश्लेषादिलक्षणश्च व्यवहार उपलभ्यते । न च तेषामितरेतरभावानापत्तावपि समुद्रात्मनोऽन्यत्वं भवति एवमिहापि । न च भोक्तृभोग्ययोरितरेतरभावापत्ति । न च परस्माद्ब्रह्मणोऽन्यत्व भविष्यति [ब्रह्मसू॰ शा॰ भा॰ २ । १ । १३ ।] ↩︎
-
वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात्तथाहि दर्शयति । [ब्रह्मसू॰ २ । १ । ३४ ।] सापेक्षत्वात्, यदि हि निरपेक्ष केवल ईश्वरो विषमा सृष्टि निर्मिमीते स्यातामेतौ दोषौ वैषम्यं नैर्घृण्यञ्च, न तु निरपेक्षस्य निर्मातृत्वमस्ति, सापेक्षो हि ईश्वरो विषमा सृष्टि निर्मिमीते । किमपेक्षत इति चेत् ? धर्माधर्मावपेक्षत इति वदाम । अत सृज्यमानप्राणिधर्माधर्मापेक्षा विषमा सृष्टि इति नायमीश्वरस्यापराध । ईश्वरस्तु पर्जन्यवद् द्रष्टव्य एवमीश्वरो देवमनुष्यादिसाधारण कारणं भवति, देवमनुष्यादिवैषम्ये तु तत्तज्जीवगतान्येव असाधारणानि कर्माणि कारणानि भवन्ति तथाहि दर्शयति श्रुति–एष ह्येव साधुकर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषत एष उ एवासाधुकर्म कारयति त यमधो निनीषते [कउ ब्रा॰ ३ । ८ ।] पुण्यो वै पुण्येन कर्मणा भवति पाप पापेन [बृहदा॰ ३ । २ । १३] इति च । स्मृतिरपि प्राणिकर्मविशेषापेक्षमेव ईश्वरस्य अनुगृहीतृत्वं निगृहीतृत्वञ्च दर्शयति “ये यथा मा प्रपद्यन्ते तास्तथैव भजाम्यहम्” [भगवद्गी॰ ४ । ११] इत्येवञ्जातीयका । [शा॰ भा॰ २ । १ । ३४ ।] ↩︎
-
“–ष्टाप्रकृष्ट–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–द्धधर्मा–” [भा॰] । ↩︎
-
“सर्वमार–” [ब॰] , [ज॰] । “स्वर्गमारभ–” [भा॰] । ↩︎
-
यथोर्णनाभि सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामौषधय सभव न्त । यथा सत पुरुषात् केशलोमानि तथाऽक्षरात् सम्भवतीह विश्वम् ॥ [मुण्डकोपनि॰ १ । १ । ७ ।] स यथोर्णनाभिः तन्तूनुच्चरेत् यथाग्ने क्षुद्रा विस्फुलिङ्गा व्युच्चरन्त्येवमेव अस्मादात्मनः सर्वे लोका सर्वे देवा सर्वाणि भूतानि व्युच्चरन्ति, तस्य उपनिषत्सत्यस्य सत्यमिति प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम् । [बृहदा॰ २ । १ । २० ।] य- स्तूर्णनाभ इव तन्तुभि प्रधानजै स्वभावत । देव एक स्वयमावृणोति स नो दधातु ब्रह्माव्ययम् ॥ श्वेताश्व॰ ६ । १० । उर्णनाभिर्यथा तन्तून् ब्रह्म॰ ३ । ऊर्णनाभीव तन्तुना कशुर ९ । लोकवत्तु लीला कैवल्यम् । ब्रह्मसू॰ २ । १ । ३३ । एवमीश्वरस्यापि अनपेक्ष्य किञ्चित् प्रयोजनान्तरं स्वभावादेव केवल लीलारूपा प्रवृत्तिर्भविष्यति । [शा॰ भा॰ २ । १ । ३३ ।] तन्तुनाभश्च स्वत एव तन्तून् सृजति, बलाका चान्तरेणैव शुकं गर्भ धत्ते, पद्मिनी चानपेक्ष्य किञ्चित् प्रस्थानसाधनं सरोऽन्तरात् सरोऽन्तरं प्रतिष्ठते, एव चेतनमपि ब्रह्म अनपेक्ष्य बाह्यं साधनं स्वत एव जगत् स्रक्ष्यति । [ब्रह्मसू॰ शा॰ भा॰ २ । १ । २५ ।] ↩︎
-
“भेदेप्यस्य” [भा॰] । ↩︎
-
“नैकत्वे आगमस्तेन प्रत्यक्षेण प्रबाध्यते” इत्युत्तरार्द्धाश । प्रमेयक॰ पृ॰ १७ उ॰ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १८६ पू॰ । स्याद्वादमं॰ पृ॰ १०० । प्रमेयरत्नमा॰ पृ॰ ७४ । “प्रत्यक्षेण विरुद्ध्यते” न्यायम॰ पृ॰ ५२६ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २७३ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १९१ । यदुच्यते केचित् ? आहुर्विधातृ [ब्रह्मसू॰ भास्करभा॰ पृ॰ ९९ ।] ↩︎
-
पृ॰ १४७ पं॰ ६ । ↩︎
-
“पूर्वपरि–” [भा॰] , [आ॰] । “सर्वधर्मपरि–” [ब॰] , [ज॰] । अवस्थितस्य द्रव्यस्य पूर्वधर्मनिवृत्तौ धर्मान्तरोत्पत्ति परिणाम । [न्यायभा॰ ३ । २ । १५ । योगसू॰ व्यासभा॰ ३ । १३ ।] ↩︎
-
“परिहृत्य” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
विज्ञानमानन्दं ब्रह्म [बृहदा॰ ३ । १ । २८ ।] ↩︎
-
“–विधपरि–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रेक्षापूर्वकारिप्रवृत्ते प्रयोजनवत्तया व्याप्तत्वात् अत किमर्थमयं पुरुषो जगद्रचनाव्यापारमीदृशं करोतीति वक्तव्यम् । [तत्त्वस॰ प॰ पृ॰ ७६ ।] ↩︎
-
“जडस्य प्रवृत्तिः” [भा॰] । ↩︎
-
तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाश सम्भूतः, आकाशाद्वायु, वायोरग्नि, अग्नेराप, अद्भ्यः पृथिवी, पृथिव्या औषधय, औषधिभ्योऽन्नम्, अन्नात् पुरुषः [तैत्ति॰ २ । १ ।] ↩︎
-
पृ॰ १४७ पं॰ १० । ↩︎
-
चित्रपटादिद्रव्यमेकस्वभावमपि चक्षुरादिकरणसामग्रीभेदात् रूपादिविलक्षणाकारं तदनुविधानात् दूरासन्नानाम् एकत्र वस्तुन्युपनिबद्धनानादर्शनानां पुरुषाणा निर्भासभेदात् तद्विषयस्यापि वस्तुनः स्वभावभेदोऽस्तु । [अष्टसह॰ पृ॰ ११० ।] ↩︎
-
योऽपि अवस्थावतोऽवस्था पदार्थन्तरभूता नानुमन्यते तस्यापि कथमवस्थाभेदाद् अवस्थावतो भेदो न स्यात् अवस्थाना वा कथमभेदो न भवेत् तदर्थान्तरत्वाभावात् [आप्तपरी॰ पृ॰ २१ ।] ↩︎
-
“कर्मानुष्ठित–” [आ॰] । ↩︎
-
पृ॰ १४८ पं॰ ९ । ↩︎
-
“चोत्पाद्य” [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ १४३ पं॰ १ । ↩︎
-
पृ॰ १४८ पं॰ १३ । ↩︎
-
प्राणिनां भक्षणाच्चापि तस्य लाला प्रवर्तते [मी॰ श्लो॰ पृ॰ ६५२] । प्रकृत्यैवांशुहेतुत्वमूर्णनाभेऽपि नेष्यते । प्राणिभक्षणलाम्पट्यात् लालाजालं करोति यत् ॥ १६८ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ऊर्णनाभ मर्कटक [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ७६ । प्रमेयक॰ पृ॰ १९ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ७१७ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १९९ ।] ↩︎
-
“–त्वं साध–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
पृ॰ १४९ पं॰ १ । ↩︎
-
“–णं प्रवर्तते” भा॰, [श्र॰] । ↩︎
-
“तद्विश्वका–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अन्यरूपनिषेधमन्तरेण तत्स्वरूपपरिच्छेदस्याप्यसम्पत्तेः पीतादिव्यवच्छिनं हि नीलं नीलमिति ग्रहीतं भवति नेतरथा । तथा चाह–तत्परिच्छिन्नं त्वन्यद् व्यवच्छिनत्ति इति भाववदभावमपि ग्रहीतुं प्रभवति प्रत्यक्षम् [न्यायमं॰ पृ॰ ५२९ ।] ↩︎
-
“स्वरूपपररूप–” [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १४९ प॰ ६ । ↩︎
-
“–पेक्षापि हि” [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १५० प॰ १ । ↩︎
-
“सुशक्य–” [श्र॰] । ↩︎
-
“वा स्वरूपभेद” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–ग्रहेपि ग्र–” [श्र॰] । ↩︎
-
“तथाभ्यु–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–मानत्वात्” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
कर्मद्वैतं फलद्वैत लोकद्वैतञ्च नो भवेत् । विद्याविद्याद्वयं न स्याद् बन्धमोक्षद्वयं तथा ॥ २६ ॥ [आप्तमीमासा ।] ↩︎
-
“–त्ते नि–” [श्र॰] । ↩︎
-
“अतोऽस्यात्म–” [श्र॰] । ↩︎
-
एवमविद्याकृतनामरूपोपाध्यनुरोधीश्वरो भवति व्योमेव घटकरकाद्युपान्यनुरोधि । [ब्रह्मसू॰ शा॰ भा॰ २ । १ । १४ ।] ↩︎
-
पृ॰ १४७ पं॰ ४ । ↩︎
-
“प्रतिसाधनं” [श्र॰] । ↩︎
-
“–सम्बन्धाना–” [श्र॰] । ↩︎
-
ब्रह्माद्वैतवादस्य नैकविधतया पर्यालोचना निम्नग्रन्थेषु द्रष्टव्या–मीमांसाश्लो॰ सम्बन्धाक्षेपपरि॰ श्लो॰ ८२ । शास्रदी॰ १ । १ । ५ । न्यायमं॰ पृ॰ ५२६ । तत्त्वस॰ पुरुषपरी॰ पृ॰ ७५ । आप्तमी॰, अष्टश॰, अष्टसह॰ पृ॰ १५७, द्वि॰ परि॰ । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ३७० पू॰ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ९४ । प्रभेयक॰ पृ॰ १७ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ६८५, ७१५ । न्यायवि॰ टा॰ पृ॰ १६८ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १९० । शास्त्रवा॰ श्लो॰ ५४३ । शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ २७६ । स्याद्वादम॰ पृ॰ ९७ । प्रमेयरत्नमा॰ पृ॰ ७४ । ↩︎
-
स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गला । तत्त्वार्धम्॰ ५ । २३ । ↩︎
-
“–णामशेषपुद्गलात्मत्व–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
घ्राणरसनचक्षुस्त्वक्श्रोत्राणीन्द्रियाणि भूतेभ्य । न्यायसू॰ १ । १ । १२ । पृथिव्यादीना पञ्चनामपि भूतत्व-इन्द्रियप्रकृतित्व-बाह्यैकेन्द्रियग्राह्यविशेषगुणवत्त्वानि । प्रशस्तपा॰ पृ॰ २२ । तथा च न्यायभाष्यम्–पृथिव्यप्तेजोवायुभ्यो घ्राणरसनचक्षुस्पर्शनेन्द्रियभाव । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३४४ । भूयस्त्वाद् गन्धवत्त्वाच्च पृथिवी गन्धज्ञाने प्रकृति । तथाऽऽपस्तेजो वायुश्च रसरूपस्पर्शाऽविशेषात् । वैशेषिकसू॰ ८ । २ । ५, ६ । रसनचक्षुष्ट्वग्-इन्द्रियाणा प्रकृतिः इति शेष । ↩︎
-
भूतगुणविशेषोपलब्धेस्तादात्म्यम् ॥ [न्यायसू॰ ३ । १ । ६० ।] दृष्टो हि वाय्वादीना भूताना गुणविशेषाभिव्यक्तिनियम्, वायु स्पर्शव्यञ्जक, आपो रसव्यञ्जिका, तेजो रूपव्यञ्जकम्, पार्थिवं किञ्चिद् द्रव्य कस्यचिद् द्रव्यस्य गन्धव्यञ्जकम्, अस्ति चायमिन्द्रियाणा भूतगुणविशेषोपलब्धिनियम तेन भूतगुणविशेषोपलब्धेर्मन्यामहे भूतप्रकृतीनीन्द्रियाणि नाव्यक्तप्रकृतीनीति [न्यायभा॰ ।] यज्जातीयमिन्द्रिय भवति तस्य यो गुणविशेष इतरेतरभूतव्यवच्छेदहेतु गन्धादि स तेनैवेन्द्रियेण गृह्यते इत्ययं नियम । [न्यायवा॰ १ । १ । १२ ।] ↩︎
-
पार्थिव घ्राण रूपरसगन्धस्पर्शेषु नियमेन गन्धस्य व्यञ्जकत्वात् वाह्यपार्थिववदिति, यथा मृगमदगन्धव्यञ्जका कुक्कुटोच्चारादय पार्थिवा इत्यर्थ । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ५३० ।] द्रव्यत्वे सति रूपादिमध्ये गन्धस्यैव व्यञ्जकत्वात् गन्धयुक्तद्रव्यवत् । [न्यायमं॰ पृ॰ ४८१ ।] पार्थिवत्वेऽपि रूपादिषु मव्ये गन्धस्यैव अभिव्यञ्जकत्व प्रमाणम् कुङ्कुमगन्धाभिव्यञ्जकघृतवत् [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ ३५ । वेशे॰ उप॰ पृ॰ १२८ ।] यथा कस्तूरिकाद्रव्यम् प्रश॰ व्योम॰ पृ॰ २३३ । ↩︎
-
“–व्यञ्जनत्वात्” [श्र॰] । ↩︎
-
“–कर्णिकापेक्षेवि–” [श्र॰] । ↩︎
-
रसनमिन्द्रियमाप्य गन्धादिषु मध्ये नियमेन रसस्य व्यञ्जकत्वात् दन्तान्तरस्यन्दमानोदकविन्दुवत् [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ५३० । प्रश॰ व्योमव॰ पृ॰ २४६] । मुखशोषिणा लालादिद्रव्यवत् [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ ३८] । सक्तुरसाभिव्यञ्जकसलिलवत् [वैशे॰ उप॰ पृ॰ १२८ ।] ↩︎
-
तैजसं चक्षु रूपादिषु मव्ये नियमेन रूपस्य व्यज्ञकत्वात् प्रदीपादिवत् । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ५३० । न्यायमं॰ पृ॰ ४८१ । प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ ४० । प्रश॰ व्योम॰ पृ॰ २५७ । वैशे॰ उप॰ पृ॰ १२८ ।] ↩︎
-
वायवीयं त्वगिन्द्रिय गन्धादिषु मध्ये स्पर्शस्यैव व्यञ्जकत्वात् स्वेदोदषिन्दुशीतस्पर्शव्यञ्जकव्यजनपवनवत् । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ५३० । प्रश॰ व्योमव॰ पृ॰ २७१ ।] अङ्गसङ्गिसलिलशैत्याभिव्यञ्जकसमीरणवत् । [प्रश॰ कन्द॰ पृ॰ ४५ । वैशे॰ उ॰ पृ॰ १२८ ।] ↩︎
-
“–लात्मत्वम्” [श्र॰] । ↩︎
-
“–ह्यतोप–” [श्र॰] । ↩︎
-
“वाह्येन्द्रि–” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ १५६ पं॰ ५ । ↩︎
-
“–द्यनुप–” [श्र॰] । ↩︎
-
सर्वमेतद् अक्षरश प्रमेयकमलमार्त्तण्डे [पृ॰ ६२] स्याद्वादरत्नाकरे च [पृ॰ ३४५] वर्त्तते । ↩︎
-
“–माणभा–” [श्र॰] । ↩︎
-
अभिमानोऽहङ्कारः तस्माद् द्विविधः प्रवर्त्तते सर्गः । एन्द्रिय एकादशकः तन्मात्रापञ्चकश्चैव ॥ २४ ॥ [साङ्ख्यका॰ ।] ↩︎
-
एकाहङ्कारप्रकृतित्वे तु एकं वा सर्वार्थं सर्वाणि वा सर्वार्थामि स्युः । विषयनियमात्तु प्रकृतिनियमोऽप्येषामनुमीयते । [न्यायकलिका पृ॰ ६ ।] ↩︎
-
भोतिकत्वे तु भूताना भेदात् नियतगुणोत्कर्षयोगित्वात् नियतविषयग्राह्येन्द्रियप्रकृतित्व तथा च प्रदीपादितेजोरूपरसाद्यनेकविषयसन्निधानेऽपि रूपस्यैव प्रकाशि भवितुमर्हति । एवमिन्द्रियान्तरेष्वपि चक्तव्यम् । तदेप विषयनियम प्रकृतिनियमकारित इन्द्रियाणाम् इति भौतिकानि इन्द्रियाणि [न्यायमं॰ पृ॰ ४८० ।] ↩︎
-
एषाऽविकला चर्चास्या॰ रत्नाकरे [पृ॰ ३४६] द्रष्टव्या । अनेन खलु आहङ्कारिकाणि इन्द्रियाणीति यदाहु साख्या तन्निराकृतम्, निराकरणहेतुमाह–ऐकात्म्य इति श्लिष्टं पदम्, साख्याना किल राद्धान्ते कारणात्मक कार्य तच्च कारणम् इन्द्रियाणाम् अहङ्कार इति ऐकात्म्यम् एककारणत्वम्, तथा च ऐकात्म्यम् एकत्व घ्राणादीनाम् इत्यनियम स्यात् [न्यायवा॰ १ । १ । १२ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ २२३ ।] पञ्चेन्द्रियाणि जीवस्य मनसोऽनिन्द्रियत्वत । बुद्ध्यहङ्कारयोरात्मरूपयोस्तत्फलत्वत ॥ १ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ २ । १५ ।] ↩︎
-
लव्व्युपयोगौ भावेन्द्रियम् । [तत्त्वार्थसू॰ २ । १८ ।] ↩︎
-
लम्भनं लब्धिः । का पुनरसौ ? ज्ञानावरणक्षयोपशमविशेप । [सर्वार्थसि॰ २ । १८ । तत्त्वार्थसार श्लो॰ ४४ पृ॰ १११ ।] इन्द्रियनिर्वृतिहेतु क्षयोपशमविशेषो लब्धि । [राजवा॰ २ । १८ ।] स्वार्थसंविदयोग्यतैव च लब्धिः । तत्त्वार्थश्लो॰ २ । १८ । आवरणक्षयोपशमप्राप्तिरूपा अर्थग्रहणशक्तिर्लब्धि । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३४४ । जैनतर्कपरि॰ पृ॰ ११४ पू॰ । ↩︎
-
“व्यवतिष्टते” [आ॰] । ↩︎
-
न तावत् मीमांसकवदतीन्द्रिया शक्तिरस्मा भिरभ्युपेयते किन्तु कारणानां स्वरूप वा सहकारिसाकत्यं वा । [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ १०३ ।] स्वरूपादुद्भवत्कार्थ सहकार्युपवृहितात् । न हि कल्पयितुंशक्तं शक्तिमन्यामतीन्द्रियाम् ॥ [न्यायमं॰ पृ॰ ४१ ।] किन्तु योग्यताबच्छिन्नस्वस्पमहकारिसन्निधानमेव शक्ति । सैवेयं द्विविधा शक्तिरुच्यते अव स्थिता, आगन्तुका च । सत्त्वाद्यवच्छिन्न स्वरूपमवस्थिता शक्तिः । आगन्तुका तु दण्डचक्रादिसंयोगरूपा । [न्यायमं॰ पृ॰ ४९५ ।] नहि नो दर्शने शक्तिपदार्थ एव नास्ति, कोऽसौ तर्हि ? कारणत्वम् । कि तत् ? पूर्वकालनियतजातीयत्वम्, सहकारिवैकल्यप्रयुक्तकार्याभाववत्त्वं वेतिअनुग्राहकत्वसाम्यात् सहकारिष्वपि शक्तिपदप्रयोगात् [न्यायकुसु॰ १ । १३, पृ॰ ६३ ।] ↩︎
-
उत्क्षेपणादिकं हि कर्म विभागेन निवर्तिते पूर्वसंयोगे उत्तरसंयोगोत्पादे स्वरूपलक्षणायाः पूर्वसंयोगप्रध्वंसलक्षणसहकारिरूपायाश्च दृष्टशक्तेरतिरिक्तशक्तिभाक् न भवत्येव स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २८६ । “निवर्त्तिते” [आ॰] । ↩︎
-
“–संयोगोत्पादकां” [आ॰] । ↩︎
-
यदपि विषदहनसन्निधाने सत्यपि मन्त्रप्रयोगात् तत्कार्याऽदर्शनं तदपि न शक्तिप्रतिबन्धनिबन्धनमपि तु सामग्र्यन्तरानुप्रवेशहेतुकम् [न्यायमं॰ पृ॰ ४२ ।] न मन्त्रादिसन्निधौ कार्यानुत्पत्ति अदृष्ट रूपमाक्षिपति, यथा अन्वयव्यतिरेकाभ्याम् अवधृतसामर्थ्योवहिर्दाहस्य कारणम् तथा प्रतिबन्धकमन्त्रादिप्रागभावोऽपि कारणम् भावस्य भावरूपकारणनियतत्वदर्शनात् अभावकार्यत्वं नास्तीति चेन्न, नित्याना कर्मणामकरणात् प्रत्यवायस्य उत्पादात्, अन्यथा नित्याकरणे प्रायश्चित्तानुष्टान न स्याद् वैयर्थ्यात् । [प्रश॰ कन्दली पृ॰ १४५ ।] अत्रोच्यते–भावो यथा तथाऽभाव वारणं कार्यवन्मतः । प्रतिवन्धो विसामग्री तद्धेतु प्रतिबन्धक ॥ १० ॥ न्यायकुसु॰ स्त॰ १,पृ॰ ४३ । मण्याद्यभावविशिष्टवह्यादे दाहादिकं प्रति स्वातन्त्र्येण मण्यभावादेरेव वा हेतुत्वम्, अनेनैव सामञ्जस्ये अनन्तशक्तितत्प्रागभावप्रध्वसाभावकल्पनानौचित्यात् [मुक्तावली का॰ २ ।] ↩︎
-
किञ्च,शक्तिरभ्युपगम्यमाना पदार्थस्वरूपवन्नित्या अभ्युपगम्येत, कार्या वा ? नित्यत्वे सर्वदा कार्योदयप्रसङ्गः,सहकार्यपेक्षाया तु स्वरूपस्यैव तदपेक्षा अस्तु किं शक्त्या ? कार्यत्वे तु शक्ते पदार्थस्वरूपमात्रकार्यत्वं वास्यात्, सहकार्यादिसामग्रीकार्यत्व वा ?न्यायमं॰ पृ॰ ४२ । ↩︎
-
“तस्या सत्त्वात्” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“–द्या सा–” [श्र॰] । “–द्योऽसौ” [भा॰] । ↩︎
-
“–त्पाद्यः” भा॰ । ↩︎
-
“–द्यो वा” [भा॰] । ↩︎
-
“तथानेका” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १५८ पं॰ ११ । ↩︎
-
“प्रतिविनियतम्” [आ॰] । ↩︎
-
“–भ्यो वी–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–केणान्वय–” [भा॰] । ↩︎
-
“स्वभेदान्न” [आ॰] । ↩︎
-
“स्वभावः” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १५८ पं॰ १६ । ↩︎
-
स्वम् अग्नित्वसामान्यं तस्य आश्रयोऽग्नि तज्जन्यं कार्य स्फोटादि । ↩︎
-
स्वस्य अग्नित्वस्य अनाश्रयभूत कारणान्तरं जलादि । ↩︎
-
“–कार्यकारणभावं प्रति–” [आ॰] । ↩︎
-
अतीन्द्रियशक्तिरूपा । ↩︎
-
असाधारणत्वेऽपि । “तुल्यारू–” [श्र॰] । ↩︎
-
कार्यान्तरजनकत्वम् । ↩︎
-
“–त्वे सति नि–” [भां॰] । ↩︎
-
कार्यकारणनियम । ↩︎
-
“–स्य ज–” [आ॰] । ↩︎
-
शैत्यादिजाते । ↩︎
-
असाधारणत्वेऽपि । ↩︎
-
“यद्यका–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–कं वा अ–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–सीदग्निः भ–” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“प्रत्ययानुपप–” [भा॰] । ↩︎
-
“सत्यविशेषित–” [आ॰] । ↩︎
-
“–पि च विप–” [श्र॰] । ↩︎
-
“अग्निरूपा–” [भां॰] । ↩︎
-
“कथ हि पोहितुमु–” [भा॰] । ↩︎
-
“व्यक्तन्तरेप्यनग–” [भा॰] । ↩︎
-
“–तां त्यजति” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“हि स्वरूपकारिशक्ति–” [भा॰] । ↩︎
-
“–पि चावद्ध मनु–” [भा॰] । ↩︎
-
“चास्ति” [भा॰] [श्र॰] । ↩︎
-
कश्चास्याभाव कार्योत्पत्तौ सहकारी स्यात्–किमितरेतराभाव, प्रागभावो वा स्यात्, प्रत्वसो वा, अभावमात्रं वा ? प्रमेयक॰ पृ॰ ५२ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २८८ । ↩︎
-
“तत्प्रतिध्वंसे” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“नान्योन्या–” भा॰, [श्र॰] । ↩︎
-
“–सम्भवतो दा–” [श्र॰] । ↩︎
-
“तत्प्रध्वंसा–” [श्र॰] । ↩︎
-
प्रतिबन्धकमन्त्रमण्यादि । ↩︎
-
“दाहादिद–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“कल्पेत” [आ॰] । ↩︎
-
“एव वाङ्कु–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–त्पत्तिप्रसङ्गात्” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“यच्च तन्मण्यादि–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १६२ प॰ १६ । ↩︎
-
“अत्र” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“प्रतिबन्धकमण्यादिसन्निधानेऽपि उत्तम्भकमण्यादिसन्निधौ कार्यकरत्वाप्रसङ्गात्” [भा॰] , [श्र॰] । प्रतिबन्धकमण्याद्यपेक्षया प्रतिमण्यादिः उत्तम्भकमण्यादि मल्लप्रतिमल्लन्यायेन । ↩︎
-
“प्रतिबन्धकश्चास्याः” [भा॰] । ↩︎
-
स्वरूप-सहकारिसन्निविलक्षणे । ↩︎
-
“–यो भावानाम्” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“किञ्चित्प्रतिबन्धोप्य–” भा॰ । “कि कञ्चित् प्रतिब–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–न्द्रियकार्यै–” [श्र॰] । ↩︎
-
अतीन्द्रियशक्तिप्रतिपादनपरा इमे ग्रन्था द्रष्टव्या । नित्यं कार्यानुमेया च शक्ति किमनुयुज्यते । तद्भावभावितामात्र प्रमाणं तत्र गम्यते ॥ ४४ ॥ मी॰ श्लो॰ बा॰ शब्दनित्य॰ । प्रक॰ प॰ पृ॰ ८१ । शास्त्रदी॰ सू॰ १ । १ । ५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ५१ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५८६ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २८६ । तत्त्वसङ्ग्रहकारस्तु–तत्र शक्तातिरेकेण न शक्तिर्नाम काचन [श्लो॰ १६०७] इत्यादिना पदार्थस्वरूपामेव शक्तिमभ्युपगच्छति । ↩︎
-
तन्निमित्त आत्मन परिणाम उपयोग । [सर्वार्थसि॰, राजवा॰ २ । १८ । तत्त्वार्थसार पृ॰ १११ ।] उपयोग प्रणिधानम् । [तत्त्वार्थभा॰ २ । १९ ।] उपयोगस्तु रूपादिग्रहणव्यापार । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ ३४४ । ↩︎
-
“अनन्तरभूत–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“अन्तरश–” [भा॰] । ↩︎
-
“–शब्दश्च सा–” [भा॰] । ↩︎
-
“खल्वनयोः” [भा॰] । ↩︎
-
“पूर्वमेव” [भा॰] । ↩︎
-
स्वावरणक्षयोपशमलक्षणयोग्यतया हि प्रतिनियतमर्थ व्यवस्थापयति । [परीक्षामु॰ २ । ९ ।] ↩︎
-
“–हकमसम्ब–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–मतप्रतिप्रसवप्रसङ्गात्” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“यदुक्तम्” [आ॰] । ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १३५ उ॰ । प्रमेयरत्नमा॰ पृ॰ ४८ । युक्तिज्ञा ज्ञानाकारार्पणक्षमम् [प्रमाणवा॰ ।] ↩︎
-
यथा चिरकालीनाध्ययनादिसिन्नस्य उत्पितस्य नीललोहितादिगुणविशिष्ट केशोण्ड्रिकाख्यः कश्चिन्नयनाग्रे परिस्फुटति, अथवा करसम्मृदितलोचनरश्मिषु येयं केशपिण्डावस्था सा केशोण्ड्रिकः । [शास्त्रदी॰ युक्तिस्नेहप्र॰ सि॰ १ । १५ । पृ॰ १८ ।] ↩︎
-
“–रत्वानभ्यु–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–स्यास्य प्र–” [भा॰] । ↩︎
-
“–दं ज्ञानम्” [भा॰] । तदाकार हि सवेदनमर्थ व्यवस्थापयति नीलमिति पीतञ्चेति । यथा च आकारयोगिता ज्ञानस्य तथोत्तरत्र प्रतिपादयिष्याम । प्रमाणवा॰ अल॰ पृ॰ २ । ↩︎
-
स्वसंवित्ति फलं चास्य ताद्रूप्यादर्थनिश्चय । विषयाकार एवास्य प्रमाणं तेन मीयते ॥ १० ॥ [प्रमाणसमु॰ ।] किमर्थ तर्हि सारूप्यमिष्यते प्रमाणम् ? क्रियाकर्मव्यवस्थायास्तल्लोके स्यान्निबन्धनम् ॥ ४२९ ॥ सारूप्यतोऽन्यथा न भवति नीलस्य कर्मण सवित्ति पीतस्य वेति क्रियाकर्मप्रतिनियमार्थमिष्यते [प्रमाणवा॰ अल॰ पृ॰ ११९ ।] अर्थसारूप्यमस्य प्रमाणम् । न्यायबि॰ १ । १९ । प्रमाण तु सारूप्य योग्यतापि वा ॥ १३४४ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–न्यायम॰ पृ॰ ५३८ । मीमासाश्लो॰ बा॰ टी॰ शून्यवाद श्लो॰ २० । ↩︎
-
अर्थेन घटयत्येना अन्यत्स्वभेदो ज्ञानस्य भेदकोऽपि कथञ्चन ॥ ३०५ ॥ तस्मात् प्रमेयाधिगते साधन मेयरूपता । [प्रमाणवा॰ ।] तदुक्तम्–अर्थेन घटयेदेना सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ ११९ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ५१० । प्रमेयक॰ पृ॰ २८ पू॰ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १२६ उ॰ । प्रमाणमी॰ पृ॰ ३३ । स्याद्वादम॰ पृ॰ १३६ । ↩︎
-
“तदेकस्याकारं” प्रमाणवा॰ । ↩︎
-
“–नावल–” [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १६५ पं॰ ११ । ↩︎
-
सम्बन्धो हि योग्यतास्वभाव एव ज्ञानार्थयो ग्राह्यग्राहकभावाङ्गम् न तु तादात्म्यादि । [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ १६३ ।] ↩︎
-
“–नर्त्थयोग्य–” [भा॰] , [आ॰] । ↩︎
-
“लक्षणसम्बन्ध–” [भा॰] । ↩︎
-
“न रुद्धयते” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–कल्पकज्ञानं” [भा॰] । ↩︎
-
किमिदमर्धाकारत्वं वेदनाना यद्वशात् प्रतिनियतार्थपरिच्छेद स्यात् किम् अर्थाकारेल्लेखित्वम्, अर्थाकार धारित्व वा ? [रत्नाकराव॰ ४ । ४७ । स्याद्वादमं॰ पृ॰ १३१ ।] ↩︎
-
“–ति अर्थस्यैव” [भां॰] । ↩︎
-
“यो पर्थस्यैव” [भा॰] । ↩︎
-
“जडत्वस्यैव” [श्र॰] । ↩︎
-
“अजडे सु–” [श्र॰] । ↩︎
-
सर्वात्मना हि सारूप्ये ज्ञानमज्ञानता ब्रजेत् । साम्ये केनचिदशेन स्यात्सर्वं सर्ववेदनम् ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ४३५ । तत्त्वस॰ श्लो॰ २०३९ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४६४ ।] सारूप्येऽपि समन्वेति प्राय सामान्यदूषणम् । अतदर्थपरावृत्तमतद्रूप तदर्थदृग् ॥ २७ ॥ [न्यायवि॰ पृ॰ १२९ उ॰ ।] ↩︎
-
अर्थेन सर्वात्मना तत्र स्वाकाराधाने ज्ञानस्य जडताप्रसक्ते उत्तरार्थक्षणवत् । एक्देशेन तदाधायकत्वे साशताप्रसक्ते । [शास्त्रवा॰ टी॰ पृ॰ १५९ पू॰ ।] ↩︎
-
“अर्थे जड–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–था तयो” [श्र॰] । ↩︎
-
“तत्ततोऽन्यथा” [आ॰] । ↩︎
-
अन्यरागादिसवित्तौ तत्सारूप्यसमुद्भवात् । प्राप्नोत्यावृतिसद्भाव औपलम्भिकदर्शने ॥ २०४८ ॥ [तत्त्वस॰ ।] ↩︎
-
“च न स्यात्” [श्र॰] । ↩︎
-
“–तया प्रतिपद्यते तदिदम्” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
तद्यथा–अर्ध जरत्या कामयन्ते अर्ध नेति । [पात॰ महाभा॰ ४ । १ । ७८ ।] मुस न कामयन्ते अङ्गान्तर तु कामयन्ते जरत्या । [महाभा॰ प्रदीप ।] अर्धं मुखमात्रं जरत्याः वृद्धाया वामयते नाङ्गानीति सोऽयमर्धजरतीन्याय । [ब्रह्मसू॰ शा॰ भा॰ रत्नप्रमा १ । २ । ८ ।] नहि कुवकुटादेरेकदेशो भोगाय पच्यते एकदेशस्तु प्रसवाय कल्प्यते [ब्रह्मसू॰ शा॰ भा॰ आनन्दगि॰ १ । २ । ८ ।] अन्य न्यायस्य विशेषस्वरूप विविधस्थलनिर्देशपुरस्सरं लौकिकन्यायाञ्जल्या [पृ॰ ७] द्रष्टव्यम् । ↩︎
-
“ग्रहणम्” [भा॰] । ↩︎
-
तत्सारूप्यतदुत्पत्ती यदि सवेद्यलक्षणम् । सवेद्य स्यात् समानार्थविज्ञानं समनन्तरम् ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३२३ ॥] ↩︎
-
“–थमप–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–त्यागः तथा–” [भा॰] । ↩︎
-
“विज्ञानस्वरूप-” कत्वं [आ॰] । ↩︎
-
“तत्सदृशत्वं ज्ञानस्य” [आ॰] । ↩︎
-
“आकारमात्रस्य” [भा॰] । ↩︎
-
दूरासन्नादिभेदेन व्यक्ताव्यक्तं न युज्यते । तत्स्यादालोकभेदाच्चेत्तत्पिधानाऽपिधानयोः ॥ तुल्यादृष्टिरदृष्टिर्वा सूक्ष्मोऽशस्तस्य कश्चन । आलोकेन न मन्देन दृश्यतेऽतो भिदा यदि ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ४०८-९ ।] विषयाकारधारित्वे च ज्ञानस्य अर्थे दूरनिकटादिव्यवहाराभावप्रसङ्ग । [प्रमेयक॰ पृ॰ २७ पू॰ ।] ↩︎
-
“–प्रसङ्गः स्यात् अ–” भा॰ । ↩︎
-
“अन्यस्य” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–द्धि अनु–” [भा॰] । ↩︎
-
“–न्तरं भिन्नं त–” [भा॰] । ↩︎
-
“तद्द्वयप्र–” [श्र॰] । ↩︎
-
“ज्ञानयोरत्यन्त–” भा॰, [श्र॰] । ↩︎
-
ज्ञाने इति [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“भिन्नसामग्रीप्रभवतया” च सुप्र–भा॰, [श्र॰] । “भिन्नसामग्रीतया प्रभवभिन्नविषयतया च” [आ॰] । ↩︎
-
“–र्शनज्ञा–” [भा॰] । ↩︎
-
“अर्थज्ञानैः” [श्र॰] । ↩︎
-
“अर्थेऽस्या–” भा॰, [आ॰] । ↩︎
-
“पुत्रे” [आ॰] । ↩︎
-
पृ॰ १६६ पं॰ २ । ↩︎
-
“–स्य रूपस्या–” [आ॰] । ↩︎
-
“–त्यक्षं नी–” [आ॰] । ↩︎
-
“नीलादिना स्व–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–नुभवप्रभवप्रका–” [आ॰] । ↩︎
-
“च प्रत्य–” [भा॰] । ↩︎
-
प्रतिनियतार्थग्राहकत्वलक्षणेन । ↩︎
-
यतोघटयति सम्बन्धयति विवक्षितं ज्ञानमर्थसम्बद्धमर्थरूपता निश्चाययति वा ? [प्रमेयक॰ पृ॰ २८ पू॰ ।] ↩︎
-
एतेन वित्तिसताया साम्यात् सर्वैकवेदनम् । प्रलपन्तः प्रतिक्षिप्ता प्रतिबिम्बोदये समम् ॥ २६ ॥ [न्यायवि॰ पृ॰ १२७ पू॰] । प्रकाशनियमो हेतोर्बुद्धेर्न प्रतिबिम्बत । अन्तरेणापि ताद्रूप्य ग्राह्यग्राहकयो सतोः ॥ ३२ ॥ [न्यायवि॰ पृ॰ १३९ पू॰ ।] ↩︎
-
“–मापाद–” [श्र॰] । ↩︎
-
साकारत्वेऽपि चायं पर्यनुयोग समानसन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४६० । ↩︎
-
प्रतिकर्मव्यवस्थानस्यान्यथानुपपत्तित । साकारस्य च बोधस्य प्रमाणत्वोपवर्णनम् ॥ ३३ ॥ क्षणक्षयादिरूपस्य व्यवस्थापकता न किम् । तेन तस्य स्वरूपत्वाद् विशेषान्तरहानितः ॥ ३४ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १२६ ।] ↩︎
-
“–त्रावल–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–र्थावल–” [श्र॰] । ↩︎
-
“यदि ज्ञानं” [भा॰] । ↩︎
-
“–भासनम्” [श्र॰] । ↩︎
-
“–दावलम्ब–” [श्र॰] । ↩︎
-
“घटज्ञानमिति” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–त्व सिद्धे” [भा॰] । अस्य च साकारवादस्य विविधभङ्ग्या खण्डनं निम्रग्रन्येषु द्रष्टव्यम् । न्यायम॰ पृ॰ ५४० । शास्त्रदी॰ १ । १ । ५ । तत्त्वार्थश्लो॰ बा॰ पृ॰ १३६ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १२९ । प्रमेयक॰ पृ॰ २७ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४५९ । स्या॰ रत्ना॰, रत्नाकराव॰, सू॰ ४ । ४७ । स्याद्वादमं॰ पृ॰ १३० । ↩︎
-
“इत्याह” [श्र॰] । ↩︎
-
“अवगृहीतः” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“दर्शनानाम्” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–स्य वा भे–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
धारणा प्रतिपर्त्तिर्यथास्वं मत्यवस्थानमवधारणं च । वारणा प्रतिपत्तिरवधारणमवस्थान निश्चयोऽवगम अवबोध इत्यनर्थान्तरम् । तत्त्वार्थभा॰ १ । १५ । धरणं पिय धारण विति ॥ ३ ॥ [आव॰ नि॰ ।] धृति धरणम् अर्थानामिति वर्तते । परिच्छिन्नस्य वस्तुनोऽविच्युति-स्मृति-वासनारूपं तद्धरणं पुनर्धारणा ब्रुवते ? आव॰ नि॰ हरि॰ पृ॰ १० । एवमविच्युति-वासना-स्मृतिरूपा धारणा त्रिधा सिद्धा भवति । विशेषा॰ भा॰ बृह॰ गा॰ १८८-१८९ । अथैतस्य कालान्तरेऽविस्मरणकारणं धारणा । [सर्वार्थसि॰ १ । १५ ।] निर्ज्ञातार्थाविस्मृतिर्धारणा राजवा॰ १ । १५ । ततो दृढतरावायज्ञानाद् दृढतमस्य च । धारणात्वप्रतिज्ञानात् स्मृतिहेतोर्विशेषतः ॥ २१ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ २२१ ।] स एव दृढतमावस्थापन्नो धारणा । प्रमाणनय॰ २ । १० । महोदये च कालान्तराविस्मरणकारणं हि धारणाभिधानं ज्ञानं। अनन्तवीर्योऽपि–तथा निर्णीतस्य कालान्तरे तथैव स्मरणहेतु संस्कारो धारणा इति। [स्या॰ रत्नाकर पृ॰ ३४९ ।] स्मृतिहेतुर्धारणा प्रमाणमीमा॰ १ । १ । २९ । ↩︎
-
“ईहा धारणायाः” [आ॰] , [भां॰] । ↩︎
-
कार्यत्वेन । ↩︎
-
“–दानाद्युक्तम्” [आ॰] । ↩︎
-
“बहुबहुविधक्षिप्रानिसृतानुक्तध्रवाणां सेतराणाम् ।” तत्त्वार्थसू॰ १ । १६ । “निसृतासन्दिग्धध्रुवाः” तत्त्वार्थाधि॰ सू॰ १ । १६ । ↩︎
-
“–मानं न” [आ॰ वि॰] । ↩︎
-
“विरुद्ध्येत” [ज॰ वि॰] । ↩︎
-
“क्रमभावेऽपि” [आ॰ वि॰] । ↩︎
-
“षष्ठी ।” ↩︎
-
“–त्वं वानु–” [आ॰] । ↩︎
-
“अथ बहुविधा–” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“–स्य संवे–” [भा॰] । ↩︎
-
“–त स्व–” [भा॰] । ↩︎
-
ननूत्पन्नायां बुद्धौ ज्ञातोऽर्थ उच्यते नानुत्पन्नायाम्, अतः पूर्वं बुद्धिः उत्पद्यते पश्चाज्ज्ञातोऽर्थः ? सत्यम्; पूर्वं बुद्धिरुत्पद्यते न तु पूर्वं ज्ञायते । भवति हि कदाचिदेतद् यज्ज्ञातोऽप्यर्थः सन्नज्ञात इत्युच्यते । न च अर्थव्यपदेशमन्तरेण बुद्धेः रूपोपलम्भनम्, तस्मान्न व्यपदेश्या बुद्धिरव्यपदेश्यञ्च न प्रत्यक्षम् । तस्मादप्रत्यक्षा बुद्धिः । शावरभा॰ १ । १ । ५ । अस्मन्मते ज्ञाततालिङ्गकानुमानेनैव बुद्धेर्ग्रहणाङ्गीकारात्, तस्य च अर्थग्रहणोत्तरकालीनत्वात् न प्रतिबन्धकाभावमात्रेण अर्थग्रहणसमये बुद्धेर्ग्रहणं भवितुमर्हति । शावरभा॰ प्रभाटी॰ पृ॰ ३३ । संवित्तयैव हि संवित् संवेद्या न संवेद्यतया । केयं वाचो युक्तिः संवेद्या न संवेद्येति ? इयमियं वाचो युक्तिः नास्याः कर्मभावो विद्यते इत्यर्थः । कर्म च संवेद्याभिधेयं न संवित्, तस्मान्न पृथक् संवेद्यतया ग्रहीतुं शक्यते । न चाऽसंवेद्यैव संवित् तन्मूलत्वात् सर्वभावानां संवेद्यभावस्य । किं तर्हि ? आनुमानिकम्, फलमेव हि प्रमाणम् इति प्रमाणविदो मन्यन्ते [पृ॰ ६४] किमसंवेद्यमेव विज्ञानम् ? बाढमसम्वेद्यं न त्वप्रमेयम् । कः पुनः प्रमेयसंवेद्ययोर्विशेषः ? यत्र हि विषयस्य स्वरूपं परिच्छिद्यते तत्संवेद्यमित्युच्यते अतः संवेदनं प्रत्यक्षमिति प्रमाणविदः असम्बेदना च प्रमितिः ज्ञाने आकारान्तराग्रहणात् । तस्मात् ज्ञानं प्रत्यक्षमित्ययुक्तम् । क्षणिकत्वाच्चास्य प्रत्यक्षता न सम्भवति [पृ॰ ६५] तस्मान्न बुद्धिविषयं प्रत्यक्षम्, अर्थविषयं हि तत् अतः सिद्धमानुमानिकत्वं बुद्धेः फलतः [पृ॰ ६७] बृहती १ । १ । ५ । पञ्जिका पृ॰ ६४-६७ । अपि च ज्ञानमनुमेयमिष्यते । तदनुमाने च नार्थसत्तामात्रं लिङ्गम्; तदविनाभावनियमाभावात् । अथ अर्थज्ञानमित्युच्यते; तदपि नोत्पत्तिमात्रेण लिङ्गम् [प्रकरणपं॰ पृ॰ ६३ ।] ↩︎
-
“तत्प्रत्यक्षत्वे” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–कल्प्यते” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–ख्यस्य प्रमा–” [आ॰] , [भा॰] । तत्रात्मना न शक्य तत्रान्योत्पत्तिस्वदस्ति वा । तेनैतत्कारणाभावात् तदाना नानुभूयते ॥ १८१ ॥ नान्यथा ह्यर्थसद्भावो दृष्ट सन्नुपपद्यते । ज्ञाने चेन्नेत्यत पश्चात् प्रमाणमुपजायते ॥ १८२ ॥ अर्थापत्ति ज्ञानस्य प्रमाणम्, सा च अर्थस्य ज्ञातत्वान्यथानुपपत्तिप्रभवा । प्रागर्थस्य ज्ञातत्वाभावान्नोत्पद्यते । ज्ञाते त्वर्थे पश्चात्तज्ज्ञातत्वानुपपत्त्या अर्थापत्तिप्रमाणमुपजायते मीमा॰ श्लो॰ टी॰ सू॰ १ । १ । ५ । शून्यवाद । ज्ञानक्रिया हि सकर्मिका कर्मभूतेऽर्थे फल जनयति पाकादिवत् । तच्च फलमैन्द्रियकज्ञानजन्यमापारोक्ष्यम् लिङ्गादिज्ञानजन्य तु पारोक्ष्यमित्युच्यते तदेव च फलं कार्यभूतं कारणभूत विज्ञानमुपकल्पयतीति सिद्ध्यत्यप्रत्यक्षमपि ज्ञानम् । अथवा ज्ञानक्रियाद्वारको य कर्त्तृभूतस्य आत्मन कर्मभूतस्य च अर्थस्य परस्पर सम्बन्धो व्याप्तृव्याप्यत्वलक्षण स मानसप्रत्यक्षावगतो विज्ञान कल्पयति । न आगन्तुककारणमन्तरेण आत्मनोऽर्थ प्रति व्याप्तृत्वमुत्पत्तुमर्हति, तच्च कारण लोके ज्ञानशब्देन अभिधीयते [शास्त्रदी॰ १ । १ । ५ ।] ↩︎
-
“प्रादुर्भवति” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–ग्राह्यं नि–” [आ॰] । ↩︎
-
ज्ञाते त्वर्थेऽनुमानादवगच्छति बुद्धिरिति शावरभाष्ये श्रवणात् । प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६० । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४७ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १४ पू॰ । ↩︎
-
“–ते च प्र–” [भा॰] । ↩︎
-
“–न्यत् यथा तत्प्रवृ–” [आ॰] । ↩︎
-
पृ॰ १७५ पं॰ १ । ↩︎
-
कर्मत्वेनाऽप्रतिभासमानत्वात् करणज्ञानमप्रत्यक्ष करणत्वेन प्रतिभासमानस्य प्रत्यक्षत्वोपपत्तेः । कथञ्चित् प्रतिभासते च कर्म च न भवतीति व्याधातस्य प्रतिपादितत्वात् । कभञ्चायं फलज्ञान कर्मत्वेनाऽप्रतिभासमानमपि प्रत्यक्षमुपयन् करणज्ञानं तथा नोपैति ? तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४६ । प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६१ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३१ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २१३ । ↩︎
-
“सत्त्वमस्य” भा, [श्र॰] । ↩︎
-
“फुत्कु–” [श्र॰] । ↩︎
-
साक्षात् प्रतीयमानत्वं हि विषयीक्रियमाणत्वं विषयत्वमेव च कर्मत्वम् । [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३२ पू॰ ।] ↩︎
-
“कर्मत्वस्य कथं” [आ॰] । कर्मत्वाप्रसिद्धिरिति कथं [भा॰] । ↩︎
-
“प्रत्यक्षस्य” [आ॰] , [भां॰] । ↩︎
-
“कः कथं समा–” [भां॰] । ↩︎
-
प्रसङ्गश्च नाम परप्रसिद्धेन परस्य अनिष्टापादनमुच्यते । [न्यायमं॰ पृ॰ १०२] । साध्यसाधनयोर्व्याप्यव्यापकभावसिद्धौ हि व्याप्याभ्युपगमो व्यापकाभ्युपगमनान्तरीयको यत्र प्रदर्श्यते तत्प्रसङ्गसाधनम् । व्यापकनिवृत्तौ चावश्यम्भाविनी व्याप्यनिवृत्ति स विपर्ययः । [प्रमेयक॰ पृ॰ ६९ पू॰ ।] ↩︎
-
“–ताप्रसिद्धेः” [श्र॰] । ↩︎
-
“परोक्षं न भवति यथा” [भा॰] । ↩︎
-
विषयेन्द्रियावज्ञानमनस्कारादिलक्षण । अहेतुरात्मसवित्तेरसिद्धिव्यभिचारत ॥ १६ ॥ न्यायवि॰ पृ॰ १०८ । तद्धि अर्थज्ञप्तिरिन्द्रियाथौ तत्सहकारिप्रगुणं मनो वा ? प्रमेयक॰ पृ॰ ३२ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २१६ । ↩︎
-
“ज्ञातत्वज्ञानविशेषण–” [भा॰] । “ज्ञातत्वज्ञानविशेषणविशेषे वा” [श्र॰] । ↩︎
-
“ज्ञानेन” [श्र॰] । ↩︎
-
विशेषणोभूते । “ज्ञाने” भ॰, [श्र॰] । ↩︎
-
“ज्ञानवि–” [भा॰] । ↩︎
-
“–हि यद्वि–” [भा॰] । ↩︎
-
“ज्ञानवि–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“ज्ञान–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
नैयायिकमत । ↩︎
-
“अनुपपद्यता–” [भा॰] । ↩︎
-
“ननु युक्तोऽयम्” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“तथापि” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“असाधारणधर्मोऽर्थः” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“प्रकाशेत” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“ज्ञानविषयत्वात् ।” ↩︎
-
“–द्धेः तस्य” [श्र॰] । ↩︎
-
“–दिश्यते” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“–व्यप्राप्तित्वेन” [श्र॰] । ↩︎
-
“प्रकाशमानतायां” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“–तोऽशेषज्ञस्य किचि–” [भा॰] । “–तोविशेषज्ञत्व–” [श्र॰] । ↩︎
-
“ज्ञानस्य जनकत्वम्” [आ॰] । ↩︎
-
“–विकल्पोप्यन्यो–” [भा॰] । “–विकल्पेन्योन्या–” [आ॰] । ↩︎
-
“–नार्था” [श्र॰] । ↩︎
-
“–णार्थे वि–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–पकप्र–” [आ॰] , [भां॰] । ↩︎
-
“–णत्वप्रति–” [श्र॰] । ↩︎
-
“प्रकाशस्यात्मनः” [भा॰] । “प्रकाशस्य भा–” [श्र॰] । ↩︎
-
“ज्ञानमुत्पाद्य–” [आ॰] । ↩︎
-
“–गम्या इति” [आ॰] । ↩︎
-
प्रयोगस्तु विवादाध्यासिता प्रत्ययान्तरेणैव वेद्या प्रत्ययत्वात् । ये ये प्रत्यया ते सर्वे प्रत्ययान्तरवेद्याः यथा न प्रत्ययान्तरेणैव वेद्या ? । अविद्यमानस्यावभासे अतिप्रसङ्गात् ज्ञायमानस्यैवावभासीऽभ्युपेय । तथा च विज्ञानस्य स्वसवेदने तदेव तस्य कर्म क्रिया चेति विरुद्धमापद्येत । यथोक्तम्–अङ्गुल्यग्रं यथात्मानं नात्मना स्प्रष्टुमर्हति । स्वाशेन ज्ञानमप्येवं नात्मानं ज्ञातुमर्हति ॥ इति । यत्प्रत्ययत्वं वस्तुभूतमविरोधेन व्याप्तं तद्विरुद्धविरोधदर्शनात् स्वसवेदनान्निवर्त्तमानं प्रत्ययान्तरवेद्यत्वेन व्याप्यते इति प्रतिबन्धसिद्धि । एवं प्रमेयत्वगुणत्वसत्त्वादयोऽपि प्रत्ययान्तरवेद्यत्वहेतव प्रयोक्तव्या । तथा च न स्वसंवेदनं ज्ञानमिति सिद्धम् । विधिवि॰ न्यायकणि॰ पृ॰ २६७ । तथाहि–यदि स्वसंवेद्यमात्मान्त करणसंयोगादुपलभ्यं तदिष्टमेव । अथ तदेव ज्ञानं प्रमाणं प्रमेयं फलञ्चेति; तन्न, अन्यत्र त्रितयस्याभेदादर्शनात्, भेदे त्वनेकं दण्डाद्युदाहरणम् । अतो न ज्ञाने करणकर्मणोरभेदः स्वसंवेद्यत्वम्, नापि क्रियाकर्मणोरिति । तस्मात् ज्ञानान्तरसंवेद्यं संवेदनं वेद्यत्वात् घटादिवत् । [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५२९ ।] ↩︎
-
“घटवत्” [श्र॰] । ↩︎
-
“प्रत्यक्ष एव” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–तत्वस्वभा–” [श्र॰] । ↩︎
-
आप्तप॰ पृ॰ ९ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २२४ । ↩︎
-
“–स्था इत्य–” [श्र॰] । ↩︎
-
स्वात्मनि वृत्तिविरोधात्, न हि तदेव अङ्गुत्यग्रं तेनैव अङ्गुत्यग्रेण स्पृश्यते, सैवाऽसिधारा तयैवाऽसिवारया छिद्यते । [स्फुटार्थ-अभिध॰ पृ॰ ७८ ।] ↩︎
-
“–च्च प्रकाशा–” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“तत्र” यदि प्रकाशक्त्व बोधरूपत्व विवक्षित तदा साधनविकलमुदाहरणम्, प्रदोपे बोधरूपत्वस्यासम्भवात् । अथ प्रकाशकत्व भास्वररूपसम्बन्धित्व तद्विज्ञाने नास्त्यतो ज्ञानान्तरस्य तद्विषयस्योत्पाद एव ज्ञानस्य परिच्छेद इति । [प्रश॰ व्यो॰ पृ॰ ५२९ ।] ↩︎
-
“तत्स्वभाव इति विरोध” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १८१ पं॰ १६ । ↩︎
-
“–साध्येत” [श्र॰] । ↩︎
-
महेश्वरार्थज्ञानेन हेतोर्व्यभिचारात्प्रमाणषरी॰ पृ॰ ६० । सुखादिनापि वेद्यत्वस्य व्यभिचारित्वमीश्वरज्ञानेन च । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ ११६ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २२२ । ↩︎
-
“हेतुस्तत्र” [भां॰] । ↩︎
-
“–मप्यस्मदा–” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
अस्मदादिज्ञानापेक्षया अर्थज्ञानस्य ज्ञानान्तरवेद्यत्वं प्रमेयत्वहेतुना साध्यते, ततो नेश्वरज्ञानेन व्यभिचारः तस्य अस्मदादिज्ञानाद् विशिष्टत्वात् । न हि विशिष्टे दृष्टं धर्ममविशिष्टेऽपि घटयन् प्रेक्षावत्तां लभते । [प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६० । प्रमेयक॰ पृ॰ ३४ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २२२ ।] ↩︎
-
“योजयत्” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“लभ्यते” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“तस्यैतत्स्व–” [भां॰] । ↩︎
-
“तत्स्वाभाव–” [आ॰] । ↩︎
-
“–मन्यत्रापि” [श्र॰] । ↩︎
-
सर्वज्ञत्वम् । ↩︎
-
“–द्धेः तथाऽप्र–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–स्वभावमीश्वरज्ञानमभ्यु–” [आ॰] । ↩︎
-
“–न्यम्यापि” [श्र॰] । अस्मदादिज्ञानमपि । ↩︎
-
पृ॰ १८२ पं॰ ४ । ↩︎
-
अर्थग्रहणत्व हि ज्ञाने अर्थादुत्पत्ते चेतनास्वरूपत्वतो वा भवेत् ? [स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २२४ ।] ↩︎
-
अहमित्युल्लेखरूपम् । ↩︎
-
“–भवनात्” [श्र॰] । ↩︎
-
परोक्षज्ञानविषयः परिच्छेदः परोक्षवत् । न्यायवि॰ पृ॰ ९७ पू॰ । तस्यापि च परोक्षत्वे प्रत्यक्षोऽर्थो न सिद्ध्यति । ततो ज्ञानावसाय स्यात्कुतोऽ स्याऽसिद्धवेदनात् ॥ २२४ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४७ ।] ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४७७ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ ११७ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २२५ । ↩︎
-
“पश्चाज्ज्ञानम्” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“कारणत्वं” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
विमुखज्ञानसवेदो विरुद्धो व्यक्तिरन्यत । असञ्चारोऽनवस्थानमविशेष्यविशेषणम् ॥ १९ ॥ ज्ञानज्ञानमपि ज्ञानमपेक्षेत परस्तथा । ज्ञानज्ञानलताऽशेषनभस्तलविसर्पिणी ॥ २१ ॥ [न्यायवि॰ पृ॰ ११०१११ । प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६० । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४२ । युक्त्यनुशा॰ टी॰ पृ॰ ७ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४७९ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३४ उ॰ ।] [स्याद्वादमं॰ पृ॰ ९४ ।] [चन्द्रप्रभच॰ २ । ५७-५९ ।] ↩︎
-
“–तो ज्ञानात्मार्थज्ञानं वा” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–तीयज्ञा–” [श्र॰] । ↩︎
-
“चेतदेव” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
किञ्चाऽर्थज्ञानमर्थमात्मानं च प्रतिपद्य [युक्त्यनुशा॰ टी॰ पृ॰ ९ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३७ उ॰ ।] ↩︎
-
“–तैव स्यात्” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“अशुवृत्तित्वात्” [भा॰] । ↩︎
-
मूर्त्तस्य सूच्यग्रस्य औत्तराधर्यावस्थितमुत्पलपत्रशतं युगपद्व्याप्तुमशक्ते । प्रमेयक॰ पृ॰ ३६ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४७७ । ↩︎
-
“–पत्रवत्” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
पृ॰ १८२ प॰ १४ । ↩︎
-
“–त्यं ज्ञानं” [श्र॰] । ↩︎
-
का पुन स्वात्मनि क्रिया विरुद्धा, परिस्पन्दरूपा, धात्वर्थरूपा वा ? [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४२ ।] किमुत्पत्तिर्ज्ञप्तिर्वा प्रमाणपरी॰ पृ॰ ५९ । आप्तपरी॰ पृ॰ ४७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३५ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २२८ । स्या॰ मं॰ पृ॰ ९३ । ↩︎
-
“परस्पन्दा–” [आ॰] । ↩︎
-
“विरुद्ध्येत” [श्र॰] । ↩︎
-
“–क्रियायां” [आ॰] । ↩︎
-
“अन्यथापि प्र–” [आ॰] । ↩︎
-
स्वात्मन । ↩︎
-
कर्मतया । ↩︎
-
प्रकाशनक्रियायाः । ↩︎
-
“प्रतीतिविशेषात्” [आ॰] । ↩︎
-
वैचित्र्यम् । ↩︎
-
“–खज्ञानं” [आ॰] । ↩︎
-
“प्रथमपक्षे” [श्र॰] । ↩︎
-
स्वात्मा हि क्रियाया स्वरूपं क्रियावदात्मा वा ? [आप्तपरी॰ पृ॰ ४७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३५ उ॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २२९ ।] ↩︎
-
पृ॰ १८२ पं॰ १७ । ↩︎
-
“प्रकाशकत्वं” [श्र॰] । ↩︎
-
“यत अर्थोद्यो–” [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १८२ प॰ २० । ↩︎
-
“तदप्यस–” [श्र॰] । ↩︎
-
स्वभावतद्वतो भेदाभेदं प्रत्यनेकान्तात् [प्रमेयक॰ पृ॰ ३८ पू॰ ।] ↩︎
-
“–नवकाशाः” [आ॰] । ↩︎
-
“तथा प्रवृत्तेः” [आ॰] । ↩︎
-
“–हणभावौ” [आ॰] । ↩︎
-
ज्ञानान्तरवेद्यज्ञानवादस्य खण्डन निम्नग्रन्थेषु विलोकनीयम्–तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ४० । प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६० । युक्त्यनुशा॰ टी॰ पृ॰ ७ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३३ उ॰ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १०९ उ॰ । प्रमेयरत्नमा॰ सू॰ ६ । १ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४७५ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २१९ । स्या॰ म॰ पृ॰ ९५ श्लो॰ १५ । ↩︎
-
प्रकृतेर्महान् ततोऽहङ्कारस्तस्माद् गणश्च षोडशक । तस्मादपि षोडशकात् पञ्चभ्य पञ्चभूतानि ॥ २२ ॥ [साङ्ख्यका॰ ।] तस्या प्रकृतेर्महान् उत्पद्यते प्रथम कश्चित् । महान् बुद्धिः मतिः प्रज्ञा संवित्ति ख्याति चिति स्मृतिरासुरी हरिः हर हिरण्यगर्भ इति पर्यायाः । माठरवृ॰, गौडपादभा॰ । साङ्ख्यसं॰ पृ॰ ६ । ↩︎
-
महदाख्यमाद्यं कार्यं तन्मन ॥ ७१ ॥ महदाख्यमाद्यं कार्यं तन्मनो मननवृत्तिकम् । मननमत्र निश्चयः । तद्वृत्तिका बुद्धिरित्यर्थः । यदेतद्विस्तृतं बीजं प्रधानपुरुषात्मकम् । महत्तत्त्वमिति प्रोक्तं बुद्धितत्त्वं तदुच्यते ॥ [साङ्ख्यप्र॰ भा॰ १ । ७१ ।] सत्तामात्रात्मभावो यश्चाहमस्मीति लक्षण ॥ ३८ ॥ आत्मनिश्चयबुद्धिर्वा लिङ्गमात्रं महानिति । बुद्धितत्त्वं तथाख्यातं तत् षट् प्रकृतिकारणम् ॥ ३९ ॥ [योगका॰ साधनपाद ।] ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्– [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ २९] । [सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३००] । ↩︎
-
एते प्रदीपकत्पा परस्परविलक्षणा गुणविशेषा । कृत्स्न पुरुषस्यार्थ प्रकाश्य बुद्धौ प्रयच्छन्ति ॥ ३६ ॥ बाह्येन्द्रियाण्यालोच्य मनसे समर्पयन्ति मनश्च सङ्कल्प्य अहङ्काराय अहङ्कारश्चाभिमत्य बुद्धौ सर्वाध्यक्षभूतायाम् । सर्व प्रत्युपभोगं यस्मात् पुरुषस्य साधयति बुद्धि । सैव च विशिनष्टि पुन प्रधानपुरुपान्तर सूक्ष्मम् ॥ ३७ ॥ बुद्धिर्हि पुरुषसन्निधानात् तच्छायापत्त्या तद्रूपेव सर्वविषयोपभोग पुरुषस्य साधयति । [साख्यका॰ ३६, ३७ ।] इन्द्रियप्रणालिकया अर्थसन्निकर्षेण लिङ्गज्ञानादिना वा आदौ बुद्धेरर्थाकारा वृत्तिर्जायते। स्मृतिरपि–तस्मिश्चिद्दर्पणे स्फारे समस्ता वस्तुदृष्टय । इमास्ता प्रतिबिम्बन्ति सरसीव तटद्रुमा ॥ [साख्यप्र॰ भा॰ १ । ८७ ।] बुद्धिदर्पणे पुरुषप्रतिबिम्बसङ्क्रान्तिरेव बुद्धिप्रतिसवेदित्वं पुस तथा च दृशिच्छायापन्नया बुद्ध्या संसृष्टा शब्दादयो भवन्ति दृश्या इत्यर्थ । [योगसू॰ तत्त्ववैशा॰ २ । २० ।] ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ ५० । आप्तपरी॰ पृ॰ ४१ । प्रमेयक॰ पृ॰ २६ उ॰ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ ५४७ पू॰ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २३३ । ↩︎
-
“–रूपस्पर्शनयोः वि–” [भा॰] । ↩︎
-
“विशेषप्रतीतेः” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–वदिह” [भा॰] , [श्र॰] । तस्मात्तत्सयोगादचेतन चेतनावदिव लिङ्गम् । गुणकर्तृत्वेऽपि तथा कर्त्तेव भवत्युदासीन ॥ २० ॥ यस्माच्चेतनस्वभाव पुरुष तस्मात् तत्संयोगादचेतन महदादि लिङ्ग अध्यवसायाभिमानसङ्कल्पालोचनादिषु वृत्तिषु चेतनावत् प्रवर्त्तते । को दृष्टान्त ? तद्यथा– अनुष्णाशीतो घट शीताभिरद्भि ससृष्ट शीतो भवति अग्निना सयुक्त उष्णो भवति एवं महदादिलिङ्गमचेतनमपि भृत्वा चेतनावद् भवति । [माठरवृ॰, गौडपादभा॰ ।] ↩︎
-
“चेतयमाना” [श्र॰] । ↩︎
-
पृ॰ १८९ पं॰ ११ । ↩︎
-
प्रधानस्य चाऽनित्याद् व्यक्तादनर्थान्तरभूतस्य नित्यतां प्रतीयन् पुरुषस्यापि ज्ञानादशाश्वतादनर्थान्तरभूतस्य नित्यत्वमुपैतु सर्वथा विशेषाभावात् । आप्तपरी॰ पृ॰ ४१ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २३५ । ↩︎
-
हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम् । सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥ १० ॥ [साख्यका॰ ।] ↩︎
-
पटादिवत् । ↩︎
-
आकाशस्यापि । ↩︎
-
नित्यत्वव्यापकत्वविरोध । ↩︎
-
अज्ञेयदशायाम् । ↩︎
-
“स्यान्नतो” [आ॰] । ↩︎
-
“–षु यतेत” [श्र॰] । ↩︎
-
[पृ॰ १९०] पं॰ १५ । ↩︎
-
“–वदिह” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–रासम्भावात्” [आ॰] । ↩︎
-
“तद्वद्व्यप–” [श्र॰] । ↩︎
-
एकमेवेदं सविद्रूपं हर्षविषादाद्यनेकाकारविवर्त्तं पश्यामः । [न्यायमं॰ पृ॰ ७४ ।] ↩︎
-
बुद्धिरुपलब्धिर्ज्ञानमित्यनर्थान्तरम् । [न्यायसू॰ १ । १ । १५ । प्रशस्त॰ भा॰ पृ॰ १७१ ।] बुद्धि किल त्रैगुण्यविकारः त्रैगुण्यं चाऽचेतनमित्यचेतनम् । केवलमिन्द्रियप्रणालिकया अर्थाकारेण परिणमते । चितिशक्तिश्चापरिणामिनी नित्यचैतन्यस्वभावा । तस्या सन्निधानादयस्कान्तमणिकल्पा बुद्धि तत्प्रतिबिम्बोद्ग्राहितया चैतन्यरूपतामापन्ना इव अर्थाकारपरिणता अर्थ चेतयते । तेन योऽसौ नीलाकारः परिणामो बुद्धे स ज्ञानलक्षणा वृत्तिरित्युच्यते । आत्मप्रतिबिम्बस्य तु बुद्धिसङ्क्रान्तस्य यो बुद्ध्याकारनीलसम्बन्ध स आत्मनो व्यापार इवोपलब्धि आत्मनो वृत्तिरित्याख्यायते । तदिदं बुद्धि तत्त्वं जडप्रकृतितया इन्दुमण्डलमिव स्वयमप्रकाशं चैतन्यमार्त्तण्डमण्डलछायापत्त्या प्रकाशते, प्रकाशयति चार्थान्, इति तन्निराकरणाय पर्यायोपन्यास बुद्धिरुपलब्धि। [न्यायवा॰ ता॰ टी॰ १ । १ । १५ । प्रशस्त॰ कन्द॰ पृ॰ १७१ ।] बुद्धिरध्यवसायो हि संवित्संवेदनं तथा । संवित्तिश्चेतना चेति सर्व चैतन्यवाचकम् ॥ ३०२ ॥ [तत्त्वस॰ पृ॰ ११५ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ३०४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २३८ ।] ↩︎
-
समानं भवति पुरुषश्चेतयते बुद्धिर्जानीते इत्यत्रापि अर्थो न भिद्यते [न्यायभा॰ ३ । २ । ३ ।] य एव बुद्ध्यते जानाति अध्यवस्यति स एव पश्यति चेतयते च, न खल्वत्र वस्तुरूपभेदं पश्यामः। [न्यायमं॰ पृ॰ ४९१ ।] ↩︎
-
पृ॰ १९० पं॰ ८ । ↩︎
-
वह्ययोगोलकयोरप्यभेदात्। [प्रमेयक॰ पृ॰ २६ उ॰ ।] ↩︎
-
“–रेण च भा–” [आ॰] , [भां॰] । ↩︎
-
पृ॰ १९० पं॰ १ । ↩︎
-
“–त्तौ बौ–” [श्र॰] । ↩︎
-
“तद्वदुभय–” [आ॰] , [भां॰] । ↩︎
-
अस्य च प्रधानपरिणामात्मकबुद्धिवादस्य पर्यालोचनं निम्नग्रन्थेषु द्रष्टव्यम्–न्यायसू॰, भाष्य, वार्त्तिक, ता॰ टीका १ । १ । १५ । ३ । २ । ३-५ । न्यायमं॰ पृ॰ ४९० । तत्त्वसं॰ पृ॰ ११५ । प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६१ । प्रमेयक॰ पृ॰ २६ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २३३ । न्यायवि॰ टी॰ पृ॰ १२० उ॰ । ↩︎
-
न स्वसंवेद्यं ज्ञानं कायाकारपरिणतभूतपरिणामत्वात् पित्तादिवत् [प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६२ ।] ↩︎
-
प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे स्वतः साङ्ख्याः समाश्रिताः । नैयायिकास्ते परतः सौगताश्चरमं स्वतः ॥ प्रथमं परतः प्राहुः प्रामाण्यं वेदवादिनः । प्रमाणत्वं स्वतः प्राहुः परतश्चाप्रमाणताम् ॥ [सर्वद॰ जैमिनिद॰ ।] सर्वविज्ञानविषयमिदं तावत् प्रतीक्ष्यताम् । प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे स्वतः किं परतोऽथवा ? ॥ ३३ ॥ स्वतः सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यमिति गम्यताम्॥ ४७ ॥ [मीमांसाश्लो॰ सू॰ २] । ↩︎
-
“–पातात् अर्थपरि–” [आ॰] । ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–तत्त्वसं॰ पृ॰ ४७५ । न्यायमं॰ पृ॰ १६५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३९ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४ । ↩︎
-
न चैतत्सत्कार्यदर्शनसमाश्रयणादभिधीयते; किन्तु यः प्रमेयक॰ पृ॰ ३९ उ॰ । ↩︎
-
“मृत्पिण्डाज्जाय–” [श्र॰] । ↩︎
-
उद्धृतञ्चैतत्–प्रमेयक॰ पृ॰ ३९ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४ । तत्त्वसङ्ग्रहे तु पूर्वपक्षे कुमारिलकर्तृकतया [पृ॰ ७५६] उपलभ्यते । ↩︎
-
“मृत्पिण्डचक्रसूत्रादि” [भा॰] । [न्यायम॰ पृ॰ १६२] । “मृत्पिण्डदण्डचक्रादि” [प्रमेयक॰ पृ॰ ३९ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ४] । तत्त्वसग्रहे तु पूर्वपक्षे कुमारिलकर्तृकतया । [पृ॰ ७५७] उपलभ्यते । सर्वे हि भावा स्वात्मलाभायैव स्वकारणमपेक्षन्ते । घटो हि मृत्पिण्डादिक स्वजन्मन्येव अपेक्षते नोदकाहरणेऽपि । तथा ज्ञानमपि स्वोत्पत्तौ गुणवत् इतरद्वा कारणमपेक्षता नाम स्वकार्ये तु विषयनिश्चये अनपेक्षमेव । [मीमासाश्लो॰ टी॰ सू॰ २ श्लो॰ ४८ ।] ↩︎
-
एतत्कारिकात्रयं निम्रग्रन्थेषु उद्धृत वर्त्तते– [प्रमेयक॰ पृ॰ ४० पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ६ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २५१ ।] “कस्यचित्तु” इत्येका तु न्यायम॰ पृ॰ १६३ । “प्रद्वेष किन्निबन्धन” मीमासाश्लो॰ । पूर्वे द्वे कारिके तत्त्वसङ्ग्रहे पूर्वपक्षे कुमारिलकर्तृकतया [पृ॰ ७५७] उपलभ्येते । ↩︎
-
अप्रामाण्यं त्रिधा भिन्नं मिथ्यात्वाज्ञानसंशयै । वस्तुत्वाद् द्विविधस्यात्र सभवो दुष्टकारणात् ॥ ५४ ॥ [मीमासाश्लो॰ सू॰ २ ।] ↩︎
-
अप्रमाण पुन स्वार्थग्राहक स्यात् स्वरूपत । निवृत्तिस्तस्य मिथ्यात्वे नाऽगृहीते परैर्भवेत् ॥ ८५ ॥ [मीमासाश्लो॰ सू॰ २ ।] ↩︎
-
“–ख्ये अकार्ये” [आ॰] । ↩︎
-
“–र्त्तयन्ति” [आ॰] । ↩︎
-
प्रामाण्यं तत्र गुणतो नैव स्यादित्युदाहृतम् ॥ ६४ ॥ तस्माद् गुणेभ्यो दोषाणामभावस्तदभावतः । अप्रामाण्यद्वयासत्त्वं तेनोत्सर्गोऽनपोदित ॥ ६५ ॥ [मीमांसाश्लो॰ सू॰ २ ।] ↩︎
-
“एवेतेषाम्” [आ॰] । ↩︎
-
“सम्भवात् स्व–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–प्रतिबन्धिनः” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–सारितेषु ते स्व–” [आ॰] । “–सारितेषु स्व–” [भा॰] । ↩︎
-
“निष्पन्ने स्व–” [आ॰] , [भां॰] । ↩︎
-
“स्यात् तथा च प्रकाश–” [आ॰] । ↩︎
-
“–दनव्या–” [श्र॰] । ↩︎
-
तस्माद् यस्य च दुष्ट कारणं यत्र च मिथ्येति प्रत्ययः स एव असमीचीनः प्रत्ययो नान्यः । [शावरभा॰ १ । १ । ५ ।] ↩︎
-
पृ॰ १९५ पं॰ ८ । ↩︎
-
“–रारूढ–” [आ॰] । ↩︎
-
“सन्तृप्तस्वस्थानादयः” [आ॰] । ↩︎
-
“–देप्येपां” [श्र॰] । ↩︎
-
“तत्र पटुत्व–” [भा॰] । ↩︎
-
कुमारिलस्य मीमासाश्लोकवार्तिककर्त्तु उद्गार । ↩︎
-
“वक्रभ–” [आ॰] । ↩︎
-
जलजन्तुविशेषः । “शिशुमार–” [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
तस्मादेव च ते न्यायादप्रामाण्यमपि स्वत । प्रसक्त शक्यते वक्तु यस्मात्तत्राप्यद स्फुटम् ॥ ३०६६ ॥ तस्माद्दोषेभ्यो गुणानामभावस्तदभावत । प्रमाणरूपनास्तित्व तेनोत्सर्गोऽनपोदित ॥ ३०६७ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] तेषा स्वतोऽप्रमाणत्वमज्ञानाना भवेन्न किम् । तत एव विशेषस्याभावात् सर्वत्र सर्वथा ॥ १५ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७५ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४१ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ९ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २४३ । ↩︎
-
पृ॰ १९५ पं॰ ११ । ↩︎
-
अनुमानोत्पादकहेतोस्तु साध्याविनाभावित्वमेव गुणो यथा तद्वैकल्यं दोष। प्रमेयक॰ पृ॰ ४२ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ ११ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २४८ । ↩︎
-
पृ॰ १९५ पं॰ २२ । ↩︎
-
प्रामाण्यं प्रमाणोत्पादककारणकलापातिरिक्तकारकोत्पाद्यम् ↩︎
-
स्वो ज्ञातावात्मनि स्वं त्रिष्वात्मीये स्वोऽस्त्रिया धने ॥ २१० ॥ [अमरको॰ नानार्थवर्ग ।] ↩︎
-
“प्रमाणवि–” [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“स्वापेक्षया” [भां॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–ण व्यति–” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“शुद्वविज्ञा–” [श्र॰] । ↩︎
-
“–रेकेणोप–” [भा॰] । ↩︎
-
“प्रामाण्याऽनिश्चय” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
सनिमित्तत्वे किं स्वनिमित्ता अन्यनिमित्ता वा ? प्रमेयक॰ पृ॰ ४२ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १३ । ↩︎
-
“अन्यं स्या–” [आ॰] । ↩︎
-
“प्रतीयते” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
तद्धि फलं निर्विशेषणं वा स्वकारणस्य ज्ञातृव्यापारस्य प्रामाण्यमनुमापयेद्, यथार्थत्वविशिष्टं वा ? [न्यायमं॰ पृ॰ १६८ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४२ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १४ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २५६ ।] ↩︎
-
“–विशेषासि–” [आ॰] । ↩︎
-
तस्मात् प्रेक्षावता युक्ता प्रमाणादेव निश्चितात् । सर्वप्रवृत्तिरन्येषा संशयादेरपि क्वचित् ॥ १२३ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७६ ।] ↩︎
-
“–तायां प्रवृ–” [भा॰] । ↩︎
-
एव सर्वे [आ॰] । ↩︎
-
“तथा अप्रा–” [ब॰] , [ज॰] । नार्थपरिच्छेदमात्रं प्रमाणकार्यमप्रमाणेऽपि तस्य भावात् । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १२ । ↩︎
-
आभ्यासिकं यथा ज्ञानं प्रमाणं गम्यते स्वत । मिथ्याज्ञानं तथा किञ्चिदप्रमाणं स्वतः स्थितम् ॥ ३१०० ॥ [तत्त्वसं॰ ।] नहि बौद्धैः एषां चतुर्णामेकतमोऽपि पक्षोऽभीष्टः अनियमपक्षस्य इष्टत्वात्; तथाहि–उभयमप्येतत् किञ्चित् स्वतः किञ्चित् परत इति पूर्वमुपवर्णितम्। [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ८११ ।] तत्राभ्यासात् प्रमाणत्वं निश्चितं स्वत एव नः । अनभ्यासे तु परतः इत्याहु केचिदञ्जसा ॥ १५२ ॥ तच्च स्याद्वादिनामेव स्वार्थनिश्चयनात् स्थितम् । न तु स्वनिश्चयोन्मुक्तनि शेषज्ञानवादिनाम् ॥ १२६ ॥ क्वचिदत्यन्ताभ्यासात् स्वत प्रमाणत्वस्य निश्चयान्नानवस्थादिदोष । [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७७ ।] इति स्थितमेतत्–प्रमाणादिष्टसंसिद्धिः तदाभासाद्विपर्ययः । प्रामाण्यं तु स्वत सिद्धमभ्यासात् परतोऽन्यथा ॥ [प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६३ ।] ↩︎
-
“–तः प्रसि–” [श्र॰] । ↩︎
-
तु तेषां पर–भा । ↩︎
-
ननु चार्थक्रियाभासि ज्ञान स्वप्नेऽपि विद्यते । न च तस्य प्रमाणत्वं तद्धेतोः प्रथमस्य च ॥ २९८० ॥ नैव भ्रान्ता हि सावस्था सर्वा बाह्यानिबन्धना । न बाह्यवस्तुसंवाद तास्ववस्थासु विद्यते ॥ २९८१ ॥ [तत्त्वस॰ । प्रमेयक॰ पृ॰ ४३ पू॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ १५ ।] ↩︎
-
“अतो न स्वप्नदशोपलब्धस्य साम्या–” [आ॰] । ↩︎
-
अनृते । भापाया “जाली” इति । ↩︎
-
द्रम इति मुद्राविशेष । ↩︎
-
मूल्यम् । कर्मण्या तु विधा भृत्या भृतयो भर्म वेतनम् । भरण्यं भरण मूल्यं निर्वेश पण इत्यपि ॥ अमरको॰ शूद्रव॰ ३८ । ↩︎
-
खरकं सत्यम्, “खरा” इति भापायाम् । क्वचित्कूटेऽपि जयतुङ्गे ज्ञान प्रमाण कतिपयार्थक्रियादर्शनात्, तत्र कूटे कूटज्ञान प्रमाणमेव अकृटज्ञान तु न प्रमाणं तत्सवादाभावात् । सम्पूर्णचेतनालाभो हि तस्यार्थक्रिया न कतिपयचेतनालाभ इति । [प्रमेयक॰ पृ॰ ४३ उ॰ ।] ↩︎
-
पृ॰ १९७ प॰ ११ । अपरे तु अन्यथा प्रतिज्ञार्थं वर्णयन्ति–बोधात्मकत्वं नाम प्रामाण्यम् तदेतदसम्यक्, यतोन बोधात्मकत्वमेव प्रामाण्य युक्त विपर्ययज्ञानेऽपि सभवात् । [तत्त्वसं॰ पं॰ पृ॰ ८११ ।] ↩︎
-
बहिरन्तश्चार्था– [आ॰] । ↩︎
-
बोधविशेप प्रामाण्यमिति चेत्; न तर्हि वक्तव्यम्–तच्च ज्ञानाना स्वाभाविकमेव न गुणकृतम् । [तत्त्वस॰ पं॰ पृ॰ ८११ ।] ↩︎
-
“–वेदकस्या–” [श्र॰] । ↩︎
-
दोषादे । ↩︎
-
ज्ञानाभावः [भां॰] । ↩︎
-
“–दराकारः” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रमाणनियतरूपञ्च [भा॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–ञ्चावर्तमानम्” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“पटज्ञानेऽप्रा–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अत्सर्गिके [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । प्रामाण्यनिश्चयो यस्मात्तत्र तन्मात्रभाविकः । तस्मिन् जाते च सन्देहविपर्यासावनास्पदौ ॥ २९२९ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ↩︎
-
“विषयस्य” नास्ति [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“नाप्यन्यसं–” [श्र॰] । ↩︎
-
ज्ञाने । ↩︎
-
“–मानस्फ–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
चैत्रस्य [आ॰] , [श्र॰] । ↩︎
-
“–नतिरिक्ते” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
स्वत प्रामाण्यवादस्य विविधरीत्या समीक्षा निम्नग्रन्थेषु द्रष्टव्या– तत्त्वसं॰ स्वतःप्रामाण्यपरी॰ पृ॰ ७४४ । न्यायवा॰ ता॰ टी॰ पृ॰ ११ । न्यायमं॰ पृ॰ १६७ । न्यायकुसुमा॰ द्वि॰ स्त॰ । तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १७५ । प्रमाणपरी॰ पृ॰ ६३ । प्रमेयक॰ पृ॰ ३८ उ॰ । सन्मति॰ टी॰ पृ॰ २ । स्या॰ रत्ना॰ पृ॰ २४० । प्रमेयरत्नमा॰ १ । १२ । ↩︎
-
अर्थसारूप्यमस्य प्रमाणम् न्यायबि॰ । स्वसंवित्ति फलञ्चास्य तद्रूपादर्थनिश्चयः । विषयाकार एवास्य प्रमाणं तेन मीयते ॥ [प्रमाणसमु॰ १ । १० ।] विषयाधिगतिश्चात्र प्रमाणफलमिष्यते । स्ववित्तिर्वा प्रमाणं तु सारूप्यं योग्यतापि वा ॥ १३४३ ॥ [तत्त्वसं॰ ।] ↩︎
-
निश्चयारोपमनसोर्बाध्यबाधकभावतः । [प्रमाणवा॰ १ । ५० ।] ↩︎
-
“आकाङ्क्षते” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–कं ज्ञानं ना–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अन्यदशा [श्र॰] । ↩︎
-
इत्याह [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
अर्थक्रियाथा हि सर्व प्रेक्षावान् प्रमाणमप्रमाण वाऽन्वेषते । [हेतुबिन्दु परि॰ १ ।] ↩︎
-
तदर्थं हि [आ॰] । ↩︎
-
स्वार्थेनिश्चयं [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“इति क्व–” [आ॰] । ↩︎
-
“तत्त्वतो” [आ॰] । “ततो” [ब॰] । “तत्तो” [ज॰] । ↩︎
-
“–त् इति स्फुट–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–षस्य अ–” [आ॰] । ↩︎
-
“–प्रत्ययस्य” [भां॰] । ↩︎
-
“–अद्वयाज्ञा–” [आ॰] । ↩︎
-
“–भेदभाव–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
उपनयन् [श्र॰] । ↩︎
-
–चनप्रत्या–भा॰, [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
प्रतिक्षण विषयपरिच्छेदलक्षणो योग, तदर्थक्रियाऽनुष्ठानलक्षणश्च क्षेम परिपालनरूप। [हेतुबि॰ टी॰ पृ॰ ५६ ।] ↩︎
-
यदा सन्निकर्षस्तदा ज्ञान प्रमितिः, यदा ज्ञानं तदा हानोपादानोपेक्षाबुद्धय फलम् । [न्यायभा॰ १ । ३ ।] तत्र सामान्यविशेषेषु स्वरूपालोचनमात्रं प्रत्यक्ष प्रमाणम् प्रमिति द्रव्यादिविषय ज्ञानम् अथवा सर्वेषु पदार्थेषु चतुष्टयसन्निकर्षादवितथमव्यपदेश्य यज्ज्ञानमुत्पद्यते तत्प्रत्यक्ष प्रमाणम् प्रमिति गुणदोषमाध्यस्थ्यदर्शनमिति । [प्रशस्त॰ भा॰ पृ॰ १८७ ।] सर्वञ्च प्रमाण स्वविषय प्रति भावसाधन प्रमिति प्रमाणम् इति, विषयान्तर प्रति करणसाधनं प्रमीयतेऽनेन इति प्रमाणम् । यदि भावसावन प्रमाणशब्द किं फलं विषयस्याधिगतत्वात् ? उक्तं फल हानादिबुद्धय इति । [न्यायवा॰ १ । ३ । पृ॰ २९ ।] ↩︎
-
करणं हि प्रमाणमुच्यते प्रमीयतेऽनेन इति । न च क्रियैव क्वचित् करण भवति, क्रियाया साध्याया कारक किम्मपि करणमुच्यते यथा दात्रेण चैत्र शालिस्तम्बं लुनाति इति कर्तृकर्मकरणानि क्रियातो भिन्नान्युपलभ्यन्ते तथेहापि चक्षुषा घटं पश्यतीति दर्शनक्रियात पृथग्भाव एव तेषा युक्तो न दर्शनं करणमेव इति । प्रमा प्रमाणमिति तु फले प्रमाणशब्दस्य साधुत्वाख्यानमात्रम् कृति करणमितिवत् तेन चक्षुरादे ज्ञानक्रियामुपजनयत करणत्वं-ज्ञानस्य फलत्वमेवेति युक्तः तथाव्यपदेश [न्यायम॰ पृ॰ ७० ।] स्वातिरिक्तेत्यादिना शङ्करस्वामी प्रमाणयति–स्वातिरिक्तक्रियाकारि प्रमाणं कारकत्वत वास्यादिवत् ॥ १३५३ ॥ [तत्त्वस॰ ।] ↩︎
-
यदा निर्विकल्पक सामान्यविशेषज्ञानं प्रमाणम् तदा द्रव्यादिविषयं विशिष्टं ज्ञानं प्रमिति इत्यर्थ । यदा निर्विकल्पक सामान्यविशेषज्ञानमपि प्रमारूपमर्थप्रतीतिरूपत्वात् तदा तदुत्पत्तावविभक्तमालोचनमात्रं प्रत्यक्षम्विशेष्यज्ञानं हि विशेषणज्ञानस्य फलम् विशेषणज्ञानं न ज्ञानान्तरफलम्यदा निर्विकल्पकं सामान्यविशेषज्ञानं फलं तदा इन्द्रियार्थसन्निकर्ष प्रमाणम्, यदा विशेष्यज्ञानं फलं तदा सामान्यविशेषालोचनं प्रमाणम् इत्युक्तं तावत् । सम्प्रति हानादिबुद्धीना फलत्वे विशेष्यज्ञानं प्रमाणमित्याह प्रश॰ कन्दली पृ॰ १९९ । मीमासाश्लो॰ सू॰ ४ श्लो॰ ७०–७३ । ↩︎
-
“–त्वं वा” [आ॰] । ↩︎
-
“–त्वं विषय–” [आ॰] । ↩︎
-
पृ॰ २०८ पं॰ १० । ↩︎
-
उपेक्षा फलमाद्यस्य शेषस्यादानहानधी । पूर्वा वाऽज्ञाननाशो सर्वस्यास्य स्वगोचरे ॥ १०२ ॥ आप्तमीमासा । प्रमाणस्य फलं साक्षादज्ञानविनिवर्त्तनम् । केवलस्य सुखोपेक्षे शेषस्यादानहानधीः ॥ २८ ॥ न्यायावतार । उपेक्षा अज्ञाननाशो वा फलम् [सर्वार्थसि॰ १ । १० ।] प्रमाणस्य फलं साक्षात् सिद्धि स्वार्थविनिश्चयः । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ १२६ पू॰ । प्रमाणस्य फलं तत्त्वनिर्णयादानहानधी । निःश्रेयसं परं वेति केवलस्याप्युपेक्षणम् ॥ न्यायवि॰ ३ । ९० । पृ॰ ५९६ । हानादिवेदनं भिन्नं फलमिष्टं प्रमाणतः । तदभिन्नं पुन स्वार्थाज्ञानव्यावर्तनं समम् ॥ ४२ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १२७ । अज्ञाननिवृत्तिर्हानोपादानोपेक्षाश्च फलम् । प्रमाणाद्भिन्नमभिन्नञ्च । परीक्षामुख ५ । १, २ । प्रमाणनय॰ ६ । १ । २२ । प्रमाणमीमासा १ । १ । ३५, ३९, ४१, ४२ । ↩︎
-
क्रियाकरणयोरैक्यविरोध इति चेदसत् । धर्मभेदाभ्युपगमाद्वस्त्वभिन्नमितीप्यते ॥ [प्रमाणवा॰ ३ । ३१८ ।] ↩︎
-
भेदैकान्ते पुनर्न स्यात् प्रमाणफलतागति । सन्तानान्तरवत् स्वेष्टेऽप्येकत्रात्मनि संविदो ॥ ४५ ॥ [तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १२८ ।] अभेदे तद्व्यवहारानुपपत्ते । भेदे तु आत्मान्तरवत्तदनुपपत्तेः । परीक्षामुख ६ । ६७, ७१ । ↩︎
-
“–निवृत्त्यात्मना च” [श्र॰] । ↩︎
-
“परिणमति” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“करणता” [आ॰] , भा॰ । ↩︎
-
“–ता वानुपपत्तेः” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
च [आ॰] । ↩︎
-
किमपेक्ष्य [आ॰] , [भा॰] । ↩︎
-
“–सत्तानिब–” [आ॰] । ↩︎
-
“ज्ञानमात्रमिति” [आ॰] , [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–जनने योग्य–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
“–दात्मनो लाभो” [श्र॰] । ↩︎
-
“–नादिकंल–” [ब॰] , [ज॰] । ↩︎
-
पृ॰ २०९ पं॰ ३ । ↩︎
-
पृ॰ २०९ प॰ ६ । ↩︎
-
“सति का–” [आ॰] , [भा॰] । ↩︎