द्वादशमाह्निकम्—जाति-निग्रहस्थानपरीक्षा
जातिसामान्यलक्षणम्
छलानन्तरं जातेरुद्देशात् तस्यास्सामान्यलक्षणं तावदाह—
साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानं जातिः ॥ १-२-१८ ॥
व्यख्यानान्तरम्, तन्निरासश्च
अत्र त्रैकाल्यसमादिसकलविशेषसङ्ग्रहाय साधर्म्यवैधर्म्यादिपदनिरपेक्षमेव प्रत्यवस्थानपदं जातिसामान्यलक्षणप्रतिपादकमाहु; ॥
प्रतीपं अवस्थानं प्रत्यवस्थानम् । तावन्मात्रमेव च यत्किञ्चिदुत्तरं परप्रयुक्ते हेतौ जायमानत्वाज्जातिरित्यभिधीयते—तदनुपपन्नम्—प्रत्यवव स्थानमात्रस्य साधर्म्यादिनिरपेक्षस्य जातित्वे हेत्वाभासोद्भावनमपि जातितामश्नुवीत् ॥
अथ तस्य सम्यगुत्तरत्वात् इह च निर्विशेषणप्रत्यवस्थानमात्रोपपादनात् फल्गुप्रायमसदुत्तरं जातित्वेन विवक्षितमित्युच्यते—तथापि छलस्य जातित्वप्रसक्तिरपरिहार्यैव । तद्व्युदासाय तु “तदन्यत्वे सति” इत्यादिक यदि किञ्चिदध्याह्रियते—तदमुष्य श्रूयमाणस्य साधर्म्यवैधर्म्यग्रहणस्यै को दोषः ?
सौत्रलक्षणस्यादुष्टत्वम्
ननु ! त्रैकाल्यसमादीनामसङ्ग्रहः किं न दोषः ? न हि त्रैकाल्यसमादिषु साधर्म्येण वैधर्म्येण वा प्रत्यवस्थानमस्तीति—नैष दोषः— साधर्म्यवैधर्म्याभ्यामित्यसमासकरणेन1 दिक्प्रदर्शनस्य सूचनात् । साधर्म्येण वैधम्यैण वा, कथमेष हेतुः हेतुर्भवतीति वा, किमनेन क्रियते इति वा यदेवम्प्रकारं प्रत्यवस्थानं हेतुप्रतिबिम्बवर्त्मना क्रियते, सा जातिः इत्युच्यमाने भविष्यति सकलविशेषसङ्ग्रहः । त्रैकाल्यसमादिष्वपि वा यादृशस्य तादृशस्य साधर्म्यवैधर्म्यप्रकारस्यः योजयितुं शक्यत्वात् । न ह्युदाहरणसाधर्म्यं साध्यसाधनमिह विवक्षितम्, तद्वैधर्म्यं वा; साधर्म्यादिमात्रं तु । तत्रापि नात्यन्ताय दुरवगममिति यथाश्रुतमेव साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानं जातिरिति सामान्यलक्षणं युक्तम् ॥
जातिविभागः, लक्षणानि च
अथ भेदवत्त्वाज्जातेः चतुर्विशतिधा विभागमाह—
साधर्म्यवैधर्म्योत्कर्षापकर्षवर्ण्यावर्ण्यविकल्पसाध्यप्राप्त्यप्राप्तिप्रसङ्गप्रतिदृष्टान्तानुत्पत्तिसंशयप्रकरणहेत्वर्थापत्त्यविशेषोपपत्त्युपलब्ध्यनुपलब्धिनित्यानित्यकार्यसमाः ॥ ५-१-१ ॥
अत्र समा इति स्त्रियां पुंसि च तुल्यत्वान्निदर्शस्य, जात्यपेक्षया स्त्री निर्देशो वा प्रतिषेधापेक्षया पुन्न्निर्देशो वा वर्णनीयः । विशेषलक्षणसूत्रेषु पुनः प्रायेण पुल्लिङ्गनिर्देशो दृश्यते । स तु प्रतिषेधापेक्षया तेषु व्याख्येय इति तद्व्याख्यानावसर एव वक्ष्यामः ॥
जात्युपदेशाक्षेपः
ननु ! आस्तां तावद्विशेषलक्षणवर्णनम् । इदमेव त्वादौ चिन्त्यताम् । किमर्थमेवंविधमसदुत्तरजातं शास्त्रे व्युत्पाद्यते । एवम्प्रकाराणां च धूलि प्रक्षेपसदृशानां सारेतरपरीक्षणक्षमविचक्षणोपेक्षणीयानामसदुत्तराणां आनन्त्यात् चतुर्विंशतिसङ्ख्यापि कथमिति महान् विस्मयोऽस्माकम् ॥
तत्त्वसंरक्षणार्थमुपदेशोऽपि न घटते
यदपि च तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणं तत्प्रयोजनमभिधीयते—तदपि न हृदयङ्गमम्—असदुत्तरोपन्यासेन तत्त्वाध्यवसायस्य संरक्षितुमशक्य त्वात् ॥
अथ विकटाटोपप्रकटनपाटवोपहितापरसम्मोहनद्वारेण तद्रक्षणमास्थीयते, तर्हि निष्ठीवनहसिततर्जनांसमर्दनकौपीनावरणविदारणचरणावस्फोटनाद्यपि व्युत्पाद्यतामिह मोक्षविद्यायाम् ॥
जात्युत्तरस्यावसराभावश्च
अपि चेदं विचार्यताम्—क्व जातिप्रयोगैः प्रत्यवस्थेयम्, सम्यक्साधने परेण प्रयुक्ते, तदाभासे वा ? न तावत्साधनाभासे, तस्य हि येन निमित्तेनासिद्धत्वादिना साधनाभासत्वमुपनतं, तदेव तत्रप्रयोक्तुमुचितम्, जातयः । तेनैव च परः पराजीयते । नापि सम्यक्साधने, तत्र प्रयुक्तानामपि तासामकिञ्चित्करत्वात् । न हि जातिप्रयोगकलुषितमपि सम्यक्साधनमसाधनीभवितुमर्हति ॥
परपक्षे सञ्चशयाधानमपि न फलम्
अथैकान्तपराजयाद्वरं सन्देह इति ताभिरुपक्रम्यते—तत्रापि न तथोपक्रममाणः कमिव प्रत्याययेत् ? न नीतिविदः, नीतिविदस्तावज्जानन्त्येव, ऽसोऽयं यथोचितमभिवदितुमपारयन् किमप्यालजालमालपितुं प्रवृत्तः, इति । शाकटिकादिप्रत्यायनं तु प्रत्यन्तगह्वरजनपदेषु ग्राम्य सदसि लाभादिकामस्य कस्यचित् प्रयोजनवद्भवेदपि कदाचित्, न तु मोक्षशास्त्रे तथाविधोपदेशः पेशल इति ॥
जात्युत्तरस्य जल्पाद्यङ्गतया सार्थक्यम्
अत्राभिधीयते—समाहितमेतद्भगवता सूत्रकारेणैव “तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थं, कण्टकशाखापरिवरणवत्” इति वदता । जल्पवितण्डाङ्गभूतानि छलजातिनिग्रहस्थानानि । तदुक्तं “छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भो जल्पः” इति । भास्यकृदप्याह—“छलजातिनिग्रहस्थानानां पृथगुपदेश उपलक्षणार्थः । उपलक्षितानां स्ववाक्ये परिवर्जनं, परवाक्ये च पर्यनुयोगः । जातेस्तु परेण प्रयुज्यमानायाः सुवचः समाधिः, स्वयं च सुकरः प्रयोगः” इति ॥
जात्युत्तरप्रयोगकालः
यदा हि मुमुक्षोः आगमाद्वा2 युक्तितो वा तत्त्वज्ञानमुत्पन्नं, न चाद्यापि भावनाभ्यासप्रसादसमासादिततद्द्रढिमातिशयः वर्तते, तस्यामवस्थायां यदि केनचित् किमप्यनुमानप्रायमभिधाय तदाकुलीक्रियेत, तदत्ऽसौ विदितयुक्त्यागमगौरवोऽपि सपदि तदुत्पादिते तत्त्वज्ञाने मनागसम्भावनालेशमिवाधिगच्छेत् । तस्मिन् वा दृढप्रत्ययेऽपि तत्पार्श्ववर्तिनः शिष्याः शिथिलितास्था भवेयुः । अतो झटिति स दूषणमपश्यन् प्रतिपक्षं जातिप्रयोगैरप्यसौ शमयेदेव, नोदासीतेत्युक्तं जल्पलक्षणे ॥
जात्युत्तरस्य तत्त्वसंरक्षकत्वम्
परोदिता वा जातीः प्रत्यभिज्ञाय तत्क्षणमेव परिहरेदिति सफ जातिव्युत्पादनम् । यथा क्वचिदचिरव्युप्तसस्ये सम्प्रत्युद्भिद्यमानकोमला ङ्कुरनिकरदन्तुरितसीमनि केदारे तदुपद्रवः द्रुततरगामिनो यतः कुतश्चन चतुष्पदाद्द्विपादाद्वाऽभिशङ्क्यत इति तत्परिहाराय समन्ततो निरन्तरकण्टकशाखासन्ततिपरिचरणमाधीयते, एवमिहापि जात्यादिप्रयोगतदुद्धारद्वारकं तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणं कर्तव्यमिति ॥
जात्युत्तरप्रयोगावकाशः
यत्तु विकल्पितं—क्व जातेः प्रयोगः, सम्यक्साधने, तदाभासेवेति— तदुच्यते—सम्यग्दूषणमपश्यत्ता किल जात्यादि प्रयोक्तव्यम् । तच्च सद्दूषणादर्शनं सम्यक्साधने तदभावादेव भवतु, साधनाभासे वा, प्रमादादिनेवेति कोऽत्र विशेषः ?
मुमुक्षोस्तु ज्ञाततत्त्वस्य तत्प्रतिकूलवादिना केन चिदाक्षिप्तस्य तत्प्रयुक्ते तत्त्वप्रतिक्षेप बलात् साधनाभासविषय एव सम्यग्दूषणमपश्यतः जातिप्रयोगावसरः । ज्ञात्वाऽपि साधनानामाभासतां यथा तथा सत्वरमेव निर्भर्त्स्यतामयं दुराचारःऽ इति पार्श्वस्थितसुकुमारमतिशिष्यजनोत्साहजन नाय जात्याद्याडम्बरविरचमुचितमेव मुमुक्षोः । मुमुक्षुं प्रति च शास्त्रारम्भात् आञ्जस्येन तदपेक्षया साधनाभासविषय एव जातिप्रयोगः । अत एव च भाष्यकृता प्रथमं साधनाभासा एव जात्युदाहरणं दर्शितम् ॥
लाभादिकामानां तु सम्यक्साधनेऽपि प्रयुक्ते युक्त एव जात्याद्युपक्रमः । इतरथा हि निस्संशय एव पराजयः स्यादित्येतच्च आनुषङ्गिकं प्रयोजनमित्युक्तम् ॥
चपेटादिवर्जने हेतुः
यत्पुनरभिहितं—असदुत्तरकथने कथं न चपेटादिकं प्रयुज्यत इति— तदप्यसत्—तस्यात्यन्तमलौकिकत्वात् । लोको हि तदैवं मन्येत—
नूनमेष न जानाति वक्तुं सदृशमुत्तरम् ।
अन्यथा वाचमुत्सृज्य पाणिना प्रहरेत् कथम् ॥
खेदयेद्वादिनं यस्तु हस्तपादादिचापलैः ।
स संसद्युच्यते सद्भिः भण्ड एव न पण्डितः ॥
जात्योपक्रममाणस्तु न तथैष विहस्यते ।
न हि सन्दूषणच्छाया तत्रात्यन्तमसङ्गता ॥
तन्न कौपीनवसनापनयादिसाम्यं जात्युत्तराणामिति ॥
जातिप्रयोगलाभः कस्य ?
यत्तु कस्तैः प्रत्याय्यत इति—तन्न—न सर्वः सर्वज्ञकल्पो भवति, न च शाकटिकतुल्यः । सन्ति हि मध्यमदशावर्तिनः जनाः; त आराधयिष्यन्त इत्यलं प्रसङ्गेन ॥
यत्पुनः असदुत्तराणामानन्त्यात् कथं चतुर्विशतिसङ्ख्येति—तत्राप्युच्यते—सत्यप्यानन्त्ये जातीनामसङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया चतुर्विंशतिप्रकारत्वमुपवर्णितं, न तु तत्सङ्ख्यानियमः कृत इति ॥
सूत्रपदयोजनाक्रमः
तदत्र साधर्म्येण प्रत्यवस्थानं अविशिष्यमाणं स्थापनाहेतोः तत्साधर्म्यसमा जातिः । सा च साधर्म्यहेतौ वैधर्म्यहेतौ च प्रयुज्यते वैधर्म्येण प्रवर्तमानं तथैव वैधर्म्यसमा जातिः । उत्कर्षापकर्षाभ्यां प्रत्यवस्थानं उत्कर्षापकषंसमे जाती इत्येवं सर्वत्र योज्यम् ॥
स्थापनाहेतुतश्चाविशेष्यमाणत्वं जातिवाद्यभिप्रायेण तासां द्रष्टव्यम् । जातिवादी ह्येवं वदति—यथा भवत्प्रयुक्तं साधनं तथेदमपि किमिति न भवतीति । अत एव हेतुप्रतिबिम्बनद्वारक एव जात्युपन्यास इत्युक्तम् ॥
साधर्म्यवैधर्म्यसमौ
अथ विशेषलक्षणान्याह । तत्र—
साधर्म्यवैधर्म्याभ्यामुपसंहारे तद्धर्मविपर्ययोपपत्तेः साधर्म्यवैधर्म्यसमौ ॥ ५। १। २ ॥
प्रतिषेधापेक्षया पुंलिङ्गनिर्देश इति तत्र तत्र द्रष्टव्यम् । तत्र च साधर्म्येण वैधर्म्येण वा साधनमभिधाय सिषाधयिषितपक्षोपसंहारे साधनवादिना कृते, साध्यधर्मविपर्ययोपपादनाय साधर्म्येण प्रत्यवस्थानमविशिष्यमाणं स्थापनाहेतुतः—साधर्म्यसमः प्रतिषेधः ॥
साधर्म्यसमोदाहरणम्
उदाहरणं तु—अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्, यत् प्रयत्नानन्तरीयकं, तत् अनित्यं दृष्टम्, यथा घटः—इति साधर्म्येण हेतौ प्रयुक्ते, जातिवादी साधर्म्येणैव प्रत्यवतिष्ठते—नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्, निरवयवं द्रव्यं आकाशादि नित्यं दृष्टमिति । न चात्र विशेषहेतुरस्ति, घटसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वादनित्यः शब्दः, न पुनः आकाशसाधर्म्यान्निरवयवत्वान्नित्यः शब्द इति ॥
वैधर्म्यसमोदाहरणम्
१तथाऽत्रैव वैधर्म्येण । त्यवस्थानं—नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्, यत् पुनरनित्यं तत् सावयवं दृष्टम्, यथा घटादि द्रव्यमिति । न चास्ति विशेषहेतुः, घटसाधर्म्यात् प्रत्यत्नानन्तरीयकत्वात् अनित्यः शब्दः, न पुनः घटवैधर्म्यात् निरवयवत्वात् नित्य इति ॥
वैधर्म्यहेतावपि साधनादिना प्रयुक्ते, अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्, यदनित्यं न भवति, तत् प्रयत्नानन्तरीयकमपि न भवति, आकाशादिवत्—इत्यत्र एतदेव पूर्वोक्तं साधर्म्यवैधर्म्यप्रत्यवस्थानद्वयमुदाहर्तव्यमिति ॥
यथा क्वचिदवसरे स्वयं प्रयोगो जातीनामुपयुज्यत इति तत्स्वरूपव्युत्पादनमुपक्रान्तम् एवं परप्रयुक्तानां तासां उत्तरमपि3 वक्तव्यम् ।अतस्तद्व्युत्पादनार्थमाह—
गोत्वाद्गोसिद्धिवत्तत्सिद्धिः ॥ ५। १। ३ ॥
साधर्म्यवैधर्म्यसमयोरिदमुत्तरम् । यदि साधर्म्यमात्रं वैध र्म्यमात्र वा साध्यसाधनं प्रतिज्ञायेत, स्यादियमनवस्था । भवेच्च भवत्प्रयुक्तानामीदृशामपि स्थापनाहेतोरविशेषः । विशिष्टं तु साधर्म्यं वैधर्म्य वा प्रयोजकं मुच्यमानं नैवंविधैः प्रत्यवस्थानैः उपहन्यते । यथा सत्यपि सत्तादिसामान्यसम्बन्धे, सत्यपि शुक्लादिगुणसम्बन्धे, सत्यपि चलनादिकर्मयोगे न गौः तथात्वेन तत्साधर्म्यात् सिद्ध्यति,4 अश्वादिवैधर्म्याद्वा, किन्तु अव्यभिचारिणः गोत्वादिसम्बन्धादेव । तथेहाप्यस्खलितनियमं साधर्म्यं, वैधर्म्यं वा साध्यसिद्धिनिबन्धनम्, न साधर्म्यादिमात्रमिति5 ॥
उत्कर्षादिसमाः
साध्यदृष्टान्तयोर्धर्मविकल्पादुभयसाध्यत्वाच्चोत्कर्षा पकर्षवर्ण्यावर्ण्यविकल्पसाध्यसमाः ॥ ५। १। ४ ॥
दृष्टान्तधर्मं साध्ये धर्मिणि योजयन्—असन्तमध्यारोपयन् उत्कर्षेण प्रत्यवस्थानं यत् करोति, स उत्कर्षसमः प्रतिषेधः । यथा—अनित्यः शब्दः प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्, घटवत्—इत्युक्ते, अपर आह—यदि प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्, घटवदनित्यः शब्दः, घटवदेव मूर्तोऽपि भवति । न चेन्मूर्तः, घटवदनित्योऽपि मा भूदिति मूर्तत्वस्य धर्मान्तरस्य प्रसञ्जनमुत्कर्षसमः ॥
अपकर्षसमः
दृष्टान्तधर्मविकल्पनेनैव साध्यधर्मिणि सिद्धस्यापि धर्मस्यापकषण प्रत्यवस्थानमपकर्षसमः । पूर्वस्मिन्नेव प्रयोगे, घटः खलु प्रयत्नानन्तरीयकस्सन् अश्रावणो दृष्टः, एवं शब्दोऽपि प्रयत्नानन्तरीयकत्वादश्रावणोऽस्तु । न चेदश्रावणः, घटवदनित्योऽपि मा भूदिति सतः श्रावणत्वस्यापसारणमपकर्षसमः ॥
वर्ण्यसमः, अवर्ण्यसमः
ख्यापनीयः—वर्ण्यः—प्रतिपिपादयिषितः6 साध्यधर्मः । तद्विपर्ययात् अवर्ण्यः—सिद्धः दृष्टान्तधर्मः । तावेतौ ऽवर्ण्यावण्यौ विपर्यस्यन्— इतरमितरेण समीकुर्वन् प्रत्यवस्थानं यत् करोति, तौ वर्ण्यावर्ण्यसमौ 4 प्रतिषेघौ भवतः । यदि शब्दः नित्यत्वेन वर्ण्यते—साध्यते, घटोऽपि वर्ण्यतामिति वर्ण्यसमः । घटश्चेन्न वर्ण्यते, शब्दोऽपि मा वर्णीत्यवर्ण्यसमः ॥
विकल्पसमः
धर्मान्तरविकल्पेन प्रत्यवस्थानं विकल्पसमः प्रतिषेधः । तत्रैव प्रयोगे—प्रयत्नानन्तरीयकं किञ्चिन्मृदु दृष्टं, दुकूलराङ्कवशय्यादि; किञ्चित् कठिनं, कर्परपरश्वधादि । एवं प्रयत्नानन्तरीयकं किञ्चिदनित्यं भविष्यति घटादि, किञ्चिन्नित्यं शब्दादीति7 ॥
साध्यसमः
उभयोरपि साध्यदृष्टान्तयोः साध्यत्वापादनेन प्रत्यवस्थानं साध्यसमः प्रतिषेधः । यदि यथा घटास्तथा शब्दः, प्राप्तं तर्हि यथा शब्दः, तथा घट इति । शब्दश्च अनित्यतया साध्य इति घटोऽपि साध्य एव स्यात् । अन्यथा हि न तेन तुल्यो भवेदिति ॥
अत्र पञ्चानामुत्तरम्—
किञ्चित्साधर्म्यादुपसंहारिसेर्द्धैवधर्म्यादप्रतिषेधः ॥ ५-१-५ ॥
किञ्चित्साधर्म्यादुपसंहारः सिद्ध्यति—“यथा गौः, एवमयं गवयः” इति । न तु सर्वथा रूपाभेदः तयोः आपादयितुं शक्यः । प्रमाणावगतस्वभावभेदानां भावानामितरेतररूपसङ्करस्य कर्तुमशक्यत्वात् । एवञ्च स्वप्रतिबन्धसाधर्म्ये सुस्थिते स्वसाध्यमुपस्थापयति स्थापनाहेतौ साध्यदृष्टान्तयोर्धर्मविकल्पमापादयता वैधर्म्यं च किञ्चिदभिदधता प्रतिषेधः कर्तुं न लभ्यत इति8 ॥
अथ षष्ठस्योत्तरम्—
साध्यतिदेशाच्च दृष्टान्तोपपत्तेः ॥ ५-१-६ ॥
यदुच्यते घटोऽपि शब्दवत् साध्यो भवत्विति—तन्नैवम्—लौकिकपरी क्षकाणां यस्मिन्नर्थे बुद्धिसाम्यम्, स दृष्टान्तः । तेनाविपरीततया शब्दे ऽतिदिश्यते । यथा घटः प्रयत्नानन्तरीयकः सन् अनित्यः, एवं शब्दोऽ पीति । एवं साध्यातिदेशात् दृष्टान्त उपपद्यमाने न तस्य साध्यत्वाभि धानमुपपद्यते9 ॥
प्राप्तिसमाप्राप्तसमौ
प्राप्य साध्यमप्राप्य वा हेतोः प्राप्त्याविशिष्टत्वादप्राप्यासाधकत्वाच्च प्राप्त्यप्राप्तिसमौ ॥ ५। १। ७ ॥
प्राप्त्यप्राप्तिविकल्पनपूर्वकमुभयत्रापि दोषापादनं प्राप्त्यप्राप्तिसमौप्रतिषेधौ भवतः । हेतौ साधनवादिना प्रयुक्ते, पर आह—“सोऽयं हेतुः प्राप्य वा साध्यं साधयेत्, अप्राप्य वा ?” प्राप्य चेत्, द्वयोर्लब्धस्वरूपयोरेव प्राप्तिर्भवतीति । किं कस्य साध्यम्, साधनं वेत्यविशेषः । अप्राप्य तु साधकत्वमनुपपन्नं, अतिप्रसङ्गात् । न ह्यप्राप्य प्रदीपः प्रकाश्य प्रकाशयेदिति ॥
अनयोरुत्तरम्—
घटादिनिष्पत्तेः पीडने चाभिचारादप्रतिषेधः ॥ ५। १। ८ ॥
नायं प्रतिषेध उपपद्यते, उभयथाऽपि कारणभावस्य दर्शनात् । दण्डचक्रमूत्रादिकारकानि प्राप्य मृदं घटादिकार्यं निष्पादयन्ति दृश्यन्ते । अभिचारकर्मणा च श्येनादिना दूरस्थस्यापि शत्रोः पाटनं सम्पाद्यते इति10 ॥
प्रसङ्ग-समप्रतिदृष्टान्तसमौ
दृष्टान्तस्य कारणानपदेशात् प्रत्यवस्थानाच्च प्रतिदृष्टान्तेन प्रसङ्गप्रतिदृष्टान्तसमौ ॥ ५। १। ९ ॥
अतिप्रसङ्गापादनेन प्रत्यवस्थानं प्रसङ्गसमः प्रतिषेधः । पूर्वोदाहृत एव हेतौ—यद्यप्यनित्यत्वे प्रयत्नानन्तरीयकत्वं साधनम् । प्रयत्नानन्तरीयकत्वे इदानीं किं साधनम् ? तत्साधने किम् ? इति दृष्टान्तस्य घटादेरनित्यतायां कारणं ऽन किञ्चिदपदिश्यते । तेन तत्कारणान्वेषणातिप्रसङ्गात् प्रसङ्गसमोऽयं प्रतिषेधः ॥
प्रतिदृष्टान्तसमः
प्रतिदृष्टान्तेन प्रत्यवस्थानं प्रतिदृष्टान्तसमः प्रतिषेधः । यथा— घटः प्रयत्नानन्तरीयकस्सन् अनित्यो दृष्टः, एवमाकाशं प्रयत्नानन्तरीयक नित्यं दृश्यते, तद्वच्छब्दोऽपि नित्यः स्यादिति । कः पुणराकाशस्य प्रयत्ना नन्तरीयकत्वं वदेत् ? कूपखननादिनाऽऽक्राशकरणं मन्वान एवं ब्रूयादपि कश्चित् ॥
ननु ! एवमपि व्यभिचारोद्भावनमेतत् सम्यगुत्तरम्, नासदुत्तरप्रकारो जातिप्रयोगः—नैतदेवम्—न हि हेतोरनैकान्तिकत्वमुद्भावयन्नसौ साधुरिव जातिवादी प्रत्यवतिष्ठते । अपि तु प्रतिदृष्टान्तबलेन नित्यत्वमेव साधयन्नुत्थित इति जातिप्रयोग एवायम् । हेत्वाभासा अपि स्वरूपनिगूहनपुरस्सरमपरहेतुप्रतिबिम्बवर्त्मना प्रदर्श्यमाना जातितां प्रतिपद्यन्त एव ॥
अत्र प्रसङ्गसमस्य तावदुत्तरमाह—
प्रदीपोपादानप्रसङ्गविनिवृत्तिवत्तद्विनिवृत्तिः ॥ ५-१-१० ॥
असिद्धं हि नाम साध्यते, न सिद्धम्; तत्र प्रयत्नवैफल्यात् । सान्ध कारे हि सद्मनि पिठरादिपदार्थदर्शनाय प्रदीपमुपाददते लौकिकाः, न दीप दर्शनाय दीपान्तरमाहरन्तीति । अन्तरेणापि हि दीपान्तराणि दृश्यत एव प्रदीपः । एवं लौकिकपरीक्षकाणां घटादौ प्रयत्नानन्तरीयकत्वस्य सिद्धत्वात् तत्र कारणापदेशो निष्प्रयोजन इति । तस्मान्नायमपितप्रसङ्गा पादनस्य विषयः ॥
अथ प्रतिदृष्टान्तसमस्योत्तरम्—
प्रतिदृष्टान्तहेतुत्वे च नाहेतुर्दृष्टान्तः ॥ ५-१-११ ॥
प्रतिदृष्टान्त एव साधकबुद्धया यदि त्वयोपन्यस्तः तर्हि विशेषहेतुर्वक्तव्यः, अनेन हेतुना प्रतिदृष्टान्त एव साधकः, न दृष्टान्त इति । न चासौ विशेषे हेतुरुच्यते । तस्मान्न प्रतिदृष्टान्तः सिद्धिहेतुरिति11 दृष्टान्त एव—साधको भवति । प्रतिदृष्टान्तहेतुत्वेऽपि स्थिते सति अहेतु र्दृष्टान्तः न हि साधकः स्यात् । न च तदस्तीत्युक्तम् । अतो नाहेतुर्दृष्टान्तः ॥
अथ यथा प्रतिदृष्टान्तो न साधकः, एवं दृष्टान्तोऽपि मा भूदित्यनया नीत्या प्रत्यवतिष्ठते, स हन्त तर्हि प्रतिदृष्टान्तस्य तावदहेतुत्वं स्वकण्ठेन कथितमिति तस्मिन्नसाधके सति दृष्टान्त एव साधक इति ॥
अनुत्पत्तिसमः
प्रागुत्पत्तेः कारणाभावादनुत्पत्तिसमः ॥ ५। १। १२ ॥
अनुत्पत्त्या प्रत्यवस्थानम्—अनुत्पत्तिसमः प्रतिषेधः । प्राक्तन एव प्रयोगे जातिवाद्याह—अनित्य इत्युत्पत्तिधर्मक उच्यते । यश्चोत्पत्तिधर्मकः, तस्योत्पत्तेः पूर्वमनुत्पत्त्या भवितव्यम्12 । अनुत्पन्ने च शब्दाख्य धर्मिणि प्रयत्नानन्तरीयकत्वं धर्मः क्व वर्तताम् ? अलब्धपक्षवृत्तिश्च कथमनित्यत्वं साधयतु । असिद्धे चानित्यत्वे शब्दस्य बलान्नित्यत्वमेव भवति कारणाभावादिति । अनित्यत्वसिद्धिकारणस्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वस्याभावादित्यर्थः । अथवा शब्दोत्पादककारणाभावादनुत्पन्ने शब्दे निराश्रयो हेतुरिति ॥
अस्योत्तरम्—
तथाभावादुत्पन्नस्य कारणोपपत्तेः न कारणप्रतिषेधः ॥ ५-१-१३ ॥
शब्दाख्यधर्मिणः सिद्धस्य सतः नित्यत्वमनित्यत्वं वा विचार्यते । तदसिद्धौ हि नित्यत्वमपि कस्य भवानभिदधीत् ? उत्पन्नस्य चास्य तथा भावो भवति, नानुत्पन्नस्य । उत्पन्नः खल्वयं शब्द इति भवति नानुत्पन्नः । प्रागुत्पत्तेरलब्धात्मनः किमुच्यते ? लब्धस्वरूपस्य पुनः अनित्यत्वकारणप्रयत्नानन्तरीयकत्वस्य सद्भावादयुक्त एवायं प्रतिषेधः ॥
संशयसमः
नित्यानित्यत्वसाधर्म्यात्संशथः ॥ ५। १। १४ ॥
नित्य नित्यसाधर्म्योपन्यासेन संशयापादनप्रवणं प्रत्यवस्थानं संशयसमः प्रतिषेधः । “अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्” इत्यस्मिन्नेव हेतौ अस्ति शब्दस्यानित्यसाधर्म्यं प्रयत्नानन्तरीयकत्वम्, अस्ति च नित्येन सामान्येन साधर्म्यं ऐन्द्रियकत्वम् । अतः “क्रिमनित्यसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् अनित्यः शब्दः, उत नित्यसाधर्म्यात् ऐन्द्रियकत्वान्नित्यः” इति संशयः—एवं परः प्रत्यवतिष्ठते । न च साधर्म्यसमप्रयोग एवायमाशङ्कनीयः, संशयापादनप्रवणत्वादस्येति ॥
अस्योत्तरम्—
साधर्म्यात्संशये न संशयः वैधर्म्यादुभयथा वा संशयेऽत्यन्तसंशयो नित्यत्वानभ्युपगमाच्च सामान्यस्याप्रतिषेधः ॥ ५। १। १५ ॥
स्थाणुर्वा पुरुषो वेति स्थाणुपुरुषयोस्साधर्म्यादूर्ध्वत्वादेः संशयो भवति, न तु शिरःपाण्यादिवैधर्भ्यात् । प्रत्युत ततोऽसौ निवर्तते । यदि पुनरुभयथाऽपि साधर्म्यादिव वैधर्भ्यदिपि संशयः स्यात् तथा सत्यत्यन्तसंशयः13 प्राप्नोति । इह चनि विशेषदर्शनस्थानीयमनित्यत्वसाधनं शब्दे प्रयत्नानन्तरीयकत्वमस्तीति नित्यत्वं सामान्यगतं संशयकारणमिति नाभ्युपगभ्यते । तस्मादप्रतिषेधोऽयं नित्यसामान्यसाधर्म्यनिबन्धनसंशयापादनरूपः ॥
प्रकरणसमः
उभयसाधर्म्यात्प्रक्रियासिद्धेः प्रकरणसमः ॥ ५। १। १६ ॥
पक्षप्रतिपक्षौ निर्णयलक्षणे व्याख्यातौ । तावेव प्रकरणम् । प्रकरणमनतिवर्तमानः प्रकरणसमः प्रतिषेधो भवति । पूर्वस्मिन्नेव प्रयोगे “नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्, आकाशवत्” इत्येवञ्जातीयकं प्रतिप्रयोगमुपन्यस्य स्वपक्षमुत्थापयति जातिवादी । साधर्म्यग्रहणं चोपलक्षणम् । वैधर्भ्येणापि प्रतिप्रयोगोपन्यासे प्रकरणसम एव प्रतिषेधो भवति । उभयवैधर्म्यात् प्रक्रियासिद्धेः प्रकरणसम इति । मूलहेतावपि साधर्म्येण वैधर्भ्येण वा प्रयुक्ते प्रयोगद्वयमेतद्वेदितव्यम् ॥
प्रकरणसमस्य साधर्म्यवैधर्म्यसमाभ्यां विशेषः
ननु च ! ते एवैते साधर्म्यवैधर्म्यसमे जाती साधर्म्यहेतौ वैधर्म्यहेतौ वा प्रयुज्यमानत्वाच्चतुर्धा स्थितेइति ताभ्यामेव गतत्वात् नाभिनवोऽयं जातिप्रयोगः । चतस्रश्चैता जातय इत्येकत्वमपि न सङ्गतम्—उच्यते—तत्र पर पक्षप्रतिषेधप्रवणतयैव प्रत्यवस्थानमुदाहृतम्, इह तु पक्षसाधनच्छाययेति । अत एव प्रकरणसमोऽयमुच्यते जातिः । अनित्यपक्षवन्नित्य पक्षेऽपि प्रतिक्रियतेऽस्यामिति । उद्भावनभङ्गिभेदाच्च जातिनानात्वम् । असङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया चतुर्विशतिभेदत्वम् । वस्तुतस्तु तासामानन्त्यमित्युक्तम् ॥थिस्14 सेएम्स् तो बे अ दुप्लिचते ओड़् नोते न्=“२-६५९-अ”।
अत्रोत्तरम्—
प्रतिपक्षात्प्रकरणसिद्धेः प्रतिषेधानुपपत्तिः प्रतिपक्षोपपत्तेः ॥ ५। १। १७ ॥
निर्णयोत्पत्त्या प्रकरणं पर्यवसितं भवति । प्राङ्निर्णयात् तदवस्थमेव । तदिह प्रकरणमुत्थापयता भवता उभयसाधर्म्यं तदुत्थापनकारणमभिहितम्, उभयसाधर्म्यात् प्रक्रियासिद्धेरिति ब्रुवता । उभयसाधर्म्ये च—मदुक्तमपि साधर्म्यमस्त्येव, अन्यथा उभयशब्दार्थः कः ? एवं च तदभ्यनुज्ञातं भवतीति तत्प्रतिषेधो नोपपद्यते । प्रतिषेधोपपत्तौ वा नोभयसाधर्म्यं प्रकरणकारणं सिध्यतीति । निर्णयोत्पत्तिनिमित्तं च प्रकरणोपरमाय न किञ्चिदुक्तम्,15 उभयसाधर्म्याभिधानादिति ॥
अहेतुसमः
त्रैकाल्यानुपपत्तेर्हेतोरहेतुसमः ॥ ५। १। १८ ॥
कालत्रयानुपपत्त्या हेतुमाक्षिप्य क्रियमाणः प्रतिषेधः अहेतुसमोभवति । हेतुः साधनम् । साधनं च साध्यात् पूर्वं पश्चाद्वा सह वा भवेत् ? यदि पूर्वम्, असति साध्ये तत् कस्य साधनम् ? अथ पश्चात् साधनं, पूर्वं साध्यम्; तदसति साधने कस्येदं साध्यं भवेत् । पूर्वसिद्धे वा साध्ये किं साधनेन ? अथ युगपत् साध्यसाधने भवतः, न तर्हि तयोः सव्येतरगोविषाणयोरिव साध्यसाधनभावो भवेत्—इत्येवमयं हेतुः अहेतोर्न विशिष्यते ॥
अस्योत्तरम्—
न हेतुतस्साध्यसिद्धेस्त्रैकाल्यासिद्धिः ॥ ५। १। २० ॥
न त्रैकाल्यासिद्धिः । कस्मात् ? हेतुतः साध्यसिद्धेः । उत्पत्तौ तावदयं पर्यनुयोगः, पूर्वसिद्धेन हेतुना तन्त्वादिना पश्चाद्भाविनोऽसत एव कार्यस्य पटादेः सिद्धिरित्युक्तत्वात् । “बुद्धिसिद्धं तु तदसत्” [न्या। सू। ४-१-५०] इति । ज्ञप्तावपि परिहृत एष दोषः, उपलब्धिहेतोः उपलब्धिविषयस्य चार्थस्य पूर्वापरसहभावानियमात् । यथादर्शनं व्यवस्थेतिप्रमाणपरीक्षयामभिधानात् । दृश्यते च निर्वर्तनहेतुना निर्वर्तनीयनिर्वृत्तिः, उपलब्धिहेतुना च उपलभ्यस्योपलम्भः इति । प्रमाणसिद्धे च वस्तुनि कोऽयमाक्षेपः ?
प्रतिषेधे च तुल्योऽयमनुयोग इत्याह—16
प्रतिषेधानुपपत्तेश्च प्रतिषेद्धव्याप्रतिषेधः ॥ ५-१-२० ॥
प्रतिषेधोऽपि प्रतिषेध्यात् पूर्वं, पश्चात्, सह वा भवेत् ? इति विकल्प्यमाने न प्रतिषेद्धव्यं प्रतिषेद्धुमुत्सहत इति ॥
अर्थापत्तिसमः
अर्थापत्तितः प्रतिपक्षसिद्धेरर्थापत्तिसमः ॥ ५-१-२१ ॥
अर्थादापद्यते प्रतिपक्षसिद्धिः—इत्येवं क्रियमाणः प्रतिषेधः अर्थापत्तिसमो भवति । पूर्वस्मिन्नेव प्रयोगे—यदि घटसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीय कत्वात् अनित्यः शब्दः, अर्थादापद्यते आकाशसाधर्म्यान्नित्य इति । अस्ति चास्य नित्येन साधर्म्यमाकाशादिना द्रव्येण निरवयवत्वमिति । उद्भावन प्रकारभेदाच्च जातिभेद इत्युक्तम् ॥
अस्योत्तरम्—
अनुक्तस्यार्थादापत्तेः पक्षहानेरुपपत्तिः ॥ ५। १। २२ ॥
अनुपपादितसाधनमनुक्तमप्यर्थादापद्यत इति वदतः पक्षहानिरप्युपपद्यते । मामकानित्यपक्षसिद्धौ हि सत्याम्, अर्थादापद्यते तावकस्य नित्यपक्षस्य हानिरिति17 ॥
दोषान्तरमाह—
अनैकान्तिकत्वाच्चार्थापत्तेः ॥ ५-१-२३ ॥
उभयपक्षतनानेयमर्थापत्तिः, विपर्ययेणापि प्रयोक्तुं शक्यत्वात् । “नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्” इत्येवमप्युक्ते शक्यं वक्तुम्, यदि नित्याकाशसाधर्म्यात् निरवयवत्वात् नित्यः शब्दः अर्थादापद्यते, अनित्यघटादिसाधर्म्यात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वादनित्य इति । न चैवमपि काचिदर्थसिद्धिः । न खलु वै घनस्य18 ग्रावणः पतनमित्युक्ते अर्थादापद्यते द्रवस्य वारिणः पतनाभाव इति ॥
अविशेषसमः
एकधर्मोपपत्तेः क्वचिदनुपपत्तेः प्रतिषेधाभावः ॥ ५-१-२५ ॥
अविशेषोपपादनेन प्रत्यवस्थानं—अविशेषसमः प्रतिषेधः । यदि शब्दघटयोरेकधर्मः प्रयत्नानन्तरीयकत्वमस्तीति तयोरनित्यत्वाविशेष उच्यते—तर्हि सर्वभावानामविशेषप्रसङ्गः । कथम् ? सद्भावोपपत्तेः— सत्तासम्बन्धादित्यर्थः । सोऽयमविशेषसमः प्रतिषेधः ॥
एतस्योत्तरम्—
क्वचित्तद्धर्मोपपत्तेः क्वचिदनुपपत्तेः प्रतिषेधाभावः ॥ ५-१-२५ ॥
क्वचिदविशेषापादनहेतुरुपपद्यते धर्मः, क्वचित्तु नोपपद्यत इत्येवमयम प्रतिषेधः । शब्दघटयोरेको धर्मः प्रयत्नानन्ततरीयकत्वमस्ति, येन तयोर्धर्मान्तरमनित्यत्वमविशेषरूपमुपपाद्यते । न तु सर्वभावानामीदृशमविशेषकारणं धर्मजातमस्ति ॥
यत्तु सद्भावोपपत्तेरिति, तेन किं धर्मान्तरमविशेषरूपं साध्येत ? अनित्यत्वमेवेति चेत्, तर्ह्ययं प्रतिज्ञार्थो व्यवतिष्ठेत “अनित्याः सर्वे भावाः, सत्त्वात्” इति । स चायमनुपपन्नः दृष्टान्तानुपपत्तेः । सर्वभावानां पक्षीकृतत्वात् दृष्टान्तो न कश्चिदवशिष्यते । न च प्रतिज्ञातैकदेश एव दृष्टान्तीकर्तुं शक्यः, सिद्धसाध्यभेदात् । साध्यः प्रतिज्ञातोऽर्थो भवति, सिद्धश्च दृष्टान्तः । न च दृष्टान्तरहितो हेतुः स्वसाध्योपस्थापनसामर्थ्यमश्नुते ॥
न च सौगतोक्तनीत्या नित्येभ्यो व्यापकानुपलब्ध्या सत्त्वं व्यावर्तित मनित्येष्वेव प्रतिष्ठां लभते । यैव विपक्षाद्व्यावृत्तिः स एव साध्येनानुगम इति वक्तव्यम्—तन्नीतेः प्रागेव प्रतिक्षेपात् । प्रत्युक्तं हि विस्तरतः क्षणभङ्गसाधनमिति ॥
किञ्चिद्धि सत्त्वयोगि भावजातमनित्यं भवति, किञ्चिन्नित्यमिति नायमेकान्तः—सत्त्वादनित्याः सर्वे भावा इति ॥
अपि च सर्वभावानामनित्यत्वे साध्यमाने तदन्तर्गतत्वाच्छब्दस्याप्यनित्यत्वमभ्युपगतं भवेदित्येवमप्ययमप्रतिषेधः ॥
उपपत्तिसमः
उभयकारणोपपत्तेरुपपत्तिसमः ॥ ५। १। २६ ॥
उभयकारणोपपत्त्या पक्षद्वयोपपत्तिवर्णनम्—उपपत्तिसमः प्रतिषेधः ॥
यद्यनित्यत्वकारणं प्रयत्नानन्तरीयकत्वमुपपद्यते शब्दस्येति अनित्यः शब्दः, नित्यत्वकारणमपि निरवयवत्वमस्योपपद्यत इति नित्यः स्यात् । उभयत्रापि कारणोपपत्तेः ॥
ननु सैवेयं साधर्म्यादिसमा प्रकरणसमा वा जातिः, न भेदान्तरम्— मैवम्—उद्भावनाप्रकारेण भेदात् । परपक्षोपमर्दबुद्ध्या साधर्म्यादिसमा जातिः प्रयुज्यते । पक्षान्तरोत्थापनास्थया प्रकरणसमा । अप्रतिपत्तिपर्यवसायित्वाशयेनेयमुपपत्तिसमेति ॥
अत्रोत्तरम्—
उपपत्तिकारणानुज्ञानादप्रतिषेधः ॥ ५-१-२७ ॥
उभयकारणोपपत्त्या प्रतिषेधमभिदधता पक्षद्वयकारणोपपत्तिः अनुज्ञाता भवति । सा चेदनुज्ञाता कथमेकतरपक्षप्रतिषेधः । एकतरपक्षप्रतिषेधश्चेत् कथमुभयकारणोपपत्तिः । उभयपक्षकारणोपपत्तिः एकतरपक्षप्रतिषधश्चेति विप्रतिषिद्धम् । व्याघातादेव ततपक्षप्रतिषेधोऽवकल्पत इति चेत्—समानो व्याघातः । तेन हि परपक्षवत् स्वपक्षोऽपि प्रतिहन्यत इति19 । न हि व्याघात एकं पक्षं साधयति, एकं बाधत इति ॥
उपलब्धिसमः
निर्दिष्टकारणाभावेऽप्युपलम्भादुपलब्धिसमःप्रतिषेधः ॥
निर्दिष्टस्य साध्यधर्मसिद्धिकारणस्याभावेऽपि साध्यधर्मोपलब्ध्या प्रत्यवस्थानं—उपलब्धिसमः प्रतिषेधः । यदेतदनित्यतायां शब्दस्य प्रयत्ना नन्तरीयकत्वं कारणमुपदिष्टम्, तस्याभावेऽपि प्रबलप्रभञ्जनजवभज्यमानजरत्पादपपातप्रभवेऽपि शब्दे दृश्यत एवानित्यत्वम् । अन्यत्रापि विद्युदादौ विनाऽपि प्रयत्नानन्तरीयकत्वमुपलभ्यत एवानित्यतेति ॥
अस्योत्तरम्—
कारणान्तरादपि तद्धर्मोपपत्तेरप्रतिषेधः ॥ ५-१-२९ ॥
अत्रैतदेव तावद्वक्तव्यं सपक्षैकदेशवृत्तित्वमिदमस्य हेतोरुद्भावितम् । न च सपक्षैकदेशवृत्तिरगमकः । प्रयत्नानन्तरीयकत्वमनित्यत्वे प्रतिबद्धम्, न पुनरनित्यं प्रयत्नानन्तरीयकत्वे । “यत्प्रयत्नानन्तरोयकम्, तदनित्यम्” इति हि व्याप्तिः, न तु “यदनित्यम्, तत्प्रयत्नानन्तरीयकम्” इति । यथा “यत्राग्निस्तत्र धूमः” इति न । “यत्र धूमस्तत्राग्निः” इति ॥
एवं प्रयत्नानन्तरीयकत्वमन्तरेण समीरणरयपात्यमानवनस्पत्यादिशब्दे विद्युदादौ वा येयमनित्यतोपलब्धिः, न सा तस्य हेतुतामपहन्तीति ॥
शब्दस्य प्रयत्नाधीनत्वम्
अपि च प्रयत्नानन्तरीयकत्वमिति कारणादुत्पत्तिरियमभिधीयते, न तु कारणं नियम्यते प्रयत्न एवेति । तत्र पवननोदनजनिततरुशब्दवत् असत्यपि प्रयत्ने, कारणान्तरं तदुत्पादकं भविष्यति । कारणान्तरजन्येऽप्यनित्यत्वं शब्दे विद्युदादौ वा न विरुद्धमिति ॥
कथं पुनरिदमेव गम्यते—प्रयत्नादिभिरसन्नुत्पाद्यते शब्दः, न पुनस्सन्नभिव्यज्यत इति—सतोऽनुपलब्धौ निमित्ताभावात् । आवरणं निमित्तमिति चेत्—न—मूलोदकादिषु20 मृद इव शब्दे कस्यचिदावरणस्याग्रहणात् । तस्मान्न मूलोवकादिना तुल्यः शब्दः इत्यसन्नेव प्रयत्नादिना क्रियत इति ॥
अनुपलब्धिसमः
तदनुपलब्धेरनुपलम्भादभावासिद्धौ तद्विपरीतोपपत्तेः अनुपलब्धिसमः ॥ ५-१-३० ॥
अनुपलब्धेरनुपलम्भोपन्यासेन प्रत्यवस्थानम्—अनुपलब्धिसमः प्रतिषेधः । यदुक्तम्—आवरणानुपलम्भादसत्यावरणे प्रागुच्चारणादग्रहणादसन्नेव शब्दः प्रयत्नेनाभिनिर्वर्यत्त इति—तदयुक्तम्—आवरणानुपब्धेरप्यनुपलम्भात् तस्याश्चानुपलम्भादभावः, अनुपलब्धेरभावात् उपलब्धिर्भवति, प्रतिषेधद्वयेन विधेरेव प्रतीतेः । आवरणोपलब्धेश्चावरणसत्ता सिद्ध्यतीति तत्कृतमेव शब्दस्याग्रहणम्, नासत्त्वकृतमित्यभिव्यञ्जकमेवास्य प्रयत्नादि कारणमिति ॥
अस्योत्तरम्—
अनुपलम्भात्मकत्वादनुपलब्धेरहेतुः ॥ ५। १। ३१ ॥
“आवरणानुपलब्धिर्नास्ति, अनुपलब्धेः” इति योऽयं हेतुरुक्तः, स न हेतुः । कुतः ? अनुपलम्भस्वभावत्वादनुपलब्धेः—उपलम्भप्रतिषेधात्मकत्वादित्यर्थः । अस्तित्वनास्तित्वे हि भावानां उपलम्भानुपलम्भाभ्यामवस्थाप्येते—यदुपलभ्यते तदस्ति, शशवत्; यन्नोपलभ्यते तन्नास्ति, तद्विषाणवत् । नोपलभ्यते च शब्दस्यावरणं, मूलोदकादेरिव मृत्तिका— इत्यनुपलम्भान्नास्तीति गम्यते । अनुपलम्भो ह्ययमावरणविषयः, नानुपलब्धिविषयः स आवरणस्यैव नास्तितामवगमयति, नानुपलब्धेरिति अनुपलब्धेर्भावादावरणमेव नास्तीति ॥
अनुपलब्धेरनुपलम्भासम्भवः
ज्ञानविकल्पानां च भावाभावसंवेदनादध्यात्मम् ॥ १-१-३२ ॥
ज्ञानविकल्पाः—प्रतीतिप्रकाराः । तेषां भावाभावौ प्रतिप्राणिसंवेद्यौ भवतः । “अस्ति मे ज्ञानम्” इत्येवं सर्वः प्रत्यक्षानुमानागमज्ञानानि प्रमाणफलानि स्मरणसंशयादिज्ञानानि च प्रमाणफलान्यनुभवतीति । सा चेयमावरणानुपलब्धिः उपलब्धिवदध्यात्मं21 संवेद्यते, “नोपलभे शब्दस्यावरणं, मृदमिव मूलोदकादेः” इति । तदेवं बाह्यपदार्थभावाभाववत् आन्त रज्ञानभावाभावयोरपि प्रत्यक्षत्वादपर्यनुयोगोऽयं “अनुपलब्धेरनुपलम्भादावरणमस्ति शब्दस्य” इति । तस्मात् प्रागुच्चारणादसन्नेव शब्द इति सिद्धम् ॥
अनित्यसमः
साधर्म्यात्तुल्यधर्मोपपत्तेः सर्वानित्यत्वप्रसङ्गादनित्यसमः ॥ ५। १। ३३ ॥
सर्वभावानित्यत्वप्रसङ्गेन प्रत्यवस्थानम्—अनित्यसमः प्रतिषेधः । अनित्येन घटेन साधर्म्यमस्ति शब्दस्येति यदि तस्यानित्यत्वमुच्यते, तर्हि सर्वभावानामपि घटेन किमपि साधर्म्यमस्तीति सर्व एवानित्याः स्युः ॥
अविशेषसनैवेयं जातिरिति चेत्—न—तत्र हि सत्ताभियोगात् सर्वभावानामविशेष आपादितः, इह तु घटसाधर्म्यादेवानित्यत्वमापाद्यत इति । उद्भावनभङ्गिभेदाच्च जातिनानात्वमित्यसकृदुक्तम् ॥
अत्रोत्तरम्—
साधर्म्यादप्यसिद्धेः प्रतिषेधासिद्धिः प्रतिषेध्यसाधर्म्यात् ॥ ५। १। ३४ ॥
अतिप्रसङ्गमापादयतो ह्येतद्विवक्षितं भवति—घटसाधर्म्यादसिद्धिरनित्यत्वस्येति । यदि च घटसाधर्म्यादनित्यत्वस्यासिद्धिः, तर्हि तावकस्यास्य प्रतिषेधवाक्यस्याप्यसिद्धिः, प्रतिषेध्यवाक्यसाधर्म्यात्22 । अस्ति हि प्रतिषेधवाक्यस्य प्रतिषेध्यवाक्येन साधर्म्यं प्रतिज्ञाद्यवयवयोगित्वमिति ॥
किञ्च—
दृष्टान्ते साध्यसाधनभावेन प्रतिज्ञातस्य धर्मस्य हेतुत्वात्तस्य चोभयथा भावान्नविशेषः ॥ ५। १। ३५ ॥
न हि साधर्म्यमात्रं साधनं भवति, अपि तु दृष्टान्तधर्मिण्यवधृतसामर्भ्यं साधर्म्यं वैधर्म्यं वा । तथाविधं चेत् सर्वभावानामस्ति, भवतु तेषामप्यनित्यत्वम्, को द्वेषः ? नास्ति चेत्, कोऽयमतिप्रसङ्गः । न हि दृष्टान्तधर्मिणि प्रज्ञातसामर्थ्यं साधर्म्यमुभयथा भवति—पक्षान्तरं स्पृशति । तेन साधर्म्यविशेषस्य हेतुत्वात् तस्य च सर्वत्रासम्भवात् न सर्वानित्यत्वम् । अविशेषसमायां23 च जातौ यत्समाधानमुक्तं, तदिहापि वक्तव्यमिति ॥
नित्यसमः
नित्यमनित्यभावादनित्ये नित्यत्वोपपत्तेर्निस्यसमः ॥ ५-१-३६ ॥
अनित्यवाख्यसाध्यधर्मस्वरूपविकल्पनेन शब्दनित्यवापादनं नित्यसमः प्रतिषेधः । “अनित्यः शब्दः” इति प्रतिज्ञाते हि जातिवादी विकल्पयति—“किमिदमनित्यत्वं शब्दस्य नित्यम्, अथानित्यम्” इति । यदि तावदनित्यम्, तथ कदाचित् प्रच्यवेत । तत्प्रच्युतेः नित्यः शब्दः । अथ नित्यमनित्यत्वम् ऽतर्हि धर्मस्य नित्यत्वात्, तस्य च निराधारस्यानुपपत्तेः तदाश्रयस्य शब्दस्यापि नित्यत्वम् । अनित्यत्वे हि, शब्दे विनाष्टे तदाधारो धर्मः क्व वर्तेतेति ॥
अस्योत्तरम्—
प्रतिषेध्ये नित्यमनित्यभावात् अनित्यत्वोपपत्तेः प्रतिषेधाभावः ॥ ५-१-३७ ॥
प्रतिषेध्ये शब्दे नित्यमनित्यत्वस्य भावश्चेदुच्यते, तदनित्य एवासावुक्तो भवति24 । अनित्यत्वोपपत्तेश्च तत्प्रतिषेधो नोपपद्यते । “नित्यमनित्यत्वं शब्दस्य” इति च ब्रवीषि, नित्यतां च तद्योगादस्योपपादयसीति महानयमायुष्मतो भ्रमः ॥
अथ निरधिकरणो धर्मः कथं स्यादिति—तदुच्यते—अनित्यत्वं हि नाम निरोधः, प्रध्वंसः, अभावः इत्यनर्थान्तरम् । अनित्यत्वादभाव इति तु व्यवहारमात्रम् । सा चेयमनित्यता शब्दावच्छिन्ना न, शब्दाधिकरणा । न घटाभावः घटाश्रितो भवितुमर्हति । भावस्वभावा हि धर्माः धर्माश्रिता भवन्ति, नाभावः । अभावस्त्वाश्रितोऽपि न प्रतियोग्याश्रितो भवति किन्त्वर्थान्तरवृत्तिः भूप्रदेश इव घटाभाव इति ॥
नित्यानित्यत्वविरोधाच्च—नित्यत्वमनित्यत्वं चैकत्र धर्मिणि विरुध्येते । तत् कथमभिधीयते नित्यमनित्यत्वस्य भावान्नित्यः शब्द इति ॥
कार्यसमः
प्रयत्नकार्यानेकत्वात्कार्यसमः ॥ ५-१-३८ ॥
प्रयत्नकार्यनानात्वोपन्यासेन प्रत्यवस्थानं कार्यसमः प्रतिषेधः । “अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्” इत्युक्ते, अपर आह— प्रयत्नस्य हि कार्यद्वैधमुपलब्धम्, किञ्चिदसदेव प्रयत्नेन निर्वर्त्यते, यथा घटादि । किञ्चित् सदेवावरणव्यपनयनादिना प्रयत्नेनाभिव्यज्यते—यथा मृदन्तरितमुदकादि । एवं प्रयत्नकार्यनानात्वात् किं प्रयत्नेनाविद्यमानः शब्दो निर्वर्त्यते धटवत्; उत विद्यमान एवाभिव्यज्यते मृदन्तरितसलिलवदिति संशयः ॥
न चेयं संशयसमा जातिः, हेत्वर्थविकल्पनेनात्र प्रत्यवस्थानात् । तत्र हि निरवयवत्वाद्याकाशधर्मोपन्यासेन संशय आपादितः; इह तु साधनवाद्युक्तप्रयत्नानन्तरीयकत्वहेत्वर्थनिरूपणेनेति । उद्भावनाप्रकारभेदश्च जातीनां वैचित्र्यकारणमित्युक्तमेव ॥
अत्रोत्तरम्—
कार्यान्यत्वे प्रयत्नाहेतुत्वमनुपलब्धिकारणानुपपत्तेः ॥ ५-१-३९ ॥
यद्यपि प्रयत्नकार्यान्यत्वमुपलभ्यते;25 तथापि प्रकृते शब्दे प्रयत्नस्याभिव्यक्तावहेतुत्वम् । न प्रयत्नतः शब्दमभिव्यनक्ति, किन्त्वभूतप्रादुर्भावमेव विधत्ते । कस्मात् ? “अनुपलब्धिकारणानुपपत्तेः” । यत्र हि सतः पदार्थस्य प्रत्यत्नोऽभिव्यक्तिहेतुः, तत्र तस्य सतः सलिलादेरनुपलब्धिकारणमस्ति मृदादिव्यवधानम् । तदपोहमाचरता प्रयत्नेन तदभिव्यक्तिः सम्पाद्यते । शब्दस्य तु न किञ्चिदनुपलब्धिनिबन्धनं व्यवधानादि सम्भवतीति वर्णितम् । अतस्तस्यासत एवात्मलाभनिमित्तमुच्चारणादिप्रयत्नः न सतोऽभिव्यक्तिनिमित्तम् । तस्मादनित्यः शब्द इति सिद्धम् ॥
तदेवमनेन चतुर्विशतिविधजात्युदाहरणप्रतिसमाधानोपदेशवर्त्मना शब्दानित्यत्वसाधके परकीयमुपालम्भजातमेवम्प्रायमखिलमपाकृतम्,26 आम्रसेकपितृतर्पणन्यायेन भवति भगवता सूत्रकारेण ॥
षट्पक्षीविवरणम्
इदमपरमिदानीमुपदिश्यते चतुर्विशतावपि जातिवादिना प्रयुक्तासु मूलसाधनवादी—विस्पष्टानुमानोदन्तपरीक्षणपुरस्सरं सदेवोत्तरं यथोपदिष्टमभिदधीत; न तु जातिप्रयोगानुकारिदुरुत्तरालापचापलेन षट्पक्षीं प्रवर्तयेत् । तस्यां हि प्रस्तुतायां उभयोरपि वादिप्रतिवादिनोरसिद्धिः असद्वाचित्वात् । कथं पुनः षट्पक्षी प्रवर्तत इति—तत्पथं दर्शयितुमाह—
प्रतिषेधे हि समानो दोषः ॥ ५। १। ४० ॥
स्थापनाहेतुवादिना प्रथमपक्षस्थेन स्थापनाहेतुः प्रयुक्तः, “अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्” इति ॥
ततो जातिवादी द्वितीयपक्षस्थः “प्रयत्नकार्यानेकत्वात्” इति “प्रयत्ना नन्तरीयकत्वं अभिव्यङ्ग्येऽपि शब्दे भवति” इति हेतोरनैकान्तिकत्वमाह ॥
तदधुना तृतीयपक्षस्थः स्थापनाहेतुवादी यदि यथोपदिष्टमावरणानुपलब्धिक्रममनुसृत्य विशेषमुपदर्शयन् अनैकान्तिकतामुद्धरति, ततस्तावत्येव पर्यवस्यति कथा—इति चतुर्थादिपक्षावसरविरहात् नावतरत्येव षट्पक्षी ॥
यदि तु तं क्रममपहायैव तृतीयपक्षस्थोऽसौ वदति—ऽहेतोश्चेदनैकान्ति कत्वमुद्भावयसि, अनैकान्तिकत्वादसाधकः स्यादिति—नन्वयं तावकः प्रतिषेधोऽप्यनैकान्तिकः—किञ्चित्प्रतिषेधति, किञ्चिन्नेति—हेतोस्साधकत्वं प्रतिषेधति, न स्वरूपमिति । अत एवेत्थं प्रतिषेधस्यानैकान्तिकत्वात् सोऽपि हि नाभिव्यक्तिपक्षमेव साधयेत्, उत्पत्तिपक्षेऽपि प्रयत्नसाफल्योपपत्तेः । उभयत्रापि च विशेषहेतोरनपदेशात् । एवमनैकान्तिकत्वमभिहितवति27 साधनवादिनि, भवति प्रतिषैधवादिनोऽपि वचनावसर इति अवतरति षट्पक्षी ॥
स हि चतुर्थपक्षस्थ एव वदति—
प्रतिषेधविप्रतिषेधे तत्प्रतिषेधदोषवद्दोषः ॥ ५-१-४१ ॥
विविधः प्रतिषेधः—विप्रतिषेध इहोच्यते, न व्याधातः, प्रकृतसङ्गतेरभावात् । योऽयं प्रतिषेधेऽपि समानोऽनैकान्तिकत्वदोष उच्यते, स प्रतिषेधप्रतिषेधेऽपि भवत्प्रयुक्ते समानः, सोऽपि हि पूर्ववदनैकान्तिक एवेति ततः पञ्चमं पक्षमबलम्ब्य मूलसाधनवादी मतानुज्ञामुद्भावयति28 ॥
सा च—
प्रतिषेधं सदोषमभ्युपेत्य प्रतिषेधविप्रतिषेधे समानदोषप्रसङ्गो मतानुज्ञा ॥ ५-१-४२ ॥
प्रतिषेधेऽपि समानो दोष इति समुद्भावितं दोषमनुद्धृत्य तं प्रतिषेधं सदोषमभ्युपेत्य मदुक्ते प्रतिषेधविप्रतिषेधे—समानदोषप्रसङ्गमापादयतस्ते मतानुज्ञा निग्रहस्थानं भवति । “चोरो भवान्” इत्युक्तेऽभियुक्तेन चौर्यमात्मनो निराकरणीयम्, न तु “भवानपि चोरः” इति परः प्रतिपत्तव्यः —इति ॥
एवं पञ्चमपक्षस्थे मूलसाधनवादिनि कथितवति, परः षष्ठं पक्षमास्थाय पुनरभिधत्ते—यदि स्वपक्षदोषानुद्धरणपुरस्सरपरपक्षदोषापादनोपनतमतानुज्ञानिग्रहस्थानपात्रमहमादिश्ये, हन्त तर्हि तवापि तदेव निग्रह स्थानमवतरति, त्वमप्येवमकार्षीः । तथा हि द्वितीयपक्षस्थेन मया “प्रयत्नकार्यानेकत्वात्” इति यदनैकान्तिकत्वमुद्भावितम्, तदनुद्धृत्यैव “प्रतिषेधेऽपि समानो दोषः” इति मय्येव प्रतीपमापादितम् । तदेवं त्वत्त एव शिक्षित्वाऽहमपि चतुर्थपक्षस्थः तथैव त्वयि दोषमर्पितवानिति, मम चेन्मतानुज्ञा, प्रथमतरं तवासौ भवेदिति29 ॥
तदेतदाह—
स्वपक्षलक्षणापेक्षोपपत्त्युपसंहारहेतुनिर्देशे परपक्षदोषाभ्युपगमात्समानो दोषः ॥ ५-१-४३ ॥
स्वपक्षः मूलसाधनवाद्युक्तः—“प्रयत्नानन्तरीयकत्वादनित्यः शब्दः” इति । तल्लक्षणः—तत्समुत्थानः, तद्विषयः “प्रयत्नकार्यानेकत्वात्” इति प्रतिषेधः । तमपेक्षमाणः, तमनुद्धृत्य—अनुज्ञाय प्रवृत्तः “प्रतिषेधेऽपि समानो दोषः” इत्युपपद्यमानः, परपक्षेऽनैकान्तिकत्वदोषोपसंहारः । तस्य च हेतुनिर्देश इत्ययमनैकान्तिकः प्रतिषेध इति, तस्मिन् सति परपक्षकथितानै कान्तिकत्वदोषाभ्युपगमात्, तदनुद्धरणेन तस्यैव प्रतीपदोषोद्भावनात् समानो मतानुज्ञादोष इति षष्ठः पक्षः ॥
षट्पक्ष्यां पक्षविवेचनम्
सेयं षट्पक्षी । तस्यां प्रथमतृतीयपञ्चमाः । स्थापनाहेतुवादिनः । द्वितीयवतुर्थषष्ठाः प्रतिषेधवादिनः एते च साध्यसाधकतया परीक्ष्यमाणाः पौनरुक्त्यमतानुज्ञादिदोषापहतत्वात् अन्यतरस्यापि वादिनः साध्यसिद्धये न प्रकल्पन्ते ॥
तथा हि—चतुर्थषष्ठयोः पक्षयोः अर्थाविशेषात्पुनरुक्तदोषप्रसङ्गः । चतुर्थे पक्षे परस्य समानदोषत्वमुच्यते । षष्ठेऽपि तथैव समानः । तृतीय पञ्चमयोस्तृतीये पक्षे परोक्षं समानदोषत्वमभ्युपगम्यते । पञ्चमेऽपि मतानुज्ञामुद्भावयता तदङ्गीकृतमेव भवति । तृतीयचतुर्थयोश्च परोक्तदोषा नुद्धरणात्तु मतानुज्ञेत्यैवं षट्पक्ष्यामुभयोरसिद्धिः । तस्मात् सदुत्तरैरेव दोषचिकित्सा साधीयसी, नासदुत्तरैः, षट्पक्षीप्रसङ्गादिति30 ॥
षट्पक्ष्यां विश्रान्तौ कारणम्
ननु ! असदुत्तरकथनेऽपि कथं षट्पक्ष्यामेव विरामः ? शतपक्षी सहस्रपक्षी वा कथं न प्रवर्तते ? कोऽत्र नियमः ? इति चेत्—उच्यते— इयत्येव निवर्तते वचनावकाश इति नानन्तपक्षता सम्भवति । तथा हि— पूर्वोत्तरपक्षवादिनौ तावत् साधनदूषणवादिनौ भवत एव, कोऽत्र विचारः । तत्र स्थापनाहेतुवादिना तावत् प्रथमं स्वपक्षसाधनेऽभिहिते, दूषणवादिना च तत्र दूषणे वर्णिते, तृतीये वचसि वर्तमानः साधनवादी सम्यङ्नीत्योपक्रममाणः तद्दूषणमुद्धर्तुं शक्नुयान्न वेति तस्यामेव दशायां प्राङ्विवाकायत्तो निर्णयः ॥
असदुत्तरोपन्यासे तु तृतीयवचसा31 तेन कृते दूषणवाद्यपि लब्धावकाशः, तत एव शिक्षित्वा चतुर्थे वचसि वर्तमानः तत्प्रतीपं योजयति । ततः स्थापनाहेतुवादी प्रतीपयोजनायामफलायां दुरुत्तरायां समव्ययफलायां अशक्यक्रियायां च निरुद्योगः किञ्चिदभिनवं दूषणमुत्प्रेक्ष्य पञ्चमे वचसि स्थितो मतानुज्ञामाह ॥
ततस्तामपि परपक्षमनतिवर्तमानां पश्यन् प्रतिषेधवादी षष्ठे वचसि स्थित्वा तां तत्पक्ष एव योजयति—इत्येवं वृत्ते दूषणान्तरासम्भवात्, प्रतीपयोजने च भग्नरसत्वात् तूष्णीमेवासितुमुचितमिति तावत्येव भवति वचनविरतिः, न शतसहस्रादिपक्षप्रसङ्गः प्रवर्तत इत्यतः षट्पक्षीमेव दर्शितवानाचार्यः । स चान्तेवासिनं बोधयितुमेवमुपा दिशदनेन पथा प्रवर्तेत भवान्, अन्येन मा प्रवर्तिष्टेति ॥
षट्पक्ष्युपदेशफलम्
वाच्यमुत्तरमतो निरवद्यं
जातिवादिनमपि प्रति तज्ज्ञैः ।
कश्मलोत्तरगिरा न तु कार्या
पक्षषट्कपरिकल्पनगोष्ठी ॥
यादृग्यज्ञो बलिरपि तथेत्येवमादाय बुद्धौ
यस्तु ब्रूयात्कलुषमफलस्तस्य शुद्धोऽपि हेतुः ।
षट्पक्षादिप्रसरणपरिम्लानकान्तिर्न बुद्धिं
शक्तः स्वार्थे जनयितुमसावग्रतः प्राश्निकानाम् ॥
जातिपरीक्षोपसंहारः
इतीदं व्याख्यातं निजसरणिसाङ्कर्यरहितं
स्वरूपं जातीनां स्फुटमिह चतुर्विशतिविधम् ।
अमूषां तत्त्वज्ञः परविरचितानां परिहृतौ
स्वयं चोपन्यासे न हि सदसि सम्मुह्यति नरः ॥
—इति जातिपरीक्षा—
निग्रहस्थानपरिक्षा
जात्यनन्तरं निग्रहस्थानोद्देशात् तल्लक्षणप्रतिपादनार्थमाह—
विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम् ॥ १। २। ६० ॥
निग्रहः—पराजयः, तस्य स्थानम्—आश्रयः, कारणमित्यर्थः । किञ्च पराजयनिमित्तं विप्रतिपत्तिः, अप्रतिपत्तिश्च । विपरीता—कुत्सिता गर्हणीया प्रतिपत्तिः—विप्रतिपत्तिः—साधनाभासे साधनबुद्धिः, दूषणाभासे दूषणबुद्धिः । अप्रतिपत्तिस्तु आरम्भविषयेऽनारम्भः । आरम्भस्य विषयः— साधने दूषणं, दूषणे चोद्धारः । तयोरकरणं—अप्रतिपत्तिः ॥
जल्पे पराजयकारणे
द्विधा हि वादो पराजीयते—यथाकर्तव्यमनारभमाणः, विपरीतं वा प्रतिपाद्यमानः । अत एव न कर्मकरणयोर्निग्रहमादिशन्ति32 । न हि ताभ्यां किञ्चिदपराद्धम्, स्वविषये प्रयुज्यमानयोः सामर्थ्यानपायात् । कर्ता तु प्रमाद्यन् अप्रयोज्यं प्रयुञ्जानः, प्रयोज्यमप्रयुञ्जानो वा निग्रहमर्हति । प्रायेण चातत्त्ववादिनो निगृह्या भवन्ति ॥
तत्त्ववाद्यपि कदाचन जल्पे वितण्डायां वा सम्यक्साधनमप्यपदिश्य प्रतिवादिप्रतिपादितदूषणाभासनिराकरणसरणिमनुगुणामपश्यन् निगृह्यत एव । अत एव च—भाष्यकृतोक्तम्—“तत्त्ववादिनमतत्त्ववादिनं चाभिप्लवन्ते निग्रहस्थानानि” [न्या-भा-५-२-१] इति । असमासकरणमनेक निग्रहस्थानभेदावरोधार्थम् ॥
अत एवानन्तरमाह—
तद्विकल्पाज्जातिनिग्रहस्थानबहुत्वम् ॥ १-२-६१ ॥
तदिति33 साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानस्य, विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्त्योश्च परामर्शः । नानाकल्पो विकल्पः—प्रकारभेद इत्यर्थः । साधर्म्य वैधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानप्रकारस्य बहुत्वात् जातिबहुत्वम् । तद्व्याख्यातम् । विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्तिप्रकारबहुत्वान्निग्रहस्थानबहुत्वम् ॥
निग्रहस्थानविभागः
तद्द्वाविंशतिधा विभज्य दशंयति—
प्रतिज्ञाहानिः प्रतिज्ञान्तरं प्रतिज्ञाविरोधः प्रतिज्ञासन्न्यासः हेत्वन्तरमर्थान्तरं निरर्थकमविज्ञातार्थकमपार्थकमप्राप्तकालं न्यूनमधिकं पुनरुक्तमननुभाषणमज्ञानमप्रतिभा विक्षेपो मतानुज्ञा पर्यनुयोज्योपेक्षणं निरनुयोज्यानुयोगोऽपसिद्धान्तो हेत्वाभासाश्च निग्रहस्थानानि ॥ ५-२-१ ॥
अत्र अननुभाषणम्, अज्ञानम्, अप्रतिभा, विक्षेपः, पर्यनुयोज्योपेक्षणम् —इति अप्रतिपत्त्या सङ्गृहीतानि; शेषाणि विप्रतिपत्त्या । “पुनरुक्तम्, अधिकम्” इत्यसमासकरणेन विप्रतिपत्त्यैव वाभिमतम् । किमसमासक्लिष्टकल्पनया । साऽपि हि कुत्सितैव प्रतिपत्तिः, यत् पुनरुक्तम्, अधिकं वा प्रयुज्यत इति । असङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया च द्वाविंशतिभेदसङ्कीर्तनम् । अवान्तरभेदैस्तु जातिवदानन्त्यमेव तेषामिति ॥
धर्मकीर्तेराक्षेपः
अत्र कीर्तिराह—द्वाविंशतिधा निग्रहस्थानानि विभज्यन्ते । तेषां च प्रतिपदमिदानीं विशेषलक्षणानि वर्ण्यन्त इति न मृष्यामहे । कुतः—
असाधनाङ्गवचनम् अदोषोद्भावनं द्वयोः ।
निग्रहस्थानमन्यत्तु न युक्तमिति नेष्यते ॥
वादिना सिषाधयिषितपक्षसिद्धये साधनमभिधेयम् । स चेदसाधनाङ्गं ब्रूयात्, निगृह्येत । प्रतिवादिनाऽपि वाद्युक्ते साधने दूषणमुद्भावनीयम् । स चेददोषमेव दोषत्वेनोद्भावयेत्, निगृह्येत । ते एव द्वयोर्वादिप्रतिवादिनोर्निग्रहस्थाने । अतोऽन्यथा निग्रहकरणमन्याय्यमेव । प्रतिज्ञाहान्यादिषु तत्प्रभेदेषु च प्रतिपदमयुक्ततां दर्शयिष्यते । कतिच्छात्रशिशुप्रलापप्रायाणि निग्रहस्थानानि निर्दिष्टानि । तादृंशि शास्त्रे लक्ष्यन्त इति परममप्रतिष्ठानम् ॥
धर्मकीर्त्याक्षेपस्य समाधानम्
अत्रोच्यते—सङ्क्षेपविवक्षया द्वे एव निग्रहस्थाने इति वयमपि किं नोक्तवन्तः—“विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम्” इति । एतच्च सामान्यलक्षणमखिलभेदसङ्ग्रहक्षमं भवति, न भवदुक्तम् ॥
तथा हि—उत्तराप्रतिभानेन वादिनोरन्यतरः पराजीयते, न वा ? न पराजीयत इति कथमुच्यते ? तत्किं मूक एव जित्वा गच्छतु । निगृह्यते चेत्, किमनेनापराद्धम्, नादोष उद्भावितः ॥
विप्रतिपत्यप्रतिपत्त्योस्सर्वान्तर्भावः
अथ प्रसज्यप्रतिषेधेनोद्भावनाभाव एव व्याख्यायते, तर्हि दूषणाभासोद्भावनमनुमतं स्यात् । अथ दोषानुद्भावनमादौ व्याख्याय, पुनरदोषोद्भावनम् आवृत्त्य पर्युदासेन वर्ण्यते, हन्त तर्हि ते एवैते विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्ती उक्ते स्याताम् । दोषानुद्भावनमप्रतिपत्तिः, विपरीतदोषोद्भावनं विप्रतिपत्तिः ॥
एवमसाधनाङ्गवचनमपि विकल्पनीयम् । प्रसज्यप्रतिषेधवृत्त्य । साधनाङ्गस्यावचनं चेत्—सेयमप्रतिपत्तिः । पर्युदासवृत्त्या साधनाङ्गा दन्यच्चेत् वचनं, सेयं विप्रतिपत्तिः । अतः शब्दान्तरेणाक्षपादपादेभ्य एव शिक्षित्वा, तदेव निग्रहस्थानद्वयमनेन34 श्लोकद्वयेन निबद्धम्, न पुनरभिनवमल्पमपि किञ्चिदुत्प्रेक्षितमिति ॥
निग्रहस्थानव्यवस्थापि न युक्ता
न च यथासङ्ख्यनियमेन35 द्वयोर्द्वे निग्रहस्थाने वर्णनीये, अपि तु यथा सम्भवमुभयोरपि यथावसरं तत्तन्निग्रहस्थानमादेष्टव्यम् । द्वाविंशतिभेदत्वं च निग्रहस्थानानामसङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया कथ्यते, न नियमायेत्युक्तमेव । परस्परविसदृशं च लक्षणमेषां इदानीमुपदिश्यत एव । तत्रैव चायुक्तत्वमेषाम्, बालिशप्रलापकल्पत्वं वा पराक्रियत एवेत्यलमतिप्रसङ्गेन ॥
प्रतिज्ञाहानिः
एवं सामान्यलक्षणं विभागं चाभिधाय विशेषलक्षणान्याह—
प्रतिदृष्टान्तधर्मानुज्ञा स्वदृष्टान्ते प्रतिज्ञाहानिः ॥ ५। २। २ ॥
प्रतिज्ञासिद्धये वादिना साधनेऽभिहिते, तत्र प्रतिवादिना च दूषणे उद्भाविते, तृतीये वचसि तु वर्तमानो वादी यदि प्रतिदृष्टान्तधर्मं स्वदृष्टान्तेऽनुजानाति, तदस्य प्रतिज्ञा हीयत इति प्रतिज्ञाहानिर्नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
तद्यथा—“अनित्यः शब्दः, ऐन्द्रियकत्वात्, घटवत्” इत्युक्ते, पर आह—“सामान्यमैन्द्रियकमपि नित्यं दृष्टमित्यनैकान्तिको हेतुः” इति ॥
तत्र साधतवाद्याह—“सामान्यमैन्द्रियकं नित्यम्, तर्हि तथैव घटोऽपि नित्योऽस्तु” इति । अयमस्यैवंवदतो भ्रमः—किल नित्यानित्यपक्षवृत्तिः अनैकान्तिको भवति हेतुः । घटस्य तु नित्यतायां एकस्मिन्नित्यपक्ष एव वृत्तेः अनैकान्तिकतामेष विजह्यादिति36 । तदेवमस्य ब्रुवत् प्रतिज्ञाहानिर्भवति । घटस्य हि नित्यत्वे तद्दृष्टान्तबलादेव शब्दोऽपि नित्यः स्यादिति ॥
धर्मकीर्त्याक्षेपः
अत्र कीर्तिराह—प्रतिज्ञैव तावदसाधनाङ्गवचनमिति तदभिधानं निग्रहस्थानं भवितुमर्हति, न तद्धानिः । न च हानिरप्यस्ति । यदि नाम घटस्य दृष्टन्तीकृतस्य प्रतिदृष्टान्तधर्मं नित्यत्वमयमभ्युपैति, किमियता शब्दानित्यत्वप्रतिज्ञामवजहाति ॥
अपि च हेत्वाभासा अपि निग्रहस्थानवर्गे गणिता एव । स चायमनैकान्तिकहेत्वाभासप्रयोगादेव37 पराजीयते, न प्रतिज्ञाहान्येति तस्या विषयान्तरं वक्तव्यम् ॥
आक्षेपस्य समाधानम्
अत्रोच्यते—प्रतिज्ञायास्तावदसाधनाङ्गवचनता नास्तीत्यवयवलक्षणे नर्णीतमेतत् । प्रतिज्ञासिद्ध्यर्थ एव सर्ववादिनां प्रयासः । अनिर्दिष्टा च सा साधयितुमशक्यैवेति न तद्वचनमसाधनाङ्गवचनम् । लौकिकेष्वपि ऋणादानादिविवादपदेषु प्रतिज्ञाहानिमेव मुख्यं पराजयकारणमाहुः । यथाऽऽह नारदः—
“
सारस्तु व्यवहाराणां प्रतिज्ञा समुदाहृता ।
तद्धानौ हीयते वादी तरंस्तामुत्तरो भवेत् इति ॥
”
प्रतिदृष्टान्तधर्मं च स्वदृष्टान्तेऽभ्युपगच्छन् उत्सृजत्येव प्रतिज्ञाम् । नित्यत्वं हि सामान्यवत् घटस्यापि सहते । तदृष्टान्तबलेन शब्देऽपि सिषाधयिषतीति नूनमिदानीं नित्यत्वमेव घटधर्मः शब्दे सिद्ध्येदिति कथं तदनित्यत्वप्रतिज्ञाऽस्य न हीयते ॥
अनैकान्तिकोद्भावनं नालम्
यत्तूक्तं हेत्वाभासप्रयोग एव निग्रहनिमित्तम्, न प्रतिज्ञाहानिरिति— स्यादेतदेवम्, यदि38 द्वितीये वचसि व्यवस्थितेन प्रतिवादिना व्यभिचारोद्भावनया प्रत्यवस्थितो वादी तावत्येव विरमेत् । स तु तृतीये वचसिवर्तमानः तदुद्धरणबुद्ध्या तथाविधमभिधत्ते, येन प्रतिज्ञां जहाति । अतश्च व्यभिचारपरिहरणलोभाभिहितप्रतिदृष्टान्तधर्माभ्यनुज्ञ वचनोपनततदर्थप्रतिज्ञाहानिनिबन्ध न एवास्य निग्रहो युक्तः, न हेत्वाभासप्रयोगकृत इति अयमेव मुख्यः प्रतिज्ञाहानेर्विषयः ॥
प्रतिज्ञान्तरम्
प्रतिज्ञातार्थप्रतिषेधे धर्मे विकल्पात्तदर्थनिर्देशः प्रतिज्ञान्तरम् ॥ ५। २। ३ ॥
प्रतिज्ञातार्थप्रतिषेधे परेण कृते, तत्रैव धर्मिणि धर्मान्तरं साधनीयवादिनः प्रतिसान्तरं मभिदधतो नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
“अनित्यः शब्दः, ऐन्द्रियकत्वात्” इत्युक्ते, पूर्ववत् सामान्येन व्यभिचारोद्भावनया प्रत्यवस्थित आह—“सामान्यमैन्द्रियकं यन्नित्यं, तद्युक्तम् । तद्धि सर्वगतम् । असर्वगतस्तु शब्द इति नो दर्शनम्” इति । सोऽयं “अनित्यः शब्दः” इति पूर्वप्रतिज्ञातः अन्यम् “असर्वगतः शब्दः” इति प्रतिज्ञां कुर्वन् प्रतिज्ञान्तरेण निगृहीतो भवति ॥
धर्मकीर्त्याक्षेपः
अत्राह—नेदमप्रस्तुतप्रतिज्ञान्तरकरणम्, अपितु परोद्भावितव्यभिचारनिराकरणविशेषोत्पादनम् ॥
एतदुक्तं भवति—असर्वगतत्वे सत्यैन्द्रियकत्वादनित्यः शब्द इति । तदिदमसर्वगतत्वप्रतिज्ञासिद्ध्यर्थमुपात्तं कथं निग्रहस्थानम् । यो हि मीमांसकं प्रति “अनित्यः शब्दः, कृतकत्वात्” इत्युक्तवान् तेन कृतकत्वमसिद्धमित्युपालब्धः, कृतकत्वसिद्धये यतेत, स किं कृतकत्वप्रतिज्ञान्तरकर णान्निगृह्येत ॥
यस्तु पूर्वप्रतिज्ञामवधीर्य, तदनौपयिकमकस्मादेव प्रतिज्ञान्तरमारभेत, स तदा उन्मत्त एव भवेत् । न चोन्मत्तप्रलापानां शास्त्रे लक्षणकरणं युक्तम् । स्पष्टे च निग्रहहेतौ हेत्वाभासाभिधाने सम्भवति किमिति प्रतिज्ञान्तरं निग्रहस्थानमुच्यत इति ॥
अक्षेपस्य समाधानम्
अत्रोच्यते—प्रतिज्ञासिद्धये हेतुदृष्टान्तौ प्रयोक्तव्यौ, न पुनः प्रतिज्ञान्तरं करणीयमिति स्थितिः । इह च यो हेतुः अनेनोपात्तः तस्मिन् परेणानैकान्तिकीकृते सति, न तत्परिहारप्रकारमनुगुणमयमास्थितवान् । अपि तु असर्वगतत्वप्रतिज्ञामन्यामारूढः ॥
ननु ! विशेषणमेतदनेकान्तिकत्वपरिहारार्थम्, न प्रतिज्ञान्तरमित्युक्तम्—न—असिद्धत्वात् । सिद्धं39 हि विशेषणं भवति । नित्यत्ववादिनं च प्रति शब्दस्यासर्वगतत्वमसिद्धम् । साध्यते चेत्, तर्हि प्रतिज्ञान्तरमेवेदम्, हेत्वाद्यवयववैलक्षण्यात्, प्रतिज्ञालक्षणस्य च साध्यनिर्देशस्योपपत्तेः । अनैकान्तिकत्वपरिहृतये हि हेतुविशेषणं सिद्धं वाच्यम्, न तु धर्मिविशेषणं साध्यं चेति ॥
हेत्वाभासताऽप्यस्य न युक्ता
अन्यतरासिद्धे तु हेत्वाभासे तत्समर्थनं प्रक्रमानुरूपमेवेति न प्रतिज्ञान्तरं निग्रहस्थानं भवति । इह तु अनैकान्तिकत्वपरिहाराय यतमानः मार्गमनुगुणमपश्यन् स्खलित इति निगृह्यते । न च हेतूदादरणादिप्रयोगनिपुणमतेरपि भ्रमादेवंविधमभिधानं न सम्भवति । न च प्रतिज्ञामात्रेण सिद्धिमिच्छन्नेवं ब्रवीति, अपि तु व्यभिचारं परिजिहीर्षन्निति ॥
नाप्यस्यासम्बद्धत्वम्
न चायमुन्मत्तप्रलाप एव, प्रस्तुतानुगुण्यबुद्ध्या प्रयोगात् । अपि च “अनित्यः शब्दः, चाक्षुषत्वात्” इत्युभयासिद्धो नाम हेत्वाभासः भवद्भिरपि शास्त्रे लक्षित एव । स उन्मत्तप्रलापो न भवति ! यथोदाहृतम् तत् प्रतिज्ञान्तरमुन्मत्तप्रलाप इत्यपूर्व एष भिक्षोः स्वदर्शने रागः, परदर्शने द्वेषो वा । को हि नाम शिशुरपि शब्दे चाक्षुषतां ब्रूयात् । इदं40 तु सम्भवत्येवाभिधानम् । केवलं हेतुविशेषणे सिद्धे च वक्तव्ये भ्रमात् धर्मिविशेषणं साध्यं चायमुक्तवानिति निगृह्यते ॥
तृती१ये वचसि स्थितश्चैवमसावुक्तवानिति निमित्तान्तरमिदमस्य निग्रहे निरूपितम् । द्वितीय एव तु वचसि कथाविरतौ हेत्वाभासप्रयोगादेव निग्रहमाप्नुयादिति प्रतिज्ञाहानिप्रस्ताव एवोक्तम् ॥
प्रतिज्ञाविरोधः
प्रतिज्ञाहेत्वोविरोधः प्रतिज्ञाविरोधः ॥ ५। २। ४ ॥
यत्र प्रतिज्ञा हेतुना विरुद्धयते, हेतुर्वा प्रतिज्ञया, सः प्रतिज्ञाविरोधो नाम निग्रहस्थानं भवति । “गुणव्यतिरिक्तं द्रव्यम्” इति प्रतिज्ञा; “रूपादिभ्योऽर्थान्तरस्यानुपलब्धेः” इति हेतुः । सोऽयं प्रतिज्ञाहेत्वोविरोधः— यदि गुणव्यतिरिक्तं द्रव्यम्, न तर्हि रूपादिभ्योऽर्थान्तरस्यानुमलब्धिः । अथ रूपादिभ्योऽर्थान्तरस्यानुपलब्धिः, न तर्हि गुणव्यतिरिक्तं द्रव्यम् । गुणव्यतिरिक्त च, द्रव्यं च, रूपादिव्यतिरिक्तस्यानुपलधेरिति याहतम् ॥
धर्मकीर्त्याक्षेपः
अत्राह—नेदं प्रतिज्ञाहेत्वोर्विरोधोदाहरणं भवतुमर्हति, हेतोरसम्भवात् । सम्भवन् हि हेतुः प्रतिज्ञाया विरुणद्धि । तया वा विरुद्ध्यते । इह तु उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्धिः न समस्त्येव, रूपादिभ्योऽर्थान्तरस्य पृथक्त्वेनोपलब्धियोग्यत्वानुपपत्तेः । सम्भवन्नपि चैवंविधे विषये प्रतिज्ञाविरोधे हेतुः न द्वयीं दोषजातिमतिवर्तते—विरुद्धत्वम्, असिद्धत्वं41 वा । गुणव्यतिरिक्तद्रव्यवादिनो हि भेदेनाग्रहणमसिद्धो हेतुः । सिद्धत्वे वा साध्यविपर्ययसाधनात् विरुद्ध इति । अतो हेत्वाभासग्रहणेन गतार्थत्वात् न पृथग्वक्तव्यमिदं निग्रहस्थानम् ॥
उदाहरणान्तरस्याप्यसाधुत्वम्
यत् अन्यदन्यैरुदाहरणमभाणि “नित्यः शब्दः सर्वस्यानित्यत्वात्” इति—तदप्यसाधु—वैधर्म्यदृष्टान्तस्यानेन प्रकारेण कुशिक्षितैरभिधानात् । तथा हि—सर्वशब्दोऽत्र सावयववचन इति निरवयवत्वं हेतुर्विवक्षितः— “नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्” इति । तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तः साध्याभावे हेतोरभावं प्रदर्शयता वक्तव्यम्—नित्यः शब्दः, अनित्यसर्वत्वात्— सावयवत्वात् इति । सोऽयमशिक्षितवैधर्म्यदृष्टान्तप्रदर्शनप्रक्रमैः विपर्ययेण वैधर्म्यदृष्टान्त एव कथितः “सर्वस्यानिस्यत्वात्” इति । तदुक्तं—
“
स हि दुष्टान्त एवोक्तः वैधर्म्येण सुशिक्षितैः ।
”
इति । तस्मान्नेदमपि प्रतिज्ञाहेतुविरोधोदाहरणमिति ॥
धर्मकीर्तिदूषणपरिहारः
अत्रोच्यते—यदुक्तं—हेतोरसम्भवान्नेदं निग्रहस्थानम्—इति— तदचारु—पञ्चम्यन्तनिर्दिष्टस्य हेतोः प्रदर्शितत्वात् । निरवद्यहेत्वभावात्तु यदि तदसम्भव उच्यते, तर्हि हेत्वाभासव्याकरणमप्यकरणीयं भवेत् । पुरुषबुद्धिप्रमादनिबन्धनहेतुप्रयोगस्तु तथाविधमप्यभिधानं सम्भवत्येव ॥
हेत्वाभासनिग्रहस्थानयोर्वैलक्षण्यम्
यप्पुनरभ्यधायि—सम्भवन्नपि हेतुरयम् असिद्धविरुद्धयोरन्यतरो भवेत्, न दूषणान्तरमिति—तत्र ब्रूमः—सत्यमेतत् किन्तु हेतुस्वरूप निरूपणावसरे स यदि तद्गतदोषादोषदर्शनात् विरुद्धता तस्याभिधीयते । यथा भवद्भिः “नित्यः शब्दः, कृतकत्वात्” इति विरुद्धहेतौ वर्णिते क्वचित् सिद्धसाध्यत्वदृष्टान्तहीनतादिदोषान्तरसम्भवे तदवधीरणया विरुद्धत्वमेव दर्शितम् । यथा वा हेत्वाभासलक्षणे कथितमस्माभिः “अनित्यः शब्दः, चाक्षुषत्वात्” इत्यस्यानैकान्तिकत्वदोषे सत्यपि प्रथमतरमसिद्धतैव हृदयपथमवतरति, तेनासिद्धोऽयमुच्यते, न सव्यभिचार इति । एवमिहापि हेतुगुणदोषविचारे क्रियमाणे विरुद्धतादिहेत्वाभासताऽस्य कथ्यते ॥
यदा तु परार्थानुमानवाक्यस्य पञ्चावयवस्य, परमतेन वा व्यवयवस्य परस्परान्वितपदार्थसमुदायात्मा वाक्यार्थश्चिन्त्यते, तत्र इतरेतरव्याहतार्थवादिनोः प्रतिज्ञाहेतुपदयोः असंसर्गात् तद्विरोध एव झटिति मनसि विपरिवर्तत42 इति स एव निग्रहनिमित्तं भवितुमर्हति, यत इतरेतरविरोधिनमनन्वितार्थममिदधति वाक्येऽपि विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिर्वा भवेदित्यद एव निग्रहस्थानम् ॥
विरुद्धप्रतिज्ञाविरोधयोर्विशेषः
अपि च साध्यविपर्ययसाधक एव विरुद्धहेतुरुच्यते, यः प्रतिज्ञामेव बाधते । इह तु प्रतिज्ञया हेतुर्वाध्यते, प्रतिज्ञा वा हेतुनेति विकल्प्यमानत्वात् निग्रहस्थानान्तरमेवेदम् ॥
इत्थमस्यैवोदाहरणस्योपपत्तेः उदाहरणान्तरनिरूपणं वृथाऽटाट्यैव ॥
भाट्टोक्तोदाहरणम्
भाट्टौस्तु भवदीयं43 निरालम्बनसाधनं प्रतिज्ञाविरोधोदाहरणं वर्णितम् —“निरालम्बनाः सर्वे प्रत्ययाः, प्रत्ययत्वात्” इति । यतः प्रत्ययत्वहेतु ग्राहकज्ञानसालम्बनत्वे तेनैवैषा प्रतिज्ञा विरुद्धध्यते । तन्निरालम्बनत्वे तु हेत्वभाव एव स्यादिति । तदुक्तम्—
“
विस्पष्टश्चाक्षपादोक्तो विरोधो हेतुसाध्ययोः ।
यमदृष्टवा परैरुक्तमदूषणमिदं किल इति ॥
”
तत् सर्वथा सुलभोदाहरणमिदं प्रतिज्ञाहेतुविरोधाख्यं निग्रहस्थानमिति स्थितिः ॥
प्रतिज्ञासन्न्यासः
पक्षप्रतिषेधे प्रतिज्ञातार्थापनयनं प्रतिज्ञासन्न्यासः ॥ ५-२-५ ॥
पक्षसाधने परेण दूषिते तदुद्धारणाशक्त्या प्रतिज्ञामेव निह्नुवानस्य प्रतिज्ञासन्न्यासो नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
“अनित्यः शब्दः, ऐन्द्रियकत्वात्” इत्युक्ते, तथैव सामान्येनानैकान्तिकतायामुद्धाटितायां, यत् प्रतिब्रवीति—ऽक एवमाहानित्यः शब्द इति—सोऽयमेवम्ब्रुवन् प्रतिज्ञासन्न्यासात् पराजीयते ॥
प्रतिज्ञासन्न्यासे धर्मकीर्त्याक्षेपः
अत्राह—अतिस्थूलः खल्वयं प्रमादः । को हि नाम प्रतिवादी प्राश्निकसन्निधाने प्रतिज्ञां कृत्वा, तदैव तेषामेवाभ्रष्टसंस्काराणां पुरतः अपस्मारकाद्यनुपप्लुतमतिः तामेव निह्नुवीत ॥
अपि च द्यूतपराजितपणरहितशठकितववदुदासीनः प्रतिज्ञामजहदपि हेतावनैकान्तिके किमसौ न निगृह्यते । न हि प्रतिज्ञायास्त्यागात्यागौ तदीययोः निग्रहानिग्रहयोः प्रयोजकौ, अपि तु हेतुगुणदोषावेव । स चायं साधनव्यभिचारादेवानित्यपक्षः पराजीयत इत्यलं सन्न्यासेनेति ॥
धर्मकीर्त्याक्षेपपरिहारः
अत्रोच्यते—परोद्भावितहेत्वनैकान्तिकत्वदूषणोद्धरणरणरणकतर लितमतेः भवेदप्ययं प्रमादः । एवं ह्यसौ वदति “मयोक्तं—संयोगवियोग व्यङ्ग्यः शब्दो न भवति, न त्वनित्यः” इति ॥
अयमाशयस्त्वेवन्दतः—किल संयोगविभागानभिव्यङ्ग्यत्वे मया पक्षीकृते, सामान्येन व्यभिचारो न भविष्यतीति । तदपि हि तादृशमेव, स्वाश्रयव्यङ्ग्यत्वादिति मुह्यतः नातिस्थूलममुमीदृशं प्रमादं प्रतिपन्नस्य भवत्येव निग्रहहेतुः । अप्रमादिनोस्तु निग्रहो नाम नास्त्येव कश्चिदिह लोके परलोके वा44 ॥
यत्तु तदीययोः प्रतिज्ञात्यागात्यागयोरनैकान्तिकत्वेनैवासौ निगृह्यत इति—स्यादेतदेवं, यदि व्यभिचारोद्भावनसमनन्तरमसौ तूष्णीमेवासीत । तथाविधं तु ब्रुवाणस्तस्यैव पराजयहेतोस्सन्निकृष्टत्वात्तेनैव निगृहीतो भवति, नानैकान्तिकप्रयोगेणेति ॥
हेत्वन्तरम्
अविशेषोक्ते हेतौ प्रतिषिद्धे विशेषमिच्छतो हेत्वन्तरम् ॥ ५-२-६ ॥
अविशेषाभिहिते हेतौ प्रतिषिद्धे तद्विशेषणमभिदधतः हेत्वन्तरं नाम निग्रहस्थानं भवति । यथा साङ्ख्यस्येत्थंवदतः एकप्रकृतीदं व्यक्तम्45 परिमाणात्, घटादिवत्ऽ इति । द्विविधं च विकारेषु दृष्टम्—इयत्तालक्षणमङ्कुरादेः फलान्तरस्य, चतुरश्रता च घटादेः मृत्पूर्वकस्य । तदे तत्परिमितं निकारजातमेकप्रकृतिकं दृष्टमित्यतः सर्वमिदमेकप्रकृति भवितुमर्हति । या च सैका प्रकृतिः, तत् प्रधानमिति ॥
अस्य हेतोर्व्यभिचारः, नानाप्रकृतीनामपि परिणामदर्शनादिति । तत्परिजिहीर्षया विशेषणमाह—समन्वयादिति । सुखदुःखमोहसमन्वितं हि सर्वं व्यक्तं परिमितं दृश्यत इति । तस्य प्रकृत्यन्तररूपसमन्वयाभावादेकप्रकृतिकत्वामिति । तदिदं हेत्वन्तरं निग्रहस्थानम्, प्रागुक्ताविशेषणहेतोः स्वयमेव हेतुत्वामर्षणादिति ॥
अनैकान्तिकात् हेत्वन्तरस्य विशेषः
अत्राह—किमयं दग्धो दह्यते, मृतो वा मार्यते । अनैकान्तिकहेतूपन्यासेनैव खल्वयं तपस्वी निगृहीत एव, असाधनाङ्गवचनादिति कृतं हेत्वन्तराख्यनिग्रहस्थानान्तरोदीरणेनेति—अत्रोच्यते—युक्तमेव तत् द्वितीये वचसि कथासमाप्तौ यथा तु भवानाह । यदा तु व्यभिचारनिराकरणाय विशेषणमपरमधिकमधुनाऽभिधातुं प्रवृत्तः, तदा तदुपादानादेव निगृह्यत इति पिष्टपेषणं सम्प्रत्येवायमिष्यते । पुरुषशक्तिपरीक्षात्मके च जल्पे निग्रहस्थानमिदम् । वादे तु विशुद्धाशयतया वस्तुनि परीक्ष्यमाणे विशेषणान्तरोपादानेऽपि तद्विचारः प्रस्तोतव्यः, न निग्रहः कार्य इत्यभियुक्ताः ॥
अर्थान्तरम्
प्रकृतादर्थादप्रतिसम्बद्धार्थमर्थान्तरम् ॥ ५। २। ७ ॥
प्रकृतादर्थादर्थान्तरं तदनौपयिकमभिदधतः अर्थान्तरं नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
यथा कश्चिद्वैयाकरणविटः स्फोटात्मानं शब्दं चेतसि निधाय तन्नित्य त्वसिद्धये “नित्यः शब्दः, निरवयवत्वात्” इत्यभिधित्सुरेव दुरितकर्मादिभिः अनैकान्तिकतामाशङ्कमानः अर्थान्तरं नाम निग्रहस्थानं जिगमिषुः,46 तत्रैव वाक्यशेषच्छाययोत्तिष्ठति “नित्यः शब्दः” निरधयवत्वात्ऽ इति वयं पाणिनीयाः प्रतिपन्नोः, ये भगवतः पाणिनेश्छात्राः, इति । कः पुनर्भगवान् पाणिनिरिति—
येनाक्षरसमाम्नायमधिगम्य महेश्वरात् ।
कृत्स्नं व्याकरणं प्रोक्तं आचार्यो नस्स पाणिनिः ॥
कः पुनर्महेश्वरः, यतोऽक्षरसमाम्नायमधिजगाम पाणिनिरिति—
अत्युद्भटजटाजूटकोटिग्रथितचन्द्रमाः ।
विश्वस्थितिभवध्वंसहेतुरेको महेश्वरः ॥
अपि च—
अचिन्त्यवेषाभरणस्य तत्क्तः
यदृच्छया यस्य निशासु ताण्डवम् ।
स भस्मभक्तीनि बिभर्ति मौलिना
कृताञ्जलिः पादरजांसि वासवः ॥
कीदृशं पुनस्ताण्डवं तनोति खण्डपरशुरिति—
इत्थञ्चारी क्रमो यस्मिन् इत्थं च करवर्तनाः ।
इत्थं यत्र कटिच्छेदाः दण्डपादास्तथेदृशाः ॥
इत्येकैकमुपदेशयन् उत्थाय नृत्यति । तदेतदर्थान्तरं निग्रहस्थानमसाधनाङ्गमिति ॥
कीर्तिनाऽप्यनुमोदितम्—द्वयोरपि च वादिप्रतिवादिनोः प्रकृताननुगुणमभिदधतोः भवत्यदो निग्रहस्थानम् । यथाक्रममेकस्य साधनमनवद्यमपश्यतो द्वितीयस्य दूषणमिति ॥
निरर्थकम्
वर्णक्रमनिर्देशवन्निरर्थकम् ॥ ५। २। ८ ॥
अभिधेयरहितवर्णानुपूर्वीप्रयोगमात्रं निरर्थकं नाम निग्रहस्थानं भवति —“अनित्यः शब्दः, कचटतपानां गजडदबत्वात्, घझढधमवत्” इत्येवं प्रकारम् । इदमपि वादिप्रतिवादिनोः प्रकृताननुगुणमभिदधतोर्भवत्यदो निग्रहस्थानम् । यथाक्रमं साधनं दूषणं च यथोवितमभिधातुमजानतोः पूर्ववदुभयोरपि निग्रहस्थानम् ॥
निरर्थकनिग्रहस्थानाक्षेपः
अत्राह—सोऽयमुन्मत्तप्रलापमेव47 शास्त्रे लक्षयितुमुपक्रान्तः । न ह्यनुन्मत्तानामीदृंश्यक्षराणि मुखान्निर्गच्छन्ति । ईदृशां च निर्देशे कपोलवादित्रकक्ष्याभिताडनादीन्यपि कामं शास्त्रे निर्दिश्यन्ताम् ॥
अपि च वर्णक्रमनिर्देशवदिति मतुपा निर्देश एष सूत्रे, “वदि”ति वतिप्रयोगो वा ? मतुप्पक्षे सर्वं48 वर्णक्रमनिर्देशयुक्तं निग्रहस्थानं भवेदिति हस्तसञ्ज्ञादिभिरिदानीमुद्ग्राहिणिकाः प्रस्तूयेरन् ॥
अथानर्थकक्रमसिदेर्शयुक्तमिति व्याख्यायते, तथाऽपि नियमानुपपत्तिः । न ह्यर्थरहितवर्णोच्चारणमेव प्रकृतानुपयोगान्निरर्थकमेव; वर्णक्रमनिर्देशस्यापि च क्वचित्प्रकरणे सार्थकता दृश्यत एव, प्रत्याहारवत् ॥
वतिपक्षे तु भवति दिवप्रदर्शनमेतत्; किन्त्वर्थान्तरेणैव गतार्थत्वात् पृथङन वक्तव्यम् ॥
उक्ताक्षेपसमाधानम्
अत्रोच्यते—मतुपा, वतिना वाऽभिधेयशून्यत्वमात्रमत्र विवक्षितम् । अभिधेयशून्यं वचो निरर्थकमित्युक्तमिति भवति । एष एव चार्थान्तरादस्य विशेषः । तत्राभिधेयस्य भावेऽपि प्रकृतानुपयोगः । इहत्वभिधेयमेव नास्तीति यत्र क्वचित्प्रकरणवशेन वर्णक्रमनिर्वेशस्यापि सार्थकता; न तदिहोदाहरणम् ॥
उदाहरणं यदि स्फुटं पृच्छसि, न कुप्यसि चेत्, तद्भवदीयं सर्वमेव वचनमिहोदाहरणम् । सौगतदर्शने49 शब्दानामर्थासंस्पर्शित्वात्, स्वलक्षणे तेषामप्रवृत्तेः । अपोहस्य चातितुच्छत्वात्, सर्वं तदभिधाने नरर्थकम् ॥
बौद्धास्सर्वेऽपि न दूप्याः
अत50 एव चोन्मत्तप्रलापिनः शाक्यभिक्षवोऽपि परिशुद्धवृत्तयः परलोकयाथार्थ्यदर्शिनः शौचाचारव्यवहारेषु अबाह्याः महान्तो विद्वांसस्ते काममर्थशून्यमपि कथयन्तः नोन्मत्ता भवितुमर्हन्ति51 । एवमन्यस्यार्पि प्रज्ञाप्रमादात् कचटतपादि व्याहरतो नोन्मत्तता ॥
यच्योक्तं—ईदृशां गणने का परिनिष्ठेति—तत् परिहृतमसकृत् असङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया द्वाविंशतिभेदत्वमाश्रितमिति ॥
कपोलवादनादीनि पुनः अकधास्वभावत्वादचिन्त्यान्येव । यस्य चास्मिन् कथाप्रसङ्गे गण्डवादित्रादि चेतसि स्फुरति, तस्यान्यदतिजघन्यमपि हृदयमवतरेदित्यलं कश्मलगोष्ठ्येति ॥
अविज्ञातार्थम्
पर्षत्प्रतिवादिभ्यां त्रिरभिहितमप्यविज्ञातमविज्ञातार्थम् ॥ ५-२-९ ॥
यत् साधनवार्क्य, दूषणवाक्यं वा त्रिरभिहितं पर्षदा प्रतिवादिना न विज्ञायते क्लिष्टशब्दप्रयोगम्, अप्रसिद्धप्रयोगम्, अतिद्रुतोच्चरितमिन्येवम्प्रकारमविज्ञातार्थं नाम निग्रहस्थानं भवति । असामर्थ्यसंवरणाय च धूर्तैरिदमाश्रीयते ॥
निरर्थकाविज्ञातार्थयोर्विशेषः
अत्राह—अर्थासम्प्रत्ययस्य समानत्वात् कोऽस्य निरर्थकाद्भेदः । अथ प्रकृतोपयोगयोग्यमर्थमसौ वदति, तदा पर्षत्प्रतिवादिनोरमेधाविता कामं भवेत्; न तु विदुषः वक्तुं विवदतः पराजयो भवितुमर्हति ॥
किङ्कृतश्चैष त्रिरुच्चारणनियमः ? किं राजाज्ञया, उत स्वाक्येन ? इति न विद्मः ॥
अत्रोच्यते—निरर्थके सर्वेण सर्वार्थशून्यता; इह तु भवन्नप्यर्थो नावगम्यते, द्रुततरोच्चारणादिव्यतिकरवशादिति कथमविशेषः52 । तत्र च कल्प्यते नूनमसामर्थ्यमात्मीयमावरीतुमनाः एवमभिधत्ते—न हि समर्थो विद्वान् विस्पष्टं न वक्तीति ॥
त्रिरमिधाननियमे विशेषः
त्रित्वनियमोऽपि न वेदवचननरपतिशासननिबन्धनः; किन्तु वस्तुस्थित्यु पनत एव । यतः सकृत्, द्विरप्यभिहितमप्यनवधानादिना न गृहीतमिति सम्भाव्यते । त्रिस्तु यदुक्तं न ज्ञायते, तत्र वक्तुरेव जाड्यम् । अनेकप्राश्निकादिसमाजे कथितमवश्यं केनाप्यवगम्येत । सर्वेरनवगमात्तु वक्तैव निगृह्यते । चतुर्धा पञ्चधा वाऽभिधाने त्विष्यमाणे निरवधिताऽभिधानस्य प्रसज्यत इति युक्तस्त्रिर्वञ्चननियम इति ॥
अपार्थम्
पौर्वापर्यादियागादप्रतिसम्बद्धार्थमपार्थकम् ॥ ५-२-१० ॥
पूर्वापरासङ्गतपदकदम्बकोच्चारणादप्रतिष्ठितवाक्यार्थमपार्थकं नाम निग्रहस्थानं भवति । तद्यथा—दशदाडिमानि षडपूपा कुण्डमजाजिर्न पललपिण्डः कुमार्याश्चैत्रस्य पिता प्रतिशीन इति ॥
धर्मकीर्त्याङ्क्षेपः, समाधानं च
अत्राह—अप्रतिसम्बद्धवदेवासम्बद्धवाक्यं, असम्बद्धप्रकरणं च निग्रहस्थानान्तरं कस्मान्नोक्तम् ? एतेनैव गतार्थत्वादिति चेत्, यद्येवमनर्थ केनैव गतार्थत्वादपार्थकमपि पृथङन वक्तव्यम्—अत्रोच्यते—निरर्थके न पदार्थः, न वाक्यार्थः; केवलं वर्णा एव शुष्का उच्चार्यन्ते । अर्थान्तरेऽपि समन्वितपदार्थे व्यवस्थापितवाक्यार्थमनुपकृतं तूच्यते । इह तु पदार्थसम्प्रत्ययेऽपि तदन्वयासम्भवेन वाक्यार्थानवसाय इति स्पष्टो भेदः ॥
प्रकृतविवादास्पदीभूते वस्तुनि को वा विशेष इति चेत्—उक्तमत्र53 —सङ्क्षेपविवक्षायां द्वे एव निग्रहस्थाने । असङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया तु द्वाविंशतिभेदत्वम् । प्रकृतवस्तुसिद्धिस्तु द्वाविंशतावपि तुल्यैव ॥
यत्तु असम्बद्धवाक्यं, असम्बद्धप्रकरणं च पृथगुपसङ्ख्येयमिति—तन्न— अप्रतिसम्बद्धपदार्थेनैव तत्सङ्ग्रहात् । यदि त्वसम्बद्धवाक्यमसम्बद्धप्रकरणं चावश्यं वक्तव्यम्, तद्युक्तमेव भवदीयं शास्त्रम् । तथा हि वैभाषिकाणामस्ति बाह्योऽर्थः, स च प्रत्यक्षः । सौत्रान्तिकानां च सन्नप्य सावनुमेयः । योगाचाराणां साकारं ज्ञानमेव, न बाह्योऽर्थः, स च प्रत्यक्षः । माध्यमिकानां54 आकारशून्यं स्वच्छं ज्ञानमात्रमेव—इत्येवमितरेतरानन्वितवाक्यप्रकरणमिदमशेषमेव शाक्यशास्त्रम् । आह च—
दशदाडिमवाक्यस्य बौद्धशास्त्रस्य चेदृशः ।
अन्यस्य चाप्यबद्धस्य प्रतिष्ठा केन लभ्यते ॥
अप्राप्तकालम्
अवयवविपर्यासवचनमप्राप्तकालम् ॥ ५-२-११ ॥
प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनवचनक्रममतिलङ्घ्य—अवयवविपर्या सेन प्रयुज्यमानमनुमानवाक्यमप्राप्तकालं नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
पदानां प्रयोगक्रमे धर्मकीर्त्याङ्क्षेपः
अत्राह—न हि पदानां वाक्येषु नियतः क्रमः कश्चिदस्ति । नियतक्रमका हि वर्णाः पदतामापद्यन्त इति युक्तम्, तदन्तरेण तदर्थानवगमात् । न हि घट इत्युक्ते घटावगतिर्भंवति । वाक्येषु तु “देवदत्त ! गां शुक्लामभ्याज दण्डेन” “दण्डेन शुक्लां गामभ्याज, देवदत्त !” इति क्रमान्तरेणापि तथैवार्थप्रतिपत्तेः किं क्रमेण । अनुमानवाक्ये तु “पञ्चावयवाः” इत्येतदेव तावत् प्रथममसाम्प्रतम्, प्रतिज्ञाद्यवयवानामसाधानाङ्गवचनत्वात् । तत्र तेषां पञ्चावयवानामपि प्रयोगः, प्रयोगेऽपि च क्रमो विवक्षितः, तदुल्लङ्घनं च निग्रहस्थानमिति महती मूर्खप्रक्रियेति ॥
न्यायाबयवेषु क्रमः नियतः
अत्रोच्यते—वाक्यान्तरेषु क्रमविवक्षा भवतु, मा वा भूत्; नानेन नः प्रयोजनम् । अनुमानवाक्ये तु आर्थः क्रम; बलादापतति, स्वप्रतिपत्त्यनुसारेण परप्रतिपतेरुत्पादनात् । स्वप्रतिपत्तौ च धर्मिदर्शन-तद्गतहेतुधर्मावधारण-प्रतिबन्धस्मरण-परामर्शज्ञान-साध्यनिश्चयानां क्रमेण दर्शनात् परं प्रति तथैव तदभिधानं कर्तव्यमिति सविस्तरमवयवलक्षणं निर्णितमेतत् । असाधनाङ्गत्वचनत्वमपि, प्रतिज्ञाद्यवयवानां तत्रैव निरस्तम् । अतः क्रमस्येह युक्तियुक्तत्वात्तवतिक्रमो भवत्येव निग्रहस्थानम्55 ॥
न्यूनम्
हीनमन्यतमेनाप्यवथवेन न्यूनम् ॥ ५। २। १२ ॥
पञ्चावयवे वाक्ये प्रयोक्तव्ये स्थिते, तदन्यतमेनाप्यवयवेन हीनं प्रयुञ्जानस्य न्यूनं नाम निग्रहस्थानं भवति ॥
न्यूनस्यादोषत्वाक्षेपः, समाधानं च
अत्राह—प्रतिज्ञाद्यवयवजातमसाधनाङ्गवचनमित्यतः तदनभिदधतो न निग्रहः; प्रत्युत वदतो निग्रहो युक्त इति—अत्रोच्यते—अनन्तरमेवै तत्परिहृतम्, विस्तरतश्चावयवलक्षणे । तथा हि—श्रोतुराकाङ्क्षानिवृत्तयेऽनुमानवाक्यं प्रयुज्यत इति प्रथमं तदाकाङ्क्षाविषयः साध्यधर्मविशिष्टो धर्मी प्रदर्श्यते । ततः कारणाकाङ्क्षायां हेतुवचनमभिधीयते । क्वास्य प्रतिबन्धो दृष्ट इति बुभुत्सायां उदाहरणमुपपाद्यते । इत्थमेष सिद्धप्रतिबन्धो हेतुः धर्मिणि भवेत्, न वेति शङ्कायामुपनयवचनमुच्चार्यते । तदनन्तरं सर्वावयवानामेकत्रोपसंहाराय निगमनं प्रयुज्यत इत्यन्यतमस्याप्रयोगात् निग्रहार्हता भवत्येवेत्यलमत्रैव वस्तुनि पदे पवे कलहप्रस्तावनेनेति ॥
अधिकम्
हेतूदाहरणाधिकमधिकम् ॥ ५। २। १३ ॥
एकेनैव हेतुना दृष्टान्तेन वा प्रतिपादितेऽर्थे हेत्वन्तरं दृष्टान्तान्तरं वा प्रयुञ्जानस्य अधिकं नाम निग्रहस्थानं भवति । एतच्च वादे तावद्वीतराग कथात्मके वस्तुनिर्णयफले नेष्यत एव । जल्पेऽपि नियमाभ्युपगमेन वदतो वादिनः इदं निग्रहस्थानम् । यो हि न मया, आवाभ्यां वा साधनमधिकमभिधेयम्, उदाहरणं वेति नियम्योद्ग्राहयति, स एव तथा निगृह्यते, नान्य इति ॥
एतच्च कीर्तिनाऽप्येवमेव कथितम्—ऽप्रपञ्चकथायां56 तु न दोषः, इति ॥
अस्य दोषत्वतदभावपक्षौ
अपर आह—नियमाभ्युपामेऽपि नायं दोषः, प्रतिपत्तिद्रढिम्ने तदभि धानादिति—तदयुक्तम्—अभ्युपगतनियमत्यागादसौ निग्रहार्हो भवेत् । कश्चायं प्रतिपत्तिद्रढिमा ? प्रथमप्रयुक्तस्य हि हेतोः मृदुप्रतिपत्तिकारिणः हेतुत्वमेव न स्यात् । उत्पन्नस्य प्रत्ययस्य पुनरुत्पादनं युक्तम् । तत्र न पूर्वहेतुरद्रढिम्ने । नाप्युत्तरो द्रढिम्ने । तस्मान्नियमाभ्युपगमेऽधिकाभिधानं दोष एव ॥
अपरं मतम्—अकृतनियमस्यापि दोष एव । प्रपञ्चकथायामप्ये केन हेतुना दृष्टान्तेन वा कृते निर्णये द्वितीयस्य वैयर्थ्यात् । निर्णीतस्य निर्णयानुपपत्तेः । अनिर्णयकारिणश्च प्रथमस्य हेतोः प्रयोगानर्हत्वादिति ॥
पुनरुक्तम्
शब्दार्थयोः पुनरुच्चारणं पुनर्वचनमन्यत्रानुवादात् ॥ ५। २। १४ ॥
अर्थादापन्नस्य स्वकण्ठेन पुनर्वचनम्, शब्दस्य वाऽर्थस्य वाऽभिहितस्य पुनरभिधानं पुनरुक्तं नाम निग्रहस्थानं भवति, अनुवादं वर्जयित्वा ॥
शब्दपुनरुक्तं तावत् यत्र पूर्वोच्चारित एव शब्दः पुनरुच्चार्यते—यथा —“नित्यः शब्दः, नित्य शब्दः” इति ॥
अर्थपुनरुक्तं तु—यत्र सोऽर्थः पूर्वमन्येन शब्देनोक्तः पर्यायान्तरेण पुनरुच्यते । यथा “अनित्यः शब्दः, निरोधधर्मको ध्वानः” इति ॥
यद्यपि च शब्दपुनरुक्तेऽप्यर्थपौनरुक्त्यमस्त्येव; तथापि शब्दपूर्वकत्वादर्थप्रत्यभिज्ञायाः प्रथमतरं शब्दप्रत्यभिज्ञानात् तत्पौनरुक्त्यमेव तदुच्यते । जात्यपेक्षश्च57 शब्दपौनरुक्त्यव्यवहारः, न व्यक्त्यपेक्षः; क्षणं58 भङ्गित्वाद्वर्णानां पुनः प्रयोगासम्भवात् ॥
अनुवादे तु पौनरुक्त्यमदोषः । यथा—“हेत्वपदेशात् प्रतिज्ञायाः पुन र्वचनं निगमनम्” इति ॥
अर्थादापन्नस्यापि स्वशब्देन पुनर्वचनं भवत्येव पुनरुक्तम् । यथा “असत्सु मेघेषु वृष्टिर्न भवति” इत्युक्ते अर्थादापद्यते “सत्सु भवति” इति । तत् किमर्थं स्वकण्ठेन पुनरुच्यते । अर्थप्रतीत्यर्थो हि शब्दप्रयोगः । प्रतीतेऽर्थे किं तेनेति ॥
एतच्च नियमाभ्युपगमे निग्रहस्थानं वेदितव्यम् । अकृतनियमस्यं तु नातीव महानयमपराधः ॥
शब्दपौनरुक्त्यस्य दोषत्वाशङ्का
अत्राह—नार्थपुनरुक्तादन्यच्छब्दपुनरुक्तमुपपद्यते, शब्दसाम्येऽप्यर्थभेददर्शनात् ।59 “स्मरत गिरिशं गिरिशो नगरी यस्यासमरद्वेषस्य क इव यदीयस्य मुदा न गरीयस्या समस्मरद्वेषस्य” इति । तस्मादर्थत एव पौनरुक्त्यं, न शब्दतः ॥
अपि च विस्तरकथासु कदाचन सम्यगश्रवणशङ्क्रायां पुनरभिधानं नाम कियान् प्रमादः ? अर्थादापन्नस्य च स्वशब्देन पुनर्वचनं यदि निग्रहस्थानमुच्यते, तर्हि प्रतिज्ञावचनमेव प्रथमं निग्रहस्थानम्60 ॥
अधिकपुनरुक्तयोर्वा को विशेष इति वक्तव्यम् । यादृशं तादृशं च विशेषलेशमाश्रित्य पृथगभिधाने निग्रहस्थानभेदपरिगणनमशक्यक्रियं स्यात् ॥
अनुवादश्चेदुच्यते—हेत्वपदेशात्प्रतिज्ञायाः पुनर्वचनं निगमनमिति— तत्र प्रतिज्ञैव तावदसाध्वी । तस्याः पुनर्वचनं साधु भविष्यतीति केयं कथा ॥
तेषां दोषत्वसमर्थनम्
अत्रोच्यते—यदुक्तमर्थपुनरुक्तादन्यन्न शब्दपुनरुक्तमिति—तदेवमेव । पृथङ्निर्देशस्त्वनया विवक्षया—यो हि शक्त्यतिशयचिख्यापयिषया “सकृत्प्रयुक्तः शब्दः पुनर्मया न प्रयोक्तव्यः” इति प्रतिज्ञाय जल्पं प्रवर्तयति, स शब्दपुनरुक्तेनापि निगृह्यत इति नियम्यवादिन एव निग्रहात् । ततः अन्यस्य सम्यगश्रवणशङ्कया पुनर्वदतोऽपि न दोषः । अर्थाक्षिप्तकथनमपि कृतनियमस्यैव दोषः, नान्यस्येति ॥
अत एव वादे न निग्रहस्थानमिदम्, अपि तु जल्पवितण्डयोरेव विजिगीषुकथयोः । तयोश्च61 सप्रयोजनत्वम्, कथान्तरत्वं च पुरा समर्थितमेव ॥
यत्तु प्रतिज्ञोच्चारणमर्थाक्षिप्तत्वात्, तदनुवादश्च निगमनवचनमफलतरमिति—तदवयवलक्षणे विस्तरेण समाहितम् ॥
अधिकपुनरुक्तयोस्त्वयं विस्पष्ट एव विशेषः । अन्यं हेतुम्, अन्यं वा दृष्टान्तं तत्रैव साध्येऽभिदधदधिकवादी भवति, तमेव हेतुं दृष्टान्तं वा पुनर्चदन् पुनरुक्तवादीति ॥
यत्तु—एवंविधविशेषाश्रयणे परिगणनमधटमानमिति—तत् अवान्तरविशेषविवक्षयैवमेव । असङ्कीर्णोदाहरणप्रदर्शनाय तु द्वाविंशतिनिर्देशइत्युक्तम् ॥
अननुभाषणम्
विज्ञातस्य पर्षदा त्रिरभिहितस्याप्यनुच्चारणमननुभाषणम् ॥ ५। २। १७ ॥
पर्षदा विदितस्य वादिना त्रिरुच्चारितस्यापि यदप्रत्युच्चारणं—तत् अननुभाषणं नाम निग्रहस्थानं भवति । अप्रत्युच्चारयन् किमास्पदं दूषणमभिदधीत ॥
ननु ! यद्यननुभाष्यापि तत्रोत्तरं ब्रूयात्, किमिति निगृह्येत । न च योऽनुभाषितुमसमर्थः स उत्तरमपि दातुमक्षमो भवति; विचित्रत्वात्पुरुषशक्तीनाम्—नैतदेवम्—अननुभाषणे तदुत्तरविषयापरिज्ञानात् क्वोत्तरं प्रयुज्येत । प्रयुक्तं वा कथमवधार्येत ?
न चैवं ब्रूमः यावत्किञ्चित् वादिना सविस्तरमभिधीयते, तदखिलमन्यूनानतिरिक्तमनुज्झितक्रमकं प्रतिवादी तथैवानुभाषेतेति62 । यस्तु समस्तानुभाषणं तथा कुर्यादपि नाम, तेन स्वकौशलमेव केवलं मुपदर्शितं भवति, मेधावित्वं वा । न त्वेवमकुर्वन् प्रत्यवेयादिति । स्तोकस्तोकमनुभाषमाणः, तथैव च क्रमेण दूषयन् न निग्रहमाप्नुयादिति ॥
धर्मकीर्त्याङ्क्षेपः
अत्राह—यदि वादी स्वपक्षमाधनविवरणवर्त्मना बहुतरमकृतकमप्रकृतार्थमुपक्षिपेत्, तत् किं प्रतिवादिना सर्वमनुभाषणीयम् । हेतुमात्रं त्वनूद्य दूषणमुद्भावयतः नास्य निग्रहो युक्तः । दूषणविषयं तु हेतुमात्रमपि योऽनुभाषितुमकौशलः, स उत्तरविषयापरिज्ञानात् उत्तरमपि प्रतिपत्तुमसमर्थ एवेत्यप्रतिभया निगृह्यताम् । किमननुभाषणेन ॥
अपि च, त्रिरभिहितस्येति केयं परिभाषा ? तथा च वादी परावबोधार्थं वाक्यं प्रयुञ्जीत, परोपद्रवार्थं वा ? तत्र परावबोधार्थे वाक्ये परावबोध एवाभिधानविधिः, न द्विस्त्रिर्वा नियमः । यावत्कृत्वः प्रयुक्ते वाक्ये परस्यायबोधो जायते, तावत्कृत्वः प्रयोक्तव्यम् । परोपद्रवार्थं तु वाक्योच्चारणमक्षत एव धर्मः !63 प्राश्निकान् यथा तथा सङ्केतेनापि ब्रोधयित्वा दुःश्लिष्टकष्टशब्दप्रयोगाद्याडम्बरविरचनयापि आन्ध्यमुत्पाद्य परानुपरुध्येतेति महत् कश्मलमेतत् । न चेदृशं शास्त्रे व्युत्पादनार्हम् । तस्मात् बहुकृत्वोऽप्यभिधाय प्रतिवादी बोधयितव्यः । न तु द्विरुच्चारितमप्रत्युच्चरन् निगृहीतव्य इति ॥
उक्ताक्षेपसमाधानम्
अत्रोच्यते—न खलु सकृदेव सकलपरविरचितवचनसन्दर्भानुभाषणमविलम्बितक्रमकमस्माभिरपि कर्तव्यतयोपदिष्टम् । अपि तु यथोचितदूषणविषयानुभाषणमात्रमेव ॥
यस्तु स्तोकमप्यनुभाषितुमप्रगल्भः, तस्योत्तरप्रतिभानमपि नास्तीति यदुच्यते—तदसम्यक्—अन्यदननुभाषणम्,64 अन्यदुत्तराप्रतिभानम् । कस्यचिदशेषमनुभाषितवतोऽपि उत्तराप्रतिभानदर्शनात् । तदिदं अनुत्तरविषयानुद्धोषणं65 निग्रहस्थानमुच्यते, नोत्तराप्रतिभानम् । उत्तराप्रतिभानमनन्तरं वक्ष्यते ॥
यत्तु त्रिरुच्चारणपरिभाषा कुतस्त्येति विकल्पितम्—तदविज्ञातार्थनाम्नि निग्रहस्थाने प्रतिविहितम् । वीतरागकथात्मके वादे शिष्टादिभिस्सह क्रियमाणे काममस्तु परावबोधावधि वाक्योच्चारणम् । जल्पे तु विजिगीषुकथायां पुरुषशक्तिपरीक्षणात् अवश्यमुच्चारणनियम आश्रय णीयः । तत्र सकृद्वा द्विर्वाऽभिहितस्याग्रहणमनवधानादिनापि सम्भवन् न निग्रहाय कल्पते । त्रिरभिहितस्य तु सर्वैरग्रहणे66 वक्तुरेवापराधः । अन्यैर्गृहीतस्य प्रतिवादिना त्वग्रहणे तस्य निग्रहः । वारत्रयादूर्ध्वमप्यभिधाने त्वाश्रीयमाणे जल्पादौ कथासमाप्तिरेव न स्यात् । छात्रशाला ह्यसौ भवेत्, नोद्ग्राहिणिकाभूमिरिति ॥
अज्ञानम्
अविज्ञानं चाज्ञानम् ॥ ५। २। १८ ॥
परिषदा विज्ञातस्यापि वादिवाक्यस्य प्रतिवादिना यदविज्ञानं, तत् अज्ञानं नाम निग्रहस्थानं भवति । अविदितोत्तरविषयो हि क्वोत्तरं ब्रूयादिति ॥
“अज्ञानम्”“अप्रतिभा” इति नानयोर्विशेषं पश्यामः—अत्रोच्यते— भिन्नविषयत्वाददोषः । उत्तरविषयाप्रतिपत्तिः अज्ञानम्, उत्तराप्रतिपत्तिस्त्वप्रतिभेति ॥
ननु ! उत्तरविषर्य यो न जानाति, स उत्तरमपि न जानात्येव— मैवम्—उत्तरविषयं जानन्नपि किञ्चित् उत्तरं न जानातीति लोकदृष्टमेतत् । एवं तर्हि अननुभाषणेन गतार्थमज्ञानम्; अज्ञाते हि परकीये वाक्यार्थे तदनुभाषणे सामर्थ्याभावदर्शनात्—सन्ति हि केचित्, येऽनुभाषितुमशक्नुवन्तः, पत्रिकादिलिखितं तदावेदयन्तीति । एवं त्रयाणामपि च न पौनरुक्त्यम् । उत्तरविषयाप्रतिपत्तिः अज्ञानम् । प्रतिपत्तावपि तदप्रत्युच्चारणं अननुभाषणम् । अनुभाषितेऽप्युत्तराप्रतिपत्तिः अप्रतिभेति ॥
ननु ! यद्यज्ञानसाम्येऽपि विषयभेदमाश्रित्य निग्रहस्थाननानात्वमित्यमभिधीयते, तर्ह्यज्ञानप्रकारवैचित्र्यात् भेदान्तराण्यपि वक्तव्यानीति —उक्तमत्र सारसङ्ग्रहविवक्षया द्वे एव निग्रहस्थाने—विप्रतिपत्तिः अप्रतिपत्तिश्चेति । इतरेतरविसदृशोदाहरणदिक्प्रदर्शनाय द्वाविंशतिभेदत्वमुच्यते । अवान्तरविशेषैस्तु तदानन्त्यमभ्युपगम्यत एव । तथा च द्वाविंशतिवर्गे “हेत्वाभासाश्च” इति पठितम् । ते च स्वरूपेणैव तावत्पञ्च—“सव्यभिचारविरुद्धप्रकरणसमसाध्यसमातीतकाला हेत्वाभासा” इति । अवान्तरभेदाश्च67 तेषामतिबहवः सन्त्येव । इह त्वेकमेव तन्निग्रहस्थानमादिष्टं “हेत्वाभासाश्च यथोक्ताः” इति । तस्मादित्थं समासव्यासवर्णनात् अलं पदे पदे पर्यनुयोगेनेति ॥
अप्रतिभा
उत्तरस्याप्रतिपत्तिरप्रतिभा ॥ ५। २। १९ ॥
परपक्षे गृहीतेऽपि तस्मिन्नुत्तराप्रतिभानमप्रतिभा नाम प्रतिवादिनो निग्रहस्थानं भवति । अज्ञानादिभ्यो भिन्नताऽस्य दर्शितैव । कीर्तिरपि चैतदनुमन्यत एव निग्रहस्थानम् ॥
ननु ! उत्तरमप्रतिपद्यमानः सदसि प्रतिवादी कथमासीत ? यत्किञ्चिद्विकत्थमानः68 । तद्यथा—
हृत्पुण्डरीकविकसत्सकलानवद्य-
विद्यावदातवदनः क्व जनोऽस्मदादिः ।
क्वायं वटुः ? कतिपयाक्षरलेशलिप्त-
जिह्वान्वितः कथमनेन सहाभिदध्मः ॥
दानार्द्रगन्धगजकुम्भकपाटभेदि-
भीमस्फुरन्नखशिखाशिखरः क्व सिंहः ।
क्वामी समीरणविधूतपूराणपर्ण-
पातोद्भवद्भयविलोलदृशः69 कुरङ्गाः ॥
इत्यादि यद्वा तद्वा प्रलपन्नास्ते ॥
विक्षेपः
कार्यव्यासङ्गात्कथाविच्छेदो विक्षेपः ॥ ५। २। २० ॥
उद्ग्राहणिकामुपक्रम्य वा, तद्ग्राहयितव्यं मयेति प्रतिश्रत्य वाऽभिमुखं प्रतिवादिनि सन्निहितेषु प्राश्निकेषु कार्यव्यासङ्गं व्यपदिशति “इदं मे करणीयमपहीयते, गच्छामि” इत्यभिधाय कथां विच्छिनत्ति यः स विक्षेपेण पराजीयते । अन्यतरनिग्रहान्ता हिकथा70 भवति । स चत्थं कथां कुर्वन्—आत्मनैवात्मानं निगृह्णाति । “प्रतिश्यायेन मे कण्ठोपरोधः उदपादि, पदमपि वक्तुं न युज्यते” । “जननी मे जीवितं जहाति स्म, तां श्मशानभुवं प्रापय्य वह्निसात्करोमि” इति ॥
विक्षेपस्यादोषत्वाशङ्का
अत्राह—यदि तावत् परमार्थत एव मातृमराणादिकार्यम्मस्योपस्थितं, तत् किमिति तपस्वी पराजीयते ? उद्ग्राहणिकाजितो मा भूवमिति किमसौ मृतां मातरमपि मा धाक्षीदिति महत् सुभाषितमिति ॥
पीनसावरुद्धस्थानकरणो वा कथं वाचमुदीरयतु । अथासामर्थ्यस्थगनाय वितथमपि कथयति तथाविधमसौ कार्यव्यासङ्गम्, तर्हि सत्यं निगृह्यते । न तु विक्षेपेण, किन्तु अन्येनैव । वादी तावत् द्रुतकर्तव्यव्याजव्यपदेशात् अर्थान्तरगमनादिना निगृह्यते, प्रतिवादी त्वप्रतिभयैवेति । अतिप्रसङ्गश्चैवम्प्रकारणां निर्देशे भवेदिति ॥
उक्ताक्षेपसमाधानम्
अत्रोच्यते—कथामुपक्रम्य, प्रतिज्ञां वा, हेतुमभिधाय तद्विवरणसरणिमिषमबलम्ब्य किञ्चिदर्थान्तरमुपन्यस्यति, यत्, तत् अर्थान्तरमुदाहृतमादावेव । इह तु कथापूर्वरङ्गे कथायां वा किमपि करणीयनिभमभिधाय सभयमपसरति सदस इति कथमिव तत्तुल्यता भवति ?
अप्रतिभयाऽपि श्रुतपूर्वपक्षः पराजीयते । इह तु पूर्वपक्षमेव न शृणोति वा न करोति वा । प्रथममेव पलायत इति महान् विशेषः । अतिप्रसङ्गस्त्वसकृत्पराकृतः ॥
यत्तु—हेत्वाभासेष्वन्तर्भावमस्य कीर्तिरकीर्तयत्—तदतीव सुभाषितम्—क्व हेत्वाभासः ! क्व कार्यव्यासङ्गः ! सम्प्रधारणैव रमणीयेयम् । अहेतवौ हेतुवदवभासमानाः हेत्वाभासाः किमस्य कार्य व्यासङ्गस्याहेतोर्हेतुवदाभासनं कीर्तिना दृष्टमिति परं नः कुतूहलम्71 ॥
मतानुज्ञा
स्वपक्षे दोषाभ्युपगमात् परपक्षे दोषप्रसङ्गो मतानुज्ञा ॥ ५। २। २२ ॥
स्वदक्षे परापादितदोषमनुद्धृत्य—अभ्युपगम्य तमेव72 परपक्षे प्रतीप मापादयतः, परमतानुज्ञानात् मतानुज्ञा नाम निग्रहस्थानं भवति । यथा चौरो भवान्, पुरुषत्वात्, प्रसिद्धचौरवत्ऽ इत्युक्ते सति—आह “भवानपि चौरः, पुरुषत्वात्” इति । सोऽयमेवं वदन् आत्मनः परापादितं दोषमभ्युपगतवानिति मतानुज्ञया निगृह्यते ॥
मतानुज्ञाया दोषत्वशङ्का, समाधानं च
अत्राह—अनैकान्तिके हेतौ परेणोक्तेः तदुद्भावनमनेन प्रकारेण प्रतिवादी करोति—इति किमिति निगृह्यते । वाद्येव हेत्वाभासप्रयोगान्निगृह्यत इति ॥
अत्रोच्यते—उक्तमादावेव ऽस्वपक्षे दोषमनुद्धृत्येति । एवं हि तेन वक्तव्यम्—ऽअनैकान्तिकोऽयं हेतुः, अचौरेऽपि पुरुषत्वस्य दर्शनादिति । एवं हि स दोष उद्धृतो भवति । एवं त्वनभिधाय—“भवानपि चोरः, पुरुषत्वात्” इति वदन् अनुजानात्येव परमतम् । अतोऽनैकान्तिकत्वे वक्तव्ये, तदुद्भावनानुक्रममवधीर्य अतिप्रसङ्गमापादयन् निग्रहार्हो भवष्येवेति । वादिनश्चानैकान्तिकहेतुप्रयोगेऽपि तदनुद्भावनान्नपराजयः । प्रतिवादिन एव हीदं सन्निकृष्टं निग्रहस्थानमिति ॥
पर्यनुयोज्योपेक्षणम्
निग्रहप्राप्तस्यानिग्रहः पर्यनुयोज्योपेक्षणम् ॥ ५। २। २२ ॥
पर्यनुयोज्यो नाम निग्रहोपपत्त्या चोदनीयः—“इदं ते—निग्रहस्थानमुपनतम्, अतो निगृहीतोऽसि” इत्येवं वचनीयः । त य उपेक्षते—नानुयुङ्क्ते, स पर्यनुयोज्योपेक्षणान्निगृह्यते ॥
धर्मकीर्त्याक्षेप !
अत्राह—कः कस्येदं निग्रहस्थानमापादयति—किं पर्यनुयोज्यः, उत तदुपेक्षकः ? उपेक्षकस्तावदस्य पर्यनुयोज्यतामेव न जानाति । जानन्वा कथमेनमुपेक्षेत ।—उपेक्ष्य वा किमात्मन एव निग्रहस्थानमुद्भावयन्नेवमाचष्टां “एष पर्यनुयोज्योऽपि मयोपेक्षित इति निगृहीतोऽस्मि” इति । पर्यनुयोज्योऽपि कथमात्मीयमवद्यं प्रकाशयेत्—इदं मे73 दूषणम् । तच्च भवता नोद्भावितम् । अतो भवान् जितःऽ इति । स खल्वेवमभिदधत् अमेध्यं पाणौ निधाय परं कलङ्कयितुकामः परं कलङ्कयन्नेवात्मकलङकमनुभवत्येवेति ॥
अपि च नेदं निग्रहस्थानान्तरमपदिश्यते किन्त्वप्रतिभैवेति । तथा हि—यदि तावदुत्तरपाक्षिकः पूर्वपाक्षिकं साधनाभासमव्याचक्षाणं उपेक्षेत—तत्र दूषणं नोद्भावयेत् । तदुत्तराप्रतिपत्त्या न निगृह्यते, न पर्यनुयोज्योपेक्षणेन ॥
वस्तुतस्तु द्वयोरपि तत्र जयपराजयनिर्धारणमनुपपन्नम्, एकस्य साधनाभासवादित्वात्, इतरस्य च तदुत्तराप्रतिभानात् ॥
अथ पूर्वपाक्षिकः दूषणाभासवादिनं दोषप्राप्तं उत्तरपाक्षिकं न निगृह्णाति—तथापि तस्य दुरुत्तराप्रतिभैव । न चान्यतरस्यापि जयः पराजयो वा निर्धार्यते । एकस्य दूषणाभासवादित्वात्, इतरस्य च तदनु द्भावनात् ॥
उक्ताक्षेपसमाधानम्
अत्रोच्यते—न—अप्रतिभायाः सम्यक्साधनविषयत्वात् । सम्यक्साधने च प्रयुक्ते तदुत्तरस्याप्रतिपत्तिः अप्रतिभा भवति । साधनाभासे तु प्रयुक्ते तदाभासतानुद्भावनात् पर्यनुयोज्योपेक्षणं भवति । अत्र तु साधनाभासवादी पर्यनुयोज्यः । स उपेक्षितः । तत्र सम्यक्साधनवादी तु अपर्यनुयोज्य एवेति विशेषः ॥
यत्तु वस्तुवृत्तेन न कस्यचिदपि जयः पराजयो74 वेति—तदेवमेव किन्तु जल्पे पुरुषशक्तिपरीक्षायामिदं निग्रहस्थानमुच्यते ॥
तदुद्भावयितापि यद्विकल्पितः—तत्राप्युच्यते—पूर्वपाक्षिकेण साधना भासे प्रयुक्ते, उत्तरपाक्षिकेण तस्मिंस्तथात्वेनानुद्भाविते, प्राश्निकानामपृष्टानां वक्तुमवसराभावात्स एव साधनाभासवादी कदाचिद्वैयात्यादेवं ब्रूयात्—“मयाऽस्य शक्तिं जिज्ञासमानेन साधनाभासप्रयोगः कृतः, एष तु मूर्खः तं न जानाति” इति, तदा कथं न निगृह्यते । एतेन दूषणाभासवाद्यपि व्याख्यातः ॥
अथवा उभयाभ्यर्थिताः सभापतिनियुक्ता वा प्राश्निकाः तथा कथयन्तो निगृह्णन्त्येव पर्यनुयोज्योपेक्षिणम् । साधनाभासवादिनो हि धूर्त तया तदभिधानम् । सम्यक्साधनमजानतः अर्थसंशयाद्वा सम्भवति । उत्तरपाक्षिकस्य तु तदनुद्भावनं मोहादेवेति स एव पराजीयते ॥
निरनुयोज्यानुयोगः
अनिग्रहस्थाने निग्रहस्थानाभियोगः निरनुयोज्यानुयोगः ॥ ५। २। २३ ॥
अनुज्झितयथोचितक्रमं, उपपन्नवादिनं, अप्रमादिनमनिग्रहाहमपि निगृहीतोऽसीति यो ब्रूयात्, स एवाभूतदोषोद्भावनान्निगृह्यते75 ॥
धर्मकीर्त्याक्षेपः
अत्राह—यदि तावदुत्तरपाक्षिकः पूर्वपाक्षिकमदुष्टसाधनवादिनमभूतैरेव दोषैरभियुङ्क्ते, तथा सति भूतदोषोद्भावनस्योत्तरस्याप्रतिपत्तेः अप्रतिभयैव स निगृह्यताम्, किं निरनुयोज्यानुयोगाख्यनूतननिग्रहस्थानपराजीयते । भूतदोषाभियोगपक्षे तु पूर्वपाक्षिक एव साधनाभासयोगात् अनुयोज्य एव खल्वसौ न निरनुयोज्यानुयोगस्य विषयो भवितुमर्हति ॥ कथनेन ।
उक्ताक्षेपसमाधानम्
अत्रोच्यते—अहो नु खल्वयं तपस्वी पर्युदासस्य, प्रसज्यप्रतिषेधस्य च विशेषमपश्यन्नतिमात्रं मुह्यति । भूतदोषाप्रतिभानमन्यत्, अन्यच्चाभूतदोषप्रतिभानम् । एकत्राप्रतिपत्तिः, इतरत्र विपरीतप्रतिपत्तिः । तत्र भूतदोषाप्रतिपत्तिः अप्रतिभा । अभूतदोषप्रतिपत्तिः अननुयोज्यानुयोगः ॥
अपि च—
असाधनाङ्गवचनमदोषोद्भावनं च यत् ।
भवता निग्रहस्थानमाख्यातं, तत्र कथ्यते ॥
तत्र प्रसज्यप्रतिषेध एव केवलमाश्रियमाणे हेत्वाभासा अपि न निग्रहस्थाने भवेयुः ? साधनङ्गस्यानभिधानं मौक्यमेव केवलं निग्रहस्थानं भवेत् । तस्मादसाधनाङ्गवचनं अदीषोद्भावनमपि पर्युदासव्याख्यानार्ह भवत्येव । ततश्च भूतदोषानुद्भावनमप्रतिभा, अभुतदोषो द्भावनं च निरनुयोज्यानुयोगः ॥
अथ अभूतदोषोद्भावनेऽपि76 भूतदोषाप्रतिभानमस्त्येवेति तदेवास्तु निग्रहस्थानमित्युच्यते—तर्हि मूकत्वमेवैकं निग्रहस्थानं स्यात्, असाधनाङ्गवचनेऽप्येवं वक्तुं शक्यत्वादित्युक्तमेव ॥
अपसिद्धान्तः
सिद्धान्तमभ्युपेत्यानियमात् कथाप्रसङ्गोऽप्रसिद्धान्तः ॥ ५। २। २४ ॥
यः कञ्चन प्रथमं सिद्धान्तमभ्युपगम्य कथामुपक्रमते । तथा प्रवृत्तश्च सिषाधयिषितार्थसमर्थनरभसेन, दूषणोद्धरणश्रद्धया वा सिद्धान्तविरुद्ध मभिधत्ते, सः अपसिद्धान्तेन पराजोयते । तद्यथा साङ्ख्यः प्रतिवादिसन्निधाने— “ नासतो विद्यते भावः नाभावो विद्यते सतः
”
इति स्वसिद्धान्तं77 प्रथमं प्रतिज्ञाय प्रधानसिद्धये साधनप्रयोगं करोति, व्यक्तं विकारजातम्, एकप्रकृति, समन्वयदर्शनात् । मृदन्विता हि मृद्विकाराः कुण्डपिठरशरावप्रभृतय एकप्रकृतिका दृष्टाः; एवमस्यापि गवाश्वादिविकारजातस्य सुखदुःखमोहान्वयदर्शनात् तदात्मकैकप्रकृति प्रभवत्वेन भवितव्यम् ॥
एवमुक्तवानसौ नैयायिकेनानुयुज्यते—अथ का प्रकृतिर्नाम, का च दिकृतिरिति । अविदितप्रकृतिविकृतिस्वरूपो78 हि कथं विकृतीनां एकप्रकृतित्वमेकत्वं जानीयादिति । एवमनुयुक्तः कापिलः आह—यस्यावस्थितस्य धर्मान्तरनिवृत्तौ धर्मान्तरं प्रवर्तते, सा प्रकृतिः । यत् तद्धर्मान्तरं प्रवर्तते सा विकृतिरिति ।
सोऽयमेवं वदन् प्रागभ्युपगतसदसन्निरोधप्रभवाभावसिद्धान्तविरुद्धाभिधानात् अपसिद्धान्तेन निगृह्यते ॥
यदि पूर्वधर्मनिरोधे धर्मान्तरप्रादुर्भावः, तदा— “ नासतो विद्यते भावः नाभावो विद्यते सतः
”
इति स्वसिद्धान्तो हीयेते । अथ सिद्धान्तो न त्यज्यते, तर्हि प्रकृतिविकारानिश्चयात् हेत्वसिद्धौ साध्याभावः प्रसज्यत इति ॥
उक्ताप्रसिद्धान्तस्यादोषत्वाशङ्का
अत्राह—हेतुप्रयोगं कृतवति कपिले नैयायिकस्तदसिद्धतोद्भावनया प्रत्यवतिष्ठतां, प्रकृतिविकृतिस्वरूपप्रश्नस्य कोऽवसरः ? तदिदमर्थान्तरगमनमस्य भवेत् । एवं पृच्छतः अर्थान्तरगमनं स्वग्रन्थे निग्रहस्थान उच्यते, अथ च अधुना तेनैव व्यवह्नियत इति कोऽयं नयः ?
यदि तु साङ्ख्यमतं निराचिकीर्षितं, तदसिद्धतैव हेतोरुद्भाव्यताम्, प्रकृत्यन्वयस्य विकारेषु असम्भवादिति । विकारा हि प्रवृत्तिनिवृत्तिधर्मकाः । न चैवम्प्रकारमव्यक्तम्,79 अव्यक्तधर्मान्वये हि विकाराणां प्रवुत्तिनिवृत्त्यात्मकत्वं हीयेतेत्येवमसिद्धत्वाद्धेतोः हेत्वाभासप्रयोगादेव साङ्ख्यो निगृहीत इति न निग्रहस्थानान्तरमपसिद्धान्त इति ॥
तस्य दोषत्वसमर्थनम्
अत्रोच्यते—सत्यमसिद्धो भवत्वयं कापिलकल्पितो हेतुः । प्रकृतिविकृतिप्रश्नक्रमेणापि तदसिद्धत्वमवधारयितुं शक्यत एव । किन्तु हेतुरूपेऽवधारिते तद्दूषणमभिधानीयम्, अनवधारितस्य दूषयितुमशक्यत्वादिति तत्प्रश्नो नार्थान्तरगमनम्80 । प्रश्नोत्तरमेव भाषमाणः परामर्शे निकटतरपरिस्फुरदपसिद्धान्ताभिधाननिबन्धननिग्रहान्तरविषयतां प्रतिपन्न इति हेत्वाभासवर्त्मनि न दूरं गम्यते ॥
क्वचिदपि परनिग्रहस्य हेतौ
हृदयपथं प्रथमं किलावतीर्णे ।
अपरमपि न कारणं विचिन्त्यं
किमिव फलं खलु पिष्टपेषणस्य ॥
हेत्वाभासरूपनिग्रहस्थानम्
हेत्वाभासाश्च यथोक्ताः ॥ ५-२-२५ ॥
हेत्वाभासास्तु पूर्वोक्तलक्षणैरेव लक्षिताः ।
निग्रहस्थानतां यान्ति यथोक्ता इत्यतोऽब्रवीत् ॥
प्रमाणस्य प्रमेयत्वं प्रमेयस्य प्रमाणता ।
यथा लक्षणभेदेन न तथैतेषु दृश्यते ॥
भेदेनोक्ताः81 किमर्थं त इति निगदिता पूर्वमेवात्र युक्तिः
वादे ह्येते प्रयोज्याः प्रगुणनयविदा तत्त्वशुद्धिं विधातुम् ।
एतेषां धर्मकीर्तेरपि च न विमतिः निग्रहस्थानतायां
इत्थं द्वाविंशतिर्नः गुरुभिरभिहिताः निग्रहस्थानभेदाः ॥
ग्रन्थोपसंहारः
इत्येवं सूत्रकारागममनुसरताऽनुज्झता भाष्यभूमिं
स्थाने स्थाने परेषां मतमतुलगति क्षिण्वता तार्किकाणाम् ।
काञ्चिद्वाक्यार्थचर्चामपि विरचयताऽनुक्रमेणावतीर्णा
निर्णीतः स्वे निबन्धे निपुणमिह मया षोडशैते पदार्थाः ॥
न्यायोद्गारगभीरनिर्मलगिरा गौरीपतिस्तोषितः82
अनुगृह्णन्तु सद्भावपवित्रितजगत्त्रयाः !
अघ्राय मञ्जुलं न्यायमञ्जर्यास्सौरर्भ बुधाः !
83
वादे येन किरीटिनेव समरे देवः किराताकृतिः ।
प्राप्तोदारवरः ततस्स जयति ज्ञानामृतप्रार्थना
नम्रानेकमहर्षिमस्तक वलत्पादोऽक्षपादो मुनिः ॥
वादेष्वात्तजयो जयन्त इति यः ख्यातस्सतामग्रणीः
अन्वर्थो नववृत्तिकार इति यं शंसन्ति नाम्ना बुधाः ।
सूनुर्व्याप्तदिगन्तरस्य यशसा चन्द्रस्य चन्द्रत्विषा
चक्रे चन्द्रकलार्धचूडचरणध्यायी स धन्यां कृतिम् ॥
नमश्शशिकलाकोटिकल्प्यमानाङ्कुरश्रिये ।
प्रपन्नजनसङ्कल्पकल्पवृक्षाय शम्भवे ॥
॥ इति श्री भट्टजयन्तकृतायां न्यायमञ्जर्यां द्वादशमाह्निकम् ॥
—समाप्ता चेयं न्यायमञ्जरी— स्तम्भा— कुण्डलाम्— परिशर्म— मेतत्— संविधानाम— गत— तद्द्विविधिः— तस्य— रुचि— ज्ञानाभ्यु— चतुर्विधं— शास्त्रं— उपाध्याय— प्रायेण— ममायं— ज्योति— स्थानं— स्थितवाक्या— मनुबिभ्रतीति— प्रबो— हेतुत्वात्— शिक्षितास्थाः— प्रतिष्ठान— इति पदं— यतो वेदनं— कियदिव तर्केण— नेहासौ— अनुमानावगाहन— उद्वहन्ति— आन्वीक्षकम्— कथं— पुराण— विरचितानि— विपर्यस्तस्य— ऋषेरपि— शास्त्रान्तराद्वा— तत्त्वावगमो— माद्रियन्ते— प्रतिपादन— वाक्यात्— शास्त्राधिगमे— प्रत्यवतिष्ठमानः— मिधायिना— सम्भावनाप्रियो लोको— भावः— मात्मादि— राग— फलो— एकवचनान्तानि पदानि विग्रहे ग्रहीतव्यानि— तत्त्वस्य—क। तत्त्व— तद्रूपं तत्— निर्णेय— शास्त्रमिति— तावज्ज्ञाना— दृष्टं— निर्णीयतां— प्रमेये— धर्मं— यद्येवं— प्रथमं व्युत्पादनार्हो— प्रयोक्ष्यत इति— मन्तरेण न पर्यवस्यति न्यायो—मन्तरेण पर्यवस्यति न्याय इति न्यायो— लषतो— निर्णयः— फल— निर्णया— विचार्यमाणे— मध्य— भ्यनुज्ञातं— युज्यन्ते— प्रयोक्तुं च— संविदे— परीक्षेति— नामधेय— भवत्येव— पदिष्टे— परीक्षा— पूर्व— प्रथम— लक्षणं— सूत्रे— हि— मस्याति— न्तरीभूतत्वात्— सामग्रमाः— गमे— मितरेतर— प्रमाता— प्रमितितमवर्थयोगात्— किमपेक्ष्य— तत्त्वरूप— असमग्रेभ्यः— स्थालीज्वलनजल— घटा— सामग्री— प्रमाता— सामग्रीं— पचन्तीति— अथ तान्येव—क। अथ च तानि— समुदितानि— सर्वं— र्वर्गेणैव— दर्शनास्ते— प्रमाणफलमिति— प्रमाण— प्रमाण— प्रविष्ट— प्रतीतौ— क्षणान्तरं— चारतो— स्वकर्मणा— सिद्धौ क्व— वर्तव्यं— प्रकाश— कारणयोः— ये हि— रूपस्य— तदाकार— साकारविज्ञानं— नित्यानुमेये— वत्ता— भवति— पुनरर्थोऽन्य इति— त्यस्मत्पक्ष— अर्थदृष्टताख्यं— तेनैतदेवानु— अपरथा— तथेन्द्रिय— मुपजायते— ज्ञान— उत्पादकतया— अक्रिया— स्वभावज्ञानमपि— भट्टानां— इष्यते— अक्रियामिव— क्रियैव— चैत्रस्यैव— मनधि— अथ— करोत्यर्थस्य— परि— एषितव्यः— ऽपि— मील— मील— मिल— काष्ठानि— न फलं— तथैवा— व्यापारः— व्यापारः— लभ्यते— प्रत्यव— घटमिति विषयः— प्रकाश्यते— निरदेक्ष्यत्— नित्यपरोक्षं— नित्यो— ज्ञान— मर्थ— दृष्टत्वात्— अर्थस्यैव— दीपादिरिव— सम्बन्धि— धिया ज्ञातन्धियो जातं द्वित्वमस्यैव— ज्ञातुश्चेदन्तर— वेति— तु— वादेऽपि— नास्ति च— गृहीते— प्रवृत्तं प्रमाणं— कुर्यात्— प्रमाणमिति— विदधातुम्— प्रमाणान्तर— प्रमाणान्तर— कस्यैव— सन्निहिते— किञ्चिद्दृश्यं— हि— दृश्यमाने— न— तस्य— किञ्चि— प्रमादाद्वा— न— अविनाशक— षः— तां— प्रमाणमविसंवादकत्वं— भूतायाः— त्तं— हर्तव्यं— हर्तृत्वं— प्रमाण— प्रापयतः— प्रमाणा— प्रमाणं— प्रापकत्वं च प्रामाण्यमिति— यथाऽवगत— प्रदर्शितमेव— अध्यवसिता— प्रापण— तत्त्वात्— निर्वक्ष्यति— संव्यव— संवृत— किं— चेत्— उभयस्यापि— लभ्यमानत्वात्— यदेतत्— प्रामाण्यस्य— उपेक्षणीयज्ञानस्य तमप्रापयतोऽपि प्रामाण्य— नि— न— अनुकूल— वसाय— दर्शना— मात्रके— र्यते— साङ्ख्यस्तु— प्रतिपन्नः— वादांश्च— भाष्य— प्रथमं— स्वाभाव्यात्— गर्गास्त्रीन्— वचन— मव— संशय— साधनम्— अर्थोत्पत्ति— महार्धेषु— विशेषणलक्षव— युगपदभि— लक्षणविभागयोस्तु— साङ्ख्याः— सामान्यभेदे वा— त्येताव— मिव— वर्ति— लक्षणं— परस्परं— विषयवत्— विरोधं वा— मात्रेण— विषये— एकत्र— मफलम्— दुश्शक्यम्, आदि— माने एव— ते— विदध्याताम्— प्रतीति— मीक्ष्यते— निर्णये— प्रमाणता— ना— तज्ज्ञानस्यानवभासः— प्रत्यक्षो— उप— शे— न— ग्रहणं— तथा— त्ति— त्तु— स्व— नः— दि— अन्यत्र— स्प— स्प— त— धन— क— र्दे— विशेष— य— तीति— त्त्वदवच्छिन्ना— तेषां— विचारयिष्येते— मिमी— स्वहस्तौ द्वौ इति तु— प्रभाकरः— मानाद— पृथग्वि— न्यगत्य— गवयसारूप्यविशिष्टगोपिण्डादिप्रमेयाऽ— कल्पना— गत— त्वात्— का— परीक्षा— सिद्धसिद्धे— सामग्र्या हि— मुपजन्यते— वैत्राभावविशिष्टे— चैत्रा— तधू र्तते— तल्लिङ्गत— वृ— द— न्ध— रोद्धुं— न— क— मन— व्य— इति— णं— नां— तु— स्य— हि— र्मी— ऽपि— णं— त्या— दु— भि— धः— लि— तथा— रेवै यत्कि— च्य— च— च— क्ष— का— का— र्ज— वृद्ध— सहकार्यादि— वै— मन्त्रिणा— का— न्त्रो— जातम्— तोऽ— रप्यस्ति— दर्शनेनानुमेयत्वात्— त्वे— कार्य— तत्क— यो— हते— तथा— कार्यात्— वाहात्— साध्योऽर्थः— धर्मी— प्रवेशा— सां— वृत्तम्य— वः प्रतीतः— किन्तु— मानम्— व— तत्र— वाच्य— त्रत्वम्— गृहा— जन— नोपपद्यते कल्प्यमानाऽर्थोऽन्यथा नोपपद्यते— गम्यस्य गमकं— दुर्बला— राशुद्धं द्वारा— तत्रैव— कटाक्ष— यात्, य— न— प्रतिपक्ष— कार्यलिङ्गस्य— पीवर— को— गम्यो— द्देवदत्तस्य— रा— दीर्घो— व्युत्पाद्यमानो— स्य च— एव— न च— करण— व्यापारपरिगृहीते— धो यश्च— दोषः— कदा— देशेनु— केवलम्— शब्दः— प्रतीति— भाव—ख। भवो— संयोग— स स— वर्तीन्— तदभाव— तं— शे— न्वय— न्वय— अविनाभावकृत— णदर्शनात्— न— म्— तिव्या— तद्धर्मता— न्धे— ख्य— प्रमाणे— बोधवत्— वः— ति— विधानात्— त्ववि— दूरव्यवस्थितः— त्वाञ्चा— चाक्षुषत्वात्— ष— तद्धी— कत्व— प्रति— दृष्ट्वा च— स्मरति— एवास्य— मूलके—मूलके इति चेन्न— गर्गाभाव— अन्यत्र तु युगपदुप— तदन्यथा— मेव तयोशेष— वेश— ण— मतम्— स— क्तस्य, क्तस्य— प्रत्यक्षं प्रतिपद्यते— क्षे वृ— घटाभाव— ख्य— न— णत्वे— थटस्य नाभावहेतवो भवितु— रे— ल— किञ्च का— नित्यस्सन्नित्यो वा कश्चि— तत्वे सति— मा— भावादसङ्कीर्ण— मपि— वा— त्म— बदि— नात्र शीतस्पर्शः पावकोप— धूमोपलब्धेः— अध्रुव— वहाधिष्ठित— षत्वात्— एव— श्चा— स्साध्यते— जानन्ति— अदृष्ट— ऽनवधारणात्—उत्तरपुटे। त्त्वा— पूर्वपुटात्। इह— द्वयमपि— आ— प्रतीति— यं— कथं— तदि— मैव— ष्येत— तत्र— न भिद्येते— गतम्— प्रतीतेरेव—क। प्रतीतिरेव— ऽभूदि— न च, यश्च— नि— तत्— यत्— एव— त्वे— देशे— भावस्य सम्बन्धः— स्वया— दि— योः— वदु— नि— भ्यु— लक्ष— वा— नाध्रु— नपे— तत्— व— रा— तदनु— अतः— च— ग्रहणसूत्र— दीप्र— दृष्ट्वा— षण्डोऽ— पूर्व— प्रत्य— श— वि— पपाद— पपन्नम्— योः— युक्तियुक्त— यद्वि— भ्यते— त्थ— त— त्व— शेष— पेक्षे— इति— [ख।] पूर्वपुटात् शान— मर्शशानम्— परा— मे— ज्ञानं— तथा च— यः— मर्शशान— न्या— ये— नेदानीं— दित— काल— स्तत्फलं— सु— ध— स— य— नाशृ— चै— स्तम्भं— भि— ला— रः— निष्पत्तौ— वृ— ज्ञान— मूढ— वि— दिव— मु— मुप—क।, म— स्य— त्वं— वि— नानु— विवेतरनि— ब्द— अर्थस्तु— यो— अप्र— स्य— त्— अर्थः— दुर्गमौ— करणे— वा— — सुखं— का— रूपाः— वे— वानुस्यूतस्या— सङ्गं— वात्— क्षे— स्व— अ— स्यात्— वे— असु— ख— पि— च— हेतौ— सर्वं सुखादि ज्ञानपूर्वकमेवेति चेत्—पूर्वपुटात् सुखादीनां— सुखादि— सत्यम्— तुच्छं सम्भवन्ति— मव्यपदेश— रूपज्ञानं— भवत् भवति— प्र— व्यवहारतः— संशयापगम— यद्युभयज— वत्सः— श्रुतदानिति— ज्ञानं इति— करणा— दीनां— नै— शते— इदानी— परोक्षोऽपि— वृद्धः— प्रत्ययादु— शब्देष्वपि— गमं विना— सद्भा— शता— शब्दोकः कश्चित्— अभा— — ण— एक— दे— तत्रापि— कि— योग्यता— यः— सत्तस्य— ष्यते— तिः— य— म— काश— सामान्याधिकरणस्य— दण्डि— लक्षिते— मभि— र्शनात्— व्यवहार— गृह्यमाणे वा शब्द— तत्र— मेव— ज्ञानपक्ष— प्रमाणं वा— शब्दसं— यत्र—क। यत्तु— बारिधि— ज— ग्राह्येव— तथा— सवि— वत— ज्ञान— सन्निहितम्— यत्तु— कचित्त्व— चरणान्— वक्ष्यते— करण— एवमेव— भेदस्तु— जन्मनो— अत्र तदेव— दुपपन्नेति— व्यापारजन्मानौ स्तः— विपयत्वागे तत्त्वयुक्तं— स्मृत्यपेक्षया— स्तथैव— सङ्कय्यैतत् इति प्रमाणवातिकपाठः । शून्यं तच्चाक्षुषं— निवेशः— नात्मात्नं दर्श— शुक्तिर्वा— सामानाधिकरण्यवैयधिकरण्य— भेद— करण— विशेषण— र्बाध— देर— विशेषादिन्द्रिया— विषयत्वव— न्तर्गत— वत्— रप्यसा— त— रूपशा— माता— मपि— द्ग्रहे— स्तद्ग्रहणे— ण— पनि— इत्येवं तद्वाच्या— दण्डी— तत्— नाभेदे— तत्त्वतो— र्णा— विषय— किञ्च— किञ्च— दूषितम्— ग्राह्यान्तरा— पारवि— संस्पृष्टा— ष्यति— यस्य— विधेये— तन्मतेन— द्विचन्द्र— तरङ्गादि— साध्यात्र— साक्षाल्लक्षण— अनुवादत्वं— सत्सम्प्रयोगे सति— यते— सत्स— परं— विज्ञान— सप्तम्यैव— भवान्— यद्व्यभिचारि न तत्प्रत्यक्षं, यत् प्रत्यक्षं, न तद्व्यभिचरति । तत्सम्प्रयोगे— शिष्टं यथानिवेशितमेव—यद्व्यभिचारि न तत् प्रत्यक्षं, यत् प्रत्यक्षं, यद्विषयं ज्ञानमन्यसम्प्रयोगे भवति न तत्प्रत्यक्षं इत्येवं— सम्प्रयोगे इन्द्रियाणां बुद्धिजन्म सत्प्रत्यज्ञं तदन्यविषयं ज्ञानं अन्यसम्प्रयोगे भवति न तत् प्रत्यक्षमस्त्येव— तरेण— लक्षण— मपि— तत्सं— चेन्न विद्यमानो— मतो हे— शेषहेतु— मन्यसूत्र— प्रत्यप्रमाणता— प्रमाणपक्ष— माणत्वे— दूषणम्— किं तेन— त्विदं— साधनम्— तदत्रापि न तु— तत्सुर— कथ— र्नराः— नैव— च— पि तर्हि— यता शब्दस्या— इति— तस्य नेति नैव— यां— मनो हि— यदा— “द्युपपॢता—”इति प्रमाणवार्तिकपाठः । स्फुटाभामात्र— स्फुटाभत्वं— अभ्यासः— यो हि— भ्यासेन— काशे— ज्ञाने— रे— ज्ञानं— प्रत्यूह— मा— गतं— यं भवि—क, यमिति भवि— क्ष— न्त— तथै— अभावेन— प्रा— भाव— नग्राहक— ज्ञानं— इति— प्रत्यये— ग्रहणपूर्वस्य— अनु— ने— लिङ्ग— क्षे स— वं— स— पेक्षायां— ऽपि स— यत्तु— यत्तु वा— एतदारभ्य २९५ पुटे अङ्कितभागपर्यन्तं ख पुस्तके नास्ति ॥ त्रिलक्षणकलिङ्गाविनाभावामिप्रायेण त्वदुक्तमेतदित्यलं— त्तिप्र— प्र— चिदपि शिं— त्नना— त्नना— त्नना— त्नना— दृश्यते— धर्मा— त्नना— त्नना— येताम्— विनाशे— एव— तद्वतो— तादि— कार्य— दुर्लक्ष्यः— प्रस— योनिनः— न्योऽपि— एतदारम्य ३१२ पुटे एवञ्चिह्रितान्तो भागः स्व पुस्तके लुप्तः । र्थः— नार्थ— वस्तुं— शः— क— ष्टे— दृष्ट्वा— पश्यन्ति— वा— ता— भवने— मो— ज्यते— मपी— युक्तं— सकला— न तच्च— त्व— धा— न्य— तद्व्य— च— विरचित— तं लक्षण— स्य— रे— शत्व— त्वा— मिति— स्यात्— का— दाद्गीत— णाः— वक्तुं— ग्रन्थ— दि— सत्य— त्वङ्ग— नैव प्रायः— मा— मान— पट— काले— इति— नि— तल्लि— कारणता— प्तौ— कार्येण— र— उपवने—ख, तप— च वा— दृश्यमानं— क— पूर्व— क्षात्का— लिङ्ग— करणपूर्वकत्वेन व्याप्तिग्रहणात् शब्दाद्युपलब्धिक्रियाणां करण— दृष्टमुच्यते— ननु परिशेषस्य— पर— द्वात— न च कश्चन— क्रमम्— तत्— वर्त— तथा— पि— द्र— ग्रह— त— न च सम्परि— प्रहा— क्रिया— क्रमादि— क्रम— नि— तदत्र— वर्त— सोपाधिकः काल एव— नारब्धोदण्ड— गवय— ततः— सिद्धे— ज्ञानजन्य— वैतद्— माणोऽपि चार्थो— ते का— त— वेव— यदि वेष्यते— देशे— उप— न्द्रिय— सुबोध— धर्मा— सञ्ज्ञि— कृतः— तत्सदृश— यदा— एवा— स्या— अप्रसि— नन्वत्र— चित्रम्— पिण्डे— स्मृति— सादृश्यम्— हेतुत्वमेव सादृश्यम्— मानं नि— गवय— भवतु— दिष्टादृष्टेति— साधन— ख पुस्तके नास्ति । त— त— लम्बन— प्रत्यक्षसूत्रात्— ता— ऐतिह्यं— र— स्वसादृश्येन— त्वप्रसङ्गा— विषयविशेषः— श्रोत्रग्राह्यकरणिका— शब्दः— मुपवर्ण्यते— तत्र धूमत्वसामान्यं— वक्ष्यते— अत्रः— गमन— साकाङ्क्षन्त्ता— मर्हति— गोत्वादि— यथार्थ— तस्याः— त्वाच्छशब्दस्य— तद्बुद्धयो— काकृता— तत्रा— अविनाभावो नाम सम्बन्धः अन्यश्च शब्दार्थयोः समयापरनामा वाच्यवाचकभावः सम्बन्धः कारणत्वेन निदिष्टा द्रष्टव्या तस्मादन्यो लिङ्गलिङ्गिनोरविनाभावात्— स वाच्यवाचकभावः सम्बन्धप्रतीत्यङ्गम्— श्चान्यत्— वर्जिता तु— जीविता— पदार्थाः— इत्यलं स— तेषां— सती— अर्थ— अवगम्यते— पापवतो— चेत्— स्पर्शितोच्येत— गोचरम्— अथा— उभय— शाश्वतम्— च्छिन्नं— गृहीते— प्रामाण्यं— अप्रमाण— त्तस्मा— करण— अप्रामाण्यस्य— स चायं— पेक्षा— मिता— येषां— कस्प्यत इ— कारक— कारण— तत्रे— शानं— मप्यस्य— माद्यस्य— दधीन— पीयूव— मपी— चार— तत्प्रामाण्यं— नवधारणात्— किं तत्प्रामाण्यचिन्तया— परत्वफल— कार्यातु— कुत— तत— त्रयस्यानु— स्थितिश्चैव— पुरुषार्थगोदोहनेन— “सिद्धेऽपि—”इति मीमांसकपाठः । मुत्पाद्यते— वैके— पौरुषेयं तु— तच्चेद— चिन्त्यम्— द्वाद्यम्— तावतुर्निश्चये— भवदपि— ज्ञान— सोऽनुभव— न यथा— विप्रलभेमहि— रजतम्— वासना— विशेषयितुं— स्थाणुर्नपुरुषः—अनन्तरपुटानुवर्ति निश्चय— कारकधर्मि— सम्बन्धवत्कारक— र्वेदाच्च— पेक्षिता— कारणता— लीन— स्मर्यमाणस्य— तदुत्पादस्य— नान्यन्तः— माणः— वर्तमाना— द्वाध— विशेष— पर्यन्तता— प्रामाण्यमपि— परोक्ष— वाच्यमानं— नासहस्र— प्रवृत्ति— प्रमाणैः प्रमाण— संवादा— बोधाभि— विषयस्या— भास— प्रत्यय— पहते— ज्ञानेन— बाधेऽपि— दिना— रुपपद्येत— उद्देश— शुक्तीति— शुक्तिरेव— रजतभ्रमार्थः—रजतमत्र— सत्त्वाभ्यु— वासनाऽपि— सत्ता— मिति— असत्त्वेन— अख्याति— तद्वह— सदसत्त्वादिति— विषये— प्रतिबन्धां— सर्वेण सर्वा— पद्यत एव— चेति— करण्यात्— प्रतिबोध— इष्यते— ख्यातितो— प्रतिभासात्— कुतस्ते— र्ध्वता— कमपि— मुद्धाट्यते— रजतमिति— स्व— मसारम्— तत्रैव— अवस्तुनि— सुविरभिन्ना— भ्रान्तं— पित्तं त्विन्द्रियस्थं— मप— वादे— वान्या— तत्— शूल— परीता— असत्ख्यातिपक्षे हि— तत्रैकान्ता— अत एव— भवेषु— निराकारः— आलम्बनस्याजनकत्वम्— विपरीता— दृष्टपूर्व— सर्वत्र— निवर्तयत— नेतर— नाजननाच्चैतदपि— न— त्वेव— यथाप्रतीति— स— चैव— वेदाः— तथा— सत्योऽनृतो— तस्यास्तु— पुरुषाधीनं— दर्शनात्— असंवाद वि— अविज्ञाते— न सिद्धत्वं— समये प्रत्यक्षत्वं— लक्ष्यते— मित्येवं— तदीयं शरीरं— तत्कर्तृकं वा— एवमेव— उत्तरोऽपि— वदेषा— अचे— गव— पूर्यन्ते— रथाः— सर्व— चेत्— मगादि— पू— धूमादिवन्मुकुल— भेद— हुताशनः— वस्तुमात्र— अन्य— त्वत्क— मद्यत्वे— मान— मुत्पत्ति— शरीरस्य— विपक्षता— सपक्ष— न— वस्तुन— सन्दिग्धे— रुष्णोऽ— तत्र ह्यति— करणभाव— कारण— कारण— चरस्व— यन्न— प्रकृतश्च— मनुमान— मति सम्बाहुभ्यां— वेदः— सुचेलरकेभ्य— प्रभवः— नित्यत्वं तज्ज्ञानानाम्— ग्रहणात्— परमार्थ— न— क्रियार्थता— अनुपपन्नं तु— संवृत— तत्फलभोगाय— मारभ्येत— शठ— न साम्प्रतम्— निर्दयकर्म— न हि— स्फुटति— देशत्वाच्च— तेषु तेषु देशेषु— पटः ज्ञातः— शब्दस्य— भवति— शब्दे— यदि— वृद्धेनानुमीय— नश्वर— जात— गोशब्दः स एवेति— स्तमसौ— तस्याप्यन्य— स्मरणं— तत्सदृशसदृश— वृत्तिभिरेव— भासस्य— भेदधीसुस्पष्ट— त्वोपपत्तेः— वर्णा— कर्तृ— जनिता— भेदवत्— एव— भिन्नान्या— ना— अत्वं— ततोऽ— वा— न चान्यः— तेस्मात्तिरोहितो— र्दुःखा— केनैव— प्रयुक्त— मभेदो— सङ्ख्यावताम्— मुच्चारितं— विभागाः केचिदेव नः— शक्तं— नियतस्तद्व्यजक— प्राणिनामेव— संस्कारपक्षो भवतु—अनन्तरपुटानुवर्ति संस्कारपक्षो भवतु—पूर्वपुटात् शेषेषु— गृह्यन्ते— वैशेषिकाणां— संयोगात्— शब्दैः— वा— कल्पते— वरणं— श्रोतृभेदे तदत्यये— अप्राप्त्या— प्रत्यक्ष— यद्वा— अवर्णात्मा— पतिताः— प्रत्यक्ष— सिद्ध— धर्म— एव— शब्दतत्त्वं— प्रतिभासात्— दर्शनात्— प्रथमाक्षर— भेद— विच्छिन्न— रक्तता— ननु— शान्तम्— स च— तैश्च— गौः— ना— विवादा— अकारे— व्यवहरन्तीति— दृश्यते— मनागपि—उत्तरपुटेऽनुवर्तते। ज्ञान— तथा— स्थिति— न त्वभि— विनाशता— ग्रहणात्— प्रत्यमि— व्यभिचरति— विनाश— दृष्टान्तस्य— ग्राहिकास्तु— एवातिरिक्त— ग्रहणमिति— स्थितत्वात्— संस्कार्यस्य— त्ववश्य— तीव्र— तदग्रहात्— सन्धारितं— त्रये— इत्यन्ये— सामान्यानीति— प्रयुक्ते— तदपि नृत्तम्— कर्तृत्व— गगनादिषु— विवदन्ते च— स्मृतिः— असृजन्त— तत्र वचन—ख। प्रवचन— न चासां— प्रयोज्यते— चरित— तथा— लम्भे— चिकीर्षिता— हेतुत्वा— एवं— शब्दत्वं— नीतयः— वर्णनम्— रचनाः— द्धृष्टाः— प्रकृत— मन्वन्तरे— रूपाद्य— मत्त्वं— इदन्तया— तद्ध्येतत्पुरुष— सप्रतिष्ठानां— मानेन— स्तवरक— [पु। ५०४] । निन्दा— किं स्यात्— कस्यचि— प्रत्यक्षं— देशे— सश्लेष उपपत्तिमान्— वैयाकरणवत्— न भवति— तद्व्युत्पत्तये— चेत्— तद्योग्यतादयस्तु— व्युत्पत्त्यपेक्षा— वा— तदवगमे— तदा— गवाश्वादीनां— प्राप्तप्रसिद्ध— चोर— एतद— प्रतीयते— तन्तुत्वादि— पट— भावे— एतावदेव— यच्चोच्यते— न किञ्चित्— न धूमात्— मिव— यस्यार्थस्य— राज्य— प्रतिपुरुषं— तत्कारणं— विकल्प— सत्यम्— इत्यनाद्य— स्पर्शित्वं— करण— इदमपि— विरोधा— यतः— शयनिशमन— तदुपचयानां— कथितैः— अथोच्यते— परिच्छेद— उन्मूलत्वा— अद्य तु— कल्पना— प्रवर्तनम्— एव— तन्मूलं— सामर्थ्य— दोषः— श्च तस्मात्— आप्तोक्तत्वात्— प्तिस्मृते— चार्य— निष्प्रतिभः— मात्रकेण— चोपकारक— देशः— विशिष्मो— तदैक्य— वशिष्टः— मस्मात्— तत्समान— त्रैवेद्यकं— दाथर्वणेन— त्रय्येवा— एवं तत्तु— दस्ति— क्रमस्य— येऽत्योदञ्चो— त्रयीवत्— यथा— त्रयीयं— रहित— न्योन्या— मपि— सम्बन्ध— सम्बन्ध— ब्राह्मणं— रिव्यतीति— ङ्गिरसी— प्रत्वा— — नानधी— परत्वे— तेषां— तया— न— यतो— शुक्रं— प्रत्याव्यते। तदपि— धीनं— — र्हत्वात्— अर्थ— ते— द्विधैव— रादि— तच्च— श्च भाव— नानासौ— सर्वदा— स्मार्ते— दियजनादि— सन्तप्तात्— त्रिवेद— विटपः— तन्त्रा— पुरः— प्रावादुकाः— नन्वेव— प्रत्यक्षं यथाऽग्निहोत्रादेर्धर्मत्वस्य ग्राहकं— यागे— ग्राहित्वात्— हि पञ्चमं— प्रामाण्यम्— साक्षात्कृतपुरुषार्थ— देशीनि— ननु— दर्शनात्— वृन्दादिकं— प्रथम— क्व— तं तं— वृन्दकादिः— ज्वलतीव— सिद्ध्यैव— प्रसिद्धं— पदेश— प्रमाणानां— निर्दिश्यते— दिशन्ति— क्रोशन— वत्तु— वैदी— शत्रा— काय— त्यम्— देशनायां— स्वसङ्गतम्— येषां द्वेषादि— वचसः चित्त— सर्वागमा— संवर्तकातिकादिस्मृत्यन्तरोप— वागमो— प्रमाण— न— सर्वागमः— प्रख्याप्यते— महाजनसमूहे ये— कुट्टिनी— तन्मूल— वाच्यम्— सु— तावदुपपाद्यम्— न भवन्ती— पादनम्— एव इति— कस्पतं— तत्राह— उत्पत्तेः— उत्तर— पुंयोगः— मिति— कृष्यध्ययनादि— संवादः— मानन्तर्याद्य— पाटबादि— पदेशे— न तत्र— फलाक्रियाना— भवति— फलम्— कृतकदर्शनादि दोष— — किञ्चिदनियतफलमेव किञ्चिदामुष्मिकफलमेव— पशुलाभो— वर्णाश्रमाश्च— फल— शेषेण— बहूनि— यजेतेति— पठितव्यम्— सत्प्रत्यय— विशेषणस्य— सम्बन्धमाक्षिपति— र्नियमः— कारीरी किं नु— कारीरीष्टिः— चित्रादीनां— क्षेपकर्म— भवतु— स्ववासिनः— रैहिककारित्वं— सम्पदिति— तस्या— अपि च— न चानियोगः— चोदनात्— पुताः— प्रत्याय— तस्मात्— अक्षा— एतत्— विरुद्ध— अजः— तावत्— देवता— प्रतीयते— किमनेन— स्तुत्या— स्तुतस्तुत्या— नोऽर्थः— विधायकं— प्रामाण्यो— माचक्षते— विभक्तेः शक्ति— अनव— अनधि— विधिवाक्य— इति स—क, इत्थं— द्वेषौ— प्रवृत्त्य— प्रकारः— अर्थवादानां प्रामाण्यम्— इत्यमञ्जने— व्यवहार— पराकृति— योग्याः— संस्पृशन्ति— वर्म— निर्णयायेदं— प्रथयति— प्रकाश्यते— अत— अस्य क्षात— कारका— अर्धमपि— तस्माद— सम्भव— क्रियमाणं— प्रकाशनं तस्य— जपेत्— एतच्च— विनियोग— सिद्धेः— प्रथयति— राघत्ते— महादेवो— त्वेनैव— वसनीति— पुरुषापराधः— लोके वेदे— अर्थश्च— तथात्वं— मरण— वाजपेयेनेति— युज्यते— इत्यर्थवादाः— न्तरोक्त— प्रामाण्या— ख्यातिं प्राप्ताऽस्मीत्यभिमानतः— गम्यत्वम्— पदेन— नामधेय— न च— लभते— पदेशकेभ्यः— चेत्— न चार्थ— न सिद्धऽर्थे प्रमाणान्तरसापेक्षत्वादिति तदसत्— आवहति— प्रवृत्ति— अपि च— मर्थप्रती— इति— मात्र— निसर्ग— मर्थो— न— सम्पन्न— अथ ब्रूयात्— व्यवस्था— विपर्यस्येत्यपि— अथवा— दिश्यते— इति कर्मणि च— प्रसरन्— द्वारा— वेदान्तिनः— प्रमाणताम् । सर्वस्तावद्विषयो बहुवक्तव्यः प्रमाणता तु गिराम् आस्तां वाऽयं विषयो— वा— स— र्था— न्न— च्च— वर्त— र्णि— म— त— पर— वि— क्तं— य— व्यति— मन्यत्र— ष्य— प्त्यैव— मा— सिद्धे— ते— अयुत— यि— रु— ति— कि— त्तां— हि— तौ— दं— नाशङ्क्यं— कः— मेऽन्वयः— तं तत्र— मेकं— वस्तुबुद्धिर्हि सर्वत्र— गम्यते— विषय— पं त्वयैकस्य— दा— नेति चादृष्ट— न्न— कल्पन— त्तं— तं— सामान्यानि— एषु— लेश— यः— बुद्धिभयात्— व न— द— ऽपि— त्येवा— द— द्व्यादिषु— येन— यथार्थ— नापि— मे— गोस्व— तस्यापि… वि— अश्ववि— पि— अ— च्च— न— सः— दयोग्या— गृ— व्यवच्छेद्य— वादित्वा— सङ्करविरहित— रूपविशेषात्— तद्भेद— भवन्नपोह्य— भेदाद्भेदे— द्भेदो— बाह्यैः कथं— यद्यप्यपोह्य— तत्रेहा— धर्मस्य— अथ साधारणादश्वापोह—ख अथासाधारणाश्वापोह गोऽपोहेन व्यवज्ञ्थाप्य— मागोरूप्यं— सकल— किं— व्यवहारात्— मपोह— दपोहस्सैव— विशेष— तदनङ्गत्वात्— क्रियते— तेन चैकः— असदूज्ञेयादि— अपोह— व्यवच्छिद्यते— ज्ञेयं चेच्छब्देन— नितरा— तद्वद्वाच्यत्वं— उप— किमपोह— यद्य— रप्युपगम्यते— मित्येतदेव— न तु— आन्तरान्तरस्य— दृश्यतयैवा— विकल्पनां नेदृशोऽर्थः— इत्युच्यन्ते— व्यावृत्तिः— भवेयुः— विकल्पै— स्पर्शिन— एव— प्रादुष्युः— येन— त्रितय— विषया— युक्ता— रन्विते— परावृत्त आकार उल्लिख्यते— न स्पृश्यते— विजातीयव्यावृत्तिः— सजातीय— ल्लेखीव— विषया— बाह्यमभावात्मक— दूषणो— कार्यापोह— भावापेक्षी— नियत— अबाह्यान्तरारोपितं— विवेदयन्ति— व्यावहाराः— कथमिति— एककारण— विकल्प्य तेन— विप्रलम्भस्तु— विकल्पयो र्भेदो यन्न दृश्यते— विकल्पस्य— चोभया— न भेदा— दृश्याविषयत्वात्— भेदाध्यव— दृर्शनान्तर— ततोऽपि— विप्रलभ्यते— समुल्लसितेषु— ध्यवसायेन— विकल्पा— विवेकेनापि— बिम्बनस्य— यथा वौषधयः— युक्तः— रेषु— भवद्भिरेवाङ्गीकृतेति— निर्विकल्प— शपमानस्य—ख, क्रोशमानस्य— तत्कथं भवेत्— शब्द— चैन्तत्— भङ्गे— स्निग्ध— वास्तवौ द्बावपि— स च तत्रा— वाचा— स हि चेक्षते— यान्यस्य— निरपेक्षं न— कार्यं— तदिह— एव हि— निग्रहः— व्यतिरिक्तैव— भवादितः— तदग्रहो— क्वेदमन्यत्र चेत्— यस्यात्पक्षेप्रत्यनुमानवत्—क-ग यस्त्वं प्रत्यनुमानवत्— परिभाषणात्— कण्ठे— मनीशत्वात्— मप्युप— स्यात्— जाति— यो वा पर्यनुयुज्यते— इतरस्य परं हेतुः— सम्बन्धात्— न— तदन्यं— स्वभावस्य— विशेषवत्— वृत्तिः— सम्भावनादि— सद्भावनिबन्धनं हि वैतथ्यं— यदुक्तम्— विषयत्वात्— विकल्पिताना— दर्शनानन्तर— विषय— बोधो— दर्शनापोहं च— लक्षण— आकारोप— तेभ्यो— कार्यैक्यादिकल्पैक्या— धर्मस्य— निरात्मनि— दूषणानामुद्वरणकरणं—ख, दूषणानां न वारणकरणं— रामा— दृश्यस्य सजातीय—क, दृश्यसजातीयविजातीय— उभयेऽपि व्यावृत्ति मेव स्पृशेयुः निपतति— विकल्पानां— व्यावृत्तविमर्शे— मेवमिति— न युज्यते— नमिष्यते एव— तदपोह्य— प्रत्ययो— स्यात्प्रवृत्त्यर्थरूपम्— प्रबन्धाद्गता—क, प्रबन्धाहता— वाझ्रो— विद्यते— अथ जातेः— कारो जातेः— कृतिवचो वदति— स्वार्थेन— यदेव— तदुक्त— पिण्ड— मनुगतं— व्यक्तिः— मृत्स्नामयीं कश्चित्— किं— वृत्तयः— तस्मात् सामा— अन्यस्यापनीय— स्पष्टे— नान्त्यस्य— व्यक्तयन्तरे— स्तस्यार्थ— विशेष्ये— वर्तमानः— शब्दार्थो— वर्तेत— माक्षिपतीति— स— जात्यवगमात्— साधनतयोपपत्तेः— इत्यन्तं—क, इत्यन्यं— वक्तव्यम्— रचित— धत्ते— लिङ्खसङ्ख्ये च— दधति— मन्त्रितम्— स्त्रीपुंस— कथन्नैव— व्यत्तय— आजन्मनो— यत्स्थत्वेन तु कथ्येत— योगिनी— नितरा— न तस्या— हारस्य— प— मभिधाय— वदति— पीड्येमहि— तदा यत्तु— अस्तीति— न तु— दाहो दग्धोऽय— शून्या— आश्रयवत्युक्ता स्यात् तदाश्रय— साश्रयपरिहारेण— उच्यते— अनवरत— विशिष्यते— भावस्य— प्रतिषेधो— वाच्यता— दृश्यते गगनत्ववत्— द्रव्यमा— पद्म— ओदनं— शुक्ले शुक्ल इति— गुणोऽश्वे— प्रवृत्तिनिमित्तं— नाम्नामप्य— यथा प्रगतं— तद्विशेषणत्वं— प्रत्युत— प्रतिपद्यते— के चित्स तेन— स्मृतिः— वाक्यार्थस्य सम्भवाय— संस्पर्शो— व्यापारस्तु— पदार्थ एव— सत्तया— पदार्थ—चोन्त्। गर्भो— एकार्थसमवायोऽपि सर्वेषां व्योम्नि तुल्यता— न चाभेद— असति— भवितुमर्हति तेनैव— प्रसाधितत्वात्— बाह्योऽपि— शब्द— कैश्चित्— कर्तां क्रियासु— पुरुषार्थं प्रतिपाद— न वैफल्य— अत्रोच्यते— स्वाभाव्यं— प्रयततां— क्रियया— दृष्टादृष्टेन— ङ्गरागादि— द्रव्यशब्द— क्रियां— न स्वर्ग इति ग्रीष्मो— स्वर्ग— र्मेरुः— मनो— विशेषणं— वाक्यार्थोऽपि— वाक्यार्थत्वं— योग्य— सम्मार्जनादिषु— काम्यमान— त्तसिद्ध्य— कर्तृत्वस्य— णेश्चार्थःणिज्वाच्यः— व्यापार— भावनार्थ— पचति पठति— यथार्थो— करोति— करोतीति— शब्दाभिधेययाऽनया— ये न— यद्यर्थःशान्तो— विलक्षणः— विभोः— सर्वत्र— निर्वारण— इत्यवगम्यते— प्रत्ययार्थस्य— प्रतीक्षते— मृष्यते— समाहिते— स्वर्गे साध्यत्व— मानत्वात्— कारण— प्रतिपत्ति— यजति— सम्बन्धे— साधना— र्निगडे पदं— पुरुषो निवर्तेतेति प्रवृत्ति— विनियोगः— पुरुषः— प्रवर्तमानेऽपि— सप्रत्ययस्य— जनिते ज्ञाने— प्रज्ञप्ति— प्रवर्तितः पुरुषः— बोधयन्ती— न फलम्— उपनात— स्साधनं— तदुपायादा— भुक्त— शब्द एव— ननु नाम— लिङर्था— शब्दस्य— भव्यांशे— समर्पक— अनुष्ठातारः— तदन्त्रिता— प्रवेश— स चेत्— माक्षिपति तथाहि— मानात्मक— सर्वानु— गम्यमपि— इत्येक— इत्थमस्येति— निष्पत्तावे— प्रतीतिः— रुक्तः— प्रेषण— चेद— धीयते— प्रधानत्वात्— परिपूरणेन— द्विरूत्पद्यते मतिः— शिष्यते— शब्द— किमन्यश्चात्र क्रियाकर्तृसम्बन्धो— प्रेषप्रेष्य— तन्नाम— प्रेरणा— लिङर्थ— कारयति— स तु— नपास्य दर्श्यते— दर्शयितु— शक्यते— चेष्टा यद्वन्तं— सत्यपि— प्रमाणा— स— लिङधर्मो हि— न च— व्यापारः कार्यमाचष्टे यो— सुखशायितो— कथमस्य द्वैरूप्यमन्ये वदन्तीति— चानुष्ठेया— रूप— परं— लिप्सा— शास्त्रं— दिश्यते— प्रवृत्तत्वात्— कारण— प्रतीतिः— मुदाहरति— निषेधवत्— स्थितोऽसि— त्वशास्त्रीयोपायो न वैरिणं हन्तुमुपायः— निषेध्यविष— विषयं— देवान्यः— तत्रापि— विध्यानर्थक्यात्— तेनेति— त्मनः— निषिद्धत्वं— विधि— तयानु— सम्पत्स्यति— प्रत्ययापायतो विना— द्वैक्लव्यम्— किञ्च— उत्पत्तिविधिः— भावेऽर्थे— नामवगम इति— गहश्च— वेदिता— त्मको— भावनादि— व्युत्पत्तिमत्त्व— क्रिया— न्य— यत्न— आराधयिष्यते— का— फला— प्रवर्तिं— त्तस्य— सिद्धेनिर्विषयाया अनुपपत्ते— धी— तत्र— त्यभिधायकम्— नियोगमनेन— यागेन योग— सिद्धि— भेवाप— प्रबन्धो— न्धः— क्षेपोत— पेक्षि— कृमे— नापेक्ष्यते— वार्यते— पयोगित्वेन— सैव— क्रमा—क, अनुक्रमा— स्वप्रकाशा प्रेरणा— मृग्यम्— सिद्धं— दकुर्वतोऽपि— नेति— साधकं— भावेऽर्थे— न प्रेरकः— यच्छिष्ट— इति चेत्— सूत्र— एको— विषयत्वेन— पदार्थ— वाचिनः— मेकगुण— क्वचित्— श्रुते— शब्दार्थ— इति— फलं— दयं— धिकार— तथा— नितरां— पदार्थ— चेश— भावा— येन— स्त्येनार्थप्रतीतिः— ल्प— भ्या— व्या— मका— म— ष्क्रमक— तत्र— तथापि— इत्येव— तिपत्ति— यां— म— ज्य— व— ल— प्र— द्ध— त्म— व— सत्त्वं त— र्थे— मि— तेषां— द्भाव— द— अगास्त्वम्— न्नि— र्द— वा— शास्त्रे— धृं— दं समान— विष्टाः— विना त— इ— म— न— व— पाधि— ल्प— ल्प— ल्प— रावभास— मावगम— मर्हति— न्धनेन— क्रमवि— कारणिका— मधिकम— तां— विष— संस्थाना— भ्यः— नाचक्ष— गतिरिति— श— शब्दाः— युज्यन्ते— स— द— हे— चक्षु— भ्युप— तत्त्व— तेय— हः— द्ध्य— क्या— परतन्त्र— उप— गु— मे—अ-ख मात्दा— र्य— गं— अपि— त्तु— ह— ह्म उ— ब्र— रे वर्णा— षु— तत्र— च्चा— ति— एवं— सं— त्रा— न्तीति— हि— स्वभावात्— वाच्यम—क, यद्य— णि— पदा— पदार्थां नामेति तच्च— दार्थां— ति— र्थ— युक्त— स्य— था— अवि— व्र— चरचारीणि— सव— “न चरितार्थत्वं—”अन्त्यपदत्वादेव ॥ मन्त्यप— मुपपद्य—क मुपपत्स्य— ग— सर्व— च्च— विरल— पू— त्मया— वा— भवन्तु— र्थमवगमयति व्युत्पत्तिमन्तरेण— वाक्या— प— यथाहुः न— स्ता— प— स्व— कार्ये— प्रति— पर— धेय— ता— णं— क्तो— ना— कथं— सुस्पष्टम— प्रवादवत्र— निर्विबन्ध— न— व— त्त्व— त्किं श— नं— क्ति— आ— ण— श्शब्दे— स्य— यज्या, गागा— गो— मत—क, प्रत्य— र्त्त्वैः— लसद्भिः— सं— ना— न चे— मतः— क— मन— द— क— नूत— सा— शब्द— म— त— ला— प्र— च— मेकेष्वेव— श— क्त— तव्यः— योऽ— पृथक्— व— या हि साधुशब्दो— यौक्तिक— कल्पा— रपि— त्व— च्चि— रूढ— ज— तेन—ख, श्लोकेन— म— स्या— तत्सम्भवो— ते— पुरः— साधु— गमे— क्षे— अवलग्न— सं— द्वितीयः । कारक— शबलि— नं कार्यं प्रति— त्वे कारण— ररूप— सम्प्रत्यय— क्रि— य— गुणो— त— दृश्यन्त— च— रवाक्य— सार्थशक्त्य— सार्थशक्त्य— घासी— सूची— पदी—क, पत्रीं— त् प्रमाद— वा— दा— न— न्य— न— तु— र्थां— य— तद्वि— तः— ले— धर्मा— आह— तं— तवाक्येन— स्ववर्गा— दो— मो— के— शिष्टा— त— परमं— रास— परास्त— तौल्य— न्तु— मध्याप्यते—क, मुपपद्यते— सामान्य— परीक्ष्यत एव—क, परीक्षत एव— यस्य— विशेषात्तु— ङ्ग— सुसूक्ष्माणां— गा— द्वि— सुखं दुःखं वेति— ष— मु— भेदं— ज्ञानेन ते— तीव्र— वा— दसञ्जातफलोचिताः— न्ते— वि— त्वा—ख, तत्त्वा— क्यन्ते— स्व— कृशोऽह— कर्मे— ज्ञातव्यमह— व— भाक्तः विषय इत्यर्थः ॥ सत्या— स्वरूप— स्वरूपे— ग्राहकता— अ— तथा— बुद्धिः— ना— सि— चिन्त— पूर्व— श— क्ष— स— न्य एव— चे— दे— न च— स्मरणा— क्यते— धर्मिणी—पक्षः ॥ मित्थमु— मु— इ— का— मा— त्वं— य— शेष— स्पर्शो— ण— य— जल्पादिकथायां खलु द्वितीयहेतुप्रयोगे हेत्वन्तररूपं निग्रहस्थानम् ॥ मु— ग्र— न्वे— श— ग्राहकबु— कत्र— वा— प्र— स्या— किञ्च— तृ— क्ष— स्य— त्तं स— मातृ— स— न चै— अ— ने— व— भृती— य— न्य— सम्भवा— म्बा— म्बा— वे— णामा— नुमीयते— ञ्चना— गेन दृश्यते तस्य रि— ततो— रुद्ध्य— मथ्य— म्बा— यू— दृश्य— बलादपि— क—ख, कै—ग, के— क—ख, कै—ग, के— तदा अ— न— त्— वा— कण्डूवा— न्य— वादपक्ष— व— पाटवं न हि— व— म— य— म्भे— वि— नत्वानु— ण— शक्तानि च— नि— सुखकृति—ख, मृतिसुख— मर्श— कश्चि— भग्न— म— द— था— च्चेत्— णात्—क— ऽनुमानं— रोऽवकल्पते— रभ्युपेयते— स्मरणा— नु— यथा— नि— ध— मतिः— यथार्थमर्थक्रियासमर्थं यत्— न्धे— त— क्षण— सक्त— तत्र बो— ग्रहतः— विरह— क्षे— रित्व— रे— मुप— क— पि— स— का— क— द्यवे— थं— क— यै— दे— नी— त्ते— बु— त— पा— पि— भ— कारि— पाद्यपे— थ— नं— लभ्य— न— स्तः—कुम्भः धार्य— चार— स्वस्व— वेदय— ता भवे— र्थो— श्य— ज्ञा— ज्ञा— न स्या— तत्र— व— प्रकाश्य— व— प्रतिभासस्य भवद्भिरेवा— त्पू— त्वान्ना— ब्ध ए— भावेन्ना— म्भाच्च— कारणं च— र्वेणो— ते— र्था— ग्राह— द्यमान— पत्ते— तु— न— ते— स्वजा— ब्धि— षु— क्रम— कार्यकालो— काव— क— दोप— स्थानमिष्यते— न व— कं— कफल— नि— चि— स्वरू— त्वम— न— क— रूपोपादानता यदि— त— भि— भाव एव— मस्त्यव— त— मैव— शेषणो— रि— ण— का— कुतः— ल— वा— प्र— पक्षेण च तेषामेक— सम्प— सत्य— द्रुघणा— सां— त्वम्— स्व— बोध— द्धिनिर्भ— तस्य सम— क— न नै— योऽयं समः यः समो नी— व— वा— व्यव— त— द— स्या— घटाद— पदात— ह्री— ष्वत्रैकशत शतमिति भवति क्षे— दृष्ट— ताव— स— स्य— पूर्ववर्ति— र्वाभिमा— ब्राह्ममाणं— म— स— तु न तामव— तुं— था— न— स्यो— दित्व— प्र— याव— स वर्तमान एव— दवच्छिन्नपत्ताक एव— ने— स्य— ल— तदलं— म— साहसि— मेव— वि— दण्डा— तु निष्प्र— घ— कथ्य— प— पारलौकिकम्— णः— तत्त्वं—क, न्तत्वं— कौतुक— चैतन्य— देशा— कष्टी— न्ति— दृ— मुप्य येन— य— ति— कुरुकुर्वो— वेत्— शान्तस्य— नपा— तरि— र्नामा— स— रमापूर्य— षय— कष्टी— तद्दे— या— बलाद्यमः— तगता— द्र— र— विभागो— र्म— व— क्रमे— रम— भव—ख— द्भावयि— स्तद— र्शिनां दु— र्व— मित्तो— प्य— तो— णं कल्प्य— द— ष्टो— च— हे— न्त— दा— वादः— मांसादीनां— क्षूणां— सां— तां— चित— न्वे— न— यपुरन्ध्रि— त्सचन्द्र— र्थभोगा— कन्दलकम— ना— हि— सत्य— कारो— सा— वाः— त— व— विद्मः— दसिद्धे— स्ततः सिद्धः— षु— द्यनु— दः— च— त् प्रयुक्तं— व— सकलत्व— ल— वसानं दिवादिभ्यो भूतेभ्यः सम्भवति । तदवनतौ पञ्च— ग्रामा— च— द— बाल— पक्ष— योक्ते— प्रा— न— द्योत— देह— तः— या— त— बलव— व्ये प्राप्ता त्वना— क— युक्ते— शी— रस— धू— नी— पि— अ— का— ष— षञ्चा— णामु— घ्राण— श्च— बु— यन्त्रा— पि— त्व— दित्याख श्च विद्यन्ते— ज— तानि— क्ष्यम्— सामान्य— रहसि— न्धि— सं— समर्थि— णं— निष्क्रा— गु— ति— णाकाश— क्षे— क्ताहा— निवर्त्य— द्वदि— न्यो— रवि— दादि— मा— नि— य— प्रा— बुद्धि— त— प्र— सा— त्येका— प्र— भो— अ— नितः— सा— क— क— कथा— प्र— पुं— भेदधर्मं— श— त्— ग्भिः— पर्व— णमपि क्रियते— कू— चरन्— व— च— वदो न स्व— न्नेव ते— म— स्ति— न्न— र्त्य— सद्वि— प— अनुवाद्य— योः— पि सा नथमनु— स— वि— न् गतो— न्ते— णपदे— लाद— तृ— द्ध्यां— शब्दा— कथमा— पापा— नामतः— प्य…ते— धर्मेषु करणेषु युगपदुपलब्धयो न भवन्ति परी— पूप— ह— रं— दैर्ध्य— च्चेत— रेषां— अन— तस्य— सं— सैव— खा— धका— नभि— ग्भूमि— हि— मा— म— त्तिः— य— तत्किमेते— विहि—ख— लक्षणो— ति व्या— प्रवृत्तिरेव— त्वा— देष्टव्य— आ— सारे— क— त— व— नु— दृश्य— तदेवमुत्पत्ति— म— सं— त्व— भक्तेः सा— मा— ष्ट— त्वात्— व— ग्र— पु— युज्यते पुनस्त्य— प— दे— ग्य— यो— फलस— ष्टे— पीड— बा— लो— सन्न— त्सृ— घृत— खोपदेशे— हि— त— तत्त्वं— मा— नु— हि— ते— गु— योगो— वस्था— व— यः— आ— मा— तथा— ति— ग— य— स— सं— मतीव— नि— दुः— णं— क— तदभावादचेतनः— चेत्य— यो— व— तद्रूपं— दि— न्मि— वृत्त— भाव— लभ्य— क्षीरहोता— घृतेन— शं— म— ए— भु— न्य— वि— त्तु— प— गार्हस्थ्यरा— यो— य— ज्ञा— ल— ताः— मुना— वं— व्रणे— प्यास्ते— र्दिवं— मनः— मूल— तपा— न्ते— वरणा— ति— द— ग— स— न कर्माण्येव— मर्थ्या— श्चि— त्सं— क्षयसं— य— स— यो— म— न— श— कर्मसाध— थं— कर्मसा— दिषु— भूतं— द्वा स्या— प— दिद— वत्— त्त— नाशा— थ्य— ड्वा— त्तमा— धिस्वरू— द्वाक्यत्वे— र— सं— योगा— भेद— च— रू— म— ए— धिर्न— र्मे— प्रबु— चा— वस— कथ— ध्या— मय—ख, मिति— न्य— मप्य— ऽपि— प— सुखं, वे— नु— म्ला— यु— दर्श— प— ता— भेदस्य— भ— म्— न्नं त्व— दादिवाग्रू— णा— दं विरुद्ध— णा— वा— त्रो— र्घ— कत्वा— द्वेद्या—ख, दभ्य— चा— धी— णा— व— स्वस्व— त— नव— रा— रूपमु— रः— एकमेव सं— यदु— वा— न्मिषित— नाम्— प्रक्र— अ— त— रू— ब्दोपजनित— सारूप्य— स्था— ति— अ— नाम्— गौः— र्थ— रू— सा— भवन्ति— तं— न— स— त— सु— र्ते— स्या— हितकिसलय— र्थित— धर्मं— परिव— न्ती— इ— प्र— म— था— त्वे पर— न— व— भवति ह्य— न्त— न— शः— श्च— वा— नां— म— नुलग्न— त्वेनार्थ— व्यं ते— नीला— तु— ज्ञानं हि— का— प्रतीतिः— दुरुत्तर— र— पे— त— वेन तत्तद— ज्ञा— ना— वत्व— रा— वै— यमे— संसृ— को— णा— श— काश— श— स्व— षः— त— द उ— मनु— दुत्पन्नेन विशे— अरूप— च्चे— पञ्च— प्र— न वो— प्रकाशाः स्व— त्रादि— श— श— द्ग— शाः— विज्ञा— वि— गम्य— मा— भ्र— कश्चि— निष्ठा— ह्ये— द— क— त— अर्थ— क— न तत्— न न— न्नो— दि— ध— त्थि— दि— हा— संवृत्त्याद्यु— पूर्वपु— ज्व— दघ्रा—ख, द्वह्न्या— दि सम्प्र— र्थ— त्वज्ञान— का— स्थि— ग्राह्यरत्सोऽन्य— कौशल— आ— वि— वल— असौ— वा— स— स्य— ति— काश— यच्चेत्थं— ना— मनुभव— सा— स्य— इव— स्त्यम— दे— क्र— न्न— णं— त्रं— न— वि— ते— र— प्रतीति— प्रकुवं— नर्त— अ— म— ना— त्त्वे त— भाग— एव— राधः— दि— दि— रो— निष्प्र— निरूप्य— र्चें— यत्— तेन— त्मकं— घि— बध्ना— प— यायि— जैना— धिकंस— ब्धि— तो— इयदस्य— तत्र— ता च— तच्च— लब्धिः— पत्तिः— अनेन— इं— द— कि— त— ज— तृ— ज्ञा— प्रवणप— त्राप्य— लब्धेः— वि— मुत्पा— रूप— स— त्वादेव— दर्शन— ध— व— स— प्रसङ्गेन— न— वि— च्च— न्ति— को— नाशकारिणा भाव्य— गे— वि— सं— पल्लवक— म— न्धः— र— क— अ— उत्पन्ने— त्ययः— न— वि— वा— कार्यका— शं— क्ति— स— अ— भेरी— नकार्य— अ— रूप— का— ब्ध्यदर्शन— व— णात्— तत्— स— न्नु— म— तं— क— नु— ति— नन्वेष— प्रस्तावलक्षणा— ल— णा— मः— तत्र— भिन्न— न— नि— मा— स्थि— र्मिणि— त्यं— द्र— मो— वि— श्रया— ज्ञा— वास्या— ततः प्र— वं— ब्दः— नां— हरूपः— चू— के— मूहैरेव— दिभिः— ज्ञा— वं— प्र— त्याक्षीदि— च— व— यव— विशे— पक्षा— पू— दू— एवानुद्देश्य— र्म्य— र्मः— तुं— व— निपु— समुत्पा— तीति— सूनुः— योः— दृ— स्वरूप्य— स्य— स्य ध— पदे— क्ष— भाव— दाय— लक्ष्यम— ना— अ— व— ष— व सूच्यते— य— दकं पक्षधर्म— त्वात्— सा— लक्ष्य— दसिद्धये— स्या— त्यर्थः— सं— सा— त— त्वं— त्वानु— ग— च— कर्थमप्यु— करणे— साधन— का— नग्निस्तमा— दि— य उत्था— ध्यधर्म— तथाप्यत्र— ना— त्— त्र— अन— सा— ध्यं पुनः— हेत्व— णाभ्याम— त्वे— त्र— वु— आकाशः— अ— आकाशः— अ— षं तन्नि— नि— ध्या— अनु— म— प्र— भूप— च्छिन्न— परं प्रति— परं प्रति— य— हतु— त— दि— ध— र्थ्य— त— द— शङ्का— शङ्का— उक्त्वा— उक्त्वा— ता तु— था— की— अ— त्त्व— शेष— बाह्य— तत्प्र— द्यु— नि— प्रत्ययः— क्षणा— न्या— ननु— नि— करेणै— तथा— द— कं का— ष— उद्भ— पठति— विनिगमकाभावात्—प्राप्तिः ॥ प्रकृति— सं— शेष— हावि— क— रविषय— ति— निर्व— द्याश्र— हः— अव— ति— स्व— स्त्वे— नमहि— वं— क— उच्य— पेक्षणा— त्रो— क्षण— नि— व— वेश— साधनो— रनुमा— णा— ना— वृ— द्य— प्यागत्य— म— ज— र्थं अ— पक्षे— गि— परः— सदसि— सी— आ— म— नितम्ब— शाभ्यो— थस्य— दी— या— प— ए— द्धा— द्ध— णा— न प— ता— प— वि— प्राय— व— व— कि— सं— नं— तन्य— ब्दोऽपि यदि— रति— ते— साध्ये— व— व— त्थ— वं त— ज्यमान— ण— न्तानुगुण— षेधस्या— न्तात्— त— म— त्याशङ्क्या— को वि— वय— स— क्ष— एक ए— तथै— को वि— वप— स— क्ष— कथं चिन्तावान्— र्मां— ल— तथश्च— तं— पुरुषे— इति— ष्टरूपो— धा— व— र्थः— वं— त्वं तेन चा— द्धयेत्— रसिद्ध्यनन्तरं— विशेष— था— प्रवृ— दावपि— प्र— रूप— वा— नां— तां— त— तनुत— न्— पुत्र— ध्यसाध— ल्लास— लका— द्— धीनम्— णुषु— लब्धे— त्व— स्या— अन— दत्र— लं— वाद्मोऽ— तत्प्र— र्थतः— शय— मन— अ— ना— नेय— त्वेत— — — न— स— हेत्वाभासे— प्य—षेऽपि— इव— दृ— नया— मा— वे— त— वत्स— गुणचद्— पनयनात्सं— स्य— वर्तित— चेत् कथ्यताम्— गो— मान्द्या— ऽपि— गे— वाच्यं— यको— णादि— वो— निमित्ते— भवत्विद— र्म्यां— सा— नात्— भ— ष्ठीवित— म— नी— लादी— व्याकु— शि— ला— गि— दो द्विपदो वा— द्द्वा— स— पक्षे— स— आक्रम्ये— हेतुतः— वै— सा— वें— प्रकार— को— था— अ— तद्धर्मो मा— क— व— गः— कर्तुं— बिम्बसामर्थ्ये— र— णा— पीडनं— नि— किं— मः— दृ— ग्रह— प्र— त्वेन— द्ध— न— ह— के— तथा च— स— त्वसा— नन्त— स्यन्— सेन— च्च तवोत्थिते— इहैव— यं— गुक्त— अ— साधनं तद— अ— स्य— ध्यं— म— मर्थे— न— प— न— त्तेः— रूप— विकल्पयिष्य— एव— य— म— वे— त्वादि— त्स— सावु— य— स— प्रकृ— अ— र्थ— भावं— प्रा— वा— भावा— णम— त— त— यो— दितं— तं— क्यस्य— म— दो— वेत्रा— त्माघ— त्व— साधर्म्य— सति— क्तं— ई— व— त— त्तिः— त्तिः— त्तिः— त्तिः— के— निः— क— न दृ— सा— न्धे— इ— वा— षणोपादा— त्वे— राय— प्र— ति— गि— रू— मिश्चार्थान्तर— ग— इ— म्— त्वाभास— त— तोवर्ण्य— तैव— वद— ऽप्र— हेतुं— व— ट्टङ्कि— प्र— एव— व— यौ— सिद्ध— हः— दिति— त्— प— निरा— क्तस्य— स्य— किं— प— लयोत्पाद— घटो— दात्र— वचनमि— शे— त— बोधिन— असंवद्ध— प्र— तीव्रो— तो— स्थित— स्फैर्य्यद्धत— अ— अ— मे— म— क्रमा— मापे— माणतयै— तद्व— द्यु— सा— अदृढ— तन्न— र्द्र— शब्दे— पौ— री— गौ— ई— प्र— ल— व— श्रयं— खिन्ना— कपदे— परख दिना— युक्तं— चलि— न— कं तदि— ज्ञानेऽपि— वर्णि— कायां— भूदि— क— क— म— अ— प— तमेव— न— प्र— प्या— दू— हू— ए— सम्भवन्ति— कि— साधनात्— वाक्य— उत्तरा— म— न्यूनता— तत्र— च— ख्यै— सङ्गाच्च— न्वय— लिख्य— व्याप्रि— सं तद्वि— लुठ— वचूल— एनां— जयन्तभट्ट—
-
असमासकरणं—प्रत्यवस्थानपदेन ॥ ↩︎
-
आगमाद्वा इति श्रवणम् । युक्तितः इति मननम् ॥ ↩︎
-
अन्येनासदुत्तरे दत्ते; तत्र समीचीनोत्तरादाने पराजयः ॥ ↩︎
-
साधर्म्यमात्राद्वस्तुसिद्धिश्चेत्, सत्तासाधर्म्यात् गौरप्यश्वो भवेत् ॥ ↩︎ ↩︎
-
सिद्धिः—ज्ञप्तिः, निष्पत्तिश्च । निष्पत्तिरत्र स्वरूपावाष्तिः । गोः रूपं हि गोत्वादेव सकले तरव्यावृत्तं सर्वसमानं च सिध्यति । सत्तादिः शुक्लादिर्वा न तादृशगोत्वस्वरूपसाधक भवति ॥ ↩︎
-
वर्ण्यः—प्रकृत इति यावत् ॥ ↩︎
-
अतो न निर्णयः कर्तुं शक्यत इति ॥ ↩︎
-
साधर्म्यं, वैधर्म्यं वा न स्वेच्छया निर्णेतुं युक्तमिति सारम् ॥ ↩︎
-
न दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोरभेदः, अभेदे तदसम्भवात् । अतः सर्वत्र सम्प्रतिपत्तिरावश्यकी ॥ ↩︎
-
सत्यं, साध्यसाधनयोः सम्बन्ध आवश्यकः । बह्निधूमयोः प्रतिबन्धः, अभिचारादाबुद्देश्यत्वं चास्त्येव । न हि एकरूपस्सम्बन्धः सर्वत्रेत्याशयः ॥ ↩︎
-
सिद्धस्यैव खलु हेतुत्वं, दृष्टान्तत्वं वा ॥ ↩︎
-
अन्यथा उत्पत्तिः कथम् ? ↩︎
-
सर्वत्र एतादृशसाधर्म्यवैधर्म्ययोः सुलभत्वेन सर्वत्र सदा संशयः स्वात् ॥ ↩︎
-
सर्वत्र एतादृशसाधर्म्यवैधर्म्ययोस्सुलभत्वेन सर्वत्र सदा संशय एव स्यात् ॥ ↩︎
-
अतश्च त्वया मत्पक्षः न निरस्त एवेति ममैव जयः ॥ ↩︎
-
“प्रमाणस्यैव कस्यचिदभावात् “प्रमाणसिद्धे वस्तुनि” इति कथम् ?” इति यदि प्रत्यवनिष्टेत तदा प्रतिबन्द्येवोत्तरमित्यर्थः ॥ ↩︎
-
नित्यपक्षस्य हानिः अर्थादापद्यत इत्यन्वयः ॥ ↩︎
-
घनस्य ग्रावा—करका ॥ ↩︎
-
इष्टापत्तौ च केवलवैतण्डिकः स्यात् । एतस्य तु वादे नाधिकारः ॥ ↩︎
-
मूलोदकं—भूमेरन्तः, कूपखननादावभिव्यज्यमानं जलम् ॥ ↩︎
-
अध्यात्मं—मानसानुभवः । मनो हि सुखादिभावग्राहकमिवाभावग्राहकमपि भवति ॥ ↩︎
-
अन्ततः वाक्यत्वम् अस्ति साधर्म्यम् ॥ ↩︎
-
प्रकृतस्यानित्यत्वस्य प्रतिषेधासिद्धिरित्यर्थः ॥ ↩︎
-
न तु नित्यत्वं सिद्धयेत् । निराधारः धमः कथं स्यादिति चेत्, धर्मिणि सिद्धे साधारत्वम्, नेतरदेत्यदोषः । उपरिष्टादिदं स्पष्टम् ॥ ↩︎
-
कार्यान्यत्वं—कार्यविशेषः ॥ ↩︎
-
उदाहरणप्रदर्शनव्याजेन स्वसिद्धान्तोऽपि स्थापित इत्यर्थः ॥ ↩︎
-
स्वपक्षे अनैकान्तिकत्वमनुद्धरन्, परपक्षे अनैकान्तिकत्वमापादयति चेदित्यर्थः ॥ ↩︎
-
स्वपक्षे दोषमभ्युपगम्य परपक्षे दोषोद्भावनं मतानुज्ञा निग्रहस्थानम् ॥ ↩︎
-
इयमेव प्रतिबन्दीत्युच्यते । स्वपक्षे दोषमनभ्युपगम्य “ममाऽयं दोषः इत्यु च्यते, तर्हि तवैवायं प्रथमो दोषः स्यात्” इति ॥ ↩︎
-
वादिनोऽपि साध्यासिद्धिः स्यात् । अतः वादिना सावधानेन भवितव्यम् ॥ ↩︎
-
तृतीयकक्ष्यायामित्यर्थः ॥ ↩︎
-
कर्म—विषयः । करणं—न्यायप्रयोगादि । तयोर्न निग्रहः, किन्तु पुरुषस्यव । विषयः न हि केनाप्यन्यथयितुं शक्यः ॥ ↩︎
-
पूर्वतनसूत्रद्वये उभयोः प्रस्तुतत्वात् तच्छब्दस्यैवं व्याख्यानम् ॥ ↩︎
-
श्लोकद्वयं—सामान्यलक्षणपरविभागपरसूत्रद्वयम् ॥ ↩︎
-
वादिनः विप्रतिपत्तिः, प्रतिवादिनः अप्रतिपत्तिरिति व्यवस्थायां ॥ ↩︎
-
विजह्यादिति भ्रमः—इत्यन्वयः । अनैकान्तिकता परिहृता भवतीति भ्रमः ॥ ↩︎
-
प्रयोगः—उद्भावनम् । हेत्वाभासस्यापि निग्रहस्थानपरिगणनमस्ति ॥ ↩︎
-
तावत्येव वादी यदि विरमेत्, तदा रयादेतदेवम् इत्यन्वयः ॥ ↩︎
-
सिद्धत्वे तु हेत्वन्तररूपं निग्रहस्थानं भवति ॥ ↩︎
-
इदं—शब्दः अनित्यः, ऐन्द्रियकत्वादित्यादि ॥ ↩︎
-
असिद्धत्वं—स्वरूपासिद्धिः ॥ ↩︎
-
तथाच वस्तुदृष्टया हेत्वाभासः, उक्तिदृष्टया निग्रहस्थानमित्युक्तम् ॥ ↩︎
-
भवदीयम्—इत्यत्र भवच्छब्दः बौद्धपरः ॥ ↩︎
-
“प्रमादं वै मृत्युमहं ब्रवीमि सदाऽप्रमादममृतत्वं ब्रवीमि” इति वचनम् ॥ ↩︎
-
व्यक्तं—महदादिस्थूलजगदन्तम् । ↩︎
-
अवशादेवेति शेषः ॥ ↩︎
-
सोऽयं—सूत्रकारः ॥ ↩︎
-
निर्दुष्टन्यायप्रयोगादिकमपि । तत्राप्यस्ति हि वर्णक्रमनिर्देशः ॥ ↩︎
-
नेदं केवलहास्यवचनम्, वस्तुस्थितिकथनमपीति प्रदर्शयति—सौगतदर्शन इत्यादिना ॥ ↩︎
-
अत एव—अस्योन्मत्तप्रलापत्वाभावादेव ॥ ↩︎
-
किन्तु भ्रान्ताः । भ्रान्तिः, उन्मादश्च नाविशेषः ॥ ↩︎
-
सभ्यया रीत्या, भाषया च व्यवहरेदिति यावत् । स्वयमतिप्रौढपण्डितस्यापि लोकोत्तीर्णप्रज्ञस्यापि व्यवहारक्रमातिलङ्घनं पराजयहेतुः ॥ ↩︎
-
वर्णोच्चारणं वा, पदोच्चारणं वा, वाक्यप्रयोगो वा—भवतु, सर्वत्र अर्थराहित्यं समानमेव किल ॥ ↩︎
-
यद्यपि “माध्यमिकाः सर्वशून्यवदिनः” इति सर्वत्रप्र सिद्धिः । परन्त्विदमेव प्रामाणिकं वचः । प्रज्ञापारमितादौ हि शून्यस्यापि अनिर्वचनीयतत्त्वरूपत्वं स्पष्टं प्रतिपादितम् । तर्हि विज्ञानवादशून्यवादयोः को विशेष इति चेत्, उक्तमत्रैव “योगाचाराणां साकारं ज्ञानम्, माध्यमिकानां तु आकारशून्यं स्वच्छं ज्ञानम्” इति । तथा च योगाचारैः ज्ञाने कल्पितो वा आकारः अङ्गीक्रियते, माध्यमिकैस्तु सोऽपि नाङ्गीक्रियते इति । परिकल्पितस्वभावं, परिनिष्पन्नस्वभावं, परतन्त्रस्वभावं चेति वस्तु त्रिविधं बवेत् । तत्र विज्ञानवादिनः परिकल्पितस्वभाववप्दिनः । इतरौ तु परिनिष्पन्न स्वभाववादिनौ । माध्यमिकास्तु निस्स्वभाववादिनः । अतश्च स्वभावत्रयशून्यभ्वात्वस्तुनः, ते शून्यवादिन इत्येव तत्त्वम् ॥ ↩︎
-
कदाचित्तु पूर्वसमयबन्धानुरोधेनान्यथापि सम्भवः ॥ ↩︎
-
पूर्वोक्तरीत्या नियमाद्यकरणेन प्रवृत्ता कथा प्रपञ्चकथा ॥ ↩︎
-
जातिः—अत्व-कत्वादिः ॥ ↩︎
-
क्षणः—द्विक्षणम् । एकक्षणमात्रवर्तिनः अभावात् ॥ ↩︎
-
गिरिशं—ईश्वरं स्मरत । असमस्मरद्वेषस्य—असाधारणकामरिपोः यस्य गिरिशः—हिमवान्, नगरी—वासभूमिः । कः—चतुर्मुखः गरीयस्या मुदेन यदीयस्य वेषस्य समस्मरम् । “अधीगर्ये”त्यादिना षष्ठी ॥ ↩︎
-
प्रतिज्ञाया अपि अर्थात् ज्ञातुं शक्यत्वात् ॥ ↩︎
-
तयोः—जल्पविनण्डयोः ॥ ↩︎
-
किन्तु, दूषणं श्रुत्वा वादी न मया तथोक्तमिति यदि अपलपेत् तदा असम्बद्धार्थकथनात् प्रतिवादी निगृह्येतापि । तद्वारणाय वादिसम्मतस्य दृढीकरणार्थमनुवाद इति भावः ॥ ↩︎
-
उपहासवचनमिदम् ॥ ↩︎
-
वाद्युक्तस्य ज्ञानमन्यत्, तस्योत्तरदानं चान्यत् ॥ ↩︎
-
वाद्युक्तेषु यावतः अंशस्योत्तरं देयम्, तावदंशत्य सदसि सर्वेषां परिज्ञानायोद्धोषणमकुर्वतः अननुभाषणं दोषः ॥ ↩︎
-
सर्वैः—मध्यस्थैः, सदस्यैश्च ॥ ↩︎
-
असिद्धिविशेषा बहवः ॥ ↩︎
-
वस्तुतस्त्विदमपि अर्थान्तरमेव । किन्तु स्वेदसंरम्भभूनिरीक्षणादावप्रतिभा मध्यर्स्थैर्घोषणीया ॥ ↩︎
-
पुराणपर्णपातः—पुराणपर्णपातजन्यशब्दः ॥ ↩︎
-
प्राय इति शेषः । कदाचित् जयपराजयनिर्णयो न भवेदपि ॥ ↩︎
-
एतावदपि स कथं न ज्ञातवानिति ॥ ↩︎
-
अनेन प्रतिबन्दीतो वलक्षण्यम् । “नायं दोषः, यतस्त्वयाऽपि तथाऽभ्युपगन्तव्यम्” इति प्रदर्शनं प्रतिबन्दी ॥ ↩︎
-
मे—मयि, मत्पक्ष इति यावत् ॥ ↩︎
-
कस्यापि पक्षस्याप्रतिष्ठापनात् । ततश्च जयः विषयदृष्ट्या ॥ ↩︎
-
अभूतेति—अविद्यमानेत्यर्थः ॥ ↩︎
-
पूर्वं नञि पर्युदासः, उत्तरं नञि प्रतिषेधः ॥ ↩︎
-
यद्यपीदं गीतावचनं सिद्धान्तेऽपि प्रमाणमेव । असतः शशशृङ्गादेः भावः— उत्पत्तिः न । सतः घटादेः अभावः—अनुत्पत्तिः न इति च तदर्थः । ततश्चानेन शून्यवाद एव निराकृतः, न सिद्धान्तसम्मतः आरम्भवादः । तथापि साङ्ख्यानां अभिमानमङ्गीकृत्यानुवादः क्रियते ॥ ↩︎
-
प्रकृतिविकृत्यादिपदानि हि तन्मते पारिभाषिकाणि ॥ ↩︎
-
प्रवृत्तिमात्रधर्मकं, तत् । तस्य कुत्रापि लयाभावात् ॥ ↩︎
-
कथायां स्वपक्षमात्रसिद्धपारिभापिकपदप्रयोगे हि जिज्ञासाऽनिवार्या । अतः नार्थाग्तरं दोषः ॥ ↩︎
-
किमर्थं पृथगत्र हेत्वाभासाः पुनरप्युक्ता इत्याक्षेपः । हेत्वाभासाना परिशीलनं वादेऽप्यावश्यकम् । जल्पे तु ते निग्रहहेतवो भवन्तीति द्विरूपत्वं हेत्वाभासानामस्तीति न पौनरुक्त्यमिति समाधानम् ॥ ↩︎
-
किरातरूपिणा परमेश्वरेण नियुद्ध्य अर्जुनः यथा पाशुपतास्त्रं प्राप्तवान् तथा गौतमः वादे परमेश्वरं सन्तोप्य न्यायशास्त्रं प्राप्तवानिति कथा “सूत्रकर्ता भविष्यसि” इत्यादौ पुराणे सूचिता ॥ ↩︎
-
॥ इति पण्डितरत्नेन विदुषा वरदार्येण विरचिते न्यायसौरभे द्वादशमाह्निकम् ॥ ↩︎