+संस्कृत-वाङ्मय बृहद इतिहास - 9

संस्कृत-वाङ्मय बृहद इतिहास नवम-खण्ड न्याय प्रधान सम्पादक पद्मभूषण आचार्य श्री बलदेव उपाध्याय सम्पादक पं. गजानन शास्त्री मुसलगांवकर उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान लखनऊ संस्कृत-वाङ्मय का बृहद् इतिहास नवम-खण्ड न्याय (न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, मीमांसा) प्रधान सम्पादक पद्मभूषण आचार्य बलदेव उपाध्याय सम्पादक पं. गजानन शास्त्री मुसलगांवकर नाय काय काय का उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान लखनऊोने पाट प्रशारी लाल 1 प्रकाशक : (श्रीमती) डॉ. अलका श्रीवास्तवा निदेशक : उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, लखनऊ प्राप्ति स्थान : विक्रय विभाग : उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, नया हैदराबाद, लखनऊ-२२६ ००७ प्रन्स पार : 130501 संसात

प्रथम संस्करण : वि.सं. २०५६ (१६६६ ई.) प्रतियाँ : ११०० मूल्य : रु. २८०/- (दो सौ अस्सी रूपये) उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, लखनऊ नामांकन मुद्रक : शिवम् आर्ट्स, निशातगंज, लखनऊ । दूरभाष : ३८६३८६ पुरेवाक् पुरोवाक् अस्ति जगदिदमगम्यैका प्रहेलिका। अस्य प्रहेलिकाभूतस्य जगतः स्वरूपज्ञानाय अनेकेषां सभ्य-शिक्षितदेशानां चिन्तनशीला मनीषिणः प्रयतमानाः सन्ति। भारतवर्षस्य तत्त्वदर्शिनो विद्वांसः स्वप्रातिभनेत्रैर्यानि सूक्ष्मतत्त्वानि दृष्टवन्तः, स्वीयया तीक्ष्णबुद्ध्या च यानि तत्त्वानि विश्लेषणपथमानीतवन्तस्तानि दर्शनशास्त्रस्येतिहासे नितान्तं महनीयानि सन्ति। तत्त्वज्ञानं हि विद्यते भारतीयसंस्कृतिधर्मयोर्मूलम् । तत्त्वज्ञानस्य गभीरमध्ययनमस्ति दर्शनशास्त्रस्य मूलमुद्देश्यम् । ‘दृश्यते तत्त्वं येन’ इति व्युत्पत्त्या येन वस्तुनः सत्यभूतं तात्त्विकं स्वरूपं दृश्यते तद् दर्शनमुच्यते। कोऽहम्, कुत आगच्छम्, अस्य परिदृश्यमानस्य विश्वस्य किमस्ति सत्यस्वरूपम्, कस्मादिदं जगदुत्पन्नम्, अस्याः सृष्टे: कारणं किम्, सृष्टिरियमचेतना चेतना वा, विश्वेऽस्मिन् किमस्ति मम कर्तव्यम्, सम्यग्जीवनस्य कः शोभनसाधनमार्गः, किमस्ति मानवजीवनस्य परमं प्रयोजनम्? इत्यादीनां प्रश्नानां समुचितमुत्तरदानमेव विद्यते दर्शनस्य प्रमुखं लक्ष्यम्। _दर्शनम् ‘शास्त्र’ शब्देनाभिधीयते। शास्त्रशब्दः शास्-शंस्- धातुभ्यां निष्पद्यते, यस्य क्रमशः शासनं शंसनं चेत्यर्थद्वयं भवति। शासने शास्त्रस्य धर्मशास्त्रमित्यर्थो भवति। शंसने च शास्त्रस्यार्थों वस्तुनः सत्यस्वरूपवर्णनं वर्तते। शासनशास्त्रं क्रियापरं शंसनशास्त्रं च ज्ञानपरं भवतः। भवति शंसनार्थे शास्त्रशब्दप्रयोगः दर्शनशब्देन साकम्। वर्तते धर्मशास्त्रं प्रधानतया विधिनिषेधयोर्विधानेन पुरुषतन्त्रं, किन्तु दर्शनशास्त्रं वस्तुस्वरूपप्रतिपादकत्वेन वस्तुतन्त्रं विद्यते। पाश्चात्यविचारशास्त्रस्य सामान्यं नाम वर्तते ‘फिलासफी’ । शब्दोऽयं ‘फिलास’ ‘सोफिया’ इति द्वयोः ग्रीकशब्दयोः मिश्रणेन निष्पद्यते। शब्द-द्वयेन निष्पन्नस्य ‘फिलासफी’ शब्दस्यार्थों भवति विद्यानुरागः । जीव-जगदीश्वरतत्त्वान्वेषणपरायणो विद्वानेव ‘फिलासफर’ (विद्यानुरागी) उच्यते। विविधविज्ञानैरुद्भावितसत्यानामेकीकरणमेवास्ति ‘फिलासफी’ इत्यस्य प्रतिपाद्यो विषयः। अतः सामान्यरूपेण दर्शनस्य कृते ‘फिलासफी’ शब्दः प्रयुज्यते। परन्तु ‘फिलासफी’ दर्शनशब्दयोः प्रयोजनेऽस्ति पार्थक्यम्। ‘फिलासफी’ कल्पनाकुशलकोविदाननं मनोविनोदस्य साधनं विद्यते, किन्तु भारतीयदर्शनं दुःखमयसंतप्तजीवस्य मोक्षाय प्रशस्तपथं निर्दिशति । अतो भारतीयदर्शनस्य दृष्टिः पाश्चात्त्य ‘फिलासफी’ इत्यपेक्षया उदात्ता, व्यावहारिकी, लोकोपकारिका, सुव्यवस्थिता च विद्यते। संस्कृतवाङ्मयस्य बृहदितिहासस्यास्मिन् नवमे खण्डे न्याय-वैशेषिक-सांख्य-योग-मीमांसानां पञ्चास्तिकदर्शनानां विस्तृत विवेचनं विद्यते। म वैशेषिकदर्शनम्-विद्वन्मण्डले ‘काणादं पाणिनीयञ्च सर्वशास्त्रोपकारकम्’ इत्यस्त्येका भणितिः प्रथिता। शब्दार्थनिर्णये व्याकरणमिव पदार्थस्वरूपनिर्णये काणाददर्शनमत्यन्तमुपादेयं विद्यते। सन्त्यस्य दर्शनस्य काणादौलूक्यवैशेषिकानि त्रीणि नामानि । काणादम्, औलूक्यं चेति नामद्वयं दर्शनस्यास्याद्यप्रर्वतकं कणादम् उलूकं चाधृत्य वर्तते। अस्य वैशेषिकाभिधानन्तु न्याय-खण्ड ‘विशेष’ पदार्थस्वीकारेण प्रसिद्धिं गतम्। वैशेषिकदर्शनस्य प्रथमाचार्यः कणादो, येन वैशेषिक-सूत्राणि विरचितानि। वैशेषिकसूत्राणां भाष्येषु प्रशस्तपादस्य ‘पदार्थधर्मसंग्रह’ संज्ञकं भाष्यं वैशेषिकतत्त्वं निर्णेतुं नितान्तं मौलिकं ग्रन्थरत्नं मन्यते। प्रशस्तपादभाष्योपरि उदयनाद्याचार्याणां समुपलभ्यन्ते टीकासम्पत्तयः। वैशेषिकदर्शनेऽभिधेयं वस्तु ‘पदार्थ’ इत्युच्यते। प्रमितिविषयत्वमपि पदार्थलक्षणमतोऽभिधेयत्वं ज्ञेयत्वञ्च पदार्थस्य भवति सामान्यलक्षणम्। वैशेषिकसूत्रेषु षट् पदार्था एवोपलभ्यन्ते। भावात्मकपदार्थानामेव वर्गीकरणमभीष्टं मत्वा कणादेन अभावपदार्थोऽस्वीकृतः। पदार्थेषु अभावस्य समावेशः पश्चाद्वर्तिना ‘चन्द्र’ नाम्नाऽऽचार्येण कृतः। ‘विशेष’ पदार्थस्य स्वीकृतिरेवास्य दर्शनस्य नैजं वैशिष्ट्यम् । एकस्याः श्रेण्याः समानगुणवतां वस्तूनामन्योन्यभेद-साधकः पदार्थ एव ‘विशेष’ उच्यते। पदार्थविश्लेषणेन सहैव वैशेषिकदर्शनं मोक्षमपि निरूपयति। यदा अदृष्टस्याभावे सति कर्मचक्रगतिरवरुध्यते तदा आत्मा शरीरसंसर्गाद् विच्छिद्यते। जन्ममरणपरम्पराऽपि अस्तं गच्छति सर्वाणि दुःखानि विनश्यन्ति। अयमेव ‘मोक्ष’ उच्यते। (द्रष्टष्यम्-वैशेषिकसूत्रम् ५।२।१८) मोक्षोऽयं तत्त्वज्ञानादेव प्राप्यते। निवृत्तिधर्मप्रसूतं, द्रव्यादिषट्पदार्थानां साधर्म्य वैधाभ्यां समुत्पन्नं तत्त्वज्ञानमेव अस्ति मोक्षस्य साधनम्। यद्यपि वैशेषिकदर्शनस्य सिद्धान्तस्तार्किक-दृष्ट्या नास्ति सर्वमान्यस्तथापि आधुनिकभौतिकविज्ञानमिव वैशेषिकस्य भौतिकजगत्समीक्षणं लौकिकदृष्ट्या नितान्तमुपादेयं विद्यते। तत्त्वप्रासादस्य एभिरेव सोपानरद्वैततत्त्वशिखरोपलब्धिः संभवति। মঙচুড়ী OSTSFebE जटलजाक न्यायदर्शनम् आस्तिकदर्शनेषु न्यायदर्शनं प्रामुख्यं भजति। वैदिकधर्मस्य स्वरूपबोधाय न्यायसिद्धान्तोऽस्ति परमोपयोगी। अत एव मनुस्मृतौ श्रुत्यनुगामिनस्तर्कस्य साहाय्येनैव धर्मरहस्यं ज्ञेयमित्युक्तम् । POPISPEp वात्स्यायनेन न्यायः सर्वासां विद्यानां प्रदीप उक्तः। अस्ति न्यायस्य व्यापको ऽर्थः विभिन्नप्रमाणैर्वस्तुतत्त्वपरीक्षा। प्रमाणैरर्थपरीक्षणं न्यायः (वा. न्या. भाष्यम् १।१।१) अस्ति न्यायस्य अपरं नाम आन्वीक्षिकी। अन्वीक्षया-अनुमित्या प्रवृत्ता न्यायविद्या एव आन्वीक्षिकी IDEFE कथ्यते। भारतीयदर्शने ग्रन्थसम्पत्तिदृष्ट्या वेदान्तं विहायान्यायस्य श्रेष्ठं स्थानं वर्तते। विक्रमपूर्वपञ्चमशतकादारभ्य अद्यावधि न्यायदर्शनस्य विमला धारा अबाधरूपेण प्रवहति। न्यायदर्शनविकासस्य द्वे धारे दृष्टिपथमायातः। प्रथमा सूत्रकाराद् गौतमादारभ्यते द्वितीया च गंगेशोपाध्यायर्यात् । प्रथमायां ।।प्राचीनन्यायधारायां पदार्थमीमांसाया द्वितीयायां नव्यन्यायधारायां प्रसाणमीमांसायाः प्राधान्यं दृश्यते । लोक गाणगा शिणनीशा एकाणी - गौतमर्षिविरचितानि न्यायसूत्राणि सन्ति पञ्चसु अध्यायेषु विभक्तानि, येषु प्रमाणादि MEELERTIES षोडशपदार्था उद्देश-लक्षण-परीक्षणैः सम्यग विवेचिता वर्तन्ते। वात्स्यायनो न्यायसूत्राणां विशदं POPPITEL 195 655 56 ya TFS PHONETA19F105 DEPF DISPRS.याण पुरोवाक् भाष्यं रचयामास। न्यायदर्शनविषयकानि-उद्योतकरस्य ‘न्यायवार्तिकम्’, वाचस्पतिमिश्रस्य “तात्पर्यटीका’, जयन्तभट्टस्य ‘न्यायमञ्जरी’, उदयनाचार्यस्य ‘न्यायकुसुमाञ्जलिः’, गंगेशोपाध्यायस्य ‘तत्त्वचिन्तामणिः’ इत्यादीनि ग्रन्थरत्नानि प्रशस्तानि लोकप्रियाणि च विद्यन्ते। या पदार्थनिरूपणेन साकं न्यायदर्शनमीश्वरमपि विवेचयति। ईश्वरानुग्रहेण विना प्रमेयज्ञानं मोक्षं च प्राप्तुं जीवो न पारयति। ईश्वरोऽस्य जगतः स्रष्टा, पालको नाशकश्च वर्तते। न्यायमते ईश्वरो विद्यतेऽस्य विश्वस्य निमित्तकारणं न तूपादनकारणम् । ईश्वर एव जीवमात्रस्य नियन्ता, कर्मफलस्य दाता, सुख-दुःखयोर्व्यवस्थापकश्च वर्तते। ईश्वरस्याधिपत्य एव जीवः स्वकर्मसम्पादनं विधाय परमं लक्ष्यं प्राप्तुं शक्नोति। म जी न्यायसूत्रानुसारेण दुःखादत्यन्तविमोक्षोऽपवर्ग उच्यते-‘तदत्यन्तविमोक्षोऽपवर्गः’ (न्यायसूत्रम् १।१।२२)। मुक्तावस्थायामात्मा विशुद्धो निर्गुणश्च तिष्ठति। मुक्तात्मनि सुखस्याभावोऽतस्तत्र न भवत्यानन्दानुभवः। म नोज हि अस्ति शास्त्रीयविवेचनपद्धतिायर्शनस्यामूल्यो निधिः। प्रमाणस्य विशदां व्याख्यां विधाय न्यायेन यानि तत्त्वानि प्राकाश्यमानीतानि, तेषामन्यदर्शनैरपि कतिपयपरिवर्तनैः सह उपयोगः कृतः। हेत्वाभासानां सूक्ष्म विवरणं प्रदाय न्यायदर्शनेन अनुमानस्य निर्दुष्टो मार्गो निर्दिष्टः । विद्यते न्यायदर्शनस्य विलक्षणा तर्कसरणिः सर्वथा श्लाघनीया। सांख्यदर्शनम् _ भारतीयदर्शनेषु ‘सांख्यं’ स्वीक्रियते प्राचीनं महत्त्वपूर्णञ्च । सांख्यदर्शनस्य प्रवर्तको वर्तते महर्षिकपिलः। ‘संख्यायन्ते-गण्यन्ते पदार्था अस्मिन्निति सांख्यम्’ इति व्युत्पत्या प्रथमतः पदार्थानां गणना अस्मिन्नेव दर्शनेऽभूदतः संख्यायाः प्राधान्येन अस्य दर्शनस्य ‘सांख्यं’ नाम सर्वथा सार्थकं विद्यते। अस्ति सांख्यस्य अपरोऽर्थः ‘विवेकज्ञानम्’। प्रकृतिपुरुषयोरज्ञाने संसारभावः ज्ञाने च मोक्ष इति प्रकृतिपुरुषयोविवेकज्ञानस्य प्रामुख्येन दर्शनमिदं सांख्यं निगद्यते। __उपनिषत्सु निर्दिष्टसिद्धान्तानां शास्त्रदृष्ट्या विवेचनं सर्वप्रथमं कपिलमुनिना कृतम्। उपनिषत्कालिकं सांख्यं वेदान्तमिश्रितमासीत् । तद् विभज्य सांख्यं स्वतन्त्रदर्शनपदे कपिलेन प्रतिष्ठापितम्, अतएव कपिलः ‘आदि विद्वान्’ इति महनीयेन उपाधिना विभूषितो जातः । कपिलमुनेझै कृती समुपलभ्येते-तत्त्वसमासः, सांख्यसूत्रम्। ‘तत्त्वसमासः’ द्वाविंशति-लघुसूत्राणां समुच्चयोऽस्ति। सांख्यसूत्रे षडध्यायाः, तेषु च ५३७ संख्याकानि सूत्राणि विद्यन्ते। ‘तत्त्वसमासः’ सांख्यदर्शनस्य प्राचीनतमो ग्रन्थ इत्यनेके मनीषिणः स्वीकुर्वन्ति। कपिलमुनेः पश्चात् सांख्यमतप्रवर्तकेषु आसुरिपञ्चशिखेश्वरकृष्णाः प्रमुखा आचार्याः सन्ति। एषु ईश्वरकृष्णस्य ‘सांख्यकारिका’ सांख्यदर्शनस्य प्रामाणिकी लोकप्रिया च रचना विद्यते। कि सांख्यदर्शने पञ्चविंशति तत्त्वानि परिगणितानि तेषु चतुर्विंशति तत्त्वानि सन्ति प्राकृतानि। एकञ्च पुरुषतत्त्वं वर्तते। एषामेव पञ्चविंशतितत्त्वानां गणनाऽभूत्सांख्यदर्शने। * न्याय-खण्ड करा कार्यकारणविषयेऽस्ति सांख्यस्यैकं विशिष्टं मतं यत् ‘सत्कार्यवाद’ शब्देन प्रसिद्धम्। सांख्यदर्शनं कारणव्यापारात् प्रागपि कार्य सदिति स्वीकरोति। न्यायवैशेषिकमतं कारणव्यापारात् पूर्व कार्यमसदिति मनुते। सांख्यस्याभिमतः परिणामवादो न तु विवर्तवादः। व सांख्यदर्शनस्य पञ्चविंशतितमं तत्त्वं पुरुषः। स हि पुरुषः स्वयंसिद्धोऽनेकश्च । सांख्यं युक्त्या पुरुषबहुत्वं प्रतिपादयति। प्रकृतिपुरुषयोः संयोगेन भवति विश्वस्य सृष्टिः। प्रलयकाले त्रिगुणात्मिका प्रकृतिस्तिष्ठति साम्यावस्थायाम्। प्रकृत्या पुरुषस्य संयोगे जाते त्रिषु गुणेषु क्षोभ उत्पद्यते। त्रयोऽपि गुणास्तदा विषमा भवन्ति। प्रकृत्या अस्यामेव विषमावस्थायां सृष्टिकार्यमारभ्यते। सांख्याः प्रमेयं ज्ञातुं प्रत्यक्षम्, अनुमानम्, शब्द इति त्रीण्येव प्रमाणानि स्वीचक्रुः।

  • सांख्यदर्शने पुरुषः चेतनः निष्क्रियः द्रष्टा च वर्तते। प्रकृतिरचेतना सक्रिया त्रिगुणात्मिका च विद्यते। पुरुषोऽस्ति स्वभावतोऽसंगो मुक्तश्च, किन्तु अविवेकवशात् प्रकृत्या संयुज्यते। अनेनैव संयोगेन प्रकृतिजन्यैः दुःखैः पुरुषः प्रतिबिम्बितो भवति। अयमेव पुरुषस्य संसारभावः कथ्यते। संसारभावस्य मूलमविवेको निवृत्तिसाधनञ्च विवेको भवतः। सांख्यदर्शने प्रकृतिपुरुषयोर्भेदज्ञानं, पुरुषस्य प्रकृतेः पृथक् स्थितिर्वा अपवर्ग (मोक्षः) उच्यते। नष्टे शरीरे पुरुष ऐकान्तिकात्यन्तिकदुःखत्रयविनाशं प्राप्नोति । अस्या एवावस्थायाः शास्त्रीयाभिधा विद्यते विदेहमुक्तिः। सांख्यस्य तत्त्वमीमांसा वैशेषिकपदार्थमीमांसापेक्षया अधिका युक्तिसंगता वर्तते। विद्यते सांख्यस्य तत्त्वविश्लेषणं लोकदृष्ट्या व्यावहारिकं द्वैतमतसमर्थकञ्च। योगदर्शनम् लिम योगशास्त्रमार्यजातेरस्ति प्राचीनतमं ज्ञानम्, यस्मिन् न विद्यते कोऽपि विवादः। योग एवास्ति सर्वोत्तमो मोक्षोपायः संसारसागरनिमग्नस्य जीवस्येश्वरसंयोगे भक्तिज्ञानयोश्च प्रधानं साधनम्। यद्यपि समुपलब्धयोगसूत्राणां प्रणेता पतञ्जलिः, किन्तु तस्मादपि योगः प्राचीना अध्यात्मप्रक्रिया विद्यते। संहितासु, ब्राह्मणेषु, उपनिषत्सु चानेकत्र योगस्य सङ्केत उपलभ्यते। योगः सांख्याभिमतं सर्वं तत्त्वं स्वीकृत्य ईश्वरं तदतिरिक्तं षड्विंशतितमं तत्त्वं मनुते। अतएव योगः ‘सेश्वरसांख्य’ मप्युच्यते। नि तक सन्ति योगदर्शने चत्वारः पादाः, येषु सूत्राणां संख्या १६५ वर्तते। प्रथमे समाधिपादे समाधेः रूपम्, भेदः, चित्तम्, तस्य वृत्तयश्च वर्णिताः सन्ति। द्वितीये साधनपादे क्रियायोगक्लेशाष्टाङ्गयोगानां वर्णनं विद्यते। तृतीये विभूतिपादे धारणाध्यानसमाध्यनन्तरं योगानुष्ठानादुत्पन्ना विभूतयो वर्णिताः सन्ति । चतुर्थे कैवल्यपादे समाधिसिद्धिः, विज्ञानवादनिरासः कैवल्यनिर्णयश्च प्रतिपादिताः सन्ति। पातञ्जलयोगसूत्रस्य ‘व्यासभाष्य’ मतीव प्रामाणिको ग्रन्थः। योगसूत्राणां गूढरहस्योद्घाटने भाष्यमिदं परमोपयोगि वर्तते। योगसूत्राणां विविधासु टीकासु भोजस्य ‘राजमार्तण्ड’: (भोजवृत्तिः), भावावेशस्य ‘वृत्तिः’, रामानन्दयतेः ‘मणिप्रभा’, अनन्तपण्डितस्य ‘योगचन्द्रिका’, सदाशिवेन्द्रस्य ‘योगसुधारकः’, नागोजिभट्टस्य ‘लघ्वी’ ‘बृहती’ वृत्तयः नितान्तं प्रथिताः सन्ति। वाचस्पतिमिश्रेण व्यासभाष्यस्य ‘तत्त्ववैशारदी’ व्याख्या पुरोवाकू विलिख्य योगतत्त्वानि बोधगम्यानि कृतानि। व्याख्यायामस्यां योगसूत्रव्यासभाष्ययोः पारिभाषिकशब्दाः विस्तरेण परिष्कृताः सन्ति। सणि समाध्यर्थकस्य ‘युज्’ धातोर्निष्पन्नस्य ‘योग’ शब्दस्य ‘समाधिः’ इत्यर्थों भवति। अस्ति पतञ्जलेोगलक्षणम्-‘योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः’ । मनोबुद्ध्यहङ्काररूपमन्तःकरणमेव चित्तम्। तस्य चित्तस्य नियमनमेव योगः। अन्तःकरणरूपस्य चित्तस्य सन्ति क्षिप्त-मूढ-विक्षिप्त एकाग्रनिरुद्धाख्याः पञ्च भूमयः। चित्तवृत्तीनां च प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रास्मृतिरूपाः भवन्ति पञ्च भेदाः। योगसिद्धौ चित्तवृत्तिभिः सह तासां संस्काराणामपि निरोध आवश्यकः। अत एव चित्तस्य स्थूलवृत्तीनां सूक्ष्मसंस्काराणाञ्च निरोधादेव योगः पूर्णतामाप्नोति। जरला योगदर्शने स्तः समाधौं भेदौ-सम्प्रज्ञातसमाधिः असम्प्रज्ञातसमाधिश्च। सम्प्रज्ञातसमाधौ ध्येये वस्तुनि चित्तं चिरकालं यावत् तिष्ठति। अस्यामवस्थायां किमप्यालम्बनं भवत्येव । असम्प्रज्ञातसमाधौ सर्वा अपि चित्तवृत्तयो निरुध्यन्ते। न तिष्ठति किमप्यालम्बनं तत्र। सम्प्रज्ञातसमाधौ ध्येयवस्तुनो ज्ञानं तिष्ठति, असम्प्रज्ञातसमाधौ ध्येय-ध्यानध्यातृणामेकाकारता जायते। योगदर्शनस्य विद्यते परमोद्देश्यमात्मदर्शनम्। योगदर्शने ईश्वरः पुरुषविशेषरूपेण स्वीकृतो विद्यते। ‘क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वर’ इति योगस्य ईश्वरलक्षणम्। योगाचार्याः ईश्वरसिद्धौ शब्दप्रमाणं श्रेष्ठ मन्यन्ते। ईश्वरप्रणिधानेन समाधिसिद्धिः। ईश्वरो गुरूणामपि गुरुरतस्तारकज्ञानदः साक्षादीश्वर एव इति योगस्य सिद्धान्तः। पा विच्छा मानवजीवनस्याध्यात्मिकोत्कर्षे ऽस्ति योगः परमोपयोगी। भारतीयैरस्य दर्शनस्यानुशीलनं विज्ञानमिव कृतम् । कायचित्तमलोन्मूलनद्वारा आध्यात्मिकसमुन्नतेः शिक्षां योगदर्शनादेव जीवो लभते। साम्प्रतं पाश्चात्त्यमनोवैज्ञानिकाः, चिकित्सकाः, तत्त्वान्वेषिणो मनीषिणश्च योगं प्रत्याकृष्टा इव लक्ष्यन्ते, येन योगस्य विपुलः प्रचारः पाश्चात्त्यदेशेष्वपि दरीदृश्यते। मीमांसादर्शनम् को कस्यापि वस्तुस्वरूपस्य यथार्थवर्णनं भवति मीमांसाशब्दार्थः। विद्यते वेदस्य मुख्यतो विभागद्वयम्-कर्मकाण्डम्, ज्ञानकाण्डम् इति। यज्ञादिविधिवर्णनं कर्मकाण्डस्य विषयः, जीवजगदीश्वररूपाणां तेषां च सम्बन्धनिरूपणं ज्ञानकाण्डस्य विषयः। मीमांसाऽपि द्विविधा कर्ममीमांसा, ज्ञानमीमांसा च। ‘कर्ममीमांसा’ इति नाम्नाभिहितं दर्शनमेव ‘मीमांसा’ उच्यते। ज्ञानमीमांसा नाम्ना प्रसिद्धं ‘वेदान्त’ इति कथ्यते। मीमांसादर्शनं पूर्णतया वैदिकं वर्तते। ‘मीमांसते’ इति क्रियापदस्य, ‘मीमांसा’ इति संज्ञापदस्य च प्रयोगो ब्राह्मणग्रन्थेषु उपनिषत्सु चोपलभ्यते। अतः मीमांसादर्शनमतिप्राचीनकालसम्बद्धमिति प्रतीयते। अाक
  • धर्मस्वरूपविवेचनमेव मीमांसायाः प्रतिपाद्यो विषयः-‘धर्माख्यं विषयं वस्तु मीमांसायाः प्रयोजनम्’ (श्लो.वा. श्लो.१) वेदविहितमिष्टसाधनं धर्मः, वेदनिषिद्धानिष्टसाधनमधर्मः । अस्मिन् - विश्वे कर्म एव सर्वोत्कृष्टं वस्तु। तस्मादेव कर्मणो निश्चयेन फलमुत्पद्यते। मीमांसा-दर्शनेऽस्तिन्याय-खण्ड ‘अपूर्व’ संज्ञकः कश्चित् सिद्धान्तः। कर्म अपूर्वमुत्पादयति, अपूर्वेण च फलमुत्पद्यते। इत्थं हि ‘अपूर्व’ एव कर्मफलयोर्बन्धनशृंखला प्रतीयते। क कर्मज्ञानयोर्विषयेऽस्ति मीमांसावेदान्तयोर्मतभिन्नता। वेदान्तानुसारेण कर्मत्यागानन्तरमेव आत्मज्ञानं संभवति। कर्म तु केवलं चित्तशुद्धिसाधनम्। मोक्षप्राप्तिस्तु ज्ञानेनैव भवितुमर्हति ‘ऋते ज्ञानान्न मुक्तिः’ । मीमांसानुसारेण मोक्षार्थिभिरपि जनैः कर्म कर्तव्यम्। वेदविहित-कर्मानुष्ठानेन कर्मबन्धनं स्वत एव विनश्यति। अतः कर्मानुष्ठानमेवाभीष्टं न तु कर्मवर्जनम् । वैदिकदर्शनस्य प्राणतत्त्वं विद्यते मीमांसाशास्त्रम्। मीमांसाशास्त्रस्य सूत्रकारो जैमिनिः। मीमांसादर्शनस्य षोडशाध्यायेषु प्रथमे द्वादशाध्यायाः ‘द्वादशलक्षणी’ इति नाम्ना प्रथिताः, शेषाश्चत्वारोऽध्यायाः ‘देवताकाण्डम्’ इति संज्ञया प्रसिद्धाः सन्ति। अस्या एव द्वादशलक्षण्याः वृत्तिभाष्यवार्तिकरूपाः रचनाः कालान्तरेऽभूवन्। द्वादशलक्षण्याः प्राचीनतमो वृत्तिकार उपवर्ष आसीत्। शबरस्वामिना समेषां द्वादशाध्यायानां भाष्यं निर्माय मीमांसादर्शनस्य गभीरतत्त्वानि निपुणं विवेचितानि इस मीमांसादर्शनस्येतिहासे कुमारिलभट्टो मौलिककल्पनया, विशदव्याख्यया, विलक्षणप्रतिभया च सदा स्मरणीयः समादरणीयश्च स्थास्यति। शाबरभाष्योपरि कारिकाबद्धं विपुलकायं ‘श्लोकवार्तिकं’ कुमारिलभट्टस्यैव महनीयं ग्रन्थरत्नं विद्यते। ‘मीमांसा’ वेदस्यापौरुषेयत्वमङ्गीकरोति। मीमांसायां वेदस्य नित्यत्वे शब्दनित्यत्वमेव सर्वोत्कृष्टं प्रमाणम् । वेदो हि नित्यशब्दराशिरतो नित्यः । अस्मिन्मते सत्यं स्वतःप्रकाश्यं वर्तते। सत्यसिद्धये नास्ति प्रमाणान्तरापेक्षा। तत्त्वज्ञानदृष्ट्या मीमांसा जगत्प्रपञ्चं नित्यं स्वीकुरुते। कार्यकारणसम्बन्धव्याख्यानेऽस्ति मीमांसाया नवीना दृष्टिः । तन्मते कार्योत्पत्तौ कारणेन सह शक्तिरपि स्वीकार्या, यतो हि शक्तिरपि विद्यते एको विशिष्टः पदार्थः। लिपि हा वैदिककर्मणां फलमस्ति स्वर्गप्राप्तिः। निरतिशयस्य सुखस्य एव अपरं नाम स्वर्गः। ‘स्वर्गकामो यजेत’ इति वाक्यानुसारेण यज्ञसम्पादनस्य प्रयोजनं स्वर्गकामनैव। मन्यते कर्मकाण्डस्योपादेयत्वं मीमांसा, अत एव सा कर्म एव ईश्वरं स्वीकरोति। अस्मादेव कारणात् प्राचीनमीमांसा ‘निरीश्वरा’ इति प्रतीयते। मीमांसादर्शने मोक्षस्यापि सूक्ष्मविवेचनं कृतमस्ति। ‘प्रपञ्चसम्बन्धविलयो मोक्ष’ इति मीमांसाभिमतं मोक्षलक्षणम्। अस्मात् जगत्प्रपञ्चात् आत्मनः सम्बन्धविच्छेद एव मोक्षः। वैदिकधर्मतत्त्वज्ञानाय मीमांसादर्शनस्य सम्यगनुशीलनं नितान्तमुपादेयमिति निष्कर्षः। भारत 1 नवमखण्डस्यास्य सम्पादको डॉ. गजानन शास्त्रि मुसलगांवकरमहोदयोऽस्ति दर्शनशास्त्रस्य विश्रुतो विद्वान्। अस्य महाभागस्य वैदुष्यपूर्णे सम्पादकत्वे ग्रन्थोऽयं शोभनतया प्राकाश्यं नीतोऽतो डॉ. मुसलगांवकर महोदयः साधुवादैः संयोज्यते। अस्य खण्डस्य दर्शनतत्त्वविदो लेखका अपि धन्यवादार्हा येषां लेखैर्ग्रन्थोऽयं गुरुतामुपैति। - येषाञ्च मनीषिणां साहित्यसम्पत्तिः साक्षात् परम्परया वा गन्थस्यास्य पूर्णतायामुपयोगिनी जाता, तान्प्रत्यपि स्वां कृतज्ञतां ज्ञापयन् परां मुदमनुभवामि। अस्मिन् प्रसङ्गे उत्तर-प्रदेश-संस्कृत-संस्थानस्य निदेशकचरः श्री मधुकर द्विवेदी, पुरोवाक् वर्तमाननिदेशिका डॉ. (श्रीमती) अलका श्रीवास्तवा, सहायकनिदेशको डा. चन्द्रकान्त द्विवेदी च साधुवादार्हाः, येषां प्रभूतं साहाय्यमस्य ग्रन्थस्य प्रकाशनेऽत्यन्तमुपयोगि वरीवर्ति। प्रस्तुतनवमखण्डस्य समीचीनतया सम्पादने ममान्तेवासी डॉ. रमाकान्त झा उपयोगि साहाय्यमकार्षीदतस्तमपि स्वाशीर्वचनैः संयोजयामि। P> अवसाने च ‘शिवम् आर्ट’ इत्याख्यस्य मुद्रणालयस्य व्यवस्थापकेभ्यो द्विवेदिमहोदयेभ्यः शुभाशंसां वितरामि, येषां सक्रियसहयोगेन खण्डस्यास्य मुद्रणं निर्विघ्नं सम्पन्नमभूत्। बलदेव उपाध्याय काशी अक्षयतृतीया सं. २०५६ वि. १८ अप्रैल, १६६६ ई. न्याय-खण्ड पुरावाकूर हा कि संसार एक अबूझ पहेली है जिसे सुलझाने के लिए अनेक सभ्य और शिक्षित देशों के चिन्तनशील मनीषियों ने प्रशस्त प्रयास किया है। भारतवर्ष के तत्त्वदर्शी विद्वानों ने अपने प्रातिभ चक्षु से जिन सूक्ष्म तत्त्वों का साक्षात्कार किया है और अपनी पैनी बुद्धि के द्वारा जिन सिद्धान्तों का विश्लेषण किया है, वे दर्शन के इतिहास में नितान्त महनीय हैं। तत्त्वज्ञान तो भारतीय संस्कृति और धर्म की मूल प्रतिष्ठा है जिसके अभ्युदय से परिचित होना प्रत्येक सुशिक्षित भारतीय का पावन कर्तव्य है। भारतीय तत्त्वज्ञान का मार्मिक विश्लेषण और गम्भीर अध्ययन दर्शनशास्त्र का मूल उद्देश्य हैं। ‘दर्शन’ शब्द का व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ है- ‘दृश्यते तत्त्वम् अनेन इति दर्शनम्’- जिसके द्वारा वस्तु के सत्यभूत तात्त्विक स्वरूप को देखा जाय वह दर्शन है। हम कौन हैं ? कहाँ से आये हैं ? इस सर्वतो दृश्यमान जगत् का सत्य स्वरूप क्या है ? इसकी उत्पत्ति कहाँ से हुई ? इस सृष्टि का कौन कारण है ? यह चेतन है या अचेतन ? इस विषय में हमारा क्या कर्तव्य है ? जीवन को सुचारु रूप से जीने के लिए कौन सा उपयुक्त साधनमार्ग है, जीवन का चरम लक्ष्य क्या हैं ? आदि जिज्ञासाओं का समुचित समाधान देना ‘दर्शन’ का प्रमुख ध्येय हैं। दर्शन को ‘शास्त्र’ शब्द से अभिहित किया है। शास्त्र शब्द शास् और शंस् इन दो धातुओं से निष्पन्न होता है, जिसका क्रमशः शासन और शंसन अर्थ होता है। शासन अर्थ में शास्त्र का अर्थ धर्मशास्त्र है और शंसन अर्थ में शास्त्र का अर्थ वस्त के सच्चे स्वरूप का वर्णन है। शासनशास्त्र क्रियापरक और शंसनशास्त्र ज्ञानपरक होता है। शंसनशास्त्र के अर्थ में ही ‘शास्त्र’ का प्रयोग दर्शन शब्द के साथ होता है। धर्मशास्त्र विधिनिषेध का प्रधानतया विधान करने में ‘पुरुष परतंत्र है’, किन्तु दर्शनशास्त्र वस्तुस्वरूप का प्रतिपादक होने से ‘वस्तुतन्त्र’ है। पाश्चात्त्य विचारशास्त्र (दर्शन) का सामान्य नाम ‘फिलासफी’ है। यह शब्द दो ग्रीक शब्दों के मिश्रण से बना हुआ है-फिलास-प्रेम या अनुराग तथा ‘सोफिया’-विद्या। अतः इस शब्द का अर्थ है विद्या का अनुराग। जो जिज्ञासु विद्वान् जीव, जगत्, ईश्वर, धार्मिक और सामाजिक तत्त्वों के अन्वेषण में प्रयत्नशील होते थे वे ‘फिलासफर’ (विद्यानुरागी) कहलाते थे। विभिन्न विज्ञानों के द्वारा उद्भावित सत्यों का एकीकरण फिलासफी का विषय है। अतः सामान्य रूप से दर्शन के लिए फिलासफी का प्रयोग किया जा सकता है, परन्तु दोनों के ध्येय में पार्थक्य है। दोनों शब्दों के शाब्दिक अर्थों से दोनों के उद्देश्य की भिन्नता की सूचना मिलती है। फिलासफी कल्पनाकुशल कोविदों के मनोविनोद का साधनमात्र है, किन्तु भारतीय दर्शन दुःखत्रय- आधिभौतिक, आधिदैविक, आध्यात्मिक दुःख के अहर्निशविघात से उद्विग्न पुरोवाक् जीव को मोक्ष के निए साधन का मार्ग प्रशस्त करता है। अतः भारतीय दर्शन की दृष्टि पाश्चात्त्य फिलासफी की अपेक्षा कहीं अधिक व्यावहारिक, लोकोपकारक और सुव्यवस्थित है। मन जित काम संस्कृत वाङमय के इतिहास के इस नवम खण्ड में न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग और मीमांसा इन पाँच आस्तिक दर्शनों का सांगोपांग विवेचन किया गया है। न्यायदर्शन-आस्तिक दर्शनों में न्यायदर्शन का प्रमुख स्थान है। वैदिक धर्म के स्वरूप के अनुसन्धान के लिए न्याय की परम उपादेयता है। इसीलिए मनुस्मृति में श्रुत्यनुगामी तर्क की सहायता से ही धर्म के रहस्य को जानने की बात कही गई है। वात्स्यायन ने न्याय को समस्त विद्याओं का प्रदीप कहा है। ‘न्याय’ का व्यापक अर्थ है- विभिन्न प्रमाणों की सहायता से वस्तुतत्त्व की परीक्षा-प्रमाणैरर्थपरीक्षणं न्यायः । (वा.न्या.भा.१/१/१)। प्रमाणों के स्वरूपवर्णन तथा परीक्षणप्रणाली के व्यावहारिक रूप के प्रकटन के कारण यह न्याय दर्शन के नाम से अभिहित है। न्याय का दूसरा नाम है आन्वीक्षिकी। अर्थात् अन्वीक्षा के द्वारा प्रवर्तित होने वाली विद्या। अन्वीक्षा का अर्थ है-प्रत्यक्ष या आगम पर आश्रित अनुमान अथवा प्रत्यक्ष तथा शब्द प्रमाण की सहायता से अवगत विषय का अनु-पश्चात् ईक्षण पर्यालोचन-ज्ञान अर्थात् अनुमिति। अन्वीक्षा के द्वारा प्रवृत्त होने से न्याय विद्या आन्वीक्षिकी है। जिस भारतीय दर्शन के इतिहास में ग्रन्थसम्पत्ति की दृष्टि से वेदान्त दर्शन को छोड़कर न्यायदर्शन का स्थान सर्वश्रेष्ठ है। विक्रमपूर्व पञ्चमशतक से लेकर आजतक न्यायदर्शन की विमल धारा अबाधगति से प्रवाहित है। न्यायदर्शन के विकास की दो धारायें दृष्टिगोचर होती हैं। प्रथम धारा सूत्रकार गौतम से आरम्भ होती है, जिसे षोडश पदार्थों के यथार्थ निरूपक होने से पदार्थमीमांसात्मक प्रणाली कहते हैं। दूसरी प्रणाली को प्रमाणमीमांसात्मक कहते हैं, जिसे गंगेशोपाध्याय ने ‘तत्त्वचिन्तामणि’ में प्रवर्तित किया। प्रथम धारा को ‘प्राचीन न्याय’ और द्वितीय धारा को ‘नव्यन्याय’ कहते हैं। प्राचीनन्याय में मुख्य विषय पदार्थमीमांसा और नव्यन्याय में प्रमाणमीमांसा है। न्हा न्यायसूत्र के रचयिता का गोत्रनाम गौतम और व्यक्तिगत नाम अक्षपाद है। न्यायसूत्र पाँच अध्यायों में विभक्त है जिनमें प्रमाणादि षोडश पदार्थों के उद्देश्य, लक्षण तथा परीक्षण किये गये हैं। वात्स्यायन ने न्यायसूत्रों पर विस्तृत भाष्य लिखा है। इस भाष्य का रचनाकाल विक्रमपूर्व प्रथम शतक माना जाता है। न्यायदर्शन से सम्बद्ध उद्योतकर का न्यायवार्तिक, वाचस्पति मिश्र की तात्पर्यटीका, जयन्तभट्ट की न्यायमञ्जरी, उदयनाचार्य की न्याय-कुसुमाज्जलि, गंगेश उपाध्याय की तत्त्वचिन्तामणि आदि ग्रन्थ अत्यन्त प्रशस्त एवं लोकप्रिय हैं। न्यायदर्शन षोडश पदार्थो के निरूपण के साथ ही ‘ईश्वर’ का भी विवेचन करता है। न्यायमत में ईश्वर के अनुग्रह के बिना जीव न तो प्रमेय का यथार्थ ज्ञान पा सकता है और न इस जगत् के न्याय-खण्ड है दुःखों से ही छुटकारा पाकर मोक्ष पा सकता है। ईश्वर इस जगत् की सृष्टि, पालन तथा संहार करने वाला है। ईश्वर असत् पदार्थों से जगत् की रचना नहीं करता, प्रत्युत परमाणुओं से करता है जो सूक्ष्मतम रूप में सर्वदा विद्यमान रहते हैं। न्यायमत में ईश्वर जगत् का निमित्त कारण है, उपादान कारण नहीं। ईश्वर जीवमात्र का नियन्ता है, कर्मफल का दाता है तथा सुख-दुःखों का व्यवस्थापक है। उसके नियन्त्रण में रहकर ही जीव अपना कर्म सम्पादन कर जीवन का सर्वोच्च लक्ष्य प्राप्त करता है। न्यायसूत्र के अनुसार दुःख से अत्यन्त विमोक्ष को ‘अपवर्ग’ कहा गया है-‘तदत्यन्त विमोक्षोऽपवर्गः (न्यायसूत्र १।१।२२)। मुक्तावस्था में आत्मा अपने विशुद्ध रूप में प्रतिष्ठित और अखिल गुणों से रहित होता है। मुक्तात्मा में सुख का भी अभाव रहता है अतः उस अवस्था में आनन्द की भी प्राप्ति नहीं होती। उद्योतकर के मत में निःश्रेयस के दो भेद हैं अपर निःश्रेयस तथा परनिःश्रेयस। तत्त्वज्ञान ही इन दोनों का कारण है। जीवन्मुक्ति को अपरनिःश्रेयस और विदेहमुक्ति को परनिःश्रेयस कहते हैं। भारतीय दर्शन-साहित्य को न्यायदर्शन की सबसे अमूल्य देन शास्त्रीय विवेचनात्मक पद्धति है। प्रमाण की विस्तृत व्याख्या तथा विवेचना कर न्याय ने जिन तत्त्वों को खोज निकाला है, उनका उपयोग अन्य दर्शन ने भी कुछ परिवर्तनों के साथ किया है। हेत्वाभासों का सूक्ष्म विवरण देकर न्याय दर्शन ने अनुमान को दोषमुक्त करने का मार्ग प्रशस्त किया है। न्यायदर्शन की तर्कपद्धति श्लाघनीय है। वैशेषिक दर्शन-विद्वत्समाज में एक आभाणक प्रसिद्ध है-‘काणादं पाणिनीयं च सर्वशास्त्रोपकारकम्’। अर्थात् कणाद दर्शन और पाणिनीय व्याकरण सब शास्त्रों में उपकारक होते हैं। शब्द के यथार्थ निर्णय में व्याकरण की भाँति ही पदार्थो के स्वरूप-निर्णय में कणाद (वैशेषिक) दर्शन अत्यन्त उपादेय है। इस दर्शन के नाम कणाद, औलूक्य तथा वैशेषिक हैं। कणाद और औलूक्य नाम इसके आद्यप्रवर्तक कणाद तथा उलूक के नाम पर हैं और वैशेषिक अभिधान ‘विशेष’ पदार्थ को स्वीकार करने के कारण है। वैशेषिक दर्शन के प्रथम आचार्य कणाद हैं जिन्होंने वैशेषिक सूत्र की रचना की। वैशेषिक सूत्र के भाष्यों में प्रशस्तपाद का ‘पदार्थधर्मसंग्रह’ नामक भाष्य वैशेषिक तत्त्वों के निरूपण के लिए नितान्त मौलिक ग्रन्थ है। प्रशस्तपादभाष्य पर उदयन आदि आचार्यों की टीकाएँ उपलब्ध हैं। वन वैशेषिक दर्शन में जगत् की वस्तुओं के लिए. पदार्थ शब्द का व्यवहार किया गया है। पदार्थ का अर्थ है अभिधेय वस्तु-नाम धारण करने वाली चीज। प्रमिति (ज्ञान) का विषय होना भी पदार्थ का लक्षण है अतः ज्ञेयता और अभिधेयता पदार्थ का सामान्य लक्षण है। वैशेषिक सूत्रों में छ: पदार्थों के नाम ही उपलब्ध होते हैं। भावात्मक पदार्थों का वर्गीकरण अभीष्ट होने के कारण कणाद ने अभाव को पदार्थ नहीं माना है। इस दर्शन में पदार्थों की गणना में अभाव की मान्यता पश्चाद्वर्ती चन्द्र नामक आचार्य की देन है। इस दर्शन की ११ पुरोवाक् खास विशेषता ‘विशेष’ पदार्थ की स्वीकृति है। एक श्रेणी के समान गुणवाली वस्तुओं के पारस्परिक भेद को सिद्ध करने वाला पदार्थ ही विशेष है (द्रष्टव्य वै.सू.१/२/६; प्र.पा. भा.पृ.१६८-१००, न्या.क.पृ. ३२३-२४, मुक्ता.का.१०)। पदार्थ के विश्लेषण के साथ ही वैशेषिक दर्शन में मोक्ष का भी निरूपण किया गया है। जब अदृष्ट के अभाव होने पर कर्मचक्र की गति समाप्त हो जाती है, तब आत्मा का शरीर से सम्बन्ध टूट जाता है और जन्म-मरण की परम्परा भी उसी के साथ बन्द हो जाती है, साथ ही सब दुःखों का अन्त हो जाता है, यही मुक्ति है (द्रष्टव्य, वैशेषिक सूत्र ५/२/१८)। इस मुक्ति की प्राप्ति तत्त्व ज्ञान से ही होती है। वैशेषिक मत ज्ञानकर्मसमुच्चयवाद को प्रश्रय नहीं देता, वह ज्ञानवाद का समर्थक है। निष्काम कर्म तत्त्वज्ञान में सहायक मात्र है। निवृत्ति रूप धर्म से प्रसूत, द्रव्यादि षट् पदार्थों के साधर्म्य और वैधर्म्य से उत्पन्न तत्त्वज्ञान मोक्ष का साधन है (वै.सू. १/१/४)। एक यद्यपि वैशेषिक दर्शन के सिद्धान्त तार्किक दृष्टि से सर्वमान्य नहीं हैं, परन्तु आधुनिक भौतिक विज्ञान के समान वैशेषिक द्वारा भौतिक जगत् की समीक्षा लौकिक दृष्टि से नितान्त उपादेय है। तत्त्वप्रासाद की इन आरम्भिक सीढ़ियों के द्वारा ही अद्वैत तत्त्व की उपलब्धि संभव है। सांख्यदर्शन - भारतीय दर्शनों में ‘सांख्य’ प्राचीन तथा महत्त्वपूर्ण माना जाता है। सांख्य दर्शन के प्रवर्तक महर्षि कपिल हैं। तत्त्वों की सर्वप्रथम गणना इस दर्शन में की गई जिनका ज्ञान मोक्ष में सहायक है। गणना का नाम संख्या है और संख्या की प्रधानता रहने से इस दर्शन का नाम ‘सांख्य’ पड़ा है। संख्या का एक अर्थ है ‘विवेकज्ञान’। प्रकृति तथा पुरुष के विषय में अज्ञान होने से संसारभाव है और जब साधक को इन दोनों का विवेकज्ञान-पुरुष प्रकृति से भिन्न और स्वतंत्र है, हो जाता है तब वह मुक्त हो जाता है। इसी विवेकज्ञान की प्रधानता होने से इस दर्शन को ‘सांख्य’ कहा जाता है।
  • उपनिषदों में संकेतित सिद्धान्तों का शास्त्रीय विवेचन सर्वप्रथम कपिल मुनि ने किया। उपनिषत्कालिक सांख्य वेदान्तमिश्रित था। उसे पृथक् कर स्वतन्त्र दर्शन के महत्त्वपूर्णपद पर प्रतिष्ठित करने का श्रेय कपिल मुनि को ही है। अतः उन्हें ‘आदि विद्वान्’ की महनीय उपाधि से विभूषित किया गया है। कपिल मुनि की दो कृतियों का संकेत मिलता है तत्त्वसमास तथा सांख्यसूत्र। ‘तत्त्वसमास’ केवल २२ लघुसूत्रों का समुच्चय है। सांख्यसूत्र में ६ अध्याय और ५३७ सूत्र हैं। अनेक विद्वानों की दृष्टि में तत्त्वसमास सांख्यदर्शन का प्राचीनतम ग्रन्थ है। कपिल मुनि के पश्चात् सांख्यमत के उन्नायकों में आसुरि, पञ्चशिख और ईश्वरकृष्ण प्रमुख हैं। इनमें ईश्वरकृष्ण की ‘सांख्य कारिका’ सांख्य दर्शन का लोकप्रिय तथा प्रामाणिक ग्रन्थ है। । सांख्य दर्शन के अनुसार २५ तत्त्व हैं। इन पचीस तत्त्वों को चार रूपों में वर्गीकृत TLD पदकावरबदल न्याय-खण्ड किया जाता है-(१) प्रकृति (२) विकृति (३) प्रकृति-विकृति (४) न प्रकृति न विकृति । इनमें प्रकृति १, विकृति १६, प्रकृति-विकृति ७ और न प्रकुति न विकृति १, कुल २५ तत्त्व हैं। २५ तत्त्वों में २४ प्रकृति तत्त्व और १ पुरुष तत्त्व है। इन्हीं २५ तत्त्वों की गणना सांख्य दर्शन में हुई है। कार्यकारण के विषय में सांख्य का एक विशिष्ट मत है जो ‘सत्कार्यवाद’ के नाम से प्रसिद्ध है। सांख्य दर्शन कारणव्यापार से पूर्व भी कार्य की सत्ता स्वीकार करता है। न्याय-वैशेषिक कार्य को कारणव्यापार से पूर्व असत् मानता है। सत्यकार्यवाद के दो रूप है-(१) परिणामवाद और (२) विर्वतवाद। परिणामवाद में कारण से उत्पन्न कार्य वास्तव होता है, यथा दूध से दही। विवर्तवाद में दृश्यमान कार्य वास्तव न होकर आभास मात्र होता है। सांख्य को परिणामवाद ही अभीष्ट है। सांख्य दर्शन का २५ वाँ तत्त्व पुरुष है जो स्वयंसिद्ध और अनेक है। सांख्य युक्तिपूर्वक पुरुष की अनेकता सिद्ध करता है। प्रकृति और पुरुष के संयोग से ही विश्व की सृष्टि होती है। प्रकृति जड़ है और पुरुष निष्क्रिय। केवल जड़ प्रकृति या निष्क्रिय पुरुष से सृष्टि कार्य संभव नहीं हैं अतः प्रकृति-पुरुष दोनों का संयोग ही सृष्टि का उत्पादक होता है। प्रलय दशा में त्रिगुणत्मिक का प्रकृति साम्यावस्था में रहती है। उसके तीनों गुण समभाव में रहते हैं, पुरुष से संयुक्त होते ही इन तीनों गुणों में क्षोभ उत्पन्न होता है। तीनों विषम भाव में आ जाते हैं। प्रकृति की इसी विषमावस्था में सृष्टिकार्य प्रारम्भ होता है। सांख्यमत में प्रमेयज्ञान के लिए प्रत्यक्ष, अनुमान और शब्द ये तीन प्रमाण माने गये हैं। व सांख्य दर्शन में दो ही मूल तत्त्व हैं पुरुष तथा प्रकृति। पुरुष चेतन, निर्गुण निष्क्रिय और द्रष्टा है। प्रकृति जड़, सक्रिय और त्रिगुणात्मिका है। पुरुष स्वभावतः असंग और मुक्त है, परन्तु अविवेक के कारण उसका प्रकृति से संयोग होता है। इस संयोग से प्रकृतिजन्य दुःख से पुरुष प्रतिबिम्बित होता है। यही पुरुष का संसारभाव है। इसीलिए संसारभाव का मूल कारण अविवेक है और संसारभाव या दुःख की निवृत्ति का साधन विवेक है। (सांख्यसूत्र/३/६५) के अनुसार अपवर्ग-(मोक्ष) का स्वरूप है- प्रकृति पुरुष का परस्पर वियुक्त होना अथवा पुरुष की प्रकृति से पृथक् स्थिति। शरीरनाश के बाद पुरुष ऐकान्तिक तथा आत्यन्तिक दुःखभय के विनाश को प्राप्त करता है। इसी अवस्था की शास्त्रीय संज्ञा विदेह मुक्ति है। सांख्य की पदार्थमीमांसा वैशेषिकों की तत्त्वमीमांसा की अपेक्षा अधिक युक्तिसंगत है। सांख्य का तत्त्व विश्लेषण दूरगामी तथा तलस्पर्शी है। यह द्वैतवादी दर्शन है। कि योगदर्शन-‘योग’ आर्यजाति की प्रचीनतम विद्या है. जिसमें विवाद को प्रश्रय नहीं मिला है। योग ही सर्वोत्तम मोक्षोपाय है। भवतापसन्तप्त जीव को ईश्वर से मिलाने में योग ही भक्ति और ज्ञान का प्रधान साधन है। चित्तवृत्तियों का निरोध ही योग है ‘योगश्चित्तवृत्ति-निरोधः’। यद्यपि उपलब्ध योगसूत्रों के रचयिता महर्षि पतञ्जलि माने जाते है, किन्तु योग पतञ्जलि से भी प्राचीन अध्यात्म-प्रक्रिया है। संहिताओं, ब्राह्मणों तथा पुरोवाक् उपनिषदों में अनेकत्र इसका संकेत एवं विवेचन उपलब्ध है। योग सांख्य-अभिमत तत्त्व को स्वीकारता है, परन्तु ईश्वर की सत्ता मानकर उसे छब्बीसवाँ तत्त्व मानता है। इसीलिए योग को ‘सेश्वर सांख्य’ भी कहा जाता है। योगदर्शन में चार पाद हैं, जिनकी सूत्रसंख्या १६५ है। प्रथम समाधिपाद में समाधि के रूप तथा भेद, चित्त एवं उनकी वृत्तियों का वर्णन हैं। द्वितीय साधनपाद में क्रियायोग, क्लेश तथा अष्टांग योग वर्णित हैं। तृतीय विभूतिपाद में धारणा, ध्यान और समाधि के अनन्तर योग के अनुष्ठान से उत्पन्न विभूतियों का वर्णन हैं और चतुर्थ कैवल्य पाद में समाधिसिद्वि, विज्ञानवादनिराकरण और कैवल्य का निर्णय किया गया है। पातञ्जल योग-सूत्र पर ‘व्यासभाष्य’ अत्यन्त प्रामाणिक ग्रन्थ है। योग-सूत्रों के गूढ़ रहस्यों को व्यक्त करने में यह भाष्य अत्यन्त उपयोगी है। योग-सूत्रों की अनेक टीकाएँ हैं जिनमें भोजकृत “राजमार्तण्ड’ (भोजवृत्ति), भावावेश की ‘वृत्ति’, रामानन्द यति की ‘मणिप्रभा’, अनन्त पण्डित की ‘योगचन्द्रिका’, सदाशिवेन्द्र का ‘योगसुधारक’ और नागोजि भट्ट की ‘लघ्वी’ और ‘बृहती’ वृत्तियाँ प्रसिद्ध हैं। वाचस्पति मिश्र ने व्यास भाष्य पर ‘तत्त्ववैशारदी’ टीका लिखकर योग के तत्त्वों को सरल एवं सुबोध बनाया है। इस टीका में योगसूत्र तथा व्यासभाष्य के पारिभाषिक शब्दों का विस्तृत परिष्कार किया गया है। या ‘योग’ शब्द समाध्यर्थक युज् धातु से निष्पन्न होता है जिसका अर्थ है समाधि। पतञ्जलि का योगलक्षण है- ‘योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः’। अर्थात् चित्त की वृत्तियों को रोकना। चित्त से अभिप्राय अन्तःकरण (मन, बुद्धि, अहंकार) है। चित्त सत्त्वप्रधान प्रकृति-परिणाम है। चित्त प्राकृत होने से जड़ और प्रतिक्षण परिणामशाली है। इस चित्त की ५ भूमियाँ या अवस्थायें होती हैं- क्षिप्त, मूढ़, विक्षिप्त, एकाग्र और निरुद्ध। चित्त की वृत्तियाँ भी प्रमुखतया पाँच हैं- प्रमाण, विपर्यय, विकल्प, निद्रा और स्मृति। चित्त की समस्त अवस्थाओं का अन्तर्भाव इन्हीं पाँचों वृत्तियों में हो जाता है। योगसिद्धि में चित्तवृत्तियों के साथ ही उनके संस्कारो का भी निरोध आवश्यक है। अतः चित्त की स्थूल वृत्तियों और सूक्ष्म-संस्कारों के निरोध होने पर ही योग की पूर्णता सिद्ध होती है। की योगदर्शन में समाधि के दो भेद माने गये हैं- सम्प्रज्ञात तथा असम्प्रज्ञात। ‘एकाग्रता’ चित्त की वह अविचल अक्षुब्ध अवस्था है जब ध्येय वस्तु के ऊपर चित्त चिरकाल तक रहता है। इस योग का नाम सम्प्रज्ञात समाधि है, क्योंकि इस अवस्था में चित्त के समाहित होने के लिए कोई न कोई आलम्बन बना रहता है। परन्तु निरुद्ध दशा में असम्प्रज्ञात समाधि का उदय होता है, जब चित्त की समस्त वृत्तियाँ निरुद्ध हो जाती हैं। यहाँ कोई भी आलम्बन नहीं रहता। अतः इसे असम्प्रज्ञात समाधि कहा जाता है। ध्येय वस्तु का ज्ञान बने रहने के कारण पूर्व समाधि को ‘सम्प्रज्ञात’ और ध्येय, ध्यान, ध्याता के एकाकार हो जाने से द्वितीय समाधि को ‘असम्प्रज्ञात’ कहा जाता है। योग दर्शन का चरमलक्ष्य है आत्म-दर्शन। १४ न्याय-खण्ड मत योग दर्शन में ईश्वर का स्थान महत्त्वपूर्ण है। योग में जो पुरुष-विशेष क्लेश, कर्मविपाक तथा आशय से असम्पृक्त रहता है, वह ईश्वर कहलाता है-‘क्लेशकर्म विपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः’। योग के आचार्य ने ईश्वरसिद्धि में श्रुति-शब्द प्रमाण को सर्वोत्कृष्ट माना है। सांख्य के साथ सिद्धान्तसाम्य होने पर भी योग ईश्वर को मानता है। इस ईश्वर की उपयोगिता योग-साधन में मौलिक है, क्योकि ईश्वर-प्रणिधान से ही समाधि की सिद्धि होती है। ईश्वर गुरुओं का भी गुरु है अतः तारक ज्ञान का दाता साक्षात् ईश्वर ही है। न मानव जीवन के आध्यात्मिक उत्कर्ष में योग अत्यन्त उपयोगी दर्शन है। भारतीयों ने इस दर्शन का अनुशीलन विज्ञान की भाँति किया है और इसे उन्नति के चरम शिखर पर पहुँचाया है। काय और चित्त के मलों से मुक्त कर पुरुष की आध्यात्मिक समुन्नति में उपयोग करने की शिक्षा योग से ही मिलती है। आज पाश्चात्त्य मनोविज्ञानिकों तथा चिकित्सकों का भी ध्यान योग की ओर आकृष्ट हुआ है, जिससे उसका विपुल प्रचार पाश्चात्त्य जगत् में भी हो रहा है। मीमांसादर्शन-‘मीमांसा’ शब्द का अर्थ किसी वस्तु के स्वरूप का यथार्थ वर्णन है। वेद के मुख्यतः दो भाग है- कर्मकाण्ड तथा ज्ञानकाण्ड । यज्ञयागादि की विधि तथा अनुष्ठान का वर्णन कर्मकाण्ड का विषय है और जीव, जगत् तथा ईश्वर के रूप और परस्पर सम्बन्ध का निरूपण ज्ञानकाण्ड का विषय है। मीमांसा के दो प्रकार हैं-कर्ममीमांसा और ज्ञानमीमांसा। कर्ममीमांसा तथा पूर्वमीमांसा के नाम से अभिहित दर्शन ‘मीमांसा’ कहा जाता है। ज्ञानमीमांसा तथा उत्तरमीमांसा के नाम से प्रसिद्ध दर्शन ‘वेदान्त’ कहलाता है। मीमांसा दर्शन पूर्णतया वैदिक है। ‘मीमांसते’ क्रियापद तथा ‘मीमांसा’ संज्ञापद-दोनों का प्रयोग ब्राह्मण तथा उपनिषद्-ग्रन्थों में मिलता है। अतः मीमांसा दर्शन का सम्बन्ध अत्यन्त प्राचीन काल से सिद्ध होता है। मीमांसा का प्रतिपाद्य विषय धर्म का विवेचन है-‘धर्माख्यं विषयं वस्तु मीमांसायाः प्रयोजनम्’। (श्लोकवार्तिक, श्लोक११) वेदविहित इष्टसाधन धर्म है और वेदविपरीत अनिष्टसाधन अधर्म है। इस जगत् में कर्म ही सर्वश्रेष्ठ है। कर्म करने से फल अवश्यमेव उत्पन्न होता है। भगवान् बादरायण ईश्वर को कर्मफल का दाता मानते हैं, किन्तु मीमांसा दर्शन के आदि आचार्य जैमिनि कर्म को फलदाता मानते है। उनके अनुसार यज्ञकर्म से ही तत्तत् फल उत्पन्न होते हैं। मीमांसा दर्शन में ‘अपूर्व’ नामक सिद्धान्त प्रतिपादित है। कर्म से उत्पन्न होता है फल। इस प्रकार अपूर्व ही कर्म और कर्मफल को बाँधने वाली श्रृखंला है। मीमांसा दर्शन वेद को नित्य मानता है। __कर्म तथा ज्ञान के विषय में कर्ममीमांसा और वेदान्त की दृष्टि में अन्तर है। वेदान्त के अनुसार कर्मत्याग के बाद ही आत्मज्ञान संभव है। कर्म तो केवल चित्तशुद्धि का साधन है। मोक्ष की प्राप्ति तो ज्ञान से ही हो सकती है। परन्तु कर्ममीमांसा के अनुसार मुमुक्षुजन पुरोवाक् को भी कर्म करना चाहिए। वेदविहित कर्मों के अनुष्ठान से कर्मबन्धन स्वतः समाप्त हो जाता है। अतः कर्म का अनुष्ठान अभीष्ट है, कर्म का परित्याग नहीं। इसीलिए वैदिक दर्शन का प्राणतत्त्व मीमांसा दर्शन ही है। जैमिनि मीमांसा दर्शन के सूत्रकार हैं। मीमांसा दर्शन में १६ अध्याय हैं जिनमें प्रथम १२ अध्याय ‘द्वादशलक्षणी’ के नाम से विख्यात है। इस दर्शन की सूत्रसंख्या २६४४ और अधिकरणसंख्या ६०६ हैं। इसी द्वादशलक्षणी पर वृत्ति, भाष्य तथा वार्तिक की रचना कालान्तर में हुई। इसके सर्वाधिक प्राचीन वृत्तिकार उपवर्ष हैं। शबरस्वामी (२०० ई.) ने मीमांसा के १२ अध्यायों पर भाष्य लिखकर इस दर्शन के गम्भीर तत्त्वों का विवेचन प्रस्तुत किया। मीमांसा दर्शन के इतिहास में कुमारिल भट्ट एक नवीन युग के उद्भावक हैं। आस्तिक दर्शन में मीमांसा को स्थापित करने का श्रेय कुमारिल भट्ट को ही है। कुमारिल भट्ट मीमांसा दर्शन में मौलिक कल्पना, विशद व्याख्या तथा अलौकिक प्रतिभा के कारण सदा स्मरणीय रहेंगे। शाबरभाष्य पर कारिकाबद्ध विपुलकाय ‘श्लोकवार्तिक’ नामक ग्रन्थ कुमारिल की महनीय देन है। मीमांसा दर्शन वेद को अपौरुषेय मानता है। मीमांसा की दृष्टि में वेद की नित्यता का सर्वश्रेष्ठ प्रमाण शब्दों की नित्यता है। वेद नित्यशब्दसमूह है अतः नित्य है। मीमांसा सत्य को स्वतः प्रकाश्य मानती है। सत्य को सिद्ध करने के लिए किसी अन्य प्रमाण की अपेक्षा नहीं होती। मीमांसक स्वतःप्रामाण्यवाद के समर्थक हैं। तत्त्वज्ञान की दृष्टि से मीमांसा जगत्-प्रपञ्च की नित्यता स्वीकार करती है, परन्तु पदार्थों की कल्पना में प्रभाकर, कुमारिल और मुरारि एकमत नही हैं। प्रभाकर आठ प्रमाण स्वीकार करते हैं। कुमारिल के अनुसार पदार्थों की संख्या केवल पाँच ही है। मुरारि की पदार्थ कल्पना दोनों से भिन्न है। उनके अनुसार ब्रह्म ही एक परमार्थभूत पदार्थ है, किन्तु लौकिक व्यवहार की उत्पत्ति के लिए अन्य भी चार पदार्थ हैं। __मीमांसा कार्य-कारण के सम्बन्ध की व्याख्या में नवीन दृष्टि अपनाती है। उसके अनुसार कार्य की उत्पत्ति के लिए कारण के अतिरिक्त शक्ति भी स्वीकार करनी चाहिए, क्योंकि शक्ति एक विशिष्ट पदार्थ है। वैदिक कर्मों का फल स्वर्गप्राप्ति है। निरतिशय सुख का ही दूसरा नाम स्वर्ग है। ‘स्वर्गकामो यजेत’ इस वाक्य से यज्ञसम्पादन का प्रयोजन स्वर्गकामना ही है। कर्मकाण्ड की उपादेयता मीमांसा को मान्य है अतः वह कर्म को ही ईश्वर मानती है अतएव प्रचीन मीमांसा निरीश्वरवादी प्रतीत होती है। मीमांसादर्शन में मोक्ष का भी सूक्ष्म विवेचन हुआ है। ‘प्रपञ्चसम्बन्धविलयो मोक्षः’ यह मीमांसासम्मत मोक्षलक्षण है। अर्थात् इस जगत् के साथ आत्मा के सम्बन्ध के विनाश का नाम मोक्ष है। वैदिक धर्म के ज्ञान के लिए मीमांसा दर्शन का अनुशीलन अत्यन्त उपादेय है। 2- संस्कृत साहित्य के बृहद् इतिहास के इस नवम खण्ड के प्रकाशन के सन्दर्भ में उत्तर प्रदेश शासन (भाषा विभाग) के अधिकारियों तथा संस्कृत संस्थान की कार्यकारिणी समितिन्याय-खण्ड के सदस्यों को मैं हार्दिक साधुवाद देता हूँ, जिनके सार्थक सहयोग एवं उत्साहवर्धन से प्रस्तुत खण्ड का प्रकाशन यथासमय सम्पन्न हो सका है। संस्कृत संस्थान की वर्तमान निदेशक डॉ. (श्रीमती) अलका श्रीवास्तव, पूर्वनिदेशक श्री मधुकर द्विवेदी, तथा सहायक निदेशक डा. चन्द्रकान्त द्विवेदी बधाई के पात्र हैं, जिनकी सतत जागरूकता संस्थान-द्वारा प्रवर्तित संस्कृत-अभ्युत्थान के कार्यक्रम की सफलता में विशेष भूमिका निभाती है। 5 इस खण्ड के सम्पादक डॉ. गजानन शास्त्री मुसलगाँवकर अध्यात्मविद्या के मर्मज्ञ मनीषी हैं। इनके वैदुष्यपूर्ण सम्पादकत्व में प्रस्तुत ग्रन्थ का प्रकाशन विशेष महत्त्वपूर्ण है अतः डॉ. मुसलगांवकर को मैं हृदय से धन्यवाद देता हूँ। इस खण्ड के विद्वान् लेखक भी बधाई के पात्र हैं, जिनका अमूल्य लेखन-कार्य ग्रन्थ की गौरववृद्धि में विशेष उपादेय है। साथ ही में उन समस्त साहित्य-सेवी मनीषियों के प्रति भी कृतज्ञ हूँ, जिनकी साहित्य-सम्पदा के प्रत्यक्ष या परोक्ष उपयोग से ग्रन्थ की पूर्णता संभव हो सकी है।
  • इस नवम खण्ड के सम्पादन में मेरे स्नेहभाजन शिष्य डॉ. रमाकान्त झा का अपेक्षित सहयोग उपादेय है अतः डॉ. झा मेरे हार्दिक आशीर्वाद के पात्र हैं। और कि काय र अन्त में मैं ‘शिवम् आर्ट’ के व्यवस्थापक द्विवेदि बन्धुओं के प्रति अपनी शुभाशंसा व्यक्त करता हूँ, जिनका सक्रिय सहयोग इस ग्रन्थ के निर्विघ्न मुद्रण में सहायक सिद्ध हुआ है। बलदेव उपाध्याय काशी अक्षयतृतीया सं. २०५६ वि. १८ अप्रैल, १६६६ ई. विहि काम किया कि पल भूमिका काकानातला भूमिका साकार झाला ने लामन्यायदर्शनम् (नित्यात्मवादः) न्यायदर्शनस्य मूलप्रवर्तको न्यायसूत्रलेखको ऽक्षपादापरनामधेयो गौतममहर्षिरस्ति। इदं न्यायदर्शनं पञ्चसु अध्यायेषु विभक्तं वर्तते। एकैकोऽध्यायः पुनरपि द्विधा विभजितः, यस्य ‘आह्निकम्’ इति संज्ञा विहिताऽस्ति। प्रत्यध्यायमाह्निकद्वयम् अस्मिन् दर्शने षोडश (१६) पदार्था अभिहिताः। उद्देश्य-लक्षण-परीक्षाद्वारा चर्चितानां षोडशपदार्थानां तत्त्वज्ञानेन दुःखध्वंसो भवति, तेन च मोक्षोपलब्धिर्भवति।
  • प्रथमाध्ययस्य प्रथमाह्निके महर्षिणा गौतमेन प्रमाणादिपदार्थनवकलक्षणनिरूपणं विधाय, द्वितीये वादादिसप्तपदार्थलक्षणनिरूपणं कृतम्। बाकी कार द्वितीयाध्यायस्य प्रथमाह्निके संशयपरीक्षणानन्तरं प्रमाण-सामान्य-विशेषप्रतिपादनपराणि अष्टौ प्रकरणानि सन्ति। अस्मिन् आह्रिके सूत्रसंख्या अष्टषष्टिविद्यते। द्वितीयाह्निके प्रमाणचतुष्टयं, शब्दनित्यत्वं, शब्दपरिणामः, शब्दपरीक्षा चेति चत्वारि प्रकरणानि सन्ति। अस्मिन् आहिके सूत्रसंख्या सप्तषष्टिरस्ति। तृतीयाध्यायस्य प्रथमाह्रिके सूत्राणां संख्या द्वासप्ततिर्वर्तते। द्वितीयाहिके नवसप्ततिः सूत्राणि सन्ति। तार्तीयस्य प्रथमाह्निके आत्मशरीरेन्द्रियार्थपरीक्षणम् । द्वितीयाहिके च बुद्धिमनः परीक्षणम्। या प्रकाशन कह चतुर्थाध्यायस्य प्रथमाह्रिके अष्टाषष्टिः सूत्राणि चतुर्दश च प्रकरणानि सन्ति । द्वितीयाहिके षट् प्रकरणानि विद्यन्ते। अस्मिन्नाहिके अष्टचत्वारिंशत्सूत्राणि सन्ति। र हस्वीपञ्चमाध्यायस्य प्रथमाह्निके त्रयश्चत्वारिंशत् सूत्राणि वर्तन्ते तत्र जातिषट्क-प्राप्तिसत्रादीनि सप्तदशप्रकरणानि सन्ति। द्वितीयाहिके च चतुर्विंशतिः सूत्रसंख्याऽस्ति। द्वितीये आह्निके षट्र प्रकरणानि सन्ति। तत्र निग्रहस्थानभेदनिरूपणं विहितं विद्यते। निष्क स्यापि पदार्थस्य स्वरूपं साधयितुं प्रमाणानि आवश्यकानि भवन्ति अथ च तल्लक्षणान्यपि। वस्तुतो न्यायदर्शनमिदं पदार्थावबोधं कारयति। अस्य न्यायदर्शनस्य नामान्तरम् ‘आन्वीक्षिकी विद्याऽपि’ अस्ति। न्यायशास्त्रीयपदार्थानां तत्त्वतो ज्ञानेन आत्मसाक्षात्कारोऽपि भवति। वेदान्तशास्त्रीयपदार्थानामवगमेनापि आत्मसाक्षात्कारो भवति, किन्तूभयोः प्रक्रिया विभिन्ना विद्यते। एवं च परमपुरुषार्थरूपस्य मोक्षस्याधिगमे पदार्थविज्ञानमेव प्रमुखं साधनमिति न्यायदर्शनसिद्धान्तः। शास्त्रस्य परिचये प्राप्ते सति अनेके प्रश्नाः प्रादुर्भवन्ति- ती चा प्रश्नाः निलामीमा उत्तराणि-नाया गयाजीती (१) किं ज्ञेयम्? प्रमाणाद्याः षोडशपदार्थाः। म निकालीए (२) कीदृशो ज्ञाता? निशा हमाल ना ज्ञानसुखादिगुणवान् नित्यः। शकी (३) अज्ञानस्य स्वरूपं किम्? | अनित्येषु देहादिषु आत्मत्वबुद्धिः। न्याय-खण्ड (४) दुःखस्य स्वरूपं किम्? तादृशबुद्धिजन्य आत्मगुणविशेषः। (५) ज्ञानस्य स्वरूपं किम्? आत्मनि नित्यत्वभावना। (६) दुःखध्वंसस्य (मोक्षस्य) स्वरूपं किम्? आत्मन्येव दुःखस्य चरमो नाशः। _एतेषु प्रमाणं किम्? प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः। बाह्याः षोडश सन्ति मानसुमिता भावाः पदार्थाः पराः एतेषां मननात् समस्तजगतीदुःखाद् विमुक्तिर्भवेत्। जीवा भिन्नधियः प्रमाणपटवो नैयायिकानां नये प्रत्यक्षं त्वनुमा तथा झुपमितिः शब्दश्च मानं मतम् ।। न्यायदर्शने ज्ञेयत्वेन व्यपदिष्टाः षोडश पदार्थाः । इमे प्रमाणप्रमेयसंशयप्रयोजन-दृष्टान्त सिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयवादजल्पवितण्डाहेत्वाभासच्छलजातिनिग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानात् निः श्रेयसाधिगमः (गौ.सू.१)। इति सूत्रेऽभिहिताः। वैशेषिकदर्शनम् वैशेषिकदर्शनस्य रचयिता महर्षिः कणादोऽस्ति। अयं खलु कपोतवृत्त्या जीवननिर्वाह करोतिस्म । महर्षिरयं कश्यपमुनेः पुत्रः स्यादिति प्रतीयते। तत्समर्थनपरं ‘अलिगं काश्यपोऽब्रवीत्’ सूत्रं तथा ‘कणादः काश्यपः समौ’ इति-त्रिकाण्डकोशोऽपि वर्तते। अचानक __ वैशेषिकदर्शनानुसारेण जगति षट् भावपदार्थाः सन्ति। अभावोऽपि एकः पदार्थस्तं गृहीत्वा सप्तपदार्था अपि वक्तुं शक्यते। अत्र दर्शने ‘विशेष’ पदार्थांगीकारेणेदं दर्शनं ‘वैशेषिकदर्शनम्’ इति नाम्ना व्यवह्रियते। उलूकपक्षिणो रूपं गृहीत्वा परमेश्वरः द्रव्यादिपदार्थानुपदिदेशेतिकृत्वा एतद्रचितं दर्शनं- ‘औलूक्यदर्शनम्’ इति नाम्नाऽपि व्यवह्रियते जनैः। न्याय-वैशेषिकदर्शनयोरनेकेषु पदार्थज्ञान-परमाणु-व्याप्ति हेत्वाभास जीवात्मेत्यादिविषयेषु प्रायशः साम्यमेव। मा दर्शनमिदं दशसु अध्यायेषु विभक्तमस्ति। प्रत्यध्यायमाहिकद्वयं विद्यते। अत्र दर्शने सूत्राणां संख्या त्रिशतोत्तरसप्ततिः (३७०) वर्तते। जापान को महर्षिरयं प्रथमसूत्रेण धर्मव्याख्यां प्रतिज्ञाय ‘यतोऽभ्युदयनिःश्रेयससिद्धिः स धर्म’ इति धर्मलक्षणं प्रतिपादितवान्। प्रथमाध्यायस्य प्रथमाह्निके वेदमूलकं धर्म प्रतिपाद्य द्रव्य-गुण-कर्म पदार्थानां त्रयाणां निरूपणं कृतम्। मिहिनदि द्वितीये आह्निके द्रव्य-गुण-कर्मसु कार्य-कारणभावः प्रतिपादितः। द्वितीयाध्यायस्य प्रथमाहिके पृथ्वी-जल-तेजोवाय्वादिनवसंख्याकानां द्रव्याणां लक्षणानि प्रतिपादितानि सन्ति। द्वितीयाध्यायस्य द्वितीये आह्निके गन्धादिगुणानां स्वाभाविकत्वमौपाधिकत्वञ्च प्रतिपादितमस्ति। भूमिका १६ तृतीयाध्यायस्य प्रथमाह्निके आत्मतत्त्वस्य परीक्षणं विधाय द्वितीयाह्निके मनस्तत्त्वस्य परीक्षां कृत्वा तद् द्वारा हेतुतदाभासानाञ्च भेदाः प्रदर्शिताः। चतुर्थाध्याये प्रथमाह्रिके सतां नित्यानामकारणवताम्परमाणूनां मूलकारणत्वं वर्णितमस्ति। अर्थात् प्रकृतेः जगन्मूलकारणत्वं नास्ति। द्वितीयाहिके पृथिव्यादिचतुर्णां कार्यद्रव्याणां विभागं प्रतिपादितवान्। पञ्चमाध्याये प्रथमाह्निके उत्क्षेपणादिकर्मणां निरूपणं कृतम्। द्वितीयाहिके विधिविहितानां कर्मणां विवेचनं कृतवान्। __षष्ठेऽध्याये प्रथमाह्निके धर्माधर्मयोः परीक्षणं विहितवान्। द्वितीयाहिके कर्मजनितानां दृष्टादृष्टफलानां विवेचनं कृतम्। _सप्तमाध्यायस्य प्रथमाह्निके नित्यानित्यगुणानां परीक्षणं, तथा द्वितीयाहिके एकानेकवृत्तिमतां अनेकमात्रवृत्तिमतां गुणानां परीक्षणं शब्दार्थसम्बन्धस्य समवायस्य च विवेचनं कृतमस्ति। अष्टमेऽध्याये प्रथमाह्रिके लौकिकसन्निकर्षजन्यज्ञाननिष्पत्तिं तत्क्रमं च वर्णितवान्। द्वितीयाहिके विशिष्टप्रत्यक्षज्ञानस्य प्रतिपादनं कृतवान्। मानिकी नवमाध्याये प्रथमाह्निके योगिप्रत्यक्षस्य अयोगिप्रत्यक्षस्य च निरूपणं विहितमस्ति। द्वितीयाहिके प्रत्यक्षानुमानाभ्यां जनिते लैंगिकज्ञाने भेदम्प्रदर्श्य प्रमाणानां भागद्वयं वर्णितमस्ति। दशमाध्यायस्य प्रथमाह्निके सुख-दुःखयोः परीक्षणं विहितवान् । द्वितीयाह्रिके त्रिविधानि कारणानि प्रतिपादितानि। वैशेषिक-न्यायदर्शनस्थ-सिद्धान्तानां तुलनात्मिका तालिका काणादं वैशेषिकदर्शनम् गौतमीयं न्यायदर्शनम् १. अध्यात्मसहायकस्तर्कः। तर्कस्यैव प्राधान्यम्। २. तर्कानुकूलं वेदवाक्यं प्रमाणम्। तर्कानुकूलं वेदवाक्यं प्रमाणम्, यथा-शरीरमेकभूतनिर्मितम्, न यथा-दुःखाभाव एव मोक्षः। पाञ्चभौतिकम्। ३. षट्पदार्थाभ्युपगमः षोडशपदार्थाभ्युपगमः। ४. प्रत्यक्षानुमाने द्वे एव प्रमाणे। चत्वारि प्रमाणानि। ५. द्वित्वमपेक्षाबुद्धिजन्यम्। द्वित्वमपेक्षाबुद्धिज्ञाप्यम्। ६. पीलुपाकवादी। पिठरपाकवादी। ७. कर्मज-विभागजभेदेन विभागो विभागः कर्मज एव द्विविधः। ८. समवायः अतीन्द्रियः अनुमेयश्च। समवायः प्रत्यक्षविषयः। ६. जीवात्मा अनुमेयः। जीवात्मा मानसप्रत्यक्षविषयः। कर १०. तद्वचनादाम्नायस्य प्रामाण्यम् । ईश्वरः कारणं पुरुषकर्माफल्यदर्शनात् । my » NW 9 २० न्याय-खण्ड वैशेषिकदर्शनोक्तसिद्धान्तानां प्रश्नोत्तररूपेण प्रदर्शनम् प्रश्नाः उत्तराणि (१) किं ज्ञेयम्? (१) सप्त पदार्थाः। (२) कीदृशो ज्ञाता? (२) ज्ञानाधिकरणम्। (३) अज्ञानस्य किं स्वरूपम्? (३) आत्मगुणविशेषः विनश्वरेषु .. शरीरादिषु आत्माभिमानरूपः। (४) दुःखस्य किं स्वरूपम्? (४) आत्मविशेषगुणः प्रतिकूलवेदनीयः। (५) ज्ञानस्य किं स्वरूपम्? (५) आत्मविशेषगुणः अहं नित्य इति भावनारूपः। (६) दुःखध्वंसस्य (मोक्षस्य) स्वरूपं किम्? (६) एकविंशतिदुःखानामभावविशेषः। अनि (७) एतेषु प्रमाणं किम्? प्रत्यक्षमनुमानं च। माला सिद्धो भावगणो यथैव मतितोऽभावोऽपि सिद्धस्तथा कोको पात ते नित्या अणवो निदानमपरा विश्वस्य कार्यस्य च। कठीण क्ष नित्या जीवगणाः स्वतन्त्रजगतीनाथस्य नित्यं वशाः । जीना मोक्षः पूर्ववदाद्यमानयुगलं वैशेषिकाणां नये॥ सांख्यदर्शनम् (अखण्डप्रकाशात्मवादः) मानक अस्ति सांख्यदर्शनस्य प्रवर्तयिता आद्यमुनिः कपिलः। श्रीकपिलमुनिप्रणीतं ‘सांख्यसूत्रम्’ ‘तत्त्वसमाससूत्रं’ च, तथा ईश्वरकृष्णविरचिता ‘सांख्यकारिका’ चेति ग्रन्था आधुनिके काले उपलभ्यन्ते। श्रीकपिलप्रणीतं ‘सांख्यसूत्रम्’ षट्सु अध्यायेषु विभक्तमस्ति। अस्मिन् षडध्यायात्मके ‘सांख्यसूत्रग्रन्थे’ सूत्रसंख्या पञ्चशतोत्तरसप्तविंशतिर्वर्तते, तथा ईश्वरकृष्णरचितसांख्यकारिकायां कारिकासंख्या द्वासप्ततिरस्ति । कपिलप्रणीते ‘तत्त्वसमाससूत्रे’ सूत्रसंख्या पञ्चविंशतिर्विद्यते। __ भारतीयदर्शनेषु ‘सांख्यदर्शनस्य’ महत्त्वपूर्ण स्थानमिति प्रथितमेव। ‘निरीश्वरं सांख्यम्’ इति केषाञ्चिदवधारणाऽपि वर्तते, किन्तु सा भ्रमपूर्णेव। _सांख्यदर्शने ‘पुरुष’शब्दः पारिभाषिक इति नैव विस्मर्तव्यम् । अत्र ‘चेतनतत्त्वं’ सूचयितुं प्रयुक्तः ‘पुरुष’ शब्दः। अस्मिन् दर्शने चेतनाऽचेतनात्मकद्विविधतत्त्वस्याभ्युपगमः। अस्य दर्शनस्य प्रधानलक्ष्यन्तु प्रकृतेस्तद्विकारजातस्य च विस्तरेण विवेचनमस्ति। अत एव प्रकृत्यात्मकजडतत्त्वसहितं तद्विकारजातं गणयित्वा पञ्चविंशतिः पुरुषः इत्युक्त्वा चेतनतत्त्वम्प्रतिपादितम्। अर्थात् जडवर्ग इव चेतनवर्गोऽप्यस्तीत्यभिप्रायः। अयं चेतनवर्गोऽपि परमात्मपुरुषरूपेण जीवात्मपुरुषरूपेण च द्विधा विभक्तोऽस्ति। भूमिका कपिलसांख्यसूत्रस्य चत्वारो व्याख्याग्रन्थास्तथैव ‘तत्त्वसमाससूत्रे’ऽपि व्याख्याग्रन्थाः। सांख्यसङ्ग्रहपुस्तके कतिपयलघुकायग्रन्थानां समावेश उपलभ्यते। सांख्यकारिकायां, सत्स्वपि बहुषु व्याख्याग्रन्थेषु श्रीमद्वाचस्पतिमिश्रनिर्मिता व्याख्या सर्वत्रादरदृष्ट्या विद्वद्भिरवलोक्यते। प्रकृति-पुरुषविवेकज्ञानेनैव मानवः आत्मानं कृतार्थम्मन्यते। विवेकज्ञानेनैव त्रिविधदुःखानामात्यन्तिकी निवृत्तिर्भवतीति सांख्यसिद्धान्तः। दर्शनमिदं पुरुषबहुत्वं मनुते। पुरुषश्च अपरिणामी, त्रैगुण्यरहितत्वादेव कैवल्यं तस्य सिध्यति। त्रिविधदुःखात्यन्ताभाव एव ‘कैवल्य’ पदेन निगद्यते। जगन्मूलकारणादारभ्य सूक्ष्मान्तो यावान् कार्यसमुदायः स एव ‘लिंग’ शब्देनाभिधीयते। प्रकृति-पुरुषसंयोगेन ‘लिंग’ चेतनमिव प्रतीयते। ‘पुरुष’श्चोदासीनोऽपि ‘कर्ते’व प्रतीयते। वस्तुतः कर्तृत्वादिधर्मवन्तस्तु ‘गुणाः’ सन्ति। पुरुषो मां पश्यत्वितीच्छा प्रकृतेरस्ति। प्रकृतिस्तु भोग्या, तस्या भोग्यता, भोक्तारं विना न सम्भवितुमर्हति। अतः सा ‘पुरुष’मपेक्षते। तथैव पुरुषोऽपि स्वकैवल्यार्थं ‘प्रकृति’मपेक्षते। तस्मात्कारणात् प्रकृत्या एकीभावमापन्नः पुरुषः, प्रकृतिनिष्ठानि त्रिविधानि दुःखानि स्वस्मिन्नेव स्थितानि मनुते, अर्थात् त्रिविधदुःखानां ‘भोक्ता’ अहं-(पुरुष) मेवास्मि इति भ्रान्तधारणया, त्रिविधदुःखेभ्यो मुक्ति कामयमानो भवति। सर्वाण्यपि कार्याणि सूक्ष्मरूपेण स्व-स्वकारणेषु विद्यमानानि, तेन दर्शनमिदं ‘सत्कार्यवाद’ स्वीकरोति। अतः सत्कार्यवादि दर्शनमिदमित्युच्यते। सांख्यीयपरिणामवादस्य वैशिष्ट्यमिदमेव यत् स पुरुषस्य मोक्षार्थं भवति। सांख्यदर्शनदृष्ट्या बन्धन-मोक्ष पुनर्जन्मादयः पुरुषस्य न भवन्ति, अपितु नानापुरुषसम्पृक्ता प्रकृतिरेव पुनर्जन्म-बन्धन-मोक्षभागिनी भवति, तथापि सैन्यप्राप्तजय-पराजयौ राजनि यथा उपचर्येते, तथैव भोगापवर्गों प्रकृतिगतावपि अविवेकवशात् पुरुषगताविति मन्यते लोकः । इत्याकारकाऽविवेकापसारणमेव ‘बुद्धेः’ कार्यमस्ति। __ अन्यान्याऽऽस्तिकदर्शनानामिव सांख्यदर्शनमपि कर्म-पुनर्जन्म-मोक्षप्रभृतीन् सिद्धान्तान् स्वीकरोति। तथापि सांख्यदर्शनं कर्मणां सम्बन्धः सत्त्वादिगुणैः सह वर्तत इति मन्यते। पुनर्जन्मनि अपि एकस्मात् स्थूलशरीरात् अन्यस्मिन् स्थूलशरीरे चेतनोऽयमात्मा नैव गच्छति, अपितु ‘लिंगशरीरं’ प्रयाति। प्रतिपुरुषं लिंगशरीरसम्बन्धोऽनादिकालतो वर्तते। एष सम्बन्धः अविवेककृतोऽस्ति, किन्तु विवेके सति स समाप्तो भवति। कि बुद्धिरियं ‘प्रकृते’रेव परिणामः। सांख्यमते प्रकृतिरियं नित्या वर्तते। प्रकृत्या सह तादात्म्यानुभव एव पुरुषस्य बन्धकारणम् । तथापि अत्र जिज्ञासा भवति यत् यदि ‘पुरुषो’ निर्गुणो विकाररहितश्च तदा तस्य बन्धनं कथं सम्भवेत्? असति च बन्धन ‘मुक्तेः’ प्रश्न एव न प्रादुर्भवति। अतः पुरुषस्य विमोक्षार्थं ‘प्रकृतेः’ प्रवृत्तिरिति मुधैव कथनम्। उक्तजिज्ञासा एवं समाधीयते- ‘पुरुषो’ न बद्धो भवति, न च मुक्तो भवति, नापि संसारमवाप्नोति। नानापुरुषाश्रिता प्रकृतिरेव संसरति बन्धनमाप्नोति मुक्तिञ्च लभते। स्वामिन्यारोपितजय-पराजयाविव प्रकृति-पुरुषविषयकेनाऽविवेकेन प्रकृतेर्भागमोक्षौ ‘पुरुष’ समारोप्येते प्राकृतैर्जनैः। २२ न्याय-खण्ड तत्त्वज्ञानं विहाय अवशिष्टा धर्माऽधर्मैश्वर्याऽनैश्वर्यादयः सत्त्वगुणप्रधानायां बुद्धावेव समवतिष्ठन्ते। अणिमाद्यष्टसिद्धयोऽपि बुद्धावेव, विवेकज्ञानमपि बुद्धावेवोत्पद्यते अतो मुक्ति; प्रकृतेरेव भवति। मुक्तायाम्प्रकृतौ ‘पुरुषः’ स्व-स्वरूपस्थितो भवति। इति सांख्यसिद्धान्तः। सांख्यदर्शनोक्तसिद्धान्तानां प्रश्नोत्तररूपेण निरूपणं पाठकानां प्रमोदाय विधीयते प्रश्नाः सा उत्तराणि (१) किं ज्ञेयम्? (१) सविकारा प्रकृतिः। (२) कीदृशो ज्ञाता? या (२) अखण्डश्चिद्रूपः । । (३) अज्ञानस्य किं स्वरूपम् । (३) ज्ञानावरको भावविशेषः । (४) दुःखस्य किं स्वरूपम्? (४) प्रतिकूलभावनाविषयः। (५) ज्ञानस्य किं स्वरूपम्? (५) प्रकृति-पुरुषान्यताख्यातिरूपः स्वप्रकाशः। (६) दुःखध्वंसस्य (मोक्षस्य) __(६) पुरुषवृत्तित्वेन दुःखस्य बाधितत्वम् । किं स्वरूपम्? (७) एतेषु प्रमाणं किम्? ग त (७) प्रत्यक्षमनुमानं शब्दश्च। किमलापक त्रैगुण्यान्वितसत्प्रधानप्रकृतेः कार्य समस्तं जगत् सच्चिन्निर्गुणभोगभाक् च पुरुषोऽकर्ता न चास्तीश्वरः। मुक्तिर्भेदविवेकतस्तु अनयोस्तत्कापिलानां मते सांख्यानां त्रितयं प्रमाणमपि तु श्रौतं प्रधानं मतम् ।। योगदर्शनम् योगदर्शनस्य निर्माता महर्षिः पतंजलिरस्ति। योगदर्शनमिदं शतोत्तरपंचनवति (१६५) सूत्रेषु चतुर्पु पादेषु च निबद्धं वर्तते। प्रथमपादे योगस्य लक्षणं ‘योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः’ इति प्रतिपादितम् तदनन्तरं सविस्तरं समाधिर्निरूपितः। अतः प्रथमः पादः ‘समाधिपादः’ इति नाम्ना प्रथितोऽस्ति। अस्मिन् पादे सूत्राणां संख्या एकपंचाशत् वर्तते। ॐ द्वितीयपादे व्युत्थितं चित्तं समाहितुं तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानात्मकक्रियायोगद्वारा नियमादिसाधनपंचकानि निरूपितानि। सर्वाणीमानि बहिरंगसाधनानि सन्ति। अस्मिन् पादे सूत्रसंख्या पंचपंचाशत् वर्तते। अतोऽयं पादः ‘साधनपाद’ इति नाम्ना व्यवह्रियते। 3. तृतीयपादे धारणा-ध्यान-समाधिरूपाणि त्रीण्यन्तरंगसाधनानि वर्णितानि सन्ति। एतेषां साधनानामनुष्ठानेन अवान्तरफलरूपेण विपुलविभूतिलाभो भवति। अतः पादोऽयं ‘विभूतिपाद’ इति नाम्ना निगद्यते। अस्मिन् पादेऽपि सूत्रसंख्या पंचपंचाशत् विद्यते। चतुर्थपादे जन्मौषधिमन्त्रतपःसमाधिभ्यः प्राप्यमाणानां पंचसिद्धीनां सविस्तरं वर्णनं वरीवर्ति। भूमिका तदनन्तरं प्रस्तुतशास्त्रस्य मुख्यप्रयोजनं कैवल्यलाभः प्रतिपादितः। अतोऽयं पादः ‘कैवल्यपाद’ इति नाम्ना प्रोच्यते। अस्मिन् पादे सूत्राणां संख्या चतुस्त्रिंशद्वर्तते। पातञ्जलयोगदर्शनस्य एतावानेव स्थूलपरिचयः। ‘योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः इत्यस्ति प्रमुखं सूत्रं योगदर्शनस्य। सत्त्वादिगुणानां तारतम्येन चित्तवृत्तावपि तारतम्यमुत्पद्यते। तेन तच्चित्तं बहिर्मुखमन्तर्मुखमपि बोभवीति। तदनुसारेण चित्तस्य पंचभूमयः (अवस्थाः) बोभुवति। प्रमाणावर अशा योगदर्शने चित्तस्य एकाग्र-निरुद्धावस्थे एवं विचारिते। यदा चित्तं पूर्णतया निरुद्धं भवति तदा त्रिभ्यो गुणेभ्यो जायमानाः शान्त-घोर-मूढवृत्तीनामुदयस्तत्र न भवति। पूर्णरूपेण जायमानायामसम्प्रज्ञातसमाध्यवस्थायां जीवात्मा (द्रष्टा) केवलचैतन्यस्वरूपेणैवावतिष्ठते। यथा सांख्यैर्नित्यः स्वयम्प्रकाशः पुरुषः स्वीकृतस्तथैव योगिभिरपि स्वीक्रियते। न केवल मयं पुरुषश्चेतोवृत्तिरूपान् कामक्रोधादीनात्मन्येव मन्वानः शोचति किन्तु सर्वसाक्षिणं व्यापक दीनानुग्राहिणं परमात्मानमजानन् शोचति। स यदि चराऽचरपालक परमेश्वरं जानीयात् तथा स्वीयानि साधून्यसाधूनि वा कर्माणि तस्मै समर्पयेत् तदा न स कदाऽपि शोकभाक् भवेत्। किंच यत् प्रकृति-पुरुषभेदग्रहात्मकं तत्त्वज्ञानं तदन्वय-व्यतिरेकाभ्यां भवतीति सांख्या मन्यन्ते। तौ सदैवान्वय-व्यतिरेको वर्तेते, परन्तु ज्ञानं कदाचिदेव कस्यचिदेव जायत इति अवश्यं तस्य कारणविशेषेण भाव्यम् स च कारणविशेषो गुरूपदेशं विना नान्यः संभवति। स च गुरुः स्वगुरुप्रसादाच्छिन्नाऽज्ञानपटल इति क्रमेण परमात्मैव आदिगुरुः सर्वेषां सिध्यति। तदुक्तम् ‘स सर्वेषामपि गुरुः कालेनानवच्छेदात्। तथा च चेतोवृत्तिकामक्रोधादितादात्म्यमध्यस्य संसार सुख-दुःखव्याकुलान् सर्वानपि पुरुषान् यथार्थ तत्त्वमुपदिश्य यो हि सततमुद्धरति स पुरुषविशेषे अंगीकर्तव्य एव। सांख्यैर्यादृशी प्रकृतिस्त्रिगुणात्मिका नानाविधपरिणामशालिनी जगत्कारणत्वेन स्वीक्रियते तथैव योगिभिरपि। केवलं तस्याः स्वातन्त्र्यं न ते अंगीकुर्वन्ति। असम्प्रज्ञातावस्थायां सत्यां आत्मा (द्रष्टा) स्वभावत एव निर्विकारः, विकारास्तु चित्ते उत्पद्यन्ते। अयं जीवात्मा तत्तद् चित्तवृत्तिसरूपताम्प्राप्नुवन् इव अविद्यादोषैः प्रतीतो भवति। यद्यपि निरुध्यमाना वृत्तयः संख्यातीताः सन्ति तथापि तत्र पंचसंख्याका एव वृत्तयः मुख्याः सन्ति। अज्ञेषु मनुष्येषु पंचवृत्तय एव क्लेशकारका भवन्ति। किन्तु जीवन्मुक्तानां कृते इमा वृत्तयः क्लेशकारका न भवन्ति। जी MEREE समाधिरयं सम्प्रज्ञाताऽसम्प्रज्ञातभेदेन द्विधा भवति। सम्प्रज्ञातसमाधौ ध्येयपदार्थस्य स्वरूपं सम्यगवगतं भवति। अस्मिन् समाधौ ध्यातुश्चित्तं वृत्तिशून्यं न भूत्वा ध्येयवस्तु विषयिणी वृत्तिः विद्यमाना सन्तिष्ठते। तेन समाधिरयं ‘सबीजसमाधि’ रित्युच्यते। अन्तःकरणस्य विशिष्टा भावनैव ‘समाधिरित्युच्यते।’ समस्तवृत्तीनां विलये सति केवलं संस्कारमात्रशेषवत् चित्तं यदा सन्तिष्टते तदा असम्प्रज्ञातसमाधिरित्युच्यते। परवैराग्यस्य सतताभ्यासेनायं समाधिर्भवति। परवैराग्ये किमपि वस्तु चिन्तनीयं न भवति। अस्मिन् समाधौ किमपि ध्येयं २४ न्याय-खण्ड वस्तु न भवति। वैराग्याऽभ्यासयोर्दाढ्येन चित्तं निर्विषयं भवति तदा वृत्तयस्तत्र नोत्पद्यन्ते। वृत्तिशून्यं सत् चित्तं मृतवत् तिष्ठति। अत्र संसारबीजभूतानां संस्काराणामेव विनाशाद् अयं ‘निर्बीजसमाधि’ रिति नाम्ना व्यपदिश्यते। _उपायप्रत्यय-भवप्रत्यय भेदेन असम्प्रज्ञातयोगः (समाधिः) द्विधा भवति । समाधेरभ्यासकाले विक्षेपोद्रवादिबाधाराहित्यार्थ सततं परमेश्वरचिन्तनमावश्यकमास्ते। प्राणायामाभ्यासोऽप्यावश्यकः । सबीजसमाधौ प्रज्ञा, सत्यमेव विषयीकरोति। तत्र विपरीतवेदनं नैव भवति। अतः सा प्रज्ञा, ‘ऋतम्भरा प्रज्ञा’ इति व्यपदिश्यते अनया प्रज्ञया क्रमशः परवैराग्यसहायेन निर्बीजसमाधिलाभो भवति। अस्यामवस्थायामात्मा स्वस्वरूपेणैवावतिष्ठते। तदा अयं पुरुषो मुक्त एवेति अवगन्तव्यः । प्रश्नोत्तराभ्यां योगदर्शनसिद्धान्ताः प्रश्नाः उत्तराणि (१) किं ज्ञेयम्? ईशाधिष्ठिता सविकारा प्रकृतिः। (२) कीदृशो ज्ञाता? नित्यश्चिद्रूपः, ईश्वरश्च। (३) अज्ञानस्य स्वरूपं किम्? ज्ञानप्रतिबन्धकं मोहशक्तिरूपम्। (४) दुःखस्य स्वरूपं किम्? शास्त्रनिषिद्धाचरणजन्यश्चेतोविकारः। (५) ज्ञानस्य स्वरूपं किम्? प्रकृति-पुरुषयोर्भदग्रहः। ईश्वरसाक्षात्कारश्च। (६) दुःखध्वंसस्य (मोक्षस्य) स्वरूपं किम्? ईश्वरध्यानेन सकलदुःखनिवृत्तिः। माता (७) एतेषु प्रमाणं किम्? । प्रत्यक्षमनुमानं शब्दश्च। ईशाधिष्ठितकार्यकारिप्रकृतेः कार्य समस्तं जगत् जीवः पूर्ववदेव किन्तु जगतीनाथः परं सम्मतः। तच्छरणीकरणेन मुक्तिरमला पूर्वोक्तमानत्रयं ध्यानावस्थितनिर्मलात्ममनसां मान्यं मतं योगिनाम्।। मीमांसादर्शनम्। (क) मीमांसादर्शनस्य प्रवर्तको जैमिनिमुनिरस्ति। तेन द्वादशसु अध्यायेषु दर्शनमिदं विभाजितम्। अस्मिन् दर्शने द्विसहस्रसहितसप्तशतपंचचत्वारिंशत् (२७४५) सूत्राणि, सप्ताधिक नवशतान्यधिकरणानि च (६०७) सन्ति। तत्र (१) प्रमाणाध्यायः, (२) कर्मभेदाध्यायः, (३) शेष-शेषिभावाऽध्यायः, (४) प्रयोज्य-प्रयोजकभावाध्यायः, (५) क्रमाध्यायः, (६) अधिकाराध्यायः, (७) सामान्यातिदेशाध्यायः, (८) विशेषातिदेशाध्यायः, (६) ऊहाध्यायः, (१०) बाधाध्यायः, (११) तन्त्राध्यायः, (१२) प्रसंगाऽध्यायश्चेति द्वादशविषया द्वादशस्वध्यायेषु निरूपिताः। भूमिका प्रत्यध्यायं चत्वारः पादाः, किन्तु तृतीय-षष्ठ-दशमाऽध्यायेषु प्रत्यध्यायम् अष्टौ पादाः सन्ति । स्वविषयबोधनायास्य दर्शनस्य शब्द एवं मुख्यम्प्रमाणम्। HTTARSHIT ( न्याय-वैशेषिकयोर्यद्यपि अस्ति शब्दप्रामाण्यं तथापि तर्कस्य अनुमानापरपर्यायस्य मुख्यं प्रामाण्यम्, शब्दस्य तदनुरोधेन प्रामाण्यम्। सांख्य-योगयोश्च तर्कस्येव शब्दस्यापि समं प्रामाण्यम्। मीमांसादर्शने तु अलौकिके विषये सर्वथा शब्दस्यैव प्रामाण्यम्, क्वचित्तदनुरोधेन अनुमानस्यापि। सत्यपि योगिनां सामर्थ्य शब्दस्यैव प्रामाण्यम्। नहि योगसामर्थ्यमस्मादृशां जीवानां प्रत्यक्षेण द्रष्टुं शक्यम्। शब्दोऽपि लौकिका ऽलौकिकभेदेन द्विविधः। तत्र लौकिकः शब्दः केनापि पुरुषेण स्वार्थमभिलक्ष्य उच्चारित इति सन्दिग्धप्रामाण्यः प्रमाणमेव भवितुं नार्हति। नहि नाहं वंचक इति शतशोऽपि वंचकेनोक्ते शब्दे कश्चन प्रामाण्यमङ्गीकरोति। प्रमाणस्य चैष स्वभावो यत्तेन निःसन्दिग्धेन भाव्यम्। प्रमेयनिर्णयार्थं समानीतं प्रमाणमपि सन्दिग्धं भवेन्नूनं जगदान्ध्यं प्रसज्येत। एवं स्थिते लौकिकस्य शब्दस्य सन्दिग्धप्रामाण्यतया न प्रामाण्यम्। अलौकिकश्च शब्दो वेदरूपः सर्वथैव प्रमाणम्। स च यदि पौरुषेयस्तदा तस्यापि लौकिकशब्दवत् सन्दिग्धप्रामाण्यतया प्रामाण्यं न भवेत्। तस्मादगत्या तस्याऽपौरुषेयत्वं पुरुषसम्बन्धाभावरूपमवश्यमेष्टव्यम् । अर्थात् गुरुमुखोच्चारणसजातीयानुच्चारणवदानु पूर्वीकत्वमपौरुषेयत्वम् । तथा च सर्वप्रमाणभूतो वेदो यद्वदति तत्स्वीकर्तव्यम् । स तु विधिनिषेधात्मक : एव प्रमाणम्। अन्यत्र परम्परया तदुपकारकमिति न स्वातन्त्र्येण प्रमाणम्। राजधानी पूर्वमीमांसादर्शनम् इह संसारे यद्यच्छास्त्रशब्देन निगद्यते तत्सर्वं प्रवृत्तिनिवृत्त्यन्यतरपरम्। असंस्कृतचेतसो मानवान् हि योग्यमार्गोपदेशेन संस्कृतचित्तान् विधातुं किल शास्त्रं प्रवृत्तम्। न चायमुद्देशः केवलं सिद्धपदार्थान्वाख्यानेन संभवेत् । अतस्तदर्थं शास्त्रमेवावश्यकम्। ३ जानी जास्त किंच यानि हि प्रत्यक्षादीनि हि प्रमाणानि तानि च पश्वादिभिः समानि। न च मानवेन, पशुना भवितव्यम् । तस्मात् पशूनामगम्यो योऽलौकिकार्थस्तस्य गमकं यत्प्रमाणं तदनुषङ्गित्वात् खलु प्रत्यक्षादिषु प्रमाणत्वव्यवहारः। अपि च प्रमाणेन खलु प्रमेयं ज्ञात्वा तल्लाभेन कृतकृत्यता सम्पादनीयेति किल सर्वेषामभीष्टम् । तत्र सिद्धपदार्थेषु जिज्ञासैव नोदेति, सिद्धत्वात्तेषाम् । तत्राप्राप्येऽर्थे जिज्ञासा भवति। तस्य प्राप्तिमार्ग समुपदिशच्छास्त्रं प्रमाणं भवति। यथा खलु पान्थः कंचन ग्रामविशेषं गन्तुकामो मार्गमजानन् कमप्यपरं पृच्छति, ततश्च मार्ग ज्ञात्वा गच्छन् तं ग्रामं प्राप्नोति, एवमेव पुरुषार्थमजानानः पुरुषः शास्त्रं पुरुषार्थोपयोगिनं मागं पृच्छति ततश्च तं ज्ञात्वा तथा - कुर्वन् लभते च पुरुषार्थम् । तस्मात् प्रवृत्ति-निवृत्यन्यतरपरं शास्त्रमेव प्रमाणं नान्यत् इति सिद्धं.. भवति। भगवान् वेद एव शास्त्रशब्देनोच्यते। स वेदो द्विधा विभक्तः तत्र पूर्वभागे२६ न्याय-खण्ड MiralIASVIRAL कर्मकाण्डप्रतिपादनम्, तत्र अधिकारिणः प्रवृत्तिः, अपरस्मिन् भागे ज्ञानकाण्डप्रतिपादनम्। तेन अधिकारिणो निवृत्तिर्भवति। महास पूर्वमीमांसादर्शनं वैदिककर्मकाण्डभागं विचारयति, उत्तरमीमांसादर्शनं (वेदान्तशास्त्रम्) वैदिकज्ञानकाण्डं विचारयति। कर्मकाण्डभागमधिकृत्य महर्षिणा जैमिनिना विचारो विहितः, ज्ञानकाण्डभागमधिकृत्य महर्षिणा बादरायणव्यासेन विचारः कृतोऽस्ति। अतः शास्त्रेण यत् प्रतिपादितं तदेव ज्ञेयमित्यर्थात् सिध्यति। ननु ज्ञेयं नाम ज्ञानविषयः । स च घट-पटादिः । यदा हि मनुष्यो नेत्रे समुद्घाट्य पश्यति तदा घटेन साकं चक्षुःसन्निकर्षे सति अयं घट इति ज्ञानं जायते, तन्न प्रवृत्तिनिवृत्त्यन्यतरपर शास्त्रजनितम्। तथा च तद्विषयीभूतस्य घटस्य कथं ज्ञेयत्वम्? सत्यम्। न केवलं चक्षुषः समुद्घाटनेन घटस्य ज्ञानं जायते, किन्तु पिपासाकुलः पिपासां शमयितुमिच्छुर्जलमुद्दिधीर्षुर्घटम भिवांछति, तदा घटचक्षुःसंयोगे घटस्य ज्ञानं जायते। तत्र प्रवृत्तिविषयत्वात् घटस्य ज्ञेयत्वं, न स्वातन्त्र्येण । यदि नैवं, तदा आपणे गच्छतस्तत्रस्थैः सर्वैः पदार्थैः सह चक्षुःसन्निकर्षस्य सत्त्वात् सर्वेषां ज्ञानं कतो न जायते? तत्र प्रवृत्त्यभावादेव न ज्ञानम, नापि जिज्ञासा। तथा च शास्त्रेण प्रतिपादितो विषय एव ज्ञेय इति निर्विवादम्। पूर्वमीमांसादर्शने अनुष्ठानोपयोगिनौ धर्माऽधर्मों अर्थात् कर्तव्याऽकर्तव्ये विविधदृष्टिभिर्विचारिते। सर्वेषामेवाभीष्टत्वेन प्रतीयमानानां स्वर्गादिफलसाधनानां धर्मशब्देनाभिधानम्। अत एव यागादीनां धर्मकोटौ प्रवेशः कलंजभक्षणादीनां च मरणाद्यनिष्टरूपाणां दुःखसाधनानामधर्मत्वं निश्चीयते। धर्माऽधर्मयोर्ज्ञानं च श्रुति-स्मृति-शिष्टाचारेभ्यश्च प्राप्यते। ‘मन्त्र-ब्राह्मणयोर्वेदनामधेयमि’ त्युक्त्या मन्त्र-ब्राह्मणात्मकमुभयमपि ‘वेद’ शब्देनोच्यते, न केवलं मन्त्रा एव (संहिताभाग एव)। मन्त्राश्चानुष्ठानकालीनान् पदार्थान् स्मारयन्ति, अतएवानुष्ठानकालीन- पदार्थस्मारकत्वेन मन्त्राणाम्प्रामाण्यमुररीक्रियते। विधायकवाक्यानि ‘ब्राह्मण’ शब्देनोच्यन्ते। ब्राह्मणवाक्यान्यनेकविधानि सन्ति। यथा (१) कर्मोत्पत्तिवाक्यम्, (२) गुणवाक्यम्, (३) फलवाक्यम्, (४) फलार्थगुणवाक्यम्, (५) सगुणकर्मोत्पत्तिवाक्यम्। _विहित-निषिद्धकर्मणां विनाशशीलतामवलोक्य कालान्तरेण लभमानैः फलैः सह तेषां सम्बन्धस्थापनार्थं कर्म-फलयोरन्तराले ‘अपूर्वम्’ कल्प्यते। जापान _तदपूर्वद्वारैव यागादिकर्मसु स्वर्गफलसाधनत्वमुपपद्यते। यागादिषु साक्षात् स्वर्गादिफलसाधनत्वं नास्ति। एतदपूर्वम् ‘फलापूर्व’शब्देन निगद्यते। अस्य फलापूर्वस्य उत्पत्तिः, सर्वांगविशिष्ट प्रधानकर्मण एव भवति। द्रव्यदेवतयोः सम्बन्धः यागातिरिक्ते कस्मिन्नपि कर्मणि न सम्भवति। अत एव ‘देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागो यागः इत्युक्त्या यागस्य परिचयः प्रदर्श्यते मीमांसकैः। _ अपेक्षितसमस्तांङ्गैः सहितो विधिः प्रकृतिरित्युच्यते, समग्रांगरहितो विधिर्विकृतिशब्देनोच्यते। उक्ताभ्यां द्वाभ्यां रहितो भिन्नप्रकारको विधिः ‘दर्वीहोम’ शब्देनाभिधीयते । अपूर्वविधि-नियमविधि-परिसंख्याविधिभेदेन विधिस्त्रिविधो दृष्टिपथमायाति। प्रकारान्तरेणाऽपि भूमिका ર૭ उत्पत्तिविनियोग-प्रयोगाधिकारभेदेन विधेश्चातुर्विध्यमपि प्रतिपाद्यते। कर्मणामंगांगिभावबोधः षभिः प्रमाणैर्भवति। एतेषु षट्सु प्रमाणेषु पूर्व प्रमाणं प्रबलं मन्यते मीमांसकैः । पारार्थ्यमंगत्वमित्युक्त्या यः परार्थो भवति स अंगमित्यभिधीयते। अत एव दर्शपूर्णमासाख्ययागस्य पूर्त्यर्थं प्रयाजानां प्रवृत्तत्वात् ते दर्शपूर्णमासकर्मणो अंगभूता इत्युच्यन्ते, प्रयाजानां स्वातन्त्र्येण प्रवृत्त्यभावात् । सन्निपत्योपकारकाऽऽरादुपकारकभेदेनांगानामपि द्वैविध्यमस्ति। यदंगसाक्षात् परम्परया वा प्रधानयागशरीरं निष्पादयति, तद्द्वारा च तदुत्पत्त्यपूर्वोपयोगि भवति तत् सन्निपत्त्योपकारक मंगमित्युच्यते। यथा-व्रीह्यादिद्रव्याणि, तत्संयुक्तावहनन-प्रोक्षणादीनि, अग्न्यादिदेवताः, तत्संयुक्तानि याज्यानुवाक्यादीनि। पाक विनफा स्वसम्बद्धापूर्वोत्पादकान्यंगानि आरादुपकारकाणीत्युच्यन्ते। यथा- प्रयाजानुयाजाज्य भागादीनि। इमानि आरादुपकारकाण्यंगानि, द्रव्य-देवतयोः संस्कारकाणि न भवन्ति, अपितु स्वेष्वेव अदृष्टमुत्पादयन्ति।
  • सामान्यतया अर्थकर्म-गुणकर्मभेदेन कर्मणां द्वैविध्यं प्रतिपाद्यते। यत् कर्म, आत्मगतमपूर्वमुत्पादयति, तत् ‘अर्थकर्म’। यथा- अग्निहोत्राख्यं कर्म, दर्शपूर्णमासाख्यं कर्म, प्रयाजकर्मादीनि। यानि कर्माणि संस्कारजनकानि तानि गुणकर्माणि। इदं गुणकर्मापि उपयुक्तोपयोक्ष्यमाणसंस्कारकभेदेन द्विविधं भवति। तत्रोपयुक्तसंस्कारकं कर्म एव ‘प्रतिपत्तिकर्म’ शब्देनोच्यते। इदं प्रतिपत्तिकर्मापि प्रधानकर्मणोऽनन्तरं, प्रधानयागसमकालीनं, प्रधानयागात्पूर्वं च भवति, तेन त्रिविधं प्रतिपत्तिकर्म वर्तते। __उपयोक्ष्यमाणसंस्कारोऽपि अनेकविधोऽस्ति। यथा-(१) साक्षात् विनियुक्तपदार्थस्य संस्कारः, (२) साक्षाद्विनियुक्तपदार्थे उपकारकपदार्थस्य संस्कारः, (३) विनियुज्यमानस्य पदार्थस्य संस्कारः। ‘अर्थकर्मणि’ द्रव्यापेक्षया कर्मणः प्राधान्यम्, द्रव्यस्य च गुणत्वम् तथा गुणकर्मणि द्रव्यस्य प्राधान्यम्, कर्मणश्च गुणत्वं भवति। गुणकर्माऽपि उत्पत्त्याप्तिविकृति-संस्कृति-भेदात् चतुर्विधं भवति। यथा- अग्न्याधानम्-उत्पत्तिसंस्कारः, (२) ‘स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इति विधिविहितेन अध्ययनेन ‘स्वाध्यायस्य’ प्राप्तिर्भवति, अतोऽयम् ‘आप्ति’ संस्कारः, (३) ‘व्रीहीन्वहन्ति’ इतिविधिना ब्रीहीणां तुषविमोको भवति अर्थात् तुषविमोकात्मको विकारो (विकृतिः) जन्यते, अतोऽवहननं विकृतिसंस्कारः, (४) ‘व्रीहीन् प्रोक्षति’ इति विधिविहितेन प्रोक्षणेन ‘व्रीहीणां’ संस्कारः क्रियते। अतः ‘प्रोक्षणम्’-संस्कृत्यात्मकं गुणकर्म। निर्दिष्टेषु चतुर्षु उदाहरणेषु ‘आधानम्’ अध्ययनं चोभावपि स्वतन्त्रं गुणकर्मणी, अत्र क्रत्वंगत्वं नास्ति, किन्तु प्रोक्षणादि, गुणकर्म क्रत्वंगमस्ति। नित्य-नैमित्तिक-काम्यभेदेन अर्थकर्म अपि त्रिविधं विद्यते। अर्थात् शास्त्रे नित्यानि, कानिचिदनित्यानि, कानिचिद् ऐहिकफलानि, कानिचिदामुष्मिकफलानि कर्माणि प्रतिपादितानि। लौकिकवाक्येभ्यो वैदिकवाक्येषु कश्चन विशेषः। लौकिव्यवहारे कस्मिंश्चित् कार्ये कमपि प्रवर्तयितुं कोऽप्यन्यः पुरुषः प्रवर्तकः (प्रेरयिता) दृश्यते, किन्तु वेदस्य अपौरुषेयत्वात् तत्र प्रवर्तयितुः पुरुषस्य कल्पनं नैव संभवति। तथापि विध्यर्थकशब्देभ्यः प्रेरणा (प्रवर्तना) तु २८ न्याय-खण्ड दर प्राप्यत एव। इयं वैदिकी प्रेरणा तावत् विध्यर्थकशब्दे एव भवति, ततश्च प्रेरणेयं ‘शाब्दी भावने’ति नाम्ना व्यवह्रियते। प्रेरणात्मिकायाः शाब्दभावनाया अनन्तरं प्रवृत्तिरूपा आर्थी भावना निष्पद्यते। उभयोरपि साध्य-साधनेतिकर्तव्यतात्मकमंशत्रयं विद्यते। यागादिकर्मणां नामनिर्धारणमपि शास्त्रोक्ततत्प्रख्यादिहेतूनाधारीकृत्य विधीयते। वेदगतः अर्थवादभागोऽपि विधेयस्य प्राशस्त्यम्प्रतिपादयन् तेन सहैकवाक्यतामाप्नोति क्वचित् सन्दिग्धार्थस्य निर्णयमपि विदधाति। मन्त्राणामपि दृष्टार्थत्वमभ्युपगतमस्ति। तथापि तदुच्चारणनियमस्याऽदृष्टत्वम् अभ्युपगम्यते। को ‘यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः’ इत्यनुसारेण सृष्टिरचना खलु कर्मनिर्भरैवास्ति। ‘कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः’ इत्युक्त्या सफलता सर्वदैव कर्मकरणेनैव अवाप्यते। अतो मीमांसाया अपरं नाम कर्ममीमांसेति कर्मणः प्राधान्यं मीमांसादर्शनेनैव प्रत्यपादि। मीमांसादर्शनदृष्ट्या जगतो मिथ्यात्वं नास्ति, अपितु तत्सत्यमेव। तस्मादिदं दर्शनं बाह्यसत्तावादि विद्यते। अतो मुख्यं ज्ञेयं कर्तव्यानां कर्मणां स्वरूपम्, तच्च मीमांसादर्शने सविस्तरमुपपादितम्। इह जगति वेदं विहाय नान्यः कोऽपि अपौरुषेयो ग्रन्थः अत एव नान्यः कोऽपि वेदादन्यो ग्रन्थः स्वतः प्रमाणम्। लौकिकेषु कार्येषु राजाज्ञा यथा स्वतः प्रमाणं, तथैव अलौकिकेषु कार्येषु सर्वथा वेदा व स्वतः प्रमाणम्। म नाली मीनार पूर्वमीमांसादर्शनोक्तसिद्धान्तानां प्रश्नोत्तररूपेण प्रदर्शनम् प्रश्नाः उत्तराणि (१) किं ज्ञेयम्? पनि हाल (१) कर्तव्यं (धर्मः), तदनुरोधेनान्यत्सर्वम्। (२) कीदृशो ज्ञाता? असा (२) विहितकर्तव्यसमर्थोऽधिकारी (३) अज्ञानस्य स्वरूपं किम्? (३) स्वस्मिन् कर्तव्यविधानाऽसामर्थ्यभावनम् बात (४) ज्ञानस्य स्वरूपं किम्? (४) कर्तव्य (धर्म) विधानभावना साकार (५) दुःखध्वंसस्य (मोक्षस्य) (५) तन्मूला मानसी शान्तिः स्वरूपं किम्? (६) दुःखस्य स्वरूपं किम्? (६) असामर्थ्यमूलको मानसस्तापः (७) एतेषु प्रमाणं किम्? (७) अपौरुषेयो वेदः, तदनुसारि प्रत्यक्षम् अनुमानम्, शब्दः, उपमानम्, अर्थापत्तिः, अनुपलब्धिः की कर्तव्यं श्रुतितो विदन्ति मनुजाः कृत्वा लभन्ते सुखं लोक निर्दुष्टा श्रुतिरेव मानमपरं तत्सम्मतं मन्यते। मुक्तौ साधनमिष्टकामरहितं कर्माग्निहोत्रादिकं नो ईशो न च चित्तवृत्तिरमला ज्ञानं न मीमांसकः।। भगवत्कृपावशात्साम्प्रतं ग्रन्थोऽयं सम्पूर्णतां प्राप्तः। ग्रन्थस्यास्य संपादने मुख्यसम्पादकैः २६ भूमिका पद्मभूषण पण्डित-बलदेवोपाध्यायमहोदयैर्बहुविधं साहाय्यं कृतम्। तेषां सहयोगं विना अस्य ग्रन्थस्य वर्तमानस्वरूपं नाभविष्यदतस्ते सर्वथा नमस्याः। अत्र च येषां मनीषिणामालेखाः समाविष्टास्तेभ्योऽपि साधुवादं वितरामि। तेषां विदुषां सारस्वतमवदानं नीर-क्षीरविवेकिभिः सुधीभिः सम्यग् विवेचनीयमिति निवेदयामि च। 15 दि उत्तरप्रदेश-संस्कृत-संस्थानस्य निदेशकपदमलंकुर्वाणा श्रीमती अलका श्रीवास्तवा विशेषतो धन्यवादार्हा यया हि ग्रन्थस्य प्रकाशने सर्वविधं साहाय्यमकारि। इति शम्। कबीरमार्गः १३, दीनदयालनगरम् माघ शु. पंचम्याम् वि. सं. २०५३, दि० १२-२-६७ गजाननशास्त्री मुसलगांवकरः MAHANIVITANYRTY न्याय-खण्ड भूमिका । न्यायदर्शन के मूलप्रवर्तक न्यायसूत्र के लेखक अक्षपाद (गौतम महर्षि) हैं। न्यायदर्शन को पांच अध्यायों में विभक्त किया गया है। प्रत्येक अध्याय को भी पुनः दो-दो भागों में विभक्त किया गया है जिसे ‘आह्निक’ की संज्ञा दी गई है। __ इस सृष्टि में न्यायदर्शन की दृष्टि से कुल १६ (सोलह) पदार्थ हैं। उद्देश्य, लक्षण और परीक्षा के माध्यम से उक्त षोडश (१६) पदार्थों द्वारा तत्त्वज्ञान प्राप्त होता है। इस रीति से तत्त्वज्ञान के प्राप्त होने पर दुःख नाश होता है, जिससे निःश्रेयस अर्थात् समस्त दुःखनाशरूप ‘मोक्ष’ की प्राप्ति होती है, यह गौतम महर्षि का कथन है।
  • न्यायदर्शन के सोलह (१६) पदार्थ ये हैं- बदला (१) प्रमाण, (२) प्रमेय, (३) संशय, (४) प्रयोजन, (५) दृष्टान्त, (६) सिद्धान्त, (७) अवयव, (८) तर्क, (६) निर्णय, (१०) वाद, (११) जल्प, (१२) वितण्डा, (१३) हेत्वाभास, (१४) छल, (१५) जाति, और (१६) निग्रहस्थान प्रथम। अध्याय के प्रथम आह्निक में पूर्वोक्त नौ पदार्थों के लक्षणों को बताया गया है। व न्यायदर्शन के द्वारा स्वीकृत चार प्रमाण (१) प्रत्यक्ष, (२) अनुमान, (३) उपमान और (४) शब्द-ये चार प्रमाण न्यायदर्शन में माने गये हैं, और उनके लक्षणों को भी बताया गया है। उसी प्रकार प्रमेयों के भी लक्षणों को बताकर ‘संशय, प्रयोजन से लेकर निर्णय’ तक सभी का व्याख्यान भी किया गया है। ही प्रमाण और प्रमेयों के लक्षण, न्याय का पूर्वांग, न्याय का सिद्धान्त, उसका स्वरूप और न्याय के उत्तरांग इन प्रकरणों को प्रथम आनिक में बताया गया है। इस प्रथम आह्निक में कुल सूत्रसंख्या (४१) इकतालीस है। दूसरे आह्निक में वाद, जल्प, वितण्डा, हेत्वाभास, छल, जाति, और निग्रहस्थान के लक्षण बताये गये हैं। एवंच कथा, हेत्वाभास, छल, दोषलक्षण नामक चार प्रकरणों का समावेश इसमें किया गया है। इस दूसरे आह्निक में कुल सूत्रसंख्या (२०) बीस है। दूसरा अध्याय दूसरे अध्याय के प्रथम आह्निक में संशय, प्रमाणसामान्य, तदनन्तर प्रत्यक्ष, अवयव, अनुमान, वर्तमान, शब्दसामान्य, शब्दविशेष के प्रतिपादक आठ प्रकरण हैं। इस आह्निक में कुल सूत्रसंख्या (६८) अड़सठ है। दूसरे आह्निक में बताया गया है कि प्रमाण चार ही हैं, ‘शब्द’ नित्य है, तथा शब्दपरिणाम और शब्दपरीक्षा के चार प्रकरण हैं। इस आह्निक में कुल सूत्रसंख्या (६७) सड़सठ है। हैं भूमिका तीसरे अध्याय के प्रथम आह्निक में (७२) बहत्तर सूत्र हैं। दूसरे आह्निक में (७६) उन्यासी सूत्र हैं। प्रथम आह्निक में आत्मा, शरीर, इन्द्रिय और इन्द्रियों के विषयों का सविस्तर विवेचन किया गया है तथा इन्द्रियभेद, चक्षुरद्वैत, मनोभेद, अनादिनिधन, शरीरपरीक्षा, इन्द्रियपरीक्षा, इन्द्रियनानात्व, और अर्थपरीक्षा का विवेचन किया गया है। दूसरे आह्निक में बुद्धिनित्यता, क्षणभंग, बुद्ध्यात्मगुणत्व, बुद्धि का उत्पन्नापवर्गित्व, बुद्धिशरीरगुणभेद, मन की परीक्षा, अदृष्ट से शरीर की उत्पत्ति का विचार किया जाता है। चतुर्थ अध्याय के प्रथम आह्निक में (६८) अड़सठ सूत्र हैं और (१४) चौदह प्रकरण हैं। (१) प्रवृत्ति और दोष के लक्षण, (२) दोषों की परीक्षा, (३) प्रेत्यभाव की परीक्षा (४) शून्यता का उपादान और निराकरण, (५) ईश्वर का उपादानकारणत्व (६) आकस्मिकत्व, (७) ‘सर्वमनित्यम्’ का निरसन (८) सर्वनित्यता का निराकरण, (E) सर्वपृथक्त्व का निराकरण, (१०) सर्वशून्यतानिराकरण, (११) संख्यैकान्तवाद का निराकरण, (१२) फलपरीक्षा, (१३) दुःखपरीक्षा, (१४) अपवर्गपरीक्षा-ये चौदह प्रकरण हैं। _दूसरे आह्निक में (१) तत्त्वज्ञानोत्पत्ति, (२) अवयविप्रकरण (३) निरवयव प्रकरण, (४) बाह्यार्थभंगनिराकरण, (५) तत्वज्ञानविवृद्धि, (६) तत्त्वज्ञानपरिपालन - ये छह प्रकरण हैं। इस आह्निक में कुल सूत्रसंख्या (४८) अड़तालीस है। जो पाँचवें अध्याय में (४३) तैंतालीस सूत्रों का पहिला आह्निक है और (२४) सूत्रों का दूसरा आह्निक है। पहिले आह्निक में जातिषट्क, प्राप्तिसत्र आदि सत्रह (१७) प्रकरण हैं। दूसरे आह्निक में (६) प्रकरण हैं, जिनमें (१) न्यायाश्रित पाँच निग्रह, (२) अभिमतार्थ का प्रतिपादन,-न करने वाले चार निग्रह, (३) स्वसिद्धान्त के अनुरूप प्रयोगाभास के तीन निग्रह, (४) निग्रहस्थानविशेष, परार्थानुमान का प्रतिपादन किया गया है। शाह बार किसी भी पदार्थ के स्वरूप को सिद्ध करने के लिये ‘प्रमाणों की आवश्यकता होती है, क्योंकि ‘मानाधीना मेयसिद्धिः’ उक्ति के अनुसार ‘मेय’ की (विषय-पदार्थ की) सिद्धि ‘प्रमाण’ के अधीन हुआ करती है। प्रमाण के साथ ही ‘लक्षणों’ की भी आवश्यकता का स्वीकार न्यायशास्त्र ने माना है। जिनकी वस्तुतः यह न्यायदर्शन, पदार्थज्ञान करा देने वाला शास्त्र है। क्योंकि ‘प्रमाणैः अर्थपरीक्षणं न्यायः’-प्रमाणों के द्वारा पदार्थों का जो परीक्षण किया जाता है, उसे न्याय कहते हैं। कोशकारों ने ‘न्याय’ शब्द के अनेक अर्थ बताये हैं। तर्क, अनुमान या पञ्चावयव वाक्य से जिसमें विचार किया जाता है, उसे सामान्यतया न्यायशास्त्र कहा जाता है। न्यायशास्त्र का ही नामान्तर ‘आन्वीक्षिकी विद्या’ भी है। ‘नीयते बुद्धेस्तक्ष्ण्यम् अनेन’ अथवा ‘नीयते प्राप्यते विवक्षितार्थसिद्धिः अनेनेति न्यायः’ बुद्धि में तीक्ष्णता (प्रखरता कुशाग्रता) जिससे प्राप्त होती है, उसे ‘न्याय’ कहते हैं। इस ‘न्याय’ शब्द ने अन्यान्य शास्त्रों में तथा लौकिक भाषा में भी प्रवेश प्राप्त किया है। जैसे-वैदिक वाङ्मय में ‘अधिकरण’ को न्याय कहा गया है तथा निर्णय देने वाले धर्मशास्त्र को भी ‘न्यायशास्त्र’ के नाम से कहा जाता है। सामान्य आभाणक वाक्यों को भी ‘न्याय’ शब्द से जाना जाता है। में ३ न्याय-खण्ड यद्यपि न्यायशास्त्र का फल आत्मसाक्षात्कार करा देना बताया है, तथापि वह वेदान्तप्रक्रिया से होने वाले ब्रह्मसाक्षात्कार के समान नहीं है। यहाँ की प्रक्रिया बिलकुल भिन्न है। पञ्चावयव वाक्यों के प्रयोग से पदार्थ का तत्त्वज्ञान होकर तद्द्वारा आत्मसाक्षात्कार का होना यहाँ कहा गया है। ‘आत्मा समस्त पदार्थों से भिन्न है, क्योंकि वह सुखादिमान् है’ इस व्यतिरेकी अनुमान से आत्मेतर सभी पदार्थों का ज्ञान होने पर अन्य सभी पदार्थों से भिन्न रहने वाले आत्मा का ज्ञान होता है, तब मोक्ष की प्राप्ति होती है। इसी अभिप्राय को गौतम महर्षि ने अभिव्यक्त किया है- ‘प्रमाण-प्रमेयतत्त्वज्ञानात् निःश्रयेसाधिगमः’ । इसी प्रकार कणाद महर्षि ने भी कहा है- ‘धर्मविशेषप्रसूतात् द्रव्यगुण….. पदार्थानां तत्त्वज्ञानात् निःश्रेयसम्’। इससे स्पष्ट है कि न्यायशास्त्र के अनुसार ‘पदार्थविज्ञान’ ही ‘मोक्ष’ का प्रमुख साधन है। कृष्णद्वैपायन वेदव्यास ने गौतम महर्षि से कहा-तुमने ‘जीव’ और ‘ब्रह्म’ का भेद, तर्क से सिद्ध किया है, उस कारण मैं तुम्हारा मुख देखना नहीं चाहता’। उसी समय गौतम ने अपने ‘पाद’ (पैर) पर आँख (चक्षु) को पैदा कर दिया। पैर पर पैदा हुई आंखों से ही गौतम ने व्यास का मुखावलोकन किया, तब व्यास ने उनको ‘अक्षपाद’ कहकर संबोधित किया। ये ही अक्षपाद गौतम महर्षि, न्यायदर्शन के रचयिता हैं। वैशेषिक दर्शन _ वैशेषिक दर्शन के रचयिता कणाद महर्षि हैं। कपोतवृत्ति से अर्थात् मार्ग पर बिखरे हुए कणों को बीनकर प्रतिदिन निर्वाह करने वाले ये महर्षि थे, उस कारण इनका नाम ‘कणाद’ पड़ा। ये ‘कणादमहर्षि’ ‘कश्यप’ मुनि के पुत्र अथवा कश्यपगोत्रोत्पन्न हों, यह प्रतीत होता है; क्योंकि ‘आलिङ्गं काश्यपोऽब्रवीत्’ यह सूत्र है। तथा ‘कणादःकाश्यपःसमौ’। यह त्रिकाण्डकोश है। 05 इनके मत के अनुसार सृष्टि में छह (६) पदार्थ हैं। जैसे-(१) द्रव्य, (२) गुण, (३) कर्म, (४) सामान्य, (५) विशेष और (६) समवाय। इन्होंने अश्रुत ‘विशेष’ नामक पदार्थ माना है, उस कारण इनके रचित दर्शन को ‘वैशेषिक दर्शन’ लोग कहने लगे। परमेश्वर ने ‘उलूक’ पक्षी का रूप धारण कर द्रव्यादिक पदार्थों का उपदेश किया, उस कारण उनके रचित दर्शन को ‘औलूक्य दर्शन’ लोग कहने लगे। काक 13 वैशेषिक और न्याय दोनों दर्शनों में पदार्थज्ञान, परमाणु, व्याप्ति, हेत्वाभास, जीवात्मा इत्यादि विषयों में समानता है। वैशेषिक दर्शन में दस अध्याय हैं। प्रत्येक अध्याय का विभाजन दो आनिकों में किया गया है। वैशेषिक दर्शन में कुल सूत्रों की संख्या (३७०) तीन सौ सत्तर है। कणाद महर्षि ने पहले सूत्र में धर्म की व्याख्या करने की प्रतिज्ञा की है। इसलिये ‘अथातो धर्म व्याख्यास्यामः’ से प्रारंभ किया है और ‘यतोऽभ्युदयनिःश्रेयससिद्धिः स धर्मः’-जिससे भूमिका अभ्युदय (ऐहिक कल्याण) और ‘निःश्रेयस’ (पारलौकिक कल्याण) की प्राप्ति हो, उसे ‘धर्म’ कहा है। 13 प्रथम अध्याय के प्रथम आह्निक में वेदमूलक धर्म का प्रतिपादन कर द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेष और समवाय-इन छह पदार्थों में से द्रव्य, गुण और कर्म का निरूपण किया है। दूसरे आह्निक में द्रव्य, गुण और कर्म में कार्य-कारणभाव बताया है। दूसरे अध्याय के प्रथम आह्निक में ‘पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश, काल, दिक्, आत्मा, और मन’-इन नौ द्रव्यों के लक्षणों को बताया है। दूसरे आह्निक में गन्धादि गुणों का स्वाभाविकत्व और औपाधिकत्व बताया है। तीसरे अध्याय के प्रथम आह्निक में ‘आत्मा’ की परीक्षा करके दूसरे आह्निक में ‘मन’ का परीक्षण करके उसके द्वारा ‘हेतु’ और ‘हेत्वाभास’ के भेद को प्रदर्शित किया है। चतुर्थ अध्याय के प्रथम आह्निक में ‘सत्, नित्य और अकारणवत् परमाणुओं को मूलकारण बताया है। तथा ‘प्रकृति’ मूलकारण नहीं है-यह बताया है। दूसरे आह्निक में पृथ्वी आदि चार कार्यद्रव्यों का विभाग बताकर शरीर, इन्द्रिय और विषय को कार्यद्रव्यों के विभाग के रूप में बताया है। _ पाँचवें अध्याय में ‘कर्मपरीक्षा’ की है। उत्क्षेपण, अप्रयत्नोत्क्षेपण, पुण्यहेतुक कर्म, पुण्य और पाप के विषय में उदासीन रहने वाले कर्म-ये सब शरीर के कर्म हैं - इनका निरूपण प्रथम आह्निक में किया गया है। दूसरे आह्निक में चोदना (विधिवाक्य) से निष्पन्न होने वाले - कर्मों का विवेचन किया गया है। इन कर्मों को ‘मानसिक कर्म’ बताया है। छठे अध्याय के प्रथम आह्निक में धर्म के मूलभूत वेद का उपपादन करने के लिये धर्म तथा अधर्म का परीक्षण किया गया है। दूसरे आह्निक में कमों के दृष्ट और अदृष्ट फलों का विवेचन किया गया है। सातवें अध्याय के प्रथम आह्निक में गुणों के उद्देश्य और लक्षणों को बताया है। नित्य और अनित्य गुणों की परीक्षा,-पाकज गुण, संख्यादि अनेक वृत्तियों के गुण और परिमाण का परीक्षण है। ’ दूसरे आह्निक में एकानेकवृत्ति और अनेकमात्रवृत्ति गुणों का परीक्षण है तथा शब्दार्थसम्बन्ध, समवाय का विवेचन किया है। आठवें अध्याय के प्रथम आह्निक में लौकिक सन्निकर्षजन्य सविकल्पक और निर्विकल्पक ज्ञान की निष्पत्ति तथा क्रम भी बताया है। , दूसरे आह्निक में विशिष्ट प्रत्यक्षज्ञान का प्रतिपादन हुआ है। मानवें अध्याय के प्रथम आह्निक में योगिप्रत्यक्ष, अयोगिप्रत्यक्ष का निरूपण, कारण, स्वरूप ओर लक्षण के द्वारा किया जाता है। न्याय-खण्ड
  • दूसरे आह्निक में प्रत्यक्षज्ञान और अनुमान से उत्पन्न हुआ लैङ्गिक ज्ञान इन दोनों में भेद प्रदर्शित कर प्रमाणों के दो भाग किये हैं। दशमाध्याय के प्रथम आह्निक में सुख-दुःख का परीक्षण किया है। दूसरे आह्निक में समवायी, असमवायी और निमित्त इन तीन कारणों को बताया है। तुलनात्मक तालिका वैशेषिक (कणाद) न्याय (गौतम) अध्यात्म का सहायक बनने का (१) तर्क की ही प्रधानता। प्रयत्न करना। (२) तर्क के अनुकूल वेद प्रमाण। जैसे शरीर पाँच भौतिक न होकर एक ही भूत से निर्मित है। (२) तर्क के अनुकूल वेद प्रमाण। जैसे दुःखाभाव ही मोक्ष है। (३) छह पदार्थ मानते हैं। (३) सोलह पदार्थ मानते हैं। (४) प्रमाण दो हैं - प्रत्यक्ष और अनुमान। (४) प्रमाण चार हैं -प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान और शब्द (५) द्वित्व अपेक्षाबुद्धि से जन्य है। (५) द्वित्व अपेक्षा बुद्धि से ज्ञाप्य है। (६) पीलुपाकवादी (६) पिठरपाकवादी (७) ‘विभाग’ कर्मज और विभागजी (७) ‘विभाग’ कर्मज ही होता है। दोनों होता है। (८) समवाय अतीन्द्रिय है और अनुमान (८) ‘समवाय’ प्रत्यक्ष का विषय है। का विषय है। (६) जीवात्मा अनुमेय है। (E) जीवात्मा का मानस प्रत्यक्ष होता है। (१०) तद्वचनादाम्नायस्य (१०) ईश्वर का उल्लेख करते हैं। प्रामाण्यम् (तद् ईश्वरः) (ईश्वरः कारणपुरुषकर्माफल्य दर्शनात् । ४।१।१६) सांख्यदर्शन मा पास अलावा सांख्यदर्शन के प्रतिपादक ग्रन्थ महर्षि कपिलप्रणीत ‘सांख्यसूत्र’ और ‘तत्त्वसमाससूत्र’ तथा श्रीईश्वरकृष्णप्रणीत ‘सांख्यकारिका’ आज उपलब्ध हैं। सांख्यसूत्र में छह अध्याय हैं, जिनमें कुल मिलाकर ५२७ सूत्र हैं तथा सांख्यकारिका में ७२ कारिकाएँ हैं और ‘तत्त्वसमाससूत्र’ में २५ सूत्र हैं। भूमिका वाला भारतीय छह दर्शनों में ‘सांख्यदर्शन’ का महत्त्वपूर्ण स्थान है। कतिपय लोगों की धारणा है कि ‘सांख्यदर्शन’ निरीश्वरवादी है, किन्तु यह धारणा नितान्त भ्रमपूर्ण है। यह स्मरण रखना होगा कि सांख्यदर्शन में ‘पुरुष’ शब्द, ‘पारिभाषिक’ है। वह चेतनतत्त्व के लिये प्रयुक्त हुआ है। सांख्यदर्शन में ‘चेतन’ और ‘जड़’ दो ही मूलभूत तत्त्व स्वीकार किये गये हैं। इस दर्शन का मुख्य उद्देश्य तो ‘प्रकृति’ और उसके विकारों का विस्तृत विवेचन प्रस्तुत करना है। इसलिये ‘जड़’ तत्त्व के संक्षिप्त विकारतत्त्व गिनाकर पच्चीसवां ‘पुरुष’ अर्थात् चेतनतत्त्व बता दिया है। इसका अभिप्राय यह नहीं है कि ‘पञ्चविश पुरुष’ केवल ‘जीवात्म चेतनतत्त्व’ के लिये ही है। वास्तव में यह भी ‘जड़वर्ग’ के समान ‘चेतनवर्ग’ है, जो दो में विभाजित है- ‘परमात्मपुरुष’ और ‘जीवात्मपुरुष’। महर्षि कपिल के सांख्यसूत्र पर चार व्याख्याग्रन्थ उपलब्ध हैं (१) अनिरुद्धवृत्ति, (२) महादेव वेदान्तीप्रणीत ‘सांख्यवृत्तिसार’, (३) विज्ञानभिक्षुकृत ‘सांख्यप्रवचनभाष्य’ और नागेशभट्टरचित (४) ‘लघुसांख्यसारवृत्ति’। उसी तरह ‘तत्त्वसमाससूत्रों’ पर भी ‘सांख्यतत्त्वविवेचन’, ‘तत्त्वयाथार्थ्यदीपन’ नाम के व्याख्याग्रन्थ हैं। चौखम्बा वाराणसी से प्रकाशित ‘सांख्यसंग्रह’ नामक पुस्तक में भी कतिपय लघुकाय ग्रन्थों का समावेश किया गया है। ‘सांख्यकारिका’ पर अनेक व्याख्याओं के रहते हुए भी वाचस्पति मिश्र की व्याख्या सर्वत्र सर्वमान्य है। सांख्यदर्शन का कहना है कि प्रकृति-पुरुष के विवेकज्ञान से मानव कृतार्थ होता है। सांख्यदर्शन का मुख्य लक्ष्य त्रिविध दुःखों की अत्यन्त निवृत्ति करना है। यह आत्यन्तिक दुःखनिवृत्ति ‘विवेकज्ञान’ से ही हो सकती है। नाह सांख्यदर्शन ने ‘पुरुष’ का अनेकत्व स्वीकार किया है। यह पुरुष ‘अपरिणामी’ है। यह पुरुष ‘त्रिगुणरहित’ होने से उसका ‘कैवल्य’ सिद्ध होता है। त्रिविध दुःखों के अत्यन्ताभाव को ही ‘कैवल्य’ कहते हैं।
  • सांख्यदर्शन का कहना है कि जगत् का मूलकारण अचेतन-महत्तत्त्व से लेकर सूक्ष्मतक जो कार्यसमुदाय है, उसे ‘लिङ्ग’ कहा गया है। प्रकृति-पुरुष के संयोग से ‘लिंग’, चेतन-सा प्रतीत होता है। और ‘पुरुष’ उदासीन रहता हुआ भी ‘कर्ता’ सा प्रतीत होता है। वस्तुतः ‘कर्तृत्व’ धर्म तो ‘गुणों’ का है। ‘पुरुष’ मुझे (प्रकृति को) देखे, यह इच्छा ‘प्रधान’ (प्रकृति) की रहती है। ‘प्रकृति’ (प्रधान) भोग्य है। उसकी भोग्यता, भोक्ता (पुरुष) के बिना संभव नहीं हो सकती। अतः उसे ‘पुरुष’ की अपेक्षा रहती है, उसी तरह ‘पुरुष’ को भी अपने कैवल्य के लिए ‘प्रकृति’ (प्रधान) की अपेक्षा रहती है। उस कारण ‘प्रधान’ से एकरूप हुआ ‘पुरुष’, ‘प्रकृति’ में स्थित ‘त्रिविध दुःखों’ को अपने में ही स्थित समझता है। अर्थात् उसे यह भ्रान्त धारणा हो जाती है कि ‘उन त्रिविध दुःखों का भोक्ता, ‘स्वयं मैं ही हूँ। इस भ्रान्त धारणा के कारण ही वह त्रिविध दुःखों से मुक्त होने की (कैवल्य की) इच्छा करता है। कार्य-कारण के सम्बन्ध में सांख्यदर्शन ‘सत्कार्यवाद’ को अपनाता है। सभी कार्य सूक्ष्मरूप से अपने कारण में विद्यमान रहते हैं। सांख्य के परिणामवाद की यह विशेषता है कि वह ‘पुरुष’ के मोक्षसाधन के लिए होता है। सांख्यदर्शन के अनुसार बन्धन, मोक्ष, और३६ न्याय-खण्ड रतन पुनर्जन्म ‘पुरुष’ के नहीं होते। विभिन्न पुरुषों से सम्पृक्त हुई ‘प्रकृति’ ही-पुनर्जन्म बन्धन और मोक्ष की भागिनी होती है। तथापि सेना का जय-पराजय ‘राजा’ में उपचरित किया जाता है। उसी तरह भोग और अपवर्ग, प्रकृतिगत होते हुए भी अविवेक के कारण ‘पुरुष’ से सम्बद्ध किये जाते हैं। इस अविवेक को हटाना ही बुद्धि का कार्य है। अन्यान्य आस्तिक दर्शनों की तरह सांख्यदर्शन भी कर्मसिद्धान्त, पुनर्जन्म और मोक्ष को मानता है। तथापि उसकी विशेषता यह है कि वह ‘कर्मों’ का सम्बन्ध सत्त्वादि तीन गुणों से जोड़ता है। पुनर्जन्म के सम्बन्ध में भी उसका कहना है कि एक स्थूल शरीर से दूसरे स्थूल शरीर में ‘आत्मा’ नहीं जाता है, अपितु ‘लिंग शरीर’ जाता है। या प्रत्येक पुरुष के साथ ‘लिंग शरीर’ का सम्बन्ध अनादिकाल से है। यह सम्बन्ध ‘अविवेकमूलक’ है, किन्तु ‘विवेक’ होने पर वह समाप्त हो जाता है। सांख्यदर्शन के अनुसार बुद्धि (चित्त), प्रकृति का ही परिणाम है। यह दर्शन ‘प्रकृति’ की नित्य मानता है। सांख्यदर्शन का कहना है ‘पुरुष’ के बन्धन का कारण उसका ‘प्रकृति’ (बुद्धि) से तादात्म्य का अनुभव करना है। तथापि यह जिज्ञासा उत्पन्न होती है कि यदि ‘पुरुष’ निर्गुण और विकारशून्य है तो उसे ‘बन्धन’ प्राप्त होना संभव ही नहीं है, तब बन्धन से मुक्ति होने का प्रश्न ही नहीं उठ सकता, अतः ‘पुरुष’ के मोक्ष (मुक्ति) के लिये ‘प्रकृति’ की प्रवृत्ति को बताना व्यर्थ ही है। काशी सोई किन्तु उक्त जिज्ञासा का समाधान कठिन नहीं है। ‘पुरुष’ न बद्ध होता है, न मुक्त होता है और न संसार को प्राप्त करता है। अनेक पुरुषाश्रिता ‘प्रकृति’ ही संसार करती है, बद्ध होती है और मुक्त होती है। स्वामी पर आरोपित जय-पराजय के समान प्रकृति-पुरुष के सम्बन्ध में अविवेक रहने से प्रकृति के ही भोग-मोक्ष को पुरुष के साथ जोड़ दिया जाता है। तत्त्वज्ञान को छोड़कर शेष बचे धर्म-अधर्म, ऐश्वर्य-अनैश्वर्य आदि सत्त्वगुण प्रधान बुद्धि में ही रहते हैं। अणिमा आदि अष्टसिद्धियाँ भी बुद्धि में ही रहती हैं। विवेकज्ञान भी बुद्धि में ही उत्पन्न होता है। मुक्ति तो ‘प्रकृति’ की ही होती है। उसके मुक्ति पाने से ‘पुरुष’ अपने स्वरूप में स्थित हो पाता है। ए क योगदर्शन हो यह योगदर्शन सूत्ररूप है। इन सूत्रों के रचयिता महर्षि पतञ्जलि हैं। इन्होंने १६५ सूत्रों में सम्पूर्ण योगदर्शन को विभाजित किया है। प्रस्तुत दर्शन के चार पाद हैं। प्रथम पाद में ‘योग’ का लक्षण ‘योगः चित्तवृत्तिनिरोधः’ बताया है। तदन्तर ‘समाधि’ का सविस्तर निरूपण किया है। इसलिये इस प्रथमपाद को ‘समाधिपाद’ के नाम से कहा गया है। इस पाद में सूत्रसंख्या (५१) इक्यावन है। द्वितीय पाद में व्युत्थित चित्त को समाहित करने हेतु ‘तपःस्वाध्याय’ और ‘ईश्वर-प्रणिधान’ रूप क्रियायोग के द्वारा यम-नियमादि पाँच साधनों को बताया गया है। ये सब बहिरंग सा धन हैं। इस पाद में सूत्रसंख्या (५५) पचपन है। भूमिका तृतीय पाद में ‘धारणा’, ‘ध्यान’, और ‘समाधि’ रूप तीन अन्तरंग-साधनों को बताया गया है। इन साधनों से अवान्तर फलों के रूप में अनेक विभूतियाँ प्राप्त होती हैं, इसलिये इस पाद को ‘विभूतिपाद’ के नाम से कहा गया है। इस पाद में सूत्रसंख्या (५५) पचपन है। चतुर्थ पाद में ‘जन्म’, औषधि, मंत्र, तप और समाधि से प्राप्त होने वाली पाँच सिद्धियों का सविस्तर वर्णन किया गया है। तदनन्तर प्रस्तुत शास्त्र का मुख्य प्रयोजन ‘कैवल्य’ प्राप्ति बताई गई है। इसलिये इस पाद को ‘कैवल्यपाद’ के नाम से कहा गया है। इस पाद में सूत्रसंख्या (३४) चौतीस है। पातञ्जल योगदर्शन के स्थूलस्वरूप का-यही परिचय है। योगशास्त्र का प्रमुख सूत्र ‘योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः’ है। सत्त्वादिगुणों के तर-तमभाव से ‘चित्तवृत्ति’ में तारतम्य उत्पन्न होता है। उस कारण वह ‘बहिर्मुख’ और ‘अन्तर्मुख’ भी होता रहता है। तदनुसार ‘चित्त’ की पाँच भूमियाँ (अवस्थायें) हुआ करती हैं। 15 योग शास्त्र में चित्त की ‘एकाग्र’ और ‘निरुद्ध’ इन दो अवस्थाओं का ही विचार किया गया है। ‘चित्त’ जब संपूर्णतया निरुद्ध हो जाता है, तब तीन गुणों से उत्पन्न होने वाली शांत, घोर, और मूढ वृत्तियों का उदय उसमें नहीं होता है। असम्प्रज्ञात समाधि की अवस्था - पूर्णतया प्राप्त होने पर ‘आत्मा’ अर्थात् ‘द्रष्टा’ केवल ‘चैतन्य’ स्वरूप से ही स्थित रहता है। ‘आत्मा’ स्वभावतः निर्विकार होने पर भी विकार ‘चित्त’ में हुआ करते हैं। उस कारण (आत्मा), चित्त की तत्तवृत्तियों की सरूपता को प्राप्त हुआ सा अविद्यादोष के कारण प्रतीत होता है। यद्यपि निरोध करने योग्य वृत्तियाँ असंख्य हैं, तथापि पाँच ही वृत्तियाँ मुख्य हैं। अज्ञ मनुष्य में ये पाँच वृत्तियाँ क्लेशकारक हुआ करती हैं। किन्तु जीवनमुक्त के लिये वे वृत्तियाँ क्लेशकारक नहीं होतीं। जया की समाधि, ‘सम्प्रज्ञात’ और ‘असम्प्रज्ञात’ भेद से दो प्रकार की होती हैं। ‘सम्प्रज्ञात’ समाधि में ध्येयपदार्थ का स्वरूप अच्छी प्रकार से समझ में आ जाता है। इस समाधि में - ध्यान करने वाले का ‘चित्त’, वृत्तिरहित न होकर ध्येय वस्तुविषयक ‘वृत्ति’ बनी रहती है। इसीलिये इस समाधि को - ‘सबीज समाधि’ कहा गया है। अन्तःकरण की एक विशेष प्रकार की भावना को ही ‘समाधि’ शब्द से कहा जाता है। समस्त वृत्तियों का लय होकर केवल संस्कारमात्र शेष रहने वाले चित्त के निरोध को असम्प्रज्ञात समाधि कहा जाता है। पर-वैराग्य के सतत अभ्यास करने से यह समाधि हुआ करती है। पर-वैराग्य में चिन्तनीय कोई वस्तु नहीं होती, और इस समाधि में कोई ध्येय वस्तु नहीं होती। 14 वैराग्य और अभ्यास की दृढता के कारण ‘चित्त’, निर्विषय हो जाता है, तब उससे ‘वृत्तियों’ की उत्पत्ति का होना बन्द हो जाता है। वृत्तिरहित हुआ ‘चित्त’, मृतवत् पड़ा रहता है। इस समाधि में संसार के बीजभूत संस्कारों का ही नाश हो जाने से इसे ‘निर्बीज समाधि’ के नाम से भी कहा जाता है। कहा उपायप्रत्यय और भवप्रत्यय के भेद से ‘असम्प्रज्ञात’ योग (समाधि) दो प्रकार का होता है। समाधि के अभ्यास में किसी प्रकार के विक्षेप तथा उपद्रव से बाधा न होने के ३८ न्याय-खण्ड लिये ‘ईश्वर’ का चिन्तन सतत करते रहना चाहिये। प्राणायाम का अभ्यास करते रहना चाहिये। ‘सबीज समाधि’ में चित्त की प्रज्ञा ‘सत्य’ का ही ग्रहण करता है, विपरीत ज्ञान रहता ही नहीं। इसीलिये उस प्रज्ञा को ‘ऋतंभरा’ प्रज्ञा कहा गया है। इस प्रज्ञा से क्रमशः पर-वैराग्य के द्वारा ‘निर्बीज समाधि’ का लाभ होता है। उस अवस्था में ‘आत्मा’ केवल अपने स्वरूप में ही स्थित रहता है। तब ‘पुरुष’ को ‘मुक्त’ समझना चाहिये। मीमांसादर्शन वेद के दो भाग हैं। प्रथम भाग में कर्मकाण्ड बताया गया है, जिससे अधिकारी मनुष्य की प्रवृत्ति होती है। द्वितीय भाग में ज्ञानकाण्ड बताया गया है, जिससे अधिकारी मनुष्य की निवृत्ति होती है। पूर्वमीमांसा दर्शन में वेद के कर्मकाण्ड भाग पर विचार किया गया है और उत्तरमीमांसा अर्थात् वेदान्तशास्त्र में वेद के ज्ञानकाण्ड भाग पर विचार किया गया है। कर्मकाण्डभाग पर महर्षि जैमिनि ने विचार किया है और ज्ञानकाण्डभाग पर महर्षि बादरायण व्यास ने विचार किया है। हा पूर्वमीमांसा दर्शन में अनुष्ठानोपयोगी धर्म तथा अधर्म का विविध दृष्टिकोणों से विचार किया गया है। सभी को अभीष्ट प्रतीत होने वाले स्वर्गादिफल के साधन को ‘धर्म’ कहा गया है। अतएव ‘याग’ आदि को धर्म की कोटि में माना जाता है। और कलञ्जादि भक्षण को मरणादि अनिष्टरूप दुःख का साधन होने से ‘अधर्म’ माना जाता है। __इन धर्म-अधर्मों का ज्ञान, ‘वेद, स्मृति, शिष्टाचार से होता है। मन्त्र तथा ब्राह्मण दोनों को ही ‘वेद’ शब्द से कहा जाता है-‘मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेयम्’। मंत्रों से अनुष्ठानकालीन पदार्थों का स्मरण होता है तथा विधायक वाक्य को ‘ब्राह्मण’ कहा जाता है। ब्राह्मणवाक्य अनेक प्रकार के होते हैं। तथाहि-(१) कर्मोत्पत्तिवाक्य, (२) गुणवाक्य, (३) फलवाक्य, (४) फलार्थ गुणवाक्य, (५) सगुण कर्मोत्पत्तिवाक्य।। के विहित-निषिद्ध कर्मों की नश्वरता को देखकर कालान्तर में मिलने वाले फल के साथ उनके सम्बन्ध को जोड़ने के लिये कर्म और फल के मध्य ‘अपूर्व’ की कल्पना की गई है। उस अपूर्व के द्वारा ही यागादिकर्मों में स्वर्गफलसाधनता उपपन्न होती है, यागादिकों में साक्षात् स्वर्गफल साधनता नहीं है। इसी ‘अपूर्व’ को ‘फलापूर्व’ शब्द से कहा गया है। उस ‘फलापूर्व’ की उत्पत्ति, ‘सर्वांगविशिष्ट प्रधानकर्म’ से ही होती है। द्रव्य और देवता दोनों का संबंध ‘याग’ के अतिरिक्त अन्य किसी भी क्रिया में संभव नहीं है। अतएव ‘देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागो यागः’ कहकर ‘याग’ का परिचय दिया जाता है। सम्पूर्ण अंगों के सहित विधि को ‘प्रकृति’ और समग्र अंगरहित विधि को ‘विकृति’ कहा गया है। इन दोनों से-भिन्न प्रकार की विधि को ‘दर्वीहोम’ कहा गया है। अपूर्वविधि, नियमविधि, परिसंख्याविधि के भेद से विधि के तीन प्रकार दृष्टिगोचर होते भूमिका ३६ हैं। कर्मों के अंगांगिभाव का बोध छह प्रमाणों से होता है। उन छह प्रमाणों में पूर्व-पूर्व प्रमाण प्रबल माना जाता है। जो परार्थ होता है उसे ‘अंग’ कहते हैं। अतएव दर्शपूर्णमास याग की पूर्ति के लिये ‘प्रयाज’ की प्रवृत्ति होने से प्रयाज को दर्शपूर्णमास का ‘अंग’ कहा जाता है। ‘प्रयाज’ की प्रवृत्ति ‘स्वतंत्र’ नहीं होती है। ये अंग भी दो प्रकार के होते हैं (१) संनिपत्योपकारक और (२) आरादुपकारक। जो अंग, साक्षात् या परंपरया प्रधानयाग के शरीर को निष्पन्न कर उसके द्वारा तदुत्पत्त्यपूर्व के उपयोग में आता है, उसे संनिपत्योपकारक अंग कहा जाता है। जैसे ब्रीहि आदि द्रव्य, तत्संयुक्त, अवहनन प्रोक्षणादि कार्य, अग्नि आदि देवता, तत्संयुक्त याज्यानुवाक्यावचनादि - ये सब संनिपत्योपकारक अंग हैं। स्वसंबद्ध अपूर्व के उत्पादक अंगों को ‘आरादुपकारक अंग’ कहते हैं। जैसे - प्रयाज, अनुयाज, आज्यभाग, आदि। ये आरादुपकारक अंग, ‘द्रव्य या देवता’ के संस्कारक नहीं हैं, अपितु स्वयं अपने में ही ‘अदृष्ट’ उत्पन्न करते हैं। साधारणतया अर्थकर्म और गुणकर्म के भेद से ‘कर्म’ के दो प्रकार बताये गये हैं। जो ‘कर्म’, आत्मगत अपूर्व उत्पन्न करते हैं, उन्हें ‘अर्थकर्म’ कहते हैं। जैसे - अग्निहोत्रकर्म, दर्शपूर्णमासकर्म, प्रयाजकर्म आदि। जिन कर्मों से संस्कार उत्पन्न होता है, उन कर्मों को ‘गुणकर्म’ कहते हैं। यह गुणकर्म भी उपयुक्तसंस्कारक और उपयोक्ष्यमाणसंस्कारक भेद से दो प्रकार का बताया गया है। इनमें से उपयुक्त संस्कारक कर्म को ही ‘प्रतिपत्तिकर्म’ कहते हैं। यह प्रतिपत्तिकर्म भी प्रधानयाग के पश्चात्, प्रधानयाग के समय और प्रधान-याग के पूर्व होने से तीन प्रकार का होता है। SMF उपयोक्ष्यमाणसंस्कार भी अनेक प्रकार का होता है-(१) साक्षात् विनियुक्त पदार्थ का संस्कार, (२) साक्षात् विनियुक्त पदार्थ पर उपकार करने वाले पदार्थ का संस्कार, (३) और जिसका विनियोग किया जा रहा है, उसका संस्कार। निष्कर्ष यह है कि ‘अर्थकर्म’ में द्रव्य की अपेक्षया ‘कर्म’ का प्राधान्य रहता है, और द्रव्य में गुणत्व रहता है। तथा ‘गुणकर्म’ में द्रव्य की प्रधानता और ‘कर्म’ की गौणता होती है। ‘गुणकर्म’ के भी उत्पत्ति, आप्ति, विकृति और संस्कृति के भेद से चार प्रकार होते हैं। (१) अग्नि का आधान- उत्पत्ति संस्कार है। (२) ‘स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ - इस विधि से प्राप्त हुए अध्ययन के द्वारा ‘स्वाध्याय’ की प्राप्ति होती है, अतः यह ‘आप्ति’ संस्कार है। (३) ‘व्रीहीनवहन्ति’ इस विधि के कारण व्रीहियों के तुषों का विमोक होता है, अर्थात् तुषविमोकरूप विकार उत्पन्न होता है, उस कारण ‘अवहनन’-यह विकृति संस्कार है। (४) ‘व्रीहीन् प्रोक्षति’-इस विधि से विहित ‘प्रोक्षण’ से ‘व्रीहियों’ का संस्कार होता है। इसलिये ‘प्रोक्षण’ को संस्कृतिरूप गुणकर्म कहा जाता है। उपरि निर्दिष्ट चार उदाहरणों में से ‘आधान’ और ‘अध्ययन’ ये दोनों स्वतंत्र गुणकर्म हैं। ये किसी ४० न्याय-खण्ड ‘ऋतु’ के अंग नहीं हैं। किन्तु ‘प्रोक्षणादि’, क्रत्वंग गुणकर्म हैं। नित्य-नैमित्तिक और काम्य-के भेद से यह अर्थ कर्म भी तीन प्रकार का है। लौकिक वाक्यों की अपेक्षा वैदिक वाक्यों में कुछ विशेषता रहती है। लौकिक व्यवहार में किसी को किसी कार्य में प्रवृत्त कराने के लिये कोई अन्य पुरुष ‘प्रवर्तक’ रहता है। किन्तु ‘वेद’, अपौरुषेय रहने से वेद के द्वारा प्रवृत्ति कराने में किसी ‘पुरुष’ की कल्पना नहीं की जा सकती। तथापि विध्यर्थक शब्द से प्रेरणा (प्रवर्तना) तो प्राप्त होती ही है। यह वैदिक प्रेरणा, विध्यर्थक शब्द में ही रहती है। इसलिये उस प्रेरणा को ‘शाब्दी भावना’ के नाम से कहा जाता है। प्रेरणारूप शाब्दी भावना के पश्चात ‘प्रवृत्ति’ रूप आर्थी भावना होती है। दोनों भावनाओं में साध्य, साधन और इतिकर्तव्यता’ नामक तीन अंश हुआ करते हैं। यागादिकर्मों का नाम-निर्धारण भी शास्त्रोक्त तत्प्रख्यादि हेतुओं के आधार पर ही किया जाता है। वेद का अर्थवाद भाग, विधेय का प्राशस्त्य बताकर उसके साथ जुड़ जाता है। कहीं-कहीं सन्दिग्ध अर्थ का निर्णय भी कर देता है। मन्त्रों को भी दृष्टार्थ माना गया है, किन्तु उनके ‘उच्चारण नियम’ को अदृष्टार्थ माना जाता है। _ निष्कर्ष यह है कि ‘यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः’ के अनुसार सृष्टि-रचना, कर्म पर ही आधारित है। ‘कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः’ सफलता सर्वदा कर्म से प्राप्त होती है। मीमांसादर्शन के अनुसार ‘जगत्’ को मिथ्या नहीं माना जाता, अपितु वह ‘सत्य’ है। यह दर्शन बाह्यार्थसत्तावादी है।
  • इस नवम न्यायखण्ड के प्रकाशन में, सर्वप्रथम मैं प्रधान सम्पादक पद्मभूषण आचार्य बलदेव उपाध्याय जी के प्रति अपना विनम्र आभार व्यक्त करता हूँ, जिनके सफल निर्देशन में इस ग्रन्थ को वर्तमान रूप प्राप्त हुआ है। इस प्रसङ्ग में भाषा विभाग, उत्तर प्रदेश के अधिकारियों तथा संस्कृत संस्थान की कार्यकारिणी समिति के सदस्यों के प्रति भी कृतज्ञ हूँ जिनका अमूल्य सहयोग प्रशंसनीय है। संस्कृत संस्थान के निदेशकचर श्री मधुकर द्विवेदी तथा वर्तमान निदेशिका डॉ. (श्रीमती) अलका श्रीवास्तवा विशेषतः साधुवाद के पात्र हैं, जिनके उत्साहवर्धन से यह ग्रन्थ पाठकों के समक्ष प्रस्तुत हो सका है। _ मैं उन सभी सारस्वत मनीषियों के प्रति आभारी हूँ जिनके प्रत्यक्ष अथवा परोक्ष सहयोग से यह ग्रन्थ निर्विघ्न रूप से प्रकाशित हुआ है। आशा है इस ग्रन्थ के अध्ययन से दर्शन तत्व के जिज्ञासु पाठकों को विशेष लाभ होगा। इति शम्। माघशुक्ल पञ्चमी विक्रम सं. २०५३ मन्तवमा गजानन शास्त्री मुसलगांवकर वाराणसी विषय-सूची संस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास मिनको न्याय-खण्ड : विषय-सूची न्याय दर्शन-मालका न्यायशास्त्र का इतिहास १-५३ प्रथम भाग उपक्रम १, अभिधान १-२, परिचय ३, प्राचीनता. ३-५, व्यापकता ५, न्यायदर्शन पर आक्षेप ५-६, आदि प्रवर्तक अक्षपाद गौतम ६-६, गौतम और अक्षपाद में अभेद तथा इनका परिचय ६-१०, इनका देश १०-१३, न्यायसूत्र का काल १३-१५, न्यायसूत्र १५-१७, न्याय के प्रतिपाद्य १७, (१) प्रमाण १७-१८, प्रत्यक्ष १८-२१, अनुमान २१-२३, उपमान २३-२४, शब्द प्रमाण २४-२५, (२) प्रमेय २५, आत्मा २५-२६, शरीर २६, इन्द्रिय २६-२७, अर्थ २७-२८, बुद्धि २८, मन २८-२६, प्रवृत्ति २६, दोष २६, प्रेत्यभाव २६, फल २६-३०, दुःख ३०, अपवर्ग ३०-३१, (३) संशय ३१, (४) प्रयोजन ३१-३२, (५) दृष्टान्त ३२, (६) सिद्धान्त ३२-३३, (७) अवयव ३३-३५, (८) तर्क ३५-३६, (E) निर्णय ३६, (१०) वाद ३७, (११) जल्प ३७, (१२) वितण्डा ३७-३८, (१३) हेत्वाभास ३८-४२, (१४) छल ४२, (१५) जाति ४२-४३, (१६) निग्रहस्थान ४३-४५, परतः प्रामाण्यवाद ४५-४७, अन्यथाख्याति ४७, आरम्भवाद ४५-५०, अवयवी की सिद्धि में युक्तियाँ ५०-५१, ईश्वरसिद्धि ५१-५३. न्यायदर्शन की व्याख्याधारा-प्राचीन व्याख्याकारगण ५४-१०५ न्यायभाष्यकारवात्स्यायन ५४-५५, न्यायवार्त्तिककार ५५-५६, भाविविक्त ५६-५७, शङ्कर स्वामी ५७, प्रीतिचन्द्र ५७, भासर्वज्ञ ५७-५८, वित्तोक ५६, नरसिंह ५६, शतानन्द ५६, विश्वरूप ५६, भट्टसाहट ५६, अध्ययन ५६, अविद्धकर्ण ६०, न्यायमञ्जरीकार आचार्य त्रिलोचन ६०-६२, तात्पर्य-टीकाकार वाचस्पतिमिश्र ६२-६४, अनिरुद्धाचार्य ६४, श्रीवत्साचार्य ६४, सनातनि ६५, आचार्य उदयन ६५-६८, इनकी अन्य कृतियाँ ६८-६६, मूल कुसुमाञ्जलि की व्याख्या न्याय-खण्ड ६६-७०, हरिदासी कुसुमाञ्जलि के व्याख्याकार ७०, आत्मतत्त्वविवेक के व्याख्याकार ७०-७१, श्रीकर ७१, वरदराज ७२, नारायण ७२, रवीश्वर ७३, शशधर उपाध्याय ७३, सोन्दल उपाध्याय ७४, केशव मिश्र ७४, तर्कभाषा के व्याख्याकार ७४-७६, अभयतिलकाचार्य ७६ श्रीकण्ठाचार्य ७६, दिवाकर उपाध्याय ७६-७७, तरणि मिश्र ७७, न्यायभास्करकार ७७-७८, मणिकण्ठ मिश्र ७८, उपसंहार ७८-८१, न्यायसूत्र के वृत्तिकार ८१-८६, नव्यन्याय के चिन्तन का दिग्दर्शन ६०-६१, मङ्गलवाद ६१, प्रत्यक्ष प्रमा ६१-६२, प्रत्यक्ष प्रमाण ६२, अनुमान प्रमाण ६२-६४, व्याप्तिग्रह के उपाय ६४-६५, व्याप्ति का लक्षण ६६-६७, अनुमिति का लक्षण ६७-१००, पक्षता का लक्षण १००, नवीन मत १०१, तत्त्वचिन्तामणि १०१-१०२. द्वितीय भाग गङ्गेश उपाध्याय १०३-१०५ नव्यन्याय की मैथिल परम्परा १०६-१३१ वर्धमान उपाध्याय १०६-१०७, त्वन्त उपाध्याय १०७, वटेश्वर उपाध्याय १०७-१०८, गङ्गादित्य, घटेश उपाध्याय १०६, यज्ञपति उपाध्याय १०६-११०, शङ्कर मिश्र ११०-१११, अभिनव वाचस्पति मिश्र १११-११३, पक्षधर प्रसिद्ध जयदेव मिश्र ११३-११५, नरहरि उपाध्याय ११५-११६, रुचिदत्त मिश्र ११६, रघुपति मिश्र ११६, गोपीनाथ ठक्कुर ११६-११७, भगीरथ ठक्कुर ११८-११६, देवनाथ ठक्कुर तर्कपञ्चानन ११६-१२०, मधुसूदन ठक्कुर १२०-१२१, गोकुलनाथ उपाध्याय १२१-१२२, गिरिधर उपाध्याय १२२-१२३, चित्रधर उपाध्याय १२३, रूपनाथ ठाकुर १२३-१२४, कविरत्न खगेश १२४-१२५, विश्वनाथ झा १२५, धर्मदत्त (बच्चा) झा १२५-१२७, लोकनाथ झा १२७, जयदेव मिश्र १२७, सर डॉ. गङ्गानाथ झा १२७, म.म. बालकृष्ण मिश्र १२८, पण्डित यदुनाथ मिश्र १२८, शशिनाथ झा १२८, म.म. उमेश मिश्र १२६, कृष्णमाधव झा १२६, दुर्गाधर झा १२६-१३०, महेश झा १३०, खङ्गनाथ झा १३०, नन्दिनाथ मिश्र १३०, श्यामसुन्दर झा १३०, पं. आनन्द झा १३०-१३१. या बङ्गाल की नव्यन्याय-परम्परा १३२-१४८ बङ्गाल की नव्यन्याय परम्परा १३२-१३५, प्रगल्भ चार्य १३५, mm विषय-सूची रघुनाथ शिरोमणि १३५-१३६, जानकीनाथ भट्टाचार्य चूड़ामणि १३६-१३७, कृष्णदास सार्वभौम १३७, हरिदास न्यायालङ्कार १३७, रामभद्र सार्वभौम १३७-१३८, श्रीरामतर्कालङ्कार १३८, भवानन्द सिद्धान्तवागीश १३६, गुणानन्द विद्यावागीश १३६, मथुरानाथ तर्कवागीश १३६-१४०, जगदीशतर्कालङ्कार १४१, रुद्र न्यायवाचस्पति १४१, विश्वनाथ सिद्धान्तपञ्चानन १४१-१४२, जयराम न्यायपञ्चानन १४२, गौरीकान्त सार्वभौम १४२, हरिराम तर्कवागीश १४२, रघुदेव न्यायालड्कार १४२-१४३, गदाधर भट्टाचार्य १४३-१४५, रामरुद्र भट्टाचार्य १४४-१४५, कृष्णकान्त विद्यावागीश १४५-१४६, कैलास चन्द्र शिरोमणि १४६, राखालदास न्यायरत्न १४६, पञ्चानन तर्करत्न १४६, प्रमथनाथ तर्कभूषण १४६, कामाख्यानाथ भट्टाचार्य १४६, सतीश चन्द्र विद्याभूषण १४६-१४७, महेश चन्द्र १४७, म.म. वामाचरण भट्टाचार्य १४७, म.म. फणिभूषण तर्कवागीश १४७, म.म. गोपीनाथ कविराज १४७, कालीपद तर्काचार्य १४७, अमरेन्द्र मोहन तर्कतीर्थ १४८. न्यायदर्शन की दाक्षिणात्य परम्परा १४६-१५६ पीजी सायना १०-१५७ वैशेषिक दर्शन नागा- १५८-२४२ प्रथम प्रकरण किया वैशेषिक दर्शन का सामान्य परिचय १५८-१६० वैशेषिक नाम का कारण १५८-१६०, वैशेषिक शब्द की व्युत्पत्ति १६०-१६१, वैशेषिक दर्शन के ग्रन्थ और ग्रन्थकार १६१-१६३, वैशेषिक सूत्र का रचनाकाल १६३-१६४, वैशेषिक सूत्रपाठ १६४-१६५, की वैशेषिक सूत्र का प्रतिपाद्य १६५, प्रशस्तपादभाष्य का परिचय १६५-१६७, प्रशस्तपाद का समय १६७-१६८, प्रशस्तपाद की वाक्यनाम्नी टीका १६८, प्रशस्तपादभाष्य का प्रतिपाद्य १६८-१६६, प्रशस्तपादभाष्य की टीकाएँ और उपटीकाएँ १६६-१७०, व्योमशिवाचार्यविरचित व्योमवती १७०-१७१, व्योमशिवाचार्य का समय १७१, व्योमशिवाचार्य का मत १७१, श्रीधराचार्यरचित न्यायकन्दली १७१-१७२, श्रीधररचित ग्रन्थ १७२-१७३, न्यायकन्दली की टीकाएँ-प्रटीकाएँ १७३-१७४, उदयनाचार्यविरचित किरणावली १७४, उदयनाचार्य का समय १७४, न्याय-खण्ड उदयनाचार्य के ग्रन्थ १७४-१७५, किरणावली का वैशिष्ट्य १७५, किरणावली की टीका-प्रटीकाएँ १७५, किरणावली-प्रकाश १७५, विवेकाख्या किरणावलीप्रकाशव्याख्या १७५, किरणावलीव्याख्यारससार १७६, उदयनाचार्यरचित लक्षणावली १७६, वत्साचार्यकृत लीलावती १७६-१७७, पदार्थधर्मसंग्रह पर रचित चार अन्य अवान्तर टीकाएँ १७७, पद्मनाभरचित सेतुटीका १७७, जगदीश तर्कालङ्काररचित भाष्यसूक्ति १७७-१७८, मल्लिनाथसूरिविरचित भाष्यनिकष १७८, शंकरमिश्ररचित कणादरहस्य १७८, वैशेषिक के प्रकीर्णग्रन्थ १७८, आत्रेय भाष्य १७६, कटन्दीव्याख्याः रावणभाष्य १७६-१८०, चन्द्रमतिकृत दशपदार्थशास्त्र १८०, तरणिमिश्ररचित रत्नकोश १८०-१७१, उद्योतकरविरचित भारद्वाजवृत्ति १८१, चन्द्रानन्दवृत्ति १८१, वरदराजविरचित तार्किकरक्षा १८१-१८२, शिवादित्यरचित सप्तपदार्थी १८२, वल्लभाचार्यरचित न्यायलीलावती १८२-१८३, वादिवागीश्वरविरचित मानमनोहर १८४, वादीन्द्रभट्टविरचित कणादसूत्रनिबन्धवृत्ति १८४, अज्ञातकर्तृक मिथिलावृत्ति १८५, शंकरमिश्ररचित उपस्कारवृत्ति १८५, पद्मनाभविरचित कणादरहस्यवृत्ति १८५, गंगाधरसूरिविरचित सिद्धान्तचन्द्रिकावृत्ति १८६, नागोजीभट्टविरचित पदार्थदीपिकावृत्ति १८६, कतिपय अन्य वृत्तियाँ १८६, सर्वदेवविरचित कर प्रमाणमञ्जरी १८६-१८७, रघुनाथशिरोमणिरचित पदार्थतत्त्वनिरूपणम् १८७-१८८, वैशेषिकप्रधान प्रकरण-ग्रन्थ १८८, अन्नंभट्टरचित तर्कसंग्रह का १८८, विश्वनाथ पञ्चाननविरचित भाषापरिच्छेद १८८-१८६, लौगाक्षि भास्कररचित तर्ककौमुदी १८६, वेणीदत्तरचित पदार्थमण्डनम् १८६, प्रथमाध्याय का सार व समाहार १८६-१६०. बीमा विवाद द्वितीय प्रकरणामी वैशेषिक दर्शन की तत्त्वमीमांसा १६१-२२७ 23 पदार्थ की परिभाषा १६२, अस्तित्व १६२-१६३, अभिधेयत्व १६३, ज्ञेयत्व १६३-१६४, पदार्थसंख्या १६४, त्रिपदार्थवाद १६४, षट्पदार्थवाद १६५-१६६, सप्तपदार्थवाद १६६, दशपदार्थवाद. १६६, शक्ति के पृथक् पदार्थत्व का निरसन १६६-१६७, अशक्ति के पृथक् पदार्थत्व का निरसन १६७, सामान्यविशेष के पृथक् पदार्थत्व का निरसन १६७, सादृश्य आदि के पृथक् पदार्थत्व का निरसन १६८-१६६, वैशेषिक के सप्त पदार्थों में न्याय के सोलह पदार्थों का अन्तर्भाव १६९-२००, वैशेषिक सम्मत द्रव्य २००, द्रव्य का लक्षण २००-२०२, विषय-सूची द्रव्य के भेद २०२-२०३, पृथिवी २०३-२०४, अप् २०४, तेज २०४-२०५, वायु २०५-२०६, आकाश २०६-२०७, काल २०७-२०६, दिशा २०९-२१०, आत्मा २१०-२११, मन २११-२१३, गुण का स्वरूप को और भेद २१३-२१४, रूप का स्वरूप २१४-२१५, रस का स्वरूप २१५, गन्ध का स्वरूप २१५, स्पर्श का स्वरूप २१५, संख्या का स्वरूप २१५-२१६, परिमाण का स्वरूप २१६, पृथक्त्व का स्वरूप २१६-२१७, संयोग तथा विभाग का स्वरूप २१७, परत्व और अपरत्व का स्वरूप २१७-२१८, गुरुत्व का स्वरूप २१८, द्रवत्व का स्वरूप २१८-२१६, स्नेह का स्वरूप २१६, शब्द (गुण) का स्वरूप २१६, बुद्धि का स्वरूप २१६, सुख और दुःख का स्वरूप २२०, इच्छा का स्वरूप २२०, द्वेष का स्वरूप २२०-२२१, प्रयत्न का स्वरूप २२१, धर्म और अधर्म का स्वरूप २२१, संस्कार का स्वरूप २२१-२२२, द्रव्यों में गुणबोधक चक्र २२२, कर्म का स्वरूप २२२-२२३, सामान्य का स्वरूप २२३-२२४, विशेष का स्वरूप २२४-२२५, समवाय का स्वरूप २२५-२२६, अभाव का स्वरूप २२६-२२७. तृतीय प्रकरण वैशेषिकसम्मत ज्ञानमीमांसा २२८-२३३ ज्ञान का स्वरूप २२८-२२६, प्रमाण का स्वरूप २२६, प्रमाण के भेद २२६-२३०, निर्विकल्प प्रत्यक्ष २३०-२३१, सविकल्प प्रत्यक्ष २३१, अनुमान का स्वरूप और भेद २३१-२३२, दृष्ट अनुमान २३२, सामान्यतोदृष्ट अनुमान २३२, मीमांसकादि प्रवर्तित अन्य प्रमाणों की अन्तर्भूतता २३२, सार और समाहार २३३. चतुर्थ प्रकरण वैशेषिकसम्मत आचार-मीमांसा | २३४-२३७ - वैशेषिक आचारसंहिता के घटक : धर्माधर्मविवेक २३४-२३५, ईश्वर २३५-२३६, मोक्ष २३६-२३७. पञ्चम प्रकरण वैशेषिक दर्शन का वैशिष्ट्य २३८-२४२ सांख्य दर्शन २४३-३३३न्याय-खण्ड २४३-२६३ प्रथम परिच्छेद सांख्य दर्शन की प्राचीनता और परम्परा ‘सांख्य’ शब्द का अर्थ २४४-२४८, सांख्यदर्शन की वेदमूलकता २४८-२५०, सांख्याचार्य और सांख्यवाङ्मय २५०-२५१, आचार्यपरम्परा २५१, सांख्यप्रवर्तक कपिल २५२-२५३, परमर्षि कपिल की कृति २५३-२५८, सांख्यसूत्रपरिचय २५६-२६०, आसुरि २६०-२६१, पञ्चशिख २६१-२६२, संक्षिप्त २६३. द्वितीय परिच्छेद अन्य सांख्याचार्य तथा सांख्य साहित्य म २६४-२८४ र धर्मध्वज जनक २६४, वसिष्ठ २६५, वसिष्ठ का दर्शन २६५-२६६, याज्ञवल्क्य २६६, याज्ञवल्क्य का दर्शन २६६-२६७, देवल २६७-२६८, देवल का दर्शन २६८, वार्षगण्य २६८-२६६, ईश्वरकृष्ण २६६-२७०, सांख्यकारिका २७०-२७४, सांख्य साहित्य २७४, सुवर्णसप्ततिशास्त्र २७४-२७६, सांख्यवृत्ति २७६, सांख्यसप्ततिवृत्ति २७६-२७७, युक्तिदीपिका २७७-२७८, जयमंगला २७८, गौडपाद - भाष्य २७८, माठरवृत्ति २७८-२७६, तत्त्वकौमुदी २७६, तत्त्वकौमुदी की टीकाएँ : २७६-२८०, सांख्यचन्द्रिका २८०, सांख्यतरुवसन्त २८०-२८१, सांख्यसूत्रवृत्ति २८१-२८२, सांख्यप्रवचनभाष्य २८२-२८४. तृतीय परिच्छेद संस्कृत वाङ्मय में सांख्यदर्शन २८५-३०३ अहिर्बुध्न्यसंहिता २८५-२८७, महाभारत (शान्तिपर्व) २८७-२६२, भगवद्गीता में सांख्यदर्शन २६२-२६४, उपनिषदों में सांख्यदर्शन करना २६५-२६७, भागवत में सांख्यदर्शन २६७-२६८, अन्य पुराण २६८-२६६, चरकसंहिता में सांख्यदर्शन ३००-३०१, बुद्धचरितम् में सांख्यदर्शन, ३०१-३०३. चतुर्थ परिच्छेद सांख्यदर्शन-२ ३०४-३३३ विषय-सूची जल सांख्यदर्शन की प्रमाण-मीमांसा ३०४-३०५, प्रत्यक्ष ३०५-३०६, अनुमान ३०७-३०८, शब्द ३०८-३०६, सदसत्ख्यातिवाद ३०६-३११, प्रमेय-मीमांसा ३११-३१४, प्रकृति ३१५-३१६, गुण ३१६-३१७, प्रकृति के विकार ३१७, महत् या बुद्धि ३१७-३१८, अहंकार ३१८-३१६, एकादशेन्द्रिय ३१६-३२०, पंचतन्मात्र ३२०-३२१, पुरुष ३२१-३२३, प्रकृति-पुरुषसंयोग ३२३-३२४, मोक्षमीमांसा ३२४-३२६, सांख्यदर्शन में ईश्वरवाद ३२६-३३१, सांख्यदर्शन-आक्षेपों का समाधान ३३१-३३३. ए क ही माना -अनुष H EE३४-३७५ योगदर्शन का इतिहास हिरण्यगर्भ ३३४, पतञ्जलि ३३५, पतञ्जलि के अनेक नाम ३३५-३३६, भोजदेव के विचार ३३६, भर्तृहरि के विचार ३३६, आधुनिक इतिहासकारों का मत ३३६-३३७, पतञ्जलि का काल ३३७, योगसूत्र की टीकाएँ एवं वृत्तियाँ ३३७-३३८, व्यासभाष्य का वैशिष्ट्य ३३८, व्यासभाष्य के संस्करण ३३८-३४०, व्यासदेव का ऐतिहासिक परिचय ३४०-३४१, तत्त्ववैशारदी की विशिष्टता ३४१-३४२, तत्त्ववैशारदी के संस्करण ३४२, वाचस्पति मिश्र का समय ३४२-३४३, पातञ्जलरहस्य एवं उसके रचयिता ३४३, योगवार्त्तिक की महनीयता ३४४, सांख्य-योग के समानतन्त्र होने की पुष्टि ३४४-३४७, सांख्य-योग : में अन्तर ३४७, न्यायवैशेषिक सिद्धान्तों का खण्डन ३४७-३४८, योगवार्त्तिक के संस्करण ३४८, विज्ञानभिक्षु का समय ३४८-३५०, भास्वती का वैशिष्ट्य एवं संस्करण ३५१, हरिहरानन्द आरण्य का समय ३५१, योगभाष्यविवरण का स्थान ३५२, विषय प्रस्तुतीकरण में नवीनता ३५२, योग्यभाष्यविवरण के संस्करण ३५२, योगभाष्यविवरणकार भगवत्पाद शंकराचार्य एवं उनका समय ३५२, ब्रह्मसूत्रभाष्यकर्ता तथा योगभाष्यविवरणकर्ता एक व्यक्ति ३५३, पूर्वपक्ष ३५३-३५४, उत्तरपक्ष ३५४, वेदान्त की भाँति योग में आत्मा का एकत्व ३५४-३५५, योगसिद्धान्तचन्द्रिका योगसूत्र की स्वतन्त्र टीका ३५५, योगसिद्धान्तचन्द्रिका में नवीन विषयों की उद्भावना ३५५-३५६, योगसिद्धान्तचन्द्रिका के संस्करण ३५६, नारायणतीर्थ का समय ३५६, योगसूत्र पर लिखित वृत्तिग्रन्थ ३५७, राजमार्तण्डवृत्ति का वैशिष्ट्य ३५७-३५८, भोजवृत्ति के संस्करण ३५८, भोजदेव का स्थितिकाल ३५८-३५६, सूत्रार्थबोधिनी का परिचय ३५६, योगदीपिकावृत्ति का स्वरूप ३५६, योगदीपिका के संस्करण ३५६, भावागणेश का समय ३५६, नागेशभट्टीय योगवृत्ति का न्याय-खण्ड वैशिष्ट्य ३६०, योगवृत्ति के संस्करण ३६०, नागेशभट्ट का काल ३६०, मणिप्रभा टीका का विशिष्ट स्थान ३६१, मणिप्रभा के संस्करण ३६१, रामानन्द यति का समय ३६१, पदचन्द्रिका का परिचय ३६१, संस्करण ३६२, अनन्तदेव पण्डित का समय ३६२, योगसुधाकरवृत्ति की भिन्नता ३६२, योगसुधाकरवृत्ति के संस्करण ३६२, सदाशिवेन्द्र सरस्वती का काल ३६२, योगप्रदीपिका का विवरण ३६२, योगप्रदीपिका तथा उसके संस्करण ३६२, पं. बलदेव मिश्र का स्थितिकाल ३६२, योगकारिका ३६३, योगरहस्य ३६३, योग के प्राचीन आचार्य ३६३, आसुरि ३६३, पञ्चशिख ३६४, वार्षगण्य ३६४, जैगीषव्य ३६४, आवट्य ३६५, योगविमर्श ३६५-३६६, चित्त-विमर्श ३६७, बुद्धि, चित्त और मन की एकरूपता ३६७-३६८, वृत्ति-विमर्श ३६८-३६६, निरोध-विमर्श ३६६, योग-भेद-विमर्श : सम्प्रज्ञात तथा उसके भेद ३७०, असम्प्रज्ञात तथा उसके भेद ३७१-३७२, योगप्राप्तिसाधन-विमर्श ३७२-३७३, विभूतिविमर्श ३७३, कैवल्यविमर्श ३७३-३७४, योग के कतिपय प्रमुख सिद्धान्त ३७४-३७५. व प्रथम अध्याय या मीमांसा दर्शन का इतिहास ३७६-४२६ 3 ‘मीमांसा’ का अर्थ ३७६-३७७, मीमांसा के दो विभाग ३७७, मीमांसा दर्शन के अनेक नाम ३७७-३७८, मीमांसा दर्शन के रचयिता तथा उनके पूर्व की परम्परा ३७८, मीमांसा दर्शन की रचना का उद्देश्य ३७८-३७६, जैमिनिप्रदर्शित नियमों में सूक्ष्मदर्शिता और उसकी सर्वमान्यता ३७६-३८१, मीमांसाशास्त्र को वाक्यशास्त्र कहने में हेतु ३८१, पदवाक्यप्रमाण को ‘शास्त्र’ कहने पर आक्षेप तथा समाधान ३८१, उक्त चारों शास्त्रों का दर्शनत्व ३८१-३८२, मीमांसा को पुरोहितों की विद्या कहना अनुचित ३८२, मीमांसासूत्र ३८२-३८६, जैमिनि ३८६, आख्यायिका ३८६-३६०, मीमांसादर्शन ३६०-३६१, जैमिनीय सूत्र के व्याख्याकार ३६२, शबर ३६२-३६३, कुमारिल ३६३-३६४, प्रभाकर मिश्र ३६४, मण्डन मिश्र ३६५, उम्बेक ३६५, वाचस्पति मिश्र ३६५, पार्थसारथि मिश्र ३६५-३६६, अप्पय दीक्षित ३६६, आपदेव ३६६, शालिकनाथ ३६६-३६७, प्रमाविचार : प्रमा और अप्रमा ३६८, प्रमा ३६८, अप्रमा के प्रकार ३६८-३६६, विपरीत ख्यातिवाद ४००, अख्यातिवाद ४००, स्वतः प्रामाण्यवाद ४००-४०१, प्रमाण के प्रकार : प्रत्यक्ष प्रमाण विषय-सूची ४०१-४०२, निर्विकल्पक और सविकल्पक प्रत्यक्ष ४०२, अलौकिक सन्निकर्ष एवं योगज प्रत्यक्ष का खण्डन ४०२-४०३, अनुमान ४०३-४०५, अनुमान के प्रकार ४०५, उपमान ४०६, शब्द प्रमाण ४०६-४०७, अर्थापत्ति प्रमाण ४०७-४०८, अनुपलब्धि ४०८-४०६, तत्त्वमीमांसा ४०६-४१०, द्रव्य : पृथिवी ४१०-४११, जल, तेज, वायु, तम, आकाश, दिक, काल ४११-४१२, आत्मा ४१२-४१३, मन ४१३, शब्द ४१३-४१४, गुण ४१४, रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, संख्या, परिमाण ४१४, पृथक्त्व, संयोग, विभाग, परत्वापरत्व, गुरुत्व, द्रवत्व, स्नेह, बुद्धि, सुख-दुःख 32 ४१५, इच्छा-द्वेष, संस्कार, ध्वनि, प्राकट्य ४१६, शक्ति ४१६-४१७, को कर्म ४१७, जाति ४१७-४१८, अभाव ४१८, धर्म ४१८-४१६, विधि ४१६-४२०, मन्त्र, नामधेय, निषेध, अर्थवाद ४२०-४२१, कर्म ४२१, नित्य-नैमित्तिक कर्म ४२१, निषिद्ध कर्म ४२१, काम्यकर्म ४२२, अपूर्व ४२२-४२३, भावना ४२३-४२४, देवता ४२४-४२५, ईश्वर ४२५-४२६, । मोक्ष ४२६-४२७, मीमांसा और अन्य दर्शन ४२७-४२६. हिमाजिक विषय एवं लेखक संकेत विषय लेखक आज न्यायदर्शन : शक न डॉ. किशोर नाथ झा : उपाचार्य गङ्गानाथ झा केन्द्रीय संस्कृत विद्यापीठ, आजाद पार्क, इलाहाबाद-२ वैशेषिक दर्शन : addASSmallRA डॉ. चक्रधर विजलवान : एन.डी. ५६, विशाखा इन्क्लेव, प्रीतमपुरा, नई दिल्ली सांख्यदर्शन : डॉ. वी. कामेश्वर राव : तुलनात्मक धर्म एवं दर्शन विभाग, रविशकर विश्वविद्यालय, रायपुर (मध्य प्रदेश) योगदर्शन : डॉ. विमला कर्नाटक : प्रोफेसर, संस्कृत विभाग काशी हिन्दू विश्वविद्यालय, वाराणसी-५ मीमांसादर्शन : डॉ. गजानन शास्त्री मुसलगांवकर : १३-बी, दीनदयाल नगर, निकट दुर्गाकुण्ड, वाराणसी - २२१०१०