शक्ति-सञ्जीविनी

०

श्रीनवनीत -ग्रन्थरत्नमाला, अङ्कः ३

S. Lalilka

ॐ

॥ तर्कसङ्ग्रहः ॥

श्रीविद्वदन्नम्भट्टविरचितः

वैद्यवाचस्पति पण्डित श्री. प. सु. रामशर्मणा विरचितया

शक्तिसञ्जीविन्या सहितः

श्री. शङ्करनारायणशास्त्रिणा ( एम्. ए.; )

न्यायशिरोमणिना परिशोधितः

स्वकीयटिप्पण्यादिभिः

समलङ्कृतश्च

ŠRI NAVANĪTA GRANTHARATNAMĀLĀ—No. 3

THE TARKASANGRAHA

of Annambhaṭṭa with

the Commentary

SAKTISANJIVINI of

Vaidyavācaspati

PANDIT P. S. RAMA SARMA, Karur

EDITED

WITH

A TIPPANI

S. SANKARANARAYANAN, M.A., Nyaya Siromaṇī

Asst. Suptd. for Epigraphy, fornoid too w

MYSORE

[[1967]]

INTRODUCTION

[[736]]

There is charm in the Tarkasangraha of Annambhatta (c. 1700 A.D.) which is being edited here with the new commentary Saktisañjivini. None can deny it. The be.. ginners (balas) who are desirous of getting themselves acquainted with the fundamentals of the Tarkasastra (i.e.) the composite school of Kāṇāda and Nyaya, are very much attracted towards this work by its

clarity and accuracy. Plicity,

clarity and accuracy. They do get benefited by its reading. Indeed it is this very result our author Annambhaṭṭa has aimed at, as he himself states in the colophon.. However just like all the other charming things of the world, the Tarkasangraha too, besides its attractive side, has its own hidden and obscure side. It is attractive because of its strik-2. ing simplicity. At the same time it is obscure because of its remarkable brevity. Moreover the author scrupulously refrains from elucidating the much disputed and controversial points of the Sastra. Naturally, therefore, the students feel it difficult to understand him fully and consequently they think that Anaam- bhatta is at times inconsistent and goes against the established conclusions of the Sastra. However this obscure side of the Tarkasangraha is nothing when compared with its attractive side, and it is why this work had been, and still continues to be, very popular. One can easily comprehend the extent of its popularity from the number of commentaries-about thirty as far as I know-that had accumulated around it since the day! of its birth.

[[5]]

Annambhaṭṭa himself, having witnessed this popularity of his Tarkasangraha, wanted, as it were, to extricate the students from their confusions and misconceptions. Therefore he wrote a commentary on it. He named the commentary as Tarka- sangraha-Dipika, “the torch or lamp that sheds light on (ther hidden points of) the Tarkasangraha”. However, because of the author’s love for brevity, this Dīpikā, instead of being a com- mentary, has attained a status of more or less a revised and en- larged second edition of the original. Therefore scholars, not being content with the explanations given in the Dipika, have written commentaries after commentaries on the Tarkasangraha.

Scanned with CamScanner

(xvi)

Even those who commented upon the Dipika try to explain the original also. Of these commentaries many, like the one by Paṭṭābhirāma Sastri are of a very high standard and can be studied only by mature students, while some others do not help at all theh

beginners in understanding the real import of the text.. The traditional sabdabodha method of teaching the work, though very thorough, is a frightening one, and has now almost gone out of use. Consequently the majority of the modern students have developed a sort of fear and even a hatred towards rich the Tarkasastra itself. And when they are taught thi Sastra they feel like the children (balas) affected by

affected by the liver complaint do when they are given rich food.

What is the remedy for it? The only possible remedy is to simplify the subject by way of easy explanations that may allay the students’ fear, increase their capacity to digest the facts and stir up their

their love for the sastra. This stupendous task has been undertaken now by Vaidyavachaspati Dr. P. S. Ramasarma of Karur (Tiruchirapalli District, Madras State). Dr. Sarma is a successful Ayurvedic doctor and has reached the peak of his fame by inventing the popular and effective medicine known as Sakti sanjivi to cure all varieties of the liver trouble of children.. It is quite be coming of him to try to cure the Tarkika-bālas also of their spleen-trouble in the form of fear, by writing the present commentary on the Tarkasangraha viz., Šaktisañjīvinī “an elixir to increase the power of digesting the facts and principles of the sastra”.

Dr. Ramasarma is a good student of the Krishna Yajurveda, Ayurveda, Sahitya, Nyaya and Vedanta. Though the chief of doctors of the Saktiviläsa Vaidyasala which he founded nearly- three decades ago, he is an achara-sila and is a constant meditator on the lotus-feet of god Skanda-Karttikeya. In the whole of Trichy and its adjacent districts he is known well as a generous and kind-hearted doctor. He is the eldest of the sons of the late Brahma śrī Subrahmanya Sastriar of Panamanna village (Kerala

A parellel instance may be found in the case of Bhattoji Dikshita’s. Sihdāntakaumudi which is also noted for its brevity. In this case also, in spite of the auther’s own explanations in his commentary Praudhamano- sama, sholars, like Nagesa etc. have written their own commentaries.

Scanned with CamScanner(xvii)

din

State) who was a fastrajna of the high order and who had contri- buted books of very serious nature in fields of Advaita-Vedanta, Nyaya, Sänkhya,, Yogn, Vyakarana and Dharmasastra.’ Dr. Sarma studied Nyayaśästra at the feet of his father. He must have realised that the famous grammarian. Nāgesa-bhaṭṭa, the author of Sabdendusekhara, is not the only writer to view his works as his sons and daughters, and that Sastriar too like almost all other authors viewed and loved. To me Dr. Sarma, therefore, seems to take his father’s works for his brothers. So the pitri- bhakti (i.e. devotion to one’s own father) and the bhrātrivātsalya (i.e. brotherly love) in the doctor must have induced him to publish and popularise these brothers viz. the books of his father, by starting the series called: Navanitagrantharatnamālā. The first book of this series is the Bhamati-Vivarcna, a commentary written by his father on the famous Bhamati of Vachaspati miśra. The next book of him to be published in the series is the Dipika-Prakāśa, an exhaustive commentary on the Tarka- sangraha-Dipika of Annambhatta. It is hoped that it will be printed off before long. Nov Dr. Sarma offers his own Sakti- sanjivini to the students of Nyaya with a hope that it will rouse their interest for the subject and keep them prepared to receive the above mentioned Dipika-Prakāśa. It is, in short, the aim and purpose of Dr. Sarma’s Šaktisañjīvinī. at

Regarding the Tippani and parisishta published along with the Saktisañjivini, I beg the indulgence of the scholars to say a few words. When Dr. Sarma prepared the first copy of the manuscript of his book and sent it to me for my study and comments, I wrote a series of notes on different points dealt with therein, and I sent the same to Dr. Sarma hoping that he would incorporate them in his work itself. But he has proved to be an altogether different type of man. He wanted me to edit bis Saktisanjivini along with my notes in the form of a Tippani.

For a list of works written by this sholar see The Navanitagra ntharatnamālā, No. 1 (Bhāmatl-Vivaraṇa ▾ Introd. p. 5.
Cf. Sahḍendusekharḥ putro Mañjûshā chaiva kanyakā

sva-matau samyngu!pādya Śivayorarpitau mayat

( Laghulabden ufakhara, colophon, verse 1).

[[7]]

spi

Dogra base

Scanned with CamScanner

(xviii)

I thank him for that. In this connection the following verse of Bhagavan Valmiki comes to my mind:-

Dadyan na pratigṛihṇiyān =na brüyat = ki ñchid = apriyaml

api jivita-hetor = vā

Ramaḥ satyaparakramaḥ॥ (Välmiki’s Rāmāyaṇa V 33, 34) “Rama, the true hero, would always bestow on others charities and never receive anything from others, nor would he utter a bitter word (both) even for the sake of his own life”.

Now I request the readers to keep in mind the fact that the Tippani is not a seriously planned work and that wherever it differs from the Šaktisañjīvinī, it tries only to show to the students the other side of the medal. I will be amply rewarded if it proves to be of some use to the reader.

Before concluding, I pay my humble respect, with a very deep sense of gratitude to my esteemed teacher Såstraratnākara Brahmasri K. A. Sivaramakrishna Sastriar (formerly of the Anna- malai University and, at present, of the Deccan College, Poona). For, inspite of his over-crowded daily routine time-table he went through the press copy of the MS., offered very valuable sugge- stions, took upon himself the task of correcting the proof pages, and spared no effort to arrange for getting the book printed off in the press at Poona itself. And above all he has blessed the book with his appreciation. I am fully aware of the fact that but for his help and effort it would have been impossible to get the book published in its present form. Next my thanks are due to Brahmasri T. S. Ramalinga Sastriar (Vyakarana-Vedanta Siromani) who, inspite of his pre-occupation as the Sanskrit teacher of the Municipal High School, Karur, has kindly rendered all possible help in preparing the press copy of the book.

I thank the Veda-Vidya Mudranalaya Press, Poona, for printing the book in a neat manner.

Mysore,

22nd August, 1966.

S. SANKARANARAYANAN..

Scanned with CamScanner

तर्कसङ्ग्रहः

शक्तिसञ्जीवनी व्याख्यासहितः

Scanned with CamScanner

श्रीनवनीत-प्रन्थरत्नमाला, अङ्कः ३

लण

ॐ

क

॥ तर्कसङ्ग्रहः ॥

श्रीविद्वदन्नम्भट्टविरचितः

जिपी) (ए

वैद्यवाचस्पति पण्डित श्री. प. सु. रामशर्मणा विरचितया

शक्तिसञ्जीविन्या

सहितः

श्री. शङ्करनारायणशास्त्रिणा ( एम्. ए.; ) न्यायशिरोमणिना परिशोधितः स्वकीय टिप्पण्यादिभिः

(समलङ्कृतच

Scanned with CamScanner

नवनीतग्रन्थरत्नमालायाः मुद्रिते रत्नान्तरे- १. भामतीविवरणम्

२. श्रीसुब्रह्मण्यकर्णामृतम्, सटिप्पणम्

प्राप्तिस्थानम् - पण्डित पि. एस्. रामशर्मा, श्रीशक्तिविलास वैद्यशाला, करूर ( दक्षिण रेल्वे )

मुद्रक :- स. रा. सरदेसाई, बी. ए., एलएल. बी.

वेद विद्या मुद्रणालय, ४१. बुधवार पेठ, पुणे २.

प्रकाशक : - डॉ. प. सु. नारायणन

श्रीशक्तिविला सवैद्यशाला, करूर (द. रे. )

Scanned with CamScannerश्रीमुखम् आमुखम् प्रशस्तिः

उपोद्घातः

Introduction

प्रत्यक्षपरिच्छेदः

मङ्गलाचरणम्

विषयसूचिका

[[४]]

स्नेहः

शब्दः

बुद्धिः स्मृतिः

अनुभवः

अमा

[[४४]]

माकी ४५ ४६.

[[४७]]

१ ४८

अप्रमा

[[५२]]

‘पदार्थ विभागः

प्रमाविभागः

[[५३]]

द्रव्यविभागः

प्रमाणविभागः

प्रमाण ५३

गुणविभागः

१०.

करणम्

[[२५३]]

-कर्मविभागः

[[११]]

कारणम्

[[३५४]]

-सामान्य विभागः

[[११]]

कम्

[[५६]]

विशेष विभागः

[[११]]

कारणविभागः

[[५६]]

समवायविभागः

[[१२]]

समवायिकारणम्

[[५६]]

अभावविभागः

पृथिवी

आपः

[[१२]]

असमवायिकारणम्

[[५८]]

[[१२]]

निमित्तकारणम्

प्रत्यक्ष (प्रमाण) म्

६१.

-तेजः

[[२०]]

प्रत्यक्ष (प्रमा)

६१.

वायुः

निर्विकल्पकम्

[[६२]]

आकाशम्

[[२६]]

सर्विकल्पक

कालः

[[१२८]]

इन्द्रियार्थसन्निकर्षः

दिक्

[[६५]]

२९-

अनुमान परिच्छेदः

[[६८]]

आत्मा

[[२९]]

अनुमानम्

[[६८]]

मनः

[[३१]]

-रूपम्

KRANTA

अनुमितिः

[[७१]]

[[३२]]

परामर्शः

[[७२]]

रसः

गन्धः

स्पर्शः

[[२४]]

व्याप्तिः

[[७५]]

[[३५]]

पक्षता

[[७८]]

[[३५]]

अनुमान विभागः क

[[७८]]

सङ्ख्या

Mosidad

[[३८]]

स्वार्थानुमानम्

परिमाणम्

[[३८]]

परार्थानुमानम्

पृथक्त्वम् edioW

लिङ्ग विभागः

[[૮૨]]

संयोगः

cab४१ अन्वयव्यतिरेकि

[[८२]]

विभागः

[[४१]]

“केवलान्वयि

[[८४]]

परत्वापरत्वे

bol४२

केवलव्यतिरेकि

[[८४]]

-गुरुत्वम्

४३.

पक्षः

अयत्वम्

‘सपक्षः

Scanned with CamScanner

(६) की

विपक्षः

[[८६]]

प्रयत्नः

१२९.

‘हेत्वाभासविभागः

सव्यभिचारः

[[९०]]

८८ धर्मः

अधर्मः

१३०.

[[१३१]]

साधारणः

९. आत्मवृत्तिगुणाः

क

असाधारणः

अनुपसंहारी विरुद्धः

९३ संस्कारविभागः ९५ वेगः

[[૧૨]]

[[१३३]]

१३३.

[[९६]]

भावना

[[१३४]]

सत्प्रतिपक्षः

[[९८]]

स्थितिस्थापकः

१३६.

असिद्धविभागः

९९ कर्म

१३८.

आश्रयासिद्धः

९९ उत्क्षेपणम्

STATA १३८.

स्वरूपासिद्धः

१०० अपक्षेपणम्

१३८.

व्याप्यत्वासिद्धः

1900 आकुञ्चनम्

म

१३८.

उपाधिः

१०० प्रसारणम्

[[१३८]]

बाधितः

१०३ गमनम्

१३८.

उपमानपरिच्छेदः

१०४ सामान्यम्

१.३९

उपमानम्

[[१०४]]

विशेषाः

१४.०.

उपमितिः

१०४ समवायः

१४२-

शब्दपरिच्छेदः

(wwja११७ अयुत सिद्धः

१४२.

शब्दः

२०१०७ प्रागभावः

[[૧૪૪]]

भाप्तः

१०८ प्रध्वंसाभावः

[[१४४]]

वाक्यम्

१०९ अत्यन्ताभावः

१४५.

पदम्

१०९ अन्योन्याभावः

१४६.

शक्तिः

[[१०९]]

ग्रन्थपरिसमाप्तिः

आकाङ्क्षा

योग्यता

को१.१३

[[११३]]

सन्निधिः

अप्रमाणवाक्यम्

१,१४ ११५

अयथार्थानुभवविभागः

[[११८]]

APPENDIX I

टिप्पणीपरिशिष्टम्

APPENDIX II fr

१५०.

संशयः

PNB ११८

विपर्ययः

[[१२३]]

A Index - Subjects

[[१६०]]

तर्कः

B Index - Authors

[[१६८०]]

[[१२३]]

स्मृतिविभागः

CK Index - Works

[[१६९]]

[[१२५]]

सुखम्

D Index - Nyāyas,

[[१२६]]

दुःखम्

१२८E Index - Pratyayārthas १७२

Niyamas etc. १७०.

इच्छा

[[१२९]]

क्रोधः

[[१२९]]

Erratta

[[१७४]]

Scanned with CamScanner

(७)

॥ श्रोः ॥

मुद्रा

श्रीजगद्गुरुकाश्वीकामकोटि पीठाधीशानां श्रीमुखम्

श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यवर्य - श्रीमच्छङ्करभगवत्पादप्रतिष्ठित- श्रीकाश्ची कामकोटिपीठाधिप जगद्गुरु श्रीमच्चन्द्रशेखरेन्द्रसरस्वती - श्रीपादादेशानुसारेण श्रीमज्जयेन्द्रसरस्वती - श्रीपादैः करूरनगरस्थाय आयु- वेदपण्डिताय श्रीरामशर्मणे क्रियते नारायणस्मृतिः । " काणादं पाणिनीयं च सर्वशास्त्रोपकारकम् " इति प्रमाणमनुसुत्य सर्वशास्त्रोपकारिणः आन्वीक्षकी विद्येति प्रथितस्य न्यायशास्त्रस्य समीचीनव्युत्पत्ति बालेषु सम्पादनाय भवता चिरचितः शक्तिसञ्जीविनीनाम्नी अन्नम्भट्टीयतर्क सङ्ग्रहव्य ख्या तत्तत्र

तत्स्थलेषु चिन्तामणि- दीधिति-गादाधर्यादिनव्यन्यायप्रन्यरीत्या विषयान् विवृण्वती न्यायशास्त्रपठनोद्युक्तानां दृढव्युत्पत्तिदायिनी मण्यादिवादप्रन्थपठनाधिकारिता- सम्पादनोपयोगिनी च भवतः न्यायशास्त्रे समीचीनं ज्ञानं विशदयति । अस्य ग्रन्थस्य शास्त्रव्युत्पित्सुषु सुप्रचारो भूयादित्याशास्महे ।

यात्रास्थानम्

तोल्लमूर् ग्रामः

नारायणस्मृति :

पराभववैशाख बहुलसप्तमी

Scanned with CamScanner

((१)

शास्त्ररत्नाकर-पण्डितराज पद्मभूषणादिविरुदावलीभूषितान

ब्रह्मश्रीश्वी राजेश्वरशास्त्रिवर्याणाम्

॥

आमुखम्

श्रीगुरुः शरणम् ॥

दक्षिणदेशे सुप्रसिद्ध वैद्य रेः श्रीरामशर्म महोदयैर्निर्मिता तर्कसङ्ग्रहटीका अस्मद्दष्टिपर्थं गता । वर्तमानो न्यायमाध्या दिरद्ययावत्प्रणीतग्रन्थरूपो न्याय विस्तरः समुपलभ्यमानो बुद्धोत्तरकालीन इति प्राचीनतमानी न्यायसूत्र- कगादसूत्र - प्रवृतीनामेवाश्रयगेत न्याय- शास्त्रस्य बुद्धात्पूर्वभावि परम्परागतलं साधनीयं भवति ॥ न्यायसूत्रेषु " मन्त्रायुर्वेदप्रामा- व्यवञ्च तत्प्रामाण्यमाप्तप्रामाण्यात् " इत्यनेन बुद्धकालेध्वपि प्रस्तुतप्रामाण्यस्यायुर्वेदस्य बलेनैवाप्रे न्यायवैशेषिकशास्त्रयोरुज्जीवनं समभूत् । चरकसुतादिग्रन्थेषु कणादन्यायमतयोर्तिस्तरेण वर्णनमाधारीकृत्य परम्परां चानुसृत्य न्यायशास्त्रस्य निर्माणमस्तीति हि-

।

काणादन्यायम तयोर्बालव्युत्पत्तिसिद्धये ।

इत्यादितर्कसङ्ग्रहपद्यादप्यनुमीयते । तत्र भगवत कौटिल्येनं विद्योद्देशप्रकरणे प्रामाण्य- स्वेन स्थापिताया आन्वीक्षिक्या विद्याया अप्रे उपाध्याय निरपेक्षाटीकायां न्यायवैशेषिकादि- रूपतया वर्णनीयत्वदर्शनात् " तर्कशास्त्रान्नीतिशास्त्रं नानार्थ परिबृंहितम् । " इति लक्ष्मी- नारायणसंवादोपबृंहितेन-

‘अष्टादशपुराणेषु मीमांसातिगरीयसी ।

ततोऽपि तर्कशास्त्राणि पुराणं तेभ्य एव च ॥

ततोऽपि धर्मशास्त्राणि तेभ्यो गुर्वी श्रुतिर्नृप । ततोऽप्युपनिषच्छ्रेष्ठा गायत्री च ततोऽधिका ॥

इत्यादि वह्निपुराणीयवाक्येन कणादन्यायम तयोर्वैशिष्ट्यं सम्यगेवावधार्यते ।

शिष्यगुरुसब्रह्मचारिविशिष्टश्रेयोर्थिभिरनसूयुभिरम्युपेयात् इति न्यायसूना-

मुसारेण तथा प्रतिभेत्पत्त्यर्थं पूर्वं गुरुशिष्यसंवादेष्वेवावस्थिता प्रतियोगिता, अनुयोगिता, अवच्छेदकता, अवच्छेद्यता इत्यादितार्किकभाषा प्रायो लोके सामान्येष्वव्यवहृतत्वाद्वि-

Scanned with CamScanner

(१०)

लोपमिवोपयन्ती दृश्यते । तस्या भाषायाः पुनरुद्धरणं लोकेषु प्रचारोऽस्मिन् समये धर्मरक्षणोपयोगिनः एकमात्र कोरसस्य स्थापनायात्यन्तमपेक्षितो भवितुमर्हतीति वैद्यवरेः

एकमात्रकोर श्रीरामशर्म भिर्वर्णाश्रमस्थापनार्थमायुर्वेदमाहात्म्यस्थापनार्थं च बद्धपरिकरैः क्रियते । तथा-

ि

आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ताः सतीर्विद्याः प्रचक्षते ।

सत्योऽपि हि न सत्यस्ता दण्डनीतेस्तु विभ्रमे ॥

दण्डनीतिर्यदा सभ्यङ्केतारमधितिष्ठति ।

।

तदा विद्याविदः शेषा विद्याः सम्यगुपासते ॥

इति नीतिसारोक्तन्यायेन त्रयीविदामितरेषां च विदुषामन्नदानादिसम्भावनया क्रियते बहुविस्तृततया कृतश्च ।

दक्षिणदेशे भगवतो हनुमतो दर्शन मित्र एतेषां दर्शनं सनातनधर्मानुयायिनां न्याय्यमतस्थापनाय पर्यवस्यति । तथा-

बहु व्याहरतानेन न किञ्चिदपशब्दितम् ।

priya

इति भगवतो रामस्योतिरिव तर्व सङ्ग्रहटीका विषये प्रामाणिक्यास्तादृशनैयायिकभाषायाः सुयोगस्तादृशो जात इत्यस्माकमपि हृदयादियमुक्ति निर्गच्छति । वर्णसङ्करप्राये अगल- भाषामये कलियुगे एवं विधानामायुर्वेद विदा मिमानि कार्याणि आन्वीक्षिकीय विद गौरवस्थापकानि भविष्यन्तीति निश्चयेन मन्यामहे ।

एतेषां सर्वविद्यासमुन्नति भगवान् परमेश्वरो विदधाविति समाशास्महे इत्यलम् इति निवेदयति,

एक

(ह.) श्रीराजेश्वरशास्त्री द्रविडः

ROMA २-४-६६

Scanned with CamScanner( ११ )

प्रशस्तिः

वैद्यवाचस्पतिः पण्डित १. सु. रामशर्मा तस्य विद्यार्थिदशाया. आरभ्य एतत्क्षण– पर्यन्तं प्रायेण पञ्चचत्वारिंशतं वत्सरान् अतिसन्निहिततया मम परिचितः । अयं च इतरेभ्यः- स्वीयैः केश्चिद्गुणविशेषैर्विशिष्यते इति तेषां गुणानामत्र कथनं नातीव असङ्गतमिति मन्ये

चिकित्सकानां चिकित्साशास्त्रे पाण्डित्यं यद्यपि अत्यन्तमावश्यकं, तथापि इदानीं स - नियमः प्रायेण न दृश्यते एव । श्रीरामशर्मविषये तु स उपलभ्यते इति सन्नपि गुणः मया न गण्यते, तस्य उत्सर्गन्याय सिद्धत्वात । परन्तु ये चिकित्सकस्य अनावश्यकाः, न केवलमनाव– श्यकाः किन्तु अश्रद्धेयाश्च तानश्राहमधिकरोमि । तथा हि- वैद्यवाचस्पतिः अयं श्रीरामशर्मा अघी- तवेदः शिक्षितश्च स्वपिचैव न्यायशास्त्रे, अन्यैश्च वेदान्तादिशास्त्रेषु । स्वयं च कविः । किमे- भिरस्य चिकित्सकस्य अनपेक्षितैरनुपवो गिभिश्च गुणैः ? किञ्च, यथा अयोध्याधिपतिः श्रीरामःः

" नाहमर्थपरो देषि लोकमावस्तुमुत्सहे ।

विद्धि मामृषिभिस्तुल्यं केवलं धर्ममास्थितम् ॥

इत्यवोचत्, तथा अयमपि रामः नार्थपरः किन्तु केवलं धर्ममास्थाय दीनानां चिकि- त्साकरणे उत्साही वर्तते । न केवलं चिकित्सयैव परन्तु अर्थिभ्यः स्वशक्तिमतिक्रम्यापि स्वीयमर्थ वितरन्नुपकरोति । तथा ऋषिभिस्तुल्यं नित्यनैमित्तिकानि कर्माण्याचरति । व्रतोपवासादिभिश्च महत्तपस्तपस्यति । किमिमे चिकित्सकस्य गुणाः ? अथापि ते अस्मिन्.. समवयन्ति इति विशिष्यत एवायमितरेभ्यः ।

एवं विशिष्टोऽप्ययमपरितुष्य लेभिर्गुणैः इदनीं स्वकीय नैवार्थव्ययेन स्वनिर्मितान् स्वपितृनिर्मितांश्च शास्त्रप्रःथान मुद्रयित्वा प्रकाशयन् विद्यादानेनापि लोकोपकारं कर्तृमनाः- शक्ति सञ्जीविन्याख्यं नूत्नं किमपि तर्कसङ्ग्रहव्याख्यानं स्वोपज्ञं मुद्रयित्वा विद्वल्लोकदर्शनपथे निक्षिपतीति सर्वथा श्लाघनीयोऽयमुद्यमस्तस्य ।

यद्यपि तर्कसङ्ग्रहः बहुभिः पूर्वैः विद्वद्भिः कृतव्याख्यान इति न नूत्नस्य भ्याख्याना — तरस्य अपेक्षा, तथापि पूर्वव्याख्यानानां पारिभाषिक शब्दसङ्कुलतया आधुनिक विद्यार्थेिभिः दुरथबोधतया तदपेक्षितसर्वार्थाप्रतिपादकतया च ततः सुलभम् भपेक्षितसर्वार्थप्रतिपादकं

Scanned with CamScanner

( १२ )

नवीनं किमपि व्याख्यानमावश्यकमेव । सा चापेक्षा शक्तिसञ्जीविन्या पूरितवै इति मम निश्चयः, यतः अस्यां विषयप्रतिपादनरीतिः पारिभाषिकशब्द विहीना सङ्कृस्तभाषामात्रव्युत्पन्नस्यापि -नातिक्लेशेन न्यायशास्त्रव्युत्पत्तिजननसमर्थी समादृता एतद्ग्रन्थकर्त्रा । एतादृशव्याख्यान- ‘विरचनेन विदुषः विद्यार्थिनश्च सर्वथा अधमर्णीकृतवान् श्रीरामशर्मा इति तदुपास्य देवता श्री शिवकुमारः तस्मै दीर्घमायुः आरोग्यं श्रेयोवृद्धिं च वितरतादिति मदीयाशंसा

तथा आ शैशवात् मम चिरपरिचितः सम्प्रदायपद्धत्या मुक्तसन्देह विपर्यासम घीत- -न्यायशास्त्रः, अधीत समग्रयजुर्वेदः, प्रोतोर्ण - एम्. ए. परीक्षः, तीक्ष्णत्रुद्धिः, ऊहापोह - कुशलः, प्रेक्षापूर्व शैष्येण सौष्ठवेन च स्वीकृत कार्य निर्वहणसमर्थः न्यायशिरोमणिः भारतीय- राष्ट्रप्राचीन लेख संशोधन संस्थायामधिकृतः श्रीशङ्करनारायण शास्त्री स्वीय टिप्पण्या शक्ति- सञ्जीविनीव्याख्यां योजयन् तत्र आपाततः प्रतीयमानान् सिद्धान्त विरोधादीन् अपनयन् प्राच्यनव्यसिद्धान्त विशेषान् व्यक्तं विवेचयत् ‘शक्तिसञ्जीविन्या’ अपि शक्तिमाधात् इति

• सर्वथा प्रशंसामर्हति । योजयताच्च सर्वशक्तः सर्वेश्वरः तमुत्तरोत्तराधिकैः श्रेयोभिचिरकाल -

शक्तः सत्रश्वरः तमुत्तरोत्तराधिकैः

मिति आशासानः,

डेक्कन कॉलेज

पुण्यपत्तनम्

-२५-९-१९६६

विद्वज्जन विधेयः

क. अ. शिवरामकृष्णशास्त्री

संस्कृत कोशविभागः,

Scanned with CamScanner

(१३)

॥ श्रीः ॥

उपोद्घातः

॥ नमः शिवकुमाराय ॥

नवनीतगिरीन्द्रनित्यवासं लवलीशक्रसुतासनाथमीडे । करसक्तमनोशशक्तिहेतिं करुणार्द्र करिवत्र सोदरं तम् ॥

ि

श्रीनवनीतगिरिवर विराजमानस्य भगवतः शिवकुमारस्य प्रसादेन विरचितानां संस्कृतवाखाय पयोनिधिनवनीतवत् सारभूतानां नवं नवं सिद्धान्तं प्रकाशयतामेतेषां प्रन्थ– रत्नानां माला इयं नवनीत गिरीश्वरालङ्कारपदम घिरोहतीति सुसङ्गता इयं सञ्ज्ञा ‘नवनीत- अन्थरत्नमाला ’ इति ।

अस्याश्च प्रथमं रत्नं महनीयमत्पितृचरणनिर्मितं भामतीविवरणं नाम ।

द्वितीयं सुब्रह्मण्यकर्णामृतम् ।

तृतीयमिदं तर्कसङ्ग्रहव्याख्यानं शक्तिसञ्जीविन्याख्यम् ।

इतः अन्यान्यपि मत्पितृचरणकृतानि मत्कृतानि च प्रन्थरत्नानि बहूनि सन्ति, यानि अचिरात् मुद्रणशाणोलीढानि विदुषां दर्शनपथमारोक्ष्यन्ति ।

अस्मिन् तर्कसङ्ग्रहव्याख्या रचने मम प्रवृत्तेः कारणमेतत्-यदा अहं मत्पितृचरण- प्रणीतदीपिकाप्रकाशस्य मुद्रणाय प्रावर्तिषि तदा मे मनसि एवं बुद्धिः समजनि, यदि तर्कसङ्ग्रहमधीयानानां तां किङ्कपरिभाषाशाब्दबोधादिप्रक्रियासु नातिक्लेशेन व्युत्पत्तिसम्पादकं सरलं किमपि तर्कसङ्ग्रहव्याख्यानं प्रथमं विलिख्यते, तदानीं तत्पठनं प्रौढव्याख्यानान्तरे तेषां प्रवेशं सुलभं कुर्यादिति । अयं च मम मनोरथः मत्पितृचरणानुग्रहेण व्याख्यानान्तर- साहाय्येन च फलित इदानीम् ।

अस्मिन् व्याख्याने न किमपि नूनं प्रमेयजातं पूर्वोत्तरपक्षकोटयो वा नव्याः प्रतीक्षणीयानि । किं तु इतः पूर्वतनेषु व्याख्यानेषु अनादृता काचन सुगमा प्रतिपादनरीतिः अत्र मया आहता अध्येतॄणां विषयग्रहणक्लेशं सर्वथा दूरीकुर्यादिति दृढो मे विस्नम्भः । यदि अल्पीयांसोऽपि माणवकाः एतत्पठनेन लब्धव्युत्पत्तयो भवेयुः, तदा मम प्रयत्नः- सफलः इति आत्मानं कृतार्थ मन्वीय ।

अस्मत्परमाचार्याः श्रीकाञ्ची कामकोटिपीठाधीश्वराः अस्यः प्रन्थस्य श्रीमुखप्रदानेन मामन्वग्रहीषुरिति अहो । मम भाग्यम् । वस्तुतस्तु तेषामनुग्रहेणैव इयं शक्तिसञ्जीवन –

Scanned with CamScanner

( १४ )

अन्वर्थनाम्नी सञ्जाता इति तु परमरहस्यम् । एवमेव आगामिन्यपि काले तेषामनुग्रहपात्रं -भूत्वा एतादृशे साधुकृत्ये सक्तो भूयासमिति तेषां चरणसरोजे भूयो भूयः प्रणमन् प्रार्थये ।

जगद्विख्यातयशसः पद्मविभूषणादि बिरुदशतभूषणभूताः सर्वतन्त्रस्वतन्त्राः सद्गुण पयोनिधयः रागद्वेषादिभिः सर्वथा वियुक्ताः परमधार्मिकाः ब्रह्मश्रीमन्तो राजेश्वरशास्त्रिणः - मम भाग्यवशात् द्वित्रिवारं मत्सन्दर्शनविषयीभूता इत्यतोऽधिकपरिचयरहिता अपि, तथा - कार्यशतव्यापृता अपि कृपया मदीयव्याख्यामवलोक्य अभिनन्दनपत्रं व्यतरन्निति

सर्वथा अधमर्णोऽहं केवलं मत्प्रणामततिभिः कृतज्ञतां निवेदयामि तेभ्यः ।

अपि च, एतन्मुद्रणविषये निरुपधिकृाया बद्धश्रद्धानां पण्डितप्रकाण्डानां परिणत- ‘प्रज्ञानां मद्गुरुवर्याणां ब्रह्मश्रीमतां शिवरामकृष्णशास्त्रिणां विषये न शक्नोमि केवलाभिर्वाग्भि- -ममाधमर्णतां निवेदयितुम् । श्रीराजेश्वरशास्त्रिभिः स्वीयाभिनन्दनपत्रे यत् लिखितम् बहुव्याहरतानेन न किञ्चिदपशब्दितम्’ इति, तत् तेषामेव प्रशंसा, न मम इति सुदृढ़ चच्मि । किम्बहुना, शब्ददोषादिवर्जितेन येनाकारेण इदानीमिदं पुस्तकं विद्रलोकलोचन- गोचरो वर्तते स आकारः तेषां समीक्षणफलमेवेति नातिशयोक्तिः । सर्वथा तैः परवानहम् ।

तथा एतद्ग्रन्थपरिष्करण - मुद्रितपत्र संशोधन - टिप्पणीलेखनादिकं मयि निरुपाधि- - स्नेहेन विरचितवते मद्गुरुपुत्राय न्यायशिरोमणये M. A. विरुदालङ्कृताय श्रीशङ्कर- नारायणशास्त्रिणे राजकीय प्राचीनलेख परिशीलन विभागाधिकृताय भगवान् श्रीशिवकुमारः - उत्तरोत्तराणि श्रेयांसि वितरतादिति मम. आशिषः प्रयुनज्मि ।

एवमेव, गर्भभुरीस्थालपाठशाला संस्कृताध्यापकाय व्याकरणवेदान्त शिरोमणये श्रीराम लिङ्गशस्त्रिणे एतत्पुस्तक लेखनमुद्रणादिकर्मणि मम अत्यन्त साहाय्यमाचरितवते श्रीनवनीताचलाधीशः श्रीवल्लीनायकः सर्वाणि मङ्गलानि विधेयादिति आशासे ।

अन्ततः, समीचीनया मुद्रणप्रक्रियया रम्यबन्धनेन च अस्य शोभातिशयं सम्पादित - चतां पुण्यपत्तनस्थ वेदविद्यामुद्रणालयाधिकारिणां मम धन्यवादान् निवेद्य, सर्वमेतत् सर्वमङ्गलानन्दन चरणनलिनयोः समर्पयामि इति शम्र ।

ि

Indigo togen HRIO THE पण्डित, प. सु. रामशर्मा,

वैद्यवाचस्पतिः,

के

श्रीशक्ति विलासवैद्यशाला,

गर्भपुरी (करूर ) २५०९०१९६६

१

श्रीः ॥

॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥

तर्कसङ्ग्रहः

निधाय हृदि विश्वेशं विधाय गुरुवन्दनम् । बालानां सुखबोधाय क्रियते तर्कसङ्ग्रहः ॥

[[1107]]

11 eft: 11

नमः शिवकुमाराय ।

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्या ।

कठीण

श्रीशक्तिकामवसुधावल्लभादिनिषेवितम् । कवि कवीनां वरदं गणनाथमुपास्महे ॥ - नत्वा वल्लीदेवसेनापतिं शक्ति कराम्बुजम् ।

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्या क्रियते तर्कसङ्ग्रहे । तर्कादिविद्याप्रदतातपादान् कणादवात्स्यायन गौतमादीन् । आचार्यवर्यानखिलाञ्च भक्त्या वन्दे गुणशान्विदुषोऽपि नित्यम् ॥

शारदाकामकोटीशी भगवत्पादरूपिणौ चन्द्रशेखरयोगीन्द्रौ जगद्गुरुवरौ श्रये ॥ नारायणश्रीनिवासभूवराहगुरुञ्छ्रये ।

वात्सल्यभरितान्वै द्यवेद काव्यप्रबोधकान् ॥

श्रीतातपादचरणाम्बुजचिन्तयैव नावा तदीय बहुसूतिसुसाधनैश्च । शास्त्रार्णवस्य तरणाय कृतिर्ममेयं सानुग्रहेण पवनेन पितुर्हि साध्या ॥ ताताङ्घ्रिपद्मयुगलं मुहुरन्तरङ्गे निध्याय तत्प्रवचनानि च सारवन्ति । विद्यार्थिनां विपुलकर्कशदुर्गतर्कमार्गेषु सञ्चरणशक्ति मिहादधामि ॥

शास्त्रार्णवेषु सञ्चारं कर्तुं शक्तिमभीप्सताम् । शक्तिसञ्जीविनी व्याख्या नौकेवोपकरिष्यति ॥ व्युत्पत्तिसिद्धये शास्त्रे या याः कठिनपङ्क्ङ्कयः । वर्तन्ते ता विहायादौ सङ्ग्रहार्थोऽवगम्यताम् ॥

Scanned with CamScannerतर्कसङ्ग्रहः

गुरूणां विदुषां वापि सन्निधौ विनयेन ताः । अवगन्तुं प्रयत्नश्च क्रियतां शास्त्रचिन्तकैः ॥ कालेन शास्त्रमर्यादाः परिभाषादयः स्वयम् । अनायासेन विद्यार्थिहृदयङ्गमतामियुः ॥ इत्थं सम्प्रार्थ्य जिज्ञासूनारभे शास्त्रमुत्तमम् । निर्मत्सरा यतध्वं मे वचसां बोधसिद्धये ॥

इह खलु भगवन्तौ गौतमकणादौ दुःखपङ्कनिमग्नं निखिलभुवनम् उद्दि धीर्ष न्यायवैशेषिकशास्त्रे प्रवर्तयामासतुः । कालेन तयोर्विशेषाभावमाकलयन्तो नवीनाः शास्त्रद्वयमेकीकृत्य तर्कशास्त्रमिति नूत्नं प्रस्थानमारचयामासुः । शास्त्रेऽस्मिन्मणिदीधित्यादिनवीन प्रौढ निबन्धान् पिपठिषूणामत्यन्तोपकाराय सर्वतन्त्र स्वतन्त्रोऽन्नम्भट्टः शास्त्र सारभूतं

तर्कसङ्ग्रहमति गम्भीरार्थभरितमपि

ललित विशद शैल्या बालानुग्रहाधीन चेता रचयित्वा महोपकारी सञ्जज्ञे । तत्रादौ सः प्रारिप्सितप्रबन्ध निर्विघ्नपरिसमाप्तिकामः स्वेष्टदेवतानमस्कारात्मकं मङ्गलं शिष्यशिक्षायै ग्रन्थतो निबध्नाति - निधायेति । विश्वेशम् = जगन्नियन्तारं जगद्रक्षकमिति यावत् । इदं सृष्टिसंहारयोरप्युपलक्षणम् । हृदि = मनसि । निधाय = ध्यात्वा । ननु ध्यानशब्दस्य विजातीयज्ञानानन्त रितसजातीय- ज्ञानपरम्परेत्यर्थकतया ध्यानस्य ज्ञानरूपतया पर्यवसानात्, न्यायमते चात्मन एव ज्ञानाधिकरणतया कथं हृदधिकरणकत्वमिति चेत् — न हि समवाय- सम्बन्धेनात्र ज्ञानस्य हृदधिकरणकत्वं विवक्ष्यते । किन्तु स्वाश्रयसंयुक्तत्वरूप- परम्परया। स्वं ध्यानं ज्ञानरूपम्, तदाश्रयः समवायेनात्मा, तत्संयुक्तं हृदयम् । अथवा हृत्पदेनात्मैव लक्ष्यते । हृत्पदशक्यमनः सम्बन्धरूपलक्षणा- सत्त्वात् । अथवा हृदीत्यत्र हृत्पदं मनः परमेव । सप्तम्या जन्यत्वमर्थः । तस्य ध्यानेऽन्वयः । नन्वेवं ज्ञानमात्रस्य मनोजन्यत्वेन हृत्पदस्याव्यावर्तकतेति चेत् — न, हृत्पदस्य हृदयरूपशरीरावयवार्थकतया निपूर्वकधाधातोः वृत्तित्व- प्रकारकाहार्यज्ञानपरतया सप्तम्या निरूपितत्वार्थकत्वेन च शरीरावयवरूप- हृदयनिरूपितंवृत्तित्वप्रकारकाहार्यज्ञानोत्तरका लिकत्वस्य कृतौ लाभात् व्याव- र्तकत्वसत्त्वात् । यद्वा हृदि इति सप्तम्यर्थस्य वृत्तित्वप्रकारकत्वस्थ ध्यानेऽन्वयात् सप्तम्यर्थाधेयत्वस्य अवच्छिन्नत्वस्य वा विश्वेशेऽन्वयात् विभोरपि परमेश्वरस्य “हृत्पुण्डरीकान्तरसन्निविष्ट” मिति हृदयवृत्सितया ध्यानेन

।

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनोव्याख्यासहितः

पुण्यस्मरणात् न दोषलेशावकाशः । वस्तुतस्तु “हृदि निधाये” ति समुदाय - स्यैव मिलित्वा ध्यानमर्थः । ल्यपा च समानकर्तृकत्वबोधनात् दीपिकायां तथैवोक्तत्वान्नात्र बहु चिन्तावकाशः । तथापि शिष्यबुद्धिवैशधाय प्रकारभेदाः प्रदर्शिताः । गुरुवन्दनं विद्यागुरूणां वन्दनम् । विधाय = कृत्वा । एवं पूर्वार्धेन मङ्गलमारचय्य शिष्यावधानायोत्तरार्धेन चिकीर्षितं प्रतिजानीते बालानामिति । तन्ते प्रतिपाद्यन्ते इति तर्काः द्रव्यादिपदार्थाः । तेषां सङ्ग्रहः सङ्क्षेपेण स्वरूपकथनम् । तच्च बहुतरार्थबोधकन्यून सङ्ख्या कशब्द- सन्दर्भः । क्रियते इत्यन्वयः । ननु " प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते " इति न्यायादेतद्ग्रन्थ विषयक प्रवृत्तिरसङ्गतेत्यत आह- सुखबोधायेति । सुखेन अनायासेन बोधायेत्यर्थः । अनेन स्वीयग्रन्थजन्यज्ञानस्य मणि- दीधित्यादिबह्रायाससाध्यप्रौढ निबन्न्धाभ्यासजन्यज्ञानाद्विशेषः सूचितः । ननु परिणतप्रज्ञानां प्रौढप्रन्याध्ययने को वा प्रयासः इत्यत आह- बालाना- मिति । द्रव्यगुणादिपदार्थानभिज्ञानां ग्रहणधारणपटूनामित्यर्थः । अतिसूक्ष्म- युक्तिकेषु प्रौढप्रबन्वेषु तेषां सुखबोधो न स्यादिति हृदयम् । बालशब्दस्यान- धीततर्कशास्त्रत्वे सति अधीत काव्यव्याकरणकोशादिमानर्थः । अत्र बाल- शब्दस्य स्तनन्धयार्थकत्वं तु सुतरां न सम्भवति । तेषां शक्तिग्रहासम्भवात् इति विभावनीयम् ।

केचित्तु सुखशब्देन दुःखध्वंसः उच्यते । स च मोक्षः । भारापगमे सुखी संवृत्त इतिवत् आत्यन्तिकदुः खध्वंसस्यैव सुखत्वापगमेन सुखाय बोधाये- त्यर्थ कल्पनया परमपुरुषार्थमपि प्रयोजनमस्य वदन्ति । त्यर्थकल्पनया

अत्र मते

१ वदन्तीत्य स्वरसोद्भावनम्। तद्बीजं तु एतादृशचतुर्थीसमासः अप्रामाणिकः, चतुर्थीतदर्थे तिसूत्रे तादयपदेन प्रकृति विकृतिभावस्यैव विवक्षितत्वेन यूपाय दारु इत्यादावेव तादसमासाभ्युपगमात् । सुखस्य बोधः इति षष्ठी समासे तु सुखविष- यकबोर्घस्यैवोपस्थितेः । अपि च अस्मिन्व्याख्याने बालशब्दस्य वैयर्थ्यापत्तिः । सुख- शब्दस्य मुख्यार्थे सम्भवति गौणार्थकल्पनाया अन्याय्यत्वं च । यदि दीपिकांसमाप्तौ निःश्रेयसफलवत्त्वं स्वप्रन्थस्य ग्रन्थकृतैवोपपादितम् । अतः अर्थद्वयकल्पनेनैव ग्रन्थ- कृदाशयः प्रकटितो भवतीति मन्येरन् तर्हि समासान्तरेणैवोपपादनीयमिति ध्येयम् ।

Scanned with CamScanner

तर्कसङ्ग्रहः

षडिन्द्रियाणि षविषयाः, षट् बुद्धयः, शरीरम्, सुखम्, दुःखं चेत्येक- विंशतिदुःखध्वंसो मोक्ष इति हि सिद्धान्तः । एकविंशतिदुःखान्तर्गत- योर्मनः श्रवणेन्द्रिययोर्नित्यत्वेऽपि यद्रूपविशिष्टयोस्तयोर्ज्ञानद्वारा दुःखहेतुतया दुःखरूपत्वं तद्रूपनाशेन विशेष्यांशे नाश उपचर्यते शरीरी नष्ट इतिवत् । तेन नैकविंशतिदुःखध्वंसकथनासङ्गतिः ।

प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यङ्ग भूतमनुबन्धचतुष्टयं चानेनोक्तं भवति । तथाहि बाला- नामित्यनेन अधिकारी, सुखबोधायेत्यनेन प्रयोजनम् तर्केति विषयः, सङ्ग्रह इत्यनेन प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावः सम्बन्धः इति । अत्र यद्यपि तर्क्यन्ते प्रतिपाद्यन्ते इति तर्काः इति व्युत्पत्तेरङ्गीकारेण तर्कपदेनैव विषयस्य प्रतिपाद्यप्रतिपादक- भावसम्बन्धस्य च बोधः भवति, तथापि पृथक् सङ्क्षेपेण कथनार्थकसङ्ग्रह- पदसत्त्वात् एवं व्याख्यातमिति ध्येयम् । अनुबन्धचतुष्टयत्वं च ग्रन्थाध्ययन- प्रवृत्तिप्रयोजकज्ञानविषयत्वम् । इष्टसाधनताज्ञानं कृतिसाध्यताज्ञानं च प्रवृत्ति- जनकम् । तज्जनकज्ञान विषयत्वं च विषयादीनां विशिष्टज्ञानविधया । उक्तं व भट्टपादैः - " विना विषयसम्बन्धं तथैवार्थाधिकारिणौ । अव्याख्येयो भवेद् ग्रन्थः स्याद्ग्रन्थे तच्चतुष्टयम्” इति । अत्र विश्वेश्वरध्यानमात्रेण गुरुवन्दन- मात्रेणापि वा मङ्गलाचरण सम्भवे उभयाचरणं किमर्थमिति न शङ्कनीयम् ।

“यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौ ।

तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्सनः ॥ "

इति स्मरणात् गुरुवन्दनावश्यकर्तव्यतायां प्राप्तायां तन्मात्रकरणे ईश्वरा - नङ्गीकर्तृनास्तिकादिभिरपि गुरुवन्दनकरणात् तन्मत प्रवेशशङ्कानिरसनाय स्वस्य परमास्तिकतया सर्वेश्वरे भक्त्युद्रेक सूचनाय चोभयाचरणम् । वस्तुतस्तु कारणपौष्कल्यात् कार्यपौष्कल्यस्य दर्शनात् बहुतरमङ्गलकरणेन बहुतर- विन्नध्वंसस्यापेक्षितत्वात् उभयाचरणम् । अत्र मङ्गलवादादयः अस्मत्पितृ- चरणरचितदीपिकाप्रकाशे निपुणमुपदर्शिताः तत एवावगन्तव्याः ।

मङ्गलस्य फलविषये विवदन्ते तार्किकाः । मङ्गलं करणम्, विघ्नध्वंसः व्यापारः, समाप्तिः फलमिति प्राञ्चः । नव्यास्तु मङ्गलस्य विघ्नविनाश एव

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

फलम् । विन्नसंशय निश्चययोरेव तदाचरणात्’ । समाप्तिस्तु बुद्धिप्रतिभादि- कारणकलापात् । निर्विघ्नं परिसमाप्यतामिति कामनापि नागृहीत विशेषणा बुद्धिर्विशेष्यमुपसङ्क्रामतीति न्यायेन स्वर्गी स्यामिति कामनावत् विशेषण- मात्र परतया विन्नध्वंस विषयत्वेनोपपन्ना न समाप्तिसाधनत्वव्यवस्थापिका इति वदन्ति । मङ्गलत्वं च स्तुत्याद्यन्यतमत्वम् । स्तुतिश्चोत्कर्षवत्तया ज्ञापनम् । उत्कर्षः अधिकगुणवत्ता । तत्प्रकारकज्ञानजनको व्यापारः इत्यर्थः ।

शाब्दबोधं विना अर्थनिर्णयस्यासम्भवात् तत्प्रक्रियाज्ञानसम्पादकं किञ्चिदि- होच्यते । शाब्दज्ञानलक्षणप्रमाणादिकं शब्दखण्डे स्फुटीभविष्यति । शाब्दबोधो द्विविधः खण्डशाब्दबोधोऽखण्डशाब्दबोधश्चेति । आद्यः कुमारमानयतीत्यत्र कुमारपदात् कुमारोप स्थितिः । द्वितीयायाः कर्मत्वस्य, आङ्पूर्वकणीनधातोः

कुमारोपस्थितिः । आनयनस्य, आख्यातात् कृतेश्चोपस्थितिः । तदनन्तरं कुमारीया कर्मता, आनयनानुकूला कृतिः इति लभ्यते । एवंरूपः खण्डशाब्दबोधः । द्वितीयः- कुमारकर्मकानयनानुकूलकृतिमान् इत्याकारकः । आदौ प्रकृतिप्रत्यय-

विभागेन प्रतिपदं अर्थः अवगन्तव्यः । तत्र प्रत्ययार्थे प्रकृत्यर्थः प्रायः निरूपितत्व सम्बन्धेनान्वेति । प्रत्ययार्थश्च उत्तरत्र प्राय आश्रयत्व सम्बन्धेनान्वेति । यथा “मयूरे स्कन्दः” इत्यत्र मयूरनिरूपिताधेयताश्रयः स्कन्दः इति । समानाधिकरणप्रयोगे विशेषणविभक्तीनाम् अभेद एवार्थः । विशेषणस्य विशेष्ये अभेदसम्बन्धेनान्वये तु विशेषण विभक्तीनां निरर्थकत्वमेव । सर्वत्र प्रथमान्तपदार्थस्यैव शाब्दबोधे मुख्य विशेष्यत्वम् । भावाख्यातस्थले तु धात्वर्थमुख्यविशेष्यकबोधः । बोधे सम्बन्ध विधया भासमानानामपि प्रकार- विधया प्रदर्शन व्युत्पादनसौकर्याय । प्रतियोगिता, अनुयोगिता, आधेयता, अधिकरण तेत्यादयः प्रतियोग्यनुयोग्याधेयाधिकरणादिनिष्ठा

धर्माः । तत्र प्रतियोगितानुयोगितयोः, विशेष्यताप्रकारतयोः, विशेष्यतासंसर्गतयोः

१ विघ्नसंशयात् तन्निश्चयाद्व । तदाचरणात् इत्यर्थः ।

१.

२ स्तुत्यादीति । अशीर्नमस्क्रिया वस्तुनिर्देशो वापि तन्मुखमिति त्रिविधमङ्गलेषु नमस्क्रियारूपं मङ्गलं त्रिविधं वाचिक, मानसिकं, कायिकं चेति । तत्र वाचिकं स्तुतिः । अत उक्तं स्तुत्याद्यन्यतमत्वमिति ।

Scanned with CamScanner

[[३]]

तर्कसङ्ग्रहः

प्रकारताप्रकारितयोः, विशेष्यता विशेष्यितयोः, संसर्ग तासंसर्गितयोः, विष- यताविषयितयोः, अत्रच्छेदकतावच्छिन्नतयोः इत्येवं जातीययोः मिथः सापेक्षधर्मयोः निरूप्य निरूपकभावः । यथा प्रतियोगिता निरूपितानुयोगिता. आधेयता निरूपिताधिकरणता, अनुयोगिता निरूपित प्रतियोगिता, अधि- करणतानिरूपितायता इत्यादिः । विशेष्यिताप्रकारितयोः प्रकारितासंसर्गि- तयोः एवंविधयोर्धर्मयोः परस्परमवच्छेद्यावच्छेदकभावः । यथा विशेष्यित्वा- वच्छिन्ना प्रकारिता, प्रकारित्वावच्छिन्ना विशेष्यिता इत्येवम् ।

अत्रेदं तम्। धर्मयोरेकनिष्ठत्वे अवच्छेद्यावच्छेदकभावः । यथा प्रकारित्वं विशेष्यित्वं च ज्ञाननिष्ठे । तयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावः । आधेयता- धिकरणतादिकं तु नैवम् भिन्ननिष्ठत्वात् । अतस्तयोर्निरूप्य निरूपकभावः । एवं यथा आधेयतानिरूपिताधिकरणता भवति तथा आधेयनिरूपितापि भवति अत्र आधेयमधिकरणतां प्रति निरूपकम् । एवमधिकरणनिरूपिता- धेयता । अत्र आधेयतानिरूपकमधिकरणम् । धर्मधर्मिणोरत्र न परस्परं निरूप्यनिरूपकभावः । किन्तु धर्मस्य निरूपितत्वं । धर्मिणो निरूपकता । एवमाधेयतादौ आधेयनिष्ठधर्मस्यावच्छेदकता । यथा घटनिष्ठाधेयतायां घटत्वस्यावच्छेदकत्वम् । यद्धर्मपुरस्कारेणाधेयत्वादिकं गृह्यते स धर्मः तत्रावच्छे- दकः । अपिच समस्तपदेषु विगृह्य अर्थाः वक्तव्याः । तत्पुरुषादिषु बुद्धिवैशय- मात्रोपयोगिनः विग्रहार्थाः शाब्दबोधे लक्षणयैव समासार्थस्य प्रवेशः । यत्र तु समासे न लक्षणा, तत्र समासार्थविग्रहार्थयोर्न वैलक्षण्यम् । तत्पुरुषे प्रायः पूर्वपदे लक्षणा । बहुव्रीहौ तु उत्तरपदे लक्षणा । पूर्वपदं तात्पर्यग्राहकम् । पूर्वपदस्य विग्रहे प्रत्ययान्तस्य योऽर्थः तदाश्रयपर्यन्तः तत्पुरुषे लक्षणार्थः । राजपुरुष इत्यत्र राज्ञः पुरुष इति विग्रहे राजपदस्य राजस्वत्वाश्रयपर्यन्तो लक्ष्यार्थः । तस्याभेद सम्बन्धेन पुरुषे अन्वयः । बहुव्रीहौ तु समस्तपदस्य यत्पदविशेषणत्वं तत्पदार्थे अभेदान्वययोग्यो लक्ष्यार्थः । यथा “रक्ताम्बरः स्कन्दः "

इत्यत्र अम्बरपदस्य रक्तरूपवद म्बर विशिष्टोऽर्थः । अधिकमन्य-

त्रावगन्तव्यम् ।

अथ बालानामभ्यासाय ललितपद्धत्या शाब्दबोधप्रकारः प्रदर्श्यते । निधायेति । निपूर्वकधाधातोः ध्यानमथः । ल्यप्प्रत्ययस्योत्तर कालिकत्वम् ।

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[1]]

हृदीति सप्तम्या अधिकरणत्वमर्थः । विश्वस्येश इति विग्रहे षष्ट्या निरूपि- तत्वमर्थः । ईशशब्दस्य नियामकतावानर्थः । विश्वस्येति षष्ठयर्थनिरूपित- त्वस्य नियामकतायां स्वरूपसम्बन्धेनान्वयः । ईशमित्यत्र द्वितीयायाः कर्म- स्वमर्थः । सविषयार्थकधातुसमभिव्याहत द्वितीयाया विषयतारूपं कर्मत्वमिति । हृदीत्यत्राधिकरणत्वरूप सप्तम्यर्थस्य धात्वर्थभूतध्याने निरूपकत्वसम्बन्धेना- न्वयः । तथाच हृनिष्ठाधिकरणतानिरूपक विश्वनिरूपित नियामकताब- द्विषयकं यद्ध्यानं तदुत्तरकालिकेति फलितम् । विधायेत्यत्र विपूर्वकधाधातोः विधानमर्थः । ल्यपः उत्तरकालिकत्वम् । गुरुणामित्यत्र षष्ठ्याः कर्मत्वमर्थः । वन्दनमित्यत्र द्वितीयायाः विषयत्वम् । तस्य विपूर्वक धाधात्वर्थी भूतकृतौ

विपूर्वकधाधात्वर्थी निरूपकतासम्बन्धेनान्वयः । एवञ्च गुरुकर्मकवन्दन विषयककृत्युत्तरकालिके- त्यायातम् । बालनामित्यत्र षष्ठ्याः समवेतत्वमर्थः । सुखबोधः अनायास- पुरस्कृतपदार्थतत्त्वज्ञानम् । तस्य चतुर्थ्यर्थप्रयोजकत्वे निरूपितत्व सम्बन्धे- नान्वयः । तथाच बालसमवेतानायासपूर्वकबोधप्रयोजिकेति फलितम् । क्रियते इत्यत्र मयेत्यध्याहार्यम् । अस्मच्छब्दस्य

। अन्नम्भट्टः

अन्नम्भट्टः, तृतीयायाः समवेत्वं चार्थः । कृन्धातोः कृतिः, आख्यातस्य वर्तमानकालिकत्वं विषयत्वं चार्थः । समवेतत्वस्य वर्तमानकालिकत्वस्य च कृतावन्वयः । कृतेर्निरूपितत्व सम्बन्धेन विषयतायाम् । विषयतायाः आश्रयत्वसम्बन्धेन तर्क- सङ्ग्रहे । एवञ्च मत्समवेत वर्तमानका लिककृति विषयः तर्कसङ्ग्रहः इति । । खण्डशाब्दबोधोऽयमिति केचन । अस्य वृत्तिज्ञानत्वेन व्यवहारः । अखण्डशाब्दबोधप्रकारस्तु हृन्निष्ठाधिकरणतानिरूपक विश्वनिरूपित नियामक- तावद्विषयकध्यानोत्तरकालिकगुरुकर्मकवन्दन विषयककृत्युत्तरकालिकबालसम- वेतानायासपूर्वक पदार्थतत्त्वज्ञान प्रयोजकान्नम्भट्ट समवेत वर्तमानका लिककृतिविषयः तर्कसङ्ग्रहः इति ।

दव्यगुणकर्मसामान्यविशेष- समवायाभावाः सप्त पदार्थाः ।

‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य’ इति श्रत्या आत्मतत्वदर्शने इष्टसाधनत्वावगमात् तत्र चेष्टाकाङ्क्षायां रात्रिसत्रन्यायेन ‘न

Scanned with CamScanner

तर्कसङ्ग्रहः

स पुनरावर्तते’ इत्युक्ता मुक्तिरेवेष्टत्वेन निश्चीयते । एवं श्रुतिवाक्य जन्यात्म- विषय कशाब्दज्ञान रूप श्रवणस्य, आत्मन इतर भिन्नत्वेनानुमानरूपमननस्य विजातीय-प्रतीत्यभाव - विशिष्ट सजातीय-प्रतीत्यनुवृत्ति-रूप- ध्यान प्रवाहात्मक- निदिध्यासनस्य च तयैवेष्टसाधनत्वावगमात् तत्र तादृशाकाङ्क्षायां आत्म- तत्रज्ञानमेव तादृशत्वेनावगम्यते । तथाचेदृशमननस्येतरपदार्थज्ञानसाध्यतया तस्य चोद्देशलक्षण परीक्षात्मकशास्त्राधीनत्वेन तत्राप्युद्देशं विना धर्मिधी- साध्यलक्षणादेः कर्तुमशक्यत्वेन प्रथमतः पदार्थानुद्दिशति — द्रव्येति । । ननु द्रव्यगुणेत्यस्य विभागवाक्यत्वेन “सामान्यवचनं पूर्वं विशेषस्य ततः परम्” इति न्यायात् सामान्यलक्षणाभिधानं विना विभागोऽनुपपन्नः । नहि पदार्थस्वरूपमजानतः कति पदार्था इति जिज्ञासा भवति । सामान्य- धर्मज्ञानस्य विशेष जिज्ञासां प्रति कारणत्वादिति चेत् सत्यम् । तथापि तर्कसङ्ग्रह इत्यत्र तर्क्यन्ते प्रतिपाद्यन्त इति व्युत्पत्त्या प्रतिपाद्यत्वरूप- सामान्यलक्षणस्य सूचितत्वेन विशेष जिज्ञासोदये विभागकरणे वा बाध- काभावात् । यद्वा अग्निहोत्रं जुहोति यवागूं पचति इत्यादिस्थलवत् पाठ- क्रमादर्थक्रमस्य प्राबल्यमाश्रित्य पदार्थाः द्रव्यगुणकर्मसामान्य विशेषसमवा- याभावाः सप्त इति योजना । पदार्थशब्दस्य पूर्वोपस्थितत्वेन पदस्यार्थः पदार्थः इति व्युत्पत्त्या पदाभिधेयत्वस्य, अभिधेयत्वस्य वा पदार्थ- सामान्यलक्षणस्य प्राप्तिसम्भवः । अत्रापि पदेतिविशेषणस्य प्रयोजनाभावात् अभिधेयत्वमेव पदार्थसामान्यलक्षणम् । अर्थपदस्य “अर्थ उपयाच्यायां इति चौरादिकात्, “ऋ गतौ” इति भौवादिकाद्वा धातोः निष्पन्नस्य अभिधेयार्थकत्वं “अर्थोऽभिधेयरैवस्तुप्रयोजन निवृत्तिषु”, “अर्थोऽभिधेये शब्दानाम् " इति निखण्टुप्रसिद्धम् ।

यद्यप्यभावः न नामग्राहमुपदिष्टः वैशेषिकसूत्रे, तथापि विशेषपरी- क्षणात् ’ घ्राणरसनचक्षुस्वक्श्रोत्राणीन्द्रियाणि भूतेभ्यः’ इति सूत्रेण मनसः इन्द्रियस्य अनुक्तावपि परीक्षकैः तस्येन्द्रियत्वस्वीकारवत् अभावस्यापि सप्तम- पदार्थताङ्गीकारात् । अत एव प्रमाणमञ्जय वैशेषिकप्रकरणे ‘अभिधेयः पदार्थः । स भावाभावभेदेन द्विधा’ इति विभागः कृतः । तत्रैव मनो निरूपणे ‘मूर्तत्वे सति सर्वदा स्पर्शशून्यं मनः; सुखज्ञानम् इन्द्रियजम्, अनित्यज्ञान-

Scanned with CamScanner

शक्तिसजीविनीव्याख्यासहितः

त्वात्, रूपज्ञानवत्’ इति मनसः सद्भावे इन्द्रियत्वे च प्रमाणं चोक्तम् । कुसुमाञ्जलौ च ‘अतोऽभावेन सह सप्तैव पदार्थाः’ इति उक्तम् । तद्वयाख्याने चोपाध्यायाः ‘भावरूपपदार्याः पटू अभावस्यापि मान- सिद्धतया पदार्थत्वोपगमादिति भावः’ इति आहुः । एवं च न्यायवैशेषि- कमतद्वयानुसारेण अभावस्यापि पदार्थत्वसिद्धिः इति ।

ननु सप्तग्रहणं व्यर्थम् । प्रत्येकं द्रव्यादिगतैकत्वमादाय न्यून सङ्ख्यायाः, अनुक्तेरेवाधिकसङ्ख्यायाश्च व्यवच्छेद सम्भवादिति चेत्, न, उद्देश्य विधेयभावस्यले असति बाधके विधेये विधेयसंसर्गे वा उद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वं गृह्यत इति नियमानुरोधेन पदार्थत्वं द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वव्याकम् इति व्याप्तिलाभाय

सप्तपदम् ।

—

ननु शक्त्यात्मकातिरिक्तपदार्थे विद्यमाने कथं सप्तैव पदार्था इति ? । तथाहि मण्या दिसंयुक्तेन्धनादौ सत्यपि वह्निसंयोगे दाहो न जायते । तच्छून्ये तु जायते । अतः मणिसमवधाने वहेर्दहनशक्तिः नश्यति । मण्य- भावदशायां दाहानुकूला शक्तिरुत्पद्यत इति कल्प्यते । एतादृशानुभववेद्या शक्तिः नोद्दिष्टपदार्थेष्वन्तर्भावमर्हतीति चेत् न दाहं प्रति मणेः प्रतिबन्ध- कत्वेन मण्यभावस्य कारणत्वेनैव निर्वाहे मणिसमवधानासमवाधानाम्या- मनन्तशक्तितत्प्रागभावध्वंसादीनां कल्पनस्यान्याय्यत्वात् सप्तैव पदार्थाः इति ।

अथ शाब्दबोधः । द्रव्यादिपदं द्रव्यत्वादिपरम् । निर्देशस्य भाव- प्रधानत्वात् । सप्तपदस्य विभाजकधर्मसप्तकान्यतमवति तिलक्षणा । तदर्थं विभाजक धर्मसप्त कान्यतमत्वावच्छिन्ने द्रव्यत्वादीनाम् अभेदसम्बन्धेनान्वयः । अन्यतमवतश्च पदार्थशब्दार्थे अभेदेनान्वयः । तथाच द्रव्यत्वगुणत्वकर्मत्व- सामान्यत्व विशेषत्वसमवायत्वाभावत्वा भिन्न विभाजकधर्मसम्प्त कान्यतमवद भिन्नाः पदार्था इति बोधः । विभागवाक्यघटकपदार्थत्वावच्छेदकधर्माः विभाजक- धर्मा इत्युच्यन्ते । ननु द्रव्यादिपदानां द्रव्याद्यर्थकत्वस्वीकारेणैव सामञ्जस्ये द्रव्यत्वादिपरत्वं किमर्थमिति चेत् न, कस्मिन्नपि पदार्थे द्रव्यादिसप्तका- भेदस्यासम्भवेन द्रव्यत्वादिपरत्वम् अङ्गीकृत्यैव तादृशबोधो वाध्यः । नचैवमपि कस्मिन्नपि पदार्थविभाजकधर्मे द्रव्यत्वा दिसप्तकाभेदः न सम्भवतीति अक्षितेऽपि

" ,

प्र

Scanned with CamScanner

[[१०]]

तर्कसङ्ग्रहः

लशुने न शान्तो व्याधिः इति वाच्यम् । अभावपदस्य द्रव्यत्यादिपदार्थ- विभाजकान्यतमत्वावच्छिन्ने लक्षणास्वीकारात् । एवं च सप्तपदलक्ष्यार्थे नान्यतमत्वं विवक्षणीयम् प्रयोजनाभावात् ।

तत्र द्रव्याणि पृथिव्यप्तेजो-

वाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि नवैव ।

[[1]]

निरूपणक्रमस्यैवोद्देशक्रम नियामकतया प्रथमं पदार्थानुद्दिश्य विभागे कृते तत्क्रमानुसारेणादौ द्रव्याणि विभजते-तत्रेति । तेषु पदार्थेषु मध्ये पृथिव्या- दीनि नवैव द्रव्याणि इत्यर्थः । विभागो नाम सामान्यतो ज्ञातस्य विशेषरूपेण कथनम्। सामान्यधर्मव्याप्यपरस्परासमानाधिकरणयात्रद्धर्मप्रकारकज्ञानानुकूल- व्यापार इति निष्कर्षः । अत्र नवत्वेन न्यूनसङ्ख्यायाः, एवकारेण अधिक- सङ्ख्यायाश्च व्यवच्छेदः । यथा स्कन्द एवाप्रतिहतशक्तिः इत्यत्र स्कन्दान्य- स्मिन् अप्रतिहतशक्तिमत्त्वव्यवच्छेदः, तथा इहापि पृथिव्यादिनवातिरिक्ते द्रव्यत्वव्यवच्छेदः । विशेष्य विशेषण क्रियागतैवकारस्य क्रमेणान्ययोगायोगात्य- न्तायोगव्यवच्छेदार्थकत्वात् । शङ्खः पाण्डर एवेत्यत्र विशेषगगतैवकारेण शङ्खे पाण्डुरवर्णायोगस्य, नीलं सरोजं भवत्येवेत्यत्र क्रियागतैवकारेण सरोजे नीलवर्णात्यन्तायोगस्य च व्यवच्छेदः । तमो न द्रव्यमिति पितृचरणकृत- दीपिकाप्रकाशे स्फुटीभविष्यति । अथ शाब्दबोधः । ’ तत्र द्रव्याणि’ इत्यत्र तच्छब्देन सप्त पदार्थाः प्रतिपाद्यन्ते । त्रप्रत्ययस्य घटकत्वमर्थः । पृथिव्या- दिपदं पृथिवीत्वादिपरम् । नवपदस्य विभाजक मनवकान्यतमवति लक्षणा । तथाच पृथिवीत्वापत्वते जस्त्ववायुत्वा काशत्व कालत्व दिक्त्वात्मत्वमनस्त्वरूप- विभाजकधर्मान्यतमवन्ति सप्तपदार्थघटकीभूतानि द्रव्याणीति बोधः । अत्रापि द्रव्यादीनां सामान्यलक्षणकथनं विना विभागकरण मनुचितमिति न मन्तव्यम् । पदार्थविभाजकवाक्येनैव द्रव्यत्वादीनां द्रव्यादिसामान्यलक्षणत्वलाभात् ।

रूपरसगन्धस्पर्श सङ्ख्यापरिमाणपृथकत्वसंयोगविभाग- परत्वापरत्वगुरुत्वद्रवत्व स्नेहशब्द बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेष- प्रयत्नधर्माधर्मसंस्काराश्चतुर्विंशतिर्गुणाः ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[११]]

गुणान् विभजते-रूपरसेति । गुणाश्रतुर्विंशतिरिति योजना । “रूपरसगन्धस्पर्शाः सङ्ख्याः परिमाणानि पृथकत्वं संयोगविभागों परत्वापरत्वे बुद्धयः सुखदुःखे इच्छाद्वेषी प्रयत्नाच गुणाः” इति सूत्रेण सप्तदशोक्ताः । चशब्देन भाष्यकारसमुच्चिताः गुरुत्वद्रवत्वस्नेहसंस्कार वर्माधर्मशब्दाः सप्त । मिलित्वा चतुर्विंशतिरिति ज्ञेयम् । धर्माधर्मयोदृत्व रूपेणानुगमसम्भवेऽपि धर्मत्वाधर्मत्वाम्यां विभागः भाष्यसम्मतः । गुणादिषु गुणरूपसङ्ख्याऽसम्भवात् अत्र चतुर्विंशतित्वं एकार्थसमवायादिना अपेक्षाबुद्धिविशेषविषयत्वेन वा बोध्यम् । रूपत्वादिविभाजकधर्मान्यतमवन्तो गुणा इति बोधः । चतुर्विं- शतिपदं मृदुत्वलघुत्वादीनामतिरिक्तगुणत्वव्यवच्छेदाय ।

उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चन प्रसारणगमनानि पञ्च कर्माणि ।

कर्म विभजते-उत्क्षेपणेति । कर्माणि पञ्चेत्यन्वयः । भ्रमणरेचन- स्पन्दनोर्ध्वज्जलन तिर्यग्गमनानां गमन एवान्तर्भावान्न पञ्चधा विभागोऽनुपपन्नः । उत्क्षेपणत्वापक्षेपणत्वाकुञ्चनत्वप्रसारणत्वगमनत्वरूप विभाजक धर्मान्यतमवन्ति कर्माणि इति बोधः । पञ्चपदम् अतिरिक्त व्यवच्छेदार्थमेव

परमपरं चेति द्विविधं सामान्यम् ।

सामान्यं विभजते परमपरं चेति । परत्वं व्यापकत्वम् । अपरत्वं व्याप्यत्वम् । घटत्व पटत्वादिजातीनां व्याप्यत्वम्, सत्ताजातेः व्यापकत्वम् । द्रव्यत्वपृथिवीत्वादीनां सत्तापेक्षया व्याप्यत्वं घटत्वाद्यपेक्षया व्यापकत्वं च भवति । परमित्यादिवाक्ये विधापदस्य विभाजकधर्मद्वयान्यतरवति लक्षणा । द्विपदं तात्पर्यग्राहकम् । तथाच परत्वापरत्वरूप विभाजकधर्मद्वयान्यतरवत् सामान्यमिति बोधः । लक्षणादिकं मूलकृदेव वक्ष्यति ।

नित्यद्रव्यवृत्तयो विशेषास्त्वनन्ता एव ।

विशेषं विभजते- नित्यद्रव्यवृत्तय इति । सामान्यान्तर्गतत्व निरा- साय अनन्ता इति । प्रतिव्यक्ति भिन्ना इति भावः । पृथिव्यादिचतुष्टयपर- माणवः आकाशादिपञ्चकं च नित्यद्रव्याणि । नित्यद्रव्येषु वृत्तयः इत्यत्र सप्तम्या निरूपितत्वमर्थः । वृत्तयः वृत्तिमन्तः । निरूपितत्वस्य त्रृत्तौ स्वरूप-

Scanned with CamScannerર

तर्कसङ्ग्रहः

सम्बन्धेनान्वयः । तथाच नित्यद्रव्य निरूपितवृत्तितावन्तः असङ्ख्याका विशेषा

इति बोधः ।

समवायस्त्वेक एव ।

समवायस्य भेदाभावादाह - समवाय इति । समवायगतैकत्वं स्व- सजातीयव्यक्त्यन्तररहितत्वम् । तच्च समवायनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्व- रूपम् । समवायान्तराभावेन समवायनिष्ठैकत्वस्य तादृशभेदप्रतियोगितानव- च्छेदकत्वात् । एकत्वविशिष्टाभिन्नः समवाय इति बोधः ।

अभावश्चतुर्विधः । प्रागभावः प्रध्वंसाभावोऽत्यन्ताभावो- ऽन्योन्याभावश्चेति ।

।

अभावं विभजते–अभावश्चतुर्विध इति । नन्पदजन्यप्रतीति विषय- त्वम् अभावत्वम् । यद्यप्यन्यत्र संसर्गाभावान्योन्याभावाभ्यां द्वैविध्यमुक्तम्, तथाप्यवान्तरप्रागभावत्वादिभिर्विभागस्य कर्तव्यतया चतुर्धा विभागः कृतः । प्रागभावत्वप्रध्वंसाभावत्वात्यन्ताभावत्वान्योन्याभावत्वरूप विभाजकधर्मान्यतमवान् अभाव इति बोधः । इत्युद्देशग्रन्थः ।

तत्र गन्धवती पृथिवी । सा द्विविधा नित्या अनित्या च । नित्या परमाणुरूपा । अनित्या कार्यरूपा । पुनस्त्रिविधा शरीरेन्द्रिथ- विषयभेदात । शरीरमस्मदादीनाम् । इन्द्रियं गन्धग्राहकं घ्राणं नासाग्रवृत्ति । विषयो मृत्पाषाणादिः ।

पृथिव्यादिपदार्थान्निरूपयिष्यन् प्रथमोद्दिष्टपृथिवी निरूपणमारभते- तत्रेति । अत्र तच्छब्देन अव्यवहितपूर्वोपस्थित पृथिव्याद्यन्योन्याभावान्ताः परामृश्यन्ते । त्रलः घटकत्वमर्थः । तथाच पृथिव्याद्यन्योन्याभावन्ति घटकी-

। भूतेत्यर्थः । निरूपणस्य लक्षणस्वरूपप्रमाणादिप्रकारकज्ञानानुकूलव्यापाररूप- तया प्रथमं पृथिव्या लक्षणमाह- गन्धवती पृथिवीति । गन्धवत्त्वं पृथिव्या लक्षणम् । लक्ष्या पृथिवी । लक्ष्यतावच्छेदकं पृथिवीत्वम् । यद्धर्मावच्छिन्नं लक्ष्यम्, स धर्मों लक्ष्यतावच्छेदकः । अतः पृथिवीनिष्ठा लक्ष्यता पृथिवी- त्वावच्छिन्ना । यो यस्याम् अवच्छेदकः सा तदवच्छिन्नेति नियमात् । तस्याः आश्रयोऽपि तदवच्छिन्न एव । एवं च लक्ष्यतावच्छेदकावच्छिन्नायां

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनी व्याख्यासहितः

[[१३]]

पृथिव्यां गन्धवत्त्वरूप लक्षणसत्त्वाल्लक्ष्ये लक्षणसमन्वयः । अलक्ष्ये जलादौ गन्धासत्त्वान्नातिव्याप्तिः । लक्षणस्य त्रीणि दूषणानि अव्याप्तिरतिव्याप्तिः असम्भवश्वति । लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वमव्याप्तिः । यथा गोः कपिलत्वं लक्षण- मित्युक्ते लक्ष्या गौः । तदेकदेशः श्वेतगवादिः । तत्र कपिलत्वस्य लक्षणस्या- सत्त्वादव्याप्तिः । अलक्ष्यवृत्तित्वमतिव्याप्तिः । यथा गोः शृङ्गित्वं लक्षणमित्युक्ते लक्ष्या गौः । अलक्ष्यं महिपादि । तत्र शृङ्गित्वस्य सच्वात्तल्लक्षणमति- व्याप्तिमत् । लक्ष्यमात्रावृत्तित्वमसम्भवः । यथा गोरेकशफवत्त्वं लक्षणमित्युक्ते लक्ष्या गौः, लक्ष्यमात्रे एकशफवत्त्वाभावादसम्भवग्रस्त मिदं लक्षणम् । एतद्दू- पणत्रयरहितो धर्मः लक्षणम् । तादृशो हि धर्मः गोः सास्नादिमत्त्वम् । अत्र पृथिवीसामान्ये गन्धवत्त्वसत्त्वात् तदितरस्मिन्नसत्त्वाच्च दूषणत्रयमपि नास्तीति निर्दुष्टं गन्धवत्त्वरूपं लक्षणं पृथिव्याः । लक्षणलक्षणपरिष्कारादयः दीपिकाप्रकाशयोः सम्यगवगन्तव्याः । सुरभि सलिलं, सुरभिः समीरणः इत्यादिप्रतीतिस्तु स्वाश्रयसंयुक्तत्वरूप परम्परासम्बन्धेन कुसुमायुपाधिगत- गन्धमेव सलिलादौ विषयीकरोति, न तु समवायेन । समवायेन गन्धवत्त्वस्यैव लक्षणत्वाभ्युपगमात् । पृथिवीत्वं च गन्धसमवायिकारणता- वच्छेदकतया सिद्धा जातिः । अन्यथा गन्धजनकतेजस्संयोगात् पृथिवीपर- माणावित्र तेजस्यपि गन्धप्रसङ्गः । गन्धत्वावच्छिन्नं प्रति पृथिवीत्वेन हेतुत्वान- भ्युपगमे गन्धत्वावच्छिन्नस्याकस्मिकत्वाच्या जलादावपि तदुत्पत्तेरापत्तिश्च । अत्र गन्धवत्त्वं च गन्धनिष्ठाधेयतानिरूपिताधिकरणताश्रयत्वम् । गन्धः आधेयः । पृथिवी अधिकरणम् । गन्धे आधेयता पृथिव्यामधिकरणता च। आधेयताया अधिकारणतायाश्च निरूप्यनिरूपकभावः सम्बन्धः । स च स्वरूप सम्बन्धविशेषः । तथाच गन्धनिष्ठा या आधेयता पृथिव्यां गन्धो- इस्तीत्याकारकप्रतीतिसिद्धा, तन्निरूपिता या अधिकरणता पृथिवीनिष्ठा, तदाश्रयत्वं पृथिव्याः ।

नन्वेवं सति कालस्य सर्वाधारतया कालिकसम्बन्धेन सर्वान्तर्गत- गन्धस्यापि काले वर्तमानतया अतिप्रसङ्गः। गन्धनिष्ठा या कालि- कसम्बन्धावच्छिन्नाधेयता, तन्निरूपिता या कालनिष्ठाधिकरणता, तदाश्रयत्वस्य काले विद्यमानत्वात् । अतः गन्ध निष्ठाघेयतायां समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वं

Scanned with CamScanner

१४.

तर्कसङ्ग्रहः

निवेशनीयम् । तन्निवेशे च समवायसम्बन्धावच्छिन्नाधेयता निरूपिता- धिकरणतायाः काले असत्त्वान्नातिव्याप्तिः । एवमपि जलादावतिव्याप्तिः । तथाहि गन्धनिष्ठाधेयता यथा गन्धत्वावच्छिन्ना, तथा गुणत्वावच्छिन्नापि, गन्धे गुणत्वस्यापि सचात् तथाच एकधर्मावच्छिन्नाधेयता एकैवेति न्यायेन तत्र गुणत्वावच्छिन्नाधेयताग्रहणे गन्धशीतस्पर्शादिनिष्ठगुणत्वावच्छिन्नाधेयताया ऐ क्येन तन्निरूपिताधिकरणताया जलादावपि सत्त्वात् तदाश्रयत्वं जलादावक्षतम् । तन्निवारणाय आधेयतायां गन्धत्वावच्छिन्नत्वमपि निवेश्यम् । तन्निवेशे च जलादौ शीतस्पर्शादिनिष्ठगुणत्वावच्छिन्नाधेयता निरूपिताधिकरणतायाः सत्त्वेऽपि गन्धत्वावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणताया अभावान्नातिव्याप्तिः । एवं यो घटः उत्पत्यनुक्षणे नष्टः, तत्र गन्धाभावात्, सुरभ्यसुरभ्यवयवारब्धे द्रव्ये च चित्रगन्धानङ्गीकारेण अवयवगन्धस्यैव प्रतीत्या अवयविनि गन्धा- नङ्गीकारात् तत्रचाव्याप्तिः । अतः समवायसम्बन्धावच्छिन्नगन्धत्वावच्छिन्न- गन्धनिष्टाधेयता निरूपिताधिकरणतासमानाधिकरणजातिमत्त्वस्य विवक्षणम् । उत्पन्नविनष्टघटादौ सुरभ्यसुरभ्यवयवारब्धे च समवायसम्बन्धेन गन्धवत्त्व विरहे- ऽपि पुष्पाद्यवच्छेदेन तादृशाधिकरणता समानाधिकरण पृथिवीत्व जातिमत्त्वस्य सत्वान्नाव्याप्तिः ।

ननु उत्पन्न विनष्टघटे कस्माद्गुणाद्यभावः इति चेत्, उष्यते द्रव्यस्य स्वगतगुणादिकं प्रति कारणतया घटाद्युत्पत्तिकाले गुणादिसत्वे कार्य पूर्व- वृतित्वरूपकारणत्वस्य भङ्गप्रसङ्गात्, द्वितीयक्षण एव घटादौ गुणादिरङ्गी- क्रियते । तेन उत्पन्नविनष्टघटे गुणाद्यभावसिद्धिः । नचैवमपि जलादाव-

तिव्याप्तिः ।

तादृशाधिकरणतावत्पुष्पादिवृत्तिसत्तारूपव्यापकजातिमत्त्वस्य तत्र सत्वादिति वाच्यम् । जातौ द्रव्यत्वव्याप्यत्वस्यापि विशेषणत्वेन निवेश- नात् । एवं च सत्ताजातेः द्रव्यद्रव्यत्वाभाववगुणादिवृत्तितया द्रव्यत्वाभावव- दवृत्तित्वरूपद्रव्यत्वव्याप्यत्वासम्भावात् तां जातिमादाय नातिप्रसङ्गः । एवमपि गन्धसमानाधिकरणद्रव्यत्वाभाववदवृत्तिद्रव्यत्वजातिमत्त्वस्य जलादौ सत्त्वात् पुनरप्यतिव्याप्तिरितिचेत् अत्र तदभाववदवृत्तित्वरूपं व्याप्यत्वं न विवक्ष्यते । अपितु न्यूनदेशवृत्तित्वरूपं तत् विवक्ष्यते । तच्च तदधिकरणवृत्तिभेद प्रतियोगितावच्छेदकत्वरूपम् । तथाच द्रव्यत्वाधिकरण

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनी व्याख्यासहितः

घटः, तद्वृत्तिः यो भेदः पटो नेति भेदः । एवं द्रव्यं नेत्याकारक- प्रतीतिसिद्धस्तु न भवति । तत्प्रतियोगितावच्छेदकजातिः पटत्वादिः, न तु द्रव्यत्वम् । द्रव्यत्वाधिकरणे सत्तावद्भिन्नमिति प्रतीतिसिद्धभेदस्याप्यसम्भ- वात् सत्तापि तद्वृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेद की भूता न भवति । अतः द्रव्यत्वजातिं सत्ताजातिं वादाय जलादौ नातिव्याप्तिः । नच तथापि जातित्वेन जातिमनिवेश्य गन्धसमानाधिकरणः द्रव्यत्वव्याप्यो यो धर्मः तादृशधर्मवत्त्वम् इत्येतावदेव लक्षणमस्तु इति वाच्यम् । द्रव्यत्वाधिकरणाकाशादिनिष्ठमेद- प्रतियोगितावच्छेद की भूत पृथिवीजलान्यतरत्वमादाय जलादावतिप्रसङ्गात् । नच समवायेन तादृशधर्मवत्त्वनिवेशे पृथिवीजलान्यतरत्वस्य मेदरूपतया स्वरूप- सम्ब-धैनैव जलादौ तस्य विद्यमानतया नातिप्रसङ्ग इति वाच्यम् । वायुः पृथिवीजलसंयोगवान्नेति प्रतीतिसिद्धभेदस्य द्रव्यत्वाधिकरणवाय्वादिवृत्तितया तत्प्रतियोगितावच्छेदकः गन्धसमानाधिकरणः यो धर्मः पृथिवीजलसंयोगरूपः तादृशधर्मवत्त्वं समवायेन जलादावक्षतम्, संयोगस्य द्विनिष्ठत्वात् । अतः जलादावतिव्याप्तिपरिहाराय जातित्वेन जातिनिवेशः । पृथिवीजलान्यतरत्वस्य पृथिवीजलसंयोगस्य वा धर्मस्य जातिरूपत्वाभावात् जलादौ नातिव्याप्तिः । एवञ्च समवायसम्बन्धावच्छिन्न गन्धत्वावच्छिन्नाधेयता निरूपिताधिकरणतावद्- वृत्तिः द्रव्यत्वाधिकरणवृत्तिभेदप्रतियो गितावच्छेद कीमता या जातिः तादृश- जातिमत्त्वं पृथिव्या लक्षणमिति फलितम् ।

समवायेन गन्धाधिकरणवृत्तिः,

द्रव्यत्वाधिकरणजलादिवृत्तिश्च

यो भेदः जल प्रथिवी नेतिप्रतीतिसिद्धो मेदः, तत्प्रतियोगितावच्छेद की भता च जातिः पृथिवीत्वरूपा । तादृशजातिमत्त्वस्य पृथिव्यां सर्वत्र सखा- लक्षणसमन्वयः ।

अत्र जातिघटितलक्षणं विहाय आधेयतात्वेनाधेयताम् अधि- करणतत्वेनाधिकरणताञ्चाप्रवेश्य, गन्धनिष्ठा या, तन्निरूपिता या, तदा-

वस्तुतस्तु गन्धत्वाच्छिन्न समवाय सम्बन्धावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरण- तावच्छेदकत्वम् इत्युक्यैव समस्तदोषवारणसम्भवेन द्रव्यत्वव्याप्यत्वस्य जातित्वेन नातिनिषेशस्य वा प्रयोजनाभावो बोध्यः ।

Scanned with CamScanner

तकसङ्ग्रहः

कील

गन्ध निष्ठाधिकरणतानिरू- समवायसम्बन्धावच्छिन्ना

श्रयत्वमित्येतावत एव लक्षणत्व स्वीकारे पिताधेयतामादाय गन्धत्वे अतिप्रसङ्गः ।

गन्धनिष्ठा या तन्निरूपिता इति निवेशे तु समवायसम्बन्धावच्छिन्न- गन्धनिष्ठ प्रकारता निरूपितप्रकारितामादाय गन्धवती पृथिवीति ज्ञाने अति- व्याप्तिः । अतः आधेयतात्वादिना आधेयत्वादिनिवेशः । गन्धनिष्ठा या तन्निरूपिता या अधिकरणता तदाश्रयत्वमिति लक्षणे कृते तु स्वनिष्ठाधेयता- निरूपितत्ववत् स्वनिरूतत्वस्यापि अधिकरणतायां सत्त्वेन गन्धनिष्ठ- लक्षणता निष्ठाधेयता निरूपिताधिकरणत्वस्यापि गन्धे सत्त्वादतिव्याप्तिः । समवायसम्बन्धावच्छिन्ना गन्धनिष्ठा या तन्निरूपिता या अधिकरणतेति लक्षणकरणेऽपि गन्धनिष्ठसमवायसम्बन्धावच्छिन्नलक्षणतानिरूपिताधिकरणता- मादाय गन्ध एवातिप्रसङ्गः । अतः आधेयतात्वेनाधेयता निवेश्या । गन्धनि- ष्ठाधेयतानिरूपिता या तदाश्रयत्वमिति लक्षणे गन्धनिष्ठाधेयतानिरूपिता- वच्छेदकतामादाय पुनरपि गन्धत्वे अतिप्रसङ्गः । आधेयतायां समवायसं- बन्धावछिन्नत्व निवेशेऽपि गन्धे गन्धत्वस्य समवायेन स्थित्या नातिव्याप्ति- निरासः । अतः अधिकरणतात्वेनधिकरणता निवेश्या । एवमपि गन्धनिष्ठा- धेयतानिरूपिताधिकरणताश्रयत्वस्य गन्धे सत्त्वादतिप्रसङ्गः । स्वनिष्टा- धेयता निरूपितवत् स्वनिरूपितत्वमप्यधिकरणतायां सम्भवति इति न्यायेन गन्ध निष्ठाधेयत्व निष्ठाधेयतानिरूपिताधिकरणत्वस्येव गन्धनिष्ठाधयता निरूपि- ताधिकरणत्वस्यापि गन्धे सत्त्वादतिव्याप्तिः । गन्धनिष्ठाधेयत्वनिष्ठाधेयत्वा- निरूपितगन्धनिष्टाघेयतानिरूपिता या अधिकरणता तदाश्रयत्वमिति वा गन्धनिरूपिताधिकरणत्वमिति वा लक्षणकरणेन सामञ्जस्यात् । उत्पन्नविनष्ट- घटे अव्याप्तिवारणाय समवायस्वसमवायिसमवेतत्वान्यतर सम्बन्धेन गन्ध- विशिष्टत्वमिति लघुलक्षणे कृते उत्पन्नविनष्टघटे समवायेन गन्धाभावेऽपि स्वमवायिसमवेतत्व सम्बन्धेन गन्धवत्त्वसम्भवान्नाव्याप्तिः । स्वपदेन अवयवगन्धः ग्राह्यः । प्रथमसम्बन्धाभावे परमाणुषु, द्वितीयसम्बन्धभावे उत्पन्नविनष्टघटादौ चाव्याप्तिः । एवंलक्षणकरणे तु जातिघटितलक्षणं नावश्यकम् ।

अथ बोधः । तत्रेति तच्छब्देन पृथिव्यादिपदार्थाः प्रतिपाद्यन्ते । श्रद-

। प्रत्ययस्य घटकत्वमर्थः । गन्धोऽस्यामस्तीति गन्धवती । इदंशब्देन पृथिवी

Scanned with CamScannerशक्ति सञ्जीविनीव्याख्यासहितः

२७.

प्रतिपाद्यते । सप्तम्या अधिकरणत्वमर्थः । अस्धातोराधेयत्वं तदुत्तरवर्तितिपः

1 आश्रयत्वं चार्थः । पृथिव्याः अधिकरणले अवेयतासम्बन्धेनान्वयः । तिवर्या- श्रयत्वस्य स्वरूपसम्बन्धेन गन्धे अन्वयः । तथाच पृथिवीनिष्ठाविकरणतानिरू- पिताधेयताश्रयो गन्धः इति वृत्तिजन्यो बोधः । गन्धवती पृथिवीति वाक्ये च मतुबर्थः नित्यसम्बन्धी । “भूमनिन्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संसर्गे- ऽस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुबादयः ॥” इति स्मरणात् । मतुबर्थघटक नित्य- सम्बन्धश्च समवाय एव । समवायत्वं नित्यसम्बन्धत्वम् इति हि नैयायिकाः । तादृशसम्बन्धे प्रकृत्यर्थगन्धस्य प्रतियोगितया, मतुबन्तार्थस्य पृथिवीपदार्थों अभेदेन चान्वयः । तथाच पदार्थघटकीभूता पृथिवी गन्धप्रतियोगिकसम- चाय्यनुयोग्य भिन्ना इति शाब्दबोधः ।

ननु पृथिव्या अनित्यत्वे अवयवानवस्थापत्तिः । नित्यत्वे कार्यस्यः गन्धवतो द्रव्यान्तरत्वापत्तिः । अतः तां विभजते-सा द्विविधेति । नित्या परमाणुरूपेति । अनवस्थाभयेन तस्या निरवयवत्वात् अवयवनाशत- त्संयोगनाशरूपनाशकाभावात्तस्य नित्यत्वम्म् । अनित्या कार्यरूपेति । द्वयणुकादिब्रह्माण्डान्ता अनित्या इत्यर्थः । ननु नित्याः परमाणव एव संयोग विशेष विशिष्टाः घटपटादिरूपेण भासन्ते इत्येवोपपत्तौ कार्यरूपपृथि- व्यभ्युपगमो व्यर्थ इति चेत्, न; परमाणूनाममहत्त्वात् संयोगविशेषवि- शिष्टानामपि तेषां प्रत्यक्षानुपपत्त्या द्वयणुकघटादिप्रतीत्यनुपपत्तेः । बौद्धास्तु महत्त्वस्य संयोगविशेषरूपत्वेन तस्यैव द्रव्यप्रत्यक्षप्रयोजकतया महत्त्व- विशिष्टपरमाणु समूहप्रत्यक्षे न किमपि बाधकमित्याहुः । उत्पत्तिशून्यत्वे सति नाशशून्यत्वम् नित्यत्वम् । उत्पत्तिमत्त्वे सति नाशवत्त्वमनित्यत्वम् ।

प्रकारान्तरेण विभजते – पुनरिति । अत्र शरिरेन्द्रियविषयभेदेन विभागः पृथिवीमात्रस्यैव, नानित्यपृथिव्याः । पुनः पदवैयर्थ्यात् । परमाणूनाम् ईश्वरीय प्रत्यक्षविषयत्वेन विषयेष्वन्तर्भावात् । पृथिव्यादिचतुष्टयस्य द्वेधा विभागस्य प्रयोजनन्तु प्रथमप्रकारेण जगदुपादानकारण विवेकः । द्वितीय- प्रकारेण द्रव्यस्य भोगसम्पादकत्व विवेकः । अत्र पुनस्त्रिविधेत्यादि- वाक्ये शरीरादिपदानां शरीरत्वादिपरत्वम् । भेदपदार्थो विशेषधर्मः ।

त. २

Scanned with CamScanner

[[૨૮]]

तर्कसङ्ग्रहः

च

पञ्चम्याः ज्ञाप्यत्वमर्थः । तस्य

विधापदलक्ष्यार्थविभाजकधर्मान्यत- मवत्त्वे अन्वयः । पुनरित्यस्य पूर्वोक्तविभाजकधर्मभेदोऽर्थः । तस्य त्रिविधे- त्यत्र विभाजकधर्मेऽन्वयः । तथाच पूर्वोक्तविभाजकधर्म भिन्नशरीरत्वे न्द्रियत्व विषयत्वरूप विशेषधर्मज्ञाप्य विभाजकधर्मत्रयान्यतमवती पृथिवीति शाब्दबोधः । यद्वा शरीरत्वादिभेदप्रयोज्यप्रकारत्रयान्यतमत्रती पृथिवीति बोधः । अस्मिन्पक्षे पञ्चम्यर्थः प्रयोज्यत्वम् । विभाजकत्वं च धर्मे विभागवाक्य घटकपदजन्योप- स्थितिनिरूपित विशेष्यता निरूपितप्रकारताश्रयत्वम् ।

पार्थिवशरीरं दर्शयति — शरीरमिति । अस्मदादीनामित्यत्र षष्ठया आधेयत्वमर्थः । तस्य शरीरपदार्थैकदेशे भोगे अन्वयः । तथाचास्म- दादिभोगावच्छेदकशरीरं पार्थिवमिति वाक्यार्थः । शरीरं यद्यपि पाञ्चभौतिकं, तथापि पृथिव्युपादानमिति तस्य पार्थिवत्वम् । अन्येषां तु चतुर्णां भूतानां निमित्तत्वमेवेति बोध्यम् । । पृथिवीसमचा- यिकारणत्वं च शरीरस्य स्वेदाद्यपगमेऽपि गन्धानुवृत्तेरिति भावः । अस्मदादीनामित्यत्रादिपदेन अयोनिजशरीरपरिग्रहः । पार्थिवेन्द्रियं दर्श- यति इन्द्रियमिति । गन्धस्य

। ।

ग्राहक गन्धग्राहकम् । षष्ठया विषयतानिरूपकत्वम्, ग्रहधातोः प्रत्यक्षम् ण्वुलः जनकत्वं चार्थः । तथाच गन्धविषयकप्रत्यक्षजनकत्वे सति इन्द्रियत्वं घ्राणेन्द्रिय- लक्षणम् । गन्धविषयकं यत्प्रत्यक्षम् ‘अयं सुरभिः’, ‘अयम् असुरभिः’, इत्याद्याकारकम्, तज्जनकत्वे सति इन्द्रियत्वं घ्राणेन्द्रिये वर्तत इति लक्षण- समन्वयः । इन्द्रियत्वमात्रोपादाने चक्षुरादावपीन्द्रियत्वसत्त्वात्तत्रातिव्याप्तिः । तद्वारणाय गन्ध विषयकप्रत्यक्षजनकत्वदलम् । तन्निवेशे तु चक्षुरादाविन्द्रियत्व- सत्त्वेऽपि गन्धग्राहकत्व विरहान्नातिव्याप्तिः । तावन्मात्रोक्तौ ज्ञानमात्रं प्रति आत्मनः समवायिकारणतया गन्धविषयप्रत्यक्षस्यापि ज्ञानान्तर्गतत्वात् तज्जन- कत्वमात्मनि वर्तत इति तत्रातिव्याप्तिः । तद्वारणायेन्द्रियत्वोपादानम् । एवमपि आत्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियेण, इन्द्रियमर्थेन, ततः प्रत्यक्षम्, इति क्रमात् मनसि इन्द्रियत्वस्य गन्धग्राहकत्वस्य च सत्त्वान्मनस्यतिव्याप्ति- सम्भवः ।

अतः अत्र इन्द्रियपदं बहिरिन्द्रियमात्रपरं बोध्यम् । बहिरिन्द्रियत्वं

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१९]]

च मनोभिन्नेन्द्रियत्वम् । गन्धग्राहकमिति प्रयोजनम् । घ्राणमिति सञ्ज्ञा । - नासाग्रेत्याश्रयोक्तिः । महत्त्वसमानाधिकरणगन्धाः, तदभावाः तज्जातयः, - तदभावाः, तत्समवायः, तदभावः, तद्धर्मः, तदभावश्व प्राणेन्द्रियग्राह्याः । विषय दर्शयति - विषय इति । शरिरेन्द्रियभिन्नत्वं विषयत्वम् । रूपरस- - गन्धस्पर्श सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोग विभागपरत्वापरत्वगुरुत्वद्रवत्वसंस्कारवती ‘पृथिवी । तत्र रूपरसगन्धस्पर्शाः चत्वारो विशेषगुणाः । अन्ये सामान्य- गुणाः । अत एवाहुः-

“रूपं गन्धो रसः स्पर्शः स्नेहः सांसिद्धिको द्रवः । बुद्धयादिभावनान्ताश्च शब्दो वैशेषिका गुणाः ॥” इति । इमे पोडश विशेषगुणा इत्यर्थः ।

“सङ्ख्यादिरपरत्वान्तो द्रवोऽसांसिद्धिकस्तथा । गुरुत्ववेगौ सामान्यगुणा एते प्रकीर्तिताः ॥ "

एते दश सामान्यगुणाः । एते सर्वेऽपि पृथिव्याम् । अत्र वेगपदेन

संस्थितस्थापक संस्कारोऽपि गृह्यते ।

“वायोर्नवैकादश तेजसो गुणाः

जलक्षितिप्राणभृतां चतुर्दश ।

दिक्काल्योः पञ्च षडेव चाम्बरे

महेश्वरेऽष्टौ मनसस्तथैव च ॥ " इति परिगणनात् । इति पृथिवीनिरूपणम् ।

शीतस्पर्शवत्य आपः । ता द्विविधा नित्या अनित्याश्च । नित्याः परमाणुरूपाः । अनित्याः कार्यरूपाः । पुनस्त्रिविधाः शरीरेन्द्रियविषयभेदात् । शरीरं वरुणलोके । इन्द्रियं रसग्राहकं - रसनम् । तच्च जिह्वाग्रवृत्ति । विषयः सरित्समुद्रादिः ।

क्रमप्राप्तं जलं लक्षयति- शीतेति । शीतस्पर्शवत्त्वमपां लक्षणम् । शीतस्पर्श निष्ठाधेयतानिरूपिताधिकरणताश्रयत्वम् । शीतस्पर्शनिष्ठा - आधेयता अप्सु शीतस्पर्शोऽस्तीतिप्रतीतिसिद्धा । तन्निरूपिता या अधि-

तच्च

Scanned with CamScanner

[[२०]]

तर्कसङ्ग्रहः

करणता अप्सु विद्यमानाधिकरणता, तदाश्रयत्वस्याप्सु सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः ६ उत्पन्नविनष्टजले अन्याप्तिवारणाय कालपृथिव्यादावतिव्याप्तिवारणाय च शीतस्पर्शत्वावच्छिन्नसमवायसम्बन्धावच्छिन्नाधेयता निरूपिताधिकरणतावदव- तिद्रव्यत्वाधिकरणवृत्तिभेद प्रतियोगितावच्छेद की भूत जातिमत्त्वमिति परिष्कर-. णीयम् । अन्यत्सर्वम् अन्वयबोधश्च पूर्ववत् । जलशरीरस्य कुतो नाध्यक्ष मित्यत आह— वरुणलोके इति । विप्रकृष्टवरुणस्वामिकलोके वर्तमानतया तस्यः नाध्यक्षमिति भावः । इन्द्रियमिति । रसनेन्द्रियलक्षणं तु रसविषय प्रत्यक्षजनक सति इन्द्रियत्वम् । रसविषयकप्रत्यक्षम् ’ इदं मधुरम्’, इदं तिक्तम्’, इत्याद्या- कारकम् । तज्जनकत्वे सति इन्द्रियत्वस्य रसनेन्द्रिये सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः ॥ दलप्रयोजनं पूर्ववत् । महत्त्वसमानाधिकरणा रसाः, तदभावाः, तत्समवायः, तदभावः, तद्धर्मः, तदभावश्च, रसनेन्द्रियग्राह्याः । गन्धं विहाय स्नेहं संयोज्य चतुर्दश गुणाः जले । तत्र रूपरसस्पर्शस्नेहसांसिद्धिकद्रवत्वानि पञ्च विशेषगुणाः । असांसिद्धिकद्रवत्वं विहाय नव सामान्यगुणाः ।

उष्णस्पर्शवत्तेजः । तद् द्विविधम् नित्यमनित्यं चेति । नित्यं

। परमाणुरूपम् । अनित्यं कार्यरूपम् । पुनस्त्रिविधं शरीरेन्द्रिय- विषयभेदात् । शरीरमादित्यलोके । इन्द्रियं रूपग्राहकं चक्षुः । तच्च कृष्णताराग्रवृत्ति । विषयः चतुर्विधः भौमदिव्यौदर्याकरज- भेदात् । तत्र भौमं वयादि । दिव्यमबिन्धनं विद्युदादि । भुक्तस्य. परिणामहेतुरौदर्यम् । आकरजं सुवर्णादि ।

तेजसो लक्षणमाह – उष्णस्पर्शेति । उष्णस्पर्शनिष्ठाधेयता निरू– पिताधिकरणताश्रयत्वं लक्षणं बोध्यम् । अत्रापि कालजलादावति- व्याप्तिवारणाय, चन्द्रकिरणादौ उत्पन्नविनष्टतेजसि चाव्याप्तिपरिहाराय समवायसम्बन्धावच्छिन्नोष्णस्पर्शत्वावच्छिन्नाधेयता निरूपिताधिकरणतावद्वृत्ति- द्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वं विवक्षणीयम् । रूपग्रहजनकत्वे सति इन्द्रियत्वं । चक्षुरिन्द्रियलक्षणम् । विशेषणानुपादाने घ्राणादौ विशेष्यानुपादाने - आत्मनि चातिव्याप्तिः । महत्वोद्भूतरूपालोकसंयोगविशिष्टद्रव्याणि, तदभावाः, तादृशद्रव्यवृत्तिजातयः,

तदभावाः,

तादृशद्रव्यवृत्यु-

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[२१]]

भूत रूपसङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्व संयोग विभागपरत्वापरत्वद्रवत्वस्नेहाः, तदभावाः, तादृशगुणवृत्तिजातयः, तदभात्राः तादृशद्रव्यवृत्तिकर्म, तदभावः, तज्जातिः, तदभावः तादृशद्रव्यवृत्तिसमवायः, तदभावः, तद्धर्मः, “तदभावः, एते चक्षुर्ब्राह्याः । येनेन्द्रियेण यद् गृह्यते तेनेन्द्रियेण तन्निष्ठा जातिः तदभावश्च गृह्यत इति नियमः । तैजसविषये अवान्तरभेद- सत्त्वादाह - विषयश्चतुर्विध इति । भूमौ भवं भौमम् । दिवि भवं दिव्यम् । उदरे भवमौदर्यम् । आकरात् जायत इत्याकरजम् । भूमौ अवमित्यादौ सप्तम्या अवच्छिन्नत्वमर्थः । भवपदार्थः जन्यतावत् । भूम्या-

जन्यतावदिति

च्छिन्नजन्यता दिति बोधः । अत्र अनित्य विषयस्यैव विभागः कृतः, आकर्ज मिति स्पष्टोक्तेः । भौममित्यादौ सम्बन्धार्थकत्वमङ्गीकृत्य परमाणू- नामपि सम्प्रहस्तु न भवति, परमाणूनां सर्वत्रसञ्चारितया भौमत्व दिव्यत्वादि- व्यवस्थाकरणासम्भवात् परमाणावबिन्धनत्वा सम्भवाच्च । अतः नित्य- विषयस्य तेजसः पूर्व विभागेनैव ज्ञातं प्रायतया

अनित्य विषयस्यैव ‘विभागः कृत इति मन्तव्यम् । अबिन्धनमिति । इन्ध्धे अग्निरनेन इति व्युत्पत्त्या “धि इन्धी दीप्तौ” इति रौधादिकात् धातोः करणल्युडन्ता- न्निष्पन्नः इन्धनशब्दः दीप्तिकारकवाचकः । आपः इन्धनानि यस्य तत् इति विग्रहः । अबभिन्नकरणप्रयोज्यदीप्त्याश्रय इति बोधः । आदिना - बडवानलपरिग्रहः । भुक्तस्येति । फले व्यापारे च धातोः पृथक् शक्तिरिति चदतां दीधितिकृतां मते कर्मप्रत्ययान्तस्थले व्यापारः फले जन्यतासम्बन्धेन विशेषणम् । कर्मप्रत्ययस्याश्रयत्वमर्थः । फलविशिष्टव्यापारे एकैव धातोः शक्तिरिति वादिनां मते तु फलं कर्मप्रत्ययार्थः । तथाच व्यापारजन्य- गाधः संयोगाश्रयतावान, गलाघस्संयोगानुकूलव्यापारजन्यफलाश्रयतावान्वा मुक्तपदार्थः । षष्ठ्यर्थः सम्बन्धः । तथाच भुक्तस्य परिणामहेतुरित्यस्य व्यापारजन्यगलाधः संयोगाश्रयद्रव्यीयतादृश रूपान्तराद्युत्पत्तिनिरूपितहेतुताश्रय -इति बोधः । आकरजमिति । आकराज्जायते इति आकरजम् । आकरः खनिः । पञ्चम्याः निरूपितत्वमर्थः जन्यतायामन्वेति । स्पर्शाद्यपरत्वान्ताः अष्टौ रूपवेगद्रवत्वानीत्येकादश गुणाः तेजसि । तत्र रूपस्पर्शी द्वौ विशेषगुणौ । गुरुत्वं वर्जयित्वा नव सामान्यगुणाः ।

Scanned with CamScanner२२

तर्कसङ्ग्रहः

रूपरहित स्पर्शवान्वायुः । स द्विविधः नित्योऽनित्यश्चेति । नित्यः परमाणुरूपः । अनित्यः कार्यरूपः । पुनस्त्रिविधः शरीरेन्द्रियविषयभेदात् । शरीरं वायुलोके । इन्द्रियं स्पर्शग्राहकं त्वक्. सर्वशरीरवृत्ति । विषयो वृक्षादिकम्पनहेतुः । शरीरान्तः सञ्चारी वायुः प्राणः । स चैकोsपि उपाधिभेदात्प्राणापानादिसञ्ज्ञां लभते ।

वायुं निरूपयति — रूपरहितेति । रूपेण रहितः रूपरहितः । तृतीयायाः प्रतियोगिता निरूपकत्वमर्थः । रहधातोः अत्यन्ताभावः, क्तप्रत्ययस्यः आश्रयत्वं चर्थः । रूपस्याधेयत्वसम्बन्धेन प्रतियोगितायामन्वयः । तथाच रूपनिष्ठप्रतियोगिता निरूपकाभावाश्रयत्वे सति स्पर्शवत्त्वं वायोर्लक्षणमिति फलितम् । तदभावं प्रति तत् प्रतियोगि । अतश्च रूपाभावं प्रति रूपं प्रतियोगि । प्रतियोगिता रूपनिष्ठा । तन्निरूपकाभावः ‘वायो रूपं नास्तीति” प्रतीतिसिद्धो रूपाभावः । तदाश्रयत्वे सति स्पर्शवत्त्वस्य वायौ सत्त्व लक्ष्ये लक्षणसमन्वयः । विशेषणमात्रोपादाने गगनादौ, विशेष्यमात्रोपादाने पृथिव्यादौ चातिव्याप्तिः । अतः उभयोपादनम् । एवञ्च रूप निष्ठप्रतियोगि– तानिरूपकाभावाश्रयत्वे सति समवायसम्बन्धावच्छिन्नस्पर्शत्वावच्छिन्नाधेयता- निरूपिताधिकरणतावद्वृत्तिद्रव्यत्वाधिकरणवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेद कजा- तिमत्रं वायोः निष्कृष्टलक्षणम् । आधेयतायां समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वानिवेशे

। कालिकसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतामादाय, स्पर्शत्वावच्छिन्नत्वानिवेशे गुणत्वा- वच्छिन्नाघेयतामादाय च काले अतिव्याप्तिः, तत्र रूपाभावस्य सत्त्वात् अतः उभयोपादानम् । जातिघटितलक्षण परिष्कारेणोत्पन्न विनष्टवायोः नाव्याप्तिः । सत्तादिजातिमादायाकाशादावतिव्याप्तिवारणाय न्यूनदेशवृत्ति- स्वरूपद्रव्यत्वव्याप्यत्व निवेशः । नीरूपपदार्थेषु दोषवारणं स्पर्शवत्त्व- दल घटक विशेषणानां प्रयोजनम् । अत्र पृथिव्यादावतिव्याप्तिवारणाय रूपनिष्ठप्रतियोगितायां समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वं निवेशनीयम् । अन्यथा संयोगेन रूपं नास्तीति प्रतीतिसिद्धस्य संयोगसम्बन्धावच्छिन्नरूपत्वाव- च्छिन्नप्रतियोगिता निरूपकाभावाश्रयत्वस्य पृथिव्यादावपि सत्त्वात्तत्राति- ‘च्याप्तिः ।

ननु एवमपि उभयत्वावच्छिन्नप्रतियोगितामादाय पुनरष्य-

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्या सहितः

२३.

तिव्याप्तिस्तदवस्यैव । ’ रूपघटत्वोभयं नास्ति’ इत्याकारकप्रतीतिसिद्धा- भात्रीयरूपघटत्वोभयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताया ग्रहणात् एकसत्वेऽपि द्वयं नास्तीति प्रतीत्या पृथिव्यादौ रूपस्य सत्वेऽपि घटत्वादेरभावात्ता- दृशोभयाभावाश्रयत्वस्य स्पर्शवत्त्वस्य च तत्र सत्त्वात् निरुक्तोभयाभाव- प्रतियोगितायाम् उभयत्वरूपावच्छेदकधर्मान्तर्गत रूपत्वावच्छिन्नत्वसत्त्वादिति चेत्, प्रतियोगितायां रूपत्वावच्छिन्नत्वमात्रस्यैव निवेशात् रूपघटत्वोभयत्वा- वच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावो न ग्रहीतुं शक्य इति नातिव्याप्तिः । पृथिव्यादौ कालिका दिसम्बन्धेन रूपाभाववत्त्वसत्त्वादतिव्याप्तिवारणाय अभावीयसम्बन्धः - स्वरूपसम्बन्धः इति मन्तव्यम् । समवायसम्बन्धावच्छिन्न- रूपत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाव निष्ठाधेयता यथा स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्ना तथा कालस्य सर्वाधारतया कालिकसम्बन्धावच्छिन्नापि भवितुमर्हतीति तत्त्रम् । नचैवमपि घटादावतिव्याप्तिः, उत्पन्नं द्रव्यं क्षणमगुणमक्रियं च तिष्ठति इति न्यायेन उत्पत्तिक्षणावच्छेदेन तत्र रूपरहितत्वस्य द्वितीय- क्षणावच्छेदेन स्पर्शवत्त्वस्य च वर्तमानत्वादिति वाच्यम् । घटादिनिष्ठरूपा- भावाधिकरणतायाः उत्पत्तिकालावच्छिन्नतया निरवच्छिन्नत्वनिवेशेनाति-

व्याप्तेः परिहरणीयत्वात् । अथवा रूपरहितत्वं रूपाधिकरणभिन्नत्वम् । भेदस्य व्याप्यवृत्तितया, व्याप्यवृत्तेरवच्छेदकसद्भावे प्रमाणाभावात्, रूपाधिकरण- भिन्नत्वस्य घटादावसम्भवात् । एवञ्च रूपरहितदृलस्य स्वप्रतियोग्यन- धिकरणं यद्रूपाभावाधिकरणमिति पर्यवसितार्थकतया घटादौ नाति- व्याप्तिः । स्वं रूपाभावः ।

स्वप्रतियोगिरूपस्य घटादावुत्पत्ति- कालावच्छेदेनासत्त्वेऽपि द्वितीयादिक्षणावच्छेदेन

सत्त्वात् स्वप्रतियोग्य-

धिकरण भिन्नत्वं न सम्भवतीति ज्ञेयम् । एवमपि उत्पन्नविनष्टवायाव- व्याप्तिवारणाय स्पर्शवत्त्वं स्पर्शवद्वृत्तिद्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्रम् इति विव- क्षणीयम् । तथाचोत्पन्नविनष्टघटेऽतिव्याप्तिः । तत्र निरवच्छिन्नरूपाभावाधि- करणत्वस्य स्पर्शवद्वृत्तिद्रव्यत्वव्याप्यपृथिवीत्व जातिमत्त्वस्य च सत्त्वादिति तुं न शङ्कयम् । स्पर्शसमानाधिकरणद्रव्यत्वव्याप्यजातौ रूपासमानाधि- करणत्वस्य साक्षाद्विशेषणतया स्पर्शसमानाधिकरणद्रव्यत्वव्याप्यपृथिवीत्व-

Scanned with CamScanner

[[२४]]

तर्कसङ्ग्रहः

जातेः रूपाधिकरणघटादिवृत्तित्वेन रूपासामानाधिकरण्यस्य पृथिवीत्व- जातावभावात् । नचैवं सति स्पर्शवत्त्वदलमनर्थकम्, एकव्यक्तिवृत्तितया गगन- त्वादेर्जातित्वासम्भवेन द्रव्यत्वरूपत निष्ठजातेः रूपासामानाधिकरण्यासम्भवात्, रूपासमानाधिकरणजातिमत्त्वमात्रनिवेशेनापि तत्रातिप्रसङ्गवारणात् इति वाच्यम् । रूपासमानाधिकरणगुणत्वा दिजातिमादाय रूपादावतिव्याप्ति- वारणाय स्पर्शवत्त्वदलस्यावश्यकत्वात् । तन्निवेशे तु गुणे गुणाभावात् रूपादौ स्पर्शासम्भवान्नातिव्याप्तिः । नचैवमपि रूपासमानाधिकरणजातौ द्रव्यत्वव्याप्यता- निवेशेनैव गुणत्वादिजातिमादाय रूपादावतिव्याप्तिवारणसम्भवात् स्पर्श- वत्त्वदलं निष्प्रयोजनमिति वाच्यम् । रूपासमानाधिकरणद्रव्यत्वव्याप्यात्मत्व- मनस्त्वा दिजातिमादायातिव्याप्तिवारणेन सफलत्वात् । आत्मत्वमनस्त्वादौ स्पर्श- सामानाधिकरण्यस्याभावात् । तथाच परिष्कृतं वायुलक्षणं समवायसम्बन्धाव- च्छिन्नरूपत्वातिरिक्तधर्मानवच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावनिष्ठस्वरूप सम्बन्धावच्छि- नाधेयता निरूपित निरवच्छिन्नाधिकरणतांश्रयत्वे सति समवायसम्बन्धावच्छिन्न- स्पर्शत्वावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणतावदवृत्तिद्रव्यत्वाधिकरणवृत्तिभेद- प्रतियोगितावच्छेद की भूत जातिमत्त्वम्, रूपनिष्ठाचेयतानिरूपिताधिकरणता- चदवृत्तिस्पर्शनिष्ठाधेयता निरूपिताधिकरणतावद्वृत्तिद्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वं वा पर्यवसन्नम

१ वस्तुतस्तु रूपरहित स्पर्शवान् वायुः इति विलिखतः अन्नम्भट्टस्य रूप- रहितत्वविशिष्टो यः स्पर्शः तत्समवायी वायुरिति लक्षणकरणे तात्पर्यम् । तथाच केवलान्वयिभिन्नो यः रूपत्वमात्रावच्छिन्नोऽभावः, तत्समानाधिकरणत्वावच्छिन्ना स्पर्शत्वावच्छिन्ना या समवायसम्बन्धावच्छिन्ना आधेयता, तन्निरूपिताधिकरणतावच्छे- दकवत्त्वं वायोर्लक्षणम् इति लक्षणपरिष्कारेणैव उक्तसर्वदोषवारणं सम्भवति । अत्र केवलान्वयि भिन्नत्वनिवेशेन संयोगसम्बन्धावच्छिन्नरूपाभावं समवायसम्बन्धावच्छि नरूपत्वावच्छिन्नघटाद्यभावं वा आदाय न घटादिष्वतिव्याप्तिः । तथाच अधिकरण- तायां निरवच्छिन्नत्वनिवेशनं द्रव्यत्वव्याप्यजातित्वेन जातिनिवेशनं च न प्रयो- जनावहम् । एवमेव अपाकजानुष्णाशीत स्पर्शवान्वायुरिति कारिकावलीकार- लक्षणं परित्यज्य रूपरहितस्पर्शवान्वायुरिति लक्षणं कुर्वता अन्नम्भट्टेन वायोः स्पर्शः विजातीय इति वायुर्न प्रत्यक्षः, परं तु तादृशविजातीयस्पशीनुमेय इति च सूचितन, -विषयतासम्बन्धेन वहिरिन्द्रियप्रत्यक्ष सामान्ये रूपस्य समवायेन कारणत्वात् ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

त्वगिन्द्रियलक्षणमाह - इन्द्रियमिति । तल्लक्षणं विषयकप्रत्यक्षजनकत्वे सति इन्द्रियत्वम् । स्पर्शविषयकं

‘अयमुष्णः ‘, ‘अयं शीतः’, इत्याकारकं जनकत्वे सतीन्द्रियत्वस्य त्वगिन्द्रिये

[[६५]]

तु स्पर्श-

यत्प्रत्यक्षम् तादृशप्रत्यक्ष-

प्रत्यक्षम्, सत्त्वात्समन्वयः । विशेष्य-

आत्मनि चातिव्याप्तिः

मात्रोपादाने चक्षुरादौ, विशेषणमात्रोपादाने इत्युभयोपादानम् । ननु त्वगिन्द्रियं यदि करचरणाद्येकै कावयवा धिष्ठेयम्, - तदा अन्यावयवसंयुक्ततादशायां घटादेः स्पार्शनं न स्यादित्यत आह- सर्वशरीरवृत्ति इति । सर्वावयवात्रच्छेदेन शरीरवृत्ति इत्यर्थः । केश- नखादीनां रक्तादिमलरूपतया नावयवत्वम् । अत्र साहचर्यात् सर्वपदं सर्वशरीरावयवपरम् । सर्वेषु शरीरे वर्तत इति विग्रहः । सर्वपदोत्तरसप्तम्याः अवच्छिन्नत्वम्, शरीरे इति सप्तम्याः निरूपित्वं चार्थः । तयोः वृतुधात्वर्या- वैयतायामन्त्रयः । आख्यातस्य आश्रत्वमर्थः । तथाच सर्वावयवावच्छिन्ना या शरीर निरूपिताधेयता, तदाश्रयं त्वगिन्द्रियमिति बोधः । महत्त्वो- न्द्रभूत रूपो भूत स्पर्श विशिष्टद्रव्याणि तदभावाः, तज्जातयः, तदभावाः, रूपरूपत्वरूपसमवायरूपाभावभिन्नानि चाक्षुषप्रत्यक्षविषयीभूतानि सर्वाण्यपि त्वगिन्द्रियेण गृह्यन्ते । स्पर्शतदभावौ तज्जातितदभावौ च त्वगिन्द्रियेण -गृह्यन्ते ।

वायवीय विषयमाह – विषय इति । प्रशस्तपादीयभाष्ये ‘वायुः चतुर्विधः, शरीरम् इन्द्रियं विषयः प्राणश्च’ इति विभागात् इह त्रैविध्यो- क्तिरसङ्गतेत्यत आह– शरीरान्तः सञ्चारी वायुः प्राण इति । तथाच वृक्षादिकम्पनहेतुः, प्राणश्च विषय एवेति भावः, प्राणेऽपि शरीरेन्द्रियभिन्नत्व- रूपविषयत्वस्य सत्त्वात् । भाष्ये पृथगुक्तिस्तु बाह्यवायुविलक्षण कार्यका- रितयेति बोध्यम् । वृक्षादीति । वृक्षादीनां कम्पनम् । तस्य हेतुः जनकतावान् । प्रथमषष्ठ्याः आधेयत्वम् द्वितीयषष्ठ्याः निरूपितत्वं चार्थः । यद्वा कम्पनपदस्य - वृक्षतद्भिन्ननिष्ठक्रिया निरूपितेति लक्ष्यार्थः । तस्य जनकतायामभेदेनान्वयः । तथाच वृक्षतद्भिन्ननिष्ठक्रिया निरूपितजनकतावानिति बोधः । शरीरेति । अन्तश्शब्दोऽन्तरवयवपरः । तत्र शरीरस्य समवायित्वसम्बन्धेनान्वयः ।

Scanned with CamScanner

[[२६]]

तर्कसङ्ग्रहः

।

वायु-

अन्तरवयवस्य अवच्छिन्नत्व सम्बन्धेन सम्पूर्वक चरधात्वर्थक्रियायामन्त्रयः । णिनेराश्रयतावानर्थः । धात्वर्थस्याश्रयतायाम् णिन्यर्थस्य वायौ, तस्य प्राणे चान्वयः । तथाच शरीरसमवाय्यन्तरवयवावच्छिन्नक्रियाश्रयो वायुः प्राण इति बोधः । अपानादिरपि कथं प्राण इत्यत आह- स चेति । सः

। शरीरान्तः सञ्चारी वायुः । चकारः प्रकृतवाक्यार्थस्य पूर्ववाक्यार्थसमुच्चयार्थः । एकः = एकशरीरावच्छेदेन एकदा स्वसमान द्वितीयर हितः । स्वाश्रय- शरीरावच्छिन्नत्व - स्वसमानकालिकत्व - स्वभिन्नत्व-रूपसम्बन्धत्रयेण विशिष्टान्यः इति यावत् । उपाधिभेदात = स्थान क्रियादिरूपनिमित्त– भेदात् । “हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः ॥ " इति स्थानभेदः । मुखनासिकाभ्यां निस्सरणात्प्राणः । मूत्रपुरीषयोरधोनयनादपानः । नाडीमुखेषु वितनना- द्वयानः । ऊर्ध्वं नयनादुदानः । भुक्तस्य सम्यक् पाककरणात्समानः । इ क्रियाभेदः । एवं उपाधिभेद प्रयुक्तप्राणापानादिभिन्नसञ्ज्ञावानपि वस्तुतः एक एवेति भावः । अत्र एभधातोः प्राप्तिरर्थः । सञ्ज्ञामित्यत्र द्वितीयार्थः- कर्मत्वम् । आख्यातार्थः आश्रयत्वम् । प्राणापानादीत्यस्य तादृशानुपूर्वी- विशिष्टोऽर्थः । सञ्ज्ञापदस्यानुपूर्वी विशेषावच्छिन्नसङ्केतीय विशेष्यतावानर्थः । तथाच प्राणापानाद्यानुपूर्वी विशिष्टाभिन्नसञ्ज्ञाकर्मकप्राप्त्याश्रयतावान् प्राण इति बोधः । वायोर प्रत्यक्षत्वेऽपि व्यजनचालनोत्तरम् अनुभूयमानः पृथिव्याद्यवृत्तिस्पर्शः द्रव्याश्रितः, स्पर्शत्वात् इत्यनुमानं वायुसद्भावे प्रमाणम् । मीमांसकाः नव्यनैयायिकाश्च वायोः प्रत्यक्षत्वं साधयन्ति । तन सम्यक् वायुः बहिरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयः, प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वात्, तन्न । घटवत् इत्यनुमाने हि हेतुः सोपाधिकः, उदभूतरूपवत्स्वस्य घटादौ साध्यव्यापकत्वात्, प्रकृतपक्षे साधनाव्यापकत्वात् । सोपाधिकत्वाच व्याप्यत्वासिद्धः । स्पर्शाद्यपरत्वान्ताः अष्टौ वेगश्चेति नव गुणाः चायौ । तत्र स्पर्शः एक एव विशेषगुणः । गुरुत्वासांसिद्धिकद्रवत्वे विहायाष्टौ सामान्यगुणाः ।

शब्दगुणकमाकाशम् । तच्चैकं विभु नित्यं च ।

[[81]]

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

२७.

शब्दस्य

स्पर्शवद्रव्यसमवेतत्वमादायार्थान्तर-

आकाशं लक्षयति– शब्दगुणकमिति । अत्र गुणपदम् आकाशे विशेषगुणः शब्द एक एवेति द्योतनाय । यद्वा आकाशस्य गुणवत्त्रेन द्रव्यत्वसिद्धये शब्दो द्रव्याश्रितः, गुणत्वादित्यनुमानस्य स्फोरणाय तत् । तथाहि– सामान्याश्रयत्व विशिष्टप्रतिनियतब हिरिन्द्रियग्राह्यत्वेन विशेषगुणत्व सिद्धौ, स्पर्शव द्विशेषगुणान्यकाळादिचतुष्टयावृत्तिशब्दः द्रव्याश्रितः, गुणत्वादित्यनुमानेनाकाश सिद्धिः । वारणाय पक्षतावच्छेदककोटौ स्पर्शवद्विशेषगुणान्यत्व निवेशः । कालादिवृत्ति- त्वमादाय पुनरर्थान्तरवारणाय तत्रैव कालादिचतुष्टयावृत्तित्व निवेशः । पक्षताव- च्छेदक सिद्धिस्त्वेवम् । शब्दो न स्पर्शव द्विविशेषगुणः, प्रतिनियतेन्द्रियग्राह्यत्वे सति स्वाश्रयसमवायिकारणवृत्तिसजातीयगुणपूर्वकजातीयान्यत्वात् ज्ञानवत् । परत्वापरत्वयोः व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् । रूपरसादौ व्यभिचार- वारणाय विशेष्यम् । पाकजरूपादौ व्यभिचारवारणाय जातीयेति । एवं शब्दः न आत्मगुणः, श्रोत्रग्रात्यात्, शब्दत्ववत् । न दिक्कालमनसां गुणः, विशेषगुणत्वात्, गन्धवत् । यद्वा शब्दस्य द्रव्यत्वाभ्युपगन्तृमत निराकरणाय गुणपदम् । आकाश सिद्ध्यर्थं च कप्रत्ययः । तेन प्रत्ययेनाश्रयाश्रयिभाव– बोधनात् । शब्दाभिन्नगुणाश्रयाभिन्नमिति बोधः । शब्द निष्ठाधेयतानिरू– पिताधिकरणताश्रयत्वम् आकाशस्य लक्षणम् । शब्दनिष्ठा या आधेयता ‘आकाशे शब्दोऽस्ति’ इति प्रतीतिसिद्धा आधेयता तन्निरूपिताधि– करणता आकाशनिष्ठाधिकरणता । तदाश्रयत्वमाकाशे वर्तत इति समन्वयः । अत्रापि कालिकसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतामादाय काले, गुणत्वावच्छिन्ना- धेयतामादाय जलादौ चातिव्याप्तिवारणाय क्रमेण समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वं शब्दत्वावच्छिन्नत्वं च शब्द निष्ठाधेयतायां विशेषणं देयम् । उत्पन्नविनष्टा- काशस्याभावेन जातिघटितलक्षणस्यावश्यकता नास्ति । तथाच समवाय- संवन्धावच्छिन्नशब्दत्वावच्छिन्नाधेयता निरूपिताधिकरणताश्रयत्वम् आकाशस्य लक्षणमिति फलितम् । आकाशः परममहत्परिमाणवान्, स्पर्शशून्यत्वे सति प्रत्यक्षगुणाश्रयत्वात्, आत्मवत् इत्यनुमानेन तस्य विभुत्वमित्यभि - प्रायेणाह – तच्चैकं विभु नित्यं चेति । एकत्वं चात्र स्वसजातीय- व्यक्त्यन्तररहितत्वम् । आकाशत्वसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियो-

[[1]]

Scanned with CamScanner: २८

तर्कसङ्ग्रहः

गिताकभेदशून्यत्वमिति वा । विभुत्वं पृथिव्यप्तेजोवायुमनोरूपसर्वमूर्तद्रव्य-

संयोगित्वम् ।

नित्यत्वमुक्तमेव ।

।

सङ्ख्यादि विभागान्तपञ्चकं शब्दचेति

षड् गुणाः आङ्काशे । शब्द एक एव विशेषगुणः । सङ्ख्यादिविभागान्ताः

पञ्च सामान्यगुणाः ।

अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः । स चैको विभुर्नित्यश्च ॥

कालं लक्षयति-अतीतादीति । अतीतः आदिः येषां ते इति तद्गुणसं विज्ञानो बहुव्रीहिः । तेन अतीतानागतवर्तमानकालानां ग्रहणं भवति । तेषां व्यवहारः ज्ञानजनकशब्दप्रयोगः । षष्ठयर्थो विषयित्व ज्ञाने अन्वेति । समासे आदिपदम् अतीततद्भिन्नवस्तुविषयकपरम् । तस्य अभेदेन ज्ञाने अन्वयः’ । हेतुः कारणतावान् । तत्र व्यवहारस्य निरूपितत्व सम्बन्धेनान्वयः । तथाच अतीतादिवस्तुविषयका भिन्नज्ञानजनक- शब्द प्रयोग निरूपिताकारणतावदभिन्नः कालः इति बोधः । व्यवहारं - प्रति व्यवहर्तव्यतावच्छेदकं कारणम् । अयमतीतः, अयमनागतः, -इत्यादिव्यवहारे वर्तमानकालवृत्तिध्वंसप्रतियोगिवर्तमानकालवृत्तिप्रागभाव- प्रतियोग्यादिवस्तूनि व्यवहर्तव्यानि । तत्कुक्षिप्रविष्टः कालः व्यवहर्त- च्यतावच्छेदकः । यद्विशिष्टो व्यवहर्तव्यः, स व्यवहर्तव्यतावच्छेदक इति नियमात् कालस्य अतीतादिव्यवहारहेतुत्वरूपं लक्षणं सुस्थितम् । व्यवहार- हेतुत्वमात्रोक्तौ व्यहारं प्रति व्यवहर्तव्यस्यापि हेतुतया घटादावतिव्याप्तिः । अतीतादिनिवेशेऽपि घटादेर्व्यवहर्तव्यतानुपायादतिव्याप्तिः नापयातीति

“न

शङ्कनीयम् । अतीतादिव्यवहार निष्ठकार्यतानिरूपितकारणतावज्ज्ञान- निरूपितमुख्य विशेष्यता निरूपितप्रकारताश्रयत्वमिति परिष्करणात् । अती- तादिव्यवहारनिष्ठ कार्यतानिरूपित कारणतावत् ज्ञानम्, अतीतकालविशिष्टो घटः इत्यादि ज्ञानम् । तन्निरूपितघटादिनिष्ठमुख्य विशेष्यता निरूपितप्रकार-

१. वस्तुतस्तु ज्ञाने शब्दप्रयोगेच व्यवहारपदस्य पृथक् शक्तिः । ज्ञानस्य शब्दप्रयो जनकत्वेनान्वयः ज्ञाने चातीतादिविषयकस्याभेदेनान्वयः इति -वक्तव्यम् । अन्यथा व्यवहारपदशक्यैकदेशे अभेदेनान्वयासम्भवात् ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

२९..

ताश्रयत्वस्य अतीतादिकाले सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः । तादृशप्रकारताश्रयत्वस्य घटादावभावेन नातिप्रसङ्गः । नन्वेवमपि घटत्यादावतिव्याप्तिः । तस्यापि तादृशव्यवहारीय घटादिनिष्ठमुख्य विशेष्यतानिरूपितप्रकारताश्रयत्वादित चेत्, न तादृशव्यवहारनिष्ठातीतत्वादिविषयकत्वावच्छिन्नकार्यता निरूपिता साधारण— निमित्तकारणताश्रयः कालः इति लक्षणकरणे तात्पर्यात् । आदिपदं वर्तमानानागतादिकालाव्याप्तिवारकम् । परिष्कृतलक्षणे कालस्यातीतादि- व्यवहारासाधारणकारणत्वलाभात् न कार्यमात्रं प्रति साधारणकारणेश्वरा– दृष्टादावतिव्याप्तिशङ्का । स चैक इति । भेदाभावादिति भावः । क्षणादि- भेदस्तूपाधिभेदात् । सङ्ख्यादिविभागान्ताः पञ्च गुणाः काले । सर्वे सामान्य– गुणा एव ।

प्राच्यादिव्यवहारहेतुर्दिक् ।

दिशं लक्षयति- प्राच्यादीति । शाब्दबोधः पूर्ववत् । प्राच्यादि– व्यवहारनिष्ठकार्यता निरूपितकारणताश्रयत्वं दिशो लक्षणम् । प्राच्यादि- व्यवहारनिष्टकार्यता अयं प्राच्यः, अयं प्रतीच्यः, अयमुदीच्यः, अयमवाच्यः, इत्याकारकव्यवहारे विद्यमाना कार्यता । तन्निरूपितकारणता च प्राच्या- दिदिक्षु विद्यमाना । तदाश्रयत्वस्य दिक्षु सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः । अत्रापि पूर्ववत् व्यवहारहेतुत्वमात्रोक्तौ घटादों, आदिपदाभावे प्रतीच्यादिषु चाति- व्याप्त्यव्याप्ती । पूर्ववत् दलनिवेशेऽपि घटादावतिव्याप्तिवारणाय प्राच्या– दिव्यवहारनिष्ठकार्यतानिरूपित कारणतावज्ज्ञानीयमुख्य विशेष्यतानिरूपितप्र- कारताश्रयत्वं परिष्कृतलक्षणम् । अन्यत्सर्वं पूर्ववत् । सङ्ख्यादिविभागान्ताःः पञ्च गुणाः दिशि । सर्वे सामान्यगुणा एवं ।

ज्ञानाधिकरणमात्मा । स द्विविधः परमात्मा जीवात्मा चेति । तत्रेश्वरः सर्वज्ञः परमात्मा एक एव । जीवस्तु प्रतिशरीरं भिन्नो विभुर्नित्यश्च ।

आत्मानं लक्षयति-ज्ञानाधिकरणमिति ।

अत्राधिकरणपदं

समवायेन ज्ञानाश्रयत्वलाभाय । अन्यथा कालादावतिव्याप्तेः । ज्ञानस्य

Scanned with CamScanner

[[३०]]

तर्कसङ्ग्रहः

अधिकरणं ज्ञानाधिकरणम् । अधिकरणपदस्य अधिकरणतावानर्थः । षष्ठयर्थः आधेयत्वम् । तस्य चाधिकरणतायां निरूपितत्वसम्बन्धेन अन्वयः । तथाच ज्ञाननिष्ठाधेयता निरूपिताधिकरणताश्रयत्वमात्मनो लक्षणम् । ज्ञान- निष्ठा या आधेयता, अहं जानामि, ज्ञानवानहम्, इत्याद्याकारकप्रतीति- सिद्धा, तन्निरूपिताधिकरणता आत्मनि तदाश्रयत्वमात्मन इति लक्षण- - समन्वयः । कालिकसम्बन्धावच्छिन्नज्ञान निष्ठाधेयतां गुणत्वावच्छिन्नाधेयतां चादाय कालादावतिव्याप्तिपरिहाराय समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वं ज्ञानत्वा- चच्छिन्नत्वं च ज्ञाननिष्ठाधेयतायां विशेषणं निवेश्यम्। उप्तन्न विनष्टात्मनः अभावेन जातिघटितलक्षणपरिष्कार स्यानवसरः । तथाच समवायसम्बन्धा- वच्छिन्नज्ञानत्वावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणताश्रयत्वमात्रं निष्कृष्टलक्षणं

भवति । केचित्त मुक्तात्मनि ज्ञानाभावात् तत्राव्याप्तिवारणाय जातिघटित- -लक्षणं कर्तव्यम् तथाच ज्ञानसमानाधिकरणद्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वमिति वक्तव्यमिति वदन्ति । वस्तुतस्तु जातिघटितलक्षणं विनापि अव्याप्तिवारणं भवति । तदर्थमेवाधिकरणपदम् । मुक्तात्मनां शरीराभावेन अव्याप्यवृत्तिज्ञान-

। -स्यासम्भवेऽपि अधिकरणस्वरूपाधिकरणताया व्याप्यवृत्तेः सत्त्वात् । ज्ञान- चानात्मेत्युक्तेऽपि गुणगुणिनोस्समवायात् समवायसम्बन्धस्य लभ्यतया मुक्तात्मन्यव्याप्तिवारणस्य अधिकारणपदेनैव सम्भवात् इति ध्येयम् ।

।

आत्मानं विभजते- स द्विविधः इति । नित्यज्ञानाधिकरणत्वमीश्वर-

। स्वम् । तत्तद्व्यक्तित्वेन सर्वविषयकज्ञानाश्रयत्वमीश्वरत्वम् । जीवस्तु प्रतिशरीरं भिन्न इति । जीवस्य सुखदुःखादिवैलक्षण्येन शरीरभेदेन भेदः निश्ची- यते । विस्तरस्तु दीपिकाप्रकाशे । अत्र बोधः । प्रतिद्रव्य सत्तेत्यत्र सत्तायां द्रव्यत्वव्यापकत्वस्येव अत्राप्यात्मभेदे शरीरत्वव्यापकत्वभानमङ्गी- कार्यम् ।

तादृशभानाङ्गीकारे आत्मशरीरयोर्भेदस्य स्वतः सिद्धत्वेन जीवात्मन एकत्वेऽपि शरीरव्यापकत्वस्य जीवात्मभेदेऽक्षततया शरीर- भेदेन जीवभेदबोधकत्वम् अस्य वाक्यस्य न सम्भवितुमर्हतीति तु न वाच्यम् । अत्र प्रतिपदसमभिव्याहृतशरीरपदस्य स्वावच्छेदकयत्किचिच्छ- -रीरभेदव्यापकत्वमर्थः । तस्य भेदेऽन्वयः । तथाच स्वावच्छेदकयत्किञ्चिच्छ-

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[३१]]

चोरभेद व्यापकभेदप्रतियोगी जीवात्मेति बोधः । अत्र स्वाश्रयशरीरत्वं व्याप्यतावच्छेदक सम्बन्धः । स्वाश्रयावच्छेदकत्वं व्यापकतावच्छेदकसम्बन्धः । सङ्ख्यादिपञ्चकं बुद्धयादिसंस्कारान्ताः नव इति चतुर्दश गुणा जीवे । सङ्ख्यादिपञ्चकं ज्ञानेच्छाकृतय इत्यष्टौ ईश्वरे । बुद्धयादिभावनान्ता नव विशेषगुणा जीवे । ज्ञानेच्छाकृतित्रयं नित्यसुखाङ्गीकारे सुखं चेति चत्वारो विशेषगुणा ईश्वरे । जीवेश्वरयोः सेख्यादिपञ्चसामान्यगुणाः ।

सुखाद्युपलब्धिकारणम् इन्द्रियं मनः । तच्च प्रत्यात्मनिय - तत्वादनन्तं परमाणुरूपं नित्यं च ।

तथाच

मनो लक्षयति-सुखादीति ।

उपलब्धिर्नाम

प्रत्यक्षम् ।

सुखादिविषयक प्रत्यक्ष निष्टकार्यता निरूपितकारणता श्रयत्वे सति -इन्द्रियत्वं मनसो लक्षणम् । सुखादि विषयकं ’ अहं सुखी’ इत्यादि यत् प्रत्यक्षं तत्कारणत्वस्य इन्द्रियत्वस्य च मनसि सत्त्वाल्लिक्षणसमन्वयः । इन्द्रियत्वमा- त्रोक्तौ चक्षुरादौ, तदनुपादाने आत्मनि चातिव्याप्तिः । ननु ‘सुखाद्युप- लब्धिकारणमिन्द्रियम्’ इति मनसो लक्षणे इन्द्रियत्वस्य ज्ञानकारणमनः- - संयोगाश्रयत्वघटितेन्द्रियलक्षणे मनस्त्वस्य च प्रविष्टत्वेनान्योन्याश्रयत्वम् । -मनोलक्षणे इन्द्रियत्वस्य निवेशेन तस्य च मनः पदघटितत्वेन आत्माश्रयत्वं चेति चेत्, इन्द्रियत्वं हि विशेषगुणानाश्रयत्वविशिष्टज्ञानकारणमनः संयोगाश्रयत्वम् ।

शब्देतरोद्भूत-

तत्र मनस्त्वं

जातिः इति तस्याः स्वरूपतो भानम् । अत्र इन्द्रियत्वग्रहस्य स्वपदग्राह्य- मनस्त्वग्रहाधीनत्वेऽपि मनस्त्वस्य जातित्वेन इन्द्रियग्रहानधीनतया स्वग्रहा- चीनतद्ग्रहाधीन स्वग्रह विषयत्वरूपान्योन्याश्रयदोषस्यावकाशो

नास्ति ।

तत्र

१ वस्तुतस्तु सुखाद्युपलब्धिसाधनमिन्द्रियं मनः इत्येव समीचीनः पाठः । साधनत्वस्य करणत्वरूपतया सुखाद्युपलब्धिनिरूपितकरणत्वस्यात्मन्यभावे- नैवातिव्याप्तिवारणं भवति । अत एव " साक्षात्कारे सुखादीनां करणं मन उच्यते” इति कारिकावली । एतादृशलक्षण परिष्कारश्च आवश्यकः । अन्यथा इन्द्रियपद- निवेशेऽपि त्वगिन्द्रियेऽतिव्याप्तिः, ज्ञानसामान्यं प्रति त्वङ्मनः संयोगस्य कारण- वात् । ततश्च इन्द्रियपदं न लक्षणकोटिप्रविष्टम् । परं तु मनसः इन्द्रिय- स्वमनङ्गीकुर्वतां वेदान्तिनां मतनिरासायैव तदुपादानम् इति ज्ञेयम् ।

Scanned with CamScanner३२

मनोलक्षणं तु

तर्कसङ्ग्रहः

मनस्त्वरूपम्, सुखाद्युपलब्धिकरणत्वं वा ।

त्रापि ‘चक्षुर्मात्रग्राह्यो गुणो रूपम्,

अतः

मनस्त्वग्रहस्येन्द्रियत्वग्रहाधीनता नास्तीति विवेकः । एवमेवोत्तर- रूपग्राहकं चक्षुः घाणग्राह्यो गुणो गन्धः, गन्धग्राहकं घ्राणम्’ इत्यादौ गन्धत्वादीनां जातित्वेन स्वरूपतो भानाङ्गीकारात् नान्योन्याश्रय इति सुधीभिरुह्यम् । तच्चेति । एकैकस्या- त्मनः एकैकं मनः इत्यात्मनामनेकत्वात् मनसोऽप्यनेकत्वम् । प्रतिपद- समभिव्याहृतात्मपदस्य आत्मत्वव्यापकसङ्ख्यासजातीयमर्थः । नियतत्वं च सङ्ख्यावत्त्वम् । सङ्ख्याविशिष्टत्वं च सङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणत्वम् । अन्यथा एकत्वेऽपि आत्ममनः साधारणसङ्ख्यामादाय मनसि सङ्ख्यावत्त्वं स्यात् । तथाच आत्मत्वव्यापकसङ्ख्यासजातीयसङ्ख्यापर्याप्त्य- धिकरणत्वं प्रत्यात्म नियतत्वम् । बुद्धिसुखदुः खेच्छाद्वेषप्रयत्नाः, तदभावाः- तज्जातयः, तदभावाः, जीवः, तदभावश्च मनइन्द्रियमात्राः । सङ्ख्या- द्यपरत्वान्ताः सप्त, वेगश्चेत्यष्टौ मनसो गुणाः । अन्यत्सर्वं दीपिका- प्रकाशयोः ।

मनस

इतिद्रव्यनिरूपणम् ।

अथ गुणनिरूपणम् ।

तादृश

चक्षुर्मात्रग्राह्यो गुणो रूपम् । तच्च शुक्लनीलपीतरक्तहरित- कपिशचित्रभेदात् सप्तविधम् । पृथिवीजलतेजोवृत्ति । तत्र पृथिव्यां सप्तविधम् । अभास्वरशुक्लं जले । भास्वरशुक्लं तेजसि ।

तत्र प्रथमोद्दिष्टं रूपं निरूपयति — चक्षुर्मात्रेति । चक्षुर्मात्रेण ग्राह्यः चक्षुर्मात्रग्राह्यः । मात्रपदस्य चक्षुर्भिन्नेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयत्वमर्थः । तृतीयाया जन्यत्वम्, ग्रहधातोः प्रत्यक्षज्ञानम्, ण्यत्प्रत्ययस्य विषयत्वञ्चार्थः : । तथाच चक्षुर्भिन्नेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयत्वे सति चक्षुरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयत्वे सति गुणत्वमिति लक्षणम् । चक्षुभिन्नं यदिन्द्रियं त्वगिन्द्रियम् । तज्जन्यं यत्प्रत्यक्षम् अयमुष्णः इत्याद्याकारकम् । तद्विषयत्वं स्पर्शे । तदविषयत्वं रूपे । एवं चक्षुरिन्द्रियजन्यं यत्प्रत्यक्षम् अयं शुक्लः इत्याद्याकारकम् । तद्विषयत्कं

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[३३]]

गुणत्वं च रूपे इति समन्वयः । विशेष्यमात्रोपादाने रसादिगुणेषु, विशेषणमात्रो- पादाने (येनेन्द्रियेण या व्यक्तिः गृह्यते तेनेन्द्रियेण तन्निष्टा जातिः तदभा- वोsपि गृह्यते’ इति न्यायेन रूपत्वे रूपाभावे चातिव्याप्तिः इति उभयोपा- दानम् । मात्रपदं विना चक्षुर्ग्राह्यत्वमात्रोक्तौ सङ्ख्यायामतिव्याप्तिः । अयमेकः, इमौ द्वौ, इत्याद्याकारकप्रत्यक्षे सङ्ख्याया विषयत्वात्, गुणत्वस्य च तत्र सत्त्वात् । मात्रपद निवेशे तु चक्षुर्भिन्नेन्द्रियं त्वक् तज्जन्यम् अयमेकः इत्याद्याकारकं प्रत्यक्षम्, तद्विषयत्वस्य सङ्ख्यायां वर्तमानतया तदविषयत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । चक्षुर्भिन्नेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयत्वमात्रोक्तौ धर्माधर्मादीनामतीन्द्रियगुणानां

’’’

सर्वेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयतया तत्रातिव्याप्तिः । चक्षुर्ग्राह्यत्वस्य निवेशे तु अतीन्द्रियधर्मादिषु चक्षुर्ब्राह्यत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । एवमपि ज्ञान- मात्रस्य मनोजन्यत्वेन रूपे चक्षुर्भिन्नमनइन्द्रियग्राह्यतया तदविषयत्कं नेत्यसम्भवः । अतः चक्षुर्भिन्नेन्द्रियपदं त्वगिन्द्रियपरम् । एवञ्च मनोजन्य- प्रत्यक्ष विषयत्वस्य सखेऽपि त्वगिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयत्वस्य अभावात् त्याचसाक्षात्काराविषयत्वे सति चाक्षुषसाक्षात्कार विषयत्वस्य रूपे सत्त्वान्नासम्भवः १ ।

रूपे

अत्र प्रत्यक्षविषयत्वे सति त्वाचसाक्षात्कारा विषयत्वमिति लक्षणे कृतेः ईश्वरीय प्रत्यक्षविषयतामादाय स्पर्शव्यतिरिक्तगुणेष्वतिप्रसङ्गः । तद्वारणाया जन्यप्रत्यक्षविषयत्वं निवेश्यम् । तथापि योगजप्रत्यक्षविषयतामादाय

१ वस्तुतस्तु चाक्षुष साक्षात्कारस्यापि ज्ञानसामान्य कारणीभूतत्वङ्मनः संयोग- जन्यतया त्वगिन्द्रियजन्यत्वमक्षतमिति एतादृशलक्षणपरिष्कारेऽपि असम्भवो दुर्वार एव । तस्मात् मात्रपदं विहायैव लक्षणं करणीयम् । चक्षुष्ट्रवावच्छिन्नकरणतानिरूरित- ज्ञाननिष्ठजन्यतानिरूपितविषयतासम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताश्रयजातिमत्त्वे सति गुणत्व- मिति लक्षण परिष्कारस्य परमाणुरूपे अन्याप्तिवारणायावश्यकतया तेनैव सङ्ख्यादिषु अतिव्याप्तिवारण सम्भवः । सङ्ख्यादिविषयकत्वावच्छिन्नज्ञानं प्रति चक्षुष्ट्वेन करणत्वाभावत् सङ्ख्यादेः त्वचानि ग्रहणात् । मूलोत्तलक्षण परिष्कारप्रकारस्तु चर्ममनः- संयोगस्यैव ज्ञान सामान्ये कारणत्वमिति वदतां मिश्राणां मतमनुसृत्येति बोध्यम् । तसं ३

Scanned with CamScanner

[[३४]]

तर्कसङ्ग्रहः

पुनरप्यतिव्याप्तिः । तद्वारणायेन्द्रियजन्यप्रत्यक्ष विषयत्वमित्युक्तौ रसगन्धा- दिप्रत्यक्ष विषय रसादावतिव्याप्तिरिति चक्षुरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्ष विषेयत्वरूप- पूर्णदल निवेशनम् । अस्मिन्नेव दले प्रत्यक्षत्वेन प्रत्यक्षम निवेश्य गिन्द्रियजन्य- प्रत्यक्षाविषयत्वे सति चक्षुरिन्द्रियजन्यज्ञान विषयत्वमित्युक्तौ ज्ञायमानं लि करणम् इति मते, रूपं स्वेतर भिन्नम्, स्वगग्राह्यत्वविशिष्टगुणत्वे सति ग्राह्यत्वसम्बन्धेन चक्षुरिन्द्रियात् इत्यनुमाने चक्षुरिन्द्रियस्य हेतुतया तज्जन्यानुमितिरूपज्ञाने स्वेतरत्वेन रसादीनां घटकतया तेषु चक्षुर्जन्य- ज्ञान विषयतामादायातिव्याप्तिः । अतः प्रत्यक्षत्वेन प्रत्यक्षनिवेशः । एवमेव त्वगिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षं विहाय त्वगिन्द्रियजन्यज्ञानाविषयत्वनिवेशे, स्पर्शः स्वेतर भिन्नः, ग्राह्यत्व सम्बन्धेन त्वगिन्द्रियात् इत्यनुमाने ज्ञायमानलिङ्गभूतत्व- गिन्द्रियजन्यानुमितौ स्पर्शेतररूपादीनां विषयतया असम्भवः । अतः तत्रापि प्रत्यक्षत्वावच्छिन्नत्व निवेशः । त्वगिन्द्रियपदं विना प्रत्यक्षाविषयत्वं जन्य- प्रत्यक्षाविषयत्वमिति वा लक्षणे चाक्षुषप्रत्यक्षविषयतायाः रूपे सत्त्वाद- सम्भवः । अतः पूर्णदलम् । अत्र प्रत्यक्षं लौकिकं ग्राह्यम् । अन्यथा ज्ञातो घटः इत्याद्याकारकज्ञानलक्षणाद्यलौकिकसन्निकर्षजन्य प्रत्यक्षविषये ज्ञानादावतिव्याप्तिः । लौकिकत्व निवेशेऽपि घटांशे तादृशज्ञानस्य लौकिक- तया अतिव्याप्तिवारणं न सम्भवतीति तु न वाच्यम् । प्रत्यक्ष विषयतायां लौकिकसन्निकर्षप्रयोज्यता निवेशेन उक्तज्ञानीय विषयतायाः लौकिकसन्निकर्ष- प्रयोज्यत्वाभावात् । यद्वा प्रत्यक्षे अलौकिकप्रत्यक्ष भिन्नत्वं विवक्षणीयम् । ज्ञातो घट इति ज्ञानस्य अलौकिक भिन्नत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । त्वगि- न्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयत्वमित्यत्रापि लौकिकमेव प्रत्यक्षं ग्राह्यम् । अन्यथा रूपवान् वह्निरुष्णः इत्याद्यलौकिकत्वाच प्रत्यक्षमादाय तदविषयत्वस्य रूपेऽ- भावादसम्भवः । तथाच त्वगिन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष निरूपितली किकविषयत्वा- भाववत्रे सति चक्षुरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षनिरूपित लौकिकसन्निकर्षप्रयोज्य- विषयताश्रयत्वे सति गुणत्वम् इति निष्कृष्टलक्षणम् । एवमन्यत्रापि स्वयमूह्यम् ।

रसनग्राद्यो गुणो रसः । स च मधुराम्ललवणकटुकषाय-

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनीव्याख्या सहितः

३५.

૧.

तिक्तभेदात् षड्विधः पृथिवीजलवृत्तिः । तत्र पृथिव्यां षड्विधः ।

जले तु मधुर एव ।

रसं लक्षयति — रसनेति । रसनेन ग्राह्यः रसनग्राह्यः । तृती- न्याया जन्यत्वमर्थः । ग्रहधातोः प्रत्यक्षज्ञानम्, यत्प्रत्ययस्य विषयत्वं चार्थः । तथाच रसनेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयत्वे सति गुणत्वं रसस्य लक्षणम् । अयं मधुरः, अयमम्लः, इत्याकारकरसनेन्द्रियजन्य प्रत्यक्षे - रसस्य विषयतया गुणत्वेन च लक्षणसमन्वयः । गुणत्वमात्रोक्तौ रूपादी, -तदनुपादाने रसत्वतदभावयोश्चातिव्याप्तिः । अतः दलद्वयम् ।

चित्र- -रसादौ न मानम् अवयवरसस्यैव अवयविनि प्रतीत्युपपत्तेः । रसं विभजते – स चेति । आश्रयमाह – पृथिवीति । जले मधुर एवेति । -लवणादिप्रतीतिरौपाधिकीति भावः ।

घ्राणग्राह्यो गुणो गन्धः । स द्विविधः सुरभिरसुरभिचेति

पृथिवीमात्रवृत्तिः ।

गन्धं लक्षयति– घाणेति । शाब्दबोधः रसलक्षणवत् बोध्यः । प्राणेन्द्रियजन्यप्रत्यचविषयत्वे सति गुणत्वं जन्यं यत्प्रत्यक्षम्, अयं सुरभिः इत्यादि -सति गुणत्वस्य गन्धे सत्त्वात्समन्वयः । स्वानुपादाने गन्धत्वगन्धाभावयोश्चातिव्याप्तिः 1

गन्धस्य लक्षणम् । घ्राणेन्द्रिय-

प्रत्यक्षम प्रत्यक्षम् । तादृशप्रत्यक्ष विषयत्वे गुणत्वमात्रोक्तौ रूपादौ, गुण-

त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यो गुणः स्पर्शः । स त्रिविधः शीतोष्णा- नुष्णाशीतभेदात् । पृथिवीजलते जोवायुवृत्तिः । तत्र शीतो जले । उष्णः तेजसि । अनुष्णाशीतः पृथिवीवाय्वोः । रूपादिचतुष्टयं - पृथिव्यां पाकजमनित्यं च । अन्यत्रापाकजं नित्यगतं नित्यम् । अनित्यगतमनित्यम् ।

स्पर्शं लक्षयति त्वगिन्द्रियेति । शाब्दबोधः रूपलक्षणवत् । त्त्वगितरेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षा विषयत्वे सति त्वगिन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष विषयत्वे सति गुणत्वं स्पर्शस्य लक्षणम् । त्वग्भिन्नं यदिन्द्रियं चक्षुरिन्द्रियम् ।

Scanned with CamScanner

[[३६]]

तर्कसङ्ग्रहः

तज्जन्यं यत्प्रत्यक्षम् अयं शुक्लः इत्याकारकम् । तद्विषयत्वं रूपे । तद विषयत्वं स्पर्शे । एवं त्वगिन्द्रियजन्यं यत्प्रत्यक्षम् अयं शीत इत्याकारकम् तद्विषयत्वं गुणत्वं च स्पर्शे वर्तत इति समन्वयः । गुणत्वमात्रोक्तौ रूपादौ गुणत्वानुपादाने स्पर्शत्वस्पर्शाभावयोः, मात्रपदानुपादाने सङ्ख्यादौ चाति- व्याप्तिः । त्वग्भिन्नेन्द्रियजन्य प्रत्यक्षाविषयत्वमात्रोक्तौ धर्माधर्मादिगुणेष्वति- व्याप्तिः । अतो दलत्रयं देयम् । रूपलक्षणवदत्रापि त्वग्भिन्नेन्द्रियपदेन मन आदाय असम्भववारणाय मात्रपदेन त्वग्भिन्नचक्षुरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षा- विषयत्वे सति इति विवक्षणीयम् । रूपरसगन्धस्पर्शलक्षणेषु परमाणु- गत रूपादौ इन्द्रियग्राह्यत्व विरहेणाव्याप्तिपरिहाराय जातिघटितलक्षणं परि- ष्करणीयम् । तत्प्रकारश्च त्वगिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयतानवच्छेदकचक्षुरिन्द्रिय- रूपलक्षणे, रसनेन्द्रिय- जन्य प्रत्यक्षविषयतावच्छेदकजातिमत्त्वमिति -

घ्राणेन्द्रियजन्य-

जन्य प्रत्यक्षविषयतावच्छेदकजा तिमत्त्वमिति रसलक्षणे, प्रत्यक्षविषयतावच्छेदकजातिमत्त्वमिति गन्धलक्षणे, चक्षुरिन्द्रियजन्य- प्रत्यक्षविषयतानवच्छेदकत्व गिन्द्रियजन्य प्रत्यक्षविषयतावच्छेद कजा तिमस्त्र मितिः स्पर्शलक्षणे च परिष्कारः कर्तव्यः ।

[[3]]

रूपत्वा-

नन्वेवं सति गुणत्वदलमनर्थकम् । परमाणुरूपादिष्वव्याप्तिवारणाय रूपादिचतुष्टयलक्षणेषु जातिघटित परिष्कारस्य कृततया दावतिव्याप्त्यनवकाशात् इति चेत्, न रूपलक्षणे सुवर्णत्वजातिमा- दाय सुवर्णे, एवं वायोरूष्मणश्च प्रत्यक्षतावादिमते स्पर्शलक्षणे वायुत्वजातिं ऊष्मत्वजातिं चादाय वायूष्मणोश्चातिव्याप्तिवारणाय, रसलक्षणे मधुररस- चत्फलमिति प्रत्यक्ष विषयफलत्वजातिं गन्धलक्षणे सुरभि कुसुममिति प्रत्यक्षविषयकुसुमत्वजातिं चादायातिव्याप्तिवारणाय गुणपद निवेशस्याव- लौकिकत्वेन निवेशात् श्यकत्वात् । रसगन्धलक्षण घटकप्रत्यक्षस्य फलकुसुमादावतिव्याप्त्यनवकाश इति

चेत्, तदा तलक्षणद्वये गुणपदं स्वरूपकीर्तनपरम् इति

ध्येयम् । रूपादिचतुष्टयं पृथिव्यां पाकजमिति । रूपादिचतुष्टयस्य नित्यानित्य पृथिवी सामान्ये विद्यमानं यज्जन्यं

पृथिव्यां पाकजन्यतयाः तदनित्यमिति व्याप्त्या

Scanned with CamScanner।

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[३७]]

अत्र

अनित्यं भवतीति ज्ञायते । जलादौ तु पाकजत्वाभावात् सर्वत्र त्रिद्य- -मानस्य नानित्यत्व नियमः । किन्तु आश्रयस्य नित्यत्वेनावेयस्यापि नित्यत्व- स्वीकारे बाधकाभावात् नित्यपरमाण्वादिगतं नित्यम् । अनित्यद्र्यणुकादि- गतम् अनित्यम् । " आश्रयनाशादाश्रयिनाश” इति नियमात् । रूपादिचतुष्टयपदस्य रूपादिचतुष्टयघटकमित्येवार्थः । अन्यथा जलादौ रूपादिचतुष्टयाभावात् असङ्गतिः । पृथिव्यां चतुष्टयम् जले रूपरसस्पर्श- त्रितयम्, तेजसि रूपस्पर्श द्वितयम्, वायौ स्पर्शमात्रम् इति यथासम्भवं ग्राह्यम् ।

अत्रेदमवधेयम्पाको नाम

नाम विजातीयतेजस्संयोगः । यथा तृणादिपिहिते आम्रफले ऊष्मसंयोगेन पूर्वहरितरूपनाशपूर्वकं पीतरूपं जायते । तत्रापि रूपजनकतेजस्संयोगापेक्षया रसजनकतेजस्संयोगो भिन्नः । एवं गन्धस्पर्शयोरपि । आम्रादौ पूर्वरूपसत्वेऽपि रसान्तराद्युत्पत्तिदर्शनात् । एवं पूर्वरससस्त्रेऽपि रूपान्तरोत्पत्तिदर्शनात् पूर्वगन्धसत्त्रे स्पर्श- सत्त्वे च रूपरसाद्युपत्तिदर्शनाच्च प्रत्येक विलक्षणतेजः संयोगस्यैक कारणत्वम् ।

कपाले आरम्भ-

तत

अत्र पीलुपाकवादिनः परमाणुष्वेव पाकमङ्गीकुर्वन्ति । तन्मते पाकार्थं निक्षिप्ते घटे वेगवदग्न्यवयव कपालसंयोगेन -कसंयोग विरोधि विभागजनकक्रिया जायते । ततो विभागः । आरम्भकसंयोगनाशः । ततो घटनाशः । एवंरीत्या द्वयणुकपर्यन्तनाशे परमाणौ पाकेन पूर्वरूपनाशः रूपान्तरोत्पत्तिः । ततः ईश्वरचिकीर्षया परमाणी क्रिया । ततः परमाणुद्वयसंयोगः । ततो द्व्यणुकोत्पत्तिः । एवं महावयविपर्यन्तम् उत्पद्यते इति । पिठरपाकवादिनस्तु, घटे परमाणुपर्य- न्तावयत्रेषु चैकदैव पाकदर्शनात् पूर्वरूपनाशः रूपान्तरोत्पत्तिश्च जायेते घटादिनाशाङ्गीकारे गौरवम्, सोऽयं घट इति प्रत्यभिज्ञाया अनुपपत्तिश्च, इत्याहुः । एवञ्च गोभुक्ततृणादीनाम् आपरमाणु भङ्गे तृणारम्भकपरमाणुषु दुग्वे यादृशरूपादिकं तादृशरूपादिकं जायते । ततः तैः परमाणुभिः दुग्धद्वय गुकान्यारभ्यन्ते । एवं दुग्धारम्भः । ननु तृणपरमाणुभिः कथं दुग्धद्वयणुकारम्भ इति चेत्, न, परमाणौ द्रव्यत्वव्याप्यव्याप्य जाति- सद्भावे प्रमाणाभावात् । एवं दधिनवनीताद्यारम्भोऽपि इति विवेकः ।

[[1]]

Scanned with CamScanner

રૂ

तर्कसङ्ग्रहः

एका दिव्यवहारहेतुः सङ्ख्या नवद्रव्यवृत्तिः एकत्वादि- परार्धपर्यन्ता । एकत्वं द्विविधं नित्यमनित्यं चेति । नित्यगतं नित्य- मनित्यगतमनित्यम् । द्वित्वादिकं तु सर्वत्रानित्यमेव ।

सङ्ख्या लक्षयति – एकादीति । सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोग- परत्वापरत्वलक्षणवाक्येषु काललक्षण इत्र बोधः । एकादिव्यवहारनिष्ठ- कार्यता निरूपितकारणताश्रयत्वं सङ्ख्याया लक्षणम् । समन्वयश्च एका– दिव्यवहारनिष्ठा या कार्यता, अयमेकः, इमौ द्वौ, इत्याद्याकारक व्यवहार- निष्ठा कार्यता, तन्निरूपिता या कारणता, एकत्व द्वित्वादिसङ्ख्यावृत्ति– कारणता, तदाश्रयत्वम् एकत्वादिसङ्ख्यायाम् इति । व्यवहार हेतुत्वमात्रोक्तौ पूर्ववत् घटादिषु अतिव्याप्तिः । आदिपदाभावे द्वित्वादावव्याप्तिः । पूर्ववत् घटादावतिव्याप्तिवारणाय एकादिव्यवहारीयैकत्वादि विषयकत्वावच्छिन्न- कार्यता निरूपितकारणतावज्ज्ञानीय मुख्य विशेष्यता निरूपितप्रकारताश्रयत्वम् इति लक्षणं परिष्करणीयम् । एकत्वत्व द्वित्वत्वादावतिव्याप्तिवारणायः विशेष्यतायां मुख्यत्व निवेशः । एकत्वं नित्यगतं नित्यम् ।

आश्रयस्य नित्यत्वे कत्वस्यापि नित्यत्वम् । यथा आकाशादौ एकत्वम् । नित्यत्वे तन्नाशे तद्गतमेकत्वमपि नश्यति यथा घटादावेकत्वम् । द्वित्वा- दिकन्तु सर्वत्रानित्यमेव । द्वित्वादीनाम् अयमेकः, अयमेकः, इत्या- कारकापेक्षाबुद्धिजन्यतया कारणनाशात्कार्यनाश इति नियमेन क्षणत्र– यावस्थाय्य पेक्षाबुद्धिनाशे द्वित्वादीनां नाशकान्तराभावेन अपेक्षाबुद्धि- नाशेनैव तन्नाशोऽङ्गीकर्तव्यः । अन्यथा कालान्तरे अपेक्षाबुद्धिं विनापि चिरस्थायिन्या द्वित्वादिसङ्ख्ययैव तत्प्रत्यक्षापत्तिः । अतः नित्यगतमनि- त्यगतं वा द्वित्वादिकम् अनित्यमिति सिद्धान्तः ।

प्रकारत्वानवच्छिन्नत्वं

मानव्यवहारासाधारणकारणं परिमाणं

मुख्यत्वम् । आधेयस्यै-

आश्रयस्या-

नवद्रव्यवृत्ति ।

तच्चतुर्विधम् अणु महद्दीर्घं ह्रस्वं चेति ।

परिमाणं लक्षणयति - मानव्यवहारेति ।

मानव्यवहारनिष्ठ-

कार्यतानिरूपित कारणताश्रयत्वं

परिमाणलक्षणम् ।

मानव्यवहार निष्ठा

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

ર

या कार्यता, अयमणुः, अयं महान्, अयं दीर्घः, अयं ह्रस्वः, इत्याकारक- शब्दप्रयोग विष्ठा कार्यता, तन्निरूपित कारणता श्रयत्वम् अणुत्वादिपरि- माणेष्विति समन्वयः । सर्वत्रापि व्यवहारहेतुत्वघटितलक्षणेषु व्यवहार- हेतुत्वमात्रोक्त घटादावतिप्रसङ्गः । असाधारणकारणत्वानिवेशे सर्वकार्य- साधारणकारणेश्वरेच्छा दृष्टादावतिप्रसङ्गः । अतः मानव्यवहारत्वावच्छिन्न- कार्यता निरूपित कारणताश्रयत्वरूपासाधारणकारणत्वनिवेशे ईश्वरेच्छा दृष्टादेः मानव्यवहार निष्ठकार्यता निरूपितं कारणताश्रयत्वेऽपि मानव्यवहारत्वावच्छिन्न- कार्यतानिरूपित कारणताश्रयत्वस्याभावान्न दोषः । प्रत्येकमणुत्वत्वादिना अणु- त्वादिव्यवहारत्वावच्छिन्नं प्रति कार्यकारणत्वसद्भावात् समन्वयः । एवमुत्तरत्रा- प्यसाधारणकारणत्वप्रयोजनगृह्यम् । व्यवहारहेतुत्वघटितलक्षणेषु बुद्धिलक्ष- णातिरिक्तस्थले पूर्ववत् घटादिष्वतिव्याप्तिवारणाय तत्तद्व्यवहारनिष्टकार्यता- “निरूपित कारणतावज्ज्ञानीय मुख्य विशेष्यता निरूपित प्रकारताश्रयत्वमिति परि- ष्करणीयम् । एवञ्च कालेश्वरादौ अतिव्याप्तिप्रसक्त्यभावात् असाधारण- कारणत्वानिवेशेऽपि न दोषः । यथाश्रुतलक्षण एव तन्निवेश इति मन्तव्वम् । तद्विभजते- तच्चतुर्विधमिति । गुणिबोधक शब्दगुणविभ- जनस्यादृष्टत्वात् अण्वादिपदस्याणुत्वाद्यर्थकत्वं वाच्यम् । तच्च भाव- प्रधान निर्देश एवं सम्भवति । स च धर्मबोधेच्छया धर्मिप्रतिपादनम्, भावार्थमुख्य विशेष्यन्या उच्चरितत्वं वा । तथाच अणुत्वत्वादिकं जातिः । तद्वदणुत्वमिति विवेकः । अणुत्वं च नित्यानित्यभेदेन मनः परमाणु- द्र्धणुकवृत्ति । तदेव

म पारिमाण्डल्यमित्युच्यते । पारिमाण्डल्यस्य नारम्भ-

कत्वम्, परिमाणस्य स्वसजातीयोत्कृष्टपरिमाणजनकत्व नियमात् अणु- जन्यस्य अणुतरत्वप्रसङ्गात् अणुत्वस्य स्त्राश्रयारब्धद्रव्यपरिमाणारम्भकत्वं वक्तुं न शक्यम् इति युक्तिकुशलाः । महत्स्वपि सर्षप तिलादौ तत्प्रकर्षाभात्र- प्रयुक्तोऽणुत्वव्यवहारः गौणः । महत्त्वत्वजातिमन्महत्वं नित्यमनित्यं च ।

।

आगतम् । तच्च महत्त्वं नित्यम्, अनणुद्रव्यवृत्तित्वात्

यन्नैवं तन्नैवम्, यथा द्वयणुकादिपरिमाणम्, इत्यनुमानप्रसिद्धम् । अनित्य च त्रसरेण्वादी । तत्कचित्प्रत्यक्ष क्वचिदनुमेयम् । तच्च पञ्चविधम्,

। सङ्ख्या- परिमाण - सङ्ख्यापरिमाणोभय- परिमाणप्रचयोभय- सङ्ख्यापरिमाण प्रचय त्रि-

Scanned with CamScanner

[[४०]]

तर्कसङ्ग्रहः

त्र्यणुकगतम् ।

तयासमवायिकारणकभेदात् । तत्राद्यं

तत्रावयत्रमह- त्वाभावेन द्वणुकगत त्रित्वसङ्ख्याया एवासमवायिकारणत्वात् । महात्रयत्र- द्वयारब्धगतं द्वितीयम् । महावयवैरारब्धे पटादौ वर्तमानं तृतीयम् । प्रचित महावयवदूयारब्ध तूलादिकं चतुर्थम् । प्रचितमहावयवैरारब्धे पञ्चमम् । प्रचयत्वं चावयवसंयोगगतो जातिविशेषः । इदमेव प्रशिथिलत्वमित्युच्यते । दीर्घत्त्वजातिमद्दीर्घत्वम् । ह्रस्वत्वत्वजातिमत् हस्त्रत्वम् । तत्रादिमं जन्य महत्त्वसमानाधिकरणतया त्रसरेण्वादावेव न खाकाशादौ । अन्त्यं -जन्याणुत्वसमानाधिकरणतया द्वयणुक एवेति सम्प्रदाय विदः । केचित्तु स्वत्वदीर्घत्वे अपि नित्यानित्यभेदेन द्विविधे । तत्राद्ये परमहस्वत्वपरम- दीर्घत्वे परमाणुगगनादौ । अन्त्ये उदाहृते एवेति वदन्ति । चतुर्विधमप्येतत् आश्रयनाशेन नश्यति । ननु ह्रस्वत्वदीर्घत्वयोः अणुत्व महत्त्वरूपतैवास्तु, परिमाणभेदत्वं मास्तु, इति चेत्, न, क्रोशावधिक महान् इति व्यवहार- स्याभावात्, क्रोशावधिकदीर्घौऽयं पन्थाः इत्यनुभवस्य सत्त्वाच्च महत्व - दीर्घत्वयोः भेदस्यावश्यकत्वात् ।

पृथग्व्यवहारासाधारणकारणं पृथक्त्वं सर्वद्रव्यवृत्ति ।

पृथक्त्वं लक्षयति — पृथगिति । पृथग्व्यवहार निष्ठकार्यता निरू- पितकारणताश्रयत्वं पृथक्त्वस्य लक्षणम् । पृथग्व्यवहारनिष्ठा या कार्यता, अयमस्मात् पृथक् इति व्यवहारनिष्ठा कार्यता, तन्निरूपित कारणता- श्रयत्वं पृथक्त्वे इति लक्षणसमन्वयः । पृथक्त्वस्य सावधिकत्वेन सप्रति- योगिकान्योन्याभावात् भेदः । अन्योन्याभावरूपत्वे घटात्पृथगितिवत् घटात् पटो नेत्यपि प्रयोगापत्तिः । नहि कश्चित् घटात् पटो नेति प्रयुङ्क्ते ! तस्माद्यदर्थयोगे पञ्चमी सोऽर्थः ननर्थान्योन्याभावतोऽन्यो गुणान्तरं पृथक्त्वमिति भावः । एवमेव ‘पक्को रक्तो घटः अपक्ककृष्ण- घटो न ’ इति प्रतीतेः प्रामाणिकत्वात् ’ पक्को रक्तो घटः अपककृष्णघटात् ‘पृथक्’ इति प्रत्ययस्याप्रामाणिकत्वाच्च भेदादन्यः पृथक्त्वरूपगुणः सिध्यति ।

१. अत्रेदमवधेयम् - - पृथक्पदस्य भेदवानर्थः नतु भेदमात्रम् । तथाच घटातू पटो न ’ इति व्यवहारस्थाप्रामाणिकत्वेऽपि ‘घटाद्भिन्नः’ इति व्यवहारस्य

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[૧]]

इदञ्च पृथक्त्वम् एकपृथक्त्वाने कपृथक्त्वभेदेन द्विविधम् । तत्र चैकपृय- “क्त्वं नित्यद्रव्यवृत्ति नित्यम् । अनित्यद्रव्यवृत्ति अनित्यम् । अनेकपृथक्त्वं “तु ’ घटपटौ मठात् पृथक्’ इत्यादिप्रतीतिसिद्धम् उभयादिसमवेतम् । तच्च सर्वमनित्यम् । अनेक पृथक्त्वं प्रति असमवायिकारणं प्रत्येकपदार्थ- गतक पृथक्त्वानि । निमित्तकारणं चापेक्षाबुद्धिः । नव्यास्तु अनेक- पृथक्त्वे मानाभावः । पूर्वोक्तप्रतीतेः प्रत्येकपृथक्त्वमादायैवोपपत्तेः । अन्यथा चैत्रमैत्रौ देवदत्तात् परौ, घटपटौ रूपवन्तौ, इत्यादिप्रतीतिबलेन तुल्य- युक्त्या द्विपर्याप्तानेकपरत्वानेकरूपादीनां सिद्धयापत्तेः इति वदन्ति ।

संयुक्त व्यवहारहेतुः संयोगः ।

संयोगं लक्षयति- संयुक्तेति । संयुक्तव्यवहारनिष्टकार्यतानिरू- पितकारणताश्रयत्वं लक्षणम् । संयुक्तव्यवहारनिष्ठा या कार्यता, इमौ संयुक्तौ इति व्यवहारनिष्ठा कार्यता, तन्निरूपितकारणताश्रयत्वं संयोगे इति समन्वयः । स चायं द्विविधः कर्मजः संयोगजश्च इति । कर्मजो- sपि द्विविधः अन्यतर कर्मजो भय कर्म जमेदात् । आद्यो भित्तिहस्त- संयोगादिः । द्वितीयः मेषद्वयसंयोगादिः । संयोगजसंयोगः हस्तपुस्तक-

संयोगात् कायपुस्तकसंयोगः । प्रशिथिलत्व निबिडवे संयोगत्वावान्तर- जाती । तथा सुकुमारत्वकर्करात्वे पृथिवीमात्रवृत्तिसंयोगवृत्तिजातिविशेषौ । वैशेषिकास्तु इमे स्पर्श वृत्ती इति वदन्ति । सर्वोऽप्ययं जन्य एव, संयोगला- चच्छिन्नं प्रति द्रव्यत्वेन हेतुत्वात् । नाशश्च कचिद्विभागात् । कचिदा- श्रयनाशात् । सर्वोऽप्यव्याप्यवृत्तिः । अव्याप्यवृत्तित्रं च स्वप्रतियोगित्व- स्वसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेनाभाव विशिष्टत्वम् । संयोगस्य एकनिष्ठत्वा- सम्भवात् अनेकांश्रितोऽयं गुणः ।

संयोगनाशक गुणो विभागः सर्वद्रव्यवृत्तिः ।

[[८]]

घटात् पृथक्’ इतिवत् प्रामाणिकतया पृथक्त्वस्य अन्योन्याभावरूपतैवेति तु -नव्याः । पृथक्त्वस्य गुणान्तरत्वमभ्युपगच्छन्तो गदाधर भट्टास्तु

थक् दमसाहि- क्यार्थकम्, न तु गुणवदर्थकम् ’ चन्द्रात् पृथगप्यनङ्गः’ इत्यादिस्थले असाहि वयस्यैव प्रतीतेः " इति वदन्ति ।

Scanned with CamScannerદર

तर्कसङ्ग्रहः

विभागं लक्षयति—संयोगेति । संयोगस्य नाशकः संयोग- नाशकः । षष्ठ्याः प्रतियोगिता निरूपकत्वमर्थः । नश्धातोः ध्वंसोऽर्थः

प्रत्ययस्य जनकत्वमर्थः । तथाच संयोगप्रतियोगिकनाशजनक गुणत्वं लक्षणम् । संयुक्तद्रव्येषु प्रथमं क्रिया, क्रियातो विभागः, विभागात्पूर्वसंयोग– नाशः, पूर्वसंयोगनाशादुत्तरसंयोगोत्पत्तिः, इति क्रमानुसारेण संयोगनाशकत्वं गुणत्वं च विभागे वर्तत इति समन्वयः । गुणत्वमात्रोक्तौ रूपादौ तदनु- पादाने क्रियायामपि परम्परया संयोगनाशकतया तत्रातिव्याप्तिरित्यु- भयोपादानम् । संयोगनाशकत्वे सति गुणत्वस्य विभागलक्षणत्वाङ्गीकारेऽपि ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वेन संयोगे अतिप्रसङ्ग । अतः सम- वायसम्बन्धावच्छिन्नत्वं जनकतायां, प्रतियोगितासम्बन्धानवच्छिन्नत्वं जन्य- तायां वा निवेश्यम् । तथाच स्वरूपसम्बन्धेन जायमानं संयोगनाश प्रति समवायेनैव विभागस्य कारणतया प्रतियोगिता सम्बन्धेन जायमान- संयोगनाशं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेनैव प्रतियोगिरूपसंयोगस्य जनकतया संयोगनाशनिष्ठकार्यतायाः प्रतियोगितासम्बन्धावच्छिन्नत्वेन संयोगनिष्ठ- कारणत्वस्य तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नतया च

नातिप्रसङ्गः । विभागस्य संयोगाभावरूपत्वमेवास्तु इति शङ्क्यम् । स हि प्रागभावो वा, ध्वंसो वा अत्यन्ताभावो वा अन्योन्याभावो वा ? नाद्यः, अनु– त्पन्नसंयोगयोरपि तथा प्रतीत्यापत्तेः । अत एव न तृतीयः, रूपरसयोरपि विभक्ताविति प्रतीत्यापत्तेः तन्तुपटयोरपि तत्प्रतीत्यापत्तेश्च, अवयवा- वयविनोः संयोगाभावात् । न द्वितीयः विभज्य संयुक्तेऽपि तथा प्रतीत्यापत्तेः संयोगध्वंससत्त्वात्, ध्वंसप्रागभावयोः सामान्याभावत्वा- नङ्गीकारात् । न चतुर्थः, सर्वत्रापि तदापत्तेः । विभागविनाशस्तु क्वचिदाश्रय— नाशात्, कचिदुत्तरसंयोगनाशात् ।

नच

परापरव्यवहारासाधारणकारणे परत्वापरत्वे । ते द्विविधे । दिक्कृते कालकृते च । दूरस्थे दिक्कृतं परत्वम् । समीपस्थे दिक्कृ– तमपरत्वम् । ज्येष्ठे कालकृतं परत्वम् । कनिष्ठे कालकृत मपरत्वम् ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

।

४३ः

परत्वापरत्वयोर्लक्षणमाह- परापरेति । परव्यवहार निष्टकार्यतानिरू- पितकारणताश्रयत्वं परत्वम् । परव्यवहारनिष्ठा या कार्यता, अयमस्मात्पर इति व्यवहारनिष्ठा कार्यता, तन्निरूपित कारणताश्रयत्वं परत्वे वर्तत इति : समन्वयः । एवमपरव्यवहार निष्ठकार्यतानिरूपितकारणताश्रयत्वमपरत्वम् । पूर्ववत्समन्वयः । ते विभजते- ते द्विविधे इति । तथाच दैशिकं परत्वं दैशिकमपरत्वं कालिकं परत्वं कालिकमपरत्वमिति विभागः । तन्त्र दैशिकपरत्वापरत्वे उदाहरति- दूरस्थे इत्यादिना । पाटलीपुरात् काशी- मपेक्ष्य प्रयागः परः इत्यनुभवात् प्रयागे पाटलीपुरावधिककाशी निरूपित -.. परत्वमङ्गीकार्यम् । तच परत्वं ’ पाटलीपुरात काशीमपेक्ष्य प्रयागो दूरस्थ : इत्यपेक्षाबुद्ध यात्मकप्रयाग निष्ठदूरस्थत्वज्ञानात् पाटलीपुरावधिकं काशी निरू- पितं प्रयागे जायते । एवं ’ पाटलीपुरात् प्रयागमपेक्ष्य काशी समीपस्था " इत्यपेक्षा बुद्धयात्मक काशी निष्ठसमीपस्थत्वज्ञानात् पाटलीपुरावधिकप्रयाग- निरूपितापरत्वं काश्यां जायते। दैशिकपरत्वे एकस्यां दिश्यवस्थितयोः- सन्निकृष्टमवधिं कृत्वा अयमस्माद्विप्रकृष्टः इत्येवं परत्वाधारे या बुद्धिरुत्पद्यते सा निमित्तकारणम् । पिण्डपर दिवसंयोगः असमवायिकारणम् । अपरस्वे विप्रकृष्टमवधिं कृत्वा अयमस्मात्सन्निकृष्ट इति मतिर्निमित्तम् । सन्नि- कृष्टदिवसंयोगः असमवायिकारणम् । कालिके परत्वापरत्वे उदाहरति- ज्येष्ठे इत्यादिना । चैत्रो मैत्रात्पर इति अनुभवात् मैत्रावधिकपरत्वं चैत्रेऽङ्गीकार्यम् । तच्च चैत्रवृत्तिज्येष्ठत्वज्ञानात् चैत्रो मैत्रात् ज्येष्ठ इति अपेक्षाबुद्धिरूपात् जायते । एवं मैत्रः चैत्रादपरः इत्यनुभवात् मैत्रे चैत्रा- चधिकमपरत्वं स्वीकार्यम् । तच्च मैत्रवृत्तिकनिष्ठत्वज्ञानात् मैत्रः चैत्रा- कनिष्ठः इत्यपेक्षा बुद्धिरूपाज्जायते । कालिकपरत्वापरत्वयोस्तु अनियत– दिगवस्थितयोः युवस्थविरयोः अयमस्मात् अल्पतरतपन परिस्पन्दान्तरित– जन्मा, अयमस्मात् प्रचुरतर सूर्यपरिस्पन्दान्तरितजन्मेत्येवं बुद्धी निमित्ते । तत्तत्पिण्डतत्तत्कालसंयोगौ असमवायिनौ । एतन्नाशश्चैतादृशबुद्धिनाशात् ।

आद्यपतनासमवायिकारणं गुरुत्वं पृथिवीजलवृत्ति ।

गुरुत्वं लक्षयति- आद्येति । आद्यपतन निष्ठकार्यता निरूपितासम-

Scanned with CamScanner

[[४४]]

तर्कसङ्ग्रहः

चायिकारणताश्रयत्वं लक्षणम् । आद्यपतन निष्ठकार्यतानिरूपिता या असम- चायिकारणता, गुरुत्वनिष्ठा समवायिकारणता तदाश्रयत्वं गुरुत्वे इति समन्वयः । आद्यपदाभावे द्वितीया दिपतनासमवायिकारणे वेगेऽतिव्याप्तिः । असमवायिकारणत्वानुपादाने तत्समवायिकारणे फलादौ निमित्तकारणे -वावादी चातिव्याप्तिः । इदं चातीन्द्रियं पतनरूपकार्यानुमेयम्, नित्य- -वृत्ति नित्यम्, अनित्यवृत्त्य नित्यम्, कारणगुणप्रक्रमोत्पत्ति, आश्रयनाश-

नाश्यश्च ।

आद्यस्यन्दना समवायिकारणं द्रवत्वं पृथिवीजलतेजोवृत्ति । -तद् द्विविधं सांसिद्धिकं नैमित्तिकं चेति । सांसिद्धिकं जले । नैमित्तिक पृथिवीतेजसोः । पृथिव्यां धृतादावग्निसंयोगजं द्रवत्वम् । तेजसि सुवर्णादौ ।

निरूपिता या असमवायिकारणता, - द्रवत्वे इति लक्षणसमन्वयः ।

द्रवत्वं लक्षयति– आद्येति । आद्यस्यन्दननिष्ठ कार्यतानिरूपिता- ..समवायिकारणताश्रयत्वं द्रवत्वस्य लक्षणम् ।

आद्यस्यन्दननिष्ठकार्यता- द्रवत्वनिष्ठा समवायिकारणता, तदाश्रयत्वं आद्यपदाभावे द्वितीया दिस्यन्दनमादाय वेगेऽतिव्याप्तिः । असमवायित्वाभावे समवायिकारणनिमित्तकारणजलवाखा- दावतिव्याप्तिः । अत्र लक्षगद्वये अनुमवायिकारणत्वम् आद्यपतनादि- निष्ठकार्यता निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणताश्रयत्वरूपमेव । कार्यता- वच्छेदकसम्बन्धस्य विचक्षणे प्रयोजनाभावात् समवायसम्बन्धावच्छिन्न-

कार्यतानिरूपितत्वं न निवेशनीयम् ।

चूर्णादिपिण्डीभावहेतुः गुणः स्नेहः जलमात्रवृत्तिः ।

स्नेह लक्षयति– चूर्णादीति । धारणाकर्षण हेतुभूतविलक्षण- “संयोगः पिण्डीभावः । चूर्णादिपिण्डीभावनिष्ठकार्यता निरूपि नकारणता- - श्रयत्वे साते गुणत्वं स्नेहस्य लक्षणम् । चूर्णादिपिण्डीमात्र निष्ठकार्य ना- निरूपिता या कारणता, स्नेहनिष्ठा कारणता, तदाश्रयत्वं स्नेह इति - समन्वयः । विशेष्यमात्रोक्तौ रूपादौ विशेषणमात्रोपादाने कालेश्वरादौ च

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

४..

अतिव्याप्तिः । नचैवमप्यदृष्टेऽतिव्याप्तिः दुर्वारा। असाधारणकारणत्व- निवेशेन वारणात् ।

ननु एवं कालेश्वरादावसाधारणकारणत्व विरहा देवातिव्याप्तिपरिहारेण गुणपदं व्यर्थमिति चेत्, चूर्णादौ तद्वारकतया तस्य सार्थक्यात् । अत्र स्नेहस्य पिण्डीभावहेतुत्वं स्वाश्रयसंयुक्तत्व सम्बन्धेनैव वक्तव्यम् । द्रुतजलसंयोगस्य हेतुत्वं तु सयत्रायसम्बन्धेनेति लाघवात् स्नेहा- पेक्षया द्रुतजलसंयोगस्यैव साक्षात्तद्धेतुत्वं वक्तुमुचितमिति बहवोऽभिप्रयन्ति

श्रोत्रग्राह्यो गुणः शब्द आकाशमात्रवृत्तिः । स द्विविधः .. ध्वन्यात्मको वर्णात्मकश्चेति । ध्वन्यात्मको भेर्यादौ । वर्णात्मकः संस्कृतभाषादिरूपः ।

शब्दं लक्षयति– श्रोत्रेति । श्रोत्रेन्द्रियजन्यप्रत्यक्ष विषयत्वे सति गुणत्वं शब्दस्य लक्षणम् । श्रोत्रेन्द्रियजन्यं यत्प्रत्यक्षम् ’ अयं मेरीशब्दः, अयं वेदोच्चारणशब्दः’ इत्याचाकारकं प्रत्यक्षम् तद्विषयत्वे सति गुणत्वस्य शब्दे सत्त्वात्समन्त्रयः । विशेष्यमात्रोपादाने रूपादौ विशेषणमात्रोपादाने शब्दत्वादौ चातिव्याप्तिः । अत्र अन्तिमशब्दस्यैव श्रोत्रेन्द्रियग्राह्यतया आदिमादिशब्दे तलक्षणाभावात् अव्याप्तिरिति श्रोत्रेन्द्रियजन्यप्रत्यक्ष- विषयतावच्छेदक जातिमद्गुणत्त्वं विवक्षणीयम् । तादृशजातिमत्त्वमादिमादिषु

न चैवं अप्रत्यक्षेषु शब्देष्वपीति नाव्याप्तिः ।

जातिघटित- लक्षणकरणात् शब्दत्वादावतिव्याप्त्यभावात् गुणत्वस्य वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । मेर्यादावतिव्याप्तिवारणाय तस्यावश्यकत्वात् । तथा हि श्रोत्रेन्द्रियजन्यं. यत्प्रत्यक्षम् अयं भेरीशब्दः इत्यादि । तद्विषयतावच्छेद कीभूता जातिः मेरीत्वादिः । तद्वत्त्वं भेर्यादावित्यतिव्याप्तिः । गुणत्वनिवेशे च तत्र गुणत्वस्या— भावान्नातिव्याप्तिः । यदि श्रोत्रेन्द्रियजन्यत्वं न प्रत्यक्ष विशेषणम्, किन्तु श्रोत्रेन्द्रियप्रयोज्यत्वं प्रत्यक्ष विषयता विशेषणमित्यङ्गीक्रियते । तथाच भेर्यादि– निष्ठविषयतायाः श्रोत्रेन्द्रियप्रयोज्यता विरहात् उक्तलक्षणस्य नातिव्याप्ति— रित्युच्येत,

तदा गुणपदं स्वरूप कीर्तनपरम् । एवं श्रोत्रेन्द्रिय- जन्यप्रत्यक्षे लौकिकत्व निवेशेनापि भेर्यादौ अतिव्याप्तिवारणं भवति,

Scanned with CamScanner

[[४६]]

तर्कसङ्ग्रहः

अयं भेरीशब्दः इति प्रत्यक्षस्य भेर्यंशे अलौकिकत्वात् । शब्दः, तदभावाः,

• तज्जानयः, तत्समवायश्च श्रोत्रेन्द्रियग्राह्याः ।

सर्वव्यवहारहेतुर्ज्ञानं बुद्धिः । सा द्विविधा स्मृतिरनुभवचेति ।

यद्वा

बुद्धिं निरूपयति — सर्वेति । व्यवहारो वाक्यप्रयोगः । ‘अर्थं बुद्धा शब्दरचना’ इति न्यायात् अर्थज्ञानस्य शब्दप्रयोग हेतुत्वम् । व्यवहारः प्रवृत्तिः, जानाति, इच्छति, करोति, इति क्रमात् प्रवृत्ति- सामान्ये ज्ञानस्य कारणत्वम् । ज्ञानं बुद्धिरिति पर्यायबोधनाय । बुद्धि- ज्ञान पदवाच्येत्यर्थः । साङ्ख्यादिमत इव बुद्धेर्व्यापारो ज्ञानमिति न मन्तव्यम् । यद्वा लाघवमभिप्रेत्य ज्ञानत्वजाति मत्वरूप लक्षणान्तरलाभाय ज्ञानपदम् । सर्वव्यवहारनिष्ठ कार्यतानिरूपितकारणताश्रपत्वं बुद्धेर्लक्षणम् । सर्वव्यवहार निष्ठा या कार्यता, अयं घट इत्यादिशब्दप्रयोगे वर्तमाना कार्यता, तन्निरूपिता या कारणता, अयं घटः इत्यादिबुद्धौ वर्तमाना कारणता, तदाश्रयत्वं बुद्धौ इति समन्वयः । ननु अत्र सर्वे ये व्यवहाराः तद्धेतुत्वमिति वा, सर्वमिति यो व्यवहारः तद्धेतुत्वमिति वा विग्रहः ? नाद्यः । कस्मिन्नपि ज्ञाने सर्वव्यवहारहेतुत्वं नास्ति इत्यसम्भवप्रसङ्गात् । न द्वितीयः । सर्वस्वप्रकारकव्यवहारे सर्वमितिज्ञानमात्रस्य हेतुतया तद्व्यतिरिक्तघट- पटादिज्ञानेष्वव्याप्तेरिति चेत् न, द्वितीयपक्षमवलम्ब्य सर्वस्वप्रकारक- -ज्ञान जनक शब्द प्रयोग निष्ठकार्यता निरूपित कारणतावद्वृत्तिजातिमत्त्वमिति

परिष्करणात् । सर्वत्व प्रकार कव्यवहारनिष्ठ कार्यतानिरूपितकारणतावत् सर्वमिति ज्ञानम् । तदूवृत्तिर्या जातिः, ज्ञानत्वजातिः, तद्वत्त्वस्य घटादिसर्ववस्तु विषयकज्ञानेष्वपि सत्वान्नाव्याप्तिः ।

नचैव सर्वव्यवहारनिष्ठ कार्यतानिरूपितकारणतावद्वृत्तिगुणत्वजातिमादाय रूपा- दावतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । जातौ गुणत्वव्याप्यत्वस्य निवेशनीयत्वात् । गुणत्वजातिः न गुणत्वव्याप्या, किन्तु ज्ञानत्वा दिजातिरेवेति नातिव्याप्तिः । अथवा सर्वपदं स्वरूप कीर्तनपरम् । व्यवहारहेतु- त्वमात्रमेव लक्षणम् । शब्दप्रयोगं प्रति ज्ञानस्यैव साक्षाद्धेतुतया घटादीनां च ज्ञानद्वारैव कारणतया साक्षात्कारणत्वकथनेनैव घटादावतिव्याप्तिवारण-

।

Scanned with CamScannerसम्भवात्

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

विग्रह विकल्पप्रयुक्तदोषावकाशो

દ

न । नचैव काले-

श्वरादावतिव्याप्तिः, गुणत्वस्यापि निवेशनीयत्वात् । नच तथाप्यदृष्टे अतिव्याप्तिः । व्यवहारासाधारणकारणत्वस्यापि विवक्षणीयत्वात् । एवञ्च -गुणपदं व्यर्थम् । अत एव मूलकारोऽपि गुणपदं विनैव निरूपितवा- निति मन्तव्यम् ।

तथाच

अत्र घटव्यवहारहेतुर्ज्ञानमित्युक्तौ

घटत्वप्रकारकव्यवहारनिष्ट-

कार्यतानिरूपित कारणतात्रवृत्तिज्ञानत्वजातेः ज्ञानसामान्ये सत्त्वेन लक्षण- समन्वयसम्भवेऽपि तथानुक्त्वा सर्वव्यवहारहेतुरिति वदतः ग्रन्थकृतः व्यवहारत्वावच्छिन्नं प्रति ज्ञानत्वेन कारणत्वकथन एव अभिप्रायः । व्यवहारत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपित कारणतावच्छेदक जातिमत्त्वस्य निवेशनात् निर्विकल्प कज्ञाने, यस्मात् सविकल्पकज्ञानात् न कदापि व्यवहारोत्पत्तिः तस्मिन् ज्ञाने, मूकादीनां

ज्ञानेऽपि नाव्याप्तिः, तेष्वपि ज्ञानत्वस्य सत्त्वात् । नन्वेवं

नन्वेवं सति ज्ञानपदं व्यर्थम्, कार्य- सामान्यं प्रति साधारणकारणीभूत कालादौ

साधारणकारणीभूतकालादौ तादृशकारणतावच्छेदक- जातेरभावादेवातिव्याप्तिवारणस्य कर्तुं शक्यत्वादिति चेत्, बुबोध- यिषां विना शब्दप्रयोगासम्भवेन व्यवहारत्वावच्छिन्नं प्रति बुबोध- विषात्वेन कार्यकारणभावकल्पनाया आवश्यकतया बुबोधयिषायामति- व्याप्तिवारणाय ज्ञानपदसार्थक्यात् । एवञ्च बुबोधयिषायामतिव्याप्ति- चारणाय प्रयुक्तज्ञानस्वरूप लक्षणेनैव सर्वदोषपरिहारसम्भवेन शिष्टं ‘स्वरूप कीर्तनपरमिति मन्तव्यम् । बुद्धिं विभजते-सा द्विविधेति । । । स्मृतिरनुभवश्चेति । स्मृतित्वानुभवत्वरूप विभाजकधर्मद्वयान्यतरवद भिन्नेति बोधः

संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः ।

प्रथममनुभवः, ततः भावनाख्यसंस्कारः, ततः उद्बोधकसामग्री- सहित संस्कारात् स्मृतिरिति क्रमं मनसि कृत्वा स्मृतिलक्षणमाह- संस्कारमात्रेति । मात्रपदस्य इतरयोगः व्यवच्छेदश्व अर्थः । अत्र इतर- योगः इतरजन्यत्वरूपः । अस्य व्यवच्छेदे अन्वयः । तथाच संस्कारेतर-

Scanned with CamScanner

મઢ

तर्कसङ्ग्रहः

जन्यत्वाभाव विशिष्टसंस्कारजन्यत्वविशिष्टज्ञानत्वं स्मृतेर्लक्षणम् ।

संस्कारे–

तरचक्षुराद्यजन्यतया संस्कारजन्यतया ज्ञानत्वेन च स्मृतौ लक्षणसमन्वयः

संस्कारजन्यत्वमात्रोक्तौ ध्वंसं

ज्ञानत्वमात्रोक्तो

अनुभवेऽतिव्याप्तिः ।

प्रति प्रतियोगिनः कारणतया संस्कारमात्रजन्यत्वस्य सत्त्वात् संस्कार — ध्वंसेऽतिव्याप्तिः । अतो ज्ञानत्वदम् । तन्निवेशे च ध्वंसे ज्ञानत्वाभावा- अजन्ये संस्कारेतरजन्यत्वाभाव विशिष्टज्ञानत्वमात्रोक्तौ नातिव्याप्तिः । ईश्वर ज्ञानेऽतिव्याप्तिः । नच ईश्वरज्ञानस्य जन्यत्व विशेषणेनैव वारण- सम्भवात् संस्कारपदं व्यर्थमिति वाच्यम् । योगिज्ञानेऽतिव्याप्तेः । तस्य योगजन्यत्वात् ज्ञानत्वाच्च । नचैवं योगिज्ञानम्य योगजत्वात् संस्कारेत- राजन्यत्व विशेषणेनैवातिव्याप्तिवारणात् संस्कार पदवैयर्थ्य मिति

संस्कारपदवैयर्थ्यमिति वाच्यम् स्मृतेरपि संस्कारेतरमनोजन्यत्वेन तदजन्यत्वाभावात् असम्भववारणाय संस्कारेतरपदस्य बहिरिन्द्रियपरतया व्याख्येयतया योगिज्ञाने बहिरि- न्द्रियाजन्यत्व - जन्यत्व - ज्ञानत्वानां सत्त्वात्तत्रातिव्याप्तेः । अतः तद्वारणाय संस्कारपदं देवदत्त इति प्रत्यभिज्ञायामतिव्याप्तिः । तस्य इदन्त्वांशे चक्षुरादि- जन्यत्वेऽपि तत्तांशे संस्कारजन्यत्वेन संस्कारजन्यत्वज्ञानत्वयोः तत्र सत्त्वात् । मात्रपदनिवेशे तु प्रत्यभिज्ञाया इदन्त्वांशे

प्रत्यभिज्ञाया इदन्त्वांशे बहिरिन्द्रिय– चक्षुर्जन्यतया तदजन्यत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । एवञ्च लौकिक विषयता– शून्यत्वे सति संस्कारजन्यत्वे सति ज्ञानत्वमिति निष्कृष्टं लक्षणम्’ ।

नवेश्यम् । संस्कारजन्यत्वे सति ज्ञानत्वमात्रोक्तौ सोऽयन्त्र

तद्भिन्नं ज्ञानमनुभवः । स द्विविधः यथार्थोऽयथार्थश्च । अनुभवं लक्षयति तद्भिन्नमिति । स्मृतिभिन्नत्वे सति ज्ञानत्व– मनुभवस्य लक्षणम्। ज्ञानत्वमात्रोक्तौ स्मृतौ, स्मृतिभिन्नत्वमात्रोक्तो घटादौ चातिव्याप्तिः । अतो दलद्वयम् । प्रत्यभिज्ञापि अनुभव एवान्तर्भवति, संस्कारमात्रजन्यत्वाभावात् । अनुभव विभजते – यथार्थोऽयथार्थश्चेति ।

१. वस्तुतस्तु संस्कारत्वपर्याप्तावच्छेदकता कसमवाय सम्बन्धावच्छिन्नकारणता - निरूपित कार्यता श्रयत्वनिवेशे मात्रपदज्ञानपदयोः वैयर्थ्यमेवेति बोध्यम् ।

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनीव्याख्यासहितः

तद्वति तत्प्रकारकानुभवो यथार्थः । सैव प्रमेत्युच्यते । यथा रजते इदं रजतमिति ज्ञानम् ।

यथार्थानुभवस्य लक्षणमाह — तद्वतीति । यथाभूतः अर्थः यस्मिन्न- नुभवे स यथार्थः । यथाभूत इत्यस्य प्रकारविशिष्ट इत्यर्थः । सोऽस्यास्तीति तद्वान् । तद्वतीत्यत्र सप्तम्यर्थः विशेष्यतानिरूपकत्वम् । तद्वतः आधेयत्व- सम्बन्धेन विशेष्यतायामन्वयः । उभयत्रापि

ग्राह्यः । प्रकार :

विशेषणम् । एवञ्च

तच्छब्देन प्रकारीभूतधर्मः तद्वनिष्ठ विशेष्यता निरूपकत्वे

सति तन्निष्ठप्रकारतानिरूपकत्वे सति अनुभवत्वं लक्षणं जातम् । तथाच विशेषणवति विशेष्ये विशेषणविशिष्टज्ञानं यथार्थानुभव इति फलितम् । रजते इदं रजतमिति ज्ञाने तत्पदग्राह्यं रजतत्वम् । तद्वत् रजतम् । तिनिष्ट विशेष्यता निरूपकत्वे सति तत्पदग्राहारजतत्व निष्ठप्रकारतानिरूप- कत्वे च सति अनुभवत्वस्य सत्त्वालक्षणसमन्वयः । अनुभवत्वमात्रोक्तौ अयथार्थानुभवेऽतिव्याप्तिः । अनुभवत्वानुपादाने इदं रजतमिति यथा- र्यानुभवजन्य स्मृतिसंस्कारयोर तिव्याप्तिः । तत्रापि तद्वद्विशेष्यकत्वतत्प्रकार- कत्वयोः सत्वात् । तद्वद्विशेष्यकत्वे सति अनुभवत्वमात्रोक्तौ शुक्तौ इन्दं रजत- मिति अयथार्थानुभवेऽतिव्याप्तिः । तत्प्रकारकत्वदलाभावे तत्पदेन प्रकार एव ग्राह्यः इति नियमालाभेन तच्छब्देन शुक्तित्वे गृहीते शुक्तित्ववद्विशेष्य- कत्वानुभवत्वयोः सत्त्वादिति तत्प्रकारकत्वपदम् । तन्निवेशे च एकत्रोच्चरि- तयोः तच्छब्दयोः एकार्थबोधकत्वमिति नियमेन प्रथमगृहीत तत्पदार्थस्यैव द्वितीयतत्पदेनापि ग्राह्यतया प्रथमतत्पद् गृहीतशुक्तित्वप्रकारकत्वस्य निरुक्तानु- भवेऽभावात नातिव्याप्तिः । तत्प्रकारकत्वे सत्यनुभवत्वमात्रोक्तौ शुक्तौ इदं रजतमिति भ्रमे तत्पदग्राह्यरजतत्वप्रकारकत्वे सत्यनुभवत्वस्य सत्त्वादति- व्याप्तिः । अतः तद्वद्विशेष्यकत्यम् । तन्निवेशे तु तत्पद्गहीतरजतत्ववद्रजत- विशेष्यकत्वस्यासत्त्वान्नातिव्याप्तिः । तद्वत्त्वं च प्रकारतावच्छेदक सम्बन्धेन ग्राह्यम् । तेन कालिकसम्बन्धेन शुक्त्यादौ रजतत्वसत्त्वेऽपि पूर्वोक्तमे नातिव्याप्तिः: ।

तसं ४

Scanned with CamScanner

[[५०]]

तर्कसङ्ग्रहः

ननु रङ्गरजतयोः इमे रजतरङ्गे इति समूहालम्बन भ्रमे अतिव्याप्तिः । तत्र रङ्गत्ववतो रजतत्ववतश्च विशेष्यत्वात्, रङ्गत्वरजतत्वयोश्च प्रकारत्वात् तद्वन्निष्ठेत्यादिलक्षणस्याव्याहतत्वादिति चेत्, न तद्वन्निष्ठविशेष्यता- निरूपिततन्निष्ठप्रकारता निरूपितप्रकारित्वे सत्यनुभवत्वस्य विवक्षितत्वात् । अत एव तद्वद्विशेष्यकतत्प्रकार केत्यनुक्त्वा तद्वति तत्प्रकारकेत्यादि उक्तम् ।

· सप्तम्यर्थ विशेष्यता निरूपकत्वस्य प्रकारपदार्थैकदेशप्रकारतायाम् आश्रयतया अन्वयः । नहि तादृशभ्रमे रजतत्वनिष्ठप्रकारता रजतनिष्ठविशेष्यता- निरूपिता, किन्तु रङ्गनिष्ठविशेष्यतानिरूपिता । यस्य यदंशे प्रकारत्वं ‘तन्निष्ठप्रकारतायाः तन्निष्ठ विशेष्यता निरूपितत्वमिति नियमात् ।

न हि रजतत्वं रजतांशे प्रकारः, किन्तु रङ्गांशे । अतो नातिव्याप्तिः । न ‘चैवमपि पर्वतो वह्निमान् हदो वह्निमान् इति समूहालम्बनभ्रमे पुनरप्यतिव्याप्तिः । अत्र पर्वतो वह्निमानित्यंशस्य यथार्थतया वह्निमत्पर्वत निष्ठ-

• विशेष्यतानिरूपितवह्निनिष्ठप्रकारता निरूपितप्रकारित्वस्य

सत्त्वादिति

चाच्यम्। भ्रमभिन्नत्वेनाप्यनुभवस्य विशेषणीयत्वात् । तद्ज्ञानस्य हृदांशे -चयवगाहित्वेन भ्रमरूपतया भ्रमभिन्नत्वस्याभावात् । एवमपि निर्विकल्पक- प्रत्यक्षे प्रकारताविशेष्यतयोरभावात् .. तद्वद्विशेष्यकत्वतत्प्रकारकत्वयोर- - सम्भवात् अव्याप्तिरिति चेत्, सत्यम् । तद्वद्विशेष्यता निरूपितत निष्ठप्रकारता- शालिज्ञानवृत्त्यनुभवत्वव्याप्यजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । निर्विकल्पक- प्रत्यक्षे प्रकारत्व विशेष्यत्वयोरसत्त्वेऽपि तद्वद्विशेष्यकतत्प्रकारकज्ञानवृत्त्यनु- भवत्वव्याप्ययथार्थानुभवत्वजातेः सत्त्वान्नाव्याप्तिः । वस्तुतस्तु “न प्रमा नापि भ्रमः स्यान्निर्विकल्पकम् " इति वचनात् सिद्धान्ते निर्विकल्पके प्रमात्वभ्रमत्वयोरनङ्गीकारात् न तत्रालक्ष्येऽव्याप्तिशङ्कावकाशः ।

[[१]]

इदं च सङ्ग्रहकर्तुः नाभिमतम्, यतः सः अनुभवं द्वेधा विभजते ‘यथार्थः अथथार्थश्चेति’ इति । नो चेत् निर्विकल्पकमपि पृथगुक्त्वा त्रिधा विभजेत । अत एव चि निर्विकल्पकस्य प्रत्यक्षप्रमायामेवान्तर्भावं मनसि कृत्वा “इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । तत् द्विविधं निर्विकल्पकं सविकल्पकं चेति” इति वक्ष्यत्युपरिष्टात् ।

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनीव्याख्यासहितः

५१.

अत्र बालबोधार्थं विषयतादिकमधिकृत्य किञ्चिद्विचार्यते । विषयता त्रिविधा, विशेष्यता प्रकारता संसर्गता चेति । प्रकारता विशेषण- तेत्यनर्थान्तरम् । संयोगसम्बन्धेन घटवद् भूतलम् इत्यत्र भूतले ज्ञाननिरूपिता विशेष्यता । घटे प्रकारता । संयोगसम्बन्धे संसर्गता । एवमेव सविषय- गुणपञ्चकेऽपि तत्तन्निरूपित विषयतात्रयं बोध्यम् । अनुमितिनिरूपित- विशेष्यताप्रकारतयोः प्रत्येकम् उद्देश्यतात्व विधेयतात्वाभ्यां व्यवहारः यथा पर्वतो वह्निमानित्यत्र पर्वत निष्ठाया विशेष्यतायाः उद्देश्यतात्वेन ‘चह्निनिष्ठ प्रकारतायाः विधेयतात्वेन च व्यवहारः । निर्विकल्पक ज्ञाने * एतद्विषयतात्रयं नाङ्गीक्रियते । तत्र घट इत्यादिसविकल्पकादव्यवहितपूर्वं जायमाने घटादिविषयकनिर्विकल्पक प्रत्यक्षे विषयीभूतेषु घटघटत्वतत्समवायेषु तुरीयविषयता त्रिष्वपि प्रत्येकं एकैवाङ्गीक्रियते । कृतिनिरूपिताः अन्याच उद्देश्यताविधेयतोपादानताख्यास्तिस्रो विषयताश्च सन्ति । यथा जलानयनाय -कपालाभ्यां घटमहं कुर्याम् इत्यत्र जलानयने उद्देश्यता, कपालयोरुपादानता, घटे विधेयता चेति इति सङ्क्षेपः ।

ननु ग्रन्थान्तरे प्रमाऽप्रमाभेदेन विभागः कृतः, कथमत्र न तथा कृत इत्यत्र आह-सैवेति । सैवेत्येवकारेणायथार्यानुभवव्यवच्छेदः । यद्वा तद्वति तत्प्रकारकत्वेनानुभवसजातीययथार्थस्मृतिव्यवच्छेदः । स्मृतेः यथार्थत्वेऽपि -न प्रमात्वमङ्गीक्रियत इति तात्पर्यम् । अथ बोधः । सा = यथार्थानुभवः । इतिशब्दस्यार्थः आनुपूर्वी । प्रमापदं प्रमाशब्दार्थकम् । तस्यानुपूर्व्यामाधेय- तासम्बन्धेनान्वयः । उच्यत इत्यत्र धात्वर्थः शब्दप्रयोगः । तदेकदेशशब्दे इत्यर्थस्याश्रयतासम्बन्धेनान्वयः । शब्दप्रयोगस्य च कर्मप्रत्ययार्थविषयतायां, -तस्याश्च आश्रयतया तत्पदार्थे अन्वयः । तथा च प्रमाशब्द निष्ठानुपूर्व्याश्रय शब्द-

प्रयोगविषयताश्रयः यथार्थानुभवः इति ॥

व्यथा

ननु सेति स्त्रीलिङ्गनिर्देशः कथम् ? पूर्वं पुंलिङ्गनिर्देशात् इति चेत्, “शैत्यं हि यत्सा प्रकृतिर्जलस्ये ’ त्यादौ पूर्वं नपुंसक- निर्दिष्टमपि स्त्रीलिङ्गशब्देन परामृश्यते । विधेयप्राधान्यात् । तथा अत्रापि । कचित् स एव प्रमेत्युच्यत इति पुंलिङ्गपाठोऽपि दृश्यते ॥

Scanned with CamScanner५२

तर्कसङ्ग्रहः

तदभाववति तत्प्रकारकानुभवः अयथार्थः । सैवाप्रमेत्यु- च्यते । यथा शुक्तौ इदं रजतमिति ज्ञानम् ।

अयथार्थानुभवं लक्षयति-तद्भाववतीति । अयथाभूतः अर्थः अयथार्थः । अयथेत्यस्य प्रकारशून्य इत्यर्थः । प्रकारशून्यवस्तुविषयकः इति यावत् । अत्र सप्तम्यर्थः विशेष्यतानिरूपित विशेष्यित्वम् । तदभाववतः आधेयत्व सम्बन्धेन : विशेष्यतायामन्वयः । तथा च तदभाववनिष्ठ विशेष्यता- निरूपित विशेष्यित्वे सति तन्निष्ठप्रकारता निरूपितप्रकारित्वे सति अनुभवत्वं लक्षणम् । रङ्गे इदं रजतमिति ज्ञाने तत्पदेन प्रकारीभूतं रजतत्वं ग्राह्यम् । तदभावः रजतत्वाभावः । तद्वत् रङ्गम् । तन्निष्ठविशेष्यतानिरूप– कत्वस्य रजतत्वनिष्ठप्रकारता निरूपकत्वस्य अनुभवत्वस्य च तत्र सत्त्वाल्लक्षण- समन्वयः । अनुभवत्वमात्रोक्तौ यथार्थानुभवेऽतिव्याप्तिः । अनुभवत्वानुपादाने अयथार्थस्मृत्यादावतिव्याप्तिः । तदभावव द्विशेष्यकत्वे सति अनुभवत्व – मात्रोक्तौ रजते· इदं रजतमिति यथार्थानुभवेऽतिव्याप्तिः । तत्पदेन रङ्गत्वस्या ग्रहणे तदभाववत् रजतं तद्विशेष्यकत्वे सति अनुभवत्वस्य तत्र सत्त्वात् । तत्प्रकारकत्वस्य निवेशे तु रङ्गत्वप्रकारकत्वस्य पूर्वोक्तज्ञानेऽभावान्नाति- व्याप्तिः । तत्प्रकारकत्वे सत्यनुभवत्वमात्रोक्तौ रजते इदं रजतमिति प्रमायां पुनरप्यतिव्याप्तिः। तत्र तत्पदग्राह्यरजतत्वप्रकारकत्वानुभवत्वयोः सत्त्वात् । तदभावव द्विशेष्यकत्व निवेशे त रजतत्वाभाववद्विशेष्यकत्वस्य तत्राभावान्नाति- व्याप्तिः । एवमपि वृक्षः कपिसंयोगी, पर्वतो वह्निमानिति प्रमायां चाति- व्याप्तिः । वृक्षः कपिसंयोगीत्यत्र मूलदेशावच्छेदेन तदभाववद्विशेष्यकत्वस्थ पर्वतो वह्निमानित्यत्र समवायेन पर्वते वयभावात् समवायसम्बन्धावच्छिन्न- प्रतियोगिताकवह्नयभावव द्विशेष्यकत्वस्य च सत्त्वात् । अतः

तदभावः-

निरवच्छिन्नवृत्तिकः ग्राह्यः । तथा च वृक्षः कपिसंयोगीत्यत्राभावः मूलदेशावच्छिन्नवृत्तिकः,. न तु निरवच्छिन्नवृत्तिकः । पर्वतो वह्निमानित्यत्र समवायसम्बन्धः न प्रकारतावच्छेदकः, किन्तु संयोग इति नातिव्याप्तिः । ननु यद्यभावस्य निरवच्छिन्नवृत्तिकत्वं निवेश्यते तर्हि मूलावच्छेदेन वृक्षः कपिसंयोगीति

प्रकारतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकश्च

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[५३]]

भ्रमेऽव्याप्तिः, कपिसंयोगाभावस्य सावच्छिन्नवृत्तिकत्वात् इति चेत्, न; यदवच्छेदेन यस्मिन् यदभावः तदवच्छेदेन तस्मिन् तत्प्रकारकत्वमिति परिष्कारे तात्पर्यात् ।

व्याप्तिः ।

ननु रङ्गरजतयोः इमे रङ्गरजते इति समूहालम्बन प्रमायाम् अति- तत्र रजतत्वाभाववतो रङ्गत्वाभाववतश्च विशेष्यत्वात् रजतत्व- रङ्गत्वयोः प्रकारत्वाच्चेति चेत्, न तदभाववन्निष्ठविशेष्यता निरूपिततन्निष्ठ- अकारता निरूपितप्रकारित्वे सत्यनुभवत्वस्य विवक्षितत्वादिति सङ्क्षेपः ॥

यथार्थानुभवश्चतुर्विधः

प्रत्यक्षानुमित्युपमितिशब्दभेदात् ।

तत्करणमपि चतुर्विधं प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दभेदात् ।

यथार्थानुभवं विभजते - यथार्थेति । तत्करणं विभजते- प्रत्यक्षेति ।

व्यापारवदसाधारणं क

करणम् ।

करणलक्षणमाह-व्यापारवदिति । व्यापारवत्त्वं व्यापारजनकत्वम् । व्यापारजनकत्वे सत्यसाधारणकारणत्वं करणलक्षणम् । असाधारणकारणत्वं च कार्यत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्न कार्यतानिरूपित कारणत्वम् । दण्डः घटं प्रति

असाधारणं कारणम् । तथा हि — कार्यत्वव्याप्यो

[[7]]

धर्मः, अत्र चत्वरूप धर्मः । तद्धर्मावच्छिन्ना कार्यता, घटे वर्तमाना कार्यता ।

न्तन्निरूपिता कारणता, दण्डे वर्तमाना कारणता । तदाश्रयत्वं भ्रमणरूप- - व्यापारजनकत्वं च दण्डे इति लक्ष्ये लक्षणसमन्वयः । तदेव साधकतमं करणमित्युपदिष्टम् । तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनको व्यापारः । तत्पदं कारणत्वेनाभिमतपरम् । अत्रासाधारणकारणत्वमात्रोक्तौ घटं प्रति भ्रमणरूप- व्यापारस्यासाधारणकारणत्वेन

तत्रातिव्याप्तिः । व्यापार जनकत्व निवेशे तु व्यापारे व्यापारजनकत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । व्यापारजनकत्वमात्रोक्तौ तु ईश्वरादृष्टादेः कार्यमात्रं प्रति हेतुतया व्यापारजनकत्वस्याप्यक्षततया तत्राति- व्याप्तिः । असाधारणकारणत्व निवेशे तु ईश्वरादृष्टादेः कार्यमात्रं प्रति

Scanned with CamScanner

साधारणकारणतया - उभयोपादानम्’ ।

तर्कसङ्ग्रहः

असाधारणकारणत्वाभावान्नातिव्याप्तिः ।

अतः

अनन्यथासिद्धत्वे सति कार्यनियतपूर्ववृत्ति कारणम् । यथा घटादिकं प्रति दण्डादिः ।

कारणं लक्षयति-अनन्यथासिद्धेति । अनन्यथासिद्धत्वे स कार्यनियतपूर्ववृत्तित्वं कारणस्य लक्षणम्। कार्यनियतपूर्ववृत्तित्वं च कार्य- नियतत्वे सति कार्य पूर्ववृत्तित्वम् । कार्यनियतत्वं च कार्यव्यापकत्वम् । तच कार्यतावच्छेदक सम्बन्धेन कार्याधिकरणे कार्याव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेन वर्त– मानात्यन्ताभावीय कारणतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मव- त्वम् । अनन्यथासिद्धत्वं च अन्यथासिद्धभिन्नत्वम् । अन्यथासिद्धत्वं च क्लृप्तकारणब हिर्भूतत्वम् । एवं च क्लृप्तकारणान्तर्गतत्वे सति कार्यव्यापक-

१ वस्तुतस्तु दीपिकायां व्यापारवत्पदस्य प्रयोजनानुक्त्या असाध रह कारणं करणम्’ इत्येतावदेव करणलक्षणं मूलकृदभिमतम् । अत एव “करणलक्षणमाह- असाधारणमिति । व्यापारवन्दसाधारणं कारणं करणमित्यर्थः ।” इति न्यायबोधिनी’ व्याख्याशैली सङ्गच्छते । एतादृशलक्षणमभिप्रेत्यैव मूलकृदग्रे वक्ष्यति " तस्मा– लिङ्गपरामर्शो ऽनुमानमिति " ।

२ अत्र “पूर्ववृत्ति कारणमित्युक्ते रासभादावतिव्य सिः स्यात् । अतो निष- तेति । तावन्मात्रे कृते ऽपि कार्येऽतिव्याप्तिः । अतः पूर्ववृत्ति इति । ननु तन्तुरूप- -मपि परं प्रति कारणं स्यादिति चेत् न, अनन्यथासिद्धत्वे सतीति विशेषणात् " इति दीपिकाग्रन्थेन, “नियतपूर्ववर्तिनो दण्डरूपादेरपि घटकारणत्वं स्यात् । अतः अनन्यथासिद्धपदमपि कारणलक्षणे निवेशनीयम् ’ इति न्यायबोधिन्या च ‘कार्यनियत– पूर्ववृत्ति कारणम्’ इत्येव तर्कसङ्ग्रहपाठः अन्नम्भट्टाभिमतः इति प्रतिभाति ।

३ कारणान्तर्गतत्वे सति इति । अत्रेदमवधेयम् - यदी दृशरीत्य अनन्यथासिद्धत्वं कारणपदघटित कारणलक्षणे निवेश्यते तदा आत्माश्रयः इति अवश्यवलप्सनियतपूर्ववर्तिभिन्न लघुनियत पूर्वपर्ति भिन्नत्वरूपे पर्यवसन्नमेवान्यथा-

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीवनी व्याख्यासहितः

[[५५]]

त्वं लक्षणं पर्यवसितम् । अत्र घटकारणे दण्डे घटं प्रति क्लृप्तकारणान्तर्गतत्कं वर्तते । कार्यं घटः । तदधिकरणं कपालः । तत्र घटस्य सम्बन्धः समवायः ।

1 एवं च समवायरूपकार्यतावच्छेदक सम्बन्धेन कार्याव्यवहितप्राक्क्षणा- वच्छेदेन वर्तमानः यः अभावः इत्युक्ते स्वजन्यभ्रमिजन्यभ्रमिमत्त्व सम्बन्धेन दण्डो नास्तीत्याकारकप्रतितीविषयाभावो न ग्रहीतुं शक्यते । कुतः ? स्वं दण्डः । स्वजन्या भ्रमिः चक्रभ्रमिः । तज्जन्या भ्रमिः कपालभ्रमिः । तद्वान् कपालः । तद्वत्तासम्बन्धेन कपाले दण्डस्य वर्तमानत्वात् । एवं च उदासीन- पटाद्यभाव एव तथा भवति । तत्प्रतियोगितावच्छेदकं पटत्वादिकम् । अनवच्छेदकधर्मः दण्डत्वम् । तद्वत्त्वं दण्डे वर्तत इति समन्वयः । कार्यपूर्व - वृत्तित्वमात्रोक्तौ रासभादावतिव्याप्तिः । व्यापकत्वनिवेशे च कार्याधिकरण- कपाले निरूक्तसम्बन्धेन रासभस्यासत्त्वात् तत्प्रतियोगित्वमेव रासभे । कार्यव्यापकत्वमात्रोक्तौ कार्याधिकरणकपाले समवायसम्बन्धेन कार्य- भूतघटस्य सत्त्वात् तत्र न घटाभावः, किन्तु पटाद्यभाव एव । अतः तदप्रतियोगित्वं घट इति कारणलक्षणस्य कार्ये अतिव्याप्तिः तद्वारणाय पूर्ववृत्तित्वदलम् । स्वपूर्ववृत्तित्वस्य कार्ये असम्भवान्नाति-

व्याप्तिः ।

अनन्यथा सिद्धत्वानिवेशे स्वाश्रयदण्डजन्यभ्रमिजन्यभ्रमिमत्त्व सम्बन्धेन

तत्र

दण्डरूपादावतिव्याप्तिः ।

कार्यव्यापकत्व कार्य पूर्व-: सत्त्वात् । तन्निवेशे तु दण्डरूपादीनां घटकारणत्वेन क्लृप्तेष

दण्डक सलिल कुलाला दिष्वनन्तर्भूतत्वात् अन्यथासिद्धत्वेन तद्भिन्नत्वा- सम्भवान्न दोषः । यत्तु कार्यानुकृतान्वयव्यतिरेकि कारणमिति कैश्चिदुक्तम्, सिद्धत्वं तद्भिन्नत्वमनन्यथासिद्धत्वम्, तदेव लक्षणघटकमिति वक्तव्यम् । तत्राफि अनियतपूर्ववर्तिनां नियतपूर्ववर्तिम्बद लेनैव वारणात् अनन्यथासिद्धत्वं लाघब मात्रे पर्यवसन्नम् । तादृशलाघवं च उपस्थिति-शरीर-सम्बन्धभेदेन नानात्वान्नानुगतमितिः तत्कार्य नियतपूर्ववर्तित्वे सति तत्कार्यकारणत्वेन व्यवहियमाणा ये तद्भिन्नत्वमिति परिचायक वाक्योपलक्षितं तत्तद्भिन्नत्वमेव कारणपदाघटितमनन्यथासिद्धत्वं लक्षण-

टकमिति ।

Scanned with CamScanner

[[५६]]

तर्कसङ्ग्रहः

तन्न सम्यक् । नित्यविभूनां कालतो देशतश्च व्यतिरेकाभावेना कारणल-

कार्य प्रागभावप्रतियोगि ।

प्रसङ्गात् ॥

कारणशब्दार्थनिरूपण निर्दिष्टं कार्यं

किमित्यत्राह कार्यमिति । प्रागभावस्य प्रतियोगि इति विग्रहः । षष्ठ्यर्यो निरूपितत्वं प्रतियोगित्वान्वयि । यत् प्रागभूला पश्चात् भवति तत् कार्यम् । कारणलक्षणे पूर्ववृत्ती- त्यनेन यत्प्रतियोगिकप्रागभावा धिकरणकालवृत्तित्वं कारणस्य गृह्यते तत् कार्यमिति विवेकः । कार्योत्पत्तेः पूर्वं वर्तमानः भविष्यतीति प्रतीतिवित्रयः प्रागभावः । तत्प्रतियोगित्वं कार्ये घटादौ इति समन्वयः । तथा च उत्पत्तिमस्त्रम् इति कार्यलक्षणं पर्यवसन्नम् । अभावप्रतियोगित्वमात्रोक्तौ गगनाभावप्रतियोगित्वमादाय गगनेऽतिव्याप्तिः ।

अतः प्रागभावेति । गगनस्य प्रागभावाभावान्नातिव्याप्तिः । नन्वेवं प्रागभावेऽव्याप्तिरिति चेत्, इष्टापत्तेः । उत्पत्तिमस्त्रेन ध्वंसस्य कार्यत्वाभ्युपगमेऽपि प्रागभावस्थ तत्त्वानभ्युपगमात् ॥

कारण त्रिविधं समवाय्य समवायिनिमित्तभेदात् । यत्समवेतं कार्यम् उत्पद्यते तत् समवायिकारणम् । यथा तन्तवः पटस्य । पटश्च स्वगतरूपादेः ।

कारणं विभजते-कारणमिति । समवायिकारणलक्षणमाह-यत्सम- वेतमिति । येषु समवेतं यत्समवेतम् । निरूपितत्वं सप्तम्यर्थः । येषु तन्त्वा - दिषु समवेतं समवायसम्बन्धेन स्थितं सत् कार्यं पटादिरूपं कार्यम् उत्प- द्यते, तत् तन्त्वादिकं तत्पटादिकं प्रति समवायिकारणम् । कार्यकारणयोः सर्वत्र सामानाधिकरण्यस्यापेक्षितत्वात् सामानाधिकरण्यनिरूपके एकस्तिन्नधिकरणे येन येन सम्बन्धेन कार्यकारणयोः स्थितिः तयोः सम्बन्धयोः क्रमेण कार्य तावच्छेदक कारणतावच्छेदकसम्बन्धरूपतया घटस्प कपाले समवायसम्बन्धेन, कपाले

च,

कपालात्मकैकाधिकरणे

कपालस्य

विद्यमानतया

तादात्म्यसम्बन्धेन समवायसम्बन्धावच्छिन्न-

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

कार्य निष्ठ कार्यतानिरूपिततादात्म्य सम्बन्धावच्छिन्नकारणताश्रयत्वं समवायि- कारणलक्षणं भवति । समवाय सम्बन्धावच्छिन्नघटत्व पटत्वाद्यवच्छिन्न कार्यता- निरूपिततादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकपालवतन्तुत्वाद्यवच्छिन्नकारणताश्रयत्वस्य

घटपटादिसमवायिकारणकपालतन्त्यादिषु वर्तमानतया लक्षणसमन्वयः । कार्यतायां समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वानिवेशे विषयतासम्बन्धेन जायमानघट- प्रत्यक्षं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन घटस्य कारणतया घटप्रत्यक्षनिमित्तकारणे.

घटेऽतिव्याप्तिः । विषयतासम्बन्धावच्छिन्नघटप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नकार्यता-

निरूपित तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकारणतायाः घटे सत्त्वात् । कारणतायां तादा रम्यसम्बन्धावच्छिन्नत्वा निवेशे पटाद्यसमवायिकारणीभूततन्तुसंयोगादौ समवाय-

।

सम्बन्धावच्छिन्नपटत्वाद्यवच्छिन्नकार्यतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणता- - श्रयत्वसत्त्वादतिप्रसङ्गः। गुणात्मक कार्यस्थलमुदाहरति- पटश्चेति । आदिना क्रियापरिग्रहः । तथा च अवयविद्रव्यं प्रत्येवावयवद्रव्यं समवायिकारणम् इति न किन्तु द्रव्यमेव भावकार्याणां द्रव्यगुणकर्मणां समवायिकारण- मिति तात्पर्यम् । ननु यदैव घटादयो जायन्ते तदैव तद्रूपादयः अपि ।

। अतः समानकालिकत्वात् गुणगुणिनोः सव्येतर विषाणवत् कार्य कारणभाव एव नास्ति, पौर्वापर्याभावात् । अतो न समवायिकारणं घटादयः स्वगत- रूपादीनाम्, कारण विशेषत्वात्समवायिकारणस्येति चेत्, न; यतः गुणगुणिनो न समानकालिकं जन्म । किन्तु द्रव्यं निर्गुणमेव प्रथममुत्पद्यते । पश्चात- समवेता गुणा उत्पद्यन्ते । समानकालोत्पत्तौ तु गुणगुणिनोः समान- - सामग्रीकत्वात् भेदो न स्यात् । कारणमेदनियतत्वात् कार्यमेदस्य । तस्मात् प्रथमे क्षणे निर्गुणा एवं घटादयः जायन्ते । गुणेभ्यः पूर्वभावित्वातू उपपद्यते च तेषां समवायिकारणता । एवं च कारणमेोऽपि निर्वहति । घण्टो हि घटं प्रति न कारणम्, एकस्यैव पौर्वापर्याभावात् । न हि स्व एवं स्वं प्रति पूर्वभावी पश्चाद्भावी च । स्वगुणान् प्रति पूर्व- भावित्वात् भवति तान् प्रति समवायिकारणं द्रव्यम् । एवमेत्र कर्म प्रति च । नन्वेवं सति प्रथमे क्षणे घटश्चाक्षुषो न स्यात्, अरूपिद्रव्यत्वात्

Scanned with CamScanner

[[५८]]

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहः

[[4]]

वायुवत् । तदेव हि द्रव्यं चाक्षुषम्, यन्महत्त्वे सत्युद्भूतरूपवत् । अद्रव्य च स्यात, गुणाश्रयत्वाभावात् । गुणाश्रयो द्रव्यमिति हि द्रव्यलक्षणम् इति चेत्, सत्यम् । प्रथमे क्षणे घण्टो यदि चक्षुषा न गृह्यते, तदा का नो हानिः ? न हि सगुणोत्पत्तिपक्षे प्रथमक्षणे घटादिः प्रत्यक्षः, विषयता- सम्बन्धेन प्रत्यक्षं प्रति तादात्म्येन विषयस्य कारणतया कारणत्वस्य नियतपूर्व- वृत्तित्वात् घटादौ तदभावाम् । तेन व्यवस्थितमेतत् निर्गुण एव घटः प्रथमम् उत्पद्यते, द्वितीया दिक्षणेषु चक्षुषा गृह्यते इति । न च प्रथमक्षणे गुणाश्रयत्वाभावात् अद्रव्यत्वापत्तिः । समवायिकारणं द्रव्यमिति द्रव्यलक्षण- योगात् योग्यतया गुणाश्रयत्वाच्च । योग्यता च गुणात्यन्ताभावाभावः ॥

कार्येण कारणेन वा सह एकस्मिन्नर्थे समवेतं सत्कारणम् असमवायिकारणम् । यथा तन्तुसंयोगः पटस्य, तन्तुरूप

पटगतरूपस्य च ।

असमवायिकारणलक्षणमाह- कार्येणेत्यादि । न समवायि असमवायि इति विग्रहः । समवायीत्यस्य समवायानुयोगीत्यर्थः । तद्भिन्नमसमवायि समवाय- प्रतियोगि । आधारा अनुयोगिनः, आधेयाः प्रतियोगिनः, इति सामान्यतःः

आधेयाः त सम्बन्धिनां प्रतियोग्यनुयोगिभावस्वीकारात् । समवायप्रतियोगीत्यनेन सम- वेत मिति लभ्यते । तत्र च कुत्र समवेत मित्याकाङ्क्षायां कार्ये समवेत मिति वक्तु नोचितम् । कार्ये समवेतत्वस्य कार्योत्पत्त्यनन्तरभावितया कार्यं प्रति कारणत्वासम्भवात् । अतः कार्यकारणे तत्कारणे वा समवेतं कारण असमवायिकारणमिति वत्तव्यमित्यभिप्रेत्याह कार्येणेति । कार्येण सहै- करिमर्थे समवेतं सत्कारणम् असमवायिकारणमित्येवम् । कारणेन सहै- कस्मिन्नर्थे समवेतं सत्कारणम् असमवायिकारणमित्यपरम् । तथाच कार्यैकार्थ- प्रत्यासच्या कारणैकार्थप्रत्यासत्त्या च असमवायिकारणं द्विविधमिति भावः । घटं प्रति कपालद्वयसंयोगः पटं प्रति तन्तुसंयोगः, इत्यादिकं प्रथमम् ।

१ वस्तुतस्तु चक्षुः संयोगस्य गुणत्वेन तस्य घटे द्वितीयक्षण एव उत्पत्त शक्यतया तृतीयक्षण एवं घटादिप्रत्यक्षम् ।

[[1]]

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

कार्यघटपटादिना सह एकस्मिन्नर्थे कपालतन्त्वाद्यर्थे समवेतं सत् समवायसम्बन्धेन स्थितं सत् कारणं कपालद्वयसंयोगतन्तु संयोगादिकं घटपटादिकं प्रत्यसमवायिकारणम् इति योजना कार्यकारणयोः घटकपाल-

} ‘द्वयसंयोगायोः कपाले एकाधिकरणे, तथा पटतन्तुसंयोगयोः तन्तौ एकाधि— करणे समवायघटितसामानाधिकरण्यस्य सत्वात् समवायसम्बन्धावच्छिन्न- -कार्यतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणताश्रयत्वं प्रथमासमवायिकारण- -लक्षणं सुस्थितम् । समवायसम्बन्धावच्छिन्नपटत्वाद्यवच्छिन्नकार्यता निरूपित – समवायसम्बन्धावच्छिन्नतन्तु संयोगत्वाद्यवच्छिन्नकारणताश्रयत्वस्य तन्तु संयो- -गादौ सत्त्वात्समन्वयः । कार्यतायां समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वा निवेशे घट- प्रत्यक्षनि मित्तकारणीभूतघटरूपे विषयतासम्बन्धावच्छिन्नघटप्रत्यक्षत्वा– चच्छिन कार्यतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणतामादायातिव्याप्तिः । कारणतायां समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वा निवेशे तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकारण— तामादाय समवायिकारणेऽतिव्याप्तिः । अतः उभयत्र तत्तत्सम्बन्धनिवेशः द्वितीयासमवायिकारणलक्षणे कारणेनेत्यस्य स्वकार्यसमवायिकारणेनेत्यर्थः । स्वं तन्तुरूपम् । स्वकार्यं पटगतरूपम् । तत्समवायिकारणं पटः । तेन सह एकस्मिन्नर्थे तन्तौ समवेतं कारणं तन्तुरूपं भवतीत्यर्थलाभेन तन्त्वन्त- भावेण अनयोः सामानाधिकरण्यस्य सत्वात् स्वाश्रयसमवायित्व सम्बन्धावच्छिन्न- कार्यता निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणताश्रयत्वम् इति मूलतो लक्षणं लभ्यते । तस्य च चित्ररूपं प्रति असमवायिकारणेषु नानावयवरूपेषु कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्याधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वरूप कार्य- व्यापकत्वम् अवयवरूपेषु न भवति इत्यव्याप्तिः । तथाहि कार्यतावच्छेदक- सम्बन्धः इत्यनेन स्वाश्रयसमवायित्वसबन्धः गृह्यते । तेन सम्बन्धेन कार्याधिकरणे tataaraषु कारणतावच्छेदकसमवाय सम्बन्धेन नीलरूपावयवे रूपा- न्तराभावः इत्येवं चालिनीन्यायेन तत्तद्रूपाभावानां सखेन तदप्रतियोगित्व- - स्यावयवगत शुक्लपीतादिरूपेष्वभावात् । अतः समवायसम्बन्धावच्छिन्नकार्यता— -निरूपित स्वाश्रयसमवेतत्व सम्बन्धावच्छिन्नकारणताश्रयत्वमिति लक्षणं वक्तव्यम् निरूपितस्वाश्रयसमवेतत्वसम्बन्धावच्छिन्नकारणता एवं च कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्याधिकरणे पटे स्वाश्रयसमवेतत्व—

Scanned with CamScanner

[[६०]]

तर्कसङ्ग्रहः

सम्बन्धेन अवयवनीलपीतादितन्तुगतनानारूपाणां सत्त्वान्न पूर्वोक्तदोषः । तथाच समवायसम्बन्धावछिन्न कार्यतानिरूपितस्त्रसमवायिसमवेतत्वसम्बन्धा- वच्छिन्नकारणताश्रयत्वमिति निष्कृष्टं लक्षणं द्वितीयासमवायिकारणस्य । -स्वं तन्वादिरूपम् । स्वसमवायि तन्त्वादिकम् । तत्समवेतः पटः । तत्समवेतत्वं पटरूपे । पूर्वलक्षणे पटरूपतन्तुरूपयोः सामानाधिकरण्यं तस्याद्यवयवेषु, निष्कृष्टलक्षणे तु पटाद्यवय विष्विति विशेषः । एवं च समवाय- - सम्बन्धावच्छिन्नपटरूपत्वाद्यवच्छिन्नकार्यतानिरूपितस्त्रसमवायिसमवेतत्व सम्बन्धा- वच्छिन्नतन्तुरूपत्वाद्यवच्छिन्नकारणताश्रयत्वं तन्तुरूपादिष्विति समन्वयः । अत्र कार्यतायां समवाय सम्बन्धावच्छिन्नत्वा निवेशे घटगतरूपप्रत्यक्षनिमित्त- कारण महत्रे विषयतासम्बन्धावच्छिन्ननिरुक्तप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपित- स्वसमवायिसमवेतत्व सम्बन्धावच्छिन्नकारणतायाः

सत्वादतिव्याप्तिः ।

कारणतायां स्वाश्रयसमवेतत्वानिवेशे समवायि प्रथमासयवायिकारणयोः अतिप्रसङ्गः । वस्तुतस्तु चित्ररूपादिस्थले लक्षणसमन्वयायैवैकशब्दः । कार्येण कारणेन वा समवेत मित्येतावतैव चित्ररूपादिव्यतिरिक्तस्थले समन्वयात् । चित्ररूपादिस्थले तु कारणम् अवयवगतनानारूपादि । कार्यं पटगत चित्ररूपादि । तत्र स्त्रकार्य चित्ररूपसमवायिकारणपटेन सह एकस्मिन् अवयवे तन्तुरूपस्य समवेतत्वात् लक्षणं सुस्थितम् इति पूर्वोक्तलक्षण- परिष्कार प्रयासो नास्तीत्यादिकं स्वयम्मूह्यम् ॥

तदुभयभिन्नं कारणं निमित्तकारणम् । यथा तुरीवेमादिकं पटस्य । तदेतत्त्रिविध कारणमध्ये यदसाधारणं कारणं तदेव करणम् । निमित्तकारणं लक्षयति तदुभयेति । तयोरुभयम्, तस्मात् भिन्नम् इति विग्रहः । घटितत्त्रं षष्ठयर्थः । पञ्चम्यर्थः प्रतियोगिकत्वं भेदेऽ- वेति । समासे उभयपदं समवायिकारणप्रतियोगिका समवायिकारणप्रतियोगि- कपरम् । अभेदेन भेदे तदन्वयः । निमित्तकारणं निमित्तकारणशब्दवाच्यम् । तथा च समवायिकारणप्रतियोगिकभेदवत्त्वे सति असमवायिकारणप्रति- योगिक भेद वस्त्रे सति कारणत्वं निमित्तकारणलक्षणम् । पटं प्रति निमित्त- “कारण तुरीवेमादिषु पटसमवायसमवायिकारणतन्तुतः संयोगादि भिन्नत्वस्य

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

६१-

तत्र”

कारणत्वस्य च सत्त्वात्समन्वयः । समवाय्यसभवायिकारणयोः कारणत्वशून्य- पारिमाण्डल्यादिषु च अतिव्याप्तिवारणाय क्रमेण दत्रयम् । न चैवमपि घटनिमित्तकारणदण्डस्य स्वीयरूपादिकं प्रति समवायिकारणत्वेन समवायिकारण भिन्नत्वाभावात् अव्याप्तिरिति वाच्यम् । प्रकृतकार्यसमवाय्य- समवायिकारण भिन्नत्व निवेशेन दोषाभावात् । अथवा समवायिकारणता भिन्ना असमवायिकारणताभिन्ना च या कारणता तदाश्रयत्वस्य विवक्षितत्वात् न दोषः । कारणशब्दार्थं सामान्यतो विशेषतश्च निरूप्य तद्घटितकरण– लक्षणमुपसंहरति- तदेतदिति । ‘यदसाधारणं कारणम्’ इत्यत्र व्यापारवत्त्वे सतीति पूरणीयम् । अन्यथा कपालतन्तु संयोगादिरूपव्यापारेऽतिव्याप्तिः । नन्वेवमपि स्वसंयोगात्मकव्यापारद्वारा घटपटाद्यसाधारणकारणानां कपाल- तन्त्वादीनां घटपटादिनिरूपित करणत्वापत्तिः इति चेत्, इष्टापत्तेः । तथा च व्यापारजनकत्वतदजनकत्वाभ्यां करणकारणयोर्भेदोऽवगन्तव्यः । असा – धारणकारणत्वं तु उभयत्र समानमेव । कारणत्रयं भावकार्यं प्रत्येव । अभावेषु ध्वंसस्य निमित्तमात्रं भवति ।

तत्र प्रत्यक्षज्ञानकरणं प्रत्यक्षम् ।

यथार्थानुभव विभागवाक्यं प्रत्यक्षपदघटितम् । पुनस्तत्करण विभागेऽपि प्रत्यक्षपद निवेशः कथमित्याशङ्कायां तत्र प्रत्यक्षपदस्य प्रत्यक्षज्ञान मित्यर्थः, अत्र तु तत्पदस्य तत्करणमित्यर्थः इति विवेचयन् प्रत्यक्षप्रमाणं लक्षयति प्रत्यक्षज्ञानकरणमिति । आत्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियेण इन्द्रियमर्थेन, इति क्रमेण प्रत्यक्षव्यापारजनकत्वे सति प्रत्यक्षज्ञानत्वावच्छिन्न– कार्यतानिरूपित कारणताश्रयत्वं प्रत्यक्षप्रमाणस्य लक्षणम् । प्रत्यक्षज्ञानत्वा- वच्छिन्ना या कार्यता, अयं घटः इत्यादिप्रत्यक्षज्ञानेषु वर्तमाना कार्यता । तन्निरूपिता या कारणता,

कारणता, चक्षुरादिप्रत्यक्षप्रमाणनिष्ठा कारणता तदाश्रयत्वं चक्षुर्घटसंयोगादिव्यापारजनकत्वं च चक्षुरादौ वर्तत इति समन्वयः । व्यापारजनकत्वमात्रोक्तौ ईश्वरकालादृष्टादौ असाधारणकारणत्व- मात्रोक्तौ व्यापारे चातिव्याप्तिः । नन्वेवमपि विषयेन्द्रियसंयोगात्मक– व्यापारस्य रसरसत्वादिप्रत्यक्षाजनकतया समवायादीनां जन्यत्वः-

Scanned with CamScanner६२

तर्कसङ्ग्रहः

“घटितव्यापारत्वासम्भवेन च व्यापारजनकत्वासम्भवात् रसनेन्द्रियादाव- व्याप्तिरिति चेत्, न सर्वत्र विषयेन्द्रियसंयोगस्य व्यापारत्वासम्भवेऽपि -इन्द्रियमनः संयोगरूपव्यापारस्य सर्वत्रापि सम्भवेन अव्याप्त्यभावात् । न चैवं मनस्यतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । आत्ममनःसंयोगरूपव्यापारमादाय

तस्यापि लक्ष्यतया

लक्ष्यतया लक्षणंसमन्वयस्यापेक्षितत्वात् इति विवेकः । ननु प्रमातृप्रमेयादीन्यपि प्रमाकरणानि इति वक्तुं शक्यत इति चेत् सत्यम् । -सत्यपि प्रमातरि प्रमेये च प्रमानुत्पत्तेः, इन्द्रियसंयोगादौ सति अविलम्बेन अमोत्पत्तेः इन्द्रियतत्संयोगयोरेव प्रमाकरणत्वव्यवहारः । प्रमां प्रति साधकत्वा- विशेषेऽपि अनेनैवोत्कर्षेण तयोः प्रमात्रादिभ्योऽतिशयितत्वम् । अतिशयितं - साधकं साधकतमम् । तदेव करणम् /

अतः इन्द्रियतः संयोगादिष्वेव प्रमाकरणत्वमुपपद्यते, न प्रमात्रादिषु इति ज्ञेयम् ॥

अतः

इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् ।

प्रत्यक्षज्ञानकरणमित्यत्र प्रत्यक्षज्ञानं किमिति जिज्ञासायामाह - इन्द्रियार्थेति । इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यत्वे सति ज्ञानत्वं प्रत्यक्षज्ञानस्य लक्षणम् । अत्र ज्ञानत्वानुपादाने इन्द्रियार्थसन्निकर्षध्वंसे, इन्द्रियार्थसन्निकर्ष- जन्यत्वानुपादाने अनुमित्यादौ चातिप्रसङ्गः। अत उभयोपादानम् । नचैव- मपि आत्ममनःसम्भोगस्य ज्ञानमात्रकारणतया इन्द्रियं मनः, अर्थः आत्मा, तत्सन्निकर्षजन्य त्वज्ञानत्वयोः अनुमित्यादौ सत्त्वात् अतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । अत्र अर्थपदेन प्रकृतज्ञानविषयस्य विवक्षणात् । आत्मनः प्रकृत- घटपटादिज्ञान विषयत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । नन्वेवमपि जीवात्मा परमात्म- भिन्नः इत्यात्मविषयकानुमितौ अतिव्याप्तिः, अत्रात्मनः प्रकृतज्ञान विष- यत्वादिति चेत्, न; इन्द्रियार्थसन्निकर्षत्वावच्छिन्नजनकतानिरू- पितजन्यतावच्छेद की भूतज्ञानत्व भिन्नजातिमत्त्वस्य इन्द्रियार्थसन्निकर्षपदेन ज्ञानमात्रकारणीभूतात्ममनःसंयोगस्य ग्रहणेऽपि तज- न्यतावच्छेदकी भूतज्ञानत्वजातिः न ज्ञानत्वभिन्ना, नापि इन्द्रियार्थसन्निकर्ष- जन्यतावच्छेदिका । अतो न तत्रातिव्याप्तिः । प्रकृते तद्भिन्नप्रत्यक्षत्वादि- जातिमादाय समन्वयश्च । एतेन जातिघटितलक्षणेन यथाश्रुतलक्षणे

लक्षणत्वाङ्गीकारात् ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

जायमानलिङ्गस्यानुमितिकरणतावादिमते

इन्द्रियार्थसन्निकर्ष जन्यानुमितौ

अतिव्याप्तिशङ्का, ईश्वर प्रत्यक्षस्य नित्यतया जन्यत्वाभावात्तत्राव्याप्तिशङ्का च निरस्ते । आद्ये अनुमितित्वजातौ इन्द्रियार्थसन्निकर्षनिष्ठजनकतानिरू- पितजन्यतावच्छेदकत्व विरहात्, ईश्वर प्रत्यक्षे च तादृश जातिमत्त्वस्य

सत्त्वादिति ज्ञेयम् ॥ १

तद्वद्विविधं निर्विकल्पकं सविकल्पकं चेति । तत्र निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्विकल्पकम् । सप्रकारकं ज्ञानं सविकल्पकम् । व्यथा डित्थोऽयम्, ब्राह्मणोऽयम्, श्यामोऽयम्, पाचकोऽयमिति ।

प्रत्यक्षं विभजते तदद्विविधमिति । तत्र निर्विकल्पकं लक्षयति- निष्प्रकारकमिति । प्रकारत्वा निरूपकत्वे सति ज्ञानत्वं निर्विकल्पकलक्षणम् ज्ञानत्वमात्रोक्तौ सविकल्प के प्रकारत्वा निरूपकत्वमात्रो तौ घटादौ चातिव्याप्तिः । प्रथमं विषयेन्द्रियसन्निकर्षः। तदनु निर्विकल्पकम् । तदनु सविकल्पकमिति क्रमः । निर्विकल्पकज्ञाने प्रमाणं तु विशिष्टज्ञानं ‘विशेषणज्ञानजन्यम्, विशिष्टज्ञानत्वात्, दण्डीति विशिष्टज्ञानवत् इत्यनुमानम् । विशिष्टज्ञान विशेषणज्ञानयोः कार्यकारणभावे अनुकूलतर्कस्य सत्त्वान्नाप्रयोजकशङ्कापि ॥

९ ईश्वरप्रत्यक्षे च तादृशजातिमत्त्वस्य सत्त्वादिति । अत्रेदमवधेयम- “एतादृशपरिष्कारे. प्रत्यक्षत्वजातेः अजन्येश्वर प्रत्यक्ष साधारणतया नेन्द्रियार्थसन्नि- कर्षजन्यतावच्छेदकत्वसम्भव इत्य सम्भवापत्त्या इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं- ज्ञानमव्यपदेशाम्” इत्यादिगौतमसूत्रानुरोधेन लक्षणकर्तुरन्नभट्टस्य मते ईश्वर- प्रत्यक्ष लक्ष्यसेत्र इति मन्तव्यम् । यदि तस्यापि लक्ष्यत्वे आग्रहः, ।

तदा ज्ञानाकरणक ज्ञानत्वमेव प्रत्यक्षलक्षणं बोध्यम् । न चैवमनि निदिध्यासनद्वारा श्रवणमनन करण के

योगिप्रत्यक्षेऽव्याप्तिरिति वाच्यम् । ज्ञानाकरणकत्वपदेन ज्ञानत्वघटितधर्मावच्छिन्न- करणकत्वाभावस्यैव विवक्षितत्वात् । योगिप्रत्यक्षं प्रति श्रवणमननयोः निषिध्यासन- द्धारा करणत्वेऽपि श्रवणत्वमननत्वरूपेणैव तथात्वम्, न तु ज्ञानत्वघटितधर्मत्वेन, *” श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः” इति विधायकश्रुतेः । एवञ्च नाव्याप्तिः । एतेन ज्ञायमानलिङ्गस्यानुमितिकरणत्ववादिमतेपि नानुमितावतिव्याप्तिः । तादृश- करणतावच्छेदकस्य ज्ञानत्वघटितत्वात् इति ।

Des

Scanned with CamScanner

ક

तर्कसङ्ग्रहः

अत्रेदं तत्त्वम् । अयं घटः, अयं पटः, इत्यादिज्ञानम् अनुभव- सिद्धम् ।

तत्र इदमर्थघटादिकं विशेष्यम् । समवायादिः संसर्गः । घटत्वादिकं प्रकारः । ज्ञानस्यैतादृशस्य विशेषण विशेष्य संसर्गादि विषय- कत्वात् विशिष्टज्ञानमिति सञ्ज्ञा । विशिष्टज्ञाने च विशेषणज्ञानं कारणम् । न हि दण्डमजानानस्य दण्डी पुरुष इति ज्ञानं भवति । तदत्र प्रथमम् एकं ज्ञानं भवतीति वत्तव्यम् । अत्र घटत्वादीनां भानेऽपि प्रकारतादिरूपेण न भानम् । तच्च न विशिष्टज्ञानं, तत्पूर्वं कस्य चिद्विशेषणज्ञानस्या- भावात् । निर्विषयज्ञानाभावात् अत्र प्रकारतादिभिन्ना तुरीय विषयत अङ्गीक्रियते । अत्र निर्विकल्पकानङ्गीकारे जनिष्यमाणस विकल्पक- प्रत्यक्षानुपपत्तिः, कारणीभूत विशेषण ज्ञानाभावात् । निर्विकल्पकस्य विशिष्टबुद्धित्वाभावेनैव नास्य ज्ञानान्तरापेक्षेति नानवस्थापि। सन्निकर्ष- जन्यतयाऽस्य प्रत्यक्षज्ञानत्वमुपपन्नम् ।

5 स विकल्पकं लक्षयति- समकारकमिति । प्रकारतानिरूपकत्वे सति ज्ञानत्वं सविकल्पकस्य लक्षणम् । विशेष्यानुपादाने इच्छाकृति- संस्कारद्वेषेषु, विशेषणानुपादाने निर्विकल्पके चातिव्याप्तिः । अनुमित्या- दावपि प्रकारतानिरूपकत्वज्ञानत्वयोः सत्त्वात् तत्रातिव्याप्तिवारणाय “इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यत्वं विशेषणीयम् । एवं च इच्छादावतिव्याप्तिवारक-

। ज्ञानत्वदलं व्यर्थम् । अतः इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यत्वमपहाय ज्ञानाजन्यत्वं विशेषणीयम् । न चैवं मूले कुठारः, सविकल्पकस्य निर्विकल्पकजन्यतया अव्याप्तिः इति वाच्यम् ।” ज्ञानाजन्यत्वस्य.. ज्ञानाकरणकत्वार्थ-

निर्विकल्पकं च सविकल्पके न

कत्वात् । विशेषणज्ञान विधया

वृत्तिः । एवं च

पूर्वोक्तलक्षणस्य तत्र

करणम् । किन्तु

कारणम् । अनुमित्यादीनां ज्ञान करणकत्वाद्वया- ईश्वर प्रत्यक्षेऽपि नाव्याप्तिः । ईश्वरज्ञानस्याजन्यतया सङ्गमनात् । नन्वेवं स्मृतावतिव्याप्तिः । अनुभवस्य.

संस्कारं प्रत्येव कारणत्वमिति मते स्मृतेः संस्कारमात्रजन्यत्वात् ज्ञानाकरण-

१ अव्याप्तिरिति । ईश्वर प्रत्यक्षस्य अजन्यत्वेन तत्र लक्षणसमन्वय सम्भवात् नासम्भवः इति भावः ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

६५.

कत्वघटितलक्षणस्य तत्र सत्त्वादिति चेत्, तदा ज्ञानाकरणकत्वं विहाय प्रत्यक्षत्वजातिमत्त्वं विवक्षणीयम् । अस्मिन् लक्षणे ज्ञानत्वदलं तात्पर्य- ग्राहकमेव । इच्छादीनां प्रत्यक्षत्वदलेनैव वारणसम्भवात् । तथा च प्रकारता- निरूपकत्वे सति प्रत्यक्षत्वजातिमस्त्रमिति फलितम् । एवं विशेष्यता- निरूप कज्ञानत्वं संसर्गतानिरूपक ज्ञानत्वं च पृथक् लक्षणं भवितुमर्हतीति ज्ञेयम् । नामजातिगुणक्रियावाचकपदैः सविकल्पकमभिनीय दर्शयति -डित्थोऽयमित्यादिना । डित्यत्वादिप्रकार कम् इदन्त्वावच्छिन्न-

विशेष्यकं ज्ञानं सविकल्पकमित्यर्थः ॥

प्रत्यक्षज्ञानहेतुः इन्द्रियार्थसन्निकर्षः षडिधः । संयोगः, संयुक्त समवायः, संयुक्तसमवेतसमवायः, समवायः, समवेत- समवायः, विशेषण विशेष्यभावश्चेति । चक्षुषा घटप्रत्यक्षजनने संयोगः सन्निकर्षः । घटरूपप्रत्यक्षे संयुक्तसमवायः सन्निकर्षः, चक्षुःसंयुक्ते घण्टे रूपस्य समवायात् । रूपत्वसामान्य प्रत्यक्षे संयुक्तसमवेत- समवायः सन्निकर्षः । चक्षुःसंयुक्ते रूपं समवेतम्, तत्र रूपत्वस्य समवायात् । श्रोत्रेण शब्द साक्षात्कारे समवायः सन्निकर्षः । कर्ण- विवरवृत्त्याकाशस्य श्रोत्रत्वात् शब्दस्याकाश गुणत्वात् गुण- गुणिनोः समवायात् । शब्दत्वसाक्षात्कारे समवेतसमवायः सन्नि- कर्षः । श्रोत्रसमवेते शब्दे शब्दत्वस्य समवायात् । अभावप्रत्यक्षे विशेषणविशेष्यभावः सन्निकर्षः । भूतलं घटाभाववत् इत्यत्र चक्षुः- संयुक्ते भूतले घटाभावस्य विशेषणत्वात् । एवं सन्निकर्षपटूजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । तत्करणमिन्द्रियम् । तस्मादिन्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाण-

। मिति सिद्धम् ।

HINTS

इति सर्वतन्त्रस्वतन्त्र श्रीमदन्नम्भट्टविरचिते तर्कसङ्ग्रहे प्रत्यक्षपरिच्छेदः समाप्तः । शिवम् ॥

तसे ५

Scanned with CamScanner

तर्कसङ्ग्रहः

इन्द्रियार्थसन्निकर्षं विभजते — इन्द्रियार्थेति । प्रत्यक्षेत्यादि तु सङ्गतिप्रदर्शनाय । प्रत्यक्षविषयपदार्थे नियमेन सन्निकर्षस्यावश्यकतया तन्निरूपणस्यावश्यकत्वे प्राप्ते सन्निकर्षं निर्दिशति—संयोग इत्यादिना । प्रत्यक्षज्ञानघटकीभूतं इन्द्रियार्थसन्निकर्षं द्रव्यादिप्रत्यक्षे योजयति — चक्षुषेति । चक्षुषेति तृतीयायाः जननान्वयि प्रयोज्यत्वमर्थः । तत्र चक्षुषः निरूपितत्वेनान्वयः । घटपदं द्रव्यसामान्योपलक्षणम् । जनने इति सप्तम्याः प्रयोजकत्वमर्थः । तथाच चक्षुर्निरूपितप्रयोज्यत्वाश्रयद्रव्य प्रत्यक्षोत्पत्ति- प्रयोजकत्वाश्रयः सन्निकर्षः संयोगः इत्यर्थः । इन्द्रियसंयोगः, इन्द्रिय- संयुक्तसमवायः, इन्द्रियसंयुक्तसमवेतसमवायः इति रीत्या सन्निकर्षाणां पूर्वम् इन्द्रियपदं योज्यम् । द्रव्यवृत्तिगुणादिप्रत्यक्षे सन्निकर्षमाह — संयुक्तेति । इन्द्रियसंयुक्तं घटादिद्रव्यम् । तत्समवायः गुणादिषु । गुणादिवृत्तिजातिप्रत्यक्षे सन्निकर्षमाह – रूपत्वेति । इन्द्रियसंयुक्तं द्रव्यम् । तत्समवेतं गुणादि । तत्स- मवायः रूपत्वा दिजातौ । शब्दसाक्षात्कारे सन्निकर्षमुदाहरति– श्रोत्रे- णेति । श्रोत्रस्याकाशरूपत्वेन शब्दाकाशयोः समवायात् । शब्दत्वसाक्षात्कारे सन्निकर्षमाह शब्दत्वेति । अत्र इन्द्रियं श्रोत्रम् । तत्समवेतः शब्दः । तत्समवायः शब्दत्वे । विशेषणविशेष्यभावं दर्शयति श्रभावप्रत्यक्ष इति । विशेषणविशेष्यभावो नाम विशेषणविशेष्यतासन्निकर्षः । भूतलं ‘घटाभाववदित्यत्र घटाभावस्य विशेषणत्वेन संयुक्त विशेषणता सन्निकर्षः । भूतले घटाभावः इत्यादी अधिकरणवाचकसप्तम्यन्तपदसमभिव्याहारस्थले आधेयस्य विशेष्यत्वात् संयुक्तविशेष्यता सन्निकर्षः । एवम् इन्द्रियसंयुक्त- समवेतपदम् इन्द्रियसंयुक्तसमवेतसमवेतपदम्, समवेतपदम्, सम- चेतसमवेतपदं च स्थलभेदेन संयोज्य तत्तदभावस्थले निर्वाह्यम् । तथाच शुक्लरूपं कृष्णत्वाभाववत् इत्यत्र संयुक्तसमवेतविशेषणता । चक्षुः संयुक्ते -घटे शुक्लरूपं समवेतम् । तत्र कृष्णत्वाभावस्य विशेषणत्वात् । शुक्लत्वे कृष्ण- त्वाभावप्रत्यक्षे संयुक्तसमवेतसमवेतविशेषणता । चक्षुः संयुक्तद्रव्यसमवेत- शुक्के शुक्लत्वं समवेतम् । तत्र कृष्णत्वाभावस्य विशेषणत्वात् । शब्दाभाव- प्रत्यक्षे। विशेषणता । ककारे खत्त्वाभावप्रत्यक्षे समवेत विशेषणता । कर्ण- शष्कुल्यवच्छिन्नाकाशरूप श्रोत्रसमवेते ककारे खत्वाभावस्य विशेषणत्वात

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[६७]]

कत्वे स्वत्वाभावप्रत्यक्षे समवेतसमवेतविशेषणता । एवं घटाभावे पटाभाव– प्रत्यक्षे संयुक्त विशेषण विशेषणता । चक्षुः संयुक्तभूतले विशेषणभूतघटा- भावे पटाभावस्य विशेषणत्वात् । कत्वाभावे खत्वाभावप्रत्यक्षे समवेतविशेषण- विशेषणता सन्निकर्षः । एवमन्यदप्यूह्यम् ।

[[१]]

वैशेषिकमते समवायस्य प्रत्यक्षत्वं नास्तीति अत्र नोक्तम् - प्रत्यक्षत्वत्रादिमते तु तत्रापि विशेषणविशेष्यभाव इति मन्तव्यम् । - सामान्यलक्षणज्ञानलक्षणयोगजधर्माणां विशेषणतान्तर्भावं मण्यालोकादि- - सङ्गतमभिप्रेत्य सन्निकर्षषट्कस्यात्राभिधानम् । मतान्तरे तु तेषाम् अलौकिक- - सन्निकर्षत्वेन विभागः । तस्मादिति । सिद्धमिति । इन्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाकरणम् इति सिद्धान्तः इत्यर्थः । अत्र केशव मिश्रास्तु निर्विकल्पकं प्रति इन्द्रियं -करणम्, इन्द्रियार्थसन्निकर्षो व्यापारः,

निर्विकल्पकं फलम्, निर्वि- -कल्पकानन्तरं जायमानसविकल्पकं प्रति इन्द्रियार्थसन्निकर्षः करणम्, निर्विकल्पकज्ञानं व्यापारः, सविकल्पकं फलम्, सविकल्पकानन्तरं जायमानहानोपादानोपेक्षाबुद्धीनां निर्विकल्पकं करणम्, सविकल्पक- -मवान्तरव्यापारः, हानादिबुद्धयः फलम् इति त्रिविधकरणत्वमङ्गीकुर्वन्ति । तेषामि कारिके-

" अक्षजा प्रमितिद्वैधा सविकल्पाविकल्पिका । करणं त्रिविधं तस्यास्सन्निकर्षस्तु पत्रिधः ॥ घटतन्नीलनीलत्वशब्दशब्दत्वजातयः ।

अभावसमवायौ च ग्राह्याः सम्बन्धषट्कतः ॥” इति

क्वचित् तत्तत्परिच्छेदावसाने “व्याख्यातं प्रत्यक्षम्,व्याख्यात-

-मनुमानम् "

इत्यादि दृश्यते । तस्य

वाक्यस्य

लक्षणस्वरूप-

१. वस्तुतस्तु अभावाधिकरणकाभावस्य अधिकरणात्मकतया समवेतविशे- बगविशेषणता इत्यादिसबन्धे : मानाभावः । समवाय गत ाभावप्रत्यक्ष एव

प्रविशेषण विशेषणताः सम्भवति । ..

Scanned with CamScanner

तर्कसङ्ग्रहः

प्रामाण्यादिकथनेन प्रत्यक्षादिकं विशदीकृत मित्यर्थः । विशेषस्तु पितृ- चरण विरचितदीपिकाप्रकाशे इति सर्वं शिवम् ॥

इति श्रीगर्भपुरीनिवासिनः सर्वदर्शनप्रवीणव्याकरणगणितादितत्त्वज्ञ- परमधार्मिक श्री सुब्रह्मण्यशास्त्रिवर्याणाम् आत्मजस्य श्रीरामशर्मणः कृतौ तर्क– सम्प्रहव्याख्यायां शक्तिसञ्जीविन्याख्यायां प्रत्यक्षपरिच्छेदः ॥

यस्य सर्वमिदं जातं जायमानं च भावि च । प्रत्यक्षं सर्वदा नौमि तं कुमारगुरुं विभुम् ॥

इति प्रत्यक्षपरिच्छेदः

अथानुमानपरिच्छेदः अनुमितिकरणम् अनुमानम् ।

स्कन्दकल्पद्रुमं याचे वल्लीमल्लीमनोहरम् ।

देवसेनाश्रयतलं शास्त्रज्ञानमहाफलम् ॥

प्रत्यक्षज्ञानं प्रति इन्द्रियं करणम् । इन्द्रियार्थसन्निकर्षो व्यापारः चाक्षुषादिप्रत्यक्षं फलम् । अनुमितिं प्रति पक्षधर्मताज्ञानानन्तरं जायमान व्याप्तिज्ञानं करणम् । परामर्शो व्यापारः । अनुमितिः फलम् । “तस्मालिङ्ग- परामर्शोऽनुमानम् " इति मूलकृदुक्तिस्तु फलोपधायकं करणमिति मतमङ्गी- कृत्य । उभयथा पक्षधर्मताज्ञानं परामर्शश्च प्रत्यक्षज्ञानमेव । तज्जन्यत्वम् अनु- मिताविति प्रत्यक्ष निरूपणानन्तरम् अनुमितिः निरूप्यते । यद्वा चार्वाक- व्यतिरिक्त सर्वदार्शनिकैः अनुमानस्य प्रमाणत्वेनाङ्गीकृततया सर्वाङ्गीकृत- प्रत्यक्ष निरूपणानन्तरम् अनुमानं निरूप्यते । अथवा व्याप्तिज्ञानपरामर्शरूपा- नुमितिकरणं प्रति प्रत्यक्षकरणस्येन्द्रियस्य जनकतया, पूर्व ‘प्रत्यक्षानुमाने’ ति

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनीव्याख्यासहितः

करण विभागक्रममनुसृत्य च प्रत्यक्षानन्तरम् अनुमानं निरूपयति

अनुमितीत्यादिना । अनुमितेः करणमिति षष्ठीतत्पुरुषः, -सम्बन्धसामान्ये षष्ठीवचनात् अनुमितिकरणयोः निरूप्यनिरू- पकभावः सम्बन्धः । एवं च करणनिरूपकत्वमनुमितौ अनुमिति- ‘निरूपितत्वं च करण इति । अतः अनुमितेरिति षष्ठ्याः निरूपितत्वमर्थः । तस्य करणपदार्थैकदेशे करणत्वे अन्वयात् अनुमितिनिरूपितकरणतावद- भिन्नमनुमानमिति बोधः । तथाच अनुमानलक्षणम् अनुमितिकरणत्वम् । अनुमितिकरणत्वं च अनुमित्यसाधारणकारणत्वम् । अनुमितित्वावच्छिन्न- कार्यता निरूपितकारणताश्रयत्वे सति अनुमितिजनकव्यापारजनकत्वम् अनुमितिकरणत्वमिति फलितम् । अनुमितित्वावच्छिन्ना कार्यता,

सति

पर्वतो वह्निनानित्यनुमितौ वर्तमाना कार्यता, तन्निरूपिता या कारणता, तदाश्रयत्वस्य, परामर्शरूपव्यापारजनकत्वस्य चानुमाने व्याप्तिज्ञाने सत्त्वा- लक्षणसमन्वयः । व्यापारजनकत्वमात्रीको ईश्वरादृटकालादावतिव्याप्तिः 1 तेषां कार्यमात्र प्रति जनकतया व्यापारजनकत्वसम्भवात् । अनुमितित्वा- वच्छिन्नत्वा निवेशे अनुमितिनिष्ठ कार्यतानिरूपित कारणताश्रयत्वे व्यापारजनकत्वस्य ईश्वरादौ सत्त्वात्पुनरप्यतिव्याप्तिः । अतः अनुमितित्वा- चच्छिन्नेति । तन्निवेशे तु ईश्वरादीनां कार्यमात्रं प्रत्येत्र कारणतया अनुमिति- स्वमात्रावच्छिन्ननिरूपितकारणताया अभावान्नातिव्याप्तिः । अनुमितित्वावच्छि- न्नकार्यता निरूपितकारणताश्रयत्वमात्रोक्तौ परामर्शस्य अनुमानत्वानङ्गीकर्तृमते परामर्शात्मकव्यापारे अतिव्याप्तिः । अनुमितिजनकव्यापारजनकत्वं निवेशे `स्वस्य स्वजनकत्वाभावान्न तत्रातिव्याप्तिः । ननु व्यापारत्वावच्छिन्न कार्य- तानिरूपित कारणता श्रयत्वविवक्षयैव कालेश्वरादावतिव्याप्तिवारणात् किमर्थ-

१ एतादृश व्यापारघटितानुमानलक्षणं न मूलकृदभिमतम् । अत एक् अग्रे " स्वार्थानुमिति - परार्थानुमित्योः लिङ्गपरामर्श एव करणम् इति " सङ्ग्रह- व्याख्यानावसरे “व्यापारवत्कारण करणमिति मते परामर्थद्वारा व्याप्तिज्ञानं कर व्यम् । तजन्यत्वे सति तजन्यजनको व्यापारः” इति दीपिकापि सङ्गच्छते

Scanned with CamScanner

[[७०]]

तर्कसङ्ग्रहः

मनुमित्य साधारणकारणत्वमिति चेत्, न कुत्रापि व्यापारत्वेन व्याप्ति- ज्ञानत्वेन कार्यकारणभावाभावादसम्भवापत्तेः । नच विशिष्य परामर्शत्वावच्छिन्न- कार्यता निरूपित कारणताश्रयत्व निवेशे पूर्वोक्तासम्भवस्य, कालादावतिव्याप्ते- श्वाभावात् अनुमितित्वावच्छिन्न निवेशन मफलमेवेति वाच्यम् । परामर्श प्रति न केवलं व्याप्तिज्ञानं कारणम्, किन्तु पक्षधर्मताज्ञानमपि । एवमुभयोरपि परामर्श हेतुत्वेन परामर्शत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपित- कारणताश्रयत्वस्य पक्षधर्मताज्ञाने सत्त्वात्तत्राप्त्तिव्याप्तेः । त्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपित कारणताश्रयत्व निवेशे तु

“.

(2)

अनुमिति- पक्षधर्मताज्ञानस्यः

परामर्श प्रत्येव हेतुतया अनुमित्यसाधारणकारणत्वस्य तत्राभावान्नाति– व्याप्तिः । व्याप्तिज्ञानस्य तु अनुमितिकरणत्वप्रतीत्या ‘अनुमितित्वावच्छिन्न- कार्यता निरूपित कारणताश्रयत्वस्यापि सत्त्वात्समन्वयः । न च सिद्धि- समानका लिके सिषाधयिषाविरहविशिष्टे व्याप्तिज्ञाने अनुमितिकरणत्या भावात् तत्राव्याप्तिरिति वाच्यम् । अनुमितिजनकज्ञानवृत्तिधर्मवत्त्वस्य विवक्षणात् । नन्वेवमपि अनुमितिजनकज्ञानवृत्तिप्रमेयत्वादिधर्मवत्त्वस्याः व्यापारजनकत्वस्य च कालेश्वरादौ सत्त्वात्पुनरप्यतिव्याप्तिरिति चेत्, न अनुमितित्वावच्छिन्नजनकतावच्छेदकः व्यापारजनकतावच्छेदकश्च यो धर्मःः तद्वत्वस्य विवक्षितत्वात् । सिद्धिसमानका लिकव्याप्तिज्ञाने तादृशधर्मस्या व्याप्तिज्ञानत्वस्य सत्वात्समन्वयः । कालेश्वरादौ तस्याभावान्नातिव्याप्तिः ॥ वस्तुतस्तु पक्षतासहकृत व्याप्तिज्ञानस्यैव अनुमानत्वाङ्गीकारात् सिद्धिसमान- कालिकस्यानुमित्यनुपधायकत्वेऽपि न क्षतिः, तत्रानुमानत्वस्यैवानगीकारादिति ध्येयम् । अत्र प्रथमं पर्वतो धमवानिति पक्षधर्मताज्ञानम् । ततः यत्र घूमस्तत्राग्निरिति व्याप्तिज्ञानम् ।

उभाभ्याम् आभ्यां ज्ञानाभ्यां वह्निव्याप्यधूमवानिति परामर्शः । ततः पर्वतो वह्निमानिति अनुमितिः इति

।

१ परामर्श प्रत्येव हेतुतया इति । अत्र विषये " सिषाधविषया शून्यछ सिद्धिर्यत्र न तिष्ठति । स पक्षस्तत्रवृत्तित्वज्ञानादनुमितिर्भवेत् ॥” इति भाषापरि- छेदकारिका अनुसन्या

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

व्याप्तिस्मृतिपरामर्शानुमितीनाम् उत्पत्तयः । पक्षता च सिषाधयिषाविरह- विशिष्टसिद्ध्यभाव इति दीपिका प्रकाशादौ ॥

परामर्शजन्यं ज्ञानम् अनुमितिः ।

घटकज्ञानस्य घटितज्ञानं प्रति हेतुत्वेन अन्योन्याश्रयमिया अनुमान- जन्यत्वाघटितं अनुमानलक्षणघटकानुमितिलक्षणमाह परामर्शेति । परामर्शजन्यत्वे सति ज्ञानत्वम् अनुमितैर्लक्षणम् । पूर्वोक्तोत्पत्तिक्रमेण परामर्शजन्यत्वं ज्ञानत्वं चानुमितौ वर्तत इति लक्षणसमन्वयः । अक्र विशेषणानुपादाने प्रत्यक्षादिज्ञानेष्वतिव्याप्तिः । परामर्शजन्यत्वरूप विशेषण- निवेशे प्रत्यक्षादिज्ञानस्य इन्द्रियार्थसन्निकर्षादिजन्यत्वेन परामर्शजन्यत्वा- भावात् नातिप्रसङ्गः । विशेषणमात्रोपादाने ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वेन परामर्शध्वंसेऽतिव्याप्तिः । न च परामर्शनिष्ठजनकतायां समवाय- सम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशात् परामर्शध्वंसे नातिव्याप्तिः । प्रतियोगिता सङ्घ न्धेन जायमानध्वंसं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेनैव प्रतियोगिनः कारणत्वात्, समवाय- सम्बन्धावच्छिन्नपरामर्श निष्ठकारणतानिरूपित कार्यत्वस्य परामर्शध्वंसेऽभावात् ज्ञानवदलमनर्थकमेवेति वाच्यम् । समान विषयकानुभवस्य समवायसम्बन्धेनैव संस्कारं प्रति कारणत्वात् साध्यव्याप्यहेतुमत्यक्षविषयके संस्कारे परामर्शनिष्ठ- समवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणतानिरूपित कार्यत्वस्य सत्त्वात् तत्रातिव्याप्ति- वारणाय ज्ञानत्वदलम् । समवायसम्बन्धेन जायमानानुमितिं प्रति समवाय- सम्बन्धेन परामर्शस्य कारणत्वात् लक्षणसमन्वयः । उभयत्रापि समवायसम्बन्ध- -निवेशेन प्रत्यक्षं प्रति विषयस्य कारणतामादाय परामर्शजन्यत्वं ज्ञानत्वं च परामर्शप्रत्यक्षे वर्तत इति नातिव्याप्तिशङ्कापि । प्रत्यक्ष प्रति विषयस्या तादात्म्यसम्बन्धेनैव कारणत्वात् समवायेन कारणत्वाभावात् । नन्वेवमफि वह्निव्याप्यधूमव पर्वतवानयं देश इति विशिष्टवैशिष्ट्यो वगाहिज्ञानेऽति- व्याप्तिः । तत्रापि वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वत इति निश्चयस्य परामर्शरूपस्य तादृश निश्चयत्वेन कारणतया निरूतानुमि तिलक्षणस्य सत्त्वात् । विशिष्ट- वैशिष्टयावगाहिबुद्धिं प्रति विशेषणतावच्छेदकप्रकारक निर्णयस्य तादृश- निर्णयत्वेन कारणत्वादिति चेत्, न परामर्शजन्य मित्यनेन जन्यतावच्छेदक- नप

Scanned with CamScanner७२

तर्कसङ्ग्रहः

तया सिद्धानुमितित्वजातिमत्त्वं लक्षणं ग्राह्यम् । तत्सूचनायैव परामर्शजन्य- मित्युक्तमिति विभावनीयम् । नन्वनुमितित्वस्य जातित्वे किं मानमिति चेत्; परामर्श निष्ठजनकता निरूपितानुमितिनिष्ठजन्यता किञ्चिद्धर्मावच्छिन्ना, जन्यतात्वात् घटनिष्ठ जन्यतावत् इति अनुमानेन " सिद्धधर्मस्य च जातित्वे लाघवम् " इति लाघवज्ञान सहकृतेनानुमितित्वजातिसिद्धेः । नन्वनु- मितित्वजातेः लक्षणत्वाङ्गीकारे अनुमितिः इतरभिन्ना, अनुमितित्वात्, इत्यनुमाने पक्षतावच्छेदकत्वोः ऐक्येन घटो घट इतिवत् उपनयवाक्यात् शाब्दबोधानुपपत्तिः इति चेत्, न तयोरैक्येऽपि इतरभेदव्याप्यानुमितित्व- वदभिन्नानुमितिरित्याकारकस्य उपनयवाक्यजन्यस्य विधेयांशे अधिकाव- गाहिनः शाब्दबोधस्य नवीनैरङ्गीकृततया अनुपपत्त्यभावात् । यदि उदाहरण- ‘वाक्यादेव व्याप्तिलाभात् उपनयेनापि तत्प्रतिपादने पौनरुक्त्यमिति पक्षे “हेतुमत्तामात्रमेवोपनयेन बोधनीयम् । तथा च ‘तथा चायम् '

इति उपनयवाक्याच्छाब्दबोधानुपपत्तिः तदवस्यैवेति विभाव्यते, तदा परामर्श- “जन्यतावच्छेदकानु वत्वव्याप्यजातिमत्त्वं लक्षणं

ज्ञेयम् । अनभवत्व-

।

व्याप्यत्वं च अनुभवत्वन्यूनवृत्तित्वम् । यद्यप्यत्र परामर्शजन्यता- वच्छेदक जातिमस्त्रमित्येव परिष्कृतमन मितिलक्षणं वक्तुं शक्यते, तथापि सा जातिरनु भवत्वव्याप्यानुमितित्वरूपैवेति झटिति बोधनायानुभवत्व- “व्याप्यत्व निवेशः इति ज्ञेयम् । तदर्थतयैव मूलोक्तलक्षणे ज्ञानपदस्य -निवेशः । तेन प्रत्यक्षादौ नातिप्रसङ्ग इति अलं पल्लवितेन ॥

व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानं परामर्शः । यथा वह्निव्याप्य- धूमवानयं पर्वत इति ज्ञानं परामर्शः । तज्जन्यं पर्वतो वह्निमानिति ज्ञानमनुमितिः ।

अनु मितिलक्षण घटक परामर्श लक्षणमाह-व्याप्तिविशिष्टेति । व्याप्त्या विशिष्टं च तत् पक्षधर्मताज्ञानं चेति कर्मधारयः । व्याप्त्या विशिष्टमित्यत्र . तृतीयाया आधेयत्वमर्थः । ज्ञाने व्याप्तिवैशिष्टयं च विषयनानिरूपकत्वम् । -विषयता चात्र प्रकारता । अतः विशिष्टपदस्य प्रकारतानिरूपकत्वं पर्यत्र- - सितार्थः । पक्षधर्मताया ज्ञानमित्यत्र षष्ट्या विषयता निरूप कत्वमर्थः । धर्मतापदस्य

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[७३]]

सम्बन्धः अर्थः । तृतीयार्थाधेयतायाः प्रकारतायां षट्यर्थवित्रयतानिरूपक- स्वस्य ज्ञाने चान्वयः । निपातातिरिक्तनामार्थयोरभेद संसर्गेणान्वय इति नियमात् व्याप्तिविशिष्टप्रकारतानिरूपकाभिन्नं पक्षसम्बन्धविषयकं ज्ञानं ‘परामर्श इति बोधः । एवं च व्याप्तिनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वे सति पक्षसम्बन्ध- विषयकत्वे च सति ज्ञानत्वं परामर्शलक्षणम् । वह्निव्याप्यधूमत्रान् पर्वत इति ज्ञाने व्याप्तिः धूमे विशेषणम् । अतः व्याप्तिनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वं ज्ञानस्य । यत्र ज्ञानं विशेषणविशेष्यावगाहि, तत्र तयोः संसर्गश्च नियमेन भासते । एवं च अत्र धूमस्य पर्वतांशे विशेषणत्वेन धूमपर्वतयोः संसर्गस्य संयोग- स्यापि विषयत्वं स्वीकार्यम् । अतश्च पक्षसम्बन्धविषयकत्वं ज्ञानत्वं च परामर्शे वर्तत इति समन्वयः । ज्ञानत्वानुपादाने वह्निव्याप्य धूमवत्पर्वत- विषयक संस्कारादौ अतिव्याप्तिः । अतः ज्ञानत्योपादानम् । ज्ञानत्वमात्रोतौ

। अनुमित्यादावतिव्याप्तिः । पक्षसम्बन्धविषयकत्वे सति ज्ञानत्वमात्रोक्तौ केवल- “पक्षधर्मताज्ञाने, पक्षसम्बन्धविषयकत्वानुपादाने वह्निव्याप्यो धूम इति व्याप्तिस्मृतिरूपानुमितिकरणेच अतिव्याप्तिः । इति लक्षणदल- प्रयोजनम् । अत्र केचित् व्याप्तिविशिष्टस्य पक्षधर्मताज्ञानम् अथवा व्याप्तिविशिष्टा च सा पक्षवर्मता, तस्याः ज्ञानम् (वैशिष्ट्यं च सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन ); यद्वा व्याप्तिविशिष्टस्य पक्षधर्मता, तस्याः ज्ञानम्; उतवा व्याप्तिविशिष्टे पक्षधर्मताज्ञानम् इत्यादि विग्रहं विकल्प्य व्यभिचारिहेतुकानुमितौ हेतुर्न व्याप्तिविशिष्टः इति तत्राव्याप्ति शङ्कित्वा “ज्ञानान्तकर्मधारयमाश्रित्य " विशिष्टपदस्य विषयत्वार्थकत्वसम्भवात् वस्तुतः व्याप्तिवैशिष्टयस्य व्यभिचारिहेतुपक्षधर्मतादौ अभावेऽपि व्याप्तिविषयकत्वं ज्ञाने सम्भवतीति व्यभिचारिहेतुकपरामर्शेऽपि लक्षणसङ्गमनाय ज्ञानान्तकर्म- धारयः " इति वदन्ति । अत्रेदं तत्रम - ज्ञानान्तकर्मधारये कृतेऽपि धूमवान् वह्नेरित्यादौ व्याप्तेरेवाप्रसिद्धया व्याप्तिविशिष्टत्वं ज्ञानेन सम्भवतीति अव्याजितादवस्थ्यमेव । दीपिकायां " हेतुव्यापक साध्य सामाना- धिकरण्यं व्याप्तिः ” इति निर्धारितत्वेन धूमवान् वह्नेरित्यत्र वह्निरूप- - हेतुव्यापकत्वं धूमस्य न सम्भवति खलु । अतः ज्ञानान्तकर्मवारयेऽप्य-

नस व्याप्तिरेव । तर्हि “व्याप्तिविषयकं यत्पक्षधर्मताज्ञानं स परामर्श इत्यर्थः १”

Scanned with CamScanner

[[७४]]

तर्कसङ्ग्रहः

इति दीपिकाविरोध इति चेत्, सत्यम् । तत्र ज्ञानान्तकर्मधारय - प्रदर्शन स्यायमभिप्रायः - सर्वत्र वस्तुगत्या

वस्तुगत्या व्याप्तिमान् यः, तस्या पक्षधर्मताज्ञानमिति न मन्तव्यम्, किन्तु व्याप्तिविषयकमपि ज्ञान परामर्शो भवतीति । विशिष्टपदस्वारस्यप्रदर्शनाय च दीपिकायां तथा व्याख्यातम् । तर्हि लक्षणस्यान्याप्तिपरिहारः कथमिति चेत्, अत्र पूर्वं ‘प्रत्यक्षानुमिति’ इति यथार्थानुभवस्यैव विभक्ततया तत्करणमपीह यथार्थानुमितिकरणमेव वक्तव्यम् । तथा च तादृशं परामर्शः नासद्धेतु विषयको भवतीति व्यभिचार्यादीनामलक्ष्यतया व्याप्तिविशिष्टस्ये… त्यादिविग्रहे कृतेऽपि अव्याप्तिप्रसङ्गस्य नावकाश इति । नन्वेकं ज्ञानान्तकर्मधारय स्वीकारे ‘वह्निव्याप्यो धूम, घटवान् पर्वतः ’ इति ज्ञाने व्याप्तिप्रकारकपक्षधर्मताविषयकत्वयोः सत्त्वादतिव्याप्तिरिति चेत्, न; व्याप्तिनिष्ठप्रकारतानिरूपितहेतुतावच्छेदकावच्छिन्न प्रकारता निरूपितपक्ष — तावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यताशालिनिर्णयत्वस्य विवक्षणीयत्वात् । एवं च ‘वह्निव्याप्यो धूमः घटवान् पर्वतः’ इत्यादिज्ञाने हेतुनिष्ठप्रकारता- निरूपितत्वं घटवत्पर्वतविषयतायां नास्तीति नातिव्याप्तिः ॥ इत्यं परिष्कारः अन्तरा भासमानैकपदार्थ निष्ठप्रकारताविशेष्यतयोः अभेदाड़ी- कारेण । यद्येवं ‘रक्तदण्डवान् पुरुषः इति ज्ञानस्य रक्तरूपविशेष्यक– दण्डाभावनिश्चयप्रतिबध्यत्वापत्तिः, दण्डप्रकारता निरूपितरक्तरूप निष्ठविशे- व्यताशालित्वात् तादृशज्ञानस्य इत्युच्यते, तदा भट्टाचार्यमतानुसारेण एक निष्ठविशेष्यताप्रकारतयोः भेन्द तयोः अवच्छेद्यावच्छेदकभावं च स्वीकृत्य व्याप्तिनिष्ठप्रकारता निरूपित हेतु निष्ठविशेष्यतावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितपक्षनिष्ठ- - विशेष्यताशालिनिश्चयत्वं परामर्शस्य लक्षणमिति वक्तव्यम् ।

कीटक इदमन्त्रावधेयम् — एकज्ञानीययोः समानाधिकरणयोः

इदमन्त्रावधेयम्—एकज्ञानीययोः :

[[7]]

विशेष्यता-

प्रकारतयोः समनैयत्यात् अभेद इत्येके । एकधर्मिनिष्ठ विशेष्यताप्रकारतयो=

१ अयथार्थानुभवनिरूपणे असद्धेतून निरूप्य यथार्थानुभवनिरूपणावसरे तन्नि- रूपणात् असद्धेतुकपरामर्शस्यापि लक्ष्यत्वमेवेति विभाव्यते यदि, तर्हि विषयता- मरितत्वेन व्याप्ति परिष्कृत्य अन्याप्तिर्वारयितव्येति ज्ञेयम् ॥

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनी व्याख्यासहितः

[[7]]

[[1]]

-७७

रक्त-

समनैयत्यात् अवच्छेद्यावच्छेदकभावः इत्यपरे । अत्र आद्यमते ‘रक्तदण्डवान्… पुरुषः’ इति ज्ञाने दण्डः रक्तापेक्षया विशेष्यम्, पुरुषापेक्षया विशेषणम्,. तथा रक्तरूपं रक्तत्वापेक्षया विशेष्यम्, दण्डापेक्षया विशेषणं च भवति । अत्र दण्डनिष्ठा रक्तनिरूपिता विशेष्यता पुरुषनिरूपितप्रकारता चैकैव । एक रक्तनिष्ठा रक्तत्वनिरूपिता विशेष्यता दण्डनिरूपिता प्रकारता चैकैव । अतः रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितरक्त निष्ठप्रकारता निरूपितदण्ड निष्ठप्रकारता - निरूपित पुरुषनिष्ठविशेष्यताशालिबोधः भवति निरुक्तं ’ रक्तदण्डवान् पुरुषः इति ज्ञानम् । अत्र रक्तपदेन रक्तरूपं गृह्यते । एवं च एकनिष्ठप्रकारता– विशेष्यतयोः अभेदस्वीकारे रक्तरूप विशेष्यकदण्डाभावनिश्चयः दण्डवान् पुरुषः इति ज्ञानं प्रतिबध्नाति । विशेष्यताप्रकारत- योरक्यात् रक्तरूपविशेष्यकदण्ड प्रकारकज्ञानं प्रति रक्तरूपं दण्डाभाव- वदिति ज्ञानस्य दण्डनिष्ठ प्रकारता निरूपिताभाव निष्ठप्रकारता निरूपित — रक्तरूप निष्ठविशेष्यताशालितया तदभाववत्ताज्ञानाकारत्वमिति प्रतिबन्ध– कत्वापत्तिः । एकनिष्ठ विशेष्यताप्रकारतयोः भेदाङ्गीकारे तु तयोरवच्छेद्याव- च्छेदकभावात् रक्तरूप निष्ठा या रक्तत्व निरूपित विशेष्यत्वावच्छिन्ना प्रकारता तिनिरूपिता दण्डनिष्ठा या विशेष्यता तदवच्छिन्ना प्रकारतेति जाते रक्तरूपं

दण्डाभाववदिति ज्ञानस्य तदभाववत्ताज्ञानाकारता न भवति, रक्तनिष्ठविशे-.. व्यतावच्छिन्नप्रकारत्वाभावात् इति विशेष्यताप्रकारतयोः भेदवादिनः । अत्र मते रक्तदण्डवान् पुरुष इति बोधः रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितरक्तनिष्ठ विशेष्यत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितदण्ड निष्ठ विशेष्यत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरू- -पितं पुरुषनिष्ठविशेष्यताशाली भवति ॥ आद्यमते विशेष्यताप्रकारतयोः-

अभेदाङ्गीकारेण मध्यपतितस्य प्रकारतारूपतैव न तु विशेष्यतारूपता अतः तन्मते रक्तत्वनिष्ठप्रकारता निरूपितरक्त निष्ठप्रकारता निरूपितदण्ड निष्ठ-.. अकारता निरूपित पुरुष निष्ठविशेष्यताशाली बोधः । परामर्शमभिनीय दर्शयति-.. यथेत्यादिना । अनुमितिमभिनीय दर्शयति तज्जन्यमित्यादिना ।

यत्र यत्र धूमः तत्र वह्निरिति साहचर्यनियमो व्याप्तिः । परामर्शघटकव्याप्तिलक्षणमाह-यत्र यत्रेति । यद्धर्मावच्छिन्नवाचक-

।

Scanned with CamScanner

तर्कसङ्ग्रहः

“पदसमभिव्याहारदशायां यावत्पदं श्रूयते तद्धर्मावच्छिन्नव्यापकत्वं विधेयांशे - भासत इति नियमेन धूमपदसमभिव्याहृन त्र उन्तयत्पदेन धूमाधिकरणं बोध्यते; - चीप्सया च यावस्त्रं द्योत्यते । तथा च धूनाधिकरणे यावति वह्निः इति लभ्यते । अतश्च धूमाधिकरणबोचकेन यावत्वपर्यवसायिद्विरुक्तयत्रादेन तत्र- पदेन च विधेयीभूतत्रयंशे धूमव्यापकत्वं गृह्यते । बहवंशे धूमव्यापकत्वभाने तुल्यवित्तिवेद्यतया धूमे वह्निव्याप्यत्वं च भासते । वह्निव्याप्यत्वं च वय- ‘भात्रवृत्तित्वे सति वहिसामानाधिकरण्यम् । तदभाववदवृत्तित्वस्य व्याप्तिघट- कत्वे इदं वाच्यं ज्ञेयत्वादित्यादौ केवलान्वयिस्थले स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्न- वाच्यवत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावाप्रसिद्धया अन्याप्तिरिति तदपहाय - हेतुव्यापक साध्य सामानाधिकरण्यं व्याप्तिरिति गृहीतम् । एवं च धूमव्यापक- चहिसामानाधिकरण्यं वह्निनिरूपिता धूमनिष्ठा व्याप्तिरिति जातम् । साहचर्य सामानाधिकरण्यम् । नियम इत्यत्र अर्श आद्यच् । साहचर्यस्येति षष्ठ्याः आधेयत्वमर्थः । तथा च साहचर्यनिष्ठनियमत्रत् इति लभ्यते । घटवृत्तिरूपवान् यथा घट एव तथा साहचर्य निष्ठनियमवत् साह- चर्यमेवेति नियतसाहचर्यं व्याप्तिरिति पर्यवसितोऽर्थः । यद्वा नियम इत्यत्र नियमः नियमवत् । कृदभिहितो भावी द्रव्यवत् प्रकाशते इति नियमात् । कृता बोध्यमानः भावः धात्वर्थः, द्रव्यवत् स्वाश्रयवत् सप्तम्यन्तात् वतिप्रत्ययः, स्वाश्रये बोध्यमान इव स्वाश्रयविशेषणतयापि कृद्बो- ध्यमानो भावः प्रकाशत इति तदर्थः । ततश्च नियतं साहचर्यमित्यायातम् । नियतत्वं व्यापक निरूपितत्वम् । यत्र यत्र धूमः तत्रेति पदचतुष्टयं धूमव्यापके - तात्पर्यग्राहकम् । वह्निपदस्य वह्निसामानाधिकरण्ये लक्षणा । इतिपदार्थश्चा- भेदः । तस्य साहचर्ये अन्वयः एवं च धूमव्यापक व हि सामानाधिकरण्या- भिन्नं यत् नियतसाहचर्यम्, तत् व्यापकनिरूपित साहचर्यं इति बोधः । यद्वा साहचर्यनियम इत्यत्र नियमपदस्थाने नियतपदयोजनया व्युत्क्रमेण पाठे च नियतसाहचर्यमिति लभ्यते । नियतत्वं च व्यापकत्वम् । साहचर्यं सामानाधिकरण्यम् । तथाच धूमाधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावाप्रतियोगिवयधि- करणवृत्तित्वं व्याप्तिः इदं च वह्निमान् धूमात् इति स्थलविशेष- –लक्षणम् । सामान्यलक्षणं तु हेत्वधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावाप्रतियोगिता-

Scanned with CamScannerध्य सामानाधिकरण्यं

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

व्याप्तिरिति फलितम् । पर्वतो

।

७७%

वह्निमानित्यत्र

हेतुर्धूमः । तदधिकरणं महानसः । तद्वृत्तिः यः अत्यन्ताभावः घटाद्यभावः ; न तु वह्नयभावः । तत्प्रतियोगि घटादिकम् । अप्रतियोगि साध्यं वह्नयात्मकं ।

तदधिकरणं महानसः । तद्वृत्तित्वं धूमे इति समन्वयः । धूमवान् वह्नेः इत्यत्रासद्धेतौ नातिव्याप्तिः । तत्र हेतु : .. वह्निः । तदधिकरणं अयोगोलकम् । तद्वृत्तिर्योऽत्यन्ताभावः धूमाभावः । तत्प्रतियोग्येव साध्यं धूमः अप्रतियोगि न भवतीति । न चैवमपि वह्निमान् धूमात् इत्यादी अव्याप्तिः; हेत्यधिकरणमहानसादिषु वर्तमानानां तत्तद्व्यक्ति- त्वेन पर्वतीयचत्वरीया दिवयभावानां चालिनीन्यायेन वर्तमानतया सर्वस्यापि वह्नेः प्रतियोगित्वमेवेति वाच्यम् । हेत्वधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावाप्रतियोगीत्यक्र अप्रतियोगिपदस्य प्रतियोगितानवच्छेदकं यत्साध्यतावच्छेदकं तदवच्छिन्नेति परिष्कारान्न दोषः । एवं च हेत्वधिकरणतत्तद्व्यक्तिवृत्तितत्तद्वह्यभावप्रति– योगितावच्छेदकत्वस्य तत्तद्वह्नित्वे सम्भवेऽपि वह्नित्वसामान्ये तदवच्छेदकत्वा– भावादनवच्छेदकं यत्साध्यतावच्छेदकं वह्निवं तदवच्छिन्नसामानाधिकरण्यस्य धूमे सत्त्वान्नाव्याप्तिः । अत्र हेत्वधिकरणं हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन ग्राह्यम् । नो चेत् समवायेन धूमाधिकरणे धूमावयवे वह्न्यभावस्य सत्त्वात् वह्नित्वस्य प्रतियोगिता- नवच्छेदकत्वासम्भवादव्याप्तिः । हेत्वधिकरणं च हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणं.. ग्राह्यम् । तेन द्रव्यं गुणकर्मान्यत्व विशिष्टसत्त्वादित्यादौ ‘विशिष्टं शुद्धान्नातिरि- च्यते ’ इति न्यायेन विशिष्टसत्तायाः शुद्धसत्तायाश्चैक्येन शुद्धसत्ताधिकरणेः गुणे द्रव्यत्वाभावसत्त्वेऽपि नाव्याप्तिः । विशिष्टस्य शुद्धाभिन्नत्वेऽपि गुणकर्मान्यत्व विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणतायाः गुणेऽभावात् । यत्र- विशेषणविशेष्योभयाधिकरणत्वम्, तत्रैव विशिष्टाधिकरणत्वमिति नियमादिति…. तत्त्वम् । हेत्वधिकरणवृत्तित्वं चाभावस्य स्वरूपसम्बन्धेन बोध्यम् । तेन : संयोगेन धूमाधिकरणे पर्वतादौ कालिकसम्बन्धेन बह्रभावsपि वह्नयभावसत्त्वेऽपि नाव्याप्तिः । तादृशाभावीयप्रतियोगिता च साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिना ग्राह्या । तेन वह्निमान् धूमादित्यादौ धूमाधिकरण पर्वतादौ समवायसम्बन्धा-

Scanned with CamScanner

तर्कसङ्ग्रहः

वच्छिन्नप्रतियोगिता कब यभावसत्त्वेऽपि नाव्याप्तिः । कपिसंयोगी एत- - वृक्षत्वादित्यादी अव्याप्तिवारणाय हेत्वधिकरणवृत्त्यभावस्य निरवच्छिन्नवृत्ति- नकत्वं विशेषणं देयम् । कपिसंयोगाभावः वृक्षादौ न निरवच्छिन्नवृत्तिकः । -मूले असन्नपि कपिरग्रेऽवतिष्ठते इति प्रतीत्या मूलादेः तदवच्छेदकत्वात् । -तत्र निरवच्छिन्नवृत्तिकाभावः घटपटाद्यभाव एव भवति न तु कपिसंयोगा- भावः । अतः तादृशाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वं कपिसंयोगत्वस्येति -समन्त्रयः । तार्किकाणां व्याप्तिलक्षणपरिष्कार एव महानुत्साहः, बहुतरप्रया- -सश्च । अत्र तु बालानां क्लेशो मा भूदिति दिङ्मात्रं प्रदर्शितम् । येन सम्बन्धेन हेतोः पक्षवृत्तित्वं तेन सम्बन्धेन हेतुमत्ताज्ञानात् यत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगि- स्तानवच्छेदकत्वं साध्यतावच्छेदके गृह्यते तेन सम्बन्धेन साध्यस्यानुमितिरिति

हृदयम् ।

व्याप्यस्य पर्वतादिवृत्तित्वं पक्षधर्मता ।

पक्षधर्मतां विवृणोति - व्याप्यस्येति । वस्तुतो व्याप्यो यो धूमादिः तन्निष्ठपर्वतादिवृत्तित्वं पक्षधर्मता । पर्वतस्येवान्येषामपि पक्षत्वं भवत्येवेति आदिपदम् । अत्र व्याप्यस्येति षष्ठ्याः आधेयत्वं पर्वतादौ इति सप्तम्याः निरूपितत्वं चार्थः । तथा च व्याप्यनिष्ठपर्वतादि निरूपितवृत्तित्वं पक्ष- “धर्मत्वमित्यर्थः । यत् अनुमीयते तत्साध्यम् । येन साध्यते स हेतुः । यत्र

साध्यते स पक्षः । हेतोः पक्षे सत्त्वं पक्षधर्मतेति विवेकः ।

अनुमानं द्विविधं स्वार्थं परार्थं चेति । स्वार्थ स्वानुमिति- हेतुः । तथाहि स्वयमेव भूयोदर्शनेन यत्र धूमस्तत्राग्निरिति महान- सादी धूमे वह्निव्याप्त गृहीत्वा पर्वतसमीपं गतः तद्गते चाग्नौ सन्दिहानः पर्वते धूमं पश्यन् व्याप्तिं स्मरति यत्रधूमस्तत्राग्निरिति । - तदनन्तरं वह्निव्याप्यधूमवानयं पर्वतः इति ज्ञानमुत्पद्यते । अयमेव लिङ्गपरामर्श इत्युच्यते । तस्मात्पर्वतो वह्निमानित्यनुमितिरुत्पद्यते । तदेतत् स्वार्थानुमानम् ।

लिङ्गपरामर्शस्यैव अनुमितिकरणत्वव्यवस्थापनात् अनुमितिः कति- विधा : अनुमितिसामान्ये लिङ्गपरामर्शः कथं करणं भविष्यतीत्यादि-

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

शङ्कां परिजिहीर्षुः अनुमानं विभज्य द्विविधानुमित्योरपि लिङ्गपरामर्शस्य करणत्वप्रदर्शनार्थमुत्तरग्रन्थमारभते - अनुमानमित्यादिना ।

।

अनुमानं विभजते- द्विविधमिति । अनुमानं नैयायिकैरनुमान- पदेन व्यवह्रियमाणं द्विविधं, विभाजकधर्मद्वयव दिव्यर्थः । स्वस्यार्थः प्रयोजनं -यस्मात् तत् स्वार्थम् । परस्यार्थः प्रयोजनं यस्मात् तत् परार्थम् । प्रयोजनं च प्रकृते अनुमितिरेवेत्याह- स्वार्थ स्वानुमितिहेतुरिति । स्वपदेन यस्मिन् अनुमानं स पुरुषो गृह्यते । अत्र स्वसमवेतानुमितिमात्रहेतु- रिति निष्कृष्टार्थः । तेन परार्थानुमानस्यापि अनुमित्यादिदशायां स्वसमवेतानु-

1 मितिजनकत्वेऽपि न दोषः । स्त्रार्थं च तदनुमानं चेत्यर्थः । न्यायाप्रयोज्यत्वे सति अनुमानत्वं स्वार्थानुमानलक्षणम् । न्यायः पञ्चावयववाक्यसमूहः । -अनुमानत्वमात्रोक्तौ परार्थानुमाने, न्यायाप्रयोज्यत्वमात्रोक्तौ घटादौ चाति- व्याप्तिरिति उभयोपादानम् । स्वार्थानुमानमेव उपपादयितुमारभते तथा- हीत्यादिना । अत्र हिशब्दस्य हेतुत्वमर्थः । तच्च तथाहीत्यारम्य उप- “पादकवाक्यं यावत् प्रयुज्यते तावद्वाक्यप्रतिपाद्यार्थ निष्ठम् । थालुप्रत्ययस्य प्रकारोऽर्थः । तत्र हेतुत्वस्य निरूपकतासम्बन्धेनान्वयः । तथा चोपपाद- कयावद्वाक्यप्रतिपाद्यार्थ निष्ठहेतुतानिरूपक प्रकाराश्रयः पूर्वोक्तार्थः इति बोधः ॥ स्वार्थानुमानसामग्रीं दर्शयति — स्वयमेवेत्यादिना । भूयोदर्शनेन = भूयो भूयो दर्शनेन इत्यर्थः । बहुष्वधिकरणेषु व्यभिचारज्ञान विरहसहकृत- सहचारदर्शनेन धूमे वह्निव्याप्तिं गृहीत्वा पर्वते धूमं पश्यन् व्याप्तिं - स्मरतीति भावः ।

तदनन्तरं = व्याप्तिस्मरणानन्तरम् । तस्मात् = परामशीत् । अत्रोप- “पादकवाक्येऽयं क्रमः प्रतिपादितः प्रथमं भूयोदर्शनम् । तदनु महान-

। साद्यवच्छेदेन हेतौ व्याप्तिग्रहश्चोक्तः । " तद्गते चाग्नौ सन्दिहान " इत्यनेन साध्यसंशयरूपपक्षता, “पर्वते धूमं पश्य “न्नित्यनेन

१ अत्र " प्रकारवचने थाल इत्यनेन प्रकारवृत्तिभ्यः एव किमादि- शब्देभ्यः स्वार्थे थाल प्रत्ययस्य विधानात् एतादृशवाक्यार्थवर्णनापेक्षया, तथाही- चयस्य निखण्डुप्रसिद्ध निदर्शनार्थकत्वमङ्गीकृत्य वाक्यार्थवर्णनमेव युक्ततरम् ।

Scanned with CamScanner

[[८००]]

तर्कसङ्ग्रहः

पक्षधर्मताज्ञानं, " व्याप्तिं स्मरती " त्यनेन व्याप्तिस्मृतिः, व्याप्ति– स्मृत्युत्तरं परामर्शः तदन्वनुमितिरिति ।

[[46]]

यत्तु स्वयमेव धूमादग्निमनुमाय परप्रतिपत्त्यर्थं पञ्चावयव - वाक्यं प्रयुक्ते तत्परार्थानुमानम् । यथा “ पर्वतों वह्निमान्। धूम- चच्त्वात् । यो यो धूमवान् स वह्निमान् यथा महानसः । तथा चायम् । तस्मात्तथा” इति । अनेन वाक्येन प्रतिपादिताल्लिङ्गात्परोड- प्यग्नि प्रतिपद्यते । प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनानि पञ्चावयवाः । पर्वतो वह्निमानिति प्रतिज्ञा । धूमवत्त्वादिति हेतुः । यो यो धूमवान् स वह्निमान् यथा महानसः इत्युदाहरणम् । तथाचायमित्युपनयः । तस्मात्तथेति निगमनम् । स्वार्थानुमितिपरार्थानुमित्योः लिङ्गपरामर्श एव करणम् । तस्माल्लिङ्गपरामर्शोऽनुमानम् ।

स्वस्य ज्ञानानन्तरमेव परप्रतिपत्तिः सम्पादयितुं शक्यत इति अभि- प्रेत्य परार्थानुमानं व्युत्पादयति — यत्विति । पञ्चावयववाक्य मित्यनेनान्वयः धूमादग्निमनुमायेति । धूमलिङ्गका ग्निसाध्यकानुमित्यनन्तरमित्यर्थः। पञ्चा- वयववाक्यं प्रयुङ्क्ते - पञ्चावयववाक्यप्रयोक्ता भवति । तत्परार्थानुमान- मिति । अत्र व्यापारवत्कारणं करणमिति मतमप्यङ्गीकुर्वन् एवमाह । अतः तादृशपञ्चावयववाक्यप्रयोज्यमान सपरामर्शव्यापार कं तादृशमानसव्याप्ति- ज्ञानं परार्थानुमानमिति तन्मते । स्वमते तु लिङ्गपरामर्श एवानुमानमिति स्फुटं वक्ष्यतीति न विस्मर्तव्यम् । ननु यत्तु पञ्चावयववाक्यमित्यत्र यच्छब्दस्य पञ्चा- वयववाक्यपरतया परार्थानुमानस्य व्याप्तिज्ञानरूपतया उभयोः भेदात् तत्परार्था- नुमानमिति तच्छब्देन परामर्शो ऽनुपपन्नः, यत्तच्छब्दार्थयोर क्या नियमात् । प्रकृते तदभावादिति चेत्, न परस्यार्थः अनुमितिरूपं प्रयोजनं यस्मात् तत् परार्थम् । परार्थमनुमानं यस्मात्तदिति बहुव्रीहिगर्भबहुव्रीहिसमासेनः परार्थानुमानप्रयोजकत्वस्य पञ्चावयववाक्ये सम्भवात् परामर्श मानसव्याप्ति- ज्ञाने च तत्प्रयोज्यत्वसम्भवाच्च, मतद्वयेऽप्यनुपपत्त्यभावात् । अथवा यत् इत्येतत् लुप्तचतुर्थीकं अव्ययम् । अतः यस्मै यादृशव्याप्तिज्ञानाय लिङ्गपरा–

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[८१]]

मर्शार्थं वा पञ्चावयववाक्यं प्रयुङ्क्ते तत् व्याप्तिज्ञानं लिङ्गपरामशों वा अनु- मानमित्यर्थकत्वोपगमे यत्तच्छब्दयोः एकार्थत्वान्नानुपपत्तिः । अथवा यत्त- च्छन्दयोः पञ्चावयववाक्यमेवार्थः । तत्प्रयोज्ये परकीयं लिङ्गपरामर्शे तदभेदस्तु आयुर्धृतमित्यादिस्थलवत् औपचारिकः इत्यङ्गीकारादुपपत्तिः । परार्थानुमान- लक्षणं तु न्यायप्रयोज्यत्वे सत्यनुमानत्वम् । न्यायत्वं च परिभाषाविशेष- विषयत्वम् । विशेष्यमात्रोक्तौ स्वार्थानुमाने, न्यायप्रयोज्यत्वमात्रोक्तौ न्यायध्वंसे चातिव्याप्तिः । अतः उभयोपादनम् । अनेन वाक्येन प्रतिपादितात् = एतद्वाक्येन व्याप्तिपक्षधर्मत्वेन बोधितात् । अत्र इन्दंशब्देन पञ्चावयववाक्यं परामृश्यते । प्रयोज्यत्वं तृतीयार्थः । अवयवनामान्याह — प्रतिज्ञेत्यादिना । अवयवस्वरूपाण्युदाहरति - पर्वतो वह्निमानित्यादिना । उदाहृतवाक्ये प्रतिज्ञादिविभागमाह-पर्वतो वह्निमानिति प्रतिज्ञेत्यादिना । अत्र बोधरीतिस्त्वित्थम् । प्रतिज्ञावयवात् वह्निमदभिन्नः पर्वत इति । धूमवत्त्वात्, इत्यत्र विशिष्टात् भावप्रत्ययो विशेषणमभिधत्ते इति न्यायेन धूमवत्त्वं धम एव । ततश्च धूमादिति फलितो हेतुः । ज्ञानज्ञाप्यत्वं पञ्चम्यर्थः । ज्ञाने धमस्य विषयितयान्वयः । तथाच हेत्ववयवाद् धूमविषयकज्ञानज्ञाप्यत्वम् इति । उदाहरणात् यो यः स सः इत्यादिपदानां स्वसमभिव्याहृतवह्निपदस्य धूम- व्यापक बोधने तात्पर्यग्राहकतया धूमवान् धूमव्यापक वह्निमानिति बोधः । उपनयवाक्ये थाप्रत्ययस्याश्रयत्वमर्थः । तच्छब्दस्य वह्निव्याप्यधूमः अर्थः । इदशब्देन पर्वतः परामृश्यते । तथाच वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः इति बोधः निगमनवाक्ये पञ्चम्यन्ततच्छब्दस्य

वह्निव्याप्यधूमपरतया पञ्चम्याः ज्ञानज्ञाप्यत्वार्थकतया च वह्निव्याप्यधूमज्ञानज्ञाप्यवह्निमान् पर्वत इति बोधः । अत्र पूर्वपूर्वबोधोत्पन्नसंस्कारसहितचरमवाक्यजनितस्य तावद्वाक्यार्थ- विषयकसमूहालम्बनबोधस्य अनन्तरं मानसिकः वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वत इति परामर्शो जायते । पक्षधर्मताज्ञानं व्याप्तिस्मृतिश्च खण्डशाब्दबोधेनैवेति मन्तव्यम् । स्वार्थानुमितिपरार्थानुमित्योरिति । इदं नवीनमताभि- प्रायेण । तन्मते हि फलायोगव्यवच्छिन्नं कारणं करणमित्येव करणलक्षणम्, न तु व्यापारवदिति । येन फलायोगः फलासम्बन्धः व्यवच्छिद्यते तत्करण मिति तदर्थः । यस्मिन् कारणे सति फलम् अविलम्बेन जायते तत्करणमिति

तसं ६

Scanned with CamScanner८२

तर्कसङ्ग्रहः

परामर्शानुपदम् अनुमितिरेवेति तस्य करणत्वम् । अत्र शाब्दपरामर्शस्थले व्याप्तिस्मृतिपक्षधर्मताज्ञानं विनैवानुमित्युत्पत्त्या फलोपधायकस्य तस्यैव करण - स्वात् नवीनैः सर्वत्रैव लिङ्गपरामर्शस्यानुमानत्वमङ्गीकृतम् इति तत्त्वम् । यद्वा लिङ्गपरामर्श एव इत्यस्य लिङ्गविशेष्यकव्याप्तिप्रकारकज्ञानमेव इत्यर्थः । एव- कारेण लिङ्गं ज्ञायमानं सत् करणमिति मतनिराकरणम् । लिङ्गस्य करणत्वे अतीतानागत लिङ्गस्थले अनुमित्यनुपपत्तेः । अनुमानमुपसंहरति-तस्मादिति ।

[[१]]

लिङ्गं त्रिविधम् अन्वयव्यतिरेकि केवलान्वयि केवलव्यतिरेकि चेति । अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमदन्वयव्यतिरेकि । यथा वह्नौ साध्ये धूमवत्त्वम् । यत्र धूमः तन्त्र वह्निः, यथा महानसः इत्यन्वय- व्याप्तिः । यत्र वह्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति, यथा महाहूदः इति व्यतिरेकव्याप्तिः ।

लिङ्गं विभजते- लिङ्गं त्रिविधमिति । अन्वयेति । अन्वयश्च व्यतिरेकश्च तावत्र स्तः इत्यन्वयव्यतिरेकि । केवलो व्यतिरेकाभावविशिष्टो- ऽन्वयोऽस्यास्तीति केवलान्वयि । केवलोऽन्वयाभावविशिष्टो व्यतिरेकोऽस्या स्तीति केवलव्यतिरेकि । सर्वाङ्गीकृतव्याप्तिं प्रथममाह — अन्वयेनेति । अन्व- येन = अन्वयसहचारेण । व्यतिरेकेण = व्यतिरेकसहचारेण । तथा चान्वय- सहचारव्यतिरेकसहचारोभयज्ञानग्राह्यव्याप्तिकत्वम् अन्वयव्यतिरेकित्वम् । अन्वयसहचारमात्रग्राह्यव्याप्तिकत्वं केवलान्वयित्वम् । व्यतिरेकसहचारमात्रग्राह्य- व्याप्तिकत्वं केवलव्यतिरेकित्वम् । यद्वा अन्वयः = साध्यान्वयः । व्यतिरेकः= साध्याभावः । तृतीयायाः निरूपितत्वमर्थः । तथाचान्वयनिरूपितव्याप्तिमत्त्वे सति व्यतिरेकनिरूपितव्याप्तिमत्त्वम् अन्वयव्यतिरेकिणोर्लक्षणम् । अन्वय- व्याप्तिमत्त्वं च हेत्वधिकरणवृत्त्यन्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्याधिकरणवृत्तित्वम् । व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वं च साध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वम् । तच्च

१ वस्तुतस्तु एतादृशोऽर्थः न मूलकृत्सम्मतः । अत एव ’ व्यापारवत्कारणं करणमिति मते परामर्शद्वारा व्याप्तिज्ञानं करणम् ’ इति मूलकृत् स्वव्याख्याने वदति ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[૮૨]]

च

साध्याभावाधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावाप्रतियोग्यभावप्रतियोगित्वम् । तथा पर्वतो वह्निमान् धूमात् इत्यत्र हेतुः धूमः । तदधिकरणं महानसः । तद्वृत्तिः अत्यन्ताभावः न हि वह्नयभावः भवितुमर्हति किन्तु घटाद्यभावः एव । तत्प्रतियोगी घटादिः । तदप्रतियोगि साध्यं वह्निरूपसाध्यम् । तदधिकरणं महानसः । तद्वृत्तित्वं धूमे इति समन्वयः । व्यतिरेक- व्याप्तिसमन्वयश्चैत्रम् । साध्यं वह्निः । साध्याभावो वह्नयभावः । तदधिकरणं हृदः । तद्वृत्तिर्यो ऽत्यन्ताभावः, न हि धूमाभावाभावः, परन्तु धूमाभावः तत्प्रतियोगी धूमः । तदप्रतियोग्यभावः धूमाभावः । तत्प्रतियोगित्वं च धमे वर्तत इति । अत्रान्वयव्यतिरिकिलक्षणे अन्वय- व्याप्तिमत्वमात्रोक्तौ केवलान्वयिनि घटोऽभिधेयः प्रमेयत्वात् इत्यत्र प्रमेयत्वरूपतौ अतिव्याप्तिः । अत्र घटः पक्षः । अभिधेयत्वं साध्यम् । प्रमेयत्वं हेतुः । तदधिकरणं घटादिः । तद्वृत्तिर्यो ऽत्यन्ताभावः न हि अभिधेयत्वाभावः सर्वत्र अभिधेयत्वस्य विद्यमानत्वात् । किन्तु पटाद्य- भावः । तदप्रतियोगि साध्यम् अभिधेयत्वरूपं साध्यम् । तदधिकरणं घटादिः । तद्वृत्तित्वं प्रमेयत्वे । अतः तद्वारणाय व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वदलम् । तन्निवेशे तु तत्र : साध्याभावस्याप्रसिद्धत्वेन तद्घटितव्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वस्य तत्राभावान्नातिव्याप्तिः । व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वमात्रोक्तौ पृथिवी इतर भिन्ना, -गन्धवत्त्वात्,

;

इत्यत्र गन्धवत्त्वरूप केवलव्य तिरेकिहे तौ अतिव्याप्तिः । अत्र पृथिवी पक्षः । पृथिवीतरभेदः साध्यः । गन्धवत्त्वं हेतुः । साध्याभावः पृथिवीतरभेदाभावः । तदधिकरणं जलादि । तद्वृत्तियोंऽत्यन्ताभावः, न हि नगन्धाभावाभावः, परन्तु गन्धाभावः । तत्प्रतियोगी गन्धः । तदप्रतियोगी योsभावः गन्धाभावः । तत्प्रतियोगित्त्वं गन्धे इति । तद्वारणायान्वयव्याप्तिमत्त्वं निवेशनीयम् । तन्निवेशे तु गन्धाधिकरणे सर्वत्रापि पृथिवीतरभेदस्य वर्तमानतया हेतुव्यापकसाध्य सामानाधिकरण्यरूपान्वयव्याप्तेः सखेऽपि पृथिवीमात्रस्य पक्षत्वेन जलादौ हेतुसाध्ययोरभावेन च दृष्टन्ताभावेन अन्वयव्याप्तिनिश्चयस्य असम्भवेन वस्तुतः अन्वय- व्याप्तिमत्त्वस्य सत्त्वेऽपि निश्चितान्वयव्याप्तिमत्त्वस्यैव

प्रकृतहेतौ

अन्वय-

Scanned with CamScanner

[[८४]]

तर्कसङ्ग्रहः

व्यतिरेकिलक्षण घटकत्वेनाङ्गीकारात्

व्याप्तिमत्त्वस्याभावान्नातिव्याप्तिः ।

गन्धरूपत निश्चितान्वय-

अन्वयमात्रव्याप्तिकं केवलान्वयि । यथा घटोsभिधेयः, प्रमेयत्वात् पटवत् इत्यत्र प्रमेयत्वाभिधेयत्वयोः व्यतिरेकव्याप्तिः- नास्ति, सर्वस्यापि प्रमेयत्वात् अभिधेयत्वाच्च ।

केवलान्वयिलिङ्गं लक्षयति-अन्वयेति । निरवच्छिन्नवृत्तिमदत्यन्ता- भावाप्रतियोगित्वं केवलान्वयित्वम् । संयोगाभाव गगनाभावयोरसङ्ग्रहाय निरव – च्छिन्नेति वृत्तिमदितिति च विशेषणद्वयम् । वृत्तौ निरवच्छिन्नत्व निवेशात् संयो- गाभावाभावः ग्रहीतुं न शक्यते । तस्य संयोगरूपतया सावच्छिन्नवृत्तिकत्वात् । किन्तु घटपटाद्यभाव एव । तत्प्रतियोगित्वं घटपटादौ । अप्रतियोगित्कं संयोगाभावे इति । एवं गगनस्यावृत्तिमत्तया वृत्तिमदत्यन्ताभावः न गगनाभावाभावः, अपि तु घटपटाद्यभाव एव

एव भवतीति तदप्रति– योगित्वं गगनाभावे । मात्रपदस्य इतरव्यवच्छेदोऽर्थः । अतः व्यति– रेकव्याप्तिशून्यत्वे सति अन्वयव्याप्तिमत्त्वं केवलान्वयिनो

केवलान्वयिनो लक्षणम् ईश्वरीयज्ञानादीनां सर्वविषयकतया ईश्वरीयज्ञानादि विषयकत्वस्य सर्वस्मिन्नपि जगति वर्तमानतया ईश्वरप्रमाविषयत्वाभिधाविषयत्वयोः सर्वत्र सत्त्वात्तदभावा- प्रसिद्धया अत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वरूप केवलान्वयित्वस्य हेतौ सत्त्वादिति । अत्र हेतुः प्रमेयत्वम् । तदधिकरणं घटादिः । तद्वृत्तिर्योऽत्यन्ताभावः- घटाद्यभावः एव न तु अभिधेयत्वाभावः, तस्याप्रसिद्धत्वात् । तत्प्रतियोगी घटादिः । तदप्रतियोगि यत्साध्यम् अभिधेयत्वरूपं साध्यम् । तदधिकरणं घटादि । तद्वत्तित्वं प्रमेयत्वे वर्तत इति समन्वयः । अन्वयव्याप्तिमत्त्वमात्रोक्तौ अन्वयव्यतिरेकिण्यतिव्याप्तिः । तद्वारणाय व्यतिरेकव्याप्तिशून्यत्वम् । तन्निवेशे अन्वयव्यतिरेकिणि उभयव्याप्तिसत्त्वान्नातिव्याप्तिः । व्यतिरेकव्याप्तिशून्य- त्वमात्रोक्तौ व्यभिचारिण्यतिव्याप्तिः; तत्र उभयव्याप्त्यभावात् व्यतिरेक- व्याप्तिशून्यत्वसत्त्वात् इति ।

व्यतिरेकमात्रव्याप्तिकं केवलव्यतिरेकि । यथा पृथिवी इतरेभ्यो भिद्यते, गन्धवच्त्वात् । यत् इतरेभ्यो न भिद्यते, न तत् गन्धवत्,

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[८५]]

यथा जलम् । न चेयं तथा । तस्मान्न तथा । अत्र यगन्धवत् तदितर- भिन्नमिति अन्वयदृष्टान्तों नास्ति, पृथिवीमात्रस्य पक्षत्वात् ।

केवलव्यतिरेकिणो लक्षणमाह — व्यतिरेकेति । अन्वयव्याप्तिशून्यत्वे सति व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वं केवलव्यतिरेकिणो लक्षणम् । तच पक्षतावच्छेदक- समनियतसाध्यकत्वरूपम् । अत्र साध्यः पृथिवीतरभेदः तदभावः पृथिवीतर- भेदाभावः । तदधिकरणं जलादिकम् । तद्वृत्त्यत्यन्ताभावः, न गन्धा- भावाभावः, किन्तु गन्धाभाव एव । तत्प्रतियोगी गन्धः । अप्रतियोगी योऽभावः गन्धाभावः । तत्प्रतियोगित्वं गन्धे । अत्रान्वयव्याप्तिरपि सम्भवति । किन्तु दृष्टा- न्ताभावान्न कार्यकारिणी । यथा हेत्वधिकरणं पुष्पादिः । तद्वृत्तिः योत्यन्ता- भावः, न हि इतरभेदाभावः, किन्तु पटाद्यभावः । तत्प्रतियोगी पटादिः । तदप्रतियोगी यः साध्यः पृथिवीतरभेदः । तदधिकरणं पृथिवी । तदूवृत्तित्व- स्यापि गन्धे सत्वेन अन्वयव्याप्तिशून्यत्वासम्भवेऽपि अत्र लक्षणे निश्चिता- न्वयव्याप्तिशून्यत्वस्यैव निवेशनीयतया अत्र पृथिवीमात्रस्य पक्षत्वेन जलादी हेतुसाध्ययोरभावेन च यत्र गन्धः तत्रेतरभेदः इत्यत्रान्वयदृष्टान्ताभावेना- न्वयव्याप्तिनिश्चयासम्भवेन निश्चितान्वयव्याप्तिशून्यत्वं गन्धरूप हेतोः उपपद्यते इति लक्षणसमन्वयः । अन्वयव्याप्तिशून्यत्वमात्रोक्तौ पर्वतो धूमवान् वह्ने, इत्यत्र व्यभिचारितावतिव्याप्तिः । व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्व- मात्रोक्तौ अन्वयव्यतिरेकिण्यतिव्याप्तिरिति दलद्वयम् । केवलव्यतिरेकिस्थले पञ्चावयववाक्यमुदाहरति — यथेत्यादिना । यत् = जलम् । इतरेभ्यो न भिद्यते = इतरभेदाभाववत् । तत् = जलम् । न गन्धवत् = गन्धाभाववत् । न चेयं तथा = इयं पृथिवी न तथा गन्धाभाववती न, किन्तु गन्धा- भावाभाववती, गन्धवतीति फलितोऽर्थः । तस्मात् = गन्धाभावाभाव- चत्त्वात्, गन्धवत्त्वात् । न तथा = इतरभेदाभाववती न, किन्तु इतरभेदा- -भावाभाववती, इतरभेदवतीति पर्यवसितोऽर्थः ।

सन्दिग्धसाध्यवान् पक्षः । यथा धूमवत्वे हेतौ पर्वतः ।

पूर्ववाक्ये पक्षप्रसङ्गात् तल्लक्षणमाह — सन्दिग्धेति । सम्पूर्वक दिह-

धातोः सन्देहः अर्थः । क्तप्रत्ययस्य विषयोऽर्थः । तस्य साध्ये, अन्वयः ।

Scanned with CamScanner

[[८६]]

तकसङ्ग्रहः

तथाच सन्देहविषयसाध्याश्रयत्वं पक्षस्य लक्षणम् । सन्देहः पर्वतो वह्निमान् नवेति सन्देहः । तद्विषयसाध्यं वह्निरूपसाध्यम् । तदाश्रयत्वं पर्वते इति समन्वयः । साध्यवत्त्रमात्रोक्तौ निश्चित साध्यवत्यतिव्याप्तिः । अतःः सन्दिग्धेति । एवमपि पर्वते सन्दिग्धस्य साध्यस्याश्रये महानसादौ अति- व्याप्तिवारणाय साध्यप्रकारक सन्देह विशेष्यत्वं वक्तव्यम् ।

अतः सपक्षे ‘सन्देहाभावात् साध्यप्रकार कसन्देह विशेष्यत्वं तत्र नास्तीति नातिव्याप्तिः । नन्वेवमपि साध्यतावच्छेदकांशे साध्यस्यापि विशेष्यतया साध्ये साध्यप्रकारक- सन्देह विशेष्यता वर्तते इति तत्रातिव्याप्तिरिति चेत्, न साध्यप्रकारकसन्देह- निरूपित मुख्य विशेष्यत्वविवक्षणात् । साध्यस्य साध्यतावच्छेदकांशे विशेष्य- त्वेऽपि पक्षांशे प्रकारतया विशेष्यत्व विशेषणत्वरूपधर्मद्वयसत्त्वात् साध्यस्य न मुख्य विशेष्यत्वम् । विशेष्यता च प्रकारत्वासमानाधिकरणैव मुख्या भवति इति नातिव्याप्तिः । न च एवमपि पर्वतो वह्निमान् न वा भूतलं घटवत् न वा, इत्यादिसमूहालम्बन संशये साध्य प्रकार कसंशय विशेष्यत्वस्यः भूतलादौ सत्त्वात्तत्रातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । साध्य निष्ठप्रकारतानिरूपित- संशय मुख्य विशेष्यतेति परिष्काराददोषात् । उक्तसमूहालम्बने भूतलांशे साध्य- तदभावयोरप्रकारत्वात् तन्निष्ठप्रकारता निरूपित विशेष्यता भूतले नास्तीति नातिव्याप्तिः अत्रेदं बोध्यम्- घनगर्जितेन संशयं विनापि मेघानु- मानात् नवीनैः इयं पक्षता नाङ्गीकृता । तेषां मते सिषाधयिषाविरह- विशिष्ट सिद्धयभावः पक्षता । सिषाधयिषा अनुमिनुयामितीच्छा । सिद्धिः = पक्षे साध्यनिश्चयः । पर्वतो वह्निमानित्यनुमितिं प्रति साध्यनिश्चयः प्रतिबन्धकः । सिषाधयिषा उत्तेजिका । अतः प्रतिबन्धकसखेऽपि उत्तेजिकाबलात् अनु- मितिजायते इति सिषाधयिषाभावविशिष्टसिद्धिरेव प्रतिबन्धिका । सिषाधयिषा सिद्धिश्व तत्र सिषाधयिराविरहविशिष्टसिद्ध्यभावसत्त्वादनु- मितिः । विस्तरस्तु पितृचरणकृतप्रकाशे । मतान्तरे अनुमित्युद्देश्यत्वं पक्षत्वं विज्ञेयम् ।

यत्र

निश्चितसाध्यवान् सपक्षः । यथा अत्रैव महानसः । निश्चित- साध्याभाववान् विपक्षः । यथा अत्रैव महाहृदः ।

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[८७]]

पक्षनिरूपणानुपदं सपक्षं निरूपयति निश्चितेति । निश्चिनोतेः निश्चयोऽर्थः । क्तप्रत्ययस्य विषयत्वम् । तथा च निश्चय विषयसाध्याश्रयत्वं सपक्षस्य लक्षणम् । महानसो वह्निपानिति निश्चयविषयवह्निरूपसाध्या- श्रयत्वसत्त्वान्महानसादौ समन्वयः । निश्चयपदाभावे पक्षे अतिव्याप्तिः । एवं महानसे निश्चय विषयस्य साध्यस्य पक्षे आश्रयत्वमादाय पुनरपि पक्षे अतिव्याप्तिः । अतः साध्यप्रकारकनिश्चय विशेष्यत्वं विवक्षणीयम् । साध्य- प्रकारकनिश्चय विशेष्यत्वस्य पक्षे अभावान्नातिव्याप्तिः । अत्रापि वह्नयादि- निष्ठव ह्नित्व निरूपित विशेष्यतामादाय वह्यादौ, महानसः वह्निमान् भूतलं घटवत्, इत्यादिसमूहालम्बन निश्चय विशेष्यनामादाय भूतलादौ चातिव्याप्तिवार- णाय साध्यनिष्ठप्रकारतानिरूपित निश्चयीय मुख्य विशेष्यताश्रयत्वमिति लक्षणं परिष्करणीयम् । विपक्षं लक्षयति निश्चितेति । निश्चय विषयसाध्याभावाश्रयत्वं लक्षणम् । पर्वतो वहिमानित्यनुमितौ विपक्षे महाहदादौ हृदो वह्यभाववान् इति निश्चयविषयीभूतः साध्याभावः वह्नयभावः । तदाश्रयत्वं हृदादाविति सम- न्वयः । निश्चितपदाभावे हृदो वह्निमान् धूमात्, इत्यादौ हृदादिरूपपक्षेऽपि साध्याभावाश्रयत्वस्य सत्त्वादतिव्याप्तिः । तन्निवेशे तु अनुमितिपक्षे तत्र साध्याभावसंशयस्यैव सत्त्वेन निश्चयाभावेन निश्चितसाध्याभावाश्रयत्वासत्त्वान्ना- तिव्याप्तिः । एवमपि हृदो वह्निमान् इत्यनुमितिकाले पक्षरूपहदेऽपि घट- पटाद्यन्तर्भावेण निश्चयविषयस्य वह्न्यभावस्य वर्तमानतया अतिव्याप्तिवारणाय साध्याभावप्रकारक निश्चय विशेष्यत्वं विवक्षणीयम् । तथाच अनुमितिकाले साध्याभावप्रकारक निश्चय विशेष्यत्वस्य हृदे अभावान्नातिव्याप्तिः । अत्रापि पूर्ववत् साध्यादावतिव्याप्तिवारणाय, गुणो वह्नयभाववान्, हृदो जलवान्, इत्यादिसमूहालम्बन निश्चय विषयीभूतहृदेऽतिव्याप्तिवारणाय च साध्याभाव- त्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपित निश्चयीयमुख्य विशेष्यताश्रयत्वपर्यन्तं लक्षणं वक्त- व्यम् । तथाच हृदांशे वह्न्यभावस्याप्रकारत्वेन साध्याभावनिष्ठप्रकारतानिरू- पित निश्चयीयमुख्य विशेष्यताश्रयत्वस्य पक्षे हृदादावभावान्नातिव्याप्तिः । एवं सद्धेतवो निरूपिताः । सद्धेतुसामान्यलक्षणं तु व्याप्तिपक्षधर्मताविशिष्टत्वम् ॥

।

Scanned with CamScanner

હવ

तर्कसङ्ग्रहः

सव्यभिचारविरुद्धसत्प्रतिपक्षासिद्धबाधिताः पञ्च हेत्वाभासाः ।

प्रसङ्गान्त् सद्धेतुनिरूपणानन्तरं प्रतिपक्षिणा प्रयुक्तहेतौ दोषोद्भावनाय असद्धेतून् “सव्यभिचारविरुद्धप्रकरण समसाध्यसमातीतकाला हेत्वाभासाः " इति सूत्रक्रमानुरोधेन विभजते- सव्यभिचारेति । सूत्रोक्तः प्रकरणसमः सत्प्रतिपक्षः, साध्यसमः असिद्धः, अतीतकालो बाधः, इति बोध्यम् । हेतु- चदाभासन्ते इति हेत्वाभासाः । अत्र वत्पदस्य सादृश्यम्, आङ्पूर्वक मासधातोः आभासश्चार्थः । आभासः भ्रमः । आख्यातस्य विषयत्वम् अर्थः । सादृश्ये हेतोः आधेयत्वसम्बन्धेन सादृश्यस्य च आभासे प्रकारतानिरूपकत्व सम्बन्धे- नान्वयः । अत्र सादृश्यं व्याप्तिपक्षधर्मताविशिष्टत्वरूपम् । हेतुपदं सद्धेतु- परम् । एवं च सद्धेत निष्ठसादृश्यप्रकारक भ्रम विषयाः सम्यभिचारादयः पञ्च इति बोधः । इमे एव दुष्टहेतुपदेन व्यवह्रियन्ते । दुष्टत्वं च दोषविशिष्टत्वम् । दोषाः व्यभिचारादयः । तथाच व्याप्तिपक्षधर्मत्वोभयाभाववत्त्वम् असद्धेतूनां लक्षणम् । व्याप्यभाववत्त्वमात्रोक्तौ हृदो वह्निमान् धूमादित्यत्र बाधितहेतौ व्याप्त्यभाववत्त्वस्याभावात् अव्याप्तिः । पक्षधर्मत्वाभाववत्त्वमात्रोक्तौ पर्वतो धूमवान् वह्नेः इत्यत्र व्यभिचारितौ पक्षधर्मत्वाभाववत्त्वस्याभावादव्याप्तिः । व्याप्तिपक्षधर्मत्वान्यतराभाववत्त्वोक्तावपि बाधितव्यभिचारिणोः तदन्यतरस्य सत्त्वात् अव्याप्तिः अतः उभयाभाव निवेशः । तदुभयाभाववस्व विवक्षणे तु बाधितव्यभिचारिणोरपि एकसत्त्वे द्वयं नास्तीति प्रतीत्या उभयाभाववत्त्वस्याक्ष- तत्वेन न कुत्राप्यव्याप्तिप्रसक्तिः । एवं व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मत्वाभावरूप- विशिष्टाभावस्यापि असद्धेतुलक्षणत्वमुपपद्यते एव । हृदो वह्निमान् धूमा- दित्यादिबाधित हेतौ पक्षधर्मत्वरूपविशेष्याभावप्रयुक्तः विशिष्टाभावः, पर्वतो धूमवान् वह्ने, इत्यत्र व्याप्तिरूपविशेषणाभावप्रयुक्तः विशिष्टाभाव इति सर्वत्रोपपत्तिः । नन्वेवमपि उत्पत्तिकालावच्छिन्नघटो गन्धवान् पृथिवीत्वा- दित्यत्र पृथिवीत्वरूपबाधितहेतौ व्याप्तिपक्षधर्मतयोरुभयोरपि सत्त्वात् व्याप्ति- पक्षधर्मत्वोभयाभावलक्षणस्य व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मत्वाभावरूपलक्षणस्य च तत्रा- भावेन अव्याप्तिरिति चेत्, न अत्र लक्षणद्वये पक्षधर्मतायाः साध्याश्रय- पक्षवृत्तित्वरूपत्वेन विवक्षणीयतया लक्षणद्वयेऽपि अन्याप्तिप्रसक्त्यभावात् ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

न च तर्हि उत्पत्तिकालावच्छिन्नघटो गन्धवान् पृथिवीत्वादित्यत्र व्याप्ति- पक्षधर्मता विशिष्टत्वरूपसद्धेतुलक्षणस्यातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तत्रापि पक्ष– धर्मतायाः साध्याश्रयपक्षवृत्तित्वरूपत्वेन परिष्करणीयतया तादृशपक्षधर्मतायाः प्रकृतपृथिवीत्वहेतावभावात् अतिव्याप्तेरभावात् । अथवा सव्यभिचाराद्यन्यत- मत्वम् असद्धेतुलक्षणम् । तदभाववत्त्वं सद्धेतुत्वम् । एवं च उत्पत्तिकालाव- छिन्नघटो गन्धवान् पृथिवीत्वात् इत्यत्र पृथिवीत्वरूप हेतोः बाधिततया सव्यभिचाराद्यन्यतमान्तर्गतत्वेन दुष्टहेतुत्वमेव । अतो नानुपपत्तिः । दोषलक्षणं तु अनुमिति तत्करणान्यतरप्रतिबन्धकयथार्थ ज्ञान विषयत्वम् । हृदो वह्निमान्, धूमादित्यत्र वह्न्यभाववद्धदरूपबाधस्य । हृदो वह्निमानित्यनुमितिं प्रति तदभाववत्ताज्ञानत्वेन प्रतिबन्धके हृदो वह्नयभाववानिति यथार्थज्ञाने विषयतया लक्षणसमन्वयः अस्मिन्नेवानुमितौ वह्नयभावव्याप्यवदूधदरूप - सम्मतिपक्षोऽपि भवति । तत्र समन्वय स्वित्यम् – हृदो वह्निमान् धूमात् इत्यत्र वह्नयभावव्याप्यजलवान् हृदः इति ज्ञाने जाते वह्निमान् हृदः- इति ज्ञानं न जायत इति अनुमितिप्रतिबन्धकयथार्थज्ञानविषयत्वं सत्प्रतिपक्षस्य, वयभावव्याप्यवद्धदरूप सत्प्रतिपक्षस्य `वत्ताज्ञानमुद्रया प्रतिबन्धकत्वात् । अनुमितिप्रतिबन्ध कज्ञानविषयत्वमात्रोक्तौ पर्वतो वह्निमान् प्रमेयत्वात् इत्यत्र वयभाववद्वृत्तिप्रमेयत्व रूपव्यभि- चारेऽव्याप्तिः । तत्र वह्यभाववद्वृत्ति प्रमेयत्वमिति निश्चयस्य वयभाववद- वृत्ति प्रमेयत्वम् इति व्याप्तिज्ञानं प्रत्येव तदभाववत्ताज्ञानमुद्रया प्रतिबन्ध- कत्वात् अनुमितिप्रतिबन्धकत्वाभावात् । अतः करणपदम् । एतन्निश्चयस्य अनुमितिकरणव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकतया व्यभिचारेऽपि लक्षणसमन्वयः । तत्करणप्रतिवन्ध कज्ञान विषयत्वमात्रोक्तौ बाधे अव्याप्तिः, तस्यानुमिति- प्रतिबन्धकतया तत्करणप्रतिबन्धकत्वाभावात् । अतः अनुमितितत्करणा- न्यतरेति । तन्निवेशे तु बाघनिश्चयस्यानुमितिप्रतिबन्धकत्वेनान्यतरप्रति- बन्धकत्वात् समन्वयः । दोषाणां हेतुनिष्ठत्वं च स्वज्ञानविषय प्रकृतहेतुतावच्छे- दकधर्भसम्बन्धेन । हृदो वह्निमान् धूमादिति बाधस्थले स्वं वह्नयेनाव- वदः । तद्विषयकं ज्ञानं वह्नयभाववान् हृदः धूनश्चेति समूहालम्बनरूपं

तदभावव्याप्य-

Scanned with CamScanner

[[९०]]

तर्कसङ्ग्रहः

ग्राह्यम् । तद्विषयभूतं प्रकृतहेतुतावच्छेदकं घूमत्वं । तद्वत्त्वसम्बन्धेन व भाव – वदो घूमे । अतो हेतूनां दुष्टत्वव्यवहारः ।

सव्यभिचारोऽनैकान्तिकः । स त्रिविधः साधारणासाधारणा- नुपसंहारिभेदात् । तत्र साध्याभाववद्वृत्तिः साधारणः । यथा पर्वतोंः वह्निमान् प्रमेयत्वात् इति । अत्र प्रमेयत्वस्य वह्न्यभाववति हृदे विद्यमानत्वात् ।

[[१]]

क्रमप्राप्तं सव्यभिचारं लक्षयति सव्यभिचारोऽनैकान्तिक इति । अत्र चानैकान्तिकसव्यभिचारशब्दौ पर्यायौ पुरुषभेदापेक्षया लक्ष्य- लक्षणत्वेनावस्थितौ । यस्याने कान्तिकपदार्थोऽप्रसिद्धः, प्रसिद्धश्च सम्यभि- चारपदार्थः तं प्रत्यनैकान्तिक इति लक्ष्य निर्देशः । सव्यभिचार इति लक्ष- णम् । एवं विपरीतमपि । व्यभिचारेण सह वर्तत इति सव्यभिचारः ।- व्यभिचारः = अन्यत्रापि सम्बन्धः प्रकृतसाध्यवदन्यवृत्तित्वम् तद्विशिष्ट इत्यर्थः । एकश्वासावन्तश्चैकान्तः । अन्तोः निश्चेतव्यो धर्मः कोटिः । एकान्ते विद्यमानः ऐकान्तिकः । एककोटिसमानाधिकरणः । एकधर्मनिश्चयप्रयोजक इति यावत् । न ऐकान्तिकः, न एकधर्मं निश्चयप्रयोजकः साध्यतदभाव- रूपोभयान्त ( कोटि ) समानाधिकरणः । संशयसम्पादक इति यावत् । तथाक साध्यतदभावसंशयप्रयोजकोऽनैकान्तिकः ।

नन्वेतादृशानैकान्तिकत्वस्य कथम् असाधारणहेतौ समन्वयः । शब्दो नित्यः शब्दत्वादित्यत्र भीमांसकनैयायिकमतयोरुभयोरपि शब्दत्वस्य नित्य- त्वा नित्यत्वासामानाधिकरण्यादिति चेत्; अत्र हेतोः साध्यतदभाव सामानाधि- करण्यं नियमेन साक्षादेवेति न विवक्षितम्, किन्तु साक्षात्परम्परा साधारण्येन ।- साधारणानुपसंहारिणोः हेत्वोः साक्षादेव उभयकोटिसामानाधिकरण्यम् ।

१ वस्तुतस्तु सत्यं भिचारानैकान्तिकयोः समानार्थकत्वेऽपि विभाषक वाक्ये सत्यभिचारपदस्यैव ग्रहणत " सव्यभिचारं विभजते” इति दीपिकास्वारस्याच्च सत्यभिचार इति लक्ष्य निर्देशः, अनैकान्तिक इति लक्षणमिति ग्रन्थकृदभिमत- मिति भाति ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

९१.

असाधारणस्थले तु स्वाभावद्वारा उभयकोटिसामानाधिकरण्यम् । शब्दत्वा – भावस्य नित्यानित्यसाधारण्याच्छब्दत्वे लक्षणसमन्वयात् ।

सव्यभिचारं विभजते-स त्रिविध इति । साधारणाद्यन्यतमत्वं सव्यभिचार सामान्य — लक्षणम् । साधारण इत्यस्य साध्यत दितरसम्बन्धीत्यर्थकत्वेऽपि तत्र साध्यवद्- ‘वृत्तित्वांशस्य व्याप्तिज्ञानाप्रतिबन्धकत्वादाह- साध्याभाववदवृत्तिरिति । साध्यस्याभावः साध्याभावः । सः अस्मिन्निति साध्याभाववान् । साध्या- भाववति वृत्तिः यस्मिन् सः साध्याभावववृत्तिः । तस्य भावः साध्याभाव — ववृत्तित्वम् । साध्यस्येति षष्ठ्याः प्रतियोगिता निरूपकत्वमर्थः । प्रति- योगितायां आधेयत्व सबन्धेन साध्यस्यान्वयः । साध्याभाववतीति सप्तम्याः -: निरूपितत्वमर्थः । वृत्तिः वर्तनम् । यस्मिन् सः इति सप्तम्याः आधेयत्व - मर्थः- : । अस्य च साध्याभाववद्वृत्तित्वे अन्वयः । तथा च यद्वृत्तिसाध्य निष्ठ– प्रतियोगिताकाभाववन्निरूपितवृत्तित्वमिति विग्रहवाक्यजन्यबोधः । विग्रह- वाक्यात् यादृशबोधो जायते समासवाक्यात् तद्विपरीतबोधो जायते इति नियमानुसारात् साध्याभावाधिकरण निरूपितवृत्तिताविशिष्टः इति समास- वाक्यजन्यो बोधः । तत्र भावार्थकत्वप्रत्ययसंयोजने च वृत्तिताविशिष्टत्व— मिति बोधः । वृत्तिता विशिष्टत्वं च ‘प्रकृत्यर्थे प्रकारीभूतधर्मः भावप्रत्ययार्थः " इति नियमेन तादृशवृत्तितारूपमेव । तथाच साध्यनिष्ठप्रतियोगिता निरूपका- भावाधिकरण निरूपितवृत्तित्वं साधारणस्य लक्षणम् इत्यायातम् । पर्वतो वह्निनान्, प्रमेयत्वादित्यत्र साधारणे साध्यः वह्निः । तन्निष्ठा या प्रतियोगिता वह्निर्नास्तीत्याकारकप्रतीतिसिद्धाऽभावीया वह्नित्वावच्छिन्ना प्रतियोगिता । तन्निरूपको योऽभावः वह्नयभावः । तदधिकरणं हृदः । तन्निरूपितवृत्तित्वं प्रमेयत्वे, इति समन्वयः । सद्धेतौ च नातिव्याप्तिः । तत्र साध्याभावः वह्नय- भावः । तदधिकरणं हृदादिः । तन्निरूपितवृत्तित्वस्य धूमेऽभावात् । अस्य ज्ञानस्यानुमितितत्करणान्यतरप्रतिबन्धकत्वं च तदभाववत्ता निश्चय विधया

१ अत एव " यः सपक्षे विपक्षे च भवेत्साधारणस्तु सः” इति कारिका- वलीव्याख्याने “वस्तुतो विपक्षवृत्तित्वमेव वाच्यम्; विरुद्धस्य साधारणत्वेऽपि दूषकताबीजस्य पार्थक्यात् " इति मुक्तावली ।

Scanned with CamScanner९२

तर्कसङ्ग्रहः

व्याप्तिज्ञान प्रतिबन्धकत्वेन । वह्नयभावववृत्ति प्रमेयत्वं इति ज्ञाने वह्नय- भाववदवृत्ति प्रमेयत्वमिति व्याप्तिज्ञानं न जायते इति बोध्यम् । अत्र साध्य- निष्ठप्रतियोगितायां साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वं देयम् । अन्यथा पर्वतो वह्निमान् धूमात् इत्यत्रा तिव्याप्तिः । साध्यनिष्ठा प्रतियोगिता समवायसम्बन्धा- चच्छिन्नव हित्वावच्छिन्ना प्रतियोगिता इति गृहीते तन्निरूपकाभावः समवायेन - वह्निर्नास्तीति प्रतीतिसिद्धाभावः । तस्य पर्वते सत्त्वात्, तन्निरूपितवृ त्तित्वस्यधूमे सम्भवात् । साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्व निवेशे तु साध्यताव- “च्छेदक संयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकवहयभावस्य तत्र पर्वतादावभावात् तत्र धूमसत्त्वेऽपि नातिव्याप्तिः । एवं साध्यनिष्ठप्रतियोगितायां साध्यताव- च्छेदकधर्मावच्छिन्नत्वमपि विशेषणं देयम् । नो चेत् सद्धेतावतिव्याप्तिः । “साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्ना साध्य निष्ठा प्रतियोगितेत्युक्तौसंयोगेन - वह्निपटोभयं नास्तीति प्रतीतिसिद्धाभावीया वह्निपटोभयत्वावच्छिन्ना प्रति- - योगिता । तन्निरूपकाभावः वह्निपटोभयाभावः । तदधिकरणं पर्वतः तन्नि- रूपितवृत्तित्वं धूमे । साध्यतावच्छेदकधर्मनिवेशे तु तस्य साध्यतावच्छेदका- तिरिक्तधर्मानवच्छिन्नत्वार्थत्वविवक्षणात् उभयाभावीय प्रतियोगितायाः वह्नित्वा- तिरिक्तोभयत्वरूपधर्मावच्छिन्नतया तदनवच्छिन्नप्रतियोगिताक केवलव हित्वा- वच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावाश्रयत्वस्य पर्वतादावभावान्नातिव्याप्तिः । साध्या- भाववत्त्वं च स्त्ररूपसम्बन्धेन । तेन पर्वतादौ कालिकादिसम्बन्धेन वह्नयभाव- सखेऽपि नातिव्याप्तिः । साध्याभावा धिकरणनिरूपितवृत्तितायां हेतुतावच्छे- दकसम्बन्धावच्छिन्नत्वं देयम् । अन्यथा वह्निमान् धूमादिति सद्धेतावति- व्याप्तिः, संयोगेन वह्न्यभावाधिकरणे धूमावयवे समवायेन धूमस्य वृत्तेः । साध्याभावाधिकरण निरूपितवृत्तितायां हेतुतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नस्व निवेशे तु समवाय सम्बन्धेन धूमस्यस्वावयववृत्तित्वेऽपि हेतुतावच्छेदकसंयोगसबन्धा- - चञ्च्छिन्नवृत्तित्वाभावान्नातिव्याप्तिरिति । अत्र साध्याभावः इत्यस्य साध्यवद्भेद इत्यर्थतया वृक्षः कपिसंयोगी इत्यादौ नातिव्याप्तिरित्यादिकमन्यत्र द्रष्टव्यम् ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

९३..

सर्व सपक्षविपक्षव्यावृत्तो हेतुरसाधारणः । यथा शब्दो नित्यः, शब्दत्वात् इति । अत्र शब्दत्वं हि सर्वेभ्यो नित्येभ्योऽनित्येभ्यश्च व्यावृत्तं शब्दमात्रवृत्ति ।

पूर्वं साध्याभावववृत्तिः साधारणः इत्युक्तत्वात् अनुपदम् असाधारण इत्युक्ते साध्याभाववदवृत्तिरिति सद्धेतुत्वशङ्कापरिहारायाह सर्वसपक्षविप– क्षेति । न विपक्षमात्रव्यावृत्तः, किन्तु सपक्षव्यावृत्तश्च यो हेतुः सः असाधारण इत्यर्थः । हेतुः हेतुत्वेनाभिमत इत्यर्थः । अतः तस्य सद्धेतुत्वाभावेऽपि न क्षतिः । सर्वेति सामान्याभावपरिचयाय । सपक्षः साध्यवान् । तद्व्यावृत्तत्वं तदवृत्ति - त्वम् । सर्वसपक्षविपक्षेभ्यो व्यावृत्तः सर्वसपक्षविपक्षव्यावृत्तः । पञ्चम्यर्थः- निरूपितत्वम् । वि-आङ्पूर्वकवृत्धातोः व्यावृत्तिरर्थः । स च वृत्तिमत्त्वाभावः । क्तप्रत्ययस्याश्रयत्वम् अर्थः । तथा च सर्वसपक्षनिरूपितवृत्तित्वाभाववत्त्वे सति सर्वविपक्षनिरूपितवृत्तित्वाभाववत्त्वम् असाधारणस्य लक्षणम् । निश्चित– साध्यवान् सपक्षः । निश्चितसाध्याभाववान् विपक्षः । शब्दो नित्यः शब्दत्वा- दित्यत्र शब्दस्य पक्षत्वेन साध्यसंशयसद्भावात् निश्चितसाध्यवत् गगनम् । तद्वृत्तित्वं शब्दे । तदवृत्तित्वं शब्दत्वे । निश्चितसाध्याभाववत् घटादि । तद्वृत्तित्वं घटत्वादौ । तदवृत्तित्वं च शब्दत्वे इति समन्वयः । सर्वसपक्ष - व्यावृत्तत्वमात्रोक्तौ शब्दो नित्यः कार्यत्वात् इत्यत्र कार्यत्वरूपविरुद्धहेतौ सपक्षगगनादिव्यावृत्ते अतिव्याप्तिः ।

ः । विपक्षव्यावृत्तत्वस्यापि निवेशे कार्यत्वे घटपटादिविपक्षव्यावृत्तत्वस्याभावान्नातिप्रसङ्गः सर्वविपक्षव्यावृत्त- त्वमात्रोक्तौ पर्वतो वह्निमान् धूमात् इत्यत्र घूमरूपसद्धेतौ विपक्षभूत- हृदादि निरूपितवृत्तित्वाभावस्य सत्त्वादतिव्याप्तिः । सपक्षव्यावृत्तत्व निवेशे सपक्षमहानसा दिव्यावृत्तत्वस्य धूमे अभावान्नातिव्याप्तिः । पक्षे सर्व पर्वतो वह्निमान् धूमादित्यत्र धूमस्य अयोगोलकरूपयत्किञ्चित्सपक्षव्यावृत्त- त्वात् हदादिसर्व विपक्षव्यावृत्तत्वाच्चातिव्याप्तिः । सपक्षे सर्वत्वनिवेशे तु सर्वस- पक्षान्तर्गतमहानसादिव्यावृत्तत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । विपक्षे सर्वत्वानिवेशे पर्वतो वह्निमान् जलादिति विरुद्धेऽतिव्याप्तिः । तत्र गुणादियत्किञ्चिद्विपक्ष–

Scanned with CamScanner

[[९४]]

तर्कसङ्ग्रह

उभयत्रापि

व्यावृत्तत्वस्य महानसादिसर्वसपक्षत्र्यावृत्तत्वस्य च सत्रात् । विपक्षे सर्वत्व- निवेशे सर्वविपक्षान्तर्गतहृदादिव्यावृतत्वस्य जलेऽसत्त्वान्नातिव्याप्तिः । नन्वेव- मपि सर्वसपक्षवृत्तित्वघटत्वोभयाभावमादाय पर्वतो वह्निमान् धूमादिति सद्धेतौ -सर्व विपक्षवत्तित्वघटत्वोभयाभावमादाय शब्दो नित्यः कार्यत्वादिति विरुद्धे - चातिव्याप्तिरिति चेत्, न घटः शब्दवान्, घटत्वादित्यत्र गगनरूपे सपक्षे - अनेकत्वरूपस्य सर्वत्वस्याप्रसिद्धया घटः शब्दाभाववान् घटत्वादित्यत्र विपक्षे गगने चानेकत्वरूप सर्वत्वस्याप्रसिद्धया अव्याप्तिवारणाय - सर्वपदस्य सपेक्षनिरूपितवृत्तित्वसामान्याभावविपक्षनिरूपितवृत्तित्वसामान्या- -भावद्योतकत्वमेव वक्तव्यम् । तथाच उभयाभावस्थले वृत्तित्वसामान्याभावा- - भावादेव न दोष इति मन्तव्यम् । एवमपि पर्वतो वह्निमान् धूमादित्यत्र धूमा- नामधिकरणभेदेन भिन्नतया पर्वतीयधूमस्य सर्वसपक्षेषु महानसादिषु सर्व- ‘विपक्षेष हृदादिष चाववर्तमानतयाऽतिव्याप्तिः । तदर्थं सपक्षनिरूपितवृत्तितानव- च्छेदकं विपक्षनिरूपितवृत्तितानवच्छेदकं यद्धेतुतावच्छेदकमिति विवक्षणान्न -दोषः । पर्वतीयधूमस्य सपक्षमहानसाद्यवृत्तित्वेऽपि हेतुतावच्छेद की भूतधूमत्वस्य ‘तद्वृत्तितानवच्छेदकत्वाभावात् । असाधारणः सामानाधिकरण्यग्रहप्रतिबन्धकः । हेतुव्यापकसाध्य सामानाधिकरण्यस्य व्याप्तितया नित्यत्वासमानाधिकरणं - शब्दत्वमिति असाधारण्य निर्णयस्य तदभाववत्ता निश्चयविधया नित्यत्वसमाना-

धिकरणं शब्दत्वमिति व्याप्तिघटकसामानाधिकरण्यग्रहविघटकतया अनु- मितिकरणप्रतिबन्धकत्वात् नित्यत्वासमानाधिकरणशब्दत्वरूपासाधारण्यस्य

· तादृशनिश्चय विषयत्वेन हेत्वाभासत्वोपपत्तिः । अत्रेदमवधेयम् — विपक्षव्यावृ- तत्वांशस्य प्रयोजनाभावात् सपक्षव्यावृत्तत्वमात्रमेव लघु लक्षणं भवितुमर्हति । विपक्षव्यावृत्तत्वाभावे विरुद्धहेतौ लक्षणस्यातिप्रसक्तिरिति न मन्तव्यम् । उपधेयसङ्करेऽप्युपाधेरसङ्कर इति न्यायेन विरुद्धत्वा साधारणत्वयोरेकस्मिन् हेतौ सम्भवेऽपि विरोधासाधारण्यदोषयोः परस्परं भिन्नतया न सङ्करः । - अत एव पुस्तकान्तरेषु सपक्षव्यावृत्तोऽसाधारणः इत्येव पाठः । परं तु - शब्दोऽनित्यः शब्दत्वादिति सद्धेतावपि प्राचीनमतेन साध्यसंशयकाले

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनी व्याख्यासहितः

[[९५]]

असाधारण्याङ्गीकरणात् सपक्षविपक्षावृत्तिरूपं लक्षणं कृतम् । अनित्यत्व- साध्यकशब्दत्वहेतोः सद्धेतुत्वेन साध्यवदवृत्तित्वमात्रमेव नवीनैर्लक्षणतया - स्वीकृतम् । एवं च नवीनमते सपक्षपदं साध्यवन्मात्रबोधकतया स्वीकृतमिति भाति । शब्दत्वं नित्यानित्यव्यावृत्तं चेत् तदधिकरणं कुत्र प्रसिद्धमित्या - - काङ्क्षायामाह - शब्दमात्रेति ॥

अन्वयव्यतिरेक दृष्टान्तरहितोऽनुपसंहारी । यथा सर्वमनित्यं अमेयत्वात् । अत्र सर्वस्यापि पक्षत्वात् दृष्टान्तो नास्ति ।

अनुपसंहारिणं लक्षयति - अन्वयव्यतिरेकेति । अनुपसंहारीत्यस्योप- संहारकभिन्नः इत्यर्थः । उपसंहारकत्वं च दृष्टान्तबलेन पक्षे साध्यस्य सम्पादक- त्वम् । तथाच दृष्टान्तप्रयुक्तसाध्यानुमितिजनकत्वशून्योऽनुपसंहारीत्यर्थः । तत्र लाघवात् दृष्टान्तरहित इत्येवालम् । केवलान्वयिनि केवलव्यतिरेकिणि चातिव्याप्तिवारणाय दृष्टान्तसामान्यराहित्यं विवक्षणीयमिति दर्शयति-अन्वये- त्यादिना । दृष्टान्तः निश्चितस्थलम् । साध्यनिश्चयविशेष्य इति यावत् । ‘अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्ताभ्यां रहित इत्यत्र तृतीयायाः प्रतियोगिता निरूपक- त्वम्, रहधातोरभावः, क्तप्रत्ययस्याश्रयत्वं चार्थः । तथाच अन्वयव्यतिरेक- दृष्टान्तप्रतियोगि काभाववाननुपसंहारीति बोधः । सर्वमनित्यं प्रमेयत्वादित्यत्र सर्वत्वावच्छिन्नस्य पक्षत्वेन पक्षव्यतिरिक्तस्यैवाप्रसिद्धया अन्वयव्यतिरेक- दृष्टान्तयोरभावेन प्रमेयत्वहेतौ द्विविधदृष्टान्ताभावालक्षणसमन्वयः । व्यतिरेकदृष्टान्तर हितत्वमात्रोक्तौ घटोऽभिधेयः, प्रमेयत्वादित्यत्र केवलान्वयिनि प्रमेयत्वहेतावतिव्याप्तिः । अन्वयदृष्टान्तर हितत्वमात्रोक्तौ पृथिवी इतरभिन्ना, गन्धवत्त्वादिति केवलव्यतिरेकिगन्धरूपतावतिव्याप्तिरिति उभयोपादानम् । नचैवमपि धूमादिसद्धेतौ संयोगसमवायादिसम्बन्धेनान्वयव्यतिरेकदृष्टान्तयोर- -सम्भवादतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । स्वनिरूपितहेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न- वृत्तित्व सम्बन्धावच्छिन्ना या अन्वयदृष्टान्तनिष्ठा प्रतियोगिता तन्निरूपका- भाववस्त्रे सति स्ववृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वसम्बन्धावच्छिन्ना या व्यतिरेक-

अत्र

१ नन्वेवमपि सर्वमभिधेषम्, ज्ञेयत्वादित्यत्र सद्धेतावतिव्याप्तिः । अत्रापि सर्वस्यापि पक्षत्वादिति चेत्, एतद्द्मन्यकृन्मते अस्याप्यनुपसंहारित्वमेवेति ज्ञेयम् ।

Scanned with CamScanner

[[९६]]

तर्कसङ्ग्रहः

दृष्टान्तनिष्ठा प्रतियोगिता तन्निरूपकाभावत्वस्य लक्षणत्वेन विवक्षणात् वह्निमान् धूमादित्यत्र धूमे निरुक्तसम्बन्धाभ्याम् अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तयोःः सत्त्वेन नात्रातिव्याप्तिः । यद्वा अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तीयप्रतियोगिता समान- कालिकत्व सम्बन्धावच्छिन्ना ग्राह्या । अतो न कापि दोष इति समाधेयम् । नचैवं अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तर हितत्वस्य साधारणासाधारणयोरपि सम्भवादति- व्याप्तिः । तत्रान्वयव्यतिरेकव्याप्योरभावादिति वाच्यम् । अत्र अन्वयदृष्टान्तस्य पक्षभिन्नत्वे सति साध्यसाधनोभयाश्रयत्वस्य, व्यतिरेकदृष्टान्तस्य पक्ष भिन्नत्वे सति साध्याभावहेत्वभावाश्रयत्वस्य च लक्षणत्वेन विवक्षणात् अन्वय- व्यतिरेकव्याप्त्योः अत्राप्रविष्टत्वेन साधारणासाधारणयोः अन्वयव्यतिरेक- दृष्टान्तयोरेकतरस्य सत्त्वेन अन्वयदृष्टान्तरहितत्वे सति व्यतिरेकदृष्टान्त- रहितत्वस्यासम्भवात् अन्वयव्यतिरेकव्याप्त्यभावेऽपि दोषानवकाशात् । अत्र दृष्टान्तद्वयरहितत्वं उपपादयति- सर्वस्येत्यादिना । संशयोत्पत्तिक्षणे निश्चया- नुदयात् निश्चयं प्रति संशयसामग्री प्रतिबन्धिका इति वक्तव्यम् । एवं च अत्र अनुपसंहारिस्थले सर्वस्यापि पक्षत्वेन सर्वावच्छेदेन संशयसामग्रीसत्त्वात् न कुत्रापि साध्यनिश्चयसम्भवः इति व्यापकसामानाधिकरण्यरूपव्याप्तिग्रहो न भवतीति अनुपसंहारिणः व्याप्तिज्ञान प्रतिबन्धकतया हेत्वाभासत्वम्, न तु साक्षादनुमितिप्रतिबन्धकज्ञानविषयत्वेनेति विज्ञेयम् । तथाच यद्धेतुकव्याप्ति- ग्रहानुकूलं सत् सहचारज्ञानम् अन्वयेन व्यतिरेकेण च यदवच्छिन्नाधिकरणान्त- र्भावेन यदा नास्ति, तदा स हेतुरनुपसंहारीति सिद्धम् ॥

साध्याभावव्याप्तो हेतुर्विरुद्धः । यथा शब्दो नित्यः कार्य- त्वात् इति । अत्र कार्यत्वं नित्यत्वाभावेनानित्यत्वेन व्याप्तम् ।

मणिकृद्दूषितमपीदं विरुद्धलक्षणं दोषोद्धारं मनसि कृत्वाऽऽरभते- साध्याभावेति । साध्याभावव्याप्तत्वस्य स्वसमानाधिकरण निरवच्छिन्नात्यन्ता- भावप्रतियोगितानवच्छेदकसाध्याभावत्वकत्वरूपतया मणिकृद्रक्तसंयोगादिसाध्यः कसद्धेतौ अतिव्याप्तेनवकाशः इति हृदयम् । अत एव गौतमसूत्रम् " सिद्धा- न्तमभ्युपेत्य तद्विरोधी विरुद्धः " इति । साध्यस्याभावः साध्याभावः । षष्ठ्याः- प्रतियोगिता निरूपकत्वमर्थः । तत्र प्रकृत्यर्थस्याधेयतासम्बन्धेनान्वयः । साध्या –

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

भावेन व्याप्तः इत्यत्र तृतीयायाः निरूपितत्वमर्थः । तस्य व्याप्तपदार्थैकदेशे व्याप्तावन्वयः । व्याप्तपदार्थस्य निपातातिरिक्तनामार्थयोरिति नियमेन विरुद्ध- पदार्थों अभेदेनान्वयः । तथाच साध्यनिष्ठप्रतियोगिताकाभाव निरूपितव्याप्ति- विशिष्टाभिन्नो विरुद्ध इति बोधः । व्याप्तिश्चात्र व्यतिरेकव्याप्तिग्रह्या । व्यतिरेकव्याप्तिश्च तदभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वम् । तच्छब्दस्य स्थाने साध्याभावस्य योजने साध्याभावाभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगीति लब्धम् । व्यापकत्वं च तदधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वम् । साध्याभावाभावस्य साध्यरूपत्वेन साध्याधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावाप्रतियोग्यभावप्रतियोगित्वमिति विरुद्धलक्षणं फलितम् । शब्दो नित्यः, कार्यत्वादित्यत्र साध्यं नित्यत्वम् । तदधिकरणं गगनादि । तद्वृत्तियत्यन्ताभावः, न कार्यत्वाभावाभावः, किन्तु कार्यत्वाभावः । तत्प्रतियोगि कार्यत्वम् । अप्रतियोगी योऽभावः कार्यत्वा- भावः । तत्प्रतियोगित्वं कार्यत्वे इति समन्वयः । अत्र साध्यव्यापकत्वस्थाने साध्य सामानाधिकरण्य निवेशे वह्निमान् धूमादिति सद्धेतौ अतिव्याप्तिः । वह्नयधिकरणे अयोगोलके वर्तमानात्यन्ताभावः धूमाभात्रः । तत्प्रतियोगित्वं धूमे । व्यापकत्वनिवेशे तु साध्यव्यापकत्वस्य धूमाभावेऽसम्भवान्नातिव्याप्तिः । धूमाभावस्य साध्याधिकरणमहानसा दिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वात् । नचैवमपि शब्दो नित्यः शब्दत्वात् इत्यत्र शब्दत्वरूपासाधारण हेतोः नित्यत्वात्मक- साध्यव्यापकीभूतस्य शब्दत्वाभावस्य प्रतियोगित्वेन तत्रातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । पूर्वोक्तसर्व सपक्ष विपक्षव्यावृत्तत्वरूपासाधारण्यदोषस्य साध्यव्यापकी- भूताभावप्रतियोगित्वरूपं विरोधात् भिन्नतया असाधारण विरुद्धयोरैक्यसम्भवेऽपि दुष्टसङ्करेऽपि दोषासङ्कर इति न्यायादनुपपत्त्यभावात् । अत एव निश्चित- साध्यवद्वद्यावृत्तत्वस्यासाधारणलक्षणस्य विरुद्धसाधारण्येऽपि न क्षतिः । कार्य- त्ववान् शब्दः इति निश्चयविशिष्टस्य नित्यत्वव्यापकीभूताभावप्रतियोगि कार्यत्वमिति निश्चयस्य तदभावव्याप्यवत्ताज्ञानत्वेन शब्दो नित्य इत्याकारका- नुमितिप्रतिबन्धकतया तादृश निश्चय विषयीभूते नित्यत्वव्यापकीभूताभावप्रति- योगिकार्यत्वरूप विरुद्धस्य हेत्वाभासत्वमुपपद्यत इति ज्ञेयम् ।

तसं ७

Scanned with CamScanner

[[૨૮]]

तर्कसङ्ग्रहः

यस्य साध्याभावसाधकं हेत्वन्तरं विद्यते स सत्प्रतिपक्षः । यथा शब्दो नित्यः श्रावणत्वात् शब्दत्ववत् ; शब्दोऽनित्यः कार्यत्वात् घटवत् इति ।

सत्प्रतिपक्षं लक्षयति – यस्येति । सन् प्रतिपक्षो यस्येति समासः । प्रतिपक्षपदस्य साध्याभावसाधकं हेत्वन्तरम् अर्थः । केनचित् भ्रान्तेन शब्दे नित्यत्वसाधनाय शब्दो नित्यः श्रावणत्वादिति श्रावणत्वहेतौ प्रयुक्ते, अभ्रान्तोऽन्यः श्रावणत्वहेतुना शब्दे नित्यत्वं साधयितुं न शक्यम् इति जानन् प्रतिपक्षिप्रयुक्तश्रावणत्वहेतौ दोषोद्भावनाय शब्दे नित्यत्वाभावसाधकं कार्यत्वरूप हेत्वन्तरं प्रयुङ्क्ते । तत्र प्रथमः श्रावणत्वहेतुः सत्प्रतिपक्षः । यस्य श्रावणत्वरूपहेतोः यत् नित्यत्वं साध्यत्वेनाभिमतं तदभावः नित्यत्वाभावः तत्साधकं हेत्वन्तरं विद्यते सः श्रावणत्वहेतुः सत्प्रतिपक्ष इति वाक्यार्थः । यत्तदोर्नित्यसम्बन्धः इति नियमेन यत्तच्छब्दार्थयोरेकार्थबोधकतया तच्छब्देन यत्पदग्राह्यश्रावणत्वरूप हेतोरेव ग्रहणम् । एवञ्च साध्याभावव्याप्य प्रतिहेतुमत्पक्षः सत्प्रतिपक्ष इति फलितम् । इदं च दुष्टहेतुलक्षणम् । सत्प्रतिपक्षदोषलक्षणं तु साध्याभावव्याप्यवत्पक्षत्वम् । एवं चात्र अनित्यत्वव्याप्यकार्यत्ववान् शब्द इति निश्वयस्य ’ शब्दो नित्य’ इति अनुमितिं प्रति तदभावव्याप्यवत्ता- निश्चयविधया प्रतिबन्धकत्वेन साध्याभावव्याप्यवत्पक्षरूपसत्प्रतिपक्षस्य तादृश निश्वयविषयत्वेन हेत्वाभासत्वमुपपद्यत एवेति । इदं च नवीनमताभि- प्रायेण । प्राचीनमते तु साध्याभावव्याप्यप्रति हेतुमत्तापरामर्शकालिकसाध्य- व्याप्यप्रकृतहेतुमत्तापरामर्शविषयत्वं सत्प्रतिपक्षत्वम् । प्रकृते साध्याभाव- व्याप्यप्रतिहेतुमत्तापरामर्शः अनित्यत्वव्याप्यकार्यत्ववान् शब्दः इति परामर्शः । तदानीन्तनः साध्यव्याप्यप्रकृतहेतुमत्तापरामर्शः नित्यत्वव्याप्य श्रावणत्ववान् शब्दः इत्याकारकः । तद्विषयत्वं श्रावणत्वरूपहेतौ इति समन्वयः । अत्र साध्यव्याप्यप्रकृतहेतुमत्तापरामर्शस्य साध्याभावानुमितिं प्रति साध्याभाव- व्याप्यप्रतिहेतुमत्तापरामर्शस्य साध्यानुमितिं प्रति च तदभावव्याप्यवत्तानिश्चय- विधया परस्परं प्रतिबन्धकत्वात् परस्पराभावव्याप्यवत्तानिश्चयात् परस्परा-

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१९]]

नुमितिप्रतिबन्धः फलमिति मन्तव्यम् । अत एव “सोऽयं हेतुः उभौ पक्षी प्रवर्तयन्नन्यतरस्य निर्णयाय न कल्पते” इति भाष्यम् ।

असिद्धः त्रिविधः, आश्रयासिद्धः, स्वरूपासिद्धः, व्याप्य- त्वासिद्धश्चेति । आश्रयासिद्धो यथा, गगनारविन्दं सुरभि अरविन्द - त्वात्, सरोजारविन्दवत् । अत्र गगनारविन्दमाश्रयः । स च नास्त्येव ।

क्रमप्राप्तमसिद्धं विभजते - असिद्ध इति । तमत्वम् असिद्धसामान्यलक्षणम् । असिद्धत्वम्

[[१]]

आश्रयासिद्धायन्य- असिद्धयाश्रयत्वम् । . अभावाश्रयत्वमिति यावत् । अभावनिरूपिताश्रयत्वं च एकज्ञानविषयत्व- सम्बन्धेन । अभावच आश्रयस्वरूप व्याप्यत्वान्यतमप्रतियोगिकः । तत्र आश्र- -यासिद्धः आश्रयस्य प्रकृतत्वाश्रयस्य पक्षस्य असिद्धयाश्रयः । अत्र गगना– रविन्दं पक्षः । सुरभित्वं साध्यम् । अरविन्दत्वं हेतुः । गगने अरविन्दम् इति व्युत्पत्या गगनवृत्तित्व विशिष्टार विन्दमिति लभ्यते । अत्र गगनवृत्ति- स्वस्य पक्ष विशेषणतया पक्षतावच्छेदकत्वेन तद्विशिष्टपक्षस्याप्रसिद्धया गगनवृत्तित्वाभाववदर विन्दस्याश्रयासिद्धत्वं बोध्यम् । एवं च पक्षतावच्छेद- -काभाववत्पक्षकत्वम् आश्रयासिद्धलक्षणम् । पक्षतावच्छेदकाभाववत्पक्षः गगन- वृत्तित्वाभाववदरविन्दम् । तद्वत्त्वम् अरविन्दत्वरूप हेताविति समन्वयः । स च नास्त्येवेति । स च = पक्षः । नास्त्येव = अप्रसिद्ध एव । अरविन्दे गगनीयत्वस्याप्रसिद्धत्वादिति भावः । अत्र गगनवृत्तित्वाभाववदर विन्दम् इति निश्चयः पक्षतावच्छेदकविशिष्टपक्षज्ञानं विघटयन् गगनवृत्तित्ववि- शिष्टारविन्दं सुरभि इत्यनुमितेः कारणं परामर्शं प्रतिबध्नाति । अतः गगनवृत्तित्वाभाववदर विन्दरूपाश्रयासिद्धेः तादृश निश्चय विषयतया हेत्वाभासत्वोपपत्तिरिति ।

[[1]]

१ अत्रेदं बोध्यम् । असिद्धिदोषस्य परामर्शप्रतिबन्धकतया, न सिद्धिः परामर्शानुत्पत्तिः यस्मात् इत्यसिद्धिः तदाश्रयः असिद्धः इति व्याख्येयम् । अत एव व्याप्तस्य पक्षधर्मतया प्रमितिः सिद्धिः । तदभावः असिद्धिः” इत्यु- दियनाचार्याः ।

[[८८]]

Scanned with CamScanner

[[१००]]

तर्कसङ्ग्रहः

स्वरूपासिद्धो यथा, शब्दो गुणः, चाक्षुषत्वात् रूपवत् अत्र चाक्षुपत्वं शब्दे नास्ति, शब्दस्य श्रावणत्वात् ।

शब्द ::

स्वरूपासिद्धमुदाहरति —– स्वरूपासिद्ध इति । अत्र पक्षः । गुणत्वं साध्यम् । चाक्षुषत्वं हेतुः । चाक्षुषत्वं चक्षुरिन्द्रियजन्य- प्रत्यक्षविषयत्वम् । श्रावणत्वं श्रवणेन्द्रियजन्यप्रत्यक्ष विषयत्वम् । हेत्व- भाववत्पक्षः, पक्षावृत्तित्वविशिष्टहेतुत्वं वा स्वरूपासिद्धिलक्षणम् । हेत्व- भाववत्पक्षः चाक्षुषत्वाभाववच्छन्दः । तद्वत्त्वस्य चाक्षुषत्व हेतौ सत्त्वात्स- मन्वयः । अत्र चाक्षुषत्वाभाववान् शब्दः इति निर्णयः गुणत्व- व्याप्यचाक्षुषत्ववानिति परामर्शीय हेतु वैशिष्ट्यांशे तदभाववत्ताज्ञान विधया विरोधीति तादृशनिश्चय विषयत्वस्य चाक्षुषत्वाभाववच्छब्दरूपस्वरूपासिद्धौ वर्तमानतया तस्य हेत्वाभासत्वोपपत्तिः ।

सोपाधिको हेतुः व्याप्यत्वासिद्धः । साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वमुपाधित्वम् । साध्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावा- प्रतियोगित्वम् साध्यव्यापकत्वम् । साधनवन्निष्ठात्यन्ताभावप्रति- योगित्वं साधनाव्यापकत्वम् । यथा पर्वतो धूमवान् वह्नेः इत्यत्र आर्द्रेन्धनसंयोग उपाधिः । यत्र धूमः तत्रार्द्रेन्धनसंयोग इति साध्यव्यापकत्वम् । यत्र वह्निः तत्रार्द्रेन्धन संयोगो नास्ति, अयो- गोलके आर्द्रेन्धनसंयोगाभावात् इति साधनाव्यापकत्वम् । एवं साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वात् आर्द्रेन्धनसंयोगः उपाधिः । सोपाधिकत्वात् वह्निमत्त्वं व्याप्यत्वासिद्धम् ।

ननु उपाधेरप्यनुमितिप्रतिबन्धकत्वेन कथं पञ्च हेत्वाभासा इत्यत आह-सोपाधिक इति । व्याप्यत्वम् अव्यभिचरितत्वम् असिद्धं यत्रेति व्युत्पत्त्या व्याप्यत्वासिद्धपदस्य व्यभिचारीत्यर्थः । तथाच उपाधिना स्वव्यभिचारिणि हेतौ साध्यव्यभिचारस्यैवोन्नयनात् व्यभिचारस्यैव तत्र दोषत्वेन परसुख निरीक्षकत्वेनोपाधेर्न हेत्वाभासत्वमिति भावः । उपाधि विशिष्टत्वं

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१०१]]

व्याप्यत्वासिद्धस्य लक्षणम् । उपाधिवैशिष्टयं च हेतौ स्वाभाववद्- वृत्तित्वसम्बन्धेन । यद्वैशिष्ट्यं यत्र भासते स एव स्वपदार्थः । हेतौ उपाधिवैशिष्ट्यस्य भाने उपाधिरेव स्त्रपदग्राह्यः । तथाच धूमवान् वहेः इत्यत्र आर्द्रेन्धनसंयोगरूपोपाधेः स्वपदेन ग्रहणात् स्वाभावः आर्द्रेन्धन- संयोगाभावः । तद्वदयोगोलकम् । तदूवृत्तित्वस्य वहौ सश्वेन स्वाभाववदू- वृत्तित्व सम्बन्धेन वह्नौ उपाधिविशिष्टत्वमिति सः वह्निरूप हेतुर्व्याप्यत्वासिद्धः । उपाधिघटक व्यापकत्वव्याप्यत्व निर्वचनपूर्वकमुपाधिलक्षणं परिष्करोति साध्यसमानेत्यादिना । तथाच साध्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वे सति साधनवन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वम् उपाधेर्लक्षणम् । धूमवान् वह्नेरित्यत्र आर्द्रेन्धनसंयोग उपाधिः । अत्र साध्यः धूमः । तदधिकरणं महानसादिः । तद्वृत्तिर्योऽत्यन्ताभावः, न आर्द्रेन्धनसंयोगाभावः, किन्तु घटाद्यभावः । तत्प्रतियोगित्वं घटे । अप्रतियोगित्वमार्द्रेन्धनसंयोगे इति साध्यव्यापकता । तथा साधनं वह्निः । साधनवत् अयोगोलकम् । तद्वृत्तिः यः अत्यन्ताभावः आन्धनसंयोगाभावः तत्प्रतियोगित्वमाद्वैन्धनसंयोगे इति साधनाव्यापकता । एवं च आर्द्रेन्धनसंयोगे दलद्वयस्य सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः ।

विशेष्यमात्रोक्तौ पर्वतो वह्निमान् धूमादित्यत्र रासभादेरपि साधनाधिकरणमहानसादि- निष्ठाभावप्रतियोगित्वात् तत्रातिव्याप्तिः । साध्यव्यापकत्वनिवेशे तु रास- भादेः साध्याधिकरणमहानसादि निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगितया साध्य- व्यापकत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । विशेषणमात्रोपादाने स्वस्य स्वव्यापकतया पर्वतो वह्निमान् धूम दित्यत्र वह्निरूपसाध्येऽतिव्याप्तिः । विशेष्यनिवेशे तु वह्नेः साधनधूमं प्रत्यपि व्यापकत्वात् साधनाव्यापकत्वं नास्तीति नाति- व्याप्तिः । अतः दलद्वय निवेशनम् । नन्वेवमपि पर्वतो धूमवान् वह्नेरित्यत्र धूनाधिकरणे आर्द्रेन्धनसंयोग घटत्वोभयाभावसत्त्वात् तत्प्रतियोगित्वमार्द्रेन्धन- संयोगस्येत्युभयाभावमादाय सर्वत्रासम्भव इति चेत्, न; साध्याधिकरणे वर्तमाना- भावप्रतियोगितायां व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नत्वस्य निवेशनीयत्वात् । सर्वत्रो- भयाद्यभावप्रतियोगिता व्यासज्यवृत्त्युभयत्वाद्यवच्छिन्ना । अतः आर्द्रेन्धन- संयोगघटत्वोमयाभावप्रतियोगितामादाय न दोषः । व्यासज्यवृत्तित्वं च एकत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोगित्वम् । स्वाधिकरणे पर्याप्ति-

[[1]]

Scanned with CamScanner१०२

तर्कसङ्ग्रहः

सम्बन्धेन एकत्वावच्छेदेन अवर्तमानत्वं तदर्थः । यत्रयादिषु उभयत्व - त्रयत्वाद्यवच्छेदेन पर्याप्तिसम्बन्धेन वर्तमानाः व्यासज्यवृत्तिधर्माः द्वित्वत्रि- त्वादयः विज्ञेयाः । नचैवमपि धूमाधिकरणे महानसादौ वर्तमानस्यः प्रतियोगीतिः पूर्वक्षणादिवृत्तित्वविशिष्टार्द्रेन्धनसंयोगाभावस्यार्द्रेन्धनसंयोगः पुनरपि दोष इति वाच्यम् । पूर्वोक्तरीत्या प्रतियोगितायां व्यासज्यवृत्ति- धर्मानवच्छिन्नत्वस्येव वैशिष्ट्यानवच्छिन्नत्वस्यापि विवक्षणात् । पूर्वक्षण- वैशिष्टयार्द्रेन्धन- वृत्तित्व विशिष्टाद्वैन्धनसंयोगत्वावच्छिन्नप्रतियोगितायाः

संयोगत्वरूपोभयधर्मावच्छिन्नतया वैशिष्ट्यानवच्छिन्नत्वाभावात्तां प्रतियोगि- तामादाय न दोष इति विभावनीयम् । एवं साधनवन्निष्ठाभावीयप्रति- योगितायामपि वैशिष्टधव्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्नत्वं निवेशनीयम् । नो चेत् वह्निमान् धूमादित्या दिसद्धेतुस्थले वह्निरूपसाध्येऽतिव्याप्तिः । तत्र वह्नेः स्वव्यापकतया साध्यव्यापकत्वे सिद्धे तस्य महानसादिसाधनाधि - करणनिष्ठपूर्वक्षणवृत्तित्व विशिष्ट बह्रयभावं प्रति वह्निघटत्वोभयाभावं प्रतिः च प्रतियोगित्वेन साधनाव्यापकत्वस्यापि सिद्धेः । तन्निवेशे तु विशिष्ट- वह्न्यभावस्य उभयाभावस्य च प्रतियोगिता क्रमेण वैशिष्टयावच्छिन्ना व्यासज्यवृत्तिधर्मोभयत्वावच्छिन्ना चेति तदनवच्छिन्नत्वाभावात् नातिप्रसङ्गः साध्याभाववदवृत्तित्वाभाववद्धेतुः व्याप्यत्वासिद्धः । धूमाभाववदवृत्तिवह्निमान् इति परामर्शे धूमाभाववदवृत्तिः वह्निः इति व्याप्त्यंशे धूमाभाववदवृत्तित्वाभाववान् वह्निः इति निश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वेन धूमाभाववद वत्तित्वाभाववद्वह्निरूपव्याप्यत्वासिद्धेः तादृश निश्चय विषयत्वेन हेत्वाभासत्वम् । अत्र साध्याभाववन्द वत्तित्वाभावस्य साध्याभाववद्वृत्तित्व- रूपतया व्यभिचार एवायमन्तर्भवतीति न मन्तव्यम् । दोपयोरैक्येऽपि दोषतावच्छेदकयोः साध्याभाववदवृत्तित्वाभावत्वसाध्याभाववद वृत्तित्वयोः भेदात् । दोषदोषतावच्छेदको भयैक्य एव पृथक् गणनं न युक्तमिति मन्तव्यम् । साध्याप्रसिद्धिसाधनाप्रसिद्ध्यादीनां व्याप्यत्वासिद्ध एवान्तर्भावः । साध्ये साध्यतावच्छेदकाभावः साध्याप्रसिद्धिः । पर्वतः काञ्चनमय- वह्निमान् इत्यादौ वह्नौ काञ्चनमयत्वं नास्ति इत्यनुमितिप्रतिबन्ध-

[[4]]

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१०३]]

कत्वम् । एवं काञ्चनमयधूमवान् इत्यादौ धूमे काञ्चनमयत्वं नास्तीति व्याप्तिप्रतिबन्धकत्वम् इत्यादि दीपिकाप्रकाशादौ द्रष्टव्यमिति दिक् ।

यस्य साध्याभावः प्रमाणान्तरेण निश्चितः स बाधितः । यथा वह्निरनुष्णः, पदार्थत्वात्, जलवत् । अत्र अनुष्णत्वं साध्यम् । तदभावः उष्णत्वं त्वाचप्रत्यक्षेण गृह्यत इति बोध्यम् ।

पक्षे

इति सर्वतन्त्र स्वतन्त्रान्नम्भट्टविरचिते तर्कसङ्ग्रहे अनुमान परिच्छेदः ।

बाधितस्य लक्षणमाह-यस्येति । यद्धेतुकसाध्याभावः प्रत्यक्षादिना निश्चितः स हेतुः बाधितः । तथाच साध्याभाववत्पक्षकत्वं बाधितलक्षणम् । अत्र यस्य = पदार्थत्वरूप हेतोः यत् साध्यं साध्यत्वेनाभिमत- मनुष्णत्वम्, तदभावः– अनुष्णत्वाभावः उष्णत्वम्, प्रमाणान्तरेण = त्वाचप्रत्यक्ष- करणत्व गिन्द्रियेण, निश्चितः = निर्धारितः सः पदार्थत्वरूपहेतुः, बाधितः इति वाक्यार्थः । अनुष्णत्वाभाववान् वह्निरिति बाघनिश्चयस्य वह्निरनुष्णः इत्यनुमितिं प्रति तदभाववत्ता निर्णय विधया प्रतिबन्धकत्वेन तादृशनिश्चय- विषयानुष्णत्वाभाववद्वह्नौ हेत्वाभासत्वम् उपपन्नम् । पक्षावृत्तिसाध्यसाध्या- नधिकरणपक्षपक्षवृत्तिसाध्याभावप्रभृतीनां पक्ष विशेष्यकसाध्यप्रकारका- नमितिप्रतिबन्धकत्वेन विशेषणविशेष्यभावव्यत्ययेऽपि बाध एवान्तर्भावः । एवं व्यभिचारादिसर्वहेत्वाभासेषु विशेषणविशेष्यभाववैपरीत्येन प्राप्तरूपा- न्तराणामपि यथायथं तेषु तेष्वेवान्तर्भावः । एवमेव बाधसत्प्रतिपक्ष - भिन्नानां तत्तद्धेत्वाभासव्याप्यानां तत्तद्धेत्वाभासेष्वन्तर्भावः कार्यः । यथा साध्याभाववद्वृत्तित्व विशिष्टहेतोर्व्यभिचारित्वे साध्याभाववदवृत्तिव्याप्य-

हेतुरपि व्यभिचार्येव । हेत्वभाववत्पक्ष इव हेत्वभावव्याप्यवत् पक्षोऽपि स्वरूपासिद्धिरेव । एवमन्यत्रापि व्याप्यानां दोषत्यमूह्यम् । बाधव्याप्यस्य तु सत्प्रतिपक्षरूपतया न बाधे अन्तर्भावः । सत्प्रतिपक्षव्याप्यस्य हदो वह्निमानित्यादौ वह्नघभावव्याप्यव्याप्यवद्धदादेः अनुमितितत्करणान्यतर- प्रतिबन्धकज्ञानविषयत्वाभावेन न हेत्वाभासत्वम् । एवं चेत् अनुमिति- तत्करणप्रतिबन्धकत्वेन द्विधा विभाग एवोचितः, बाघ विरुद्धसत्प्रतिपक्षाणाम्

Scanned with CamScanner

[[१०४]]

तर्कसङ्ग्रहः

अनुमितिप्रतिबन्धकतया, अन्येषां च अनुमितिकरण विरोधितयैक्यात् इति न विचारणीयम्, स्वतन्त्रेच्छस्य मुनेः नियोगपर्यनुयोगानईत्वात् इति शिवम् । इति श्रीगर्भपुरीनिवासिनः भामतीदीपिका साङ्ख्यतत्वकौमुदीदशोप- निषदादीनां

व्याख्याकरणप्रकटित सर्वतोमुखवैदुष्पालङ्कृतानां श्रीसुब्रह्मण्य- शास्त्रिवर्याणाम् आत्मजस्य रामशर्मणः कृतौ तर्कसङ्ग्रह व्याख्यायां शक्ति- सञ्जीविन्याख्यायाम् अनुमानपरिच्छेदः ।

लोके दुर्भतपर्वतप्रबलसम्बाधापहत्यै तु ये

विद्वांसः कुलिशायुधं ह्यनुमितिं सम्पाद्य जित्वा रिपून ।

कल्याणायतनस्य कल्मषहृतः कारुण्यवारान्निधेः

विश्वेशस्य सुखस्थितिं च विविदुस्तेभ्यो महद्भूयो नमः ॥

शिवम् ।

23015=100

इति अनुमानपरिच्छेदः ।

अथ उपमानपरिच्छेदः ।

।

उपमितिकरणम् उपमानम् । सञ्ज्ञासञ्ज्ञि संवन्धज्ञानम् उप- मितिः । तत्करणं सादृश्यज्ञानम् । अतिदेशवाक्यार्थस्मरणं व्यापारः । । नमः शिवकुमाराय ।

अथ उपमानपरिच्छेदः । रामो दयालुर्गुणराशिरेको

यस्योपमेयोऽप्युपमा न यस्य ।

तं शक्तिहेतिं शरणं प्रपद्ये

वल्लीन्द्रजानायकमर्थ सिद्धयै ॥

अवसर प्राप्तं उपमानप्रमाणं निरूपयति उपमितिकरणमिति । " सम्बन्धस्य परिच्छेदः सञ्ज्ञायाः सञ्ज्ञिना सह । प्रत्यक्षादेर साध्यत्वादुपमानफलं विदुः ॥ " इत्युदयनाचार्यैः उपमानस्य प्रमाणन्तरत्वं व्यवस्थापितं कुसु- माञ्जलौ । तत्र परिच्छेदपदस्य निश्चयज्ञानमर्थः । उपमिति निरूपितकरण-

।

Scanned with CamScanner

तदाश्रयत्वस्य

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१०५]]

स्त्वमुपमानस्य लक्षणम् । उपमितिनिरूपित करणत्वं च उपमितित्वावच्छिन्न- कार्यतानिरूपित कारणताश्रयत्वे सति उपमितिजनकव्यापारजनकत्वम् । उपमितित्वावच्छिन्ना कार्यता ‘अयं गवयपदवाच्यः’ इत्याकारकगवयत्वा- वच्छिन्न विशेष्य कगवयपदवाच्यत्वप्रकारकोपमितौ वर्तमाना कार्यता । तन्नि- रूपिता कारणता ‘गोसदृशो गवयपदवाच्यः’ इत्याकारकगोसदृशत्वा- वच्छिन्न विशेष्य कगवयपदवाच्यत्वप्रकारकज्ञानात्मकोपमान निष्ठा कारणता । ’ गोसदृशो गवयपदवाच्यः’ इत्याकारकातिदेशवाक्यार्थ- विषयक स्मरणरूपव्यापारजनकत्वस्य च गोसदृशो गवयपदवाच्यः इत्या- कारकातिदेशवाक्यार्थज्ञानरूपोपमाने सत्वाल्लक्षणसमन्वयः । गवयः गवय- पदवाच्यः ’ इति ज्ञानमुपमितिः । ’ गोसदृशो गवयपदवाच्यः’ इत्यतिदेश- वाक्यार्थस्मरणं व्यापारः । ’ गोसदृशो गवयपदवाच्यः’ इत्यतिदेशवाक्यार्थ- ज्ञानमुपमानम् ‘। विशेष्यमात्रोक्तौ ईश्वरादृटादौ, विशेषणमात्रोक्तौ व्यापारे चातिव्याप्तिरिति दलद्वयम् । प्रतिबन्धकवशात् यत्रोपमानोत्पत्त्यनन्तरम् उपमितिर्न जाता तत्रोपमितिकरणत्वं नास्तीति यद्यपि प्राप्ता अव्याप्तिः, तथापि फलोपधायकत्वाभावेऽपि फलस्वरूप योग्यत्वरूपकारणत्वमव्याहत मिति सा समाधेया । फलोपधायकत्वं च स्वजनकत्वस्वसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन फलविशिष्टत्वम् । फलस्वरूप योग्यतारूपकारणत्वं च फलजनकतावच्छेदक- धर्मस्वम् । उदाहृताचार्य कारिकार्यमेवार्थतोऽनुवदन् उपमितिलक्षणमाह - सञ्ज्ञेति । सञ्ज्ञा = वाचकशब्दः । सञ्ज्ञी = वाध्यार्थः । सञ्ज्ञासञ्ज्ञिनोः सम्बन्धः वाच्यत्राचकरूपः । तस्य ज्ञानम् ।

तथाच पदवाच्यत्वप्रकारकज्ञान विशेषः उपमितिशब्दवाच्यः इति भावः । अनेन तुल्यत्वज्ञानरूपोपमितिः प्रकृते न विवक्ष्यत इति सूचितम् । सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धस्य ज्ञानमित्यत्र षष्ठयाः विषयतानिरूपकत्वमर्थः । तथाच पदपदार्थ सम्बन्धविषयकत्वे सति ज्ञानत्व-

१ इदं च साम्प्रदायिक मतानुसारेण । नव्यास्तु — सादृश्यप्रत्यक्षं करणम् । अतिदेशवाक्यार्थस्मरणं व्यापारः इत्याहुः । " गोसदृशं पिण्डं पश्यति । तद- नन्तरमयं गवयपदवाच्य इत्युपमितिरुत्पद्यते " इति वदतः अन्नम्भट्टस्य नव्यमतमेव अभिमतमिति बोध्यम् ।

Scanned with CamScanner

[[२०६]]

तर्कसङ्ग्रहः

मुपमितेर्लक्षणम् । अयं गवयपदवाच्य इत्युपमितौ पदपदार्थसम्बन्धरूपवाध्यत्व- विषयकत्वस्य ज्ञानत्वस्य च सत्वात्समन्वयः । ज्ञानत्वमात्रोक्तौ अनुमित्यादौ, पदपदार्थ सम्बन्ध विषयकत्वमात्रोक्तौ अयं गवयपदवाच्यः इति संस्कारे चाति- व्याप्तिः इत्युभयोपादानम् । केचित् सादृश्य विशिष्ट पिण्डदर्शनं करणमिति, अपरे अतिदेशवाक्यार्थशाब्दबोधः करणमिति, अन्ये तु अतिदेश- वाक्यार्थस्मरणम् अव्यवहित पूर्ववृत्तितया करण मिति चाहुः । तत्सर्वसाधा- रण्यायाह – सादृश्यज्ञानमिति ।

तथाहि — कश्चित् गवयपदार्थमजानन् कुतविदारण्यकपुरुषात् ’ गोसदृशो गवयः’ इति श्रुत्वा वनं गतो वाक्यार्थ स्मरन् गोसदृशं पिण्डं पश्यति । तदनन्तरम् ’ अयं गवयपदवाच्यः’ इति उपमिति - रुत्पद्यते ।

इति श्रीमदन्नम्भट्टविरचिततर्कसङ्ग्रहे उपमानपरिच्छेदः ।

उपपादयति तथाहीति । कश्चित् = ग्रामीणः । कुतश्चित् = कस्मादपि । आरण्यकपुरुषविशेषणमिदम् । गोसदृशो गवय इति श्रुत्वे- त्यनेन उपमानं दर्शितम् । वाक्यार्थे स्मरन् इत्यनेन स्मृत्यात्मकव्यापारः सूचितः । अयं गवयपदवाच्य इत्यनेन उपमितिस्त्ररूपं च दर्शितम् । इत्युपमितिरुत्पद्यत इति । गवयविशेष्यकगवयपदवाच्यत्वप्रकारक ज्ञानरूपो- पमितिरुत्पद्यत इत्यर्थः । वैधम्मपमितिमपि अङ्गीकुर्वन्ति टीकाकृतः । यथा अतिदीर्घकण्ठत्वादिपश्वन्तरवैधर्म्यज्ञानात् उष्टे करभपदवाच्यत्वग्रहो भवति इति । अत्र

अन्यदप्युपमानम् " इति भाष्यम् । अन्यदपि = शक्तिपरिच्छित्तिभिन्नपरिच्छित्तिरपि, उपमानम् = उपमितिः इत्यर्थात् .. कार्यकारणभावपरिच्छित्तिरूपाप्युपमितिः । तथाहि - ’ मुद्गपर्णीसदृशौषधिः ज्वरहरेति वैद्यस्य वाक्यं श्रुत्वा तदर्थबोधानन्तरं मुद्गपर्णी सादृश्य विशिष्टौ - विदर्शनेन मुद्रपर्णीसादृश्य विशिष्ट विशेष्यकज्वर हरत्वप्रकारका तिदेश- वाक्यार्थस्मरणानन्तरम् ‘इ ज्वरहरा’ इत्या कारककार्यकारणभावपरिच्छेदात्म-

"”

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

१०७.

कोप मितिमङ्गीकुर्वन्ति दीधितिकाराः । तन्मते सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धज्ञानत्वस्य लक्षणत्वेन वक्तुमशक्यतया उपमितित्वजातिमत्त्वमेव लक्षणं बोध्यम् ।

उपमानपरिच्छेदः शक्तिहस्ताम्बुजस्य हि ।

यस्य कारुण्यतः पूर्णो नमस्तस्मै शिवात्मने ॥

इति श्रीगर्भपुरीनिवासिनः सर्वदर्शन प्रवीणतर्कवेदान्तपारङ्गत व्याकरण– गणितादितत्त्वज्ञवैदिकधर्मैकशरणश्री सुब्रह्मण्यशास्त्रिवर्याणाम् आत्मजस्य राम- शर्मणः कृतौ तर्कसङ्ग्रहव्याख्यायां शक्तिसञ्जीविन्याख्यायाम् उपमान- परिच्छेदः

तस्य

"”

शिवम् ।

अथ शब्दपरिच्छेदः ।

आप्तवाक्यं शब्दः

अथ शब्दपरिच्छेदः ।

नमः शिवकुमाराय ।

यतो वाचो निवर्तन्ते ह्यप्राप्य मनसा सह । सर्ववेदान्तसिद्धान्तसारं तं स्कन्दमाश्रये ॥

अत्रादौ किं शब्दप्रमाणमिति जिज्ञासायां ध्वनिवर्णकेवल पदादयस्तत्__ न भवितुमर्हन्ति तेषां शाब्दबोधजनकत्वाभावात् । नाप्यनाप्तवाक्यम्, शाब्दप्रमाजनकत्वासम्भवादिति मनसि कृत्वा " आप्तोपदेशः शब्द : इति सूत्रमर्थतोऽनुवदन् शब्दप्रमाणलक्षणमाह- आप्त- वाक्यमिति । शब्द इति लक्ष्य निर्देशः । प्रमाणशब्द इति तदर्थः । आप्तवाक्यमिति लक्षणम् । आप्तस्य वाक्यम् आप्तवाक्यम् । षष्ठयर्थ – सम्बन्धः प्रयुक्तत्वरूपः । तथा च आप्तप्रयुक्तत्वे सति वाक्यत्वं शब्द-

१. शक्तिपरिच्छेदस्थले गवयत्वावच्छेदेन गवयपदवाच्यत्वावगाहित्वमुपमितेःः इति वदन्तोऽपि दीधितिकृतः कार्यकारणभावपरिच्छेदस्थले तस्वा इदन्त्वावच्छेदे - नैव ज्वरहरत्वावगाद्दित्वमङ्गीकुर्वन्ति, न तु मुद्रपर्णीसाहश्यावच्छेदेन । तादृशकार्थ– कारणभावस्य वैद्यवाक्या देवावगतत्वादिति बोध्यम् ।

Scanned with CamScanner

[[२०८]]

तर्कसङ्ग्रहः

प्रमाणस्य लक्षणम् । गामानयेत्यादिप्रमाणवाक्येषु आप्तप्रयुक्तत्वस्य वाक्य- त्वस्य च सत्त्वात्समन्वयः । विशेष्यमात्रोक्तौ अनाप्तोच्चरितवाक्येऽति- व्याप्तिः । विशेषणमात्रोक्तौ हयवरडादौ अतिव्याप्तिरिति उभयोपादानम् । अत्र प्रमाणशब्दत्वं लक्ष्यतावच्छेदकम् । शब्दत्वमात्रस्य तथात्वे वह्निना सिञ्चतीत्य प्रमाणवाक्यस्यापि लक्ष्यतया तत्रोक्तलक्षणासत्त्वादव्याप्तिः । प्रमाण- शब्दत्वस्य लक्ष्यतावच्छेदकत्वे निरुक्तवाक्यस्यालक्ष्यतया नोक्तदोषः । नन्वेवमपि यथार्थज्ञानजनकशब्दप्रयोगकर्त्री प्रथमं महानसो वह्निमानिति उक्त्वा तदनन्तरं हृदो वहिमानित्युक्ते तत्राप्तोच्चरितत्ववाक्यत्वयोः सत्वादति- -व्याप्तिरिति चेत्, न; अत्र प्रकृतप्रयोग हेतुभूतयथार्थज्ञानवत्प्रयुक्तवाक्यत्वस्य विवक्षणात् । हृदो वह्निमानिति वाक्यं प्रति भ्रमज्ञानस्यैव कारणत्वात् यथार्थ ज्ञानजन्यत्ववाक्यत्वयोरभावान्नातिव्याप्तिः । इदमापाततः । वस्तुतस्तु शब्दप्रमाणं शब्दज्ञानमेत्र न तु शब्दः । शब्दस्यैव करणत्वे मौनिश्लोकादीनां शाब्दबोधजनकत्वानुपपत्तिः, कण्डतालवाद्यभिघात संयोग जन्यध्वनि विशेष- - रूपस्य शब्दस्य तदानीमभावात् । शब्दज्ञानस्य करणत्वस्वीकारे तु लिप्या-

दिजन्यपदज्ञानस्य तदानीं सत्वान्नानुपपत्तिः ।

।

आप्तस्तु यथार्थवक्ता ।

केवलमित्रे वा यथार्थज्ञानयुक्ते वा नात्राप्तशब्दः प्रयुक्तः । विप्रलम्भ- नेच्या तदुक्तिः अयथार्थापि स्यादिति तदर्थं विगदयति — आप्तस्त्विति । यथाभूतोऽर्थः यथार्थ : मिथः सम्बन्धयुक्ततया अबाधितः । तस्य वक्ता ज्ञाना- -नुकूलशब्दप्रयोगाश्रयः । षष्ठयर्थः विषयतानिरूपकत्वम् । तथाच अबाधि- तार्थविषयक ज्ञानजनकशब्दप्रयोगाश्रयः इति बोधः । महानसो वहिमानिति शब्दप्रयोक्तरि यथार्थविषयकज्ञान जनक शब्दप्रयोक्तृत्वसत्त्वात्समन्वयः । न च - महानसो वह्निमानिति पूर्वकालावच्छेदेन शब्दप्रयोक्तरि हृदो वह्निमानिति इदानीं वक्तर्यनाप्ते अतित्र्याप्तिः, तस्यापि पूर्वं यथार्थज्ञानजनक- शब्दप्रयोक्तृत्वादिति वाच्यम् । यस्मिन् काले यथार्थवक्तृत्वं तदानीमेव तस्याप्तत्वात् । प्रकृतशब्द प्रयोगकाले अयथार्थवक्तर्यनाप्तत्वमेवेति न दोषः ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

वाक्यं तु पदसमूहः । यथा गामानयेति । ।

[[५]]

१०९..

आप्तलक्षणघटकं वाक्यं निर्वक्ति वाक्यं त्विति । पदसमूह- मुदाहरति — यथेति । गोपद- द्वितीयाविभक्ति - आङ्पूर्वकनीधातु- लोट्- प्रत्ययरूप पद समुदायरूपत्वादस्य वाक्यत्वमिति भावः । अत्र तार्किकमते शक्तं पदमिति शक्तपदसमूह एवं वाक्यम् । वैयाकरणास्तु परस्परान्वयि- भावापन्न क्रियाकारकवाचकपदसमुदायः वाक्यमिति वदन्ति । तार्कि– काणां पदसमूहमात्रस्य वाक्यत्वेन क्रियापद समभिव्याहार नियमा- भावात् ‘नीलो घटः इत्यादि क्रियाप्रयोग विरहस्थलेऽपि वाक्यत्वमभि- मतम् । क्रियां विना वाक्यपरिसमाप्तिर्नास्ति इति वैयाकरणाः । अतः ’ नीलो घटः ’ इत्यादिस्थले क्रियाध्याहारः क्रियते तैः ।

शक्तं पदम् । अस्मात्पदादयमर्थो बोद्धव्य इति ईश्वर- सङ्केतः शक्तिः ।

वाक्यं तु पदसमूह इत्युक्ते तद्घटकपदं किं सुप्तिङन्तमिति परि- भाषितम् ? उत पद्यते गम्यते अर्थः अनेनेति व्युत्पत्त्या सिद्धम् ? इत्या— काङ्क्षायामाह - शक्तमिति । शक्तिनिरूपकत्वं लक्षणम् ।

तार्किकाणां मते यौगिकार्थाङ्गीकारात् केवल विभक्तीनाम्, कृदादिप्रत्ययानाम्, प्रकृतीनां च वदन्तः वैयाकरणाः प्रकृति-

पदत्वं निर्विवादम् । सुप्तिङन्तं पदमिति प्रत्यय समुदायस्यैव पदत्वमभ्युपगच्छन्ति । तेषां मते ‘शिव’ रक्षति इत्यादीनामेव पदत्वम् । नैयायिकमते तु शिवेतिप्रकृतिरेकं पदम् । सुप्रत्ययः पदान्तरम् । रक्षेति प्रकृतिरेकं पदम् । तिप्रत्ययः पदान्तरमिति विवेकः । शक्तं पदमित्येतत् लाक्षणिकपदस्याप्युपलक्षणम् । अतः पदं द्विविधं शक्तं लाक्षणिकं चेति । शक्त्या अर्थबोधकं शक्तम् । लक्षणया अर्थबोधकं लाक्षणिकम् । एवमर्थोऽपि द्विविधः शक्यो लक्ष्यचेति । शक्त्या बोध्यः शक्यः । लक्षणया बोध्यो लक्ष्यः । वृत्तिरपि द्विविधा शक्ति- र्लक्षणा चेति । तत्र शक्तिमुदाहरति — अस्मात्पदादिति । ईश्वरसङ्केतः = ईश्वरेच्छा । एतत्पदजन्यबोधविषयत्वप्रकारिकायाः एतदर्थविशेष्यकेश्वरेच्छायाः आकारः अनेन वाक्येन प्रदर्शितः । तथाचार्यस्यैतादृशशक्तौ विशेष्यतया -

Scanned with CamScanner

[[११०]]

तर्कसङ्ग्रहः

शक्तिनिरूपितमुख्य विशेष्यताश्रयत्वं शक्यत्त्रमिति फलितम् । शक्तौ परम्परया पदस्य प्रकारत्वेन शक्तिनिरूपितपरम्पराप्रकारत्वं शक्तत्वम् । शक्तिनिरूपित- परम्पराप्रकारत्वं नाम शक्तिनिरूपितमुख्य विशेष्यता निरूपितप्रकारतानिरूपि- -तप्रकारता निरूपित प्रकारतानिरूपितप्रकारताश्रयत्वम् । एतत्पदजन्यबोधविष- - योऽयमर्थे भवतु इतीश्वरेच्छायाः शक्तिरूपतया शक्तिनिरूपिता मुख्य- विशेष्यता अर्थनिष्ठा । तन्निरूपिता प्रकारता विषयत्वनिष्ठा । तन्निरूपिता प्रकारता बोधनिष्ठा । तन्निरूपिता प्रकारता जन्यत्वनिष्ठा । तन्निरूपिता प्रकारता पद निष्ठा । तदाश्रयत्वं पदे । अत्र विशेष्यतायां मुख्यत्वानिवेशे - बोधांशे विषयत्वस्यापि विशेष्यतया शक्तिनिरूपित विशेष्यतापदेन विषयत्व- निष्ठविशेष्यतायाः परिग्रहे! तन्निरूपित निरुक्तप्रकारताश्रयत्वस्य तत्तत्पदत्व- रूपानुपूर्व्यं सत्वात् तत्रापि तदर्थशतताव्यवहारप्रसङ्गः । विशेष्यतायां मुख्यत्व निवेशे तु विषयत्वनिष्ठा विशेष्यता न मुख्या भवतीति नातिप्रसङ्गः । अत्र शक्तिज्ञान जन्यशाब्दबोधसामग्री त्वेवम् - प्रथमं पदज्ञानम् । तदनु शक्ति- -ज्ञानम् । उभाभ्यां पदजन्यपदार्थोपस्थितिः । तदनु शाब्दबोधः । यथा कुमारमानयति ’ इत्यत्र प्रथमं कुमारपदज्ञानम् । तदनु अम्पदज्ञानम् । - तदन्वाङ्पूर्वकनीधातुज्ञानम् । तदन्वाख्यातज्ञानम् । इदं पदज्ञानमित्युच्यते । - तदनु कुमारपदस्य कुमारे शक्तिः, अभूपदस्य कर्मत्वे शक्तिः, आङ्पूर्वक- - नयतेः आनयने शक्तिः, आख्यातस्य कृतौ शक्तिरिति ज्ञानं शक्तिज्ञानम् । - तदनु कुमारपदात् कुमारोप स्थितिः । अम्पदात् कर्मत्वोपस्थितिः । आड्- पूर्वकनीधातोः आनयनोपस्थितिः । आख्यातात् कृतेरुपस्थितिः । तदन्वा- काङ्क्षायोग्यतासन्निधितात्पर्यज्ञानादिसामग्रीबलात् कुमार कर्म का नयनानुकूल- कृतिमान् मयूरः इत्याकारकः कुमार कर्मकानयनानुकूलकृति प्रकारकः मयूर- विशेष्यकः बोधो जायते ।

इत्यत्र

अथ लक्षणा निरूप्यते । शक्यसम्बन्धो लक्षणा । स च सम्बन्धः कचित् साक्षात् । क्वचित्परम्परया । यथा ‘गङ्गायां घोषः ’ गङ्गापदशक्य प्रवाहस्य संयोगरूपसाक्षात्सम्बन्धस्य तीरे वर्तमानतया गङ्गा- - पदात् तीरबोधे साक्षात्सम्बन्धः प्रयोजकः । मञ्चाः क्रोशन्ति’,

’ यष्टीः

Scanned with CamScanner

[[1]]

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१११]]

अवेशय’, इत्यादिस्थलेष्वपि स्वशक्यमश्ञ्चयष्टयादि संयोगरूपसाक्षात्सम्बन्धः पुरुषबोधोपयोगी । ‘काकेभ्यो दधि रक्ष्यताम् ’ इत्यत्र काकपदशक्यकाकानां स्वनिष्ठदध्युपघातकत्वाश्रयत्वरूप परम्परासम्बन्धः दध्युपघातके दध्युपघातकत्वा- वच्छिन्नबोधोपयोगी । एवं द्विरेफपदशक्यरेफद्वयस्य स्वघटितपदवाच्यत्वरूप- परम्परासम्बन्धः द्विरेफपदात् भ्रमरबोधे समुपयुज्यते । एवं रीत्या स्थलान्तरे- वपि साक्षात्परम्परासम्बन्धानां लक्षणात्वं ज्ञेयम् । सा लक्षणा पुनर्द्विविधा निरूढलक्षणा स्वारसिकलक्षणा चेति । अनादितात्पर्यविषयीभूता निरूढ- लक्षणा । यत्र पदश्रवणानन्तरम् अविलम्बेनैव यया लक्षणया पदार्थोपस्थिति- जयते सा निरूढलक्षणेत्यर्थः । यथा ‘गङ्गायां घोषः’, ‘मञ्चाः क्रोशन्ति’, “ काकेभ्यो दधि रक्ष्यताम्’ इत्यादिषु निरूढलक्षणा । शक्तिवद चिरेणैव लक्ष्यार्थप्रतीतिप्रयोजिका लक्षणा निरूढलक्षणेति तत्त्वम् । प्रकरणादिना कथञ्चित् लक्ष्योपस्थापिका स्वारसिकलक्षणा । यथा ’ सप्त पदार्थाः ’ ’ नव द्रव्याणि’, इत्यादिषु विभाजकधर्मसप्तकनवकान्यतमवदादिबोधिका स्वा- रसिकलक्षणा । इयं विलम्बितप्रतीतिप्रयोजिका । पुनः इयं लक्षणा जहल्लक्षणा अजहल्लक्षणा चेति द्विविधा । शक्यतावच्छेदकप्रकारकलक्ष्यता- चच्छेदकप्रकारक बोधप्रयोजिका जहल्लक्षणा । यथा ’ गङ्गायां घोषः ’ इति । शक्यतावच्छेदकप्रवाहत्याप्रकार कलक्ष्यतावच्छेदकतीरत्वप्रकारक बोध- जननात् समन्वयः । अत्र तीरे घोष इति बोधो जायते । शक्यार्थपरित्यागे

• सत्यन्यार्थग्रहणं जहल्लक्षणयेति भावः । लक्ष्यतावच्छेदकरूपेण लक्ष्यशक्यो- भयार्थबोधप्रयोजिका लक्षणा अजहल्लक्षणा । ‘काकेभ्यो दधि रक्ष्यताम् ’ * इत्यत्र दध्युपघातकत्वरूपेण काककुक्कुट बिडाला दिशक्यलक्ष्योभयबोधप्रयो- जिका अजहल्लक्षणा । शक्यार्थापरित्यागेनान्यार्थग्रहणमजहल्लक्षणयेति भावः । अष्टसाधनीभूतदध्युपघातकापादानकन्द धिरक्षणानुकूलकृतिमानिति बोधः । -न्यायमते जहदजहल्लक्षणा नाङ्गीक्रियते । दीपिकायाम् " तत्त्वमसि’ इत्यादौ जहदजहल्लक्षणाप्रतिपादनं तु वेदान्तिनां मतानुसारेण । गौणी वृत्तिरपि लक्षणायामन्तर्भवति, व्यञ्जनावृत्तेः शक्त्यनुमानाभ्यां चारितार्थ्यमित्यादि दीपिकाप्रकाशादौ स्पष्टम् । .

-अत्र

•

Scanned with CamScanner११२

तर्कसङ्ग्रहः

पद -

अथ लक्षणास्थलीय शाब्दबोधसामग्री प्रदर्श्यते । प्रथमं ज्ञानम् । तदनु शक्तिज्ञानम् । द्वाभ्यां शक्यार्थोपस्थितिः । तदन्वन्वया–. नुपपत्तेः तात्पर्यानुपपत्तेर्वा ज्ञानम् । अनन्तरं लक्ष्यपदार्थतात्पर्यज्ञानम् । तदनु लक्ष्यपदार्थोम्पस्थितिः । तदनु लक्ष्यपदार्थविषयकः शाब्दबोधः । यथा ’ गङ्गायां घोषः इत्यत्र प्रथमं गङ्गापदज्ञानम् । तदनु सप्तमी - विभक्तिज्ञानम् । तदनु घोषपदज्ञानम् । तदनु गङ्गादिपदानां शक्तिज्ञ नानि । तदनु प्रवाहाद्युपस्थितयः । अनन्तरं प्रवाहवृत्तित्वं घोषे अनुपपन्नमित्य- न्वयानुपपत्तिज्ञानम् । तदनु गङ्गापदस्य प्रवाहवाचकत्वे स्वीकृते तीरे वक्तृतात्पर्यमनुपपन्नमिति तात्पर्यानुपपत्तिज्ञानम् । तदनु गङ्गापदं तीरे लाक्षणिकमिति लाक्षणिकत्वज्ञानम् । तदनु गङ्गापदात्तीरोपस्थितिः । तदन्वाकाङ्क्षा दिसामग्रीबलात्तीरवृत्तिर्घोष इति बोधः । लक्षणास्थले कुत्र- चित् अन्वयानुपपत्तिलक्षणाबीजम् । यथा ‘गङ्गायां घोषः’,

।

मञ्चाः-

क्रोशन्ति’ इत्यादौ । कुत्रचित्तात्पर्यानुपपत्तिः, यथा ’ यष्टी प्रवेशय ’ ’ छत्रिणो यान्ति’, इत्यादी इति केचित् । सर्वत्र तात्पर्यानुपपत्तेः सम्भवेन तात्पर्यानुपपत्तिरेव लक्षणाबीजमिति सिद्धान्तः । प्रकरणादिकं तात्पर्यग्राहकम्। तच्च सन्दर्भभेदेन देशकालादयो भवन्ति । प्रथमान्त- मुख्य विशेष्य कशाब्दबोधः यथा ‘कुमारमानयति मयूरः’ इत्यत्र कुमारकर्म- कानयनानुकूलकृतिमान् वैयाकरणानाम् ।

मयूर : इति । धात्वर्थमुख्य विशेष्यकबोधो

स्वीक्रियते ।

‘भावप्रधानमाख्यातम् ’ इति नियमः तेषाम् । भावो धात्वर्थः । प्रधानं विशेष्यम् । यथा मयूरकर्तृकं कुमारकर्मकम् आनयनमिति । मीमांसकैः आख्यातार्थमुख्य विशेष्यकबोधः यथा कुमारकर्मकानयनानुकूला मयूरसमवेता कृतिरिति । । ’ परोक्ष- मनाहार्यमसन्दिग्धम्’ इत्युक्त्या परोक्षः आहार्यज्ञानभिन्नः संशय भिन्नश्च भवति शाब्दबोधः ।

न्यायमते पुनरपि शाब्दबोधः द्विविधः लौकिको वैदिकश्च ॥ आद्यः आप्तवाक्यजन्यः । द्वितीयः श्रुतिस्मृत्यादिजन्यः । विधिनिषेधार्थ – वादभेदात् पुनरपि त्रिविधः इत्यायन्यत्र विस्तरः ।

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[११३]]

आकाङ्क्षा योग्यता सन्निधिश्च वाक्यार्थज्ञाने हेतुः । पदस्य पदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वमाकाङ्क्षा ।

ननु यदि पदज्ञानं वृत्तिज्ञान सहकृतपदज्ञानजन्यपदार्थोपस्थिति- द्वारा शाब्दबोधजनकम्, तदा घटः कर्मत्वम् आनयनं कृतिः इत्यादितः शाब्दबोधापत्तिः । तत्र घटादिपदज्ञानस्य वृत्तिज्ञान सहकृतघटादिपद- ज्ञानजन्यपदार्थोपस्थितिरूपव्यापारसहितस्य सत्त्वादित्यत आह- आकाङ्क्षेति । पदज्ञानपदार्थोपस्थितितात्पर्यज्ञानानां पुरुषनिष्ठानां सङ्ग्रहाय चकारः । तथाच आकाङ्क्षादयः षट् मिलित्वा शाब्दबोधं जनयन्तीति भावः । एवं च ’ घटः कर्मत्वम् ’ इत्यादौ वक्ष्यमाणाकाङ्क्षाया अभावात् न शाब्द- बोध इति भावः ।

नन्वाकाङ्क्षा नाम इच्छा, योग्यता

सद्गुणवत्त्वम्, सन्निधिः सान्निध्यम्, इतीदम् अचेतने शब्दे कथं स्यादिति शङ्कां निराकरोति पदस्येत्यादिना । यत्पदस्य यत्पदाभावप्रयुक्तः यादृशान्वयबोधजनकत्वाभावः तत्पदस्य तत्पदवत्त्वं तादृशान्वयबोधे आकाङ्क्षेत्यर्थः । पदस्येति षष्ठ्याःः आधेयत्वमर्थः । तस्यान्वयाननुभावकत्वेऽन्वयः । तथाच यत्पदनिष्ठशाब्द- बोधजनकत्वाभावः यत्पदान्तराभावप्रयुक्तः तत्पदे तत्पदवत्त्वमाकाङ्क्षा इति योजना । तत्पदे तत्पदवत्त्वं च स्वाव्यवहितपूर्वत्वस्वान्यव हितोत्त- रत्वान्यतरसम्बन्धेन ज्ञेयम् । घटमानयेत्यत्र जायमानः घटीयं कर्मत्वम् ’ इति बोधः ‘घट’ इति पदात् न जायते इत्यनुभवात् तन्निष्ठः निरुक्तशाब्दबोधजनकत्वाभावः अम्पदाभावप्रयुक्तः । एवं अमूपदे घटपदाभावप्रयुक्तः । तथा च घटपदे अम्पदवत्त्वम् अम्पदे घटपदवत्त्वं च आकाङ्क्षा । एवं च घटः कर्मत्वम् इत्युक्तौ घटीयं कर्मत्वमिति बोधानुदयात् घटपदस्य न कर्मत्वपदव्यतिरेकप्रयुक्तशाब्दबोधजनकत्वाभावः इति न तयोराकाङ्क्षा इति न कोऽपि दोष इति भावः ।

तसं ८

अर्थाबाधो योग्यता ।

योग्यतां लक्षयति — अर्थाबाध इति । अर्थस्याबाधः, असम्बन्धा-

Scanned with CamScanner

[[११४]]

तर्कसङ्ग्रहः

भावः, अर्थसम्बन्ध इति यावत् । तथा च पदार्थस्य पदार्थान्तरसम्बन्धो योग्यता । योग्यता अर्थनिष्ठा । आकाङ्क्षासन्निधी तु शब्द निष्ठाविति ध्येयम् । बाधनिश्वयः - वस्तुतस्तु अत्रायमर्थः अर्थस्याबाधः = बाधनिश्चयाभावः ।

= तदभावप्रकारकनिश्चयः । एकपदार्थे इत्यध्याहार्यम् । अर्थपदम् अपर- पदार्थपरम् । तथाचैकपदार्थे अपरपदार्थबाध निश्चयाभावः योग्यतेति पर्यवसितार्थः । अत्र एकपदार्थे इति सप्तम्याः विशेष्यता निरूपकत्वमर्थः । अर्थस्येति षष्ठयाः प्रतियोगिता निरूपकत्वमर्थः । विशेष्यतानिरूपकत्वस्य । निश्चये, प्रतियोगिता निरूपकत्वस्य बाधशब्दार्थीभूताभावे चान्वयः । तथा च एकपदार्थ विशेष्यकः अपरपदार्थप्रतियोगि काभावप्रकारकश्च यो निश्चयः तदभावः योग्यतेति फलितम् । सा च आत्मनिष्ठा । एवं च ‘अग्निना सिञ्चति’ इत्यत्र अग्निकरणकत्वाभाववत् सेचनम् इति सेचन विशेष्यका ग्निकरण- - कत्वाभावप्रकारकबाध निश्चयसद्भावेन अग्निकरणकं सेचनमिति प्रमात्मकबोधो न सम्भवति । ’ जलेन सिञ्चति’ इत्यत्र जलकरणकत्वाभाववत्सेचन मिति बाधनिश्वयाभावेन जलकरणकं सेचनमिति प्रमात्मकबोधः सम्भवति । अतः योग्यतापि शाब्दबोधे कारणम् ।

सन्निधिं

मिति ।

पदानामविलम्बेनोच्चारणं सन्निधिः ।

लक्षयति-पदानामिति ।

।

अविलम्बेनोच्चारण- येः । यत्पदार्थेन समं यत्पदार्थस्यान्वयः तात्पर्यविषयः, तयोः पदयोः अव्यवधानेनोच्चारणं सन्निधिरिति बोध्यम् । यथाश्रुते’ गिरिर्मुक्तमग्निमान् देवदत्तेन ’ इत्यादौ गिरिपदभुक्तपदयोः अव्यव- धानसत्त्वादतिव्याप्तिः । एवं परिष्कृते तु गिरिपदार्थमुक्तपदार्थयोरन्वयः न तात्पर्यविषयः, अपि तु गिरिपदार्थाग्निमत्पदार्थयोरेवेति तयोर्व्यवधान- सत्त्वान्नातिव्याप्तिः । तथाच प्रहरे प्रहरे उच्चारिते गामानयेत्यादिवाक्ये

१. यदि ईदृशाध्याहारो नेष्यते, तदा " अर्थानां वाक्यघटकपदशक्यानाम्, अबाधः तात्पर्यविषयपरस्परसम्बन्धः” इति विग्रहवाक्यम्, अर्थानामिति षष्ठयाः निष्ठत्वार्थकत्वं च अङ्गीकृत्य ‘वाक्य घटकपदशक्यनिष्ठः विवक्षितपरस्परसम्बन्धः योग्यता’ इति व्याख्येयम् । इयं च योग्यता अर्थनिष्ठा ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

सन्निध्यभावाच्छाब्दबोधाभात्रः ।

अत्र

[[११५]]

मौनिश्लोकादावव्याप्तिपरिहाराय

अनि पदार्थो स्थितिरेव सन्निधिरिति स्वीकार्यम् । उच्चारणं तु तदुपयोगितयेति मन्तव्यम् । तथा च आकाङ्क्षादिषु मध्ये आकाङ्क्षा पद निष्ठा, योग्यता आत्मनिष्ठा, सन्निधिस्तु अर्थोपस्थितिनिष्ठः, इति ध्येयम् ।

आकाङ्क्षादिरहितं वाक्यं न प्रमाणम् । यथा ‘गौरश्वः पुरुषो हस्ती ’ इति वाक्यं न प्रमाणम्, आकाङ्क्षाविरहात् । अग्निना सिञ्चति’ इति वाक्यं न प्रमाणम्, योग्यताविरहात् । प्रहरे प्रहरे असहोच्चरितानि ‘गाम्, आनय ’ इत्यादिपदानि न प्रमाणम्, सन्निध्यभावात् । वाक्यं द्विविधं वैदिकं लौकिकं चेति । वैदिकम् ईश्वरोक्तत्वात्सर्वमपि प्रमाणम् । लौकिकं तु आप्त- वाक्य प्रमाणम् । अन्यदप्रमाणम् । वाक्यार्थज्ञानं शाब्दज्ञानम् । तत्करणं शब्दः । एवं यथार्थानुभवो निरूपितः ।

[[1]]

इति सर्वतन्त्र स्वतन्त्रान्नम्भट्टविरचिते तर्कसङ्ग्रहे शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ।

आकाङ्क्षादीनां शाब्दबोधहेतुत्वं व्यतिरेकमुखेन निर्वक्ति- आकाङ्क्षेति । उदाहरति — यथा इति । आकाङ्क्षाविरहादिति । पञ्चम्याः प्रयोज्यत्वमर्थः । तस्य ’ न प्रमाणम्’ इत्यत्र प्रमाणप्रतियोगिकभेदे- ऽन्वयः । नन्वत्र ’ गौरश्वः ’ इत्यादिवाक्ये गवादिपदार्थस्य किम् अनुच्च- रितं चरतिधात्रत्यादिपदार्थान्वयेऽप्रमाणत्वम् ? उताश्वादिपदार्थान्वये नाद्यः; चरति, धावतीत्यादिपदेसन्निध्यभावेन तत्र सन्निधिरूपकारण विरहादेवा- “प्रमाणत्व निर्वाहात् । नापि द्वितीयः ; गवा भेदस्याश्वे बाधितत्वेन योग्यता- भावादेव तत्र शाब्दबोधानापत्तेरिति इदमुदाहरणम् असमञ्जसमिति चेत्, ‘नोदाहरणमादर्तव्य ’ मिति न्यायात् अत्र ‘घटः कर्मत्वम् आनयनं

‘न;

कृतिः '

इत्याद्युदाहरणानि बहूनि सन्तीत्यभिप्रायात् । ननु यथा … घटमानये ‘ति वाक्येन प्रातिपदिकार्थो घटः, प्रत्ययार्थः कर्मत्वम्, धात्वर्थ आनयनम्, आख्यानार्थः कृतिरिति पदार्थ उपस्थाप्यन्ते, तथा ते सर्वे घटः कर्मत्वम् आनयनं कृतिः इति वाक्येनापि । अतः सन्निधिः योग्यता च

Scanned with CamScanner

[[११६]]

तर्कसङ्ग्रहः

वर्तेते । तथापि कुतो न आधेयतासम्बन्धेन घटविशिष्टकर्मत्वस्य, आनयन- विषयककृतेर्वा बोधः इति चेत्, तादृशान्वयबोधप्रयोज काकाङ्क्षायाः तत्रा- किन्तु भावात् । घटपदस्य तादृशान्वयाननुभावकत्वं न कर्मत्वपदाभावात्, अम्पदाभावात् । सन्निधौ पद नियमः पौर्वापर्य नियमश्च नास्ति । पर्वतो वह्निमान् ‘, ’ गिरिरग्निमान् ‘, ’ वह्निमान् गिरिः’ इति यथेच्छं प्रयोगात् । आकाङ्क्षायां स नियमोऽवश्यमङ्गीकार्यः यथा घटपदोत्तरमेव, अम्पदमेक प्रयोक्तव्यम्, न कर्मत्वपदम् नापि पूर्वत्रेति । असहोच्चरितानि असह परस्परासमानाधिकरणसमये उच्चारितानि । अयमेव कालः दर्शितः – प्रहरे प्रहर इति । ईश्वरेति । भ्रमादिदोषरहितत्वेन तदुक्तस्य वेदस्य प्रमितिकरण- त्वादिति भावः । इदं स्मृत्यादीनामप्युपलक्षणम् । तत्कर्तृमनुप्रभृतीनामपि भ्रमादिदोषरहितत्वात् । भ्रमप्रमादादिदोषशून्यस्यैव आप्तत्वात् ।

यथा

।

अथ शिष्य शिक्षक सौकर्याय किञ्चिदत्र विव्रियते । प्रमात्मक प्रत्यक्षे लौकिकसन्निकर्षः, भ्रमात्मके पित्तकामलादिदोषश्च कारणम् । प्रमात्म- कानुमितिस्तु प्रमात्मकपरामर्शात् भ्रमात्मकपरामर्शाच्च जायते । वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वत इति प्रमात्मकपरामर्शात् पर्वतो वह्निमानि- त्यनुमितिः प्रमात्मिका जायते, तथा धूमव्याप्यवह्निमानिति भ्रमा- त्मकपरामर्शादपि पर्वतो धूमवानिति प्रमात्मकानुमितिः जायते । भ्रमात्मकानुमितिस्तु भ्रमात्मकपरामर्शादेव जायते । हृदो वह्नि- मान्,’ ‘हृदो धूमवान्’ इत्याद्यनुमितीनां व्याप्त्यंशे, पक्षधर्मत्वांशे, अंशद्वयेऽपि वा भ्रमात्मकपरामशैरेवोत्पद्यमानत्वात् । प्रमात्मकशाब्दबोधस्तु शक्तिप्रमातः शक्तिभ्रमाच्च जायते । पर्वतो वह्निमानिति वाक्यस्थले शक्ति- प्रमातः वह्निमदभिन्नः पर्वतः इति प्रमात्मकबोधो जायते । हृदो वह्निमानिति वाक्यस्थले हृदपदस्य पर्वते शक्तिरिति शक्तिभ्रमात् वह्निमदभिन्नः पर्वतः इति प्रमात्मकबोधो जायते । एवं विपरीततः शक्तिभ्रमात् शक्तिप्रमाया अपि भ्रमात्मकबोधो भवति । स्मृतिभिन्नं सर्वं ज्ञानम् अनुभव एव । संशय- भिन्नं सर्वमपि ज्ञानं निश्चय एव । स्मृतेरपि निश्चय एवान्तर्भावः । सर्वांशे प्रमात्मकं ज्ञानं पर्वतो वह्निमानिति । ’ पर्वतो वह्निमान्, हृदो वह्निमान् ’ इति समूहालम्बनज्ञानं न सर्वांशे प्रमात्मकम् । हृदे वह्नयंशे भ्रमत्वात्तस्य । सर्वांशे

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

।

[[११७]]

प्रमात्वं च स्वव्यधिकरणप्रकारावच्छिन्ना या या स्वात्मिका विशेष्यता तत्त- द निरूपकत्वम् । स्वपदं विशेष्यतापरम् । स्वव्यधिकरणप्रकारावच्छिन्नत्वं च स्वव्यधिकरण निष्ठप्रकारतानिरूपकत्वम् । तथाच पूर्वोक्तसमूहालम्बने स्वपदेन च्हृदनिष्ठविशेष्यतायाः परिग्रहे स्वव्यधिकरणवह्निनिष्ठप्रकारता निरूपित- विशेष्यता निरूपकत्वमेव वर्तत इति न तस्य सर्वांशे प्रमात्वम् । अत्र स्वव्यधिकरणत्वं न स्वानधिकरणवृत्तितारूपम् । तथात्वे घटो द्रव्यमित्यादि- ज्ञाने तादृशप्रमात्वाभावप्रसङ्ग । स्वपदेन घटनिष्ठ विशेष्यतायाः प्रहे तदनधिकरणपटादिवृत्तिद्रव्यत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपित विशेष्यता निरूपकत्वमेव तस्य ज्ञानस्य । अतः स्वव्यधिकरणत्वं स्त्राधिकरणवृत्तित्वाभावरूपं विवक्षणीयम् । तादृशव्यधिकरणत्वं न द्रव्यत्वे सम्भवति । या येति वीप्सा- नुपादाने हृदो वहिमानित्यादिभ्रमेऽतिव्याप्तिः । स्वव्यधिकरणप्रकारावच्छि -नज्ञानान्तरीय विशेष्यत्वानिरूपकत्वस्य तत्र सत्त्वात् । वीप्सायां तु हद निष्ठायाः एतज्ज्ञाननिरूपितायाः विशेष्यताया अपि परिग्राह्यतया तदनिरूपकत्वाभावा- -नातिप्रसङ्गः । अत्रायमनुगमः- - विशेष्यता विशिष्टान्यत्वं सर्वांशे प्रमात्वम् । वैशिष्टयं च स्वविशिष्टविशेष्यता निरूपकत्व सम्बन्धेन । स्वपदं विशेष्यता- ‘परम् । स्ववैशिष्ट्यं च विशेष्यतायां स्वतादात्म्यस्त्रव्यधिकरण निष्ठप्रकारतानि- रूपितत्वोभयसम्बन्धेन इति । द्रव्यत्वादिना घटाद्यवगाहि इदं द्रव्यमिति ज्ञानम् जातित्वादिना हृदत्वाद्यत्रगाहित्रय भाववद्भदादिविषयकं जातिमान् वह्नय- भाववान् इत्यादिज्ञानं च सामान्यरूपेण विशेषावगाहिज्ञान मित्युच्यते । इन्दं ज्ञानं प्रमा भवति । स्याणुत्वादिना विशेष्यताव्याधि करणधर्मेण पुरुषाद्यवगाहि " अयं पुरुषः’ इति ज्ञानं भ्रम एव । विशेषरूपेण सामान्यावगाहिज्ञानं नास्तीत्याद्यन्यत्र विस्तरः ।

वेदागमादिपरमार्थमशेषतत्व-

वेत्तार मार्तपरिरक्षण नित्यदीक्षम् । कात्यायनीतनुभवं करसक्तशक्ति

शास्त्रार्धबोधविधये शरणं प्रपद्ये ॥

Scanned with CamScanner

[[११८]]

तर्कसङ्ग्रहः

इति श्रीगर्भपुरी निवासिनः परमास्तिक मूर्धन्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्र श्री सुत्रा व्यशास्त्रिवर्याणां तनूजस्य रामशर्मणः कृतौ तर्कसप्रहव्याख्यायां शक्तिसञ्जी विन्याख्यायां शब्दपरिच्छेदः ।

अयथार्थानुभवः त्रिविधः संशयविपर्ययतर्कभेदात् । एक- स्मिन् धर्मिणि विरुद्धनानाधर्मवैशिष्टयावगाहि ज्ञानं संशयः । यथा स्थाणुर्वी पुरुषो वा इति ।

। नमः शिवकुमाराय । अयथार्थानुभूत्यादि निरूपणकृते सदा ।

यथार्थमेकं कल्याणं शक्तिहेति श्रये महः ॥

प्रत्यक्षादीनाम् अनुभवानां यथार्थयथार्थभेदेन द्वैविध्यं पूर्वमुक्तम् । तत्र यथार्थप्रत्यक्षादयः निरूपिताः । इदानीम् अयथार्थानुभवं विभजते

-अयथार्थानुभव इत्यादिना ।

संशयं लक्षयति - एकस्मिन्निति । धर्मिणीति सप्तम्याः विशेष्यि- त्वर्थः । विरुद्धनानाधर्मवैशिष्टयात्र गाहिज्ञानमिति । विरुद्धनानाधर्म- प्रकारकमित्यर्थः । संशय इति लक्ष्य निर्देशः । तथाच एकधर्मिविशेष्यकत्वे..

’ स्थाणुर्वा सति विरुद्धनानाधर्मप्रकारकत्वे सति ज्ञानत्वं संशयस्य लक्षणम् । पुरुषो वे ‘ति संशये पुरोवर्तिवस्तु रूपैकधर्मिविशेध्यकत्वस्य स्थाणुत्व- पुरुषत्वरूपंविरुद्ध नानाधर्मप्रकारकत्वस्य ज्ञानत्वस्य च सत्त्वात्समन्वयः । अत्र ज्ञानत्वमात्रोक्तौ विपर्ययादिष्वतिव्याप्तिः । ज्ञानत्वानुपादाने संशयजन्य- संस्कारे ’ स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशयो मे भूयात् इतीच्छायां चाति– व्याप्तिः ।

१ ननु ज्ञानपदोगदानेऽपि ‘स्थाणुर्वा पुरुषो वेति ज्ञानं संशयः’ इत्या- कारक संशय विषयक निश्वये अतिव्याप्तिवारणाय विरुद्धनानाधर्मप्रकारता निरूपित- मुख्य विशेष्यताकत्वस्य विवक्षणीयतया तेनैत्र एतादृशेच्छायाः अपि वारणसम्भवः । किञ्च संस्कारं प्रति निश्चयत्वेनैव हेतुत्वम्, संशयात्संस्कारानुत्पत्तेः । तथैव कारिका - बलीमुक्तावल्यादिषु उक्तत्वात् । तथाच संशयजन्य संस्कारस्यापि अप्रामाणिकतया

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[११९]]

पर्वतो वह्निमान्

विरुद्धनानाधर्मप्रकारकत्वे सति ज्ञानत्वमात्रोक्तौ हृदो वह्नयभाववान्’ इति ज्ञानेऽतिव्याप्तिः । अत्र समूहालम्बनज्ञाने वह्नित्रयभावरूपविरुद्धनानाधर्मयोः पर्वतहृदरूपधर्मिभेदयोः प्रकारत्वात् । एकधर्मिविशेष्यकत्वोपादाने तु निरुक्तज्ञानस्य धर्मिद्वयमुख्य विशेष्यकतया नातिव्याप्तिः । नानापदानुपादाने ‘पर्वतो वह्न्यभावविरुद्धवह्निमा ‘निति ज्ञानेऽतिव्याप्तिः । तत्र पर्वत रूपैकधर्मिविशेष्यकबयभाव विरुद्ध ह्निरूप- विरुद्धधर्मप्रकारकत्वस्य सत्त्वात् । अतो नानापदम् । तन्निवेशे तु तन वह्न्यभाव विरुद्धवह्निरूपैकधर्मस्यैव प्रकारत्वेन नानाधर्मप्रकारकत्वाभावात् । नचैत्रमपि ‘पर्वतो बह्रयभाव विरुद्धवह्निधूमवान्’ इति वह्निधूमोभयांशेऽपि वह्नयभाव विरुद्धत्वावगाहिनि निश्चये अतिव्याप्तिः इतिवाच्यम् । मुख्यप्रकारी-

(अनुवृत्तः ) तद्वारणार्थमपि ज्ञानपदम् अनावश्यक मेव इति चेत्, यदा शुक्लषष्ठयां चैत्रः भोजन जन्य तृप्तिकामः उपवासजन्याभ्युदयकामश्च भवति तदा इच्छति ‘भोजनं वा कुर्याम् उपवासं वा कुर्यामिति । तादृशविरुद्धनानाधर्मप्रकारता निरूपित मुख्य- विशेष्यत । केच्छायां सर्वानुभवसिद्धायामतिव्याप्तिवारणाय ज्ञानपद मित्यवेहि । एताह- शेच्छां मनसि कृत्वैव “इच्छान्युदसनार्थं विशेष्यभागः " इति संशयग्रन्थे दिनकरभट्टाः ।

इदमत्रावधेयम् — इच्छात्वेनाभिमतं ‘भोजनं कुर्याम्, उपवास वा’ इत्येतत् संशयरूपमेव, नत्विच्छारूपम् । अतएव " तद्वयचिकित्सत् । जुहवानी ३ मा हौषा ३ मिति । तद्विचिकित्साथै जन्म” ( तै. ब्रा II अनु २ ) इति श्रुत्या ‘होमं कुर्या वा न वा’ इति कोटि द्वयविषयक विचिकित्सारूपत्वमेवोत्तम् । “विचिकित्सा तु संशयः” इत्यमरः । ‘कितेर्व्याधिपत कारे निग्रहे अपनयने नाशने संशये च’ इति संशयेऽपि सन्प्रत्ययस्मरणाच्च । “व्यचिकित्सत्, सन्देहं कृतवान् । विविध स्थ केतनस्य ज्ञानस्येच्छा विचिकित्सा । कोटिद्वयात्मकः संशय इत्यर्थः । " इति हिं तत्र सायणभाष्यम् । तथाच निरुक्तेच्छावारणायापि संशयलक्षणे ज्ञानपदस्य नावश्यकता । तस्मात् ‘विरुद्धकोटि कत्वरूप संशयलक्षणं ज्ञान एव सम्भवति, नान्यत्र इति सूचनायैव लक्षणे ज्ञानपदोपादानम् नतु लक्षणकोटिप्रविष्टं तत् वैयर्थ्यात् इति ।

Scanned with CamScanner

.१२०

तर्कसङ्ग्रहः

भूतनानाधर्मयोः परस्परं विरोधस्य विवक्षितत्वात् । निरुक्तज्ञानीयवह्नि- धूमयोः परस्परमविरुद्धत्वात् । विरुद्धपदानुपादाने ‘घटपटवद् भूतल’ मिति एकत्र द्वयमिति रीत्याऽवगाहिज्ञाने एकधर्मिविशेष्यकत्वनानाधर्मप्रकार- कत्वज्ञानत्वानां सत्त्वादतिव्याप्तिः । विरुद्धपद निवेशे तु घटपटयोर्विरुद्धत्वा- भावान्नातिव्याप्तिः ।

नव धर्मयोः परस्परविरुद्धवं परस्पराभावव्याप्तत्वमेव वक्तव्यम् । तथा सति ‘नरो वा सिंहो वा’ इति संशये ’ पुरुषो वा मृगो वा’ इति संशये च अव्याप्तिः । नरत्वसिंहत्वयोः श्रीनरसिंहशरीरे, पुरुषत्वमृगत्वयोः पुरुषमृगशरीरे च सहविद्यमानतया परस्पराभावाव्याप्तत्वात् इति चेत्, न; अत्र विरुद्धपदेन तदवच्छिन्नप्रकारताकज्ञानप्रतिबन्धकतावच्छेदकप्रकारता- वच्छेदकत्वस्यैव विवक्षितत्वात् । ’ स्थाणुर्वा पुरुषो वा’ इति संशयस्यापि स्थाणुर्वा, न वा, पुरुषो वा, न वा,’ इति चतुष्कोटिकत्वात् । तद्वत्ताज्ञानं प्रति तदभाववत्ताज्ञानत्वेन प्रतिबन्धकत्वात् । अतएव " एक- धर्मिक विरुद्धभावाभावप्रकारकं ज्ञानं संशयः " इति मुक्तावली । तथाच " नरो वा सिंहो वा " इत्यादि संशयस्यापि निरुक्तरीत्या भावा- भावरूपचतुष्कोटिकतया नाव्याप्तिः । तथाच ‘मयूरः स्कन्दसंयोगवान् तदभाववांश्चे ‘ति समुच्चये अतिव्याप्तिवारणायैत्र विरुद्धपद निवेशो बोध्यः । एकधर्मिविशेष्यकत्वे सति ज्ञानत्त्रमात्रोक्तौ हृदो वह्नयभाववानित्यादौ अतिव्याप्तिः । विरुद्धनानाधर्मप्रकारकत्व निवेशे तु वह्नयभावस्यैकस्यैव तत्र प्रकार- तया विरुद्धनानाधर्मप्रकारकत्वाभावान्नातिव्याप्तिः इति सर्वदलसार्थक्यम् ।

नन्वेवमपि " शते पञ्चाशत् " इति न्यायेन ‘पर्वतो वह्निमान् हृदो वह्नयभाववान्’ इति समूहालम्बने एकधर्मिविशेष्यकत्वस्यापि सत्त्वा- दतिव्याप्तिरिति चेत्, न एकधर्मिनिष्ठविशेष्यता निरूपिता या विरुद्धनाना- धर्मनिष्ठाः प्रकारताः तन्निरूपकत्वस्यैव विवक्षितत्वात् । प्रकृते च एकधर्मि- निष्ठ विशेष्यता निरूपिता न नानाधर्मप्रकारता इति नातिव्याप्तिः । निष्ठविशेष्यतानिरूपिता एवमपि द्रव्यं वह्नि त्, हृदो वह्नय भाववान्’ इति समूहालम्बने द्रव्यत्वेन रूपेण हृदस्यापि विशेष्यतया एकस्मिन् हृदरूपे धर्मिणि वह्नितदभावयोः

(

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१२१]]

प्रकारत्वेन अतिव्याप्तितादवस्थ्यम् । तद्वारणाय एकधमवच्छिन्न विशेष्यता- निरूपितत्वं विरुद्धनानाधर्मनिष्ठप्रकारतासु विशेषणीयम् । तथाच द्रव्यत्व- हृदत्वाभ्यां भासमानहदरूपैकधर्मिणि नानाधर्मयोः प्रकारत्वेऽपि एकधर्मा- वच्छिन्ने द्रव्यत्वावच्छिन्ने हदत्वावच्छिन्ने वा विरुद्धनानाधर्मयोः प्रकारत्वा- भावेन एकधर्मावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपितविरुद्धनानाधर्मनिष्ठप्रकारता- - कत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । न च तथापि ’ हृदो वह्निमान् वह्नयभावाञ्चे ‘ति समुच्चयज्ञानेऽतिव्याप्तिः । तत्र हृदत्वरूपैकधर्मावच्छिन्न विशेष्यता- निरूपितविरुद्धनानाधर्मनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वस्य संवादिति वाच्यम् । वित्रक्षितत्वात् । विशेष्यतायां

• प्रकारता विशिष्ट विशेष्यता निरूपकत्वस्य

प्रकारता वौशष्टयं व स्वनिरूपितवस्वावच्छेदकधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभा- - चत्वावच्छिन्नप्रकारता निरूपितत्वोभयसम्बन्धेन । तथा चैतस्मिन् समुच्चयज्ञाने

१ प्रकारताद्वय निरूपित विशेष्यताद्वयस्याङ्गीकृततया बह्नित्वावच्छिन्नप्रकारता- निरूपित विशेष्यतायाः भिन्नतया

परस्परं

वह्नयभावत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपित विशेष्यतायाश्च निरुक्तसम्बन्धद्वयेन प्रकारता विशिष्टा

भवति ।

विशे-

ख्यता न काऽप्यत्र

कुतः ? स्वपदेन वह्नित्वावच्छिन्न- प्रकारतायाः ग्रहणे स्वनिरूपित विशेष्यतायां स्वाभावनिष्ठप्रकारता निरू- पितत्वं न सम्भवति । एवं स्वाभावनिष्ठप्रकारता निरूपित विशेष्यतायां

[[66]]

तथाच

१. इदमत्रावधेयम् — एकधर्मिविशेष्यकत्वदले एकत्वं धर्मितावच्छेद के - धर्मितायां ( विशेष्यतायां ) चान्बेति । एतादृशान्वयश्च प्रामाणिक एव । अत एव पञ्चलक्षणीग्रन्थे सकलसाध्याभाववन्निष्ठाभावप्रतियोगित्व " मिति लक्ष व्याख्याने " साकल्यं साध्याभाववति साध्ये च बोध्यम्” इति दीधितिः ।

द्रव्यं वहिमत्, ’ ’ हृदो वहयभाववान्’ इति समूहालम्बने नातिप्रसङ्गः । एवमेव समुच्चये विशेष्यताद्वयानभ्युपगमेऽपि न दोषः । किञ्च ’ हृदो वह्निमान् वह्नयभाव- बांश्च’ इति समुच्चयज्ञानस्य निरुक्तस्य अनाहार्यनिश्चयरूपत्वे तस्य उत्पत्तिरेव न - सम्भवति ।

तद्वत्ताज्ञानतदभाववत्ताज्ञानयोः कार्यभावेन तत्तदभाव विशिष्टबुद्धि- प्रतिबन्धकत्वात् । तस्य आहार्यरूपत्वे तत्र परस्परप्रतिबन्धकतावच्छेदकप्रकार- तयोरभावेनैव नातिव्याप्तिः । ‘नरो वा सिंहो वा’ इति संशये अव्याप्तिवारणाय निरुक्तरीत्या लक्षणपरिष्कारस्य पूर्वमेव प्रतिपादितत्वात् इति ।

Scanned with CamScanner१२२

तर्कसङ्ग्रहः

स्वनिरूपितत्वं न भवति ।

भवति । अतः

निरुक्तसम्बन्धद्वयेन प्रकारता- विशिष्टा विशेष्यता न काऽप्येतादृशज्ञानीया प्रसिद्धा भवितुमर्हति इति नैतादृशसमुच्चयज्ञाने अतिव्याप्तिः । प्रकारताद्वय निरूपितैक-

वह्नयभाव-

विशेष्यतायाः संशयेऽङ्गीकृततया तादृशप्रकारता विशिष्ट विशेष्यता निरूपक- त्वस्य सत्त्वात् समन्वयश्चेति न काप्यनुपपत्तिः । भावद्वयकोटिकसंशया- ङ्गीकर्तृमते तु उक्तप्रकारत वैशिष्ट्यं स्व निरूपितत्वस्वाश्रय विरुद्धधर्म- निष्ठप्रकारता निरूपितत्वोभयसम्बन्धेन ग्राह्यम् । अन्यथा घटत्ववान् पटत्ववांश्च पटः’ इति समुच्चयेऽतिव्याप्तिरिति ज्ञेयम् । वधदो वह्निमान् इत्याहार्यनिश्चये च विरुद्धयोः वह्नितदभावयोः विषयत्वेऽपि वह्नयभावनिष्टविषयतायाः अत्र विशेष्यतावच्छेदकतारूपत्वेन अवच्छेदकत्वानात्मकप्रकारत । विशिष्ट विशेष्यता कत्वस्य लक्षणतया त्रिवं- क्षणात् तत्रैतादृशलक्षणाभावान्नातिव्याप्तिरित्यलं कर्कशविचारपरम्परया । संशयमुदाहरति– स्थाणुर्वा इति । विरोधविषयतायां संशयजनकी- भूतदोष विशेषस्य नियामकत्वमिति तद्बोधक वाशब्देनोल्लेखः संशयस्य । अत्र स्थाणुर्वा पुरुषो वेति वाक्येन संशयाभिलापस्थले स्थाणुपुरुषपदयो– स्थाणुत्पुरुषत्वार्थकत्वम् । उभयत्र वाकारयोः स्थाणुत्वाभावपुरुषत्वा- भावार्थकत्वं च । तथाच स्थाणुत्वस्याणुत्वाभावपुरुषत्व पुरुषत्वाभावको टिकः संशय इत्येकं मतम् । स्थाणुपदस्य स्थाणुत्वमर्थः, पुरुषपदस्य स्थाणुत्वा - भावोऽर्थः । अथवा पुरुषपदस्य पुरुषत्वमर्थः, स्थाणुपदस्य पुरुषत्वाभावोऽर्थः । वाकारद्वयं प्रकारताद्वय निरूपितोत्त. विशेष्यता सूचकम् । तथाच स्थाणुत्व- स्थाणुत्वाभावकोटिकः पुरुषत्व पुरुषत्वाभावकोटिको वा संशय इत्यन्य- न्मतम् । मतद्वयेऽपि भावद्वयकोटिकः संशयो नास्ति । भावद्वयकोटिक-

। । संशयाङ्गी कर्तारस्तु स्थाणुपुरुषपदयोः स्यात्वपुरुषत्वार्थकत्वं वाकारद्वयस्य ‘अयं स्थाणुः पुरुषश्चे’ ति समुष्चयव्यावृत्तप्रकारताद्वय निरूपितैकविशेष्य- ताकायसूचकत्वं च । अतः तेषां मते स्थाणुर्वा पुरुषो वा इत्यत्र स्थाणुत्व पुरुषत्वको टिकः संशय एव भवति भावद्वय को टिकसंशयमते

। विरुद्धनानाधर्मपदेन स्थाणुत्व पुरुष रूपौ धर्मों, मतान्तरे च स्थाणुत्व–

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१२३]]

स्थाणुत्वाभावपुरुषत्व पुरुषत्वाभावादिविरुद्धभावाभावौ चादाय समन्वयः इति ज्ञेयम् । इति संशयभेदस्वरूप निर्णयः ।

मिथ्याज्ञानं विपर्ययः । यथा शुक्तौ इदं रजतमिति ज्ञानम् ।

पूर्वं प्रत्यक्षपरिच्छेदे अनुभव विभागस्थले अयथार्थानुभवं सोदाहरणं निरूपितमपि प्रकरणानुरोधेन पुनरपि विशदयति– मिथ्येति । मिथ्या च तत् ज्ञानं चेति समासः । तत्र ज्ञाने मिथ्यात्वं च तदभाव वद्विशेष्यकत्व विशिष्टतत्प्रकारकत्वम् । तथाच तदभाववन्निष्ठविशेष्यता- निरूपित भिष्टप्रकार ताकत्वे सति ज्ञानत्वं विपर्ययलक्षणम् । शुक्ता विदं रजतमिति ज्ञाने तत्पदप्रहारजतत्वाभाववछुक्तिनिष्ट विशेष्यतानिरूपित- रजतत्वनिष्ठप्रकारताकत्वज्ञान त्वयोः

नन्वेवं सति ‘स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशये, ‘यदि वहिर्न स्यात् तर्हि धूमोऽपि न स्यात् ’ इति तकै च एतल्लक्षणस्यातिव्याप्तिरिति चेत्, न तर्कभिन्नत्व- निश्चयत्वयोर्निवेशात् । '

सत्त्वात्समन्वयः ।

व्याप्यारोपेण व्यापकारोपस्तर्कः । यथा यदि वह्निर्न स्यात् तर्हि धूमोऽपि न स्यादिति ।

तर्क निरूपयति — व्याप्येति । व्याप्यस्य आरोपः, व्यापकस्य आरोपः- इति उभयत्र षष्ठीतत्पुरुषः । आरोपः आहार्यभ्रमः । स च बाधकालि- केच्छाजन्यज्ञानम् । बाधज्ञाने सत्येव इच्छयोत्पादित विपरीत ज्ञानमिति भावः ।

"”

[[1]]

१. वस्तुतस्तु तर्कभिन्नत्वदल निवेशनं न मूलकृदभिप्रेतम् । तैरेव दीपिकायास् "” तदभाववति तत्प्रकारक निश्चयः इति संशयव्युदः साथै निश्चयदलं स्वीकृत्य तर्क ग्रन्थ व्याख्यानावसरे " यद्यपि तव विपर्यये अन्तर्भवति, तथापि प्रमाणानु ग्राहकत्वात् भेदेन कीर्तनम् ” इत्युक्तत्वात् । अत एव नीलकण्ठप्रकाशिकायाम्

आह र्यव्याप्यवत्ताभ्रमजन्याहार्य व्यापक वत्ताभ्रमः तर्कः” इति भ्रमपदघटितभेव तर्कलक्षणं कृतम्। भ्रमपदस्य विपर्ययसमानार्थकत्वात् । तथाच आहार्यानाहार्य लक्षणकोट्यप्रविष्टे तर्कविपर्यययोः भेदके इति ग्रन्थकृतामाशय इति भाति ॥ शक्तिसञ्जीविन्यामपि अनुपदमेव भ्रपपदघटितमेव तर्क लक्षणं कृतम् । तथाचात्र तर्क- भिन्नत्वदलनिवेशे अन्योन्याश्रयः ।

FRE

Scanned with CamScanner

*१२४

तर्कसङ्ग्रहः

यथा मुखे पद्मत्वारोपः अपद्मत्वज्ञानका लिकेच्छाजनितः । तथाच तर्क प्रति अत्र ‘यदि वह्निर्न स्यात्’ इत्यादि वह्नयभावधूमाभावरूपयोः व्याप्य- व्यापकयोः बाधनिश्चयः कारणम् । अन्यथा पर्वते धूमोऽस्तु वह्निर्मास्तु -इत्यप्रयोजकराङ्कावतरणे इष्टापत्तिः अभ्युपगम्येत । ततश्च तर्कानुत्पत्ति- प्रसङ्ग इति तस्य कारणत्वं स्वीकार्यम् । व्याप्यस्य व्यापकस्येति षष्ठीद्वय- - स्यापि वित्रयतानिरूपकत्वमर्थः । आरोपः भ्रमः । व्याप्यारोपेणे- ति तृतीयायाः जन्यत्वमर्थः । तथाच व्याप्यविषयकाहार्थभ्रनजन्यव्यापक विषया- - हार्यभ्रमत्वं तर्कस्य लक्षणम् । व्याप्यविषयकः भ्रमः, यदि वह्निर्न स्यादिति भ्रमः । तज्जन्यो व्यापक विषयो भ्रतः तर्हि धूमोऽपि न स्यादिति भ्रमः । तादृशस्य यदि वह्नयभाववान् स्यादिति भ्रमजन्ये तर्हि धूमाभाववान् - स्यादिति भ्रमे वर्तमानत्वात् समन्वयः । व्यापक विषयकाहार्य ज्ञानत्वमात्रोक्तौ मुखे चन्द्रत्वारोपात्मकाहार्यज्ञाने अतिव्याप्तिः । चन्द्रत्वादेः यत्किञ्चिद्वयापक- -स्वात् । व्याप्यारोपजन्यत्व निवेशे तु चन्द्रत्वाद्यारोपः केवलेच्छाजन्यः, न पुनरा- - रोपान्तरजन्यः इति न दोषः इत्यादिकमूह्यम् । पर्वतो वह्निनान् धूमात् इति धूमेन वह्निसाधनेच्छया केनचिदुक्ते, धूमोऽस्तु वहिर्मास्तु इत्यप्रयोजकशङ्कायां सत्याम् अनुमानकर्ता धूमं प्रति वह्निः कारणम् ‘कारणाभावात् कार्याभावः ’ - इति नियमेन यदि वह्निर्न स्यात् तर्हि धूमोऽपि न स्यात् इति कार्यकारण- भावभङ्गानुकूलन कँग धूमरूप हे तुख्यभिचारीति निश्चिनोति । अतः तर्कस्य प्रमाणानुप्राहकत्वमिति विज्ञेयम् । स्वमात्मकज्ञानस्य अनुभूतपदार्थस्मरणकफ-

। पित्तादिधातुशुभाशुभादृठैः जायमानस्य बाधितार्थविषयकस्य मानसविपर्य- “यरूपतया न त्रैविध्य विभागानुपपत्तिः । स्वप्नः = मिद्धानामनाडी विशेगा-

न

१. वस्तुतस्तु स्वमस्य पूर्वानुभवजन्यत्वेन स्मृतित्वमेव । तथाहि स्वप्नः न -भ्रमानुभवो भवितुमर्हति । कुतः ? इन्द्रियार्थसन्निकर्षाभावान्न प्रत्यक्षम् । भ्रमव्याप्ति- परामर्शाभावान्नानुमितिः । अतिदेश व क्यस्मरणस्य पदज्ञानस्य चाभावात् नोप- मितिः। नवा शाब्दः । तस्मात् अयथार्थस्मृतिरेव स्वप्नः । अत एव ‘अतीतज्ञान- प्रत्यवेक्षणात् स्मृतिरेव स्वप्नः’ इति प्रशस्तपादाचार्याः । तथा ‘अनुभूतवस्तुस्फुर- " णार्थतया न स्मरणादर्थान्तरं स्वप्नज्ञानम्’ इति वृत्तिकृतः । तथा च नीलकण्ठयां यत् स्वप्नस्य अस्मृतित्वस्थापनम्, तदाकरविरुद्धम् इति भाति ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

१२५.

वच्छिन्नमनः संयोगः । तदसमवायिकारणके ज्ञाने स्वप्नत्वव्यवहारः गौण इति

विभावनीयम् ।

स्मृतिरपि द्विविधा यथार्था अयथार्था चेति । प्रमाजन्या यथाथा । अप्रमाजन्या अयथार्था ।

स्मृतिभिन्नज्ञानानि निरूप्य क्रमप्राप्तां स्मृतिं विभजते- स्मृतिरपीति । स्मृतिमात्रस्य पूर्वमेव लक्षणं प्रोक्तम् । इदानीं - विभक्तयोर्लक्षणमाह — प्रमाजन्येत्यादिना । प्रमाजन्यत्वे सति स्मृतित्वं यथार्थस्मृतेर्लक्षणम् । प्रमाजन्यत्वमात्रोक्तौ प्रमाध्वंसे, स्मृतित्वमात्रोक्तौ अयथार्थस्मृतावप्यतिव्याप्तिरिति दलद्वयम् । गुणत्वदलेनैव ध्वंसेऽतिव्याप्ति- वारणसम्भवे प्रमाजन्यसंस्कारे अतिव्याप्तिवारणाय स्मृतित्वदलम् । ननु ज्ञानत्वदलेनैव संस्कारेऽतिव्याप्तिवारणेन पुनरपि स्मृतित्ववैयर्थ्यमिति चेत्, न; विशिष्टज्ञानं प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणतया ’ दण्डी पुरुषः ’ इति विशिष्टज्ञाने दण्डरूप विशेषणप्रमाजन्यत्वज्ञानत्वयोः सत्त्वात् तत्रातिव्याप्ति– वारकतया स्मृतित्वस्य सार्थक्यात् ।

ननु ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनः प्रतियोगित्वेन तत्तद्व्यक्तित्वेन वा कारणत्वम् । तथा विशिष्टबुद्धिं प्रति विशेषणज्ञानमेव कारणम् । न तु विशेषणप्रमा । अतः तत्र कारणतावच्छेदकं न प्रमात्वम् । किन्तु बुद्धित्व – मेव । एवं च तत्रातिव्याप्तिवारणं प्रमात्वावच्छिन्नजन कता निरूपितजन्यत्व – दलेनैव सम्भवति । अतः स्मृतित्वदलं व्यर्थप्रायमिति चेत्, इष्टापत्तेः । इदमभिसन्धायैव मूले स्मृतित्वं विहाय प्रमाजन्यत्वमात्रं प्रोक्तम् ।

१. इदमन्त्र बोध्यम् । अनुभवजन्यत्वे सति ज्ञानत्वं स्मृतित्वमिति " वक्तव्यम् । अनुभवजन्यसंस्कारे अनुभवे चातिव्याप्तिवारणाय दलद्वय- निवेशः । एवञ्च प्रमाजन्यत्वे सति स्मृतित्वमिति लक्षणे अनुभवजन्यत्वविशिष्ट- ज्ञानत्वपरत्वं स्मृतिपदस्य न सम्भवति । विशेषणांशस्य प्रथमदलेन प्रतिपादितत्वात् । “स कीचकैः मारुतपूर्णरन्त्रैः” इत्यादिस्थलानुरोधेन ‘विशिष्टवाचकानां शब्दानां सति विशेषणवाचकपदसमवधाने विशेष्यमात्रपरत्वम्’ इति नियमाभ्युपगमस्य आवश्य– कत्वात् । तथाच एतल्लक्षणघटक स्मृतिपदं ज्ञानपरमेवेति न कोऽपि दोषः ।

Scanned with CamScanner

[[१२६]]

तर्कसङ्ग्रहः

अप्रमेति । भ्रमजन्यत्वे सति स्मृतित्वमययार्थस्मृतेर्लक्षणम् । दलप्र- -योजनादिकं पूर्ववत् ।

सर्वेषामनुकूलतया वेदनीयं सुखम् ।

सर्वेषामिति । पष्ठ्याः स तत्वं तृतीयायाः प्रकारकत्वं विद- धातोः ज्ञानं प्रत्ययस्य विषयत्वं चार्थः । तथाच सर्वजीत्रसमवेतानुकूल- -प्रकारकज्ञानविषयत्वं सुखस्य लक्षगम् । अत्र वियत्वं विशेष्यतारूपम् । “नोचेत् प्रकारतामादाय अनुकूत्वादावतिव्याप्तिः । सर्वपदाभावे केनचित् घटो मदनुकूलः इत्यादि ज्ञानसत्वात् घटादावतिव्याप्तिः । तदुपादाने तु सर्वेषां घटो मदनुकूलः इति ज्ञानाभावात् नातिव्याप्तिः ।

नन्वेवमपि वैषयिके सुखे विरक्तानां द्वेषदर्शनात् वैरिणां सुखे चाविवेकिनां द्वेषदर्शनाच्च सर्वानुकूलत्कारकज्ञानविषयत्वाभावात् तत्रा - व्याप्तिरिति चेत्, न; इतरेच्छाधीनेच्छा विषय सुखस्य निर्दुष्टं लक्षणम् ।

[[१]]

(अनुत्रुत्तः) यदि च ’ चैत्रमैत्रौ भ्रातरी, तत्र चैत्रो ज्येष्ठः, मैत्रः कनिष्ठः’ इति प्रथमं देवदत्तस्य प्रमानुभवः, तदनन्तरं तस्यैव कालान्तरे दोषविशेषात् उद्- बोधकसामग्री दौर्बल्यादा भ्रमस्मृतिः जायते ’ मैत्रो ज्येष्ठः, चैत्रस्तु कनिष्ठः ’ इति, तादृश्यां प्रमानुभवजन्यभ्रमस्मृतौ उक्तलक्षणस्य अतिव्याप्तिः । एवं प्रथमम् ‘मैत्रो ज्येष्ठः चैत्रः कनिष्ठः’ इति भ्रमानुभवः, तदनन्तरं कालान्तरे किञ्चित्सहकारिवशान् अनु- भवविपरीता यथार्थस्मृतिः जायते ‘चैत्रो ज्येष्ठः, मैत्रः कनिष्ठः’ इति, तादृश- यथार्थस्मृतो अवधार्यानुभवजन्यायामव्याप्तिश्च । एवम्मेव वक्ष्यमाणापथार्थम्मृति- - लक्षणस्यापि पूर्वोक्तं स्थलयोः अव्याप्त्यतिव्याप्ती बोध्ये । एवं यथार्थानु वाज्जा- यमानस्य स्वप्नस्य स्मृतिरूपस्यापि सर्वथाऽयथार्थतया उक्तलक्षगयो लक्षणमेवेति विभाव्यते तर्हि तद्वति तत्प्रकारकत्वे सति अनुपजन्यज्ञानत्वं यथार्थ स्मृति- लक्षणम्, तदभाववतितत्प्रकारकत्वे सति अनुभवजन्यज्ञानत्वम् अपथार्थस्मृति- लक्षणमित्येव सुवचम् ।

१. इदमत्राव धेयम् - यज्ञाद्यनुष्ठानजन्यस्वर्गस्य सुखरूपस्य ईश्वर ध्यानजन्य- सुखविशेषस्य काव्य रसास्वादजन्यसुख विशेषस्य च वैषायेकसुखात् विलक्षणत्वेन “अवश्याभ्युपगन्तव्य तया तेषां सुखविशेषाणां सर्वजीवी नुकत्वप्रकारक

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१२७]]

-लोके सुखेच्चैव प्रथममुत्पद्यते तत्साधनतया धनभोजनधर्मादीच्छाः । अतः सुखेच्छाधीनत्वात् साधनेच्छाः सर्वा अपि इतरेच्छाधीनाः । सुखेच्छा तु नैवेतरेच्छाजन्येति इतरेच्छाधीनेच्छा विषयत्वं सुख इति समन्वयः । सुखातिरिक्तेषु उक्तलक्षणाभावान्नातिव्याप्तिः । इतरेच्छाधीनत्वांशाभावे भोजनादावतिव्याप्तिरिति तन्निवेशः । सुखं च द्विविधं वैषयिकं मानोर- थिकं चेति । तत्राद्ये सक्चन्दनवनिनादिसंयोगः निमित्तम् । मानो-

( अनुवृत्तः) ज्ञानविषयत्वं नास्तीति अव्याप्तिवारणाय तादृशवेदनाविषयतावच्छेदक- जातिमत्त्वमिति लचणपरिष्कारस्य आवश्यकत्वेन तेनैव पूर्वोक्तसकलदोषवारण- सम्भवात् लक्षणान्तरकरणप्रयासः व्यर्थः । दुःखाभावस्य अनुकूल वेदनीयत्वेऽपि -तादृशवेदनीयतावच्छेदकसुखत्वरूपजातिमत्वाभावात् न तत्रातिव्याप्तिः । - इतरेच्छाधीनेच्छाविषयत्वस्य लक्षगत्वेऽपि दुःखाभावे अतिव्याप्तिः । तथा स्थित- प्रशीयेच्छा विषयत्वस्य सुखेऽभावात् तदीयसुखे अव्याप्तिश्च “सुखेषु विगतस्पृहः” इति स्मृतेः । एवं साधुजन समवेत सुखेषु

दुःखेषु च इतरेच्छान घीनखलीयेच्छा- इतरेच्छाधीनखलीयेच्छा- निरूपितयोः अविषयत्वविषयत्वयोः क्रमेण सत्त्वेनाऽव्याप्त्यतिव्याप्ती । अतस्तद्वारणाय -जातिघटित लक्षणकरणम् आवश्यकम् । न चैवमपि अनुकूल वेदनीयतावच्छेदकत्वं – सुखत्वस्य न सम्भवति, शत्रुसुखेऽनुकूल वेदनीयतयाः अभावात् ‘इति’ वाच्यम् । अनुकूल वेदनायां स्ववृत्तित्वप्रकारकत्व विशेषणदानेनादोषात् । मूलस्थषष्ठयन्तसर्व- पदस्याऽस्मिन्नेवार्थे तालर्यात् । इच्छाघटितलक्षणेऽपि निरुक्तरीत्या जातिघटितपरि- उकारस्य आवश्यकतया शत्रुसुखे तादृशेच्छाविषयतायाः अभावेन सुखत्वं तत्रान्ति - प्रसक्तमिति इतरेच्छान घीनेच्छायां स्त्रवृत्तित्वप्रकारकत्वरूप विशेषणदान मावश्यकम् । अत एव सुखं दुःखाभावश्च पुरुषार्थः सम्भवति । यत् ज्ञातं सत् स्त्रवृत्तितयेष्यते - स पुरुषार्थ इति तलक्षणात् । इतरेच्छानघोनेच्छाविषयत्वं फलितोऽर्थः " इती- -च्छा ग्रन्थे मुक्तावली । न च “सुख्वहम् इत्याद्यनुव्यवसाय गम्यं सुखत्वादिकमेव- लक्षणम् । यथाश्रुतं तु स्वरूपकथनमिति द्रष्टव्यम्” इति दीपिकाविरोध इति - वाच्यम् । एतादृशगुरुतरपरिष्कारं विनैव सुलभतया लक्षणान्तरं सम्भवतीति दर्शन एव दीपिकाकृतां तात्पर्यात् । वस्तुत एकलक्षणस्थ लक्षणान्तरादूषकत्वम् । अन्यथा ज्ञानाधिकरणत्वरूपात्मलक्षणस्य इच्छाधिकरणत्वरूप लक्षणान्तरसत्त्वेन दुष्टत्वापत्तेः । एवमेव प्रतिकूल वेदनीयतावच्छेदकजातिमत्त्वं दुःखलक्षणं निर्दुष्टमिति वेदितव्यम् ।

Scanned with CamScanner

[[१२८]]

तर्कसङ्ग्रहः

रथिके च ज्ञानं निमित्तम् । उभयत्रात्ममनः संयोगः असमवायी । आत्मा समवायी । धर्मस्तु सुखसम्पादकः । सुखं सर्वमनित्यं द्विक्षणावस्थायि च,. नित्यसुखानङ्गीकारात् । ईश्वरस्य कर्तृत्वग्राहकमानात् तस्य नित्यज्ञानादि - सिद्धावपि तस्य नित्यसुखाद्यसिद्धिरिति प्राञ्चः । " नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म " इति श्रुत्या ईश्वरे नित्यसुखसिद्धिरिति तु नव्याः इत्यन्यत्र विस्तरः ।

ततः

सर्वेषां प्रतिकूलतया वेदनीयं दुःखम् ।

दुःखस्वरूपमाह — सर्वेषामिति । सर्वजीवसमवेतप्रतिकूलत्वप्रकारक - ज्ञानविषयत्वं दुःखलक्षणम् । दुःखं मत्प्रतिकूलमिति ज्ञाने दुःखस्यः विशेष्यतया लक्षणसमन्त्रयः । विरक्तानां वैषयिकसुखे प्रतिकूलत्वज्ञानात् तत्रातिव्याप्तिवारणाय सर्वपदम् । अत्रापि पूर्ववत् इतरद्वेषानधीनद्वेष विषय- त्वमिति परिष्करणीयम् । नो चेत् शत्रुसुखे सर्पव्याघ्रादौ च सर्वसमवेत- प्रतिकूलत्वप्रकारकज्ञान विशेष्यतासत्त्वादतिप्रसङ्गः। प्रथमं दुःखे द्वेषः, परं तत्साधनसर्पादौ द्वेषः इति दुःखसाधन विषयकद्वेषाणां दुःखद्वेषाधीनतया नातिव्याप्तिः । दुःखद्वेषस्तु इदं दुःखमिति ज्ञानादेवोत्पद्यते इति तन्त्र इतरद्वेषाधीनता । शत्रुसुखेऽपि दुःखद्वेषानधीन द्वेष विषयत्वं नास्तीति न दोषः । द्वेषविषयत्वमात्रोक्तौ सर्पादावतिव्याप्तिः । अतः इतरद्वेषा- नधीनत्वम् । तथाच सर्पद्वेषः दुःखद्वेषाधीन इति नातिव्याप्तिः । सुख– दुःखयोः फलरूपतया सर्वत्र फलेच्छाद्वेषौ फलज्ञानजन्यौ, उपायेच्छाद्वेषौ प्रति फलेच्छाद्वेषौ कारणमिति तत्त्वम् । दुःखमपि वैषयिक मानसिकं च इति द्विविधम् । वैषयिके कण्टकादिसंयोगो निमित्तम् । मानसिके प्रिय-

1 वस्तुनाश चिन्तितालाभव्याघ्रसर्पातिताय्यादिज्ञानं निमित्तम् । सर्वत्राधर्मः प्रयोजकः । सुखदुःखादिप्रयोजकादृष्टस्य भोग एव मुख्य फलम् न भुज्यमाने सुखदुःखे । तथा सति तयोः भोगस्य निर्हेतुकत्वापातात् । भुज्यमाने सुखदुःखे जनयित्वैव अदृष्टनाशात् । न स्याच्च भोगस्यावश्यकता । अत एव न्यायवार्तिकटीकायां वाचस्पति मिश्राः

सुखदुःखबुद्धयुत्पादे एव च धर्माधर्मयोरुपयोगः । न तु सुखदुःखोत्पादे " इति ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

इच्छा कामः । क्रोधः द्वेषः । कृतिः प्रयत्नः ।

[[१२६]]

प्रयत्नं प्रतीच्छा कारणम् । इच्छां प्रति तु ज्ञानं कारणम् । जानाति, इच्छति, करोति, इति क्रमात् । परन्तु न सर्वं ज्ञानं इच्छाजनकम्, दुःखज्ञानात् दुःखे तदुपाये च द्वेषस्यैव जननात् । तस्मात् सुखं दुःखं वा जानाति, इच्छति, द्वेष्टि वा तदनन्तरं तदनुसारेण यतते, इति वक्तव्यम् । तथाच ज्ञानेच्छाद्वेषप्रयत्नानां सविषयक पदार्थानां मध्ये ज्ञान- स्यैवेतरकारणतया तत् प्रथमं निरूप्य तस्य च सुखविषयकत्वे इच्छा- जनकत्वं, दुःखविषयकत्वे द्वेषजनकत्वमिति अनुभवात् ज्ञानानन्तरं सुख- दुःखे च निरूप्य, तद्ज्ञानजन्येच्छाद्वेषौ, तत्कार्यभूतप्रयत्नं च क्रमशो निरूपयति– इच्छेत्यादिना । अहमिच्छामि, अहं द्वेष्मि, अहं करोमीतिप्रतीतिविषयतावच्छेदकानि इच्छात्वद्वेषत्वकृतित्वानि लक्षणानि । कामः क्रोधः कृतिरिति निर्वचनमात्रम् । जानाति इच्छति द्वेष्टि वा, करोति निवर्तते वा, इति क्रमात् ज्ञानजन्यत्वे सति कृतिजनकत्व मिच्छायाः, ज्ञानजन्यत्वे सति निवृत्तिजनकत्वं द्वेषस्य, इच्छाजन्यत्वे सति गुणत्वं प्रयत्नस्य च लक्षणं बोध्यम् । कृतिमत्त्वं

। कर्तृत्वम् ॥ अतः सर्वदा कर्तरि कृतिः विशेषणमिति विषयतासम्बन्धेन कार्यमात्रं प्रति कारणतावच्छेदकमित्यपि कृतिलक्षणम्, कार्यमात्रं प्रति कर्तुः कारणत्वात् ।

एवम्

आख्यातशक्यतावच्छेदकधर्मवत्त्वमपि कृतिलक्षणं भवति ।

लाघवेन आख्यातमात्रस्य शक्तिः कृतित्वावच्छिन्ने एवेति कृतित्वे आख्यात- शक्यतावच्छेदकत्वमिति समन्वयः । यद्यपि भाष्यादौ कामस्येच्छाप्रभेदत्व- मभिहितम् तथापि स्वर्गकामे इत्यादी । इच्छामात्रवाचकत्वावगमात् इत्थमुक्तम् । यद्वा कामोऽपि इच्छाविशेष एव न गुणान्तर मिति ज्ञापनाय इच्छा काम इत्युक्तम् । इयं चेच्छा द्विविधा । एका उपायविषयिणी समान- धर्मितावच्छेदककेष्टसाधनताज्ञानसाध्या । अपरा तु फलविषयिणी फल- ज्ञानसाध्या । अत्र " कामोऽभिलाषो रागः सङ्कल्पः कारुण्यं वैराग्य- मुपधा भावः इत्येवमादयः इच्छाभेदाः " इति भाष्यम् । तत्र स्त्रीविषयकेच्छा कामः । अभ्यवहारेच्छा अभिलाषः । पुनः पुनः विषयानुरञ्जनेच्छा रागः । अनासन्नक्रियेच्छाः सङ्कल्पः । स्वार्थमनपेक्ष्य परदुःखप्रहापोच्छा

तसं ९

Scanned with CamScanner

[[१३०]]

तर्कसङ्ग्रहः

।

कारुण्यम् । दोषदर्शनात् विषयपरित्यागेच्छा वैराग्यम् । परवञ्चनेच्छा उपधा कपटपदाभिधेया । अन्तर्निगूढेच्छा भावः । चिकीर्षाजिहीर्षादयोऽपि इच्छाभेदा भवन्ति । चिकीर्षा कर्तुमिच्छा । जिहीर्षा हर्तुमिच्छा । आदिना परद्रव्यादानेच्छा स्पृहा; अवश्यकर्तव्ये त्यागे स्वद्रव्यापरित्यागेच्छा कार्पण्यम्; अन्यायेन परद्रव्यादानेच्छा लोभः ; इत्यादेः परिग्रहः । अत्र च ज्ञानं निमित्तकारणम्, आत्ममनः संयोगोऽसमवायी, आत्मा च समवायी, इति बोध्यम् । भाष्ये “द्रोहः क्रोधो

।

मन्युरक्ष- मामर्षः " इति द्वेषभेदाः उक्ताः । तत्र अलक्षित विकारः अपकारपर्यवसायी द्रोहः; आशुतरविनाशी लक्षित विकारः क्रोधः धीरानुविद्धः अपकारपर्यव- सायी; अपकारासमर्थस्य अपकारिणि निगूढो द्वेषः मन्युः; परापकारा- द्वेषोऽमर्षः इत्याद्यूह्यम् । आदिना सहनमक्षमा; स्वपरिभवाक्षमो ईर्ष्यासूयादयो ग्राह्याः । अत्र च दुःखं तत्स्मृतिर्वा निमित्तकारणम् । शेष पूर्ववत् । " प्रयत्नः संरम्भः उत्साहः इति पर्यायाः” इति च माष्यम् । स द्विविधः । जीवनपूर्वकः इच्छाद्वेषपूर्वकश्च इति । सुप्तस्य प्राणापानादिप्रेरकः प्रबोधकाले मनसः इन्द्रियान्तरप्राप्तिहेतुश्च प्रथमः । प्राणक्रिया असाधारण- निमित्तजन्या, क्रियात्वात् इत्यनुमानं तत्र मानम् । इच्छापूर्वकः द्वितीयः । घटपटादिनिर्माणानयनादिषु करचरणादिव्यापारहेतुः । द्वेषपूर्वकः शत्रुवधादौ ।

विहितकर्मजन्यः धर्मः ।

•

धर्मलक्षणमाह - विहितेति । विहितकर्मजन्यत्वं धर्मस्य लक्षणम् । दर्शपूर्णमासादिविहितकर्म जन्यत्वस्य धर्मे सत्त्वात्समन्वयः । विहितकर्मप्रत्यक्षे विहितकर्मध्वंसे चातिव्याप्तिवारणाय अतीन्द्रियगुणत्वमपि लक्षणे देयम् । ध्वंसे गुणत्वाभावात् प्रदक्षिणनमस्कारादि विहितकर्मविषयकप्रत्यक्षे अतीन्द्रि- यत्वाभावाच्च नातिव्याप्तिः । १

१ वस्तुतस्तु विहितकर्मणां शरीरस्थत्वेन अदृष्टस्यात्मगुणत्वेन च वैयधिकर- यात् विहितकर्मजन्यत्वं तादृशकर्मानुकूलकृति जन्यत्वमेव वाच्यम् । एवं च चैत्रीय-

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

निषिद्धकर्मजन्योऽधर्मः ।

[[१३१]]

अधर्मलक्षणमाह – निषिद्धेति । अत्रापि पूर्ववत् निषिद्धकर्मजन्यत्वे सति अतीन्द्रियगुणत्वं पर्यवसितं लक्षणम् । अत्र यद्यपि अदृष्टत्वेन- धर्माधर्मयोः ऐक्यम् । तथापि तयोः परस्पर विरुद्धतया अत्यन्तं स्पृहणीयास्पृहणीयसुखदुःखकारणतया च विहितनिषिद्धकर्मजन्य नया चैवं पृथग्विभागः भाष्यकारैः कृतः । न च धर्माभाव एवाधर्मोऽस्तु इति शङ्क्यम् । निन्दितकर्म जन्मनः नरकादिप्राप्तिहेतोः भावरूपगुणस्यैव अधर्मत्वात् । ततश्च विहितनिषिद्धक्रियाजन्यतावच्छेदकसुखदुःखा- साधारणकारणतावच्छेद कज़ा तिमन्तौ धर्माधर्माविति फलितम् । मिथ्याज्ञान जन्य वासनाजन्यतावच्छेदक जातिस्तु उभयसाधारणी अदृष्ट- त्वरूपा ज्ञेया । एतदुभयमप्यतीन्द्रियम् । न च धर्माधर्मयोः सत्त्वे मानाभावः । आशुविनाशियागनिष्ठा वेदबोधिता कालान्तरभा विस्वर्ग- -साधनता सद्वारा, साक्षादसाधनतात्वे सति साधनतात्वात् इत्यनुमानस्यैव प्रमाणत्वात् । ननु यागध्वंस एव तद्वयापारोऽस्तु । नचैवं सति यागस्य स्वर्ग प्रतिबन्धकत्वापत्तिः, कारणीभूताभावप्रतियोगित्वस्यैव प्रतिबन्धक- स्वात्, स्वर्गकारणीभूतयागध्वंसरूपाभावप्रतियोगित्वस्य यागे सत्त्वात् । अतएव च समाप्ति प्रति विघ्नध्वंसः कारणम्, विघ्न्नः प्रतिबन्धकः, इत्युच्यते । तच्च यागीयप्रतिबन्धकत्वं श्रुतिविरुद्धमिति वाच्यम् । प्रतिबन्ध- लक्षणे कारणीभूताभावस्य संसर्गाभावत्वेनैव ग्रहणात् । अन्यथा घटध्वंसं

।

प्रति कारणीभूतस्य कपालध्वंसस्य प्रतियोगिनः कपालस्य घटध्वस 3

प्रतिबन्धकत्वापत्तिः । समाप्तिं प्रति विघ्नध्वंसस्य संसर्गाभावत्वेनैव कारण-

ः । त्वम् । घटध्वंस प्रति कपालध्वंस्य ध्वंसत्वेनैव कारणत्वम्, न तु संसर्गा-

( अनुवृत्तः ) यागानुकूल कृत्या मैत्रीयात्मनि अदृष्टोत्पत्तिवारणाय समवायेन अदृष्टोत्पत्ति ‘प्रति समवायेन तादृशकृतेः कारणत्वं वक्तव्यम् । तथा च तादृशकृतिनिष्ठसमवाय- सम्बन्धावच्छिन्न जनकतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्न जन्यताश्रयत्वमेवदृष्टत्वमिति लक्षणपरिष्कारात् विहितकर्मजन्य प्रत्यक्षे विहितकर्मध्वंसे च नातिव्याप्तिः । कर्मणः स्वप्रत्यक्षं प्रति स्वध्वंसं प्रति च क्रमेण विषयतासम्बन्धेन प्रतियोगितासम्बन्धेन च कारणत्वमिति अतीन्द्रियगुणत्वदलोपादानं व्यर्थमिति बोध्यम् । एवमधर्मलक्षणेऽपि ।

Scanned with CamScanner१३२

तर्कसङ्ग्रहः

[[77]]

भावत्वेन । एवं चात्रापि यागध्वंसस्य ध्वंसत्वेनैव कारणत्वमित्यदोषादिति चेत्, न विहितकर्मध्वंसत्वे तस्य कीर्तनादिनाश्यत्वानुपपत्तेः, ध्वंसस्य ध्वंसानङ्गीकारात् । न च " धर्मः क्षरति कीर्तनात् इत्यस्य विहित- क्रिया कीर्तनात् फलं नोत्पादयति, इत्यर्थकतया कीर्तनस्य प्रतिबन्धक- त्वान्न दोष इति वाच्यम् । चिरातीतेन कीर्तनादिना कालान्तरभाविस्वर्ग- फलप्रतिबन्धायोगात् । एवं प्रायश्चित्तादिनाश्यत्वेन दुरितापूर्वसिद्धिः । ध्वंसस्य निषिद्धकर्मव्यापारत्वे कृतप्रायश्चित्तस्यापि नरकोत्पादप्रसङ्गः । एकं तत्वज्ञाननाश्यतयाप्यदृष्टसिद्धिरित्याह्यम् । गङ्गास्नानादौ देवताप्रीतेरभावेन, स्वमते ईश्वरे प्रीतेरभावेन च देवताप्रीतेः द्वारत्वमत्यन्तमसम्भावित- मिति दिकू ।

अत्र विधिनिषेधयोः नराधिकारिकत्वात् विहित निन्दितकर्माणि श्रेयस्कामैरवश्यमवगन्तव्यानि । तदानीमेवेष्टप्राप्तिः अनिष्टपरिहारश्च सम्पादयितुं शक्यते । “सुखार्थाः सर्वभूतानां मतास्सर्वाः प्रवृत्तयः । सुखं च न विना धर्मात्तस्माद्धर्मपरो भवेत् ॥” इत्याचार्यवाग्भटवचनम् । सके सुखार्थिन एव । न कोऽपि दुःखार्थी । भारापगमे सुखी संवृत्तोऽहमित्यनु- भवेन दुःखध्वंसोऽपि सुखत्वेनोपचर्यते । “धर्मज्ञसमयः प्रमाणम्, वेदाश्च” इत्यापस्तम्बवचनात्, “यमार्याः क्रियमाणं तु शंसन्त्यागमवेदिनः । स धर्मों यं विगर्हन्ते तमधर्मं प्रचक्षते ॥” इत्यादि विश्वामित्रादिमहर्षिवचनाच श्रुतिस्मृतिसदाचारादिभिः धर्म सम्यगवगम्य सर्वैः सत्कर्मनिरतैर्भ- वितव्यम् । एवं सत्कर्मजन्यधर्मविशेषात् शास्त्रे प्रवृत्तिः । ततः पदार्थतत्त्व- ज्ञानान्त् आत्मस्वरूपज्ञानम् । ततो दुःखध्वंसः इति धर्माधर्मनिरूपण प्रसङ्गात् सङ्क्षेपतः किञ्चिदुक्तम् ।

बुद्ध्यादयोऽष्टावात्ममात्रवृत्तिगुणाः ।

बुद्धीच्छा प्रयत्ना नित्या अनित्याच । नित्या ईश्वरस्य । अनित्या जीवस्य ।

बुद्धयादीनामाश्रयमाह - आत्ममात्रवृत्तिगुणा इति । आत्मे- तरावृत्तिगुणा इति तदर्थः । आत्मवृत्तित्वांशस्य न विवक्षा,

विवक्षा, सुख- दुःखद्वेषधर्माधर्माणाम् ईश्वरेऽनङ्गीकारात् । जीवमात्रनिष्ठानां कर्माधीनानां

Scanned with CamScanner

[[1]]

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१३३]]

तेषामनित्यत्वमेव । ज्ञानेच्छाकृतीनाम् ईश्वरीयाणां नित्यत्वं जीवीयानामनित्यत्व- मिति बोधनायाह – बुद्धीच्छा प्रयत्ना इति । ईश्वरस्येति । ईश्वरस्य शरीराभावात् तदीयबुद्धयादेः शरीरनिरपेक्षतया सर्वप्रपञ्च विधायकस्य तस्य बुद्धयादीनां सर्वविषयकत्वम्, “यो रुद्रो विश्वा भुवनाविवेश " "” ईशानः सर्वविद्यानाम् “, “यः सर्वज्ञः सर्ववित् " इत्यादिश्रुतेः । विनिग- मनाविरहात बुद्धीच्छा प्रयत्नानां च सर्वविषयकत्वम् । जीववर्तिनां नाशप्रतीति- बलात् ईश्वर भिन्नविभुविशेषगुणानां स्वोत्तरोत्पन्नगुणनाश्यत्वनियमाच्चानित्यत्वद्वि- क्षणावस्थायित्वयोः सिद्धावपि ईश्वरवर्तिनां तेषाम् अनित्यत्वसाधक मानाभावात् नित्यत्वमेवेति भावः । मतान्तरे चेश्वरस्य नित्य सुखमप्यङ्गीकुर्वन्ति । संस्कारः त्रिविधः वेगो भावना स्थितिस्थापकश्चेति ।

अथ संस्कार विभागमाह संस्कार इति । संस्कारत्वजातिमत्त्वं संस्कारस्य लक्षणम् ।

वेगः पृथिव्यादिचतुष्टयमनोवृत्तिः ।

वेगमाह - पृथिव्यादिति । इष्वादिषु जायमाना या प्रयत्न- चदात्मसंयोगजन्या प्रथमक्रिया तज्जन्यः द्वितीयक्रियाजनकः मूर्तवृत्तिः चेगः । नैतल्लक्षणम्, किन्तु स्वरूपकीर्तनम् । लक्षणं तु मनोवृत्ति- त्वमात्रमेव, इतरांशस्य लक्षणमवेशे प्रयोजनविरहात् । ’ वेगश्व कारण- गुणाज्जायते । कचित्कर्मणोऽपि । कर्मजनकश्च । विनश्यति चायं कचित्ः विलक्षणसंयोगात्, कचिदाश्रयनाशात् कचित् स्वजन्यकर्मणश्च । न च क्रियातिरिक्ते वेगे मानाभावः, वेगेन चलतीति प्रत्यक्षस्यैव प्रमाणत्वात् । ननु मूर्तेषु दिक्कृत विशेषणता सम्बन्धेन सर्वस्यापि प्रपञ्चस्य वर्तमानतया मनो-

१ ननु मनोवृत्तित्वस्य सङ्ख्यादावपि सत्त्वादतिव्याप्तिरिति चेत्, न; अमूर्तावृत्ति- स्वस्यापि विशेषणात् । एवं च रूपादौ अतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यदलम् । वस्तुतस्तु क्रियायां परत्वापरत्वयोश्चैत लक्षण मतिव्याप्तम् “क्षितिर्जलं तथा तेजः पवनो मन एव च । परापरत्वमूर्तत्व क्रिया वेगाश्रया अमी ॥” इति वचनात् । इवादित मनस्समवेतत्वाभावेन अव्यासेश्च । तस्मात् प्रत्यक्षसिद्ध वेगत्वजातिमत्त्वं वेगलक्षण- मिति बोध्यम् ।

Scanned with CamScanner

[[१३४]]

तर्कसङ्ग्रह

"”

निरूपितवृत्तित्वं घटादिष्विति तत्रातिव्याप्तिरिति चेत्, न मनोनिरूपित- वृत्तित्वे समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशात् घटादीनां समवायेन तत्र वृत्तित्वविरहाददोषात् । ननु क्रियासंयोगादौ समवायेन मनोवृत्तित्वमिति चेत्, संस्कारत्वस्यापि लक्षणे प्रवेशात् क्रियादौ तदभावात् ॥

अनुभवजन्या स्मृतिहेतुर्भावना ।

" दृष्टश्रुतानुमितेष्वर्थेषु स्मृतिप्रत्यभिज्ञानहेतुः " इति भाष्यदर्शनात् अनुभव एव भावनाहेतुरित्यभिप्रायेणाह — अनुभवेति । अनुभूत- मेव स्मर्यते, नाननुभूतम् । अनुभवे नष्टेऽपि कालान्तरे स्मृतिजननातू मध्ये कश्चन व्यापारः कल्प्यः । स एव भावनापदवाच्यः । अनुभवजन्यत्वे सति स्मृतिहेतुत्वं भावनाया लक्षणम् । प्रथममनुभवः । तदनु भावनाख्यः- संस्कारः । ततः स्मृतिरिति समन्वयः । अनुभवजन्यत्वमात्रोक्तौ तद्ध्वंसे, स्मृतिहेतुत्वमात्रोक्तौ आत्मादौ चातिव्याप्तिः । अतो दलद्वयोपादानम् । ननु ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनः तादात्म्येनैव कारणतया अनुभवनिष्ठसम- वायसम्बन्धावच्छिन्नकारणता निरूपित कार्यताश्रयत्व विवक्षणादेव ध्वंसेऽति- व्याप्तिवारणात स्मृतिहेतुत्वदले व्यर्थमिति चेत्, न स्मृतिं प्रत्यनुभवस्यः समवायेनैव कारणत्वात् तत्रातिव्याप्तित्रारकतया सार्थक्यात् । एतेन गुणत्वइलेनैव ध्वम्मेऽतिव्याप्यभावात् स्मृतिहेतुत्वदलं किमर्थमिति. शङ्कानवकाशः । स्मृतावतिव्याप्तिवारकतया सार्थक्यमिति पूर्वमुक्तत्वात् । न च विशिष्टबुद्धिं प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणत्वात् विशेषणज्ञानात्मक- दण्डानुभवजन्यत्वस्य दण्डी पुरुष इति स्मृतिकारणत्वस्य च दण्डी पुरुष इति विशिष्टबुद्धी सत्त्वात् अतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । यतः अत्रानुभव- जन्यत्वं अनुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वरूपम्, नतु अनु– भवनिष्ठकारणता निरूपित कार्याश्रयत्वम् । तथा च विशिष्टबुद्धिं प्रति विशेषणानुभवस्यापि ज्ञानत्वेनैव कारणतया ज्ञानत्वावच्छिन्नकारणतानिरू– पिनकार्यताश्रयत्वस्यैत्र विशिष्टबुद्धौ सत्त्वेन अनुभवत्वावच्छिन्नकारणत्वा- भावान्नातिव्याप्तिः । विशेषणानुभवादिव विशेषणस्मरणादपि दण्डी पुरुष इत्यादि विशिष्टज्ञानस्योदयात् स्मृत्यनुभवसाधारणज्ञानत्वेनैव तत्र कारणता

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१३५]]

अत्र तु अनुभवत्वेनैवेति विशेषः । वस्तुतस्तु स्मृतेरपि स्मृत्युत्पत्या स्मृतेरपि भावनोत्पत्त्या च स्मृतिजनकत्वं स्मृत्यन्तर इति स्मृतावेवातिव्याप्तिः । स्मृति- जन्यत्वं च भावना विशेषे सम्भवतीति अन्याप्तिश्चेति पूर्वोक्तानुभवत्वावच्छिन्न- कारणता निरूपितकार्यता श्रयत्वस्य लक्षणत्वं नाङ्गीकर्तुं शक्यते । अतः स्मृत्यनु- भवसाधारण्येन ज्ञानत्वेनैव कारणत्वं वक्तव्यम् । एवं च ज्ञानत्वावच्छिन्न- कारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वमित्युक्ते इच्छादिकं प्रत्यपि ज्ञानस्य कारण- तत्रातिव्याप्तिवारणाय स्मृतिहेतुत्वदम् । स्मृतिसाधारणस्मरण- कालादावतिव्याप्तिवारणाय स्मृतित्वावच्छिन्नजन्यतानिरूपितजनकताश्रयत्वं

तया

वक्तव्यम् । तथापि पूर्वोक्तरीत्या स्मृतेपि स्मृतिसम्भवात् पुनरपि तस्य संस्कारद्वारा स्मृतिहेतुत्वात् स्मृतावतिव्याप्तिस्तदवस्थैव । तदर्थं ज्ञानस्या- व्यवहितपूर्वक्षणावच्छिन्नजनकत्वं निवेशनीयम् । ज्ञानस्य स्मृतिं प्रतिः संस्कारद्वारेव कारणतया संस्कारं प्रत्येवान्यव हितकारणतया न दोषः । एतदर्थलाभायैव ग्रन्थकारः अनुभवजन्या इति निर्दिष्टवान् ।’ अनुभवस्य प्रयोजकत्वरूपकारणता निरासायेति हृदयम् ।

103576 1157

अत्रेदं तत्त्वम् । अनुभवजन्येत्यस्य अनुभवत्वावच्छिन्न समवायघटित - सामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्न व्यापारानवच्छिन्नकारणता निरूपित कार्यतावच्छेद करू- पजातिविशेषवत्त्वम् अर्थः । सा च जातिः भावनात्वमेव । तद्वत्त्वं च भावनायाः लक्षणम् । सम्बन्धविशेषावच्छिन्नत्वनिवेशात् अनुभवध्वंसे, व्यापारान वच्छिन्नत्व निवेशात् स्मृतौ च नातिव्याप्तिः । अथैवं परिष्कारे विशेषणदलेनैव सकलदोष- वारण सम्भवात् स्मृतिजनकत्वदलस्य वैषर्थ्यापत्तिरिति चेत् इष्टापत्तेः । ननु निरुक्तं कार्यतावच्छेदकत्वं भावनात्वजातेः न सम्भवति अनुभवस्येव स्मृतेरफि भावनाजनकतथा भावनात्वम् अनुभवत्वावच्छिन्न कारणता निरूपित कार्यतातिप्रसक्तत्वान्ना तदवच्छेदकम्, अन्यूनानतिरिक्तवृत्तिधर्मस्यैव कार्यतावच्छेदकत्वात् । तथाचा निरुक्तलक्षणस्थ असम्भवः इत्यत आह- स्मृतिहेतुरिति । स्मृतित्वावच्छिन्नसम- वायघटित सामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपितव्यापारानं वच्छिन्न कारण- तावच्छेद कजातिमत्त्वं तदर्थः । सा च जातिः भावनात्वमिति लक्षणसमन्वयः कार्यतायां समवायावच्छिन्नत्वनिवेशात् कालिकादिसम्बन्धमादाय घटादो, कारणता यह

Scanned with CamScanner

[[१३६]]

तर्कसङ्ग्रह

यद्वा समवायघटितसामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्नस्मृतित्वावच्छिन्न- जन्यता निरूपितजनकतावच्छेदकजातिमत्त्वमिति जातिघटितलक्षणपरिष्कारेण दोषाः अपनेतव्याः । एवं च पूर्वोक्तभाष्यवचनमपि सङ्गतं भवति । अतीन्द्रियश्चायं गुणः स्मृतिरूपस्वीयफलेनैवानुमेयः । अत एव रघुवंशे “फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव ।” इति महाकविः कालिदासः ।

अन्यथाकृतस्य पुनः तादवस्थ्यसम्पादकः स्थितिस्थापकः कटादिपृथिवीमात्रवृत्तिः ।

क

स्थितिस्थापकस्य लक्षणमाह–अन्यथेति । स्थितिस्थापकशब्दस्य स्थितेः पूर्वकालसबन्धि विलक्षणसंस्थानजातीयायाः स्थापकः पुनरुत्पत्ति- जनकः इत्यर्थः। अन्यथेत्यादिवाक्ये अन्यशब्दस्य प्रकरणात् पूर्वावस्थान - भिन्नावस्थानाश्रयत्वम्, “प्रकारवचने थाल्” इति सूत्रानुसारेण थालूप्रत्य- यस्य प्रकारतानिरूपकत्वम्, कृञ्धातोः कृतिः, क्तप्रत्ययस्य विषयताविशिष्ट- त्वम्, षष्ठ्याः आधेयत्वं चार्थः । सा अवस्था यस्य सः तदवस्थः । तदव- स्थव्यं भावः तादवस्थ्यम् । तच्च तदवस्थावत्त्वम् । “विशिष्टात् भावप्रत्ययो विशेषणमभिधत्ते” इति न्यायात् तदवस्थेति फलितोऽर्थः । तथा च पूर्वावस्थानभिन्नावस्थानाश्रयत्वम्प्रकार ककृति निरूपित विषयता विशिष्टवस्तुनिष्ठ पूर्वावस्थान सम्पादकत्वं स्थितिस्थापकस्य लक्षणम् । आत्ममनोवृत्तिसंस्कारत्व या लक्षणम् । अतीन्द्रियोऽयं नित्यगतो नित्यः, अनित्यगतोऽनित्यः, कारणगुणजन्यः, क्रियाविशेषहेतुश्च । तत्र नायं साक्षात्पूर्वावस्थान सम्पादकः,

। किं तु वेग इव कटादौ तादृशसंयोगानुकूल क्रिया मुत्पादयति । सा च क्रिया

( अनुवृत्तः) व्यापारानवच्छिन्नत्वनिवेशात् अनुभवे स्मृतौ च नातिव्याप्तिः । स्मृतेरपि अनुभवस्येव स्मृतिजनकत्वं स्वजन्य भावनाख्य संस्कारद्वारैव न साक्षात् इत्यङ्गीकारात् । “एवं च अनुभवजन्या स्मृतिहेतुः भावना इत्यस्य निरुक्तरीत्या लक्षणद्वयपरत्वे तात्पर्यमिति । मणिकृद्भिन्नमते द्वितीयलक्षणघटक स्मृतिपदं प्रत्यभिज्ञाया अप्युपलक्ष- व्यम् । अत एव “स्मरणे प्रत्यभिज्ञायामप्यसौ हेतुरुच्यते ।” इति कारिकावली ।

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१३७]]

विद्यमान संयोग विशेषं नाशयित्वा पूर्वस्थितिजातीयसंयोगं जनयति इति विवेकः । वेगस्तु स्वदेशोत्तरसंयोगजनक क्रियामात्रजनक इति भेदः । स्थितिस्थापकस्याप्रत्यक्षत्वेऽपि बलादुन्नमितधनुः शाखादिक्रिया स्वाश्रयस्य यथापूर्वसंयोगजनक विलक्षणकारणवती विलक्षण क्रियात्वात् इत्यनुमानेन तत्सिद्धिः । स च सिद्धयन् - पृथिव्यामेव सिद्ध्यति, तत्रैव तत्कार्योपलब्धेः इत्याह- कटादिपृथिवीमात्रवृत्तिरिति । तालपत्रादिरचितः कटः आकुश्चित एव रक्षितः कदाचित् प्रसारितोऽपि संस्कारवशात् पुनरपि वेष्टमान एव भवति । आदिना धनुःशाखादिपरिग्रहः ।

ननु अरुच्यादीनां गुणानां पूर्वोक्तचतुर्विंशतिगुणानन्तर्भूतानाम- निरूपणात् ग्रन्थोयं न सकलगुण निरूपकः इति चेत्, न अरुच्यादीनाम् इष्टाभावादिष्वन्तर्भावात् । तथा हि- अरुचिरिष्टाभावः । आलस्यं यत्नाभावः । लघुत्वं गुरुत्वाभावः । काठिन्यं स्पर्शभेदः । स्नेहाभाव एव रौक्ष्यम् । रूक्षपदस्या स्निग्धपर्यायत्वदर्शनात् इति ।

[[1]]

अथ गुणानां विशेषज्ञानार्थं किञ्चिदिहोच्यते । रूपादिचतुष्टयं ‘परत्वादिपञ्चकं स्थितिस्थापकवेगौ चेत्येकादश अमूर्तद्रव्यावृत्तिगुणाः । अविभुवृत्तिपरिमाणवत्त्वं

वा । मूर्तत्वं च क्रियाजनकतावच्छेदकतया

मूतत्वं च क्रियाश्रयत्वम्, अपकृष्टपरिसिद्ध जातिरिति नव्याः ।

सर्वेष्वपि प्रकारेषु पृथिव्यप्तेजोवायुमनांसि मूर्तानि । इतराण्यमूर्तनि । शब्दादिभावनान्ताः मूर्तावृत्तिगुणाः । मूर्तमात्रवृत्ति गुणास्तु परत्वम्, अपरत्वम्, परममहत्त्व भिन्नपरिमाणं च । अमूर्तसामान्यवृत्तिगुणः एक एव । स च परममहत्परिमाणम् । सङ्ख्यादिविभागान्ताः पञ्च मूर्तीमूतभयवृत्ति– गुणाः । गुरुत्वं विहाय सङ्ख्यादिस्नेहान्ताश्चक्षुषा त्वचा च ग्राह्या गुणाः ।

[[3]]

१ इदं च अन्यथाकृतेषु जलादिषु पूर्वावस्थान प्राप्त्यदर्शनात् तेषु तत्प्राप्स्य नुमेय स्थितिस्थापक ख्यगुणकल्पने मानाभावः इति वदतां नव्यानां मतानुसारेण । " स्थितिस्थापकस्तु स्पर्श वद्रव्येषु वर्तमानः” इति भाष्यवचनं प्रमाणीकुर्वन्तः प्राचीनास्तु अयं गुणः पृथिव्यादिचतुष्टये वर्तते इत्याहुः । अतएव “स्थिति- स्थापक संस्कारः क्षितौ, केचिच्चतुर्ष्वपि ।” इति कारिकावली ।

Scanned with CamScanner

१३८.

तर्कसङ्ग्रहःishe

शब्द स्पर्शरूपरसगन्धाः एकैकब हिरिन्द्रियग्राह्याः ।

गुरुत्वादृष्टभावना- स्थितिस्थापकाः अतीन्द्रियगुणाः । संयोग विभागौ द्वित्वत्रित्वादयः द्विपृथक्त्व- त्रिपृथक्त्वादयश्च अनेकाश्रितगुणाः । रूपादिचतुष्टयम् एकत्वैकपृथक्त्व- परिमाणानि परत्वादिसंस्कारान्ताः एकैकद्रव्यवृत्तिगुणाः । अपाकजं रूपादिचतुष्टयम्, अपाकजं द्रवत्वं स्नेहवेगजवेगगुरुत्वैक पृथक्त्व- परिमाण स्थितिस्थापक संस्काराः कारणगुणजन्याः । स्वाश्रयसमवायिकारण-: वृत्तिस्वसजातीयगुणजन्यत्वं कारणगुणोत्पन्नत्वम् । शब्दादिनवकं भावना- ख्यसंस्कारश्च विभुविशेषगुणाः अकारणगुणोत्पन्नाः । स्वाश्रयसमवायि- कारणवृत्तिगुणजन्यगुणाश्रयत्व सम्बन्धेन स्वविशिष्टान्यत्वं अकारणगुणोत्पन्न– त्वमिति विवेकः ।

॥ इति गुणपरिच्छेदः

चलनात्मकं कर्म । ऊर्ध्वदेश संयोगहेतुरुत्क्षेपणम् । अधो- देशसंयोग हेतुरपक्षेपणम् । शरीरसन्निकृष्टसंयोग हेतुराकुञ्चनम् । शरीर- विप्रकृष्टसंयोग हेतुः प्रसारणम् । अन्यत्सर्वं गमनम् ।

कर्म निरूपयति—–चलनेति । कर्मत्वं च संयोगविभागयोरन पेक्षकारण- त्वम् । तदर्थश्च स्वपश्चाद्भाविभावात हकारेण स्वजन्य विभागाधीनसंयोगजनकत्वम् । क्रिया, क्रियातो विभागः, विभागात् पूर्वसंयोगनाशः, ततः उत्तरसंयोगो- त्यत्तिः, इतिक्रममनुसृत्य लक्षणसमन्वयः । यद्वा कर्मत्वजातिमत्त्वं लक्षणम् अथवा संयोग भिन्नत्वे सति संयोगासमवायिकारणत्वं कर्मलक्षणं बोध्यम् । चलनात्मकत्वोक्तिस्तु तादृशजातेः ‘चलति’ इत्यनुगत प्रतीतिसिद्धत्वस्फोरणाय ।

ननु कर्म नातिरिक्तम्, संयोगविभागसन्तानस्यैव चलतीति प्रत्यय- विषयत्वादिति चेत्, न निश्चलेऽपि भूतलादौ पिपालिकादिसंयोग विभाग- सन्तानसत्त्वात् चलनप्रत्ययापत्तेः । संयोगविभागादेः द्विष्ठतया तत्प्रतीतेः प्रति- योगिसापेक्षत्वात्, चलतीत्यादिप्रत्ययस्यातथात्वात् । ऊर्ध्वदेश संयोग हेतुत्वे सति कर्मत्वमित्यादि उत्क्षेपणादीनां लक्षणम् । उत्क्षेपणादिभिन्नकर्मत्वं गमनस्य लक्षणमित्याह – अन्यत्सर्वमिति । भ्रमणरेचनस्यन्दनोर्ध्वज्वलन तिर्यक्पतन-:

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

१३९.

नमनोनमनादिकं गमनमेवेत्यर्थः । न चानियत देश संयोग विभागकारणम् उत्क्षेपणादिकम् अपि गमनान्तर्भूतमेवास्तु, ऊर्ध्वं गच्छतीत्यादिव्यवहारादिति वोध्यम् । उत्क्षेपणत्वादीनां अनुगतजातिविशेषत्वेन प्रतीतेः तदन्तर्भावा सम्भवात् । तथा च भाष्यम् " भवतूत्क्षेपादानां जातिभेदात् प्रत्यक्षभेदः 3 इति । भ्रमणत्वादेः जलादिभ्रमणे स्यन्दनत्वादिना साङ्कर्यान्न जातित्वमिति । कर्म च स्वोत्पत्तिक्षणपञ्चमक्षणोत्पन्नध्वंसप्रतियोगि स्वजन्यसंयोगनाश्यं च । क्रिया, क्रियातो विभागः, इति पूर्वोक्तक्रमेण पञ्चमक्षणं क्रियानाशात् इदं च प्रायिकम् । आश्रयनाशसामग्रीपूर्वकालोत्पन्नस्य चतुर्थे तादृशसामग्री -.. कालोत्पन्नस्य तृतीयक्षणे च नाशात् । तथाच नित्यावृत्तिसत्तासाक्षाद्वयाप्य- जातिमत्त्वमपि कर्मलक्षणं भवति ।

॥ इति कर्मपरिच्छेदः ॥

नित्यमेकमनेकानुगतं सामान्यम् । द्रव्यगुणकर्मवृत्ति । परं सत्ता, अपरं द्रव्यत्वादिः ।

सामान्य लक्षयति नित्यमिति । अनेकेष्वनुगतं अनेकानुगतम् । सप्तम्या निरूपितत्वर्थः । अनुगतत्वं च समवेतत्व । तच्च समवायसम्बन्धावच्छि न्नवृत्तिमस्त्रम् । तथा च नित्यत्वे मत्यनेक निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्ति- मत्त्वं सामान्यस्य लक्षणमिति फलितम् । नित्यत्वमात्रोक्तौ गगनादौ अनेक सम… वेतत्वमात्रोक्तौ घटपटादौ चातिव्याप्तिरिति दलद्वयम् । कपर्द स्वरूम कीर्तनपरम्, न तु लक्षणघटकम् । ननु आधेयत्वदल निवेशेनैवा- वृत्तिगगनादावतिव्याप्तिवारणात् गुरुतरानेकसमवेतत्वदलनिवेशः निष्फल एव । परमाणुष्वतिव्याप्तिनिरामय नदिति चेत् तथापि समवेतत्व- दलमात्रेणातिव्याप्तिवारणात् अनेकपदवैयर्थ्यमेवेति चेत्, न जलपरमाणु-

१ इदमत्रावधेयम् । नित्ये अनेकसमवेते च परमाणुपरिमाणे परममहत्परिमाणे- नित्यसमवेतविशेषेषु चातिव्याप्तिवारणाय एकपदस्यापि लक्षणकोटिप्रवेशः अत्यन्त - मावश्यकः । इदं चैकत्वमपेक्षा बुद्धिविशेषविषयत्वम् सामान्ये गुणा– नङ्गीकारात् एवं च नित्ये एकस्मिन् अनेक वर्त्तिनि अत्यन्ताभावे समवाये च अतिव्याप्तिवारणाय समवेतत्वनिवेशः । ईश्वरीय ज्ञानस्य नित्यतया एकतया समवे ततया च तत्रातिव्याप्तिवारणाय अनेक पदमिति ।

Scanned with CamScanner

[[२४०]]

तर्कसङ्ग्रहः

गतरूपादौ नित्यत्वसमवेतत्वयोः सस्यात् अनेकत्वनिवेशेन प्रत्येकभिन्नस्य - कस्यापि एकस्य परमाणुरूपस्य अनेकसमवेतत्वासम्भवान्नात्तिव्याप्तिरिति तत्सार्थक्यात् । एवमपि विभुद्रयसंयोगाङ्गीकर्तृमते तत्संयोगे दलद्वयस्यापि संयोगभिन्नत्व निवेशनेन -सत्वात् तत्रातिव्याप्तिदुर्वारा इति चेत्,

“परिहार्यत्वात् । अथ गोत्वादिसामान्यं सास्नादिमद्व्यक्तिवृत्ति । तथा च प्रलये सर्वपिण्डानामुच्छेदे सामान्यस्यापि उच्छेद इति चेत्, न स्वरूपस्य - सद्भावात् । न च तस्यैकत्वे नित्यत्वे च समवायस्यापि तादृशत्वात् अश्वादा- वपि समवायसत्वात् गोत्वाधारत्वापत्तिरिति वाच्यम् । यतः किञ्चिदधिकरणं -गोत्वसमवायि किञ्चिन्नेत्यत्र अधिकरणस्वभाव एवोत्तरम् । तथा - यथा वायौ न रूपाधिकरणता अधिकरणस्वाभाव्यादेवं न गोत्वाधिकरणता

अश्वादौ सम्बन्धमात्रस्य -संयोगतौल्ये बदरस्यापि बदरस्यापि

च

अन्यथा

सम्बन्ध्याधारताप्रयोजकत्वाभावात् ।

कुण्डाधारताप्रसङ्गात् कुण्डाधारताप्रसङ्गात् । परं सत्तेति । सत्ता । " सदिति यतो द्रव्यगुणकर्मसु इतिकारेण प्रत्ययव्यवहारयोः प्रकारः भावी भूतो वर्तमानश्च सर्व एव इत्यनुगतप्रतीतिव्यवहारयोः नियामकता

-अस्तीति सत् । सतो भात्रः “सा सत्ता “, इति सूत्रम् । तत्र प्रदर्श्यते । न चात्र मानाभावः, “घटः सन्, न

सदन्यः, “तत्सिद्धेः ।

॥ इति सामान्यपरिच्छेदः ॥

नित्यद्रव्यवृत्तयो व्यावर्तका विशेषाः ।

विशेषलक्षणमाह– नित्येति । व्यावर्तकाः = व्यावृत्तिज्ञानजनकाः । तथा च नित्यद्रव्य निरूपितवृत्तिताश्रयत्वे सति व्यावर्तकत्वं नित्यद्रव्यविशेष्यकेतर- मेदप्रकार कानुमितिजनकत्वं लक्षणम् । पृथिव्यादिचतुष्टयपरमाणवः आकाशा- दिपञ्चकं च नित्यद्रव्याणि । तद्विशेष्यकपरस्परव्यावृत्त्यनुमितिः- अयं परमाणुः - इतर भिन्नः, इत्याकार कानुमितिः। तज्जनकत्वम् एतद्विशेषात् इति हेतावस्तीति १ वस्तुतस्तु विभुद्वयसंयोगाङ्गीकर्तृमते आकाश कालयोः, कालदिशोः, दिगात्मनोश्च संयोगाः परस्परं भिन्ना इति नित्यसंयोगस्यापि बहुत्वेन लक्षणघटकै- - कपदेनैव तत्र निरुक्तरीत्यातिव्याप्तिवारणं सम्भवति इति बोध्यम् । =

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

१४१..

[[4]]

समन्वयः । यथा हि लोके घटपटादीनां व्यावृत्तिबुद्धिः आकारादिना भवति, न तथा परमाणुत्रु, तत्र रूपरसादिगुणानामैकरूप्यात् । कृशत्वस्थूलत्वाद्यभावात् । आश्रयाभावात् आश्रववैलक्षण्यस्यापि दुर्वच– त्वात् ।

अतः परस्परभेदबोधप्रयोजकः कश्चन पदार्थोऽङ्गी- कर्तव्यो भवति । प्रतिपरमाणु स भिन्नो विशेषः ; विशेषकत्वात्तस्य । ननु विशेषेषु परस्परव्यावृत्तिज्ञानप्रयोजकं किमिति चेत्, अनवस्था– भयात् ते परं स्वात्मनैव स्वस्यापि व्यावर्तका भवन्ति इत्यत एव स्वपरसा– घारण्येन व्यावर्तका इत्यभिहितम् । अत एव भाष्यकाराः

८८ यथा च श्वमांसादीनां स्वत एवाशुचित्वम्, तद्योगादन्येषाम्, तथा इहापि तादात्म्यात् अन्त्य विशेषेषु स्वत एव प्रत्ययव्यावृत्तिः तद्योगात्परमाण्वादिषु " इति आहुः । गन्धवत्त्वादेरपि पृथिव्यादौ व्यावृत्तिजनकतयाऽतिव्याप्तिवारणाय नित्य — द्रव्यविशेष्यकेति । परमाणुः स्पर्शवान्, स्पर्शवत्समवायिकारणत्वात्, इत्यादिस्यले हेतोः परमाणु विशेष्यकानुमितिजनकतया तादृशहेतावतिव्या- प्तिवारणाय व्यावृत्तीति । ग्रन्थारम्भे नित्यद्रव्यवृत्तयः अनन्ताः इत्युक्तिः नित्यद्रव्याणामानन्त्यात् विशेषाणामप्यानन्त्यद्योतनाय । इदानीं तु तेषां नित्यद्रव्य विशेष्यकानुमितिजनकज्ञान विषयत्वप्रकटनायेति भावः । १

१ इदमत्रवधेयम् । अत्र व्यावर्तकत्वं यदि व्यावृत्तिप्रकारकबुद्धिजनकज्ञान- विषयत्वमात्रम्, तदा “जलमितरेभ्यो भिद्यते, स्नेहात्” इत्यनुमितिजनक ज्ञान- विषये स्नेहे नित्यपरमाणुवर्तिनि “पृथिवी इतर भिन्ना, पृथिवीत्वात्” इत्यनु-

ो मितिजनक ज्ञान विषये नित्यपरमाणुवर्तिनि पृथिवीत्वे चातिव्याप्तिः । तस्मात् व्यावर्तकत्वमत्र व्यावृत्तिमात्रप्रयोजकत्वम्, व्यावृत्तिप्रकारकज्ञानजनकत्व विशिष्टानु- वृत्तिप्रकारक ज्ञानाजनकत्वरूपभू, यस्य प्रयोजनं व्यावृत्तिज्ञानान्यत् न,

न, तत्त्वमिति परिनिष्ठितं वक्तव्यम् । एवं च तेनैव सकलदोषाणां वारणात् “नित्यद्रव्यवृत्तयः " इति विशेषाणां स्थानकथनमात्रम्, न तु लक्षणकोटिप्रविष्टम्, प्रयोजनाभावात् । न चैवं - विशेषस्येव विशेषसमवायस्यापि व्यावृत्तिमात्रप्रयोजकतया तत्रातिव्याप्तिवारणाय - निरुक्तदलस्य लक्षणकोटिनिवेशः आवश्यकः इति वाच्यम् । तन्निवेशेऽपि तत्रा -. तिव्याप्त्यवारणात् । अथ नित्यद्रव्यवृत्तित्वं नित्यद्रव्यसमवेतत्वमेव, तेन नाति—

Scanned with CamScanner२४२

तर्कसङ्ग्रहः

नित्यसम्बन्धः समवायः अयुत सिद्धवृत्तिः । ययोर्मध्ये एकम- विनश्यदस्थम् अपराश्रितमेवावतिष्ठते तावयुतसिद्धौ । यथा अवयवा- वयविनौ, गुणगुणिनौ, क्रियाक्रियावन्तौ, जातिव्यक्ती, विशेष- नित्यद्रव्ये चेति ।

समवायं निरूपयति - नित्यसम्बन्ध इति । नित्यत्वे सति सम्बन्धत्वं समवायलक्षणम् । संयोगादाबाकाशादौ चातिव्याप्तिवारणाय दद्वयम् । । - स्वभिन्नप्रतियोग्यनुयोगिकत्वरूपतृतीयदलस्यापि दानात न नित्ये स्वरूपसम्ब- धरूपे घटत्वात्यन्ताभावादौ अतिव्याप्तिः । सम्बन्धत्वं विशिष्टबुद्धि जनकत्वम् । लक्षणान्तरमाह–अयुत सिद्धेति । युतशब्दः यु मिश्रणामिश्रणयोः इति धातोः निष्पन्नः अमिश्रित वाचकः । तथा च युतौ अमिश्रितौ सिद्धौ युत सिद्धी पृथक सिद्धौ । तद्भिन्नौ अयुतसिद्धौ सम्बद्धावेत्र सिद्धौ । अयुत- सिद्धयोः वृत्तिः सम्बन्धः इति वाक्यार्थः । तथा च अयुत सिद्धसम्बन्धत्वं “समवायलक्षगम् । अयुत सिद्धपदलब्धं विशदयति — ययोरित्यादिना । ययोः = घटकपालयोः मध्ये । एकं = घटः, अविनश्यदवस्थं = विनश्यदव-

“ व्याप्तिः, समत्रायस्यासमवेतत्वादिति चेत्, एवमपि समवेतत्वदले नै वातिव्याप्ति- वारणात् नित्यद्रव्येत्यस्य वैयर्थ्यानिवारणात् । वस्तुतस्तु नित्यद्रव्यवृत्तित्वमिति स्वतन्त्रं लक्षणम् । तच्च नित्यद्रव्यमात्रवृत्तित्वम् । तेन जातौ नातिव्याप्तिः । नचैवं नित्यद्रव्यगतपरिमाणेऽतिव्याप्तिः । नित्यद्रव्यमात्रसमवेततावच्छेदकपदार्थविभाज- कोपाधिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । समवेतपदनिवेशात् विशेष समवायेऽपि नातिव्याप्तिः । एवं च “व्यावर्तकाः” इति स्वतन्त्रं द्वितीयं लक्षणम् । न च निरुक्तरीत्या व्यावर्तकत्वं व्यावृत्तिमात्रप्रयोजकत्वं विशेषसमवायेऽतिप्रसक्तमिति वाच्यम् । समवेतत्वेन विशेषणात् । तथाच “नित्यद्रव्यवृत्तयो व्यावर्तका विशेषाः” इति ग्रन्थः –लक्षणद्वय निरूपणपरः इति भाति ।

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्याटिप्पणी रामतुष्टये ।

कृता शङ्कर नारायणाह्वयेन यथामति ॥

॥ शम् ॥

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१४३]]

स्थाम् अनापन्नं सत् । अपराश्रितमेव = कपालाश्रितमेव । अवतिष्ठते वर्तते । 1 तौ = घटकपालौ । अयुतसिद्धौ = अयुत सिद्धपदवाच्यौ । एवम् अवयत्रिगुणक्रिया-

1 जातिविशेषाणां कदाचिदपि अवयवगुणिक्रियावद्व्यक्ति नित्यद्रव्याणि हित्वा पृथगवस्थितेरभावात् अवयवावयविनौ, गुणगुणिनौ, क्रियाक्रियावन्तौ, जातिव्यक्ती विशेषनित्यद्रव्ये चेति अयुत सिद्धविभागः कृतः ।

अत्रायं निष्कर्षः यन्निष्ठकाल निरूपिताधेयतासामान्यं यदवच्छिन्नं तदुभयान्यतरत्वमिति परिनिष्ठितमयुत सिद्धलक्षणम् । समन्वयस्तु घटाद्यवय- विनः कपालाद्यवच्छेदेन काले वर्तन्ते इह कपाले घटः इति प्रतीतेः । अतः यन्निष्ठकालनिरूपिताधेयतासामान्यं घटाद्यवय विनिष्टकालनिरूपि- साधेयता सामान्यम्, यदवच्छिन्नं - कपालाद्यवयवावच्छिन्नम्, तदुभयान्यतरत्व- मवयवावयविनोरिति । एवमन्यत्रापि गुणगुण्यादिषु । नन्वत्र सामान्यपदं व्यर्थम् । आधेयतेत्येवालमिति चेत्, न " इदानीं भूतले घटः " इत्यादि-

। प्रतीत्या घटनिष्ठकालनिरूपिताधेयतायाः भूतलाबच्छिन्नतया तदुभयान्य- तरत्वमादाय भूतलघटयोरप्ययुत सिद्धत्वप्रसङ्गात् । सामान्यपद निवेशे तु घट- निष्ठकालनिरूपिताधेयता सामान्यान्तर्गत कपालावच्छिन्नवृत्तितायां लावच्छिन्नत्व विरहान्नातिव्याप्तिः ।

भूत-

ननु यत्पदग्राह्यघट निष्ठाधेयतासामान्यान्तर्गत भूतलावच्छिन्नवृत्ति- कत्तायां कपालावच्छिन्नत्यासम्भवात् असम्भव इति चेत्, न एकस्मिन्

समये ’ इह भूतलकपालयोर्घटः इति प्रतीत्यनुरोधेन भूतलावच्छिन्न- कपलनिरूपितवृत्तितायामपि कपालावच्छिन्नत्वसम्भवान्नासम्भव इति मन्तव्यम् । समवायस्यैकत्वेऽपि न दोष इत्युक्तमेव सामान्यनिरूपणे ।

• अभावसाधारण्येन समवाय सिद्धिस्तु न शक्या । घटकाले भूतले घटो नास्तीति बुद्धयापत्तेः । तयोर्नित्यत्वात् । विस्तरस्तु पितृचरणकृत- प्रकाशादौ ।

((

अयं च समवायः इह तन्तुषु पटः " इति प्रत्यक्ष सिद्ध इति नैयायिकाः । वैशेषिकाणां मते त्वनुमेय एव । अत एव प्रशस्तपादाचार्याः 4” अयुत सिद्वानामाधार्याधारभूतानां इहेति प्रत्ययहेतुः यः सम्बन्धः स

Scanned with CamScanner

[[१४४]]

तर्कसङ्ग्रहः

समवायः " इति आहुः । समायसद्भावे अनुमानं तु " गुणक्रियादि- विशिष्टबुद्धिः विशेषणविशेष्यसम्बन्धविषया, विशिष्टबुद्धित्वात्, घटबद्भूत- लमित्यादि विशिष्टबुद्धिवत् " इति । अत्र पक्षधर्मताबलात् लाघवज्ञान सहका- रेणैक नित्यसमवायसिद्धिः । समवायस्यातीन्द्रियत्वे प्रमाणं च " समवायः- अतीन्द्रियः, चेतनान्यत्वे सति असमवेतभावत्वात्, आकाशादिवत् " इत्यनु- मानमेव । न्यायनये समवायस्य प्रत्यक्षत्वे मानं तु समवायः लौकिकप्रत्यक्ष- विषयः, योग्यप्रतियोगिकत्वे सति विशेषणता सम्बन्धेन योग्यवृत्तित्वात्, भूतलवृत्तिघटाभाववत् इत्यनुमानम् । नैयायिकानामयमाशयः समवायः जातिव्यक्तिभ्यां सह स्वरूपेणानुभूयते । अननुभवे गौरयमिति गोत्वपुरोवर्ति- स्वयोः सामानाधिकरण्यबोधो न स्यात् । द्वयोः समानेन अधिकरणेन सम्बन्धः सामानाधिकरण्यम् । नो चेत् ’ अयमयम्’, ‘गौश्च गौः’ इति वैयधिकरण्यानुभवो जायेत । अभावप्रत्यक्षे इव समवाय प्रत्यक्षेऽपि विशेष- णता सन्निकर्षः । तथाच न्यायवार्तिकम् – “ समवाये अभावे च विशेषण- विशेष्यभावात् " इति ।

॥

॥ इति समवायपरिच्छेदः ॥

अनादिः सान्तः प्रागभावः । उत्पत्तेः पूर्वं कार्यस्य ।

।

प्रागभावस्या

प्रागभावलक्षणमाह- अनादिरिति । प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति ध्वंसप्रतियोगित्वं प्रागभावस्य पर्यवसितं लक्षणम् । उत्पत्त्यभावात् प्रागभावाप्रतियोगित्वं, कार्योत्पत्तिक्षणे तस्य नाशात् ध्वंस- प्रतियोगित्वं चेति समन्वयः । विशेष्यमात्रोक्तौ घटादौ, विशेषणमात्रोक्तौ गगनादौ चातिव्याप्तिरिति दलद्वय सार्थक्यम् । कार्योत्पत्तेः पूर्ववृत्तितया अनादित्वं सान्तत्वं च प्रागभावस्यः इति सूचयन्नाह उत्पत्तेः पूर्वं कार्यस्य इति ।

कार्योत्पत्त्यव्यवहितपूर्वक्षणवृत्तितया प्रागभावस्य कार्यजनकत्व-

मिति भावः ।

सादिरनन्तः प्रध्वंसाभावः । उत्पत्त्यनन्तरं कार्यस्य । प्रध्वंसाभावलक्षणमाह — सादिरिति । प्रागभावप्रतियोगित्वे सति

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

१४५ ध्वंसाप्रतियोगित्वं लक्षणम् । लगुडताडनादिना घटादिध्वंसजननात् ध्वंसस्य प्रागभावप्रतियोगित्वम् । जातस्य ध्वंसस्य पुनध्वंसाभावात् न ध्वंसप्रतियोगि- त्वम् । किन्तु ध्वंसाप्रतियोगित्वमेवेति समन्वयः । विशेष्यमात्रोक्तौ नित्ये गगनादौ विशेषणमात्रोक्तौ घटादौ चातिव्याप्तिरिति दलद्वयम् ।

अत्र प्रागभावलक्षणे प्रागभावपदस्य तथा ध्वंसलक्षणे ध्वंसपदस्य च प्रवेशादात्माश्रयः । तथैव प्रागभावलक्षणे ध्वंसपदस्य, ध्वंसलक्षणे प्राग- भावपदस्य च घटकतयाऽन्योन्याश्रयः । अतः प्रतियोगिजनकाभावत्वं प्रागभावस्य लक्षणम् । प्रतियोगिजन्याभावत्वं ध्वंसलक्षणमिति बोध्यम् ।

प्रतियोगिजन्याभावत्वात् ध्वंसः सादिः इत्यभिप्रायेणाह - उत्पन्नत्य- नन्तरं कार्यस्येति । तथा च कार्यस्य सादित्वात् तज्जन्यस्य ध्वंसस्य सादित्वं कैमुतिकन्याय सिद्धमिति भावः । अनन्तत्वं च तस्यार्यात्सिद्धम्, ध्वस्तस्य पुनरुत्पत्त्यभावात् ।

त्रैकालिकसंसर्गाभावः अत्यन्ताभावः ।

अत्यन्ताभावं लक्षयति - त्रैकालिकेति । त्रैकालिकत्वं च नित्यत्वम् । तच्च प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति ध्वंसाप्रतियोगित्वम् । संसर्गाभावत्वं च अन्यो- न्याभावभिन्नाभावत्वम् । एवं च प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति ध्वंसाप्रतियोगित्वे सति अन्योन्याभाव भिन्नत्वे सति अभावत्वं लक्षणं जातम् । ध्वंसप्रागभावान्यो- न्याभावाकाशादिवारणाय क्रमेण दलचतुष्टयम् । केचन संसर्गाभावत्वं तादा- त्म्य भिन्नसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वमिति वदन्ति । तन्मते ध्वंसप्राग- भावयोः सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वविरहेण अन्योन्याभावे च तादात्म्य- भिन्नसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वविरहेण च तत्र अतिव्याप्त्यभावात् । त्रैकालिकत्वपदं स्वरूपकीर्तनपरमेव न तु लक्षणघटकम् । यदि च ध्वंसप्राग- भावयोरपि पूर्वापरकालिकघटादिसमवायस्यैव प्रतियोगितावच्छेदकसंसर्गत्वम् । अतः संसर्गाभावत्रयमपि तादात्म्यातिरिक्तसंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेवेत्यु- च्यते, तर्हि नित्यत्वमपि लक्षणघटकमेव । एवं च नित्यत्वे सति वृत्तिनियामक - सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वमत्यन्ताभावत्व मिति फलितम् । वृत्तिनिया- मकसम्बन्धनिवेशेन तादात्म्यसम्बन्ध निरासः ।

तवं १०

Scanned with CamScanner

[[१४६]]

तर्कसङ्ग्रहः

अयमत्यन्ताभावो बहुविधः ।

विशिष्टाभावः, उभयाभावः,

सामान्याभावः,

विशेषाभावः,

प्रत्येका-

समुदायाभावः, अन्यतराभावः,

भावः, त्रितयाभावः इत्यादयः । क्रमेण उदाहरणानि यथा गुणे द्रव्याभावः; पीतघटवभूतले नीलघटाभावः घटवद्भूतले पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्ट- घटाभावः; तस्मिन्नेव घटपटोभयाभावः; गुणे द्रव्यगुणान्यतराभावः ; गुणे द्रव्यद्रव्यत्वगुणगुणत्वकर्मकर्मत्वसमुदायाभावः ; गुणे द्रव्याभावः गुणाभावः, कर्माभावः ; तत्रैव द्रव्यगुणकर्मत्रितयाभावः इत्यादिकमूह्यम् ।

तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावोऽन्योन्याभावः ।

यथा घटः- पटो न भवतीति । :

[[66]]

अन्योन्याभावं लक्षयति तादात्म्येति । तादात्म्यसम्बन्धावच्छि- "” येन सम्बन्धेन नप्रतियोगिताकत्वे सति अभावत्वम् अन्योन्याभावलक्षणम् । यन्नास्तीत्युच्यते तन्निष्ठा प्रतियोगिता तत्सम्बन्धावच्छिन्ना " इति न्यायेन ’ घटः पटो न’ इति वाक्येन घटे पटस्य तादात्म्यसम्बन्धेन निषेधात् घटनिष्ठपटाभावीया प्रतियोगिता तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नेति भावः । घटः

स पटो न इति प्रतीतौ घटात्मा पटो नेति भानात् । तदात्मा सन इत्यत्र तादात्म्यं प्रतियोगितावच्छेदकः सम्बन्धः इति स्पष्ट

। अत्र लक्षणे अभावत्वमात्रनिवेशे अत्यन्ताभावादावतिव्याप्तिः । अतो विशेषणम् । तन्निवेशे अत्यन्ताभावस्य तादात्म्य भिन्नसम्बन्धावच्छिन्न- प्रतियोगितया ध्वंसप्रागभावप्रतियोगितयोः

ध्वंसप्रागभावप्रतियोगितयोः सम्बन्धावच्छिन्नत्व विरहाच्च न दोषः । ध्वंसप्रागभावप्रतियोगितयोरपि सम्बन्धावच्छिन्नत्वपक्षे समवायस्यैव तत्र सम्बन्धत्वेन अङ्गीकार्यतया नातिव्याप्तिः । तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्न- प्रतियोगिताकत्वमात्रोक्तौ घटाभाववान्नेति प्रतीतिविषये घटस्वरूपे घटाभाववभेदे तादात्म्य सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिता केत्वसत्त्वादतिव्याप्तिः । अतः अभावपदम् । ननुपूर्वोक्तभेदे अभावत्वमपि वर्तत इति चेत्; अभावपदस्य भावभिन्नार्थकतया निरुक्तभेदस्य घटात्मकतया नाति- व्याप्तिः । ननु संयोगादेः संयोगितादात्म्यरूपत्वे संयोगात्यन्ताभावादावति- व्याप्तिरिति चेत्, सत्यम् । नित्यत्वे सत्यत्यन्ताभावभिन्नाभावत्वं तत्त्वमिति

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१४७]]

तदर्थात् । अन्योन्याभावोऽपि बहुविधः सामान्यभेदः, विशेषभेदः, विशिष्टभेदः, उभयभेदः, अन्यतरभेदः, समुदायभेदः, प्रत्येकभेदः, इत्यादिः । क्रमेणोदाहरणानि - घटः पटो न; नीलघटः रक्तघटो न; गोपी शिरस्थ- घटः भूतलवृत्तित्वविशिष्टघटो न; घटः घटपटौ न घटः पटपुस्तका- न्यतरो नः स च पटघटपुस्तकसमुदायो न स च पटः पुस्तकं वा न; इति प्रतीतिसिद्धभेदाः । एवं व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नभेदाः व्यधिकरणधर्मा- वच्छिन्नात्यन्ताभावाश्च ।

ग्रन्थस्याभावनिरूपणेन

परिसमाप्तिरिति

तार्किकाणां मते भावरूपोऽप्यभावः अङ्गीक्रियते ।

न

न्यूनता ।

अतः : तादृशाः घटाभाववद्-

भावरूपाभावाः प्रदर्श्यन्ते

प्रदर्श्यन्ते — घटाभावाभावः घटस्वरूपः । भेदोऽपि घटस्वरूपः । समनैयत्यात् । घटभिन्नभेदः घटत्वरूपः । घटभेदाभावश्च घटत्वरूपः । तयोः

घटत्वातिरिक्तत्व स्वीकारे प्रयोजनाभावात् । घटवमेदाभावो घटस्वरूपः । " घटवृत्तिर्नास्ति " इति प्रतीतिसिद्धाभावः घटत्वस्वरूपः । स स… चाभावः घट निरूपित- स्वरूप संवन्धावच्छिन्नवृत्तित्वाभाववतः स्वरूपेण नास्तीति प्रतीतिसिद्धा- भावः । घटप्रागभावध्वंसः घटस्वरूपः । घटपटान्यतराभावाभावस्य चटपटान्यतरस्वरूपतया अन्यतरान्तर्गत घटस्वरूपत्वमपि सम्भवति । घटपटकु- ड्यान्यतमाभावाभावस्य घटपटकुडियान्यतमस्वरूपतया अन्यतमान्तर्गतघटस्वरू- पत्वमपि सम्भवति । एषां चाभावानां भावरूपत्वस्वीकारे तद्भावाभावयोः समनैयत्यमेव अतिप्रसङ्गानापादकता विशिष्टं प्रयोजकम् ।

प्रयोजकम् । पूर्वक्षण- -वृत्तित्वविशिष्टघटाभावाभावस्य पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्टघटरूपतया ‘वि- शिष्टं शुद्धान्नातिरिच्यते ’ इति न्यायेन पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्टघटाभावाभावः पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्टघटस्य शुद्धघटस्य चैक्यात् घटरूप एव इति । ॥ इत्यभावपरिच्छेदः ॥

इत्येवं सप्त पदार्थाः निरूपिताः । तत्र विभागक्रमे निरूपणक्रमे च नियामकं किमिति चेत्, उच्यते । आत्मज्ञानस्यैव मुक्तिप्रयोजकत्वेन आत्मादिद्रव्याणां निरूपणं मुख्यमिति प्रथमतः तन्निरूपणम् ।

Scanned with CamScanner

[[१४८]]

तर्कसङ्ग्रहः

सामान्यरूपेण तद्बोधे विशेष जिज्ञासायां झानाश्रयत्वेन कर्तृत्वेन च तन्निरूपणाय तदनन्तरं गुणकर्मनिरूपणम् । परमपरं चेत्यादिना सामान्यनिरूपणस्य यावदाश्रयनिरूपण सापेक्षतया द्रव्यगुणकर्मानन्तरं तन्निरूपणम् । अनुवत्तिज्ञानोपयोगिसमवायं प्रथमं निरूप्य अनुवृत्तिज्ञानाजनकत्वविशिष्ट- व्यावृत्तिज्ञानजनकानां विशेषाणामनन्तरं निरूपणम् । किं च विशेषनिरूपणस्य नित्यसम्बन्धत्वेन समवाय निरूपणाधीनत्वात् तदनन्तरं तन्निरूपणम् । अभाव- ज्ञानस्य प्रतियोगिज्ञानाधीनतया सर्वान्ते अभाव निरूपण मिति सर्वं समञ्जसम् । सर्वेषां पदार्थानां यथायथमुक्तेष्वन्तर्भावात् सप्तैव पदार्था

इति सिद्धम् ।

उपसंहरति — सर्वेषामिति । प्रमाणप्रमेयादीनां न्यायसूत्रोक्तानां शक्तिसादृश्यतमः प्रभृतीनां दर्शनान्तरोक्तानामपि पदार्थानां सप्तस्वेवान्त- र्भावात् सप्त पदार्था इति उद्देश विभागादिकं सर्वं समञ्जसमिति भावः । अन्त- भावप्रकारादिकं दीपिकाप्रकाशादौ सम्यगुपदर्शितमिति नात्र तेषां विस्तरः ।

काणादन्यायमुतयोर्वालव्युत्पत्तिसिद्धये । अन्नम्भट्टेन विदुषा रचितस्तर्कसङ्ग्रहः ॥

इति सर्वतन्त्रस्वन्त्रान्नम्भट्टविरचिते तर्कसङ्ग्रहे गुणादिसर्वपदार्थनिरूपणम् ।

समाप्तञ्चायं तर्कसङ्ग्रहाख्यो ग्रन्थः ॥

॥ शिवम् ॥

नन्वयं ग्रन्थः न्यायशास्त्रावलम्बी ? उत वैशेषिकमतानुसारी ? नाद्यः, न्यायनये षोडशपदार्थाङ्गीकारात् । नान्त्यः, वैशेषिकनये प्रमाणद्वयस्यै- वाङ्गीकारात् इति संशयमपाकुर्वन्नाह — काणादन्यायमतयोः इति । एवं च मतद्वयमनुसृत्यैवायं ग्रन्थः निर्मितः । न्यायोक्तषोडशपदार्थानां सप्तपदार्थेष्वन्तर्भावात् । वैशेषिकैश्च शब्दोपमानयोः पृथक्प्रामाण्यस्यैव निषेधात् तयोरनुमानगतार्थतया लाघवमित्येवोक्तमिति मन्तव्यम् । कणा- दस्थेदं काणादं वैशेषिकदर्शन मित्यर्थः । गौतममुनिमतं न्यायमतं न्यायदर्शनमित्यर्थः । काणादश्च न्यायश्च काणादन्यायौ, तौ च ते मते च इति द्वन्द्वगर्भकर्मधारयः । कर्मधारयसमासत्वात् काणादन्यायाभिन्ने मते इति जातम् । षष्ठषा विषयकत्वमर्थः । बालानां व्युत्पत्तिः बालव्युत्पत्तिः ।

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

।

[[१४९]]

षष्ठाः समवेतत्वमर्थः । सिद्धये इति चतुर्थ्याः प्रयोजकत्वं रचयतेः प्रतियत्नश्च अर्थः । प्रतियत्नश्च संस्कारः “रच प्रतियत्ने, प्रतियत्नः संस्कारः” इत्युक्तत्वात् । तदन्वयिकर्तृत्वं कृतिजन्यत्वपर्यवसितं अन्नम्भट्टेनेति तृती- यार्थः । कृतावाधेयतयान्नम्भट्टस्य तस्मिंश्च विदुषेति तृतीयान्तपदार्थस्या- भेदेनान्वयः । रचित इति क्तप्रत्ययस्य भूतकालः विषयतावांश्चार्यः । भूतकालस्य संस्कारेऽन्वयः । विषयतावतः तर्कसङ्ग्रहे चान्वयः । एवं च काणादन्यायाभिन्नमतद्वय विषयक बालसमवेतव्युत्पत्ति सिद्धिप्रयोजकः विद्वदभि- न्नान्नम्भट्टसमवेत कृतिजन्य भूतकालिकसंस्कार विषया भिन्नः तर्कसङ्ग्रहः इति बोधः ।

एवम् अलौकिकैकप्रयोजनोद्देशेन प्रवृत्तवाक्य समुदायरूपशास्त्रात् विदित समस्तपदार्थतस्वस्य विषयदोषदर्शनेन विरक्तस्य मुमुक्षोः ध्यायिनः ध्यानपरिपाकवशात् साक्षात्कृतात्मनः निष्कामकर्मानुष्ठानात् अनागतधर्माधर्मा- वनर्जयतः पूर्वोपात्तं च धर्माधर्मप्रचयं योगद्धिप्रभावात् विदित्वा समाहृत्य भुञ्जानस्य पूर्वकर्मनिवृत्तौ वर्तमानशरीरापगमे अपूर्वशरीराभावात् शरीराधेक- विंशतिदुःखसम्बन्धः कारणाभावान्न भवतीति योऽयमेकविंशतिप्रमेदभिन्नदुःख- हानिर्मोक्षः सोऽपवर्गः शास्त्रलभ्य इति सङ्क्षेपः ।

ताताशीर्वादवातेन तत्सूक्ति क्षेपणीयुजा । तत्पादचिन्त नावा च तीर्णः शास्त्रार्णवः सुखम् ॥

बहुप्रथालो कात्पितृचरणसम्बोधनवशात्

अवाप्तं यद् ज्ञानं तदिह विदुषां तोषणकृते । प्रबन्धाकारेण प्रणतजन कल्पद्रुमगुरोः

गुहस्येच्छामात्रात्परिणतमहो स्वादुफलवत् ॥

स्वामिन् षण्मुखमूर्ते शान्तनमो (५०६५ ) वत्सरे कलौ कृपया । रचिता तव पादाब्जे न्यस्ता विद्यार्थिभूतये व्याख्या ॥ इयं रसायनवरा हृद्या मेध्या फलैर्युता । शक्तिसञ्जीविनी शास्त्रकर्शितैः सेव्यतां सुखम् ॥

इन्ति कौशिकवंशमुक्ताफलायमानानां षड्दशनीग्रन्थनिर्माणप्रक- टितसर्वतोमुखवैदुष्यविराजितानां धर्ममार्गैकमहापथसञ्चारनिर्जितसकल- कलिकल्मषाणां भक्तिभागवताधीन मानसानां श्रीसुब्रह्मण्यशास्त्रिवर्याणा- मात्मजेन श्रीगर्मपुरीवास्तव्येन रामशर्मणा विरचिता तर्कसङ्ग्रहव्याख्या शक्तिसञ्जीविन्याख्या सम्पूर्णा ॥

। शुभं भूयात् ।

॥ श्रीशिवकुमारार्पणमस्तु ॥

Scanned with CamScanner

ि

APPENDIX I

॥ ओम् ॥

॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥

॥ तर्कसङ्ग्रहशक्तिसञ्जीविनीटिप्पणीपरिशिष्टम् ॥

पुटस् ३ (टिप्पणी) - ‘यूपाय दारु इत्यादावेव तादर्थ्य समासाभ्युपगमात्’ इति । अत्र चतुर्थी तदर्थेति सूत्रे चतुर्थीति योगविभागमङ्गीकृत्य अश्वाय घासः अश्वघासः- इति चतुर्थीसमासमुपपादयतां व्युत्पत्तिवादकृतां मतेऽपि निरुक्तसुखेच्छाधीनेच्छा– विषयव्यापाररूपे ज्ञाने पदार्थानामेव विषयतया प्रकृतबोधस्याविषयत्वेन सुखबोधः- इत्यत्र चतुर्थीसमासः अनुपपन्न एवेति बोध्यम् ।

पुटम् ९ (शक्तिसञ्जीविनी ) - ‘विभाजक धर्मं सप्त कान्यतमवति लक्षणा’ इति । अन्यतमत्वावच्छिन्ने तत्सम्बन्धिनि च लक्षणाद्वयमित्यर्थः । तेन अन्यतमत्वावच्छिन्ने द्रव्यादीनामभेदेनान्वयेऽपि न एकदेशान्वयापत्तिः ।

बुटम् १६ (श. सं.) - ’ गन्धनिष्ठाधेयत्वनिष्ठाधेयत्वानिरूपितगन्धनिष्ठाधेयता– निरूपिता या अधिकरणता तदाश्रयत्वम्’ इति । इदमुपलक्षणम् – गन्धनिष्ठाधेयता- विशिष्टाधिकरणतावच्चमिति लक्षणकरणेनापि गन्धेऽतिव्याप्तिवारणं बोध्यम् । अधिकरणतायामाधेयता वैशिष्टयञ्च स्वनिरूपितत्व स्वासामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन । तथा च गन्धनिष्ठाधेयतानिरूपित गन्धनिष्ठाधिकरणतायाः स्वनिरूपकाधेयतासमानाधि– करणतया न तामादाय गन्धेऽतिव्याप्तिरिति ।

पुटम् ३१ (टि.) - ‘साधनत्वस्य करणत्वरूपतया’ इति । ग्रन्थकृता प्रत्यक्षं प्रति इन्द्रियाणां करणत्वप्रतिपादनात् मनसः इन्द्रियस्य सुखादिप्रत्यक्षं प्रति करणत्वमेव, न तु कारणत्वमात्रमिति भावः

पुटम् ३.३ (टि.) - ‘सङ्ख्यादिषु अतिव्याप्तिवारणसम्भवः’ इति । एतेन रूपत्वादावतिव्याप्तिवारणाय निवेशनीयस्य गुणपदस्य विशेषगुणपरत्वाङ्गीकारेणैव सङ्ख्यादावतिव्याप्तिवारणात् मात्रपदमनर्थकमित्यपास्तम् । निरुक्तरीत्या परमाणु- गतरूपेऽव्याप्तेः । सांसिद्धिकद्रवत्वस्य विशेषगुणस्य चक्षुर्गाह्यतया तत्रातिव्याप्तेिश्च इति ।

॥

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनी व्याख्यासहितः

[[१५१]]

पुटम् ३४ (श. सं. ) - ’ निष्कृष्टलक्षणम्’ इति । एवं च दलद्वयेऽपि प्रत्यक्षत्वेन प्रत्यक्षं न निवेश्यते । निरुक्तानुमानद्वयविषयतयोः लौकिकसन्निकर्षां- प्रयोज्यतयैव पूर्वोक्तातिव्याप्त्यसम्भवयोर्वारणात् इति ।

पुटम् ३५ (श. सं. ) - ‘चित्ररसादो न मानम्’ इति । अत्र हरीतव चित्ररसमाशङ्कय तत्र अवयवरसप्रतीत्यैवोपपत्त्या हरीतक्याः नीरसत्वे इष्टापत्ति- मङ्गीकुर्वन्तोऽपि उपस्कारकाराः शङ्करमिश्राः “ चित्रस्पर्शस्तु रूपस्थलीययुक्तथा स्वीकरणीय एव” इत्याहुः ॥

पुटम् ३८ (श. सं. ) - द्वित्वादीनां नाशकान्तराभावेन अपेक्षाबुद्धि- नाशेनैव तन्नाशोऽङ्गीकर्तव्य : ’ इति । अत्र द्वित्वादेरपेक्षा बुद्धि विनाशविनाश्यत्वे सन्दर्शितश्चायमनुमानप्रयोगः आचार्यैः द्वित्वादिकं स्वनिमित्तकारणध्वंस- विनाश्यस्, आश्रयनाश विरोधि गुणान्यतराजन्य ध्वंसप्रतियोगित्वे सति गुणत्वात्,

विरोधिगुणान्यतराजन्यध्वंस चरमज्ञानवत् इति । नित्ये जलादिपरमाणुरूपादौ,

नित्ये जलादिपरमाणुरूपादौ, असमवायिकारणध्वंस- विनाश्ये घटादौ च व्यभिचारवारणाय हेतौ दलद्वयम् । न चात्राप्रयोजकशङ्का- वकाशः । निमित्तकारणध्वंसाविनाशिनो गुणस्य आश्रयनाशविरोधिगुणान्यतर- नारयत्व नियमात् । अन्यथा नाशकान्तराभावेन सदातनत्वापत्तेः ।

[[15]]

।

पुटम् ४२ ( श. सं ) - ’ विभागविनाशस्तु कचिदाश्रयनाशात्, कचि- दुत्तरसंयोगनाशात् ’ इति । अयं च विभागः स्वनाश्यसंयोग इव द्विविधः कर्मजः विभागजश्च इति । आद्यो द्विविधः अन्यतर कर्मजः, उभयकर्मजश्चः इति द्वितीयोऽपि कारणमात्रविभागजः, कारणाकारणविभागजश्च इति द्विविधः इत्याद्यन्यत्र विस्तरः । अयं च विभागजविभागः वैशिषिकैरेवाङ्गीकृतः । तयाच तेषामयमा भाणकः द्वित्वे च पाकजोत्पत्तौ विभागे च विभागजे । यस्य न स्खलित बुद्धिस्तं वै वैशेषिकं विदुः ॥ " इति ।

पुटम् ४८ (टि. ) - मात्रपदज्ञानं पदयोर्वैयर्थ्य मिति । इदमुप- लक्षणम् । यदि प्रत्यभिज्ञासामग्री कोटौ संस्कारजन्यस्मृतेरेव प्रवेशः, न तु संस्कार- स्यापि इत्युच्यते, तदा उत्क्तकारणतावच्छेदकतायां पर्याप्तिरपि न निवेशनीय इत्यपि बोध्यम् ।

पुटम् ५० (श. सं. ) - ’ भ्रमभिन्नत्वेनाप्यनुभव स्थ- विशेषणीयत्वात् । तद्ज्ञानस्य हृदांशे वयवगाहित्वेन भ्रमरूपतया भ्रमभिन्नत्वस्याभावात् ’ इति ।

Scanned with CamScanner१५२

तर्कसङ्ग्रहः

अत्रेदं बोध्यम् - यदीदृशरीत्या अव्याप्तिर्वार्यते तदा तद्वति तत्प्रकारकत्वमिति विशेषणस्य वैयर्थ्यापत्तिः । अप्रमायाः भ्रमभिन्नत्वाभावादेव तत्रातिव्याप्तेिर्वारणात् । किं च निरुक्तस्य पर्वतो वह्निमान् हृदो वह्निमान् इति समूहालम्बनशानस्य पर्वते ‘वगाहित्वेन तदंशे प्रमात्वमिष्टमेव । अत एव ’ भ्रमभिन्नं ज्ञानं प्रमा’ इति प्रथमलक्षणमुक्त्वा तस्य शुक्तिरजत योरिमेरजते इति समूहालम्बनज्ञानाव्यापकतया

तद्वद्विशेष्यकं तत्प्रकारकं ज्ञानम्’ इति द्वितीयलक्षणानुधावनं कारिकावल्यामिति मुक्तावलीव्याख्यान परिपाटिरपि सङ्गच्छते । शक्तिसञ्जीविन्यामप्युत्तरत्र ( पु. ११६ - १७ ) पर्वतो वह्निमान् हृदो बह्निमान् इति समूहालम्बनस्य आंशिक प्रमात्वम- भ्युपगतप्रायमेव इति ।

पुटम् ५४ ( टि. ) ’ एतादृशलक्षणमभिप्रेत्यैव ’ इति । व्यापारवत्- पदाघटितम् असाधारणकारणं करणम् " इति लक्षणमभिप्रेत्यैवेत्यर्यः । अत्र

((

करणलक्षण परिष्कारविषये विवदन्ते प्राचीननवीन नैयायिकाः ।

व्यापारवदसाधारणकारणं करणम्

[[58]]

तत्र प्राचीनाः

इति करणलक्षणं मन्वते । एतल्लक्षणघटकदलप्रयोजनादिकं शक्तिसञ्जीविन्यामेव दर्शितम् । एवं च तेषां मते इन्द्रियार्थं सन्निकर्षद्वारा इन्द्रियस्य, परामर्शद्वारा व्याप्तिज्ञानस्य, अतिदेश- वाक्याथस्मरणद्वारा सादृश्यज्ञानस्य, पदार्थज्ञानद्वारा पदज्ञानस्य च यथासङ्ख्यं ‘प्रत्यक्षानुमित्युपमितिशाब्दबोधान् प्रति करणत्वं बोध्यम् । न च श्रोत्रेन्द्रियस्थ आकाशस्वरूपतया शब्दश्रोत्रसन्निकर्षस्य समवायस्य अजन्यत्वेन तज्जन्यत्वघटितार्थ- कव्यापीरदलघटित निरुक्त करणलक्षणस्य श्रोत्रे अव्याप्तिरिति वाच्यम् । शाब्द- प्रत्यक्षेऽपि शब्दस्य श्रोत्रमनः संयोगस्य वा श्रोत्रजन्यस्य व्यापारत्वाभ्युपगमेना- व्याप्तवरणात् इति ।

नव्यास्तु असाधारणं कारणं करणम् । कारणस्य असाधारणत्वं च फलायोग- व्यवच्छिन्नत्वं यस्मिन् सति कार्यमव्यवधानेन भवत्येव तत्त्वमित्यर्थः । तथा च व्यवहितकारणानां दण्डादीनां कार्यसामान्यसाधारणकारणानां कालादीनां च घटकरणत्वव्युदासः । एवं च प्रत्यक्षानुमित्युपमितिशाब्दप्रमाकरणत्वं क्रमशः इन्द्रियार्थसन्निकर्ष - परामर्श-सादृश्यज्ञान- पदार्थोम्पस्थितीनामेव, न तु इन्द्रिय- व्याप्ति- ज्ञानादीनां; तेषां स्वजन्य सन्निकर्षपरामर्शादिभिः स्वफलतो व्यवहितत्वात् इत्याहुः ।

Scanned with CamScanner

शक्ति सञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१५३]]

अत्रेदं बोध्यम् । निरुक्तरीत्या प्राचीनमते कचित् भावकार्योत्पत्तौ द्रव्यस्य - स्वजन्यगुणक्रियान्यतरद्वारा करणत्वम्; यथा इन्द्रियस्य दण्डस्य च क्रमशः स्वजन्य- - सन्निकर्ष - चक्रभ्रमणद्वारा प्रत्यक्ष घटकरणत्वम् । (वस्तुतः दण्डस्य स्वजन्यदण्डचक्रसंयोग- जन्यचक्रभ्रमणद्वारैव घटकरणत्वम् । )कचिच्च कार्योत्पत्तौ गुणानामेव स्वजन्यगुणान्तरद्वारा करणत्वम् । यथा व्याप्तिज्ञानान्दीनां स्वजन्यपरामर्शादिद्वारा अनुमित्यादिकरणत्वम् । –नष्यमते तु सर्वत्र भावकार्योत्पत्तौ गुणस्य कर्मणो वा करणत्वं, न क्वचिदपि द्रव्यस्य । अथैवमिन्द्रियाणां कुठारादीनां च प्रत्यक्षं प्रति काष्ठच्छेदनं प्रति च क्रमशः करणत्वानुपपत्तिः इति चेत्, इष्टापत्तेः । तत्रापि इन्द्रियार्थसन्निकर्षस्यैव कुठार- –काष्ठसंयोगस्थैव च क्रमशः करणत्वाभ्युपगमात् । एवं च प्राचां मते भावकार्य- सामान्यं प्रति द्रव्यगुणान्यतरत्वेन करणत्वं गुणक्रियान्यतरत्वेन व्यापारत्वं च कल्पनीयमिति, तदपेक्षया नव्यमते गुणक्रियान्यतरत्वेन करणत्वमात्रं कल्पनीयमिति काघवम् इति ।

"”

अथात्र द्वयोमतयोर्मध्ये तर्कसङ्ग्रहकाराणां कतरस्मिन् मते आदरः इति चेत्; अत्रोभ्यते । प्रत्यक्षपरिच्छेदे " एवं इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । – तत्करणमिन्द्रियम् । तस्मादिन्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाणमिति सिद्धम् । ( पुटम् ६५ ) - इति विलिखतां तेषां प्राचीनमतमेवाभिमतमिति भाति । इन्द्रियाणां सन्निकर्षद्वारेव * प्रत्यक्ष करणत्वात् । परन्तु अनुमानपरिच्छेदे " स्वार्थानुमितिपरार्थानुमित्योः लिङ्ग- परामर्श एव करणम् । तस्माल्लिङ्गपरामर्शोऽनुमानम् । " ( पुटम् ८० ) इति - सङ्ग्रहग्रन्थ पर्यालोचनया, ’ वह्निव्याप्यधूमवान् अयमिति शाब्दपरामर्शानुरोधेन परामर्शस्यैवानुमितिकरणत्वम् ; व्यापारवत्कारणं करणमिति वादिनां मते एव व्याप्तेः परामर्शद्वारा करणत्वम् इति’ दीपिकाग्रन्थपर्यालोचनया च अनुमितिकरणविषये :: प्राचीनमतापेक्षया नव्यमते एव सङ्ग्रहकाराणामादरः इति प्रतिभाति । उपमान- परिच्छेदे उपमिति प्रति सादृश्यज्ञानस्य साक्षाद्वा, स्वजन्यातिदेशवाक्यार्थस्मरणद्वारा वा करणत्वं सङ्ग्रहकृदभिमतम् इत्यत्र न किञ्चिन्निश्चाषकमस्ति । दर्शयिष्यमाण- रीत्या व्याख्यातृभेदेन तत्र मूलपाठस्य भेददर्शनात्, स्वयं दीपिकायामुपमानस्या- व्याख्यानाच्च । " आप्तोपदेशः शब्दः " इति गौतमसूत्रोक्त लक्षणानुरोधेन शब्द- परिच्छेदे " आप्तवाक्यं शब्दः " ( पुटम् १०७ ) इति,

( पुटम् १०७ ) इति, " वाक्यार्थज्ञानं शाब्द- - ज्ञानम् । तत्करणं शब्द : ॥ " ( पुटम् ११५ ) इति च विलिखनात् सङ्ग्रहकारैः

Scanned with CamScanner

[[१५४]]

तर्कसङ्ग्रहः

जरन्नैयायिकमतमेव स्वाभिमतमिति दर्शितम् । शब्दस्य स्वविषयक ज्ञानजन्यपदार्थोप- स्थितिद्वारैव शाब्दबोधकरणत्वात् । एवं च क्वचित् साक्षात् कचिच्च व्यापारद्वारा यत् असाधारणं कारणं तदेव करणमिति तेषामभिप्रायः इत्थायातम् । अतएव तादृशद्विविधकरणसाधारणम् " असाधारणकारणं करणम्” इति लक्षणं कृतं तैः । सर्वत्र अनुगतरूपेण करणत्व परिष्कारसम्भवेऽपि बालानां सुखबोधाय कृते तर्कसङ्ग्रहे शिशुहितार्थं विरञ्चितायां दीपिकाव्याख्यायां च तादृशः पन्थाः नादृतः अन्नम्भट्टैः : इत्यत्र सुधियः प्रमाणम् इति ।

पुटम् ६३ (तर्कसङ्ग्रहः ) - ‘तद्विविधम् निर्विकल्पकं सविकल्पकं च इति । ’ इति । स्यादेतत् ; तर्कसङ्ग्रहकृद्भिः “सर्वव्यवहारहेतुर्ज्ञानं बुद्धिः " ( पुटम् ४६ ) इति बुद्धिसामान्यलक्षणकरणात् सर्वथा व्यवहाराहेतोर्निर्विकल्पकस्य अलक्ष्यतया तल्लक्ष- णानाक्रान्तत्वेन निर्विकल्पकनिरूपणं बुद्धिप्रपञ्चे असङ्गतम् । न च निर्विकल्पकमपि लक्ष्यमेव । तथा च व्यवहारत्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपित कारणतावच्छेदक जातिमत्त्वमिति परिष्कृतस्य (रा. सं. पुटम् ४७ ) जातिघटितलक्षणस्य निर्विकल्पक साधारण्यान्ना सङ्गति- रिति वाच्यम् । तादृशी जातिः ज्ञानत्वरूपैवेत्य भिप्रायेणैव तादृशपरिष्कृत- लक्षणस्य कृतत्वात् । व्यवहारहेतुताशून्ये निर्विकल्पके ईश्वरज्ञाने च ज्ञानत्वस्य सत्त्वेन तस्य तादृश हेतुतायामवच्छेदकत्वासम्भवात् । अन्यूनानतिप्रसक्तधर्मस्यैवावच्छेद- कत्वनियमात् तादृशज्ञानत्वनातिमादाय लक्षणस्य निर्विकल्पकसाधारण्योपपा- दनासम्भवात् । अथ घटमहं जानामीत्यनुव्यवसायविषयतावच्छेदकं ज्ञानत्वमेव ज्ञान सामान्यलक्षणमङ्गीक्रियते । एतादृशरीत्यैव सङ्ग्रहकृद्भिः स्वकीयव्याख्याने दीपिकायां व्याख्यानात् । एवं च नोक्तासङ्गतिरिति चेत्; व्यवहारहेतुताया इक तादृशानुव्यवसायविषयताया अपि अतीन्द्रिये निर्विकल्पके असम्भवेन तदतिप्रसस् निर्विकल्पकसाधारणस्य ज्ञानत्वस्य तस्यामनवच्छेदकत्वात् ।

[[८८]]

अत्रोच्यते ज्ञानं बुद्धि " रिति सङ्ग्रहस्थलक्षणवाक्यस्य

८८ ज्ञानप्रदशक्थं बुद्धिः " इत्यर्थकतया निर्विकल्पक साधारणीभूतायां ज्ञानपदशक्यतायां या अवच्छे- दिका ज्ञानत्वनातिः सैव बुद्धिसामान्यलक्षणमित्येव ग्रन्थकर्तुस्तात्पर्यम् । अत एव निर्विकल्पकस्यापि प्रकृतत्वेन " स्मृतिभिन्नं ज्ञानमनुभवः १ (पु. ४८ ) इति निर्विकल्पक साधारण मेवा नुभवलक्षणं कृतं तेन । एवं च बुद्धिप्रपञ्च निरूपणावसरे

Scanned with CamScanner

शक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

१५५.

निर्विकरूपकनिरूपणस्याप्यपेक्षितत्वेन न निरुक्तासङ्गतिरिति । तथा च सर्वव्यवहार– हेतुरिति स्वरूपकथन मात्रं, न तु लक्षणघटक मिति ध्येयम् ।

अथैवमपि

प्रत्यक्षप्रमानिरूपणावसरे निर्विकल्पक निरूपणस्यासङ्गतत्वमनि– वार्यम् । तथाहि तद्वति तत्प्रकारकानुभवत्वं हि ग्रन्थकृन्मते प्रमालक्षणम् (पु. ४९ ) । तादृशं च प्रमात्वं निर्विकल्पकस्य न सम्भवति । निर्विकल्पकज्ञाने प्रकारतादिविषय- तानामनङ्गीकारात् । अपि च एतद्ग्रन्थकृदुक्तस्य तदभाववति तत्प्रकारकत्वरू-

पानमात्वस्यापि निर्विकल्पकेऽसम्भवात् " सः ( अनुभवः ) द्विविधः, यथार्थोऽ-

यथार्थश्व "

( पु. ४८ ) इति द्वेधा विभागासङ्गतिः । निर्विकल्पकसहकारेण त्रिधा विभागस्यैव करणीयत्वात् इति चेत् ।

अन्त्र केचित् " निर्विकल्पकं भ्रमप्रमाभिन्नम् । एवं च ‘अनुभवो द्विविधः, निष्प्रकारकः सप्रकारकच इति । तत्राद्यो निर्विकलकम् । द्वितीयस्तु यथार्थायथा- श्रनुभवभेदेन द्विविधः । यथार्थानुभवोऽपि प्रत्यक्षानुमानोपमितिशाब्दभेदेन श्रनुभवद्विविधः चतुर्विधः’, इत्यादिरीत्यैव विभागं कृत्वा क्रमशः तत्तज्ज्ञानानां निरूपणं कर्तव्यम् " इति वदन्ति । तन्न । निर्विकल्पकस्य हि भ्रमप्रमाभिन्नत्वेऽपि तस्य इन्द्रियार्थ – सन्निकर्षजन्यत्वेन प्रत्यक्षज्ञानरूपत्वं निर्विवादम् । अत एवं " नामजात्यादियोजना- रहितं वैशिष्ट्यानवगाहि निष्प्रकारकं प्रत्यक्षम् इति निर्विकल्प कलक्षणं कृतं चिन्तामणौ । एवं च निरुक्तरीत्या विभागे कृते निर्विकल्पकस्य प्रत्यक्षभिन्नत्वं प्रतिपादितं स्यादिति सिद्धान्तविरोधापत्तेः ।

अत्रोच्यते- बुद्धेः पदार्थान्तरत्ववादिनां साङ्ख्यानां मतनिरासाय गौतममुनिना सूत्रितं “बुद्धिरुपलब्धिर्ज्ञानमित्यनर्थान्तरम्” इति बुद्धिलक्षणमनुसृत्य “ज्ञानपद- शक्या बुद्धिः” इति तात्पर्येण बुद्धिलक्षणं कृतं ग्रन्थकृता । तच्च बुद्धिलक्षणं निर्विकल्पक साधारण मिति तन्निरूपणसङ्गतिः । अपि च इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्न ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम् " इति प्रत्यक्षस्त्रे अव्यपदेश्य- व्यवसायात्मकपदयोः क्रमेण निर्विकल्पक सविकल्पक ज्ञानार्थकतया उक्तसूत्रघटक- मिन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं ज्ञानमिति प्रत्यक्षलक्षणम् अर्थतः " इन्द्रियार्थसन्निकर्ष- जन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् ” इत्यनूद्य तदनन्तरं तत्सूत्रानुरोधेनैव निर्विकल्प कसविकल्प- कयोः निरूपणं क्रमशः क्रियते ग्रन्थकारेण । अपि च प्रत्यक्ष सूत्रस्थमव्यभिचारिपदं भ्रमभिन्नार्थकमिति “भ्रमभिज्ञानत्वं प्रमात्वम् इति सूत्रकत्सूचितं प्रमालक्षणं.

Scanned with CamScanner

-१५६

तर्कसङ्ग्रहः

मनसि कृत्वैव भ्रमतद्भिन्नत्वरूप विभाजक धर्माभ्यां विभागः कृतः “स द्विविधः यथार्थोऽयथार्थश्च " इति । तादृशभ्रमभिन्नज्ञानत्वरूपप्रमात्वं निर्विकल्पकसाधारण- मिति सूत्रोपदर्शितमार्गेणैव प्रत्यक्षप्रमानिरूपणावसरे निर्विकल्पक निरूपणे न कोऽपि दोषः । परन्तु तादृशस्य भ्रमभिन्नज्ञानत्वरूप प्रमालक्षणस्य रजतत्वप्रमा, स्थाणुत्वप्रम -इत्यादिव्यवहारौपयिकत्वाभावात् तादृशव्यवहारोपयिकं निर्विकल्पक व्यावृत्तं सवि- “कल्पकप्रमामात्रसाधारणम् अर्थात् प्रमाविशेषलक्षणमुक्तं ग्रन्थकृता " तद्वति तत्प्रका- रकोऽनुभवो यथार्थः” इति । अतएव " भ्रमभिन्नं तु ज्ञानमत्रोच्यते प्रमा” ( कारिका. १३४ ) इति प्रथमं प्रमालक्षणमुक्त्वा, तस्य उक्तरीत्या रजतत्वप्रमा इति -व्यवहारानौ रविकत्वात् प्रमाविशेषलक्षणं कृतं भाषापरिच्छेदे “अथवा तत्प्रकार - यज्ज्ञानं तद्वद्विशेष्यकम् । तत्प्रमा” इति । एतादृश द्वितीयलक्षणानुरोधेनैव निर्वि- कल्पकं प्रमाभ्रमभिन्नं भवति इति उक्तं तत्रैव " न प्रमा नापि भ्रमः स्यान्निर्वि- - कल्पकम् ॥” ( कारिका. १३५ ) इति अनेन । तथा च तादृशभ्रमभिन्नत्वरूपं तु प्रमात्वं निर्विकल्पक साधारणमेव इति बोध्यम् ।

पुटम् ७४ (टि. ) - ’ विषयताघटितत्वेन व्याप्तिं परिष्कृत्य ’ इति । हेतुनिष्ठ विषयतानिरूपित सामानाधिकरण्यनिष्ठ विष पतानिरूपिता भावनिष्ठ विषयतानि - - रूपित प्रतियोगि निष्ठ विषयतानिरूपितभेद निष्ठविषयतानिरूपितसाध्यनिष्ठ विषयतानिरू- पितविषयतावत् सामानाधिकरण्यं व्याप्तिः इति परिष्कृत्य इत्यर्थः ।

इति ।

पुटम् १०४ ( त. सं . ) - ’ अतिदेशवाकयार्थस्मरणं व्यापारः " इदं वाक्यं प्रक्षिप्तमिव दृश्यते । दीपिका - न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति निरुक्ति - नीलकण्ठीय - रामरुद्रीय नृसिंहप्रकाशिकादिषु व्याख्यानायानुद्धृत- - त्वात् । किञ्च अनेन वाक्येन सादृश्यज्ञानस्थ अतिदेशवाक्यार्थस्मरणद्वारैवोप- मितिकरणत्वं ग्रन्यकृदभिमतनिति स्फुटं प्रतिभानात्, “वाक्यार्थं स्मरन् गोसदृशं “पिण्डं पश्यति " इति वा, " गोसदृशं पिण्डं पश्यन् वाक्यार्थे स्मरति " इति वा (पु. १०६ ) समीचीनः पाठः इत्यत्र दर्शयिष्यमाणरीत्या व्याख्यातृणामभिप्राय- वैविध्यासङ्गतेः ।

पुटम् १०६ ( त. सं . ) - ’ वनं गतो वाक्यार्थे स्मरन् गोसदृशं पिण्डं पश्यति’ इति । अस्य वाक्यस्थ पाठभेदे विवदन्ते व्याख्यातारः । पूर्वोक्त एव पाठः नीलकण्ठीप-नृसिंह प्रकाशिका निरुक्ति- वाक्यवृत्त्याद्यभिमतः । तत्र नीलकण्ठाः-

Scanned with CamScannerशक्तिसञ्जीविनीव्याख्यासहितः

[[१५७०]]

अनेन वाक्यैन, अतिदेशवाक्यार्थस्मरणं सादृश्यदर्शनजन्यम् उद्बोधकान्तरजन्यं- वा, उभयमपि सादृश्यदर्शनस्य स्वकार्योपमित्युत्पादने सहकारि, न तु सादृश्यदर्शन- जन्यमेव स्मरणं सहकारि इति सूचितमित्याहुः । नृसिंहपण्डितास्तु अस्य ग्रन्थस्य " वाक्यार्थ स्मरन् वनं गतः इति योजनया अतिदेशवाक्यजशाब्दबोधोत्पन्नात् तत्समानाकारक संस्कारात् गोसादृश्य विशिष्टवस्तुदर्शन रूपोद्बोधकसह कृतात् जाय- मानया अतिदेशवाक्यार्थस्मरणधारया विशिष्टः सन् अरण्यं प्रविष्टः ग्रामीणः तादृश- स्मरणसमानकालीनचक्षुः संयोगात् गोसादृश्य प्रकारक प्रत्यक्षज्ञानवान् भवति इति अर्थ वर्णयन्ति । निरुक्तिकाराणामपि प्रायशः अयमेवाभिप्रायः इति भाति । अयं च मार्ग : " उपमिति प्रति सादृश्यज्ञानं फलायोगभ्यवच्छिन्नं सत् करणम्” इति वदतां नव्यनैयायिकानाम्मतानुसारी । वाक्यवृत्तिकृतस्तु “स्मरन् गोसदृशं पिण्डं- पश्यति " इति प्रतीकं धृत्वाऽपि अत्र दर्शनानन्तरजन्यं स्मरणं बोध्यम्

[[८८]]

33-

इत्याहुः । रामरुद्रभट्टाचार्यांस्तु निरुक्तपाठस्य प्रामादिकत्वं " वनं गतो गोसदृशं पिण्डं पश्यन् वाक्यार्थ स्मरति " इति पाठस्यैव समीचीनत्वं चाभ्युपगत्य सादृश्य– ज्ञानस्थ उपमितिजनकत्वम् अतिदेशवाक्यार्थस्मरणद्वारा इत्यर्थमुपवर्णयन्ति !

मार्गोऽयं प्राचीन नैयायिक मतानुसारी ।

इदमत्रावधेयम् । मतद्वयेऽपि सादृश्यज्ञानमेव करणम् । इयांस्तु विशेषः । प्राचीन मते अतिदेशवाक्यार्थस्मरणस्य व्यापारत्वं, नव्यमते तु तस्य सहकारित्वम् इति । परन्तु यदि प्राचीन मतमवलम्ब्यते, यथा शक्ति सञ्जीविन्याम्, तदा- राम रुद्रयोपदर्शितरीत्या " गोसदृशं पिण्डं पश्यन् वाक्यार्थे स्मरति ।” इत्येव पाठः आदरणीयः । यदि " गोसदृशं पिण्डं पश्यति ।” इति पाठ एवानम्भट्टाभिमतः इति निश्चीयते, तदा टिप्पण्यां दर्शितरीत्या (पु. १०५ ) नव्यमतमेव ग्रन्थकूद- भिमतमिति बोध्यम् ।

पुटम् १११ (श. सं. ) - ’ तत्त्वमसीत्यादौ नहदजहल्लक्षणा प्रतिपादनं वेदान्तिनां मतानुसारेण ’ इति । नैयाधिकानां मते तु तत्र तच्छब्दस्यैव तदीये लक्षणामध्गीकृत्य तदीयः त्वमसि इति वाक्यार्थस्य वर्णनात् इति भावः ।

टभू १२४ (टि. ) ’ तदाकरविरुद्धमिति भाति’ इति । इदं च न्यायकोश - कृदुक्त्यनुसारेण । परमार्थतस्तु स्वमस्य " प्रत्यक्षयामि, अनुभवामि, पश्यामि,

Scanned with CamScanner

[[१५८]]

तर्कसङ्ग्रहः

शृणोमि " इति शब्दोल्लेखनीयानुभवरूपत्वेन सर्वेषामप्यनुभवात्, बाधकप्रमाणा- भावाच्च अनुभवत्वमेव स्वप्नस्य । न चेन्द्रियसंयोगाद्यभावरूपबाधक प्रमाणस्य पूर्वोपदर्शितस्य सच्चान्नानुभवोऽयं स्वप्न इति वाच्यम् । आपणस्थरजतनिष्ठरजतत्वे इन्द्रियसन्निकर्षं विनाऽपि तत्र सन्निकर्षेणेव जायमानस्य शुक्ताविदं रजतमिति ज्ञानस्य यथा भ्रमानुभवत्वं, तथा स्वप्नदशायाम् इन्द्रियसन्निकर्षे विनापि तदानुभूयमान-

• वस्तुषु इन्द्रियसन्निकर्षेणेव तेषामनुभवोदयात् स्वप्नस्य मानसभ्रमानुभवरूपत्वे बाधकाभावात् । अत एव " उपरतेन्द्रियग्रामस्य प्रलीनमनस्कस्य इन्द्रियद्वारेणेव

। यदनुभवं मानसं तत् स्वप्नज्ञानम् " इति प्रशस्तदेवाचार्यैः, “यत्रा सत्यपि चक्षुरादि- पारे चक्षुषा पश्यामि इमं श्रीत्रेण शृणोमीत्यनुव्यवसायः, तत् स्वप्नज्ञानम् ” इत्युदयनाचार्यैश्व स्वप्नज्ञानस्थ मानसभ्रमानुभवत्वमेव व्यवस्थापि- तम् । किञ्च " अवथार्थानुभवस्त्रिविधः संशयविपर्ययतर्कभेदात् " इति सङ्ग्रह - वाक्यस्य (पु. ११८ ) व्याख्यानावसरे दीपिकायां स्वप्नस्य मानसविपर्ययरूप- त्वान्न त्रेविध्यविरोधः " इति विलिखद्भिः अन्नम्भट्टैरपि स्वप्नस्य भ्रमात्मकमान- सानुभवरूपत्वमेव प्रदर्शितम् । यच्च " अतीतज्ञाने “त्यादि “ अनुभूतवस्तु स्फुरणे " त्यादि च आकरवचनं, तत् स्वप्नानुभूतवस्त्वनुसन्धानात्मकं स्वप्नस्यान्ते भवं

• स्वप्नान्तिकं नाम ज्ञानमभिप्रेत्यैवेति बोध्यम् ॥

‘पूर्वावस्थानभिन्नावस्थानाश्रयत्वप्रका

पुटम् १३७ (श. सं. ) रककृतिनिरूपितविषयताविशिष्टवस्तुनिष्ठ पूर्वावस्थान सम्पादकत्वं

स्थितिस्थापकलक्ष-

णम्’ इति । निरुक्तिकार प्रदर्शिताध्वगं लक्षणमिदं " स्थितिस्थापकस्तु स्पर्शवद्रव्येषु वर्तमानः घनावयवसन्निवेशविशिष्टेषु कालान्तरावस्थायिषु स्वाश्रयमन्यथाकृतं यथाव- स्थितं स्थापयति’ इति प्रशस्तपादाचार्याणां वचनानुसारेण । वस्तुतस्तु पूर्वावस्थानादेः अननुगततया परिचायकमेवेदं वाक्यम् । लक्षणं तु स्थितिस्थापकशक्यतावच्छेद्ध- कतया क्रियाविशेषजनकतावच्छेदकतया वा सिद्धस्थितिस्थापकत्वजातिमत्त्वमेवेति बोध्यम् । ।

पुटम् १३७ (श. सं. ) - ‘अतीन्द्रियोऽयं नित्यगतो नित्यः अनित्य- गतोऽनित्यः ’ इति । अयं च नित्यानित्यविभागः स्थितिस्थापकस्य पूर्वप्रदर्शित- रीत्या स्पर्शद्द्रव्यसामान्यवृत्तित्त्वमभ्युपगच्छतां प्रशस्तपादाचार्याणां वचनानुसारेण । यथाहस्ते “नित्यानित्यत्वनिष्पत्तयोऽस्य ( स्थितिस्थापकस्य ) अपि गुरुत्ववत् "

Scanned with CamScanner

शक्ति सजीविनीव्याख्या सहितः

[[१५९]]

इति । एवं च तेषां मते परमाणुगतस्य स्थितिस्थापकस्य नित्यत्वम् अवयविगतस्य तस्यैव कारणगुणपूर्वकत्वम् आश्रयनाशमात्रनाश्यत्वं च । एत- द्वचनमप्रमाणीकुर्वन्तो नव्यास्तु पृथिव्यां तत्रापि अयवविन्येव स्थितिस्थापकमङ्गी- कुर्वन्ति । एवं चैतेषां मते अयं गुणः पूर्वं देशविभागजनक क्रिया विशेषजन्यः उत्तरदेश संयोगजनक क्रियाविशेषजनकश्च । एवं च तादृशद्वितीयक्रियाजननैव कृतकृत्यः सन् स्वजन्यफलनाश्यश्चायम् इति बोध्यम् । एतन्नवीन मतममुसृत्यैव कटादिपृथिवीमात्रवृत्तिः " इत्युक्तं सङ्ग्रहकारैः । कटादिरित्यादिना धनुः शाखादि- ‘पृथिव्यवय विमात्रपरिग्रहः ।

पुटम्ः १४८ (श. सं. ) - ’ प्रमाणप्रमेयादिन्यायसूत्रोक्तानां +++ पदार्थानां सप्तस्वान्तर्भावात्’ इति । अयमाशयः । प्रपञ्चस्थानां सर्वेषामपि पदार्थानां निरूपणे तेषां च साधर्म्यवैध परीक्षायां च वैशेषिकाणामेव महानाग्रहः । तादृशसाधर्म्य - वैधर्म्यज्ञानादेव मोक्षः इति तैरभ्युपगतत्वात् । यथाहुः प्रशस्तपादाचार्याः “पदा- थनां साधर्म्यवैधर्म्य तत्त्वज्ञानं निःश्रेयसहेतुः” इति । नैयाधिकास्तु पदार्थ विशेषाणां

1 -तत्त्वज्ञानमेव निःश्रेयससाधनमिति वदन्ति । तथा च ते न पदार्थ सामान्य निरूपणे - प्रवृत्ताः, अपि तु तेषामेव सद्विधानां निरूपणे, येषां तत्रज्ञानात् साक्षात् परम्परा वा निःश्रेयसाधिगमः । तथाचोक्तं टीकाकृद्भिः “त एते प्रमाणादयः सद्भेदाः निःश्रेय- - सोपयोगिनः, न गङ्गावालुकादयः; तस्मात् सन्तः । प्रमाणादयः षोडशधा लश्चिताः परीक्षिताश्च, न गङ्गावालुकादयः सन्तोऽपि निःश्रेयसानुपयोगात् । " इति प्रमाण- प्रमेयेत्यादिप्रथम सूत्रव्याख्यानावसरे। एवं च गौतमोपदिष्टानां प्रमाणादीनां सद्वि- - शेषाणां पदार्थ सामान्यं निरूपयता कणादमुनिना उपदर्शितेषु सप्तपदार्थेषु अन्तर्भावः

सम्भवत्येवेति ।

सम्पूर्णम् ॥

॥ इति श्रीशङ्करनारायणेन कृतं तर्कसङ्ग्रहशक्तिसजीविनी टिप्पणी परिशिष्टं

कृत्या शङ्करनारायणाख्यस्य मम चानया । प्रीयतां गुणशीलस्थः श्रीनिवासः पिताऽनघः ॥

Scanned with CamScanner

अकारण गुणजन्यगुणाः

अकारणगुणोत्पन्नत्वम्,

APPENDIX II

A INDEX - SUBJECTS

[[१३८]]

अन्यतराभावः,

१४६.

१३८ अन्यथासिद्धत्वम्,

५४-५५

अक्षमा,

[[१३०]]

अन्ययोगायोगात्यन्तार्योगव्य-

अखण्डशाब्दबोधः,

५, ७

बच्छेदाः,

१०.

अजहल्लक्षणा,

१११ अन्योन्याभावः,

१४६-४७

अतिव्याप्तिः,

अतिदेशवाक्यार्थस्मरणम् १०४००५, अन्योन्याश्रयः,

१३ अन्वयव्यतिरेकि,

३१-३२, ७१,

१५३-१५६५.७

१२३, १४५

८२-८३

अतीतकालः,

८८ अन्वयव्याप्तिः

८२-८५

अतीन्द्रियगुणाः,

३३, १३८ अन्वयानुपपत्तिः,

[[११२]]

अत्यन्ताभावः,

१४५ अपक्षेपणम्

[[१३८]]

अदृष्टम्,

१३१ अपरम्,

१३९.

अधर्मः,

[[१३१]]

अपरत्वम्,

४२-४३

अधिकरणताधर्मंः,

५ अपवर्गः,

१४९.

अधिकारी,

[[४]]

अपानः,

२६-

अनाहार्यनिश्चयः,

१२१ अपेक्षा बुद्धिः, अपेक्षाबुद्धिः,

४३, ३८

अनित्यत्वम्,

१७ अपेक्षाबुद्धिविनाशविनाश्यत्वम्, १५१

अनुकूलतर्कः,

१२४ अप्रमा,

[[५२]]

अनुपसंहारी,

९०, ९५-९६ अप्रयोजकत्वशङ्का,

१२४-

अनुबन्धचतुष्टयम्,

४ अबिन्धनम्,

[[२१]]

अनुभवः, ४८, ११६, १३४, १९४ अभावः,

८-९, १२

अनुमानम्,

अनुमितिः,

अनुयोगिताधर्मः,

अनेकाश्रितगुणाः,

अनेक पृथक्त्वम्,

अनैकान्तिकः,

अन्तिमशब्दः,

अन्यतरभेदः,

६८-६९, १९३

अभावत्वम्,

१२, १४६

७१-७२, १५३ अभिलाषः,

१२९-३०-

अमर्षः,

[[१३८]]

[[४१]]

१३०.

अमूर्तद्रव्यावृत्तिगुणाः,

९० अमूर्तसामान्यवृत्तिगुणः,

४५ अयथार्थानुभवः, ४८, ५२-५३

१३८.

[[१४७]]

११८, १५६.

Scanned with CamScanner

APPENDIX II

[[१६१]]

अयुतसिद्धी,

१४२ आलस्यम्,

[[३१३७]]

अरुचिः.

[[१३७]]

अर्थक्रमः,

[[८]]

आश्रयासिद्धः,

अवसर ( सङ्गतिः ),

अव्यपदेश्यम्,

अन्यभिचारि,

अन्याप्तिः,

यावृत्तित्वम्

आश्रयनाश मात्र नाश्यत्वम्,

१०४ आहार्य निश्वयः आहार्यनिश्चयः,

१५५ ० इच्छा, १५५ इतिपदार्थः,

१३ इन्द्रियम्, ४१ इन्द्रियत्वम्,

[[१५९]]

[[९९]]

१२१-२२

१२९, १३५

58-20

[[७६]]

[[६५]]

[[३१]]

असद्धेतवः,

८८-८९

इन्धनम्,

[[२१]]

असमवायिकारणम्,

५६, ५८

इष्टसाधनताज्ञानम्,

[[४]]

असमवेतभावत्वम्,

१४३ ईशः,

[[119]]

असम्भवः,

११ ईश्वरः,

३१, १२८, १३२

असाधारणः,

९०, ९३-९४ ईश्वरज्ञानम्,

[[४८]]

असाधारणकारणम्,

१५.२ ईश्वरत्वम्,

[[३०]]

असिद्धः,

८८, ९९ ईश्वरप्रत्यक्षम्

६३-६४

असिद्धिः,

९९ ईश्वरभिन्नविभुविशेषगुणाः, १२३

आंशिक प्रमात्वम्,

१५२ ईश्वरसङ्केतः,

[[१०९]]

आकरः, आकर जम्, आकाङ्क्षा,

____२१ उत्कर्षः,

२१ उत्क्षेपणम्,

४१३८-३९

११३-१६

उदानः,

[[२६]]

आकाशम्,

आकुञ्चनम्,

आख्यातम्,

२६ः- २७

उदाहरणम्,

८०-८१

१३८ उद्देश्यताख्यविषयता,

[[५१]]

५, १२९

उन्नमनम्,

[[१३९]]

आख्यातार्थमुख्य विशेष्यकबोधः, ११२ उपक्षेपणम्,

१२.८

आत्ममात्रवृत्तिगुणाः,

१३२ उपधा,

१२९-३०

आत्मा,

२९-३१ उपनयः,

७२, ८०-८१

आत्माश्रयः,

३१, १४, १४५

उपमानम्,

१०४-०६

आधेयताधर्मः,

५ उपमितिः,

१०४-०६,

[[१५२]]

आनयनम्,

५ उपलब्धिः,

[[३१]]

आपः,

१९ उपसंहारकत्वम्

[[९५]]

“आप्तः, आरोपः,

तसं ११

१०८ उपादान ताख्य विषयता,

५.१

१२३-२४ उपाधिः,

१००-०१

Scanned with CamScannerतर्कसङ्ग्रहः

[[१६२]]

उभयभेदः,

१४७ कालकृतं परत्वम्, १४५ कृतिसाध्यताज्ञानम्,

४२-४३

[[४]]

उभयाभावः,

ऊर्दूध्वज्वलनम्,

एकत्रद्वयम् इतिरीत्याऽवगाहि

१३९ केवलव्यतिरेकि,

केवलान्वयि,

८२-८५

७६, ८२-८४

१२० केशनखादयः,

[[२५]]

ज्ञानम्,

एकत्वम्, २६–२७, ३८, १४०,

कैमुतिकन्यायः,

१४५ः

एकदेशान्बयः,

[[१५०]]

क्रोधः,

[[१३०]]

[[४१]]

खण्डशाब्दबोधः,

५, ७, ८१

एक पृथक्त्वम्,

एकविंशतिदुःखध्वंसः,

१४९ गङ्गास्नानम्,

[[१३२]]

[[३५]]

एकैकद्रव्यवृत्तिगुणाः,

१३८ गन्धः,

एकैक बहिरिन्द्रियग्राह्यगुणाः,

[[१३८]]

१३८-३९

गमनम्,

एवकारः, ओदर्यम्,

[[१०]]

●

गुणाः,

[[१०]]

[[२१]]

गुरुत्वम्,

४३-४४, १५८

कपटः,

[[१३०]]

गौः,

[[१३]]

करणम्,

५३,

१५२ - ५४

गौणी वृत्तिः,

११’ १

कर्कशत्वम्,

आनन

[[४१]]

ग्रहधात्वर्थः,

३२, ३५

कर्म,

११,

१३८-३९

घ्राणेन्द्रियम्,

[[१८]]

कर्मज विभागः,

[[१५१]]

चक्षुस्त्वग्ग्राह्यगुणाः,

[[१३८]]

कर्मज संयोगः, काठिन्यम्,

कामः, कारणम्,

४१ चक्षुभिनेन्द्रियशब्दार्थः,

[[३३]]

१३७ चतुर्थीसमासः,

[[१५०]]

१२९-३० चर्ममनः संयोगः,

[[३३]]

५४-५५ चार्वाकाः,

[[६८]]

कारणगुणजन्यगुणाः,

१३८ चालिनीन्यायः

५२, ७७

कारणगुणपूर्वकत्वम्,

१५९ चिकीर्षा,

१३०.

कारण गुणोत्पन्नत्वम्,

१३८ चित्रगन्धः,

[[१४]]

कारणत्वम्,

१४ चित्ररसः,

३९, १५१

कारुण्यम्,

१२९ - ३०

चित्ररूपम्,

[[६०]]

कार्पण्यम्,

१३० चित्रस्पर्शः,

[[१५१]]

‘कार्यस

५६ जरनैयायिकाः,

[[१५४]]

कार्यकारणभावपरिच्छित्तिः

१०६ नलशरीरम्,

[[२०]]

कालः,

२८-२९ जहदजहल्लक्षणा,

१११, १५७

कालङ्कृतमपरत्वम्,

४२-४३ जहल्लक्षणा,

[[१११]]

Scanned with CamScanner

तर्कः

जिहीर्षां, नीवः, ज्ञानान्तकर्मधारयः,

११८, १२३-२४

[[३०]]

ध्यानम्,

७३ - ४

ध्वंसः,

APPENDIX II

[[१६३]]

१३० धात्वर्थ मुख्य विशेष्यक बोधः, ५, ११२

ध्वन्यात्मकशब्दः,

[[૨]]

१४४-४५

[[४५]]

तर्काः (= पदार्थाः)

३ नमनम्,

[[१३९]]

तात्पर्यज्ञानम्

११३ निगमनम्,

८०-८१

तात्पर्यानुपपत्तिः

११२ नित्यत्वम्

१५, १४५

तादर्थ्यम्,

[[३]]

नित्यद्रव्याणि,

तादर्थ्य समासः,

३, १५० नित्यसंयोगः,

११, १४१ १४०

तादात्म्यसम्बन्धः

१४६ नित्य सम्बन्धः,

[[४८]]

तिर्यक्पतनम्

तुरीय विषयता, तुल्यवित्तिवेद्यता,

१३९ नित्य सुखम्,

१२८, १३३

५१,६४ निधानम्,

०६ निविडम्

[[६]]

[[४१]]

तेजः,

२० निमित्तकारणम्,

५६, ६०-६१

त्रितयाभावः,

१४५ नियतत्वम्,

[[३१]]

त्रैकालिकत्वस्,

१४५ निरूढलक्षणा,

[[१११]]

त्वगिन्द्रियम्,

२५ निरुपितत्व सम्बन्धः,

त्वङ्मनः संयोगः,

३१, २३

निर्विकल्पकर,

५१, ६३-६४,

दिक्,

[[२९]]

६७, १५४-५६

दिक्कृतमपरत्वम्,

४२-४३ निष्कामकर्म,

[[१४९]]

दिक्कृतं परत्वम

४२-४३ निश्चयः,

[[११६]]

दीर्घत्वम्,

४० निःश्रेयसम्

[[१५९]]

दुःखम्,

१२८ नैमित्तिकद्रवत्वम्,

[[४४]]

दुःखध्वंसः,

न्यायत्वम्,

[[८१]]

दुरितापूर्वः,

१३२ पक्षः,

८५-८६

द्रवत्वम्

[[४४]]

पक्षता,

[[८६]]

द्रव्याणि

१० पक्षधर्मतावलम्

[[१४१]]

द्रोहः,

[[१३०]]

पञ्चावयववाक्यम्,

८०-८१

द्वित्वम्

३८, १५१

पदज्ञानम्,

[[११३]]

द्वेषः,

१२९-३०

पदम

[[१०९]]

धर्मः,

१३०, १३२

पदार्थाः,

[[412]]

धर्मयोः परस्परविरुद्धत्वम्,

१२० पदार्थोपस्थितिः,

[[११३]]

Scanned with CamScanner

[[१९६४]]

परत्वम्,

तर्कसङ्ग्रहः

४२-४३ प्रत्यभिशा,

४८, १५१

परम्,

१३९ प्रत्यात्मनियतत्वस्,

[[३२]]

परमाणुरूपम्,

१४० प्रत्येकभेदः,

[[१४७]]

परामर्शः

७२-७५, १५३

प्रत्येकाभावः,

[[१४५]]

परार्थानुमानम्,

७८ - ८१

परिच्छेदः,

[[१०४]]

प्रधानस्,

परिमाणम्,

३८-४०

[[७३]]

पाक,

परक्षानाहार्यासन्दिग्ध-

शाब्दबोधः,

पाकजोत्पत्तिः,

११२ प्रयत्नः,

प्रथमान्तार्थमुख्य विशेष्य कबोधः ११२

प्रमा, ४९, १५२, १५९ - १९६ प्रमाणप्रमेयादिपदार्थाः, १४८, १५९

[[१२९]]

[[११२]]

३७ प्रयोजनम्,

[[४]]

[[१५१]]

प्रशिथिलत्वम्,

४०-४१

पाठक्रमः,

[[८]]

प्रसङ्गः

[[८८]]

पारिमाण्डव्यस्

३९, ६१

प्रसारणम्,

[[१३८]]

पिठरपाकवादिनः,

[[३७]]

प्रागभावः,

१४४ - ४५

पित्तकामलादिदोषः,

११६ प्राणः,

[[२६]]

पीलुपाकवादिनः

पृथक्त्वम्

४०-४१

३७ बहिरिन्द्रियत्वस्,

बाधः,

१.८

[[१०३]]

पृथिवी,

१२-१९ बाघनिश्चयः,

[[१२४]]

पृथिवीत्वम्

१३ वाधितः,

८८, १०२

प्रकरणम्,

प्रकरणसमः,

११२,१२३ बालः, ८८ बुद्धिः,

[[३]]

४६-७, १५४-५५

[[3]]

प्रकारताधर्मः,

५-६ बुबोधयिषा,

[[४७]]

प्रचयत्वम्,

४० बौद्धाः,

[[१७]]

प्रतिज्ञा,

८०-८१ भवपदार्थः,

[[२१]]

प्रतिपक्षः,

९८ भावः,

११२, १२९-३०

प्रतिपक्षी,

८८ भावद्वयकोटिक संशयः,

[[१२२]]

प्रतिबन्धकत्वम्,

९ भावना,

१३४-३६

प्रतियत्नः,

१४९ भावप्रधान निर्देशः,

[[३९]]

प्रतियोगिताधर्मः,

[[५]]

भावरूपाभावः,

[[१४७]]

प्रतिशरीरशब्दार्थः

[[३०]]

भेदपदार्थः,

[[१७]]

प्रत्यक्षप्रमाणम्,

६५, १५३

भोगः,

१.२८

प्रत्यक्षस्,

६१-६८, १५३ भौभस्,

[[२१]]

Scanned with CamScanner

भ्रमणम

१३९ रेचनं,

APPENDIX II

[[१६५]]

[[१३९]]

श्रीमानुभवः

१५८

रौक्ष्यम्,

[[१३८]]

मङ्गलम्

२, ५

लक्षणम्

[[१३]]

मेनः,

८-९, ३१-३२ लक्षणा,

११०-१२

मेनस्त्वजातिः,

३१ लघुत्वम्,

REC

मन्युः,

१३० लभ्धात्वर्थः,

[[२६]]

महत्वम्,

१७ लिङ्गम्,

[[८२]]

मात्रपदार्थः,

३२, ४७ लिङ्गपरामर्शः, ७८, ८०-८२, १५३

मानसभ्रमः,

१२४, १५८

लोभः,

[[१३०]]

मिथ्यात्वम्,

१२३ लौकिकः शाब्दबोधः,

१.१२

मिद्धा,

[[१२४]]

लौकिकसन्निकर्षः,

[[११६]]

मीमांसकाः,

२६, ९०, ११२

वर्णात्मक शब्दः, वर्णात्मकशब्दः,

[[४५]]

मुक्तात्मा,

[[२३०]]

वाक्यम्,

[[१०९]]

मुख्यत्वम्,

३८ वायवीय विषयः,

[[२५]]

मूर्त त्वम्,

१३८ विघ्नध्वंसः,

[[१३१]]

मृर्त मात्रवृत्तिङ्गुणाः,

१३८ विधानम्,

तमूतभयवृत्तिगुणाः,

१३८ विद्यापदार्थः,

११, १८

मूतवृत्तिगुणाः,

१३८ विधिनिषेधौ,

[[१३२]]

मोक्षः, १९ ३ - ४,

[[१४९]]

३-४, विधेयन्ताख्यविषयता,

विधेषताख्य विषयता,

[[५१]]

यथार्थानुभवः,

४८-४९, १५५

विपक्षः,

योगः,

[[१३१]]

विपर्ययः,

११८, १२३

यागीय प्रतिबन्धकत्वम्,

३१ विभागः,

८,

योगद्धिप्रभावः,

योगिज्ञानम,

योगिप्रत्यक्षस्,

योग्यता,

११३-१५ विभुत्वम्,

४९ विभागः (गुणः ) ४८ विभागजविभागः, २०६३ विभागविनाशः,

४१–४२, १५१

४२, : १५१ २७-२८

रसः

३४-३५ विभुद्वयं संयोगः,

रसनेन्द्रियम्,

२० विभुविशेषगुणाः,

[[११८]]

रहेधात्वर्थः

९२२ विरुद्धः,

रामः,

१२०, १३० विशिष्टबुद्धिः,

१३४-३५

सेबि सत्रन्यायः,

www.ething. fafÍA:, विशिष्टभेदः,

३२-१४ विधिभावः,

[[१४७]]

[[१४]]

Scanned with CamScanner

[[१६६]]

तर्कसङ्ग्रहः

विशेषगुणाः,

१९ शक्तिपरिच्छित्तिः;

विशेषणविशेष्यभावः सन्निकर्षः, ६५-६६

शते पञ्चाशन्न्यायः,

१०६ १२०

विशेषभेदः,

[[१४७]]

शब्दः, २७, ४५-४६, १०७-०८,

विशेषाः, ११, १४१-४२, १४८

१५३-१४

[[2]]

विशेषाभावः,

[[१४५]]

शरीरस

[[१८]]

विशेष्यताधर्मः,

५-६ ग्राब्दज्ञानम्,

[[१५३]]

विषयः,

४ शाब्दपरामर्शः,

-१५३

विषषत्वम्,

१९ शास्त्रम्,

[[८]]

वृतुधात्वर्थः,

२५ श्रोत्रम्,

[[६५]]

वृत्तिशानम्,

७ षोडशपदार्थाः,

[[१४८]]

वृत्तिनियामकसम्बन्धः

१४५ संयुक्तसमवायः,

[[६५]]

वेगः,

१३३-३४, १३७

वेदान्तिनः, ३१, १११, ११७ वैदिकः ( शाब्दबोधः ), ११२

१०९, ११२

१२९-३०

व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नात्यन्ता-

वैयाकरणाः,

वैराग्यम्,

ब्यञ्जनावृत्तिः,

व्यतिरेकव्याप्तिः,

व्यधिकरण धर्मावच्छिन्नभेदः,

भावः, व्यभिचारी,

[[३८]]

व्यवसायात्मकपदार्थः

शु

१५५ सच्चा,

१३९-४०

व्यवहितकारणानि,

१५२ सत्प्रतिपक्षः,

८८, ९८

ब्यानः,

मानी २६ सद्धेतुः,

[[८७]]

व्यापारत्वम्,

व्याप्तिः,

व्याप्यत्वम्,

१५३ सन्निधिः,

११३-१६

७५- ७८ सपक्षः,

८६-८७

संयुक्तसमवेतसमवायः, संयोगः ( गुणः ), संयोगः ( सन्निकर्षः ), संयोगबसंयोगः,

[[६५]]

१५, ४१

६९-६६

[[४१]]

संशयः,

११८-२२

१११ संसर्गताधर्मः,

८२-८५ संसर्गाभावः,

१४७ संस्कारः,

सङ्कल्पः,

१४७ सख्या,

१०३ सङ्ग्रहः,

[[१४५]]

११८, १३३-३५ १२९-३०

Himapa१४ सप्तपदार्थाः ७-८, १४७-४८, १५९

२६, ९९-१०२ समवायः, १२, १४२-४४, १४८

१४१-४२ समवायत्वम्,

व्याप्यत्वासिद्धः

व्याइतिज्ञानम्,

व्यासम्यतित्वम

शक्तिः,

९, १०९, १४७, समवेतसमवायः,

१०१ समवायिकारणस्,

१७.

१६-१८

Scanned with CamScannerAPPENDIX II

[[१६७]]

-समानः, -समाप्तिः, समुच्चयज्ञानम्,

• समुदाय भेदः,

-समुदायाभावः,

समूहालम्बनप्रमा

२६ सामान्यभेदः,

[[१४७]]

१३१ सामान्यलक्षणसं,

[[८]]

१२१ - २२

सामान्याभावः, IFSSE

[[१४७]]

१४७ साम्प्रदायिकाः,

[[१०५]]

१४५ सिद्धिः,

[[८६]]

५३ सिषाधयिषा,

नग८६

सम्प्रदायविदः,

[[४०]]

सुकुमारत्वस्,

[[४१]]

-सम्बन्धः,

४ सुखम्,

१२६-२८

-सम्बन्धत्वस्,

[[१४३]]

सुखबोधः,

३,७

सर्वाशे प्रमात्वम्,

११६ - १७

स्तुतिः,

सविकल्पकम् ६३-६५, ६७, १५६

स्थितिस्थापकः, १३६, १५८-५९

सव्यभिचारः, ८८, ९०-९१ स्नेहः,

४४-४५

सांसिद्धिकद्रवत्वम्,

साङ्ख्याः,

४४, १५० ४६, १९५५ स्पर्शः,

स्पन्दनस्,

१.३९

३५-३७

सादृश्यम्,

१४८ स्पृहा,

१३०.

सादृश्यज्ञानम्, १०४–६, १५३, १५६

स्मृतिः,

४६-४८, ६४, ११६,

-साधकतमम्,

[[६२]]

साधनत्वम्,

३१ खप्नः,

-साधनाप्रसिद्धिः,

· साधनाव्यापकत्त्वम्,

साधारणः, -साधारणकारणम्, -साधर्म्य वै धर्म्यपरीक्षा,
साध्यव्यापकत्वम्,

· साध्य समः, -साध्याप्रसिद्धिः,

सापेक्ष धर्मः,

सामान्यम, सामान्यगुणाः,

१०२ स्वप्नान्तिकस्, १००-०१ स्वरूपासिद्धः, ९०-९१ स्वरूपासिद्धिः,

१२५, १३२-३६

१२४-२६, १५७-१९८

[[११७१६८]]

९९-१००

[[१०३]]

३९ स्वारसिकलक्षणा,

[[१११]]

१५९ स्वार्थानुमानस्,

७८-७९

१००-०१

हानोपादानोपेक्षा बुद्धयः,

[[६७]]

[[८८]]

[[१०२]]

हद्,

[[६]]

हेतुः,

२८, ८०-८१

[[૮૮]]

[[४०]]

११, १३९ हेत्वाभासाः,

१९ ह्रस्वत्वम्,

Scanned with CamScanner

[[१६८]]

तर्कसङ्ग्रहः

B. INDEX - AUTHORS

आचार्याः S.a. उदयनाचार्याः, १०४, नीलकण्ठाः,

[[१५६]]

१११,

नृसिंहपण्डिताः.

१५७-

आपस्तम्बः,

[[१३२]]

प्रशस्तपादा ( स्तदेवा ) चार्याः, २५,

उदयनाचार्याः, ९९, १०४, १५८

१२४, १४३, १५८-५९.

उपाध्यायाः

[[९]]

भट्टपादाः,

कणादमुनिः,

२, १४८, १५९

भट्टाचार्या : ( गदाधराः ),

[[७४]]

कालिदासः,

[[१३६]]

भाष्यकारः, (प्रशस्तपादा-

केशव मिश्रा,

[[६७]]

चार्यः)

११,१४१

गदाधरभट्टाचार्याः,

[[४१]]

मणिकृतः,: ९६, १३६.

गौतममुनिः, २, ६३, १४८, १५५,

मनुः,

११६.

[[१५९]]

मिश्राः,

[[३३]]

टीकाकृतः as वाचस्पति मिश्राः,

राम रुद्र भट्टाचार्याः,

[[१५७]]

१०६, १५९

वाग्भटाचार्याः,

१३२-

दिनकरभट्टाः,

[[११९]]

वाचस्पतिमिश्राः,

१२८-

दीधितिकाराः (कृत्), २१, १०७

विश्वामित्रः,

[[१३२]]

निरुक्तिकाराः,

१५७-९८ वृत्तिकृत्

[[१२४]]

[[03]]

डीपीएफ

(0.

Scanned with CamScanner

अमरः, आलोकः,

APPENDIX II

C. INDEX – WORKS

११९ पञ्चलक्षण,

प्रकाशः (दीपिकाप्र०),

१६९.

জী १२१.

[[६७]]

३२, ८७.

कारिकावली, २४, ३१.९१, ११८,

प्रत्यक्षसूत्रम् (गौतमसूत्रम्),

[[१५५]]

१३६-३७, १५२

प्रमाणमञ्जरी,

[[८]]

कुसुमाञ्जलिः,

प्रशस्तपादभाष्यम्,

कोशः,

[[३]]

भाषा परिच्छेदः,

गौतमसूत्रम्,

तैत्तिरीय ब्राह्मणस,

[[११९]]

दीधितिः,

२, ३, १२१

दीपिका,

३, ३२, ५४, ६९,

९, १०४

६३, ९६ भाष्यम् (प्रशस्तपादीयम्), ११, २५,

१२९-३१, १३६-३७, १३९.

भाष्यम् (वात्स्यायनीयस् ),

मणिः ( तत्त्वचिन्तामणिः ), २-३,६७

२५.

[[१५६]]

१०६.

७३–७४, १११, १२३,

मुक्तावली,

९१,११८,१२०,

१५३-५४, १५६, १५८

१२७, १५२ः

दीपिकाप्रकाशः, ४, १०, ३०, ६८,

रघुवंशः,

१३६.

• ७१, १०१, १०३, १४८

रामरुद्रीयम्,

१५६..

निखण्डः,

८, ७९

वाक्यवृत्तिः,

[[१५६]]

निरुक्तिः,

[[१५६]]

वैशेषिकसूत्रम्,

नीलकण्ठप्रकाशिका ( कण्ठी), १२३

व्युत्पत्तिवादः,

१५०.

१२५, १५६

श्रुतिः, ७, ८, ६३, १२८, १३२-३३

नृसिंहप्रकाशिका,

१५६ सायणभाष्यम्,

[[११९]]

न्यायबोधिनी,

१४, १५६

सूत्रम् (वैशेषिकसूत्रम् ),

११, १४

न्यायवार्तिकम्

१४३ सूत्रम् ( गौतमसूत्रम् ),

८८, १०७..

न्यायवार्त्तिकतात्पर्यटीका,

१२८ स्मृतिः

११६, १२७.

न्यायसूत्रम्,

[[१४८]]

नि པས་ལྕགས་རིམ་ཇུས་བླ་མ་དང་་་་རྒྱུས་

Scanned with CamScanner

[[२७०]]

तर्कसङ्ग्रहः

D. INDEX - NYAY AS, NIYAMAS etc.

अन्यूनानतिप्रसक्त धर्मस्यैवावच्छेदकत्वम्,

अर्थ बुद्ध्वा शब्दरचना,

आश्रयनाशादाश्रयिनाशः,

उत्पन्नं द्रव्यं क्षणमगुणमक्रियं च तिष्ठति,

[[१५४]]

[[४६]]

[[३७]]

[[२३]]

उद्देश्य विधेयभावस्थलेऽसति बाधके विधेये विधेयसंसर्गे वा उद्देश्यतावच्छेद-

कव्यापकत्वं गृह्यते,

उपधेय सङ्करेऽप्युपाधेरसाङ्कर्यस्,

[[९४]]

“एकज्ञानीययोः समानाधिकरणयोः विशेष्यताप्रकारतयोः

७४-७५

समनै यस्यादभेदः,

७४-७५

एकधर्मिनिष्ठ विशेष्यताप्रकारतयोः समनैयत्यादवच्छेद्यावच्छेदकभावः,

७४-७५

एकत्रोच्चरितयोस्तच्छन्दयोः एकार्थबोधकत्वस्,

[[४९]]

एकधर्मावच्छिन्न आधेयता एकैव,

[[१४]]

कारणनाशात्कार्यनाशः,

[[३८]]

कारणपौष्कल्यात् कार्यपोष्कल्पम्,

[[१२४]]

[[७६]]

•

कारणाभावात् कार्याभवः,

कृदभिहितो भावो द्रव्यवत् प्रकाशते,

दुष्टसङ्करेऽपि दोषासङ्करः,

नागृहीतविशेषणा बुद्धिः विशेष्यमुपसङ्क्रामति, निपातातिरिक्त नामार्थ योरभेद संसर्गेणान्वयः, -नोदाहरण भादर्तव्यस्

परिमाणस्य स्वसजातीयोत्कृष्टपरिमाणजनकत्वस्,

प्रकृत्यर्थे प्रकारीभूतधर्मो भावप्रत्ययार्थः,

प्रयोजनमनुद्दिश्य न प्रन्दोऽपि प्रवर्तते, भावप्रधानमाख्यातस्,

मुख्यार्थे सम्भवति गौणार्थकल्पनाया अन्याय्यत्वस्,

-यजन्यं तदनित्यस्,

यत्तच्छन्दार्थयोरैक्यस्,

[[९७]]

[[११५]]

[[३९]]

[[११२]]

[[૨૬]]

Scanned with CamScanner

पत्तदोर्नित्यसम्बन्धः,

APPENDIX II

[[१०१]]

[[९८]]

-यत्र विशेषणविशेष्योभयाधिकरणत्वं तत्रैव विशिष्टाधिकरणत्वम्, यद्धमं पुरस्कारेण आधेयत्वादिकं गृह्यते स धर्मः तत्रावच्छेदकः, -यद्विशिष्टो व्यवहर्तव्यः स व्यवहर्तव्यतावच्छेदकः,

यस्य यदंशे प्रकारत्वं तन्निष्ठप्रकारतास्तन्निष्ठ विशेष्यतानिरूपकत्वम्, येन सम्बन्धेन यन्नास्तीत्युच्यते तन्निष्ठा प्रतियोगिता तत्सम्बन्धावच्छिन्ना,

[[७७]]

[[२८]]

[[५०]]

[[१४६]]

येनेन्द्रियेण यद्गृह्यते तेनेन्द्रियेण तन्निष्ठा बातिस्तदभावश्च गृह्यते, २१, ३३ यो पस्यामवच्छेदकः सा तदवच्छिन्ना,

विग्रहवाक्याद्यादृश बोधो जायते समासवाक्यात् तद्विपरीतबोधो नापते,

विशिष्टवाचकानां शब्दानां सति विशेषणवाचकपदसमवधाने

‘विशिष्ट. शुद्धान्नातिरिच्यते,

विशेष्यमात्रपरत्वम्

विशिष्टाद्भावप्रत्ययो विशेषणमभिधत्ते,

सामान्यवचनं पूर्वं विशेषस्थ ततः परम्,

‘स्वनिष्ठ । घेयतानिरूपितत्ववत् स्वनिरूपितत्वमप्यधिकरणतायां सम्भवति,

[[१२]]

[[१४७]]

[[१२५]]

८१, १३७

RPDIR

[[८]]

[[१६]]

श्री कि

भक

DETACHER

mme Bag

ppita

Scanned with CamScanner71

तर्कसङ्ग्रहः

आख्यातार्थाः-

E. INDEX - PRATY AY ARTH AS

प्रयुक्तत्वरूपसम्बन्धः, १०७,

"”

आख्यातार्थः आश्रयत्वम्म्

२५-२६

विषयकत्वम्,

[[૨૪૮]]

कर्माख्यातार्थः विषयता,

तिबर्थः आश्रयत्वम्, विभकृत्यर्थाः –

५.१

विषयतानिरूपकत्वम्, १८

१७.

७२-७३, १०५, १०८

विषयतानिरूपितत्वस्, १२४-

द्वितीयार्थः कर्मत्वस्

विषयत्वम्,

५, ७, २६

विषयित्वम्,

२८ः

[[७]]

"”

समवेतत्वम्, ७, १२६,

तृतीयार्थः आधेषत्वस्, ७२-७३

[[१४९]]

[[9]]

कर्तृत्वम्,

[[१४९]]

“9

सम्बन्धः,

[[२१]]

"”

जन्यत्वस्,

३२-३५ सप्तम्यर्थः अधिकरणत्वम्,

७, १७

निरूपितत्वसू,

८२, ९७

अवच्छिन्नत्वस्

२, २१,

प्रकारकत्वम्,

[[१२६]]

२५..

प्रतियोगिता,

आधेयत्वम्,

[[२]]

निरूपकत्वस्

९५.

जन्यत्वम्,

"”

प्रतियोगित्वस्,

२२ निरूपकत्वम्,

[[९१]]

प्रयोज्यत्वस्

चतुर्थ्यर्थः प्रयोजकत्वसू,

पञ्चम्यर्थः (ज्ञान) ज्ञाप्यत्वस्, १८, ८१

निरूपितत्वस्,

२१, ९३

3” प्रतियोगिकत्वस्, ६०

"”

प्रयोज्यत्वम्,

२५, ५६, ७८, १३९

प्रयोजकत्वस्,

विशेष्यतानिरूपकत्वस्,

४९ - ५०, ११४

विशेष्यतानिरूपि-

६६.

[[१८]]

[[2]]

तविशेष्यित्वम्,

पष्ठयर्थः आधेयत्वम्, १८, २५, ७६,

[[८१]]

निरूपितत्वम्,

७, १४९

२, ११,

७८, १३७

[[३७]]

कर्मत्वम्,

[[७]]

घटितत्वस्,

[[६०]]

निरूपितत्वसू,

७, २५, ५६, ६९

विशेष्यित्वसू,

वृत्तित्वप्रकारकत्वम्,

विशेषणविभक्तीनाम् निरर्थ-

कत्वम्, अभेदार्थकत्वस्,

[[५२]]

११८.

२.

[[१]]

निष्ठत्वम्,

[[११४]]

इतर प्रत्ययार्थाः-

प्रतियोगितानिरूपकत्वस्, ४२,

९१, १६, ११४

[[23]]

कर्म ( क्त ) प्रत्ययार्थः फलम्,

विषयताविशिष्टत्वम्

२१ः

Scanned with CamScanner

APPENDIX II

-कर्म (क्त) भूतकालः विषयतावांश्च, १४९ थाल्प्रत्ययार्थः आश्रयत्वम्,

[[८१]]

जिन्यर्थः आश्रयत्वस्,

[[२६]]

"”

प्रकारता निरूपकत्वम्, १३६

वुलर्थः जनकत्वम्,

१८, ४२

मतुबर्थः नित्यसम्बन्धः,

[[१७]]

यत्प्रत्यार्थः विषयत्वस्,

३२, ३५

ल्पवर्थः समानकर्तृकत्वम्,

[[३]]

अल्प्रत्ययार्थः घटकत्वम् १०, १२, १६

उत्तरकालिकत्वम्,

६-७

किल

[[59]]

[[25]]

Scanned with CamScanner

[[१०४]]

तर्कसङ्ग्रहः

ERRATA

पुटम् पतिः

अशुद्धपाठः

शुद्धपाठः

[[१८]]

महात्मनः

[[૨૪]]

ध्यानमथः

ध्यानमर्थः

[[२४]]

[[९]]

दव्य

द्रव्य

● व्याकम्

● व्याप्यम्

[[22]]

[[१६]]

‘समवाघान

[[૨૪]]

किमथ

[[१५]]

[[२५]]

‘वाच्छिन्न

[[0]]

[[१६]]

[[१८]]

‘निष्ठाघयता’

[[२४]]

• स्वमवायि

[[२२]]

[[१४]]

‘पादनम्

[[२५]]

[[१२]]

अभत्वमर्थः

• समवधान

किमर्थं •

‘त्वावच्छिन्न

● निष्ठा घेयता

‘स्वसमवायिः

पादानम्

आश्रयत्वमर्थः

[[२७]]

[[९]]

स्पर्शवद्विविशेष

[[०]]

स्पर्शवद्विशेष :

"”

[[१३]]

‘प्रात्वात्

[[२८]]

[[१२]]

निरूपिताकारण

[[१८]]

व्यहार

ब्राह्यत्वात् निरूपितकारण

व्यवहार

"”

[[२५]]

‘प्रयो

‘प्रयोगे

[[२९]]

m’

ર

• श्रयत्वादित

‘श्रयत्वादिति

[[३०]]

[[१४]]

अधिकारण •

अधिकरण •

[[३१]]

सेख्यादि •

सङ्ख्या दि

[[३२]]

[[१२]]

‘मात्रयाः

● मात्रग्राह्याः

[[૩૩]]

[[२५]]

‘भावत्

‘भावात्

[[૨૮]]

[[१८]]

अयमेकः, इत्था -

अयमेकः, इमौ दो

कारक ?

इत्याकारक •

Scanned with CamScanner

ERRATA

१७५.

"”

[[२६]]

लक्षणयति

लक्षयति

[[३९]]

[[१५]]

मन्तव्वभू

मन्तव्यम्

"”

[[२३]]

तिलादौ

तिलादिषु

[[५४]]

[[२५]]

• पूर्व धर्ति

पूर्ववृत्ति

[[५५]]

[[१८]]

[[६३]]

[[२०]]

● व्यपदेशाम्

[[२४]]

निधिध्यासन

[[६९]]

अनुमितिकरणयोः

[[८६]]

[[२२]]

‘मितिनार्यते

● सम्बन्धेन

कार्या

तदभावाम्

" सम्बन्धेन कार्या-

धिकरणे कार्या

तदभावात्

● व्यपदेश्यम् निदिध्यासन

अनुमितितत्करणयोः.

• मितिर्नायते

[[८९]]

● बाघस्या हृदो

● बाधस्य हृदो

[[९१]]

[[२५]]

साधारणस्सु

[[१०६]]

[[२०]]

अन्यदप्युपमानस्

साधारणस्तु

अन्योऽप्युपमानस्य

लोके विषयः

"”

अन्यदपि

अन्योऽपि

"”

[[२१]]

उपमानस्= उपमितिः

उपमानम्

इत्यर्थात्

नी)

• ज्ञनानि

• ज्ञानानि

[[११२]]

[[१६]]

[[११९]]

प्रथमान्त

● विषयक विचि

प्रथमान्तार्थ ०

• विषयकस्य विचिकित्सा

[[१२१]]

[[२३]]

कित्सा • दो

हृदो

[[१२४]]

[[७]]

[[१२५]]

’ विषय कार्य

यथाथा’

‘विषय कार्य

“यथार्था’

Scanned with CamScanner

[[२७६]]

तर्कसङ्ग्रहः

१२७

[[१६]]

• वेदनीयतयाः

’ वेदनीयतायाः

[[१३४]]

-१३५

‘श्रुतानुमिते

साधारणस्मरण

‘श्रुतानुभूते

‘साधारणकारण

जातायाः

१३६

‘नातायायाः

"”

[[१२]]

थालुत्य

थालूप्रत्य°

[[१५२]]

[[१६]]

वाक्याथ

वाक्यार्थ

१५३

[[१३]]

द्वयामत '

द्वयोर्मत

[[१५६]]

कोऽपि

स्थाणुत्वप्रम

स्थाणुत्वप्रमा

-१५९

जननैव

जननेनैव-

[[505]]

[[950]]

Scanned with CamScannerScanned with CamScanner