वाक्यविवृत्ति-निवृत्ति-पट्टाभिराम-प्रकाशिकादि

Barcode: 5990010098494

Title - Tarkasangraha

Author S CHANDRASEKHAR

Language - sanskrit

Pages - 432

Publication Year -

Barcode EAN.UCC-13

5 990010 098494SRI BALAMANORAMA SERIES No. 4.

11 eft: 11

TARKASANGRAHA

WITH

Nyayabodhini, Vakyavritti, Nirukti and Pattabhirama-tippani,

Tarkasangrahadeepika, Nilakanthaprakasika, Ramarudriya,

J

Nrisimhaprakasika and Pattabhiramaprakasika:

A

NEW EDITION

Mainly based on the various readings prevalent in Southern

India, critically examined by Pandits.

י

[[1]]

[[1]]

Edited and Published

I

BY

S. CHANDRASEKHARA SASTRIGAL,

Triplicane, Madras.

printed at thE SRI BALAMANORAMA PRESS',

Triplicane, Madras.

[[1916]]

Price Rs. 3-4-0

เ

H२

भूमिका ।

कतिचन कथयन्ति । महिनाथात्परस्तात् पुरस्ताब महोजिदीक्षितादयं महाशय आसी- दिति तु विश्वसन्ति बहवः । अनेन च पण्डितवरेण्येन तर्कसङ्ग्रहः, तर्कसङ्ग्रहदीपिका, तर्कभाषा तत्त्वबोधिनीटीका, तत्त्वचिन्तामण्यालोक सिद्धाअनम्, भाष्यप्रदीपोदद्योतनं नाम कैटव्याख्यानम्, मिताक्षरा नाम काशिकानुसारिणी पाणिनीयसूत्रवृत्तिः, राणकोजीविनी, ब्रह्मसूत्रवृत्तिश्च व्यरच्यन्तेति दर्शनेन श्रवणेन च जानीमः ।

एतेन हि व्यतिकरेणास्य महामतेरन्यादर्श स्वातन्त्र्यं चतुर्ष्वपि तन्त्रेवासीदिति ज्ञायते । एतादृशेन विद्वन्मणिना विरचितं तर्कसङ्ग्रहं तर्कसङ्ग्रहदीपिकाग्रन्थं च सह त्रिचतुरै- व्याख्यानैर्मुद्रातुमुपक्रान्तमस्माभिः ।

अत्र च योजितेषु ग्रन्थेषु दीपिकाया व्याख्या रामरुदीया रायनरसिंहशास्त्रिप्रका शिका पट्टाभिराम प्रकाशिका व नाद्यावधि कयापि लिप्या मुद्रयित्वा बहिः केनाप्यवता- रितेति विदन्त्येव विद्यानुरागिणः ।

तत्र च रामरुद्रीयस्य व्याख्यानस्य महिमा नास्माभिविशिष्य निवेदनीयः यतोऽयं पण्डित रामरुद्रः, दिनकरीयटीकया तरङ्गिण्या निखिलेऽपि भारते नितरां विख्यातः । श्रीरायनरसिंहशास्त्रि महाभागः, तदन्तेवासी श्रीपट्टाभिराममहाशयक्ष अखण्डेन पण्डिल्य - प्रकर्षेण, अप्रतिभटेन प्रतिभाविलासन, विपुलेन विषयविमर्शसम्प्रदायेन च दक्षिणे भारत- खण्डे नूनमतिमहती विख्यातिमुपाख्यो । मन्यामह तदीयप्रन्थालोडनेन नात्र मात्रयाs-

। पि विसंवाद औत्तराहाणामपि नैयायिकानामुद्भविष्यतीति ।

एतादृशानां प्रन्थरत्नानां मुद्रापणं नाम बहुभिः प्रकारने खल्वल्पायाससाध्यामिति जानन्त्येव महान्तः । अथापि भगवतः करुणां पुरस्कृत्य पण्डितानां विद्यार्थिनां चानारा- धितप्रसन्नमव्याजं सौजन्यं सम्प्रतीक्ष्य च महत्यस्मिन्कर्मणि प्रत्रतानस्मान्

नियतं त एव सर्वदापि परममवलम्बनामत्यतिदृढ विश्वास एव सर्वात्मना समुत्साहयति ।

अत्र व पुस्तकप्रदानादिना प्रशंसनीयमुपकारमारचितवतो ब्रह्मायुतानां तिरुप्पण सुरे अद्वैतोपाध्याय पञ्चापशशास्त्रिणां कबि रजोपाध्यायानाम्, तिरुवादि चित्रस्वामि शास्त्रिणाम्, कुम्भषोणं श्रीनिवासपादाचार्याणाम्, श्रीपेरुम्बूदूर रामानुजाचार्याणाम्- ट्रिप्लिकेन गोविन्दाचार्याणाम् च सुगृहीतं नामधेयं प्रतिदिनं प्रातः स्मरामः । अपि व मन्थऽस्मिन् अन्ते संयोजितां शुद्धाशुद्धपत्रिकां विलिख्य परमकरुणया अस्मभ्यं दत्तवद्रथः कुम्भकाणाभिजनेभ्यः श्रीनिवासपादाचार्येभ्यः नितिशयं कार्तश्यं आवेदयामः ।

"

अप्रकटतपूर्वाणामनेकेषामेतेषां ग्रन्थानामिदम्प्रथमतया बहिरवतारणे नियतं सम्भा व्यमानभ्यः प्रमादादिभ्यो न वयमकान्ततो विदूरा इति जानन्तः क्षमामेव विदुषां शरण- माकलयामः । प्रार्थयामहे व तास्ता अशुद्धीः समाहिकया विलिख्य बोधयित्वा अस्मा ननुगृति, येन द्वितायस्यां मुद्रणावतो तत्वरिहारे जागरूका भवेम ।

इति

शं. चन्द्रशेखरशास्त्री.i

विषयः

प्रत्यक्षपरिच्छेद

अनुमानपरिच्छेदः उपमानपरिच्छेदः शब्दपरिच्छेदः

विषयसूचिका

तर्कसङ्ग्रहः

तर्कसङ्ग्रहदीपिका ।

पृष्ठम्

[[४७]]

[[६३]]

[[६५]]

मङ्गलबादः

प्रत्यक्षपरिच्छेदः

अनुमानपरिच्छेदः

उपमानपरिच्छेदः

शब्दपरिच्छेदः

प्रामाण्यवादः

अन्यथाख्यातिवादः

अयथार्थानुभवनिरूपणम्

अभावानरूपणम् Nisaपदार्थान्तर्भावः

विधिनिरूपणम् आख्यातार्थनिरूपणम्

मोक्षनिरूपणम्

[[८१]]

[[९६]]

[[२४९]]

[[३०९]]

[[३१३]]

[[३५८]]

[[३७२]]

[[३७५]]

[[૧૮૫૭]]

[[३९६]]

[[४१३]]

[[४२०]]

૪૪॥ श्रीः ॥

श्रीगुरुचरणारविन्दाभ्यां नमः ।

तर्कसङ्ग्रहः ।

न्यायबोधिनी-वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिरामटिप्पणी समन्वितः ।

निधाय हृदि विश्वेशं विधाय गुरुवन्दनम् । *बालानां सुखबोधाय क्रियते तर्कसङ्ग्रहः ॥

न्यायबोधिनी ।

अखिलीगमसञ्चारि श्रीकृष्णाख्यं परं महः ।

ध्यात्वा गोवर्धनसुधीस्तनुते न्यायबोधिनीम् -

वाक्यवृत्तिः ।

शिवया सहितं नत्वा शिवमम्बां गुरूनपि

वाक्यवृत्ति समूहस्य कुरुते बालसिद्धये ॥

ग्रन्थस्य निर्विघ्नपरिसमाप्तये कृतं मङ्गलं शिष्यशिक्षायै विवान् शिष्यप्रवृत्तये प्रयोजनाभिधेयौ च श्लोकेनाह । निधायेति । हृदि मनसि । विधानं स्ववि-

निरुक्तिः ।

प्रणम्य दक्षिणामूर्तिमक्षीणगुणलक्षणम् । तर्कसङ्ग्रहवाक्यार्थनिरुक्तिः क्रियते मया ॥

पट्टाभिरामटिप्पणी ।

निधायेति । हृत्पदं मनःपरम् । जन्यत्वं सप्तम्यर्थः । अन्वयश्वास्या

• बालेति । अधीतव्याकरणकाव्यकोशत्वे सति अनधीतन्यायशास्त्रत्वं बालत्वम् विशेष्यानुपादाने व्यासादौ, विशेषणानुपादाने स्तनन्धयादी चातिव्याप्तिरिति पदकृत्यै२

न्या.

तर्कसङ्ग्रहः

चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थमिष्टदेवतानमस्कारात्मकं मङ्गलं शिष्यशिक्षायै ग्रन्थतो निवन्नाति । निधायेति । पदार्थान्विभजते चा. घयकज्ञानजनकत्वसम्बन्धेन स्थापनम् । मनसा निवेशं ध्यात्वेति भावः । बालानां

ग्रहणपूर्वकधारणयोग्यानां । सुखेन अनायासेन । तर्कसङ्ग्रह इति । तयन्ते . प्रतिपाद्यन्त इति तर्काः द्रव्यादिपदार्थाः । तेषां सङ्ग्रहः लक्षणस्वरूपविभागप्रकार- कज्ञानानुकूलः सङ्क्षिप्तो व्यापारः । क्रियत इति । मयेति शेषः । तथा च मत्समवेत कृतिविषयस्तर्कसङ्ग्रह इति वाक्यार्थः । अत्राभिधेयत्वरूपपदार्थत्वं पदार्थ-

नि.

!

रा

इह खलु प्राप्तिप्रकरणपरिसमाप्तिप्रत्यर्थिप्रत्यव्यूह विध्वंसनाय ग्रन्थारम्भे मङ्गलमनुतिष्ठन्ति शिष्टाः । प्रतिपित्सूनां प्रतिपत्तये द्रव्यादिपदार्थान प्रतिपिपाद- विषुरन्नम्भट्टः स्वानुष्ठितं मङ्गलमुपनिबध्नाति । निधायेति । ननु शिष्टसम्प्रदायादनुष्टी- यतां नाम भङ्गलं तदुपनिबन्धनं तु निरर्थकमिति चेन्न । उपनियन्धनस्य शिष्य- शिक्षार्थतामन्नम्भट्टो मनुते । तर्कसङ्ग्रहमाताध्ययनेन बालानां प्रत्थकरणसामर्थ्यस्य शशविषाणसोदरतया न वयं तदर्थतां मन्महे । किन्तु मङ्गलोपनिबन्धनस्यापि मङ्गलार्थतां प्रतिपद्यामहे ॥ ननु किमर्थमयं ग्रन्थः क्रियते इत्यत आह । सुखबो- धायेति । सुखं दुःखम्वंसः मोक्ष इति यावत् । सुखाय बोधः सुबोधः । प्रयोज कत्वं चतुर्थ्यर्थः । तथा च मोक्षप्रयोजकं ज्ञानमिति फलितम् । तब ज्ञानं पदार्थविषय- कमेव । तर्कसङ्ग्रह इति सञ्ज्ञाबलात्। सम्यक गृह बोयते अनेनेति । बोधकः ज्ञानजनकः तर्काणां द्रव्यादिपदार्थानां समूहः तर्कसमूहः इति तदर्थत्वात् । तथा च मोक्षप्रयोजकीभूतपदार्थविषयक तत्त्वज्ञानसम्पादनाय अयं ग्रन्थः क्रियत इति भावः । ननु मोक्षे न पदार्थविषयक तत्त्वज्ञानमुपयुज्यते । आत्मविषयक ज्ञानस्यैव मी- क्षोपयोगितायाः श्रुतिसिद्धत्वादिति चेन्न । आत्मा इतरभिन्नः इत्याकारकात्मविषयक- तत्त्वज्ञाने द्रव्यादिपदार्थविषयक तत्त्वज्ञानस्यैवोपयोगित्वात्। श्रूयते चायमर्थः देशा- वास्योपनिषदि । ’ स पर्यगाक्कम कायम व्रणमस्थाविरं शुद्धमपापविद्धम् । कविर्म-

ધર્મ नोषी परिभूः स्वयम्भूयथातोऽर्थान्व्यदधाच्छाश्रभ्यरसमाभ्यः ॥ इति अयमर्थः । शुकं शुद्धमात्मानं परमात्मानम् । स एव पुमान् । पर्यगात् परिगतवान् भवेत् ज्ञातवान् भवेत् । कीदृशमात्मानं अकार्य शरीररहितम् । अत्रणं दुःखरहितम् । निधाने । निधानं ज्ञानविशेषः । ‘विश्वेशम्’ इति द्वितीयार्थो विषयत्वम् । तथा च विश्वेशविषयकमनोजन्यज्ञान विशेषोत्तरकालीना या कृतिरिति केचित् । तन । ज्ञानमात्रस्य मनोजन्यत्वेन मनोजन्यत्वार्थकस्य हृदीत्यस्याव्यावर्तकतापत्तेः । किन्तु हृत्पदं हृदयरूपशरीरावयवयरम् । निधानं घात्वर्थः । तच अवस्थापन मवस्थितावारी- पगम् । तथा च ’ अवस्थितत्वप्रकार काहार्य ज्ञानोत्तरकालीना या कृतिः’ इत्यन्वयबोधः । हृदोत्यत्र सप्तम्ययों निरूपितत्वम् । तस्यावस्थितत्वेऽन्वयः । ‘विश्वेशम्’ इत्यत्र

।

[[135]]

繼!

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति निरुक्ति पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाभावाः सप्त पदार्थाः ।

66 nafar by Phat that.

Sim (« Zerige i do Plan Singh AK,

।

N

न्या. द्रव्येति । अत्र सप्तग्रहणं पदार्थत्वं द्रव्यादिसमान्यत मत्वव्याप्यमिति व्याप्तिव्य-

भाय । ननु शक्तिप्रदार्थस्याष्टमस्य सत्त्वात्कथं सप्तैत्रेति । तथा हि मण्या दिसंयुक्के वा. सामान्यलक्षणं विभागवाक्यघटकीभूतपदार्थशब्दाद्बोध्यम् । वैशेषिकानुसारेण पदार्था- विभजते । द्रव्येति । न्यूनातिरिक्त सङ्ख्याव्यवच्छेदाय सप्तपदम् । एवमग्रेऽपि । नि. अस्थाविरं स्थविरत्वादिरहितम् । शुद्धं रागद्वेषमोहरहितम् । अपापविद्धं धर्माधर्म- बन्धशून्यम् । अथ वा । आत्मानं स्वात्मानं अकायादिरूपम् । स एव पर्यगात् प्राप्त- वान् भवेत् मुक्तो भवेदित्यर्थः । यः पुमान् अर्थान् द्रव्यादिपदार्थान् । व्यदधात् विवेचितवान् । कीदृशस्सन् परिभूः इतरमतान् परिभविष्णुः । वकृत्वादिशून्यस्य परिभवनसामर्थ्य न सम्भवतीत्यत आह कविरिति । कविः कवयिता कल्पकः वक्तेति यावत् । ज्ञानरहितस्य वकृता काननकौमुदी इत्यत आह मनीषीति । मनीषी बुद्धिमान् । अत एव स्वयम्भूः स्वयं भवति प्रभवति समर्थो भवतीति । यथाकथं- चित्पदार्थविवेचनं न फलाय कल्पते । तदाह याथार्थ्यातः यथार्थत्वेन । सकृत् पदार्थ- विवेचनं नार्थाय सम्पद्यते । तदाह शाश्वतीभ्यस्समाम्यः अनेकसंवत्सरानित्यर्थः । एवं च मोक्षप्रयोजकीभूतं यत्पदार्थतत्त्वज्ञानं तस्मै तर्कसङ्ग्रहः क्रियत इति नानुप- पत्तिः ॥ अन्नम्भट्टस्तु-सुखेन अनायासेन बोधः सुखबोध इति व्याचष्ट । तच दिपकर्षमालम्बते । स्वतः परमपुरुषार्थभूतमोक्षं प्रति स्वग्रन्थस्योपयोगिताम- प्रत्याय प्रन्यादी बालकस्य प्रवर्तयितुमशक्यत्वात् ॥ अथ पदार्थान् विभजते । द्रव्येति । नन्वयं विभागोऽनुपपन्नः सामान्यलक्षणकथनानन्तरमेव विभागस्य कर्ते- व्यत्वात् । यथा तत्र गन्धवती पृथिवी इत्यनेन पृथिवीसामान्यलक्षणमुक्ला सा द्विविधेति तद्विभागः श्रूयते, तथा न चेह पदार्थ सामान्यलक्षणमुक्तम् । अतस्त- प. द्वितीयार्थो विशेष्यत्वम् । तथा च ’ विश्वेशविशेष्य कहृदय निरूपितवृत्तित्वप्रकारकाहा-

ज्ञानोत्तरकालीना या कृतिः’ इत्यन्वयः । द्रव्येत्यादि । सप्त सप्तविधाः सप्तप्रकारवन्त इति यावत् । द्रव्यादिपदं द्रव्यत्वादिपरम् । तस्याभेदसम्बन्धेन प्रकारेऽन्वयः । न च सप्तप्रकारवत्वं कुत्रेति वाच्यम् । सप्तपदे सप्तप्रकारान्य- तमवति लक्षणास्वीकारात् । ननु तथापि द्रव्यत्वाद्यभेदः कस्मिन्प्रकारे । न च द्रव्यादिपदे द्रव्यत्वाद्यन्यतमे लक्षणास्वीकारान्नानुपपत्तिरिति वाच्यम् । विनि- गमनाविरहेण द्रव्यादिपदानां लक्षणाकल्पनापत्त्या द्रव्यत्वाद्यन्यतमत्वावच्छिनस्य सप्तवारं भानापत्तेरिति चेत्र । समासघटकपूर्वपदार्थस्य समासाघटकपदार्थेनान्व- यासम्भवेनाभावपदस्यैव द्रव्यत्वाद्यन्यतमत्वावच्छित्रे लक्षणास्वीकारात् इत्यं च सप्तपदलक्ष्यार्थे नान्यतमगर्भता प्रयोजनाभावात् । न च सप्तप्रकारवत्त्वं कुत्रेति वाच्यम् । सप्तत्वपर्याप्त्यधिकरणप्रकारवत्त्वस्याविवक्षितत्वात् । सप्तत्वाश्रयप्रकारस्यैकतर्कसङ्ग्रहः

तत्र द्रव्याणि पृथिव्यतेजोवाय्वाकाशकालदि गात्ममनांसि नवैव ।

[[6]]

न्या. इन्धनादौ सत्यपि वह्निसंयोगे दाहो न जायते । तच्छून्ये तु जायते। अतो मणि- समवधाने दाहानुकूला शक्तिर्नश्यति । मध्यभावदशायां दाहानुकूला शक्ति- रुत्पद्यते । तस्माच्छतिरतिरिक्तः पदार्थ इति चेन्न । मणेः प्रतिबन्धकत्वेन तदभावस्य कारणत्वेनैव निर्वाहे मध्यसमवधानसमवधानाभ्यामनन्तशक्तितत्प्रा- गभावतद्ध्वंसकल्पनाया अन्याय्यत्वात् । तस्मात्समैव पदार्था इति सिद्धम् । द्रव्याणि विभजते । पृथिव्यतेज इति । नन्वन्धकारस्य दशमद्रव्यस्य सत्त्वात्कथं नवै- वा. द्रव्यसामान्यलक्षणं तु गुणवत्त्वं बोध्यम् । द्रव्याणि विभजते । पृथिवीति । नि. द्विभागोऽनुपपन्नः इति चेन्न । तर्कसङ्ग्रह इति वाक्यघटकीभूततर्कपदेन तलक्षणस्योक्त- प्रायत्वात् । तथा हि । तन्ते ज्ञायन्ते इति व्युत्पत्त्या तर्कपदेन द्रव्यादिपदार्थाः उच्यन्ते । तेन ज्ञेयत्वं पदार्थ सामान्यलक्षणं इति लभ्यते ॥ अन्नम्भस्तु पद- स्यार्थः पदार्थः इति व्युत्पत्त्या अभिषेयत्वं पदार्थसामान्यलक्षणं इति लभ्यते इत्यनेन विभागवाक्य घटकपदार्थपदेनैव सामान्यलक्षणलाभं मन्यते । सामान्यलक्षणकथनानन्तरमेव ते कतिविधाः इत्याकाङ्क्षायां विभागवाक्यस्यावतरणी- या विवक्षणात् । सप्तत्वं च प्रातीतिकस्वरूप सम्बन्धविशेषोऽपेक्षा बुद्धिविशेषविषयत्वं वा । अन्यत्सर्व ‘सा द्विविधा’ इत्यत्र वक्ष्यमाणरीत्या वक्तव्यमिति सुन्दरः पन्थाः । अन्ये तु अभावपदं द्रव्याद्यन्यतमपरम् । तस्याभेदेन पदार्थेऽन्वयः । द्रव्याद्यन्यतमत्वं च द्रव्यायवृत्तिपदार्थशून्यत्वं नातोऽप्रसिद्धिः । समत्वं च पदार्थत्वव्यापकद्रव्यायन्य- समत्वकत्वम् । अत एव तदुद्देश्य विधेयभावमहित्रैव लभ्यमिति सप्तपदं व्यर्थमिति आम- मन्ति अन्वकृतः । परन्तूद्देश्य विधेयभावमहिश्रा व्याप्यव्यापकभावस्यौत्सर्गिकतया न पौनरुक्त्यं स्पष्टार्थमेव तस्येति च बहवः । तथा च ’ द्रव्याद्यन्यतमाभिन्नाः पदार्थाः यो कसमत्ववन्त इत्यन्वयबोध इत्याहुः । अपरे तु अभावपदं द्रव्यत्वाद्यन्यत मवत्परम् । अन्यत्तमत्वावच्छिन्ने सप्तपदार्थस्याभेदसम्बन्धेनान्वयो व्युत्पत्तिर्वै- वित्र्यात् । तथा च पदार्थाः सप्तत्वाश्रययथोक्तान्यतमवन्त इत्यन्वयः । पदार्थेषु सवस्यान्वयो न सम्भवति । कोटिकोटिपदार्थानां सत्त्वात् । न च पर्या मिसम्बन्धेन समत्वविशिष्टं यदन्यतमं तद्वत्त्वं कुत्रापि पदार्थे न सम्भवतीति सप्त-

[[8]]

)

• नवैवेति । नवत्वेन न्यून सङ्ख्याव्यवच्छेदः । एवकारेणाधिकसङ्ख्याव्यवच्छे- दः । विशेष्य-विशेषण-क्रियागतस्यैवकारस्य क्रमेणान्ययोग अयोग अत्यन्तायोगव्यव- च्छेदबोधकत्वम् । फार्म एव धनुर्धरः शङ्खः पाण्डर एव, नीलं सरोजं भवत्येवेति क्रमेणोदाहरणानि । यथा प्रत्रमोदाहरणे पार्थान्यस्मिन् धनुर्धरत्वव्यवच्छेदो बुध्यते तथेहापि नवातिरिके द्रव्यत्वव्यवच्छेदबोध इति मुकुन्दभट्टीये ।woma

न्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति-निति-पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

ज्या नेति । तथा हि नीलं तमश्वलतीति प्रतीत्या नीलरूपाश्रयत्वन्न क्रियाश्रयत्वेन च

[[11]]

तमसो द्रव्यत्वं सिद्धम् । न च क्लृप्तद्रव्येष्वन्तर्भावात्कुतो दशमद्रव्यत्वमिति वाच्यम् । तमसो रूपवत्त्वात् आकाशादिपश्चकस्य नीरूपत्वात् वायोश्च नीरूपत्वान्न तेष्वन्तर्भावः । तमसो निर्गन्धत्वात् पृथिव्या, गन्धवस्वात् न तत्रान्तर्भावः । तमसो निस्स्पर्श- स्वात् जस्तेजसोः शीतोष्णस्पर्शवत्त्वात्र तयोरन्तर्भावः । तस्मात्तमसो दशमद्रव्यत्वं सिद्धमिति चेन्न । तमसस्तेजोऽभावत्वेनैवोपपत्तावतिरि कत्वकल्पनायां मानाभावात् । न च विनिगमनाविरह्मतेज एवं अन्धकाराभावस्वरूपः इति वाच्यम् । तेजसोऽ- भावरूपत्वे सर्वानुभूतोष्णस्पर्शाश्रयद्रव्यान्तरकल्पने गौरवात् । तस्मादुष्णस्पर्शगुणा- श्रयतया तेजसो द्रव्यत्वं सिद्धम् ॥ तमसि नीलप्रतीतिस्तु भ्रान्तिरेव एवं कर्म-

वा. द्रव्यसामान्यमात्रवृत्तित्वम् गुणसामान्यलक्षणम् । तच द्रव्येतरवृत्तितानवच्छे दकद्रव्यसामान्यवृत्तितावच्छेदकपदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वं बोध्यम् । गुणान्विभजते ।

वि. मचेन न वयं तत्पक्षमाद्रियामहे । पदार्थेषु प्रथमोद्दिष्टानि द्रव्याणि । लेषु प्रथमोद्दिष्टां 4. careerस्यैव सप्तपदार्थतावा वाच्यतया तस्य पदार्थेऽन्वयः सम्भवतीति वाच्यम् ।

सप्तत्वाश्रयस्य पदार्थेऽन्वये उद्देश्यासिद्धेरव्यावर्तकत्वात् । न चान्यतमे सप्तत्वा मस्यान्वयेऽपि तद्दोषतादवस्थ्यमिति वाच्यम् । अन्यतमत्वावु च्छित्रे सप्तत्वपर्या- प्यधिकरणस्यैवान्वयात् । न च सप्तत्वपर्याप्त्यधिकरणत्व विशिष्टान्यतमाधिकरणत्वं न कुत्राप्युक्तमिति वाच्यम् । सप्तत्वपर्याप्त्यधिकरणस्यान्यतमे विशेषणत्वेनान्व यास्वीकारात् । किन्तूपलक्षणतया । तथा च ’ वस्तुगत्या सप्तत्वपर्याप्त्यधिकरणं बदन्यतमं तद्वन्त इत्यर्थः । विशेषणपुच्छलग्नस्याप्युपलक्षणत्वस्वीकारात् । कि- न्तुपलक्षण पुच्छलमस्य विशेषणत्वं न स्वीक्रियत इत्याहुः । तत्रेति । यथो कवाक्यप्रतिपाद्यानीत्यर्थः । तत्पदस्य यथोक्तवाक्यपरत्वात् । प्रत्ययस्य प्रतिपान्ध- परत्वादिति केचित् । तदसत् । तत्पदस्य पूर्वोपस्थितार्थपरामर्शकत्वेनानुप- ‘स्थितयो परामर्शकत्वायोगात् । न च तादृशवाक्यस्य श्रोत्रोपस्थितत्वात्त- सङ्गमकत्वं सम्भवतीति वाच्यम् । तर्हि ‘रूपं जातिमत्तचाकाशाश्रयम्’ इति बाप्रामाण्यापतेः । तत्पदेन श्रोत्रोपस्थितस्य ‘रूपं जातिमत्’ इति यस्य परामर्शसम्भवात् । तस्मात्पदजन्यपदार्थौपस्थितिरेव पूर्वमपेक्षितेति ।

च्यादिसमुदायघटकानीत्यर्थः । न च द्रव्यादिसमुदायघटकत्वेनापि पदात्पू- मस्तित्वातद्वा सम्भवतीति वाच्यम् । तत्पदेन द्रव्यादीनामेव परामर्शात् । सम्यर्थः समुदाय घटकत्वं तदेव त्ररुर्थः । अत एव तत्र ‘द्रव्यादीनां मध्ये ’ इति अन्यकर्ता विवरण सच्छते । तत्र समुदायघटकत्वं मध्यशब्दार्थः । द्रव्यादी - नामित्यत्र षष्ठ्यर्थी निरूपितत्वं समुदायेऽन्वेति । आश्रयत्वं सप्तम्यर्थः । नवैवे

पृथिवीत्वा यन्यतम मिश्रनवत्वाश्रयन्त्र कारवन्ती त्यस्मदुकपक्षे

नवत्वसङ्ख्यापर्या न्या-६

तर्कसङ्ग्रहः

4-

रूपरसगन्धस्पर्श सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्व संयोग विभागपरत्वापरत्व- गुरुत्वव्रवत्वस्नेहशब्दबुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्कारा- श्चतुर्विंशतिर्गुणाः * । उत्क्षेपणापक्षेपण कुश्चनप्रसारणगमनानि पञ्च कर्माणि । सामान्यं द्विविधं परमपरं चेति । नित्यद्रव्यवृत्तयो विशे- पास्त्वनन्ता एव । समवायस्त्वेक एव । अभावश्चतुर्विधः । प्राग- भावः मध्वंसाभावोऽत्यन्ताभावोऽन्योन्याभावश्चेति । तत्र गन्धवती

न्या. वत्तः प्रतीतिरपि दीपासरणक्रियाया एव तत्र भानात् ॥ पृथिवीं लक्षयति । वा. रूपेति । कर्मादिसामान्यलक्षणं त्वग्रे दर्शयिष्यते । कर्माणि विभजते । उत्क्षेपणेति । सामान्यं विभजते । परमिति । अत्रेतिशब्दस्य स्वसमभिव्याहतपदार्थतावच्छेदक- परत्वापरत्वरूपद्विप्रकारवत्सामान्यमिति वाक्यार्थः । परमपरं ति पदे तात्पर्य- ग्राहके । विशेषाण विभागाभावात् तान् दर्शयति । नित्येति । नित्यद्रव्याणि पृथिव्यादिवर्णा परमाणवः आकाशादिप तेषामनन्तत्वाद्विशेषाणां अनन्तत्वबो- भ्यम् । समवायस्य विभागाभावं द्योतयितुं तस्यैकत्वमाह । समयायस्त्वेक इति । विभागो हि सामान्यस्य साक्षात् न्यूननियावद्धर्मप्रकारकज्ञानानुकूलो व्यापारः ॥ पृथ्वीवादीनां साक्षान्न्यून वृत्तित्वाभावात् द्रव्येत्यादेर्विभागत्वसिद्धिः । सामान्यध- मैस्य न्यूनवत्तिश्व वैशेषिकाणां विभाजकोपाधिर्बोध्यः । तेन द्रव्यत्वादेर्भावित्वादि- न्यूनवृत्तित्वेऽपि न क्षतिः । इत्थं च समवायत्वन्यूनतिधर्माभावान तद्विभाग इति । अभावसामान्यलक्षणं तु भावभिनत्वम् । तत्राभावपदेनैव सिद्धं इति तान्विभजते । अभाव इति । चतस्रो विवा यस्येति व्युत्पत्त्या चतुष्प्रकार- वाभाव इत्यर्थः । प्रागभाव इति । प्रागभावत्वादिरूप चतुष्प्रकारवानिति समुदितार्थः । द्रव्याणि क्रमेण निरूपयति । गन्धवतीति । अत्र पृथिवीत्वं

म

।

नि. पृथिवी लक्षयति । तत्रेति । तत्र द्रव्यादिपदार्थसमुदाये । सप्तम्या । तदध घटकत्वम् । तथा च द्रव्यादिपदार्थसमुदायघट कीभूतद्रव्यघटकीभूतः पृथिवी गन्धवती-

[[1]]

4. करणत्वोपलक्षितपृथिवीत्वायन्यतमवन्तीति चरमपक्षे च उद्देश्यविषेयभावमहि-

मलभ्यव्याप्यव्यापकभावस्फुटीकरणाय एवकारः । द्वितीयपक्षे तु तद्वैयर्थ्यम् नवपदस्यैव द्रव्यत्वव्यापक पृथिव्याद्यन्यतमत्ववदर्थकत्वादित्यवधेयम् । एक एवेति । एकत्वं स्वरूपसम्बन्धविशेषः । न तु समवायत्वव्याप्ययत्किञ्चिद्धर्मविरुद्धधर्मा- व्यापक समवायत्वकत्वम् । एवकारवैयर्थ्यापत्तेः । तुशब्दः पूर्वस्माद्वैषम्यं द्योतयति : तत्र गन्धवतीति । पृथिव्यादिसमुदायघटकीभूता पृथिवी गन्धवतीत्यन्वयः ॥

*चतुर्विंशतिरिति । गुगेषु चतुर्विंशतिसङ्ख्या एकार्थसमवायादिना, अपे साबुद्धिविशेषविषयत्वं वा चतुर्विंशतित्वं बोध्यमिति मुकुन्दभाये ।

“11

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

पृथिवी । सा द्विविधा नित्यानित्या चेति । नित्या परमाणुरूपा ।

H

Klinikallad ask mywellblandeki pblistermelerkaria a 4 veckotlantilla all volume. Anda dal Padidina panatay kat katër at opnega volianalaagrikan Bekr İnkcija Largerðar kabarmen) Vestan en in classikatomindre a Parigi keni dhashka 1961 vu MADŠEJA ČANČINĖ APRA Munkaddal presa de alkimbian123

न्या. गन्धवतीति । गन्धवस्वं पृथिव्या लक्षणम् । लक्ष्या पृथिवी । पृथिवीत्वं

था. जातिः लक्ष्यतावच्छेदकं, लक्षणं गन्धः

लक्षणं गन्धः । अत्र पाषाणादौ गन्धानुपलब्धिः कचिज्जलादौ तदुपलब्धिश्चानुत्कटत्वोपाधिभ्यामुपपादनीया । व्यावृत्तिर्व्यवहारो वा लक्षणस्य प्रयोजनम् । तत्र व्यावृत्तिरितरभेदानुमितिः । इतरे जलादिचतुर्दश । तथा हि मन्धाभावे इतरत्वव्यापकत्वग्रहे सति गन्धवती पृथिवीति पक्षधर्मताग्रहे पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते इत्यनुमितिरुत्पद्यते सव व्यावृत्तिः । व्यवहारस्तु गन्धज्ञानेन पृथिवीत्वव्यञ्जने सति इयं पृथ्वीति शब्दप्रयोगरूपः । लक्षणमुक्त्वा विभागमाह । सेति । अत्र नित्यानित्या पृथिवी द्विविधेति वाक्यार्थः । तथा चोद्देश्य विवे यभावस्थले उद्देश्यतावच्छेदकसम्बन्धी विधेये भासत इति नियमाद्धनवान्सुखीति प्रत्ययवद्विधेय रूप द्विप्रकारयोरुद्देश्यतावच्छेदक कोटिप्रविष्टानित्यत्वानित्यत्वयोरभेदो भा- सत इति नित्यानित्या पृथ्वी नित्यत्वानित्यत्वाभिनद्विप्रकारवतीति लभ्यत इति । नित्यानित्येति । नित्यत्वं प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति ध्वंसाप्रतियोगित्वम् । अनित्यत्वं प्रागभावप्रतियोगित्वध्वंसप्रतियोगित्वान्यतरवत्त्वं बोध्यम् । परमाणुरू- पेति । स च ‘जाउसूर्यमरोचिस्थं यत्सूक्ष्मं दृश्यते रजः । तस्य षष्ठस्तु यो

नि. अन्वयकः । अत्र लक्ष्या पृथिवी । पृथिवीत्वं लक्ष्यतावच्छेदकम् । लक्ष्यवाचकपदात् यदविशिष्टं प्रसाध्यते स धर्मो लक्ष्यतावच्छेदकः । यो धर्मो यस्यामवछेदकः सा तद्धर्मावछिन्ना प्रकृते लक्ष्यवाचकं पृथिवीपदम् । तेन पृथिवीत्वविशिष्टं प्रत्याभ्यते । अतः पृथिवीत्वं लक्ष्यतावच्छेदकं पृथिवीत्व व लक्ष्येता । पृथिवीत्वं यस्मिन् अवच्छेदकं तत्पृथिवीत्वावच्छिन्नम् । लक्ष्यतायां हि पृथियं विवच्छेदकं, अतः पृथिवा लक्ष्यता । पृथिवीत्वावच्छिनं लक्ष्यमित्युक्तौ चावच्छिन्नपदं विशिष्टार्थकं प्रत्येतव्यम् । अत्र गन्धवत्वं लक्षणम् । गन्धवत्त्वं च समवायसम्बन्धेन मन्धाधिकरणत्वं गुणगुणिनोः समवायात् । गन्धस्य गुणत्वात् प्रथिव्या गुणित्वात् । पृथिवीं विभजते । सेति । सा पृथिवी । द्विविवेति । विधीयते विभज्यते आभ्यामिति व्युत्पत्या विधाशब्दो विभाजकधर्मपरः । द्वे विधे विभाजकधम यस्यास्सा द्विविधा । विभाजक धर्मद्वय विशिष्टेत्यर्थः । तद्द्द्वयमेव स्पष्टयति । नित्याऽ- नित्या चेति । नित्यपदं नित्यत्वपरम् । अनित्यपदमनित्यत्वपरम् । तयोरभेद- सम्बन्धेन विभाजक धर्मद्वयेऽन्वयः । तथा च पृथिवी नित्यत्वानित्यत्वाभिन्न विभाजक- धर्मद्वय विशिष्टा इत्यन्वयबोधः । नित्यपृथिवीं दर्शयति । नित्या परमाणुरूपेति ।

….

-–

ganp

Pinter

Hill

Jan-

P

M

WI CANT DE

।

han

N

सेति । पृथिवीत्यर्थः । द्विविधेति । द्वे विधे यस्याः सा द्विविधा । विधीयते व्यावर्त्यते इतर मेदप्रकार कानुमितिविशेष्यीक्रियते अर्थो अनयेति विधा व्यावर्तकधर्मः ।तर्कसङ्ग्रहः

-

अनित्या कार्यरूपा । पुनस्त्रिविधा शरीरेन्द्रियविषयभेदात् । शरी-

phon

Achar

t

स

न्या. लक्ष्यतावच्छेदकम् । पृथिवीत्वाषच्छिमा लक्ष्यता । यद्धर्मावच्छिनं लक्ष्यं स वा. भागः परमाणुः स उच्यते ’ इति वाक्यप्रसिद्धः । कार्येति । जन्येत्यर्थः । नि. पृथिवीत्यनुषज्यते । तथा च परमाणुरूपा या पृथिवी सा नित्या नित्यपृथिवीत्यर्थः । अनित्यपृथिवीं दर्शयति । अनित्येति । अत्रापि पृथिवीत्यनुषज्यते । कार्यरूपा उत्पादविनाशशालिनी द्वयणुकादिरूपा या पृथिवी सा अनित्या अनित्यपृथिवीत्यर्थः । पुनस्त्रिविधेति । नन्वत्र किं पृथिवीत्वावच्छ्रित्रस्य विभागः । आहोस्वित् अनि- प. विभाजकोपाधिरिति यावत् । तथा च विभाजकधर्मद्वयवतीत्यर्थः बहुव्रीहायुत्तरप- दलक्षणया विधाशब्दस्य विभाजकधर्मद्वय विशिष्टपरत्वात् । धर्मद्वयमाह । नि- त्यानित्या चेति । तत्र भावप्रधानो निर्देशः । ‘भावप्रधानो निर्देश’ इत्युके कोऽर्थ इति चेत् श्रूयतामवधानेन । भाव्यतेऽवच्छिद्यते विशेष्यतानेनेति भावः स्वारसिकतत्पदजन्यशाब्दबाधविशेष्यतावच्छेदकधर्म इत्यर्थः । स प्रधानं स्वमा- न्यशाब्दबोध विशेष्यीभूतो यस्य स भावप्रधानः । निर्दिश्यते बोध्यतेऽनेनेति निर्देशः पदम् । प्रकृते त्रित्यपदमनित्मपदं च तद्भावप्रधानं स्वारसिकतत्पदजन्यशब्दमोध- विशेष्यतावच्छेदकीभूतनित्यत्वानित्यत्वरूपधर्म विशेष्यकशाब्दबोधजनकम् । एवं नित्यपदस्य नित्यत्वमनित्यपदस्य अनित्यत्वं लक्षणयार्थ इति फलितम् इति- पदार्थवादः विभाजकधर्मद्वयेऽन्वेति । अथवा इतिपदं तादृशलक्षणातात्पर्य- ग्राहकम् । अमेदसम्बन्धेन नित्यत्वादेर्विभाजकधर्मेऽन्वयः । तथा च नित्यस्वा- नित्यत्वाभिनविभाजक धर्मद्रयवती पृथिवीत्यन्वयबोधः । ननु यादृशार्थस्य लक्षणया यत्किचित्पदाद्बोधः तादृशार्थस्य पदाद्बोधोऽनुभवसिद्धः । ‘गङ्गायां घोष’ इत्यत्र गङ्गापदबोध्यस्य ’ तारे. घोष’ इति शक्तातीरपदादपि बोधस्यानुभवः सिद्धत्वात् । तथा च ’ पृथिवी द्विविधा नित्यत्वमनित्यत्वं व’ इत्यस्य प्रामा- व्यापत्तिः । शत्रुत्यैवेदानीं नित्यत्वानित्यत्वयोर्बोधसम्भवात् । न व ‘तदानी मिस्यत्वत्वादेरेव बोधो लक्षणया वक्तव्य’ इति वाच्यम् । तथा बोधनियामकस्वा निरूपणादिति चेत्र केचित् ‘विधापदार्थतावच्छेदकविभाञ्जकर्मनिष्ठ विशेष्यतां- निरूपिताभेदसम्बन्धावच्छ्त्रिप्रकारतासम्बन्धेन शाब्दबोधं प्रति विधापदसमाम- व्याहृतेतिपदसमभिव्याहृतयत्किचित्पदनिरूपितशक्तिज्ञानजन्योपरिथते विशेष्यतासम्ब न्धेन प्रतिबन्धकत्वं स्वीकृत्य प्रकृतानुपपत्तिं वारयन्ति । तत्र ‘नित्यत्वमनित्यस्व मिति द्वे विधे पृथिव्याः’ इत्यत्र व्यभिचारवारणाय प्रतिबद्धयतावच्छेदकसम्बन्धे विधापदार्थमा विधापदार्थतावच्छेदकत्वं निमिष्टमित्यादिपदप्रयोजनं स्वयम्

।

padm

gh

[[4]]

get । May ।

rlth

। केचित्तु विधापदार्थतावच्छेदकधर्मनिष्ठ विशेष्यतानिरूपितामेदसम्बन्धावच्छि1 In

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

pek - ke peja 5) {p^-nažers sjuk Kulémena. Het with warga vegane state sales dessutes to with higher part banking 3 tammdy kan skaapumaHIGAN, BAIN

न्या.धर्मो लक्ष्यतावच्छेदकः । यो धर्मों यस्यामवच्छेदकः सा तद्धर्मावच्छिन्नेति चा. भेदादिति । भेदपदार्थः स्वसमभिव्याहृत पदार्थतावच्छेदकधर्मः, पञ्चम्यर्थः नि. पृथिवीत्वावच्छ्रित्रस्य वा । नान्यः - पृथिवीत्वावच्छिन्नस्यैव यययं विभागः स्यात्

तर्हि नित्यपृथिव्या अपि शरीरेन्द्रियविषयेषु क्वचिदन्तर्भावो वाच्यः । स च न सम्भवति । तथा हि । न तावन्नित्यपृथिव्याः शरीरेऽन्तर्भावः सम्भवति । नापीन्द्रिये । तयोरुभयोरप्यनित्यत्वात् । नापि विषये, मृत्पाषाणादिरूपस्य विषयस्य नित्यत्वा- प नकारतासम्बन्धेन शाब्दबोधं प्रति विधापदसमभिव्याहृतेतिपदसमभिव्याहृतय- त्किञ्चित्पदनिरूपितशत्यवच्छेदकधर्मनिष्ठलक्षणाज्ञानस्य हेतुतां कल्पयित्वोतानुपपत्तिं परिहरन्ति । नन्वत्र वित्यपदस्यानित्यपदस्य च स्त्रीलिङ्गत्वं कुतः । न च पृथिवी- पदस्य लिङ्गवात्तस्यापि स्त्रीलिङ्गत्वमिति वाच्यम् । पृष्ठताडने दन्तभङ्गापत्तेः । यपदार्थस्य यत्पदार्थे अभेदसम्बन्धनान्वयः तस्यैव खलुं विशेष्यनिघ्नत्वेन दि- शेष्यवाचकपदरामानलिङ्गकत्वमिति नियमः । प्रकृते नित्यपदार्थस्यानित्यपदार्थस्य च अभेदसम्बन्धेन पृथिव्यामन्वयासम्भवेनं स्त्रीलिङ्गत्वानुपपत्तेर्दुवारकत्वात् । न च तौह Th लिङ्गमापाद्यत इति वाच्यम् ।’ सामान्यतो नपुंसकम्’ इति नपुंसकत्वस्यै- ‘वापादनीयत्वात् । एवम् ‘आपो द्विविधाः । नित्या अनित्याच’ इत्यत्र नित्यां- ‘दिपदोत्तरबहुवचनानुपपतिः । तदर्थयोर्नित्यत्वानित्यत्वयोर्बहुत्वाभावात् । तहि किमपाद्यत इति चेत्प्राथमिकत्वादेकवचनमेवेति गृहाण । तस्मादयं शाब्दबोधोऽ- पत्र इति चेदन केचित् । विशेष्यनिम्न पदार्थतावच्छेदकनिष्ठत निरूपितलक्षणाञ्ज्ञा- नप्रयोज्यप्रकारतानिरूपिताभेदनिष्ठविपयतानिरूपित विध पदार्थतावच्छेदक विभाजकध- मनिष्टप्रकारतानिरूपित विशेष्यत सम्बन्धेन शाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति तादृशविशे- व्यवाचकपदसमानलिङ्गचचनकपद समभिव्याहृते तिपदसमभिव्याहृत सङ्ख्यावाचकपदम- मभिव्याहत विधापदसमभिव्याहृतं यत्किञ्चित्पदनिरूपितशक्तिज्ञानजन्योपस्थिते विशेष्य- नासम्बन्धेन कारणताया अनुभवानुरोधात्कल्पनीयतया नोक्तानुपपत्तिरित्याहुः । अर्थात्र नित्यत्वानित्यत्वात्मक विभाजकधर्मद्वयस्य कापि पृथिव्याम सत्त्वादयोग्यत्वं स्यादस्य वाक्यस्य । न च पृथिवीत्वावच्छिने द्वयमपि शङ्कयम् । न हि पृथिवी- त्वावच्छिन्नं नाम परमाणुद्वयणुकादेर्व्यतिरिक्तं किञ्चिन्नित्यत्वानित्यत्वोभयवदिति निरूपयितुं शक्यते येनं एवमुपपाद्यत इति चेन्न । अनायत्या द्विपदसमभिव्याहृत- विधापदस्य विभाजकधर्मद्वयान्यतरवल्लाक्षणिकत्वस्वीकारेणानुपपत्त्यभावात् । न चैवं सति परमाणुद्विविधो नित्योऽनित्यश्चेति घटों द्विविधो नित्योऽनित्यश्च इत्यादि - वाक्यानां प्रामाण्यापत्तिः, तत्राप्यन्यतरस्य विद्यमानत्वात् । न च परमाणावनि- स्यत्वस्य घटे नित्यत्वस्य चाभावान तथा प्रयोग इति वाच्यम् । ‘मम दारिद्र्यास- हिष्णुतया राज्येन भवितव्यम् । उच्यते । पृथिवी द्विविधेति वाक्याताशधर्म-

।

ه ركرا- Me to Willow tooth for the b

तर्कसङ्ग्रहः

Ako Math 29the band p

H

न्या. न्यायात् । तथा च लक्ष्यतावच्छेदकं पृथिवीत्वं पृथिवीत्वावच्छिन्ना लक्ष्यता है खा. प्रयुकत्वं तस्य च धर्मत्रयसम्बन्धित्वेऽन्वयः । भोगायतनं शरीरम् । भोगच ने. भावात् । न च मृत्पाषाणादिरित्यादिपदसङ्ग्राह्मासु’ परमाणुरूपपृथिवीषु अन्तर्भवती– प. द्वयान्यतरवत्त्वे पृथिवीत्वादिव्याप्यत्वं भासते । तेन नित्यत्वानित्यत्वान्यतरवत्त्वे परमाणुत्वादिव्याप्यत्वाभावान्न तथा प्रयोगः । न च अक्षिणी निर्माल्य भास- ते इत्युक्ते कथं सङ्गच्छते । न च विधापदस्य पृथिवीत्वादिव्याप्यतादृशान्यतरवल्ला- क्षणिकत्वस्वीकारात् पृथिवीविशेषणतापन्नस्य पृथिवीत्वस्याव्याप्यतासम्बन्धेन तादृ- चान्यतरांशे व्युत्पत्तिवैचित्र्यादन्वयस्वीकाराद्वा नानुपपत्तिरिति वाच्यम् । उद्दे- श्यतावच्छेदकव्यापकताया एव विधेयांशे भानस्य सिद्धान्ततत्वेन तद्वयाप्यताभाने प्रमाणाभावात् उच्यते । नित्यानित्या केति द्विविधा पृथिवीति तादृशान्यतरवत्व- स्योद्देश्यतानच्छेकत्वस्वीकारेण तद्वयापकतायाः पृथिवीत्वरूपविधेये भानसम्भवादनुप- पत्त्यभावात् । स्यादेतत् । तादृशान्यतरव्यापकत्वं पृथिवीत्वस्य न सम्भवति । नित्यत्वानित्यत्वयोः पृथिवीत्वा दिशून्य जलादिसाधारण्येन व्याप्यत्वासम्भवानैष दोष नित्यपदस्य नित्यपृथिवीत्वेऽनित्यपदस्य अनित्य पृथिवीत्वे लक्षणास्वीकारेण अनुपप- त्यभावात् । अर्थ यद्येवमु द्देश्य विधेयभाववैपरीत्यस्वीकारस्तदा द्रव्यं द्विविधं प्रि जलं च इति वाक्यस्य प्रामाण्यापत्तिरिति चेन । विभग्गवाक्यस्थले परस्परी- द्देश्य विषेयभावः स्वीक्रियते तेन परस्परव्याप्यव्यापकभावो बोध्यते । तेन द्रव्यत्वस्य । पृथिवीत्व जलत्वान्यतरव्यान्यत्वाभावान्न तथा प्रयोगः । अलोद्देश्यताभेदे विधेयताभेदे- न वाक्यभेदनियमात्पृथिवी द्विविधेत्यादौ वाक्यभेदापतेः । स च नानुभाविक इति चैत्र । इतरविषयत्वानवच्छिन्नोद्देश्यताद्वयं तथाविधविधेयताद्वयं वा ar ar वाक्यभेदः । प्रकृते पृथिवीत्वावच्छिन्नोद्देश्यतानिरूपितविधेयत्वावच्छिन्ना यान्यतरव- त्रिष्ठोद्देश्यता तनिरूपित विधेयत्वावच्छिन्नैव पृथिवीत्वावच्छिन्नोद्देश्यतेति न दोषः । अचैवमपि नित्यत्वस्यानित्यत्वस्य चाभेदसम्बन्धेन विभाजकधर्मेऽन्वयो न सम्भवति नित्यत्वाभिन्नस्यानित्यत्वाभिन्नस्य चैकस्य विभाजकधर्मस्याप्रसिद्धेरिति चेन्न । विधा चविधा चेति द्वन्द्वे सरूपैकशेषे बहुव्रीहौ च द्विविधशब्दो जातः । इन्दूघट- कीभूतविधाशब्दद्वयेन विभाजकधर्मस्य वारद्वयं बोधः स्वतः सिद्धः । तदनन्तरमे- क. विधाशब्दो लुप्यते, अन्यः शिष्यते । ’ शिष्यमाणं लुप्यमानार्थबोधकम्’ इति न्यायेन अत्रत्यविधाशब्देनापि वारद्वयं विभाजकधर्मस्यानायत्या भानं स्वीक्रियते । नित्यत्वविशेष्यतया सकृदनित्यत्वविशेष्यतया व सकृत् । तथा च ‘नित्यत्वाभित्र ‘विभाजकधर्मा नित्यत्वाभित्र विभाजकधर्मान्यतरवती’ इत्यर्थे कानुपपतिः । अथ किश्चिदिह कलङ्कितम्, नित्यानित्या च इत्यत चकारः किं शुनो वालतीति चेदन

T

t

I

L

Ihannel doe

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

[[११]]

न्या. एवं शीतस्पर्शवत्त्वादिलक्षणेषु जलादीनां लक्ष्यता, जलत्वादीनां लक्ष्यतावच्छेदकत्वं ‘वी. सुखदुःखान्यतरसाक्षात्कारः । आयतनमवच्छेदकतासम्बन्धेनाश्रयः । तथा पनि ति वाच्यम् । एवमपि तेजोविषये नित्यतेजसोऽन्तर्भावासम्भवात् । तत्र विषयश्चतु- प वदन्ति । चकारो विभज्यमानयोः प्रत्येकं भेदमाहेति । नित्यत्वेन विभज्यमानाया नित्यपृथिव्या अनित्यत्वेन विभज्यमानाया अनित्यपृथिव्याः परस्परं भेदबोधकश्चकार इत्यर्थः । अयमाशयः । विभागवाक्यस्य फलत्रयं विशेषधर्मानवच्छिन्न सामान्यधर्मा- वच्छिन्नव्यवच्छेदः सामान्यधर्मानवछिन्नविशेषधर्मावच्छिन्नव्यवच्छेदः विशेषधर्माणां परस्परसामानाधिकरण्यव्यवच्छेदश्चेति । अत्राद्यद्वयं समव्याप्यव्यापकभावलाभार्थम् । तृतीयं तु चकाराद्बोधनीयम् । यत्र समभिव्याहृत पदार्थतावच्छेदकयोः सामाना- धिकरण्यं नास्ति तत्रैव प्रायशश्चकारप्रयोगादिति । प्रकृते चकारस्य न भेदोऽर्थः । अनन्वयापत्तेः । किन्तु सामानाधिकरण्याभाव एव । तत्र नित्यत्वानित्यस्वयोः परस्परं विशेषणविशेष्यतया अन्वयः 1 तथा च नित्यत्वासमानाधिकरणमनित्यत्वमनि- त्यत्वासमानाधिकरणं नित्यत्वं च लभ्यते इति नानुपपत्तिरिति केचिदाहुस्तन ॥ चादीनामवाचकत्वात् । किन्तु नित्यादमनित्यत्व विरुद्ध नित्यत्वलाक्षणिकम् । अनि- स्यपदं नित्यत्वविरुद्धानित्यत्वलाक्षणिकम् । चकारस्तात्पर्यमा हकः । अत एव चकार विनाकृत्यैव यत्र नित्यानित्येत्येतावन्मात्रं प्रयुज्यते तत्रापि यावत्तदप्रयोजननिर्वाहः परं तु चकारसमवधाने सति तादृशलक्षणातात्पर्यग्रहात्स्पष्टतयार्थी भवतीत्येतावन्मात्र- मेव चकार प्रयोजनम् । यत्र व ‘नित्या चानित्या च’ इति उभयत्रापि चकारप्रयो- गस्तत्र नित्यपदे लक्षणातात्पर्यमा हकः प्रथमचकारः । अनित्यपदे लक्षणातात्पर्य- ग्राहको facterकार इति वक्तव्यम् । तथा च स्वव्यापकपृथिवीत्वव्यापकानि- त्यत्वविरुद्धनित्यत्वाभिनविभाजकधर्मनित्यत्वविरुद्धानित्यत्वाभिन्नविभाजकधमन्यतर- वती पृथिवीत्यन्वयबोधः पर्यवसन्नः । यथोक्तविरोधमानास्वीकारे ‘पृथिवी त्रिविधा नित्यानित्या घटव’ इत्यादिवाक्यस्य प्रामाण्यापतेः इति दिक् । नित्येति पृथिवीत्यनुषज्यते । नित्यपदं नित्यपृथिवीपरम् । परमाणुरूपा पृथिवी नित्ये- त्यन्वयः । अतो नानुपपत्तिः । एवमग्रेऽपि । पुनरिति । पृथिवीत्यनुषज्यते । न तु कामरूपेति पुनः पदस्वारस्यात् । अन्यथा ’ सा च’ इत्येव वदेत् । न च ’ विषयो यणुकादिः’ इत्यत्र द्वयणुकादेरेव विषयत्वाभिधानात् कार्यरूपा इत्यनुवर्तनमावश्यक- मिति वाच्यम् । ‘नित्यस्य विषयत्वमेव ’ इत्येतग्रन्थकारस्याभिप्रायात् । अत एव शरीरेन्द्रियभित्रमात्रस्य विषयत्वमुपपादितं दीपिकायाम् । पुनरित्यस्य पूर्वोक- विभाजक धर्मभेदोऽर्थः । तस्य त्रिविधेत्यत्र विभाजकधर्मेऽन्वयः । तथा च ‘पूर्व- कविभाजक धर्म भित्रविभाजकधर्मत्रयान्यतमवती पृथिवीति’ अन्वयबोधः । के त इत्यत आह । शरीरेति । भेदः परस्परभिन्नार्थक शब्दसमुदायः । तादृशशब्द-

"

।

,

।१२

study may k

तर्कसङ्ग्रहः

Ipuk Ap

+i

[[५]]

न

J

ल

[[142144]]

SIL

፡

न्याच बोध्यम् । एवं पृथिव्यादित्रिकं निरूप्य वायुं निरूपयति । रूपरहितेति वा. अवच्छेदकतया भोगाश्रयत्वं शरीरत्वम् । इन्द्रियत्वं शब्देतद्भूतविशेषगुणानाश्रयत् नि. र्विधः – भौमदिव्यौदर्याकरजभेदात् इति लिखितम् । भौमं भूमिजन्यम् । दि प. स्वरूपमाह । शरीरेन्द्रियविषये इति । अस्यानुपूर्वीविशेषविशिष्टपदत्रयमर्थः । तस्य व अभेदसम्बन्धेन भेदपदार्थेऽन्वयः । तादृशाभेदद्योतनायैव ‘शरीरेन्द्रिय- विषया इति भेद’ इति विग्रहे इतिशब्दः । अथ वात्र परस्पर भिन्नार्थकशब्दसमुदायो नाम इन्द्रियपदार्थभिन्नविषयपदार्थ भिन्नार्थकशरीरपदशरीर पदार्थभिन्न विपयपदार्थ - भिन्नार्थकेन्द्रियपदशरीरपदार्थ भिन्नेन्द्रियपदार्थ भिन्नार्थक विषयपदैतत्त्रयसमुदायः । ’ तथा च शरीरेन्द्रियविषयपदं तात्पर्य ग्राहकम् । ज्ञानज्ञाप्यत्वं पचम्यर्थः । तच ज्ञानजन्य- शाब्दबोधविषयत्वं विभाजकथमेऽन्वेति । तथा च परस्परभिन्नार्थकलापदत्रयजन्य- शाब्दबोधविषयविभाजक धर्मत्रयान्यतमत्वं विधेयम् । तल पृथिवीत्वादिव्यापक- ताबोधस्तु पूर्ववत् । पृथिवी चतुर्विधा । शरीरेन्द्रियविषयभेदादिति वाक्यस्य प्रामाण्यापत्तिवारणाय परस्परभिन्नार्थकत्वं पदविशेषणम् । नन्वेवमपि शरीरेन्द्रियम- रपि विषयत्वेन परस्परभिन्नार्थकत्वं न सम्भवतीति चेत्र । अत्रत्यविपयपदेन शरीरे- न्द्रियभिन्नविषयस्यैव बोधनात्। अत एव ‘शरीरेन्द्रियभिनो विषय इति दीपि कायां स्थितम् । तयोरपि विषयपदवाच्यत्वमिति वदतां का गतिरिति वेदो गति- रेव । यथाकथञ्चित्समर्थने ‘पृथिवी चतुर्विधा शरीरेन्द्रिय विषयघटभेदात् ’ इति वाक्येन किमपराद्धम् । तदेव विश्वनाथपश्चाननेनापि सूचितं ‘शरीरेन्द्रिय योर्विषयत्येsपि शि. व्यबुद्धिवैशद्याय भेदेनोत्कीर्तनम्’ इति वदता । तथा हि । शरीरेन्द्रिययोः प्रागुक्तो- पभोगसाधनत्वरूपलक्षणाकान्तत्वेऽपि शरीरेन्द्रियभिन्नविषयत्वेन रूपेण तस्य विभागः किमर्थं कृत इत्याशङ्कायामेव तादृशप्रन्थावतरणेनोपभोग साधनत्यरूप विषयलक्षणं शरीरेन्द्रियसाधारणमेव । परन्तु ‘सा च त्रिधा भवेद्देहमिन्द्रियं विषयस्तथा’ इत्य विषयपदं शरीरेन्द्रियभिन्नविषय परमित्यर्थो लभ्यते इति । तथा च स्वभ्यापक पृथिवी-

स्वव्यापकेन्द्रियपदार्थ भिन्नविषयपदार्थ भिन्नार्थकशरीरपदशरीरपदार्थ भिन्नविषयपदार्थ - भिन्नार्थकेन्द्रिय पदशरीरपदार्थभिन्नेन्द्रियपदार्थभिन्नार्थकविषयपदसमुदायज्ञानजन्यशा - ब्दबोधविषयपूर्वोक्तविभाजकधर्मभित्र विभाजकधर्मत्रयान्यतमवतीति परमार्थः । परं त्वत्रत्यशरीरादिपदजन्यशाब्दबोधविषयतावच्छेदकं पार्थिवशरीरत्वं पार्थिवेन्द्रियत्वं पार्थिवविषयत्वं वेत्याशय इति सर्व समञ्जसम् । अत्र बहवो बहुधा वर्णयन्ति । तथा हि । शरीरेन्द्रियविषयाणां भेदः । भियते व्यावर्त्यत इति व्युत्पत्त्या व्यावर्तकः शरीरेन्द्रियविषयविशेष्य के तरभेदप्रकारकानुमितिजनक इति यावत् । न च शरीरेन्द्रिय विषय विशेष्यकानुमितिजनकत्वं शरीरत्वस्येन्द्रियत्वस्य विषयत्वस्य वा न सम्भवतीति वाच्यम् । शरीरेन्द्रिय विषय विशेष्यकसमूहालम्यनात्म

।

"

“PA

[[7]]

न्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

[[१३]]

न्या. रूपरहितत्वे सति स्पर्शवत्त्वं वायोर्लक्षणम् । सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन रूपत्वाव- च्छिन्नप्रतियोगिताकाभावविशिष्टस्पर्शवत्त्वं लक्षणमिति फलितार्थः । विशेषणानुपादाने पृथिव्यादित्रिकेऽतिव्याप्ति, तत्रापि स्पर्शवत्त्वसत्त्वात् । अतस्तद्वारणाय विशेषणो- पादानम् । तावन्मात्रेोपादाने आकाशादावतिव्याप्तिः, तत्रापि रूपरहितत्वसत्त्वात् । वा. सति ज्ञानकारणमनः संयोगाश्रयत्वम् । आत्मचर्मपुरीतन्मुखानां व्यावृत्तये सत्यन्तम् । अत एव आत्मभिन्नत्वेन सत्यन्तवैयर्थ्यशङ्का केषाञ्चिदपास्ता । तथापि चर्मादावति- व्याप्तिः । श्रोत्रे अव्याप्तिवारणाय शब्देतरेति । मनःश्रोत्रान्यतरसङ्ग्रहायोद्भूतेति उद्भूतत्वं अनुद्भूतत्वाभावकूण्टः । अनुद्भूतत्वानि शुक्लत्वादिव्याप्यानि नाना । अत एक सङ्ख्यादिकमादायासम्भववारणाय विशेषेति । विशेषगुणास्तु- बुद्ध्यादयः षट्, रूपा- नि. सुजन्यम् । औदर्य उदरजन्यम् । आकरजं आकरजन्यम् । न ह्येषु जन्यरूपविषयेषु नित्यतेजोऽन्तर्भवितुमीष्टे । अतो नाद्यः पक्षस्सभीचीनः । नापि द्वितीयः । पुनस्त्रि- विधेति । पुनश्शब्देन पूर्व विभक्तस्यैव विभागान्तरं क्रियत इति सूचनात् । न च पुनश्शब्दो वाक्यालङ्कार इति वाच्यम् । वाक्यादावस्य पुनरशब्दस्य वाक्यालङ्कार- तायाः कुत्राप्यदृष्टचरत्वात् । यत्किञ्चित्पदोत्तरं प्रयुज्यमानस्यैव पुनः शब्दस्य वा- क्यालङ्कारतायास्तत्र तत्र दृटत्वात् । अन्नम्भट्टस्याप्ययं पक्षोऽसम्मत इति प्रतिभाति । शरीरेन्द्रियभित्र विषय इति तेन लिखितत्वात् । पुनस्त्रिविधेति वाक्यस्य प्रकारान्त- रेण विभजत इल्यवतरणिकादानाचं । तेन हि प्रागेकेन प्रकारेण विभक्तस्यैवेदानी प्रकारान्तरेण विभागः क्रियत इत्यवगम्यते । अतो महदसमञ्जसमिति चेन्न । पृथि - . कानुमित्तिजनकत्वस्य त्रयेsपि सम्भवात् । न चैवं भेदशब्दोत्तरं बहुवचनापत्तिरिति वाच्यर । व्युत्पत्तिवैचित्र्याद्वयावर्तकत्वेन व्यावर्तकस्य बोधने बहुत्वस्याविवक्षित- त्वात् । अभेदः पञ्चम्यर्थो विभाजकधर्मेऽन्वेति । शरीरेन्द्रियविषये विशेष्यकेतरभेद- प्रकारकानुमितिजनकत्वं नाम इन्द्रियविषयभित्रत्वनिष्ठ प्रकारतानिरूपितशरीरनिष्टविशे- व्यताशालिशरीरविषयभित्रत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितेन्द्रियनिष्ठविशेष्यताशालिशरीरेन्द्रिय- भित्रत्वनिष्टप्रकारतानिरूपितविषयनिष्ठविशेष्यताशाल्यनुमितिजनकत्वम् । अयमर्थोs - स्माद्वाक्यात्कथमुपपादनीय इति चेत् भेदपदस्य तादृशार्थे लक्षणया शरी- रेत्यादिकं तात्पर्यग्राहकमिति । अथवा भेदपदस्य प्रातिस्विकरूपेण त्रि- विधप्रकारताशालिज्ञानमर्थः । शरीरेन्द्रियविषयेषु भेद इति व्युत्पत्त्या शरीरपदार्थनि- ष्टविषयतानिरूपितस्याभेदसम्बन्धेनैकप्रकारतायामन्वयः । अन्यत्सर्वं पूर्ववदिति । ममदुक्तवाक्यार्थेऽन्येषा रीतिः सम्भवतीति बोध्यम् । शरीरपदं शरीरत्वपरमिन्द्रिय- पदानेन्द्रियत्वपरं विषयपदं विषयत्वपरम् । भेदः समुदायः अभेदः पचम्यर्थः । यद्वा घटकत्वं पञ्चम्यर्थः । शेषं पूर्ववदित्यप्याहुः । अपरे तु शरीरेन्द्रियविषयाणां यो भेदः परस्परवृत्तिभेदप्रतियोगित्वं तज्ज्ञानज्ञाप्यत्वं पञ्चम्यर्थ इत्याहुः । अत्रोकपक्षे तु बहु-१४

तर्कसङ्ग्रहः

रमस्मदादीनाम् । इन्द्रियं गन्धग्राहकं घ्राणम् । तच्च नासाग्रवर्ति ।

[[1]]

and Family Ally has

nudsi dwara balan sh

TAL 44

J

"

" 4 *

न्या. अत उक्तं स्पर्शवत्त्वमिति । अतिव्याप्तिर्नाम अलक्ष्ये लक्षणस्य सत्वम् । यथा गोः

या दिचतुष्टयं स्नेहसां सिद्धिकद्रवत्वादृष्टभावनाशब्दा इति । कालादिवारणाय विशे- प्रदलम् । अत एव ज्ञानकारणेति । कालादो भावप्रत्यक्षे सन्निकता

व

चक्षुः कालसंयोगस्यापि कारणत्वात्तदाश्रयकालादिवारणाय मन इति । विपयत्वं शरीरेन्द्रियभिन्नत्वे सति भोगसाधनत्वम् । अत एव तस्य विभाजकत्वमप्युपपद्यते । अत एव च तेजोविषयेषु शरीरेन्द्रिययोरपरिकथनं भाष्यकाराणामनि सङ्गच्छते । भोगसाधनत्वं चादृष्टजन्यत्वात्साक्षात्परम्परया व्यणुकप्रभृतीनां सर्वेषामेव । यच कार्य याधीनं तत्तदुपभोगं साक्षात्परम्परया वा जनयतीति नियमात् । अस्मदादी- नामिति । यद्यपि सर्वाणि शरीराणि पाश्वभौतिकानि तथापि तत्र पार्थिवभागाः समवायिकारणमन्ये निमित्तकारणमिति तस्य पार्थिवत्वं योध्यम् । एवं जली- यादावपि । इन्द्रियं गन्धग्राहकमिति । इदं व सावधारणं प्राणा पार्थिव नि. atara चिनस्यैव विभजनात् । नित्यपृथिव्याश्च भृत्यापाणादिवादिपदमा

। वन्तर्भावानानुपपत्तिः ॥ न च पृथिवीजलते जो वायुवेकरीत्या पुनवविधा पुनि- विवाः पुनस्त्रिविधं पुनस्त्रिविधः इति वाक्यानां दर्शनात् तेष्वर्थरीतिरप्येव वाच्ा । तच न सम्भवति । नित्य पृथिव्या नित्यजलस्य नित्यवायोश्च विषयेऽन्तयसम्भवे निव्यतेजसो विषयेऽन्तर्भावो न सम्भवति । भौमादीनां जन्यत्वात् इति पूर्वमबी-

। तत्वादिति वाच्यम् । तत्र भीमं भूमिसम्बन्ध । दिव्यं सम्बन्धि । औदर्य उदर सम्बन्धि । आकरजं आकरसम्बन्धि इति व्याख्यानात् । एवं सति नित्यतेजसेो विपये अन्तर्भावः सम्भवति । भूम्यादिसंवन्धित्वस्य नित्यतेजस्यपि रम्भादिव्यास्तां विस्तरः ॥ पार्थिवशरीरं दर्शयति । अहमदादीनामिति । अत्रावच्छेदकावं पपर्थः । तथा व अस्मदादिरूपात्मावच्छेदकीभूतं येच्छरीरं तत् पार्थिवशरीरमित्यर्थः । आत्मा हि शरीरावच्छितः तदवच्छेदकं शरीरमिति न वाक्यार्थानुपपतिः । पार्थिवे न्द्रियं दर्शयति । इन्द्रियमिति । प्राणमिन्द्रियं पार्थिवेन्द्रपमित्यर्थः । कीदृशं तदित्यत आह । गन्धग्राहकमिति । गन्धस्य ग्राहकं गन्धग्राहकं विषयत्वं षष्ठयर्थः । प्रइधातेोज्ञानमर्थः । ण्वप्रत्ययस्य जनकत्वमर्थः । तथा च गन्धविषयक- ज्ञानजनकमित्यर्थः । गन्धविषयकं यत् ज्ञानं, अयं गन्ध इत्याकारकं ज्ञानं, तजनकं

1 घ्राणेन्द्रियं भवतीति न वाक्यार्थानुपपत्तिः । नासाप्रवर्तीति । न तु नासामनेव प्र. विवारणीयमस्ति । ततु मुक्त वली वाक्यार्थनिश्चये विचारयिष्यते । रमिति ।

। एतत्पदमावर्ततेऽनुवर्तते च पृथिवीति । अवच्छेदकत्वं पष्ठयर्थः । अस्मदाद्यत्रछे शरीरं पृथिवीशरीरमित्यन्वयः । इन्द्रियं पार्थिवेन्द्रियम् । विषयः पार्थिवविषयः ।

}

।

।tr

न्यायबोधिनी-वाक्यवृत्ति-निरुक्ति पट्टा मिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

१५.

विषयो मृत्पाषाणादिः । शीतस्पर्शवत्य आपः । ताश्च द्विविधाः ।

। नित्या अनित्याश्चेति । नित्याः परमाणुरूपाः । अनित्याः कार्य- रूपाः । पुनस्त्रिविधाः शरीरेन्द्रियविषयभेदात् । शरीरं वरुणलोके । इन्द्रियं रसग्राहकं रसनम् । तच्च जिह्वाग्रवर्ति । विषयः सरित्समु

ALLERMA

[[12]]

[[1]]

न्या. श्वमित्वं लक्षणं उकं चेदलक्ष्य भूतगो भिन्नमहिषादावतिव्याप्तिस्तत्रापि श्रवस्य वा. मानम् । तथा हि । घ्राणं पार्थिवम् । रूपादिचतुष्टया ग्राहकत्वे सति गन्धग्राहकत्वात् ।

आत्मादौ व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् । स्वरूपासिद्धिवारणाय गन्धेतर सामा- न्या ग्राहकत्वं विहाय रूपादिचतुष्टयेत्युक्तम् । एवं रसनेन्द्रियादावपि बोध्यम् । जलं निरूपयति । शीतेति । कचिज्जले कदाचिच्छीतस्पर्शस्यानुपलब्धिः क्वचि – नि. घ्राणम् । किन्तु नासाने वर्तत इत्यर्थः । पार्थिवविषयं दर्शयति । विषय इति । पार्थिवषय इत्यर्थः । जलीयशरीरं दर्शयति । शरीरं वरुणलोके इति । प. पानगेति । मृच पाषागश्व मृत्पाषाणौ तावादी यस्य यन्निरूपितादित्वाश्रय.

मृत्पाषाणौ मृत्यापाणनिष्ठादित्वनिरूपको य इति यावत् । तथा च अत्र आदिपदस्य पाषाणनिष्ठादित्यनिरूपके लक्षणेति फलितम् । ननु किं नामादिकं न तावत्प्रथमो- स्पत्वमसम्भवात् । नापि प्रथमवेद्यत्वं तस्य दुवैचत्वात् । न च पार्थि वविषयविषयक ज्ञानभ्यं सासमानकालीन ज्ञानविषयत्वं तत् । पार्थिवविषयकज्ञाने प्रथमतो मृत्पाषाणामेव विषयावित्यत्र गुर्वाज्ञादेरभावादिति चेदत्र केचित् । औत्स- fist रीतिमनुरुध्येदमुकमित्याहुः । वस्तुतस्तु स्वविषयक ज्ञान विषयसमुदाय घटक- श्वमादित्यम् । स्वं पार्थिव विषयः । तथा च मृत्पाषाणनिष्टस्वविषयकज्ञानविषय समुदाय- घटकतानिरूपकः मृत्पाषाणघटित समुदाय विषय कज्ञानविषयः पार्थिवविषय इत्यर्थः । नन्वेवं पार्थिवविषयो मृत्पाषाणजलादिरिति वाक्यस्य प्रामाण्यापत्तिः । मृत्पाषाणज- लम्बे टितसमुदायविषयक ज्ञानविषयत्वस्यापि पार्थिवविषये सत्वात् । न चोद्देश्यतावच्छे.. दशू याघटितत्वं समुदायविशेषणं वक्तव्यम् । तथा च मृत्पाषाणजलङ्घटितसमु- वायस्थोद्देश्यतावच्छेदकीभूत पार्थिवविषयत्व शून्य जलघटितत्वात् तथा प्रयोग इति वाच्यम् । तथा सति ‘प्रमेयं पृथिव्यादिः’ इति वाक्यस्याप्रामाण्यापत्तेः । उद्देश्यता- वच्छेदकशून्याप्रसिद्धेः । न चोद्देश्यतावच्छेदकाश्रयत्वस्य समुदायघटकतया प्रतिपाद्य- मानपदार्थेषु विशेषणत्वान्नायं दोषः । निस्तसमुदायघटकतया प्रतिपाद्यमानस्य जलस्य पृथिवीत्वानाश्रयत्वादिति वाच्यम् । तथापि ‘पृथिवी द्रव्यादिः’ इति वाक्य- स्य प्रामाण्यापत्तेः । पृथिवीत्वाश्रयद्रव्य घटितसमुदाय विषयकज्ञानविषयत्वस्य पृथिव्यां सत्वात् उच्यते । उद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यत्वं घटकतावच्छेदकतया प्रतिपाद्यमान- धर्मे विशेषणं कर्तव्यम्। तथा च जलत्वस्य द्रव्यत्वस्य च पृथिवीत्वाव्याप्यत्वाशोक दोषः ।竭

[[१६]]

samas

।

तर्कसङ्ग्रहः-

।

द्रादिः । उष्णस्पर्शवत्तेजः । तद्द्द्विविधम् । नित्यमनित्यं वेति । नि- त्यं परमाणुरूपम् । अनित्यं कार्यरूपम् । पुनस्त्रिविधम् । शरीरे- न्द्रियविषयभेदात् । शरीरमादित्यलोके । इन्द्रियं रूपग्राहकं चक्षुः । तथ कृष्णताराग्रवर्ति । विषयश्चतुर्विधः । भौमदिव्यौदर्या करजभे दात् । भौमं वयादि । दिव्यमविन्धनं विदादि । भुक्तस्य परिणामहेतुरौदर्यम् । आकर सुवर्णादि । रूपरहितस्पर्शवान् वायुः । स द्विविधः । नित्योऽनित्यश्चेति । नित्यः परमाणुरूपः । अनित्यः कार्यरूपः । पुनस्त्रिविधः । शरीरेन्द्रियविषयभेदात् ।

।

[[15]]

न्या. सत्त्वात् । अव्याप्तिर्नाम लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वम् । लक्ष्यतावच्छेदकाश्रये कचित्रक्ष्ये लक्षणासस्य मेवाव्याप्तिरित्यर्थः । यथा गोनलरूपवत्वं लक्षणमुक्तं चेत् श्रतगनि freererein अव्याप्तिः । असम्भवो नाम लक्ष्यमात्रे कुत्रापि लक्षणासत्वम् । नीलरूपाभावात् चा. द्वावादौ कदाचिन्छीतस्पर्शस्योपलब्धिचौपाधिकीति राख्यापयतिव्याप्ती । तेजो निरूपयति । उष्णेति । स्वर्णचन्द्रकिरणादौ तूष्णस्पर्शः पार्थिवादिस्पर्शेनाभिभूतो, मण्यादिना वहयादाविव । तेन न तत्राव्याप्तिः । वायुं निरूपयति । रूपरहि नि. वृत्तित्वं सप्तम्यर्थः । तथा च जलीयशरीरं वरुणलोकवृत्तीत्यर्थः । दिव्यं तैजसविषयं दर्शयति । अबिन्धनमिति । विदादिरूपं यतेजस्तदिव्यतेज इत्यर्थः । कीदृशं तद्विद्युदादीत्यत आह । अबिन्धनमिति । आपः इन्धनानि यस्य तदविन्धनम् । नन्विदमनुपपर्श अप्सु इन्धनत्वासम्भवात् । इन्धनत्वं काइत्वम् । न हि अन्सु काहान सम्भवतीति चैत्र । इन्धी दीप्तौ इति धातोः ’ करणाधिकरणयोश्च’ इति करणे स्युटि ‘युवोरनाको ’ इत्यनादेशे च सति निष्पन्न इन्धनशब्दो दीप्तिसाधनपरो न तु कार- विशिष्टपरः ॥ एवं व आप इन्धनानि दीमिसाधनानि यस्य तत् अविन्धनमित्यस्मा व्युत्पत्तिः । अथवा अद्भिः इन्धनं दीपनं यस्य तदबिन्धनम् । इदानीमिन्धनान्दो भावे ल्युडन्तः । पूर्व तु करणे ल्युडन्त इति विशेषः । वायुं लक्षयति । रूपरहितेति

। । रूपेण रहितः रूपरहितः इत्यत्र तृतीयार्थः प्रतियोगित्वम् । रहधातोरभावः, कान- यस्य आश्रयः । तथा च रूपप्रतियोगि काभावाश्रयत्वे सत्ति स्पर्शवत्वं वायोर्लक्षणमि- त्यर्थः । अत्र स्पर्शवत्त्वमात्रोको पृथिव्यादावतिव्याप्तिः । अतो विशेषणदलमुपात्तम् घ. उद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यत्वं च उद्देश्यतावच्छेदकसमानाधिकरणभेदप्रतियोगिताव

"

दकत्वे सत्युद्देश्यतावच्छेदकसामानाधिकरण्यम् । तेन पृथिवी पृथिव्यादिः, गन्धन- दादिः’ इत्यादिवाक्यस्य न प्रामाण्यापत्तिः । इत्सलं विस्तरेण । अविन्धनमिति : अबिन्धनमनिष्ठेन्धनतानिरूपकमिन्थनत्वं व प्रदीपकत्वम् । प्रदीपकत्वं च दहना-””

न्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

शरीरं वायुलोके । इन्द्रियं स्पर्शग्राहकं त्वक् । सर्वशरीरवृत्तिः ।

। विषयो वृक्षादिकम्पनहेतुर्वायुः । शरीरान्तस्सञ्चारी वायुः प्राणः । स चैकोऽप्युपाधिभेदात्प्राणापानादिसञ्ज्ञां लभते । शब्दगुणकमा-

gupt

[[15]]

נר

replik lát, gå in Kemarau ? a) – you stay loan lan kargagian pajakanités en temakant i may my 32

न्या. यथा गोरेकशफवत्त्वम् लक्षणमुक्तं चेत् गोसामान्यस्य द्विशफवत्त्वेन एकश- फवत्वस्य कुत्राप्यसत्त्वादसम्भवः । अतिव्याप्त्यव्याप्त्यसम्भवानां निष्कृष्टलक्षणन्तु – लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणले सति लक्ष्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकभे- दसामानाधिकरण्यमतिव्याप्तिः । लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणत्वे सति लक्ष्य- तावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वमव्याप्तिः । लक्ष्यतावच्छेदकन्याप- कीभूताभावप्रतियोगित्थम् असम्भव’ इति ॥ आकाशं लक्षयति । शब्दगुण- कमिति । अत्र गुणपदमाकाशे शब्द एव विशेषगुण इति योतनाय व त्वति- वा. तेति । साभावे सति स्पर्शवत्त्वं वायोर्लक्षणम् । पृथ्व्यादित्रयवारणाय सत्यन्तम् । आकाशादिवारणाय विशेष्यदलम् । उपाधिभेदादिति । ते च हृदादिदेशाः । आकाशं लक्षयति । शब्देति । शब्दस्य द्रव्यत्ववादिनं मीमांसकं पराभावयितुं नि. तावन्मालोको गगनादावतिव्याप्तिः । अत एव विशेष्योपादानम् । ननु प्राणापानाद्य-

तिरिकद्रव्यत्वात्कथं तिरिकद्रव्य सत्त्वात्कथं नवद्रव्याणि इत्युकं इत्याशङ्कां प्रसङ्गादिदानी परिहरति । शरीरान्तरसञ्चारीति । तथा च शरीरान्तस्सञ्चारी यो वायुः स एव प्राणः । ना- तिरिक्त इति भावः । ननु तथापि अपानादीनां क्वान्तर्भावः । तदाह । स चेति शरीरान्तरसञ्चारी वायुश्चेत्यर्थः । उपाधिभेदादाश्रयभेदात् । वस्तुतस्तु प्राणस्य विषयत्वात् तद्भेदेन यो विभागों भाष्ये दर्शितः सोऽनुपपत्र इत्याह शरीरान्तरसञ्चारीति । विषय इत्यनुषज्यते । तथा च शरीरान्तसञ्चारी वायुरूप यः प्राणः स विषय एवेत्यर्थः इति रीत्या व्याख्येयम् । आकाशं लक्षयति । शब्दगुणकमिति । शब्दो गुणो यस्येति तत्तथा । तथ आकाशं च एक प. वयत्रैर्महादहनोसादने सहकारित्वम् । सर्वशरीरवृत्तिरिति । सर्वावयवावच्छेदेना शरीरवृत्तिरित्यर्थः । शरीरपदं शरीरावयवपरम्। वृत्तित्वं च अवच्छेयसिकत्वम् : शरीरातरिति । सचारित्वं संयोगवत्त्वम् । स चैकोऽपीति । सञ्ज्ञामिति । सामा-

। म्यतं एकवचनम् । प्राणपदे प्राणशब्द परम् । अपानपदमपानशब्दपरम् । तदादित्वं तद्घटित समुदाय विषयकज्ञानविषयत्वम् । सञ्ज्ञामित्यत्र द्वितीयार्थी निरूपितत्वम् । लाभः सम्बन्धः । तच वान्यत्वम् । आश्रयत्वमाख्यातार्थः । एकपदं सञ्ज्ञाभेदसमा- नाधिकरणत्वेन सञ्ज्ञामेदप्रयोजकत्वेन वा प्रतिसन्धीयमानैकत्वपरम् । अविरोधित्व- मपिशब्दार्थः । तच तद्वयापकीभूताभावप्रतियोगित्वाभावः । अविरोधित्व पर्यन्तमेव वैकशब्दार्थः । अपिशब्दस्तात्पर्यमाहकः । अन्वयश्चास्यं सञ्ज्ञायां लाभे वा । युत्र-

[[1]]

[[2]]

।१८

तर्कसङ्ग्रहः

काशम् । तच्चैकं विभु नित्यं च । अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः ।

य

hart

"

hal him

L

।

Imag

I

न्यायाभिवारणाय । समवायेन शब्दवत्त्वमात्रस्य सम्यक्त्वात् । तदुकं रूपं गन्धो

रसः स्पर्शः स्नेहः सांसिद्धिको द्रवः । बुद्धयादिभावनान्ताश्च शब्दो वैशेषिका गुणाः ॥ इति । तचैकमिति । अनेकत्वे मानाभावादिति भावः । विभिवति । सर्वः मूर्तद्रव्यसंयोगित्वं विभुत्वम् । मूर्तत्यं च क्रियाश्रयत्वम् । पृथिव्यप्तेजोवायुमनाङ्गि मूर्तानि । पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशपश्चकं भूतपदवाच्यम् । भूतत्वं नाम बहिरिन्द्रिय- प्राह्मविशेषगुणवत्त्वम् । कालं लक्षयति । अतीतेति । व्यवहारहेतुत्वस्य लक्षणस्त्रे घट इति व्यवहारहेतुभूतघटादावतिव्याप्तिः । तद्वारणाय अतीतादीति । दिशो वा गुणेति । न तु गुणवत्त्वं लक्षणघटकं प्रयोजनाभावात् । विभागाभावं द्योतयितुं तस्यैकत्वमाह । एकमिति । विस्विति । विभुत्वं सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगित्वम् । मूर्तनि पृथिव्यतेजोवायुमनांसि । मृर्तत्वं वेगवत्त्वम् । कालं लक्षयति । अती- तेति । व्यवहारयातीतः कालः अनागतः काल इत्यादिवाक्यप्रयोगरूपः । तज्जनकत्वं च वाक्यप्रयोगे ज्ञायमानवाक्यार्थस्य कारणत्वात् वाक्यार्थघटकतया । तथा भ तादृशव्यवहारजनकतावच्छेदकमुख्यविशेष्यत्वं कालत्वम् । मुख्यस्यनिवेशादतीतस्वादी नि. विभाजक धर्मदूयशून्यम् । विभु सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगीत्यर्थः । पृथिव्यतेजोवायुमनांसि मूर्तद्रव्याणि । नित्यं ध्वंसाप्रतियोगि । कालं लक्षयति । अतीतादीति । अतीतः आदिषां ते अतीतादयः । तेषां व्यवहारः शब्दप्रयोगः । तस्य हेतुः कारणमि त्यर्थः । अतीतः वर्तमानः भविष्यतीति शब्दप्रयोगे कालः कारणम् । व्यवहारे ब्यवहर्तव्यतावच्छेदकस्य कारणत्वात् । यथा-घट इति शब्दप्रयोगे घटो व्यवहर्तव्यः घटत्वं व्यवहर्तव्यतावच्छेदकम् तस्य घटशब्दप्रयोगे कारणत्वम् । प्रकृते च अतीतः अतीतकालवान, वर्तमानः वर्तमानकालवान्, भविष्यन् भविष्य- स्कारवान् इत्यर्थः । तथा च अतीतशब्दे अतीतकालवान् व्यवहर्तव्यः । अतीतकाल- वत्त्वं व्यवहर्तव्यतावच्छेदकम् । अतीतकालवावं व अतीतकाल एव । एवं वर्तमान- स्थलेपि बोध्यम् । एवं च अतीतशब्दप्रयोगेऽतीतकालः कारणं, वर्तमानशब्दप्रयोग वर्तमानकालः कारणं, भविष्यच्छन्दप्रयोगे भविष्यत्कालः कारणमित्यतीतादिभ्यव य. तिवैचित्र्यान विशेष्यनिघ्नत्वम् । अथ वा अपिशब्दममभिव्याहृतैकशब्दः सञ्ज्ञाभेद- प्रयोजकत्वेन प्रतिसन्धीयमानवस्तुतः सञ्ज्ञाभेदप्रयोज कैकत्वाधयपरः । अन्वयबास्य तच्छन्दायें प्राणवायौ । उपाधिपदं प्राणनहेतुत्वादिरूपप्रवृत्तिनिमित्तपरम् । प्रयोज्य- भेदाश्रयत्वं पञ्चम्यर्थः । अथ वा प्रयोज्यत्वं पञ्चम्यर्थः । सञ्ज्ञापदं भिन्नसञ्ज्ञापरम् । भेदं प्रयोज्यत्वमन्वेति । चकारो वाक्यालङ्काराय । सचेति । चकारस्त्वर्थः । पूर्वोक वैलक्षण्यं तच विभाजकधर्मशुन्यत्वम् । तथाकाशत्वव्याप्यधर्म विरुद्धधर्माव्याप काकाशत्वकत्वम । नित्यमनित्यं चेत्यत्र चकारों वाक्यभेद स्थिरीकरणाय । अतीतेति । अतीतपद

ई

। ।

।

।न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति निरुक्ति-पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

[[25]]

स चैको विभुर्नित्यश्च । प्राच्यादिव्यवहारहेतुर्दिक् । सा चैका विभ्वी नित्या च । ज्ञानाधिकरणमात्मा । स द्विविधः । जीवात्मा परमात्मा चेति । तत्रेश्वरः सर्वज्ञः परमात्मा एक एव । जीवस्तु

quvetous tely tame my to

[[144]]

te of immig

T

न्या. लक्षणमाह । प्राचीति । उदयाचलसन्निहिता या दिक् सा प्राची । अस्ताचलसनि- हिता या दिक्सा प्रतीची । मेरोः सन्निहिता या दिक् सोदीची । मेरोव्य- वहिता या दिकू सावाची । आत्मानं निरूपयति । ज्ञानाधिकरणमिति । वा. नातिव्याप्तिः । अतीतत्वं वर्तमानकालवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वम् । अनागतत्वं वर्त- मानकालवृत्तिप्रागभावप्रतियोगित्वम् । वर्तमानत्वं प्रयोगाधिकरणत्वम् । मास- संवत्सरादिव्यवहाराणामौपाधिकत्वादाह । एक इति । प्राच्यादीति । लक्षणं पूर्ववद्रोध्यम् । उदयाचलसन्निहितदेशावच्छ्रित्रा दिक् प्राची । अस्ताचलसन्नि- हितदेशावच्छित्रा प्रतीची । मेरुसन्निहितदेशावच्छिनान्दीची । मेरुव्यवहितदेशाच- छिमा दक्षिणा । एवमन्यदिशो बोध्याः । आत्मानं निरूपयति । ज्ञानेनि । अधिकरणपदं समवायेन ज्ञानस्य लक्षणतालाभाय । ज्ञानमात्रं लक्षणम् । परमात्मे- ति । नित्यज्ञानामोघच्छावान्त्रतन्त्रो निर्दुःख इत्यर्थः 1. ईश्वर इति । जगदुत्पत्तिस्थितिसंहारकर्तेत्यर्थः । एक इति । अद्वितीय इत्यर्थः । क्षित्यङ्कुरादिकं नि. हारकारणत्वस्य लक्ष्ये सत्त्वलक्षणसङ्गतिः । अत्र यद्यपि बहु वक्तव्यमस्ति, तथापि

ग्रन्थगौरवभिया बालानां दुरवगाहतया च विरम्यते । एतत्प्रपञ्चस्त्वन्यत्र सम्यग्दा- तोऽस्माभिः । दिशो लक्षणमाह । प्राच्यादीति । प्राध्यः आदिः येषां ते प्राच्या- दयः । तेषां व्यवहारः शब्दप्रयोगः, तस्य हेतुः कारणमित्यर्थः । अयं प्राच्यः, अयमवाध्यः अयं प्रतीच्यः, अयमुदीच्यः इत्यादिशब्दप्रयोगे दिक् कारणम् ।

• व्यवहारे व्यवहर्तव्यतावच्छेदकस्य कारणत्वात् । यथा घटशब्दप्रयोगे घटो व्यवहर्तव्यः, घटत्वं व्यवहर्तव्यतावच्छेदकं, तस्य घटशब्दप्रयोगे कारणत्वम् । प्रकृते व प्राच्यः प्राग् दिग्वान्, अवाध्यः अवाग् दिग्वान्, प्रतीच्यः प्रत्यम् दिग्वान्, उदीच्यः उदग्दिग्वान् इत्यर्थः । तथा च प्राच्यशब्दप्रयोगे प्राग्दिग्वान् व्यवहर्तव्यः, प्रादि- raवं व्यवहर्तव्यतावच्छेदकं प्राग्दिग्वत्वं च प्रादिगेव । एवमवाच्यस्थले प्रतीयस्थले उदीच्यस्थले च बोध्यम् । एवश्व प्राच्यशब्दप्रयोगे प्राची दिकारणं, अवा-

योगे अवाची दिक्कारणं, प्रतीच्यशब्दप्रयोगे प्रतीची दिकारणं, उदीच्य- शब्दप्रयोगे उदीची दिकारणमिति प्राच्यादिशब्दप्रयोगे कारणत्वस्य दिशि सत्त्वा- लक्षणसमन्वयः । अत्र यद्यपीत्यादि पूर्वमुक्तत्वेन विरम्यते । आत्मनो लक्षणमाह । शानाधिकरणमिति । ज्ञानस्याधिकरणं ज्ञानाधिकरणं, निरूपितत्वं षष्ठयर्थः प. मतीनशब्दपरम् । हेतुपदं जनकज्ञानविषयपरं न तु जनकपरम् । व्यवहारे व्यवहर्त-16

K

तर्कसङ्ग्रहः

प्रतिशरीरं भिन्नः । विभुर्नित्यश्च । सुखाद्युपलब्धिसाधनमिन्द्रियं

aga sad pt 1 advert it killas de buruk aimaa tuena ne prekvanttinäleném å baked in wat vanildelar i den kouluister Virkelen volle kan det vel veled v li mht

Ir

[[५]]

11-

[[१]]

न्या. अधिकरणपदं समवायेन ज्ञानाश्रयत्वलाभार्थम् । मनो निरूपयति । सुखादीति । उपलब्धिर्नाम साक्षात्कारः । तथा च सुखदुःखसाक्षात्कारकारणत्वे सति इन्द्रियत्वं मनसो लक्षणम् । इन्द्रियत्वमात्रोको चक्षुरादावतिव्याप्तिः । अतः सुसेत्यादि । विशेष्यानुपादाने आत्मन्यतिव्याप्तिः । आत्मनः ज्ञानादिकं प्रति समवायिकारणत्वात् । वा. कर्तृजन्यं कार्यत्वात् इत्यनुमानेन लाघवादेक एव सिद्धयतीति भावः । प्रति- शरीरमिति । अत्र भोगवत्वे सति अनवच्छिन्नभोगवद्भिन्न भिन्नशब्दार्थः ।

। द्वितीयार्थोऽवच्छेद्यत्वं । व्युत्पत्तिवैचित्र्याद्भोगेऽनवच्छेद्यत्वे चान्वेति । शरीरपदं तु प्रयोज्यतासम्बन्धेन तत्तन्मनोविशिष्टपरम् । तेनैकात्मनो जन्मभेदेनावस्थाभेदेन काय- ब्यूहस्थले च नानाशरीरसत्वेऽपि न क्षतिः । एकस्यैव मनसः पूर्वपूर्वजन्मार्जितधर्मा- धर्मद्वारा सकलशरीर प्रयोजकत्वात् । तथा चैकैकात्मा यरिकचिन्मनोविशिष्टशरीरावच्छि मभागवत्वं सति तादृशशरीरानवच्छिन भोगवद्भित्र इति वाक्यार्थः । वीप्सावशा- सतन्मनोविशिष्टत्वेन सकलशरीराणां बोधः । विभुरिति । परमाणुरूपत्वे तद्रत ज्ञानादिप्रत्यक्षानुपपत्तेः । अपकृष्टपरिमाणत्वे सादित्वेन प्राथमिकप्रवृत्यनुपपतेः । अत एव नित्य इति । मनो निरूपयति । सुखादीति । सुखादिशब्द आत्मसम वेतपरः । उपलब्धिसाधनत्वं च मानसत्वावच्छिन कार्यतानिरूपित्तकारणत्वम् । तेन सुखासुपनीतजनके कालविधया तज्जनके चक्षुरादौ नातिव्याप्तिः । तथा व मानसत्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपितकारणत्वे सतीन्द्रियत्वं लक्षणम्। सन्निकर्षवारणाय नि अधिकरणत्वं आश्रयत्वं तथा च ज्ञाननिरूपिताश्रयत्वमात्मनो लक्षणम् । स आत्मा द्विविषः विभाजक धर्मद्वय विशिष्ट इत्यर्थः । तत्र तयोर्मध्ये, सर्वज्ञः ईश्वरः । स एव । परमात्मा सर्व जानातीति सर्वज्ञः सर्वविषयकज्ञानवानित्यर्थः । स च एक एव. विभाजक धर्मद्वयशून्य एव जीवः जीवात्मा । मनो लक्षयति । सुखादीति ।

।

corator: सुखानुपलब्धिः, विषयत्वं षष्टपर्थः, उपलब्धिः ज्ञानं, सुखादि – विषमकानमित्यर्थः । सुखाद्युपधेः साधनम् सुखाद्युपलब्धिनिरूपित्तकारणतावत् । तथा च सुखादिविषयकज्ञान निरूपितकारणताश्रयत्वं मनसो लक्षणम् । सुखादि- - व्यस्य स्वरूपतो हेतुत्वे मानाभावात् । प्रतिशरीरं भिन्न इति । ननु प्रतिशरीरं भिन्न इति वाक्यात्प्रतिद्रव्यं सत्तेत्यत्रेव प्रतिपदसमभिव्याहृतशरीरपदस्य शरीरत्वव्यापक- त्वार्थकतया शरीरत्वव्यापकभेदप्रतियोगाित्ययों लभ्यते । तच न घटते । जीवात्मन एकत्वेऽपि ईशार्थं निर्वाहादात्मभेदस्य शरीरत्वव्यापकताया अक्षतेः । अत्राहुः शरीर .. स्वावच्छेदकशरीरम् । तथा च प्रतिपदसमभिव्याहृतशरीरपदस्य स्वावच्छेदकयकि चिच्छरीरभेदव्यापकत्वमर्थः । तस्य भेदेऽन्वयः । तथा च स्वावच्छेदकयत्किञ्चिच्छरी- रभेदव्यापकभेदप्रतियोगीत्यर्थः । अत्र स्वाश्रयशरीरत्वं व्याप्यतावच्छेदकसम्बन्धः ।

1।

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

[[२१]]

मनः । तच्च प्रत्यात्मनियतत्वादनन्तं परमाणुरूपं नित्यं च । चक्षुर्मा-

hmo

--

व्याअत इन्द्रियत्योपादानम् । रूपं लक्षयति । चक्षुर्मात्रेति । चक्षुर्मात्राह्मत्वं विशि-

वा. विशेष्यदलम् । वसत्वं जातिविशेषः । नियतत्वादिति । अत्र समवेतभोगकार मत्वे सत्यसमवेतभोगा कारणत्वं नियतत्वशब्दार्थः । द्वितीयार्थों निरूपितत्वम् । तस्य च समवेतद्वयेऽन्वयः । पञ्चम्यर्थः प्रयुक्तत्वम् । तस्य चानन्तत्वेऽन्वयः । तथा च तत्तदात्मसमवेतभोगजनकत्व विशिष्टतत्तदात्मासमवेतभोगाजनकत्वप्रयुक्तानन्तत्ववन्म- न इति दाक्यार्थः । द्रव्याणि निरूप्य गुणान्निरूपयन् क्रमप्राप्तं रूपं निरूपयति । चक्षु– मात्रेति । इतरेन्द्रियाग्राह्यत्वं मात्रपदार्थः । चक्षुषश्चेतरत्वे ग्रहे चान्वयः । अथवा नि विषयकं यत् ज्ञानं, अहं सुखी अहं दुःखोल्याकारकं ज्ञानं, तन्निरूपित कारणत्वस्य मनसि सत्त्वाहक्षणसङ्गतिः । तच मनश्च अनन्तम् । तत्र हेतुः । प्रत्यात्मनिः यतत्वादिति । एकैकस्यात्मनः एकैकं मन आवश्यकमिति आत्मनामनन्तत्वात् मनसामप्यनन्तत्वमित्यर्थः । द्रव्यं निरूपितम् । इदानीं गुणा निरूपणीयाः तत्र प्रथमोद्दिष्टं रूपं लक्षयति । चक्षुर्मात्रग्राह्य इति । चक्षुर्मात्राहृत्वे च. स्वाश्रयावच्छेदकत्वं व्यापकतावच्छेदकसम्बन्ध इति । प्रत्यात्मनियतत्वादिति ।

प्रतिपदसमभिव्याहृतात्मपदं सकलात्मपरम् । नियतपदं व्यापकपरम् । अवच्छेद- कत्वं व्याप्यतावच्छेदकसम्बन्धः । व्यापकतावच्छेदकसम्बन्धः संयोग इति केचित्तन । प्रतिपदवैयर्थ्यापत्तेः । अन्ये तु प्रतिपदसार्थक्याय नियतपदं सम्बद्धपरमिति म्याचक्षते । तदपि न । आत्मनो विभुत्वेन मनस एकत्वेऽपि सकलात्म सम्बन्धित्वसं- भवेन तस्यानन्तत्वासाधकत्वात् । आत्मपदं शरीरपरम् । नियतपदं सम्बद्धपरम् । न

। । चाकाशस्यापि सर्वेशरीर सम्बद्धरवादानन्त्य व्यभिचार इति वाच्यम् । सर्वशरीरामुयो- . मिकरांयोग प्रतियोगित्वस्य विवक्षितत्वात् । कथमिति चेत्, निपूर्वकयमधातोः संयो- मोऽर्थः । कप्रत्ययार्थः प्रतियोगित्वम् । आत्मपदार्थस्य शरीरस्य स्वानुयोगित्वसम्ब न्धेन संयोगेऽन्वय इत्यपरे । तदपि सर्वशरीरानुयोगिक सयोगव्य केरप्रसिद्धेश्चिन्त्यम् । अन्ये तु प्रतिपदसमभिव्याहृतात्मपदं शरीरत्वपरं । नियतत्वं व्यापकत्वम् । तथा व शरीरत्वव्यापकत्वमित्यप्याहुः । तदप्यसत् । अस्यापि मनसः शरीरत्वव्यापकत्वा- भावात् अप्रसिद्धेः । केनचिद्रूपेण व्यापकत्वोक्तातिप्रसकेः । इतरे तु प्रतिपदसमभि- व्याहृतात्मपदं शरीरत्वपरं, नियतपदं व्यापकतावच्छेदकमनस्त्वाश्रय पर मित्याहुः । तदसत् । 1. प्रतिपदानर्थक्यापत्तेः । आत्मपदस्य शरीरत्वे लक्षणातात्पर्य- ग्राहकतायाः प्रतिपदेऽसिद्धेः । वयं तु ब्रूमः । यावन्त आत्मानस्तावतां मनसां वाच्यत्वादनन्तत्वमिति विशिष्टार्थः । ताभः कथमिति चेदित्थम् । प्रतिपदसम- भिव्याहृनात्मपदं प्रातिस्त्विकत सद्वय कित्वावच्छिन्नात्मव्यक्तिपरम् । तन्त्रियतत्वं

از૨

garbh

M

तर्कसङ्ग्रहः

[[1]]

Ar ११ ॥ ६

'

f

प्र

hd

५ ॥

.

न्याष्टगुणत्वं रूपस्य लक्षणम् । विशेष्यमात्रोपादाने रसादावतिव्याप्तिः । अतचक्षुर्मा-

या चित्रगुरित्यादौ गोपदस्येव प्रपदस्यैव चक्षुरितरेन्द्र राम्रात्यविशिष्टचक्षुर्भाग्य-

नि. गुणत्वं रूपस्य लक्षणम् । रूपं हि चक्षुत्रेण गृह्यते, गुगथ भवतीति लक्षणसमन्वयः ।

प. तदन्यासम्बन्धित्वम् । तच तदन्यसमवेतज्ञानाजनकत्वम् । तथा च स्वजन्यज्ञानाथन- यत्किचिदात्मभिन्नरामयेतज्ञानाजनकत्वादित्यर्थः । एकैकस्य मनस इति शेषः । ज्ञान- ज्ञाप्यत्वं पञ्चम्यर्थोऽनन्तत्वेऽन्वेति । यद्वा प्रतिपदसमभिव्याहृतात्मनदस्य स्वजन्यज्ञा- नसमवायियत्किचिदात्मभेदव्यापकत्वमर्थः । नियतत्वं भित्रत्वं भेदप्रतियोगित्वम् । अत्र व्याप्यतावच्छेदकसम्बन्धः स्वाश्रयात्मत्वं व्यापकतावच्छेदकसम्बन्धः स्वाश्रय- जन्यज्ञानसमवायित्वम् । तथा च स्वजन्यज्ञान समवायियत्किञ्चिदात्मभेदव्यापकभे- दप्रतियोगित्वादिति पर्यवसितोऽर्थ इति । केचित्तु प्रतिपदसमभिव्याहतात्मपदस्य आ- त्मवृतिसङ्ख्यासजातीयमर्थः । नियतत्वं सङ्ख्यावस्त्वम् । तथा चात्मष्टतिसङ्ख्यासजाती- यसङ्ख्यावत्त्वादित्यर्थः । ननु मनसोऽनन्तत्वाभावेऽपि सङ्ख्यात्वेन रूपेण आत्मवृते- सङ्ख्यासजातीय सङ्ख्यावत्त्वं मनस्यक्षतम् । न व सङ्ख्यात्वव्याप्यजात्या साजात्यं विव- क्षितमिति वाच्यम् । आत्मन्येकत्वस्यापि सत्त्वेन मनस एकत्वेऽपि सङ्ख्यात्यय्याप्य. जात्यैकत्वत्येनात्मनिष्ठ सङ्ख्यासजात (यसङ्ख्यावश्वस्य सम्भवात् । अथ बहुत्वत्वेन रूपेण साजात्यं विवक्षितम् । न च मनसः त्रिजतुवेऽपि आत्मनिष्ठसङ्ख्या साजात्यं सम्भवति । त्रित्वादिसकल सङ्ख्यासाधारण बहुस्वत्वस्यैकत्वादिति भास्वानन्त्य- साधकत्वमिति वाच्यम् । बहुत्वत्वव्याप्यजात्या साजात्यस्य विवक्षितत्वादिति चेदात्मनि त्रिस्वस्यापि सत्वेन बहुत्वत्वव्याप्यजात्या सित्वत्वेन आत्मवृत्तिसङ्ख्यासा- जात्यसम्भवेन तस्य मनोऽनन्तत्वासाधकत्वात् । उच्यते । प्रतिपदसमभिव्याहृता- त्मपदस्यात्मत्वव्यापक सङ्ख्यासजातीयमर्थः । साजात्यं व महत्वत्वव्याप्यजात्येति नानुपपत्तिः । न च मनसे एकत्वेऽप्यात्ममनः साधारणसङ्ख्यामादाय निरकहेतोः सम्भव इति वाच्यम् । तादृशसङ्ख्यासजातीयसङ्ख्या पर्याप्त्यधिकरणत्वस्य विविक्षि तत्वादिति वदन्ति । अनन्तमिति । पदार्थत्वसङ्ख्यापयन्त्यधिकरणमिति केचित् । अक्षिणी निमील्य धोत्रे निरुध्य वात्रं यच्छन्ति । न विद्यते अन्तो यस्येति बहुबीहिविरोधात् । न च बहुव्रीहावुत्तरपदलक्षणायास्त्वयापि वाच्यतया ममापि लक्षणास्त्विति वाच्यम् । विग्रहवाक्याद्याशार्थस्य यादशविशेषणविशेष्यभा- वानस्य बोधः बहुव्रीहाबुत पदात्तादृश विशेषणविशेष्यभावविपरीत विशेषणविशेष्य भावापन्नस्य तादृशार्थस्यैव लक्षणया बोधस्य व्युत्पत्तिसिद्धत्वात् । अत्र केचित् अन्तः परार्धत्वन्यून सङ्ख्या । तच्छून्यत्वमनन्तत्वम् । नतु किमिदं परार्थत्वसङ्ख्यान्नत्वम् । न तावत्परार्धत्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वे सति परार्धत्वसङ्ख्यासमा-

[[1]]

.

A

P

:·

[[1]]

न्यायवोधिनी-वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पद्यभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

२३.

न्या. त्रग्राह्यत्व विशेषणम् । तावन्मात्रोपादाने रूपत्वनीलत्वादावतिव्याप्तिः । यो गुणो यदिन्द्रियग्राहस्तनिष्ठा जातिरपि तदिन्द्रियग्राह्मेति न्यायात् । अतस्तद्वारणाय विशेष्योपादानम् । चक्षुर्माग्राह्यत्वं नाम चक्षुभिन्नाग्राह्यत्वे सति चक्षुर्ब्राह्यत्वम् । मापदानुपादाने सङ्ख्यादावतिव्याप्तिः, सङ्ख्यादावपि चक्षुर्ग्राह्यत्वविशिष्टगुणत्वस्य सत्वात् । अतस्तद्वारणाय मात्रपदम् । सङ्ख्यादेरतु चक्षुर्भिन्नत्वगिन्द्रियग्राह्यत्वाचक्षु मत्रग्राह्यत्वं नास्ति । अतीन्द्रिये गुरुत्वादावतिव्याप्तिवारणाय चक्षुप्रह्येति । अत्र ग्राह्यत्वं प्रत्यक्षविषयत्वम् । तथा च त्वाचसाक्षात्काराविषयत्वे सति चाक्षुषप्रत्यक्ष- विषयत्वमिति फलितोऽर्थः । ननु प्रभाघटसंयोगेऽतिव्याप्तिरतस्य चक्षुर्मात्र आह्यगुणत्वादिति चेन्न । गुगपदस्य विशेषगुणपरत्वात् । न चैवं विशेषगुणत्वघ- टितलक्षणे सङ्ख्यादावतिव्याप्त्यभावान्मात्र पदवैयर्थ्यमिति वाच्यम् । सांसिद्धि- कद्रवत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय तदुपादानात् । अथ वा चक्षुर्मात्रग्राह्यजातिमगुणत्वस्य लक्षणत्वान प्रभाघटसंयोगादावतिव्याप्तिः । संयोगत्वजातेश्चक्षुर्माग्राह्यत्वाभावात् । घटपटसंयोगस्य त्वमिन्द्रियग्राह्यत्वेन तद्वतजातेरपि त्वगिन्द्रियग्राह्यत्वात् । अत्र जातिघटितलक्षणे गुणत्वानुपादाने चक्षुर्मात्रा जातिमति सुवर्णादावतिव्याप्ति- वा. विशिष्टे लक्षणा अवशिष्टपदे तात्पर्थमाह । उभयत्र ग्राह्यत्वं लौकिक विषयताश्रयत्वम् । तेन गुरुत्वादीनां चक्षषा लौकिकहेऽपि नातिव्याप्तिः । न वा रूपरये तरेन्द्रियेणालो कि- कब्रहेऽप्यसम्भवः । जन्यत्वं चेतरनिरूपितमसाधारणं ग्रहम् । तथा च चक्षुरितरे- न्द्रियजन्यग्रहोयलौकिकविषयताशून्यत्वे सति चक्षुर्जन्य महीयलौकिक विषयताशालि- स्वे सति गुणत्वं समुदितलक्षणार्थः । अत्र संयोगादिवारणाय प्रथमसत्यन्तम् । गुरुत्वा- दिवारणाय द्वितीयम् । रूपत्वादिवारणाय गुणत्वम् । गुणपदं विशेषगुणपरम् । तेन

। प्रभाभित्तिसंयोगादौ नातिव्याप्तिः । वस्तुतस्त्वग ग्राह्यञ्चक्षुर्ब्राह्यगुणविभाजक धर्मवत्त्वं वि. मत्रेण माझः चक्षुर्मात्रग्राह्यः जन्यत्वं तृतीयार्थः, महधातोः ज्ञानमर्थः, निर्मात्रेण

यत्प्रत्ययस्य विषयोऽर्थः तथा च चक्षुर्मात्रजन्यज्ञानविषयत्वे सति गुणत्वं रूपस्य लक्षणम् । चक्षुर्मात्राजन्यं यत् ज्ञानं इदं रूपमित्याकारकं ज्ञानं तद्विषयस्य रूपे सत्त्वाहक्षणसमन्वयः । तत्र पृथिवीजलतेजस्समुदाये। घटकत्वं सप्तम्यर्थः, पृथिव्या- मित्यत्र वृत्तित्वं सप्तम्यर्थः, सप्तविधमपि रूपं पृथिवीजलतेजस्समुदायघटकी- स. नाधिकरणत्वं परार्धत्वसङ्ख्याया अपि परार्धत्वसमानाधिकरणप्रत्येकवृत्तिभेदप्रतियो- गितावच्छेदकत्वेन बाधापतेः । न च परार्धत्वसङ्ख्यापर्याप्त्याधकरणवृत्तिभेदप्रतियोगि- तावच्छेदकत्वं विवक्षितम् । परार्धत्वसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणे परार्धत्वसङ्ख्यावद्भेदस्या- सत्त्वात्र दोष इति वाच्यम् । तर्हि तादृशसङ्ख्याया अप्रसिद्धयापत्तेः । द्वित्वादिसङ्ख्या- यद्भेदस्यापि परार्थत्वपर्याप्त्यधिकरणेऽसत्त्वात् एकदेशवृत्तेर्व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छेदेन वर्तमानभेदप्रतियोगितावच्छेदकताया भट्टाचार्यस्यासम्मतत्वात् । यदि चोभयं नैक-

[[14]]

1:

[[२४]]

तर्कसङ्ग्रहः

I

श्रग्राथ गुणो रूपम् । तच्च शुक्रनीलपीतर कहरितकपिशचित्रमे- दात्सप्तविधम् । पृथिवीजलतेजोवृति । तत्र पृथिव्यां समविधम् । अभास्वरशुक्कं जले। भास्त्ररशुक्तं तेजसि । रसनग्राह्यो गुणो रसः । स च मधुराम्ललवणकटुकषायतिक्तभेदात्पद्विधः । पृथिवीजलवृत्तिः

""

-

Tra

इ ।

।

you

Th

न्या. रतस्तद्वारणाय तदुपादानम् । एवं रसादिलक्षणे विशेषणानुपादाने लक्ष्यभिन्नगुणे. इतिव्याप्तिः । विशेष्यानुपादाने लक्ष्यवृतिरसत्वादावतिव्याप्तिः । अतो विशेषणविशे-

वा. लक्षणम् । तेन न परमाणुरूपेऽव्याप्तिः । अभास्वरशुक्कमिति । कचिनीलादिग्रह- स्वोपाधिक इति भावः । भास्वरशुलमिति । सुवर्णादौ शुभास्वर रूपमभिभूतमिति भावः । रसं निरूपयति । रसनेति । रसनप्राह्मगुणविभाजकधर्मवत्वमर्थः । प्रयो-

नि. भूतप्रथीतीत्यन्वयबोधः । अभास्वरशुक्लं जड़े इति । वृतित्वं सप्तम्यर्थः । तथा व अभास्वरशुक्लरूपं जरुरत्तीत्यन्वयबोधः । ननु “गुणे शुक्रादयः पुंसि गुगिलिकास्तु तद्वति” इति कोशात् गुणवाचकचकादिशब्दानां पुलित्वा भिधानात् रूपात्मक गुणवाचके शुक्रशब्दस्य कथमत्र नपुंसकत्वमिति चेण । अधीनियलिज्ञाना योगे सति वेति विशेषवचनबलेन प्रकृते रूपमिति केबलनपुंसकि विशेष्यवाचकपदमनुषज्य शुक्लपदस्य नपुंसकलिङ्गताया उरपादवितुं ।

प. मिति प्रतीतेः सर्वजनसिद्धत्वादिति मतमाश्रित्य नाराय शून्यत्वस्य समस्यभावेन बाधो दुर्निवार प्रति बेम । तादृशसङ्ख्यापयप्यनधिकरणत्व- स्म विवक्षितत्वात्। आत्ममनस्य परार्थत्वम्यून सङ्ख्यायाः कस्या अपि पर्यायधिकर- गत्वाभावेन बाधाभावादिति वदन्ति । अन्ये तु मन्तः सङ्ख्यात्वव्याप्यधर्मावच्छिन- प्रकारतानिरूपितामदादिनिश्वयविशेष्यत्वं तच्छून्यत्वमानन्तयमिति प्राहुः । अमा- स्वरेति । रूपमित्यनुषज्यते । वृत्तिः सप्तम्यर्थः । जलवृतित्वमभास्वरशुक्र मित्यन्वयः । ननु ‘गुगे शुकादयः पुंसि’ इति गुणवाचक शुक्रशब्दस्य पुंलिङ्गत्यात्म इति नपुंसकनिर्देोऽनुचित इति चेत्र । तादृश नियमस्य नियतस्त्रीलिङ्गभित्र विज्ञक- विशेषवाचकाराभिध्याहारविषयत्वात् । नन्यत्र किं पित्रादीनामाज्ञा नियामिका नमामिति ने आरोपितनीलरूपस्य कन्दलीकारमते तमस्त्वापादिकाया मी तमकर्तमि प्रतीतेः का गतिरित्याशय तमः शब्दस्य नपुंसकत्वादिति पारसमाधानस्यैव प्रमाणत्वात् । नम्वेवं तुल्ययुक्तपा ‘शीतं गुण’ इति गुणवाचक- सदस्यः नपुंसकलिशस्यापि निगतश्रीति भित्र लिक विशेष्यवाचकपदासमभि- सारविषयतया ‘शीतं जलम्’ इत्यत्राप्युक्तरीमा शाब्दबोधो पत्तये स्पर्शशब्द- ‘शीतोः ’ इत्येव प्रयोगः स्मादिति चेत्र । तत्र ‘स्पर्शशब्दts-

[[2]]

।

।1

cm

[[1]]

اد

rs

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पण्डाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

।

[[१५]]

तत्र पृथिव्यां षद्विषः । जले मधुर एव । घ्राणग्राह्मणे गुणो गन्धः । स द्विविधः । सुरभिरसुरभिचेति । पृथिवीमात्रवृत्तिः । त्वगि-

। न्द्रियमात्रग्रावो गुणः स्पर्शः । स त्रिविधः । शीतोष्णानुष्णाशी- तभेदात् । पृथिव्यप्तेजोवायुवृत्तिः । तत्र शीतं जले । उष्णस्तेजसि ।

अनुष्णाशीतः पृथिवीवाय्वोः । रूपादिचतुष्टयं पृथिव्यां पाकजम-

.

张

न्यां ध्ययोरुभयोरुपादानम् । स्पर्श लक्षयति । स्वगिन्द्रियमात्रेति । अत्रापि मात्रपर्द सङ्ख्यादावतिव्याप्तिवारणाय । अन्यत्सर्वं पूर्ववद्बोध्यम् । रूपादिचतुष्टयं पृथिव्यां पाकजमिति । एतत्तत्त्व निर्णयवेत्थम् । पाको नाम विजातीयतेजः संयोगः । स च नानाजातीयः । रूपजनको विजातीयतेजः संयोगः । तदपेक्षया रसजनको विजातीयते- जस्संयोगः । एवं गन्धजनको विजातीयतेजस्संयोगः । एवं स्पर्शजनकोऽपि वा. जनं पूर्ववत् । मधुर पवेति । जम्बीररसादावाम्लत्वग्रहस्त्वोपाधिक इति भावः -

गन्धं निरूपयति । घ्राणेति । अर्थः पूर्ववत् । स्पर्श निरूपयति । त्वगिति ।

। अत्रापि चक्षुरप्राह्मत्वग्य ह्मगुणविभाजक धर्मवत्वं पर्यवसितं बोध्यम् । संयोगत्वादि- समादायातिव्याप्तिवारणायामासत्वान्तम् । झत्वादिकमादाय तदोषवारणाय : माझ- स्वान्तम् । शीतं जल इत्यादि । जलादानुष्णत्वस्य सुवर्णादावनुष्णाशीतत्वस्य

।

नि. रसं लक्षयति । रसनेति । गत्यं लक्षयति । प्रयेति । स्पर्श लक्षयति

त्वगिन्द्रियेति । पृथिवीप्रभृतीनां नवानां द्रव्याणां नित्यानित्यविवेको दर्शितः । रूपरसगन्धस्पर्शानान्तु न दर्शितः । अतचतुर्णा तेषामेकोक्त्या नित्यानित्य- विवेक दर्शयति । रूपादिचतुष्टयमिति । पृथिव्यामित्यत्र वृत्तित्वं सप्तम्यर्थः, तथा च पृथिवीवृत्तिरूपादिचतुष्टयं अनित्यमित्यर्थः । पाकजमिति हेतुगर्भविशे- वर्ग तथा च पृथिव्यां वर्तमानरूपादिचतुष्टयं यतः पाकजं अतो नित्यष्टविष्याम- ‘बर्तनीय एव’ इत्यन्न श्राद्धनियमाभावात् रूपादिचतुष्टयमिति । न कथमत्रार्यः

अत्र केचित् । रूपमादिर्यस्य तत् । आदित्वं व घटकत्वं तथा च रूपपदसमभि- व्याहृतादिपदस्य रूपघटिते लक्षणा । चतुःपदं चतुवत्परम् । तयः समुद्रायोर्थः । आदिपदार्थस्य समुदायेभेदेनान्वयः । चतुमपेक्षा बुद्धिविशेषविषयत्वम् । तथा च रूपपटितं चतुष्टयमित्याहुस्तन्न । रूपमादिर्येषां ते रूपादयः रूपादीनां चतुष्टयमिति विग्रहविरोधात् । व्यस्तेन सता यत्पदेन यादृशानुपूर्वीविशेषविशिष्टेन यादशविशिष्टा- येस्य बोधः तत्पुरुषघटकपूर्वपदेन सता तत्पदेन तादृशानुपूर्वी विशेषविशिष्टेन लक्ष- गया तादृशविशिष्टसम्बन्धिबोधस्यैव प्रामाणिकत्वात् । परन्तु रूपपदसमभिव्याह- तादिपदस्य रूपघटित समुदायविषयकज्ञानविषये लक्षणा । प्रकृते च तत्सम्बन्धिनि लक्षणा । तस्याभेदेन चतुष्टयेऽन्वय इति युक्तम् । पृथिष्यामितेि । वृत्तित्वं सप्त-।

[[१६]]

}

!

तर्कसङ्ग्रहः

•

नित्यम् । अन्यत्रापाकजं नित्यमनित्यं च । नित्यगतं नित्यम् । अनित्यगतमनित्यम् । एकत्वादिव्यवहारहेतुः सङ्ख्या । नवद्रव्य- न्या तथैव । एवम्प्रकारेण भिन्नभिन्नजातीयाः पाकाः कार्यवैलक्षण्येन कल्पनीयाः । तथा हि । तृणपुजनिक्षित आम्रादौ ऊष्मलक्षणविजातीय तेजः संयोगात्पूर्व हरित- रूपनाशे रूपान्तरस्य पीतरूपादेरेवोत्पत्तिः । पूर्वरसस्याम्लरसस्यैवानुभवात् । वह्निजलागतव स्वोरुष्णशीतत्वस्य व प्रत्ययस्योपाधिकत्वादिति भावः । अन्यत्रापा- कञ्जमिति । रूपादीति शेषः । सङ्ख्यां निरूपयति । एकत्वादीति । आदिना नित्यं पृथिव्याश्च वर्तमान सर्वमध्यनित्यमित्यर्थः । अन्यत्र जलादौ, वृत्तित्वं सप्तम्यर्थः, जलादिवृत्तिरूपादिचतुष्टयं नित्यमनित्यं चेत्यर्थः । अनित्यमेवेत्यत्र हेतुभूतस्य पाकज- त्वस्याभावादित्याह । अपाकजमिति । इदमपि हेतुगर्भविशेषणम् । तथा च यतः अपाकज पाकजं न भवति । अतो नित्यमनित्यश्च भवतीत्यर्थः । नन्वत्र जलादो वर्त- मानं रूपादिचतुष्टयमित्यसङ्गतम् । गन्धस्य जलाद्यवृत्तित्वेन तद्धतिचतुष्टयस्य जलाय- वृत्तित्वादिति चेन्न रूपादिचतुष्टयमित्यस्य रूपादिचतुष्टय मध्यप्रविष्टमित्यर्थात् । तथा च. रूपादिचतुष्टयमध्यप्रविशनां एषां जलादिवृत्तित्वं सम्भवति । तान्येव रूपादिचतुष्टय घटक- पदेन ब्राह्मणीति न वाक्यार्थानुपपत्तिः । सङ्ख्या लक्षयति । एकेति । एकः आदि- येषा ते एकादयः । एकादीनां व्यवहारः एकादिव्यवहारः, एकद्वित्र्यादिशब्दप्रयोग म्यर्थः । पृथिवीमृतिरूपादिचतुष्टयं पाकजमित्यन्वयः । पकपदं पाकावयवगुणान्य- तरपरम् । अनित्यमिव्यतः प्राक् अत इत्यध्याहारः पाकजत्वादित्यर्थः । प्रयोज्यत्वं अचम्मः नित्यत्वाभावेऽन्येति । अन्यत्रेति । पृथिवीमिमं इत्यर्थः । वृतित्वं तसर्थः अनुवृत्तरूपादिचतुष्टयपदार्थेऽन्येति । न च रूपादिचतुष्टुवरसमुदायस्य पृथिवी भिन्न- वृत्तित्वाभावादसङ्गतिरिति वाच्यम् । अनुवृत्तचतुष्टयपदस्य चतुष्टय घटक परत्वात् । तथा च रूपादिचतुष्टयघटक पाकज भिन्नमित्यर्थः । नित्यमनित्यं चेत्यतः प्रागत इत्यध्याहारः । अपाकजत्वादितार्थः । ननु नित्यस्मानित्यस्य चाभेदेन एकत्र द्वयमिति

। रेखा रूपादिचतुष्टयेऽन्वयो न सम्भवति । उभयाभिन्नस्याप्रसिद्धेः । नित्यपदस्या- निखपदस्य काम्यतरत्या क्षणायामुद्देश्यासिद्धेः । विनिगमनाविरहेण नित्य- पदस्यानित्यपदस्य च रक्षणाकल्पनापत्या नित्यानित्यान्यतरत्वावचिमस्य वारद्वयं आनापति वेदत्र केचित् । चकारो वाक्यभेदद्योतकः । तथा च ‘पृथिवीभिन्न- वृत्तिरूपादिकं नित्यम्’ इत्येकं वाक्यम् । पृथिवीभिन्नवृत्तिरूपादिकमनित्यम्’ इत्येकं वाक्यम् । अत इत्यस्य वाक्यद्वयेऽप्यध्याहारः । प्रयोज्यत्वं तसेरर्थः । तचाविरोधित्वं : झाप्यत्वं का। यत्किश्चिदिति वाक्यद्वयेऽप्यध्याहार्यम् । तत्रोद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वस्य वये मानाभाव सूचनाय । नाती बाथः । यत्किञ्चित्वविशेषितमेव वोद्देश्यतावच्छे- दकम् । यत्किचिएवं प्राज्ञातिकरवरूप सम्बन्धविशेष इत्याहुः । वयं तु नित्यानित्या वन्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

RAN

[[२०]]

वृत्तिः । एकत्वादिपरार्षपर्यन्ता । एकत्वं नित्यगतं नित्यम् । अ- न्या. कचित्पूर्वरूपसत्त्वेऽपि रसपरावृत्तिर्दृश्यते । विजातीयतेजः संयोगेन पूर्वतनाम्ना

मधुररसस्यानुभवात् । तस्माद्रूपजनकापेक्षया रसजनको विलक्षण एव । एवं वा. द्वित्वादिपरिग्रहः । व्यवहारथ एकत्वादिर्गुण इति शेषः । तथा चैकत्वादिव्यवहारजन- नि. इत्यर्थः । व्यवहारे व्यवहर्तव्यतावच्छेदकस्य कारणतया एकत्वद्वित्वादिसङ्ख्यायां एकः द्वौ इत्यादिशब्दप्रयोगे कारणत्वस्य विद्यमानत्वात् लक्षणसङ्गतिः । नित्यगतं नित्य- मिति । एकत्वनाशं प्रत्याश्रयनाशः कारणम् । अतः परमाणूनां नाशाभावेन वृद्धत- मेकत्वमपि न नश्यति । नित्यगतमेकत्वं नित्यम् । अनित्यगतं द्वयणुकादिकं यदा नश्यति प इत्यवोपपादयामः । एकत्वादिपरार्धपर्यन्तेति । एकत्वमादिर्यस्याः सा परार्ध पर्यन्तो यस्याः सा तथा । अत्रादित्वं न स्वविषयकज्ञानविषय समुदायघटकत्वविशिष्टसङ्ख्यात्वाश्रयत्वमात्रं ‘परार्धादिः’ इति प्रयोगापत्तेः । न स्व प्रथमोपस्थितत्वविशेषितं तदेवादित्वं, एवं चरमोपस्थित विशेषितं तदेव पर्यन्तत्वमिति वाच्यम् । प्रथममेकत्वमेव ज्ञायते । चरमं परार्थत्वमेव * इत्यत्र श्राद्धनियमाभावात् । न च प्रथमत्वेनोपस्थितत्वं चरमत्वेनोपस्थितत्वमेव

न् विशेषणमिति वाच्यम् । तादृशप्रथमत्वचरमत्व योदुर्ज्ञेयत्वात् । सुमत्वे तयोरेवादित्य- पर्यन्तत्वरूप्रतासम्भवेनोपस्थितत्वरूपविशेषणवैयर्थ्यादिति चेदत्र केचित् । प्रथमोप- स्थितत्वमेवादित्वं वरमोपस्थितत्वमेव पर्यन्तत्वमिदं श्रीत्सर्गिकी रीतिमनुसृत्येत्याहुः । अन्ये तु स्वविषयकज्ञानविषयसमुदायघटकसङ्ख्यात्वाश्रयव्यापकत्वाभावविशिष्टत्व- विषयकज्ञानविषयसमुदाय घटकत्वविशिष्टसङ्ख्यात्वाश्रयत्वमादित्वम् । व्यापकत्वाभावे- त्यत्राभावं विहायैतदेव पर्यन्तत्वम् । न चात्र व्यापकत्वं यदि तादृश समुदाय घटकेय- किरूिपतं विवक्षितं तदैकत्वस्यापि पर्यन्तत्वापत्तिः । तस्यापि स्वात्मकयत्किञ्चि- यापकत्वात् । स्वभिन्नत्वस्य व्यापकता निरूपकविशेशणत्वेन सद्वारणेऽपि द्वित्वादेरेक- ‘स्वादिरूपयत्किचित्तादृशव्यापकत्वात् । यदि च तादृशसमुदायघटकयावन्निरूपितं विव-

क्षितं तदा परार्थस्यापि तदनुपपत्तिः, अपेक्षाबुद्धिजन्यस्य परार्धस्य तदसम निकाली - नयत्किचिद्धटाद्युत्पनद्वित्वायव्यापकत्वादिति वाच्यम् । एकत्वमेकत्वस्वं तत्रादित्वमा- दितावच्छेदकत्वं तच निरुतव्यापकतानवच्छेदकत्वे सति तादृशसमुदायघटकतावच्छे- दकत्वे सति सावृत्तित्वम् । एवं परार्ष परार्धत्वं तत्र पर्यन्तत्वं पर्यन्ततावच्छेकत्वं तच व्यापकतावच्छेदकत्वघटितमुक्तमेव । व्याप्यतावच्छेदकसम्बन्धः पर्याप्तिः । व्यापकतावच्छेदकसम्बन्धः समवायः । द्वित्वादिपर्याप्त्यधिकरणे समवायेनैकत्वाभा- वादेकत्वत्वस्य आदितावच्छेदकत्वमीश्वरापेक्षा बुद्धिवशाद्धारावाहिपरार्धस्य जगत्युत्व - या परार्धत्वस्य सकलसङ्ख्याव्यापकतावच्छेदकत्वम् । सकलानां सञ्ज्ञयानां प्रत्येका- धिकरणवृत्तितावच्छेदकत्वाभावः व्यापकतानवच्छेदकत्वस्थाने निवेश्यः । तादृशवृत्ति-

"

I

[[11]]

A

ઢ

4th

तर्कसङ्ग्रहः

[[1]]

नित्यगतमनित्यम् । द्वित्वादिकं तु सर्वत्रानित्यमेव । मानव्यवहार का-

CJI KABAYA

Na

J

Hri

• • 11 ।

न्यगन्धजनकोऽपि विलक्षण एवेत्यङ्गीकार्यः । रूपरसयोरपरावृत्तावपि पूर्वगन्धनाशे विजातीयतेजस्संयोगेन सुरभिगन्धोपलब्धेः । एवं स्पर्शजनकोऽपि पाकवशात्कटि- नस्पर्शनाशे मृदुस्पर्शानुभवात् । तस्माद्रूपादिजनका विजातीया एव पाका यथाका- यमुनेयाः । अत एव पार्थिवपरमाणूनामेकजातित्वेऽपि पाकमहिना विजाती- यद्रव्यान्तरानुभवः । यथा गोभुक्ततृणादीनामापरमाण्वन्तं भने तृणारम्भकपरमाणुपु विजातीयतेजः संयोगात्पूर्वरूपादिचतुष्टयनाशे तदनन्तरं दुग्धे यादृशं रूपादिकं वर्तत तादृशरूपरसगन्धस्पर्शजनकास्तेजः संयोगा जायन्ते । तदनन्तरं तैरेव तादृशरूपर- सादय उत्पद्यन्ते । तादृशरूपादिविशिष्टपरमाणुभिर्दुग्धव्यणुक्रमारभ्यते । ततस्त्र्यणुका- दिक्रमेण महादुग्धारम्भः । एवं दुग्धारम्भकैः परमाणुभिर्देव दभ्यारभ्यते पाकमहिना । वा. कतावच्छेदकमुख्य विशेष्यतावत्त्वमर्थः । द्वित्यादिकं त्विति । सर्वत्रानित्यमिति

तस्यापेक्षा बुद्धिजन्यत्वादिति शेषः । तथा हि प्रथमे क्षणे अयमेकः अयमेक इति एकत्वद्वयावगाहिन्यपेक्षा बुद्धिः । द्वितीये द्वित्वोत्पतिः । तृतीये द्वित्वनिर्विकल्पकम् । चतुर्थे तत्सविकल्पकापेक्षामुद्धिनाशौ । अपेक्षाबुद्धिः क्षणत्रयं तिष्ठतीति नियमात् । पक्ष में द्विवनाश इति । एवं त्रित्वादावपि बोध्यम् । परिमाणं निरूपयति । मानेति । व्यवहारश्चाणुत्वादिगुण इति । लक्षणपरिष्कारः सङ्ख्याया इव ज्ञेयः ।

肠

부

नि. तदा तद्गतमेकत्वमपि नश्यतीत्यनित्यगतमेकत्वम नित्यम्। द्वित्वादिकन्तु खर्वति । सर्वत्र नित्येऽनित्ये च । वर्तमानत्वं श्रर्थः नित्यवर्तमानमनित्यवर्तमानश्च द्वित्वादिकमन- त्यमेव द्वित्वादिकं हि अपेक्षासुद्धा उत्पद्यते । अपेक्षा बुद्धिनाशे नश्यति । अम मेकः

। । salaat मावियाकारकापेक्षादियदा जायते तदानी द्वित्वोत्पादात् तादृशापेक्षा- बुद्धिनाशे च तमाश इत्यादिरीच्या द्वित्वादिकं सर्वश्रा नित्यमेवेत्यर्थः । परिमाणं लक्ष यति । मानव्यवहारोति । मानव्यवहारः अयमेतावत्परिमाणवान् इत्यादिशब्द- प्रयोगः । तादशव्यवहारासाधारणकारणत्वं लक्षणम् । अयमेतावत्परिमाणवानिति प. तावच्छेदकत्वं व्यापकतावच्छेदकत्वस्थाने निवेश्यमिति तु न । अनन्तानां तासां तत्तद्वचकित्वेन दुङ्खैयत्वादित्याहुः । तादृशसमुदाय घटकतावच्छेदकानि यावन्ति द्वित्व- त्वादीनि प्रत्येकं तदवच्छिन्नाधिकरण वृत्तितावच्छेदकत्वं निवेश्यात्यन्तम् निर- स्वन्ति केचित् । द्वित्वादिकं तु सर्वत्रानित्यमिति । सर्वत्र सर्वग्रस्तिद्वित्यादिक- मिलन्वयः । सर्वपदं सर्वद्रव्यपरं नातो द्वित्वादेर्गुणवृत्तित्वाभावाद्वाष इत्याहुः । कस्या- पि द्वित्वादेः सर्वद्रव्यवृत्तित्वाभावात् । द्वित्वादिपदाभित्यगत द्वित्वादित्वेनानित्यगत द्वि- त्वादित्वेन च वारद्वयं भावम् । सर्वत्रपदं तात्पर्य ग्राहकमित्यपरे तत्र । उभयत्वावचिछत्रे सदनित्यत्वान्वये बाधात् । असकृदन्वये वाक्यभेदापत्तेः । अनित्यपदं द्वित्यादित्व- व्यापकानित्यत्वावच्छिन्नपरम् सर्वत्रपदं तात्पर्य ग्राहकमित्यन्ये । तत्र एवकारवैयर्थ्या-

ช

'

1}

[[4]]

Meta

न्यायबोधिनी -

वाक्यवृत्तिनिरुक्ति पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

।

[[२९]]

रणं परिमाणम् । नवद्रव्यवृत्ति । तच्चतुर्विधम् । अणु महद्दीर्घं ह्रस्वं चेति । पृथग्व्यवहार कारणं पृथक्त्वम् । सर्वद्रव्यवृत्ति। संयुक्तव्यवहा- रहेतुः संयोगः । सर्वद्रव्यवृत्तिः । संयोगनाशको गुणो विभागः। सर्व-

-

.wb.

न्या. दध्यारम्भकैः परमाणुभिरेव नवनीतादिकमिति दिक् । विभागं लक्षयति । संयो-

मनाशक इति । संयोगनाशकत्व विशिष्टगुणत्वं विभागस्य लक्षणम् । विशेषणमात्रो- पादाने क्रियायामतिव्याप्तिः, तस्या अपि संयोगनाशकत्वात्ः । अतस्तद्वारणायक वा. परिमाणं नियगतं नित्यम् । अनित्यगतमनित्यम् । तत्र व्यणुकत्रसरेण्वोः सङ्ख्याजन्यम् । तुलादौ प्रचयजन्यम् । अन्यत्परिमाणजन्यं बोध्यम् । पृथक्त्वं निरूपयति ! पृथगिति । अत्रसाधारणकारणत्वं तादृशव्यवहारजनकतावच्छेदक मुख्य प्रकार ता– वत्त्वम् । तेन पृथक्त्ववति अवधित्वे च नातिप्रसङ्गः । संयोगादिलक्षणेऽप्येवं बोध्यम् । तत्रैक पृथक्त्वं द्विविधम् । आश्रययोर्नित्यानित्यभेदात् । द्विपृथवत्वादिकं तु द्वित्वादिवत्सर्व- मनित्यम् । पृथक्त्वं च अन्योन्याभावविलक्षणम् । दिलक्षणप्रतीतेः । संयोगं निरूप- यति । संयुक्तेति । अत्र जनकत्वं जनकतावच्छेदक मुख्य विशेष्यतानिरूपित प्रकार- तावत्त्वं बोध्यम् । संयोगः सर्वोऽप्यव्याप्यवृत्तिरनित्यश्च । अजसंयोगानीकारात् । विभागं निरूपयति । संयोगनाशक इति । नाशजनकत्वं च प्रतियोगित्व सम्बन्धा- नवच्छिन्न कार्यतानिरूपितं प्राह्मम् । तेन संयोगे नातिव्याप्तिः । आश्रयादिवारणाय गुणेति । विभागस्य संयोगनाशकत्वं कथमिति चेदित्थम् । प्रथममिषी क्रिया, ततो धनुषा सह विभागः । ततः पूर्वसंयोगनाशः । तत उत्तरसंयोगोत्पत्तिः । ततः कर्म- नाश इति विभागः सर्वोऽप्यव्याप्यवृत्तिर नित्यश्च । परोपरत्वे युगपन्निरूपयति । वि. व्यवहारे एतावत्परिमाणवत्त्वं व्यवहर्तव्यतावच्छेदकम् । एतत्परिमाणवत्त्वञ्च एतत्परि- माणमेवेति तादृशव्यवहारकारणत्वस्य परिमाणे विद्यमानत्वात् लक्षणसङ्गतिः । अणु अशुत्वं महत् महत्व, दीर्घ दीर्घत्वं, हस्वं ह्रस्वत्वम् । पृथक्त्वं लक्षयति । पृथगिति । व्यवहारे व्यवहर्तव्यतावच्छेदकीभूतपृथक्त्वस्य कारणत्वस्य सवालक्षणसमन्वयः संयोगं लक्षयति । संयुक्तेति । इमौ संयुक्ताविति व्यवहारे संयुक्तत्वं व्यवहर्तव्य- तावच्छेदकम् । संयुक्तत्वच संयोगवत्त्वं । तच संयोग एव । तथा च संयोगे संयुक्तव्य- वहारकारणत्वस्य विद्यमानत्वालक्षणसङ्गतिः । विभागं लक्षयति । संयोगनाशक इति । संयोगस्य नाशकः संयोगनाशकः । षष्ठयर्थः प्रतियोगित्वम् । नशधातुर्थ- सार्थकः । वल्प्रत्ययस्य जनकत्वमर्थः । तथा च संयोग प्रतियोगिकध्वंसजनकत्वे सति गुणत्वं विभागस्य लक्षणम् । कार्यमात्रं प्रति कालस्य कारणत्वात् संयोग प्रतियोगिक- ध्वंसस्यापि कार्यत्वेन तं प्रत्यपि कालस्य कारणत्वात् । तत्रातिव्याप्तिवारणाय गुणपदम्। रूपादावतिव्याप्तिवारणाय विशेषणदळम् । एकोक्त्या परत्वापरत्वे लक्ष- य. पत्तेः । तस्योद्देश्यतावच्छेदक व्यापकत्वार्थकत्वात् । वयं तु ब्रूमः । सर्वपदं नित्यानि -I

[[३०]]

I

तर्कसङ्ग्रहः

द्रव्यवृत्तिः । परापरव्यवहारासाधारणकारणे परत्वापरत्वे ते द्विविधे। दिक्कते कालकृते चेति । दूरस्थे दिक्कतं परत्वम् । समीपस्थे दिक्कृतमपरत्वम् । ज्येष्ठे कालकृतं परत्वम् । कनिष्ठे कालकृतमपरत्वम् । आद्यपतनासमवायिकारणं गुरुत्वम् । पृथि-

।

।

[[32]]

न्या. विशेष्यम् । गुरुत्वं लक्षयति । आधेति । द्वितीयपतन कि पायां वेगस्यासमव

यिकारणत्वात्तत्वातिव्याप्तिः स्यादित्यत आधेति । उतरत्र स्यन्दने आपत्वनि-

वा. परापरेति । परव्यवहारजनकतावच्छेदकतादृशप्रकारताश्रयत्वं परत्वलक्षगम्म्

एवमपरत्वस्यापि बोध्यम् । परव्यवहारी द्विविधः । अयं ज्येष्ठोऽयं दूर इति । अत्र- रम्यवहारो द्विविधः । अयं कनिष्ठोऽयं समीप इति । तयोर्दिकाभेदेन भेदमाह । ते द्विविधे इति । दिकृते कालकृते इति । दितं तु ज्ञायमानाग्जिन्यम् । तथा हि वैराजात वेणासङ्गमापेक्षया कर्नाटकं स्वसमवायिसंयुक्तसम्बोधन बहुतरक- संयोगवदिति ज्ञाने देशिकपरत्वमुत्पद्यते। तत्र च संवन्धघटकतया दिशः प्रवेशासमन्य- स्वम् बोध्यम् । एवमपरत्वस्यापि निरुकसंवन्मेनाल्पतरसंयोगज्ञानविषय दिग्जन्यत्वास- एवं बोध्यम् । अन्य वा परापरत्वयोराश्रयदिक्संयोगस्यासमवायिहेतुत्वात्तत्प्रयोज्यत्वरू तत्त्वं बोध्यम् । कालकृतत्वं च निरुतसम्बन्धेन बहुतरविक्रियाप्रकारकज्ञानविषयकाल जन्यत्वात्तत्सम्बन्धघटककालजन्यत्वरूपं स्वसंयोगजन्यत्वरूपं या बोध्यम् । हरणमुखेनाह । ज्येष्ठ इति । एतानि च बुद्धिजम्यत्वात्सयन्यनियानीति गुरुत्वं निरूपयति । आद्येति । पतनं नाम वृक्षविभागजनक व्यापारमारभ्य भूमि -

। संयोगजनक व्यापारपर्यन्तं सर्वाः क्रियाः । तत्र प्राथमिकम्यापारी गुरुत्वजन्यः द्वितीयादिस्तु वेगजन्य इति । वेगवारणायाद्यैति । तदपि पूर्ववत् द्विविधम् । दव नि. यति । परापरव्यवहारकारणे इति । परव्यवहारकारणत्वं परत्वस्य लक्षणम् । अपरम्यवहारकारणत्वमपरत्वस्य लक्षणमित्यर्थः । परव्यवहार व्यवहर्तम्यतावच्छेदकं परत्वम् । अपरम्यवहारे व्यवहर्तव्यतावच्छेदकमपरत्वं इति क्षणसमन्वयः से : परस्वापरत्वे । गुरुत्वं लक्षयति । आयेति । भयं यत्पतने तस्याश्रमाविचारमं गुरुत्वमित्यर्थः । ताळफले हि प्रथमं पतनक्रियोत्पते । तां प्रति गुरु- कारणम् । कार्येण सहैकस्मिन्नर्थे समवेतत्वे सति कारणत्वात् कार्य पतनम् ॥ तच फले समवेतम् । क्रियाक्रियावतोस्समवायात् । कारणं गुरुम्। तदपि फले समवेतम् । गुणगुणिनोस्समवायात् । तथा च कार्येण पतनेन सहैकस्मिन्नर्थे फलरूपार्थे समवेतत्वे सति कारणत्वात् गुरुत्वमाद्यपतनासमवायिकारणमेवेति लक्षणसमन्वयः प्रमत्वं प. त्यान्यतरपरम् । वृत्तित्वं तलर्थः । तथा च नित्यानित्यान्यतरवृत्ति द्वित्वादित्यव्याप-:/

r

।

।

Iन्यायबोधिनी-वाक्यवृत्ति निरुक्ति-पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

[[३१]]

।

वीजलवृत्ति । आयस्यन्दनासमवायिकारणं द्रवत्वम् । पृथिवी - जलतेजोवृत्ति । तद्विविधम् । सांसिद्धिकं नैमित्तिकं चेति । सांसिद्धिकं जले। नैमित्तिकं पृथिवी तेजसोः । पृथिव्यां घृतादाव- ‘त्रिसंयोगजं द्रवत्वम् । तेजसि सुवर्णादौ । चूर्णादिपिण्डीभाव-

। हेतुर्गुणः स्नेहः । जलमात्रवृत्तिः । श्रोत्रग्राह्यो गुणः शब्दः ।

跺

e-he

म्या. शेषणमप्येवं योजनीयम् ॥ स्नेहं लक्षयति । चूर्णादीति । चर्णादिपिण्डीभाव- हेतुत्वे सति गुणत्वं स्नेहस्य लक्षणम् । पिण्डीभावो नाम धारणाकर्षणहेतुभूतो विलक्षणसंयोगः । तादृशसंयोगे स्नेहस्यैवासाधारणकारणत्वं न तु जलादिगतद्र- बतास्य । तथा सति द्रुतसुत्रर्णादिसंयोगेन चूर्णादेः पिण्डीभावापत्तेः । अतः स्नेह एव त्रासाधारणकारणम् । विशेषणमात्रोपादाने कालादावतिव्यासिरतस्तद्वारणाय वि- शेयोपादानम् । वस्तुतस्तु द्रुत जलसंयोगस्यैव चूर्णादिपिण्डी भावहेतुत्वं स्नेहस्य पिण्डीभावहेतुत्वे मानाभावात् । जले द्रुतत्व विशेषणात्कर का दिव्यावृतिः । शब्द लक्षयति । श्रोत्रेति । शब्दत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् । रूपादावतिव्याप्ति- नियति । मह्येति । स्यन्दनं प्रखवणम् । तब सन्निकृष्टदशस्य द्रवद्रव्यसंयोगानु कूको व्यापारः । तत्र द्वितीयादिव्यापारजन्न कबेगवारणायाद्येति । सांसिद्धिकमिति । अग्न्यादिसंयोगाजन्यमित्यर्थः । हिमकरकयोरोपाधिकद्रवत्व निरोधात्सूर्य किरणभूमि- संयोगादिनोपाधिनिवृत्तिमात्रम् । न तु द्रवत्वोत्पत्तिरिति । सांसिद्धिकं पूर्ववत् द्विवि- –। नैमित्तिकं त्वनित्यमेव । लेहं निरूपयति । चूर्णादीति । पिण्डीभावः पृत्कारा- दिला. देशान्तर, निर्भमनप्रतिबन्धकोऽवयवानां संयोगविशेषः । तद्धेतुत्वं चूर्णस्यापीति तद्वारणाय गुणेति। दुम्पादौ तु तदन्तर्गतजलभागस्यैव स्नेह उपलभ्यते । स च पूर्व-

द्विविधः । शब्दं निरूपयति । श्रोत्रेति । श्रनप्राह्मगुणविभाजक धर्मवत्त्वमर्थः ।

पिं व्यति । आद्येति । आवं यत्स्यन्दनं तस्यासमवायिकारणम् द्रवत्वमित्यर्थः । प्रथमं जादों मन्दमक्रियोत्पयते । तां प्रति द्रवत्वम समवायिकारणम् । कार्येण सह- कस्मिन समवेतत्वादिखादि पूर्ववत् । द्रवत्वं घृतादाविति घृतादिरूपा या पृथिवी तस्यामभिसंयोगरूपनिमित्तजन्यं द्रवत्वमित्यर्थः । तेजसीति । सुवर्णादिरूपं यत्तेजः

। तस्मिन्त्रभिसंयोग पनिमितजन्यं द्रवत्वमित्यर्थः । स्नेहं लक्षयति । चूर्णादीति । चूर्णादीनां यः पिण्डीभावः विलक्षण संयोगः तस्य हेतुरित्यर्थः । जलसंयोगे चूर्णादीनां रिण्डीभावो जायते । तं प्रति जलनिष्टस्नेहः कारणमिति लक्षणसमन्वयः । शब्द लक्षयति । धोत्रेदि । श्रोत्रण ग्राह्यः श्रोत्रग्राह्म । तृतीयार्थो जन्यत्वम् । महधातोः पं. कानित्यत्ववदभित्र निमानित्यभ्यतरवृद्वित्वादिकं इति अभ्ययबोध इति ।

[[4३२]]

FALL SMU « Area

तर्कसङ्ग्रहः

{

را

आकाशमात्रवृत्तिः । स द्विविधः । ध्वन्यात्मको वर्णात्मक- ति । ध्वन्यात्मको भेर्यादौ । वर्णात्मकः संस्कृतभाषादिरूपः । सर्वव्यवहारहेतुर्ज्ञानं बुद्धिः । सा द्विविधा । स्मृतिरनुभवश्चेति । संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः । तद्भिन्नं ज्ञानमनुभवः । स द्विविधः ।

TWA IS

[[१]]

[[4]]

नाई

न्या. वारणाय श्रोत्रेति । स त्रिविधः संयोगजो विभागजः शब्दजथेति । यथा मेरी- दण्डसंयोगजन्यो भाङ्कारादिः । हस्ताभिघात् संयोगजन्यो मृदङ्गादिशब्दः । वंशे पाठ्यमाने दलद्वयविभागजन्यः पटपटशब्दः । शब्दोत्पतिदेशमारभ्य कर्णपर्यन्तं निमित्तपवनेन शब्दधारा जायन्ते । तत्र उत्तरशब्दे पूर्वशब्दः कारणम् । बुद्धेर्लक्षणमाह । सर्वव्यवहारेति । व्यवहारः शब्दप्रयोगः । ज्ञानं विना शब्दप्रयोगा- सम्भवाच्छब्दप्रयोगरूपव्यवहारहेतुत्वं ज्ञानस्य लक्षणम् । बुद्धिं विभजते । स्मृतिरतु- भवश्चेति । स्मृतिं लक्षयति । संस्कारेति । वहिरिन्द्रियाजन्यत्वविशिष्टसं– वा. तेनाद्यन्तशब्दादौ नाव्याप्तिः । प्रयोजनं पूर्ववत् । आकाशमात्रैति । मात्रपदं वेदान्तिशङ्कानिरासार्थम् । भेर्यादाविति । अवच्छेदकतयेत्यादिः । शब्दः सर्वोऽप्य- व्याप्यवृत्तिरनित्यश्च । बुद्धिं निरूपयति । सर्वेति । व्यवहारश्च दुबोधयिषापूर्वक - वाक्यप्रयोगः । तथा च तादृशव्यवहारजनकतावच्छेदकजातिमत्यमर्थः । तेन निर्मि- कल्पकादौ नातिव्याप्तिः । बुबोधयिषापूर्वकवाक्यप्रयोगे वाक्यार्थज्ञानत्वेन कारणत्वा- स्कारणतावच्छेदकज्ञानत्वमादाय सर्वत्र लक्षणसमन्वयः । द्धिरिति निर्देशः । ज्ञानमिति ज्ञानपदार्थस्य गुणान्तरत्वनिरासाय । स्मृति लक्षयति । संस्कारवि पं- सवारणाय ज्ञानत्वनिवेशः । अनुभववारणाय सत्यन्तम् । अनुभव निरूपयति । तद्भित्र- नि. ज्ञानमर्थः । ण्यत्प्रत्ययस्य विषयत्वमर्थः । तथा च श्रीन्द्रियजन्यज्ञानविषयत्वे सति गुणत्वं शब्दस्य लक्षणम् । श्रोत्रेन्द्रियजन्यं यत् ज्ञानं अयं शब्द इत्याकारकं ज्ञानं तद्विषयत्वस्य शब्दे विद्यमानत्मात् लक्षणसमन्वयः । ध्वन्यात्मको मेर्यादाविति । अवच्छेद्यत्वं सप्तम्यर्थः । तथा च भेर्यायवच्छेद्यश्शब्दो ध्वन्यात्मक इत्यर्थः स हि भेर्यावच्छेदक आकाशे उत्पद्यते । भेर्यादिः शब्दे अवध्छेदकः । शब्दस्तु मेर्याच- वच्छेयः । अतो न वाक्यार्थानुपपत्तिः । बुद्धिं लक्षयति । सर्वव्यवहारेति । सर्वे व्यवहाराः शब्दप्रयोगाः तेषां हेतुरित्यर्थः । अर्थ बुद्ध्वा शब्दरचनेति न्यायेन सकल- शब्दप्रयोगकारणत्वरूप लक्षणस्य बुद्धौ विद्यमानत्वालक्षणसङ्गतिः । ज्ञानमिति । बुद्धिरेव ज्ञानमित्युच्यत इत्यर्थः । अन्नम्भट्टस्तु ज्ञानत्वमेव बुद्धिलक्षणं वदन, सर्वव्यव-

। हारहेतुरित्यस्य स्वरूपकथनमानपरतां मनुते । तदाशयस्तु दीपिकाव्याख्यानावसरे निपुणतरमुपपादयिष्यतेऽस्माभिः । सा बुद्धिः । स्मृतिं लक्षयति । संस्कार इति । म. ध्वन्यात्मको भेर्यादाविति । अवच्छेदकं सप्तम्यर्थः । शब्द इत्यनुषज्यते ॥

}3

J

न्यायबोधिनी-वाक्यवृत्ति-निति-पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

यथार्थोऽयथार्थवेति । तद्वति तत्मकारकानुभवो यथार्थः । सैव प्रमे-

florum

AA

[[1]]

न्या. स्कारजन्यत्वविशिष्टज्ञानत्वं स्मृतेर्लक्षणम्। संस्कारजन्यत्व विशेषणानुपादाने अनुभवे

. इतिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय तदुपादानम् । संस्कारध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यम् । - वंसं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वात् संस्कारध्वंसेऽपि संस्कारजन्यत्वस्य सत्त्वात्

प्रत्यभिज्ञायामतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदम् । अनुभवं लक्षयति । तद्भिन्नमिति । समित्वं नाम स्मृतिभिन्नत्वम् । तथा च स्मृतिभिन्नत्व विशिष्टज्ञानत्वमनुभवस्य लक्षणम् । विशेषणानुपादाने स्मृतावतिव्याप्तिः, विशेष्यानुपादाने घटादावति- व्याप्तिरतस्तद्वारणाय विशेषणविशेष्ययोरुपादानम् । अनुभवं विभजते । स द्विविध इति । यथार्थानुभवं लक्षयति । तद्वतीति । तद्वतीत्यत्र सप्तम्यर्थो वा. मिति । तत् स्मृतित्वजातिमत् । स्मृतिवारणाय सत्यन्तम् । द्रव्यादिवारणाय ज्ञानेति । यथार्थानुभव निरूपयति । तद्वतीति । अत्र प्रकारांशे एव यथार्थत्वस्य निर्वकन्यतया तत्पदं प्रकारपरम् सप्तम्यर्थो विशेष्यत्वम् विशेष्यित्वं वा । तत्र च तद्वतो निष्ठ- त्वेन निरूपितत्वेन वान्वयः । तत्प्रकारकमित्यस्य तमिष्टप्रकारता निरूपितत्रकारिता- 1 वानर्थः । तदेकदेशप्रकारतायां प्रकारितायां वा निरूपितत्वेनावच्छिनत्वेन वा सप्तम्य- र्थस्यान्ययः । प्रकारताच तद्वत्तावच्छेदकसम्बन्धावच्छिना माझा । तेन संयोगेन कपाले घटज्ञानस्य समवायेन तद्वद्विशेष्यकत्वस्य तत्प्रकारकत्वस्ा च सत्त्वेऽपि न याथार्थ्य प्रसङ्गः । तथा च येन सम्बन्धेन तत्प्रकारकानुभवस्य याथार्थं तेन संवन्धन तद्वभिष्ठविशेष्यतानिरूपिततत्सम्बन्धावच्मिनिष्ठप्रकारता निरूपित्तप्रकारिताशालिने सत्यनुभवत्वम् । तादृशविशेष्यतानिरूपित विशेष्यित्वावच्छिनतादृशप्रकारिताशास्यनु-) भवत्वं वा । अयथार्थानुभवदारणाय सत्यन्तम् । अत एव तद्वतीत्यपि । अत एव न विशेष्य तद्वत्वनिवेशः । स्मृतीच्छादिवारणाय अनुभवत्व निवेशः । सप्तम्यन्तार्थस्य ज्ञानान्त्रय इति तु न शक्यम् । तथा सति तद्वनिष्ठविशेष्यताकत्वे सति तत्प्रकारकानु- भव लक्षणं स्यात् । तथा च रङ्गत्वरजतत्वाभ्यां रजतरभ्रमेऽतिव्याप्तिः । सैवेति । नि. स्मृति भावनाख्यसंस्कारेण जन्मते ज्ञान भवतीति लक्षणसमन्वयः । अत्र ज्ञान-

त्वमात्राको अनुभवेऽतिव्याप्तिः । अतस्संस्कारजन्यत्वे सतीति ।

। अनुभवस्य इन्द्रियजन्यत्वेन संस्कारजन्यत्वाभावाभातिव्याप्तिः । संस्कारजन्यत्वमात्रो को ध्वस प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वेन संस्कारजन्यत्वस्य संस्कारध्वंसेऽपि विद्यमानत्वात् अति- व्याप्तिः । तद्वारणाय ज्ञानत्वमुक्तम् । अनुभवं लक्षयति । तद्भिनमिति । स्मृति- भिन्नमित्यर्थः । तथा च स्मृतिभिन्नत्वे सति ज्ञानत्वमनुभवस्य लक्षणम् । ज्ञानत्वमा- श्रोत स्मृतावतिव्याप्तिः । अतः स्मृतिभिन्नत्वे सतीति । स्मृतिभिन्नत्वमात्र कौ घातिव्याप्तिः । अतो ज्ञानत्वमिति । सः अनुभवः । यथार्थानुभवं लक्षगति - तद्वतीति । तदस्यास्तीति तद्वान् । तच्छब्देन प्रकारत्वोपुलक्षितधर्मो प्राह्यः । तद्वतीत्यत्रा प. सेष प्रमेत्युच्यत इति । आनुपूर्व्यवच्छिनं प्रमापदस्यार्थः । इतेरभेदः । बचेर्वाक्यं -

।३४

I

तर्कसङ्ग्रहः

त्युच्यते । तदभाववति तत्मकारकानुभवोऽयथार्थः । सैवाप्रमेत्युच्यते ।

।

।

H

न्या. विशेध्यत्वम् । तच्छब्देन प्रकारीभूतो धर्मों प्रायः तथा च तविशेष्यकत्वे सति तत्प्रकारकत्वे सति अनुभवत्वं यथार्थानुभवस्य लक्षणम् । उदाहरणम् । रजतस्वव- द्विशेष्यकत्वे सति रजतत्वप्रकारकं रजते ‘इदं रजतम्’ इति ज्ञानम् । तद्व- त्रिष्ठविशेष्यतानिरूपितत निष्ठप्रकारताशाल्यनुभवत्वमिति निष्कर्षः । अभ्यथा यथाश्रुत रक्तरजतयोरिमे रजतरङ्गे इत्याकारकसमूहालम्बनत्रमेऽतिव्याप्तिः, तत्रापि रज- तत्ववद्विशेष्यकत्वरजतत्वप्रकारकत्वयोः रङ्गत्ववद्विशेष्यकत्वरत्वप्रकारकत्वयोव स- स्वात् । उक्तनिष्कर्षे तु दर्शितभ्रमे नातिव्याप्तिः, तज्ज्ञानस्य रङ्गांशे रजतत्वावगा- हित्वेन रजतांशे रजत्वावगाहित्वेन च रजतत्वप्रकारतायाः रङ्गत्ववभिष्ठविशेष्यतानि- रूपितत्वेऽपि रकत्वनिष्ठप्रकारतायाः रजतत्ववत्रिष्ठविशेष्यतानिरूपितत्वेऽपि रजत- त्वप्रकारताना रजतत्ववभिष्टविशेष्यतानिरूपितत्वाभावात् राणत्वप्रकारताया रजत्वव- विष्ठविशेष्यतानिरूपितत्वाभावाच । अयथार्थानुभवं लक्षयति । तदभाववतीति ।

यह शास्त्र इत्यादिः । लोके तु तद्वति तत्प्रकारकज्ञानमात्रमुच्यते इति भावः । अयथार्थाी- नुभवं लक्षयति । तदभावेति । अत्र यत्सम्बन्धावच्तिभिष्ठप्रतियोगिता गृहाते विशेष्यत्वं सप्तम्यर्थः । तथा च तद्वद्विशेध्यकत्वे सति तत्प्रकारकत्वे सति अनुभवत्वं यूथार्थानुभवस्य लक्षणमित्यर्थः । यत्र पुरोवर्तिनि घटे अयण्ट इत्याकारकं ज्ञानं जातं स यथार्यानुभवः । स एव लक्ष्यः । वर्तते च तत्रेदं लक्षणम् । तथा हि तादशज्ञाने त्रयोविषयाः । विशेष्यः प्रकारः संसविति । तत्र पुरोवती घटो विशेष्यः । घटत्वं प्रकार समजा reiसर्गः । तथा च तज्ज्ञानं घटविशेष्यकम् घटत्वप्रकारकं सम- वायसंसर्गकच भवतीति । एवञ्चात्र तच्छदेन प्रकारत्वोपलक्षित घटत्वं प्राम् । तद्वान् घटः स चास्मिन् ज्ञाने विशेष्यः । तत् घटत्वे तचास्मिन् ज्ञाने प्रकार इति तद्वद्विशेष्यकत्वे सति तत्प्रकारकत्वे सति अनुभवत्वरूपलक्षणस्याय घट इत्याकारक- यथाथोनुभव विद्यमानत्वाहक्षणसमतिः । स एव प्रमेत्युच्यत इत्यर्थः । अयथार्थानुभवं लक्षयति । तदभाववतीति । अत्रापि तच्छदेन प्रकारत्वोपलक्षितधर्मो माझः । बौध्यत्वमाख्यातार्थः । यत्समवेतमिति । नन्नु समवेतत्वं समवायसम्बन्धावन- वृत्तित्वम् । तथा च ’ कार्य यनिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृतिताश्रयीभूतं समु- त्पद्यत इति लभ्यते । तच नोपपद्यते । यतः सर्व कार्यमुत्पत्रं सदेव समवैति । न तु समवेतं सदेवोत्पद्यते। न चात्र को विशेष इति वाच्यम् । ‘समवेतं सदुत्पद्यते इत्युक्तौ समवेतत्वस्योत्पत्तिप्रयोजकत्वलाभात् । तत्कथमिति चेत् — सत्पदसमभि- व्याहृतसमवेतपदार्थस्य समवेतत्वप्रयोज्यत्वस्योत्पत्तावन्ययात् । समवेतत्वकालीन- त्वमेव सत्प इसमभिन्याहृतसमवेतपदार्थः किं न स्यादिति चेत्र । ‘घटो रूपवान्सन-

"

T

I

।न्यायबोधिनी-वाक्यवृत्ति- निरुक्ति-पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

[[३५]]

( स एष भ्रम इत्युच्यते । ) यथार्थानुभवश्चतुर्विधः । प्रत्यक्षानुमित्युप- मितिशाब्दभेदात् । तत्करणमपि चतुर्विधम् । प्रत्यक्षानुमानोपमानश-

rr

[[1]]

प्रा. अत्रापि पूर्वसभा नवभिष्ठविशेष्यता निरूपिततनिष्ठप्रकारताशाल्यनुभवत्वं विवक्षणी- यम् । अन्यथा यथाश्रुते रजरजतयोरिमे रजरजते इत्याकारक समूहालम्बनप्रमायाम- तिव्याप्तिः । तस्याः रजतरतोभयविशेष्यकत्वेन रजतत्वरङ्गत्वोभयप्रकारकत्वेन च रजतत्वाभाववदङ्गविशेष्यकत्वरजतत्वप्रकारकत्वयो रङ्गत्वाभाववद्रजतविशेष्यकत्वरङ्क- त्वप्रकारकत्वयोश्च सत्त्वात् । उक्त निष्कर्षे तु न तत्रातिव्याप्तिः । तादृशप्रमायाः रजतांशे रजतत्वावगाहित्वेन रखांशे रतत्वावगाहित्वेन च रजतत्वप्रकारताया रजत- त्वाभाववद्वजनिष्टविशेष्यतानिरूपितत्वाभावात् रकत्वप्रकारताया रङ्गत्वाभाववद्रजत- निष्ठविशेष्यतानिरूपितत्वाभावाच । उदाहरणम् । रजतत्वाभाववद्विशेष्यकत्वे सति रजतत्वप्रकारकं शुकौ ’ इदं रजतम्’ इति ज्ञानम् । यथार्थानुभव विभजते । यथार्यानुभव इति । तत्करणमिति । फलीभूतप्रत्यक्षा- या तत्सम्बन्धावच्छिना प्रकारतापि प्राह्मा । वाक्यार्थस्तत्प्रयोजनानि च पूर्ववत् । बहु- वादिसम्मतत्वन्यायानुसारेण यथार्थानुभवं विभजते । प्रत्यक्षेति । प्रमाणसामान्य- लक्षणं दर्शयंस्तानि विभजते । तत्करणमिति । प्रत्यक्षेति । तत्करणज्ञानमन्तरेक नि. तस्याभावस्तदभावः सीऽस्यास्तीति सदभाववान् । तस्मिन्नित्यर्थः । अत्रापि विशेष्यत्वं सप्तम्यर्थः । तथा च तदभाववद्विशेष्यकस्वे सति तत्प्रकारकत्वे सत्यनुभवत्वं यथार्थानु- भवस्य लक्षणम् । यत्र पुरोवर्तिनि पटे अयं घट इत्याकारकं ज्ञानं जातं सोऽयथार्था- नुभवः । स एव लक्ष्यः । वर्तते च तत्रेदं लक्षणम् । तथा हि तादृशज्ञानेऽपि त्रय विषयाः । विशेष्यः प्रकार स्संसर्गथेति । तत्र पुरोवर्ती पटो विशेष्यः । घढत्वं प्रकारः । समवायश्च संसर्गः । तथा च तज्ज्ञानं पटविशेष्यक्रम, घटत्वप्रकारकं समवायसं- सर्गकचेति । एवञ्चात्र तच्छब्देन प्रकारत्वोपलक्षितं घटत्वं ग्राह्यम् । तदभाववान् पटः, स वास्मिन् ज्ञाने विशेष्यः । तत् घटत्वं तचास्मिन् ज्ञाने प्रकार इति तदभाववद्वि- मोष्यकरवे सति तत्प्रकारकत्वे सत्यनुभवत्वरूपलक्षणस्य पटविशेष्यकषटत्वप्रकारके घट इत्याकारका यथार्थानुभवे विद्यमानत्वाभणसङ्गतिः । स एव भ्रम इत्युच्यते इति । अयथार्थानुभव एव भ्रम इत्युच्यत इत्यर्थः । प्रथमोद्दिष्टं यथार्थानुभवं विभ- जर्त । यथार्थानुभव प्रति । प्रत्यक्षं प्रत्यक्षप्रमा, अनुमितिः अनुमितिप्रमा उप- वलोक्यते ? ‘चैत्रः स्वर्गभिच्छज्योतिष्टोमं करोति’ ‘हस्तिनं पश्यन्हस्तिपकं स्मर- ति ‘धूमं परामृशन्नमिमुन्नयति’ ‘पदं गृह्णन्घटै बुद्धयति’ इत्यादौ सर्वत्र तत्स- मानकालीनत्वमात्रे बोधोपगमे ‘घटोऽवलोक्यमानः सन्रूपवान् ’ ‘चैत्रः ज्योतिष्टोम कुर्वन्स्वमिच्छति " " हस्तिपकं स्मरन्हस्तिनं पश्यति’ ‘वहिमुभयन्धूमं परामृशन्ति

'

,३६

[[1]]

I

तर्कसङ्ग्रहः

H

ब्दभेदात् । (व्यापारवत्) असाधारणकारणं करणम्

h

( अनन्यथासिद्धत्वे सति ) कार्यनियतपूर्ववृत्ति कारणम् ।

For

Jalal K

JAKE JOŠ V G9 Markiralikkan keřík v takon a da de het Boar

Synd wells or weal

।

[[५]]

[[1]]

MA

[[11]]

[[44]]

न्यादिकरणं चतुर्विधमित्यर्थः । प्रत्यक्षादिप्रमाणानां प्रमाकरणत्वं सामान्यलक्षणम् । एकैकप्रमाणलक्षणं तु वक्ष्यते प्रत्यक्षज्ञानेत्यादिना । करणलक्षणमाह । असाधारण- कारणमिति । व्यापारवदसाधारणकारणं करणमित्यर्थः । असाधारणकारणत्वं च कार्यत्वातिरिकधर्मावच्छिन्न कार्यतानिरूपित कारणताशालित्वम् । यथा दण्डादेर्घलं

कार्यतानिरूपितकारणताशालित्वम् प्रत्यसाधारणकारणत्वम् । कार्यत्वातिरिको घटत्वरूपो धर्मः तदवच्छिन्नकार्यता घटे तनिरूपित कारणता दण्डे । अतो घटं प्रति दण्डः असाधारणकारणम् । भ्रम्यादिरूप- व्यापारवत्त्वाच करणम् । साधारणकारणत्वं च कार्यत्वावच्छिन कार्यतानिरूपित कारण- ताशालित्वम । यथा ईश्वरादृष्टादेः कार्यत्वावच्छिन्नं प्रत्येव कारणत्वात्साधारणकारण- त्वम् । कारणं लक्षयति । कार्यनियतेति । कार्य प्रति नियतस्खे सति पूर्ववसित्वं वा. प्रमाकरणज्ञानासम्भवादुपोद्घातसहत्या करणलक्षणमाह । व्यापारवदिति । अन व्यापारवत्त्वं जनकतासम्बन्धेन बोध्यम् । व्यापारत्वं व जनकत्वकालम् । ईश्वरस्तद्- ज्ञानेच्छाकृतयः प्रागभावकालदिगदृष्टान्यष्टौ साधारणकारणानि । तस्व तु कार्यवाब- च्छिन्नकार्यतानिरूपित कारणत्वम् । असाधारणकारणत्वं व कार्यत्वानवमिकामैताथ- ठितम् । इत्यं च जनकतासम्बन्धेन स्वजनकवत्त्वे सति स्वासाधारणकारणलं स्वकरण- स्वम् । व्यापारवारणाय सत्यन्तम् । कुलालपितुरीश्वरादेश्व वारणाय विशेष्यदलम् । उपोद्घातसङ्गला कारणत्वमाह । अनम्यथेति । नियतान्यथासिद्धमित्रत्व मित्यर्थः । जि. मितिः उपमितिप्रमा, शाब्द शब्दप्रमा, तत्करणं यथार्थानुभवकरणं, प्रत्यक्षं प्रत्यक्ष- प्रमाणं, अनुमानमनुमानप्रमाणं, उपमानमुपमानप्रमाणं, शब्द शब्दप्रमाणम् । ननु किनाम करणं तदाह । असाधारणकारणं करणमिति । ननु किमिदमसाधारण- कारणत्वं अतिशयितत्वमिति गृहाण । तच दक्षेपिकाव्याख्यानावसरे सम्यगुपपदार्थ- व्यामः । कारणं किं तदाह । कार्यनियतपूर्ववृत्ति कारणमिति । कार्य प्रति ‘पटे गृहन्पदं शृणोति’ इत्यादिवाक्यानां प्रामाण्यापत्तेः । अतः प्रयोज्यत्वमेवार्थः । प्रयोज्यत्वं च उत्तरकालीनत्वमेव । तेन ‘आसीनः शृणोति’ ‘शयानो बक्ति ’ इत्यादी वणवचनादावासनशयनादिप्रयोज्यत्वाभावेऽपि न क्षतिः । तथा च आवक्षणसम्ब न्यायामुत्पत्तेः समवेतत्वोत्तरकालीनत्वाभावादिदं वाक्यमप्रमाणम् । न वोत्तर- कालीनत्वं यथस्तदोत्पत्रं समवैतीति नोपपद्यते । रूपादीनामुत्पत्तिक्षण एवं पादो समवायसम्बन्धावच्छिवृत्तित्वाडकात् । अन्यथा तृतीयक्षणे घटादीनां चाशु- यानुपपत्तिरिति वाच्यम् उत्तरकालीनत्वमुत्तरक्षणदृत्तित्वं तच तत्समानक्षणे तदुत्तर- क्षणे व वर्तमास्य समवेतत्वस्य अक्षतम् । अत एव ‘मुखं व्याशय निशति"

L

B

।

।1

न्यायबोधिनी-वाक्यवृत्ति-निरुक्ति-पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

རྗེས

कार्य प्रागभावप्रतियोगि । कारणं त्रिविधम् । समवाय्यसमवायि-

निमित्तभेदात् । यत्समवेतं कार्यमुत्पद्यते तत्समवायिकारणम् ।

blo

滤

न्या. कारणत्वम् । नियतत्व विशेषणानुपादाने पूर्ववर्तिनों रासभादेरपि कारणत्वं स्यादतो नियतत्वे सतीति विशेषणम् । नियतपूर्ववर्तिनी दण्डरूपादेरपि घटकारणत्वं स्यादि- त्यतोऽनन्यथासिद्धत्वमपि कारणलक्षणे निवेशनीयम् । एवं च दण्डरूपादीनां अन्यथा- सिद्धत्वात् न तत्रातिव्याप्तिः । कार्य लक्षयति । कार्यमिति । प्रागभावप्रतियोगित्वं कार्यस्य लक्षणम् । उत्पत्तेः पूर्व ’ इह घटो भविष्यति’ इति या प्रतीतिर्जायते तत्प्र- तीतिविषयो योऽभावः स प्रागभावः तत्प्रतियोगि घटादिकार्यम् । कारणं विभजते । कारणं त्रिविधमिति । समवायिकारणं लक्षयति । यत्समवेतमिति । यस्मिन्स- इ. तेन न बहुतरभेदनिवेशाद्वौरवं न वा विशेषदल वैयर्थ्यम् । नियतपूर्ववृत्तित्वं व कार्या- व्यवहितपूर्वक्षणावच्छिन्न कार्याधिकरण देश निरूपिताधेय तावदभावप्रतियोगितानवच्छे - chara । घटं प्रति दण्डत्वादेर्वारणाय सत्यन्तम् । रासभादिवारणाय विशे- यदलम् । कार्यलक्षणमाह । कार्यमिति । प्रसज्ञात्कारणं विभजते । कारणमिति । समवायिकारणलक्षणमाह । यदिति । यस्मिन समवेतमिति विग्रहः । तथा च नि. कार्योन्त्पत्ति प्रतिनियतं व्यापकं सत् यत्पूर्ववृत्ति, तत्कारणमित्यर्थः । यथा घटं प्रति दण्डः कारणं तत्र वेदमस्ति लक्षणम् । तत्र हि कार्यों घटः, तदुत्पतिं प्रति दण्डों व्यापकः, यत्र यत्र घटोत्पत्तिः तत्र तत्र दण्ड इति व्याप्तौ दण्डस्य व्यापकत्वात् । कार्य पूर्ववर्ती दण्ड इति कार्योत्पतिव्यापकत्वे सति पूर्ववृत्तित्वरूपलक्षणस्य दण्डे बि- ‘यमानत्वाक्षणसतिः । कार्य किं तदाह । कार्यमिति । उत्पत्तेः पूर्वं विद्यमानोऽ- भावः प्रागभावः । तत्प्रतियोगि कार्यमित्यर्थः । जन्यस्यैव प्रागभावो विद्यते न नित्यस्य, अतः कार्यमेव प्रागभावप्रतियोगीत्यर्थः । कारणं विभजते । कारणमिति । तत्र समवायिकारणं लक्षयति । यत्समवेतमिति । यस्मिन् समवेतं यत्समवेतं,

इत्यादी मुखम्पादानात्तरकालीनत्वं निद्रायामक्षतमिति । वस्तुतस्तु प्रयोज्यत्वे निरण्ढ- लक्षणा उत्तरकालीनत्वे स्वारसिकळलक्षणा । उत्तरकालीनत्वे यदि निरूढलक्षणा स्यात्तदा ‘आसीनः सन्स्वर्गमिच्छति’ इत्यादिप्रयोगापत्तेः । स्वार सिकलक्षणायाः प्रयोगवकल्प्यत्वानुपपत्तिः । यदि तु तेषामिष्यते प्रामाण्यं नव्यैस्तदा तत्रैव निरुलक्षणा स्यात्तथा वेदमप्रमाणमिति अत्र केचित् यत्समवेतमिति । अत्र यस्मिन् समवैष्यदित्यर्थः । तथा च भविष्यदर्थकप्रत्ययसमभिव्याहृतसत्पदस्य पूर्वकालीनत्वं प्रयोजकत्वं वार्थः । यथा ‘स्वर्ग प्राप्स्यजयोतिष्टोमं करोति’ “कविष्यन् लिये परामृशति इत्यादी स्वर्गं प्रति प्रयोजकत्वं ज्योतिष्टो- महतौ वनुमितिप्रयोजक धूमपरामरों व ओष्यते । तथात्रापि सम-

Na

।

A

[[1]]

A1

“३८

J

तकसङ्ग्रहः

[[1]]

事

[[2]]

यथा नन्तत्रः पटस्य, पटव स्वगतरूपादेः । कार्येण कारणेन वा

hand water pu

h

IN 1

[[4]]

فے

L

and

न्या. मतं सत्समवायसम्बन्धेन वर्तमानं सत्कार्यमुत्पद्यते तत्समवानिकारण भित्यर्थः । उदा- हरणम् । तस्य इति । येषु तन्तुषु समवायेन सम्बद्धं सत्यदात्मक कार्यमुत्पद्यते तत्तन्त- वः समवायिकारणमित्यर्थः । सामान्यलक्षणं तु समवायसम्बन्धावचिछवा तानिरूपित तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वं समवायिकारणत्वमिति । समवायसम्बन्धेन घटा- यधिकरणे कपालादौ कपालादेः तादात्म्यसम्बन्धेनैव कारणत्वात् । समवा सम्बन्धः- वच्छिन्नघटत्वाद्यवच्छिन्नकार्यतानिरूपिततादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकपालवाद्यवच्छिन… कारणतायाः कपालादौ सत्त्वाहक्षणसमन्वयः । समवायेन जन्यभावत्वाय - च्छिन्नं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन द्रव्यस्यैव हेतुत्वाज्जन्यभावेषु द्रव्यगुणकर्मसु त्रिषु द्रव्यमेव समवायिकारणम् । अतो गुणादावपि द्रव्यमेव समवायिकारण- मित्याशयेनाह । पदच स्वगतरूपादेरिति । समवायिकारणमित्यनुषज्यते । असमवायिकारणं लक्षयति । कार्येणेति । असमवायिकारणं द्विविधम् कार्ये वा. समवायेन कार्याधिकरणत्वं पर्यवसितार्थः । व्यसमवायिकारणत्वस्वरूपमाह । कार्ये- णेति । कार्येण सहैकस्मिन्नर्थे समवेतत्वे सति, कारणेन सहैकस्मिन्नर्थे समवेतस्ये नि. समवायसम्बन्धेन वृत्ति । तथा च कार्य यस्मिन् समवायसम्बन्धेन विद्यते वर्तमानं सदुत्पद्यते, तत्समवायिकारणमित्यर्थः । दृष्टान्तसुखेन स्पष्टयति । यथा तन्तवः पटस्येति । समवायिकारणत्वमित्यनुषज्यते । अन्न हि पदात्मक कार्य तन्तु सम- वायसम्बन्धेन वर्तते, अवयवावयविनोस्समवागात् । अतस्तन्तवः परस्य समवाभि- कारणमित्यर्थः । विषयव्याप्त्यर्थमन्यत्राप्युदाहरति । पदयं स्वगतरूपादेरिति । रूपाद्यात्मककार्य पढे समवायसम्बन्धेन वर्तमानं सदेवोत्पद्यते । गुणगुणिनोस्समवा- यात् । अतस्स्वगतरूपादिकं प्रति परस्समवायिकारणमित्यर्थः । असमवायिकारकं लक्षयति । कार्येणेति । असमवायिकारणं द्विविधम् । कार्येण सहैकस्मिन्नर्थे समवेतत्वे प. वेतत्वप्रयोजकत्वं सत्पूर्वकालीनत्वं वोत्पत्ती बोध्यत इत्याहुन । उत्पत्ति- काल एव समवेतत्वसम्भवेन तत्प्रयोजकत्वस्य तत्पूर्वकालीनत्वस्य वोत्पत्ता वसम्भवात् । अन्यथा ‘आसीनो वक्ति’ इत्यादौ ‘आसिष्यमाणो बति इत्याद्यापत्तेः । अशोच्यते ’ कार्यपदं वस्तुपरं यत्समवेतत्वं न्चोद्देश्यतावच्छेदककोटि- प्रविष्टं यत्समवेतत्वं व प्रकृतेन ’ यन्निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नदृतित्वं किन्तु ’ यदनुयोगिकसमवायवत्त्वं’ तद्वत्त्वं च प्रतियोगितासम्बन्धेन । तथा न्य प्रतियोगि- तासम्बन्धेन यदनुयोगिकसमवायवदिति पर्यवसितम् । उत्पद्यत इति विधेयम् ॥ उत्पूर्वकपद्धातोस्त्पत्तिरर्थः । उत्पत्तिश्च प्रकृते कार्यत्वम् । आख्यातार्थ आश्रयत्वम् । तदेह सम्बन्धतया विवक्षितम् । तथा च ’ आश्रयतया कार्यत्वं विधेयम्’ इति फलि तम् । उद्देश्यतावच्छेदकविधेययेोरगच्छेयावच्छेदकभावस्य व्याप्तिसिद्धत्वात्कार्यत्वे

[[1]]

[[1]]

"

[[1]]

}114

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति निरुक्ति- पट्टाभिराम टिप्पणीसमन्वितः ।

[[३९]]

सहैकस्मिन्नर्थे समवेतं सत्कारणमसमवायिकारणम् । यथा तन्तुसं-

[[4]]

न्या. सहैकस्मिन्नर्थे समवेतं सत् कारणमित्येकम् । कारणेन सहैकस्मिन्नर्थे समवेतं सत् कारणं असमवायिकारणमित्यपरमित्यर्थः । अत्र कारणेनेत्यस्य स्वकार्यसमवायिकारणेनेत्यर्थः । जन्मद्रव्यमात्रे अवयवसंयोगस्यैवा समवायिकारणत्वात्पटात्मक कार्ये तदवयवसंयोगस्यै- बासमवायिकारणत्वमिति दर्शयन् प्रथममुदाहरति । यथा तन्तुसंयोगः परस्येति । बा. सतीति योजना । कारणपदं समवायिकारणपरम् । प्रथमे तन्तुसंयोगस्य पटात्मक- कार्येण सहैकस्मिंस्तन्तौ सत्त्वम् । द्वितीये तन्तुरूपस्य पटगतरूपस्य समवायिकारण- पटेन सह तन्तौ सत्त्वम् । इदं च असमवायिकारणत्व समानाधिकरणधर्मद्वय प्रदर्शनम् । लक्षणं तु समवायस्व सेमवायि समवायान्यन्तरसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताक कार्याधिक-

नि. सति कारणमसमवायिकारणमित्येकं, कारणेन सहैकस्मिन्नर्थे समवेतत्वे सति कारणस- समवायिकारणमित्यपरमित्यर्थः । तत्र कार्येणेत्युदाहरति । यथा तन्तुसंयोगः पदस्ये- ति। अत्र पटात्मकं कार्यं तन्तुसमवेतं, अवयवावयविनोस्समवायात् । अतस्तन्तुसंयोगो- ऽपि तन्तुषु समवेतः, गुणगुणिनोस्समवायात् । कार्येण पटेन सहैकस्मिन् तन्तुरूपार्थे सम- वेतत्वे सति कारणत्वात् तन्तुसंयोगः पटं प्रत्यसमवायिकारणमित्यर्थः । कारणेनेत्युदाह- प. यदनुयोगिकसमवायसम्बन्धावच्छिनत्वं लभ्यते । कार्यमित्यस्य यदित्यादिः । समवायि‍ कारणमित्यस्य तत्कार्यं प्रतीत्यादिः । तथा च यदनुयोगिकसमवायसम्बन्धावच्छिन- कार्यतायीभूतं यत्कार्य तत्कार्य प्रति तत्समवायिकारणमिति फलितमिति न का- चिदनुपपत्तिः । अंसमवायिकारणं लक्षयति कार्येणेति । कार्यकारणपदे स्वकार्य- स्वकार्यसमवायिकारणपरे । ननु कथमत्र विशिष्टवाक्यार्थः । अत्र केचित् । वाकारा- र्थोऽन्यतरत् । तत्वं च ’ अन्योन्याभावद्वयावच्छिन्नान्योन्याभाववत्त्वम्’ । अन्यो न्याभावद्वये कार्यस्य कारणस्य चानुयोगितासम्बन्धेन अन्वयः । यदि वान्योन्या- भाषयेऽनुयोगितासम्बन्धेन स्वकार्यतावच्छेदकावच्छिन्नस्य स्वकार्यं समावयिकारणता - वच्छेदकावच्छिन्नस्य वान्वयोपगमे स्वकार्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्यो- न्याभावे स्वकार्यसमवायिकारणतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वस्य स्वकार्य सम- वायिकारणतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्योन्याभावे च स्वकार्यतावच्छेदकाव- चित्रप्रतियोगिताकत्वस्याभावेन पृथिवीजलोभयं गन्धस्नेहवत्’ इति वाक्यवदुक्त- वाक्यस्याप्रामाण्यापत्तिः । किञ्च यद्यत्र वापदार्थतावच्छेदकमन्योन्याभावद्वयावच्छिन्न- प्रतियोगिताकान्योन्याभाववत्त्वं तदाऽप्रसिद्धिः । जगत एव यत्किञ्चिदन्योन्याभाव- द्वयवत्वेन तदवच्छिभप्रतियोगिताकान्योन्याभावाप्रसिद्धेरिति विभाव्यते तदा वाका- रस्य खण्डशक्तिरन्योन्याभावेऽवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वे आश्रयत्वे च ततः अन्योन्या- भवस्य यक्ष प्रतियोगिनस्तदन्वयिनो द्वित्वं तत्र वारद्वयमवच्छिन्नविशेषणतया

nतर्कसङ्ग्रहः

}

MARWA

योगः पटस्य, तन्तुरूपं पटगतरूपस्य च । तदुभयभिनं कारणं नि-

लु

ि

darkandiranë nët pakka tétetaan valitution Grad । Pas pak kakakud v makapasa i po

J

न्या. यथा तन्तु संयोगः पदात्मककार्येण सहैकस्मिन्नर्थे तन्तौ समवायसम्बन्धेन विद्यमानत्वे स. ति कारणत्वात् पटात्मककार्य प्रति सन्तु संयोगोऽसमवायिकारणभित्यर्थः । द्वितीयमुदाहर- ति । तन्तुरूपमिति । स्वकार्यसमवायिकारणेन पटेन सह एकस्मिन् सन्तौ सम

तत्वे सति कारणत्वात् तन्तुरूपं पटरूपस्यासमवायिकारणमित्यर्थः । सामान्यलक्षणं समवायसम्बन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपितसमवाय स्वसमवायिसमवेतत्वान्यतर सं- बन्धावच्छिन्नकारणताश्रयत्वम् । समवायसम्बन्धावच्छिन्न घटत्वाद्यवच्छिन्न कार्यतानि- रूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नक पालद्वय संयोगत्वाद्यवच्छिन्नकारणता कपालद्वयसंयो- गादौ वर्तते । एवमाद्यपतनक्रियायामाद्यस्यन्दनक्रियायां च गुरुत्वद्रवत्वे अस मवायिकारणे भवतः । आद्यपतनक्रियां प्रत्यायस्यन्दनक्रियां प्रति च सम- वायसम्बन्धेनैव तयोः कारणत्वात् । अवयविगुणभूतघटपटरूपादौ अवयत्रगुणभूत- कपालतन्तुरूपादेः स्वपदप्राह्मकपालरूपतन्तुरूपादिसमवायेि कपालतन्त्वादिसमवेतत्व- सम्बन्धेनैव कारणत्वात् तत्सम्बन्धावच्छिन्नकारणताश्रयत्वमंवयवगुणभूत कपालरूपत- तुरूपादौ वर्तत इति लक्षणसङ्गतिः । निमित्तकारणं लक्षयति । तदुभयभिनमिति । वा. रणवत्यभावघटितनियतपूर्ववृतित्वघटितमिति भावः । निमित्तकारणं लक्षयति । तदु- नि. रति । तन्तुरूपं पटगतरूपस्येति । अत्र कारणेनेत्यस्य स्वकार्यसमवायिकारणेनेत्य- र्थः । स्वं तन्तुरूपं, स्वकार्थ पटरूपं, स्वकार्यकारणं पढ़ः, स च सन्तुषु समवेतः, वन्तुरूपम- पि तन्तुषु समवेतं, तथा च स्वकार्यसमवायिकारणे एकस्मिन्नर्थे तन्त्वात्मकार्थे समनेवले सति कारणत्वात् तन्तुरूपं पटरूपस्यासमवायिकारणमित्यर्थः । निमित्तकारणं लक्ष- यति । तदुभयभिनमिति । समवायिकारणभित्रत्वे सत्यसमवायिकारणभित् च. भानम् । एवं त्रित्वादौ वारभयादिकं बोध्यम् । सर्वभावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्व विशेष्य-

तमाः सकृद्भानम् । तथा च कार्यप्रतियोमिकान्योन्याभाव कारणप्रतियोगिकान्योन्याभावै- सद्द्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्योन्याभावाश्रमस्य लाभाचानुपपत्तिः । अथात्र कार्य- कारणवाचकपदोत्तर तृतीयावैयर्थ्यम् । तदर्थाभावात् । न च तस्या एव प्रतियोगित्व- मनुयोगित्वं वाऽर्थः । तस्यैवाभ्योन्याभावेऽन्वय इति वाच्यम् । ‘घटः पढो वा वर्तन इत्यादौ यथा घटपदाद्येोर्विभक्त्यर्थमद्वारीकृत्यैव साक्षाद्वाकारार्थेऽन्योन्याभावेऽन्यमः । तथात्राप्यन्वयसम्भवेन तद्वैयर्थ्यस्य दुर्वारत्वादिति चेन । तस्याः शब्दासाधुत्वार्थ- कत्वात् । न च तथा सति ‘घटः पटो वा वर्तत’ इत्यत्रापि तृतीयापत्तिरिति वाच्यम् । भ्रान्तोऽसि । वाकारसमभिव्याहारविरहदशायां यादृशप्रकृत्यर्थान्विततादृश विभक्त्यर्थ- स्य यादृशार्थेऽन्वयः वाकारसमभिव्याहारदशायां तादृशप्रकृत्यर्थान्वितवाकारार्थस्य ता- दृशाविभक्त्यर्थत्वोपलक्षितसम्बन्धेन तादृशपदार्थेऽन्वये तादृशप्रकृतिपदसमभिव्याहृत- ताविभक्तिसमभिव्याहृतवाकार समभिव्याहततादृशपदज्ञानस्य कारणत्योपगमेन प्र-A

رف

[[1]]

न्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति-निरुक्ति पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

X

मित्तकारणम् । यथा तुरीवेमादिकं पटस्य । तदेतत्त्रिविधकारणम-

ध्ये यदसाधारणं कारणं तदेव करणम् । तत्र प्रत्यक्षज्ञानकरणं

A

न्या. समवायिकारणभिन्नत्वे सति असमवायिकारणभिन्नत्वे सति कारणत्वं निमित्तकारणस्य लक्षणमित्यर्थः । करणलक्षणमुपसंहरति । तदेतदिति । यदसाधार- णकारणमिति । व्यापारवत्त्वे सतीति पूरणीयम् । अन्यथा कपालतन्तु-

। संयोगयोरतिव्याप्तिः । कपालतन्तुसंयोगयोरपि कार्यत्वातिरिक्तघटत्व पटत्वावच्छिन्नं प्रति कारणत्वादसाधारणकारणत्वमस्त्येव । अतस्तत्र अतिव्याप्तिवारणाय व्यापारवत्त्वे सतीति करणलक्षणे विशेषणं देयमेव । व्यापारवत्त्वं च तज्जन्यत्वे सति तज्ज- न्यजनकत्वम् । भवति हि दण्डजन्यत्वे सति दण्डजन्यघटजनकता भ्रमणात्मकव्या- पारस्य । एवं कपालसंयोगतन्तुसंयोगादेरपि कपालतन्त्वादिव्यापारत्वं कपालतन्त्वादि- जन्यत्वे सति कपालतन्त्वादिजन्यघटपटादिजनकत्वात् । करणलक्षणेऽसाधारणत्वानु- पादाने ईश्वरादृष्टादेरपि व्यापारवत्त्वात्करणत्वं स्यादतस्तत्रातिव्याप्तिवारणायासाधा- रणेति । षड्विधेन्द्रियभूतप्रत्यक्षप्रमाणलक्षणमाह । तत्रेति । प्रमाभूतप्रत्यक्षादिषु वा. भयभिनमिति । कारणमुपसंहरति । तदेतदिति । यदसाधारणमित्यस्य व्यापार- वदित्यादिः । प्रासङ्गिकं समाप्य प्रत्यक्षप्रमाणलक्षणमाह । तत्रेति । प्रमाणेषु मध्ये इत्यर्थः । प्रत्यक्षेति । जनकतया प्रत्यक्षत्वावच्छिन्नजनकवत्वे सति प्रत्यक्षत्वाव- नि. सति कारणत्वं निमित्तकारणस्य लक्षणमित्यर्थः । उदाहरति । यथा तुरीवेमा- ‘विकमिति । करणलक्षणमुपसंहरति । तदेतदिति । प्रत्यक्षप्रमाणमाह । तत्रेति । प. कृते वाकारसमभिव्याहारविरहदशायां कार्यकारणवाचकपदोत्तर तृतीयार्थनिरूपितत्व- स्य सहपदसमभिव्याहृतसमवेतपदार्थैकदेशे समवेतत्वे सामानाधिकरण्येऽन्वयेन वा- कारसमभिव्याहारदशायां कार्यकारणान्वितान्योन्याभावद्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताका- म्योम्याभावाश्रयरूपवाकारार्थस्य निरूपितत्वसम्बन्धेन सहपदसमभिव्याहृतसमवेत- पदार्थैकदेशे सामानाधिकरण्येऽन्वयस्य वक्तव्यतया तादृशतृतीयाया आवश्यकत्वात् । ‘घटः पटो वा वर्तत इत्यत्र वाकारसमभिव्याहारविरहदशायामपि तृतीयायन- पेक्षणेनानुपपत्त्यभावादिति वदन्ति । तन्मन्दम् । वादीनां वान्यकतायाः सिद्धान्त- विरत्वात् । अथ तर्हि कार्यपदस्य कारणपदस्य वा कार्यकारणान्यतरलक्षणास्तु । इतरपदं तात्पर्यप्रकम् । वाकारोऽपि द्योतकः । लक्षणातात्पर्यग्राहकताया एवं श्रोत- कत्वपदार्थत्वादिति चेत्तथा सति कार्यपदस्य लक्षणा स्वीक्रियते कारणपदस्य चेत्यत्र विनिगमनाविरहेणोभयोरपि लक्षणास्वीकारापत्त्या कार्यकारणान्यतरत्वावच्छिन्नस्य वारद्वयं भानापत्तिः इति प्राप्ते ब्रूमः । वाकारस्य स्वाव्यवहितपूर्ववृत्तिपद एव लक्षणा- तात्पर्यग्राहकत्वम् । न तु व्यवहिते । कार्येण वा कारणेन वेत्युभयत्रापि वाकारसम- भिमाहारeraप्रामाणिकः । तथा च प्रकृत कार्यपदं तात्पर्यमाहरूम् । कारणपदं

[[6]]

a}

[[4]]

[[1]]

[[४२]]

i

तर्कसङ्ग्रहः

प्रत्यक्षम् । इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । तद्द्विविधम् । निर्विकल्पक सविकल्पकं चेति । निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्वि-

।

[[1]]

न्या. प्रत्यक्षात्मकं यज्ज्ञानं चाक्षुषादिप्रत्यक्षं तत्प्रति करणं व्यापारवदसाधारणकारणमिन्द्रियं भवति । अतः प्रत्यक्षज्ञानकरणत्वं प्रत्यक्षस्य लक्षणम् । आद्यसन्निकर्षातिरिकचतुर्वि- धसन्निकर्षाणां समवायरूपत्वेन व्यापारत्वं न सम्भवतीति इन्द्रियमनः संयोगस्यैव बाह्यप्रत्यक्षे जननीये इन्द्रियव्यापारता बोध्या । मानसप्रत्यक्षे त्वात्म मनः संयोगस्यैव : सा बोध्या । प्रत्यक्षप्रमाणमुक्त्वा प्रत्यक्षप्रमालक्षणमाह । इन्द्रियार्थसं- निकर्षेति । आदौ लक्षणं जन्यप्रत्यक्षस्यैव लक्ष्यत्वाभिप्रायेण । ईश्व- रप्रत्यक्षसाधारणं लक्षणं तु ज्ञानाकरणकम् । ज्ञानमिति । ज्ञानं व्याप्तिज्ञानं सादृश्यज्ञानं पदज्ञानं च । तदेव करणं येषां तानि ज्ञानकरणकानि अनुमित्युप- मितिशाब्दानि । तद्भिनं इत्यर्थः । प्रत्यक्षेन्द्रियाणामेव करणत्वं न ज्ञानस्य । तथा च ज्ञानाकरणकज्ञानत्वस्य प्रत्यक्षसामान्य एव विद्यमानत्वालक्षणसङ्गतिः । प्रत्यक्षं विभजते । निर्विकल्पकमिति । तलक्षयति । निष्प्रकारकमिति । प्रकारताशून्यज्ञानत्व-

#

बा. च्छिन्नजनकमित्यर्थः । सन्निकर्षवारणाय सत्यन्तम् । उभयत्र प्रत्यक्षत्वावचिछन्नत्वनिवे- शात्कालविधया प्रत्यक्षजनकध्वंसप्रतियोगिसन्निकर्षे न व्यभिचारः । नापीश्वरादौ । जन्य प्रत्यक्षसामान्यलक्षणमाह । इन्द्रियेति । ध्वंसादिकारणाय ज्ञानेति । निर्विकल्प. कं लक्षयति । निष्प्रकारकमिति । प्रकारिताशून्यमित्यर्थः । एवं संसर्गिताशून्यं विशे- नि. प्रत्यक्षानुमानादिमध्ये प्रत्यक्षज्ञानं प्रति यत् करणं तदेव प्रत्यक्षप्रमाणम् । किं तत्

प्रत्यक्षं तदाह । इन्द्रियेति । इन्द्रियचक्षुरादिः, अर्थों घटादिः, अनयोस्सभिकर्षः

। संयोगादिः, तज्जन्यं यदयं घट इति ज्ञानं तदेव प्रत्यक्षं प्रत्यक्षज्ञानम् । निर्विकल्पकं लक्षयति । निष्प्रकारकमिति । प्रकारताख्य विषयताशून्यमित्यर्थः । विश्वदिद- कार्यकारणान्यतरलाक्षणिकम् । वाकारो द्योतकः । तृतीयार्थों निरूपितत्वम् । एकपदं afterवं स्वरूपसम्बन्धविशेषस्तव्यक्तित्वं वा । अर्थपदोतरसप्तम्या घटितत्वमवच्छे- दकत्वं वार्थः । सहपदसमभिव्याहृतसमवेतपदं समवाययघटितसामानाधिकरण्य- विशिष्टपरम् । तस्य कारणपदार्थे कारणत्वेऽन्वयः । असमवायिकारणमिति भावप्रधा नो निर्देशः । तथा च कार्यकारणान्यतरनिरूपितयत्किञ्चदर्थघटितसामानाधिकरण्य- विशिष्टकारणत्वम् । असमवायिकारणत्वमित्यर्थः । स्वाधिकरणवृत्तित्वरूपसामानाधिकर- ये स्वाधिकरणविधया यत्किञ्चिदर्थस्याघटकत्वात्तस्य तद्घटितत्वमिति बोध्यम् । अत्र केचित् । कारणपदं कार्यकारणान्यतरलक्षणकम् । तृतीयार्थों निरूपितत्वम् । संहपदा- र्थोऽधिकरणम् । तदेकदेशेऽधिकरणत्वे व्युत्पत्तिवैचित्र्यात्तृतीयार्थनिरूपितस्थान्ययः । अधिकरणस्याभेदसम्बन्धेन यत्किञ्चिदर्थेऽन्वयः । अर्थपदोत्तरसप्तम्या निरूपितत्वमर्थः ।

H

I

[[1]]

[[1]]

Iन्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति-निरुक्ति- पट्टाभिरामटिप्पणसिमन्वितः ।

।

कल्पकम् । समकारकं ज्ञानं सविकल्पकम् । यथा डित्थोऽयं, ब्रा- ह्मणोऽयं, श्यामोऽयं, पाचकोऽयमिति । प्रत्यक्षज्ञानहेतुरिन्द्रिया- सन्निकर्षः षद्विधः । संयोगः, संयुक्तसमवायः, संयुक्तसमवेत- समवायः, समवायः, समवेतसमवायः, विशेषणविशेष्यभावश्चेति । चक्षुषा घटप्रत्यक्षजनने संयोगः सन्निकर्षः । घटरूपप्रत्यक्षे संयुक्त-

-128

न्या. मेव निर्विकल्पकमित्यर्थः । निर्विकल्पके चतुर्थविषयता स्वीक्रियते । त्रिविधविषय- तामध्ये एकापि तत्र नास्ति । अतो विशेष्यताशून्यज्ञानत्वं संसर्गताशून्यज्ञानत्वमि- त्यपि लक्षणं सम्भवति । सविकल्पकं लक्षयति । सप्रकारकमिति । विषंयताया ज्ञाननिरूपितत्वाज्ज्ञानस्य विषयतानिरूपकत्वेन प्रकारतानिरूपकज्ञानत्वं सविकल्पकस्य लक्षणम् । एवं विशेष्यतानिरूपकज्ञानत्वं संसर्गतानिरूपकज्ञानत्वं इत्यपि लक्षणं सम्भवति । उदाहरति । यथेति । इदन्त्वावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपकं डित्थत्वादि- प्रकारकं ज्ञानं सविकल्पकमित्यर्थः । चाक्षुषादिप्रत्यक्षकारणीभूतसन्निकर्षान्विभजते । संयोग इत्यादिना । द्रव्यवृत्तिलौकिक विषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति वा. ष्यिताशून्यं त्व बोध्यम् । सविकल्पकं लक्षयति । सप्रकारकमिति । प्रकारिता- दित्यर्थः । एवं संसर्गितावत्त्वं विशेष्यितावत्त्वं बोध्यम् । यथेति । दित्थपदब्राह्मण- त्वजातिश्यामरूपपाककृतीनां क्रमेण प्रकारत्वं बोध्यम् । सन्निकर्षाविभजते । षविध इति । विशेषणता वेति पाठः कार्यमुखेन सभिकर्षाणां स्वरूपमाह । नि. मित्यतः प्राक् ’ यथेत्युपरिष्टाच’ इति बहुषु पुस्तकेषु पाठो दृश्यते । स च प्रामादिकः लेखनदोषाद्वा समागतः । इदं निर्विकल्पकं ज्ञानं किञ्चिदनिर्वाच्य, निराकारमित्यर्थः । समिकल्पर्क लक्षयति । सप्रकारकमिति । प्रकारताख्य विषयताविशिष्टमित्यर्थः । तदु- दाहरति । डित्थोऽयमिति । इदं ज्ञानं डित्थत्वप्रकारकडित्थविशेष्यकं, ब्राह्मणत्वप्रका- राह्मणविशेष्यर्क, श्यामत्वप्रकार कश्यामविशेष्यकं भवतीति प्रकारताख्यविषयताः निरूपितत्वस्य तादृशज्ञाने विद्यमानत्वालक्षणसङ्गतिः । इन्द्रियार्थसन्निकर्षन्निरूपयितु- सुपक्रमते । प्रत्यक्षहेतुरिति । चक्षुषेति । घटस्य प्रत्यक्षं घटप्रत्यक्षं विषयत्वं प. समवेतं समवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिमत् । तदेकदेशे समवेतत्वे निरूपितत्वान्त्रयः । तथा व कार्यकारणान्यतरनिरूपिताधिकरणतावदभिन्नयत्किञ्चिदर्थनिरूपितं समवाय- सम्बन्धावच्छित्तित्वविशिष्टकारणत्वमसमवायिकारणत्वमित्यर्थ इत्याहुः । तत्तु समी- चीनमेव प्रतिभाति । अव्ययनिपातातिरिक्तानामार्थस्यैव नामार्थेऽभेदसम्बन्धेनान्वय- स्य व्युत्पत्तिसिद्धत्वात् । न व अधिकरणत्वमेव सहपदार्थः, तस्याश्रयतासम्बन्धे. नार्थ पदार्थेऽन्वय इति वाच्यम् । ‘एकस्मिन्नर्थे’ इति पदद्वयं विनाकृत्य यदा कार्येण कारणेन वा सह समवेतत्वे सति’ इत्येतावन्मात्रं प्रयुज्यते तदा तादशवाक्यस्यापि

J

'

[[4]]

}F

तर्कसङ्ग्रहः

. 1

}

" "

[[1]]

.

[[3]]

M

i

समवायः । चक्षुःसंयुक्ते घटे रूपस्य समवायात् । रूपत्वसामान्य-

Prameyret madwa marathe th

H

Jay the H

[[411]]

HA ZNA KAKO I VI

And VISIT 4

[[१७८]]

Prjasmad

Jaal

mel

म्याचक्षुः संयोग त्य कारणत्वम् । द्रव्यसमवेतसिलौकिक विषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वा- वच्छ प्रति चक्षुः संयुक्तसमवायस्य कारणत्वम् । द्रव्यसमवेतसमवेततिलौकिक- विषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति चक्षुः संयुक्तसमवेतसमवायस्य कारणत्वम् । एवं द्रव्यवृत्तिलौकिक विषयतासम्बन्धेन त्वाचप्रत्यक्षत्वावच्छिनं प्रति त्वक्संयोगस्य कारणत्वम् । द्रव्यसमवेतविषयकत्वाच प्रत्यक्षे त्वक्संयुक्तसमवायस्य कारणत्वम् । द्रव्यसमवेतसमवेतोष्णत्वादिजातिप्रत्यक्षे त्वक्संयुक्तसमवेतसमवायस्य कारणत्वम् । एवमात्ममानसे मनः संयोगस्य कारणत्वम् । आत्मसमवेतसुखादिमानसे मनः- संयुक्तसमवायस्य कारणत्वम् 1 आत्मसमवेतसमवेतसुखत्वादिमान से मनः- वा. चक्षुषेत्यादि । अभावप्रत्यक्षजनने विशेषणतासन्निकर्ष इति पाठः । अत एवाप्रे नि. षष्ठयर्थः, घटविषयकप्रत्यक्षमित्यर्थः । अयं घत्र इत्याकारकं घटविषयकप्रत्यक्षं यदा चक्षुरिन्द्रियेण जन्यते तदा संयोग इन्द्रियार्थसन्निकर्षः । इन्द्रियं चक्षुरर्थो घटः अनयोस्संयोगस्सम्बन्धः, अवयवावयविभिश्रद्रव्ययोरेव संयोग इति नियमादित्यर्थः । संयुक्तसमवायमुदाहरति । घटरूपेति । चक्षुषेत्यनुषज्यते । घण्टे रूपं घटरूपं सम- वेतत्वं सप्तम्यर्थः, घटसमवेतरूपमित्यर्थः । घटरूपस्य प्रत्यक्षं घटरूप प्रत्यक्षं, विषयत्वं थे, तथा च घटसमवेतरूपविषयकं घटे रूपमित्यस्कारकं ज्ञानं यदा चर- न्द्रियेण जन्यते तदा संयुक्तसमवायः इन्द्रियार्थसन्निकर्षः। इन्द्रियं रची पटरूपं अनयोस्सम्बन्धः संयुक्तसमवायः, चक्षुस्संयुको पढ़ः तस्मिन् रूपस्य समवायादि. स्याह । चक्षुस्संयुक्त इति । संयुक्तसमवेतसमवायमुदाहरति । रूपत्वेति । रूपत्वात्मकं यत्सामान्यं तद्विषयकप्रत्यक्षजनन इत्यर्थः । अत्रापि चक्षुषेत्यनुषज्यते । तथा व रूपत्वविषयकं घटरूपे रूपत्वमित्याकारकं ज्ञानं यदा चक्षुरिन्द्रियेण जन्यते तदा प. योग्यतायाः सर्वमतसिद्धत्वेन तत्र सहपदार्थाधिकरणताया आश्रयतयान्वययोग्यपदा- श्रनुपस्थित्याऽप्रामाण्यापत्तेः । अथ तत्र सहपदार्थोऽधिकरणमेव तस्य निरूपितत्वसम्ब न्धेन समवेतत्वेऽन्वयः । अथवाधिकरणत्वमेवार्थः । तस्य व स्वाश्रयनिरूपितत्वसम्बन्धेन समवेतत्वेऽन्वयः । परम्पराया अपि सम्बम्धत्वस्वीकारादिति चेत्र । सभयत्रापि सम्भ- arrer तद्भेदकल्पनाया अन्याय्यत्वात् । किं चैकस्मिन्नर्थे इति पदसमभिव्याहारेऽपि एकस्मिन्नर्थे कार्येण कारणेन सह समवेतत्वे सति इति सहपदस्य समवेतत्वपदेनैव सह योजना अनुभाविकी युक्तिसिद्धा च । एकपदसमभिव्याहृत सप्तम्यन्तार्थपदसम वेतपदयोः समभिव्याहारज्ञानस्य ‘एकास्मिन्नर्थे समवेतौ रूपरसौ’ इत्यत्र सहपदसम वेतपदयोः समभिव्याहारज्ञानस्य एकस्मिन्नर्थे इति पदाघटित निरुकवावयस्थले कारण-

पास्त्वयापि

स्वापि वाच्यतया तत एष एकस्मिमर्थ इति पदद्घटितनिरुता वाक्यादपि

[[14]]

!

[[1]]

[[1]]

[[1]]

1.1

[[1]]

[[1]]

प

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति निरुक्ति पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

।

प्रत्यक्षे संयुक्तसमवेतसमवायः । चक्षुः संयुक्ते घटे रूपं समवेतम् । तत्र रूपत्वस्य समवायात् । श्रोत्रेण शब्दसाक्षात्कारे समवायः सन्निकर्षः कर्णविवरवृत्त्याकाशस्य श्रोत्रत्वात् । शब्दस्याकाश- गुणत्वात् । गुणगुणिनोः समवायात् । शब्दत्वसाक्षात्कारे सम- वेतसमवायः सन्निकर्षः । श्रोत्रसमवेते शब्दे शब्दत्वस्य समवा- यात् । अभावप्रत्यक्षे विशेषणविशेष्यभावः सन्निकर्षः । भूतलं घटा- भाववत् इत्यत्र चक्षुः संयुक्तभूतले घटाभावस्य विशेषणत्वात् । एवं सन्निकर्षजन्य ज्ञानं प्रत्यक्षम् । तत्करणमिन्द्रियम् । तस्मादि- न्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाणमिति सिद्धम् ॥

इति प्रत्यक्षपरिच्छेदः ॥

[[1]]

He

J

HI

·

●hesa

1741 111

[[1]]

:

स्या. संयुक्तसमवेतसमवायस्य कारणत्वम् । द्रव्यमाहकाणीन्द्रियाणि चक्षुस्त्वमनांसि श्री- पयेव । अन्यानि प्राणरसनश्रवणानि तु गुणादिमाहकाणि । तत्र रसनघ्राणयो रसगन्धतदूतजातिग्राहकत्वेन द्वितीयतृतीययोः सन्निकर्षयोरेव रसगन्धादिप्रत्यक्षे कारणत्वं वयम् । श्रवणेन्द्रियस्याकाशरूपत्वेन शब्दस्याकाशगुणत्वेन श्रवणेन्द्रियेण समं शब्दस्य समवायः सन्निकर्षः । शब्दसमवेतशब्दत्वजातिविषयकश्रावण- प्रत्यक्ष समवेतसमवायस्य हेतुत्वं च बोध्यम् । अभावप्रत्यक्ष इति । विशेषणविशेष्यभावो नाम विशेषणता सन्निकर्षः । पासन्निकर्षेषु मध्ये संयोगस्थाने बा. विशेषणतैवोदाहृता । प्रत्यक्षज्ञानमुपसंहरति । एवमिति । प्रत्यक्षप्रमाणमुपसंहरति । नि. संयुक्तसमवेतसमवाय इन्द्रियार्थसन्निकर्षः । चक्षुस्संयुक्तो घटस्तत्समवेतं रूपं, तस्मिन्

रूपत्वस्य समवायो वर्तते, जातिव्यक्त्योस्समवायादित्याह । चक्षुस्संयुक्त हत्या- दिना । तत्र रूपे । समवायसन्निकर्ष मुदाहरति । श्रोत्रेणेति । शब्दसाक्षात्कार इत्यत्र शब्दविषयक साक्षात्कारे इति बहुषु पुस्तकेषु दृश्यते । शब्दो विषयो यस्य सः शब्दविषयः शब्दविषयक इत्यर्थः । साक्षात्कारं प्रत्यक्षज्ञानम् । तथा च श्रोत्रेन्द्रियेण शब्दविषयकं अयं शब्द इत्याकारकं ज्ञानं यदा जायते तदा समवाय इन्द्रियार्थस- त्रिकर्षः । श्रोत्रमिन्द्रियं अर्थशब्दः, अनयोस्सम्बन्धस्समवायः, श्रोत्रस्याकाशरूपत्वात्, शब्दस्याकाशगुणत्वात् गुणगुणिनोस्समवायात्, इत्याह । कर्णविवरेति । सम- वेतसमवायमुदाहरति । शब्दत्वसाक्षात्कार इति । श्रोत्रेणेत्यनुषज्यते । प. शाब्दबोधोपपत्तौ सहपदार्थपदयोः समभिव्याहारज्ञानस्य शाब्दबोधे प्रातिस्विककारण-

६ १

[[४६]]

[[1]]

[[1]]

Lut

Pal P

NOW I

तर्कसङ्ग्रहः

T

PO

R

h

[[75]]

h

[[३]]

।

न्या. संयुक्तपदं घटयित्वा समवायस्थाने समवेतपदं घटयित्वा अभावस्थले निर्वाह्यम् । तथा हि । द्रव्याधिकरणकाभावप्रत्यक्षे संयुक्तविशेषणता । द्रव्यसमवेताधिकरण- काभावप्रत्यक्ष संयुक्तसमवेतविशेषणता । द्रव्यसमवेतसमवेताधिकरणकाभावप्रत्यक्षे संयुक्तसमवेतसमवेतविशेषणता व सन्निकर्षः । तत्र घटे पटत्वाभावः संयुक्त विशेषण- तया गृह्यते । घटसमवेतघटत्वादी पृथिवीत्वाभावः संयुक्तसमवेतविशेषणतया गृह्यते । घटसमवेतसमवेतरूपत्वादौ नीलत्वाभावश्च संयुक्तसमवेतसमवेतविशेषणतया गृह्यते इति सङ्क्षेपः ॥

वा. तस्मादिति ॥

इति न्यायबोधिन्यां प्रत्यक्षपरिच्छेदः ।

इति वाक्यवृत्ती प्रत्यक्षपरिच्छेदः समाप्तः ॥

[[4]]

L

नि. शब्दत्वस्य साक्षात्कार शब्दत्वसाक्षात्कारः, विषयत्वं षष्ठयर्थः शब्दत्वfears- शब्दस्वविषयक- प्रत्यक्षमित्यर्थः । तथा च शब्दत्वविषयकं शब्दे शब्दत्वमित्याकारकं ज्ञानं यदा श्रोत्रेण जन्यते तदा समेवतसमवाय इन्द्रियार्थसन्निकर्षः । श्रोत्रमिन्द्रियमर्थशब्दवं तयोस्सम्बन्धस्समवेतसमवायः, श्रोत्रसमवेतश्शब्दः तत्र शब्दत्वस्य समवायादि- त्याह । श्रोत्रसमवेत इति । विशेषणविशेष्यभावसभिकर्षमुदाहरति । अभाव- प्रत्यक्ष इति । अभावस्य प्रत्यक्षमभावप्रत्यक्षं विषयत्वं षष्ठचर्थः, अभावविषयक- प्रत्यक्ष इत्यर्थः । विशेषणविशेष्यभावो नामेन्द्रियसम्बद्ध विशेषणविशेष्यभावः । यथा घटाभाववद्भूतलमित्याकारकं ज्ञानं यदा चक्षुरिन्द्रियेण जन्यते तदा इन्द्रियं चक्षुः इन्द्रियसम्बर्द्ध भूतलं, तत्र घटाभावो विशेषणं भूतलं विशेष्यम् । तथा चेन्द्रियसम्बद्ध- भूतलस्य घटाभावस्य च विशेषणविशेष्यभावो वर्तत इति भवत्येवात्रेन्द्रियसम्बद्ध- विशेषणविशेष्यभाव इति भावः । अधिकन्तु दीपिकाव्याख्यानावसरे निरूपयिष्यामः ॥ इति निरुको प्रत्यक्षपरिच्छेदः समाप्तः ॥

}

प. तायाः कल्पनीयतया गौरवम् । तस्मादस्मदुक्तवाक्यार्थ एव समीचीन इत्यलं पत्र-

वितेन ॥

इति पट्टाभिरामटिप्पण्यां प्रत्यक्षपरिच्छेदः समाप्तः ॥

[[2]]

"

[[5]]

[[1]]

।

R

५.

[[६]]

Y

I”

न्या.

[[1]]

वा.

नि.

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति निरुक्ति-पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

[[४७]]

अनुमितिकरणमनुमानम् । परामर्शजन्यं ज्ञानमनुमितिः । व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानं परामर्शः । यथा ’ वह्निव्याप्यधूमवा-

अनुमानं लक्षयति । अन्तुमितिकरणमिति । अनुमितौ व्याप्तिज्ञानं करणं, परमर्शो व्यापारः, अनुमितिः फलम् । परामर्शस्य व्याप्तिज्ञानजन्यत्वे सति व्याप्ति- ज्ञानजन्यानुमितिजनकत्वात्तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकत्वरूपव्यापारत्वमुपपन्नम् । अनुमितिकरणत्वमनुमानस्य लक्षणम् । अनुमानं व्याप्तिज्ञानम् । एतस्य परामर्शरूप- व्यापारद्वारा अनुमिति प्रत्यसाधारणकारणतयानुमितिकरणत्वमुपपन्नम् । परामर्श- जन्यमिति । परामर्शजन्यत्वविशिष्टज्ञानत्वमनुमितेर्लक्षणम् । अत्र ज्ञानत्वमात्रोपा- दाने प्रत्यक्षादावतिव्याप्तिः, अतस्तद्वारणाय परामर्शजन्यत्वे सतीति विशेषणोपादा- नम् । परामर्शजन्यत्वमात्रोको परामर्शध्वंसेऽतिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय ज्ञानत्वोपादानम् । अनुमितिलक्षणघटकीभूतपरामर्शलक्षणमाचष्टे । प्याप्तिविशिष्टेति । व्याप्तिविशिष्टं

अनुमानं लक्षयति । अनुमितीति । जनकतया अनुमितित्वा- वजनकत्वे सति अनुमितित्वावच्छिन्ननिरूपितजनकमित्यर्थः । प्रयोजनं पूर्ववत् । अनुमिति लक्षयति । परामर्शेति । उपोद्घात सङ्गत्या परामर्श लक्षयति । व्याप्ति- विशिष्टेति । वैशिष्टयं विषयितया । पक्षधर्मः पक्षसम्बन्धी । तस्य भावः पक्षधर्मता ।

इदानीमनुमानं निरूपयति । अतस्तलक्षणमाह । अनुमितीति । अनुमितेः करणमनुमितिकरणम् । निरूपितत्वं षष्ठयर्थः । तथा चानुमितिनिरूपित करणत्वमनुमान- प्रमाणलक्षणं पर्यवसितम् । अनुमानलक्षणघटकीभूतानुमितिलक्षणं व्याचष्टे । परामर्शजन्यमिति । परामर्शजन्यत्वे सति ज्ञानत्वमनुमितिलक्षणमित्यर्थः । ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वेन परामर्शजन्यत्वस्य परामर्शध्वंसेऽपि विद्यमानत्वा- दतिव्याप्तिस्स्यात् । अतस्तद्वारणाय ज्ञानत्वमिति । ज्ञानत्वमात्रोको प्रत्यक्षात्मक -

• ज्ञानेऽतिव्याप्तिः स्यात् । अतो विशेषणदळम् । अनुमितिलक्षणघटकीभूतपरामर्श- लक्षणमाचष्टे । व्याप्तिविशिष्टेति । व्याप्त्या विशिष्टः व्याप्तिविशिष्टः व्याप्तिविशि-

यथा वह्निव्याप्यधूमवान्पर्वत इति ज्ञानं परामर्श इति । महिव्याप्यधूमवान्पर्वत इति ज्ञानरूपं यत्परामर्शपदवाच्यं तद्यथा यथोक्तलक्ष- णाक्रान्तमित्यर्थः । वह्निपदसमभिव्याहृतव्याप्यपदसमभिव्याहृतधूमपदसमभिव्याहृत- मतुप्प्रत्ययस्य वह्निव्याप्यधूमत्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपकमर्थः । पर्वतपदस्य पर्वतत्वा- वच्छिन्नविशेष्यतानिरूपकमर्थः । इतिपदस्य अभेदोऽथः । तथा च पर्वतत्वावच्छिन्न- विशेष्यतानिरूपकत्वावच्छिन्ने पर्वतपदार्थेऽभेदसम्बन्धेन मतुबन्तार्थस्य प्रकारतानिरूप- कत्वावच्छिन्नस्यान्वयान्मतुबन्तपदस्य पर्वतपदसमानलिङ्गकत्वनियम उपपद्यते । अन्यार्थकस्यापि पर्वतपदस्य पुक्तितत्वात् । उद्देश्यविधेयभावमहिम्ना पर्वतविशेष्य- करवतादृशप्रकारकत्वयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावलाभांश धूमो वह्निव्याप्यः धूमवान्पर्वतI

[[1]]

[[४८]]

T

तर्कसङ्ग्रहः

--

नयं पर्वतः’ इति ज्ञानं परामर्शः । तज्जन्यं ‘पर्वतो वह्निमान्’ इति

impul de bon jote bags No Aval waarin tull । 4 tahun bewohl kaampartiphl

appylald

halla Jn

JUA V

fifth all

[[2]]

45 2 15

[[40]]

Badshahade

न्या च तत्पक्षधर्मताज्ञानं चेति कर्मधारयः । अत्र विशिष्टपदस्य प्रकारतानिरूपकपरत्वा- पक्षधर्मताया ज्ञानमित्यत्र षष्ठया विषयत्वबोधनात् । धर्मतापदस्य सम्बन्धार्थकस्यात् eferrerana समस्यमानपदार्थयोरभेदसंसर्गलाभाच व्याप्तिप्रकारकाभिनं यत्पक्ष- सम्बन्धविषयकं ज्ञानं तत्परामर्श इति लभ्यते । एवं सति घूमो वह्निव्याप्यः आलो- कवान्पर्वत इत्याकारकसमूहालम्बने ऽप्युक्त परामर्शलक्षणमस्तीत्यतिव्याप्तिस्तद्वारणाय पक्षनिष्ठविशेष्यतानिरूपितहेतुनिष्ठप्रकारतानिरूपितव्याप्तिनिष्ठप्रकारताशा लिज्ञानं परा- मर्श इति निष्कर्षः कर्तव्यः । एतादृशपरामर्शजन्यत्वे सति ज्ञानत्वमनुमितेर्लक्षणम् । अनुमिति परामर्शयोर्विशिष्य कार्यकारणभावश्चेत्थम् ॥ वहित्वावच्छिन्न संयोगसं- बन्धावच्छिन्नविधेयतानिरूपित पर्वतत्वावच्छिन्नोद्देश्यताशायिनुमितित्वावच्छिन्नं प्रति वहित्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितव्याप्तित्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितधूमत्वावच्छिन्नप्र - कारतानिरूपित पर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यताशालिनिर्णयः कारणम् । वह्नित्वावच्छिन्न- प्रकारतानिरूपितव्याप्तित्वावच्छिन्न विशेष्यतायाः धूमत्वावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपितव्या- तित्वावच्छिन्नप्रकारतायाश्व अभेदानीकर्तृमते वह्नित्वावच्छिन्न प्रकारत । निरूपित विशे- वा. पक्षसम्बन्ध इति यावत् । तस्याः ज्ञानम् व्याप्तिविशिष्टं च तत्पक्षधर्मताज्ञानं चेति कर्मधारयः । पक्षधर्मताविषयिताविशिष्टे व्याप्तिविषयिताभाने तनिरूपित विषयतयो- रपि परम्परया निरूप्यनिरूपकभावः सम्बन्धो भासत इति व्याप्तिविषयतानिरूपित सम्बन्धविषयतानिरूपित पक्षतावच्छेदकावच्छिन्नविषयतानिरूपकज्ञानं लभ्यते ज्ञानपदं निश्चयपरम् । व्याप्तिविषयतानिरूपितविषयता च व्याप्तिघटकपदार्थविषयतानिरूपिता बोध्या । तेन भ्रमप्रमासाधारण्यनिर्वाहः । तथा च तादृशविषयिताशालिनिश्रयत्वा-

। वच्छकारणतानिरूपितकार्यत्वं अनुमितिलक्षणं पर्यवसितम् । अनुमितिलक्षणवाक्ये नि ष्टस्य पक्षधर्मता व्याप्तिविशिष्टपचधर्मता, पक्षधर्मतायाः ज्ञानम् लक्ष्यं दर्शयति ।

[[1]]

यथेति । वह्निना व्याप्यः वहिव्याप्यः । निरूपितत्वं तृतीयार्थः । व्याख्यो व्याप्ति- विशिष्टः । तथा च वहिन्याम्यो वह्निनिरूपितव्याप्तिविशिष्टो यो धूमः तद्वानयं पर्वत; इत्याकारकं ज्ञानं लक्ष्यम् । तत्र व्याप्तिविशिष्टस्य धूमरूपतः पक्षधर्मता पर्वतादि. वृत्तित्वं भासत इति व्याप्तिविशिष्टपचधर्मताज्ञानत्वरूपस्य लक्षणस्य सत्यालक्ष्ये लक्षण. समन्वयः । परामर्शजन्यत्वे सति ज्ञानत्वरूपमनुमितिलक्षणं । लक्ष्ये सङ्गमयन् तलक्ष्या. नुमितिं दर्शयति । तज्जन्यमिति । परामर्शजन्यमित्यर्थः । परामर्शलक्षण घटकी- प इति ज्ञानानन्तरं वह्निव्याप्यधूमवान्पर्वत इति ज्ञानमिदमिति प्रयोगः । ’ इत्याकारक

ज्ञानम्’ इति पाठे तु इतिपदं पूर्वपदलक्षणातात्पर्यग्राहकम् । आकारश्वाभेदः । कप्रत्य यस्य आश्रयोऽर्थः इत्याहुः । अन्ये तु वहिव्याप्यधूमवान्पर्वत इत्येकं पदमव्ययम् । तस्य पर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यता निरूपितवह्निव्याप्य धूमत्वावच्छिन्नप्रकारत्वमर्थः । इतिन्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्ति पट्टाभिरामटिप्पणीसमन्वितः ।

[[४९]]

ज्ञानमनुमितिः । यत्र धूमस्तत्राग्निरिति साहचर्यनियमो व्याप्तिः ।

[[५]]

[[1]]

دما للوط

न्या. व्यत्वावच्छिन्नन्याप्तित्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपित विशेष्यत्वावच्छिन्न धूमत्वावच्छिन्नप्र

कारतानिरूपितपर्वतत्वावच्छिन्न विशेष्यताशालिनिर्णयः कारणमिति वाच्यम् । स च निर्णयः वह्निव्याप्यधूमवान्पर्वत इत्याकारको बोध्यः । यत्र यत्रेति । यत्रपदवीप्सा धूमाधिकरणे यावति वक्तिमत्त्वलाभाय । यावत्त्वमहिना वहेर्धूमव्यापकत्वं लब्धम् । तथा च धूमव्यापकच हिमतीत्यर्थः । तदेव स्पष्टयति । साहचर्यनियम इति । वा. ज्ञानपदं स्वरूपकथनार्थम् । व्याप्तिस्वरूपमाह । यत्रेति । अत्र इतिपदं तादृशवाक्य- परम् । तत्तात्पर्यग्राहकम् । यत्तेत्यादि । इतिपदार्थस्य च बोध्यतासम्बन्धेन साहचर्य- नियमेऽन्वयः । साहचर्य साध्यनिष्टहेतुसामानाधिकरण्यम् । तन्नियमः तन्मात्रसत्त्वम् । तद्विरोध्य सत्त्वमिति यावत् । विरोधि च हेतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वम् । यावर्याशसाहचर्य तस्मिन्न तदव्यापकत्वमिति विरोधः । अनुगतैकव्य तौ त्वेकाधिकरणावच्छेदेनासत्त्वम् । तथा च साध्यनिष्टहेतुव्यापकत्वं स्वाश्रय सामानाधि-

। करण्यसम्बन्धेन हेतुसम्बद्धं व्याप्तिपदार्थः । व्यापकताश्रय सामानाधिकरण्यमिति पर्य- वसितोऽर्थः । एतस्य यत्रेत्यादिवाक्यबोध्यता च वद्विपदस्य धूमव्यापकवहौ निरूढ- लाक्षणिकतया, धूमव्यापकवह धूमे च यत्पदार्थभूतैकाधिकरणवृत्तित्वग्रहे तुल्यवित्ति- वेद्यतया धूमे धूमव्यापक हिसामानाधिकरण्यबोधात् । अथवा साहचर्यस्य हेतुनि - साध्य सामानाधिकरण्यस्य नियमः । तद्विरोधिनः साध्याभाववद्वृत्तित्वस्याभावः । एतस्य यत्रेत्यादिवाक्ययोभ्यता व वह धूमाधिकरणवृत्त्यभावाप्रतियोगित्वग्रहे तुल्य- वित्तवेद्यतया धूमे वह्निप्रति योगिकाभाववदद्वृत्तित्वग्रहात् । पक्षधर्मतास्वरूपमाह । नि. भूतव्याप्तिस्वरूपमाचष्टे । यत्र धूम इति । सह चरत इति सहचरी समानाधिकरणौ, एकाधिकरणवृत्ती तयोर्भावः साहचर्य सामानाधिकरण्यम्, एकाधिकरणवृत्तित्वमिति यावत् । तस्य नियमोऽवश्यम्भावः । तथा चावश्यम्भावि साध्य सामानाधिकरण्यं हेतो- र्याप्तिरिति फलितम् । तादृशव्याप्तेिरेवाभिनयः । यत्र धूमस्तत्राभिरिति । प. शब्दस्तात्पर्यग्राहकः । तस्य निरूपकतासम्बन्धेन ज्ञानेऽन्वयः । ’ इत्याकारकम्’ इति पाठे तु आकारों विषयत्वं तस्मिन्नभेदसम्बन्धेन प्रकारत्वान्वयः । निरूपकं कप्रत्य - यार्थः । तस्याभेदेन ज्ञानेऽन्वय इत्याहुः । यत्र धूमस्तत्राभिरितीति । साहचर्य सामानाधिकरण्यम् । नियमो नियमवान् । ‘कृदभिहितो भावो द्रव्यवत्प्रकाशते ’ इति न्यायात् । तदर्थश्च कृता बोध्यमानो भावो धात्वर्थः । द्रव्यवत्स्वाश्रयवत् । १ प्रकाशते भावार्थको भावाश्रयवाचको भवतीति फलितमिति केचित् । तत्र भावस्य स्वाश्रयवद्बोधासम्भवात् । किन्तु द्रव्यवदित्यत्र सप्तम्यन्ताद्वतिः स्वाश्रये बोध्यमान एवे- ति यावत् । तथा च ’ कृद्बोध्यमानो भावः स्वाश्रयविशेषणतयापि प्रकाशते ’ इति फलितम् । अन्ये तु द्रव्यवद्विशेष्यवत्तया वतिप्रत्ययसामर्थ्यात् क्वचिद्विशेषणतया

[[1]]

I

ए५०

तर्कसङ्ग्रहः

व्याप्यस्य पर्वतादिवृत्तित्वं पक्षधर्मता । अनुमानं द्विविधम् ।

gha

L

न्या. नियतसाहचर्यं व्याप्तिरित्यर्थः । नियतत्वं व्यापकत्वम् । साहचर्य सामानाधिकरण्यम् । तथा च श्रृङ्गनियतवहिगामानाधिकरण्यं व्याप्तिरित्यर्थः । वही धूमव्यापकत्वं च भ्रम समानाधिकरणात्यन्ताभाव प्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वम् । तथा हि धूमाधिकरणे त्वरमहानसादौ वर्तते योऽभावः घटत्वाद्यवच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावः न तु वह्नि त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावः । कुतः । पर्वतादौ वह्नेः सत्त्वात् । एवं सति धूमाधि- करणे पर्वतादौ वर्तमानस्य घटाद्यभावस्य प्रतियोगितावच्छेदकं घटत्वादिकमनवच्छे- दकं बह्नित्वं तद्वत्त्वं वह्नौ वर्ततेऽतो धूमव्यापकत्वं वह्नौ वर्तते । तथा च धूमव्यापक- वह्निसामानाधिकरण्यं व्याप्तिरिति फलितमिति इयमन्वयव्याप्तिः सिद्धान्तानुसारेण । पूर्वपक्षीयव्याप्तिस्तु साध्याभाववदत्तित्वम् । साध्यतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नसा- भ्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धावन्निप्रतियोगिता- वा. व्याप्यस्येति । धूमादेरित्यर्थः । पर्वतादिवृत्तित्वं पर्वतादिसम्बन्धः । अनुमानं विभजते । द्विविधमिति । स्वार्थानुमितित्वपरार्थानुमितित्वे अनुमितित्वव्याप्यजाती । तद्धर्माव नि. व्याप्तिं निरूप्य पक्षतां निरूपयति । व्याप्यस्येति । व्याप्यस्य व्याप्तिविशिष्टस्य धूमादिरूप हेतोर्यत्पर्वतादितित्वं तदेव पक्षधर्मत्युच्यत इत्यर्थः । पूर्वं व्याप्तिविशि- पक्षधर्मताज्ञानमिति परामर्शलक्षणे व्याप्तिविशिष्टं व्याप्तिविषयकं यत्पक्षधर्मताज्ञानं तत्परामर्श इत्यर्थ इति विशिष्टपदस्य पक्षधर्मताज्ञानपदेन सह कर्मधारयमभिप्रेत्य व्याख्यासम्भः । तत्तु व्याप्यस्य पर्वतादितित्यं पक्षधर्मतेतीमं प्रन्थं विरुद्धे । व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मत्यस्मद्वयाख्या प्रत्थमिममनुरुन्छे । अनुमानं विभजते । अनुमानमिति । स्वार्थानुमानं लक्षयति । स्वार्थमिति । परार्थानुमानं लक्षयति । प. पीत्यर्थमाहुः । तथा च नियतं साहचर्यमिति फलितम् । नियतत्वं व्यापकनिष्ट पितत्वम् । यत्र धूमस्तत्रेति पदत्रयं तात्पर्य ग्राहक । वपदं धूमव्यापक लि. सामानाधिकरण्यलक्षकम् । इतिपदार्थश्चाभेदः । साहचर्येऽन्वयः धूमव्यापक- वह्निसामानाधिकरण्याभिनं नियतसामानाधिकरण्यं व्याप्तिः’ इत्यन्वयः । अब केचित् । यत्र धूमस्तत्राभिरित्येकं पदमव्ययम् । तस्य तादशवाक्यमर्थ । प्रतिपाद्यत्वमिति- पदार्थः । अन्वयश्वास्य नियतसाहचर्ये । यत्र धूमस्तत्राभिरिति पदे धूमपदं धूमव्या. पकलाक्षणिकम् । तस्य वावभेदेनान्वयः । यत तवेति तात्पर्य ग्राहकम् । अथवा यत्र धूमस्तत्राभिरिति वाक्यात्प्रथमतो धूमवहिसामानाधिकरण्यबोधः । तदनन्तरं व्यापकत्वस्य मानसबोधः । तावता नियतसाहचर्यस्य तादृशवाक्यात्प्रतिपाद्यत्य- मित्याहुः ॥

,

तर्कसम्प्रहृटिप्पणी

इति पट्टाभिरामकृता तर्कसङ्ग्रह टिप्पणी समाप्ता ॥

।

।

'

[[1]]

}न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्तिसमन्वितः ।

140 1

[[५१]]

स्वार्थं परार्थं चेति । स्वार्थं स्वानुमितिहेतुः । तथा हि । स्वयमेव भूयोदर्शनेन यत्र धूमस्तत्राग्निरिति महानसादौ व्याप्तिं गृहीत्वा पर्वतसमीपं गतः, तद्वते च पर्वते धूमं पश्यन् अग्नौ सन्दिहानः व्याप्तिं स्मरति यत्र धूमस्तत्राभिरिति । तदनन्तरं वह्निव्याप्य - धूमवानयं पर्वत इति ज्ञानमुत्पद्यते । अयमेव लिङ्गपरामर्श इत्यु- च्यते । स्मात् पर्वतो वह्निमान् इति अनुमितिरुत्पद्यते । तदेतत्स्वार्थानुमानम् । यत्तु स्वयमेव धूमादग्निमनुमाय परप्रति- पत्त्यर्थं पञ्चावयवलाक्यं प्रयुक्ते तत्परार्थानुमानम् । यथा पर्वतो न्या. वच्छेदकावच्छिन्नवै यचिकरण्यावच्छिन्नाभाववनिरूपितहेतुतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्न- वृतित्वत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावो व्याप्तिरित्यर्थः । तच्च केवलान्वथिन्यव्याप्तमिति सिद्धान्तानुसरणम् । अनुमानं विभजते । स्वार्थमिति । स्वार्थानुमानं नाम न्याया- या. चिनकरणेऽनुमाने क्रमेण स्वार्थपरार्थानुमाने। स्वार्थानुमानस्वरूपमाह । स्वानुमिती- ति। स्वार्थानुमितिरित्यर्थः। परार्थानुमानस्वरूपमाह । यत्त्विति । तत्पुरार्थेति । तदिति नि. परार्थमिति । अनुमानस्वरूप दर्शयितुं प्रक्रियामाचष्टे । स्वयमेवेति । तद्वते पर्वतगते, अमावित्यन’ सप्तम्यर्थो विषयत्वम् । तथा च पर्वतवृत्तिवह्निविषयक सन्देह- वानित्यर्थः । पर्वत इत्यत्र सप्तम्यर्थो विशेष्यत्वं धूममिति च द्वितीयार्थः प्रकारत्वं, पश्यमिति शिधात्वर्थः चाक्षुषप्रत्यक्षम् । तथा च पर्वतविशेष्य कधूमप्रकारकचाक्षुष- प्रत्यक्षवानित्यर्थः । पर्वतो धूमवानित्याकारकचाक्षुषप्रत्यक्षे पर्वतस्य विशेष्यत्वात्, धूमस्य विशेषणत्वात् पर्वतविशेष्यकं धूमप्रकारकं पर्वतो धूमवानित्याकारकं ज्ञानं

• तद्वान् पुरुषः । व्याप्तिमिति द्वितीयार्थो विषयत्वं धात्वर्थः स्मृत्यात्मकज्ञानं, आख्या- तार्थ आश्रयत्वम् । यत्र धूमस्तत्राभिरिति व्याप्तिविषयकस्मरणाकारप्रदर्शनम् । तथा च यत्र धूमस्तत्राभिरितीत्याकारकव्याप्तिविषयकं यत्स्मृत्यात्मकं ज्ञानं तदाश्रय इत्यर्थः । तदनन्तरं व्याप्तिस्मरणानन्तरं वह्निव्याप्यधूमवानित्याकारकं ज्ञानमुत्पद्यते जन्यते । अयमेवेति । लिङ्गपरामर्शमपेक्ष्य पुलिन निर्देशः । तस्मादिति । वह्निव्याप्य- धूमवानयं पर्वत इत्याकारक लिङ्ग परामर्शादिवेत्यर्थः । तदिति । तादृशलिङ्गपरामर्श इत्यर्थः । स्वार्थानुमानमपेक्ष्य नपुंसकलिङ्गनिर्देशः । स्वार्थानुमानं निरूप्य परार्थानुमानं प्रदर्शयति । यत्विति । परार्थानुमानवाक्यमित्यनेनास्यान्वयः । तदिति । पचा- वयवानुमान वाक्यमित्यर्थः । परार्थानुमानमिति । नन्विदमसङ्गतं वाक्यस्यानु- मानत्वासम्भवात्, अनुमितिकरणं ह्यनुमानं न हि पावयववाक्यमनुमित करणी- भवितुं प्रभवति । आष्टे चोपरिष्टात् प्रन्यकृदपि स्पष्टं स्वार्थानुमितिपरार्थानुमित्योर्लिङ्ग-

“।

[[7]]

[[५२]]

तर्कसङ्ग्रहः

वह्निमान् धूमवत्त्वात्, यो यो धूमवान् सोऽग्निमान् यथा महा- नसः, तथा चायम्, तस्मात्तथा इति । अनेन वाक्येन प्रतिपादि- तालिङ्गात्परोऽप्यनिं प्रतिपद्यते । प्रतिशा हेतूदाहरणोपनयनिगमनानि पञ्चावयवाः । पर्वतो वह्निमान् इति प्रतिज्ञा । धूमवत्त्वात् इति हेतुः ।

।

यो यो धूमवान् सोऽग्निमान् यथा महानस इत्युदाहरणम् । तथा

[[१४]]

५ । ॥

[[4]]

भ

[[1]]

"

I

न्या. प्रयोज्यानुमानम् । तत्प्रयोज्यानुमानं परार्थानुमानम् । न्यायत्वं च प्रतिज्ञाद्यवयव- वा. लुप्तपश्चमीकमव्ययम् । प्रयोज्यत्वं पञ्चम्यर्थः । पश्चावयववाक्यप्रयोज्यमित्यर्थः । प्रयो- ज्यत्वं स्वजन्यमहावाक्यार्थबोधजन्यत्वम् । विजातीयानुमितिजनकतावच्छेदकं विजा- तीय परामर्शत्वं मानसत्वव्याप्यम् । तदवच्छिन्नजनकतावच्छेदकव्याप्तिज्ञानत्वमपि तथा । तदवच्छिन्नं प्रति महावाक्यार्थबुद्धित्वेन कारणत्वात्पश्चावयववाक्यजन्यमहावाक्यार्थ- बोधजन्यत्वरूपं पचावयववाक्यप्रयोज्यत्वं परार्थानुमानस्य । अथवा यदिति लुप्तचतु- श्रीकमव्ययम् । यदर्थमित्यर्थः । यत्पदार्थः व्याप्तिज्ञानम् । तत्पदं व्याप्तिज्ञानपरम् यदर्थ Taranaarti प्रयुक्ते तत्परार्थानुमानमित्यर्थः । पञ्चावयववाक्यान्याह । यथेति । पर्वत इति । अत्र वह्निमतोऽभेदेन पर्वतेऽन्वयाद्वह्निमदभिन्नः पर्वत इति बोधः । धूमेति । पचम्यर्थो ज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वम् । प्रथमज्ञाने धूमस्यान्वयाद्भूमज्ञान- जन्यज्ञानविषयत्वमिति बोधः । यो य इति । अत्र द्विरुतयच्छन्दसुमभिव्याहृत- वह्निपदस्य धूमव्यापकवह्निरर्थः । यतत्पदे तात्पर्य ग्राहके । धूमवत्पदार्थस्य महान सपदार्थेऽन्वयः । धूमवदन्ति महान सपदार्थे वह्निमत्पदार्थस्याभेदेनान्वयः । तादृशा- नि. परामर्श एव करणम् तस्मालिङ्गपरामर्शोनुमानमिति । अतः पश्वावयववाक्यादु- त्पद्यमानश्रोत्रलिङ्गपरामर्श एव तदीयानुमितौ करणीभवितुं प्रभवेत् न तु पश्चावयव- वाक्यम् । अतः कथं परार्थानुमानमिति येन परार्थानुमानमित्यत्र परार्थश्च तदनुमानचेति न कर्मधारयः । किन्तु परार्थानुमानं यस्मादिति पञ्चमीगर्भबहुब्रीहिः । तेन पश्चाव- यवाक्यं परार्थानुमानजनकमिति लभ्यते । सम्भवति वेदं पञ्चावयववाक्यजन्य लिङ्ग- परामर्शस्य परार्थानुमानत्वेन पञ्चावयववाक्यस्य परार्थानुमानजनकत्वस्य उपपत्तेः । पश्वावयववाक्यं वर्णयति । यथा पर्वतो वहिमानिति । तथा चायमिति । अयं पर्वतश्व तथा धूमवान् । तस्माद्धूमवत्त्वात् तथा वह्निमान्। अनेनेति । पश्चावयववाक्येनेत्यर्थः । अग्निं प्रतिपद्यत इति । द्वितीयार्थो विषयत्वं प्रतिपूर्व- कप धातोरनुमित्यात्मकज्ञानमित्यर्थः । आख्यातार्थ आश्रयत्वम् । तथा च वहि- विषयकानुमित्यात्मकज्ञानाश्रयो भवतीत्यर्थः । पश्चावयववाक्यघटकीभूतानामवय कानां नामानि प्रतिपादयति । प्रतिशेति । उक्तानुमानवाक्ये प्रतिज्ञादीन् विभज्य दर्शयति । पर्वतो वहिमानिति । अनुमितिकरणत्वरूपलक्षणमनुमाने सङ्गमयति ।

[[1]]

"

}न्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति-निरुतिसमन्वितः ।

[[५३]]

चायं इत्युपनयः । तस्मात्तथेति निगमनम् । स्वार्थानुमितिपरार्थानु मित्योः लिङ्गपरामर्श एव करणम् । तस्मालिङ्गपरामर्शोऽनुमानम् । लिङ्गं त्रिविधम् । अन्वयव्यतिरेकि केवलान्वयि केवलव्यतिरेकि चेति । अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमदन्वयव्यतिरेकि । यथा वह्नौ साध्ये धूमवत्त्वम् । यत्र धूमस्तत्राग्निः यथा महानसः इत्य-

[[1]]

न्या. पश्चकसमुदायत्वम् । अवयवत्वं च प्रतिज्ञाद्यन्यतमत्वम् । अन्वयेनेति । साध्यसा - मानाधिकरण्यरूपान्वयव्याप्तिमानित्यर्थः । व्यतिरेकेणेति । व्यतिरेको नामाभावः । वा. न्वयतात्पर्यग्राहकमेव यथेति । तथा च धूमवन्महानसं धूमव्यापकवह्निमदित्यन्वय- बोधः । धूमवति वह्निभाने वह्निमद्वृत्तित्वस्य धूमे भानाद्धूमव्यापकवह्निसमानाधि- करणो धूम इति पर्यवसितो बोधः । तथेति । धूमवानित्यर्थः । इदम्पदार्थः सन्नि- कृष्टपर्यतः । तथा च धूमवान्पर्वत इति बोधः । तस्मादिति । व्याप्तिं पक्षधर्मता- विशिष्टधूमस्तत्पदार्थः । तथा च व्याप्तिपक्षधर्मताविशिष्टधूमज्ञानज्ञाप्यवह्निमान्पर्वत इति बोधः । उपसंहरति । तस्मादिति । लिङ्गपरामर्श इति । धूमो वह्निव्याप्यं इत्याकारक इत्यर्थः । पुनरनुमानं विभजते । लिङ्गमिति । अन्वयव्यतिरेकीति । अन्वयोऽन्वयव्याप्तिः । व्यतिरेको व्यतिरेकव्याप्तिः । तदुभयवदित्यर्थः । केवलान्व- यीति । केवलपदेन साध्यव्यतिरेकव्यवच्छेदः । व्यतिरेकवाभावमात्रम् । अन्वयित्वं चाविवक्षितम् । तथा च व्यतिरेकाप्रतियोगिसाध्यकत्वं केवलान्वयित्वमित्यर्थः । केवलव्यतिरेकीति । अत्र वक्ष्यमाणस्वरूपप्रन्थपर्यालोचनया यदा अन्वयव्या- मिमहाविषयत्वे सति व्यतिरेकव्याप्तिग्रह विषयत्वम् तदा तस्य केवलव्यतिरेकित्वम् । क्रमेण स्वरूपमाह । अन्वयेनेति । अन्वयः साध्यम् । व्यतिरेकः साध्याभावः । निरूपितत्वं तृतीयार्थः । साध्यनिरूपिता हेतुनिष्ठा साध्याभावनिरूपिता च हेत्वभाव- निष्ठा व्यापकत्वरूपा । तद्वत्त्वं च हेतोः स्वाश्रयप्रतियोगित्व सम्बन्धेन । यत्र धूम इत्यादि । एतस्य व्याप्तिबोधकत्वं पूर्वमेवोक्तम् । यत्र वहिर्नास्तीत्यादेरपि धूमपद- नि. स्वार्थेति । अनुमानं निष्कर्षयति । तस्मादिति । अनुमितिकरणत्वादित्यर्थः । लिङ्गं विभजते । लिङ्गमिति । लिङ्गं हेतुः । अन्वयव्यतिरेकीति । अन्वयः अन्वयव्याप्तिः, व्यतिरेकः व्यतिरेकव्याप्तिः, अन्वयश्च व्यतिरेकश्चान्वयव्यतिरेकी अन्व- यव्यतिरेकावस्य स्त इत्यन्वयव्यतिरेकी । तदेतदभिप्रेत्याह । अन्वयेन व्यतिरे- केण चेति । अभेदः तृतीयार्थः । तथा चान्वयाभिन्नव्यतिरेकाभिन्नव्याप्तिमत्त्वं अन्वयव्यतिरेकिहेतोर्लक्षणम् । लक्ष्यं दर्शयति । यथेति । वह्नौ वहित्वा- वच्छिन्ने साध्ये सति धूमवत्त्वम् । धूमः अन्वयव्यतिरेकि हे तुरित्यर्थः । अत्रान्वयव्याप्तिं व्यतिरेकव्याप्तिश्चाभिनीय दर्शयति । यत्र भूमस्तत्त्राग्निरिति । इदमत्र बोध्यम् ।4

[[५४]]

[[1]]

Mriom L+

तर्कसङ्ग्रहः

न्वयव्याप्तिः । यत्र वह्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति यथा महाद्ददः इति व्यतिरेकव्याप्तिः । अन्वयमात्रव्यामिकं केवलान्वयि । यथा घटोsभिधेयः प्रमेयत्वात् पटवत् इति । अत्र प्रमेयत्वाभिधेयत्व-

D

राज्ञ

[[1]]

न्या. तथा न साध्या गावदेत्वभावयोर्व्याप्तिव्यतिरेकव्याप्तिः । इयं व्याप्तिः यत्र-

यत्र मध्यावस्तत्र यत्र धूमाभाव इति । यत्रपदवीप्सया वलयभाववति यावति धूमाभावग्रहणे यावत्पदस्य व्यापकत्वपरतया धूमाभावे भावव्या- पकत्वं लभ्यते । वह्नयभावे धूमाभावव्याप्यत्वं च लभ्यत । वह्नयभावनिष्टव्या- यत्वं च स्वाश्रयवलयभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्व सम्बन्धेन धूमनिप्रतया गृह्यत इति व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वेनान्वयव्याप्तिमत्त्वेन चान्वयव्यतिरेकित्वेन गीयते । व्यतिरेकपरामर्शकार वहयभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगिधूमवानिति । केवलान्व- यिनी लक्षणमाह

। अन्वयेति । व्यतिरेकव्याप्तिशून्यत्वे सति अन्वयव्या- मित्व केवलान्यविम् । अथवा केवलान्वयिसाध्यकत्वं ततः । एतच लक्षणं देता- व्यतिरेकित्वेपि छ । साम्यस्य केवलान्वयित्यानेच व्यतिरेकव्याप्तेरभावादन्वय- मानव्याप्तिकं केवलान्वयति मूलाङ्क लक्षणमुपपन्नम् । अत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं केवलान्वयिम् । न चैवमाकाशामा संयोगाभाव चाव्याप्तिरिति वाच्यम् । स्व- विरोधिवृत्तिमदत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वस्यैव तदर्थत्वात् । तथा च तयोः एकजातीय. वा. समभिव्याहृतननां वभावव्यापकाभावपरत्वाद्वध्यम् । व्यतिरेकव्याप्तिर्ना- नि. हेतुसाध्ययोर्व्याप्तिरन्वयव्याप्तिः साध्याभावहेत्वभावयोर्व्याप्तिर्व्यतिरेकव्याप्तिः, अन्वय- व्याप्ती हेतुर्व्याप्यः सायं व्यापकं व्यतिरेकव्याप्तौ साध्याभावी व्याप्यः हेत्वभावो व्यापकः, व्याप्यस्य वचनं पूर्व व्यापकस्य ततः परम् । अतोऽन्वयव्याप्ती हेतोः प्रथमं निर्देशः । अनन्तरं साध्यस्य । व्यतिरेकव्याप्तौ साध्याभावस्य प्रथमं निर्देशः, अन- न्तरं हेत्वभावस्य । प्रकृते च धूमो हेतुः हिस्साध्यः । अत एवान्वयव्याप्तौ श्रमः प्रथमं निर्दिष्टः, अनन्तरं साध्यम् । यत्र वह्निर्नास्ति तत्र धूमोsपि भारतीति व्यति- रेकव्याप्तौ साध्याभावः प्रथमं निर्दिष्टः अनन्तरं हेत्वभाव इति । केवलान्वयिनं लक्ष- यति । अन्ययमात्रेति । केवलमन्ययः अन्वयव्याप्तिर्यस्य तत् केवलान्वयि । यस्य किनस्यान्वयव्याप्तिरेव वर्तते व्यतिरेकव्यामिश्र नास्ति तत् केवलान्वयिलिङ्गम् । अय- सेवार्थः अन्ययमात्रव्याप्तिकमित्यनेनापि दर्शितः । केवलान्वथिस्थले पश्चाaraarti दर्शयति । यथा घटोऽभिधेय इति । अत्र घटः पक्षः, अभिधेयत्वं साध्यं प्रमे यत्वं हेतुः । अभिधेयत्वं नाम यान्यत्वं प्रमेयत्वं नाम प्रमाविषयत्वम्। पटवदिति । यो यः प्रमेयत्ववान् स सोऽभिधेयत्ववान् यथा पट इत्यर्थः । अथ तथा चार्य तस्मा- तथेति उपनयनिगमनावयवद्वयं पूरणीयम् । तदर्थश्व— अयं घटव तथा प्रमेयत्ववान, तस्मात् प्रमेयत्ववत्वात् तथा अभिधेयत्ववानिति । अत्र प्रमेयत्वरूपती अन्वय-

[[1]]

Iन्यायबोधिनी-वाक्यवृत्ति निरुक्तिसमन्वितः ।

[[५५]]

।

योर्व्यतिरेकव्याभिर्नास्ति सर्वस्यापि प्रमेयत्वादभिधेयत्वाच्च । व्यतिरेकमात्रव्यातिकं केवलव्यतिरोक । यथा पृथिवी तरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वात् । यदितरेभ्यो न भिद्यते न तद्गन्धवत् यथा जलम् । नं चेयं

[[1]]

www p

। !

h

Stil i

64mr

vitalk

,

• Angli the he m **

न्या. सम्बन्धेन सर्वत्र विद्यमानत्वान्नाव्याप्तिः । केवलव्गतिरेकिणो लक्षणमाह । व्यतिरे के नि । निश्चितान्वयव्याप्तिशून्यत्वे सति व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वं केवलव्यतिरेकित्वम् । यथेति । अत्र पृथिवीत्व छन्नं पक्षः । पृथिवीतरजलादिभेदः साध्यम् । गन्धवत्त्वं हेतुः । अत्र यगन्धवत्तदितरेभ्यो भिद्यते यथेत्यन्वयदृष्टान्ताभावान्धव्यापके तरभेदसामानाधि करण्यरूपान्वयव्याप्तिग्रहा सम्भवः । किं तु यत्र यत्र पृथिवीतरभेदाभावस्तत्र तत्र गन्धा- भावो यथा जलादिकमिति व्यतिरेकदृष्टान्ते जलादावितरभेदाभावरूप साध्याभावव्या- पकता गन्धाभावे गृह । इममेवार्थ मनसि निधाय यदितरेभ्यो न भिद्यते न तद्गन्धवत् यथा जलमिति ग्रन्थेन मूलकारो व्यतिरेकव्याप्तिमेव प्रदर्शितवान् । एवम्प्रका रेण व्यतिरेकव्याप्तिग्रहानन्तर मितर भेदाभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगिगन्धवती पृ- थिवीत्याकार कल्यतिरेकसमशीत्पृथिवीत्वावश्य तानि पितेतर भेदत्वावच्छिन्न विधेयताका पृथिवी इतरभेदवती त्याकारकानुभितिजीयत इति तत्त्वम् । यथाश्रुतमू- लार्थस्तु यज्जलं, इतरेभ्यो न भिद्यते इतरभेदाभाववत न तद्दुन्धयत् जलमितर भेदाभावव्यापकगन्धाभाववत् । न वयं तथा । इयं पृथिवी न तथा गन्धाभाववती वा. स्तीति । व्यतिरेकस्यैवाप्रसिद्धत्वादिति भावः । तदेवाह । सर्वस्येति । नि. व्याप्तिर्वर्तते इत्यर्थः । यो यः प्रमेयत्ववान् स सोऽभिधेयत्ववान् यथा घटः इत्यन्वय व्याप्तेः दर्शितत्यात् । व्यतिरेकव्याप्तिः परं नास्तीत्याह । अत्र प्रमेयत्वाभिधेय- त्वयोरिति । अत्र हेतुमाह । सर्वस्यापीति । अत्र व्यतिरेकव्याप्तौ सत्यां यत्र अभिषेयत्वं नास्ति तत्र प्रमेयत्वं नास्तीति यथा अमुक इति । प्रान्तो नास्तीति । . अभिधेयत्वाभाववतः प्रमेयत्वाभाववतश्चाप्रसिद्धेरित्यर्थः । केवलव्यतिरेकिणो लक्षण. माह । व्यतिरेकमात्रव्यातिकमिति । केवलं व्यतिरेकः अस्यास्तीति केवल- व्यतिरेकी, यस्मिन् देतौ व्यतिरेकव्याप्तिरेव विद्यते अपरं नास्ति स हेतुः केवलन्य तिरेकीत्यर्थः । अयमेवार्थः व्यतिरेकमात्रव्याप्तिकमिति अनेन प्रदर्शितः । केवल- व्यतिरेकिहेतुमुदाहरति । यथा पृथिवीति । इतरेभ्यो जलादिभ्यः, प्रतियोगित्वं पश्चम्यर्थः, भिदधातोः भेदोऽर्थः भेदश्व अन्योन्याभावः, आख्यातार्थः आश्रयत्वम् । तथा च जलादिवृतिप्रतियोगिकान्योन्याभाववतीत्यर्थः । अत्र व्यतिरेकव्याप्तौं उदाहरणमाह । यदितरेभ्यो न भिद्यत इति । इतरप्रतियोगिकभेदाभाववदि- त्यर्थः । इयन्तु पृथिवी न तथा गन्धाभाववती न अपि तु गन्धवत्येवेत्यर्थः । तस्मात् TaraTत् न तथा, इतरभेदाभाववती न । किन्तु इतरभेदवत्येवेत्यर्थः । अत्र गन्धस्वरूपहेतौ व्यतिरेकव्याप्तिः यदितरेभ्यो न भिद्यते न तत् गन्धवत् इत्य-

“1

[[५६]]

तर्कसङ्ग्रहः

तथा । तस्मान्न तथेति । अत्र यद्गन्धवत्तदितरभिन्नम् इत्यन्वयदृष्टान्तो नास्ति पृथिवीमात्रस्य पक्षत्वात् । सन्दिग्धसाध्यवान् पक्षः । यथा धूमवत्त्वे हेतौ पर्वतः । निश्चितसाध्यवान् सपक्षः । यथा तत्रैव

महानसः । निश्चितसाध्याभाववान् विपक्षः । यथा तत्रैव महाहृदः ।

w

mt

ar

1 ihnei ॥

TIT

'

[[1]]

[[५]]

[[1]]

न्या.न, किन्तु तदभावगन्धवती । तस्मान्न तथा । तस्मात् गन्धाभावाभाववत्त्वात् न तथा इतरभेदाभाववती न । किन्तु इतरभेदाभावाभाववती इतरभेदवतीति पर्यवसन्न इति । पक्षलक्षणमाह । सन्दिग्धेति । साध्यप्रकारक सन्देह विशेष्यत्वं पक्षत्वम् । सन्देहव पर्वतो वह्निमान्न वेल्याकारः । इदं च लक्षणमनुमितेः पूर्व साध्यसन्देहो नियमेन पक्षे जायत इत्यभिप्रायेण प्राचीनैः कृतम् । गगनविशेष्यकमेघप्रकारक सन्देहाभावदशाया- मपि गृहमध्यस्थ पुरुषस्य घनगर्जितश्रवणेन गगनं मेघवादित्याकारकगगनत्वावच्छिन्नी- द्देश्यतानिरूपितमेघत्वावच्छिन्नविधेयताकानुमितिदर्शनात्प्राचीनलक्षणं विहाय नवीने- रनुभित्युद्देश्यत्वं पक्षत्वमिति स्थिरीकृतम् । सपक्षलक्षणमाह । निश्चितसाध्येति । साम्यप्रकारकनिश्चय विशेष्यत्वं सपक्षत्यम् । निश्वयथ महानसो वह्निमानित्याकारकः । विपक्षलक्षणमाह । निश्चितसाध्याभाववानिति । साध्याभावप्रकारक निश्चय- वा. न तथेतीति पचावयवप्रतिपाद्यं लिङ्गम् । अन्aergreat नास्तीति ।

। अन्वयद्दष्टान्तो निश्चितसाध्यसाधनवान्नास्तीत्यर्थः । तदेवाह । पृथिवीमात्रस्येति । सर्वपृथिव्यां साध्यसंशयात् । तथा च साध्यनिश्वयः कुत्रापि नास्तीति भावः । इत्थं च तावन्वयव्याप्तिग्रहो न सम्भवतीति पर्यवसितोऽर्थः । प्रसङ्गात्पक्षादीनां लक्षण- माह । सन्दिग्धेति । सन्दिग्धं सन्देहप्रकारीभूतं साध्यम् यत्रेति विग्रहे सन्देहप्रकारीभूतसाध्यवानित्यर्थः । सन्देहः साभ्यपारतन्त्र्येण धर्मिण्येवाम्बेतीति विशेष्यता सम्बन्धेन साध्यप्रकारक सन्देहवत्वं लक्षणं पर्यवसितम् । निश्चितति । विशे- ६यतया साभ्यप्रकारकनिश्चयवत्वम् । पूर्ववदर्थः । निश्चितसाध्याभावेति । पूर्ववत् । नि. नेन दर्शिता, अन्वयव्याप्तिस्तु न सम्भवतीत्याह । अत्र यदिति । अन्वान्तः, अन्वयव्याप्ती eerन्तः । नतु गन्धवत् यत् तदितरभिनं यथा घट इति अन्ययदृष्टान्तो भवेत् । तत् कथम् अन्वयदृष्टान्तो नास्तीति । तदाह । पृथिवीमात्रस्येति । तथा च पक्षातिरिक्तस्यैव दृष्टान्तत्वेन घटस्य व पक्षान्तर्गतत्वात् न दृष्टान्तत्वं सम्भवतीति भावः । प्रसङ्गात् पक्षलक्षणमाह । सन्दिग्धेति । सन्दिग्धश्च तत् साध्यम् च सन्दिग्धसाध्यं तदस्यास्तीति तद्वान् पक्ष इत्यर्थः । धूमानुमाने धूमवत्त्वहेतुस्थले । पर्वत इति । पर्वते वह्निमत्त्वरूप- साध्यं सन्दिग्धं अतः स पक्ष इत्यर्थः । प्रसङ्गात् सपक्षं लक्षयति । निश्चितेति । तत्रैव, धूमानुमान एव । विपक्षं लक्षयति । निश्चितेति । तत्रैव, धूमानुमान एव ।

। ।

।प्रिय

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-मिरुतिसमन्वितः ।

५.७

सव्यभिचारविरुद्ध सत्प्रतिपक्षासिद्धबाधिताः पञ्च हेत्वाभासाः । सव्यभिचारोऽनैकान्तिकः । स त्रिविधः - साधारणासाधारणानु- पसंहारिभेदात् । तत्र साध्याभाववद्वृत्तिः साधारणः । यथा

-» 1 17

[[4]]

hupal

NIAR

[[५]]

[[41]]

[[1]]

h

[[५]]

[[19]]

न्या. विशेष्यत्वं विपक्षत्वम् । निश्वयव हदो वहयभाववानित्याकारकः । सद्धेतून्निरूप्य हेत्वाभासान्निरूपयति । सव्यभिचारेति । हेतुवदाभासन्त इति हेत्वाभासाः दुष्ट- हेतवः । दोषाश्च व्यभिचारविरोधसत्प्रतिपक्षासिद्धिबाधाः । एकज्ञानविषयप्रकृतहेतुताव- छेदकवत्त्वसम्बन्धेन एतद्विशिष्टहेतव इत्यर्थः । यद्विषयकत्वेन ज्ञानस्यानुमितितत्कर- णान्यतरप्रतिबन्धकत्वं तत्त्वं दोषसामान्यलक्षणम् । हेतौ दोषज्ञाने सत्यनुमितिप्रति- वन्धः तत्करणप्रतिबन्धो वा जायते । अतो वादिनिग्रहार्थं वादिनोद्भावितहेतौ दोषो- द्भावनार्थ दुष्टनिरूपणमिति भावः । सव्यभिचारं विभज्य दर्शयति । साधारणेति । साधारणायन्यतमत्वं सव्यभिचार सामान्यलक्षणम् । साधारणत्वं साध्याभाववद्वृत्तित्वम् । वा. प्रसात् दुष्टहेतून निरूपयति । सव्यभिचारेति । सामान्यलक्षणं तु यद्विषयकत्वे- न ज्ञानस्यानुमितिविरोधित्वं तद्वत्त्वम् । व्यभिचाराद्यन्यतमवत्त्वं वा । तेनानुपसंहायी- दौ नाव्याप्तिः । सव्यभिचारः हेतुनिष्टसाध्याभाववद्वृत्तित्वादिरूपव्यभिचारसहितः । विरुद्धेति । हेतुनिष्टसाध्यव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वरूपविरोधसहितः । सत्प्रति- पक्षः सन् साध्याभावव्याप्तिपक्षधर्मताविशिष्टः प्रतिपक्षः प्रतिहेतुर्यस्येति विग्रहे साध्याभावसाधक हेत्वन्तरविशिष्टः I असिद्धः हेत्वभाववत्पक्षादिरूपासिद्धिवि शिष्टः । बाधितः साध्याभाववत्पक्षादिरूपबाधविशिष्टः । सव्यभिचारशब्दपर्याय- माह । अनैकान्तिक इति । एकान्ते सध्यवत्येव वर्तत इति ऐकान्तिकः । न ऐकान्तिक इति विग्रहे सम्यभिचारपदसमानार्थकत्वम् । साधारणाद्यन्यतमत्वम् सव्यभिचारत्वम् । तं विभजते । त्रिविध इति । साधारणः साध्यतदभाववति वर्तमानः तत्र साध्यवद्वृत्तित्वस्यानुपयोगादवशिष्टभागमादाय स्वरूपमाह । साध्या- भावेति । एतज्ज्ञानं साध्याभाववदवृत्तित्वरूपव्याप्तिग्रहप्रतिबन्धकम् । असाधारणस्व- नि. एतावता प्रबन्धेन सङ्केतवो निरूपिताः । इदानी असद्धेतवो निरूपणीयाः । अत- स्तान् विभजते । सव्यभिचार इति । हेत्वाभासा इति । हेतुवत् आभासन्ते इति हेत्वाभासाः असद्धेतवः इत्यर्थः । प्रथमोहिं सव्यभिचारं लक्षयति । सव्यर्भि- चार इति । अनैकान्तिक इति । एकान्तो नियमः, अव्यभिचार इति यावत् । सोऽस्यास्तीत्यैकान्तिकः, अव्यभिचारीत्यर्थः । स न भवतीत्यनैकान्तिकः । अतस्सम्यभिचारोऽनैकान्तिकः । तत्र साधारणासाधारणानुपसंहारिमध्ये इत्यर्थः I साध्याभाववत्तिरिति । साध्यस्याभाव इत्यत्र प्रतियोगित्वं षष्ठयर्थः । तथा च साभ्यप्रतियोगि काभाववद्वृत्तियों हेतुः सः साधारणानैकान्तिक हेत्वाभास इत्यर्थः ।

[[1]]

[[1५८]]

तर्कसङ्ग्रहः

पर्वतो वह्निमान् प्रमेयत्वात् । अत्र प्रमेयत्वस्य बह्न्यभाववति (साध्या- भाववति) दे विद्यमानत्वात् । सर्व सपक्ष विपक्षव्यावृत्तोऽसाधारणः । यथा शब्दो नित्यः शब्दत्वात् । अत्र शब्दत्वं सर्वेभ्यो नित्ये- भ्योऽनित्येभ्यो व्यावृत्तं शब्दमात्रवृत्ति । अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्त- रहितोऽनुपसंहारी । यथा सर्वमनित्यं प्रमेयत्वात् । अत्र सर्व-

[[1]]

●

।

४५ १

han 9TH 18,

"

॥

E

JAY VATERIAL

न्या. पर्वतो वह्निमान् प्रमेयत्वादिति । अत्र प्रमेयत्वरूपहेतौ वयभाववद्वृत्तित्वरूपव्य- भिचारे ज्ञाते वह्न्यभाववदवृत्तित्वरूपव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धः फलम् । असाधारण इति । सर्वसपक्षव्यावृत्तत्वं साध्यवद्वृत्तित्वत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावः । हेतौ साध्यवदवृत्ति- त्वे निश्चिते साध्यवद्वृत्तित्वरूपव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धः फलम् । अनुपसंहारिणं लक्षयति । अन्वयेति । उभयान्ताभावादन्वयव्याप्तिज्ञानव्यतिरेकव्याप्तिज्ञानोभयसामग्री ना- स्तीत्यथैः । किश्चिद्विशेष्यक निश्चयाविषयसाध्यकत्वे सति किश्चिद्विशेष्यक निश्चयाविषय- वा. रूपमाह । सर्वेति । अत्र सर्वपक्षव्यावृत्तिमवतः पुरुषस्य साध्य सामानाधिकरण्य.

ग्रहप्रतिबन्धः फलम् । अनुपसंहारिणमाह । अन्वयेति । अत्र द्विविधसहचाराप्रहेण नि. तमुदाहरति । पर्वत इत्यादि । अब वह्निमत्त्वं साध्यम् । तत्प्रतियोगि काभाववा

।

महाहृदः, तद्वृत्तित्वं प्रमेयत्वरूप हेतोरिति साधारणानैकान्तिकत्वं तस्येत्याह । साध्याभाववतीति । विद्यमानत्वादित्यनन्तरं साधारणानैकान्तिकत्वं तस्येति पूरणीयम् । असाधारणानैकान्तिकं लक्षयति । सर्वेति । सर्वसपक्षव्यावृत्त इति - बहुषु पुस्तकेषु पाठो दृश्यते । सपक्षो निश्चितसाध्यवान्, विपक्षो निश्चितसाध्या- भाववान्, तद्वावृत्तत्वं तदवृत्तित्वं असाधारण हेतोर्लक्षणम् । यथा शब्दो नित्य इति । अत्र शब्दः पक्षः । नित्यत्वं साध्यम् । शब्दत्वं हेतुः । अयं वासाधारणानै- कान्तिकः । सर्वपक्षविपक्षम्यावृत्तत्वात् । सपक्षा नित्या आकाशादयः । विपक्षा अनि- स्यां घटादयः तदुभयव्यावृत्तश्शब्दत्वरूपहेतुः । न हि आकाशादौ घटादौ वा शब्दत्वं वर्तते तस्य शब्दमात्रवृत्तित्वादित्याह । शब्दत्वं हीति । नित्येभ्यो नित्यत्वरूप- साध्यवद्भग्र आकाशादिरूपेभ्यः सपक्षेभ्यः, अनित्येभ्यः नित्यत्वरूपसाध्याभाववद्भयः घटादिरूपविपक्षेभ्यो व्यावृत्तम् । तर्हि तत्कुत्रं वर्तते इत्याह । शब्दमात्रवृत्तीति । अनुपसंहार्यनैकान्तिकं लक्षयति । अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तरहित इति । अन्वय- व्याप्तौ व्यतिरेकव्याप्तौ च दृष्टान्तरहितो यो हेतुः सोऽनुपसंहार्यनैकान्तिक हेत्वाभास इत्यर्थः । उदाहरति । यथा सर्वमिति । अत्र सर्व पक्षः, अनित्यत्वं साभ्यम्, प्रमेयत्वं हेतुः । स चानुपसंहारी, अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तरहितत्वात् । न यत्र अन्वय- व्याप्तौ व्यतिरेकव्याप्तौ कचिद्दृष्टान्तः सम्भवितुं प्रभवति, पक्षातिरिक्तस्य दृष्टान्तत्वात् । नत्र पक्षातिरिक्तः कश्चिदस्ति सर्वस्यापि पक्षत्वादित्याह । सर्वेत्यादि । एवं विकारन्न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति निरुक्तिसमन्वितः ।

[[५९]]

स्यापि पक्षत्वादृष्टान्तो नास्ति । साध्याभावव्याप्तो हेतुर्विरुद्धः । यथा शब्दो नित्यः कार्यत्वात् ( कृतकत्वात् ) घटवत् । ( अत्र कृतकत्वं हि नित्यत्वाभावेनानित्यत्वेन व्याप्तम् । ) यस्य साध्याभावसाधकं हेत्व- न्तरं विद्यते स सत्प्रतिपक्षः । यथा शब्दो नित्यः श्रावणात्वात् शब्दोऽनित्यः कार्यत्वात् घटवत् । असिद्धस्त्रिविधः - आश्रयासिद्धः

F THI

आ

• DI

• 12 1099 SA KA

[[1]]

ANAN PEN NY Seas

न्या. साध्याभावकत्वमेव अनुपसंहारित्वम् । एतदीयज्ञानस्य व्याप्तिसंशयजननद्वारा व्याप्ति- ज्ञानप्रतिबन्धः फलमिति भावः । वस्तुतस्तु अत्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्यादिकमेव अनुपसंहारित्वभिति बोध्यम् । विरुद्धं लक्षयति । साध्याभावव्याप्त इति । साध्याभावव्याप्तिः साध्याभावनिरूपितव्यतिरेकव्याप्तिः साध्यव्यापकीभूताभावप्रति- योगित्वम् । तथा च पक्षविशेष्यकसाध्याभावव्याप्यहेतुप्रकारकज्ञानात् पक्षविशेष्यक- वा. द्विविधव्याप्त्यज्ञानं फलम् । विरुद्धं लक्षयति । साध्याभावेति । व्याप्तः व्यतिरेकव्या.

प्तिमान् । सान्व साध्यव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वम् । हेतौ तज्ज्ञानं च पक्षे हेतुज्ञान- सहित साध्यानुमितौ प्रतिबन्धकम् । सत्प्रतिपक्षमाह । साध्याभावेति । एतज्ज्ञान- नि. सम्यभिचारं निरूप्य विरुद्धं निरूपयति । साध्याभावव्याप्त इति । साध्यस्याभाव इत्युक्तौ प्रतियोगित्वं षष्ठयर्थः । तथा च साध्यप्रतियोगि काभाव इत्यर्थः । व्यासः व्याप्त्या- श्रयः व्याप्तिविशिष्ट इत्यर्थः । साध्याभावेन व्याप्तः इत्युक्तौ तृतीयार्थो निरूपितत्वम् । एवं व साध्यप्रतियोगि काभावनिरूपितव्याप्तिविशिष्टो यो हेतुः स विरुद्ध हेत्वाभास इत्यर्थः । तदुदाहरणम् । यथा नित्यः शब्द इति । अत्र शब्दे पक्षे नित्यत्वरूप साध्यस्य कृतकत्व - रूपो हेतुर्विरुद्धः । साभ्यप्रतियोगि काभावनिरूपितव्याप्तिविशिष्टत्वात् । तथा । यत्र यत्र कृतकत्वं तत्र तत्र नित्यत्वमित्युक्तिर्नास्ति । तत्र तत्र नित्यत्वाभाव एव वर्तते । अतः aerथं व्याप्यं नित्यत्वाभावो व्यापकः । तथा च कृतकत्वरूप हेतोर्नित्यत्वरूप साध्य- प्रतियोगि काभावनिरूपितव्याप्तिविशिष्टत्वाद्विरुद्धमित्याह । अत्र कृतकत्वमिति । नित्यत्वाभावरूपं यदनित्यत्वं तेन व्याप्तं तन्निरूपितव्याप्तिविशिष्टमित्यर्थः । सत्प्रति पक्षं निरूपयति । यस्येति । सन् विद्यमानः प्रतिपक्षः प्रकृतसाध्यस्याभावसाधनी- भूतोऽम्यो हेतुर्यस्येति व्युत्पस्या लभ्यमेवार्थं यस्येत्यादिलक्षणवाक्येन स्पष्टीकृत्यो- दाहरति । यथा नित्यः शब्द इति । अत्र प्रथमे शब्दः पक्षः, नित्यत्वं साध्यं, श्रावणत्वं हेतुः । श्रावणत्वं च श्रवणेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयत्वम् । द्वितीये शब्दः पक्षः, अनित्यत्वं साभ्यम् कृतकत्वं हेतुः । कृतकत्वं च उत्पादविनाशशालित्वम् । अत्र श्रावणत्वरूप हेतोः यत्साध्यं नित्यत्वं तदभावः अनित्यत्वं तत्साधकं कृतकत्वरूप हे- स्वन्तरं विधत इति कृत्वा श्रावणत्वरूप हेतुस्सत्प्रतिपक्षः । असिद्धभेदमाह । त्रिविध इति । आश्रयः पक्षः सिद्धो यस्य हेतोः स आश्रयासिद्धः । उदाहरति ।

,६०

।

तर्कसङ्ग्रहः

स्वरूपासिद्धो व्याप्यत्वासिद्धयेति । आश्रयासिद्धो यथा- गगनारविन्दं सुरभि अरविन्दत्वात् सरोजारविन्दवत् । अत्र गगनारविन्दमाश्रयः । स च नास्त्येव । स्वरूपासिद्धो यथा- शब्दो गुणः चाक्षुषत्वात् । अत्र चाक्षुपत्वं शब्दे नास्ति शब्दस्य श्रावणत्वात् । सोपाधिको व्याप्यत्वासिद्धः । साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वं उपाधिः । साध्यसमानाधिकरणात्य-

MEN Wh

previe

न्या. साध्यप्रकारकानुमितिप्रतिबन्धः फलम् । एवं सत्प्रतिपक्षेऽपि । विरुद्धसत्प्रतिपक्षयोविंशे-

षंस्तु हेतोरेकत्वेन हेतोर्द्वित्वेन च ज्ञातव्यः । साध्याभावव्याप्ाप्रतिहेतुमत्पक्षस्सत्प्रतिपक्ष इति यावत् । विरुद्धे साध्याभावसाधको हेतुः साध्यसाधकत्वेनोपन्यस्त इत्यसामर्थ्य सूचन- मपि । आश्रयासिद्ध इति । पक्षे पक्षतावच्छेदकविरहः आश्रयासिद्धिः । यथेति । अनारविन्दे गगनीयत्वाभावे निश्चिते गगनीयत्वविशिष्टारविन्दे सौरभ्यानुमितिप्रति- बन्ध फलम् । स्वरूपासिद्ध इति । स्वरूपासिद्धिर्नाम पक्षे हेत्वभावः । तथा च हेत्वभावविशिष्टपक्षज्ञानात्पक्ष विशेष्य कहेतु प्रकारकपरामर्शप्रतिबन्धः फलम् । व्याप्य- वा. मपि पूर्ववत्साध्याभावव्याप्यवत्ताज्ञानमुद्रया साध्यानुमितिप्रतिबन्धकम् । साध्यं नित्य- स्वम् । असिद्धं विभजते । आश्रयेति । आश्रयासिद्धः । आश्रयासिद्धिमान् । आश्रयस्थ पक्षस्यासिद्धिः पक्षे पक्षतावच्छेदकस्याभावस्तद्वान् । स्वरूपस्य हेतोरसिद्धिः पक्षे विरहः तद्वान् । व्याप्यत्वासिद्धः व्याप्यत्वस्यासिद्धिर्यस्मादिति व्युत्पत्योपाधिरेव व्याप्यत्वा- सिद्धिः । उपाधिना व्यभिचारानुमितौ व्याप्तेरसिद्धेः । तद्वान् । क्रमेणोदाहरणान्याह । गगनेति । स च नास्त्येवेति । अरविन्दस्य गगनीयत्वं नास्तीत्यर्थः । तेन न सिद्धयसिद्धिभ्यां व्याघातः । एवमन्यत्रापि बोध्यम् । व्याप्यत्वासिद्धिं लक्षयति । सोपाधिक इति । व्यभिचारितासम्बन्धेनोपाधिविशिष्ट इत्यर्थः । उपाधि लक्षयति । नि. गगनारविन्दमिति । गगनारविन्दं पक्षः । सुरभित्वं साध्यम् । अरविन्दत्वं हेतुः । स वाश्रयासिद्धः, आश्रयस्य गगनारविन्दस्यासिद्धत्वात् । न हि गगने किञ्चिदरविन्दमस्ती- त्यत आह । अप्रेति । स्वरूपं हेतुः तच पक्षे असिद्धं यत्र हेतौ स स्वरूपासिद्धः । तमुदाहरति । यथा शब्दो गुण इति । अत्र शब्द पक्षीकृत्य गुणत्वे साध्ये चक्षुरिन्द्रिय- जन्यलौकिकप्रत्यक्ष विषयत्वरूपहेतुः स्वरूपासिद्धः । ईश हेतुरूपस्य पक्षे अप्रसिद्धत्वात् । न हि शब्दश्चाक्षुषप्रत्यक्षविषयः । अपि तु श्रावणप्रत्यक्षविषय एवेत्याह । अत्र चाक्षु पत्वमिति । व्याप्यत्वासिद्धं निरूपयति । सोपाधिक इति । उपाधिविशिष्टो यी हेतुः स एव व्याप्यत्वासिद्धः । उपाधित्वांश्चोपाधिः । उपाधित्वं किन्तदाह । साध्यव्यापकत्वे सतीति । साध्यव्यापकतां निर्वति । साध्यसमानाधि- करणेति । समानमधिकरणं यस्य स समानाधिकरणः । अथ तृतीयतत्पुरुषे तु

"

1H

न्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति निरुतिसमन्वितः ।

‘६१

न्ताभावाप्रतियोगित्वं साध्यव्यापकत्वम् । साधनवनिष्ठात्यन्ताभा- वप्रतियोगित्वं साधनाव्यापकत्वम् । (यथा) पर्वतो धूमवान् वह्नेः इत्यत्र आर्द्रेन्धनसंयोग उपाधिः । यत्र धूमः तत्रार्द्रेन्धनसंयोग इति साध्यव्यापकता । यन्त्र वह्निः तत्रार्द्रेन्धनसंयोग इति नास्ति, अयोगोलक आर्द्रेन्धनसंयोगाभावात् । एवं साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वादार्द्रेन्धनसंयोग उपाधिः । सोपाधिकत्वा-

ure Th

AU

JI AMWIFE

பய

॥

V

Hab Www DAYMOND APPLE ANNI

न्या. त्वासिद्ध इति । प्रकृते धूमव्यापकत्वमार्द्रेन्धनसंयोगे गृहीतं चेद्भूमे आर्द्रेन्धनसंयो- वा. साध्येति । एतज्ज्ञानेन व्यभिचारानुमित्या व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धः फलम् । बाधितं नि. साध्याधिकरणवृत्तिरित्यर्थः । तादृशो योऽत्यन्ताभावः तदप्रतियोगित्वं तदित्याह । साध- नाव्यापकत्वं निर्वति । साधनेति । साधन समानाधिकरणेत्यत्र साधनवनिष्ठेति बहुपुस्तकेषु पाटो दृश्यते । अर्थस्तु समानः । तथा च साधनसमानाधिकरणः साधना- धिकरणतिर्योऽत्यन्ताभावस्तत्प्रयोगित्वमित्यर्थः । यादृश हेतुरथले उपाधिरस्तिं तादृश- हेतुमुदाहरति । यथेति । अथ पर्वतः पक्षः धूमव एवं साध्यम्, वह्निमत्वं हेतुः । स च व्याप्यत्वासिद्धः सोपाधिकत्वात् । उपाधिश्चात्र आर्द्रेन्धन संयोगः साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वात् । तथा हि । साध्यस्य यथान्धन संयोगो व्यापकः तदा साध्यं व्याप्यम् । साध्यं वात्र धूमवत्वम् । तथा च यत्र धूमस्तत्रार्द्रेन्धनसंयोग इति व्याप्तानान्धनसंयोगस्य व्यापकता सम्भवति । साधनाव्यापकतार्द्रेन्धनसंयोगे सम्भव- ति । तथा हि । आर्मेन्धनसंयोगः साधनस्य यदि व्यापकः स्यात्तदा साधनव्याप्यमिति वक्तव्यम् । साधनं त्वत्र वह्निः । तथा च यत्र वह्निस्तत्रान्धनसंयोग इति वाच्यम् । तच न सम्भवति, वह्निमस्ययोगोलके आर्द्रेन्धनसंयोगाभावात् । अतस्साधनाव्याप- arraft आन्धनसंयोगस्य वर्तत इत्याह । यत्र धूमस्तत्रादैन्धनसंयोग इत्या- दिना । आन्धनसंयोगाभावादित्यन्तेन पूर्वपक्षितम् । साध्यसमानाधिकरणे- स्यादि । साध्यव्यापकत्वमप्यादन्धनसंयोगस्य सम्भवति । तथा हि । साध्यो धूमः,

। साध्याधिकरणं महान सपर्वतादि, तद्वृत्तियोऽत्यन्ताभावः न तावदान्धनसंयोगात्यन्ता- भावः धूमवत्यान्धनसंयोगस्यावश्यकत्वात् । अपि तु जलात्यन्ताभावः तत्प्रतियोगित्वं जलस्य, अप्रतियोगित्व मानधनसंयोगस्यास्तीति साध्यव्यापकत्वम् । एवं साधना- व्यापकत्वमपि वर्तते । तथा हि । साधनं वहिः । साधनाधिकरणं पर्वतादिकमिवायो- गोलकमपि तद्वृतिर्थोऽत्यन्ताभाव आर्द्रेन्धनसंयोगात्यन्ताभाव एव तत्प्रतियोगि- स्वस्य धनसंयोग एव विद्यमानत्वात् । तथा च उतोपाधिलक्षण सत्त्वेनान्धन- स्वस्यान्धनसंयोग । संयोगस्योपाधित्वं सम्प्रतिपन्नमित्याह । एवमिति । दर्शितोपाधिविशिष्टत्वेन वहि- मत्त्वरूपतोष्यप्यत्वासिद्धत्वं सुस्थिरमित्याह । सोपाधिकत्वादिति । बाधितं5

[[1]]

'

[[६२]]

तर्कसङ्ग्रहः

इमित्वं व्याप्यत्वासिदम् । यस्य साध्याभावः प्रमाणान्तरेण निश्चितः स बाधितः । यथा वह्निरनुष्णः पदार्थत्वात् । अत्रानुष्ण- त्वं साध्यम्, तदभाव उष्णत्वं त्वाचप्रत्यक्षेण गृहात इति बो- ध्यम् । व्याख्यातमनुमानम् ॥

L

इति तर्कसङ्ग्रहे अनुमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

न्या. गव्याप्यत्वं गृह्यते । एवं वहेरव्यापकत्वमार्द्रेन्धनसंयोगे गृहीतं चेद्वौ तदव्याप्यत्वं गृह्यते । तदेव व्यभिचरितत्वम् । तथा चोपाधिव्यभिचरितत्वं साधने गृहीतं चेदुपा- विभूतार्द्रेन्धनसंयोगव्याप्यधूमव्यभिचरितत्वं गृह्यत एव । अनुमानप्रकारश्च पूर्वानुमाने हेतुं पक्षीकृत्य वह्निर्धूमव्यभिचारी धूमव्यापकार्द्रेन्धनसंयोगव्यभिचरितत्वात् घटत्वा- दिवत्यो यद्वयापकव्यभिचारी स सर्वोऽपि तद्वयभिचारीति रीत्या बोध्यः । एवम्प्रकारेण प्रकृतानुमानहेतुभूतपक्षे साध्यव्यभिचारोत्थापकतया दूषकत्वमुपाधेः फलम् । तथा च धूमाभाववदवृत्तित्वाभावरूपधूमव्यभिचारे गृहीते वह धूमाभाववदवृत्तित्वरूपच्यामि ज्ञानप्रतिबन्धः फलम् । न च व्याप्यत्वासिद्धेः व्यभिचाराभेद इति वाक्यम् । धूमाभा- ववद्वृत्तित्वाभावाभावत्थेन व्याप्यत्वासिद्धित्वं, धूमाभाववद्वृत्तित्वत्वेन व्यभिचारत्वमिति भेदात् । यस्येति । यस्य हेतोः साध्याभावः साध्यबाधः प्रमाणान्तरेण प्रत्यक्ष- प्रमाणेन पक्षे निर्णीतः स बाधित इत्यर्थः । तथा च प्रात्यक्षिकबाध्यबाधनिश्वये जात साध्यानुमितिप्रतिबन्धः फलम् । बाधितसाध्यकत्वाद्वाधितुरित्युच्यते ॥

इति न्यायबोधिन्यामनुमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

幣

[[1]]

वा. लक्षयति । यस्येति । निश्चित इति । पक्ष इत्यादिः । तथा व पक्षविशेष्यक- प्रमानिश्वयप्रकारीभूतसाध्याभावरूपबाधवत्त्वं बाधितत्वमिति भावः । अथ वा प्रमाणेन निश्चितत्वकथनाद्वस्तुतः पक्षनिष्ठसाध्याभाव इति लभ्यते । तथा च पक्ष मिष्ठाध्या- भावादिरूपमाधवान् बाधित इति भावः । उदाहरणे प्रमाणान्तरमाह्मत्वं दर्शयति । अत्रेति ॥

[[2]]

इति वाक्यवृतौ अनुमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥ नि. लक्षयति । यस्येति । साध्यस्याभावः साध्याभावः इत्यत्र षष्ठयाः प्रतियोगित्वमर्थः । एवं च साध्यप्रतियोगिताकाभाव इत्यर्थः । स प्रमाणान्तरेण प्रत्यक्षादिप्रमाणेन निश्चिती निश्वयविषयीभूतः । स बान्धित इति । तमुदाहरति । यथेति । अत्र वहाँ पक्ष अनुष्णत्व साध्ये पदार्थत्वरूप हेतुर्बाधितः । तत्साध्यस्यानुष्णत्वस्य योऽभावः उष्ण- त्वं तस्य स्पार्शनप्रत्यक्षरूपेण प्रमाणान्तरेण निश्चितत्वादित्याह । अनेति । स्पार्शन- प्रत्यक्षेण त्वगिन्द्रियजन्य प्रत्यक्षप्रमाणेन गृहीतं निश्चितम् । अतः पदार्थत्वरूप हे तोर्बाधि- तत्वमित्यर्थः ॥

T

इति निरुतौ अनुमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

[[1]]

1}

L

[[1]]

}

अथ उपमानपरिच्छेदः ॥

H

[[11]]

ร

उपमितिकरणमुपमानम् । सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धज्ञानमुपमितिः ।

।

तत्करणं सादृश्यज्ञानम् । तथा हि । कश्चिद्वयशब्दार्थमजानन् कुतश्चिदारण्यकपुरुषात् गोसदृशो गवयः इति श्रुत्वा वनं गतो

20 Apr

न्या.

वा.

नि.

उपमानं लक्षयति । उपमितिकरणमिति । उपमितिं लक्षयति । सञ्ज्ञासञ्ज्ञीति । सञ्ज्ञा नाम पदम् । सञ्ज्ञी अर्थः । तयोः सम्बन्धः शक्तिः । तथा च पदपदार्थसम्बन्धज्ञानमुपमितिरित्यर्थः । उपमानं नामातिदेशवाक्यार्थ- ज्ञानम् । अतिदेशवाक्यार्थस्मरणं व्यापारः । उपमितिः फलम्

। । गोसदृशो

अथोपमानं निरूपयन् तक्षयति । उपमितीति । जनकतया उप- मितित्वावचिछजनकवस्त्रे सति उपमितित्वावच्छिन्नजनकमित्यर्थः । शेषं पूर्व- वत् । उपमितिलक्षणं तु सादृश्य विशिष्टे पदवाच्यत्वप्रकारकस्मृतित्वावच्छिन्नकारण- तानिरूपित कार्यत्वम् । उपमितिस्वरूपमाह । सञ्ज्ञेति । सञ्ज्ञा गवयादिपदम् । सञ्ज्ञी गवयादिः । तयोः सम्बन्धो वाक्यवाचकभावः । उपमानस्वरूपमाह । सादृश्यज्ञान- मिति । श्रुत्वेति । गोसादृश्य विशिष्टगवयपदवाच्यस्व प्रकार कशाब्दबोधानन्तरमिव्य- र्थः । श्रुधातोः श्रवणशाब्दोभयवाचकत्वात् । स्मरन् गोसदृशं पश्यतीति ।

एवं प्रत्यक्षानुमाने निरूप्येदानीमुपमानं निरूपणीयमित्यतस्तलक्षणमाचष्टे । उपमितिकरणमिति । उपमितेः करणमित्युक्तौ षष्ठथा निरूपितार्थत्वेन उपमिति- निरूपित करणत्वमुपमानस्य लक्षणमित्यर्थः । उपमानलक्षणघटकीभूतामुपमिति लक्ष- यति । सञ्ज्ञासञ्ज्ञीति । सञ्ज्ञा पर्व, संश्यर्थः, तयोस्सम्बन्धः वाच्यवाचकभावः । अयं गवयपदवाच्य इत्याकारकं हि ज्ञानसुपमितिः । सा लक्ष्या । वर्तते चात्रेदं लक्ष- णम् । तथा हि सञ्ज्ञा गवयपदं, सञ्ज्ञी गवयरूपार्थः, तयोः सम्बन्धः वाच्यवाचक- भावः तद्विषयकज्ञानत्वस्योपमितौ विद्यमानत्वालक्षणसङ्गतिः । उक्तार्थ स्पष्टयितुं प्रक्रियां दर्शयति । कश्चिदित्यादि । गोसदृशं पश्यतीत्यत्र द्वितीयाया विषयत्व- मर्थः । दृशधातोश्चक्षुरिन्द्रियप्रत्यक्षज्ञानमर्थः । आख्यातस्याश्रयत्वमर्थः । तथा च गोसदृशाविषयकचाक्षुषज्ञानवान् भवतीत्यर्थः । चाक्षुषज्ञानं च अयं गोसदृश इत्याका- रकं तद्वान् भवतीत्यर्थः । तदनन्तरं सादृश्य विशिष्टपिण्डज्ञानानन्तरम्, अयं गवयपद- वाध्य इत्युपमितिरुत्पद्यत इति गवयपदतदर्थयोः शक्तिरूपसम्बन्धज्ञानं जायत

[[1]]

A

[[1૬૪]]

तर्कसङ्ग्रहः

गोसदृशपिण्डं पश्यन् वाक्यार्थ स्मरति । तदनन्तरं अयं गवयपद- वाच्यः इत्युपमितिरुत्पद्यते । व्याख्यातमुपमानम् ॥

इति तर्कसङ्ग्रहे उपमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

[[2010]]

יקון

22 1

VL

J

! ॥ ।

HLI

• UN VIR

WHE

12 q

[[५]]

॥ 4

न्या. गवयपदवाच्य इत्याकारकवाक्यागोसादृश्यावच्छिन्न विशेष्यक गवयपदवाख्यत्वप्रका

रकं यज्ज्ञानं जायते तदेव करणम् ॥

[[1]]

इति न्यायबोधिन्यामुपमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

वा. अत्र दर्शनानन्तरजन्यं स्मरणं बोध्यम् । एवं वैधर्म्यज्ञानादुपमितिर्योध्या ॥

इति वाक्यतौ उपमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

नि. इत्यर्थः । तत्कूरणमिति । उपमितिकरणमित्यर्थः । व्याख्यातमेवमुपमानम् ॥

इति frent उरमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥N

न्या.

वा.

[[1]]

नि.

{

[[7]]

[[10]]

[[1]]

अथ शब्दपरिच्छेदः ।

आप्तवाक्यं शब्दः । आप्तस्तु यथार्थवक्ता । वाक्यं तु

C

।"।

M Manan

शब्दं लक्षयति । आप्तेति । आप्तोश्चरितत्वे सति वाक्यत्वं शब्दस्य लक्षणम् । प्रमाणशब्दत्वं लक्ष्यतावच्छेदकम् । वाक्यत्वमात्रोक्तावनाप्तोश्चरितवाक्येऽ- तिव्याप्तिरत आप्तोरितत्वनिवेशः । तावन्मात्रोकौ जबगडदशादावतिव्याप्तिरतो वाक्यत्वम् । आप्तत्वं च प्रयोग हेतुभूतयथार्थज्ञानवत्त्वम् । तथा च प्रयोगहेतुभूतयथा- र्थज्ञानजन्यशब्दत्वमिति पर्यवसन्नार्थः । वस्तुतस्तु पदज्ञानं करणम् । वृत्तिज्ञान सह- कृतपदज्ञानजन्य पदार्थोपस्थितिर्व्यापारः । वाक्यार्थज्ञानं शाब्दबोधः फलम् । वृत्तिर्नाम शक्तिलक्षणान्यतररूपा । शक्तिर्नाम घटादिपदजन्यबोधविषयत्वप्रकारके- श्ररसङ्केतः । ईश्वरसङ्केतो नाम ईश्वरेच्छा । सैव शक्तिरित्यर्थः । शक्तिनिरूपकत्वमेव पदे शक्तत्वम् । विषयतासम्बन्धेन शक्त्याश्रयत्वं अर्थे शक्यत्वम् । शक्यसम्बन्धो लक्षणा । सा द्विविधा गौणी शुद्धा चेति । गोणी नाम सादृश्यविशिष्टे लक्षणां । यथा सिंहो माणवक इत्यादी सिंहमदस्य सिंहसादृश्य विशिष्टे लक्षणा । शुद्धा त्रिविधा । जहल- क्षणा अजहलक्षणा जहदजहल्लक्षणा चेति । लक्ष्यतावच्छेदकरूपेण लक्ष्यमात्रबोध- प्रयोजिका लक्षणा जहलक्षणा । यथा गङ्गायां घोष इत्यत्र गङ्गापदशक्य प्रवाहसम्ब-

शब्द निरूपयन् तलक्षयति। आप्तवाक्यमिति। आप्तोश्वरितमित्यर्थः । उपो- द्वातेनातं लक्षयति। आप्तस्त्विति । यथार्थवक्तेति । प्रकृतवाक्यार्थविषयक यथार्थ - शब्दविषयक तात्पर्यवानित्यर्थः । तथा चैतादृशतात्पर्यजन्यवाक्यत्वं प्रमाणशब्द-

तुयेनिरूपिते

अथ प्रत्यक्षादिप्रमाणचतुष्टये निरूपितेभ्योऽवशिष्टं शब्दप्रमाणमपि निरूप- यति । आप्तवाक्यमिति। आप्तस्य वाक्यमित्युक्तौ सम्बन्धित्वं षष्ठयर्थः । सम्ब- न्यथ आप्ताचरितत्वम्, तथा च आप्तोचरितत्वे सति वाक्यत्वं शब्दप्रमाणलक्ष- गम् । विशेष्यमात्रोको अनाप्तोचरिते वाक्ये अतिव्याप्तिः । अतः आप्तोम्वरितत्वमु- पातम् । तावन्मात्रोको निरर्थकजब गडदशादावतिव्याप्तिः अतो वाक्यत्वमुपात्तम् ॥ ननु आप्तेन इष्टजनेन उच्चरितत्वे सति वाक्यत्वरूपशब्दप्रमाणलक्षणमनुपपन्नम्, इष्टजनोश्चरितबाधितार्थकवाक्ये अतिव्याप्तेरित्यत आह । आप्तस्त्विति । ननु वाक्यत्वं नाम तिड्सुबन्तसमुदायत्वं, ‘तिसुबन्तचयो वाक्यम्’ इत्यमरोतेः । तथा च यत्र घटस्त्वयाऽनेतव्य इत्यभिधायि तत्र न व्याप्नोतीदं लक्षणम् । यथो- कवाक्यत्वस्य तत्रासम्भवादित्यत आह । वाक्यं तु पदसमूह इति । तथाI

[[६६]]

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहः

पदसमूहः । शक्तं पदम् । अस्मात्पदादयमर्थो बोद्धव्य इतीश्वर- सङ्केतः शक्तिः । आकाङ्क्षा योग्यता सन्निधिच वाक्यार्थज्ञान-

L

poladies po neoplays a

[[16]]

"

juli

hopes

gothagita

spherestimat

ד

[[1]]

म्यान्यस्य तीरे सत्त्वाप्तादृशशक्यसंयन्त्ररूप लक्षणाशी नागका पदातीरोपस्थितिः । लक्ष्य-

तावच्छेदकरूपेण लक्ष्यशक्योभयबोधप्रयोजिका लक्षणा अजहह्रक्षणा । यथा काके- भ्यो दधि रक्ष्यतामित्यत्र काकपदस्य दभ्युपघातुके लक्षणा । लक्ष्यतावच्छे- दकदभ्युपधातुकत्वेन रूपेण दध्युपधातुकानां काकविडालकुक्कुटादीना शक्य

much ahte लक्ष्याणा सर्वेषां बोधात् । शक्यतावच्छेदकपरित्यागेन व्यक्तिमात्रबोधप्रयोजिका जहदजहल्लक्षणी । यथा तत्त्वमसीत्यत्र सर्वज्ञत्व किञ्चिज्ज्ञत्व परित्यागेन व्यक्ति- मात्रबोधनात जहदजह दक्षणा । इयं च लक्षणा ’ जीवब्रह्मणोरैक्यं ब्रुवतां वेदान्तिनां सिद्धान्तरीत्या । आकाङ्क्षति । अव्यवहितोत्तरत्वादिसम्बन्धेन वा. त्वं पर्यवसितम् । वाक्यं प्रति वाक्यार्थबुबोधयिषायाः कारणत्वात् । पदसमूह इति । तथा च पदसमूहादेव शाब्दबोधो नैकस्मादिति भावः । शक्तमिति । शक्ति- मदित्यर्थः । शक्तिस्वरूपमाह । अस्मादिति । जन्यत्वं पचम्यर्थः । बोद्धव्य इति । बोधविषय इत्यर्थः । तथा च घटपदजन्यबोधविषयो घटो भवत्वितीश्वरेच्छा शक्तिरिति पर्यवसितम् । ईश्वरीयत्वनिवेशादाधुनिकसमेतितस्य शब्दस्य न यज्ञादौ

मि. सत्यमरोक्तिरौत्सर्गिकस्थलाभिप्रायेणेति भावः । ननु पद्यते गम्यते अनेनेति व्युत्प- त्या पदशब्दो निष्पन्नः पदातुश्च गत्यर्थकत्वाज्ज्ञानार्थकोsपि । तेन ज्ञानसाधनं पदशब्दार्थः । तत्र यद्यपि घटादिपदस्य घटादिज्ञानसाधनत्वात्सम्भवत्येवायमर्थः । तथापि पदशब्दस्य ज्ञानसाधनार्थकत्वे ज्ञानसाधनसमुदायत्वं वाक्यलक्षणं लभ्यते । सम्वतिव्याप्नोति । तथा हि । यत्रापथि प्रवर्तमाने देवदते त्रिचतुरैः कण्ठध्वनिभिर्यज्ञ- दत्तेन निवारिते सति तदा तेषां ध्वनीनां समुदाये वाक्यत्वाभाववति तस्य तादृशा- पथप्रवृत्तिनिवारणज्ञानसाधनसमुदायत्वं वर्तते । तत्रोत लक्षणस्यातिव्याप्तिरिति चेदाह । शक्तं पदमिति । शतं शक्तिमत्, शक्तिः सामर्थ्यं तच ज्ञानजनन इति । तथा च ज्ञानजननसमर्थ पदमिति लब्धम् । एवं च भक्षितो लशुनो न शान्तो व्याधिरितिवत् शक्तं पदमित्युक्तावपि पूर्वोक्तकण्ठध्वनि समुदायेऽतिव्याप्तेर निर्वास्तित्वा- दित्यत आह । अस्मादिति । प्रसङ्गाच्छब्दप्रमाणेन शाब्दबोधे जननीये यानि कारणानि तान्युपपादयति । आकाङ्क्षेति । वाक्येति । वाक्यस्यार्थो वाक्यार्थः । प्रतिपत्वं षष्ठयर्थः । वाक्यप्रतिपाद्यार्थ इत्यर्थः । वाक्यार्थस्य ज्ञानं वाक्यार्थज्ञान, विषयत्वं षष्ठयर्थः । वाक्यार्थविषयकज्ञानमित्यर्थः । शाब्दबोध इति यावत् । ननु आ- काङ्क्षा इच्छा, तथा च इच्छायाः शाब्दबोधहेतुत्वमापतितम् । तथ्य न युज्यते, अनि- वितोऽपि वाक्याञ्च्छान्दबोधोत्पत्त्या इच्छायाः शाब्दबोधकारणत्वासम्भवादतJ

न्यायबोधिनी वाक्यवृत्ति निरुतिसमन्वितः ।

[[६७]]

हेतुः । पदस्य पदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तान्त्रयाननुभावकत्वमाकाङ्क्षा । अर्थाबाधो योग्यता । पदानामविलम्बेनोच्चारणं सन्निधिः ।

,

।

त

LM

A

smanlalele

N

न्या. गत्पदप्रकारकज्ञानव्यतिरेकप्रयुक्तो हि याहशशाब्दबाधाभावस्तादृशशाब्दबोधे तत्पदे तत्पदवत्यमाकाङ्गा । यथा घटमित्यादिस्थलेऽव्यवहितोत्तरत्वादिसम्बन्धेन अम्पदं घटपदवदित्याकारकाम्पदविशेष्यकघटपदप्रकारकज्ञानसत्वे घटीयं कर्मत्वमिति बोधो जायते । अभू घट इति विपरीतोचारणे तु तादृशज्ञानाभावात्तादृशशाब्दबोधो न जायते । अतस्तादृश । कानाज्ञानं शाब्दबोधे कारणम् । अर्थाबाध इति । बाधाभावो वा. प्रयोगः । आकाङ्क्षामाह । पदस्येति । पदनिष्टमित्यर्थः । अन्वयाननुभावकत्व - मिति । अन्वयबोधानुपधायकत्वमित्यर्थः । तथा च गामानयेत्यत्र गोपदनिष्ठं अम्प- दाभावप्रयुक्तं शाब्दबोधानुपधायकत्वं गोपदे अम्पदनिरूपिताकाङ्क्षा । शाब्दबोधस्तु गोलिकत्वमिति । योग्यतामाह । अर्थेति । अर्थस्य प्रकारस्याबाधः अभावाभावः । तथा चाम्पदार्थ कर्मत्वरूप विशेष्ये गोपदार्थरूपप्रकारवत्त्वं निरुक्तशाब्द- बोधे योग्यतेत्यर्थः । सन्निधिमाह । पदानामिति । तथा च गोपदनिष्ठं अम्पदाव्य- नि. आकाहां निर्वत । पदस्येति । यत्पदस्य यत्पदव्यतिरेकप्रयुक्तं यत्पदाभावप्रयो

ज्यम् अन्वयाननुभावकत्वं शाब्दबोधाजनकत्वम्, तत्पदस्य तत्पदेन सहाकाले- त्यर्थः । यथा गामानयेत्यादिवाक्य घटकीभूतगोपदस्याम्पदव्यतिरेकप्रयुक्तमन्वया- ननुभावकत्वं वर्तते । न सम्पदव्यतिरेके सति गोपदमन्वयमनुभावयति, गो आनयेत्यत्र शाब्दबोधानुदयात् । अतो गोपदस्य अम्पदेन सहाकाङ्क्षा । नन्विदमसङ्गतम्, गामानये. त्यादिवाक्यपटकीभूतगोपवस्य स्वसमभिव्याहृताम्पदेन सहाकाङ्गानुपपत्तेः । न हि तावाक्यघटकीभूतस्य गोपदस्य अम्पदव्यतिरेकोऽस्ति न तावत् व्यतिरेकप्रयुक्त- मन्वयाननुभावकत्वम्, अत इदमनुपपत्रमिति चेन्न । यत्पदजातीयस्य यत्पदजाती- यव्यतिरेके सत्यन्ययाननुभावकत्वं तत्पदस्य तत्पदेन सहाकाङ्केति विवक्षितत्वात् । वर्तते हि गोपजातीयस्य अम्पदजातीयव्यतिरेके सत्यन्वयाननुभावकत्वम् । अतः गोपदस्याम्पदेन सहाका ति किमनुपपत्रम् । ननु वाक्यस्य योग्यत्वं प्राह्मत्वं श्राव्यत्वं सुखविशेषजन की भूतश्रावण प्रत्यक्षविषयत्वमिति यावत् । तच्च न शाब्दबोधे कारणम्, अश्राव्यवाक्यादपि शाब्दबोधोदयादित्यतो योग्यतां निर्वन्ति । अर्थाबाध योग्यतेति । अबाधोऽसम्बन्धाभावः सम्बन्ध इति यावत् । अर्थयोः अबाधः अर्थबाधः । अर्थयोः परस्परसम्बन्धः तथा

तथा च

च एकपदार्थेऽपरपदार्थ सम्बन्धोः योग्यतेति फलितम् । वर्तते हि गामानयेत्यत्र अम्पदार्थकर्मत्वे गोपदार्थ- सम्बन्धः अधियत्वरूपः । अतस्तत्र योग्यतास्त्येव । ननु सन्निधिर्नाम सामीप्यं पदार्थानां व सामीप्यवृतित्वमिति यावत् । तच न शाब्दबोधे करणीभवितुं क्षमते । दूरतरवर्तिनोऽप्यर्थस्य शाब्दबोधोदयात् इत्यतः सन्निधिं निर्वन्ति । पदाना मिति ।

।

Eतर्कसङ्ग्रहः

आकाङ्गादिरहितं वाक्यं न प्रमाणम् । यथा गौरश्वः पुरुषो हस्ती इति वाक्यं न प्रमाणम्, आकाङ्गाविरहात् । अग्निना सिञ्चतीति वाक्यं न प्रमाणं योग्यताविरहात् । महरे प्रहरेऽसहो- चारितानि गामानयेत्यादिपदानि न प्रमाणं सानिध्याभावात् । वाक्यं द्विविधं वैदिकं लौकिकं चेति । वैदिकमीश्वरोक्तत्वात् सर्वमपि प्रमाणम् । लौकिकं त्वामवाक्यं प्रमाणम् । अन्यदप्रमा- णम् । वाक्यार्थज्ञानं शाब्दज्ञानम् । तत्करणं शब्दः । एवं यथार्थानुभवो निरूपितः ॥

Dhaulat sam

A

।

इति तर्कसङ्ग्रहे शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ॥

1 tbs With Any qu

!!

I MIbrah

L

mum

حاد القمر

10 A

W

-

न्या. योग्यतेत्यर्थः । अमिना सिर्तात्यत्र सेककरणत्वस्य जलधर्मस्य वहीं बाधनिश्वय- सस्थान तादशवाक्याच्छाब्दबोधः । सन्निधिं निरूपयति । असहोश्चारितानीति । असहोवारितानि विलम्बेनाश्चरितानि । वैदिकमिति । वेदवाक्यमित्यर्थः । इदमुप- लक्षणम् । वेदमूलकस्मृत्यादीन्यपि प्रायाणि । लौकिकमिति । वेदवाक्य भिन्न- मित्यर्थः ॥

इति न्यायबोधिन्यां शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ॥

papillig

Hey

वा. वहितत्वं गोपदे अम्पदसन्निधिरित्यर्थः । एवं तात्पर्यस्यापि हेतुत्वं बोध्यम् । एतेषां ज्ञायमानानां कारणत्वं बोध्यम् । कारणतानियामकव्य तिरेकमाह । आकाङ्क्षादीति । प्रसङ्गाद्वाक्यसामान्यं विभजते । द्विविधमिति । वैदिकं वेदधटकम् । तद्भिनं लौकिकम् । शाब्दस्वरूपमाह । वाक्यार्थेति । एकपदार्थेऽपरपदार्थ संसर्गविषयकं ज्ञानमित्यर्थः । शाब्दलक्षणं तु शक्तिलक्षणान्यतरसम्बन्धेन पदजन्यपदार्थस्मृतित्वा- वच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यत्वम् । अत्रेयं शाब्दबोधप्रक्रिया । प्रथमं गवादिपदानां गवादी सम्बन्धज्ञानं गवादिपदशक्यो लक्ष्यो वेति । ततः कालान्तरे गामानय त्वमिति केनचिदुक्ते गवादिपदेभ्यो गवादीनर्थान्स्मरति । आकाङ्क्षादीन् जानतस्तदनन्तरं गोकर्मकानयनानुकूलकृतिमांस्त्वमिति शाब्दबुद्धिर्जायत इति । लक्षणा च शक्य सम्बन्धः । यथा गङ्गापदस्य शक्यसामीप्यवति तीरे लक्षणा । शब्दप्रमाणमुपसंहरति । तत्करणमिति ॥

I

इति वाक्यवृत्तौ शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ॥

H

….

नि. अविलम्बेन अव्यवधानेन । वैशिष्ट्यं तृतीयार्थः । पदानामित्यत्र कर्मत्वं षष्ठयर्थः ।

तथा च परस्परव्यवधानाभावविशिष्टं यत्पदकर्मकमुश्वारणं सन्निधिरित्यर्थः ॥

इति निरुतौ शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ॥

“1

न्या.

वा.

नि.

-

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति- निरुतिसमन्वितः ।

[[६९]]

अयथार्थानुभवस्त्रिविधः संशयविपर्ययतर्कभेदात् । एक- स्मिन्धर्मिणि विरुद्धनानाधर्मवैशिष्टयज्ञानं संशयः । यथा स्थाणुर्वा पुरुषो वा इति । मिथ्याज्ञानं विपर्ययः । यथा शुक्ता- विदं रजतम इति । व्याप्यारोपेण व्यापकारोपस्तर्कः । यथा

।

'

hm

यथार्थानुभवं निरूप्यायथार्थानुभवं विभजते

विभजते । संशयेत्यादिना । एकेति । एकधर्मावच्छिन्नविशेष्यकभावाभावप्रकारकज्ञानं संशय इत्यर्थः । भावद्वय कोटिक संशय प्रसिद्धेः स्थाणुर्वेत्यादौ स्थाणुत्व स्थाणुत्वा भावपुरुषत्व पुरुषत्वा- भावकोटिक संशय एवार्थः । मिथ्याज्ञानमिति । अयथार्थज्ञानमित्यर्थः

। विपर्ययो नाम भ्रमः । व्याप्यारोपेणेति । तर्के व्याप्यस्य व्याप- कस्य च बाधनिश्वयः कारणम् । अन्यथा इष्टापत्तिदोषेण तर्कानुत्पत्तेः ।

।

अयथार्थानुभवस्य प्राग्लक्षितत्वाद्विभागमाह । अयथार्थेति । संशयं लक्षयति । एकस्मिनिति । सप्तम्यर्थो विशेष्यत्वम् । विरुद्धेति । विरोध- विशिष्टनानाधर्मप्रकारकम् । तथा च यत्किञ्चिद्धर्मिविशेष्यतानिरूपित विरुद्धनानानिष्ट- प्रकारतानिरूपितप्रकारिताशालिज्ञानत्वं पर्यवसितम् । स्थाणुर्वेति ज्ञाने पुरोवर्तिनि - ष्ठविशेष्यतानिरूपितस्थाणुत्व पुरुषत्वरूप विरुद्धनानानिष्ठप्रकार तानिरूपितप्रकारिताशालि- स्वलक्षणसमन्वयः । विपर्ययं लक्षयति । मिथ्येति । मिथ्या तदभाववति तत्प्रकारकं ज्ञानम् तर्कान्यनिश्रयः । तथा च तदभाववति तत्प्रकार कतर्कान्य निश्चयानुभवत्वं विपर्ययलक्षणम् । तर्क लक्षयति । व्याप्येति । अत्र व्याप्यपदं व्याप्यत्वेन ज्ञायमान- परम् । तेनाव्याप्यारोपेण तर्फे नाव्याप्तिः । आरोपपदं ज्ञानमात्रपरम् । तेनायोगोलके धूमाभावेन वधभावतर्फे नाव्याप्तिः । व्यापक रोपेत्यत्रारोपपदं बाधविषयकायथार्थ- निश्चयपरम् । तेन हृदो वह्निमानित्यनुमितौ नातिव्याप्तिः । बाधनिश्वये यथार्थत्वनिवे- शादयोगोलकं धूमाभाववत्स्यादिति तर्फे नातिव्याप्तिः । अयथार्थानुभवस्यैव लक्ष्य- त्वात् । इत्थं च व्याप्यत्वेन ज्ञानजन्यत्वे सति बाधविषय कायथार्थनिश्चयत्वं पर्यवसि

एवं सकरणकं यथार्थानुभवं निरूप्य सम्प्रत्ययथार्थानुभवं निरूपयति अयथार्थ इत्यादि । तत्र संशयं लक्षयति । एकस्मिन्निति । धर्मिपदं वस्तुपरम् । सप्तम्यर्थो विशेष्यत्वम् । विरुद्धेति । विरुद्धाः परस्परासमानाधिकरणाः ये धर्मास्तेषां यद्वैशिष्टयं सम्बन्धः, तस्य ज्ञानं, विषयत्वं षष्ठयर्थः । तथा च एकधर्मिविशेष्यक- विरुद्धनानाधर्मसम्बन्धविषयकज्ञानत्वं संशयस्य लक्षणम् । लक्ष्यभूतं ज्ञानं दर्शयति । यथा स्थाणुरिति । मिथ्याज्ञानं बाधितार्थनिश्चयः । व्याप्येति । आरोपः आहार्यज्ञानं बाधकालीनेच्छाजन्यत्वमाहार्यज्ञानत्वम् । व्याप्यारोपेणेत्यत्र तृतीयार्थों

[[11]]

तर्कसङ्ग्रहः

यदि वह्निर्न स्यात् तर्हि धूमोsपि न स्यात् इति । स्मृतिरपि द्विविधा । यथार्थाऽयथार्था चेति । प्रमाजन्या यथार्था । अप्रमा- जन्या अयथार्था । सर्वेषामनुकूलतया वेदनीयं सुखम् । प्रतिकूल- तया वेदनीयं दुःखम् । इच्छा कामः । क्रोधो द्वेषः । कृतिः प्रयत्नः।

[[1]]

7 44

।

Emile

न्या. सुखं निरूपयति । सर्वेषामिति । इतरेन्छाइनधीनेच्छाविषयत्वमिति निष्कर्षः । यथा टोनुकूल इल्याकारकानुकूलत्यप्रकारकज्ञानविशेष्यत्वस्य घटादावपि सत्वा- तत्रातिव्याप्तेः । सुखेच्छाधीने भोजनादावतिव्याप्तिवारणाय इतरेच्छाधीने तीच्छा- विशेषणम् । सुखेच्छा तु सुखत्वप्रकारकज्ञानजन्यैव । दुःखं निरूपयति । प्रतिकूलेति । अत्रापीतरद्वेषानधीनद्वेषविषयत्वमिति निष्कर्षः । द्वेषविषयत्वमात्रो तौ सर्पादावतिव्यातिस्तत्रापि द्वेषविषयत्वसत्त्वादतस्तत्रातिव्याप्तिवारणाये तर द्वेषानधीनेति द्वेषविशेषणम् । सर्पजन्यदुःखादी द्वेषात्सर्प द्वेष इति सर्पद्वेषस्य सर्पजन्यदुःखद्वेष- जन्यत्वादन्यद्वेषाजन्यद्वेषविषयत्वम्पलक्षणस्य सर्पादौ नातिव्याप्तिः । फलेच्छा उपा येच्छां प्रति कारणम् । अतः फलेन्छावशादुपायेन्ा भवति । एवं फलद्वेषातू

था. तम् । प्रास्मृतेर्लक्षितत्वात्तां विभजते । स्मृतिरपीति । प्रमाजन्येति । तत्र संस्कारद्वारा बोध्यम् । तथा च संस्कारसम्बन्धावन्निप्रभ्रमनिप्रजनकता निरूपित्त- अन्यत्वे लक्षणे योध्ये । बुद्धिं निरूप्य सुखादीनिरूपयति । सर्वेषामित्यादि । अनुकूलतया वेदनीयमिति । स्ववत्तित्वन्नेच्छा विषयः । लक्षणं तु इष्टसाधनताज्ञा. नानधीनेच्छाविषयत्वम् । अनिष्टसाधनताज्ञानानधीनद्वेषविषयत्वं दुःखस्य लक्षणम् । प्रतिकूलतया वेदनीयमिति । द्वेषविषय इत्यर्थः । प्रवृत्तेः साक्षादनुकूलत्वमिच्छा- लक्षणम् । निवृतेः साक्षादनुकूलत्वं द्वेषलक्षणम् । ज्ञानवारणाय साक्षादिति । कृतिः प्रयत्न इति । कृतित्वजातिमत्त्वं प्रयत्नसामान्यलक्षणम् । स त्रिविधः । नि. जन्यत्वम् । तथा च व्याप्यविषयकाहार्यज्ञानजन्यव्यापकविषयकाहार्यज्ञानत्वं तर्कलक्षणं इति पर्यवसनम् । लक्ष्यं दर्शयति । यदीति । अत्र संशये इन्द्रियरूपं प्रत्यक्ष करणम् । विपर्यये तु इन्द्रियादीनि चत्वारि दुष्टानि करणानि तर्के मनः करणं इति बोध्यम् । प्रमाजन्याम्प्रमाजन्येत्यत्र प्रमाणजन्याम्प्रमाणजन्या इति पाठे भावे ल्युडिति बोध्यम् । एतावता प्रबन्धेन समपश्चां बुद्धिं निरूप्य सुखं निरूपयति । सर्वेषामिति । अनुकूलतया इच्छाविषयतया, तथा च सकलपुरुषीयन्छाविषयत्व सुखस्य लक्षणमित्यर्थः । दुःखं लक्षयति । प्रतिकूलतयेति । द्वेषविषयतयेत्यर्थः । अत्रापि सर्वेषामित्यनुषज्यते । तथा च सकल पुरुषीयद्वेषविषयत्वं दुःखस्य लक्षणं लभ्यते । इच्छायाः कार्मत्वं द्वेषस्य क्रोधत्वं प्रयत्नस्य कृतित्वं, लक्षणं योग्यम् ।

"

"

$

י1

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्तिसमन्वितः ।

७.१

विहितकर्मजन्यो धर्मः । निषिद्धकर्मजन्योऽधर्मः । बुद्धयादयोऽष्टा- वात्ममात्रगुणाः । बुद्धीच्छाप्रयत्ना नित्या अनित्याच । नित्या ईश्वरस्य । अनित्या जीवस्य । संस्कारस्त्रिविधः । वेगो भावना

।

I

।

।

H

[[५]]

ag

[[1]]

Melon Man v

न्या. उपायद्वेषः । धर्माधर्मो निरूपयति । विहितेत्यादिना । वेदविहितेत्यर्थः । नि- वा. प्रवृत्तिनिवृतिजीवनयोनियमभेदात् । विहितेति । इष्टसाधनत्वेन वेदबोधित इत्यर्थः। साक्षात्सुखसाधनत्वं पर्यवसितं लक्षणम् । तेन ज्योतिष्टोमादौ नातिप्रसङ्गः । नि- षिद्धेति । अनिष्टानि वेदबाधित इत्यर्थः । साक्षाद्दुःखसाधनत्वं पर्यवसित- लक्षणम् । तेन निषिद्धकर्मादौ नातिप्रसङ्गः । वेग इति । क्रियाजन्यत्वे सति क्रिया- जनकत्वं वेगलक्षणम् । गुरुत्वादिवारणाय सत्यन्तम् । विभागादिवारणाय विशेष्य- दलम् । पृथिव्यप्तेजोवायुमनी मात्रवृत्तितावच्छेदकसंस्कारविभाजकोपाधिमत्त्वं वा वेग-

नि. धर्म लक्षयति । विहितेति । विहितानि वेदविहितानि यानि कर्माणि यागादीनि तज्जन्यो धर्म इत्यर्थः । अप लक्षयत । निषिद्धेति । वेदनिषिद्धानि यानि कर्माणि कलअभक्षणागम्यार गजगुरापानादीनि तज्जन्यो निषिद्ध इत्यर्थः । युद्धयादीनामष्टानां गुणानामाश्रयमाह । बुद्ध्यादय इति । आत्मनो गुणा इत्युक्तौ समवेतत्वं षष्ठयर्थः । आत्मसमवेतगुणा इत्यर्थः । संस्कारं विभजते । संस्कार इति । वेगं लक्षयति ।

। वेग इति । पृथिव्यादिचतुष्टयम नोवतिरित्यत्र पृथिव्यादिचतुष्टयवृत्तिर्मनोवृत्तिब्ध इति पाठे तत्रार्थ वेगस्य स्वरूपकथनं, मनोवृतिरिति लक्षणम् । मनसि वर्तत इति मनोवृत्तिः । निरूपितत्वं सप्तम्यर्थः, मनोनिरूपितवृत्तित्वाश्रय इत्यर्थः । तत्त्वं बेगस्य लक्षणम् । ननु जन्यमार्थ कालोपाधिः मूर्तमानं दिगुपाधिः इति न्यायेन जन्यमाने कालिकसम्बन्धेन सर्व वर्तते, मूर्तमात्रे च देशिक विशेषणतासम्बन्धेन सर्व वर्तते । तथा

• मनोनिरूपितदेशिक सम्बन्धावसित्वस्य घटादौ सत्वादतिव्याप्तिरिति चेन्न । मनोनिरूपितसमवायसम्बन्धावसित्याश्रयत्वस्य विवक्षितत्वात् । मनोनिरूपित- “देशिक सम्बन्धावच्छिना या वृतिता तदाश्रयत्थं येगे वर्तते । तथा हि-यो येन सं- aara as वर्तते स सम्बन्धः तभिरूपिता तनिष्ठा या वृत्तिता तस्यामवच्छेदकः । यथा भूतले संयोगसम्बन्धेन घटो वर्तते चेत् भूतलनिरूपितायां घटनिष्ठायां वृत्तितायां संयोगसम्बन्धः अवच्छेदकः, अतो भूतलनिरूपित संयोगसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिताश्रयो घटः । प्रकृते च वेगः समवायसम्बन्धेन मनसि वर्तते, अतः मनोनिरूपितायां वेग- निष्ठायां वृष्तितायां समवायसम्बन्धोऽवच्छेदकः, अतो मनोनिरूपितसमवायसम्ब न्धात्वस्य येगे विद्यमानत्वक्ष्ये लक्षणसमन्वयः । नन्वेवमपि जाति- व्यक्त्योस्समवायसम्बन्धान्मनसि मनस्त्वजातिः समवायसम्बन्धेन वर्तत इति मनो- निरूपितसमवाय सम्बन्धावच्छिमवृत्तित्वाश्रयत्वस्य मनस्त्वात्मकजातौ विद्यमानत्वाद-

ול

व

।

I७२

तर्कसङ्ग्रहः

स्थितस्थापकश्चेति । वेगः पृथिव्यादिचतुष्टयमनोवृत्तिः । अनुभव-

[[7]]

Y

न्या. विद्वेति । वेदनिषिद्धेत्यर्थः । भावनां लक्षयति । अनुभवेति । अनुभवजन्य- त्वे सति स्मृतिहेतुत्वं भावनाया लक्षणम् । अन्धानुभवजन्यत्वे सतीति विशेषणानु- पादाने आत्ममनःसंयोगेऽतिव्याप्तिरात्ममनःसंयोगस्य ज्ञानमात्रं प्रत्यसमवायिकारण- त्वेन स्मृतिं प्रत्यपि कारणत्वादतस्तदुपादानम् । आत्ममनःसंयोगस्यानुभवजन्यत्वा- भावान्नातिव्याप्तिः । तावन्मात्रे कृतेऽनुभवध्वंसेऽतिव्याप्तिः । ध्वंसं प्रति स्वप्रतियोगिनः कारणत्वेनानुभवध्वंसस्याप्यनुभवजन्यत्वात् । अतः स्मृतिहेतुत्वोपादानम् । अनुभव. ध्वंसे स्मृतिहेतुत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । नन्वत्र विशिष्टबुद्धिं प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणता सकलतान्त्रिकमतसिद्धा । यथा दण्डविशिष्टबुद्धिं प्रति दण्डज्ञानं कारणम् । दण्डविशिष्टबुद्धिर्नाम दण्डप्रकारकज्ञानम् । तथा च दण्डप्रकारकयुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति दण्डज्ञानत्वेन कारणत्वमित्यापतितम् । दण्डप्रकारकबुद्धिर्दण्डी पुरुष इत्याकारकबुद्धि- वा. लक्षणम् । अनुभवजन्येति । अनुभववारणाय सत्यन्तम् । स्मृतिवारणाय विशेष्य- नि. तिव्याप्तिः । न व गुणत्वे सतीति विशेषणं दीयते, अतः मनस्त्वजातेर्गुणत्वाभावान्नाति- व्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि मनस्समवेतसङ्ख्यापरिमाणादौ मनोनिरूपितसमवाय- सम्बन्धावमिवृत्तित्वाश्रयत्वे सति गुणत्वरूप लक्षणस्य विद्यमानत्वादतिव्याप्तिरिति चैत्र, न वयं गुणत्वविशेषणं प्रक्षिपामः । किन्तु संस्कारत्वम्, तथा च मनो- निरूपितसमवायसम्बन्धावतिवाश्रयत्वे सति संस्कारत्वं येगलक्षणं पर्यव सनम् । भावनां लक्षयति । अनुभवेति । अनुभवजन्यत्वे सति स्मृतिहेतुत्वं भावनालक्षणम् । भावना हि अनुभवेन जन्यते स्मृति जनयति, अतः अनुभव जन्यत्वे सति स्मृतिहेतुत्वस्य भावनायां विद्यमानत्वात्, लक्षणसङ्गतिः अनुभवजन्यत्व- विशेषणानुपादाने आत्ममनस्संयोगे अतिव्याप्तिः, आत्ममनस्संयोगस्य ज्ञानसामान्यं प्रत्यसमवायिकारणत्वेन स्मृतिं प्रत्यपि कारणत्वात् अतस्तदुपादानम् । एवं वेदात्मम- नस्संयोगस्यानुभवजन्यत्वाभावान्नातिव्याप्तिः, तावन्मात्रोपादाने अनुभवध्वंसेऽतिव्या- प्तिः, ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वेनानुभवध्वंसस्यानुभवजन्यत्वात् । अतः स्मृति हेतुत्वमिति । अनुभवध्वंसे त्वनुभवजन्यत्वमात्रसत्वेऽपि स्मृतिहेतुत्वाभावात् नाति व्याप्तिः । नन्वत्र विशिष्टबुद्धिं प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणता सकलतान्त्रिकमत सिद्धा यथा । दण्डविशिष्टबुद्धिं प्रति दण्डज्ञानं कारणम्, दण्डविशिष्टबुद्धिर्नाम दण्डप्रकारकः” ज्ञानमित्यर्थः तथा च दण्डप्रकार कबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति दण्डज्ञानत्वेन कारणत्यं आपतितम् दण्डप्रकारकबुद्धिस्तु दण्डी पुरुषः इत्याकारिका बुद्धिः, तत्र दण्डज्ञानं कारणम् । न हि दण्डमजानानः पुमान् दण्डी पुरुष इति प्रत्येति । एवं च यत्र अयं दण्ड इति प्रत्यक्षानुभवो जातः, तदनन्तरं तादृशदण्डवानयं पुरुष इत्याकारक- प्रत्यक्षज्ञानमुत्पद्यते, तत्र दण्डी पुरुष इत्याकारकप्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिः । तद्धि

[[4]]

[[2]]

[[31]]

[[4]]

न्यायबोधिनी- वाक्यवृत्ति निरुक्तिसमन्वितः ।

[[७३]]

अन्या स्मृतिहेतुर्भावना । आत्ममात्रवृत्तिः। अन्यथाकृतस्य (स्थितस्य)

I

wwt

न्या. स्तन दण्डज्ञानं कारणम् । न हि दण्डमजानानः पुमान् दण्डी पुरुष इति प्रत्येति । एवं च यत्रायं दण्ड इति प्रत्यक्षं जातं तदनन्तरं दण्डी पुरुष इत्याकारकप्रत्यक्ष- मुत्पन्नं तत्र दण्डी पुरुष इत्याकारकप्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिः । तद्धि स्वाव्यवहितपूर्वक्षणोत्पन्न- दण्डज्ञानात्मानुभवजन्यं जनिष्यमाणे दण्डी पुरुष इत्याकारकस्मरणे कारणं च स्मृतिं प्रत्यनुभवस्य कारणत्वात् । तथा चानुभवजन्यत्वे सति स्मृतिहेतुत्वरूपभावना- लक्षणस्य गथोकदण्डी पुरुष इत्याकारकानुभवे विद्यमानत्वादतिव्याप्तिरिति चेन्न । अत्र श्रमः । अनुभवजन्यत्वं अनुभवनिष्ठकारणता निरूपितकार्यताश्रयत्वम् । तत्र कारणतायामनुभवत्वावच्छिन्नत्वं निवेश्यते । तथा चानुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपि- वा. वलम् । अन्यथाकृतस्येति । पूर्वसंयोगाद्विजातीयसंयोगवत इत्यर्थः । पुनरिति । नि. स्वाव्यवहितपूर्व क्षणोत्पन्नदण्डज्ञानात्मकानुभवाज्जन्यते । किश्च जनिष्यमाणे दण्डी

孪

पुरुष इत्याकारकस्मरणेsपि कारणं भवति । स्मृतिं प्रत्यनुभवस्य कारणत्वात् । तथा व अनुभवजन्यत्वे सति स्मृतिहेतुत्वस्य लक्षणं यथोक्तदण्डी पुरुष इत्याकारक- प्रत्यक्षानुभवेऽतिव्याप्तिरिति चेत् तत्र धूमः । अनुभवजन्यत्वं च अनुभवनिष्ठकार- णतानिरूपित कार्यताश्रयत्वम् । तत्र कारणतायां अनुभवत्वावच्छिनत्वं निवेश्यते । तथा सति अनुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वमनुभवजन्यत्वं इति फलति । अतो नोक्तातिव्याप्तिः । यथा । दण्डप्रकार कबुद्धित्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपिता दण्डज्ञाननिष्ठा या कारणता तस्यां न दण्डानुभवत्वमवच्छेदकम् । कुतः दण्डानु- भवादिवदण्डस्मरणादपि दण्डप्रकारकज्ञानोत्पत्या दण्डप्रकारक बुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति अनुभवस्मरणसाधारणेन दण्डज्ञानत्वेनैव दण्डज्ञानस्य कारणतायाः स्वीकार्यत्वेन दण्डज्ञानत्वस्यैव तदवच्छेदकत्वात् । तथा च अनुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपित- कार्यareerata arthप्रत्यक्षानुभवे अविद्यमानत्वान्नातिव्याप्तिः । भावनायां त्विदं लक्षणं वर्तते । तथा हि । अनुभवेनैव भावनाख्यसंस्कारोत्पत्त्या भावनात्वावच्छिन्नं प्रति अनुभवस्य अनुभवत्वेनैव कारणतया भावनात्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपितानुभवनिष्ठा या कारणता, तस्यामनुभवत्वमेवावच्छेदकम् । अतोऽनुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपितका- येतायत्वं भावनायां वर्तत इति नासम्भवः । नन्वेवं सति स्मृतिहेतुः वनिवेशनं व्यर्थमा- पद्यते, तद्धि अनुभवध्वंसे अतिव्याप्तिवारणाय प्रागुपात्तम् । यथोक्तानुभवजन्यत्वविव- क्षायामनुभवध्वंसेऽतिव्याप्तिः न प्रसज्यते । तथा हि ध्वंसत्वावच्छि । प्रति प्रतियो गिनः कारणत्वं प्रतियोगित्वेन रूपेण अथवा ध्वंसवृत्तित्वावच्छि. प्रति तत्प्रति- योगिन्य के स्तत्तद्वपतित्वेन कारणत्वमित्येवं ध्वंसप्रतियोगिनोः कार्यकारणभावः, तथा व ध्वंसनिष्टकार्यतानिरूपितानुभवनिष्ठा या कारणता तस्यां प्रतियोगित्व- मवच्छेदकम् । अथवा तत्तद्वपतित्वम् । न त्वनुभवत्वम् । अपसिद्धान्तादन्यत्र

!

[[3]]

1+

[[७४]]

तर्कसङ्ग्रहः

पुनस्तादवस्थ्यापादकः स्थितस्थापकः । कटादिपृथिवीमात्रवृत्तिः ।

न्या.तकार्यताश्रयत्वमनुभवजन्यत्वमिति फलितम् । अतो नातिव्याप्तिः । तथा हि । दण्डप्रकारकयु द्वित्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपितदण्ज्ञाननिश या कारणता तस्यां न दण्डानु भवत्वमवच्छेदकं दण्डानुभवात् दण्डस्मरणादपि दण्डप्रकारकयुद्धेरुत्पत्तेः । अतो दण्डप्रकारकयुद्धित्वावच्छिन्नं प्रत्यनुभवस्मरणसाधारणदण्डज्ञानत्वेनैव दण्डज्ञानस्य का- रणतायाः स्वीकरणीयत्वेन दण्डज्ञानत्वस्यैव तदवच्छेदकत्वात् । तथा चानुभवत्याच- च्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वस्य यथोकप्रत्यक्षानुभवेऽभावान्नातिव्याप्तिः । भा वनायां तु लक्षणमिदं वर्तते । तथा हि । अनुभवेनैव भावनाख्यसंस्कारोत्पत्या भाव नात्वावच्छिन्नं प्रत्यनुभवस्यानुभवत्वेनैव कारणतया भावनात्वावच्छिन्नकार्य तानिरूपि- तानुभवनिष्ठा या कारणता तस्यामनुभवत्वसवच्छेदकम् । अतोऽनुभवत्वावच्छिन्नकारण- तानिरूपित कार्यताश्रयत्वं भावनायां वर्तत इति नासम्भवः । नन्वेवं स्मृतिहेतुत्वविशेषणवै-

मापद्यते । तद्धनुभवध्वरोऽतिव्याप्तिवारणाय प्रागुपात्तम् । न हि यथोकानुभव- जन्यत्वविवक्षायामनुभवध्वरोऽतिव्याप्तिः प्रसभ्यते । तथा हि । यंसत्वावच्छिनं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वं प्रतियोगित्वेन रूपेण तत्तदसत्वावच्छिनं प्रति तत्तत्प्रतियो गिव्यस्ततव्यक्तित्वेन कारणत्वमित्येवं ध्वंसप्रतियोगिनोः कार्यकारणभावः । तथा च ध्वंसनि कार्यतानिरूपिता यानुभवनिष्ठा कारणता तस्यां प्रतियोगित्वमवच्छेदकं तत्ततित्वं च । न त्वनुभवत्वमपीति सिद्धान्तात । अन्यत्र दूषितत्वात् । तथा चानु. घा. पूर्वसंयोग सजातीयसंयोगासमवायीत्यर्थः । तथा च पूर्वसंयोगविजातीयसंयोगनाश- नि. दूषितत्वाच तथा च अनुभवत्वावच्छिनकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वरूपानुभव- जन्यत्व विशेषणविरहेणैवानुभवध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणसम्भवात्कृतं स्मृतिहेतुत्वप्रवेशनेने- ति चेत्र । स्मृतावतिव्याप्तिवारणायैव तद्विशेषणप्रवेशनात् । तथा हि । स्मृ- तिं प्रत्यनुभव एव कारणम्, न तु स्मृतिरपि असो घटत्वावच्छिन्नस्मृति प्रति घूटानु- भवस्य घटानुभवत्वेनैव कारणत्वम्, न तु घटज्ञानत्वेन तथा च घटस्मृति निष्ठकार्यता- निरूपिता या घटानुभवनिष्ठा कारणता तस्यां घटानुभवत्वमवच्छेदकम् । तेनानुभव- त्वावच्छिनकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वस्य स्मृतौ विद्यमानत्वादतिव्याप्तिः । अत- तद्वारणाय स्मृतिहेतुत्वमुक्तम् । न हि स्मृतिः स्मृतिहेतुः अतः न तत्रातिव्याप्तिरिति । स्थितस्थापकं लक्षयति । अन्यथेति । अन्यथा प्रकारान्तरेण, पूर्वावस्थानभिन्नावस्थान इति यावत् । वैशिष्टयं तृतीयार्थः स्थितस्येत्यत्र प्राधात्वर्थावस्थानेऽन्वेति कप्रत्ययार्थः आश्रयः, निष्टत्वं षष्ठयर्थः, सा अवस्था अवस्थानं यस्य तस्य भावः तादवस्थ्य तदवस्थानवत्त्वं तदवस्थानमिति यावत् । तथा च पूर्वावस्थानभिन्नावस्थानाश्रयीभूत- व्यक्तिनिष्टपूर्वावस्थानसम्पादकत्वं स्थितस्थापकत्वमिति यावलक्षणं पर्यवसन्नम् । अन्य- था कृतस्येति पाठे तु अन्यथा प्रकारान्तरेण पूर्वावस्थानभिन्नावस्थानत्वेनेत्यर्थः ।

1न्यायबोधिनी-वाक्यवृत्ति-निरुक्तिसमन्वितः ।

[[७५]]

चलनात्मकं कर्म । ऊर्ध्वदेशसंयोगहेतुरुत्क्षेपणम् । अधोदेशसंयोग- हेतुरपक्षेपणम् । शरीरसन्निकृष्टसंयोगहेतुराकुञ्चनम् । विप्रकृष्टसंयो- गहेतुः प्रसारणम् । अन्यत्सर्वं गमनम् । नित्यमेकमनेकानुगतं

[[1]]

" 17

Sayesha

ANNA Help wings

न्या. भवत्वावच्छिनकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वरूपानुभवजन्यत्वविरहेणैवातिव्याप्तिवा

रणसम्भवात्कृतं स्मृतिहेतुत्वविशेषणेनेति चेन्न । स्मृतावतिव्याप्तिवारणायैव तद्विशे- घणप्रवेशात् । तथा हि । स्मृतिं प्रत्यनुभव एवं कारणं । न तु स्मृतिरप्यतो घटस्मृतित्वावच्छिन्नं प्रति घटानुभवस्य घटानुभवत्वेनैव कारणत्वम् । न तु घटज्ञान- त्वेन । तथा च घटस्मृतिनिष्ठकार्यतानिरूपिता या घटानुभवनिष्ठा कारणता तस्यां घटानु- भवत्वं अवच्छेदकम् । तेन अनुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वस्य स्मृतौ विद्यमानत्वादतिव्याप्तिवारणाय स्मृतिहेतुत्वं उक्तम् । न हि स्मृतिः स्मृतिहेतुः । अतः न तत्रातिव्याप्तिरित्यलं पत्रवतलजकल्पानल्पजल्पनेन । सामान्यं निरूपयति । नित्यमकमिति । नित्यत्वे सत्यनेकसमवेतत्वं सामान्यलक्षणम् । नित्यत्वानुपादाने संयोगादावतिव्याप्तिः । तत्रापि अनेकसमवेतत्व सत्त्वात् । तद्वारणाय नित्यत्वविशे- पणम् । अनेकसमवेतत्वानुपादाने आकाशादावतिव्याप्तिस्तद्वारणायाने कसमवेतत्व- विशेषणम् । अनेकत्वानुपादाने जलपरमाणुरूपादौ अतिव्याप्तिः अतः अनेकेति । वा. कत्वं सति पूर्वसंयोगम्रजातीय संयोगजनकत्वं पर्यवसितम् । क्रियावारणाय सत्यन्तम् । विभागवारणाय विशेष्यदलम्। संस्कारः सर्वोऽप्यनित्यः । गुणान्निरूप्य कर्मणां लक्षण- माह । चनात्मकमिति । संयोगविभागानुकूलमित्यर्थः । नित्यमिति । ध्वंसा- प्रतियोगित्वं नित्यत्वम् । एकमनेकानुगतमिति । स्वरूपतोऽनेकानुगतमित्यर्थः । न तु सामान्यरूपेणेति भावः । अनेकानुगतत्वं च समवायेनानिकवृत्तित्वम् । तथा च नि. प्रकारत्वं तृतीयार्थः कृञ्धात्वर्थः कृतिः प्रत्ययार्थो विषयः शेषं पूर्ववत् । तथा न्य पूर्वावस्थानभिश्रावस्थानवत्प्रकारककृतिविषयीभूतव्यक्तिनिष्टपूर्व देशाव स्थानसम्पा- दकत्वमिदानीं स्थितस्थापकलक्षणं पर्यवस्यतीति बोध्यम् । ऊर्ध्वदेशेति । क्रियाया विभागः, ततः पूर्वदेश संयोगनाशः, ततः उत्तरदेश संयोगोत्पत्तिः इति क्रमः । स चो- तरदेश संयोगः यद्यूर्ध्वदेशसंयोगः स्यात् तदा तादृशसंयोगजनकी भूतमुत्क्षेपणमि- ‘त्युच्यते । एवमुत्तरत्रापि बोध्यम् । सामान्यं लक्षयति । नित्यमिति । अनेकानुग- तत्वं अनेकसमवेतत्वं अनेक निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वं इति यावत् । नित्यद्रव्यवृत्तय इत्यत उपरिष्टात् विशेषा इत्यतोऽधस्तात् क्वचित्पुस्तकेषु व्यावर्तकाः इत्यस्ति । तत्रापि आङ्पूर्वकवृतुधानोरितरभेदानुमितिरर्थः । अकप्रत्ययस्य जनकत्व - मर्थः । तथा च इतरभेदानुमितिजनक इति फलितम् । विशेषा हि परमाणुषु परस्प- रमेदानुमितिं जनयन्ति, अयं परमाणुः इतरपरमाणुभ्यो भिद्यते एतद्विशेषादिति

,

[[51]]

[[1]]

·७६

तर्कसङ्ग्रहः

सामान्यम् परं सत्ता । अपरं द्रव्यत्वादि । नित्यद्रव्यवृत्तयो व्यावर्तका विशेषाः । नित्यसम्बन्धः समवायः । अयुतसिचवृत्तिः । ययोर्मध्य एकमविनश्यदवस्थमपराश्रितमेवावतिष्ठते तावयुत- सिद्धौ । यथा अवयवावयविनौ, गुणगुणिनौ, क्रियाक्रियावन्तौ, जातिव्यक्ती, विशेषनित्यद्रव्ये चेति । अनादिः सान्तः प्रागभावः ।

५ AI (Saf

Th "”

ן

।

[[4]]

॥

fi

Fe "” 1

M

५.

न्या. नित्यद्रव्यवृत्तय इति । नित्यद्रव्येषु परमाण्वादिषु वर्तमानाः । अत एव व्यावर्त- काः इतरभेदानुमितिहेतवः । नित्यद्रव्यवृत्तित्वरूपपक्षधर्मताप्रयोज्येतरभेदानुमाप- कताशालिन इत्यर्थः । नित्यद्रव्यनिष्ठविशेष्यतानिरूपितैकमात्रवृत्तिभेदानुमितिजनकता- वच्छेदकप्रकारताश्रयत्वं विशेषाणां लक्षणमिति भावः । पार्थिवपरमाणौ जलादिभेदानु- मापकगन्धेऽतिव्याप्तिवारणाय एकमात्रवृत्तित्वं भेदविशेषणम् । घटादौ तदितरभेदानु- मापके सद्रूपादावतिव्याप्तिवारणाय निपितान्तम् प्रकारताविशेषणम्। एतेन व्यावर्त - का terer freesoयविशेष्यकेतरभेदानुमितिप्रयोजका इत्यर्थकतया लक्षणपरत्वेन साफल्येsपि नित्यद्रव्यवृत्तय इति विफलमेव स्वरूपाख्यानस्यापि कृतत्वादिति प्रत्यु- तम् । ययोर्मध्य इति । यत्रिकालनिरूपिताधेयतासामान्यं यदवच्छिन्नं तदुभया- था. नित्यत्वे सत्यनेकसमवेतत्वं तस्वं पर्यवसितम् । तत् द्विविधम् । परमपरखेति । तदेवाह । परमित्यादिना । विशेषाणां स्वरूपमाह । गित्यद्रव्येति । व्यावर्तका आश्रयाणां परस्परं भेदानुमितिजनकाः । तथा हि । अयं पृथिवीपरमाणुरितरपरमा- णुभ्यो भिद्यते एतद्विशेषादित्यनुमाने हेतुत्वं बोध्यम् । लक्षणं तु सामान्य भिन्नत्वे सति सामान्यशून्यत्वे सति समवेतत्वम् । अथवा स्वतो व्यावृत्तत्वम् । नित्य इति । संयोगा- दिवारणाय नित्यत्वम् । गगानादिवारणाय सम्बन्ध इति सम्बन्धत्वं स्वरूपत्वावचिछन्नसा- सर्गिकविषयताश्रयत्वम् । तेन गगनादीनां स्वरूपत्वेन सम्बन्धित्वेपि न क्षतिः । ययोरिति । अधिनश्यदिति । विनाशपर्यन्तमित्यर्थः । एकं अवयव्यादिकम् । अपरं अवयवादि । आश्रितमेवेति । अवयवादिकं परित्यज्यावयव्यादिकं नैव तिष्ठति । भूतलादिकं परित्यज्य घटादिकं तिष्ठतीति तौ नायुत सिद्धाविति भावः । अनादिरिति । आदिरहितः । आदिरुत्पत्तिः । सान्त इति । अन्तो ध्वंसः । प्रतियोगितासम्बन्धेन तद्वान् । तथा चोत्पत्तिशून्यत्वे सति ध्वंसप्रतियोगित्वं प्राग- नि. तत्प्रकारः । समवायं लक्षयति । नित्यसंवन्ध इति । नित्यत्वे सति सम्बन्धत्वं समवायस्य लक्षणम् । संयोगे अतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । आकाशादावतिव्याप्ति- वारणाय विशेष्यांश कौ तावयुतसिद्धौ तदाह । ययोरिति । तन्तुपदयोर्मध्ये पटः तन्त्वाधित एवावतिष्ठते । अतस्तावयुक्त सिद्धावित्यर्थः । तत्रधियाः समवायप्रतियो- गिनः, आधाराः समवायानुयोगिन इति बोध्यम् । अनादिरिति । आदिरुत्पत्तिः

}न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति-निरुक्तिसमन्वितः ।

[[1]]

[[७७]]

उत्पत्तेः पूर्व कार्यस्य । सादिरनन्तः प्रध्वसाभावः । उत्पत्तेरनन्तरं कार्यस्य । त्रैकालिकः संसर्गाभावोऽत्यन्ताभावः यथा भूतले घटो

। नास्ति इति तादात्म्यावच्छिन्नप्रतियोगिता का भावोऽन्योन्याभावः ।

HT

M+

• ५

.

ק 12

। THY LI

WIJ

· JL । MAY IN HALKINGRAY KALA WA La pig v

।

न्या. न्यतरत्वमयुतासिद्धत्वमित्यर्थः । त्रैकालिकेति । प्रागभावाप्रतियोगित्वे सतिं ध्वंसा- प्रतियोगित्वे सत्यन्योन्याभावभिन्नत्वे सत्यभावत्वमत्यन्ताभावस्य लक्षणम् । ध्वंस- प्रागभावान्योन्याभादाकाशादीनां वारणाय यथाक्रमं विशेषणोपादानम् । वस्तुतस्तु सं- सर्गाभावत्वं तादात्म्यभिन्न सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावत्वम् । ध्वंसप्रागभावयोव न संसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वमिति तेनैव तद्वारणे त्रैकालिकेति स्वरूपाख्यान-

वा. भावत्वम् । घटादिवारणाय सत्यन्तम् । गगनादिवारणाय विशेष्यदलम् । सादि- रिति । उत्पत्तिमानित्यर्थः । अनन्तः ध्वंसाप्रतियोगी । इदं च स्वरूपकर्तिनम् । तेन नात्माश्रयः । उत्पत्तिमत्वे सति अभावत्वं लक्षणम् । अत्यन्ताभावादिवारणाय सत्यन्तम् । घटादिवारणाय विशेष्यदलम् । त्रैकालिकेति । भूतभविष्यद्वर्तमानरूप त्रिकालवृत्तिरित्यर्थः । नित्य इति भावः । संसर्गेति । तादात्म्या तिरि केत्यर्थः । तथा चोकसंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वं अत्यन्ताभावलक्षणम् । नित्य- त्वं स्वरूपकथनम् । परमाण्वादिवारणायाभावात्वस्यावश्यकतया नित्यत्वस्य व्यर्थत्वात् Fear संसर्गेति । अन्योन्याभावभिन्नाभावत्वमित्यर्थः । तेन घटान्योन्याभावाभावस्य अन्योन्याभावस्वरूपत्वेन तादात्म्यातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वेऽपि नान्यो.. न्याभावेऽतिव्याप्तिः । इत्थं व ध्वंसादिवारणाय त्रैकालिकेति । घण्टो नास्तीति । इत्यादिप्रतीतिसिद्ध इत्यर्थः । एवमप्रेsपि । अत्रेदं तत्त्वम् । घटान्योन्याभावानां स्वास्यन्ताभावस्वरूपत्वेऽपि न तेषामत्यन्ताभावलक्षणलक्ष्यतेति न तेषां भेदा अत्यन्ता- भावशरीरे निवेशनीयाः । अत एव तेषामन्योन्याभावलक्षणलक्ष्यत्वेनोपन्यासो यथा घटः पटो न भवतीत्यनेन । घटात्यन्ताभावानां स्वावच्छिन्नभिन्नभेदादिस्वरूपत्वेऽपि न तेषां भेदास्तत्र निवेशनीयाः । अत एव तेषां अत्यन्ताभावलक्षणलक्ष्यत्वेनोपन्यासो यथा भूतले घटी नास्तीत्यनेन । इत्थं वात्यन्ताभावलक्षणप्रविष्टमन्योन्याभावभिन्नत्वं ना न्योन्याभावसामान्यभेदोऽपि न्योन्याभाव सामान्यभेदोऽपि त्वलक्ष्यत्वेनाभिप्रेताना घटादिभेदानां विशिष्यैवेति । इय-

,

नि. तच्छून्यत्वमनादित्वम् । सान्तत्वं च विनाशप्रतियोगित्वम् । सादित्वमुत्पत्तिमत्त्वम्,” अनन्तत्वं विनाशाप्रतियोगिलम् । त्रैकालिकत्वे सति संसर्गाभावत्वं अत्यन्ताभावस्य लक्षणम् । लोके हि संसर्गाभावस्त्रिविधः । प्रागभावः प्रध्वंसाभावः अत्यन्ताभावश्च इति । तन्त्र त्रैकालिकसंसर्गाभावोऽत्यन्ताभाव एव न प्रागभावध्वंसाभावी इति नानुपपतिः। भूतले घटी नास्तीति प्रतीतिविषयीभूतो योऽभावः सोयत्यन्ताभाव

}७८

तर्कसङ्ग्रहः

यथा घटः पटो न भवति इति । सर्वेषामपि पदार्थानां उक्तेष्वे- वान्तर्भावात् सप्तैव पदार्थाः इति सिद्धम् ॥

न्या. मेवेति बोध्यम् । तादात्म्येति । अभाववयवारणाय विशेषणम् । घटाभाववान्नेति

प्रतीतिविषयदादिवारणाय विशेष्यम् । ननु सादृश्यादीनामतिरिक्तपदार्थानाममि- रूपणेन न्यूनतेत्यत आह । सर्वेषामिति । तद्भिन्नन्वविशिष्टतभूयोधर्मरूप सा- arraft everपत्वेन नातिरिक्तत्वमेवमन्येषामप्यूह्यम् । काणादेति । arratri काणादं काणादन्यायमते इति द्वन्द्वगर्भकर्मधारयः । कणादप्रोक्तगौतमप्रो- कमतयोरिति यावत् । काणादन्यायाभिन्नमतद्वयविषयक बालसमवेताभिन्नव्युत्पत्ति- सिद्धप्रयोजकान्नम्भाभिन्नविद्वन्निष्ठभूतकालीन कृतिविषयाभिस्तर्कसङ्ग्रहाख्य ग्रन्थ इत्य-

न्वयबोधः ॥

शनीयम्

वा. मेव रीतिरन्योन्याभावलक्षणेऽप्यथा। तादात्म्येति । अत्यन्ताभावभिश्राभाव इत्यर्थः । तेनात्यन्ताभाववद्भभेदस्यात्यन्ताभावत्वेऽपि नातिव्याप्तिः । अत्रापि नित्यत्वं निवे. ध्वंसादौ नातिव्याप्तिः । न्यायनये षोडशपदार्थोपि न सप्तत्वहानि- रित्याह । सर्वेषामिति । प्रमाणादीनामित्यर्थः । तथा च कणादन्याय मतयोरविरोध

नि. इत्यर्थः । अन्योन्याभाव लक्षयति । तादात्म्येति । तादात्म्यमवच्छेदक सम्बन्धः, प्रतियोगिताको योऽभावः सोऽन्योन्याभाव इत्यर्थः । घण्टे हि पटतादात्म्यं

नास्ति, किन्तु तादात्म्य सम्बन्धावच्छिन्नपटनिष्ठप्रतियोगितानिरूपकाभाव एव वर्तते । स एवान्योन्याभावः । येन सबन्धेन यन्नास्तीत्युच्यते तभिप्रतियोगितायां स सं- बन्धisreछेदकः । यथा भूतले संयोगसम्बन्धेन घटो नास्तीत्युभ्यमाने संयोग सम्बन्धा- वच्छिमघटनिष्ठप्रतियोगिता निरूपकाभावोऽस्तीत्यर्थः । तादृशाभावीयघदनिष्प्रप्रति- योगितायां संयोगसम्बन्धस्यावच्छेदकत्वात् प्रकृते घटतादात्म्येन पटो नास्तीत्यु- माने तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नपटनिष्ठप्रतियोगिता निरूप का भावोऽस्तीत्यर्थः । ता- दशाभावीय प्रतियोगितायां तु तादात्म्यसंयन्त्रस्यावच्छेदकत्वादिति लक्षणसमन्वयः । घटः पढो न भवतीति प्रतीतिविषयीभूताभाव एवान्योन्याभाव इत्यर्थः । ननु प्रमाः

। णप्रमेयेति सूत्रे षोडश पदार्था उताः । तत्कथमिह सप्तपदार्थ इत्यत आह । सर्वेषामेवेति । यथायथं यथायोग्यम् । अन्तर्भावादिति । अन्तभीवप्रकारथ दीपिकायां दर्शितः । इह तु विस्तरभयान लिख्यते । इति सर्व समजसम् ॥

[[1]]

[[11]]

[[१५]]

+r

न्यायबोधिनी - वाक्यवृत्ति- निरुक्तिसमन्वितः ।

काणादन्यायमतयोर्वालव्युत्पत्तिसिद्धये । अन्नम्भट्टेन विदुषा रचितस्तर्कसङ्ग्रहः ॥

इति तर्कसङ्ग्रहः समाप्तः ॥

[[७९]]

IF 1

++

[[५]]

puran

न्या.

कृष्णावलम्बिनो गाः पुषो गोवर्धनस्तमभ्यर्चनं । विपुलाभीरसभाजनजनितबुधेन्द्रस्तवाभिरचनाभिः ॥

इति तर्कसङ्ग्रहव्याख्या न्यायबोधिन्याख्या सम्पूर्णा ॥

या इति भावः । तदेवाह । कणादेति ॥

नि.

इति रुशास्त्रिकृतवाक्यवृत्तिसञ्ज्ञिततर्कसङ्ग्रहव्याख्या समाप्ता ॥

अयुक्तर्माप शास्त्रज्ञा यदुक्तं पुनरुक्तिमत् । बालबोधनिमित्तार्थ क्षम्यतां तदशेषतः ॥

इति निरुक्तिः समाप्ता ॥

เTHURA.J

तर्कसङ्ग्रहदीपिका ।

H

ALL

नीलकण्ठप्रकाशिका - रामरुद्रीय नृसिंहप्रकाशिका - पट्टाभिरामप्रकाशिकासमन्विता ।

विश्वेश्वरं साम्बमूर्ति प्रणिपत्य गिरां गुरुम् । टीकां शिशुहितां कुर्वे तर्कसङ्ग्रहदीपिकाम् ॥

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका ।

बन्दे गुरुं शिवं साम्यं दक्षिणामूर्तिमव्ययम् ।

यद्रन्दनेन मन्दोऽपि विन्देद्गुरुसमानताम् ॥

प्रारिप्सितग्रन्थस्य निर्विघ्नपरिसमाप्तये समाचरितं मङ्गलमीश्वरनत्यात्मकं शि- व्यशिक्षायै निवचिकीर्षितं प्रतिजानीते । विश्वेश्वरमिति । गिरां गुरुं निखिल-

रामरुद्रीयम् ।

तातस्य तर्कसरसीरुह्काननेषु रामेश्वरस्य तरणेश्वरणौ प्रणम्य ।

श्रीरामरुद्रमुकृती कृतिनां हिताय लीलावशात् किमपि कौतुकमातनोति ॥ अथ पण्डितशिरोमणिरन्नम्भट्टाख्यो निजनिर्मिततर्कसङ्ग्रहव्याख्यानं चिकीर्षुः निर्विघ्नपरिसमाप्तये कृतं मङ्गलं शिष्यशिक्षायै ग्रन्थतो निबध्नाति । विश्वेश्वर मित्या- नृसिंहमकाशिका ।

ध्यात्वा श्रीमातृपादाब्जे दीपिकायाः प्रकाशिका । श्रीरायनरसिंहेन पण्डितेन चिकीर्ष्यते ॥

तत्र प्रारिप्सितग्रन्थविरामविरोधिविघ्नव्यूह विश्वंसन विचक्षणां विश्वनाथादिवि- नुतिं शिष्यशिक्षार्थ आदौ प्रन्थतः निवध्य शिष्यावधानाय प्रारिप्सितं प्रतिजानीते । विश्वेश्वरमित्यादिना । विश्वस्य प्रपश्वस्य ईश्वरं सृष्टयादिकतीरं इत्यर्थः । एते-

H

पट्टाभिरामप्रकाशिका ।

इन्द्रादिवृन्दारकवृन्दमूर्ध्नि भ्राजिष्णुकोटीरमणिप्रभाभिः । नीराजिताम्भोरुहपादपीठं वन्दे शिवं स्वेष्टफलागमार्थम् ॥

इह खलु अन्नम्भट्टाख्यो विबुधः स्वप्रारिप्सितप्रकरणपरिसमाप्तिपरिपन्थि - प्रत्यूहनिकर निर्वापणाय निरन्तरनिश्रेयसाधिगमाय परमेश्वरप्रणामलक्षणं मङ्गलमुपनि बध्नाति । विश्वेश्वरमिति । सन्तोषातिशयकालीना प्रार्थना झटिति स्वाभीष्टघट

[[11]]

Iرش

८२.

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

lebogen

TR 111 1

W why

♪ dur The

• १

Mohith

[[1]]

नी. विद्यानामुपदेष्टारम् । इदमपि ईश्वरे विशेषणम् । गिरं गुरुम् इति पाठे तु सरस्वती विद्यागुरुं च प्रणिपत्य इत्यर्थो बोध्यः । स्वमन्यस्येतरमन्थेनागतार्थतां दर्शयति । रा. दिना । विश्वेश्वरं जगनियन्तारं, साम्बमूर्ति, अम्बा पार्वती तत्सहितविप्रहं गिरा वेदरूपवाचां गुरुं उपदेष्टारम् । गिरं गुरुमिति कचित् पाठः, तत्र सरस्वती गुरुं नेत्यर्थः । प्रणिपत्य नमस्कृत्य । स्वापकर्षबोधानुकूलव्यापारः नमः पदार्थः । स च मानसस्थले आत्ममनस्संयोगः, वाचिकस्थले वानूपः कायिकस्थले क्रियारूपः इति विशेषो मन्तव्यः । प्रणिपूर्वकपतृ धातोरप्येष एवार्थः । न च नमस्कृत्येत्यत्र कृञ्धातुना यत्नसाधनात् व्याख्येयग्रन्थे तद्बोधकपदाभावात् नेयं व्याख्या समतेति शङ्कनीयम् । त्वाप्रत्यय प्रकृतिकपदत एव तोकस्य सत्त्वात् । कर्तरि कृदिति सामान्य सूत्रेण कृत्प्रत्ययमात्रस्यैव कर्तृबोधकत्वावधारणात् । कर्तुश्च कृतिमद्रूपत्वात् । उत्तरकाली- नत्वमपि यपोऽर्थः । तत्र चोत्तरत्वे प्रतियोगितया प्रकृत्यर्थस्य पूर्वोकनमः पदार्थस्या- न्वयः । तस्य चानुयोगितया, “वसाधिकरणकालस्य चाधेयतया, प्रतियोगितया प्रति- ज्ञावाक्यार्थे धात्वर्थेऽन्वयः । एवं सर्वत्रानुसन्धेयं, प्रतिज्ञायास्तु फलं शिष्यावधानम्, टीकामित्यस्य व्याख्यामित्यर्थः । शिशुहितत्वं च व्याख्याया बालबोधकत्वेन मन्त नू. नेश्वरे अनुमानप्रमाणं सूचितम् । तथा हि कार्य कृतिजन्यं कार्यत्वात् घटवत्, भूतानां स्थितिः पतनप्रतिबन्धकप्रथमप्रयुक्ता हि स्थितित्वात् नितम्बावलमम् पुत्रादि- स्थितिवत् प्रपचनाशः प्रयत्नजन्यः नाशत्वात् अस्मददिकर्तृकशत्रुनाशवदित्यनुमा. नात्, कृतिजन्यत्वसिद्धौ तद्वद्भककृत्याश्रयत्वस्य इतरेषां बाधात् तदाश्रयतया ईश्वर- स्य सिद्धिः इत्येतेन ईश्वरे प्रमाणाभावात्तद्विषय कमशळान्चरणमयुक्तमिति शङ्का निरस्ता । ईश्वरे अनुमानरूपप्रमाणप्रदर्शनं चोपलक्षणम् । ‘मतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति तद्विजिज्ञासस्य । तब्रह्मेति’ इत्यादिश्रुतिरपि ईश्वरें प्रमाणमिति बोध्यम् । नमस्कार्यस्य विश्वनाथस्य सन्तुष्टतां सूचयितुमाह । साम्बमूर्तिमिति । अम्बया सहिता मूर्तिः यस्येति व्युत्पत्या अर्धनारीश्वरस्य पार्वत्यालिखितशरीरस्य शिवस्य वा लाभात् । तादृश- विश्वनाथं प्रणम्येत्यर्थलाभः । ननु गणाधिपतेरेव विनाशकत्वात् विघ्ननाशार्थं कथं विश्वनाथनमस्कारः कृत इति चेन्न । ‘गणेभ्यो गणपतिभ्यश्च वो नमो नम’ इत्यादि- श्रुत्या शिवस्यापि गणपतित्वप्रतिपादनात् । वाग्देव्याः विद्यागुरोश्व प्रसादाभावे इष्टसिद्धिर्न भवतीति तदर्थं तां तं च प्रणमति । गिरं गुरुमिति । वाग्देवी विद्या- गुरुश्चेत्यर्थः । प्रणिपत्येत्यस्य काकाक्षिन्यायेन उनयत्राप्यन्वयः । शिशुहितामिति ।

[[3]]

प. नापटीयसीति मत्वाह । साम्बमूर्तिमिति । अम्बया संहिता साम्बा तादृशी मूर्तिर्यस्येति बहुव्रीहिः । उत्तरपदलक्षणय मूर्तिपदस्यैव अम्बाविशिष्टमूर्तिविशिष्टार्थ-

[[1]]

कत्वम् । विश्वेश्वरमित्यत्र द्वितीयार्थी विशेष्यत्वम् । प्रणिपत्येत्यत्र प्रणिपूर्वक पतलू-

M

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

wh

M

[[1]]

[[૮૨]]

नी. शिशुहितामिति । तर्कसङ्ग्रहदीपिकां तर्कसङ्ग्रहार्थप्रकाशिकाम्। आचरितस्य मङ्गळस्य रा. व्यम् । तर्कसङ्ग्रहदीपिकेति । ग्रन्थनं च लोके स्वकीर्त्यनुवृत्तिमभिप्रेत्य । प्रतिज्ञा च स्वकर्तव्यत्वेन वस्तुनिर्देशः । अथात्र नमस्कार्यगणपतिप्रभृतीनामिव अपकर्षबोधा- र्थकात्वर्थतावच्छेदकफलशालित्वेन कर्मत्वोपपत्तावपि जन्यज्ञानानधिकरणस्य ईश्वर- स्य कथं कर्मत्वम् । नित्यज्ञानस्य धात्वर्थतावच्छेदकफलत्वाभावात् नमस्कारानुद्देश्य- स्यापि तादृशबोधाधिकरणस्य कर्मत्वापत्तिः । न च ’ कर्तुरीप्सिततमं कर्म ’ इति सूत्रेण धात्वर्थतावच्छेदकफलशालित्वेन कर्तुरिच्छाविषयस्यैव कर्मत्वानुशासनात् ईश्वरस्य वात्वर्थतावच्छेदकफलशालित्वाभावेऽपि तच्छालित्वेन विसंवादिनीच्छाविषयत्वेन कर्मत्वोपपत्तिः, नमस्कारानुद्देश्यस्य तथात्वेने च्छाविषयत्वाभावादेव न कर्मत्वोपप- त्तिरिति वाच्यम् । एवमपि तथा युक्तं चानीप्सितमित्यनेन धात्वर्थतावच्छेदक फलशालि- त्वेन कर्तुरनीप्सितस्यापि धात्वर्थतावच्छेदकफलशालिनः कर्मत्वानुशासनात्, नमस्का- रानुद्देश्यस्यापि तथाविधफलशालिनः कर्मत्वापत्तेर्दुर्वारत्वात् । अत एक अनुद्देश्य- त्वादौ न कर्मता । न च तथायुक्तं चानीप्सितमित्यनेनैव सर्वत्र सकर्मत्वोपपत्तौ कर्तु- रीप्सिततमं कर्मेति सूत्रवैयर्थ्यमिति वाच्यम् । काशीं गच्छन् पथि मृत इत्यादौ धात्वर्थतावच्छेदको त्तर देशसंयोगस्यानधिकरणत्वेऽपि काशी प्रति गन्तुं प्रवृत्ते पुंसि काशी गच्छतीति प्रयोगोपपत्तये तदनुशासनस्य आवश्यकत्वात् । विषमेहं न भुनज्मि दैवात् विषभक्षण में सम्पन्नमित्यादिप्रयोगोपपत्तये च तस्यावश्यकत्वात् । अन्यथा भक्षणे विषकर्मत्वाभावबोधसम्भवादिति चेन्न । धात्वर्थतावच्छेदकफलशालित्वं च अनुकूलतासम्बन्धेन भ्रात्वर्थविशेषणं न धातुप्रतिपाद्यं यत् तच्छालित्वम् । प्रकृते च अपकर्षबोधानुकूलत्वस्यैव धात्वर्थविशेषणत्वम् । न त्वनुकूलत्वसम्बन्धेन अपकर्षबोध- errrrrrrrrrrस्य कर्मत्वापत्ययोगात् । नमस्कार्यगुर्वादेः कर्मता तु धात्वर्थ- प्रविष्टापकर्षाधित्वेनैव । न च धात्वर्थप्रविष्टापकर्षावधेः कर्मत्वं केनानुशिष्यत इति बाध्यम् । अकथितश्चेत्यनेन तदनुशासनात्, अपादानत्वादिभिरविवक्षितं धात्वर्थ- सम्बन्धन विवक्षितं कर्मेति तदर्थत्वात् । गुरवे नम इत्यादौ तु नमःपदा- नु. शिशुभ्यः प्रहणे धारणे चासक्तभ्यः हितां बोधनसमर्थामित्यर्थः । एतेन स्वीयव्याख्या- र्या काठिन्याभावलाभात् तेषां काठिन्यज्ञानप्रयुक्तप्रवृत्तयभावशङ्का निरस्तास्य प्रन्थस्येत्याशङ्कां परिहरति । तर्कसङ्ग्रहदीपिकामिति । तर्कसङ्ग्रहाख्यग्रन्थस्य दीपिकां तर्कसङ्ग्रहप्रतिपाद्यार्थ प्रकाशिकामित्यर्थः । प्रसिद्धदीपिका यथा अर्थप्रकाशिका

• तथा इयमपि टीका तर्कसङ्ग्रहप्रतिपाद्यार्थ प्रकाशिकेति स्वीयटीकाया अपि दीपिकात्व-

प. धातोः प्रणामोऽर्थः । स च स्वावधिकोत्कर्ष प्रकारकज्ञानम् । ल्यबर्थः उत्तरकालीनत्वम् । गुरुं गिरं इत्यत्र द्वितीयार्थी विशेष्यत्वम् । टीकां इत्यत्रापि विशेष्यत्वं द्वितीयार्थः । कुर्वे इत्यत्र कृ धातोः कृतिः । आख्यातार्थ आश्रयत्वम् । दीपिकां प्रकाशिकाम् ।

[[1]]

1M

Su

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थं शिष्टाचारानुमितश्र-

तिबोधितकर्तव्यताकमिष्टदेवतानमस्कारात्मकं मङ्गलं शिष्यशिक्षायै प्रन्थ-

४२॥

11 M

W

मी. तन्निबन्धनस्य च फलं दर्शयति । चिकीर्षितस्येत्यादिना । ननु समाप्ति प्रति रा. र्थस्य धात्वर्थत्वाभावेन अपकर्षाविधेः न कर्मता । परन्तु नमःस्वस्तीत्यादि सूत्रेण चतुयैव । न चैवं नारायणं नमस्कृत्येत्यत्र द्वितीयानुपपत्तिरिति वाच्यम् । तत्र अगत्या कृञ्धातोरेव नमस्कारार्थकत्वोपगमात् नमःपदस्य तात्पर्थ- ग्राहकत्वात् । अत एव स्वयम्भुवे नमस्कृत्येत्यत्र नमःपदस्य सार्थकत्वोपगमेन तद्योगे चतुर्थ्येवेति सर्वमवदातम् । ग्रन्थकर्तुः मजळाचरणस्य तन्निबन्धनस्य च निष्फल- त्वशङ्कानिरासायाह । चिकीर्षितस्येति । ग्रन्यस्येत्यस्य समाप्तावन्वयः । निर्विघ्न- परिसमाप्तिः अर्थः फलं यस्य तत् तथाभूतं मङ्गलमित्यर्थः । अनेन च मळाचरण- प्रयोजनं प्रदर्शितम् । ननु माळाचरणस्य सप्रयोजनकत्वेऽपि मळे समाप्तिसाधनत्वस्य दुर्महर्तया इष्टसाधनताज्ञानं विना प्रवृत्त्यनुपपत्त्या च मशळाचरणे प्रन्थकर्तुः प्रत्यनुप- पतिरित्याशङ्कां निराकर्तुमाह । शिष्प्रति । कर्तव्यत्वं च बलवदनिष्टाननुबन्धित्व- विशिष्टेष्टसाधनत्ये सान्त कृतिसाध्यत्वम् । इत्वं च प्रकृते निर्विघ्नपरिसमाप्तिरेव । समाप्तौ पूर्वकत्वकथनन्तु विनटस्य मळस्य कथमनन्तरभाविसमाप्तिफल- कत्वमित्याशङ्कानिरासाय विन्नध्वंसस्य द्वावालाभार्थीमित्यवधेयम् । निबन्धनस्य प्रयो- जनमाह । शिष्येति । शिष्याणां शिक्षा कर्तव्यत्वेन ज्ञानम् । न च प्रतिज्ञायाः शिष्या- नू. लाभान दोषत्वं लभ्यते । एतादृशी टीकां कुर्वे अहं करवाणीत्यर्थः । इदानी निधाये. त्यादि मूलं अवतारयति । चिकोपितस्येति । कर्तुमिच्छाविषयस्येत्यर्थः । मङ्गलस्य निष्फलत्वशङ्काप्रयुक्तानान्तरणीयत्वशङ्कानिरासायाद । निर्विघ्नपरिसमा- प्त्यर्थमिति । विध्वंसपूर्वकसमाप्त्यै इत्यर्थः । तथा च समाप्ति प्रति विघ्नध्वंसद्वारा मङ्गकस्य हेतुत्वलाभात् नोकशङ्कावकाशः । चिनध्वंसस्य द्वारत्वकथनेन मङ्गलस्य त्रिक्षणावस्थायिनः कालान्तरभाविसमाप्तिसाधनत्वासम्भवात्तद्दोषतादवस्थ्यमिति शङ्का निरस्ता । मङ्गस्य समाप्तिसाधनत्वमुक्त्वा अवश्यकर्तव्यत्वमाह । शिष्टेति । शिष्टाचारेण अनुमिता या श्रुतिः तथा बोधिता कर्तव्यता यस्येति व्युत्पत्त्या तादृश- कर्तव्यतावदित्यर्थलाभः । इदानी मळस्य स्वरूपमाह । इष्टदेवतेति । इष्टदेवतो - द्देश्य नमस्काररूपमित्यर्थः । स च नमस्कारस्त्रिविधः कायिको वाचिको मानसिक- ति । आवस्तु उरसा शिरासा दृष्टयेत्यष्टाङ्गसहितः प्रणामः । द्वितीयः विश्वनाथाय नमः इति शब्दरूपम् । अन्त्यस्तु त्वदवधिकापकर्षाश्रयोऽहं मदवधिकोत्कर्षाश्रयस्त्वं इत्या- प तथा च अम्बाविशिष्टमूर्तिविशिष्टाभिन्नविश्वेश्वर विशेष्य कगुरु विशेष्य कसरस्वती विशेष्यक-

स्वावधिकोत्कर्ष प्रकारकज्ञानोत्तरकालीन शिशुहितत्वादिविशेषणविशिष्टटीका विषयिणी या कृतिस्तदाश्रय इत्यन्वयबोधः । चिकीर्षितस्य कर्तुमिच्छाविषयीभूतस्य । चिकीर्षिते -

[[1]]

1In

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[८५]]

तो निवश्चिकीर्षितं प्रतिजानीते । निधायेति । ननु मङ्गळस्य समाप्ति- साधनत्वं नास्ति । मङ्गळे कृतेऽपि किरणावल्यादौ समाप्त्यदर्शनात् मङ्गलाभावेऽपि कादम्बर्यादौ समाप्तिदर्शनाच अन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्य-

fus

RAA

।

P

L

www

P

नी. मङ्गलस्य कारणता स्याचेत्तदा तदाचरणं युज्यते । सैव न सम्भवतीत्याशङ्कते । व्यभिचारादिति । अन्वयव्यतिरेकव्यभिचारज्ञानरूपप्रतिबन्धक सत्त्वान्नियतान्वय- रा. वधाने कथमुपयोग इति वाच्यम् । शिष्यस्य कर्तव्यविषयाज्ञाने स्वानपेक्षितत्वशङ्कया शिष्यप्रवृत्त्यसम्भवेन स्व (नपेक्षितत्व शङ्कानिरासकत्वेन शिष्यप्रवृत्तौ तस्योपयोगादिति ध्येयम् । ननु समाप्त्यर्थं मङ्गलाचरणं अयुक्तम् । लोके हि यत् यस्य फलं भवति तत् तदर्थमेव क्रियते । यथा तृप्त्यर्थं भोजनादि । न च प्रकृते समाप्तिः मङ्गळफलं इति वक्तुं शक्यते । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्यभिचारात् । न च समाप्तिसाधनत्वं वेदेन बोधिमिति वाच्यम् । बाधितार्थस्य वेदेनापि बोधनासम्भवात् । अत एव आदित्यो यूपः यजमानः प्रस्तर इत्यादौ मुख्यार्थबाधेन वेदेऽपि लक्षणैवाङ्गीकृता । बाधितमर्थं वेदोsपिन बोधयतीत्याशङ्कते । नन्विति । अन्वयव्यभिचारः कारणसत्त्वेऽपि कार्या- नुत्पादः । व्यतिरेकव्यभिचारस्तु कारणाभावेऽपि कार्योत्पत्तिः । कादम्बर्यादावि- नृ. कारकज्ञानविशेषरूप इति बोध्यम् । शिष्यशिक्षार्थमिति । शिष्या अप्येवं कुर्युरिति शिष्यानुमहायेत्यर्थः । निबध्नन्निति । निबन्धनं कुर्वन्नित्यर्थः । तादृशमङ्गळप्रति- पादकं वाक्यं उच्चरन् इति यावत् । शतृप्रत्ययस्य समानकालीनत्वमर्थः । तस्य प्रति- जानीते इत्यत्र प्रतिज्ञायामन्वयः । चिकीर्षितमिति । कर्तुमिच्छाविषयी भूत भि- त्यर्थः । प्रतिजानीत इति । शिष्यावधानायेत्यादिः । प्रतिज्ञानुकूलकृतिमान् प्रन्थकार इत्यर्थः । तथा च शिष्य शिक्षाफलकतादृशमङ्गळ प्रतिपादक निबन्धनकरणसमानकाली- नशिष्यावधानफलकचिकीर्षितकर्मकप्रतिज्ञानुकूलकृतिमान् ग्रन्थकार इति वाक्यार्थः फलित इति । ननु निर्विघ्नपरिसमाप्तयर्थमिति प्रन्थेन मङ्गलस्य समाप्तिसाधनत्वं प्रति- पादितम् । तन सम्भवतीत्याशङ्कते । नन्वित्यादिना । मङ्गळस्य समाप्तिसाध- नत्वं नास्तीति । मजळनिष्ठः समाप्तिकारणत्वाभाव इत्यर्थः । मङ्गळे समाप्तिकारण- स्वाभावः प्रत्यक्षसिद्ध इति यावत् । योग्यानुपलब्धिरूपकारणसत्त्वादिति शेषः । ननु मङ्गळे कारणत्वप्रत्यक्षोत्पत्त्या तदभावरूपयोग्यानुपलब्धिस्तत्र बाधिता इत्याशङ्कां तादृशप्रत्यक्षोत्पादकसामग्री विघटकत्व प्रदर्शनेन परिहरति । मङ्गळे कृतेऽपीत्यादि- ना । किरणावल्यादावित्यादिपदेन मङ्गळे कृतेऽपि येषां ग्रन्थानां असमाप्तिः तेषां सङ्ग्रहः । समाप्तयदर्शनादिति । इदन्तु समाप्तयभावग्राहक योग्यानुपलब्धि- प. त्यादिप्रन्यादवगत मङ्गलसमाप्तिकाखगतामाक्षिपति । नन्विति । तथा च मळ समाप्तिसाधनत्वाभाववत् । तत्र हेतुमाह । अन्वयेति । अभेदस्तृतीयार्थः । तथा

।I

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

भिचारादिति चेन्न । किरणावल्यादौ विन्नबाहुल्यात्समाप्त्यभावः । का-

।

thi

A

d '

ye vahy Landshevski, abiella de

layl

[[4]]

[[4]]

doma " fall 1 14

J H

nirdhaaradh

।

"

५। N

नो. व्यतिरेक सहचारनिश्चयरूपकारणासम्भवेन न कारणत्वनिश्चय इत्यभिसन्धिः । समा पत्यभाव इति । अतो न व्यभिचार इत्यनेनान्वयः । विनान्यून सङ्ख्याकस्य रा. त्यादि । आदिपदेन नास्तिकग्रन्थपरिग्रहः । विघ्नबाहुल्यादिति । तथा च प्रति नृ. प्रदर्शनाय । समाप्तयभावादित्यर्थः । मङ्गळाभावेऽपीति । मनरूपकारणाभावेऽपीत्य- र्थः । कादम्बर्यादावित्यादिपदेन मङ्गळा करणेऽपि येषां मन्थानां समाप्तिः तेषां सङ्ग्रह । समाप्तिदर्शनादिति । समाप्तेः इत्यर्थः । दर्शनग्रहणं समाप्तौ प्रत्यक्षप्रमाणो- पन्यासाय । यथाश्रुते समाप्तिदर्शनं प्रति मङ्गलस्य पूर्व हेतुत्वाप्रतिपादनात् तत्खण्डनाय व्यभिचारप्रदर्शनस्यासङ्गतत्वापत्तेरिति बोध्यम् । अन्वयव्यतिरेकव्यभिचारा- दिति । अन्वययोः कार्यकारणयोः व्यतिरेकयोः कारणाभावकार्याभावयोश्च व्यभि चारात् अव्यापकत्वादित्यर्थः । तग्रहादिति यावत् । कार्ये कारणाव्यापकत्वग्रहात्, कार्याभावे कारणाभावाव्यापकत्वमहात् इति फलितार्थः । तथा च स्वस्वव्याप्ये. तरयावत्कारणसस्त्रे अग्रिमक्षणे अवश्यं यत्सत्वे यदुत्पत्तिः यदभावे अवश्यं यदुत्पत्त्य- भावः इति व्यापकत्वघटितान्वयव्यतिरेकसहचार महसहकृतेनैव इन्द्रियेण मनके रामाप्तिसाधनत्वं माम् । प्रकृते सहकारिकारणीभूत निस्कराहचारग्रहप्रतिबन्धकान्व- यव्यतिरेकव्यभिचारमह सत्त्वेन तादृशसहकारिकारणानुत्पत्तौ तत्सह कृतेन्द्रियरूपकारणा- भावात् मळे समाप्तिसाधनताप्रत्यक्षं न सम्भवतीति भावः । अत्र घटाद्युत्पादकया- यत्कारणसत्ताकाले रासभादिसत्त्वे अभिमक्षणे घटाद्युत्पत्या रासभादेः घटादिकारण- स्वापत्तिवारणाय सहकारिकारणशरीरे व्यतिरेकदलम् । एवन रासभायभावे घटाय - भावाभावात् नोदोषः । कपालाकाशसंयोगतद्वयाप्यकपालद्वय संयोगातिरितयावद्धट- कारणसत्ये कपालाकाशसंयोगाभावे घटानुत्पत्या कपालाकाशसंयोगस्य घटकारणत्वा- पत्तिवारणाय एतच्छरीरेऽन्ययदलम् । एवश्च कपालाकाशसंयोगतद्वयान्यकपालद्वयसंयोग- तरयावत्कारणसस्ये कपालद्वय संयोगशून्यकाले कपालाकाशसंयोगसत्वेऽपि घटोत्पत्य- भावात् नोकदोषः । तादृशयावत्कारणसस्ये कपालाकाशसंयोगसत्वे कदाचित् कपालद्वय संयोग घटोत्पत्या कपालाकाशसंयोगस्य तदापत्तिः । अतः अन्वयदले

प. व अन्वयव्यभिचारव्यतिरेकव्यभिचाराभेदात् इत्यर्थः । न चैवं पक्षे हेत्वोरसिद्धया कथं समाप्तिकारणत्वाभावसाधनं इति वाच्यम् । तत्रापि स्वव्याप्येतर यावत्कार- णसमवधानकालीनत्व विशिष्टस्वसत्ताप्रयुक्तसत्ताकत्वप्रतियोगिताका भावरूपान्वयव्यभि चारस्वाभावप्रयुक्ताभावप्रतियोगिकार्थकत्वाभावरूपव्यतिरेकव्यभिचाररूप हेत्वोस्सत्त्वेन तत्साधनसम्भवात् । अन्वयव्यभिचारव्यतिरेकव्यभिचारों क्रमेण परिहरति । किरणावल्यादावित्यादिना । किरणावल्यादाविति न व्यभिचार इत्यनेनान्वयः ।6

ng from ex wat

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय- पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[८७]]

दम्बर्यादौ प्रन्थाद्वहिरेव मङ्गळं कृतमतो न व्यभिचारः । ननु मङ्गळस्य

"

5.4. A lah

allowan

नी. बलवत्तरस्य वा मङ्गलस्य, विघ्न निरसनद्वारा समाप्तिसाधनत्वेन तादृशमङ्गळाभावान्ना- न्वयव्यभिचार इति भावः । बहिरेवेति । जन्मान्तर एवेत्यर्थः । अतः कुतश्चिद्रन्थ- कर्तुर्नास्तिकत्वेऽपि न क्षतिः । अत इति । तादृशमङ्गलस्य विघ्नध्वंसद्वारा सत्त्वान्न रा. बन्धकसंसर्गाभावकूटस्यापि कार्यसामान्यं प्रति कारणत्वेन मङ्गळेन यत्किञ्चिद्विघ्नध्वंसेऽपि इतरविघ्नसंसर्गाभावविरहात् न समाप्तिः । न चैवमपि कारणसत्त्वेऽपि कार्यानुत्पादात् अन्वयव्यभिचार इति वाच्यम् । न हि कारणसत्त्वे कार्यानुत्पादः अन्वयव्यभिचारः । तथा सति दण्डादेरपि घटकारणत्वानुपपत्तेः, किन्तु स्वस्वव्याप्येतरयावत्कारणसत्त्वे स्वसत्त्वे कार्यानुत्पाद एव । न च प्रकृते तथा । स्वस्वव्याप्येतरस्य विघ्नान्तर संसर्गा- भावस्य असत्त्वादिति भावः । यत्तु विनसमसङ्ख्याकमङ्गळस्यैव विघ्ननाशकत्वेन विघ्न- बाहुल्यस्थले व्यापाराभावात् व्यापारसम्बन्धेन मङ्गळस्यैवासत्त्वेन नान्वयव्यभिचार इत्याह तन्मन्दम् । अधिकतयाकमळात् विघ्नध्वंसानापत्तेः । न च विघ्नान्यून- सहयाकमळवेन कारणत्वमास्तामिति वाच्यम् । विनान्यूनसङ्ख्याकत्वं हि विघ्नपरि- समाप्तिराङ्गयाव्यापक सङ्ख्या कत्वम् । मङ्गळविघ्नपर्याप्तसङ्ख्ययोः वैयधिकरण्येन व्याप्य- व्यापकभावा सम्भवात् अन्यस्य च तस्य दुर्वचत्वात् । ग्रन्थाद्वहिरिति । ग्रन्थस्थ-

नृ. व्यापकत्वार्थमवश्यमिति पदम् । एवम् तादृशयावत्कारणसत्त्वे कपालद्वयसंयोगसत्ता- शून्यकाले कपालाकाशसंयोगसत्त्वेन तत्र तदानी घटानुत्पत्या व्यापकत्वघटितान्व- यदलाभावात् न पाकाशसंयोगस्य तदापत्तिः । यावत्कारणदण्डव्यतिरेकस्याप्रसि- स्वात् तस्य कारणत्वानुपपत्तिः । अतः स्वेतरेति । दण्डेतरचक्रभ्रम्यादिघटितयावत्का- रणer दण्डव्यतिरेकेsपि घटव्यतिरेकाभावात् दण्डस्य कारणत्वानुपपत्तिः । अतः स्वव्याप्येतरेति । घटप्रागभावघटयेोरेककालावृत्तितया

घटप्रागभावघटयोरेककालावृत्तितया घटप्रागभावसत्ताकाले घटोत्पत्यसम्भवासस्य घटकारणत्वानुपपत्तिः । अतस्तद्दले अग्रिमक्षण इत्युक्तम् । तादृशगावत्कारणसत्ये दण्डसत्वेऽपि अभिमक्षणे चक्रे घटोत्पत्तावपि घटस्य स्थित्य-

प तथा च स्वस्वव्याप्येतरयावत्कारणसत्त्वे यत्सत्त्वे अवश्यं यत्सत्त्वम् यदभावे यद- भावः इत्यन्वयव्यतिरेकवत एव कारणत्वेन प्रकृते व्यापारभूतविघ्नध्वंसरूपकारणा- भावात् समाप्त्यभाव इति नान्वयव्यभिचार इति भावः । कादम्बर्यादाविति । न व्यभिचार इत्यनेनान्वयः । प्रन्थाद्वहिः प्रन्थकाल पूर्वकालातिरिक्तकालावच्छेदे- नेत्यर्थः । कृतमिति । नास्तिकेनेति शेषः । वस्तुतस्तु — प्रन्थाद्वहिरित्यस्य प्रन्था-

। वच्छेदकशरीरातिरिक्तशरीरावच्छेदेनेत्यर्थः । जन्मान्तरावच्छेदेनेति यावत् । इत्थं च तस्य नास्तिकत्वेऽपि न क्षतिः । तथा हि विघ्नस्य समसङ्ख्याकमङ्गलाभावाज्जन्मान्तरे महळसत्त्वाचेत्यर्थः । न व्यभिचार इति । यत इति शेषः । न व्यभिचारः

}T

Asad

12 da

“।

[[1]]

<

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

ma

[[५]]

M

[[4]]

नी. व्यतिरेकव्यभिचार इत्यर्थः । एवं च कारणत्वं सिद्धयतीति भावः । परे तु अत रा. शब्दादप्रतिपाद्यमित्यर्थः । यद्यन्यादिपदमा नास्तिकग्रन्थे ग्रन्थाद्वहिः मङ्गळाचरण- मिति न शक्यते वक्तम् । तैरीश्वरानीकारात् तथापि प्रन्धात् बहिरपि मङ्गळं जन्मा न्तरीयमेव तल मन्तव्यम् । ननु शिष्टाचारानुमितश्रुतिबोधितकर्तव्यताकत्वस्य मङ्गळे पूर्वमभिहितत्वेन अत एव मळे कर्तव्यत्वे श्रुतेः प्रमाणत्वलाभात् मङ्गळस्य कर्तव्यत्वे नू. भावात् दण्डस्य तदनुपपत्तिः । अतः अन्वयदले यत्सत्त्वमित्यपहाय यदुत्पत्तिरित्युकम् ।

तादृशयावत्कारणाधिकरणचक्रे दण्डाभावेऽपि घटस्य स्थितिसम्भवेन तदभावाभावात् तस्य तदनुपपत्तिरतो व्यतिरेकदले यदभावे इत्यनुक्त्वा यदुत्पत्त्यभाव इति उक्तमिति ध्येयम् । क्वचित्पुस्तके अन्वयव्यतिरेकव्यभिचाराभ्यां व्यभिचारादिति पाठः । तत्र तृतीयायाः अभेदार्थकत्वाङ्गीकारात् अन्वयात्मकव्यभिचारात् व्यतिरेकात्मकव्यभिचा- रात् । तज्ज्ञानादिति यावत् । अन्वयात्मकव्यभिचारश्च कारणनिरूपितकार्य निष्ठाव्या- पकत्वं व्यतिरेकात्मकव्यभिचारश्च कारणाभावनिरूपितकार्याभावनिष्ठाव्यापकत्वं, तज्ज्ञानादिति फलितोऽर्थ इति पूर्वोकार्थ एव पर्यवसानमिति बोध्यम् । विघ्न- बाहुल्यादिति । बहूनां विज्ञानां सत्त्वादित्यर्थः । समाप्त्यभाव इति । समाप्तिरूपकार्यानुत्पत्तिरित्यर्थः । प्रन्थाद्वहिरेवेति । ग्रन्थादौ तनिबन्धनं अकृत्वेत्यर्थः । कादम्बर्यादौ तन्निबन्धनमेव न कृतं, मळं तु कृतमेवेति फलितार्थः । अतो न व्यभिचार इति । तथा च किरणावल्या कतिपयमङ्गळेन कतिपय- विनध्वंसोत्पत्तावपि के पाचित विमानां सत्वेन विद्यत्वावचिछनप्रतियोगिताकाभा. वस्य तत्रावर्तमानतया किरणावल्यादिग्रन्थकर्तरि स्वस्वव्याप्येतरयावत्कारणान्तर्ग- तवित्वावच्छिन्नाभावस्यासत्वेन तादृशयावत्कारणसच्चे अग्रिमक्षणे कार्यानुत्पत्ता- वेव व्यभिचारप्राप्त्या प्रकृते यावत्कारणासत्वेन समाप्त्यनुत्पतावपि नान्वय- व्यभिचारप्रसक्तिः । कादम्बर्यादिग्रन्थकर्तरि मङ्गळसत्वेन तदभावाभावात् । समाप्तथनुत्पत्त्यभावेऽपि न व्यतिरेकव्यभिचारप्रसक्तिश्चेति । अभ्रान्तस्य तादृशव्यभि चारज्ञानरूपप्रतिबन्धका सत्येन नियतान्वयव्यतिरेकसह चार ज्ञानोत्पत्तौ बाधकाभा- वात् तत्सहकृतेन्द्रियेण समाप्तिकारणताप्रत्यक्ष सम्भवेन तदभावरूपयोग्यानुपल- विधविरहात् सहकारिकारणाभावेन मङ्गळे समाप्तिकारणत्वाभावः नेन्द्रियवेध इति भावः । मङ्गळे समाप्तिकारणत्वं प्रत्यक्षप्रमाणङ्गम्यमित्युपलक्षणम् । तस्यानुमानेनापि प्राह्यत्वसम्भवात् । तथा हि । मङ्गळं समाप्तिसाधनं समाप्तिकामनया शिष्धेरनुनीयमानत्वात् । यत् यत्कामनया शिरनुष्ठीयते तत्तत्साधनं यथा ज्योतिष्टोमः स्वर्गसाधनम् । अन स्वर्गकामनतया बौद्धैरनुष्ठीयमानत्वस्य चैत्यवन्दनेऽपि सत्त्वात् तत्र साध्याभावेन प. नान्वयव्यभिचारः न व्यतिरेकव्यभिचार इत्यर्थः । तथा च हेतुभूतान्वयव्यभिचार- व्यतिरेकव्यभिचारयोरभावादनन्यथासिद्धत्वमक्षतमेवेति भावः । अत्र समाप्तिर्नाम

h

I

I14101

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

।

[[1]]

י

[[5]]

Arth

ग

[[८९]]

नी. उक्तहेतुद्रयान्न व्यभिचारः नान्वयव्यतिरेकव्यभिचारः इत्याहुः । मणिकृतस्तु मङ्ग- रा. किं प्रमाणमित्युत्तरमन्थासङ्गतिः । न च तत्र श्रुतिजन्यबोधविषयत्वलाभेऽपि श्रुति- जन्यबोधे प्रमात्वालाभेन श्रुतेः प्रमाणत्वालाभात् नेयमनुपपत्तिरिति वाच्यम् । बाधितार्थस्य श्रुत्या बोधनासम्भवादित्यभिप्रायेण नास्तिकग्रन्थेऽपि मङ्गलं विना नृ. व्यभिचारवारणाय शिदेरित्युक्तम् । शिष्टत्वश्चात्र इष्टसाधनत्वांशे भ्रान्तिरहितत्वम् । तथा च तादृशभ्रान्तिरहितसमवेतानुष्ठानविषयत्वं लाघवात् तादृशभ्रान्त्यजन्यानुष्ठान- विषयत्वं वा हेतुरिति पर्यवसितम् । एवं चैत्यवन्दनादिविषयक बौद्धानुष्ठानस्य इष्टसाधन- त्वांशे भ्रमजन्यत्वान्न व्यभिचारः । न च नास्तिकादिग्रन्थे मङ्गळाभावेऽपि समाप्त्यु- त्पत्या मङ्गळस्य समाप्तिकारणत्वं वाधितं एवं च बाधितार्थसाधकत्वात् हेतोः बाधि- तत्वमिति वाच्यम् । नास्तिकादिग्रन्थे विघ्नध्वंसद्वारा जन्मान्तरीयमङ्गळेनैव समाप्त्यु- त्पत्तिस्वीकारेण मङ्गळे समाप्तिकारणत्वस्य अबाधिततया तत्साधकक है तोर पि अबाधितत्वात् । न च तथापि जन्मान्तरीयमङ्गळसन्देहाहितसमाप्तिसाधनत्वसन्दे- हसम्भवेन हेतोरपि व्यभिचारसन्देहसम्भवात् व्याप्तिनिश्चयरूपानुमानमेव नावतर- तीति वाक्यम् । ईदृशव्यभिचारसंशयस्य पक्षे साध्यसंशयाधीनतया व्याप्तिनिश्चया- प्रतिबन्धकत्वात् । साध्याभाववत्तांशे निर्णयात्मक वृत्तित्वांशे संशय निश्चयसाधारण- स्य व्यभिचार ज्ञानमात्रस्यैव व्याप्तिनिश्चयप्रतिबन्धकत्वस्य सकलतान्त्रिकानुमतत्वात् । अन्यथा धूमेऽपि पर्वते वह्निसन्देहाहितव्यभिचारसंशय सम्भवात् धूमेऽपि वह्निनिरूपित - व्याप्तिनिश्रयानुत्पत्तिप्रसङ्गः । न चानुकूलतर्कविरहविशिष्टव्यभिचारशङ्काया एव व्याप्ति- निश्चयप्रतिबन्धकतया प्रकृते धूमवह्नयोः कार्यकारणभावरूपानुकूलतर्कसत्त्वेन न धूमे व्याप्तिनिश्चयानुत्पत्तिरिति वाच्यम् । सर्वज्ञगौतमकणादाद्याचाररूपस्य शिष्टाचारानु- मितश्रुतिरूपस्य वा अनुकूलतर्कस्याचापि सत्त्वात् व्याप्तिनिश्चयोत्पत्तौ बाधकाभावात् । तस्मान्म के समाप्तिसाधनत्यमनुमानग्राह्यमित्यपि बोध्यम् । एतेन नास्तिकादिग्रन्थ- समाप्तिस्थले जन्मान्तरीयमङ्गळसन्देहात् सगळे समाप्तिसाधनत्वसम्भवेन तादृशसन्दे- हस्य कारणताप्रत्यक्ष प्रतिबन्धकतया नियतान्वयव्यतिरेकसहचारज्ञान सहकृतेन्द्रिय- प्राह्मत्वं समाप्तिसाधनत्वस्य दुर्घटमिति दूषणमपास्तम् । अनुमानेनैव मङ्गळे समाप्ति - साधनत्वस्य उपपादितत्वात् । ननु शिष्टाचारानुमितिश्रुतिबोधितकर्तव्यतार्क इत्यभेदेन मङ्गलस्य अवश्यकर्तव्यत्वं प्रतिपादितम् । तत्र सम्भवतीत्याशङ्कते । नन्विति । निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थं ग्रन्थादौ मङ्गलमेव कर्तव्यमिति नियमे मानाभावः प्रायश्चित्ता- दिनापि विघ्ननाशसम्भवात् । ततस्समाप्त्युत्पत्तेश्वेत्याशयेन शङ्कते । नन्वित्यादिना । प. चरमवर्णध्वंसरूपा । चरमत्वं च स्वघटितग्रन्थघटकवर्णप्रागभावासमानकालीनवर्णत्वम् । स्वप्रतियोगिचरमवर्णानुकूलकृतिमत्त्व सम्बन्धेन समाप्तित्वावच्छिन्नं प्रति समवायेनात्मनि- ष्ठप्रत्यासत्या मङ्गलस्य हेतुत्वं बोध्यम् । इत्थं च समाप्तेराकाशनिष्ठत्वेऽपि न क्षतिः ।९.

War P

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

(प्रन्थादौ ) कर्तव्यत्वे किं प्रमाणमिति चेन्न । शिष्टाचारानुमितश्रुतेरेव प्रमाण-

ht

JM 140 JONG U

।

hing

127 ।

[[1]]

[[1]]

viada dwe de kleng Phagua maljaka Wa

souă măčlank in 100

नी. कस्य विघ्नध्वंस एव फलम् । समाप्तिस्तु स्वसामप्रविशादेव’ इत्याहुः । एतत्तत्त्वम- स्मदीय चिन्तामणिव्याख्यायामनुसन्धेयम् । मङ्गकस्य श्रुतिबोधितकर्तव्यताकत्वं व्यव- स्थापयितुं शङ्कते । नन्विति । अनुमितश्रुतेरेवेति । अत्रायमाशयः श्रुतेर्वेद बो- रा. समाप्तिदर्शनात् मङ्गले समाप्तिरूपेष्टसाधनत्वं बाधितमित्याशङ्कय जन्मान्तरीयमङ्गला- नुमानेन मङ्गले समाप्तिसाधनत्वस्य अबाधितत्वव्यवस्थापनात् । अत एव श्रुतिजन्यबोधे अबाधितार्थकत्वरूप प्रमात्वस्य लाभसम्भवात् । न च जन्मान्तरीयसमाप्तेः जन्मान्त- रीयमङ्गळफलकत्वे आमुष्मिकसमाप्तिमुद्दिश्यापि शिष्टानां मङ्गलाचरणापत्तिरिति वा च्यम् । यतो ह्यामुष्मिकसमाप्तिकामनया मजळकर्तुः ग्रन्थकरणसामर्थ्य इहजन्मन्येव प्रन्थे प्रवृत्त्या ऐहिकसमाप्तेरेव तत्फलत्वसम्भवात् । तदभावे तु मङ्गळस्य बहुतरायाससा - ध्यत्वाभावेन प्रन्यकरणसमयेऽपि तदाचरणसम्भव इति आक्षेपसम्भवात् इति न जन्मा- न्तरीय समाप्त्युद्देश्य कमळाचरणापत्तिरिति । कथमन्यथा भाविराज्य सम्भावनयां श्वेत- छत्रोपार्जनं नरः कुर्यात् । न चैवं नास्तिकसमाप्तेः कथं जन्मान्तरीयमङ्गळ फलत्वमिति वान्यम् । ऐहिकसमाप्तिकामनयैव कृतमञ्जस्य पूर्वजन्मनि सहकार्यन्तर विरहेण प्रन्यास- माप्तौ जन्मान्तरीयसमाप्तिफलकत्वसम्भवादिति चेन । शिष्टाचारानुमितश्रुतेरिदानीन्त- नानामानुपूर्वी विशेष निर्णयाभावेन बोधकत्वासम्भवात् प्रमाणत्वासम्भवः । अनुमानस्थापि मङ्गलस्य समाप्तिहेतुत्वेन प्रमाणत्वसम्भवः । रागद्यकालीन शिष्टानां शिष्टाचारविषयत्व- रूपाभावात् इत्यभिप्रायेण नन्वित्यादिप्रन्धावतारणात् । तत्र व किंशब्द आक्षेपार्थकः । तथा मङ्गलस्य कर्तव्यत्वे समाप्तिरूपेष्टसाधनतारूपे न किमपि प्रमाण- मित्यर्थः । समाधते । नेति । श्रुतेरेवेति । एवकारोऽप्यर्थकः । अत्रैव घटो नास्तीत्यादौ तथादर्शनात् नानुमानसमुचयः । तथा च सर्गाद्यकालीन शिष्टानां साक्षात् ब्रह्मोपदे- शतः समस्तशाखावेदोपलब्ध्या सकलधुल्यानुपूर्वीकज्ञानात् तादृशश्रुतिरेव प्रमाणम् । नृ. मङ्गळस्येति । प्रन्यादावित्यादि । कर्तव्यत्व इति । नियमेन कर्तव्यत्व इत्यर्थः । प्रायश्वितादेः अकर्तव्यत्व इति यावत् । किं प्रमाणमिति । प्रामाणाभाव इत्यर्थः । प. अधिकं तु मुक्तावलीतत्वविवेचने द्रष्टव्यम् । ननु उक्तयुक्तया समाप्तिरूपकार्य प्रति मङ्गलस्य हेतुत्वसिद्धावपि प्रमाणाभावान्न कर्तव्यमेवेति नास्तिकाशङ्कायामाह । शिष्टेत्यादिना । श्रुतेरेवेति । एवकारोऽप्यर्थकः । मङ्गळं कर्तव्यतावत् समाप्त्यादि- प्रयोजनकत्वात् इत्यनुमानमपि तत्र प्रमाणं बोध्यम् । वेदेन बोधिता कर्तव्यता यस्ये- ति विग्रहः । अलौकिकत्वं वेदेतरप्रमाणानवगतफलकत्वम् । अविगीतत्वं धर्मशास्त्रा- विरुद्धत्वम् । आचारः कृतिः विषयपदसमभिव्याहारात् । एतेषां प्रयोजनानि दीपि कायामेव स्फुटमुक्तानि । ननु तावत् किं नाम शिष्टत्वम् । न तावद्वेदोक्तकर्मकर्तृत्वम् । वेदस्य यावस्वे विवक्षिते असम्भवापतेः । यावद्वेदविहितकर्मकर्तृत्वस्य वसिष्ठादिष्व.

[[1]]

Th

L

سمI

ACT

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

pp. Kako

"

[[९१]]

[[1]]

त्वात् । तथा हि मङ्गळं वेदद्बोधितकर्तव्यता कमलौकिकाविगीतशिष्टाचारवि- नी. धितकर्तव्यताकत्वरूपवक्ष्यमाणविधेयकोटिप्रविष्टत्वेऽपि तदन्तर्भावेन विधेयत्वमभ्युप- गम्यते । तच्छ्रुतेरनुमितेः पूर्वमसिद्धत्वात् । एतेन वह्नथादिसाध्यकानुमिति- विषयतामादाय वह्नित्वादिकमनुमितम्’ इति व्यवहाराभावेन श्रुतावनुमितत्वव्यव- हारः कथमिति शङ्का निरस्ता । श्रुतौ विधेयत्वाभ्युपगमेन तादृशव्यवहारे बाधका- भावात् । एवकारोऽप्यर्थकः । तेन मङ्गलं कर्तव्यं समाप्तिफलकत्वात् इत्यनुमानरूप- प्रमाणान्तरसत्त्वेऽपि न क्षतिः । अन्ये तु ‘स्वबोधितकर्तव्यताकत्व सम्बन्धेन श्रुतेरेव साध्यता । अग्रिमग्रन्थस्यात्रैव तात्पर्यम् । एवं च श्रुतेरनुमितत्वोपपत्तेः’ इत्याहुः । अलौकिकेति । विधिमन्तरा रागादिप्राप्तभिन्नेत्यर्थः । अविगीतेति । धर्मशास्त्रा- विरुद्धेत्यर्थः । शिष्टेति । वेदोक्ततत्त्वज्ञानेन वेदविहितकर्मकारीत्यर्थः । वेदोक्ता - हिंसादिकर्तरि बौद्धेऽतिव्याप्तिवारणाय तृतीयान्तम् । आचारविषयत्वादिति । रा. इदानीन्तनानान्तु तज्ज्ञानाभावेऽपि शिष्टाचारविषयत्वरूप हेतौ सफलत्वरूपसाध्यस्य सहचारज्ञानसत्त्वात् तान् प्रति अनुमानमेव प्रमाणमिति भावः । शिष्टाचारेण श्रुत्यनु- मानं कथं कीदृशानुमानं वा आधुनिकानां मङ्गळस्य समाप्तिहेतुत्वे प्रमाणमित्याश- कासस्वात् । तत्र एकमेवोत्तरमाह । तथा हीति । एतेन श्रुतेरेवेत्येवकारेण प्रमा- णान्तरव्यवच्छेदात् तथा हीत्यादिना भङ्गळस्य कर्तव्यत्वे अनुमानस्य प्रमाणत्वेन नृ. शिष्टाचारलिङ्गकश्रुत्यनुमितिप्रकारमाह । तथा हीत्यादिना । अलौकिकेति । प. प्यभावात् । यत्किश्चित्वविवक्षायां तु अहिंसादिरूपयत्किश्चिद्वेदोक्त कर्मकर्तृत्वमादाय बौद्धादिष्यतिव्याप्तिः । यदि वेदनिषिद्धाकर्तृत्वे सति यत्किश्विद्वेदविहितकर्मकर्तृत्वं शिष्ट- त्वम् बौद्धादेश्व वेदनिषिद्धचैत्यवन्दनादिरूपकर्म कर्तृत्वान्न तन्त्रातिव्याप्तिरिति विभाव्यते । तदा वसिष्ठादावव्याप्तेः । वसिष्ठपरशुरामादीनां वेदनिषिद्धभृगुपतनमातृहननादिकर्म- कर्तृत्वात् । न च तेषामलक्ष्यत्वम् । तत्प्रणीतस्मृत्यादेरेवाप्रामाणिकत्वापत्तेः । अथ वेदप्रामाण्याभ्युपगन्तृत्वं शिष्टत्वम् । वसिष्ठादिष्वपि वेदाः प्रमाणं इत्यभ्यु- पगमस्य सस्यान तत्राव्याप्तिरिति चेन्न । अभ्युपगमस्य ज्ञानरूपस्य त्रिक्षणा- वस्थायितया तस्य विशेषणत्वविवक्षायां मनसो विषयान्तरसञ्चारदशायां तदभा येनासम्भवापत्तेः । उपलक्षणत्वविवक्षायां तु पूर्वमास्तिकस्य बौद्धतादशायामति- व्याप्तिः । कदाचिन्द्वेदप्रामाण्याभ्युपगमस्य तस्मिन् सत्त्वादिति चेदन्नाहुः । आवेदप्रामाण्याभ्युपगमकालीन विरोध्यभ्युपगमयावत्संसर्गाभाववत्त्वं शिष्टत्वम् । आ- यो यो वेदप्रामाण्याभ्युपगमः तत्कालीना विरोध्यभ्युपगमप्रतियोगिका यावन्तः संसर्गाभावाः तावद्वत्त्वमित्यर्थः । अस्ति चेदं नित्यशिष्टे, वेदप्रामाण्याभ्युपगम- कालीनानां विरोध्यभ्युपगमप्रतियोणिकानां यावतामत्यन्ताभावानामन्त्र सत्वात् ।

।

।

I

आदौ शिष्टस्ततो नास्तिकुस्तत्रापि शिष्टतादशायां नाव्याप्तिः । वेदप्रामाण्या-

IJ

. ९२

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

L

ful old and was

[[144]]

Ꮮ

।

what do

the halflakken + tl am See A ULANG VÀ Makar S

Riabete

2. DYNAYANDI 2 BRs 2

r

नी. आचारः कृतिः तस्या वृत्त्यनियामकविषयतासम्बन्धेन हेतुता विवादग्रस्तेति तद्विष- रा. उपन्यस्तत्वात् विरोधः इति परास्तम् । अत्र च श्रुतेः साध्यतावच्छेदककोटिप्रविष्ट- त्वेन अनुमानतः सिद्धये श्रुतिबोधितत्वं कर्तव्यताविशेषणम् । कर्तव्यत्वं च बलवदनि प्राननुबन्धित्वे सति कृतिसाध्यत्वे सति इष्टसाधनत्वम् । परदारगमनचन्द्राहरणजलता- डनादौ कर्तव्यत्वव्यवहाराभावात् । इष्टं च प्रकृते प्रारिप्सितग्रन्थसमाप्तिरेव । नृ. अलौकिकत्वे सत्यविगीतत्वे सति शिष्टाचारविषयत्वादित्यर्थः । भोजनादावित्यादिना । प. भ्युपगमकालीन विरोध्यभ्युपगमप्रतियोगिकानां यावतां प्रागभावानां तत्र सत्त्वात् । नापि नास्तिकतादशायामतिव्याप्तिः । तादृशप्राग्भावमध्ये यः प्राथमिकः वेदाः अप्रामाणिकाः इत्यभ्युपगमः तत्प्रतियोगिकाभावस्य निविष्टतया तद्वदित- यावदभावानां तदानीमसत्त्वात् यावत्पदादाने तु मुमूर्षाकालीन विरोध्यभ्यु - पगमानां प्रागभावस्य मुमूर्षापर्यन्तं सत्त्वेन बौद्धेऽतिव्याप्तिः तत्र वेदप्रामा- व्याभ्युपगमकालीनविरोष्यभ्युपगमप्रतियोगिकयत्किचित्संसर्गाभावस्य सत्त्वात् । तद्दाने तु न दोषः । भुमूर्षापूर्वकालीनी यो यो विरोध्यम्युपगमः तत्तत्प्रतियोगिकप्राग- भावघटितयावदभावानां असत्वात् । एवं यस्तु आदी शिष्टस्ततो वास्तिकः पुन शिष्टस्तस्य द्वितीय शिष्टतादशायामपि नाव्याप्तिः । तत्रापि द्वितीयशिष्टतादशायां यो वेदप्रामाण्याभ्युपगमः तत्कालीनानां विरोध्यम्युपगमप्रतियोगिकानां यावतां ध्वंसानां सत्त्वात् । न चैवं ध्वंसानां प्रथमशिष्टतादशायामसत्त्वेन वेदप्रामाण्याभ्युपगमकाली- नत्वावच्छिनविरोध्यभ्युपगमप्रतियोगिकयावदभाववत्त्वासम्भवेन तदानीमव्याप्तिरिति वाच्यम् । एतदव्याप्तिवारणायाद्यपदप्रवेशात् । तथा च द्वितीयाभ्युपगमका- लिकानामभावानामविवक्षितत्वात् । तदसत्त्वेऽपि अव्याप्त्यतिव्याप्त्यनवकाशात् । न चैवमपि द्वितीयशिष्टतादशायामायवेदप्रामाण्याभ्युपगमकालीन प्रागभावासत्त्व- तादर्शयावदभावासत्त्वादव्याप्तिरिति वाच्यम् । आद्यपदस्य वर्तमानार्थ - कत्वात् । तथा च वर्तमानो यो वेदप्रामाण्याभ्युपगमस्तत्कालीनत्वस्य विशेषणत्वे- नेति । द्वितीयशिष्टतादशायां वर्तमान वेदप्रामाण्याभ्युपगमकालीनाः बिरोध्यभ्युपगम-

। प्रतियोगिका यावन्तोऽभावा ध्वंसा एवं तावद्वत्त्वस्य तदानी सत्वान्नाव्याप्तिः । एवं प्रथमशिष्टतादशायामपि वर्तमानवे दप्रामाण्याभ्युपगमकालीनविरोध्यभ्युपगम प्रतियो- गिका यावन्तोऽभावाः प्रागभावा एवेति तद्वत्त्वस्य तत्र सत्त्वानाव्याप्तिः । कालीनेति विशेषणानुपादाने निद्राणे बौद्धेऽतिव्याप्तिः । तत्र विरोध्यभ्युपगमप्रतियोगिकध्वंसानां उत्पत्स्यमानविरोभ्यभ्युपगमप्रतियोगिकप्रागभावानां यावतां च सत्त्वात् । न चे यावत्संसर्गाभावान्तर्गतात्यन्ताभावस्य तत्रासत्त्वान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । यावत्प- दस्य * सम्भाविताशेषपरत्वेन बौद्ध ध्वंसप्रागभावयोरेव सम्भाविततया तद्वत्वस्य तत्र

I

[[५]]

[[1]]

[[1]]

[[५]]

न

shriha

"

[[3]]

*लक्षणतावच्छेदकाधिकरणत्वं सम्भाविताशेषत्वम् ।

ป

Re

I+

नीलकण्टीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[९३]]

षयत्वाद्दर्शादिवत् । भोजनादौ व्यभिचारवारणाय अलौकिकेति । रात्रि-

नी. यत्वस्य हेतुधावनम् । यथाक्रमं हेतुविशेषणप्रयोजनमाह । भोजनादौ इत्यादिना । अलौकिकाविगीताचारविषयत्वस्यैव हेतुतास्तु । अशिष्टाचारविषये तादृशहेतोस्सत्त्वेन रा. भोजनादाविति । तत्र इष्टसाधनतासत्त्वेऽपि तस्य वेदबोधितत्वाभावात् व्य- भिचार इति भावः । यद्यपि ‘मुनिभिश्चिन्तनं प्रोक्तं लोकानां मर्त्यवासिनाम् । आहारश्च तमस्विन्यां सार्धप्रहरयामतः ॥’ इत्यादिना तत्रेष्टसाधनतायाः वेदबोधि- तत्वसम्भवात् व्यभिचारो दुर्घटः, तथापि भोजनस्य रागप्राप्तत्वेन तत्रोत्पत्तिविध्य- सम्भवेऽपि पश्च पञ्चनखा भक्ष्या इत्यत्रेव परिसङ्ख्याविधिरेवाभ्युपेयः । परिसङ्ख्याविधिश्व इतरनिषेधप्रयोजकत्वेन एकस्मिन् दिवस एव वारद्वयातिरिक्तं भोजनं न कुर्यादिति निषेध एव पर्यवसानात् । तत्रेष्टसाधनत्वस्य वेदबोधितत्वे नं भवति व्यभिचार इति ध्येयम् । अलौकिकत्वं लोकानवतेष्टसाधनताकत्वम् । लोको वेदोपजीविप्रमाणातिरि- तं प्रमाणम् । वेदोपजीविप्रमाणानि च ‘ज्योतिष्टोमादीनि स्वर्गसाधनानि तत्त्वेन श्रुतिबोधितत्वात्’ इत्यनुमानं स्मृत्यादिश्च । रात्रीति । अविगीतत्वं च नृ. मालिन्यनिवर्तकज्ञानादेः परिग्रहः । अलोकिकेति । अलौकिकत्वं फलनिष्ठ कार्य- तानिरूपितव्यापारसम्बन्धानवच्छिन्न कारणताश्रयीभूतं यद्यत् तत्तदन्यत्वम् । एवञ्च भोजनादेः साक्षादेव तृप्तिजनकत्वेन तदन्यत्वरूपालौकिकत्वाभावात् न व्यभिचार इति भावः । रात्रिश्राद्धादाविति । शत्रुनाशमुद्दिश्य कृतरात्रिश्राद्धादावित्यर्थः ।

प सम्वादतिव्यामेरपरिहार्यत्वात् । * अन्यथा नेकाशेषपरत्वे । नित्यशिष्टे विरोध्यभ्युप- गमप्रतियोगि कस्यात्यन्ताभावस्यैव तलक्षणघटकतया तत्रानेकाभावासत्त्वादव्याप्तेर्दु- बरित्वात् । कालीनत्वान्तविशेषणदाने च निद्राणे बौद्धे वेदप्रामाण्याभ्युपगमाभावेन त- स्मिन्विद्यमानध्वंसप्रागभावयोस्तत्कालीनत्वाभावेनातिव्याप्त्यभावात् । न चैवं शिष्टात्म- निष्टतदप्रामाण्याभ्युपगमकालीनत्वस्य निद्राकालीन बौद्धात्मनिष्ठध्वं सप्रागभावयोः स- स्वेन विशिष्टलक्षणसत्त्वादतिव्याप्तिः स्यादेवेति वाच्यम् । लक्षणघटकीभूतसंसर्ग- पदस्य सामानाधिकरण्यपरत्वेन वर्तमान वेदप्रामाण्याभ्युपगमसमानाधिकरणविरोध्य- भ्युपगमप्रतियोगिकयावदभावत्वस्य विवक्षितत्वात् । निद्राणबौद्धात्मनिष्ठविरोध्यभ्युप- गम प्रतियोगिकध्वंसप्रागभावयोर्वर्तमानवे दप्रामाण्याभ्युपगमसमानाधिकरणत्वाभावेन विशिष्टलक्षणासत्त्वादतिव्याप्त्यनवकाशात् । विरोध्यभ्युपगमेत्यनुक्तौ नित्यशिष्टे अव्या- प्तिः । तत्र वर्तमान वेदप्रामाण्याभ्युपगमसमानाधिकरणानामतीतानागतादिसुखादि- प्रतियोगिकध्वंसप्रागभावानां सत्त्वेऽपि वेदप्रामाण्याभ्युपगमकालोत्पन्नसुखादिप्रति-

• सम्भाविताशेषत्वरूपत्वमनङ्गीकृत्य ।

• एकत्वान्यसङ्ख्या पर्याप्त्यधिकरणलक्षणतावच्छेदकाधिकरणत्वम् ।

}९४

phat

arly

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

श्राद्धादौ व्यभिचारवारणाय अविगीतेति । शिष्टपदं स्पष्टार्थम् ।

more to begant thapetalumber

י

A

.- Mrina

Lavan

341 5J

[[114]]

नी. व्यभिचारासम्भवादित्याशङ्कामिष्टापत्त्या परिहरति । शिष्टपदमिति । जलताडनादौ

रा. बलवदनिष्टाननुबन्धित्वं वेदानिषिद्धत्वं वा । रात्रिश्राद्धं न कुर्वीतति नि- षिद्धत्वेन तस्य अविगीतत्वाभावादिति भावः । शिष्टपदानर्थक्यपरिहारमाह । शिष्टपदमिति । स्पष्टार्थमिति । शिष्याणां ज्ञानार्थमित्यर्थः । शिष्टानां वेदप्रामाण्याभ्युपगन्तृणामेवाचारः तथाविध इति ज्ञानाकारो बोध्य इत्यर्थः । ननु शिष्टपदं चैत्यवन्दनादौ अतिव्याप्तिवारकमेव सम्भवतीति किमर्थं तस्य स्पष्टार्थ - कत्वमुपगम्यते । तस्याप्यलौकिकत्वात् अविगीतत्वाच्च । वेदप्रामाण्याभ्युपगन्तृभिः तदनाचरणाश्च शिष्टपदेन तद्वारणस्यापि सम्भावत् । न च दत्तेऽपि शिष्टपदे प्रमादतः शिष्टकृतवृथाचेष्टायां अतिव्याप्तिदुवीरैवेति वाच्यम् । प्रकृतशिष्टपदस्य वेदप्रामाण्या- भ्युपगन्तृत्वपरत्वाभावेन फलसाधनत्वांशे भ्रान्तिरहितत्वस्यैव शिष्टपदार्थत्वाभ्युपगमात्

नृ. आदिना शत्रुनाशक मन्त्रजपादेः परिग्रहः । अविगीतेति । अविगीतत्वं बलवदनि टाननुबन्धित्वम् । एवच तादशरात्रिश्राकादेः निरुतालौकिकत्वेऽपि नरकसाधनत्वेन बलवदनिष्टाननुबन्धित्वरूपाविगतत्वाभावात् न व्यभिचार इति भावः । नन्वत्र शिष्टपदमनर्थकं अलौकिकत्वाविगीतत्वोभयरामानाधिकरणविषयतानिरूपकाचारस्य शिष्टमात्र समवेतत्वादित्याशङ्कां इष्टापत्त्या परिहरति । शिष्टपदं स्पष्टार्थमिति । निरुकोभयसमानाधिकरणविषयतानिरूपकाचारः शिष्टान्यासमवेत इति स्फुटप्रति- पत्त्यर्थमेवेत्यर्थः । न तस्य प्रयोजनान्तरमस्तीति भावः । ननु शिष्टपदानुपादाने निरर्थकजलताडनादेरपि निरुतहेतुमत्वात् तत्र साध्याभावेन व्यभिचार इलाat

प. यौगिकवंसप्रागभावयोस्तदानीमसत्त्वेन तादृशयावदभावासस्वात्ततो विरोध्यभ्युप- गमप्रतियोगिकेति । तथा च विरोध्यभ्युपगमप्रतियोगिकस्य तादृशात्यन्ताभावस्यैव तत्र सस्वेन अव्याप्तेरनवकाशादिति शिष्टत्वं निर्वक्तुं शक्यमेव । केचित्तु ननु नास्ति- कादिव्यावृतं शिष्टत्वं दुर्वचम् । न च वेदप्रामाण्याभ्युपगन्तृत्वं शिष्टत्वं तदिति वाच्यम् । तथा सति ज्ञानरूपाभ्युपगमस्य द्विक्षणावस्थायित्वेन तन्नाशदशायां शिष्टत्वा- भावप्रसङ्गादिति चेन्न । तज्जन्यदृढतर *संस्कार रूप वासनाविशेषात्मकाभिमानवत्वस्यैव शिष्टत्वरूपत्वात् । स च विरोधि संस्कारप्रादुर्भावानश्यतीति नास्तिकतादशायां न शिष्टत्वापत्तिरिति वदन्ति । ननु अलौकिकाचारविषयस्यैव शिष्टाचारत्वासेनैव सा- मजस्ये शिष्टपदं व्यर्थमित्याह । शिष्टपदमिति । तथा च । व्यभिचाराद्यवारकत्वेऽपि

*संस्कारपदं ज्ञानपरम् ।

• आदिना स्वरूपासिद्धिपरिग्रहः ।

[[1]]

.

‘नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय- पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[९५]]

न कुर्यान्निष्फलं कर्म इति जलताडनादेरपि निषिद्धत्वात् । तन्ते प्रति-

नी. अशिष्टाचारविषये तादृशहेतोरसत्त्वं स्फुटयति । न कुर्यादिति । स्वर्गादिफले व्यभिचारवारणाय आचारविषयत्वेति । विधेयताख्याचारविषयत्वार्थकमिति सङ्क्षेपः । तर्कपदस्याssरो पार्थकत्वभ्रमं वारयितुं द्रव्यादिसाधारणतर्कत्वं निर्वक्ति । तन्त रा. इत्यत आह । न कुर्यादिति । यद्यपि विधिनिषेधयोः नराधिकारीयत्वेन पश्वादि- कृतवृथाचेष्टायां अलौकिकत्वाविगीतत्वयोः सत्त्वेन तत्र व्यभिचारवारणाय शिष्टपद- नृ. तत्र हेतुघटकाविगीतत्वविशेषणासत्त्वप्रतिपादनेन परिहरति । न कुर्यादिति । तथा च तादृशजलताडनादेः निषिद्धत्वात् । अविगीतत्वेन तत्राविगीतत्वघटित हेत्व- प. व्यतिरेकव्याप्तौ अखण्डाभाव सम्पादकतया सार्थकमिति भावः । तादृशाभावस्यैव शिष्टाचारत्वे शिष्टपदादानेऽपि जलताडनादौ न व्यभिचार इत्याह । न कुर्यादि- त्यादिना । आदिना योधगमनादिपरिग्रहः । एवं च तस्य प्रमाणबलात्कर्तव्यत्वे सिद्धे न कुर्यादिति बलात् फलं कल्पनीयम् । अत्र प्रायः विघ्नध्वंसद्वारा समाप्तेरेव फलत्व - कल्पनाम काप्यनुपपत्तिरिति तन्न । न हि कृतमङ्गलस्यासमाप्तिः विघ्नान्तरोत्पत्त्यादि- वक्ष्यमाणरीत्या तैर्वकुं शक्यते । द्वारीभूतविघ्नध्वंसस्य पूर्व जातस्य सत्त्वेन दुरितान्त- रोल्पादेऽपि समाप्तथापत्तेर्दुर्वारत्वात् । अतः मङ्गलं निष्फलमेव स्यादिति । नव्यास्तु प्रारिप्सितादौ शिष्टैर्मङ्गलाचरणेन ’ यान्यस्माकं सुचरितानि तानि त्वयोपास्यानि ’ इति श्रुत्या सुचरितपदज्ञापितालौकिकाविगीतशिष्टाचारविषयस्य कर्तव्यताबोधनेन मङ्गलस्य सफलत्वे सिद्धे उपस्थितत्वात् प्रारिप्सितप्रतिबन्धक दुरितनाशस्यैव फलत्व- कल्पनात् । न च कृतमङ्गला समाप्तिस्थले व्यभिचारः तत्र दुरितध्वंसस्योत्पादात् समाप्तयभावस्तु दुरितान्तरोत्पादेन प्रतिबन्धकात्यन्ताभावविरहात् । न हि प्राचीन- मत इव विघ्नध्वंसस्य समाप्तिहेतुत्वम् । येन दुरितान्तरोत्पादेऽपि पूर्वोत्पन्न दुरितध्वंस- “सत्त्वात्समाप्तिरापद्येत । न चाकृतमङ्गलस्थले व्यतिरेकव्यभिचारः । स्वतस्सिद्धविघ्नात्यन्ता- भावादेव समाप्त्या विघ्ननाशस्यैवानुत्पादात् । प्राचीनमते तु जन्मान्तरीयमङ्गलजन्यविघ्न- ध्वंसकल्पनया तन्त्र व्यभिचारो वारणीय इति गौरवम् । विशेषणतया विघ्ननाशं प्रति समवायादिना मङ्गळं कारणमिति आत्मनिष्ठप्रत्यासत्त्यैव कार्यकारणभावः । ननु कायव्यूहस्थले एकशरीरावच्छेदेन मङ्गले अन्यशरीरावच्छेदेन विघ्ननाशापत्त्या तद- वच्छिन समाप्त्यापत्तिरिति चेन्न । शरीरान्तरावच्छेदेन समाप्तेरिष्टत्वात् क्वचित्तदभावस्तु दुरितान्तरोत्पादात् तच्छरीरावच्छिन्न कार्योत्पत्तिं प्रति तच्छरीरावच्छिन्नकार्यविषयके- च्छायाः कायव्यूहस्थले कारणत्वावश्यकत्वात् तादृशेच्छाभावाद्वा उपपादनीयः । आत्म- निष्ठप्रत्यासत्त्यीकारादेव परकायाप्रवेशस्थले पूर्वात्मनिष्ठमङ्गलसत्त्वे अपरात्मनि आपा- दनमपि निरस्तम् । अधिकं तु मुक्तावलीतत्त्वविवेचने द्रष्टव्यम् । तर्कशब्दार्थं निर्वक्ति । तर्यन्त इति । तेषामित्यत्र द्रव्यादिपदार्थाः तच्छब्दार्थः । विशेष्यत्वं षष्ठयर्थः ।

A

J९६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

पाद्यन्ते इति तर्काः द्रव्यादिपदार्थास्तेषां सङ्ग्रहः सङ्क्षेपेण स्वरूपकथनं क्रियत

wi

मै

ि

नी. इति । उपादानरूप सङ्ग्रहस्यासम्भवादाह । सङ्क्षेपेणेति । स्वम्पकथनं स्वरूपज्ञानानु- रा. धिकारिपरमावश्यकमेव । तथापि बलवदनिननुबन्धित्वमेव प्रकृते अविगतत्वम् । तच इष्टोत्पत्त्या तदीयदुःखनिजदुःखाजनकत्वम् । यथाचे प्रास्थले इोत्पत्त्यभावेन नू. भावादेव तल साध्याभावेऽपि व्यभिचारवारणे शिष्टपदं व्यर्थमेवेति भावः । एता- दृशानुमानेन वेदबोधितकर्तव्यत्वरूप साध्यघटकश्रुत्यनुमितौ तादृशी श्रुतिः कीदृशानु- पूर्वकेत्याकाङ्क्षायां पठ्यमानवेदस्य अध्यापकोक्तिपरम्परया आनुपूर्वी निर्णयवत् अनुमित- वेदस्यापि सर्वज्ञगौतम कणादादिभिः समाप्तिकामो मवळमाचरेत इत्याद्यानुपूर्वी विशिष्ट- श्रुतेरेव तत्र तत्र लिखितत्वात् तादृशश्रुतिरेव सिध्यति । एवं च तादृशश्रुत्या समाप्ति- कामस्य प्रन्थादौ मस्यैव कर्तव्यत्वप्रतिपादनात् तादृशश्रुत्यन्यथानुपपत्त्या प्रन्थादौ समाप्तिकामनया मळमेव कर्तव्यं न प्रायश्चित्तादिकं समाप्तिकामः प्रायश्चित्तमाचरेते- ति केनचिोिन केनचित्पुरुषेणाननुभितत्वात् । न च तथापि शिष्टाचारेण श्रुतिरेवानु- मेया आवश्यकत्वात् न तु श्रुतिबोधितकर्तव्यतापि व्यर्थत्वादिति वाच्यम् । शिष्टाचार- लिओन श्रुतिमात्रानुमितेरसम्भवात । तथा हि शिष्टाचारस्य समवायेन हेतुत्वे श्रुतः स्वानु कूलकृतिमध्यसम्बन्धेन साध्यत्वे च मूकरामत भोजनाद्या नरस्य निरुक्तशिरा मवेतत्वा- चारत्वेन तस्य च मूकादौ सत्त्वात् । तत्र निरुक्तसंवन्धन साध्याभावात् व्यभिचारापत्तिः । मूकस्त्रीबालशृङ्गाद्यसमवेतशिष्टाचारस्य हेतुत्वमङ्गीकृत्य उक्तव्यभिचारवारणेऽपि सर्व- sataruhy समवायेन तादृशाहेतुत्वात् । तत्र तेन सम्बन्धेन मळस्य कर्तव्य. ताबोधकथुतेरभावात् तद्दोषतादवस्थ्यम् । स्वरूपविषयत्वोभयघटितसामानाधिकरण्य- सम्बन्धेनालौकिकत्वाविगीतत्वोभय विशिष्टशिष्टाचारस्य हेतुत्वे मळनिष्ठालौकिकत्वादेः आत्मन्यभावात् । तत्र विशिष्टहेतोरभावेन आत्मनः पक्षत्वासम्भवः । महकस्यैव पक्षत्यमत्रीकृत्य निरुकहेतुना प्रतिपाद्यतासम्बन्धेन श्रुत्यनुमाने मळं प्रमेयमित्यादि- श्रुतिसिद्धिमादायार्थान्तरदोषापत्तिः । तथा मङ्गळस्य कर्तव्यताप्रतिपादनात् । तस्मात् मङ्गळे निरुकहेतुना स्वनिप्रकर्तव्यताबोधकश्रुतिकत्वं श्रुतिबोधितकर्तव्यत्वं वावश्यं साधनीयं इति न वैयर्थ्यशङ्केति दिe । अत्र स्वप्रतियोगिचरमवर्णानुकूलकृतिमत्व- सम्बन्धेन चरमवर्णभ्यंसरूपसमाप्तिं प्रति आश्रयतासम्बन्धेन ज्ञानरूपमङ्गळस्य स्वानु- कूलकृतिमत्वसम्बन्धेन वस्तुनिर्देशरूपमङ्गस्य च हेतुत्वं वाच्यम् । स्वप्रतियोगि चरमवर्णावच्छेदकतासम्बन्धेन समाप्तिं प्रति समवायसम्बन्धेन क्रिया विशेषरूप- मङ्गलस्य हेतुत्वं वाच्यम् । तेन चरमवर्णध्वंसरूपसमाप्तेः आकाशनिष्टत्वेऽपि न क्षतिः । केचित्तु चरमवर्णरूपैव समाप्तिः बाधकाभावात् कार्यतावच्छेदकसम्बन्ध प. सङ्क्षेपः अल्पशब्दः । घटितत्वं तृतीयार्थः " असाधारणधर्मप्रकारकज्ञानानुकूलव्यापारः स्वरूपकथनशब्दार्थः । कृमृधातोः कृतिरर्थः । आख्यातस्य विषयत्वम् । तथा ब९.७

नीलकण्टीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता । इत्यर्थः । कस्मै प्रयोजनायेत्यत आह । सुखबोधायेति । सुखेनाना- यासेन यो बोधः पदार्थाशनं तस्मा इत्यर्थः । ननु बहुषु तर्कग्रन्थेषु सत्सु किमर्थमपूर्वोऽयं प्रन्थः क्रियत इत्यत आह । बालानामिति । तेषामति- विस्तृतत्वाद्धालानां बोधो नै जायत इत्यर्थः । ग्रहणधारणपटुर्बालः न तु स्तनन्धयः । किं कृत्वा क्रियत इत्यत आह । निधायेति । विश्वेशं

। । जगन्नियन्तारम् । हृदि निधाय नितरां स्थापयित्वा सदा तद्धयानपरो

भूत्वेत्यर्थः । गुरूणां विद्यागुरूणां वन्दनं नमस्कारं, विधाय कृत्वेत्यर्थः ।

।

Ahmadnag 1 100 14-dan dapatkan bagaglşən

"

नी. कूलशब्दः । एतावता द्रव्यादिपदार्था विषयाः, पदार्थतत्त्वावधारणं प्रयोजनम्, सम्बन्धश्व प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावः पदार्थतत्त्वावधारणकामोऽधिकारीत्यनुबन्धच- तुष्टयं प्रेक्षावत्प्रवृत्यनं सूचितम् । षष्ठीतत्पुरुषभ्रमवारणायाह । सुखेनेति । सुखबोध- रूपप्रयोजनस्याsन्यतः सिद्धत्वेन एतन्यकरणे प्रयोजनाकाङ्क्षा न शाम्यतीत्याशये. नावतारयति । नन्विति । तेषां भाष्यादिप्रन्थानाम् । मूले सप्त पदार्था इति । द्रव्यत्वादिरूपा ये सप्तोपाधयः तदन्यतमवन्तः पदार्था इत्यर्थः । तत्र सप्तत्वमपेक्षा- युद्धिविशेषविषयत्वमेवमभिमप्रन्थस्यापि पर्यवसानमवधेयम् । ननु सामान्यधर्म ज्ञानस्य विशेषजिज्ञासां प्रति हेतुत्वात्सामान्यलक्षणकथनानन्तरमेव विभागो युक्तः । रा. ऋष्टं कर्मेति न्यायेन तज्जनितश्रमस्य इष्टोत्पत्य नान्तरीयकजनकनिजदुःखतया पश्वादिमायामपि अविगीतत्वाभावेन व्यभिचारासम्भवादिति ध्येयम् । ननु नू. लाघवाचेत्याहुः । अपरे तु आनुपूर्वीविशेषावच्छिन्नचरमवर्णज्ञानं तादृशचरमवर्णध्वंस- ज्ञानं वा समाप्तिः बाधकाभावात् । समवायस्य कार्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वसम्भवेन लाघवात्याहुः । तद्द्द्वयमपि मन्दम् । इदानीमपि अयं ग्रन्थः समाप्तिविशिष्ट इति “सकलतान्त्रिकव्यवहारानुपपत्तेः चरमवर्णस्य तदध्वंसविषयकज्ञानस्य वा इदानी अवर्तमानत्वादिति बोध्यम् । अधिकन्तु अस्मत्कृतमुक्तावलीप्रभायां अनुसन्धेयम् । .प. व्यादिपदार्थत्वावच्छिन्न विशेष्यकस्वल्पशब्दघटितलक्षणस्वरूपसाधारणधर्म प्रकारकज्ञा नानुकूलव्यापारानुकूलकृतिविषयीभूत इत्यन्वयबोधः । प्रतिज्ञावाक्यघटकीभूतसामा- न्यलक्षणमाह । पदस्यार्थ इति । पदार्थः पदशक्यः । इति व्युत्पत्त्या, इत्याकारका- वयवव्युत्पत्या । अभिधेयत्वं अभिधाविषयत्वं, विषयतासम्बन्धेनाभिधैव वा पदार्थ- सामान्यलक्षणं बोध्यम् । ननु वाक्यार्थ अतित्र्याप्तिः तस्यापदार्थत्वेनालक्ष्यत्वात् । अभिधेयत्वस्य केवलान्वथित्वात् । तथा न च पदशक्तिरेव तथा च नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथा सति तलक्षणस्य अपदार्थभूतवाक्यार्थव्यावर्तकत्वेन व्यावर्त - कस्यैव लक्षणत्वेत्यादिप्रन्थविरोधापत्तेरिति चेत्र । तस्यापि वाक्यार्थस्य पदार्थत्वेन

[[13]]

[[2९८]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

पदार्थान् विभजते । द्रव्येति । पदस्यार्थः पदार्थः इति व्युत्पत्त्याभिधेयत्वं पदार्थसामान्यलक्षणम् (लभ्यते ) । ननु विभागादेव सप्तत्वे सिद्धे सप्त (पद)

॥

ارام

नी. मूले कथमादौ विभाग इति न्यूनतां परिहरति । पदस्येति । पदस्यार्थोऽभिश्रयः इति व्युत्पत्त्या पदसंवन्ध्यभिधाविषयत्वस्य लभिsपि पदसंवन्धित्वांशस्यान्यावर्तक- त्वादाह । अभिधेयत्वमिति । लक्षणं लभ्यत इति शेषः । तथा च न न्यूनतेति भावः । विभागादेवेति । पदार्थत्वावान्तरधर्मपुरस्कारेण धर्मिप्रतिपादनादेवेत्यर्थः । रा. विभागादेवेति । परस्परमसङ्कीर्णव्याप्यधर्माणामेव विभाजकतया द्रव्यगुणादीनां नृ. पदार्थान् विभजत इति । अत्र विपूर्वकभजधातोः अवान्तरधर्म प्रकारकज्ञानानुकूल- व्यापारोऽर्थः । आख्यातस्य कृतिरर्थः । पदार्थानित्यत्र द्वितीयायाः सविषयकधातु- योगात् विशेष्यताख्यविषयत्वमर्थः । तस्य धात्वर्थैकदेशे ज्ञानेऽन्वयः । पवश्व पदा- थे विशेष्यक पदार्थत्वावान्तरधर्मप्रकारकज्ञानानुकूलव्यापारानुकूलकृतिमान् सङ्ग्रहकार इति शाब्दबोधः । एवमग्रेऽपि । ननु मङ्गलकरणानन्तरं पदार्थ सामान्यमुद्दिश्य मूले विभागकरणं न सम्भवति । विभागं प्रति उद्देश्यज्ञानस्य हेतुत्वेन तदभावादिति चेत्र । क्रियते तर्कसङ्ग्रह इति प्रतिज्ञाघटकतर्कपदेनैव पदार्थ सामान्यस्योपस्थितत्वेन उक्तदोषाप्रसक्तेः । ननु सामान्यधर्मप्रकार कज्ञानस्य विशेषधर्मप्रकारकजिज्ञासां प्रति हेतुतया लक्षणात्मकसाधारणधर्मप्रकारकज्ञानाभावात् कियन्तः पदार्थाी इति जिज्ञा- सानुत्पत्या विभागकरणमनुचितम् । अजिज्ञासितत्वेनार्थान्तरदोषापत्तेरित्याशङ्कां लक्षण- प्रदर्शनेन परिहरति । पदस्येति । पदार्थ इति नैकं पदं, किन्तु वाक्यमिति बोध- नाय विग्रहप्रदर्शनम् । तस्यैकपदत्वे पदार्थपदस्य कोशेनाभिधेये शक्त्यप्रतिपादनात् असा त्यापतेः । इति व्युत्पत्त्येति । एतादृशविग्रहयोध्यार्थकपदार्थ इति वाक्यघटका- पदेन इत्यर्थः । लभ्यत इति । अर्थोऽभिधेय इति कोशेनार्थपदस्य अभि- धेयत्वावचिछत्रे शक्तिप्रतिपादनात् इत्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । ऋ गतावित्यनुशासनबलात् गत्यर्थको धातुः । तस्य गुणं कृते अरिति धातुनिप्पत्तिः । तदुपरि थप्रत्यये अर्थ इति शब्दो निष्पन्न इति गत्यर्थकधातूनां ज्ञानार्थकत्वनियमेन विषयार्थकप्रत्ययान्तार्थ- शब्देन ज्ञानविषयत्वं लभ्यत इति ज्ञानविषयत्वमपि पदार्थ सामान्यलक्षणम् । प्रति- पाद्यतासम्बन्धेन पदार्थशब्दवत्त्वं लक्ष्यतावच्छेदकमिति बोध्यम् । मूले द्रव्येत्यादि । अत्राभावपदस्य द्रव्याद्यभावान्तान्यतमत्वविशिष्ट लक्षणा । द्रव्यादिपदानि तात्पर्य- ग्राहकाणि । एतेन कस्मिन्नपि पदार्थे द्रव्याद्यभेदाभावात् असङ्गतिदोषस्य नाव- काश इति भावः । एवं न्य समानविभक्तिकपदद्वयसमभिव्याहार बलात् अभेदसम्व- न्धेन द्रव्याद्यभावान्तान्यतमविशिष्टाः पदार्थाः इत्यन्वयबोधः । तत्र सप्तपदस्य प्रय- जनं वक्तुमाक्षिपति दीपिकायाम् । नन्वित्यादिना । विभागादेवेति । द्रव्यगुणे- त्यादिद्वन्द्वसमभिव्याहृतबहुवचनादेवेत्यर्थः । तथा च द्वन्द्वसमभिव्याहृतबहुवचनस्य प. लक्ष्यत्वात् । पदार्थान् विभजत इति । विभागो नाम सामान्यधर्मप्र

I7

Z

[[4]]

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[९९]]

ग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न अधिकसङ्ख्याव्यवच्छेदार्थकत्वात् । नन्वतिरिक्तः

utpala

[[16]]

SEAR

नी. अधिक सङ्ख्याव्यवच्छेदार्थकत्वादिति । तादृशसङ्ख्यानिषेधसिद्धिफलकत्वादि- रा. परस्परभेदे सिद्धे तेषां सप्तत्वस्यार्थतो लाभात् इति भावः । अधिकसङ्ख्येति । व्यर्थं सत् किञ्चित् ज्ञापयति इति न्यायेन सप्तत्वाधिकसङ्ख्या पदार्थेषु नास्तीति व्यछेदवायेव तदुपादानादिति भावः । यद्यपि पदार्थानां द्रव्यगुणादीनां बहुविधत्वेन सप्तत्वाधिकसङ्ख्या अस्त्येवेति तन्निषेधो न सम्भवत्येव । न च पदार्थविभाजकोपाधित्वेन तन्निषेधो वाच्य इति वाच्यम् । तेष्वपि तदा- श्रयानादाय अधिकसम्भवात् । तथापि पदार्थविभाजकोपाधित्वव्याप्यसप्ताधि- कसङ्ख्या व्यवच्छेदस्यैव तात्पर्यविषयत्वात् । नन्वतिरिक्त इति । द्रव्या- नृ. द्वन्द्वप्रतिपाद्यतावदर्थपर्याप्तसङ्ख्यावाचकत्वनियमः अवश्यमङ्गीकरणीयः ।

। अन्यथा

रामलक्ष्मणभरतशत्रुघ्ना इत्यत्र बहुवचनेन त्रित्वादिबोधोत्पत्त्या अनुभवविरोधापत्तेः । एव प्रकृते द्वन्द्वप्रतिपाद्यद्रव्याद्यभावान्तसमुदाय पर्याप्तसङ्ख्यावाचकतायाः तादृशद्वन्द्व- समभिव्याहृतबहुवचनस्यावश्यं स्वीकार्यतया तादृशसङ्ख्या सप्तत्वसङ्खयैवेति बहु- वचनेन तत्सिद्धिरिति भावः । सप्तपदग्रहणं व्यर्थमिति । मूलस्थसप्तपदं निष्प्रयो- जनकमित्यर्थः । सप्तत्वोपस्थितः बहुवचनेनैव सम्भवादिति भावः । अधिकसङ्ख्या- व्यवच्छेदार्थकत्वादिति । अष्टत्वसक्त्यापर्याप्त्याधिकरणसमुदायनिषेधार्थकत्वा- दिति भावः । अष्ट पदार्था न सन्तीति ज्ञानायेति यावत् । सप्तपदमावश्यकमिति शेषः । तथा च यथा ब्राह्मणमानयेत्यादिवाक्य घटकैकवचनान्तब्राह्मणपदेन एकत्व - विशिष्टब्राह्मणस्यानयननिरूपितकर्मत्वेन उपस्थितावपि द्वितीयं नानयेत्यर्थालाभः । एकं ब्राह्मणमानयेत्यादौ सङ्ख्यावाचकैकादिपदानामितरनिषेधार्थकत्वात् द्वितीयं नानयेत्यर्थलाभः । तथा द्रव्येत्यादिद्वन्द्वसमभिव्याहृतबहुवचनेन सप्तत्वरूपबहुत्व- सङ्खोपस्थितावपि अष्टत्वसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणसमुदायस्य निषेधालाभात् तदर्थं सम्प्तपदमप्यावश्यकमिति भावः । ननु द्रव्याद्यभावान्तपदार्थेषु सप्तत्वसङ्ख्यापर्याप्तिवत्. परार्थत्वपर्यन्तसङ्ख्याया अपि तादृशपदार्थे पर्याप्ततया अष्टत्वादिसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरण- पदार्थानां सत्वात् तादृशपदार्थनिषेधः सप्तपदसहस्रेणापि कर्तुमशक्य इति चेन्न । अष्टत्वसायापर्याप्तयधिकरणपदार्थनिषेधार्थं सप्तपदमिति न ब्रूमः । किन्तु सप्तत्वाधिक- सङ्ख्यापर्याप्तयधिकरणपदार्थविभाजक धर्मनिषेधार्थम् । एवञ्च मूले सप्तपदार्था इत्यस्य सप्तपदार्थविभाजक धर्मान्यतमविशिष्टा इत्यर्थः । तथा च सङ्ख्यावाचकैकादिपदानां इतरनिषेधबोधतात्पर्य ग्राहकतया एकघटवद्भूतलमित्यादौ द्वितीयघटाभावबोधवत् स- तपदार्थविभाजकधमन्यतमविशिष्टा इत्यनेनाष्टमपदार्थविभाजकधर्मशून्या इत्यर्थला - भसम्भवात् व्यवच्छेदसङ्गतिः । एतदभिप्रायेणैव दीपिकाकारेणाधिकसङ्खवाव्य- प. कारकज्ञानविशेष्यीभूतपदार्थविशेष्यकपरस्परासमानाधिकरणधर्मप्रकारक ज्ञानानुकूलव्या-

[[1]]

J

[[17]]

9.0.0

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

पदार्थ : प्रमितो वा न वा । नायः प्रमितस्य निषेधायोगात् । न

द्वितीयः प्रतियोगिप्रमितिं विना निषेधानुपपत्तेरिति चेन्न । पदार्थत्वं

h

[[1]]

Inyans

A

humb

IAN

[[५]]

[[1]]

Th 1 J

[[1]]

A

नी. त्यर्थः । उद्देश्यविधेयभावस्थले उद्देश्यतावच्छेदके विधेयव्याप्यत्यभान मत्सर्गिकमि- रा. द्यतिरिक्त इत्यर्थः । प्रभितो वेति । यद्यपीदमतम् । सप्ताधिकसङ्ख्या- या एव व्यवच्छेद्यत्वेन पूर्वमुक्ततया द्रव्यादिभिभपदार्थस्य प्रकृते अव्यव- च्छेद्यत्वात् । तथापि द्रव्यादिभिन्नपदार्थस्य प्रमितत्वे तद्गतासाधारणधर्मस्य पदार्थविभाजकत्वात् आवश्यकत्वेन तत्साधारणातिरिक्तसप्तत्याधिक सङ्ख्यायाः प्रमित- त्वात् तद्व्यवच्छेदो न सम्भवतीत्यत्र तात्पर्यीत् नासङ्गतिः । प्रतियोगीति । यद्यपि प्रतियोगिविशेषिताभाववुद्ध प्रतियोगिज्ञानस्यैव हेतुत्वेन प्रतियोगिप्रकार- कप्रमाणहेतुः । अन्यथा अवृत्तिगगनादेरभाववृद्धयनुपपत्तेः । तथापि प्रतियोगि तावच्छेदकप्रकारक प्रतियोगि विशेष्यकप्रमेव प्रकृते प्रमाशब्दार्थः । प्रतियोगिताय- नृ. वच्छेदार्थकत्वादित्युक्तमिति ध्येयम् । ननु सप्तपदेन निहतपदार्थलाभोऽपि न सम्भव- ति अप्रसिद्धत्वादित्याशङ्कते । नन्विति । अतिरिक्तः पदार्थ इति । अतिरिक्तः अष्टपदार्थः पदार्थविभाजकधर्म इत्यर्थः । प्रमितो वा न वेति । प्रमाविषयत्ववान् तदभाववान् बेत्यर्थः । ननु संशयधर्मिणः अग्रमपदार्थविभागकधर्मस्य प्रमितत्तद- भावरूप कोट्यन्तरस्य चाप्रसिद्धत्वेन धर्मितावच्छेदकप्रकारकनिर्णयाभावात् कोटिद्वयोप- स्थित्यभावाश्च कथं विकल्प इति चेन्न । प्रकृतेऽष्टमत्वं द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्तपदार्थाव भाजकर्माणां प्रत्येक प्रतियोगिक दसप्तकवत्त्वम् । द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्ततादृशधर्मान्थि- तमत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकैकभेदयत्त्वं वा । तथा च तादृशभेदविशिष्ट विभाजकधर्मः प्रमितो वा न वा पदार्थविभाजक धर्मत्वेन प्रमितो न वा । अथवा पदार्थविभाजकधर्मः अष्टमः प्रमितो वा न वा निरुतभेदवस्वरूपामत्वेन प्रभितो न वेत्यन तात्पर्यात् धर्मप्रसिद्ध कोटिद्वयप्रसिद्धा च विकल्पसङ्गतिरिप्रार्थलाभचेति बोध्यम् । अस्म- गुरुचरणास्तु अतिरिक्तः पदार्थः प्रमितो वा न वेति, प्रमितः पदार्थः पदार्थवि- niraasaरितो न वेत्यर्थः । प्रसिद्धिशङ्कानिरासाय तादृशच प्रभि तत्वमुपातम् । न तु धर्मितावच्छेदककोटौ तस्यापि निवेशः गौरवात् प्रयो- अनाभावाच । अतिरितत्वं चात्र द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्तान्यतमाधिकरणावतित्वम् । तथा च पदार्थविभाजकधर्मः द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्यतमाधिकरणावृत्तिर्न वेति अर्थ - लाभात् धर्मितावच्छेदकरूपेण धर्मिप्रसिद्धधा गगनाद्यन्तर्भावेन कोटिप्रसिद्धया च वि- कल्प सप्ततिरिष्टार्थलाभचेति । प्रमितस्येति । विद्यमानस्येत्यर्थः । प्रतियोगिप्रमिति विनेति । प्रतियोगिनः कालसम्बन्धं विनेत्यर्थः । निषेधानुपपत्तेरिति । शशस्येव निषेधासम्भवादिति व्याचकुः । पदार्थत्वमिति । पदार्थविभाजकधर्माः यावन्तः

प. पारात्मक शब्दप्रयोगः । सप्तग्रहणमाक्षिपति । नन्विति । परिहरति । पदार्थत्व-

}J

[[१०१]]

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहाय पट्टाभिरामीयसमन्विता । द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वव्याप्यमिति व्यवच्छेदार्थकत्वात् (सप्तग्रहणम् ) । ननु

।

नी. त्याशयेनाह । पदार्थत्वमिति । व्यवच्छेदार्थकत्वादिति । एतद्रूपो यो व्य- रा. च्छेदकविशिष्टप्रतियोगिज्ञानं च अभावादिबुद्धौ हेतुरेव । अभाववुद्धेः विशिष्ट - वैशिष्टयावगाहित्यनियमेन विशेषणतावच्छेदकप्रकारकनिर्णयजन्यत्वादिति भावः । तदपि प्रमात्मकाभावज्ञानमेवापेक्षितम् । घटत्वेन घटावगाहिज्ञानादपि घटो नास्ती- त्याकारकस्य भ्रमात्मकज्ञानस्य सम्भवादिति ध्येयम् । सप्तान्यतमत्वेति । तव द्रव्यादिभेदसप्तकात्यन्ताभावः द्रव्याद्यवृत्तिपदार्थाभावो वा । नातो द्रव्यादिभिन्न- पदार्थाप्रसिद्धावपि अन्यतमत्वाप्रसिद्धिः । व्यवच्छेदार्थकत्वादिति । अधिक- नृ. तावदन्यतमत्वावच्छिन्नमित्यर्थः । द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वव्याप्यमिति । अत्र सप्त-

पदं द्रव्याद्यभावान्तलाभाय, न तु व्यापकतावच्छेदककोटौ सप्तत्वस्यापि प्रवेशः । गौरवात् प्रयोजनाभावाच । एवश्च द्रव्याद्यभावान्तान्यतमत्वनिरूपितव्याप्यत्वलाभः । इति व्य- वच्छेदार्थकत्वादिति । इत्याकारकनिश्चयफलकत्वादित्यर्थः । सप्तग्रहणमिति । प. मिति । व्यवलदार्थकत्वादिति । व्यवच्छेदो निश्चयः स एवार्थो यस्य तस्य भावस्तस्मादित्यर्थः । तथा च पदार्थत्व विशेष्यकद्रव्याद्यन्यतमत्व निरू- पितव्याप्तिप्रकारकनिश्चयार्थकं सप्तग्रहणं भवतीति न वैयर्थ्यापत्तिः । ननु सप्तपदस्य सप्तत्वसङ्घयायां शकत्वेन तद्विशिष्टघटादिलाक्षणिकत्वेन निश्चयात्मकार्थे शक्तिलक्षणान्यतरासम्भवात् कथं तदर्थकत्वमिति । न च निरुतव्याप्तिप्रकारकेच्छ- या उeft feeriatrयमिति तात्पर्यग्राहकत्वेन सप्तपदस्य सार्थकत्वमिति वाच्यम् । उद्देश्य विधेयस्थले व्याप्यव्यापकभावावश्यम्भावात् । प्रकृते उद्देश्यतावच्छेदकीभूत- पदार्थत्वव्यापकत्वं विधेयीभूतद्रव्याद्यन्यतमत्वे भासते चेत्तद्व्याप्यत्वमुद्देश्यतावच्छे- estarदार्थ भासत एवेति । एवं च विभागवाक्यादेव निरुक्तनिश्चय सम्भवात् सप्तपदस्य वैयर्थ्यापत्तेरिति चेन्न । अप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितसंशयान्यतादृशव्याप्ति- प्रकारकनिश्चयस्यैवानुमितिहेतुत्वावश्यम्भावात्तादृश निश्चयो न केवलं विभागवाक्यात् भवतीति तदर्थ सप्तग्रहणमिति बोध्यम् । न चैवं तादृशनिश्चयोऽपि मास्तु तदर्थं सप्तग्रह- णमपि मास्तु । को दोष इति वाच्यम् । तथा सति नवीनानां महदनिष्टं स्यात् । तथा हि । द्रव्यगुणकर्म सामान्य विशेषसमवायाभावात्सप्त पदार्थाः षोडशपदार्थानामत्रैवान्तर्भू- तत्वादित्यादिकणादसूत्रव्याख्यानावसरे प्रमाणादिषोडशपदार्थान् पक्षीकृत्य पदार्थ - त्वरूपहेतुना द्रव्यायन्यतमत्वसाधने प्रमाणादिविशेष्यकद्रव्याद्यन्यतमत्व विधेयकानु- मिर्ति प्रत्यप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितसंशयान्यपदार्थत्व विशेष्यक द्रव्याद्यन्यतमत्वनिरूपि- तव्याप्तिप्रकारकज्ञानं करणमिति वाच्यम् । तच सप्तग्रहणमन्तरो न सम्भवतीति सप्तग्रहणमावश्यकमित्यालोचय । एवं सङ्ख्यायाः पृथङ्निवेशस्तु अभावत्वेन समाधि- करणतावच्छेदकद्रव्यत्वादीनां परस्परासामानाधिकरण्यरूपो न्यूनसङ्ख्यान्यवच्छेदो

।१

L

[[१०२]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

सप्तान्यतमत्वं सप्तभिन्नभिन्नत्वमिति वक्तव्यम् । सप्तभिन्नस्याप्रसिद्धया कथं सप्तान्यतमत्वव्याप्तिनिश्चय इति चेन्न । द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वं नाम द्रव्यादिभेदसप्तकाभाववत्त्वम् । अतो दोपविरहास । एवमग्रेऽपि द्रष्टव्यम् ।

AGA

I

L

ዝኒ

।

app lehalat

[[4]]

h

2 दिन मे

sar

Laugha

Is

eta slog

या महामा

नी. वच्छेदो निर्णयस्तदर्थकत्वादित्यर्थः । सप्तभिन्नभिन्नत्वमितीति । द्रव्यादयो ये सप्त पदार्थास्तद्भेदकूटविशिष्टभिन्नत्वं वक्तव्यमित्यर्थः । द्रव्यादिभेदसप्तकाभाव- वत्वमिति । द्रव्यादिभेदानां प्रत्येकं प्रसिद्धानां सप्तानां कुत्राप्यसत्त्वेन तादृशभे- दसप्तकत्वावच्छिन्नाभावस्य सर्वत्र सत्त्वान्न दोष इति भावः । वस्तुतस्तु पदार्थत्वं द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वव्याप्यम् इत्यस्य पदार्थत्वं द्रव्यत्वादिसप्तोपाध्यन्यतमवत्त्वव्या- प्यमित्यर्थः । तेन बहुषु पुस्तकेषु सप्तान्यतमत्वाप्रसिद्धिशङ्का तत्समाधानपरस्य ननु सप्तान्यतमत्वम् इत्यादिग्रन्थस्यासत्वेऽपि न क्षतिरिति ध्येयम् । एवमग्रेऽपीति । रा. राजथेत्यादिमन्यव्यवच्छेदशब्दार्थत्वादित्यर्थः । सप्तपदस्य प्रकृते पदार्थत्वे निरुका- नृ. आवश्यकमिति शेषः । ननु यावत्पदार्थविभाजक लमन्यतमत्वावच्छिननिष्ठद्रव्याद्य- भावान्तान्यतमत्वव्याप्यबोधकलं न शक्त्या सप्तपदस्य तत्र शक्त्यभावात् । न त्र सप्तपदस्य लक्षणयैव तद्बोधोऽस्त्विति वाच्यम् । तादृशव्याप्यत्वे शक्यसम्बन्धरूपलक्ष- पाया अभावात् । कथञ्चित् शक्यसम्बन्धोपपादनेन तद्बोधोपपादनेऽपि वक्ष्यमाण- सप्तत्वबोधानुपपत्तेः । सकृदुचरित शब्दः सहदेवार्थप्रत्यायक इति न्यायादिति चेन्न । न वयं सप्तपदस्य वृत्त्या तादृशव्याप्यत्यबोधकत्वं आचक्ष्महे । येन उक्तदोषः प्रसज्येत । किन्तूद्देश्य विधेयभावमहिनैव तादृशबोधः । तथाहि । यावत्पदार्थविभाजक - धमन्यतमत्वावच्छिनं उद्दिश्य द्रव्याद्यभावान्तान्यतमत्वविधानात् अनुमिताविव शा-

यो यसति प्रतिबन्धके विधेये उद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वस्य संसर्गविधया भाननियमेन प्रकृते द्रव्याद्यभावान्तान्यतमत्वरूप विधेये यावत्पदार्थविभाजकधर्मान्य- तमत्वावच्छिन्ननिरूपितव्यापकत्वबोधे जाते तद्बलादुत्तरकालं निरुकोद्देश्यतावच्छेदके निरुक्तविधेयव्याप्यत्वस्यापि मानसप्रत्यक्षसम्भवात् । एवच पदार्थविभाजकधर्माः सप्त वा अष्ट वा इति संशयस्य निरुकव्याप्यत्वसंशयजनक सामग्रीत्येन तादृदासं- शयाधीनस्य निरुतोद्देश्यतावच्छेदके निरुक्तविधेयव्याप्यत्वसंशयस्य ग्राह्यसंशयविध- या तादृशमानसप्रत्यक्षात्मकनिश्चयप्रतिबन्धकतया तादृशसंशयानुत्पादाय सप्तपदमुपा- प. लभ्यते । यद्यपि सप्तत्यं न गुणात्मक सङ्ख्यारूपम् गुणादिषु तद्वत्त्वासम्भवात् । नाप्यन्यतमत्वरूपं द्रव्यादिभेदसप्तकाश्रयाप्रसिद्धया तदन्यत्वरूपान्यतमत्वस्याप्रसिद्धेः ।

,

तथापि द्रव्यादिसप्तवृत्तिशून्यत्वरूपमन्यतमत्वं तत् । न तत्रापि सप्तत्वप्रवेशादात्मा- श्रय इति वाच्यम् । द्रव्यावृत्तित्वे सति गुणावृत्तित्वे सतीत्येवम्प्रकारेण प्रत्येकं तत्तद- वृत्तित्वस्य संयोगादिना तदवृत्तिगगनादीनां निवेशेन सप्तत्वानिवेशात् द्रव्यावृत्ति व

"

IJ

[[1]]

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय-पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

..

-—

h

[[१०३]]

नी. एवंरीत्या द्रव्याणीत्यादावपीत्यर्थः । द्रव्यमिति । जात्येकवचनम् । मीमांसकमतं रा. न्यतमत्वव्याप्यत्वबोधकतया न नैरर्थक्यम् । न वा अप्रसिद्धिः । अधिकपदार्थसत्त्वे नृ. तम् एव सप्तपदेन पदार्थविभाजकधर्मे सप्तत्वोपस्थितौ अष्टत्वाभावोपस्थितौ च पदार्थविभाजक धर्माः सप्त वा अष्टौ वा इत्याकारकस्य सप्तत्वतदभावकोटिकस्य अष्ट- त्यतदभावकोटिकस्य च संशयस्य सामध्यभावेनानुत्पत्तौ तदधीनव्याप्यत्वसंश- यस्यापि अनुत्पत्त्या प्रतिबन्धकलेशाभावेन तादृशव्याप्यत्वप्रकारकनिर्णयात्मकमा - नसप्रत्यक्षं अनायासेन सम्भवतीति दीपिकाकर्तुः निगूढाभिप्रायमिति ध्येयम् । ननु तथापि निरुक्तव्याप्तिनिश्चयसम्पादकं सप्तपदं व्यर्थमेव । तादृशव्याप्ति- निश्वयस्यैवानपेक्षितत्वात् इति चेन्न । तादृशव्याप्तिनिश्चयस्यानपेक्षितत्वे प्रमाणादि- पोडशपदार्थान् प्रत्येकं पक्षीकृत्य द्रव्याद्यभावान्तान्यतमत्वरूपद्रव्याद्यन्तर्भूतत्वस्य पदार्थविभाजकधर्मवत्वहेतुना द्रव्यादिदृष्टान्तेन साधनासम्भवेन षोडशपदार्थानां द्रव्याद्यन्तर्भूतत्वासिद्धिप्रग्रहात् । न चेष्टापत्तिः षोडशपदार्थानामत्रैवान्तर्भूतत्वा- दिति कणादसूत्र विरोधापत्तेरिति दिक् । अनयैव दिशा द्रव्यादिविभागवाक्यघट- कनवादिप्रयोजनमप्यूह्यम् । ननु द्रव्याद्यभावान्तान्यतमत्वं न तावत् तादृशाभावा- न्तसमुदायत्वावचिछप्रतियोगिताकभेदावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदवत्त्वं एको न द्वाविन्ति प. गगनादि, तच्छून्यत्वं द्रव्यादौ सम्भवतीति नाप्रसिद्धिः । अथ कालिकसम्बन्धेन आकाशादेर्वृतित्वमते “गगनादेरपि द्रव्याद्यवृत्तित्वमप्रसिद्धम् । यत्किश्चित्सम्बन्धे- नावृतित्वविवक्षणे संयोगादिना तदवृत्तेर्गगनादेः मेयत्वादेव कालिकसम्बन्धेन स्वरूपसम्बन्धेन च द्रव्यादिवृत्तित्वात्तच्छून्यत्वासम्भवः । येन येन सम्बन्धेन द्रव्यायवृति यत् तेन तेन सम्बन्धेन तच्छून्यत्वं तत् इत्युक्तौ वीप्सायाः प्रयोजनाभावात् अभावीय विशेषणतासम्बन्धेनावृत्तित्वस्य तच्छून्यत्वस्य च विवक्षणे प्रकृते यथाकथञ्चित् सम्भवेऽपि सर्वत्र न तादृशसामान्याद्यन्यतमपदार्थत्वं सङ्गच्छते । द्रव्यगुणकर्मावृत्तिगगनादिशून्यत्वादेरपि द्रव्यगुणकर्मान्यतमत्वपदार्थ - स्वापस्या सामान्यादावपि द्रव्यगुणकर्मान्यतमपदप्रयोगापत्तिः । प्रमेयत्वादिमात्रं द्रव्या- दिसप्तान्यतमत्वं इत्युक्तावपि प्रकृतानिर्वाहाच्च । न च द्रव्यादिसप्तावृत्तियावच्छून्यत्वं तदन्यतमत्वं द्रव्यगुणकर्मान्यतमत्वमपि तत्त्रितयावृत्तियावच्छून्यत्वभिति याव- दन्तर्गत सत्ताभावादेः सामान्यादौ सत्त्वेन तच्छून्यत्वाभावान्न सामान्यादौ द्रव्यगुण- कमन्यतमपदप्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् । एकसत्त्वेऽपि यावदन्तर्गतगगनादेस्तत्रा- सत्त्वेन यावत्वावच्छिन्नाभावस्य सामान्यादावक्षतेस्तादृश्यावतां प्रत्येकाभाव- समुदायवत्वविवक्षणे त्वतिगौरवं इति चेन्न । तादृशावृत्तित्वावच्छिन्नप्रतियो गिताकाभाववत्त्वविवक्षणात् । यत्किञ्चिदवृत्तिमति च तत्त्वावच्छिन्नाभावसत्त्वान्न दोषः । तत्राप्यतित्वं शून्यत्वं वाभावविशेषणतयैव बोध्यम् । तेन मोक्तदोषः ।

[[1१०४]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

[[५]]

J

[[1]]

J

wha

M

FLond

[[2]]

।

1K I

[[5]]

HINARI

I

[[1]]

[[1]]

}

नी. दूपयितुमुपन्यस्यति । नन्वित्यादिना । प्रतीतिबलात् प्रात्यक्षिक प्रतीतिवलात् । रा. निरुकव्याप्यत्वासम्भवेन तादृशसङ्ख्याव्यवच्छेदासम्भवादिति भावः । अबाधि नृ. प्रतीत्या एकस्मिनुभयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेदवत् एको न सप्तेति प्रतीत्या प्रत्येकमेकस्मिन, नादृशभेदरात्वेन तस्य केवलान्वयितया तादृशभेदावच्छिन्नप्रतियोगि ताकभेदाप्रसिद्धेः । नापि द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्तानां प्रत्येकधर्मावनिप्रतियोगिताकभेद- समुदायवद्भिन्नत्वम् । तादृशसमुदायवतः अप्रसिद्धत्वेन तादृशसमुदायवद्भिन्नत्वस्य सुतरामप्रसिद्धत्वादिति चेन्न । द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्तानां प्रत्येकावच्छिन्न प्रतियोगिताक- प. यद्वा तत्तदेकत्वद्वयावगाहिबुद्धिविशेषविशेष्यत्वं अन्यतमत्वम् । तत्तद्बहुषु नानैकत्व-

प्रकारकबुद्धिविशेषविशेष्यत्वं अन्यतमत्वम् । एकत्वं च न गुणात्मकसङ्ख्यारूपम्, गुणादावभावात् । किन्तु तत्तत्सङ्ख्याधिकरणतावच्छेदकद्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नभेदाभाव- रूपोऽभेदः सोऽपि तत्तत्प्रतियोगितावच्छेदकद्रव्यत्वादिरूप एव तादृशान्यतमत्व घट- कतादृशधर्मेषु परस्परागामानाधिकरण्यमपि निवेशनीयम् । तेन घटो द्रव्यमिति ज्ञानविषयत्वमादाय न तत्र द्वित्वादिप्रत्ययापतिः । तत्र परस्परसामानाधिकरण्या- भावे सत्येव अयमेकोऽयमेकः इत्यादिप्रतीतेः । वस्तुतस्तु अयमन्यतरोऽयमन्यतम इत्येकस्मिन्ननान्यतरस्वादिप्रतीत्या द्वावित्यायप्रतीत्या न द्वावित्याद्यैक्यप्रतीत्या चान्य- तरत्वादेर्द्वित्यादिसङ्ख्यायाश्च परस्परं भेद आवश्यक इति नाहकप्रकारकापेक्षा- बुद्धिविशेषविषयत्वं द्वित्वादिसङ्ख्या । तस्याश्च व्यसिज्यवृत्तित्वाङ्गीकारादेको न द्वावित्यादिप्रतीतिरुपपद्यते । तादशापेक्षा बुद्धिविशेषविषयकत्ववस्वं च अन्यतर- त्यादिकम् । एवं च प्रकृते सङ्ख्यावाचकसमपदस्य अन्यतमस्वविशिष्ट लक्षणा । तादृशान्यतमत्वस्वरूपभानादेव परस्परासामानाधिकरण्यमपि भासते । तद्वद- कैकत्येषु परस्परासामानाधिकरण्य विशेषणात् । तेन तादृशन्यून सङ्ख्याव्यवच्छेदो इपि लभ्यते । नन्व द्रव्यत्वादिषु परस्परासामानाधिकरण्यबोधेऽपि द्रव्यादिषु कस्मिवित्पदार्थीयाभावशङ्कायाः कथं निवृत्तिः । द्रव्यायन्यतमस्थ कस्यचित्तर्क- पदार्थत्वाभावेऽपि द्रव्याद्यन्यतमत्वस्य पदार्थत्वव्यापकत्वान्न क्षतिरिति वाक्यम् । विभागवाrयस्थले परस्परोद्देश्यविधेयकबोधाङ्गीकारेण द्रव्यादयः पदार्था इति द्रव्याद्यन्यतमोद्देश्यकपदार्थविधेयकयेोधस्याप्रसिद्धत्वादेव विधेयतावच्छेदकीभूतपदार्थ- त्वे उद्देश्यतावच्छेदकद्रव्याद्यन्यतमत्वव्यापकत्वस्यापि बोधेन तादृशङ्कानुदया- दिति दिक् । वस्तुतस्तु सम्यकपर्यालोचनया सप्तपदं व्यर्थमेवेति प्रतिभाति । तथा हि । सप्तपदादानेऽपि गणनादिनैव पदार्थत्वं द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वव्याप्यं इति पदार्थत्वविशेष्यकद्रव्यादिसप्तान्यतमत्वनिरूपितव्याप्तिप्रकारकज्ञानस्योदयात् । न व अधिक सङ्ख्याव्यवच्छेदार्थ सप्तग्रहणं इति वाच्यम् । सप्तपदामहणे- प्रि द्रव्यादयः पदार्था इति प्रन्थेन ‘असति बाधके सर्व वाक्यं सra-

[[1]]

।

[[5]]

}

J.

'

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय-पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

golig

द्रव्यं (द्रव्याणि ) विभजते । तत्रेति । तत्र द्रव्यादिमध्ये । द्रव्याणि न-

1 वैवेत्यन्वयः । कानि तानि इत्यत आह । पृथिवीति । ननु तमसो दशमद्रव्यस्य विद्यमानत्वात्कथं नवैव द्रव्याणीति । तथा हि । नीलं

aaja

F

-

नी. तस्य द्रव्यत्वेऽनुमानं प्रमाणयति । नीलरूपाधारतयेति । समवायेन नीलरूप- रा. तेति । शुक्ताविदं रजतमिति प्रतीतिबलादपि रजतत्वासिद्धेः अत उक्तमबाधितेति । नृ. भेदसमुदायत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकात्यन्ताभाववत्त्वस्य तदर्थकत्वात् नोक्तदोषः । वस्तु- तस्तु द्रव्याद्यभावान्तान्यतमत्वं द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्तान्यतमासमानाधिकरणशून्यत्वम्, द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्तान्यतमवत्त्वं वा लाघवादिति प्रतिभाति । द्रव्याणीति । उद्देश- क्रमानुसारात् प्रथममित्यादिः । विभजत इति । अवान्तरधर्मप्रकारकज्ञानानुकूल- व्यापारानुकूलकृतिमान् इत्यर्थः । मूले तत्र द्रव्याणीति । सप्तपदार्थसमुदायघटकप्र- थमोद्दिद्रव्याणीत्यर्थः । पृथिवीत्यादि । अत्राप्युक्तदोषवारणाय चरममनः पदस्य पृथि- व्यादिमनोऽन्तान्यतमविशिष्टे लक्षणाया आवश्यकत्वात्तादृशान्यतमाभिन्नानीत्यर्थलाभः। aha द्रव्याणीत्यन्वयबलात् द्रव्यपदस्य द्रव्यविभाजकधर्मान्यतमावच्छिन्नार्थकत्वात् । नवैवेति पदोपस्थितनवत्वसङ्ख्यायाः एवकारार्थदशत्वादिसङ्ख्याशून्यत्वस्य

,

[[1]]

च

उक्तदोषवारणाय द्रव्यविभाजकधर्म एवान्वयावश्यकत्वाच्च तादृशान्यतम विशिष्टानि दशत्व सङ्ख्याशुन्यनवत्वसङ्ख्याविशिष्टद्रव्यविभाजकधर्मान्यतमविशिष्टानीति तत्र द्रव्या- गीत्यादिवाक्यप्रतिपाथोऽर्थः । द्रव्यविभाजकधर्भे नवत्वविशेषणप्रयोजनन्तु पदार्थ- विभाजक सप्तत्यविशेषण प्रयोजनदिशा ज्ञेयमिति हृदयम् । अत्र दशमत्वरूप सङ्ख्यावि- शिष्टतमस्वरूप द्रव्य विभाजक धर्माङ्गीकर्तृ मीमांसकमतनिराकरणाय मूले नवैवेत्येवकारः प्रयुक्त इति स्फुटीकरणायादौ तन्मतमुपन्यस्यति दीपिकायाम् । नन्वित्यादिना । तमसो दशमद्रव्यस्येति । दशमत्वाश्रयतमस्त्वरूपद्रव्य विभाजकघ मौवच्छिन्न-

• स्येत्यर्थः । कथं नवैव द्रव्याणीतीति । नवत्वसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणद्रव्यविभाज- कर्मान्तवन्तीति कथमित्यर्थः । द्रव्यविभाजकधर्मे नवत्वसङ्ख्यापर्याप्तिः कथमिति फलितोऽर्थः । ननु तमसः द्रव्यत्वे मानाभावात् न तमस्त्वस्य द्रव्यवि- भाजकर्मत्वं इत्याशङ्कां तमसः द्रव्यत्वेऽपि पृथिव्यादिमनोऽन्तान्यतमत्वाश्रय- स्वेन पृथिवीत्वादिमनस्त्वान्तान्यतमरूपद्रव्यविभाजकधर्माश्रयत्वात् तमस्त्वस्य कुम ‘प. धारणं’ इति न्यायेन द्रव्यादय एव पदार्था इति लाभात् । एवकारस्य सप्त- पदार्थातिरिकव्यवच्छेदकत्वं सिद्धमेवेति सप्तपदं निरर्थकमेवेति चिन्तनीयम् ।

मे

-

अथवा तदर्थमेव सप्तग्रहणमित्यपि गृहाण । द्रव्याणि विभजतइति । द्रव्यत्वावच्छिम विशेष्यकाबान्तरधर्म प्रकारकज्ञानानुकूलकृत्याश्रयो मन्थकारः ॥ पृथि व्यादि नवैवेत्यश्चिकसङ्ख्या व्यवच्छेद्रमसहमानः प्रत्यवतिष्ठते । नन्विति । तमसो द्रव्यान्तरत्वमुपपादयति । तथा हीति । तत्र युक्तिमाह । नीलं सम्म इति ।

th

“1

[[7]]

Shaya

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय-पट्टाभिरामीय् समन्विता ।

[[१०७]]

रूपवत्त्वात् । अत एव न वायौ, स्पर्शाभावात् सदागतिमत्त्वाभावाच ।

htt 475

[[45]]

-1

h

-

Tajanan ingrana s’en an n Bukas net varit ka kunden (JJ

[[4]]

नी. च । तमस इत्यादिना । अत एव रूपवत्त्वादेव । न वायाविति । अन्तर्भाव इत्यनुषज्यते । संवन्धभेदाभिप्रायेणाह । स्पर्शाभावादिति । इदं ध्वंसप्रागभावाधि- करणेऽत्यन्ताभावो नाभीक्रियत इति प्राचीनमताभिप्रायेण । अन्यथा समवायावच्छि- स्पर्शसामान्याभावस्य दैशिकविशेषणतयोत्पत्तिकालावच्छेदेन वायावपि सत्त्वात् व्य- भिचरितत्वापत्तेः । वस्तुतस्तु निरवच्छिन्नदैशिकविशेषणतया तस्य हेतुत्वमिति ध्येयम् । विषमहेतुमभिधाय समव्याप्तं तमाह । सदागतीति । सदागतिर्विजातीय क्रिया । उप- रा. न्तरानुक्तया स्वस्य न्यूनतामपाकर्तुमाह । सदागतीति । एवमग्रेऽपि बोध्यम् ।

। नृ. च्छानुरोधात् पश्चानिर्दिष्टानामप्याकाशान्दिमनोऽन्तान्यतमत्वशून्यत्वं आदौ साधित- मिति हृदयम् । एतेनोद्देशक्रमानुसारात् पृथिव्याद्यनन्तर्भूतत्वसाधनानन्तरं एक आकाशाद्यनन्तर्भूतत्वस्य साधनीयतया प्रथमं तत्साधने बीजाभाव इति दूषणमपा- स्तम् । इदानीमप्यव्यवहितपूर्वोपस्थितिक्रमेण वाय्वनन्तर्भूतत्वं साधयति । अत एवेति । रूपवत्त्वादेवेत्यर्थः । न वायाविति । वायौ नान्तर्भवतीत्यर्थः । यद्यपि रूपवत्त्वहेतुना एकदैव वाय्वादिषदकानन्तर्भावसाधनसम्भवे पृथक् तमः पक्षीकृत्य तेन हेतुना वाय्व- नन्तर्भूतत्वसाधनमनुचितं प्रयासाधिक्यात् । तथापि वाय्वनन्तर्भाव साधक दृष्टान्त- सौलभ्यसम्पादक हेत्वन्तरसत्वात् तेन हेतुनापि वाग्वनन्तर्भावसाधनाय पूर्व वाय्वादिषट्कानन्तर्भाधिसाधनमुपेक्ष्याकाशादिपश्चकानन्तर्भावसाधनमेव कृतमिति ध्ये- यम् । स्पर्शाभावादिति । अत्र तमः वायुभिन्नं वायुत्वशून्यं वा स्पर्शाभावादि- त्यनुमानं फलितम् । अन्न वायावप्याद्यक्षणावच्छेदेन निरुक्तहेतोः सत्त्वात् व्यभिचार इति नाशङ्कनीयम् । स्पर्शाभाव इत्यस्य स्पर्शः अभावो यस्येति व्युत्पत्त्या स्पर्शत्र- नित्यार्थवत्त्वेन च तस्य वायावभावात् न व्यभिचारः । न चैवमुत्पन्नविनष्टवाय्वादौ व्यभिचारः तदवस्थ इति वाच्यम् । स्पर्शाधिकरणवृत्त्याकाशवृत्तिजातिशून्यत्वस्य समवायसम्बन्धेन स्पर्श सम्बन्धित्वसमवायघटितसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन स्पर्श सम्बन्धि- त्वान्यतरशून्यत्वस्य वा विवक्षितत्वान्न दोषप्रसक्तिः । एवमुत्तरत्राम्प्यूह्यम् । यद्यपि निरुकहेतुना पृथिव्यादिवाय्वन्तान्यतमत्व शून्यत्वसाधनमुचितं सौलभ्यात् । तथापि इतोऽपि दृष्टान्तसौलभ्य सम्पादक हेत्वन्तरसत्त्वात् तेन निरुक्तान्यतमत्वशून्यत्वसाधना- सम्भवात् तेन हेतुना वाय्वनन्तर्भावसाधनाय तादृशान्यतमत्वशून्यत्वसाधनमुपेक्ष्य वाय्वनन्तर्भावसाधनमादृतम् । रूपवत्त्वादित्यस्य हेतुत्वेऽपि पृथिव्यादित्रयाणामेव प. अत एवेति । रूपवत्त्वादेवेत्यर्थः । न वायाविति । तथा च तमो वायुभिन्नं रूपवत्त्वात् इत्यनुमाने तात्पर्यम् । ननु कैश्चिन्नवीनैरेकदेशिभिर्वायावनुद्भूतरूपाङ्गीकारा- द्वायौ व्यभिचार इत्यरुचेराह । सदागतिमत्त्वेति । समवायसम्बन्धावच्छिन्न- सदागतिमत्वावप्रतियोगिताकाभाववत्त्वादित्यर्थः । तेन संयोगेन सदागत्य -

t”

[[१०८]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नापि तेजास, भास्वररूपाभावात् उष्णस्पर्शाभावाच । नापि जले, शीतस्पर्शाभावात् नीलरूपवत्त्वाच । नापि प्रथिव्यां गन्धाभावात् स्पर्शरहितत्वश्च । तस्मात्तमो दशमद्रव्यमिति चेन्न । तमसस्तेजोऽ-

gh

h

[

[[4]]

भ

LIONEL

[[४]]

ल

Inld

F

baby m

[[1]]

.- ।

नी. संहरति । तस्मादिति । कृप्तद्रव्येष्वनन्तर्भावादित्यर्थः । तेजोऽभावरूपत्वादिति । रा. तेजोऽभावेति । ननु तमसः तेजोऽभावरूपत्वे नीलं तमचलतीत्यबाधित प्रतीतिरेव नृ. दृष्टान्तता । स्पर्शाभावादित्यस्य हेतुत्वे आकाशादिपश्चानामेव दृष्टान्तता । सदागति-

[[1]]

।

मत्त्वाभावस्य हेतुत्वे वायुभिन्नाद्रव्याणामेव दृन्तता सम्भवतीति अनेक दृष्टान्त- लाभाय एतादृश हेत्वनुसरणम् । अत्राप्युक्तदोषवारणीय सदागतिमत्त्वाभावा- दित्यस्य सदागतिमत्त्वसमानाधिकरणष्पृथिव्यवृत्तिजातिशून्यत्वस्य समवायेन सदागति- मद्भिन्नत्वसमवायघटितसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन सदागतिर्माद्भन्नत्वैतदुभयवत्त्वस्य वा frefereera कोsft दोष इति ध्येयम् । नापि तेजसीति । तेजस्यपि नान्तर्भूतमित्यर्थः । अपिना बावनन्तर्भूतत्वं समुचीयते । तथा च तमः यथा वाय्व- नन्तर्भूतं तथा तेजस्यपि नान्तर्भूतमिति फलितम् । तेजोऽनन्तर्भूतत्वं तेजोभिनत्वम् तेजस्त्वशून्यत्वं येति बोध्यम् । एव तमः तेजोभिनम् भास्तररूपाभावात् घटवत् इत्यनुमानं बोध्यम् । अत्र भास्वरत्वं तेजोरूपमात्रवृत्तिशुक्लत्वव्याप्य जातिविशेषः । एतलाभायैव हेतुवाक्यरूपपदमुपासम्मै तु प्रतियोगितावच्छेदक- कोटी रूपत्वस्यापि प्रवेशः प्रयोजनाभावात् भास्वरत्वविशिष्टरूपत्वस्य भास्वरत्व- रूपलघुधर्मसमनियतत्वाच । एव भास्वरत्वावच्छिन्नाभावो हेतुः फलितः । इदव सार्यस्य जातिबाधकत्वानी कर्तृनवीनमते । तदङ्गीकर्तृप्राचीनमते तु उद्भूतत्वजात्या प. भावसदागतिस्नेहो भयाभावादिकमादाय न वायौ व्यभिचारः । सदागतिमत्वव्याप्यं वायुत्वं तमसि सदभावान वायुत्वम् । नापि तेजसीति । तेजस्त्वं भास्वररूपतयाप्यं तदभावादित्यर्थः । समवायसम्बन्धावच्छिन्नभास्वररूपत्वावचिछन्नप्रतियोगिताकाभावा- दित्यर्थः । तेन संयोगेन भास्वररूपाभावभास्वररूपस्ने होभयाभावादिकमादाय न तेज- सि व्यभिचारः । ननु आयक्षणावच्छिनतेजसोऽपि एतादृशत्वातत्र व्यभिचार इति वेन । निरुक्तभास्वररूपाभावे प्रतियोगिवैयधिकरण्यनिवेशात्तस्य भास्वररूपाभावस्य स्वप्रतियोग्यधिकरणाद्यक्षणावच्छिन्नतेजोवृत्तित्वान व्यभिचारः । पृथिव्यां षड़विधरू पस्यापि सत्वेन विषमव्याप्तत्वात् समव्याप्तहेतुमाह । उष्णस्पर्शाभावादिति । यद्वा चक्षुषि व्यभिचार इत्यसवेराह । उष्णस्पर्शाभावादिति । नापि जल इति । शीतस्पर्शीभावादिति । प्रतियोगिव्यधिकरणशीतस्पर्शत्वावच्छिन समवाय सम्ब-

प्रतियोगिताकाभाववत्त्वादित्यर्थः । अथ प्रतियोगिव्यधिकरणत्वं न प्रतियो

।

ffधकरणावृतित्वम्, अधिकरणभेदेनाभावभेदाभावादाद्यक्षणावच्छिन्नजलवृतिशीत.

IL

[[1]]

[[14]]

LL

नी.

"””

नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[1]]

[[१५]]

[[१०९]]

प्रौढप्रकाशकतेजस्सामान्याभावरूपत्वाङ्गीकारादित्यर्थः । अतस्तमस्वत्यपि देशे तेजः-

रा. बाधिकेति कथं तस्य तद्रूपतेत्याशङ्कायां उक्तप्रतीतेः बाधितत्वमेवोपपादयति । नृ. अनुद्भूतत्वजात्या वा सार्यात् भास्वरत्वं न जातिः उद्भूतत्वशून्यचक्षुरादिरूपे भा- स्वरत्वसत्त्वात् । भास्वरत्वशून्य घटादिरूपे उद्भूतत्व सत्त्वात् । प्रभादिरूपे च उभय- सत्त्वान्च । किन्तु तेजस्समवेतत्व विशिष्टरूपत्वमेव तथेति बोध्यम् । ननु तेजस्समवेत - त्वविशिष्टरूपत्वं च समवायसम्बन्धावच्छिन्नाधेयत्व समवायै तदुभयघटितसामानाधिकर- व्यसम्बन्धेन तेजोविशिष्टरूपत्वस्वरूपम् । समवायघटित सामानाधिकरण्यसमवायै- तदुभयघटितसामानाधिकरण्यसंवन्धेन तेजस्त्वविशिष्टरूपत्वमिति पर्यवसितम् । एवश्व विशेष्यवति विशिष्टाभावस्य विशेषणाभावात्मकत्वमते रूपविशिष्टतमसि वर्त - मानस्य तादृशविशिष्टाभावस्य तेजस्त्वरूपविशेषणाभावात्मकतया तेजोभिन्नत्वसिद्धेः पूर्वमसिद्धत्वेन तेन हेतुना तेजोभिन्नत्वसाधनं न सम्भवतीत्याशयेन हेत्वन्तरमाह । उष्णस्पर्शाभावाचेति । अत्र उष्णत्वं तेजस्समवेत स्पर्शमात्र समवेत स्पर्शत्वव्याप्य- जातिविशेषः प्रत्यक्षसिद्धम् । एतलाभायैव हेतुवाक्ये स्पर्शपदमुपात्तम् । न तु स्पर्श- त्वस्यापि प्रतियोगितावच्छेदककोटिप्रवेशः । प्रयोजनाभावात् उष्णत्व विशिष्टस्पर्श- त्वस्य उष्णत्वरूपलघुधर्मसमनियतत्वाच्च । एवच उष्णाभावादिति हेतुः फलितः । अत्रा- यक्षणावच्छेदेन तेजस्युणाभावसत्त्वात् व्यभिचार इति नाशङ्कनीयम् । उष्णः अभावः यस्येति व्युत्पत्या तत्पदेन उष्णवद्भिन्नत्वार्थलाभात् । न चैवमुत्पन्नविनष्टतेजसि व्यभि - चार इति वाच्यम् । उप्णसमानाधिकरणपृथिव्यवृत्तिजातिशून्यत्वस्य विवक्षितत्वात् न दोष इति । नापि जल इति । तमो न जलभित्यर्थः । शीतस्पर्शाभावा पं. स्पर्शाभावस्य घटादितिशीतस्पर्शाभावस्य चैकत्वात् घटान्तर्भावेन प्रतियोग्यधि- करणावृत्तित्वात्तस्याद्यक्षणावच्छिन्नजले सत्त्वात्तद्दोषतादवस्थ्यापत्तिः । न च प्रतियो ग्यनधिकरणवृत्तित्वं इति वाच्यम् । तथापि पूर्वोक्तयुक्त्या तद्दोषतादवस्थ्यापत्तिरिति । प्रतियोगिव्यधिकरणपदेन प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतावच्छेदका - त्रिभेदवसित्वविशिष्टतादृशाभावो हेतुरिति विवक्षणानोतदोषः । न च अभावे भवतित्ववैशिष्टयमपहाय प्रतियोगितावच्छेदकानवच्छिन्नाधिकरणतावच्छेदकाव- चित्रवत्वविचक्षणेनैव सामजस्ये शीतस्पर्शाभावस्य च निरर्थकत्वेनानुप । देयत्वात् स्वप्रतियोगितावच्छेद की भूतशी तस्पर्शत्वावच्छिन्नाधिकरणतावच्छेद की भूत जलत्वाव च्छिन्न प्रतियोगिताकभेदवत्त्वमेव हेतुरिति वाच्यम् । स्वपदार्थस्य द्विधानिवेशेन स्वप्र तियोगितावच्छेदकेत्यादिनिवेशे शीतस्पर्शाभावस्याप्यावश्यकत्वादेतदपेक्षया लाघ- वादावरूपहेतुमाह । नीलरूपवत्त्वाच्चेति । यद्वा हेतोः साध्याविशेषः स्यात् इत्यरुचेराह । नीलरूपेति । नापि पृथिव्यामिति । तथा च तमः पृथिवीभिलम् । तन देतुमre

तत्र हेतुमाह । गन्धाभावादिति । समवायसम्बन्धाव-

[[1११०]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

भावरूपत्वात् । तथा हि । तमो न रूपिद्रव्यमालोका सहकृतचक्षुर्ग्राह्यत्वा-

dyo N जगमादा क

J

WALAM m. had

[[14]]

। 1

।

phs overpt at probদ++

नी. परम्भाण्वादिसत्त्वेन, तेजस्सामान्याभावाभावेऽपि न क्षतिः । त्र्यणुकादिवारणाय प्रौढेति रा. तथा हीत्यादिना । यययुक्तहेतुना केवलद्रव्यत्वाभावोऽपि शक्यते साधयितुभिति नृ. दिति । उष्णस्पर्शाभावादिति । उक्तहेतुपरिकाररीत्या अयं हेतुः परिकरणीयः । अन्यथा उत्तरीत्या दोषापत्तेः । शीतवद्वृत्तिपृथिव्यवृत्तिजातित्वावच्छिन्नाभावत्वरूपगुरु- धर्मावच्छिन्नस्य हेतुत्वापेक्षया लघुधर्मावच्छिन्नस्यापि हेतुत्वं सम्भवतीत्याशयेन आह ! नीलरूपाश्रयत्वा चेति । नीलवरूपजात्यवच्छिन्नवत्त्वादित्यर्थः । अत्र दृष्टान्तसौ- लभ्याय शीतस्पर्शामापादित्युक्त्या लघुधर्मावच्छिन्नहेतुसत्त्वप्रदर्शनाप नीलरूपाश्रयत्वा- दितीत्यस्मद्गुरुचरणाः । नापि पृथिव्यामिति । तम इति पदमनुवर्तते । तथा च तमः पृथिव्यां नान्तर्भवतीत्यर्थः । तमः पृथिव्याः भिन्नमिति यावत् । अतः हेतुमाह । तत्र गन्धाभावादिति । गन्धवद्भिन्नत्वादित्यर्थः । तेनाद्यक्षणावच्छेदेन घटे न व्यभिचारः । न चैवमप्युत्पन्नविनष्टपदे प्राचीनमते सुरम्यसुरम्यवयवार निर्गन्ध-

धे पढ़े व्यभिचारः तदवस्थ इति वाक्यम् । गन्धरामानाधिकरण जलावृत्तिजातिशून्यत्वस्थ विवक्षितत्यात् । एतावता प्रत्येकहेतुना पृथिव्यादिचतुर्णा प्रत्येकानन्तभृतत्वं तमसि प्रसाध्य साधनसौम्यायैकहेतुनाकाशादिकानन्तर्भुतत्वावनवदेकहेतुनापि पृथि व्यादिचतुष्टयानन्तर्भूतत्वं सामयति । स्पर्शरहितत्वाचेति । एतस्य पूर्वोत

प. चिन्त्यवच्छ प्रतियोगिताकाभाववत्त्वादित्यर्थः । ननु आद्यक्षणावच्छिन्नघटा- रम्येतात्यास व्यभिचार इति चेत्र । समवायसम्बन्धावन्धित्वावच्छिना- धेयतानिरूपिताधिकरणत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदवत्त्वविवक्षणान व्यभिचारः । पर- स्परप्रतिबन्धादनुत्पगन्धवति सुरम्यसुरम्यवयवारब्धघटादौ व्यभिचारः स्यादित्य- रुचेराह । स्पर्शरहितत्वाच्चति । समवायसम्बन्धा छिनस्पर्शत्वावछि प्रतियोगि ताकाभाववत्त्वादित्यर्थः । ननु उत्पन्नं द्रव्यं क्षणमगुणं तिष्ठतीति न्यायेन आवक्षणा- वादेरपि निरुक्तहेतुमत्त्वासत्र व्यभिचार इति न । अभावे प्रतियोगि व्यधिकरणत्वनिवेशात् समवायसम्बन्धावच्छिन्नस्पर्शत्वाच किनाधिकरणत्वावच्छिन्नप्र- तियोगिताकमेदवत्त्वविवक्षणाद्वा न व्यभिचार इति बोध्यम् । अत्र रूपवत्वा दित्युप- कम्य स्परहितत्वादित्युपसंहारेण रूपसमानाधिकरणस्पर्शामा एक एव निष्कृष्टो हेतुरिति सर्वत्र सूचित इत्यवधेयम् । परिशेषात्तमसो दशमद्रव्यत्वं सिद्धमित्युपसं- हरति । तस्मादिति । तथा च तमोऽतिरिक्तं द्रव्यं कृप्तद्रव्यभिन्नत्वे सति द्रव्य- त्वादिति भावः । पूर्वपक्षं निषेधयति । नेति । तर्हि क्वान्तर्भावस्तस्येत्यत आह । तेजोऽभावेति । ननु रूपवत्त्वादिना तमसो द्रव्यत्वस्य साधितत्वेन कथं तेजोभा- वरूपत्वं इत्याशङ्कयाह । तम इति । अन्धकारस्य घटादिप्रत्यक्षवारणायालोकसंयोगस्य

"

[[1]]

Iनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

Hafal dan erkent si ACHE

h

P

[[१११]]

नी. दिक । घटादौ व्यभिचारवारणाया ssलोकासहकृतेति । चक्षुर्ग्राह्यत्वं चक्षुर्जन्य- लौकिकप्रत्यक्षविपयत्वम् । तेन तमसचाक्षुषे तमोवान् घट इति घटादीनामुपनय- रा. विशिष्टद्रव्यत्वाभावसाधनमफलं द्रव्यत्वाभावेनैव दशमद्रव्यत्वनिराकरणार्थत्वसम्भवात् । तथापि हेतुरस्तु साध्यं मास्त्वित्याद्यप्रयोजकत्वशङ्कानिरासाय कार्यकारणभावानुकूल- तर्कसम्पत्त तदुपादानमिति बोध्यम् । अत एवोक्तानुमाने अप्रयोजकत्व - नृ एवार्थः । केचित्तु निरुक्तार्थकस्पर्शाभावलिङ्गेन पृथिव्यादिचतुष्टयान्यतम भिन्नत्वसाधनं विभुत्वाभावलिङ्गेन आकाशादिचतुष्टयान्यतमभिन्नत्वसाधनं, महत्त्वलिङ्गेन मनोभिन्न- त्वसाधनं च तदनुमतमित्याहुः । विश्वनाथपञ्चाननास्तु निरुतार्थकगन्धाभावलिङ्गेन पृथिवीभिन्नत्वसिद्धिः, नीलरूपवत्त्वलिङ्गेन जलाद्यष्टकान्यतमभिन्नत्वसिद्धिरिति मीमांस- काभिप्रायं वर्णयन्ति । इदानीं मीमांसकमतमुपसंहरति । तस्मादिति । उक्तरीत्या तमसः पृथिवीत्वादिमनस्त्वान्तान्यतमभिन्नत्वसिद्धेरित्यर्थः । दशमद्रव्यमिति । पृथि- बीत्यादिमनस्त्वान्तान्यतमभिन्नद्रव्य विभाजकवर्गवदित्यर्थः । पृथिव्यादिमनोऽन्तान्य- तमभिन सति द्रव्यत्वादिति हेतुः पूरणीयः । यन्नैवं तन्नैवं यथा पृथिवीति व्यतिरेकदृष्टा- न्तेन तमसि निरुकसाध्य सिद्धिः निष्प्रत्यूहेति मीमांसकाभिप्रायः । तेजोऽभावरूप- स्वादिति । महाप्रभावत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभावाभिन्नत्वादित्यर्थः । ननु रूपवतः कथमभावरूपवत्त्वमित्याशङ्कां रूपवद्भिन्नत्वसाधनेन द्रव्यसामान्यभिन्नत्वसाध- नेन च परिहरति । तथा हीत्यादिना । तमो न रूपिद्रव्यमिति । अत्र तमः रूपवद्भिर्भ द्रव्यसामान्यभिन्नं वेति विकल्पेन साध्यद्वये तात्पर्यम् । अत्र रूपवद्भिन्नत्व- साधनपक्षे उद्भूतरूपात्मक कारणाभावेन तन्त्र द्रव्यत्वप्रकारकचाक्षुषानुत्पत्त्या तदभाव- रूपयोग्यानुपलब्ध्या द्रव्यत्वाभावसिद्धिः । द्रव्यभिन्नत्वसाधने तु साक्षादेव तत्सिद्धि- रिति बोध्यम् । आलोकासहकृतेति । आलोका सहकृतं यच्चक्षुस्तद्भाह्यत्वादित्यर्थः । आलोकाजन्यचक्षुर्जन्यज्ञाननिरूपितलौकिकविषयतावत्त्वमिति फलितार्थः । हेतुघटि - प हेतुत्वं वाच्यम् । न च परमाण्वादिचाक्षुषापत्तिः आलोकसंयोगस्य सत्त्वादिति वाच्यम् । आलोकसंयोगेन चाक्षुषे जननीये महदुद्भूतरूपस्य सहकारित्वात् । तथा च महदुहू- तरूपवद्द्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्यालोकसंयोगस्य हेतुतायास्सिद्धः वात् । एवं च कारणविरहेsपि चाक्षुषोत्पत्त्या न तमसो रूपवद्द्रव्यत्वमिति तमसि रूपवद्दव्यत्वा- भावं साधयति । तथा हीत्यादिना । तथा च तमो रूपवद्दव्यभिन्नम् । तत्र हेतुमाह । आलोका सहकृतेति । तत्र दृष्टान्तमाह । आलोकाभाववदिति । आलोकासह-

• कृतचक्षुत्वं च आलोकनिष्ठकारणतानिरूपित कार्यताशून्यं चक्षुर्निष्ठकारणता निरू- पितकार्यताश्रयं यज्ज्ञानं तद्विषयत्वम् । भवति च तम आलोकाजन्यचक्षुर्जन्यज्ञान- विषयः । चक्षुर्जन्यज्ञानविषयत्वमात्रो को घटादौ व्यभिचारः स्यात् । अत आलोकेत्यादि । आलोकाजन्यज्ञानविषयत्वमात्रोको केवलस्पार्शनप्रत्यक्षविषयरूपिद्रव्यविशेषे व्यभिचार

[[3११२]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

दालोकाभाववत् । रूपिद्रव्यचाक्षुषप्रमायामालोकस्य कारणत्वात् । तस्मात्

And th

The w

I

[[14]]

Kw Pi

• Hhhath Total

Nilabl

ich bi

A kö

}

नी. मर्यादा भानेsपि न क्षतिः । विशेषाभावं दृष्टान्तयति । आलोकाभाववदिति । आलोकं विना रूपवत्त्वेन तमोविषयकचाक्षुप मोदगादाह । प्रमायामिति ।

चापमोदगा कारणत्वादिति । अन्यथा अन्धकारस्थघटादेश्चाक्षुषत्वापतेरिति दिक् । ननु तमसोऽ-

रा. शङ्कानिरासार्थकत्वमेवाह । रूपोति । तथा च तमसी रूपसत्वे रूपवचाक्षुषत्वेन आ- लोकत्वेन कार्यकारणभावप्रसङ्गः । यद्यपि रूपवचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येव आ- लोकसंयोगस्य हेतुत्वे अव्यभिचारात् प्रमापदमनर्थकम् । तथापि रूपवति रूपवत्त्वप्रकारकचाक्षुषप्रमां प्रति आलोकसंयोगस्य हेतुत्वादित्यर्थः । तत्र च प्रमा- पदानुपादाने नीलं तम इति चाक्षुष एव व्यभिचारापत्या प्रमात्वनिवेशस्यावश्य- नृ. तविशेषणप्रयोजनं स्फुटमिति ग्रन्थविस्तरभिया नोक्तम् । अत्र चक्षुर्जन्यत्वं चक्षुः-

करणकत्वं वाच्यम् । यथाश्रुतं घटादेरपि कालोपाधिविधया तादृशचक्षुर्ब्राह्यत्वात् तादृश चक्षुः करणकज्ञानविषयत्वस्य लौकिकस्थालोकेऽपि सत्त्वात् व्यभिचारवारणाय अलौकिक विषयतावत्त्वं निवेशितम् । वस्तुतः आलोकाराहकतचक्षुर्यात्वं आलोका-

प. इत्यतः चक्षुरिति । अथेदं तम इति प्रत्यक्षतमाविषयकज्ञानस्यापि कालविया आलोक जन्यत्वात् हेत्वप्रसिद्धापत्तिरिति चेन्न । आलोकत्वावच्छिनकारणतानिरूपि- तकार्यताशुन्यत्वस्य विवक्षितत्वात्त मोविषयकज्ञानस्य " कालवेनालोकजन्यत्वेऽपि आलोकत्वावच्छिन्नकारणतानिपिनकार्यताश्रयत्वाभावान हेत्वासिद्धिः । तनु घटः पटभिन्नः ततिसंयोगेन चक्षुषः इति ज्ञायमानलिप्रस्यानुमितिकरणतावादिनमे घटः पटवा नित्यनुमित्यात्मकज्ञानस्यालोकाजन्यत्वाश्च चक्षुर्जन्यत्याश्च तद्विषयत्वाद्रस्य तत्र व्यभिचारापत्तेः । न च ज्ञानपदस्य प्रत्यक्षपरत्वान व्यभिचार इति वाच्यम् । एवमपि रूपिद्रव्यविशेषस्पार्शनप्रत्यक्षविषय एव जातस्तादृशस्पार्शनप्रत्यक्षस्य कालविवा चक्षुर्जन्यत्वाच आलोकाजन्यत्वात्तत्र व्यभिचारः स्यात् । न चक्षुस्त्वावच्छिन्नकारणता- निरूपित कार्यताश्रयास्य विवक्षणान तत्र व्यभिचार इति वाच्यम् । तथाप्यत्र तम इति चाक्षुष इति चाक्षुषोपनीतभानात्मक प्रत्यक्षविषयीभूताधिकरणादौ व्यभिचाराप- तेरिति चेत्र । तादृशप्रत्यक्षनिरूपित लौकिकविषयताशालित्वविवक्षणान्न तत्र व्यभिचारः । ननु तेजोविषयकप्रत्यक्ष तेजोऽन्तरानपेक्षेति सिद्धान्तादालोकरूपतेजोविषयकप्रत्यक्ष- स्य आलोकाजन्यत्वाच्चक्षुर्जन्यत्वाच्च तद्विषयत्वादालोकस्य व्यभिचारापत्तेरिति चेन्न । नि- रुकतादृशलौकिक विषयतायामालकावृत्तित्वस्य वा तेजोऽवृत्तित्वस्य वा विशेषणीयत्वास तन्त्र व्यभिचारः । तथा चालकत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्य ताशून्यचक्षुस्त्वाव च्छिनकारणता निरूपितकार्यताशालिप्रत्यक्षनिरूपिततेजोऽवृ सिलौकिक विषयताशालित्वं हेतुरिति दिक् । विपक्षे बाधकमाह । रूपिद्रव्यचाक्षुषप्रमायामिति । तथा च

।

[[1]]

-

}

1whunter Bernay prema pall well cykl mak

Low

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

vodart që qe thamarchety

१.१३

नी. भावरूपत्वे तमसि रूपवत्ताप्रतीतिः कर्मवत्ताप्रतीतिश्च कथम् । अभाघे रूपकर्मणोर-

रा. कत्वात् । न चैवं रूपाविषयकप्रत्यक्ष आलोकसंयोगस्य कारणत्वानुपपत्तिरिति वाच्यम् । द्रव्यनाक्षुपमा रूपभानस्यावश्यकत्वात् । न चैवमपि निर्विकल्पकासङ्ग्रहः, तस्य रूपकारकत्वादिति वाच्यम् । रूपविषयकत्वस्यैव कार्यतावच्छेदकत्वापगमात् । निर्विकल्पकेऽपि चक्षुगंयुक्तसमवायेन रूपभानात् । यद्यपि विषयतासम्बन्धेन रूप- विषयकचाक्षुषस्य रूपादावप्युत्पत्त्या विषयतया तादृशचाक्षुषं प्रति संयोगेन आलोक- स्य न कारणत्वसम्भवः । समवायेन तादृशचाक्षुषं प्रति आलोकस्य तथात्वे सर्वदैवात्म- न्यालोक संयोगस्य सत्त्वेन अन्धकारेऽपि घटचाक्षुषापत्तिरिति द्रव्यनिष्ठलौकिकविष- यताया एवं कार्यतावच्छेदकत्वं अभ्युपेयम् । तथा च कार्यतावच्छेदककोटौ नृ. प्रयोज्यचाक्षुषनिरूपितलौकिकविपयतावत्त्वरूपमेव लाघवात् वाच्यमिति प्रतिभाति ।

ननु प्रभायामपि ताशहेतुसत्त्वात् व्यभिचारः तच्चाक्षुषे संयोगेनालोकस्याहेतुत्वा- दिति चेन्न । तमक्षु संयोगेनालोकस्याहेतुत्वेऽपि तादात्म्यसम्बन्धेनालोकस्य हेतु- तया आलोकाजन्यत्वपदितप्राथमिकत्वभावात् आलोकाप्रयोज्यत्वघटितनिळित- . कल्पयत्वा

व्यभिचार इति निरुक्तमेतावप्रयोजकत्वशङ्कानिवर्तकमनुकूल- तर्कमाह । रूपीत्यादि । अत्र चाक्षुषं प्रमात्मकमेवेति स्फुटीकरणाय चाक्षुषप्रमा- यामित्युक्तम् । न तु दपि कार्यतावच्छेदकप्रविष्टं तस्यार्थसमाजग्रहतत्वेन कार्यतानव- छेदकत्वात् गौरवात् ोजनाभावान्य । एव सुपर्णभिन्नभिन्नवृत्तिलौकिकविषय- तासम्बन्धेन चाक्षु प्रति समवायेनोद्भूतरूपस्य संयोगेनालोकस्य हेतुत्वादित्यर्थः फलितः । तथा च कार्यकारणभावरूपानुकूलतर्कवलात् व्यभिचारशङ्का- नुत्पत्त्या व्याप्तिनिवासम्भवात् तमसि रूपिभिन्नत्वासिद्धिः द्रव्य भिन्नत्वसिद्धिर्वा निरा- बान्धवेति भावः । ननु तर्हि तमसः कुन्त्रान्तर्भाव इत्याशङ्कामुपसंहारव्याजेनाभावे अन्तर्भाव्य परिहरति । तस्मादिति । द्रव्यरूपत्वाभावात्तत्समवेतरूपत्वाभावात् प. रूपवद्दव्यवृतिलौकिक विषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्यालोकस्य हेतुत्वावश्य- कत्वात्तमसि तदभावेऽपि चक्षुषोत्पादान रूपिद्रव्यत्वासिद्धिः । किन्तु प्रौढ प्रकाशक तेज- स्सामान्याभाव एव तम इत्यर्थः । अत्र केचित् । रूपवत्त्वात् क्रियावत्त्वात् कप्तानन्त- भीवात्तमसेोऽतिरितद्रव्यत्वमेव स्वीक्रियते । न तु रूपतत्त्वादिप्रतीतेर्भ्रमत्वान्न तमसो द्रव्यत्वसिद्धिः । इदं नीलं तमश्वलतीति प्रतीत्यनन्तरं नेदं तमो नीलं नेदं तमश्वलतीति बाघप्रतिसन्धानाभावेन तस्या भ्रमत्वायोगात् । किश्च तमसस्तेजो- भावरूपत्वे किञ्चिभिनीलरूपमादाय नीलं तम इति प्रतीत्युपपत्तिः क्रियते । तथा सति पीतादिरूपमादायापि कदाचित् पीतं तम इति प्रतीतिरपि स्यात् । मणिमय मेरुशिखरादिरूपस्फुरणसङ्क्रमणादिकमादाय नीलं नभः पीतं नभ इत्यादि- प्रतीतिवत् । तस्मादन्यदीयनालरूपादेरारोपासम्भवेन रूपवत्ताप्रती ते मत्वायोगेन

[[15]]

I}

味

"

[[११४]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

प्रौढप्रकाशक तेजस्सामान्याभावस्तमः, तत्र नीलं तमश्चलति इति प्रत्य

kayla 146 Ja mida kalapaik. Telkka, praniminovali slabs Laravel ma ne vllack moracle. 3 tamen pakkjartar lure ting, dokument, all of the vertebatikk vi semalamanéinal välisch Marrak

नीः भावादित्यत आह । तत्रेति । तमसोऽतिरिक्तले अनन्तावयवतत्प्रागभावादिकल्पना- रा. रूपविषयकत्वस्य रूपमविषयक निभत्वरूपप्रमात्वस्य निवेशनमफलम् । तमसि द्रव्यनि- प्रलौकिक विशेषणतया चाक्षुषानुत्पत्त्या व्यभिचाराभावात् । तथापि रूपवनिष्टलक कविषयतासम्बन्धेन चाक्षुषं प्रति संयोगसम्बन्धेन आलोकस्य कारणत्वाभिप्रायेणैव रूपप्रकारकप्रमायां विषयनिष्ठप्रत्यासत्यय आलोकस्य उपधायकत्वात् नानुपपत्तिः । इदं च तमो न रूपवदित्येव साध्यम् । द्रव्यपदं तु द्रव्यस्यैव रूपवत्त्वेन स्वरूप कीर्तन - मेव । तथा च तमो न रूपवत । आलोकसंयोगं विनापि चक्षुर्ग्राह्यत्वात् । रूपवनिष्ठ- लौकिकविषयतासम्बन्धेन चाक्षुषं प्रति आलोकस्य कारणत्वादित्येव समुदायार्थः । अत्रेदमवधेयम् । लाघवात् द्रव्यनिष्ठलौकिकविषयतासम्बन्धेन चाक्षुषं प्रति आलोकस्य हेतुत्वमुचितम् । ततापि तमसो द्रव्यत्वानुपपस्या तमसो द्रव्यत्वनिराकरण सम्भवात्, एतावानायासोऽनुचितः । ननु किं तेजस्सामान्याभावस्य तमस्त्वं, उत तेजोभाव- विशेषस्य वा । नायः । सान्द्रतमसि तमः प्रतीत्यनुपपत्तेः । तत्रापि तेजः परमाणुभूत- स्वर्णादिरूपतेजसस्सस्वात् । न द्वितीयः । सालोकदेशेऽपि तमः प्रतीत्यापत्तेरित्या शक उपसंहारव्याजेन निराचष्टे । तस्मादिति । नन्वेवं नीलं तमचलतीति प्रतीतेः नृ. तत्सम्बन्धरूपत्वाभावाचेत्यर्थः । प्रौढप्रकाशकेति । * महाप्रभात्वावच्छिन्न- प्रतियोगिताकाभावरूपं तम इत्यर्थः । तथा च तमः निरुक्ततेजोऽभावरूपं भावभिन्न- स्वात् घटाभाववदित्यनुमानात् अभावत्वे सिद्धे निष्प्रतियोगि काभावाप्रसिद्धये. प. प्रमात्वस्यैवावश्यकतया रूपयस्थादिना तमसेोऽतिरिकद्रव्यत्वं तावत्सिद्धमेवेति वाच्यम् । निरुक्तयुक्तिभिस्तमसोऽतिरिकरूपव हृव्य त्वाङ्गीकारे आलोकसह कृतचक्षुर्मा- त्वं स्यात् । द्रव्यवृत्तिलौकिक विषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिनं प्रत्यालोकसहकु- तचक्षुषः कारणत्वावश्यम्भावात्तमो विषयकचाक्षुषस्य आलोकविरहेऽपि जायमानत्वाभ तमसोऽतिरिकद्रव्यत्वसिद्धिः । न च तमोभिन्नद्रव्य चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येवालोकस्य कारणत्वाङ्गीकारान्नानुपपत्तिरिति वाच्यम् । तथा सति तमोभिन्नत्वविशिष्टद्रव्यचाक्षुषत्वं कार्यतावच्छेदकं वा देव्यत्वविशिष्टत मोभिन्नचाक्षुषत्वं कार्यतावच्छेदकं वेति मिथो विशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहेणोभयेोरपि कार्यतावच्छेदकत्वस्वीकारे कार्य- तावच्छेदकद्वयकल्पनाप्रयुक्त गौरवापत्तेरिति चेन्न । भवन्मतेऽपि तेजोविषयकप्रत्यक्षे तेजोऽन्तरसन्निकर्षानपेक्षणेन आलोक सहकृतचक्षुषः कारणत्वे आलोकात्मकद्रव्य चाक्षुषेऽ. नुपपन्नतया तेजोभिन्नद्रव्याचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येव आलोकसहकृतचक्षुषः कार- णत्वं वाच्यम् । तथा च तेजोविषयकचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्यालोकसहकृतचक्षुषः

J

• महत्वोद्भूतानाभिभूतरूपवतेजस्त्वावच्छिन्नाभावरूपमिति परमार्थः ।

"

S

I

।

॥

[[3]]

Lनीलकण्ठीय- राम रुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीय समन्विता ।

[[११५]]

यो भ्रमः । अतो नव द्रव्याणीति सिद्धम् । द्रव्यत्वजातिमत्त्वं गुणवन्त्वं

ht

[[2]]

।

नी. गौरवमत आवश्यकतेजोऽभावरूपत्वं सिध्यतीत्यपि बोध्यम् । मुक्तिसाधनी- भूतपदार्थत्वज्ञानं लक्षणं विना नोपपद्यत इत्यत आह । द्रव्यत्वेति । रा. का गतिरत आह । तत्रेति । उक्तबाधकतर्फे सतीत्यर्थः । द्रव्यत्वेति । द्रव्यत्वस्य नृ. तरप्रतियोगिकत्वबाधसहकृतत्वात् तादृशतेजस्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावरूपत्वं सि- ध्यतीति भावः । नन्वेवं सति नीलं तमश्चलतीति प्रतीतेः का गतिरित्यत आह । तत्रेति । तमसीत्यर्थः । सप्तम्यर्थो विशेष्यत्वं तस्य प्रतीतिद्वयेऽप्यन्वयः । एवञ्च तमोविशेष्यको नीलं तमः इति प्रत्ययः, चलति तम इति प्रत्ययश्च इति फलितार्थः । भ्रम इति । भ्रम एवेत्यर्थः । तथा च नभोविशेष्यककिश्चित्पदार्थप्रकारकचाक्षुषाभा- वरूपोपाधिवशात् जायमानत्वात् नीलं नभ इति प्रतीतेः भ्रमत्ववत्तमोविशेष्यककि- श्चित्पदार्थप्रकारकचाक्षुषाभावरूपोपाधिवशात् जायमानत्वात् नीलं तम इति प्रतीते- रपि भ्रमत्वमव्याहृतम् । एवं लोहितः स्फटिक इति प्रतीतेः स्फटिके जपाकुसुमरूपो- पाधिवशाजायमानत्वात् जपाकुसुमसमवेतलौहित्यावगाहित्वेन यथा भ्रमत्वं तथा चलति तम इति प्रतीतेरपि तेजोऽभावरूपतमसि स्वप्रतियोगिकत्वसम्बन्धेन तेजः स्वरूपोपाधिसम्बन्धवशादालोकादिरूपतेजस्समवेतक्रियाविषयकत्वेन भ्रमत्वमव्या- हृतमिति भावः । द्रव्यसामान्यलक्षणमनुक्त्वा विभागकरणमनुचितम् । लक्षणा- त्मकसाधारणधर्मज्ञानाभावे विशेषणधर्म प्रकारजिज्ञासानुदयेना जिज्ञासितार्थाभिधान- प्रयुक्तार्थान्तरदोषापतेरित्याशङ्कां लक्षणप्रदर्शनेन स्वयं परिहरति । द्रव्यत्वजातिम स्त्वमिति । अत्र द्रव्यत्वं जातिरूपमिति स्फुटप्रतिपत्त्यर्थं जातिग्रहणम् । न तु तेन रूपेणापि तस्य लक्षणत्वं प्रयोजनाभावात् प्रमेयधूम त्वादिवत् द्रव्यत्वाभिन्नजातित्व- स्य स्वसमानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकद्रव्यत्वत्वघटितत्वेन तस्य व्याप्यतानवच्छेदक- तया इतरभेदानुमापकतावच्छेदकतानुपपत्तेश्च । न चेष्टापत्तिः । द्रव्यत्वस्य तेन रूपेण प. कारणत्वाभावेनान्धकारे सुवर्णचाक्षुषापत्त्या सुवर्णभिन्नं यत्तेजः तद्भिन्नद्रव्यचाक्षुष- स्वावच्छिभं प्रति आलोक सहकृतचक्षुषः कारणत्वाङ्गीकारावश्यकतया तेजवाक्षु- पत्वावच्छिन्नं प्रति आलोकासह कृतस्यैव चक्षुषः कारणत्वं वाच्यम् । तथा च सुवर्ण भिन्नतेजोभिन्नद्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्यालोक सहकृतचक्षुषः कारण- त्यावश्यकत्वेन व उक्तरीत्या भवन्मतेऽपि गौरवस्य दुष्परिहारत्वादस्माभिरपि “तमोभिन्नतेजोभिन्नद्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येवालोकसह कृतचक्षुषः कारणत्वाङ्गी- कारेण तमसः आलोकसह कृतचक्षुत्वाभावेऽपि क्षत्यभावादतिरिकद्रव्यत्वसिद्धि- निष्प्रत्यूहैवेति वदन्ति । द्रव्यलक्षणमाह । द्रव्यत्वेति । समवायेन द्रव्यत्वजा- तिमत्वं बोध्यम् । तेन न कालिकादिविशेषणतया गुणादावतिव्याप्तिः । ननु द्रव्य-

“११६

gital

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

fi

Am A

Footh P

Mats $

नी. संयोगजनकतावच्छेदकतया द्रव्यत्वजातिसिद्धिरिति भावः ।

ननु ननु लक्षणलक्ष्य-

रा. लक्षणत्वे लक्षणलक्ष्यतावच्छेदकयोः ऐक्यापत्तिः । तथात्वे चान्वयव्याप्तिज्ञानस्यैव अनुमितिहेतुत्वपक्षे गिद्धमाधनाच्या सामानाधिकरण्येन इतरभेदानुपपत्तिरिति नृ. लक्षणत्वानुपपत्तेः व्यावर्तकत्वस्यैव लक्षणपदार्थत्यादिति हृदयम् । ननु द्रव्यवत्वे- नापि न तस्य व्यावर्तकत्वम् । तथा हि द्रव्यत्वाद्रव्यमितरभिन्नमित्यनुमितौ द्रव्यत्वं इतरभेदसमानाधिकरणं इति व्याप्तिज्ञानं करणं वाच्यम् । हेतुः साध्यसमा - नाधिकरण इति ज्ञानस्यैव व्याप्तिज्ञानत्वात् । एवच पक्षतावच्छेदकसामानाधिकरण्येन साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वमिति प्राचीनैकदेशिमते तादृशव्याप्तिज्ञानस्य तुल्यवित्तिवेद्य. तया द्रव्यत्वसमानाधिकरणः इतरभेद इति ज्ञानात्मकविन तादृशज्ञानस्याभिगत- साध्यसिद्धिरूपत्वेनानन्तरमनुमित्यसम्भवात् न तस्य व्यावर्तकत्वरूपलक्षणत्वभित्यत आह । गुणवत्त्वं वेति । अत्र निर्गलितप्राचीनमतेऽन्ययसहचारज्ञानस्यैव अन्वय- व्याप्तिग्राहकतया द्रव्यं इतर भिन्नं द्रव्यत्वादित्यादौ द्रव्यमानस्य पक्षत्वेन दृष्टान्ताभा वादन्वय सहचारज्ञानासम्भवेन अन्वयव्याप्तिग्रही न सम्भवति । किन्तु गुणादी व्यतिरेक- राहचारज्ञानादिवरत्वात्मकद्रव्यभिवव्यापकाभावप्रतियोगि द्रव्यत्वमिति व्यतिरेक व्याप्तिज्ञानमेव जायत इति । एतादशज्ञानस्य साठी उत्तरीया हेतुरूपपक्षावच्छेदक- सामानाधिकरण्यानवगाहिन्न उद्देश्यानुमितिसमानाकारकज्ञानस्यानिप्रमत्वेन सिद्ध- साधनदोपाप्रगक्या ताशानुमित्युत्पत्तौ बापकाभावात् पक्षतावच्छेदकत्वोक्येsपि हेतोर्न व्यावर्तकत्वलक्षणत्वानुपपतिः । नवीन पक्षतावच्छेदकावविशेष्यक. साप्यप्रकारका बुमितदेवानीकमलादुकरीच्या इतरगेदसमानाधिकरण इति ज्ञानस्य निष्पत्तावपि उद्देश्यानुमितिसमानाकारकद्रव्यं इतरभिन्नमिति ज्ञानस्य अनिष्पत्या सिद्धसाधनदोषाप्रसन्या पक्षतावच्छेदकत्वोरैक्येऽपि नवीनमते न सिद्धसाधनरूप दोष- प्रसतिः । वस्तुतस्तु प्राचीनैकदेशिमते द्रव्यमितरभिन्नं द्रव्यत्वादित्यादी जायमानस्य प. त्वस्यैव लक्षणत्वे इतरभेदानुमाने तस्यैव पक्षतावछेदकतया हेतुपक्षताच दकयो भैदासम्भवेन सिद्धसाधनापत्तरित्यस्चेराह । गुणवत्त्वं घेति । ननु कालिकसम्बन्धेन गुणवत्त्वात्तत्रातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । न च कालिकविशेषणतातिरिक्तसम्बन्धेन तद्वत्त्वस्य विवक्षितत्वान्न दोष इति वाक्यम् । न च तथाप्येकं रूपं रसात पृथक् इति व्यवहारेण रूपादेरप्येकत्वादिगुणवत्त्वात्तत्रातिव्याप्तिरिति वाच्यम् J. समवायेन तद्वत्त्वस्य विवक्षितत्वात्समवायेन गुणे गुणानङ्गीकार इति न्यायेन रूपादेः समवायेन तद्वत्त्वासम्भवात् । तथाप्युत्पन्नं द्रव्यं क्षणमगुणं तिष्ठतीति न्यायेन आयक्षणावच्छिन्नघटादेः समवायेन गुणवत्त्वाभावादव्याप्तेः । न च समवायेन गुणनिष्ठाधेयतानिरूपिताधिकरणत्व विवक्षणाभाव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि गुणनिष्ठसतात्वावच्छिन्नाधयतामादाय कर्मादावतिव्याप्तरिति चेन । सम-

[[1]]

{

“नीलकण्ठीय- रामरुद्रीय नृसिंहीय-पट्टाभिरामयिसमन्विता ।

[[११७]]

वा द्रव्यसामान्यलक्षणम् । लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वमव्याप्तिः । यथा गोः कपि-

[[1]]

Amber 4

hash

नी. तावच्छेदकयोरभेद इत्यत आह । गुणवत्त्वमिति । द्रव्यसामान्यलक्षण- मिति । एवं च सामान्यधर्मकथनेन न न्यूनतेति भावः । दूषणत्रयरहितधर्मस्यैव रा. लक्षणान्तरमाह । गुणवत्त्वं वेति । लक्ष्यैकदेश इति । लक्ष्यैकदेशमात्रा- नृ. द्रव्यत्वमितरभेदसमानाधिकरणमिति व्याप्तिज्ञानस्य तुल्यवित्तिवेद्यतया इतरभेदरूप - साध्ये द्रव्यत्वत्वावच्छिन्नसामानाधिकरण्यज्ञानात्मकत्वेऽपि इतरभेदे स्वरूपतः द्रव्य- त्वसामानाधिकरण्यज्ञानस्यैवोद्देश्यतया तादृशज्ञानस्यानिष्पन्नत्वेन सिद्धसाधनदोषात्र- सक्तया पक्षतावच्छेदक हेत्वोरैक्येऽपि द्रव्यत्वस्य न व्यावर्तकत्वरूपलक्षणत्वानुपपत्तिः । यदि च स्वरूपतः पक्षतावच्छेदकस्थलेऽपि साध्ये किञ्चिद्रूपेण पचतावच्छेदकसामानाधि करण्यज्ञानस्यापि उद्देश्यत्वमङ्गीकृत्य सिद्धसाधनरूप दोषेण साध्ये स्वरूपतः पक्षतावच्छे- दकसामानाधिकरण्यावगाह्यनुमितिः नाङ्गीक्रियते तदा घटः सत्तावान् जातिमत्त्वा- दित्यादी जातिस्सत्तासमानाधिकरणेति ज्ञानस्य तुल्यवित्तिवेद्यतया सत्तारूपसाध्ये जातिसामानाधिकरण्यावगाहित्वेन तादृशज्ञानस्य साध्ये जातित्वेन घटत्वरूपपक्षताव- च्छेदकसामानाधिकरण्यावगाहित्वावश्यकतया उक्तरीत्या उद्देश्यसमानाकारकज्ञानस्य निष्पन्नत्वेन तत्राप्यनुमित्यनुदयप्रसङ्गात् । न चेष्टापत्तिः । अनुभवविरोधात्तस्मा हू- व्यमितरभिनं द्रव्यत्वादित्यादौ सर्वमतेऽपि सिद्धसाधनदोषाप्रसक्तथा तदुद्भावनं निपुणतरविवेचनाभाषप्रयुक्तमिति प्रतिभाति । इदानीं प्रसङ्गसङ्गत्या लक्षणं वक्तुं लक्षणं द्वेधा विभज्य दर्शयति । लक्षणस्येति । अत्र लक्षणशब्देन वस्तुमात्रं गृह्यते । तद्विविधम् । असत्सचेति । तत्रादौ असलक्षणस्य लक्षणमाह । त्रीणि दूषणानीति । त्रयो दोषा इत्यर्थः । अत्र इतिशब्दार्थः अभेदः । तस्य दोष- asarः । तथा च अव्याप्त्यतिव्याप्त्यसम्भवाभिन्नदोषत्रयान्यतमवत्त्वं असलक्ष- णस्य लक्षणमिति फलितम् । अत्राव्याप्यादिस्वरूपं क्रमेणाह । लक्ष्यैकदेशावृत्ति- त्वमित्यादिना । लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणत्वमित्यर्थः । अव्याप्तिरिति । अव्याप्तिस्वरूपमि - त्यर्थः । अत्रा सम्भवरूप दोषलक्ष्यैकशफवत्त्वादी अतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यदलम् । अति- व्याप्तिरूप दोषलक्ष्यश्वमित्वादी अतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तमिति बोध्यम् । अव्या- तिरूपदोषस्य लक्ष्यं दर्शयति । यथा गोः कपिलत्वमिति । गां लक्ष्यीकृत्य इतर- प. वायसम्बन्धावच्छिन्न गुणत्वावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणत्वस्य विवक्षितत्वान्न दो- षः । केचित्तु गुणवत्त्वं निरवच्छिन्न गुणात्यन्ताभावानधिकरणत्वम् । तेनाद्यक्षणाव - च्छिन्नघटादौ नाव्याप्तिरिति वदन्ति । ननु नेदं लक्षणं लक्षणत्वाभावादि- त्यतो लक्षणं वकुं तदुपोद्वाततया अव्याप्त्यतिव्याप्त्यसम्भवानां क्रमेण लक्ष णानि वदिष्यन्नादौ अव्यामिलक्षणमाह । लक्ष्यैकदेशेति । लक्ष्यस्य एकदेशः

J

[[7]]

I११८

तर्कसङ्ग्रहदीपिका.

酬

नी. लक्षणत्वस्य वक्ष्यमाणतया तज्ज्ञानं विशेपणीभूत दुपणत्रय रहितत्वज्ञानं विना न सम्भवति ।

रा. वृतित्वमित्यर्थः । तथा च लक्ष्यवृत्तित्वे सति यत्किमियावृतित्वमव्याप्ति-

नृ. भेदानुमापकत्वेनाङ्गीकृतं गोलव्याप्यकपिलत्वजातिगत्वमित्यर्थः । अत्र कपिलत्व- प. लक्ष्यैकदेशः । तस्मिन् लक्षणस्यावर्तनं लक्ष्यतावच्छेदकत्वेनाभिमतधर्मरामानाधि- करणाभावप्रतियोगित्वम् । तथा च लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्र- तियोगित्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकसामानाधिकरण्यं अव्याप्तिर्लक्षणम् । सहक्षणे गन्धादावतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । असम्भविन्येकशफवत्त्वादावतिव्याप्ति- वारणाय विशेष्यदळम् । ननु गन्धवतः पृथिवीत्वं लक्षणं इत्यादौ पृथिवी- स्वैतलक्षणस्यातिव्याप्तिः । पृथिवीत्वस्य कालिकसम्बन्धेन लक्ष्यतावच्छेद की भूतगन्धा. धिकरणजलादिवृत्यभावप्रतियोगित्वात् । न च लक्ष्यतावच्छेदकनिष्ठायतायां लक्ष्य- तावच्छेदकतावच्छेदकसंवन्धावच्छितस्य विशेषणीयत्वान तत्रातिव्याप्तिरिति वा च्यम् । तथापि लक्ष्यतावच्छेदकीभूतगन्धनि प्रगुणाधिगतानिरूपिताधिकरण- तावज्जलादिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वात पृथिवीत्वस्य तत्रातिव्याप्तेिः । किष गुणकमन्यत्व- विशिष्टसत्तावतो द्रव्यत्वं लक्षणं इत्यादी द्रव्यत्वस्य विशिष्टशूल योग्यतिरेकाद्यक्ष्यतावच्छे- दकविशिष्टस तावगुणादिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वात्तत्र अतिव्याभिनति चेत्र । लक्ष्यता-

।

यच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्धावच्चिलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकावचिनयतानिरूपि

ताधिकरणतावशिष्ठाभावप्रतियोगित्वस्य विवक्षतत्वाद्गुणादेर्लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदक- विशिष्टतात्वावचित्राधिकरणत्वाभावान तथातिव्याप्तिः । अथ पृथिवीलक्षणभूते ग. न्धेऽतिव्याप्तिः । कालिकविशेषणतया गन्धाभावस्य निरकलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरण- पृथिवीतित्वान्धस्य तत्प्रतियोगित्वाव । न च निस्काधिकरणतावद्वृक्षितायाम- भावीयदैशिक विशेषणता सम्बन्धावच्छिनत्वस्य विशीपणीयत्यागन्धाभावस्य कालिक सम्बन्धेन तत्र तत्वेsपि देशिकविशेषणतया सित्वान तत्रातिव्याप्तिरिति वाक्यम् । एवमपि पदार्थ सामान्यलक्षणत्वेनाभिमतसत्ताभाववत्त्वरूपाव्यातधर्मेऽव्याप्तिः । निरुत- लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणद्रव्यगुणकर्मादावभावयिदेशिक विशेषणतया सप्तात्मक सत्ताभा- वाभावस्य अमृतेः । न च तादृर्शनिक लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तित्तायां देशिक- विशेषणता सम्बन्धावच्छिन्नत्यमपहाय लक्षणवत्ताप्रहविरोधितानियामक सम्बन्धावच्छिन- त्वस्य विशेषणीयत्वात् प्रकृते सत्तात्मकसत्ताभावाभावस्य लक्षणवत्ता महाविरोधिता- नियामकीभूतसमवायसम्बन्धेन निरुफलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरण वृत्तित्वात्सत्ताभावे त तियोगित्वसत्वानाव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणभूते गन्धेऽतिव्याप्या- पत्तेः गन्धस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरण पृथिवीवृत्तिगन्धरने होभयाभाव पूर्वक्षणवृ- तित्वविशिष्टगन्धाभावप्रतियोगित्वात् । न च निरुफ लक्ष्य तावच्छेदकाधिकरणवृश्यभाषे

[[1]]

“नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

११.९

नी. दूषणत्रयरहितत्वज्ञानं तु विशिष्य दूषणत्रयज्ञानाधीनम् । अभावबुद्धिं प्रति प्रति- योगितावच्छेदकविशिष्टप्रतियोगिज्ञानस्य तन्त्रत्वादित्याशयेन दूषणत्रयं दर्शयति । रा. रिति भावः । तेन नासम्भवस्य गतार्थता । ननु लाघवात् लक्ष्यतावच्छेदकशू- न. विशेष्यकनिरुताव्याप्तिप्रकारकज्ञानस्य लक्ष्यतावच्छेदकगोत्वावच्छेदेन पक्षधर्मताज्ञान- प. व्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वस्य वैशिष्टयानवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वस्य च विशेषणीयत्वात् तयोरभावयोरतथात्वान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथा सति मूर्तल- क्षणत्वेनाभिमतरूपगन्धोभयवत्त्वरूपाव्याप्तधर्मे सत्तावलक्षणत्वेनाभिमतविशिष्टसत्ताव- त्वरूपाव्याप्तधर्मे चाव्याप्तिः । रूपगन्धोभयाभावस्य विशिष्टसत्ताभावस्य च वैशिष्टयव्या- सज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वाभावात् । किन्तु पृथिवीलक्षणगन्धेऽतिव्या- प्तिः गन्धस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तितद्गन्धाभावप्रतियोगित्वात् । न च निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणतावन्निरूपितलक्षणवत्ता ग्रह विरोधितानियामकसम्ब-

न्धावच्छिन्नवृत्तिताकाभावप्रतियोगितावच्छेदकलक्षणतावच्छेदकत्वेनाभिमतधर्मावच्छि- नत्वस्य विवक्षितत्वान कोऽपि दोष इति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणभूते गन्धेऽतिव्याप्तिः । गन्धस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तिसंयोगसम्बन्धावच्छिन्न- गन्धत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताका भाव प्रतियोगितावच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्वादिति चेन्न । तादृशाभावीय प्रतियोगितायां लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य निवेशनीयत्वा- नातिव्याप्तिः । तथाच लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नलक्ष्यतावच्छेदकता- वच्छेदकालिमाधेयतानिरूपिताधिकरणतावन्निरूपितलक्षणवत्ताग्रह विरोधितानियाम- कसम्बन्धावच्छिसिताश्रयी भूत लक्षणतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभाव प्रतियोगितावच्छेदक लक्षणतावच्छेदकत्वेनाभिमतधर्मावच्छिन्नत्वे सति लक्ष्यतावच्छे- दकसामानाधिकरण्यम् । ननु गन्धवतो लक्षणत्वेनाभिमतासम्भवधर्म रूपजलत्वेऽति- व्याप्तिः । जलत्वस्य कालिकविशेषणतया लक्ष्यतावच्छेद की भूतगन्धाधिकरणजलादि- वृत्तित्वात् सत्यन्ताक्रान्तत्वाच्च । न च लक्ष्यतावच्छेदकनिष्ठाधेयतायां लक्ष्यतावच्छे- दकतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशात् प्रकृते पृथिव्या एव लक्ष्यतावच्छेदकता- वच्छेदकसमवायेन लक्ष्यतावच्छेदकगन्धाधिकरणत्वात् जलत्वस्य तद्वृत्तित्वाभावान्नाति- व्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि लक्ष्यतावच्छेद की भूतगन्धनिष्ठगुणत्वावच्छिन्नाधेयता- मादाय तत्रैवातिव्याप्तेः । किञ्च विशिष्टसत्तावतो लक्षणत्वेनाभिमतगुणत्वादावति- व्याप्तिः । विशिष्टसत्तायाः शुद्धसत्तायार्थक्यात् गुणस्य लक्ष्यतावच्छेदकी भूतविशिष्टसत्ता- धिकरणत्वात् गुणत्वस्य तद्वृत्तित्वात् । न च आधेयतायां लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेद- कावच्छ्त्रित्वस्य निवेशात् गुणस्य लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकविशिष्टसप्तत्वाधिकरण- त्वाभावान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथा सति गन्धवलक्षणत्वेनाभिभतजलत्वादावति- व्याप्तिः । जलत्वस्य कालिकसम्बन्धेन निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणपृथिवीवृत्तित्वा-१२०

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

happyt

नी. लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वमिति । लक्ष्यतावच्छेदकत्वाभिमतसम्बन्धेन किचिलक्ष्या रा. न्यावृत्तित्वे सति लक्ष्यवृत्त्यभावाप्रतियोगित्वमेव वक्तुमुचितम् । न तूक्तदूषणत्रय-

नृ.

विघटकतया अव्याप्तिरूप दोषस्य दूषकत्वमिति बोध्यम् । लक्ष्यवृत्तित्वे सति अलक्ष्य- प. दिति चेन्न । वृत्तितायां लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वेन विशेषणीयत्वात्, जल- त्वस्य समवायेन तद्वृत्तित्वाभावात् । तथा च निरुक्तलक्षणतावच्छेदकधर्मवत्त्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकावच्छिन्नाधेयता निरूपिताधिकरणतावन्निरूपितलक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वम् । अथ कथं गन्धवत्त्वादावतिव्याप्तिनिरासः । उक्ताव्याप्तिलक्षणस्य तत्र सत्त्वात् । तथा हि समवायसम्बन्धावच्छिन्नगन्धत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावस्योत्पत्तिकालावच्छेदेन नि-

रुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणघटादिवृत्तितया गन्धवत्त्वस्य तत्प्रतियोगितावच्छेदक- धर्मावच्छिन्नत्वात् । न च स्वप्रतियोग्यनधिकरणत्वस्य लक्ष्यतावच्छेदकाधिकर गे विशेषणीयत्वात् उत्पत्तिकालावच्छिन्नघटादेर्गन्धाधिकरणत्वात्रोक्तदोष इति वाच्यम् । तथापि पदार्थमात्रलक्षणत्वेनाभिमतसमवायेन ज्ञानवत्त्वरूपाव्याप्तिग्रस्त व्याप्तिः । समवाय सम्बन्धावच्छिन्नज्ञानत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभावस्य विषयतया प्रति- योगिभूतज्ञानाधिकरणलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणघटादिवृत्तित्वात् । न च प्रतियोगिता- वच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोग्यधिकरणत्वस्य विवक्षणात् घटादेः प्रतियोगितावच्छेदक- समवायेन ज्ञानानधिकरणत्यान तत्राव्याप्तिरिति वाच्यम् “जातिमतः लक्षणत्वेनाभि- मतगुणकर्मान्यत्वविशिष्टसत्त्वादावव्याप्तिः । विशिष्टसत्ताभावस्य सत्तारूपप्रतियोगि सामानाधिकरण्यात् । किच सर्वस्याप्यभावस्य पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्टस्वाभावात्मकप्रति- योगिसमानाधिकरणतया स्वप्रतियोग्यनधिकरणलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवत्यभावस्या प्रसिद्धा असम्भवापतेश्चेत् तत्वम् । स्वावच्छेदकरांवन्धावनिस्वावच्छेदकावचिछना- नधिकरणताकलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदक सम्बन्धावच्लिक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदका

वच्छिनाधिकरणताच निरूपितलक्षणवत्ताप्रहृविरोधितानियामकसम्बन्धावच्छितिता - काभावनिरूपिता या लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिना प्रतियोगिता, तदवच्छेदक लक्ष- णतावच्छेदकत्वाभिमतधर्मावच्छिनत्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकसामानाधिकरण्यमव्याप्तिः । अत्र स्वपदद्वयं प्रतियोगितापरम् । इत्थं चाप्रसिद्धिनिबन्धनाव्याप्तिर्निरस्ता । द्रव्य- लक्षणत्वेनाभिमतपृथिवीत्वादेरभावस्य पूर्वक्षणविशिष्टस्वाभावत्वावनिप्रतियोगिता- या लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणस्य स्वावच्छेदकावच्छिनाधिकरणतया स्वशब्देनाप्राप्त्या पृथिवीत्वत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताया एव प्राप्तेः तत्र लक्षणसमन्वयः । अत्र पदार्थसामा- न्यलक्षणतया कथितेन समवायेन ज्ञानवत्वेऽव्याप्तिवारणाय स्वावच्छेदक सम्बन्धावच्छि शेत्याद्यधिकरणताविशेषणम् । जातिमतो विशिष्टसत्त्वलक्षणेऽव्याप्तिवारणाय स्वा वच्छेदकावच्छिन्नेति । तथा च लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणगुणादोवशिष्टस तात्यन्ता.१२१

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय - पट्टाभिरामीय समन्विता । लत्वम् । अलक्ष्ये लक्षणस्य वर्तनमतिव्याप्तिः । यथा गोः शृङ्गित्वम् । लक्ष्यमात्रावृत्तित्वमसम्भवः । यथा गोरेकशफवत्त्वम् । एतद्दूषणत्रयर- हितधर्मो लक्षणम् । स एवासाधारणधर्म इत्युच्यते । लक्ष्यतावच्छेद- कसमनियतत्वमसाधारणत्यम् । व्यावर्तकस्यैव लक्षणत्वे व्यावृत्तावभि-

।

[[4101]]

ال الله

H

नी. वृत्तित्वमित्यर्थः । लक्ष्यमात्रेति । मात्रपदं कृत्स्नार्थकं सम्बन्धविशेषावच्छिन्न लक्ष्य-

वृत्तित्वसामान्याभावस्फोरकम्। एकशफवत्त्वमिति । न चात्रालक्ष्यवृत्तित्वरूपातिव्या प्तेरपि सत्त्वात्सङ्कर इति वाच्यम् । दुष्टसङ्करेऽपि दोषासङ्कर इति न्यायात् । एतद्दूषणत्रय- रहित इति । उक्तदूषणाभावत्रयविशिष्ट इत्यर्थः । नन्वसाधारणधर्मो लक्षणमिति ह रा. रहितधर्मवत्त्वं गौरवादित्यर्थः । तथैवाह । लक्ष्यतावच्छेदकसम नियतत्व- नृ. वृत्तित्वं इति लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणत्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रति- योगिताकभेदसमानाधिकरणत्वमित्यर्थः । अतिव्याप्तिरिति । अतिव्याप्तिस्वरूप- मित्यर्थः । अत्राव्याप्तिरूपदोषलक्ष्यक पिलात्वजातौ अतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभागः । असम्भवदो पलक्ष्यैकशफवत्त्वादी अतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तमिति बोध्यम् । तदु- दाहरति । यथेति । गोः शृङ्गित्वमिति । गां लक्ष्यीकृत्य इतरभेदानुमापकत्वेन तात्प- यविषयत्वमित्यर्थः । लक्ष्यमात्रावर्तनमिति । लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरण- भेदप्रतियोगितानवच्छेदकाभावप्रतियोगित्वमित्यर्थः । असम्भव इति । असम्भवस्व- रूपमित्यर्थः । असम्भवरूपदोषस्य लक्ष्यमुदाहरति । यथेति । गीः एकशफवत्त्वमिति । गां लक्ष्यीकृत्य इतरभेदानुमापकत्वेन तात्पर्यविषयैकशफत्वावच्छिन्नवत्त्वमित्यर्थः । अत्रा- तिव्याप्पिदोषस्य व्यापकसामानाधिकरण्यरूपव्याप्तिघटकव्यापकत्वांशग्रहविरोधित- या असम्भवरूपदोषस्य इतरभेदरूप साध्यसमानाधिकरणव्यावर्तकरूपधर्मस्य तादृशव्या- तिघटकसाध्य सामानाधिकरण्यांशग्रह विरोधितया चोभयोर्दूषकत्वं बोध्यम् । अस्म-

[[1]]

प. भावाधिकरणस्य सत्तारूपप्रतियोग्यधिकरणत्वेऽपि

[[4]]

प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न-

विशिष्टसप्ताधिकरणत्वाभावान्नाव्याप्तिः । अनधिकरणत्वान्तसमुदितविशेषणेनोत्पत्तिका - लावच्छेदेन घटादिवृतिगन्धात्यन्ताभावमादाय गन्धादौ आत्मनो ज्ञानादिलक्षणेऽव्याप्य- वृत्तौ च नातिव्याप्तिः । सम्बन्धावच्छिन्नत्वान्तद्वितीयाधिकरणताविशेषणात् समवायेन ज्ञानवत्त्वं लक्ष्यतावच्छेदकीकृत्य कथिते आत्मत्वलक्षणेऽतिव्याप्तिरिति निरस्तम् । तत्रा-

• स्मत्वाभावस्य विषयतासम्बन्धेन ज्ञानाधिकरणघटादिवृत्तित्वेऽपि समवायेन तदधि- करणावृत्तित्वात् । लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेद केत्युक्तया विशिष्टसत्त्वं लक्ष्यतावच्छेद- कीकृत्य कथिते द्रव्यत्वेऽतिव्याप्तिरिति निरस्तम् । तत्र द्रव्यत्वाभावस्य सत्ताधिकरण- वृत्तित्वेsपि विशिष्टसत्ताधिकरणावृत्तित्वात् । लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नेति प्रति-

[[16]]

I१२२

,

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

MP

..

+4 M

[[11]]

इत्यत

नी. सिद्धान्तः । तस्मात्कारणात्कथं दूषणत्रयरहितो धर्मो लक्षणमित्यत आह । स एवेति । इत्युच्यत इति । अभियुक्तैरिति शेषः । ननु साधारण्यस्य लक्ष्यायवृत्तित्वरुण- तयां तदभावरूपासाधारण्यस्याव्याप्त्यादिदोषग्रस्तधर्मेऽपि सत्त्वात्कथं दोषत्रय- रा. मिति । समनियतत्वं च व्याप्यत्वे सति व्यापकत्वम् । व्याप्यत्वं च लक्ष्यतावच्छे दकशून्यावृत्तित्वम् । व्यापकत्वं च लक्ष्यवृत्त्यभावाप्रतियोगित्वम् । न चैवं पदार्थत्वादेः लक्ष्यतावच्छेदकस्थल तच्छून्याप्रसिद्धया न तस्य लक्षणत्वसम्भन इति वाच्यम् । नृ. द्गुरुचरणास्तु असम्भवस्य पक्षतावच्छेदकावच्छिन्नग्रहविरोधितया दृषकत्वमाहुः ! असलक्षणस्य लक्षणमुक्त्वा सल्लक्षणस्य लक्षणमाह । एतदिति । पूर्वोक्त इत्यर्थः । दूषणत्रयरहित इति । दोषत्रयान्यतमशून्य इत्यर्थः । धर्म इति । वस्तुत्वावच्छिन्न- मित्यर्थः । धर्मत्वनिवेश प्रयोजनविरहात् । लक्षणमिति । सलक्षणशब्दप्रतिपाद्यमित्यर्थः । तथा च तादृशदोषत्रयान्यतमशून्यत्वं मल्लक्षणस्य लक्षणमिति भावः । नन्वसाधारण- धर्मो हि लक्षणं सत प्रकीर्तितमिति टीकाकारवचनेन असाधारणधर्मत्वस्यैव लक्षण- लक्षणत्वप्रतिपादनात्तदुपेक्ष्य दोषरहितत्वस्य सद्रक्षणलक्षणत्ये बीजाभाव

। आह । एवेति । निरुक्तदोषत्रयरहित एवेत्यर्थः । असाधारणधर्म इत्युच्यत इति । असाधारणशब्देनापि तान्त्रिकैः व्यवहियत इत्यर्थः । एवकारेण दोषत्रयरहितान्यधर्मस्यासाधारणधर्मशब्दप्रतिपाद्यत्वव्यवच्छेदलामः । एव द्रव्य- गुणवत्त्वयोः समनियतत्वात् यथा द्रव्यमेव गुणिशब्देन व्यवलियते तथा दोषत्रयरहितत्वासाधारणत्वयोः समनियतत्वात्तत्रैव तादशशब्देनापि व्यवहारस्स- म्भवतीति फलितार्थः । तथा च लक्षणस्य लक्षणान्तरादूषकतया दोष- त्रयरहितत्वासाधारणत्वयोरुभयोरपि सल्लक्षणीयव्यावहारिक लक्षणत्वं बाधकाभाव इति भावः । अत्र सलक्षणलक्षणे धर्मत्वनिवेशे प्रयोजनाभावात् असाधारणत्वमात्रमेव लक्षणं वाच्यम् । तदपि न सम्भवति । न साधारणं असाधारणं तस्य भावः इति प. योगिता विशेषणेन संयोगसम्बन्धावच्छिन्नगन्धाभावीय प्रतियोगितां वा पृथिवीपरमा- णुवृत्तिकालिक सम्बन्धावच्छिन्नगन्धाभावीयप्रतियोगितां वादाय गन्धवत्वलक्षणेऽति- व्याप्तिरिति निरस्तम् । तस्यास्समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वात् । तथा च स्वावच्छेदक- सम्बन्धावच्छिन्नस्वावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणताकभिन्न लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्ब-

t

{

[[1]]

"

[[1]]

-*

न्धावच्छिन्न लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतावन्निरूपितलक्षणवत्ताग्रहवि- रोधित नियामक सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिताकाभावनिरूपितलक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावलि - नप्रतियोगितावच्छेदक लक्षणतावच्छेदकत्वाभिमतधर्मावच्छिन्नत्वे सति लक्ष्यतावच्छे- दकतावच्छेदकसम्बन्धाय च्छिन्न लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतावन्निरू - पितलक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वमव्र्याप्तेलक्षणम्। केचित्तु । लक्ष्यैकदेशावृ- तित्वमिति यत्किञ्चिलक्ष्यवृत्तित्वे सति यत्किञ्चिलक्ष्यावृत्तित्वं लक्षणमित्यर्थः । सलक्षणे-+

[[1]]

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहोय-पाभिरामोयसमन्विता ।

4 the prawn by Adapai

A

[[4]]

[[12]]

LFWF I

JANM

[[१२३]]

नी. रहित एवासाधारण इत्याशङ्कां परिजिहीर्षुः असाधारणत्वमन्यादृशं निर्वक्ति । लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वमिति । लक्ष्यतावच्छेदकव्यापकत्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकव्याप्यत्वमित्यर्थः । अव्याप्त्यसम्भवग्रस्तयोर्वारणाय सत्यन्तम् । ग. तादृशस्थल अलक्ष्याप्रसिद्धा दूषणत्रयरहितधर्मवत्त्वरूपस्यापि तत्र तथात्वासम्भवात् ।

नृ. व्युत्पत्या dea taarafaraत्वरूपत्वेन कपिलत्वादिरूपासलक्षणसाधारण- स्वादत आह । लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वमिति । असाधारणत्वमिति । असाधारणत्वशब्दार्थ इत्यर्थः । तथा च असाधारणत्वपदं न यौगिकम् । किन्तु पारिभाषिकमिति भावः । अत्र लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वं लक्ष्यतावच्छेदकव्या- म्यत्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकव्यापकत्वम् । लक्ष्यतावच्छेदकव्याप्यत्वं च न लक्ष्यतावच्छेदकवद्विनावृत्तित्वम् । वाच्यत्वादिरूप केवलान्वयिनि निरुक्तव्याप्यत्वा- भावेन तद्वदितरामनियतत्वाभावादये तत्रातिव्याप्तिरिति अभिधानस्यासाङ्ग- स्थापतेः । किन्तु स्वव्यापकलक्ष्यतावच्छेदककत्वमेव तद्वाय्यमत्र व्याप्य- त्वदले व्यापकत्वदले व सम्बन्धविशेषधर्मविशेषनिवेशनं तत्प्रयोजनञ्च सुधीभि रूहाम् । अतो नोकदोष इति प्रामः । नवीनास्तु उक्तरीत्या समनियतत्वपरिष्कारे एतच्छरीर लक्ष्यतावच्छेदकस्य द्विवा निवेश प्रसतया गौरवापत्तेः स्वसमाना- धिकरणभेदप्रतियोगितानवच्छेदक लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितानव- च्छेदकत्वरूपमेतद्वाच्यम् । लक्ष्यतावच्छेदकनिष्टव्यापकत्वशरीरे लक्षण निष्टव्याप्य- स्वशरीरं न सम्बन्धविशेषधर्मविशेषनिवेशनं तत्प्रयोजनं च स्वयमूह्यम् । अतो न कोsपि दीप इति प्राहुः । ननु ’ व्यावृत्तिर्व्यवहारो वा लक्षणस्य प्रयोजनम् ।’ इति भाग्यात् सावधारणप्रथमान्तव्यावृत्तिशब्देन व्यावृत्तिरेव लक्षणस्य प्रयोजनम् । व्यवहारो वेत्यत्र व्यवहारपदस्य व्यावृत्तिसहितव्यवहारलाक्षणिकतया व्यावृत्तिसहित व्यवहारः लक्षणस्य प्रयोजनमिति विकल्पार्थक वाशब्दसमभिव्याहाराद्वैकल्पिकार्थो लभ्यते । अत्र प. इतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यदलम् । असम्भविन्यतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । वृत्तित्वं चोभयत्र लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धेन बोध्यम् । तेनासम्भविलक्षणस्य कालिकसम्बन्धेन लक्ष्य त्वेऽपि नातिव्याप्तिः । न चैवं सल्लक्षणस्य यत्किचित्सम्बन्धेन लक्ष्यावृत्तित्वेऽपि अतिव्याप्तिः । लक्ष्यावृतित्वं च लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणयत्किञ्चिद्वृत्तित्वत्वावच्छिन्नत्र- तियोगिताकाभावो विवक्षितः । तेन गन्धादेरुत्पत्तिक्षणावच्छिन्न पृथिवी वृत्तित्वत्वावच्छि नाभावसस्वेऽपि नातिव्याप्तिः । तस्य यत्किञ्चित्पृथिवी वृत्तित्वत्वावच्छिन्न प्रतियोगि- ताकत्वाभावादुत्य सिक्षणांशस्याधिक्यात् । न चैवमपि भावलक्षणत्वन्न कथिते सत्तादौ अव्याप्तलक्षणे अव्याप्तिः । तत्र लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणसामान्यादौ लक्षणतावच्छे- दकसमवायेन वृत्तित्वाप्रसिदधा तदभावाप्रसिद्धेः । द्रव्यादित्रये च सत्ताया वृत्तित्वस्यैव सत्त्वादिति वाच्यम् । लक्षणीयतादृशवृत्तित्व सामान्ये यत्किञ्चिलक्ष्य निरूपितत्वाभावस्य१२४

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

1304 video

‘नी. अतिव्याप्तस्य वारणाय विशेष्यम् । धर्मपदं लक्षणताघटकसम्बन्धेन व्यापकत्वादि- तात्पर्य ग्राहकमिति भावः । अत्रेदं बोध्यम् । एतद्दोषा असाधारणत्वस्य विघटकाः । अतिव्याप्तौ व्याप्यत्वस्येतरयोश्च व्यापकत्वस्य त्व भङ्गात् । एतेषां दूषकताबीजं लक्षणेनेतरभेदसाधनेऽतिव्याप्तौ व्यभिचारः इतरयोश्च भागासिद्धिस्वरूपासिद्धी इति । लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वस्य लक्षणलक्षणत्वे लक्षणस्य व्यावृत्तिरेव प्रयो जनमिति मते व्यावर्तकस्यैव लक्षणलक्षणलक्ष्यतया व्यावृत्त्यादावतिव्याप्तिरित्याशङ्कां तन्मतानुसारेण निराकरोति । व्यावर्तकस्यैवेति । इतरभेदानुमितिजनकस्येत्यर्थः । इतरभेदविधेयकानुमितिजनकतावच्छेदकविषयताविशेषाश्रयस्येति यावत् । एतेन व्यावहारिकव्यवच्छेदः । लक्षणत्वे गवादिलक्षणत्वे उत्तलक्षणलक्षणलक्ष्यत्व इति यावत् । लक्ष्यत्व इति पाठे तु अयमेवार्थो बोध्यः । व्यावृत्ताविति । गवादीतर- रा. वस्तुतस्तु स्वव्यापकलक्ष्यतावच्छेदकव्यापकत्वरूपसमनियतत्वस्य विवक्षितत्वेन न कोड- पि दोषः पदमादधातीति ध्येयम् । व्यावर्तकस्यैवेति । व्यावृत्तेरेव लक्षणप्रयोजनत्व - पक्षे व्यावर्तकमेव लक्षणं व्यावृत्तिश्च इतरभेदानुमितिः । तथा च पृथिवीतरभेदस्यापि नृ. व्यावृत्तिमात्रस्य लक्षणप्रयोजनत्वपक्षे गौरवं दर्शयितुमादौ व्यावृत्तिप्रयोजनकधर्ममात्रं लक्ष्यीकृत्य लक्षणमुपपादयति । व्यावर्तकस्यैवेति । लक्षणत्व इति । लक्षणत्वेन प्रामाणिक व्यवहारविषयत्वे इत्यर्थः । तथा च प्रामाणिकानां लक्षणत्वेन व्यवहारवि- षया ये तेषामेवेदृशलक्षणलक्ष्यत्वं वाच्यम् । प्रकृते व्यावर्तकधर्माणामेव लक्षणत्वेन प्रामाणिकव्यवहारविषयत्वे तन्मात्रावृत्तिव्यार्वतकत्वमेव लक्ष्यतावच्छेदकमङ्गीकार्य - मिति व्यावर्तकत्वावच्छिन्नस्यासाधारणत्वं लक्षणमिति फलितमिति भावः । तस्मिन्पक्षे दोषमुद्भाव्य परिहरति । व्यावृत्तांविति । पृथिवीनिष्ठजलादिभेदरूपव्यावृत्तावि- त्यर्थः । तथा च पृथिवीनिष्ठजलादिप्रतियोगिकभेदस्य न व्यावर्तकत्वम् । साध्यहेत्वो- रक्येनं हेतुमान् पक्ष इत्याकारकपक्षधर्मताज्ञानस्यैव साध्यनिर्णयात्मकत्वेन प्रति- प. विवक्षितत्वात् । प्रकृते सत्तानिष्ठसमवेतत्वसामान्ये जात्यादिनिरूपितत्वं नास्तीति नोक्तदोषः । दलद्वयेऽपि लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्धेन लक्ष्यतावच्छेदक- तावच्छेदकविशिष्टाधिकरणत्वं लक्ष्यपदेन विवक्षणीयम् । सम्बन्धनिवेशादसम्भ-

। विलक्षणस्य शीतस्पर्शादेः कालिकतया लक्ष्यतावच्छेदकपृथिवीत्वाधिकरणजलादिवृत्ति- त्वेऽपि सल्लक्षणस्य गन्धादेः कालिकतया पृथिवीत्वाधिकरणवृत्तित्वाभावेऽपि च नाति- व्याप्तिः । विशिष्टान्तनिवेशाच्च गुणकर्मान्यत्वविशिष्टसत्तावतो लक्षणे गुणत्वाद्वाव- सम्भविनि नातिव्याप्तिः । तस्य शुद्धसत्त्वाधिकरणवृत्तित्वेऽपि विशिष्टसत्ताधि- करणावृत्तित्वात् । नापि विशिष्टसत्तावतो लक्षणे द्रव्यत्वेऽतिव्याप्तिः । तस्य सत्ताधिकरणगुणावृत्तित्वेऽपि विशिष्ट सत्ताधिकरणद्रव्यवृत्तित्वाभावविरहात् । एवं वृत्तित्वमपि लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नं ग्राम् । तेन यन्निष्टत्वमपहाय

LA

[[44]]

e w

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय- पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[१२५]]

"

नी. भेदे गोत्वादिरूपलक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वस्य अभिधेयत्वप्रमेयत्वादौ पदार्थत्व

समनियतत्वस्य च सत्त्वेनातिव्याप्तिवारणाय व्यावृत्तिभिन्नत्वमभिधेयत्वादिभिन्नत्वं च लक्षणे निवेशनीयमित्यर्थः । यद्यपि व्यावृत्तेरपि व्यावहारिकत्वस्य वक्ष्यमाणतया तेनैव रूपेण व्यावहारिकत्वेन सङ्ग्रहसम्भवात्पृथगभिधानमनुचितम् । तथापि हेतुसाध्ययो- क्ये हेतुमत्तानिश्चयकाले साध्यसंशयरूपपक्षताया असत्त्वेन नानुमितिरिति प्राचीन- मते इतरभेदस्य व्यावर्तकत्वाभावेन तत्रातिव्याप्तिः । सिषाधयिषाविरहविशिष्टसि द्धयभावः पक्षता इति सिद्धान्तिमते तु व्यावृत्तेरपि व्यावर्तकत्वेन लक्ष्यतया तत्र लक्षणसङ्गमनस्येष्टत्वेन नातिव्याप्तिरित्यावेदयितुं पृथक्कथनमिति ध्येयम् । ननु किमिदं नाम लक्षणलक्षणलक्ष्यतावच्छेदकं व्यावर्तकत्वम् । न तावत्सामान्यतो भेदानुमापकत्वम् । व्यावृत्त्यभिधेयत्वादेरपि यत्किञ्चिदुभयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदानुमापकतया त- रा. पृथिवीत्वसमनियततया तत्र लक्षणलक्षणस्य अतिव्याप्तिः । तस्य च सिद्धसाधनापत्त्या पृथिवीतरभेदासाधकत्वेन तलक्षणालक्ष्यत्वादिति भावः । ननु सिद्धिसत्त्वेऽपि सिषा- धविषयानुमितिदर्शनात् स्वसाधकत्वमव्याहतमेवेति व्यावृत्तेः लक्ष्यत्वात् नातिव्या- तिरित्यत आह । अभिधेयत्वादौ चेति । पदार्थसामान्यलक्षणस्य अभिधेयत्वादेः

नृ. बन्धक सत्वात् । तदुत्तरमनुमित्यनुपपत्त्या व्यावृत्तेः व्यावर्तकत्वासम्भवेन व्यावृत्तेः

लक्ष्यतावच्छेदकशून्यतया तादृशव्यावृत्तौ लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वरूपलक्षणसत्त्वा- दतिव्याप्तिरिति भावः । व्यतिरेकिण्यतिव्याप्तिमुक्त्वा केवलान्वयिन्यतिव्याप्तिमाह । अभिधेयत्वादी चेति । पदार्थत्वावच्छिन्ने पदार्थ इत्यादिव्यवहारानुमापकाभिधे- यत्वादौ चेत्यर्थः । आदिना प्रमेयत्वादिपरिग्रहः । चकारात् उक्तव्यतिरेकिधर्म- समुचयः । तथा च पदार्थत्वशून्याप्रसिद्धया प्रमेयत्वादेः तद्वयावर्तकत्वासम्भवेन व्या- वर्तकत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकशून्यतया तत्र पदार्थत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वरूप-

.

प. यद्रूपावच्छिन्ननिवेशेन च गुणलक्षणे विशिष्टसत्त्वे असम्भविनि नातिव्याप्तिः । न वा जातिमतो लक्षणे विशिष्टसत्त्वेऽव्याप्तिः । तदीयसत्तात्वावच्छिन्नवृत्तित्वस्य गुणादिनिरूपितत्वेऽपि विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नवृत्तित्वे गुणादिनिरूपितत्वविरहादिति व्याचख्युः । अतिव्याप्तिस्वरूपमाह । अलक्ष्यवृत्तित्वमिति । ननु अलक्ष्यवृत्तित्वं लक्ष्यतावच्छेदकाभाववद्वृत्तित्वम् । तथा चासम्भविधर्मेऽतिव्याप्तिरिति चेन्न । लक्ष्य- तावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकाभाववद्वृत्ति- त्वस्य विवक्षितत्वात् । असम्भविधर्मे सत्यन्ताभावान्नातिव्याप्तिः । सहक्षणे गन्धा- दावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यम् । अथ ज्ञानवतो लक्षणतया कथिते अतिव्याप्ति- धर्मीभूतद्रव्यत्वेऽव्याप्तिः । द्रव्यत्वस्य विषयतया लक्ष्यतावच्छेदकीभूतज्ञाना- धिकरणगुणादिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वात् । एवं गन्धवतो लक्षणतया कथिते भू-

I

।1

J

[[1]]

[[१२६]]

I

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

धेयत्वादौ चातिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय तद्भिन्नत्वं धर्मविशेषणं देयम् ।

until Manell me any

haanda

Ma

नी. त्रातिव्याप्तिकथनासङ्गतेः । सर्वेषामपि व्यतिरेकिधर्माणां यत्किचिद्वयावर्तकतथा असाधारण्यादिघटकव्यापकत्वादिवैयर्थ्यापाताच्च । नापि विशिष्य तत्तद्धर्मावच्छिनेत रभेदानुमापकत्वम् । तथा सति गोत्वावच्छिन्नेतरभेदानुमापकस्य सास्नादिमत्त्वस्य गोत्वसमनियतत्वं लक्षणमित्येवंरीत्या विशिष्य तत्तलक्षणस्य वक्तव्यतया गोत्वादि- रूपलक्ष्यतावच्छेदकसम नियतत्वस्य गोत्वावच्छिन्नेतरभेदादिरूपव्यावृत्तावतिव्याप्तेः सं भवेऽप्यभिधेयत्वादावतिव्याप्त्यलक्ष्यकतापत्तेः गोत्वादिसमनियतत्वस्य तत्रासत्त्वा दिति चेन्नैवम् । सास्त्रादिमत्त्वं पक्षीकृत्य गोत्वावच्छिन्नेतरभेदानुमापकत्वे साध्ये विशे- षव्याप्तावन्वयदृष्टान्तालाभेन यद्यद्धर्मसमनियतं तत्तदवच्छिन्नव्यावर्तकमिति रीत्या सामान्यमुखेन व्याप्तेरभ्युपगन्तव्यतया तत्र सिद्धसाधनाप्रसिद्धिभ्यामव्यावर्तकयो- र्व्यावृत्त्यभिधेयत्वयोस्तत्तद्धर्म समनैयत्यरूपप्रकृत हे तोस्तत्तुल्यस्य वा हेतोः सत्त्वेन प्रकृत- साध्यस्य तत्तुल्यस्य वा साध्यस्यासत्त्वेन व्यभिचारः स्यात् । अतस्तद्दोषवारणाय तत्तद्धर्मावच्छिन्नेतरभेदरूपव्यावृत्तिभिन्नत्वमभिधेयत्वादिभिन्नत्वं च तादृशलक्षणे निवे- शनीयमित्यभिप्रायकोऽयं ग्रन्थ इति न पूर्वोक्तदोषावसरः । अधिक विचारस्त्वन्यत्रानु रा. नेतरभेदसाधकत्वम् । इतराप्रसिद्धेः । तथा च तत्रैव पदार्थत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकस- नृ. लक्षणसत्त्वादतिव्याप्तिरिति भावः । तद्वारणायेति । उक्तस्थलेऽतिव्याप्तिवारणाये- त्यर्थः । तद्भिन्नत्वमिति । व्यतिरेकभिन्नत्व केवलान्वषिभिन्नत्वोभयवत्त्वमित्यर्थः । धर्मविशेषणमिति । लक्ष्यतावच्छेदकसम नियतत्व विशेषणमित्यर्थः । देयमिति । आवश्यकमित्यर्थः । तथा च तादृशधर्मे निरुक्तभेदस्य विशेषणत्वे विशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहप्रयुक्तलक्षणत्र योत्पत्तिप्रयुक्त गौरवभिया व्यावृत्तिभिन्नत्व केवलान्वयिभि- न्नत्वलक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वैतत्त्रित्वावच्छिन्नमेव लक्षणं वाच्यमिति समुदायस्य लक्षणत्वाङ्गीकारप्रयुक्त गौरवमव्याहतमिति भावः । व्यावर्तकस्येव व्यावहारिकस्यापि

प र्तत्वादावव्याप्तिः । मूर्तत्वस्य कालिकसम्बन्धेन लक्ष्यतावच्छेदकगन्धाधिकरणकालादि- वृत्त्यभावप्रतियोगित्वात् । न च लक्ष्यतावच्छेदकनिष्ठाधेयतायां लक्ष्यतावच्छेदकताव- च्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वविशेषणदानात् गुणादेः समवायेन ज्ञानाधिकरणकाभावान्ना- व्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि विशिष्टसत्तावतो लक्षणतया कथिते द्रव्यसामान्यान्य. तरत्वादावव्याप्तिः । द्रव्यसामान्यान्यतरत्वस्य लक्ष्यतावच्छेदकीभूतविशिष्टसप्ताधि- करणगुणादिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वात् । एवं गन्धवतो द्रव्यत्वं लक्षणं इत्यादौ द्रव्य- त्वस्य लक्ष्यतावच्छेद की भूतगन्धनिष्ठ सत्त्वावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणतावद्गुणा- दिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वात्तत्रान्याप्तिः । न च लक्ष्यतावच्छेदकनिष्ठाधेयतायां लक्ष्यताव- च्छेदकतावच्छेदकावच्छिन्नेति विशेषणदानाद्गुणादेर्विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नाधिकरणत्वा- ‘भावाच्च नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि पृथिवीलक्षणतया कथितद्रव्यत्वादावव्य-

4El

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीय समन्विता ।

[[१२७]]

व्यवहारस्यापि लक्षणप्रयोजनत्वे तन्न देयम् । व्यावृत्तेरपि व्यवहारसाध-

I w

HJ. N Jh

I ma

h

[[1]]

[[1]]

नी. सन्धेयः । ननु लक्षणस्य व्यवहारोऽपि प्रयोजनम् । तेन रूपेण व्यवहर्तव्यज्ञानं ‘विना तद्रूपावच्छिन्नबोधकशब्दरूपव्यवहारसम्भवात् । एवं च व्यावहारिकलक्षणस्यापि लक्ष्य- त्वात्तनित्यं विशेषणं न देयमित्याह । व्यवहारस्यापीति । ननु व्यावृत्तावति- व्याप्यत्ववारणाय तद्भिन्नत्वमावश्यकम् । व्यावृत्तेर्व्यावहारिकत्वाभावादिभ्रमं वारयति । व्यावृत्तेरपीति । अपिना अभिधेयत्वादिपरिग्रहो दृष्टान्तलाभाय । नन्वाद्यक्षणा- रा. मनियतत्वात् भवत्यतिव्याप्तिरिति भावः । व्यवहारसाधनत्वादिति । इयं नृ. लक्षणत्वेन प्रामाणिकव्यवहारविषयत्वकल्पने नोक्तगौरवावकाश इत्याह । व्यवहार- स्थापीति । अपिना व्यावृत्तेः परिग्रहः । लक्षणप्रयोजनत्व इति । लक्षणात्मकलि- ज्ञानज्ञाप्यत्व इत्यर्थः । न देयमिति । तद्भिन्नत्वविशेषणं न देयमित्यर्थः । अत्र हेतुमा ह । व्यावृत्तेरपीति । अपिना व्यावर्तकगन्धादेः परिग्रहः । व्यवहारसाधन वा- दिति । व्यवहारानुमापकत्वादित्यर्थः । तथा च व्यावृत्तेरिव व्यवहारस्यापि लक्षण- प्रयोजनत्वस्वीकारपक्षे व्यावर्तकस्येव व्यावहारिकस्यापि लक्षणत्वेन प्रामाणिकव्यव हारविषयत्वमवश्यं स्वीकार्यम् । एवच घटः पृथिवीति व्यवहर्तव्यः, इतरभेद - वस्त्वात् । एवं घटः पदार्थ इति व्यवहर्तव्यः अभिधेयत्वात् पटवदित्यादिसद नु- मानात् सिद्धसाधनरूपदोषाभावेन व्यवहारविधेयकानुमित्युत्पत्त्या व्यावृत्तेः केवला- न्वयिधर्मव्यवहारानुमापकत्वेन तयोरपि लक्षणत्वेन प्रामाणिकव्यवहारविषयत्वात् तत्साधारणस्य व्यावृतिव्यवहारान्य तरानुमापकत्वस्यैव लक्ष्यतावच्छेदकत्वं वाच्यम् । stra व्यावृतेः केवलान्वयिधर्मस्य च निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाक्रान्ततया लक्ष्यताभा- वेनातिव्याप्स्यतिप्रसक्तेः तद्भिन्नत्वनिवेशे प्रयोजनाभावात् अस्मिन् कल्पे लाघव. मध्याहतमिति भावः ’’ नन्वत्र व्यावर्तकत्वं इतरभेदानुमापकत्वं केवलभे- । आयेऽपि लक्ष्यतावच्छेदकतत्तद्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताक- प. प्तिः । द्रव्यत्वस्य कालिकसम्बन्धेन निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणपृथिवीवृत्तिद्रव्यत्वाभा- वप्रतियोगित्वात् । न च निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तितायां दैशिकविशेष- णता सम्बन्धावच्छिनत्व विशेषणदानान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षण- तया कथितरूपवत्त्वादावव्याप्तिः । रूपस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तिरूप- स्नेहोभयाभावपूर्वक्षणवृतित्व विशिष्टरूपाभावप्रतियोगित्वात् । न च लक्ष्यतावच्छे- दकसमानाधिकरणाभावे वैशिष्टयव्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्व विशेष- णदानान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणतया कथितस्नेहजलत्वाभयवत्त्व- रूपासम्भविधर्मे सामान्यादिलक्षणतया कथितविशिष्टसत्ताद्यसम्भविधर्मे चातिव्याप्तिः । स्नेह जलत्वोभयवत्त्वस्य विशिष्टसत्त्वादेश्व निरुफलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तिवैशिष्टय- व्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावाप्रतियोगित्वात् । किश्च पृथिवलक्षण-

J

L

[[६१२८]]

Bp

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

Photo/

[[1]]

नी. वच्छिन्नद्रव्ये गुणवत्त्वस्यासत्त्वेऽपि कालान्तरावच्छिन्ने तत्र तत्सत्त्वमक्षतम् । एवं च रा. पृथिवीति व्यवहर्तव्यस्वे तरभेदवत्त्वादित्येवं क्रमेण व्यावृत्तेः व्यवहार साधकर नृ. भेदावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदवत्त्वं तादृशभेदाश्रयनिष्ठप्रतियोगिताकभेदवत्त्वं उ-

क्ष्यतावच्छेदकतत्तद्धर्माश्रय प्रतियोगिकभेदावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभेदवत्त्वं तादृशभेदा श्रयप्रतियोगिकभेदवत्त्वरूपं वा । न प्रथमद्वितीयपक्षौ । पदार्थत्वावच्छिन्नप्रतियोगितायः- भेदाप्रसिद्धगा तद्घटितेतरभेदानुमापकत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकस्य सुतरामप्रसिद्धया अभिधेयत्वादेः तच्छून्यत्वाभावात् तत्र लक्षणसत्त्वस्यातिव्याप्त्य सम्पादकतया तदभि- धानस्यासाङ्गत्यापत्तेः । न तृतीयः । तादृशधर्माश्रयप्रतियोगिताकभेदेत्यनेन घटत्वादिव्या- सज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदग्रहणे अभिधेयत्वादेः तादृशभेदावच्छिन्न- प्रतियोगिताव. भेदव्यभिचारित्वेन तदनुमापकत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकस्य घटादिनि- प. तया कथितरूपवत्त्वादावव्याप्तिश्च । रूपस्य लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तितत्तद्रूपाभा- वप्रतियोगित्वात् । न च निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्त्यभावप्रतियोगितानवच्छे- दकलक्षणतावच्छेदकवत्त्वस्य विवक्षणादेव पृथिवीलक्षणतया कथितरूपादिस्थितरूप- स्नेहोभयत्वस्य पूर्वक्षणविशिष्टरूपत्वादेश्व तादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि केवलरूपत्वस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वात् रूपस्य तदवच्छिन्नत्वेनाव्याप्त्यभावाद्वैशि- ष्टयव्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्व रूपाभावविशेषणानिवेशात् पृथिवी- लक्षणतया कथितस्नेहजलत्वोभयवत्त्वादौ सामान्यादिलक्षणतया कथितविशिष्टस- त्वाद्य सम्भविधर्मे चातिव्याप्त्यनवकाशान्न कोऽपि दोष इति वाच्यम् । तथापि पृथि वीलक्षणतया कथितस्नेहवत्त्वादावतिव्याप्तिः । स्नेहवत्त्वस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेद- काधिकरणपृथिवीवृत्त्यभावप्रतियोगितानवच्छेदक गुणत्वात्मकधर्मवत्त्वात् । न च ता- दृशाभावप्रतियोगितानवच्छेदकप्रकृतलक्षणतावच्छेदकधर्मवत्त्व विवक्षणात् गुणत्वस्य प्र- कृतलक्षणतावच्छेदकत्वाभावात्तमादाय न स्नेहादावतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणतया कथितगन्धाभाववत्त्वाद्य सम्भविधर्मेऽतिव्याप्तिः । गन्धात्मकगन्धा- भावाभावस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणघटादौ दैशिकविशेषणता सम्बन्धेन वर्तमा नत्वाद्गन्धाभावत्वस्य तत्प्रतियोगितावच्छेदकत्वाद्गन्धाभावस्य तद्वत्त्वात् । न च वृत्ति- तायां लक्षणवत्ताग्रह विरोधितानियामक सम्बन्धावच्छिन्नत्वाविशेषणदानाद्गन्धात्मकगन्धा- " भावाभावस्य समवायेन निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणघटादिवृत्तित्वान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणतया कथितद्रव्यत्वादावव्याप्तिः । द्रव्यत्वस्य ल- क्ष्यतावच्छेदकाधिकरण पृथिवीपरमाणुवृत्तिकालिक सम्बन्धावच्छिन्नद्रव्यत्वत्वावच्छिन्नाना- वप्रतियोगितावच्छेदकद्रव्यत्वत्ववत्त्वात् । घटादिवृत्तिसंयोग सम्बन्धावच्छिन्नद्रव्यत्वत्वा- वच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावप्रतियोगितावच्छेदकधर्मवत्त्वाच । न च अभावीयप्रति योगितायां लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वेन विशेषणीयत्वान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् ।!

[[१३०]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

Sazani z pre-spitaniyadhulle die-heikhhla

नी. जनकक्रियोत्पत्तितृतीयक्षणेऽवयवान्तरे तादृशसंयोगनाशिका किया जाता तादृश- रा. घटस्य द्वितीया दिक्षणाद्यवच्छिन्नघटाभिन्नतया द्वितीयादिक्षणावच्छेदेन घटस्य नृ. व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदानुमापकत्वमादायाभिधेयत्वादेः लक्ष्यता- वच्छेदकाक्रान्तत्वप्रसक्तिः । न चैवमाकाशाभावाकाशभेदान्यतस्त्वस्य केवलान्वयि- तावच्छेदकतया आकाशभेदस्य स्वप्रतियोग्यवृत्तिभेदस्वरूपतया चाभिषेयत्वादेः ता- दृशकेवलान्वयितावच्छेदकान्यतरत्वेन रूपेणाकाशभेदरूपप्रतियोग्यवृत्तिभेदानुमापक - त्वरूपलक्ष्यतावच्छेद काक्रान्ततयातिव्याप्त्यभिधानासङ्गतिः दुर्वारेति वाच्यम् । प्रति योग्य वृत्तिभेदमात्रवृत्तिधर्मावच्छिन्नानुमापकत्वस्यैव व्यावर्तकत्वपदार्थत्वेन अभिधेय- त्वादेः तादृशलक्ष्यतावच्छेदकानाक्रान्तत्वेन उक्तदोषाभावात् । न चैवमपि घटभेदपट. भेदान्यतरत्वस्यापि केवलान्वयितावच्छेदकतया घटभेदस्य पदस्य च प्रतियोग्य वृत्तित्वेन तादृशान्यतरत्वस्य प्रतियोग्यवृत्तिभेदमात्रवृत्तित्वात् तेन रूपेण घटभेदा दिरूप प्रतियोग्यवृत्तिभेदानुमापकत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वमभिधेयत्वादेरक्षतभि- ति तद्दोषतादवस्थ्यमिति वाच्यम् । प्रतियोग्यवृत्तिभेदमात्रवृत्तिभेदत्वावच्छिन्नानु- मापकत्वस्यैव व्यावर्तकपदार्थत्वात् । प्रकृते तादृशान्यतरत्वस्य तादृशभेदत्वरूपत्वाभा वेनाभिधेयत्वादेः निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकतानाक्रान्ततया नोक्तदोषप्रसतिः । नन्वेवमपि जलादिप्रतियोगिक भेदरूपव्यावृत्तेरपि जलत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदत्वस्य निरुत भेदत्वात्मकत्वात् तदवच्छिन्नानुमापकत्वेन लक्ष्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वात् तत्राति- व्याप्त्यभिधानासङ्गतिः । न चैवं सिद्धसाधनप्रसक्तिः साध्यहेत्वोरैक्यादिति वा च्यम् । साध्यहेत्वोरैक्येऽपि जलादिप्रतियोगिकभेदनि समुदायत्वस्यैव हेतुता- वच्छेदकतया जलादिभेदत्वस्य साध्यतावच्छेदकतया च हेतुतावच्छेदकसाध्यताव च्छेदकयोः भेदात् न सिद्धसाधनप्रसक्तिरिति चेत्र । हतुघटकप्रतियोगिप्रतियो गिकावृतित्वेन तादृशभेदत्वस्य विशेषणीयत्वात् । प्रकृते जलभेदत्वस्य नावास्य प. प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोग्यनधिकरणत्व विवक्षणाज्ज्ञानाभावस्य प्रतियोगि तानवच्छेदकसमवायेन प्रतियोग्यनधिकरणलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणघटादिवृत्तित्यानं तत्रातिव्याप्तिः इति वाच्यम् । एवमपि गुणलक्षणतया कथितविशिष्टसत्वाय सम्भविश्व.

,

तिव्याप्तिः । विशिष्टसत्ताभावस्य प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिभूतविशि प्रसत्ताधिकरणगुणादिवृत्तित्वेन लक्षणघटकत्वासम्भवेन अन्याभावस्यैव लक्षणघटकतया विशिष्टसत्त्वादा वेतल्लक्षणसत्त्वसम्भवादिति चेन्न । स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न स्वावच्छे- दकावच्छिन्नप्रतियोग्यनधिकरणकत्वस्य विवक्षणात् । गुणलक्षणतया कथितविशिष्टसत्ता- दिस्थले स्वपदद्वयस्य प्रतियोगिता परत्वात् । गुणादेः स्वपदार्थप्रतियोगितावच्छेदकी- भूतविशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नानधिकरणत्वात् । तथा च विशिष्टसत्ताभावस्य स्वावच्छेद- कावच्छ्रित्रानधिकरणलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणगुणादिवृत्तित्वान्नातिव्याप्तिरिति ध्येयम् ।t

jal

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[1]]

J

jarjadikan १

-

[[1]]

[[१३१]]

-

न

नी. द्रव्य इत्यर्थः । नवीनाः पुनरसमवायिकारणस्य कार्य सहभावेन कारणतामवलम्ब्यो-

रा. गुणवत्यात नाव्याप्तिः । न हीदं कालघटितम् येनोत्पत्तिक्षणावच्छेदेन गुण नृ. जलादिभेदसमुदायात्मक व्यावृत्तिघटक जलादिभेदप्रतियोगिजलादिरूपप्रतियोगिकभेद -

श्रतिवात् व्यावृत्तावतिव्याप्त्यभिधानसङ्गतिः । यत्तु हेतुघटकावृत्तित्वेनैव ता- दशभेदत्वं विशेषणीयं लाघवात् व्यावृत्तावतिव्याप्त्यभिधानसङ्गतिश्चेति तन । तथा सति जलनिष्ठतद्वयक्तित्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदत्वस्यापि नि- रुक्तभेदत्वात्मकत्वात् हेतुघटकावृत्तित्वाच्च व्यावृत्तेः तदवच्छिन्नानुमापकत्वरूपल- क्ष्यतावच्छेदकाक्रान्ततया तत्रातिव्याप्त्यभिधानासङ्गतेर्दुर्वारत्वात् । तथा च प्रतियोग्य- वृत्तिभेदमात्रवृत्तिहेतुघटकप्रतियोगि प्रतियोगि कावृत्तिभेदत्वावच्छिन्नानुमापकत्वमेव व्या- वर्तकत्वमिति फलितम् । एवं च न कश्विदोष इत्याहुः । वस्तुतस्तु व्यावर्तकत्वमत्र तद्वय कित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदत्वावच्छिन्ननिरूपितव्याप्यत्वमेव । गन्धादेः ज- लादिनिष्ठतद्वतित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदत्वावच्छिन्न निरूपितव्याप्तिमत्त्वात् लक्ष्य- वोपपतिः । अभिधेयत्वादेः किञ्चिदपि तादृशभेदत्वं न व्यापकतावच्छेदकमिति यत्किचितादृशदत्वावच्छिन्ननिरूपितव्याप्यत्वाभावात् अलक्ष्यत्वोपपत्तिः वैवमपि जलादिभेदरूपव्यावृतेरपि जलादिनिष्ठतद्वयतित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेद- यायच्छनिरूपितव्याप्यत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकाक्रान्ततया तत्रातिव्याप्त्यभिधानम- सङ्गतमिति वाच्यम् । हेतुघटकप्रतियोग्यवृत्तित्वेन तद्वयक्तित्वस्य विशेषणीयत्वात् । प्रकृते. जलादिनिष्टतद्वक्तित्वस्य तादृशप्रतियोगिवृत्तित्वे घटादिनिष्ठतद्वय कित्वेन तादृशतया तदप्रतियोगिताकभेदत्वावच्छिन्ननिरूपितव्याप्यत्वस्य व्यावृत्ताव- भावात् तत्रातिव्याप्त्यभिधानं निराबाधमेव । इत्थं च न कोऽपि दोष इति प्रति- भाति । एतेन घटभेदत्वस्य तादृशभेदत्वरूपत्वात् व्यावृत्तिरूप हेतुघटकप्रतियोगि प्रतियोगि कावृसित्वाच व्यावृतावभिधेयत्वादौ च तद्धर्मावच्छिन्ननिरूपितव्याप्य- स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न स्वावच्छेदकावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकर- णताकाभित्र लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकाव - च्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणतावन्निरूपितलक्षणवत्ताग्रह विरोधितानियामक सम्बन्धा - वच्छिन्नवृत्तिताकाभावनिरूपितलक्षणतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितानवच्छेदक- लक्षणतावच्छेदकत्वाभिमतधर्मावच्छिन्नत्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकाभाववद्वृत्तित्वमति- व्याप्तधर्मलक्षणम् । लक्ष्यतावच्छेदकाभाववद्वृत्तित्वं व लक्ष्यतावच्छेदकनिष्ठप्रतियो- गिताकाभाववद्वृत्तित्वं वाच्यम् । तथा सति गन्धवतः पृथिवीत्वं लक्षणं इत्यादौ अतिव्याप्तिः । पृथिवीत्वस्य लक्ष्यतावच्छेदकीभूतगन्धस्नेहोभयाभावपूर्वक्षणवृत्तित्व वि शिष्टस्वाभाववत्पृथिवीवृत्तित्वात् । न च प्रतियोगितायां व्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्नत्व- वैशिष्टयनवच्छिन्नत्वयोः दानात् तयोरभावयोः एतादृशप्रतियोगिकत्वाभावात् तावा.

प. तथा च10

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

--

-——–

नी. त्यनविनष्टं नाङ्गीकुर्वन्ति । गुणादावतिव्याप्तिवारणाय गुणसमानाधिकरणेति जानि स. बृत्त्वलक्षणमव्याप्तमिति वक्तुं शक्यत इत्यत आह । उत्पन्नविनष्टेति । नृ. त्वम्मदशायां तद्धर्मावच्छिन्नानुगागकत्वरूपव्यावर्तकम्बरात्तात् तयोरपि लक्ष्य- नातिव्याप्त्यभिधानमसङ्गतम् । न च व्यावर्तकत्वं नितभेदत्वावच्छिविधेयता. शाल्यनुमितित्वावच्छिन कार्यतानिरूपितज्ञाननिष्ठकारणतानिरूपित्तविषगता सम्बन्धाव - च्छिन्नावच्छेदकताश्रयव्याप्त्यादिमत्त्वरूपमेवेति व्यावृत्त्यादः तादृशव्यावर्तकत्वाभा- वात् तन्त्रातिव्याप्त्यभिधानं निराबाधमिति वाच्यम् । तथा सति गौरवापत्तेः व्यावर्तकत्वस्य निरुक्तभेदत्वावच्छिन्ननिरूपितव्याप्यत्वपर्यवसिततया व्याप्त्यवच्छेद- कत्वात्तद्विशेषणवैयर्थ्याच्चेति दूषणमपास्तम् । प्राचीनस्यापि निरुक्तभेदत्वावच्छिन्न- निरूपितव्याप्यत्वरूपव्यावर्तकत्व एव तात्पर्यात् । परं तु प्राचीनमतं गुरुभूतं व्याव तकत्वं निष्कृष्टकल्पे लघुभूतं तदिति बोध्यं इति दिक् । ननु द्रव्यत्वजातिमत्त्वं गुण- वत्त्वं वेति प्रन्थेन द्रव्यसामान्यस्य समवायेन गुणत्वावच्छिन्नमेव लक्षणमिति फलि तम् । तन सम्भवति । वक्ष्यमाणस्थले दीपादित्याशयेनाक्षिपति । नम्बिति । ‘गुणवत्त्वमिति । गुणत्वावच्छिन्नमित्यर्थः ।

। गुणत्वावच्छिन्नमित्यर्थः । न तु गुणाधिकरणत्वम् । वक्ष्यमाण आचक्षणावच्छिन्नघटादावव्याप्त्यभिधानासजतेः । द्रव्यलक्षण- मिति । समवायसम्बन्धेन न द्रव्यनिप्रेनरभेदानुमापकं इत्यर्थः । तत्र हेतुमाह । आद्यक्षण इति । आद्यक्षणावच्छेदेनेत्यर्थः । द्रव्ये अव्याप्तेरिति योजना । अव्याप्तेरिति । गुणस्यासत्त्वादित्यर्थः । तथा च गुणस्य लक्ष्यतावच्छेदकद्रव्यत्व- समानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वेन अप्रतियोगित्वघटितलक्ष्यतावच्छेदकसमानियत. त्वाभावान्न तस्यं लक्षणत्वं सम्भवतीति भावः । ननु उत्पत्तिक्षणावच्छेदेन द्रव्ये गुणा- भावसत्वेऽपि प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितलक्ष्यतावच्छेदकव्यापकत्वस्याक्षततया न तस्य लक्षणत्वानुपपत्तिः । अथवा गुणाधिकरणत्वस्यैव लक्षणत्वस्वीकारात्रोतस्थले ‘दाय’ तन्त्र नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथा सति रूपगन्योभयवती द्रव्यत्वं लक्षणं इत्यादी विशिष्टसत्तावलक्षणतया कथितसत्तादौ च लक्ष्यतावच्छेदकरूपगन्धोभयाभाव- विशिष्टताभावयोः वैशिष्टय व्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वाप्रसिद्धया अ- व्याप्तः गन्धवतः पृथिवीत्वं लक्षणं इत्यादावतिव्याप्तेश्व पृथिवीत्वस्य तत्तद्गन्धव्य-

{

.

•

भाववत्पृथिवीवृत्तित्वात् । न च लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगिता- भावद्वत्तित्वस्य विवक्षणात कोऽपि दोप इति वाच्यम् । तथापि पृथिवीस्वस्थ कसबन्धेन गन्धाभाववति पृथिवीपरमाणौ संयोगेन गन्धाभाववति घटादी च वृत्तित्वात्तचातिव्याप्ति

नातिव्याप्तिः न च प्रतियोगितायां लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदक सम्बन्धा-

प्रातिभ्यासः इति वाच्यम् । तथापि पृथिवीत्वस्य कालिकविशे-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय वृरिदीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

।

●

[[१३३]]

नी. विशेषणम् । सतामादायातिव्याप्तिवारणाय ससाभिनेति । द्रव्यगुणान्यतरत्वमादा- रा. एकार्थसमवायेनेति । तथा च सामानाधिकरण्येनैव तादप्रतीतौ रूपादी नू. अव्याप्तिरित्यत आह । उत्पन्नविनष्टेति । विनाशसामग्रीसमवहितावययजन्यं इत्यर्थः । तथा च वादसद्रव्ये गुणाधिकरणत्वस्याप्यभावात् अध्याप्तिरिति भावः । ननु उत्पन्नविनष्ट मानाभावः द्रव्यं असमवायिकारणस्य कार्यसहभावेनैव हेतुः तया घटाद्युत्पत्तिसमये कपालादिसंयोगसत्तायाः आवश्यकत्वात् असमवायिकारणना- शरूपकारणाभावेन द्वितीयक्षणे द्रव्यनाशासम्भवात् इति चेन्न । द्वयणुकनाशं प्रत्यन्य- थानुपपत्त्या असमवायिकारणनाशस्य हेतुत्वस्वीकारेऽपि प्राचीनैः समवायिकारणं विना क्षणद्वयं द्रव्यस्य स्थित्यापत्तिप्रसङ्गरूपदोषेणान्यत्र समवायिकार णनाशस्यैव हेतुत्वस्वीकारादिति घटात्पत्तिसमये कपालादिनाशे सति द्वितीयक्षणे घटादि- frerrarकार बाधकाभावात् उत्पन्नविनप्रद्रव्याशिभिः । न चैवं सति समवायि- कारणस्य कार्यसहभावेन हतुत्वमिति निगममा इति वाच्यम् । गुणादि- रूपकायें तथा निगम द्रवाशान्नगङ्गे मानाभावात् । न चैवं सति असमवेत मात्र कार्यानुत्पतिरित भाग्यग्रन्थविरोध इति वाच्यम् । अव्यवहित- पूर्वक्षणं समवायिकारणसत्त्वं विना समवायसम्बन्धेन भावकार्यस्य नोत्पत्तिरिति तदर्थादपः । नतु क्षणिक पदार्थस्वीकारे बौद्धमतप्रवेशापतिरिति चेन्न । न हि वयं पदार्थसामान्यस्य क्षणिकत्वं धूमः येन तत्र प्रवेशः स्यात् । यदि परिसानीकदेशग्रहणमात्रेण वन्मतप्रवेशः सम्पद्यते तदा ‘अहिंसा परमो धर्म’ इति तच्छास्त्रसिद्धादिरूपधस्य सवैजीकृतत्वेन सर्वेषामपि तन्मतप्रवेशापतेः । अत एव तर्कभाषाव्याख्यायां अन्त्यशब्दस्य स्वशरोत्पन्न विशेषगुणरूपनाशकाभावात् माशो न स्यादित्याक्षिप्यान्यत्र तस्य नाशकत्वेऽप्यन्त्यशब्दे स्वस्यैव नाशकत्वाभ्युप- गमात् । न चैवं सति द्वितीयक्षणे तस्य नाशापत्तिरिति वाच्यम् । इष्टापतेरिति प. निरुफलक्ष्यतावच्छेदकाभावनिष्ठाभावीयदेशिक विशेषणतासम्बन्धापच्छिन्नाधेयतामिरू - पिताधिकरणत्व विवक्षणात् पृथिव्या अभावीय दैशिक विशेषणता सम्बन्धेन निराक लक्ष्यतावच्छेदकाभाववत्त्वाभावाभ तनातिव्याप्तिरिति धान्य्यम् । । तथा सति गन्धाभावव : प्रमेयत्वं लक्षणं इत्यादावव्याप्तेः ।

। गन्धात्मकगन्धाभावा- भावस्य देशिकविशेषणतया वृत्तित्वाप्रसिद्धया अव्याप्त्यापत्तेः । न च लक्ष्यता-

काप्रहविरोधितानियामक सम्बन्धेन निरुकलक्ष्यतावच्छेदकाभाववत्त्वविवक्ष

Kutra atta

प्रकृते पृथिव्याः समवायेन गन्धाभावाभाववत्त्वात्प्रमेयत्वस्य च

स्वाभाव्याप्तिरिति वाक्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणगन्धेऽतिव्याप्तेः । परस्य निलक्ष्यतावच्छेदकाभाववज्जलादो कालिकविशेषणतया वृत्तित्वादिति चेत् इथोय तावाभावमभिरूपिताया लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धात्व-

।

9&

[[2]]

तर्कसग्रहदीपिका

नी. यातिव्याप्तिवारणाय जातीति । समवायेन तादृशधर्मवत्त्वतात्पर्ययाद्दकम् । अतः

रा. एकत्वादेः प्रकारतया भानात् समवायेन गुणवत्त्वस्यैव द्रव्यलक्षणत्वात् नातिव्याप्तिरि- नृ.. अन्त्यशब्दस्य क्षणिकत्वप्रतिपादकगौरीकान्तभायतिरपि सङ्गच्छते । तस्मात् प्राची-

नैकदेशिमते उत्पन्नविष्टघट सप्रमाण एव इति दिक् । गुणसमानाधिकरणेति । ‘इदं च गुणत्वादिजातिमादाय गुणादावतिव्याप्तिवारणाय । अत्राधिकरणत्वं वृत्तित्वं व समवायेन बोध्यम् । नातः कालिकादिना अधिकरणत्वं वृत्तित्वं चादाय दोषः । सत्ता- जातिमादाय तत्रैवातिव्याप्तिवारणाय जातौ सत्ताभिन्नत्वनिवेशः । जातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वादिति । तादृशजातिमत्त्वस्य लक्षणत्वेन तात्पर्यविषयत्वादित्यर्थः । अत्र जातित्वेन न जातेः प्रवेशः गौरवात् प्रयोजनाभावाच । किन्तु धर्मत्वेन सम वायेन तादृशधर्मवत्त्वं विवक्षणीयम् । नातः कालिकसम्बन्धेन तादृशधर्मवत्त्वमादाया- तिप्रसङ्गः । एतल्लाभायैव जातिमत्त्वमिति बोध्यम् । इति व्यवहारादिति । इत्या- कारकप्रामाणिकव्यवहारबलात् तादृशव्यवहारोशिखित प्रत्ययबलाचेत्यर्थः । रूपा- दाविति । एकत्वादिगुण सिद्धाविति शेषः । अतिव्याप्तिरिति । जातिघटित. लक्षणस्याप्यतिव्याप्तिरित्यर्थः । एकार्थसमवायेनेति । समवायघदितसामानाधि- करण्येन आश्रयगतैकत्व स्वीकारेणैवेत्यर्थः । तादृशव्यवहारोपपत्ताविति । एक- मित्यादिव्यवहारस्य तदुल्लिखित प्रत्ययस्य च प्रामाण्यनिर्वाह इत्यर्थः । गुणे गुणा. नङ्गीकारादिति । गुणस्य समवायेन गुणवृत्तित्वानभ्युपगमादित्यर्थः । तथा च तादृशव्यवहारस्य तदुल्लिखित प्रत्ययस्य च तादृशसामानाधिकरण्येनैव गुणे गुणव्य वस्थापकत्वात् तत्र साक्षात्सम्बन्धेन गुणसाधकप्रमाणान्तराभावाच गुण्णे समवायेन गुणसत्त्वासिद्धया नोक्तलक्षणस्यात्रातिव्याप्तिरिति भावः । नन्वेकमित्यादिव्यवहारस्य ताराप्रत्ययस्य च तादृशसामानाधिकरण्ये नाश्रयगतैकत्वादिविषयकत्वे एकरूपे तादृश- सम्बन्धेनाश्रयगतं बहुत्वस्यापि सत्त्वादिह रूपं बह्निति व्यवहारापत्तिः । न च तादा निवेशाज्जलादौ समवायेन गन्धस्यावृत्तित्वान्नातिव्याप्तिः । तथा चं लक्ष्यतावच्छे- दकतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभा- नवनिष्ठलक्ष्यतावच्छेदकवत्ता प्रहृविरोधितानियामक सम्बन्धावच्छिन्नाधे यता निरूपिताधि - रशतावन्निरूपितलक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छित्रवृत्तित्वम् । अथ लक्ष्यतावच्छेदका भाववद्वृत्तित्वं इत्युक्ते यदि संयोगं लक्ष्यतावच्छेदकीकृत्य द्रव्यत्वं लक्षणीक्रियते

[[7]]

तत्रातिव्याप्तिः स्यादिति चेन्न । अभावे व्याप्यवृत्तित्वविशेषणदानाद्द कुच्छेदेन संयोगाभावस्य

संयोगाभावस्य व्याप्यवृत्तित्वाभावेन द्रव्यस्य व्याप्यवृत्तिय गाभाववत्वाभावात् गुणादेरेव तथात्वात्तत्र द्रव्यत्वस्यावृत्तित्वानातिव्याप्तिः

· मनु मन्त्र व्याप्यवृत्तित्वम् । न तावत् स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतिय

तयोगिभि

J

संयोगव

-

.

1if

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

१३.५

नी. कालिकादिसम्बन्धेन तद्वत्वमादाय नातिव्याप्तिरिति भावः । एवमपीति । उक्त- रा. ति भावः । एतच्चापाततः । एवं सति घटगतरूपे पटगतद्वित्वस्य सामानाधिकरण्यसं- नृ. सामानाधिकरण्यमाश्रयमात्रवृत्तिधर्माणामेव सम्बन्ध इति स्वीक्रियते एवं च बहुत्वस्य एतद्रूपाश्रयमात्रवृत्तित्वाभावात् बहुत्वस्य तादृशसामानाधिकरण्यं न सम्बन्ध इति न ताशव्यवहाराधापत्तिरिति वाच्यम् । तथा सति बहुत्वस्याकाशमात्रावृत्तितया बहु- त्यनिरूपिततादृशसामानाधिकरण्यस्य शब्दनिष्टस्य तत्सम्बन्धत्वाभावात् शब्दा बहव इति प्रामाणिकव्यवहाराद्यनुपपत्तेर्दुर्वारत्वादिति चेन्न । येन सम्बन्धेन यस्य विशिष्टबुद्धिः प्रामाणिकी तस्यैव तत्सम्बन्धत्वं नान्यस्येति नियमात् । प्रकृते तद्रूपं बह्विति प्रामाणि- कप्रत्ययाभावात् तद्रूपे बहुत्व सामानाधिकरण्यस्य सम्बन्धत्वानभ्युपगमात् न तद्रूपं बह्विति व्यवहाराद्यापत्तिः । शब्दविशेष्यक बहुत्वप्रकारकप्रामाणिकप्रत्ययबलात् शब्द- निष्ठ बहुत्व सामानाधिकरण्यस्य बहुत्व सम्बन्धत्वस्वीकारेण शब्दाः बहव इति व्यवहा राघुपपत्तिः । अत एव स्फटिकादिभिन्ने सन्नपि लौहित्यस्य स्वाश्रयसंयोगः न सं-

· बन्धः किन्तु स्फटिकादावेवेति सिद्धान्तवागीशभट्टाचायतिरपि सङ्गच्छते । तस्मा- भोकदोषः । वस्तुतस्तु एकार्थसमवायेनैवेति वाक्य घटकैवकारस्याप्यर्थकतयानुक्तसमु- छायाकापिशब्देन तद्वयक्तित्वरूप पारिभाषिकैकत्वमेव गृह्यते । एवं च अपेक्षाबुद्धिविशेष- विषयत्वरूप द्वित्यादिकमादाय यथा द्वे रूपे इत्यादिव्यवहाराद्युपपत्तिः तथैव तद्वयक्ति, त्वरूप तादृशैकत्वादिकमादाय एकं रूपमित्यादिव्यवहाराद्युपपत्तिरिति न कश्चिद्दोषः । दीपिकाकारस्यापि अत्रैव निर्भर इति प्रतिभाति । गुणं विभजत इति । उद्देश मानुसारादित्यादिः । अत्र गुणसामान्यलक्षणमनुक्त्वा विभागासम्भवात् “यूनताभका अ स्वयं लक्षणमाह । द्रव्यकर्मभिन्नत्वे सतीति । द्रव्यभिन्नत्वे सति कर्मभिन्न- स्वे सतीत्यर्थः । यथाश्रुते द्रव्यकर्मोभयत्वावच्छिन्नभेदस्यापि द्रव्यकर्मभिन्नत्वरूपशब्द- प्रतिपाद्यत्वेन तादृशभेदघटितलक्षणस्य द्रव्यादावपि सत्त्वात् अतिव्याप्त्यापत्तेः 1..

राधिकरणद्रव्यवृत्तिसंयेोगात्मकस्वाभावप्रतियोगित्वात् । अथ स्वप्रतियोगि कामों- या सामानाधिकरण्यं व्याप्यवृत्तित्वम् । तथा च गुणादिवृत्तेः संयोगाभावस्थ गुणावच्छेदेन संयोगसामानाधिकरण्याभावान्न पदार्थत्वेऽव्याप्तिः । न च दीधिति- कारमते सामानाधिकरण्यस्याव्याप्यवृत्तित्वनिषेधात्कथं एतदिति वाच्यम् f संयोगाभावे गुणावच्छेदेन संयोगसामानाधिकरण्यमिति सार्वजनीनप्रतीतेरव्याप्य- वृत्त्येव सामानाधिकरण्यमिति सार्वभौममतस्यैव सम्यक्त्वात् । तथा च नाव्याप्ति- रिति चेन्न । तथा सति द्रव्यत्वस्य संयोगवलक्षणत्वानुपपत्तेः गुणावच्छेदेन संयोगसामानाधिकरण्याभाववत एव संयोगाभावस्य लक्ष्यतावच्छेदकीभूतसंयोगाधि- करणवृत्तित्वात् तद्वद्वृत्तित्वाद्द्रव्यत्वस्य इति चेत् उच्यते । लक्ष्यतावच्छेदकाशिकरणा- छेदेन स्वाभाव सामानाधिकरण्याभाववान्योऽभावस्तद्वद्वृत्तित्वमर्थः संयोगाधि-

H

A

·ल

5 *

नीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीय-पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

婆

Bra

नी. सत्त्वादेवेत्यर्थः । गुणानङ्गीकारादिति । कुमेन समवायघटितसामानाधि- करण्येनैव गुणवत्ताव्यवहारोपपत्तौ तत्राकुप्तगुणवत्त्वकल्पनं न सम्भवति गौरवादिति रा. रसात् पृथगितिवत् रूपं रूपातू पृथगिति प्रयोगः स्यात् । रूपावधिक पृथक्त्वस्य रूपे सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन सत्त्वात् । परन्तु एकं रूपमित्यादौ एकत्वं तन्मात्र- विषय कज्ञानविशेष्यत्वमेव । एवं पृथक्त्वमपि अन्योन्याभाव एव इति न कश्विदोष नृ. धर्मत्वाधर्मत्वयोरेव तत्पदशक्यतावच्छेदकन्तात् नोगङ्गसाधारणैकजातिसिद्धिः । अन्यथा सैन्धवपदशक्यतावच्छेदकतया लवणाश्वसाधारणैकजातिसिद्धयापतेः " । न चादृष्टपदस्य नानार्थकत्वे मानाभाव इति वाच्यम् । सर्वेषामप्यदृष्टपदानां धर्मत्वा- दिनैव बोधस्यानुभवसिद्धतयानुभवस्यैव प्रमाणत्वात् । अत एवादृष्टशब्द ‘एवेति गुणविभागका रिकास्थादृष्टपदेन धर्माधर्मौ सङ्गृह्य एते गुणाश्चतुर्विंशतिसङ्ख्याका इति मुक्तावळ्यां विश्वनाथपञ्चाननोक्तिरपि सङ्गच्छते इत्याहुः । गुरुचरणास्तु क्रियासामान्यानुत्पत्त्या द्रव्यारम्भानुगुणक्रियानुत्पत्त्यां वा क्रियां प्रति द्रव्यानुगुणं- क्रियां प्रति वा गुणत्वेन हेतुत्वावश्यकतया कारणतावच्छेदकतया गुणवजा- तिसिद्धिरिति व्याचक्रुः । वस्तुतस्तु गुणत्वप्रकारक बुद्धिं प्रति गुणत्वज्ञानत्वेन हेतुतया कारणतावच्छेदकघटकतया सिद्धगुणत्वस्थ व्यक्तयैक्यादिरूपजातिबाधा 2 काभावात् जातित्वसिद्धौ तादृशगुणत्वस्य सकलपुरुषेषु मध्ये कस्यचित पुरुषस्य रूपादिसंस्कारान्तघटकेषु केषुचित् अन्यस्यापि तादृशेषु केषुचित पुणेषु गुणव्यवहारसम्भवेन विनिगमनाविरहात् तेषु सर्वेष्वपि तादृशगुणत्वसिङ्ग दे निराबाधा श्रौतात्मव्यवहार बलात् सुखसमवायिकारणतावच्छेदकतया सिद्धा त्मत्वजातेरीश्वरसाधारण्यवदिति प्रतिभाति । मूले रूपेत्यादि । अत्रापि संस्का पदस्य रूपादिसंस्कारान्तान्यतमत्वावच्छिन्ने लक्षणा । रूपादिपदानि तात्पर्यत प्राहकाणि । चतुर्विंशतिर्गुणा इत्यस्य चतुर्विंशतिसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणगुणविभाजक- स्वनिष्ठप्रतियोगिताकाभावसामानाधिकरण्याभावावच्छेदकलक्ष्यतावच्छेदकाभाववादी त्वस्यैव विवक्षितत्वादिति । ननुं गन्धवतः पृथिवीत्वं लक्षणं इत्यादी उत्पत्ति- कालावच्छेदेन घटादेर्लक्ष्यतावच्छेदकगन्धाभाववत्त्वात्तद्वृत्तित्वात् पृथिवीत्वस्य तत्राति- व्याप्तिरिति चेत् भ्रान्तोऽसि । अभावे व्याप्यवृत्तित्वविशेषणात् तत्राविव्याप्त्यः नवकाशात् गन्धाभावस्य कालिकाव्याप्यवृत्तित्वेनोत्पत्तिकालावच्छिन्नघटादेर्व्याप्य- वृत्तिगन्धाभाववत्त्वाभावात् । यद्वा अभावे प्रतियोगिवैयधिकरण्य निवेश । दुत्पत्तिकाला- वच्छेदेनं गन्धाभावस्य प्रतियोगिसमानाधिकरणत्वान्नातिव्याप्तिः । अथवा लक्ष्यतावच्छे- दकाभाववद्वृत्तित्वं इत्यस्य लक्ष्यतावच्छेदकानधिकरणवृत्तित्वं इति विवक्षणात् अधिकरणताया व्याप्यवृत्तित्वाद्भेदस्य व्याप्यवृत्तित्वाश्च नोकदोषः । वृत्तित्वं तु लक्षण- तावच्छेदकसम्बन्धेन बोध्यम् । तेन गन्धस्य कालिकादिसम्बन्धेन जलवृत्तित्वेऽपि न

[[1]]

ईI

[[१३८]]

J

L

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

न्नत्वे सति सामान्यवान् गुणः । गुणत्वजातिमान्न्वा । ननु लघुत्वक-

ठिनत्वमृदुत्वादीनां विद्यमानत्वात् कथं चतुर्विंशतिर्गुणा इति चेन्न ।

नी. भावः । सामान्यवानिति । समवायेन सामान्यवत्त्वं बोध्यम् । तेन कालिकादि सम्बन्धेन तद्वति ध्वंसे नातिव्याप्तिः । गुण इति लक्ष्यनिर्देशः । लाघवादाह । गुणत्वजातिमान्वेति । यद्यपि लक्षणलक्ष्यतावच्छेदकयोरं भेदः तथापि लक्षणेनेतरभेदे साध्ये हेतौ साध्य सामानाधिकरण्यनिश्चयेऽपि हेतुधर्मितावच्छेदक- साध्यनिश्चयस्य अनियतत्वाभिप्रायेणेदं लक्षणमिति सङ्क्षेपः । एवमग्रेऽपि बोध्यम् । गुणत्वजातिसिद्धिस्तु गुणपदशक्यतावच्छेदकतयेति गुणदीधितौ भट्टाचार्याः । न 13. चैवं विभुपदशक्यतावच्छेदकतया विभुत्वजातिः सिध्येदिति वाच्यम् । भूतत्वसङ्करस्य रा. इत्यवधेयम् । द्रव्यकर्मभिनेति । लाङ्घवादाह । गुणत्वेति । व्यतिरेकव्याप्ति- नृ. धर्मवन्त इत्यर्थः । तथा च रूपादिसंस्कारान्तान्यतमाभिन्नाः चतुर्विंशतित्वसङ्ख्या-

पर्याप्तत्यधिकरणगुणधर्मवन्त इत्यर्थलाभानोक्तदोषः । परन्तु रूपरसगन्धस्पर्शाः सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्व संयोगविभागपरत्वापरत्वबुद्धयः सुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नाश्चेति क- णादसूत्रविरुद्धत्वात् सूत्रस्थचशब्देन गुरुत्वद्रवत्वस्नेहसंस्कारधर्मशब्दाः समुचीयन्ते इति प्रशस्तपादभाष्याविरुद्धत्वा चैतादृशगुणविभागे बीजाभाव इत्येव दोष इति बोध्यम् । अत्र बहूनां गुणविभाजकधर्माणां सत्त्वात् तेषु कथं चतुर्विंशतित्व सङ्ख्या- पर्याप्तिरित्याक्षिपति’ दीपिकायाम् । नन्वित्यादिना । लघुत्वमृदुत्वकठिन- त्वादीनामिति । लघुत्वत्वादिरूपगुणविभाजकधर्मावच्छिन्नानामित्यर्थः । आदिना वक्रत्वत्वावच्छिन्नपरिग्रहः । विद्यमानत्वादिति । प्रमितत्वादित्यर्थः । कथं चतुर्विंशतिर्गुणा इति । कथं चतुर्विंशतित्वसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणगुणविभाजक - धर्मवन्त इत्यर्थः । गुणविभाजकधर्मेषु कथं चतुर्विंशतित्वसङ्ख्यापर्याप्तिरिति यावत् । . क्षतिः । ननु पदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वं सतो लक्षणं इत्युक्ते सामान्यादावतिव्याप्तिर्न स्यात् । सामान्यत्वरूपपदार्थविभाजकोपाधेः समान्यादिवृत्तित्वेऽपि लक्षणतावच्छे- दकीभूतसमवायसम्बन्धेनावृत्तरसम्भवापच्या स्वरूपसम्बन्धस्य लक्षणतावच्छेदक- त्वासम्भवादिति चेन्न । यदा समवायत्वेन समवायस्य लक्षणतावच्छेदकत्वमभिमन्यते तदाऽतिव्याप्तिर्नास्त्येव । यदा तु समवायस्वरूपसाधारणविभाजकतावच्छेदकत्थेन रूपेण समवायत्वस्य लक्षणतावच्छेदकत्वमभिमन्यते तदा भवत्येवातिव्याप्तिः । एवं यत्र समवायस्यैव लक्षणतावच्छेदकत्वं तदा नातिव्याप्तिः । थदा समवाय स्वरूपान्यतरस्य तदा अतिव्याप्तिः । यदि च प्रथमदळानुसरणे सत्ताभाववतः लक्षणत्वेनाभिमते द्रव्यत्वाभावादौ अतिव्याप्तधर्मेऽव्याप्तिः लक्ष्यतावच्छेदकी भूतसत्ताभावाधिकरणसामान्यादिनिरूपितलक्षणवत्ताप्रहविरोधितानि-

प

तत्रनीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीयं- पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[१३९]]

लघुत्वस्य गुरुत्वाभावरूपत्वान्मृदुत्वकठिनत्वयोः अवयवसंयोगविशेष- त्वात् । कर्म विभजते । उत्क्षेपणेति । संयोगभिन्नत्वे सति संयोगासमवायि-

43 Wh

wwwhful wi

नी. बाधकस्य सत्त्वेन तस्य जातित्वासम्भवात् जातित्वेनाभिमतसङ्करस्यैव जातित्वबाध- कत्वात् । तथा चोक्तं द्रव्यकिरणावल्यामुदयनाचार्यैः - ’ व्यरभेदस्तुल्यत्वं सङ्करोs- थानवस्थितिः । रूपहानिरसम्बन्धो जातिबाधकसङ्ग्रहः ॥’ इति । व्यक्तेरभेदः स्वाश्रयव्य- केरैक्यमाकाशत्वादेर्जातित्वे बाधकम् । व्यक्तेस्तुल्यत्वं अन्यूनानतिरिक्त व्यक्तिकत्वं घटत्व कलशत्वाद्येोर्भिन्नजातित्वे । सङ्करः परस्परात्यन्ताभावंसमानाधिकरणयोर्धर्मयो- रेकत्र समावेशः भूतत्वमूर्तत्वादेर्जातित्वे । अनवस्थितिः अनवस्था जातेः जातिमत्त्वे । रूपहानिः स्वतोव्मावर्तकत्वात्मकरूपहानिः विशेषस्य जातिमत्त्वे । असम्बन्धः असमवेतत्वमभावादेजीतिमत्त्व इति सङ्क्षेपः । लघुत्वादीनां प्रामाणिकत्वेऽपि कृप्तेष्वन्तर्भावो न्याय्य इति समाधत्ते । लघुत्वस्येति । संयोगासमवायिकारणे रा. ज्ञानस्यापि अनुमितिहेतुत्वापगमात् नोक्त सिद्धसाधनावकाश इति भावः । लघुत्व- स्येति । न च गुरुत्वमेव लघुत्वाभावरूपं किन्नेष्यत इति वाच्यम् । गुरुत्वस्य पतनासमवा- यिकारणतया गुरुत्वस्यावश्यकत्वात् । अवयवसंयोगेति । दृढतरावयवसंयोगः का- नू. तथा च गुणस्य चतुर्विंशतिधा विभागोऽयुक्त इति भावः । अवयवसंयोगविशेष- रूपत्वादिति । इदं च नवीनैकदेशिमतमाश्रित्य उक्तम् । सिद्धान्ते तु मृदुत्व कठिनत्वयोः स्पर्शविशेषरूपत्वादिति बोध्यम् । एतेन मृदुत्व कठिनत्वयोः गुणान्तरत्वमेव । संयोगविशेषरूपत्वे च चक्षुत्वापत्तेरिति दूषणस्य ‘नावकाशः । इदमुपलक्षणम् । वक्रत्वस्यावयवसंयोगविशेषरूपत्वादित्यपि बोध्यम् । कर्म विभजत इति । उद्देश- क्रमानुसारादित्यादिः । अत्र न्यूनतापरिहाराय स्वयं कर्मलक्षणमाह । संयोगभि- नत्वे सतीति । संयोगभिन्नत्व संयोगासमवायिकारणत्वैतदुभयं लक्षणं इत्यर्थः । प. यामकीभूतसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वस्य अप्रसिद्धत्वादिति मन्यसे तदा

त्यज्यतां एतद्दळानुसरणम् । न चैवं सति लक्ष्यतावच्छेदकानधिकरणव- तित्वमात्रोको असम्भविधर्मे एकशफत्वादावतिव्याप्तिः । अव्याप्तनीलपशुत्वा- दावतिव्याप्तिश्चेति न वाच्यम् । एकशफत्वादाव सम्भवातिव्याप्त्यात्मकदोषोद्भावनस्य नीलपशुत्वादावतिव्याप्त्यादिदोषोद्भावनस्य तुल्यत्वादिति विभावनीयम् । यद्वा असम्भविन्यतिव्याप्तिवारणाय लक्ष्यवृत्तित्वं देयमित्यलं पल्लवतल्लजकल्पानल्पजल्पनेन । असम्भवलक्षणमाह । *लक्ष्यमात्रावर्तनमिति । लक्ष्यतावच्छेदकव्यापकाभावप्रति

● योगित्वं लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोग्य भाव प्रतियोगित्वमिति निर्गळितार्थः । लक्ष्य दर्शयति । यथा गोरेकशफवत्त्वमिति । भवति हि एकशफवत्त्वादी लक्ष्यतानच्छेदकगोत्वाधिकरणवृत्तिरभावः न तावदेकशफवत्त्वाभावा-

*+ अनयोर्मूलं १२१ पृष्ठे द्रष्टव्यम् ।

[[81]]

[[17]]

J

“१४०

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

कारणं कर्म कर्मत्वजातिमद्वा । भ्रमणादीनामपि गमने अन्तर्भावान्न पश्यत्व-

.

नी. संयोगेऽतिव्याप्तिवारणाय संयोगभिन्नत्वे सतीति । संयोगसमवाथिकारणद्रव्येऽति- व्याप्तिवारणाय असमवायीति । भ्रमणादीनामित्यादिना रेचनस्पन्दनोर्ध्वज्वलनति- र्यग्गमनानां सङ्ग्रहः । गमनेऽन्तर्भावादिति । न चोत्क्षेपणादीनामपि गमने- ऽन्तर्भावोऽस्त्विति शङ्कयम् । स्वतन्त्रेच्छस्य नियोगपर्यनुयोगानर्हस्य मुनेः सम्मतत्वा- रा. ठिन्यम् शिथिलावयवसंयोगः मृदुत्वम् । मृदुत्वत्वं दृढत्वत्वं तद्गतजातिविशेषः स्पार्श- ‘नृ. संयोगेऽतिव्याप्तिवारणाय भिन्नत्वान्तम् । घटादावतिव्याप्तिवारणाय कारणत्वान्तम् । लघुलक्षणमाह । कर्मत्वजातिमदिति । तत्रापि जातिग्रहणस्य प्रयोजनं पूर्ववत् । अत्रापि मूले बहुवचनान्तगमनशब्दस्य उत्क्षेपणादिगमनान्तान्यतमत्वाद्यवच्छिन्नमर्थः । उत्क्षेप- णादिपदानि तात्पर्य ग्राहकाण्येव । तत्र पञ्चकर्माणीत्यत्र पञ्चपदसमभिव्याहृतकर्मपदस्य पश्ञ्चत्वसङ्ख्या पर्याप्त्यधिकरणकर्मविभाजकधर्मावच्छिन्नमित्यर्थः । एवं च उत्क्षेपणादि- गमनान्तान्यतमाभिन्नानि पञ्चत्वसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणकर्मविभाजकधर्मावच्छिन्नानीति वाक्यार्थबोधः । ननु कर्मविभाजकधर्माणां बहूनां सत्त्वात् तेषु कथं पश्ञ्चत्वसङ्ख्यापर्या- प्तिरित्याशङ्कां परिहरति दीपिकायाम् । भ्रमणादीनामपीति । एवार्थकोऽपि - शब्दः अन्तर्भावादित्युत्तरं योज्यः । भ्रमणरेचनस्पन्दनोर्ध्वज्वलनतिर्यग्गमन्नानामि- त्यर्थः । गमनेऽन्तर्भावादिति । गमनत्वाश्रयत्वादेवेत्यर्थः । न पञ्चत्वाविरोध इति । कर्मविभाजकधर्माणां न पञ्चत्वसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणत्वभङ्ग इत्यर्थः । तथा च परस्परवैयधिकरण्यापन्नानामेव विभाजकता वाच्या । अन्यथा घटत्वादीनामपि द्रव्यविभाजकतापत्तेः । एवं च भ्रमणत्वादीनां गमनत्ववैयधिकरण्याभावात् न तेषां विभाजकत्वसम्भव इति भावः । उत्क्षेपणत्वादीनामपि गमनत्वाश्रयत्वादुत्क्षेपणत्वादीना- :मपि गमनत्ववैयधिकरण्याभावात् तेषामपि कर्मविभाजकत्वानुपपत्तिरिति चेन्न । प. भावः किन्तु गोत्वाभावाभावः, तदप्रतियां ग्ये कशफवत्त्वाभावः, तत्प्रतियोग्येकश फव स्वमिति लक्षणसङ्गतिः । न च शते पञ्चाशत् इति न्यायेन एकशफवत्त्वमपि गवि सम्भवतीति वाच्यम् । द्विशफशून्यत्वस्य तदर्थत्वात् । न चैवमेकशफवत्स्त्वस्य अश्वा- दिलक्षणत्वानुपपत्तिः गवादावतिव्याप्तेः । द्विशफशून्यत्वस्य तदर्थत्वे अवेऽप्यसम्भवः । अश्वस्य चतुःशफवत्त्वादिति वाच्यम् । शफद्वयशून्याङ्घ्रिकत्वस्य तदर्थत्वात् । गोर- द्विशवत्त्वात् । न च भग्नैकशफाङ्घ्रिकायां गव्यतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । शफद्वयव- दङ्किकावृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । ननु गुणत्वजातिमादायातिव्याप्तिः द्रव्यत्व- व्याप्यत्वाविशेषणे जलत्वजातिः पृथिवीत्वव्याप्यत्वाविशेषणे घटत्वजातिरिति चेत् शफद्रयवदङ्घ्रिकावृत्तिस्त्रवृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वादित्यलं पल्लवितेन । प्रसक्तानु- प्रसक्तथा प्रकृतमनुसरामः । अथ गोलक्षणत्वेनाभिमतैकशफवत्वादावव्याप्तिः ।

[[1]]

।१४१

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय- पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

विरोधः । सामान्यं विभजते । परमिति । परमधिकेशवृत्ति । अपरं न्यूनदे-

M

नी. दिति भावः । परमित्यादि । सामान्यलक्षणं परं मूलकृतैव वक्ष्यत इति न न्यूनतेति रा. नप्रत्यक्षसिद्धः । न चैवं मृदुत्व कठिनत्वयोः त्वचेव चक्षुषा ग्रहणप्रसङ्गः । संयोगस्य द्वीन्द्रिय- नृ. सूत्रभाष्यग्रन्थानुसारेण प्रन्थकर्तृत्वपारतन्त्रयविशिष्टानामस्मदादीनां परस्परवैयधि- करण्यापन्नानामेव विभाजकतेति तदुक्तनियमाङ्गीकारस्यावश्यकत्वेऽपि स्वतन्त्राणां तत्सूत्रतद्भाष्यकाराणां तादृशनियमाङ्गीकारस्यानावश्यकत्वात् । अन्यथा तेषामपि अस्वातन्त्रथापत्तेः । एवं च तेषां नियोगपर्यनुयोगानर्हतया गमनत्व सामानाधिकरण्या- पनोत्क्षेपणत्वादिना, कृतस्य कर्मविभागस्यादोषत्वादिति । मूले परमपरचेति । चरमपदलक्षणया परापरान्यतराभिन्नमित्यर्थः । द्विविधमिति । द्वे विधे यस्येति व्युत्पत्त्या सामान्यविभाजकप्रकारद्वयान्यतरविशिष्टमित्यर्थः । दीपिकायां सामा- न्यमिति । क्रमप्राप्तमित्यादिः । अत्र नित्यत्वे सति अनेकसमवेतत्वं सामान्यस्य लक्षणमिति बोध्यम् । ननु सामान्यस्य अद्रव्यतया दैशिककालिकपरत्वापरत्वानाश्रयत्वात् परमपरश्चेति सामान्यस्य विभागकरण मनुपपन्नमित्याशङ्कां पारिभाषिकपरत्वादिनिर्वच- नेन परिहरति दीपिकायाम् । परमधिकदेशवृप्तीति । व्यापकमित्यर्थः । अपरं न्यूनदेशवृत्तीति । व्याप्यमित्यर्थः । अत्र निखिलजातिघटकप्रत्येकनिरूपितव्या- पकताश्रयत्वात् सत्तायाः सकलजात्यपेक्षया व्यापकत्वं स्वसमानाधिकरणनिखिल- जातिघटकप्रत्येकनिरूपितव्यापकताश्रयत्वात् । घटत्वादीनां स्वसमानाधिकरणनिखिल- जात्यपेक्षया अपरत्वम् । द्रव्यत्वादीनां च स्वसमानाधिकरणसत्तानिरूपितव्याप्य- त्वात् सत्ताभिन्नस्वसमानाधिकरणनिखिलजातिघटकप्रत्येकनिरूपितव्यापकत्वाश्रयत्वाच परत्वमपरत्वं च स्वीकार्यमित्याशय इति बोध्यम् । ननु सत्तायाः सकलजात्य- पेक्षया परत्वमनुपपत्रं भावत्वप्रमेयत्वादिजातिनिरूपितव्यापकत्वाभावादित्याशङ्कां

[[4]]

[[4]]

प. एकशफवश्वस्य कालिकविशेषणतया लक्ष्यतावच्छेदक गोत्वाधिकरणाश्वादिवृत्त्येक- शफवत्त्वाभावाभावप्रतियोग्येकशफवत्त्वाभावप्रतियोगित्वात् । न च समवायेन लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणत्वस्य वाच्यत्वादश्वादेः समवायेन गोत्वानधिकरणत्वात् नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । अभावलक्षणतया कथितगन्धवत्त्वादावव्याप्तिः स्यात् । समवायेन लक्ष्यतावच्छेद की भूताभावत्वाधिकरणत्वस्याप्रसिद्धत्वात् न च लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्धेन लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणत्वस्य विवक्षणा-

दभावस्य स्वरूपसम्बन्धेनाभाववत्त्वाधिकरणत्वान्नाव्याप्तिरिति

A

वाच्यम् विशिष्टसत्तावलक्षणत्वेन कथित गुणत्वादावव्याप्तेः । गुणत्वस्य विशिष्टसत्तायाः शुद्धसत्तानतिरेकात् लक्ष्यतावच्छेदकसत्ताधिकरणगुणादिवृत्तिगुणत्वाभावाभावप्रति- योगिगुणत्वाभावप्रतियोगित्वात् । न च लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकरूपेण लक्ष्म

5I

“१३२

ॐ

‘तर्कसङ्ग्रहदीपिका

शवृत्ति । सामान्यादिचतुष्टये जातिर्नास्ति । विशेषं विभजते । नित्येति । पृथिव्यादिचतुष्टयपरमाणवः आकाशादिपञ्चकं च नित्य-

[[0]]

नी. ध्येयम् । सत्ताया द्रव्यत्वापेक्षया अधिकदेशवृत्तित्वेन परत्वमेव । घटत्वादीनां न्यून-

देशवृत्तित्वेन अपरत्वमेव । द्रव्यत्वादीनां सत्तातोsपरत्वम् घटत्वादितः परत्व - '

रा. ग्राह्यत्वात् इति वाच्यम् । संयोगत्वेन तस्य द्वीन्द्रियग्राह्यत्वेऽपि अभिघातत्वादीनामिव तादृशवैजात्यस्यापि फलबलेन चक्षुरग्राह्यत्वादिति भावः । समवायस्येत्यस्य समवाय इत्यादिः । अन्यथा घटादौ समवायभेदसत्त्वात् असङ्गत्यापत्तेः । न चैवमपि घटसमवायोभयभेदसत्त्वात् असङ्गतिः दुर्वारैव । समवायत्वावच्छिन्न- भेदो नास्तीत्यर्थकत्वे तु समवायस्यैकत्वाभावेऽपि समवाये समवायत्वावच्छिन्नभे-

• दासत्वात् समवायस्तु एक एवैति ग्रन्थस्यावतरण विरोध इति वाच्यम् । व्यासज्यत्र- नृ. परिहरति । सामान्यादिचतुष्टय इति । सामान्याद्यभावान्तान्यतमत्वावच्छिन्न इत्यर्थः । जातिर्नास्तीति । जातिर्न तिष्ठतीत्यर्थः । तथा च द्रव्यादिर्भावो द्रव्यादिः प्रमेयः इत्यनुगतप्रतीत्या भावत्वप्रमेयत्वाद्यनुगतधर्मसिद्धावप्यसम्बन्धरूपजातिबाधक- सत्त्वात् न तेषां जातित्वम् । द्रव्यादिपश्चस्वनुगतप्रतीतिरेव नास्ति । समवायस्यैकव्य- तित्वात् समवायत्वं न जातिः । रूपहानिरूपजातिबाधकसत्त्वात् विशेषत्वं न जातिः । अनवस्थितिरूपजाति बाधक सत्त्वात् सामान्यत्वं न जातिः । एवं च सत्ता- पेक्षया अधिकदेशवृत्ति जात्यभावात् सत्ताव्यधिकरणजात्यभावाच्च सत्तायात्सकलजात्य- पेक्षया व्यापकत्वं निराबाधमेवेति भावः । विशेषं विभजत इति । क्रमप्राप्त - मित्यादिः । नित्यद्रव्याणि कानीत्याशङ्कायामाह । पृथिव्यादीति । मूले अनन्ता एवेति । आश्रयव्यक्तिभेदेन भिन्ना इत्यर्थः । तथा च विशेषत्वन्नानेक समवेतत्वमिति भावः । अत्र एकमात्रसमवेतत्वे सति सामान्यशून्यत्वं विशेषलक्षणं-

प. तावच्छेदकाधिकरणत्वस्य विवक्षणात् गुणादेः विशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नानधिकरण- त्वात् द्रव्यस्यैव तथात्वात् नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि जललक्षणतंया : कथितगन्धवत्त्वादावव्याप्तिः स्यात् । गन्धस्य निरुक्तलक्ष्यताधिकरणजलादिनिरूपि-

तकालिकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिताश्रयीभूतगन्धाभावाभावप्रतियोगिगन्धाभावप्रतियोगि- त्वात् । न च निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणनिरूपितवृत्तिताय। दैशिकविशेषणतासं- ‘बन्धावच्छिन्नत्व निवेशात् जललक्षणगन्धवत्त्वादिस्थले निरुक्तसम्बन्धेन लक्ष्यतावच्छ्रे- दकाधिकरणे गन्धाभावाभावस्य वृत्त्या अन्याभावस्यैव धर्तव्यतया गन्धाभावस्य तदप्रतियोगित्वात् गन्धस्य तत्प्रतियोगित्वात् लक्षणसङ्गतिरिति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणगन्धेऽतिव्याप्तिः । निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणघटादौ दैशिकविशेष- मतांसम्बन्धेन गन्धाभावाभावस्यावृत्तितया गुणत्वाभावस्यैव वृत्तितया गन्धाभावस्य

[[1]]

#7

[[1]]

. १.४३

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय- पट्टाभिरामीय समन्विता ।

द्रव्याणि । समवायस्य भेदो नास्तीत्याह । समवायस्त्विति । अभावं वि- भजते । प्रागभावेति । तत्रोद्देशक्रमानुसारात् प्रथमं पृथिव्या लक्षणमाह ।

r

नी. मिति विवेकः । समवायस्य भेदो नास्तीति । न च समवायस्याभेदे स्पर्शसम - वायवति वायौ रूपवत्ताप्रतीतिः स्यादिति शङ्कयम् । रूपसमवायसत्त्वेऽपि रूपाभावेन तथा प्रतीतेरभावादिति दिक् । पृथिवीलक्षणस्य प्राथम्ये बीजमाह । तत्रेति । रा. त्तिधर्मानवच्छिन्नसमवाय निष्टभेदो नास्तीत्यर्थकत्वात् । मूलै समवायस्त्वक एवे

ति । एवकारस्तु समवायनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकरूपैकत्वस्य एकपदार्थैकदेशे नृ. मिति बोध्यम् । दीपिकायां समवायस्य भेदो नास्तीत्याहेति । समवायस्य विभाजकधर्मो नास्तीत्याहेत्यर्थः । अत्र नित्यत्वे सति सम्बन्धत्वं वक्ष्यमाणसमवाय- लक्षणमिति बोध्यम् । मूले अभावश्चतुर्विध इति । चतुङ्कसङ्ख्या पर्याप्त्यधि- करणाभावविभाजकधर्मान्यतमवानित्यर्थः । प्रागभाव इत्यादि । अत्रापि चरमपद- लक्षणया प्रागभावाद्यन्योन्याभावान्तान्यतमत्वावच्छिन्नलाभः । तथा च तादृशान्यतमा- भिन्नचतुष्ट्रसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणाभावाविभाजकध मन्यितमवानिति वाक्यार्थः फलितः । अत्र प्रन्थान्तरे संसर्गाभावत्वान्योन्याभावत्वाभ्यामादौ विभागः अनन्तरं संसर्गा- भावस्य प्रागभावत्वादिधर्मैः त्रेधा विभागो दृष्टः । तथापि प्रागभावत्वादिना विभः- गस्यावश्यकत्वे किमन्तर्गडुना संसर्गाभावत्वेन विभजनेनेत्याशयेन मूलकृता तथा विभागो न कृत इति ध्येयम् । अस्मद्गुरुचरणास्तु परमपरं चेति द्विविधं सामान्य- मित्यत्र परापरशब्दयोः भावप्रधान निर्देशात् परत्वमपरत्वं चेत्यर्थः । इतिशब्दस्याभेदो- Sर्थः । द्विविधमिति बहुव्रीहिघटकचरमपदस्य प्रकार द्वयान्यतरविशिष्टे लक्षणा । पूर्वपदं तात्पर्यमाहकम्। तथा च परत्वापरत्वा भिन्नप्रकारद्वयान्यतरविशिष्टं सामान्यमिति वाक्यार्थः फलितः । एवं च अभावश्चतुर्विध इत्यत्रापि बहुव्रीहिघटकोत्तरपदस्य प्रकारचतुष्टयान्यतमविशिष्टो लक्षणयार्थः । पूर्वपदं तात्पर्यमा हकम्। प्रागभावेत्यादि । प्र. तदप्रतियोगित्वात् गन्धस्य प्रतियोगित्वादिति चेन्न । निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधि- करणनिरूपितलक्षणतावच्छेदकसं बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वस्य विवक्षणात् । प्रकृते पृथिवीलक्षणगन्धस्य लक्ष्यतावच्छेदकपृथिवीत्वाधिकरणघटादिनिरूपितलक्षणतावच्छे- दकसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिता कगन्धाभावाभावाप्रतियोगित्वान्नातिव्याप्तिः ननु जललक्षणतया कथितगन्धेऽव्याप्तिः, गन्धस्य निरुफलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणजलादि- वृत्तिगन्धाभावपटोभयाभावपूर्वक्षणविशिष्टगन्धाभावाभावप्रतियोगिगन्धाभावप्रतियोः गित्वात् । न च लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणाभावे वैशिष्टयन्यासज्य वृं- त्तिधर्मानवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्व विशेषणदानान्निरुक्ताभावयोः एतादृशत्वाभावान्ना- व्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणतया कथितगन्धाभावेऽव्याप्तिः । गन्धाभावाभावस्य लक्ष्यतावच्छेदकं पृथिवीत्वाधिकरणघटादिवृत्तिगन्धात्मकत्वाभा

R

н

"”

-J

[[१४४]]

तर्कसङ्ग्रहृदीपिका

तत्रेति । नाम्ना पदार्थसङ्कीर्तनमुद्देशः । उद्देशक्रमे च सर्वत्रेच्छेवं निया-

नी. पृथिव्यादिमध्य इत्यर्थः । गन्धसमवायिकारणतावच्छेदकतया पृथिवीत्वजातिसिद्धिरिति बोध्यम् । नाम्नेति । तृतीयार्थोऽभेदः सङ्कीर्तने प्रतिपादकशब्देऽन्वेति । तथा च वस्तुप्रतिपादको नाममात्रमुद्देश इति लक्षणं पर्यवस्यति । अत्र घट इति पदेऽतिव्याप्ति- वारणाय वस्तुपदं लक्षणीयवस्तुपरम् । लक्षणीयस्य पृथिव्यादेः सामान्यतः प्रतिपादक

स. एकत्वे लाभाय । समवायस्य नानात्वे तु समवायनिष्ठमेकत्वं समवायान्तरनिष्टभेदप्रतियो.

गितावच्छेदकमेव स्यादिति समवायस्य एकत्वादेव समवाये व्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छि- नृ. अत्र चतुर्णां पदानां भावप्रधाननिर्देशात् प्रागभावत्वादिकमर्थः । इतिशब्दस्याभेदोऽर्थः ।

तथा च प्रागभावत्वम्प्रध्वंसाभावत्वात्यन्ताभावत्वान्योन्याभावत्वाभिन्नप्रकारचतुष्टयान्य- तमविशिष्टाभिन्नोऽभाव इति फलित इति व्याचकुः । दीपिकायां अभावं विभ जत इति । क्रमप्राप्तमित्यादिः । अत द्रव्यादिसमवायान्यतमत्वावच्छिन्नप्रतियोगिता- कभेदवत्वं अभाव सामान्यलक्षणं इति बोध्यम् । अत्र द्रव्यादीनां यथासम्भवं विभागा- नन्तरं आदौ पृथिव्या लक्षणाभिधाने बीजमाह । तत्रेति । सप्तपदार्थघटकनवद्रव्येषु मध्ये इत्यर्थः । उद्देशक्रमानुसारादिति । विभागवाक्ये पृथिव्युपस्थापकपदस्यैव प्राक् निर्दिष्टत्वानुसारादित्यर्थः । प्रथमोपस्थितत्वरूपलाघवादिति फलितार्थः । प्रथममिति । जलादिलक्षणात् प्राक् इत्यर्थः । लक्षणमिति । व्यावर्त - कलक्षणमित्यर्थः । ननु विभागवाक्ये जलादेरेव प्रानिर्देशः कुतो न कृतः । न च सूत्रकृता विभागवाक्ये पृथिव्या एव प्राकू निर्दिष्टत्वात् तदनुरोधेन मूलकृतापि प्रथमं पृथिव्येव निर्दिष्टेति वाच्यम् । सूत्रकृतापि प्रथमतः पृथिव्या निर्देशे नियामकाभाव इत्यत आह । उद्देशक्रमे चेति । सर्वत्रोद्देशक्रम इति योजना । इच्छेव नियामिकेति । तथा च तेषां सर्वज्ञत्वात् स्वेच्छयैव द्रव्यगुणादि-

प. वाभावनिष्ठतत्तद्वयतित्वावच्छिन्नाभावप्रतियोगिगन्धाभावाभावप्रतियोगित्वात् । एवं

।

[[१]]

गन्धाभावस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणघटादिवृत्तिसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नगन्धा- त्मकङ्गन्धाभावाभावत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावप्रतियोगिगन्धाभावाभावप्रतियोगि-

J

त्वासत्रैवाव्याप्तेः । न च निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्त्यभावीय दैशिक- विशेषणता वच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवदभावप्रतियोगित्व स्य विवक्षणाज्जललक्षणतया कथितगन्धादिस्थले गन्धाभावपटोभयत्वपूर्वक्षणवि- शिष्टगन्धाभावत्वयोः तादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि शुद्धगन्धाभावत्वस्य प्रतियोगितानवच्छेदकतया तद्वदभावप्रतियोगित्वात् गन्धस्य नाव्याप्तिः एवं पृथिवीलक्षणतया कथितगन्धाभावादिस्थले गन्धात्मकगन्धाभावाभाव- निष्ठतत्तद्वधत्वादेः अभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि शुद्धगन्धाभावाभावत्वस्य

لوनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय-पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[१४५]]

मिका । ननु सुरभ्यसुरभ्यवयवारब्धे : द्रव्ये

द्रव्ये परस्पर विरोधेन गन्धानुत्पादादव्याप्तिः । न च तत्र गन्धप्रतीत्यनुपपत्तिरिति वाच्यम् । अवयवगन्धस्यैव तत्र

चित्रगन्धानङ्गीकारात् ।

प्रतीति सम्भवेन

बी. प्रमेयपदेऽतिव्याप्तिवारणाय नामपदं लक्ष्यतावच्छेदकावच्छिन्नपरम् । लक्षणवाक्ये नामसत्त्वादतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदमिति ध्येयम् । आरब्धे जन्ये । परस्पर- विरोधेनेति । सुरभिगन्धं प्रति असुरभिगन्धस्यासुरभिगन्धं प्रति सुरभिगन्धस्य प्रतिबन्धकत्वेनेत्यर्थः । प्रतीत्यनुपपत्तिरिति । अतचित्रगन्ध एवाप्रतिबध्यः स्वीकार्य इति भावः । अवयवगन्धस्येति । स्वाश्रयसमवेतत्व सम्बन्धेनेत्यर्थः । तुष्यतु रा. समवायनिष्ठप्रतियोगिताकभेदो नास्तीत्यर्थः । तन्निष्ठमेकत्वं समवायनिष्प्रभेदप्रतियोगि- नू. विभागे तथा निर्देशः तैः कृत इति तत्र पर्यनुयोगो न कार्य इति भावः । तत्र गन्धवतीति भूलात् गन्धवत्त्वं गन्धाधिकरणत्वं वा पृथिवीलक्षणमिति लब्धम् । तदनुपपन्नमित्याक्षिपति । नन्विति । परस्परविरोधेनेति । सुरभ्यसुरभ्योरेकत्र वर्तमानत्वसम्भवेनेत्यर्थः । तयोर्देशिकाव्याप्यवृत्तित्वाभावादित्याशयः । गन्धानु- त्यादादिति । गन्धसामान्यस्य उत्पत्यसम्भवादित्यर्थः । अव्याप्तिरिति । गन्धाधिकरणत्वस्य लक्षणस्यापीत्यादिः । गन्धप्रतीत्यनुपपत्तिरिति । तादृशद्रव्य इत्यादिः । गन्धप्रकारकप्रमानुपपत्तिरित्यर्थः । तथा च सुरभ्यादिगन्धोत्पत्त्यसम्भवेऽपि ताराप्रमान्यथानुपपत्त्या चित्रगन्धाङ्गीकारस्यावश्यकतया नोक्ताव्याप्त्यवकाश इति भावः । अवयव गन्धस्येति । कपालादिसमवेत सर्वानुमत सौरभ्यादेरेवेत्यर्थः । एवकारेणावयविनि गन्धो व्यवच्छिद्यते । तत्रेति । तादृशघटादावित्यर्थः । प्रतीति- सम्भवेनेति । गन्धवानिति प्रमात्मकप्रतीतिविषयत्वौचित्येनेत्यर्थः । चित्र गन्धानङ्गीकारादिति । चित्रगन्धस्यालीकत्वादित्यर्थः । तथा च तादृशघटादि- विशेष्यकप्रमितौ समवायघटितसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन कुप्पावयवसमवेतसौरभ्यादे- प. प्रतियोगितानवच्छेदकतया तदभावप्रतियोगित्वाद्गन्धाभावस्य नाव्याप्तिः । लक्ष्य-

तावच्छेदकसमानाधिकरणाभावीयप्रतियोगितायां देशिकविशेषणता सम्बन्धावच्छिन्न- त्वदानात्पृथिवीलक्षणतया कथितगन्धाभावादिस्थले निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकर- घटादौ अभावीयविशेषणतया गन्धात्मकाभावाभावस्यावृत्तेः तेन सम्बन्धेन अन्या - भावस्यैव सम्भवात् प्रतियोगितानवच्छेदकत्वात् गन्धाभावाभावत्वस्य तद्वदभावप्रतियो गित्वात् गन्धाभावस्य नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि सामान्यादिचतुष्टयस्य सामान्या- भाववत्त्वं लक्षणमित्यादावतिव्याप्तिः । निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणसामान्यादि- वृत्तिः योऽभावः इत्युक्तौ अभावीय देशिकविशेषणतासम्बन्धेन सामान्याभावाभाव- स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावो नायाति । सामान्यात्मक सामान्याभावाभावत्वाव च्छिन्नप्रतियोगितायाः समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वेनाभावीय दैशिकविशेषणतांसम्बन्धाव-

J१४६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

किं चोत्पन्नविनष्टघटादावव्याप्तिरिति चेन्न । गन्धसमानाधिकरणद्रव्यत्वा- परजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । ननु जलादावपि गन्धप्रतीतिरिति चेन्न । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पृथिवीगन्धस्यैव तत्र भानाङ्गीकारात् । ननु कालस्य सर्वाधारतया सर्वेषां लक्षणानां कालेऽतिव्याप्तिरिति चेन्न !

नी. दुर्जन इति न्यायमङ्गीकृत्याह । किं चेति । जलत्वादिकमादायातिव्याप्तिवारणाय गन्धसमानाधिकरणेति । सत्तावारणाय द्रव्यत्वापर इति द्रव्यत्वन्यूनवृत्त्यर्थकम् । रा. तानवच्छेदकमेवेति भावः । सर्वाधारतेति । सर्वाधारताप्रयोजके दिक्कृतकालि- नृ. रेव प्रकारत्वसम्भवात् प्रमाणान्तरस्याभावाच्च चित्रगन्धस्याप्रामाणिकतया तादृशघटा- दावुक्तलक्षणस्याव्याप्तिर्दुर्वारेति भावः । प्राञ्चस्तु —— एतावता गन्धस्य दैशिकाव्याप्यवृत्ति- त्वानङ्गीकर्तृप्राचीनमते अव्याप्तिमुक्त्वा गन्धस्य दैशिकाव्याप्यवृत्तित्वाङ्गीकर्तृनवीनमते नानागन्धवदवयवारव्धद्रव्ये अव्याप्यवृत्तिसौरभ्यादिसमुदायस्य उत्पत्तिसम्भवेन अन व्याप्त्यप्रसक्तेः तन्मतेऽपि स्थलविशेषे अव्याप्तिमाह किश्चेत्युत्तरग्रन्थमवतारयन्ति । तदसत् । नवीनमते उत्पन्नविनष्टद्रव्याङ्गीकारासम्भवस्य दर्शितत्वात् किञ्चेति उत्तर प्रन्थ. स्य तन्मताभिप्रायकत्वासम्भवात् । केचिदत्र प्राचीनाः उक्तस्थलविशेषेऽप्यव्याप्ति. माह किश्चेत्यवतारयन्ति । वस्तुतस्तु ननु सुरभ्यसुरभ्यवयवारब्धद्रव्ये नाव्याप्तिः । तत्र गन्धस्वीकारात् । तथा हि । तादृशघटादिविशेष्य के सौरभ्यप्रकारकप्रत्ययः पर म्परासम्बन्धेन नावयवगन्धविषयकः । तथा सति नानागन्धवत्त्र्यणुकचतुष्टयादिजन्य- चतुरणुकादिविशेष्यकगन्धप्रमानुपपत्तिः । त्रसरेणौ रूपं विहाय सर्वेषां गुणानाम- योग्यत्वेन त्रसरेणुसमवेतगन्धस्य विषयत्वासम्भवात् । त्रसरेणुगन्धस्यापि योग्यत्वमी- कृत्य चतुरणुकादिविशेष्यकगन्धप्रत्ययोपपादने नानागन्धवद्व्यणुकत्र यारब्धत्र्यणुके गन्धप्रतीत्यनुपपत्तिः दुर्वारा । द्व्यणुकगन्धस्यातीन्द्रियत्वेन तद्विषयकत्वेन तादृश- प. च्छिन्नत्वाभावात् । किन्तु तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकान्याभाव एव लक्षणघट- कः । तदीयप्रतियोगितानवच्छेदकत्वात् सामान्याभावाभावत्वस्य तद्वदभावप्रति- योगित्वस्य सामान्यादौ सत्त्वात् । न च तादृशाभावीयप्रतियोगितायां लक्षणव- त्ताग्रह विरोधितानियामकसम्बन्धावच्छिन्नत्व विशेषणदानात् सामान्यादिलक्षणसामा- न्याभावादिस्थले निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणसामान्यादौ लक्षणवत्ताग्रहविरोधिता- नियामकीभूतसमवायसम्बन्धावच्छिन्नसामान्याभावाभावत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभा- वस्यैव सत्त्वान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि पृथिवीलक्षणगन्धेऽतिव्याप्तिः । गन्धा- भावस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि प्रमें- यत्वस्यानवच्छेदकत्वात् तद्वगन्धाभावप्रतियोगित्वस्य गन्धे सत्त्वादिति चेन्न । तादृश- प्रतियोगितानवच्छेदक लक्षणाभावत्वरूपधर्मवदभावप्रतियोगित्वविवक्षणात् प्रमेयत्व-

1រ

नीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीय-पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[4]]

F

[[१४७]]

नी. तेन द्रव्यत्वव्युदासः । गन्धप्रतीतिरिति । सुरभि जलमित्यादिप्रतीतिरित्यर्थः । पृथिवीगन्धस्येति । स्वाश्रयसंयुक्तत्व सम्बन्धेनेत्यर्थः । तत्र जलादौ । यथाश्रुतग्राही रा. कविशेषणते तद्भित्रसमवायादित्यर्थः । तथा च येन सम्बन्धेन यत्र लक्षणत्वेनाभिमतं नृ प्रत्ययोपपादनासम्भवात् । तस्मात् चित्ररूपवत् चित्रगन्धमप्यङ्गीकृत्य तादृश-

त्र्यणुकादौ गन्धप्रत्ययस्य उपपादनीयतया चित्रगन्धाङ्गीकारस्यावश्यकत्वेन नानाग- न्धवदवयवारब्धघटादावपि कारणसत्त्वात् चित्रगन्धाङ्गीकारस्यावश्यकत्वमेवेति एवं न तत्राव्याप्तिरित्याशयेन स्थलान्तरेऽव्याप्तिमाह । किं चेति । एवं तत्त्वम् । उत्पन्नविनष्टघटादाविति । प्राचीनैकदेश्यनुमततादृशघटादावित्यर्थः । आदि- पदात् उत्पन्नविनष्टपृथिवीमात्रपरिग्रहः । अव्याप्तिरिति । तत्र गन्धाधिकरणत्वस्या- प्यभावादिति भावः । गन्धसमानाधिकरणेत्यादि । गन्धाधिकरणवृत्तिः द्रव्य- त्वापरा या जातिः तद्वत्त्वस्य गन्धवती पृथिवीति लक्षणवाक्यतात्पर्यविषयत्वादि- त्यर्थः । अत्र जलत्वादिकमादाय जलादावतिव्याप्तिवारणाय गन्धसमानाधिकरणेति । गन्धाधिकरणत्वं तद्वृत्तित्वं च समवायेन विवक्षणीयम् । तेन कालिकेन गन्धाधि- करणजला वर्तमानं समवायेन गन्धाधिकरणपृथिव्यां कालिकेन वर्तमानं च जल- त्वादिकमादाय नातिव्याप्तिः । सत्तादिकमादाय तत्रैवातिव्याप्तिवारणाय द्रव्यत्वा- परेति । अत्र द्रव्यत्वापरत्वं द्रव्यत्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वे सति द्रव्यत्वसमानाधिकरणत्वरूपं न तु द्रव्यत्वाभाववदवृत्तित्वरूपम् । द्रव्यत्वस्यापि तादृ- शत्वेन तद्दोषतादवस्थ्यात् । द्रव्यत्वापरजातिमत्त्वं समवायेन वाच्यम् । तेन कालिक- सम्बन्धेन पृथिवीत्वमादाय न तद्दोषतादवस्थ्यम् । एतल्लाभायैव जातिमत्त्वमित्युक्तम् । न तु जातित्वेनापि निवेशः गौरवात् प्रयोजनाभावाच्च । यत्तु घटाकाशसंयोगिवारणाय तन्निवेश आवश्यक इति तन्मन्दम् । धर्मे जातित्वघटकनित्यत्वनिवेशेनैव अपरत्व- शरीरघटकावच्छेदकत्वे निरवच्छिन्नत्व निवेशेनैव वा सामञ्जस्येsपि विशिष्टजाति- प स्य तादृशप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेऽपि लक्षणाभावत्वरूपत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । ननु पृथिवीलक्षणे गन्धेऽतिव्याप्तिः उत्पत्तिकालावच्छेदेन निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकपृथि वीत्वाधिकरणघटादौ गन्धात्मकगन्धाभावाभावस्य असत्त्वादन्याभावस्यैव वाच्यतया गन्धाभावत्वस्य तत्प्रतियोगितानवच्छेदकत्वात् तद्वद्गन्धाभावप्रतियोगित्वस्य गन्धे सत्त्वादिति चेन्न । पृथिव्या गन्धवत्त्वं लक्षणमित्यादौ गन्धवत्त्वपदस्य गन्धाधिकरण- त्वपरत्वावश्यकत्वात् प्रकृते उत्पत्तिकालावच्छेदेन लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणघटादौ गन्धाधिकरणत्वात्मकगन्धाधिकरणत्वाभावाभावस्य सत्त्वेन अतिव्याप्त्यनवकाशात् । तथा च लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदका - वच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरण तावन्निरूपितलक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिता - कलक्षणवत्ताप्रहविरोधितानियामकसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावप्रतियोगितानव-1

[[१४८]]

[[7]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नी. शङ्कते । नन्विति । अनुगतरूपेण लक्षणताघटकसम्बन्धान्निवेश्य कालादावति-

,

व्याप्तिं वारयति । सर्वाधारेति । वस्तुतस्तु समवायादीनां समवायत्वादिनैव रा. तेन सम्बन्धेन तस्यालक्ष्यवृत्तित्वमेवातिव्याप्तिसम्पादकं न त्वन्यसम्बन्धेनेति भावः । नृ निवेशे गौरवात् । न चैवमपि मूर्तत्वजात्यभ्युपगमपक्षे तस्या अपि तादृशजातित्वमा -

दायातिव्याप्तिर्दुवरेिति वाच्यम् । मूर्तत्वान्यत्वेनापि तादृशजातेः विशेषणीयत्वात् । वस्तुतस्तु द्रव्यत्वापरजातेः न तत्त्वेन निवेशः गौरवात् प्रयोजनाभावाच । किन्तु जलासमवेतत्वेन । तथा च गन्धसमानाधिकरणजलासमवेतजातिमत्त्वमिति लक्षणं फलितम् । अतो न कश्विद्दोष इति प्रतिभाति । ननु सुगन्धि सलिलं सुरभिस्समीरणः इत्या- द्यनुभवात् जलादावपि गन्धसिद्धया निरुक्तलक्षणं जलादावतिव्याप्तमित्याशयेन शङ्क- ते । नन्वित्यादिना । स्फटिके जपाकुसुमसमवेत लौहित्यस्येवान्वयव्यतिरेकाभ्यां पुष्पादिरूपोपाधिसमवेतगन्धस्यैव स्वसमवायिसंयुक्तत्व सम्बन्धेन तत्र भानाङ्गीकारात् । अन्यथा तादृशोपाधिसम्बन्धशून्यकालेऽपि तत्र तादृशानुभवापत्तेः । एवं न कश्चिद्दोषः इत्याशयेन परिहरति । अन्वयव्यतिरेकाभ्यामित्यादि । इदमुप- लक्षणम् । पृथिवीत्वजातिमत्त्वमपि पृथिव्याः लक्षणम् । न च तादृशजातौ माना- भाव इति वाच्यम् । गन्धसमवायिकारणता किश्चिद्धर्मावच्छिन्ना कारणता- त्वात् दण्डनिष्ठघटकारणतावत् इत्यनुमानस्यैव प्रमाणत्वात् । तस्मात् तादृ- शकारणतावच्छेदकतयानुगतधर्मसिद्धौ व्यक्त्यैक्यादिरूपजातिबाधकाभावे जातिरूप- तयैव एतादृशधर्मः सिध्यति । तदेव पृथिवीत्वमित्युच्यते इति न किञ्चिदनुपप- नम् । एवं जलादिप्रतियोगिकचतुर्दशभेदत्वावच्छिन्नं पृथिव्याः व्यावहारिकलक्षणं इत्यपि बोध्यम् । येन येन सम्बन्धेन यो यो यस्य यस्य व्यावर्तकः व्यावहारिको या तस्य तस्य तेन तेन सम्बन्धेन तद्धर्मवत्त्वं लक्षणमिति व्यवस्थापयितुं आदौ आक्षिपति । नन्विति । तथापीति । पृथिवीलक्षणस्योक्तरीत्याव्याप्यतिव्याप्तिवारणेऽपीत्यर्थः । कालस्येति । महाकालस्येत्यर्थः । सर्वाधारतयेति । कालिकसम्बन्धेन प. च्छेदक लक्षणाभावात्मकधर्मवदभावप्रतियोगित्वमसम्भवधर्मलक्षणमिति ध्येयम्

r

b

A W

[[४]]

यद्वा लक्ष्यतावच्छेदकव्यापकेत्यस्य लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणान्योन्याभावप्रति- योगितानवच्छेदकेति विवक्षणात् पृथिव्या गन्धवत्त्वं लक्षणमित्यादौ निरुत- लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणोत्पत्तिकालावच्छिन्नघटादौ गन्धाभाववद्भेदस्यैव सत्येन अतिव्याप्त्यनवकाश इति वेदितव्यम् । केचित्तु लक्ष्यमात्रावर्तनमिति लक्ष्यवृत्त्यभाव- प्रतियोगित्वं तदर्थः । ननु अव्याप्तलक्षणे नीलपशुत्वादावतिव्याप्तिः । न च मात्रपदस्य निविष्टतया तस्य कृत्स्नार्थकत्वाद्याव लक्ष्यवृत्त्यभावप्रतियोगित्वस्य तदर्थत्वानी पशुत्वादेः यत्किचित्रक्ष्यवृत्तित्वेन यावलक्ष्यवृत्त्यभावप्रतियोगित्वा- भावात् नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि एतत्पदात्मकैकवृत्तिलक्षणतया कथितघटत्वादावव्याप्तिः । तत्र यावह्रक्ष्याप्रसिद्धया तद्वृत्त्यभावप्रतियोगित्वस्य

Iनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

सर्वाधारताप्रयोजकभिन्नसम्बन्धेन

लक्षणत्वस्य

[[१४९]]

विवक्षितत्वात् 1

पृथिवीं विभजते । सा द्विविधेति । नित्यत्वं ध्वंसाप्रतियोगित्वम् । अनित्यत्वं ध्वंसप्रतियोगित्वम् । प्रकारान्तरेण विभजते । पुनरिति । आत्मनो भोगायतनं शरीरम् । यदवच्छिन्नात्मनि भोगो जायते तद्भोगायतनम् । सुखदुःखसाक्षात्कारो भोगः । शब्देतरोद्भूत- विशेषगुणानाश्रयत्वे सति ज्ञानकारणमनः संयोगाश्रयत्वमिन्द्रियत्वम् । शरीरेन्द्रियभिन्नो विषयः । एवं च गन्धवच्छरीरं पार्थिवशरीरम्, गन्धवदिन्द्रियं पार्थिवेन्द्रियम्, गन्धवान् विषयः पार्थिवविषय इति तत्तलक्षणं बोध्यम् । पार्थिवशरीरं दर्शयति । शरीरमिति । इन्द्रियं

4 563

।

ma

Nie z

Biha

-

W

नी. संसर्गीतया तेनैव रूपेण तत्तत्सम्बन्धस्य तत्तलक्षणघटकत्वं बोध्यम् । नित्यपृथिवीत्वादि- रा. तेन सास्नादिमत्त्वस्य गोलक्षणत्वेऽपि सास्नादेव सर्वाधारताप्रयोजकसंवन्धभि- ‘नृ इत्यादिः । एतेन महाकाले कालिकसम्बन्धेन सकललक्षणानां सत्त्वमाविष्कृतम् । सर्वेषां लक्षणानामिति । उक्तवक्ष्यमाणव्यावर्तकव्यावहारिकसकललक्षणानामित्य- र्थः । काल इति । तत्तलक्षणलक्ष्यतावच्छेदकतत्तद्धर्मशून्यमहाकाल इत्यर्थः । अतिव्याप्तिरिति । कालिकसम्बन्धेन वर्तमानत्वप्रयुक्तातिव्याप्तिरूप दोषग्रस्तत्वाम- त्यर्थः । तथा च सर्वेषां लक्षणानां दुष्टत्वात् व्यावर्तकत्व व्यावहारिकत्वान्यतरस्वरूप- प्रयोजनवत्त्वं न सम्भवतीति भावः । सर्वाधारतयेत्यादि । यस्य यस्य येन येन सम्बन्धेन यो यो व्यावर्तको व्यावहारिको वा तस्य तस्य तेन तेन सम्बन्धेन तत्तद्धर्मव- वस्यैव लक्षणत्वेन तात्पर्यविषयत्वादित्यर्थः । तथा च महाकाले तेन तेन सम्बन्धेन तत्तलक्षणाभावात् न तेषामतिव्याप्तिरूपदोषवत्त्वम् । अतो नोकानुपपत्तिरिति भावः । प. सुतरामप्रसिद्धत्वात् । न च यावत्पदस्य सम्भावित परत्वान्नाव्याप्तिः । तथा सति एतद्वलक्षणतया कथिततत्संयोगेऽतिव्याप्तिः । एतत्संयोगस्य एतद्वटरूपैक - व्यक्तिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वात् । न च स्वानधिकरणवृत्तिलक्ष्यतावच्छेदकत्वाभिमत- धर्माधिकरणवृत्त्यभावप्रतियोगित्वस्य विवक्षितत्वात् स्वपदस्य एतद्धटलक्षणैतत्संयोगादिस्थले संयोगाभावस्य लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तित्वेऽपि स्वपदार्थ लक्षणभूतैतत्संयोगाधिकरणवृत्तित्वेन तदनधिकरणवृत्तित्वाभावान्नातिव्याप्ति- रिति वाच्यम् । एवमम्पि अधिकरणभेदेन अभावभेदे मानाभावेन स्वानधिकरणीभूत- गुणादिवृत्तिसंयोगात्यन्ताभावस्य घटादिवृत्तिसंयोगात्यन्ताभावस्य च एकत्वात्तादृशा- भावप्रतियोगित्वस्य घटादिसंयोगे सत्त्वेन अतिव्याप्तेर्वजलपातित्वादिति चेन्न । स्वप्रतियोग्यनधिकरणयावलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणकाभावप्रतियोगित्वस्य विवाक्ष-

लक्षणपरत्वात्

[[१]]

1’

[[१५०]]

,

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

दर्शयति । इन्द्रियमिति । गन्धग्राहकम्मिति प्रयोजनम् । घ्राणमिति सञ्ज्ञा । नासामेत्याश्रयोक्तिः । एवमुत्तरत्र ज्ञेयम् । पार्थिवविषयं दर्शयति । मृत्पाषाणादीति । अपां लक्षणमाह । शीतेति । उत्पन्नविनष्टजलेऽव्या- प्तिवारणाय शीतस्पर्शसमानाधिकरणद्रव्यत्वापरजातिमत्त्वं विवक्षितम् । ‘शीतं शिलातलम्’ इत्यादी जलसम्बन्धादेव शीतस्पर्शभानमिति नाति- व्याप्तिः । अन्यत्सर्वं पूर्वरीत्या व्याख्येयम् । तेजसो लक्षणमाह । उष्ण- स्पर्शवदिति । ’ उष्णं जलम्’ इति प्रतीतेस्तेजः संयोगानुविधायित्वा- नातिव्याप्तिः । विषयं विभजते । भौमेति । ननु ‘सुवर्ण पार्थिवं पीत- नी. रूपलक्षणगतं नित्यत्वादि दर्शयति । नित्यत्वमिति । प्रकारान्तरेणेति । रा. असंयोगादिना भूतलवृत्तित्वेऽपि नातिव्याप्तिरिति ध्येयम् । पीतत्वादिति । ननु नृ. प्राञ्चस्तु सर्वाधारताप्रयोजकभिन्नसम्बन्धेन इति कालिकविशेषणतादिविशेषणताभिन्न-

सम्बन्धेन इत्यर्थः इत्याहुः । तदसत् । निरुक्तविशेषणताभिन्नसम्बन्धत्वावच्छिन्नसां- सर्गिकविषयताशालिप्रतीत्यभावेन तेन रूपेण संसर्गतायां मानाभावात् । न च तादृश- विशेषणताभिन्नत्वविशिष्टसम्बन्धत्वोपलक्षितानां समवायादीनां संसर्गत्वे तात्पर्यानोक- दोष इति वाच्यम् । तादृशसकलसम्बन्धेन कस्यापि लक्षण सम्बन्धस्यावर्तमानतया असम्भवापत्तेः । तादृशसम्बन्धत्वोपलक्षितसमवायादिरूपयत्किञ्चित्सम्बन्धेन गन्धवत्त्वादि- रूपलक्षणानां वर्तमानत्वेऽपि गन्धाधिकरणत्वादिरूपलक्षणानां अवर्तमानतया तेषामसम्भवरूप दोषप्रस्तत्वस्य दुर्वारत्वात् । तस्मात् अस्मदुक्तरीत्यैव दोषो वारणीय इति दिक् । पृथिवीं विभजत इति । श्रोतृसमवेत जिज्ञासाविशेषनिवृत्त्यर्थं इत्यादिः । अत्र पृथिवीपदसमभिव्याहृत द्वितीयायाः सविषयार्थकधातुसमभिव्या- प. तत्वात् एतत्संयोगाभावस्य एतादृशत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । यद्वा । स्वप्रतियोग्यधिकरण- लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणकभिन्नाभावप्रतियोगित्वम् । नाप्रसिद्धिः । स्वपदस्य तादृशाभावव्यक्तिपरिचायकत्वात् । यद्वा स्वाधिकरणलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरण- कभिन्नत्वम् । स्वपदं लक्षणपरम् । स्वपदस्य परिचायकत्वाच्च नाप्रसिद्धिः । यद्वा । लक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणनिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वाभाववत्त्वम् । यद्वा लक्ष्यतावच्छे- दकाधिकरणनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वं वा असम्भविधर्मलक्षणमिति । अत्र सर्वत्रापि सम्बन्धविशेषनिवेशो यथायोग्यं सुधीभिर्विभावनीय इति व्याचख्युः । लक्षणस्वरूपं निरूपयति । * एतद्दूषणेत्यादिना । उक्त दूषणत्रयरहितो धर्म इत्यर्थः । ननु दूषणत्रयरहितधर्म इत्यनेन त्रित्वावच्छिन्नाभावो लक्ष्यते । तचायुक्तं, एकदूषण दूषितस्य त्रित्वावच्छिन्नाविशिष्टतया सल्लक्षणत्वापत्तेरिति चेन्न

• अस्य मूलं १२१ पृष्ठे द्रष्टव्यम् ।

।

।

॥

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

→

[[१५१]]

नी. पृथिवीमित्यनुषज्यते । अत्र नित्यपृथिव्याः शरीरेन्द्रियभिन्नत्वरूपविषय लक्षणाक्रान्त- रा. विद्युदादौ पीतत्वं व्यभिचारि । न च विद्युदादौ पीतत्वं औपाधिकं न तु वास्त- नृ. हारबलात् विषयत्वमर्थः । विपूर्वक भजधातुः अवान्तरधर्मप्रकारकज्ञानानुकूलव्यापार-

याचकः । आख्यातार्थः कृतिः । तत्र प्रकृत्यर्थ पृथिवीत्वावच्छिन्नस्याधेयतासम्बन्धेन निरूपितत्व सम्बन्धेन वा द्वितीयार्थेऽन्वयः । तस्य निरूपकतासम्बन्धेन स्वरूपसम्बन्धेन वा व्युत्पत्तिवैचित्र्यात् धात्वर्थैकदेशे अन्वयः । विशिष्टधात्वर्थस्यानुकूलतासम्बन्धेना- ख्यातार्थे अन्वयः । तस्य समवायसम्बन्धेन प्रथमान्तपदार्थे अन्वयः । उक्तान्वयरी- त्या शाब्दबोध ऊहाः । तथा च प्रकृते लक्षणवाक्यात् लक्षणात्मकासाधारणधर्मज्ञाने जाते साधारणधर्म प्रकारकज्ञानस्य विशेषधर्मजिज्ञासां प्रति हेतुतया तादृश कारण - लात् कतिविधा पृथिवीति विशेषधर्मप्रकारकजिज्ञासोत्पत्त्या श्रोतुः तादृशजिज्ञासानि - वृत्त्यर्थं सा द्विधेति मूलकृता विभागः कृतः इत्याशयप्रकाशनाय पृथिवीं विभजत इत्युक्तवान् दीपिकाकार इति प्रतिभाति । प्राञ्चस्तु उत्तलक्षणलक्षिनस्यानित्यत्वे अवयवानवस्थापत्तिः । नित्यत्वे कार्यस्य गन्धवतः द्रव्यान्तरत्वापत्तिः । अत आह । सा द्विभेति मूलमवतारयन्ति । एतन्मते पृथिव्याः विभुत्वाणुत्वविचारवत् नित्य- त्यानित्यत्वविचारस्यापि अजिज्ञासितार्थाभिधानरूपत्वेनार्थान्तरदोषप्रसङ्गः । एतद्र- न्थस्यास्मदुक्तार्थाभिप्रायकत्वस्वीकारे तु नैष दोष इति । मूले सा द्विविधेति । अत्र बहुव्रीहिघटकविधाशब्दस्य प्रकारद्वयान्यतरविशिष्टे लक्षणा । द्विशब्दः तात्पर्य ग्राहकः । बहुव्रीहावुत्तरपदस्य लाक्षणिकतायाः अनादितात्पर्यविषयत्वात् । नित्यानित्या चेति । नित्यत्वं अनित्यत्वं चेत्यर्थः । इतिशब्दोऽभेदार्थकः । तथा च नित्यत्वा- नित्यत्वाभिन्न प्रकारद्वयान्यतरविशिष्टा पृथिवीति वाक्यार्थः । तत्र का पृथिवी

। नित्यत्वविशिष्टा का वा वा अनित्यत्वविशिष्टेति आकाङ्क्षायाम् । नित्या परमा- णुरूपेत्यादि । परमाणुरूपा पृथिवी नित्यत्वप्रकारविशिष्टा । परमाणुभिन्ना प तत्सहूषणाभावकूटवत्त्वस्यैव विवक्षितत्वादिति । एतान्येव दूषणानि हेत्वाभासे भागासिद्धव्यभिचारविरोधा इति गीयन्ते । ननु असाधारणधर्मो हि लक्षणमिति सर्वजनसिद्धम् । तत्कथं तादृशदूषणरहितधर्म इत्यत आह । * स एवेति । ताह- शदूषणत्रयरहितधर्म एवेत्यर्थः । एवकारेण दूषणविशिष्टस्य असाधारणत्वव्यवच्छेदः । इत्युच्यत इति । इति वाक्येन उच्यते पण्डितैरिति शेषः । असाधारणत्वं असाधार- णत्वविशिष्टधर्मत्वम् । अत्र विशिष्टज्ञाने विशेषणज्ञानस्य हेतुतया असाधारणत्वज्ञानं विना तज्ज्ञानासम्भव इत्यत आह । लक्ष्यतावच्छेदकेति । । लक्ष्यतावच्छेदकव्या- पकत्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकव्याप्यत्वम् । लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभा- वाप्रतियोगित्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकाभाववदवृत्तित्वमिति तदर्थः । समनियतशब्द- स्य व्याप्यव्यापकभावपरत्वात् । ननु लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वं असाधारणत्वमित्य-

*++ एषां मूलानि १२१ पृष्ठे द्रष्टव्यानि ।

।१५२

[[৮]]

14-

-

4/15

LA

[[14]]

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

-

[[६]]

[[1]]

[[1]]

नी. त्वेन विषयान्तर्गतत्यमिति पृथिव्यास्त्रिविधत्वम् । अत एव गूले पुनस्त्रिमित्युतिः

[[1]]

-

रा. विकमिति वाच्यम् 1 सुवर्णेऽपि तस्योपाधिकत्वराङ्गनादिलक्ष्यरसादाह । नृ. द्व्यणुकादिः सर्वा पृथिवी अनित्यत्वप्रकारविशिटेत्यर्थः । तत्र विलत्वादिपदार्थं निर्व

क्ति दीपिकायाम् । नित्यत्वं ध्वंसाप्रतियोगित्वमिति । प्रतियोगिव्यक्तयो यावत्यः तत्तद्वयक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदकूटवत्वं तावदन्यतमत्वावच्छिन- प्रतियोगिताकै कभेदवत्त्वमिति वार्थः । अतो ध्वंसस्य प्रतियोगिव्य क्तिभेदेन भिन्न- तया एकैकध्वंसप्रतियोगिभिन्नत्वरूपध्वंसाप्रतियोगित्वस्य ध्वंसान्तरप्रतियोगिसाधारण- त्वेऽपि न क्षतिः । इदमुपलक्षणम् । महाकालवृत्त्यभाव समानाधिकरणकालिक विशेष णतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववत्त्वरूपमनुगतं सुज्ञेयं नित्यत्वमित्यपि बोध्यम् । ध्वंसप्रतियोगित्वमिति । यावन्ति ध्वंसप्रतियोगित्वानि तावदन्यतमत्वावच्छि नवत्त्वं इत्यर्थः । तेन सव्यक्तिभेदेन प्रतियोगिव्यक्तिभेदेन च प्रतियोगितानां भिन्नत्वादेकैकवृत्तितादृशप्रतियोगितायाः अन्यत्रावृत्तित्वेऽपि न क्षतिः । वस्तुतस्तु स्वरूपकालिकोभयसम्बन्धेनाभावत्ववत्त्वं सकलप्यंसानुगतं ध्वंसत्वम् । अभावत्वस्यानु- गतत्वात् । तादृशध्वंसत्वाश्रयप्रतियोगित्वं स्वीयकालिक दैशिकविशेषेणत्वाश्रयप्रतियो गित्व सम्बन्धेनाभावत्ववत्त्वं पर्यवसितं अनित्यत्वम् । एवं च नाननुगसो न वा दुर्ज्ञेय- त्वमिति प्रतिभाति । पुनस्त्रिविधेति मूले या द्विविधा सैव त्रिविधेत्यर्थी लभ्यते । तत्र पूर्वविभाजक द्वंयघटितत्रत्रमादाय वैविध्यशङ्कां निराकर्तुं तादृशग्रन्थ- मवतारयति दीपिकायाम् । प्रकारान्तरेणेति । पूर्वविभाजकर्मभित्रणेत्यर्थः । तथा च पृथिवी सामान्यस्यैव द्वैविध्येन त्रैविष्येन च विभाग इति भावः । प्राश्वस्तु पुनस्त्रिविधेति कार्यरूपपृथिवी प्रकारत्रयान्यतमविशिष्टेत्यर्थः । तस्या एवान्यवहितपूर्वो- पस्थितिविषयत्वादित्याहुः । तन । साक्षात्परम्परा साधारणोपभोगसाधनत्वरूप वि- षयत्वस्य द्वयणुकादाविव परमाणुष्वपि सत्त्वात् । तेषां तदप्रतिपादनेन मूलकारस्य प. ‘नेनैव तादृशार्थताला दूषणन्त्रयरहितधर्म इत्यनेन एतादृशार्थालाभात्कथं दूषणत्रयरहि- तधर्म एवासाधारणधर्म इत्युच्यत इत्युक्तमिति चेत् शृणु । दूषणत्रयं नाम अव्याप्त्यति व्याप्त्यसम्भवाः । तत्र अव्याप्तिर्नाम लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियो गित्वम् । तादृशदोषो नास्तीत्यनेन लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियो गित्वांशलाभः । अतिव्याप्तिर्नाम लक्ष्यतावच्छेदकाभाववद्वृत्तित्वम् । तादृशदोषो नास्तीत्यनेन लक्ष्यतावच्छेदकाभाववदवृत्तित्वरूप व्याप्यत्वांशलाभ इत्यवबोधय । पृथिवीलक्षणभूतगन्धस्य लक्ष्यतावच्छेदकपृथिवीत्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियो- गित्वात् लक्ष्यतावच्छेदकपृथिवीत्वाभाववज्जलाद्यवृत्तित्वालक्षणसङ्गतिः । ननु एतस्यैव .. लक्षणसामान्यलक्षणत्वे पदार्थ सामान्यलक्षणप्रमेयत्वादावव्याप्तिः स्यात् । अथवा अग्रे ग्रन्थकृता वक्ष्यमाणाभिधेयत्वादावतिव्याप्तिकथनमसङ्गतमेव स्यात् । अत्र

F

··

नीलकण्ठीय - रामरुद्रीय नृसिंहीय- पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[१५३]]

त्वाद्गुरुत्वात् हरिद्रावत्’ इति चेन्न । अत्यन्तानलसंयोगे सति घृतादौ

gge

Wa

h

।

-hw

नी. सङ्गच्छत इति ध्येयम् । केचित्तु अनित्य पृथिव्या एव त्रैविध्यं दर्शयन्ति । उद्देशक्रमानुसा- रेण प्रथमं शरीरलक्षणमाह । आत्मन इति । आयतनमवच्छेदकम् । तथा च मि- .रा. गुरुत्वादिति । गुरुत्वं तु क्वापि तेजसि नौपाधिकमनुभूयत इति न तत्र तच्छङ्कान काश नृ. न्यूनतापत्तेः । मूले शरीरेन्द्रियविषयभेदादिति । अत्र द्वन्द्वोत्तरं विद्यमान- भेदशब्दस्य भिद्यते व्यावर्त्यते अनेनेति व्युत्पत्त्या असाधारणधर्मोऽर्थः । एवं च द्वन्द्वोत्तरश्रूयमाणभेदशब्दस्य द्वन्द्वप्रतिपाद्यतावच्छेदकै कै कधर्मावच्छिन्नान्वयस्यानादिता- त्पर्यविषयतया योग्यतया च शरीरनिष्ठो भेदः इन्द्रियनिष्ठो भेदः विषय निष्ठो भेदः इत्यर्थ- लाभः । तथा च शरीरादिनिष्ठासाधारणधर्मस्य शरीरत्वेन्द्रियत्वविपयत्वात्मकतया पञ्चम्यन्तशरीरेन्द्रियविषयभेदशब्देन शरीरत्वेन्द्रियत्वविषयत्वानि लभ्यन्ते । तदुत्तर- पञ्चम्याः धान्येन धनवानित्यत्र तृतीयायाः अभेदार्थकत्ववत् प्रकृते अभेदार्थकत्वं स्वीक्रियते । तस्य त्रिविधेत्यत्र प्रकारत्रयेऽन्वयः । इत्थं च शरीरत्वेन्द्रियत्वविषयत्वा- भिन्नप्रकारत्रयान्यतमविशिष्टा पृथिवीति वाक्यार्थः । एवमुत्तरत्राप्यर्थो द्रष्टव्यः । प्राश्वस्तु शरीरेन्द्रियविषयभेदादिति शरीरादिशब्दानां भावप्रधाननिर्देशाच्छरीरत्वेन्द्रिय- त्वविषयत्वानि लभ्यन्ते । द्वन्द्वोत्तरश्रूयमाणभेदशब्दस्यान्योन्याभावोऽर्थः । पञ्चम्याः प्रयोज्यत्वमर्थः । तस्य प्रकारत्रयेऽन्वयः । तथा च शरीरत्वेन्द्रियत्वविषयत्वभेदप्रयोज्य- प्रकारत्रयान्यतमविशिष्टा पृथिवीति वाक्यार्थः । शरीरत्वादिधर्माणां परस्परभेदसत्त्व एव पृथिव्याः प्रकारत्रयवत्त्वम् । तेषां भेदाभावे प्रकारत्रयवत्त्वाभाव इति तत्सत्ताधी- नसत्ताकत्वरूपं तत्प्रयोज्यत्वं प्रकारत्रयवत्त्वस्य निराबाधमित्याहुः । अत्र पार्थिव - शरीरादीनां लक्षणानुक्तेः मूलकारस्य न्यूनतेति तत्परिहाराय स्वयं लक्षणानि वक्त- व्यानि । तत्र पार्थिवशरीरादिलक्षणानां शरीरसामान्यादिलक्षणघटिततया आदौ शरीरादिसामान्यानां क्रमेण लक्षणान्याह । आत्मन इत्यादिना । अत्र पृथिवीत्वा- प. व्यापकत्वांशसम्भवेऽपि प्रमेयत्वाभिधेयत्वादेः केवलान्वथित्वेन व्याप्यत्वांशासम्भवा- दिति चेन्न । लक्ष्यतावच्छेदकव्याप्यत्वभित्येतस्य स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रति- योगिलक्ष्यतावच्छेदककत्वमिति अर्थकरणान काप्यनुपपत्तिः । ननु लक्ष्यतावच्छेदकत्व- स्य द्वेधा भागगौरवापत्तिरिति चेन्न । लक्ष्यतावच्छेदकसम नियतत्वमित्यस्य स्वसमा- नाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगिलक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियो गित्वमित्यर्थस्वीकारान गौरवावकाशः । स्वपदं लक्षणपरम् । ननु ज्ञानवत्त्वमात्मनो लक्षणमित्यादावव्याप्तिः आत्मत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकस्य विषयतासंवन्धेन स्वशब्दा- र्थज्ञानाधिकरणघटादिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वात् । एवं विशिष्टसत्तावत्त्वं द्रव्यस्य लक्षण- मित्यादौ द्रव्यत्वस्य विशिष्टसत्ताधिकरणगुणादिवृत्त्यभावप्रतियोगित्वादव्याप्तिः । न च स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नस्वावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणतावद्वृत्त्यभावप्रतियोगित्व-

[[20]]

-१५४

www

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

Ju

TT

M

नी. कितं यादर्श लक्षणं सम्पन्नं तादृशमाह । यदवच्छिन्नेति । सुखदुःखसाक्षात्कारावच्छे-

दकमिति यात् । अत्रान्तावयवत्वे सतीति विशेषणं देयम् । तेन पादादीनामवच्छे-,

रा. इति भावः । यद्यपि गुरुत्वं जले पार्थिवत्वव्यभिचारि तथापि स्नेहासमानाधिकरण- नृ. दिना साङ्कर्येण शरीरत्वस्य जातित्वाभावात् तद्वत्त्वस्य लक्षणत्वं न सम्भवतीति तदुपेक्ष्य लक्षणान्तरं अनुसृतमिति ध्येयम् । इदं च आत्मसमवेत एव भोग इति स्फुटीकरणाय उक्तम् । न तु तस्यापि लक्षणे प्रवेशः व्यर्थत्वात् । उक्तमेव प्रकाश- यति । यदवच्छिन्नेति । यद्विशिष्टेत्यर्थः । आत्मनीत्यत्र सप्तम्याः निरूपितत्वमर्थः । तस्य जायत इत्यत्र धात्वर्थोत्पत्तावन्वयः । भोगो जायत इति । समवाय- सम्बन्धावच्छिन्नोत्पत्तिमान् भोग इत्यर्थः । तथा च यद्विशिष्टात्मनिरूपितसमवाय- सम्बन्धावच्छिन्नोत्पत्तिमान् भोग इति फलितार्थः । तद्भोगायतनमिति । तदेव भोगावच्छेदकमित्यर्थः । भोग पदार्थमाह । सुखेति । सुखदुःखान्यतरनिप्रलौकिक- विषयताशालिसाक्षात्कार इत्यर्थः । एतेन ईश्वरसाक्षात्कारस्य सर्वविषयकत्वेन सुखदुःखा- दिविषयकतया तस्यापि भोगपदार्थत्वात् भोगत्वावच्छेदेन जननान्वयासम्भवात् तद- वच्छेदकप्रसिद्वेव बाधवारणाय शरीरलक्षणस्यासम्भववारणाय चात्मपदस्य जीवपरत्व- मङ्गीकृत्य तस्य शरीरलक्षणघटकतामङ्गीकृत्य वा भगवज्ज्ञानस्य जीवसमवेतत्वाभा वात् जीवसमवेतभोगत्वावच्छेदेन जननान्वयासम्भवान्व न बाधः । एवं च जीवसमवेत- भोगावच्छेदकत्वं शरीरलक्षणं पर्यवसितमिति नासम्भवप्रसफिरिति केचिदुक्तं प्रत्युक्त- मीश्वरसाक्षात्कारस्य लौकिकविषयत्वाभावात् । प्राचस्तु साक्षात्कारपदं जन्यसाक्षात्का- रपरमियाहुः । अत्र लौकिकविषयताशालिसाक्षात्कारावच्छेदकत्वमेव लक्षणमुचितम् । लौकिकविषयतायाः सुखादिवृत्तित्वनिवेशे प्रयोजनाभावात् । यद्वा तादृशसाक्षात्कार- स्य लौकिकविषयताशालिसाक्षात्कारत्वेनापि न निवेशः गौरवात् प्रयोजनाभावाच । किन्तु मानसत्वेन मानसत्वावच्छिन्नावच्छेदकत्वं लक्षणमिति फलितम् । एवं च न प. स्य विवक्षितत्वात् स्वावच्छेदकपदस्य लक्षणतावच्छेदकपरत्वात् तत्र नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । गन्धवत्त्वं पृथिवीलक्षणमित्यादौ पृथिवीत्वस्य कालिकसम्बन्धेन निरुक्तear- धिकरण पृथिवीवृत्तिपृथिवीत्वाभावप्रतियोगित्वादव्याप्तेः । न च स्वानिहरू स्वाधि- करणवृत्तितायां अभावीय दैशिकविशेषणतासंवन्धावच्छिन्नत्यदानात्पृथिवीत्वाभावस्य तेन सम्बन्धेन तत्रावृत्तित्वान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । गन्धवतः पृथिवीत्वं लक्षणमि- त्यादौ गन्धरूपलक्ष्यतावच्छेदकस्य पृथिवीत्वाधिकरणवृत्तिगन्धस्नेहो भयाभावपूर्वक्षण- विशिष्टगन्धाभावप्रतियोगित्वादव्याप्तिः । न चाभावे व्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्न- प्रतियोगिता कवैशिष्ट्यानवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्व योदीनान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथा- पिन्तनगन्धाभावमादाय तत्रैवाव्याप्तिः । न च निरुक्तस्वसमानाधिकरणाभावप्रति- योगितावच्छेदकधर्मत्वस्य विवक्षितत्वादुभयत्वादेः प्रतियोगितावच्छेदकत्वान्नाव्या-

I”

wouldn

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीय समन्विता ।

+open all day

[[419]]

• Lel www www

[[१५५]]

नी. दकत्वेऽपि तत्र नातिव्याप्तिः । शरीरत्वं न जातिः पृथिवीत्वादिना सङ्करात् । तथा इन्द्रियत्वं न जातिरित्याशयेनाह । शब्देत रोद्भूतेति । आत्मादावतिव्याप्तिवारणाय

शब्देत्तरोद्भूतेति सत्यन्तम् । श्रोत्रेऽव्याप्तिवारणाय शब्देतरेति । चक्षुरादौ विशेषगुणस्यानुद्भूतरूपा- देः सत्त्वेनाव्याप्तिवारणायोद्भूतेति । उद्भूतत्वं न जातिः शुक्लत्वादिना सार्यात् । रा. त्वेन विशेषणीयत्वात् नैव दोषः । केचित्तु पार्थिवमित्यस्य पार्थिवमेवेत्यर्थः । सर्व- नृ. कोsपि दोष इति प्रतिभाति । इदमुपलक्षणम् । चाक्षुषत्वाद्यवच्छिन्नावच्छेदकत्वं सुखत्वाद्यवच्छिन्नावच्छेदकत्वं च तलक्षणमित्यपि बोध्यम् । अस्मद्गुरुचरणास्तु सुख- दुःखसाक्षात्कारेति साक्षात्कृतं सुखं दुःखं चेत्यर्थः । तथा च सुखाद्यवच्छेदकत्वं शरीरलक्षणमिति फैलितम् । सुखादीनां साक्षात्कारविषयत्वप्रतिपादनं सुखादौ प्रत्यक्ष- प्रमाणोपन्यासार्थं न तस्यापि लक्षणघटकता व्यर्थत्वात् । एवं च न कश्विद्दोष इति व्यान्चकुः । इन्द्रियसामान्यलक्षणमाह । शब्देत रोद्भूतेति । शब्देतरे ये उद्भूतविशेष. गुणाः तदनाश्रयत्वे सतीत्यर्थः । ज्ञानकारणेति । ज्ञानकारणीभूतः यो मनस्संयोगः तदाश्रयत्वमित्यर्थः । अत्र आत्मादावतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । श्रोत्रेन्द्रियेऽव्याप्ति- वारणाय सत्यन्तदले शब्देतरेति । घ्राणादावव्याप्तिवारणाय उद्भूतेति । उद्भूतत्वं न जातिः शुकत्वादिना सार्यात् । न च शुक्लत्वादिव्याप्यं नानैव उद्भूतत्वं अतो नोक्तदोप इति वाच्यम् । तथा सति व्यतिरेकव्यभिचारेण चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्युद्भूतत्व- विशिष्टरूपत्वेन हेतुत्वभमप्रसङ्गात् 1 किन्तु शुक्लत्वादिव्यान्यमनुद्भूतत्वं नाना तदभावकूटयोद्भूतत्वमिति स्वीकार्यम् । एवं च तादृश उद्भूतगुणः संयोगादिरपीति तदनाश्रयत्वाभावात् असम्भववारणाय विशेषेति । तत्त्वार्थ स्वयमेव वक्ष्यति । कालादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यदलम् । तद्धटकज्ञान- कारणेत्यपि तद्वारणाय । कालादावुद्भूतरूपाभावचाक्षुषं प्रति चक्षुस्संयुक्तविशेषण- तायाः सन्निकर्षतया तद्भटकचक्षुस्संयोगस्यापि हेतुत्वेन तत्रातिव्याप्तिवारणाय भनः- प. प्तिरिति वाच्यम् । पृथिवीत्वं घटस्य लक्षणमित्यादौ घटत्वस्य तादृशाभावप्रतियोगि तावच्छेदकत्वेऽपि प्रमेयत्वस्य अनवच्छेदकत्वात्तद्वत्त्वाद्वत्वस्य तारादत्वसमा नाधिकरणाभावाप्रतियोगित्वस्य पृथिवीत्वे सत्त्वादतिव्याप्तिः । न च पृथिवीत्वाभाव प्रतियोगितानवच्छेदकं यलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकमिति विचक्षणात्प्रमेयत्वस्याव- च्छेदकत्वेऽपि लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकत्वाभावान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि गन्धवतः पृथिवीत्वं लक्षणमित्यादौ गन्धत्वस्य पृथिवीत्वाधिकरणवृत्तिसंयोगसम्बन्धा- वच्छिन्नमन्यत्वावच्छिन्नाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वादव्याप्तिः । न च तादृशाभावे ल-

·

-

क्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वविशेषणदानान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि संयोगवतः द्रव्यत्वं लक्षणमित्यादावव्याप्तेः । संयोगत्वस्य द्रव्यत्वा- धिकरणवत्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वादिति चेन्न । न च निरुक्तस्थाधिकरणस्थ

।1

[[१५६]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

nin

नी. न च शुक्लत्वादिव्याप्यं नानैवोद्भुतत्वमिति वाच्यम् । चाक्षुषादावुद्भूतरूपत्वादिना कारणत्वानुपपत्तेः । किन्तु शुक्लत्वादिव्याप्यमनुद्भूतत्वं नाना तदभावकूटवत्त्वमुद्भूतत्वम् । तच्च संयोगादावपि । तथा शब्देतरोद्भूतगुणं संयोगमादाय असम्भववारणाय विशे- षेति । कालादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यदलम् । तत्रैवातिव्याप्तिवारणाय ज्ञानकार-

रा. वाक्यानां असति बाधके सावधारणत्वात् । एवकारेण तेजस्वव्यवच्छेदः । तथा च नृ. पदम् । नन्वात्मभिन्नत्वाविशेषणेनैवात्मनि अतिव्याप्तिवारणे गुरुभूत सत्यन्तनिवेशनं

व्यर्थमिति चेत् अत्र केचित् । प्राचां मते सुषुप्तौ ज्ञानोत्पत्तिवारणाय चर्ममनस्सं- योगस्य रुधिरमनस्संयोगस्य मांसमनस्संयोगस्य इत्यादेः मतभेदेन हेतुत्वस्यावश्य- कतया अनन्ततत्तद्भेदघटितलक्षणकरणे गौरवमित्याशयेन सत्यन्तदलं उपात्तमित्याहुः । अस्मगुरुचरणास्तु शब्देतरोद्भूतविशेषगुणत्वस्य तादृशविशेषगुणाश्रयत्वत्वस्य चैकस्या- भावात् तादृशगुणाश्रयव्यक्तियो यावत्यः तत्तद्वयतित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदकूट- वत्त्वमेव सत्यन्तार्थो वाच्यः । तादृशानन्तभेदकूटनिवेशापेक्षया आत्मत्वरुधिरत्वमां- सत्वचर्मत्वादिरूपानुगतधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताककतिपयभेदकूटनिवेशनमेवोचितं ला

[[1]]

घवात् । सत्यन्तदलस्यापि तादृशविशेषगुणाश्रयत्वोपलक्षितव्यक्तिनिष्ठनिरुक्तानुगततत्त- द्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदकूटार्थकत्वसम्भवाच्च । तथा च तादृशानुगततत्तद्धर्माव- च्छिन्नप्रतियोगिताकभेदकूटवत्त्वमेव सत्यन्तार्थः । अथवा तादृशगुणाश्रयत्वोपल- क्षितार्थनिष्ठा या उद्भूतस्पर्शत्वावच्छिन्नावच्छेदकताक प्रतियोगिता तन्निरूपकभेद आत्मत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेद एतदुभयवत्त्वं सत्यन्तार्थ इति नोकातिव्याप्तिः न वा गौरवमिति व्याचकुः । ननु कालादिमनस्संयोगस्यापि कालविधया ज्ञानकारण- त्वात् तदाश्रयकालादावतिव्याप्तिदुर्वारैवेति चेदत्र प्राचः । ज्ञानकारणत्वं ज्ञाननिष्ठ- कालिकसम्बन्धानवच्छिन्न कार्यतानिरूपितकारणतावस्वरूपम् । एवं व कालादि- निष्टकारणतायाः कालिकसम्बन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपितत्वान्न दोषः । कालिकसंवन्धेन

प. प्रतियोग्यनधिकरणत्व विशेषणदानात् संयोगाभावस्य प्रतियोगिसमानाधिकरणत्वात्रा- व्याप्तिः । अथ विशिष्टसत्तावतः जातिमत्त्वं लक्षणमित्यादौ विशिष्टसत्ताभावस्य प्रति- योगिभूतसत्ताधिकरणगुणादिवृत्तित्वात्तस्य लक्षणघटकत्वासम्भवेन अन्याभावस्यैव धर्तव्यत्वात् विशिष्टसत्तात्वस्य तत्प्रतियोगितानवच्छेदकत्वात् तदवच्छिन्न समाना- धिकरणाभावाप्रतियोगित्वस्य जातिमत्त्वे सत्त्वादतिव्याप्त्यापत्तिः । न च प्रति- योगितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोग्यनधिकरणत्वस्य विवक्षितत्वात् विशिष्टसत्ताभावस्य

प्रतियोगितावच्छेदकीभूतविशिष्टसत्वात्वावच्छिन्नप्रतियोग्यनधिकरणस्वशब्दार्थजातिम-

त्त्वाधिकरणगुणादिवृत्तित्वाद्विशिष्टसत्तात्वस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि प्रतियो- गितानवच्छेदकत्वाभावान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि द्रव्यत्वं ज्ञानवतः समवायेन लचङ्गमियादौ समवायसम्बन्धावच्छिन्नज्ञानाभावस्य विषयतया प्रति-नीलकण्ठीय- रामरुद्रीय नृसिंहीय- पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

hig

[[१५७]]

नी. णेति । प्राचीनमते विषयेन्द्रियावयवसंयोगस्य प्रत्यक्षकारणतया तदाश्रयस्य इन्द्रिया- वयवस्य नवीनमते कालादौ रूपाभावप्रत्यक्षे सन्निकर्षघटकतया कारणीभूतचक्षुस्सं-

[[1]]

योगाश्रयस्य कालादेश्च वारणाय मनः पदम् । न चात्मान्यत्वे सतीत्यनेनैवात्मनि रा. सुवर्ण पार्थिवं न तैजसमिति उपधेयोपधायकभावावधारणादित्यर्थः । यथाश्रुते असति नृ. कार्यं प्रति तादात्म्येन कालस्य हेतुत्वादित्याहुः । अत्र उक्तरीत्यातिव्याप्तिवारणाय ज्ञानकारणसंयोगाश्रयत्वं ज्ञाननिष्ठकार्यतानिरूपितव्यापारसम्बन्धावच्छिन्न कारणत्वरूपं वाच्यम् । कालादेः तादृशकारणत्वाभावादेव अतिव्याप्त्यप्रसक्तेः मनः पदं व्यर्थम् । आत्मरुधिरादिषु तादृशकारणत्वाभावादेवातिव्याप्त्यप्रसक्तेः सत्यन्तदलं व्यर्थम् । न च आलोकस्य संयोगसम्बन्धेन चाक्षुषहेतुतया तत्रातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । चाक्षुषे आलोकस्य तत्संयोगस्य च हेतुत्वे मानाभावात । अ यथा चक्षुरादिवत् आलोकस्या पि प्रत्यक्षप्रमाणत्वापत्तेः । तस्मात् आलोकसंयोगस्य हेतुत्वे आलोकस्यान्यथासिद्धत्व - मेव आलोकस्य संयोगसम्बन्धेनैव हेतुत्वे तादृशसंयोगस्य न व्यापारत्वमित्येव स्वी- कार्यम् । एवं च ज्ञाननिष्ठकार्यतानिरूपितव्यापारसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वमिन्द्रियसा- मान्यलक्षणमिति फलितं अतो न कविद्दोन इति प्रतिभाति । अधिकं त्वस्मत्कृतमुक्ता- वलीप्रभायामनुसन्धेयमिति दिक् । शरीरेन्द्रियभिन्न इति । शरीरेन्द्रिययोः भिन्न इत्यर्थः । शरीरेन्द्रिये भिन्ने यस्येति वा विग्रहः । अन्योन्याभावविशिष्टार्थकभिन्नशब्द- योग एव पश्यमीविधानात् प्रकृते भिन्नशब्दस्य धर्मविशेषविशिष्टार्थकत्वेन षष्ठीसमासे बहुव्रीहिसमासे वा बाधकाभावात् । तथा च शरीरेन्द्रियवृत्तिधर्मविशिष्टो विषय ‘इत्यर्थः । तात्पर्यवैचित्र्यात् षष्ठयर्थवृत्तित्वस्य भिन्नपदार्थैकदेशधर्मेऽन्वय सम्भवात् । एवं साक्षात्परम्परासाधारणोपभोगसाधनत्वं विषयतासामान्यं वा विषयसामान्यलक्षण- मिति फलितम् । प्राश्वस्तु केवलविषयत्वस्य शरीरादिसाधारणतया शरीरत्वादिवैयधि करण्याभावेन परस्परवैयधिकरण्यापन्नानामेव विभाजकधर्मत्वमिति नियमान्न तस्य प. योगिसमानाधिकरणत्वे तस्य लक्षणघटकत्वासम्भवेन अन्याभावस्यैव लक्षणघट- कत्वात् ज्ञानत्वस्य तत्प्रतियोगितानवच्छेदकत्वात् तदवच्छिन्नसमानाधिकरणाभावा प्रतियोगित्वस्य द्रव्यत्वे सत्वादतिव्याप्तिरिति चेन्न । प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोग्यनधिकरणत्वस्य विवक्षणात् द्रव्यत्वम् ज्ञानवतः समवायेन लक्षणमि त्यादौ समवायसम्बन्धावच्छिन्नज्ञानत्वावच्छिन्नाभावस्य प्रतियोगितावच्छेदकीभूतसम- वायसम्बन्धेन प्रतियोग्यनधिकरणद्रव्यत्वाधिकरण पृथिव्यादिवृत्तित्वेन प्रतियोगितावच्छेदकत्वेन प्रतियोगितानवच्छेदकत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । तथा च प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोग्यनधिकरण - स्वावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नस्वावच्छेदकावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणतावन्निरूपि ताभावीय दैशिक विशेषणता सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिताश्रयीभूताभाव निरूपितलक्ष्यतावच्छे -

ज्ञानत्वस्य१५८

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नी. व्यभिचारवारण सम्भवे किं गुरुतरशब्देतरोद्भूतविशेषणेनेति वाच्यम् । तथा सति चर्ममनः संयोगस्य ज्ञानमात्रं प्रति हेतुत्वात् तत्रातिव्याप्तेरित्यलं विस्तरेण । एवं चेति । तत्तदर्थस्य शरीरादिसामान्यलक्षणत्वेनेत्यर्थः । ननु Taaraप्रवेशेनैव तलक्षणस्य रा. बाधके इत्यस्य व्यर्थत्वापत्तेः कारणतावच्छेदककोट प्रतिबन्धकाभाववैशिष्टयस्य अ नृ. विभाजकत्वमित्यत आह शरीरेन्द्रियभिन्न इति । शरीरत्वाद्यवच्छिन्न प्रतियोगिताकभेद- द्वयविशिष्टविषयत्ववानित्यर्थः । तथा च तादृशभेदद्वयविशिष्टविषयत्वस्य शरीरेन्द्रिय- साधारणत्वाभावात् नोक्तदोष इत्याहुः । तश्चिन्त्यम् । प्रमाणप्रमेयेत्यादिसूतविरो- धापत्त्या तादृशनियमे मानाभावात् । तादृशनियमाङ्गीकारेऽपि प्रशस्तपादाचार्य- कर्तृकशरीरेन्द्रियविषयभेदादितिविभागवाक्यस्य पर्यनुयोगानर्हत्वात् । शरीरेन्द्रियविषय- भेदादिति मूले केवलविषयत्वस्यैव विभाजकत्वेन उक्तत्वेन तादृशभेदद्वय विशिष्टविष- यत्वस्य मूलकारस्य तात्पर्यविषयत्वाच्च । अत एव शरीरेन्द्रिययोः विषयत्वेऽपि भेदेनातिः शिष्यबुद्धिवैशद्यार्थमिति मन्तव्यमिति मुक्तावळ्यां विश्वनाथपञ्चाननोक्तमपि सङ्गच्छते । अन्यथा निरुक्तभेदद्वय विशिष्टविषयत्वरूपविभाजकधर्मस्य शरीरादिसाधारण्यापत्ते- रिति दिक् । शरीरादिसामान्यलक्षणान्युक्त्वा पार्थिवशरीरादिलक्षणान्याह । एवं चेति । शरीरादिसामान्यलक्षणेषु ज्ञातेषु चेत्यर्थः । गन्धवच्छरीरमिति । गन्धव- निष्ठनिरुक्तशरीरत्वं पार्थिवशरीरस्य लक्षणमित्यर्थः । एचमुत्तरत्राप्यूह्यम् 1 एवमुत्तरत्रापि तत्तल्लक्षणं बोध्यमिति । पृथिवीशरीरलक्षणवत् जला- दिशरीरादौ लक्षणं ज्ञेयमित्यर्थः । पृथिवीशरीरं दर्शयतीति । पृथिवी- शरीरस्वरूपं दर्शयतीत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि । मूले शरीरमस्मदादीना- मिति । पार्थिवस्वरूपमित्यर्थः । अस्मच्छब्देन योनिजपरिग्रहः । आदि- पदेन अयोनिजस्वेदजोद्भिज्जयोः परिग्रहः । न च शरीरस्य पाञ्चभौतिकत्वात् कथं पार्थिवत्वमिति वाच्यम् । अस्मदादिशरीरस्य पृथिवीसमवायिकारणकत्वेन पार्थिवत्वो- . प. दकतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिता नवच्छेदकलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकधर्म- वल्लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वम् । ननु ज्ञानवतः आत्म- त्वं लक्षणमित्यादौ स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकज्ञानत्वरूप- लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकविशिष्टस्य ज्ञानस्य विषयतासम्बन्धेन अधिकरणीभूतघटा- दिवृत्त्यात्मत्वाभावप्रतियोगित्वस्य आत्मत्वे सत्त्वादव्याप्तिः । न च निरुक्ताभाव- प्रतियोगितानवच्छेदकलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकविशिष्टलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणत्व - स्य लक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्धेन विवक्षितत्वादात्मत्वस्य समवायेन ज्ञानाधि- करणवृत्त्यभावप्रतियोगित्वाभावान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि पृथिवीलक्षणगन्धे- sव्याप्तिः । गन्धस्य कालिकसम्बन्धेन निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तिगन्धाभाव- प्रतियोगित्वात् । न च निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तितायां अभावीय दैशिकवि-नीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[१५९]]

नी. सामञ्जस्ये गन्धग्राहकत्वनिवेशनमनुचितम् एवं च इन्द्रियं गन्धग्राहकम् इति मूल- मनुचितमित्याशङ्कां परिजिहीर्षुस्तन्मूलं तत्प्रयोजनकथनपुरः सरतया व्याचष्टे । गन्ध-

रा. निवेशात् सामग्रीमध्य एव प्रतिबन्धकाभावस्यापि प्रविष्टत्वेन प्रतिबन्धकसत्त्वे कार्या नृ. पपत्तेः । न च तच्छरीरस्य पृथिवीसमवायिकारणकत्वे किं मानमिति वाच्यम् । स्वेदोष्णादेरेव कालेsपि उपलभ्यमानगन्धस्यैव प्रमाणत्वादिति । इन्द्रियं गन्धग्राह- कमिति । न च घ्राणेन्द्रिये मानाभाव इति वाच्यम् । गन्धसाक्षात्कारो मनोभिने - न्द्रियकरणकः मानसेतरसाक्षात्कारत्वात् चाक्षुषवत् इत्यनुमानस्यैव मानत्वात् । एवं गन्धपदस्थाने रसादिपदं निक्षिप्य रसनादीन्यग्रे साधनीयानि । गन्धग्राहकभित्यनेन तस्य पार्थिवत्वे प्रमाणं सूचितम् । तथा हि घ्राणमिन्द्रियं पार्थिवं चाक्षुषनिष्ठलौकि कविषयतासम्बन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपित कारणताशून्यत्वे सति घ्राणजनितलौकिक- विषयतासम्बन्धवाच्छिन्नकार्यतानिरूपितद्रव्यत्वसमानाधिकरणकारणतावत्त्वात् वाय्वा- नीतसुरभिभागवदित्यनुमानात्पृथिवीत्वसिद्धिः । अत्र आत्मादौ व्यभिचारवारणाय विशेष्यदळम् । घ्राणस्यापि कालोपाधिविधया चाक्षुषकारणत्वादिसिद्धिवारणाय सत्य- न्तघटककार्यतायाः लौकिकविषयतासम्बन्धत्व निवेशः । नवशरावगन्धाभिव्यञ्जकजला- दौ व्यभिचारवारणाय विशेषणदळम् । कालादेरपि कालोपाधिविधया घ्राणजकारणत्वा- द्वयभिचारवारणाय विशेष्यदलघटककार्यतायां लौकिकविषयतासम्बन्धावच्छिन्नत्वनि- वेशः । घ्राणेन्द्रियसन्निकर्षे व्यभिचारवारणाय कारणतायां द्रव्यसामानाधिकरण्यनि- वेशः । अनयैव दिशा प्राणपदस्थाने रसनादिपदानि निक्षिप्य रसनचक्षुस्त्वचां जलत्वादिकं साधनीयमिति दिक् । नासाग्रवर्तीति । अग्रावच्छेदेन नासावर्तीत्यर्थः । एव- मुत्तरत्रापि । पृथिवीविषयस्वरूपमाह । विषयो मृत्पाषाणादिरिति । आदिपदेन पृथिवीमात्रपरिग्रहः । इन्द्रियं गन्धग्राहकमिति मूलस्य लक्षणपरत्वभ्रम निराकरणाय तादृशमूलप्रतिपाद्य विशेषणानां प्रत्येकप्रयोजनमाह दीपिकायाम् । गन्धग्राहक- प. शेषणता सम्बन्धावच्छिन्नत्वदानान्नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि तत्रैवाव्याप्तेः ।

गन्धस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तिगन्धस्ने होभयाभाव पूर्व क्षणविशिष्टगन्धा- भावतत्तगन्धाभाव संयोग सम्बन्धावच्छिन्नगन्धाभावप्रतियोगित्वात् । न च निरुक्तलक्ष्य- तावच्छेदकाधिकरणवृत्तिलक्षणतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावप्रतियो गितानवच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्वस्य विवक्षणानोक्तदोषावकाश इति वाच्यम् । नीलगोत्वं गोर्लक्षणमित्यादौ नीलङ्गोत्वत्वस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकगोत्वाधिकरण- श्वेतगोवृत्त्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि प्रमेयत्वस्य तदनवच्छेदकत्वात् तदव- freerata नीलगोत्वे सत्त्वादतिव्याप्त्यापत्तेः । न च प्रतियोगितानवच्छेदकं यल- क्षणतावच्छेदकमिति विचक्षणात् प्रमेयत्वस्य तादृशप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेऽपि लक्ष- णतावच्छेदकत्वाभावान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । संयोगित्वं द्रव्यस्य लक्षणमित्यादौ

-1

।

१६०.

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

Kondhand stroke v kotuaY I

feral and last we wolken mark Lanas atves & cum to you at MATTON TO VAN

[[4]]

नी. ग्राहकमिति । उत्तरत्र ‘इन्द्रियं रसग्राहकम्’ इत्यादी । शीतस्पर्शसमानाधि रा. नुदपादात् । अथवा असति प्रतिबन्धक इत्यस्य अवधारणादित्यन्वयः । प्रतिबन्धकस- नृ. मितीत्यादिना । अपां लक्षणमाहेति । क्रमप्राप्तानां इत्यादिः । मूले शीत- स्पर्श इत्यादि । अत्र जलत्वं लक्ष्यतावच्छेदकं सा जातिः जन्यशीतजनकतावच्छे- दकतया सिद्धजन्यजलमात्रवृत्तिवैजात्यमादाय तदवच्छिन्न जनकतावच्छेदकत्वेन पर- माणुसाधारणतया सिद्ध्यति । सा च जलान्त्यावयविन्यपि स्वीक्रियते । अन्त्यावय- विनोऽनित्यत्वेन नित्यस्येत्यादिनियमभङ्गाभावात् । अनयैव दिशा तेजस्त्वादि- जातिसिद्धिरप्यूह्मा । शीतत्वं स्पर्शत्वव्याप्यजातिविशेषः प्रत्यक्षसिद्धः । तदव - च्छिन्नवत्त्वमेव लक्षणम् । न तु स्पर्शत्वस्यापि प्रवेशः, व्यर्थत्वात् । परं तु शीतत्वं स्पर्शत्वव्याप्यमिति स्फुटीकरणाय स्पर्शपदमुपात्तमिति ध्येयम् । दीपिकायामुत्पन्नविनष्टजल इति । द्वितीयक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगिज लभि- त्यर्थः । द्रव्यत्वापरजातीति । द्रव्यत्वव्याप्यजातिरित्यर्थः ।

अत्र जातेः द्रव्यत्वव्याप्यत्वेन न निवेशः मूर्तत्वजात्यभ्युपगमपक्षे तद्दोषतादवस्थ्यात् न तस्य साक्षात् तद्व्याप्यत्वरूपत्वं अतिगौरवापत्तेः । किं तु पृथिव्यसमवेतत्वेन निवेशः । एवं च पृथिव्य समवेतशीतस्पर्शसमानाधिकरणजातिमत्त्वं लक्षणमिति फलितम् । अतो न कश्चिद्दोषः इति बोध्यम् । यथाश्रुतपरिष्कृतलक्षणस्य पृथिव्यादावतिव्याप्तिसम्पादकभ्रमं निराकरोति । शीतं शिलातलमित्यादाविति । अत्र सप्तम्यर्थो निरूपितत्वम् । तस्य भानपदार्थे विषयत्वेऽन्वयः । आदिना शीतं सुवर्ण शीतो वायुरिति प्रतीति परिग्रहः । जलसम्बन्धादेवेति । जलरूपोपाधिसम्बन्धवशादेवेत्यर्थः । एवकारेण तादृशविषयत्वे स्वाभाविकत्वव्यवच्छेदः । तथा च शीतं शिलातलभित्यादिप्रतीतेः जलरूपोपाधिसंयोग सत्तानियतसत्ताकत्वात् जलनिष्टशीतस्य स्वसमवायिसंयोगसं- बन्धेन तादृशप्रतीतिविषयत्वाभ्युपगमेनैव उपपत्तेः तत्र समवायेन शीतस्पर्शसाधक- प. संयोगत्वस्य निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकद्रव्यत्वाधिकरणवृत्तिसंयोगाभावप्रतियोगितावच्छे-

दकत्वादव्याप्त्यापत्तेरिति चेन्न । निरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाधिकरणवृत्तितायां व्याप्य- वृत्तित्वविशेषणदानात् संयोगाभावस्य व्याप्यवृत्तित्वाभावान्नाव्याप्तिः । तथा च प्रतियोगितावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नानधिकरणस्वावच्छे- दकसम्बन्धावच्छिन्न स्वावच्छेदकावच्छिन्नाधेय तानिरूपिताधिकरणतावन्निरूपिताभावीय- दैशिक विशेषणता सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तिताश्रयी भूतलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदक सम्बन्धाव -

?

च्छिन्नप्रतियोगिताकाभावप्रतियोगितानवच्छेदकलक्ष्यतावच्छेदकतावच्छेदकविशिष्टलं. क्ष्यतावच्छेदकनिरूपितलक्ष्यतावच्छेदकः तावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नाधिकरणतावन्निरू पिताभावीय दैशिकविशेषणतासम्बन्धावच्छिन्न व्याप्यवृतिताकाभावनिरूपितलक्षणताव च्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगितानवच्छेदक लक्षणतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्वभेव ल-

1))

[[5१६१]]

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

द्रवत्वनाशदर्शनेन, जलमध्यस्थघृतादौ तन्नांशादर्शनेन च असति प्रति- बन्धके पार्थिवद्रवत्वनाशाग्निसंयोगयोः कार्यकारणभावावधारणात्सुवर्ण स्य अत्यन्तानलसंयोगे सत्यनुच्छिद्यमानद्रवत्वाधिकरणत्वेन पार्थिवत्वा- ऽनुपपत्तेः पीतद्रव्यद्रवत्वनाशप्रतिबन्धकतया द्रवद्रव्यासिद्धी नभ त्तिकद्रवत्वाधिकरणतया जलत्वानुपपत्तेः रूपवत्तया वाय्वादिष्वन- न्तर्भावात्तेजस्त्वसिद्धिः । तस्योष्णस्पर्श भास्वररूपयोरुपष्टम्भकैपार्थिवरूपस् र्शाभ्यां प्रतिबन्धादनुपलब्धिः । तस्मात् सुवर्ण तैजसमिति सिद्धम्’ ।

1T

नी. करणेति । तत्र विशेषणप्रयोजनं पूर्वोक्तरीत्या काम् । जलत्वजातिसिद्धि तु स्नेहजनकतावच्छेदकतयेति ध्येयम् । अन्यत्सर्वं पूर्वरीत्येति । नित्यस्यादिक जलशरीरादिलक्षणं च गन्धवत्त्वस्थाने शीतस्पर्शवत्त्वं निवेश्य पृथिवीनिरूपयो कुरी रा. स्वदशायां नियतान्वयज्ञानासम्भवेन कार्यकारणभावनिश्चयासम्भवादिति मात्र नू. प्रमाणाभावात् न तत्रातिव्याप्तिरिति भावः । अन्यत्सर्वमिति । नित्यत्वादिस्वरू

जलीयशरीरादीनां लक्षणं चेत्यर्थः । पूर्वरीत्या व्याख्येयमिति । पृथिव्या’ इवोह्य- मित्यर्थः । ननु जलशरीरसत्वे चक्षुषा कुतो न गृह्यत इत्यत आह । मूले वरुण लोक इति । तथा च दूरस्थत्वान प्रत्यक्षविषय इति भावः । न च तच्छरीरस्य अलवे मानाभाव इति वाच्यम् । जलत्वं शरीरसमवेतं स्वसमवेतत्व स्वसमवेतसमवेत त्योभयसम्बन्धेन परमाणुविशिष्टत्वे सति जातित्वात् पृथिवीत्ववत् इत्यनुमानस्यैव’ प्रमाणत्वात् । अनयैव दिशा तेजस्त्वादिजातेरपि शरीरवृत्तित्वमनुमेयम् । जलादिं-” शरीराणां ताल्वादिवाग्व्यापाराभावेऽपि पृथिवीत्वाभावेऽपि पार्थिवभागोपष्टम्भात् उप भोगक्षमत्वम् । जलादिसमवायिकारणकत्वात् जलत्वादिकमिति हृदयम् । तेजसी प. क्ष्यतावच्छेदकसम नियतत्वमिति लक्षणलक्षणमवधेयम् इति दिक् । ननु सप्रयो जनं हि लक्षणम् । प्रयोजनश्च व्यावृत्तिरेव । व्यवहारस्यान्यथासिद्धत्वाच्छन्द प्रयोग- पस्य व्यवहारस्य कण्ठताल्वादिव्यापारेणापि सम्भवात् । सयुक्तिकं चैतत् । आत्मा वारे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य इति श्रुत्या कृतात्मश्रवणस्य मनसः अहङ्कारबोध्यत्वेन []] सञ्चिदात्मनः इतर भिन्नत्वेनानुमितिः । मा च पूर्वोक्तासाधारण- धर्मसाध्येति व्यावृत्तेः मुख्यप्रयोजनतयाश्रितत्वेन सैव प्रयोजनमिति अवसीयते । न तु व्यवहारः अन्यथासिद्धत्वात् । न च आत्मनः इतरमित्रत्वेन अनुमितेर्मुख्यत्वे *” विभेदप्रतियोगी/तरपदार्थानां परस्परभेदानुमितेः मुख्यामिति वाच्यम् । यतुः देहेम- गुआपुअयोः परस्परं भेदविवेकशून्यानां दहनगुलापुजाविति निश्रय इत्र ‘इतरभेदः’ प्रतियोगिनां परस्परं भेदज्ञाने परस्परं निश्चयो न सम्भवति भावे व आत्मनः

Î

+५

[[१६२]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

G

नी. स्यार्थः । एवमप्यूह्यम् । मूले अबिन्धनमिति । अद्भिः इन्धनं दीपनं यस्तदित्य- र्थः । भुक्तस्येति । भुक्तस्यौदनादेः परिणामः परिपाकः, तत्र हेतुरित्यर्थः । आकरज- मिति । आकरः खनिः तत्र जातमित्यर्थः । सुवर्णस्य तैजसत्वं व्यवस्थापयितुं शङ्कते । रा. पार्थिवत्वानुपपत्तेरिति । सुवर्ण न पार्थिवं अत्यन्तानलसंयोगे सत्यनु च्छिद्यमा- लक्षणमाहेति । क्रमप्राप्तस्येत्यादिः । अत्र युत्पन्नविनष्टतेजस्यव्याप्तिवारणाय उष्ण- समानाधिकरणजलासमवेतजातिमत्त्वं उष्णस्पर्शवत्त्वमित्यनेन विवक्षणीयम् । एवमेव वायुलक्षणमा परिष्करणीयम् । अन्यथा उत्पन्नविनष्टवायावव्याप्तिरिति बोध्यम् । यथाश्रुतपरिष्कृततेजो लक्षणस्य जलादावतिव्याप्तिशङ्कामपि तत्रातिव्याप्तिसम्पादकप्रतीतेः परम्परासम्बन्धेन उष्णस्पर्शविषयकत्वव्यवस्थापनेन परिहरति । उष्णं जलमित्यादि- प्रतीतेरिति । आदिना उष्णो वायुः उष्णमयोगोलकमित्यादिप्रतीतेः महः । तेजस्सम्बन्धानुविधायित्वादिति । तेजोरूपोपाधिसंयोग सत्तानियतसत्ताकत्वा- दित्यर्थः । मातिव्याप्तिरिति । तथा च तादृशप्रतीतेः स्वोपाचिकत्वेन लोहितः स्फटिक इतिवत् स्वसमवायिसंयोगसम्बन्धेन उपाधिगतोष्णस्पर्शविषयत्वेनैव उपपत्तेः जलादौ समवायेनोष्णस्पर्शसाधकप्रमाणाभावेन न तत्रातिव्याप्तिरिति भावः । मूले विषयश्चतुर्विध इति । प्रकारचतुष्टयान्यतम विशिष्टस्तेजोविषय इत्यर्थः । भौमे- त्यादि । भूमौ भवं भौमं दिवि भवं दिव्यं उदरे भवं औदर्य आकरे जायत इत्या- करजं इति व्युत्पत्तिः बोध्या । भौमं दर्शयति । वह्नयादीति । आदिना प्रदीपादेः परिप्रहः । इदं तु काष्टतैलादिरूपपार्थिवेन्धनकमिति बोध्यम् । दिव्यं दर्शयति । अबिन्धनमित्यादि । दिव्यं विद्युदादि अबिन्धनमिति योजना । आपः धनं उद्दीपकं यस्येत्यर्थः । आदिना उल्काबडवानलपरिग्रहः । औदर्य दर्शयति । भुक्त- प्र. इतरभिभत्वेनानुमितिरेव नोत्पद्येत । तस्मात् व्यावृत्तेः लक्षणैकसाध्यतया लक्षणस्य व्यावृत्तिरेव प्रयोजनमित्येवं च व्यावहारिकस्य अतथात्वेनालक्ष्यतया तत्र चान्य- त्र चातिप्रसक्किं तत्समाधानश्चाह । *व्यावर्तकस्यैवेत्यादिना । एवकारेण व्यावहा रिकव्यवच्छेदः । लक्षणत्वे उक्त साधारणधर्मत्वस्य लक्षणत्व इत्यर्थः । यद्वा व्यावर्तकत्व- स्यैव लक्षणत्वव्यावर्तकस्यैव उक्तासाधारणधर्मत्वस्य लक्षणत्व इत्यर्थः । तथा च व्याव- हारिकस्यालक्ष्यतया तत्रातिव्याप्तिरिति भावः । व्यावृत्ताविति । अतिव्याप्ति- वारणाय तत्रित्वं धर्मविशेण देयमित्यन्वयः । व्यावर्तकस्य व्यावृत्तिघटिततया प्रथमोपस्थितत्वेन व्यावृत्तेः प्रथममुक्तिः । यद्यपि व्यावहारिकत्वेन उभयोः सङ्ग्रहः सम्भवति । तथापि कचिद्वद्यावृत्तेरपि व्यावृत्तिसाधकत्वात् एतन्मात्रस्फोरणाय पृथगुतिः । तथा च पृथिव्यां इतरत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदे सान्धिते सिषाधयि-

I

।

ps

}

[[4]]

a

[[1]]

[[१]]

[[1]]

↓

*+ अनयोर्मूलं १२१ पृष्ठे द्रष्टव्यम् ।

thanI

[[4]]

L

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

।

I

[[१६३]]

न

नो. दीपिकायां नन्विति । पार्थिवत्वसाधकं पीतत्वहेतुमुक्त्वा तैजसत्वाभावसाधकं हेतुमाह । गुरुत्वादिति । एतेन सुवर्णस्य तेजसः विजातीयरूपं स्वीक्रियते । ‘पीतं सुवर्ण’ इत्यधित प्रतीतिवलात् । एवं च तैजसत्वस्य निर्वाधतया पृथिवीत्वं न सिध्य- रा. नद्रवत्वाधिकरणत्वादित्यनुमानं पर्यवसितम् । अत्र च पूर्वोक्तहेतोः सत्प्रतिपक्षत्वेन नं. स्येति । भुक्तान्नादेः परिग्रहः । परिणामहेतुरिति । रक्तवसामांसमलधातुरूपेण निष्पतौ निमित्तकारणामित्यर्थः । जाठररूपमिति यावत् । आकरजं दर्शयति । आकर- जमिति । आकरः खनिः तत्र जातमित्यर्थः । सुवर्णादीति । आदिना रजतादि- परिग्रहः । तत्र सुवर्णस्य तैजसत्वं व्यवस्थापयितुं आदावाक्षिपति । दीपिकायां नव्वित्यादिना । पतित्वात गुरुत्वादिति । ननु पार्थिवत्वसाधने पीतत्वस्या- दुयन्त पार्थिवत्वव्यभिचारिगुरुत्वरूप हेत्वन्तरप्रणयने बीजाभाव इति चेत् अत्र प्राचः । गुरुन्यस्य हेत्वन्तरत्वसूचकवा कारायभावादेकमेव पीतत्वविशिष्टं गुरुत्वं हेतुरिति नोदोष इत्याहुः । तन । केवल गुरुत्वस्य व्यभिचारित्वात् तद्वारणाय तत्र रामवायघटित सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन पीतत्वविशेषणस्यावश्यकत्वे समवायसम्ब न्येन तस्यैव हेतुत्वौचित्येन विशेष्यदलस्य व्यर्थत्वात् । अन्यथा समवायघटि- तसामानाधिकरण्येन पृथिवीत्व विशिष्टद्रव्यत्वादेरपि गन्धानुमापकत्वापत्तेः । चेष्टापतिः । व्यर्थविशेष्यदलघटितार्थप्रतिपादकहेतुवाक्य घटितन्यायस्यासन्न्यायत्वेन मणिकारप्रभृतिभिः उपन्यस्तत्वेन कथकसम्प्रदायविरोधापत्तेः । प्राचीनैकदेशिनस्तु पीतस्थं पार्थिवत्वसाधकं, गुरुत्वं तु तेजोभिन्नत्वसाधकम् । न च द्वितीयानुमानं व्यर्थमिति वाच्यम् । परमतनिराकरणपूर्वकस्व सिद्धान्तकथनस्यावश्यकतया परा- भिमततेजस्त्वाभावसाधनाय तस्यावश्यकत्वादित्याहुः । तदसत्

तदसत् सुवर्णस्थ पार्थिवत्वसाधनेनैवार्थात् तैजसत्वाभावनिर्णये अनुमानान्तर प्रणयनवैयर्थ्यादुपस्थि- प. पया तेनापि तद्भेदसाधनं सम्भवतीति । ननु तर्हि नातिव्याप्तिनिर्णयः सम्भवति । सर्वत्रैव उक्तसम्भावनासत्त्वात् तथा चातिव्याप्तिसन्देहवारणाय विशेषणदानानीचि त्यात् ततो यत्रातिव्याप्तिनिर्णयः तादृशस्य लक्षणमाह । *अभिधेयत्वादाविति । आदिना प्रमेयत्वादिपरिग्रहः । तथा चाभिधेयत्वादीनामपि लक्ष्यताव दीभूत पदार्थत्वसमनियतत्वेनातिव्याप्तिरिति भावः । धर्मविशेषणमिति असाधा- रणेत्यादि । अत्र व्यावर्तकत्वं च व्यावृत्तिविषयकानुमितिजनक लिङ्गपरामर्शविषयत्वं बोम् । ननु इतरभेदो विशेषणं विशेष्यं वा । नाद्यः पृथिव्यां इतरभेद इति अमहापत्तेः । नान्त्यः इतरभेदवती पृथिवीति अनुमित्य सङ्ग्रहापत्तेः इति चे- नैषम् । पक्ष निश्रेदेश्यता निरूपितेतरभेदनिष्टविधेयताकानुमितिजनकेत्यादिविवक्षणात् । उभयत्रापि साध्ये विधेयताख्य विषयतायाः सत्त्वात् । अथैवमपि पक्षविशेषणकपरामर्श-

।

J JE

frana dementovM PA ENGLA

• मूलं १२१ पृष्ठे । ।

"

• मूलं १२६ पृष्ठे ।

।

'

1.१६४

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

pl

" "

तान्ति कस्यचिङ्क्रान्तिनिरस्ता । गुरुत्वस्याप्रत्यक्षत्वेन तथा वक्तुमशक्यत्वादिति दिक् । सुवर्णस्य पीतिमगुरुत्वाश्रयतोऽतिरिक्तत्वं व्यवस्थापयितुमनुमानेऽप्रयोजकशङ्कावारणाय कार्यकारणभावमनुकूलतर्क व्यवस्थापयति । अत्यन्तानलेति । सुवर्णस्येत्यादिः । परस्परविरोधान्न काप्यनुमितिरिति न सुवर्ण पार्थिवत्वव्यव छेदसिद्धिः । अतो न सुन- प्रीतत्वेन हेतुनैवाभयसाधनसम्भवाच्च । वस्तुतस्तु सुवर्ण पार्थिवमित्याद्यनुमाने सुवर्णत्वं न पक्षतावच्छेदकम् । तथा सति रजतस्य पक्षतावच्छेदकानाक्रान्ततथा छत्र पार्थिवत्वासिद्धिप्रसङ्गात् । तदर्थमनुमानान्तरप्रणयने गौरवाच्च । नापि रजतसा- धारणहिरण्यत्वं पक्षतावच्छेदकम् । तथा सति पक्षतावच्छेदकाश्रयरजते पीतत्वरूप- हेत्वभावेन भागासिद्धिप्रसङ्गात् । तस्मात् पार्थिवत्वसाधने ‘आक्षिप्तः न निर्भरः । सुव- णादौ पार्थिवत्वाभावस्य पूर्वं केनाप्यप्रतिपादितत्वेनानुक्तार्थोपक्षेपासम्भवात् । किन्तु साधारणप्रतिज्ञावाक्यप्रतिपाद्यतेजोभिन्नत्वसाधन एवं पूर्व सुवर्णादौ तेजसत्वस्य प्रन्थकृता प्रतिपादितत्वात् । तदसहमानस्याक्षेप सम्भवात् । अत एव तस्मात् सुवर्ण तैजसमिति सिद्धान्त उपसंहारोऽपि सङ्गच्छत । तथा च सुवर्णाच्छेदेन तजाभिन्नत्वसाधने पीतत्वरूप तो दुष्टत्वेऽपि हिरण्यत्वावच्छेशन तेजोभिन्नत्वसाधनं भागा सिद्धिग्रस्तत्वात् प्रीतत्वलितेन न सम्भवतीति गुरुत्वरूप हेत्वन्नरानुसरणामान्त प्रतिभाति । अत्र सुवर्ण तैजसं पृथिव्याद्यष्टकान्यत्वं सति द्रव्यत्वादिति परिशेषानु- मानेन सुवर्णस्य तैजसत्वं साधयितुं हेतुघटकविशेष्यासिद्धिसत्यन्तासिद्धि निराकरणाय पृथिव्यादिभिनत्वमपि साधनीयम् । तत्रापि द्रव्यत्वपृथिवीभिन्नत्वसाधकहेतोः स्वरूपा- सिद्धिशङ्कापरिहारायादावन्वयव्यतिरेको दर्शयति । अत्यन्तानलेति । विजातीयानि- संयोगसमय इत्यर्थः । घृतादात्रिति । आदिना जत्वादिपरिग्रहः । द्रवत्वनाश- दर्शनेनेति । द्रवत्वनाशस्य अनुभवसिद्धत्वेनेत्यर्थः । एतेन पार्थिवद्रवत्वनाशवि. विषयत्वं पक्ष विशेष्यकपरामर्शविषयत्वं वा । नायः इतरभेदव्यान्यगन्धवतीत्यादि परामर्श समुद्रापत्तेः । न द्वितीयः । इतरभेदव्याप्यगन्धः पृथिव्यामित दिपरामर्शी सङ्ग्रहापत्तेरिति चेन्न । तादृशानुमितिजनकपक्षानेष्टविषयतानिरूपितहेतुनिष्टविषयता- निरूपितव्याप्तिनिष्ठविषयताशालि लिङ्गपरामशत्वेनोभयसङ्ग्रहात् । न चैवमपि तादृशपरा- मुर्शविषयत्वस्य व्याप्त्यादावपि सत्त्वात् अतिप्रसक्तिरिति वाच्यम् । परामशय- पक्षनिष्ठविषयतानिरूपितत्वावच्छ्रितव्याप्तिनिष्ठविषयतानिरूपितविषयताश्रयत्वस्य वि- क्षितत्वात् । तादृशविषयता हेतुनिष्ठैवेति अन्यत्र विस्तरः । ननु व्यवहारो न दुप्रयोगः, किन्तु तज्जन्यतद्धर्भवति तद्धर्मप्रकारकनिर्णयः । स चासाधारणधर्मज्ञानं विना न सम्भवतीति तदपि तत्प्रयोजनमेवेत्यत आह । * व्यवहारस्यापीति । अपना व्यावृत्तः समुच्चयः । न देयमिति । उक्तस्थले अतिव्याप्तिवारणाय तत्त

1گو

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय- पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[१६५]]

नी. अनुमानप्रयोगस्त्वित्थमवसेयः सुवर्णमपार्थिवं असति प्रतिबन्धके अत्यन्तानलसंयोगे सति अनुच्यमानवत्वाधिकरणत्वात् यन्नैवं तत्रैवम् । यथा पृथिवी । जलमध्यस्थघृता- दो व्यभिचारवारणाय ’ असति प्रतिबन्धक ’ इति । अभिसंयोगासमानाधिकरण्णद्रवत्व- रा. र्णस्य तैजसत्वमित्य शकां निराकर्तुमाह । तस्मादिति । अयं भावः पूर्वोक्तहेतुभ्यां पी- नृ. जातीयतेजस्संयोगयो कार्यकारणभावग्राहकान्वय सहचारसत्वमाविष्कृतम् । जल मध्यस्थ इति । विजातीयाग्निसंयोगे सत्यपीति शेषः । नाशादर्शनेनेति । द्रवत्व- नाशस्यानुभवसिद्धत्वाभावेनेत्यर्थः । एतेन पृथिवीद्रवत्वनाशं प्रति द्रवद्रव्यान्तरस्य संयोगेन प्रतिबन्धकत्वमाविष्कृतम् । असति प्रतिबन्धक इति । प्रतिबन्धका- भावकाल इत्यर्थः । कार्यकारणभावावधारणादिति । अन्वयव्यतिरेकज्ञानसह - कृत प्रत्यक्षप्रमाणेनेत्यादिः । कार्यकारणभावस्य प्रत्यक्षात्मक निर्णयविषयत्वादित्यर्थः । तथा च पृथिवीनिष्ठदैशिकविशेषणता सम्बन्धेन द्रवत्वनाशं प्रति एककालावच्छेद्यं यत्समवायदेशिक विशेषणत्वोभयघटितं सामानाधिकरण्यं तेन सम्बन्धेन पृथिवीभिन्नद्रव- वध्यत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावविशिष्टविजातीयतेजस्संयोगस्य फलोपधायकत्वेन प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धत्वादिति समुदितवाक्यार्थः । पक्षे हेतुसत्त्वमुपपादयति । सुवर्ण- स्येति । पतिमाश्रयस्येत्यर्थः । अत्यन्ताग्निसंयोगे सतीति । समवायसं- बन्धन विजातीयामिसंयोगे सतीत्यर्थः । सतिसप्तम्याः एककालावच्छेथसामानाधि- करण्यमर्थः । तस्यस्तुच्छिद्यमानपदाथैकदेशनाशेऽन्वयः । अनुच्छिद्यमानवत्वा- धिकरणत्वेनेति । नाशाप्रतियोगिद्रवत्ववत्त्वनेत्यर्थः । न त्वधिकरणत्वस्यापि तच्छरीरे प्रवेशः व्यर्थत्वात् । किन्तु तादृशद्रवत्वस्य समवायेन हेतुत्वलाभायाधिकरण- स्वपदम् । पार्थिवत्वानुपपत्तेरिति । पीतिमाश्रयनिष्ठद्रवत्वनाशप्रतिबन्धकस्ये- त्यादिः । पृथिवीस्वरूपत्वासम्भवादित्यर्थः । तस्यापि पृथिवीस्वरूपत्वे विजातीयाभि- प. नित्यम् धर्मविशेषणं न देयमित्यनुषङ्गेण योजना बोध्या । अत्र व्यवहारस्यापि लक्ष- प्रयोजनत्वे इत्यधिकारादिना अस्त्ररसः सूचितः । न च तादृश निर्णयत्वस्य न जन्यतावच्छेदकत्वं अर्थसमाजग्रस्तत्वात् इत्यन्यत्र विस्तरः । ननु अभिधेयत्वादी- नो व्यावहारिकत्वेऽपि व्यावृत्तेः व्यावहारिकत्वाभावात्तत्रातिव्याप्तिस्तदवस्थेत्यत आह । *व्यावृत्तेरपोति । अपिना अभिषेयत्वादिसमुच्चयः । केचित्तु - व्यावर्तकस्यैव लक्ष- णत्वे इतरम्भदानुमितिजनकस्यैव लक्षणत्वेन व्यवहार्यत्वे लक्ष्यत्वेन व्यवहार्यं यत् तद्वयावर्तकमित्यान्यातम् । व्यावर्तकत्वं नाम इतरभेदानुमितिजनकत्वं, तल्लक्षण लक्षणस्य लक्ष्यतावच्छेदकमित्यायातम् । ननु इतरभेसनुमितिजनकत्वं नाम लक्ष्य वच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदावच्छिन्न प्रतियोगितामा तिजनकत्वं तावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिता कभेदाश्रयन्त्रितत्तद्धर्मावति कर्मदर्शन

Des

14 Aur Phen

• अस्य मूलं १२७ पृष्ठे द्रष्टव्यम् ।

CITY

‘‘१६६

f

++

गा।

१११ ।

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

JH

नोवृति घृतादौ व्यभिचारवारणाय अत्यन्तानलसंयोगे सतीति । द्रयद्रव्यान्त रसिद्धाविति । अत्यन्तानलसंयोगी प्रीतिमाश्रयः द्रवत्वनाशप्रतिबन्धकद्रवद्रव्या- न्तरसंयुक्तः अत्यन्तानलसंयेोगेऽप्यनुच्छिद्यमानवत्वाधिकरणले सान्त गुरुत्वाज्जलमध्य- तमगुरुत्वाश्रयस्य सुवर्णस्य पार्थिवत्यसिद्धावपि अत्यन्तानलसंयोग तदीयनाशादर्श-

संयोगेन तन्निद्रवत्वस्यापि नाशात् वाय्वादिवत् प्रीतिमाश्रयनिष्ठद्रवत्वनाशप्रतिबन्ध- कत्वानुपपत्तिरित्याशयः । तथा च विजातीयाग्निसंयोगविशिष्टपानिमाश्रयत्वावच्छि द्रवत्वनाशप्रतिबन्धकविजातीयद्रवद्रव्यसंयुक्तं एककालावच्छिन्न सामानाधिकरण्यसं- ‘बन्धेन विजातीयाभिसंयोगविशिष्टनाशाप्रतियोगिद्रवत्ववत्त्वात् जलमध्यस्थघृतवदि- ‘त्यनुमानात् पृथिवीभिन्नद्रव्यसिद्धिरिति भावः । अत्र यद्यपि द्रवत्वनाशप्रतिबन्धकद्रव्य- संयुकत्वमेव साध्यमुचितं सजातीयस्य प्रतिबन्धकत्वासम्भवात् वाम्वादेरिवाद्रवद्रव्य- प्रतिबन्धकत्वासम्भवाच्च । तथाप्युक्तार्थस्फोरणाय साध्यघटकद्रव्ये विजातीयत्व - ‘द्रवत्वयोर्निवेश इति ध्येयम् । उक्तार्थ उपसंहरति । तस्मादिति । निरुक्तलिनादित्यर्थः । पीतद्रव्यद्रवत्वनाशप्रतिबन्धकतयेति । प्रतिरूपसमवायिनि द्रवत्वनाशप्रति- “बन्धकतयेत्यर्थः । द्रवद्रव्यान्तर सिद्वाविति । वस्तुतः द्रवत्वाश्रयं पृथिवीभिनं च

[[1010]]

A

امرة

•

[[1]]

।

व्यं तदनुमितावित्यर्थः । एतेन परिशेषानुमाने विशेष्यासिद्धिः सत्यन्तघटक पृथिवी- भिन्नत्वासिद्धिव परास्ता । सत्यन्तघटक जल भिन्नत्वं साधयति । नैमित्तिकेति । * समवायेन नैमित्तिकद्रवत्ववत्त्वेनेत्यर्थः । नलत्वानुपपत्तेरिति । तथा च पीतरूपा- श्रयनिषद्रवत्वनाशप्रतिबन्धकद्रवद्रव्यं न जलं समवायेन नैमित्तिकद्रवत्ववस्वान् घृत- वदित्यनुमानात् जलभिनत्वसिद्धिरिति भावः । रूपवत्तयेति । रूपवत्तमापीत्यर्थः । अपना नैमित्तिकद्रवत्वं समुचीयते । वाय्वादिवत् रूपवद्भिद्मद्रव्यस्याप्रतिबन्धकत्वेन “तद्वदेतस्थापि प्रतिबन्धकत्वानुपपत्त्या रूपवत्त्व स्वीकारस्यावश्यकत्वादिति भावः । वाय्वादिष्वमन्तर्भावादिति । वाय्वादिस्वरूपत्वासम्भवादित्यर्थः । तथा तिजनकत्वं वा । नाद्यः पृथिवी पृथिवी भिन्नभिन्ना गन्धवत्त्वादित्यत्र पृथिवी भिन्नजला- दिनिष्टप्रतियोगितायां जलत्वादीनां अवच्छेदकत्वं न सम्भवति । तथा हि । पृथिवीभि- लषु सर्वत्र वर्तमानायां प्रतियोगितायां प्रत्येकं जलादिवृत्तिनाशज वादीनामवच्छेदक. त्वासम्भवात् । किन्तु पृथिवीत्वावच्छिन्नभेदस्य पृथिवीभिन्न सर्वत्र सत्त्वेन तस्यैवावले. दकत्वमङ्गीकार्यम् । एवं च पृथिवी पृथिवीभिन्नभिन्ना इत्याकार कानुमितेर्जायमानतया प्र- शिवाभिन्नभिन्ना वा न वेति सन्देहजननेऽपि जलादिभिन्ना वा न वेति सन्देहानिवृत्तेः । न द्वितीयः । जलादिभिन्ना वा न वेति सन्देहस्याजायमानत्वेऽपि अभिधेयत्वादावति- व्याप्तिकथनमसङ्गतमेव स्यात् । लक्ष्यतावच्छेदकपदार्थत्वावच्छिन्नभेदाप्रसिद्धया तदा- श्रयनिष्ठत तद्धर्मावच्छिन्नभेदानुमितिजनकत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकस्याप्रसिद्धया तदभाव- वति लक्षणसत्त्वादतिव्याप्तिरेवेति वक्तुमशक्यत्वात् । न च सामान्यतो लक्ष्यताव-

F

[[५१]]

Lthechapt

नीलकण्ठीय - रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

[[१६७]]

नी. स्थघृतादिवत् इत्यनुमानेन तत्सिद्धिद्रष्टव्या । जलादिकमादायार्थान्तर पर्यवसानं वार यति । नैमित्तिकेति । ननु उगस्पर्शभास्वररूपयोपलब्ध्यभावेन सुवर्णस्य तैर्ज सत्व-

[[५]]

ๆ

मनुपपत्रमित्यत आह । तस्येति । प्रतिबन्धादिति । दोषविश्वयेत्यादिः । रा. मेन तमाशप्रतिबन्धकं तदुपष्टम्भक विजातीयद्रव्यं अवश्यं कल्पनीयम् । तदेव तेजो- नृ. च तादृशद्रव्यं वायुत्याद्यवच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदषट्कवत् नैमित्तिकद्रवत्ववेत्त्रास् रूपवत्त्वाच घृतादिवत् इत्यबुमानात् तत्सिद्धिरिति भावः । यद्यप्येकेनैव नैसि त्तिकद्रवत्वलिङ्गेन जलवाप्यादिप्रतियोगिक भेद सप्तकसाधनसम्भवे रूपवस्वेन मोदषट्क- साधनमनुचितम् । तथापि रूपवत्त्वेन भेदषट्कसाधने दीपिकाकारस्य न निर्भरः । किन्तु अरूपिद्रव्यस्याप्रतिबन्धकत्वाद्रूपवत्त्वमप्यङ्गीकार्यमिति स्फोरणाय रूपवस्व हेतुना तत्साचितम् । असिद्धस्य हेतुत्वासम्भवेन तस्य हेतुत्वकथनेन सिद्धत्वलाभ सम्भवात् इत्याशयः । तैजसत्यसिद्धिरिति । प्रतिबन्धकद्रवद्रव्यस्येत्यादिः । निरुक्तप- रिशेषानुमानात् तैजसत्वसिद्धिरित्यर्थः । ननु तस्य तैजसत्वे तत्र उष्णस्पर्श- भास्वररूपयोः कुतो नोपलब्धिरत आह ।

। तस्येति । अथवा ननु प्रतिबन्धकद्रव्यं न तैजसं उष्णस्पर्शाभावात् भास्वररूपाभावाच घटादिवदिति प्रति पक्षानुमानसम्भवात् नोकानुमानात् तैजसत्वसिद्धिरिति आशङ्कां हेत्वोः स्वरूपा सिद्धत्वप्रदर्शनेन परिहरति । तस्येति । प्रतिबन्धकद्रव्यस्येत्यर्थः । उपष्टम्भकेति । अभिभावकेत्यर्थः । प्रतिबन्धादिति । अभिभूतत्वादित्यर्थः । अनुपलब्धिरिति । : प्रत्यक्षाविपयत्वभित्यर्थः । उपसंहरति । तस्मादिति । प्रतिबन्धकद्रव्यस्या उष्णस्पर्श- Terrarara बाधकाभावादित्यर्थः । तथा च प्रकृतत्वोः स्वरूपासिद्धत्नेन प्रति प्रक्षरूपत्वासम्भवात् निरुफानुमानात् तत्र तेजस्व सिद्धिः निराबाधेति भावः सुवर्ण तैजसमिति । तेजस्श्वेन निर्णतप्रतिबन्धकद्रव्यमेव सुवर्ण रजतं हिरण्य- मिति विशेषसामान्यशब्दः व्यवह्रियत इत्यर्थः । एतेन पूर्व तैजसत्व सिद्धिरित्यु- प. च्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिता कभेदाश्रयनिष्ठतत्तद्धर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदानुमिति -

जनकत्वस्य गम्यादी प्रसिद्धत्वात्तदभाववति लक्षणसत्त्वादतिव्याप्तिकथनं सङ्गतमेवेति

वाच्यम्। तथा सति तादृशेलक्ष्यतावच्छेदकता । वच्छेदकस्य गन्धनिष्टस्य जललक्षणीभूतशी- तस्पर्शे अभावात् तादृशलक्षण सत्त्वादतिव्याप्तेः सम्भवेन व्यावृत्तावभिधेयत्वादौ शीतस्प- शदौ अतिव्याप्तिः स्यात् । इतो ग्रन्थकृताऽभिधीयेत न च प्रकृतलक्ष्यतावच्छेदकावच्छिन्न- प्रतियोगिताकभेदाश्रयनिष्ठेतद्धर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदानुमापकत्वं तदिति विवक्ष- गाजललक्षणीभूतशीतस्पर्शीदेरे तादृशलक्ष्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वेन तत्रातिव्याप्त्यिसम्भवा नानुपपत्तिरिति वाच्यम् । लक्ष्यतावच्छेदकाभावज्ञानस्यातिव्याप्तिज्ञाने कारणत्वा लक्ष्य- सावच्छेदकाभावज्ञानं प्रति प्रतियोगिज्ञान विधया लक्ष्यतावच्छेदकज्ञानस्य कारणत्वात् । ‘‘प्रकृते’ ‘अभिधेयत्वादी पक्षतावच्छेदकपदार्थत्वावच्छिनदा प्रसिद्धा तद्घटितल-

।

।

Dim

ነ

1।

. १६९

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमम्बिता ।

भेदात्प्राणापानादिशब्दैः व्यवहियत इत्यर्थः । स्पर्शानुमेयो वायुः । तथा हि योऽयं वायौ वाति सति अनुष्णाशीतस्पर्श उपलभ्यते स क्वाच- हियोऽयं दाश्रितः गुणत्वाद्रूपवत् । न चास्य आश्रयः पृथिवी उद्भूतस्पर्शव-

। त्पार्थिवस्योद्भूतरूपवत्त्वनियमात् । न जलतेजसी अनुष्णाशीतस्पर्श- वत्त्वात् । न विभुचतुष्टयम् सर्वत्रोपलब्धिप्रसङ्गात् । न मनः परमाणुस्पर्शस्यातीन्द्रियत्वात् । तस्माद्यः प्रतीयमानस्पर्शाश्रयः स वायुः ( एव ) । ननु वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वात् घटवत् इति चेन्न । उद्भूतरूपस्योपाधित्वात् । ’ यत्र द्रव्यत्वे सति बहिरिन्द्रियजन्य- नी. हृदि प्राण इत्यादिकोशोक्तस्थानभेदादित्यर्थः । (मुखनासिकाभ्यां : निष्क्रमणप्रवेशना- रा. द्धिकद्रवत्वाभावात् । न वाय्वादिकं रूपवत्त्वात् । इत्यखिलार्थः । यद्यपि विजाती- नृ. किकविषयता सम्बन्धावच्छिन्न कार्य तानिरूपित कारणताशून्यत्वे सति स्पार्शननिष्ठलौकि कविषयता सम्बन्धावच्छिन कार्यतानिरूपितद्रव्यत्वसमानाधिकरणकारणतावत्त्वात् अङ्ग- समिसलिलशैत्याभिव्य अकब्य जनपवनवत् इत्यनुमानस्यैव प्रमाणत्वात् । अत्र घटादौ व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् । आत्मवारणाय विशेष्यम् । घ्राणाद्यपेक्षया त्वगिन्द्र- प. तत्रातिव्याप्तिकथनसम्भवेनैव सामजस्ये अभिषेयत्वादिस्थलान्तरातिव्याप्तिकथनं किम र्थमिति चेत्र । सत्यपि सिद्धसाधनदोषे अनुमित्सायां सत्यां पृथिव्यां इतरभेदेन इतरभेदस्य साधयितुं शक्यत्वा तस्ये तर मेदानुमापकत्वसम्भवेन लक्ष्यतावच्छेदका कान्त- त्वात् सामान्यतः इतरभेदं साध्यीकृत्य पृथिवीत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदाश्रयनिष्ठ- तत्तद्धर्मावच्छिन प्रतियोगिता कभेदकूटवत्त्वेन पृथिव्यामितरभेदसाधनसम्भवेन तस्येतर - भेदानुमापकत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वसम्भवाद्वा रात्रातिव्याप्तिर्मायातीत्य स्वर सं हृदि निधाय अभिषेयत्वादावतिव्याप्तिकथनं कृतमिति ध्येयम् । तत्रातिव्याप्तिवारणाय केवलान्वयिभिनत्वं विशेषणं देयम् । ननु कथमभिषेषत्वादावतिव्याप्तिः घटः घटपटोभयभदवान् अभिधेयत्वादित्यादौ अभिधेयत्वादेर्निरुकोभयत्वरूपव्यासज्य- वृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिता कभेदानुमापकत्वरूपव्यावर्तकत्वस्य सत्त्वात् न च तद्धर्मावच्छिनलक्षणत्वे तद्धर्मावच्छित्रेतरभेदानुमित्तिजनकत्वमिति वाच्यम् 1 तथा व अपदार्थत्वावच्छित सन्द्धया तद्घटितस्य तत्रासम्भव इति वाच्यम् । तथा सति तद्धर्मावचिछतरभेदानुमितिजनकत्वरूप लक्षणलक्षणलक्ष्यितावच्छेदका प्रसिद्धधा न वेष्टापत्तिः । लक्ष्यतावच्छेदकाभाववति लक्षण त्तित्वस्यैव। तिव्याप्तित्वात् । तस्मा- सामान्यतो भेदानुमितिजनकत्वस्यैव तत्वमास्थेयम् । तथा च कथमभिधेयत्वा- दीनामलक्ष्यरवोपवर्णनम् । न च व्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिनत्र तियोगिता कभेदानुमाप-

॥

[[१७०]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

भ

pr

JJ KIT

नी. प्राणः । मलादीनामथो नयनात् अपानः । माहारेषु प्राकार्थं वहे : समुन्नयनात् रा. यद्रव्यस्य रूपं न प्रत्यक्षसिद्धं शुक्कभास्वराननुभवात् परकीयरूपेण तत्प्रत्यक्षा- नृ. यस्याश्रयवैलक्षण्यमाह । सर्वशरीरवृत्तीति । शरीरनिरूपित देश विशेपानत्रच्छिन्न- वृत्तिताश्रयमित्यर्थः । शरीरत्वव्यापकमिति यावत् । नखदन्तोम्नां शरीरो– त्पत्त्यनन्तरकालीनोत्पत्तिमत्त्वस्यागमसिद्धत्वात् न व्यापकत्व भङ्गः । ननु भाष्यादौ शरीरेन्द्रियविषयप्राणभेदेन वायौ चातुर्विध्यप्रतिपादनात् अत्र वैविध्येन विभजने बीजाभावः प्राणस्यातिरिक्तद्रव्यत्वापत्तिश्चेत्यत आह । शरीरेति । यः वृक्षादिकम्पनहेतुः स एव शरीरान्त सञ्चारी चेत् प्राणशब्देन व्यवह्नियत इत्यर्थः । तथा च विषयत्वस्य सर्वसाधारणतया विषयत्वेनाङ्गीकृतवृक्षादिक- म्पन हेतुभूत वायोरेव स्थानभेदेन प्राणशब्देन व्यवह्रियमाणतया विषयत्वेनापि विभाग• सम्भवतीत्याशयेन चैविध्यं उक्तम् । अत एव नातिरिक्तद्रव्यत्वापत्तिश्चेति भावः । स चैकोऽपीति । शरीरान्तरसञ्चारी प्राणशब्दवाच्यः लाघवात् एकोऽपि सन् इत्यर्थः । उपाधिभेदादिति । कोशप्रतिपाद्यहृदादिरूपस्थानभेदात् क्रियाभेदाचेत्यर्थः । तथा हि हृदि वृत्तित्वात् मुखनासिकाभ्यां निष्क्रमणात् प्रवेशाश्च प्राण इत्युच्यते । गुदस्था- नवृत्तित्वात् मलादीनां अधोनयनाच्च अपानशब्देन व्यवह्रियते । नाभिवृत्तित्वात् भुक्तस्त्र पाकार्थं वह्नेः समुन्नयनाच्च समान इत्युच्यते । कर्णदेशस्थितत्वात् ऊर्ध्वनयनाश्च प. कत्वमेव तत्त्वमिति वाच्यम् । तथापि घटभेदपटभेदान्यतरत्वावच्छिन्नानुमितिजनक त्वरूपान्यतरस्य तत्राक्षतेः । अनुमित्सादशायां व्यावृत्तेरपि स्वानुमितिजनकत्वं सम्भवतीति पूर्वमुक्तत्वात् । स्वेतरभेदानुमितिजनकत्वविवक्षणेऽपि इदं जलभित्र जलादित्रयोदशभिन्नत्वादिति रीत्या पृथिवीनिष्ठजलादिव्यावृत्तेरपि जलभेदात्मकभेद- विशेषानुमापकत्वादिति चेदुच्यते । भेदानुमापकत्वं अखण्डभेदव्यक्त्यनुमापकत्वम् । प्रतियोग्यत्र तिभेदवृत्त्यनुमापकत्वमिति यावत् । अनुमापकत्वं अनुमेयतावच्छेदक रूपावच्छिन्नभेदप्रतियोगिप्रतियोगि कावृत्तिरूपावच्छिन्नतन्निरूपितव्याप्त्यादिमत्वम् । एवं च अभिधेयत्वादेः उभयभेदव्यत्यनुमापकत्वेऽपि प्रतियोग्यवृत्तिभेदवत्यनुमा- पकत्वाभावादव्यावर्तकत्वोपपत्तिः । जलादिभेदस्य प्रत्येकजलभेदाद्यनुमापकत्वेऽ- पि प्रत्येकभेदप्रतियोगिजलप्रतियोगिकवृत्तिनैकजलादिभेदत्वेन रूपेण तदनुमापक- त्वादव्यावर्तकत्वोपपत्तिः । पृथिवीत्वादेस्तु पृथीवत्वत्वेनैव जलादिभेदानुमापकत्वात् लक्ष्यतावच्छेदकवत्त्वोपपत्तिः । अथ पृथिवीत्वगन्धत्वादेरनुमेय भूतजलादिभेदप्रतियो गिपृथिवीत्वाभावादिप्रतियोगि पृथिवीत्वादिवृत्तित्वेन पृथिवीत्वादेरपि कथं व्यावर्तकत्वो- पपत्तिः । 1. प्रतियोगित्वाद्यघटितरूपेणानुमापकत्वो को जलादिभेदस्यापि इदं जलभिन्नं तद्यक्तिमत्त्वादिति रीत्यानुमापकत्वेन कथं तस्याव्यावर्तकत्वोपपतिः । आकाशाभावतद्भेदान्यतरत्वावच्छिन्नानुमापकत्वेनाभिधेयत्वादेर्व्यावर्तकत्वोपपत्तेः प्रतिनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहाय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

"

highter

..

[[५]]

[[१७१]]

नी. समानः । ऊर्ध्वभयनात् उदानः । नाडीमुखेषु वितननात् व्यानः । ) स्वमतं दर्श रा. स्युपगमात् । तथा च रूपवत्त्व एवं मानाभावेन रूपवत्त्वात् न वाय्वादिकमित्यः नू. उदान इत्युच्यते । सर्वशरीरवृत्तित्वात् सर्वनाडिषु प्रवेशनाच्च व्यान इत्युच्यत इति । ननु वायाँ प्रमाणाभावात् तस्य लक्षणादिकरणमयुक्तमित्याशङ्कां प्रमाणप्रदर्शनेन परिहरति । दीपिकार्या स्पर्शानुमेयो वायुरिति । तथा च महत्त्वोद्भूतरूप- वद्दृव्यसंयोगासमानकालीन प्रत्यक्षविषयस्पर्शः पृथिव्यायष्टद्रव्यातिरिक्तद्रव्यसमवेतः पृ- थिव्याद्यष्टद्रव्यासमवेतत्वं सति द्रव्यसमवेतत्वात् इति परिशेषानुमानात् पृथि व्याद्यद्रव्यातिरिक्त वायुनामकनवमद्रव्यसिद्ध्या नोक्तशङ्केति भावः । निरुक्त- हती विशेष्यसिद्धिं विशेषणासिद्धिं वारयितुं तत्साधयति । तथा हीति । वाय वाति सति वायुसंयोगे सतीत्यर्थः । अवभासत इति । प्रत्यक्षविषय इत्यर्थः । तथा च वायुसंयोगसमानकालीन प्रत्यक्षविषय इत्यर्थः फलितः । ननु पसाप्रसिद्धिः वायुमानात् पूर्वं वस्यासिद्धत्वेन तद्वटितस्य तस्य सुतरामप्रसिद्ध- स्वादिति चेन्न । वाय वातीत्यस्य महत्वोद्भूतरूपवद्द्रव्यसंयोगे सतीत्यत्र तात्पर्यात् । तथा व महत्वोद्भूतरूपवद्द्रव्यसंयोगासमानकालीन प्रत्यक्षविषयस्पर्शस्य पक्षत्वला- भागान्तानुपपतिरिति भावः । कचिदाश्रित इति । द्रव्यसमवेत इत्यर्थः । रूपवदिति । अनेन विशेध्यासिद्धिः परिहता । सत्यन्तासिद्धिं क्रमेण परिहरति । प. योग्यतित्वस्यापि तत्रासत्वात् । न च भेदत्वावच्छिन्नानुमितिजनकत्वस्यैवामु- मापकत्वस्योत्वान दोष इति वाच्यम् । तर्हि fिree भेदभेदान्यतरत्वस्यैव अनुमेयतावच्छेदकत्वेन भेदत्वस्थ तथात्वात् भेदप्रतिगोग्य वृत्तित्व विशेषणवैयर्थ्यापत्तेः निविवक्षाङ्गीकारे पृथिवीत्वादेः अव्यावर्तकत्वोपपत्तेश्चेति चेन्न । अनुमेयतावच्छे- दकरूपावच्छ्त्रिभेदप्रतियोगिनिष्ठतादात्म्यसम्बन्धावच्छ्त्रि प्रतियोगि कावृत्तिरूपावच्छि अतभिरूपितव्याप्त्यादिमत्वस्यैव व्यावर्तकत्वोपगमे पृथिवीत्वादेः व्यावर्तकत्वो- पपतिः । तथा हि पृथिवीत्वाभावाभावात्मकपृथिवीत्वस्य तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन- तियोगिकत्वाभावेन लादृशप्रतियोगि कावृतिपृथिवीत्वत्वावच्छिन्नत्वाद्वयावर्तकत्वोपपत्तिः । एवं व्यावृत्तेरपि अव्यावर्तकत्वोपपत्तिश्च जलादित्रयोदशभेदकूटस्य तत्तत्तादात्म्यादि- सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगि प्रतियोगिकतव्या तद्वृत्तिरूपावच्छिन्नत्वात् । न चैवं तद्धर्म- तदवच्छिन्नात्यन्ताभावान्योन्याभावयोः उभयत्वेन व्यावर्तकता न स्यादिति वाच्यम् । इष्टापत्तेः सम्भवत्युभयोरन्यतरस्य हेतुत्वे उभयोरुभयत्वेनातथात्वात् उभयोरपि तथात्वे च निग्रहस्थानादिति न किञ्चित् एतदिति वदन्ति । द्रव्यलक्षण- स्य अव्यामिमाशङ्कते । नन्विति । परिहरति । नेति । केचित्तु द्रव्यत्वं गुणवत्वं वा द्रव्यसामान्यलक्षणमित्यत्र दीपिकाकारण आद्यक्षणविशिष्टे उत्पन्नविनष्टे घटेऽव्याप्ति- मनिभाय तन्निराकरणाय गुणसमानाधिकरणसत्ताभिनजातिमत्वं इति विवक्षितम् ।5

A

[[१७२]]

W

maha

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

H

[[14]]

नी यति । स्पर्शानुमेय इति । अस्य उपलभ्यमानस्पर्शस्य आश्रयः पृथिवी

T

. रा. सङ्गतम् । तत्रापि घृतादिस्थले रूपवत एव द्रव्यस्य द्रवत्वनाशप्रतिबन्धकतायाः कुप्त- नृ. न चेति । अस्येति । सादृशस्पर्शस्य इत्यर्थः । पृथिव्याश्रय इति । पृथिव्य -

धिकरणमित्यर्थः । तथा च स्पर्शः पृथिव्यसमवेत इति फलितार्थः । उद्भूतरूप- र्शवत्पार्थिवस्येति । अत्रोद्भूतत्वं लौकिकविषयतावत्त्वरूपमेव लाघवात् ग्राह्यम् । एवमग्रेऽपि । स्पर्शवतः घ्राणादेः उद्भूतरूपवत्त्वाभावात् नियमभङ्गवारणाय उद्भूत- त्वं स्पर्शविशेषणम् । तत्रैव तादृशद्रव्यत्वादिमति व्यभिचारवारणाय स्पर्शपदम् । तादृशस्पर्शवति भर्जनकपालस्थवस्यादौ तद्वारणाय पृथिवीपदम् । उद्भूतरूपव- त्वनियमादिति । उद्भूतरूपवत्तायाः आवश्यकत्वादित्यर्थः । उद्भूतरूपे समवाय- घटितसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन उद्भूत स्पर्शविशिष्टपृथिवीत्वनिरूपित व्यापकतायाः अ- न्वयव्यतिरेकसहचारज्ञानसह कृत प्रत्यक्षप्रमाणकरणकप्रमितिविषयत्वादिति फलितार्थः। तथा च व्यापकाभावात् व्याप्याभावानुमितेः प्रामाणिकतया प्रकृते निरुक्तस्पर्शाधि ६. रणं उद्भूतस्पर्शविशिष्टपृथिवीत्वाभाववत् उद्भूतरूपाभावात् रूपवदित्यनुमानात् विशेषणवत्तया निर्णीत पक्षे व्यापकतावच्छेदकपृथिवीत्वाभावत्वेनैव तस्य सिद्धेः निष्प्रत्यूहत्वादिति भावः । ननु उद्भूतरूपस्योद्भूतस्पर्शविशिष्टपृथिवीत्वव्यापकत्वे निर्णीते विशिष्टरूपस्य केवलरूपानतिरेकितया केवलरूपेऽपि व्यापकत्वनिर्णयसम्भवात्

प. तदसङ्गतम् तत्राद्यक्षणविशिष्टघटस्थलीयाव्यातेः गुणाधिकरणत्वविवक्षणेन

वारयितुं शक्यत्वात् । उत्पन्नविनष्टघटेऽव्याप्तिकथनं शशविषाणेन कण्डूविनोदनं अनु- करोति । तथा हि तादृशघटनाशः कपालनाशात् कपालद्वयसंयोगनाशाद्वा । नायः नश्यतः कपालस्य घटोत्पादकत्वासम्भवात् । नान्तिमः पक्षः । तथा हि घटारम्भकसंयोगनाशक विभागजनिका क्रिया तदारम्भकसंयोगजनक क्रियानाशोत्तरं १. तव्या । क्रियायाः क्रियाविरोधित्वात् । सा च घटारम्भकसंयोगपर्यन्तं नश्यति । क्रियायाः स्वजन् संयोगनाश्यत्वनियमात् । हन्तैवं उभयकर्मजस्थल एवेयं रीतिः । न तु इतर कर्मजन्यसंयोगस्थले । तथा हि एकस्मिन् कपाले आरम्भकसंयोगजनिका

• क्रिया अन्यस्मिन् कपाले तन्नाशक्रियेत्युक्तौ न यनुपपत्तिरिति चेत् भ्रान्तोऽसि । किमेकस्मिन् आरम्भकसंयोगजनकक्रियेत्त्पत्तिका एव अन्यस्मिन् तन्नाशजनकक्रियो- त्पद्यते किं वा तज्जन्यविभागकाले उत तज्जन्यपूर्वसंयोगनाशकाले आहोस्वित् आरम्भकसंयोगोत्पत्तिकाले । नाद्यः द्वितीयक्षणे तस्याः तूष्णीभावापत्तेः । तथा विभज्यत इति चेत् कुतोऽबधेः । कपालादिति चेत् सम्यगुक्तं हि विभज्यत इति न्यायात् । इतरस्मात् अनारम्भकसंयोगवतः देशादिति चेत् तर्हि तेन विभागमानारम्भकसंयोग एव नाशनीय. । नत्वारम्भकसंयोगः । नापि द्वितीयः । “उक्तयुक्तेः । अत एव न तृतीयोऽपि । तुरीयस्तु स्यात् तदस्तु नोद्देश्यसिद्धिः ।

L

}

[[7]]

*नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

ab

.

[[१७३]]

नी. न चेत्यन्वयः । चतुष्टयमिति । इदमाकाशादिप्रत्येकभेदसाधनाभिप्रायेण । रा. त्वात् नीरूपाकाशवाय्वादीनां सम्बन्धसत्त्वे द्रवत्वनाशदर्शनाश्च देवत्वनाशप्रति- नृ. व्यापकदळे उद्भूतत्थविशेषणं, व्यर्थम् । एवं केवलस्पर्शविशिष्टपृथिवीत्वव्यापकताया अपि रूपे सम्भवात् व्याप्यदलेऽपि उद्भूतत्वविशेषणं व्यर्थमिति चेन्न । अतीन्द्रियसाधा- रणरूपत्वावच्छिन्नप्रत्यक्षतः उद्भूतस्पर्शविशिष्टपृथिवीत्वव्यापकताया निर्णयासम्भवेन रूपं तादृशपृथिवीत्वव्यापकं तादृशपृथिवीत्वव्यापकीभूतरूपव्यापकत्वात् द्रव्यत्ववदि- त्यनुमानेनैव केवलरूपे तद्वयापकताग्रहो वाच्यः । एवं च निरुक्तानुमानात् पूर्वमुद्भूत- रूपे प्रात्यक्षिकनिरुक्तव्यापकताग्रहस्यावश्यकतया तत एव प्रकृतार्थसिद्धेः तदर्थ केवल- रूपे निरुक्तव्यापकतानुमानं निष्प्रयोजनमित्याशयेन इदमेषाभिहितम् । एवगुद्भूतरूपे केवलस्पर्श विशिष्टपृथिवीत्वव्यापकतायाः वाधितत्वेन स्पर्शे उद्भूतत्वनिवेशनम् एवं दलद्वये उद्भूतत्वानुपादाने केवलरूपे केवलस्पर्शविशिष्टपृथिवीत्वव्यापकतायाः प्रत्यक्षतो महासम्भवात् अनुमानस्याप्रयोजकशङ्काकवलितत्वेनासाधकत्वाच्च । तस्माद्दलद्वयेऽपि तादृशविशेषणं आवश्यकम् । न चोद्भूतरूपे केवल पृथिवीत्वनिरूपितव्यापकता अपि प्रत्यक्षतो ग्रहसम्भवात् तदभावेन पृथिवीत्वाभावसाधनसम्भवान्च व्याप्यदले उद्धृत- स्पर्श वैशिष्टयनिवेशनं व्यर्थमिति वाच्यम् । उत्पन्नविनष्टघटाद्यन्तर्भावेन व्यभिचारेण उद्भूतरूपस्य पृथिवीत्वाव्यापकत्वात् । तस्माद्वयाप्यदले तादृशविशेषणमावश्यकमिति प. नन्वस्तु आरम्भकसंयोगोत्पत्तिकाल एव इतरकपाले तनाशकियोत्पत्तिः तज्जन्यविभा- गकाले प्रतिबन्धकवशात् यत्र न घटोत्पत्तिः आरम्भकसंयोगनाशकाले तु घटोत्पत्तिः । पूर्वेक्षण आरम्भकसंयोगगत्त्वात् तत्रैवोद्देश्य सिद्धिरिति वेन । कपालद्रये सत्यविळ- म्बेन घटोत्पत्तेरेव आनुभविकतथा तत्कालीनघटप्रतिबन्धकस्यैवालीकत्वात् । किं बहुना असमवायिकारस्य कार्यकालवृत्तितयापि हेतुत्वं सकलतान्त्रिकमतसिद्धमिति उत्प नविनष्टघटोsप्रसिद्ध इति वदन्ति । ननु समवायेन गुणाधिकरणत्यविवक्षणेन आव- क्षणविशिष्टघटे नाव्याप्तिरित्यत आह । उत्पन्नविनष्टधटेति । ननु यो घटः प्रथम- क्षणे उत्पन्नः द्वितीयक्षणे व नष्टः स उत्पन्नविनष्टघट इति वक्तव्यम् । तत्तु न सङ्गच्छते । . नैयायिकः द्वितीयक्षणवृत्तिध्वंसप्रति योगिक्षणिक पदार्थानङ्गीकारेण तस्यालीकत्वात् तद- जीकारे व बौद्ध मतप्रवेशापत्तेः । न च तृतीयक्षणवृत्तिध्वंस प्रतियोगित्वरूपक्षणिकत्ववादिनै- यायिक मतानुसारेण स्वोत्पत्तितृतीयक्षणविशिष्टघटस्यैव उत्पन्नविनष्टघटत्वानो कदोष इति वाच्यम् । तथा सति द्वितीयक्षणे रूपादिगुणस्य उत्पतिसम्भवेन अव्याप्त्यभिधाना- सातत्यापत्तेः । न च आमनिक्षिप्तघटे विजातीयाग्निसंयोगेन द्रथणुकादिक्रमेण नष्ट पुमश्च विजातीयामिसंयोगेन द्वयणुकादिक्रमेण उत्पन्ने तत्र घटोत्पत्तिक्षणे कपाले विल- क्षणामिसंयोगे नाश सति न घटोत्पत्तिक्षणे कपालनाशेन तेन घटोत्पत्तिद्वितीयक्षणे रूपादिगुणोत्पत्त्य सम्भवात् अत्राव्याप्तिकथनं सङ्गतमेवेति वाच्यम् । तथापि तत्र निरु-

।१७४

[[4]]

HUM

नर्कसङ्ग्रहदीपिका

AMBAL.

नी. सर्वत्रोपलब्धिप्रसङ्गादिति । स्पर्शस्येत्यादिः । आकाशादानां विभुत्वादिति रा. बन्धकतयैव विजातीयद्रव्यस्य रूपवत्त्वमवश्यमभ्युपेयमिति भावः । ननु तस्य रूपव- नृ. दिक् । म जलतेजसी इति । तादृशस्पर्शस्याश्रयः न जलं न वा तेजः इत्यर्थः । निरुक्तस्पर्शाधिकरणं जलत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदते जस्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक भेदोभयवदिति फलितार्थः । तत्र हेतुमाह । अनुष्णाशीतस्पर्शवत्त्वादिति । अनुष्णाशीतवत्त्वादित्यर्थः । न तु स्पर्शत्वस्यापि हेतौ प्रवेशः व्यर्थत्वात् । किन्त्वनुष्णाशीतत्वं स्पर्शत्वव्याप्यजातिविशेषः इति स्फुटप्रतिपत्त्यर्थ तनिवेश इति बोध्यम् । अत्राद्भूतरूपे उद्भूतस्पर्शविशिष्टपृथिवीत्वव्यापकत्व वत्तादृशस्पर्शविशिष्टजल- त्वादिव्यापकत्वं वाय्वानीतजलतेजोभागान्तर्भावेन व्यभिचारात् न सम्भवतीत्युद्भूत- रूपाभावहेतुना निरुक्तभेदद्वय साधनासम्भवात् हेत्वन्तरानुसरणमिति बोध्यम् । न विभु चतुष्टयमिति । तादृशस्पर्शाधिकरणं विभुचतुष्टयं नेत्यर्थः। तादशस्पर्शः आकाशाचात्मा- न्तान्यतमसमवेतत्वाभाववानित्यर्थः । अत्र गृहादिप्रविष्टशरीरावच्छेद्य प्रत्यक्ष निरूपितल किकविषयताशून्यत्वे सति विशेषगुणत्वात् घटादिरूपवदिति महान्तहेतुः पूरणीयः। कालादिपरिमाणे व्यभिचारवारणाय हेतौ विशेष्यदलम् । शब्दादौ व्यभिचारवा रणाय सत्यन्तदलमिति बोध्यम् । निरुक्तहेतौ व्यभिचारशङ्कानिवर्तकानुकूल- ष. तयुक्तया रूपाद्युत्पत्त्यसम्भवेऽपि उत्पत्तिकालावच्छेदेन गगनादिसंयाङ्गजनने बाधका- भावानू । न च कार्यस्य कारणानन्तरभावितया समवार्थिकारणाभावेन तदसम्भव इति वाच्यम् । आकाशस्यैव तथात्वात् तस्य सत्त्वात् । न च संयोगोत्पत्ति प्रति यावत्स- मवायिकारणस्य अपेक्षितत्वात् अन्यथा घटविरहेsपि संयोगोत्पत्त्या पततीव्याप्तिरिति वाच्यम् । अस्तु वा द्वितीयादिक्षणावच्छेदेन गगनसंयोगादिननने बाधकाभावादिति चेन्न । संयोगजसंयोगातिरिक्तसंयोगस्य क्रियाजन्यत्वनियमेन तत्रोत्पन्नविनष्टद्वितीय- क्षगे क्रियायाः यथाकथञ्चनसम्भवाद्वा विनाशकारणसामग्रीसान्निध्यात्मकप्रतिबन्धक- सद्भावाद्वा तत्र गगनादिसंयोगजननासम्भवेन अव्याप्त्यभिधानमित्याशङ्कय परिहरति । गुणसमानाधिकरणेति । सत्ताजातिमादाय गुणादावतिव्याप्तिवारणाय सत्ताभि नेति । सत्ताभिन्नगुणत्वादिजातिमादाय गुणादावतिव्याप्तिकारणाय गुणसमानाधिकरण ति । द्रव्यगुणान्यतरत्वमादाय गुणादावतिव्याप्तिवारणाय जातिपदम् । समवायेन ता- दृराजातिमत्त्वं बोध्यम् । तेन न कालिक विशेषणतया गुणादावतिव्याप्तिः । ननु तादृश जातिः द्रव्यत्वमेव तथा च चक्रगत्या द्रव्यत्वजातिमत्त्वमेव उतं स्यात् । भक्षितेsपि लशुने न शान्तो व्याधिरिति न्यायेन इतरभेदानुमाने हेतुपक्षतावच्छेदकयो अभेदेन दोषः स्यादिति चेन्न । आकारभेदेन उभयरूपत्वसम्भवान् द्रव्यत्वाकारेण पक्षतावच्छेद- कत्वं गुणसमानाधिकरणसत्ताभिन्नजातिमत्त्वाकारेण हेतुत्वादिति नोकदोषः । गुणान्वि

"

A

ariaafararaaर्थः । तेन निर्विकल्पक न व्यभिचारः ।

WJ

“नीलकण्टीय रामरुद्रीय नृसिंहीय पट्टाभिरामीयसमन्विता ।

·

[[१७५]]

#

नो भावः । प्रत्यक्षः बहिरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयः । अनुद्भूतस्पर्शाश्रये त्वगिन्द्रिये रा. त्वं कथं न प्रत्यक्षभत आह । उपष्टम्भकेति । अभिभवेति । स्वप्रत्यक्षप्रतिबन्धा- नृ. तर्कमाह । सर्वत्रेति । स स्पर्शो यदि आकाशाद्यात्मान्तान्यतमसमवेतविशेष- તુવર્ધમા

गुणः स्यात् तदेत्यादिः । गुहादिप्रविष्टशरीराद्यवच्छेद्य प्रत्यक्ष निरूपित लौकिक विषयता- वान् स्यादित्यर्थः । तथा च शब्दज्ञानादेः तादृशविशेषगुणत्वात् सकलसामग्रीसत्वे यथा तादृशलौकिकविषयतावत्वं तथा तादृशस्पर्शस्यापि त्वक्संयुक्ताकाशादिसमवाय- सन्निकर्षवलात् तादृशलौकिकविषयतापत्या अनुभवविरोधात् इष्टापत्यसम्भवेनानिष्ट- प्रसञ्जनात्मक सत्तत् व्यभिचारशङ्कानिरासे सत्युक्तानुमानात् तादृशान्य तमसमवेतत्वा- मावसिद्धिर्निष्प्रत्यूहेति भावः । न मन इति । तादृशस्पर्शाधिकरणं मनोभिन्नमित्यर्थः । मनस्ममत्रेतत्वामाववानिति फलितार्थः । अत्र लौकिक विषयतावत्त्वात् घटरूपवदिति सदृष्टान्तहेतुः पूरणीयः । उक्तानुमाने व्यभिचारशङ्कानिरासकतर्कमाह । परमाणु- स्पर्शस्थेति । अत्र स्पर्शपदं गुणकर्मोपलक्षकम् । तथा च परमाणुसमवेतगुणादेरि-

। त्यर्थः । अतीन्द्रियत्वादिति । लौकिकविषयताशून्यत्वादित्यर्थः । तथा च द्रव्य- समवेतवृतिलौकिकविषयतां प्रति समवायघटितसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन महत्त्वस्य प्रयोजकतया परमाणुषु महत्त्वाभावात् तत्समवेतगुणादिषु तादृशसम्बन्धेन महत्त्वा भावात् यथा लौकिकविषयत्वाभावः तथा तादृशस्पर्शस्यापि मनस्समवेतत्वेन मनसो प. भजत इति । गुणत्वीयच्छिन्न विशेष्यकावान्तरधर्मप्रकारकज्ञानानुकूलव्यापारानुकूलकृ- व्याश्रय इत्यर्थः । ननु सामान्यलक्षणमनभित्राय विभागकरणे न्यूनता स्यादित्यतः सामान्यलक्षणमाह । द्रव्येति । द्रव्यकर्मसामान्यादिष्वतिव्याप्तिवारणाय कमेण दलत्रयम् । द्वषणुक भिम्ननिष्प्रनिरूपित सभवाय प्रतियोगिवृत्तिपदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वं गुणलक्षणमिति ध्येयम् । लाघवादाह । गुणत्वजातिमत्त्वेति । कर्म विभजत इति । क्रमप्राप्तत्वादिति शेषः । तलक्षणमाह । संयोगेति । संयोगस्यापि संयोगजसंयोगास-

● मवायिकारणत्वात् तत्रातिव्याप्तिवारणाय संयोग भिन्नति । द्रव्यादिवारणाय विशेष्यम् । गुणान्तरेऽतिव्याप्तिकारणाय विशेष्यदळघटकसंयोगपदम् । अस्यामः । संयोगा- समवायिकारणमित्यत्र असमवायिपदं निरर्थकम् । तथा संयोगनिष्ठकार्यतानिरू- पित्तकारणतावत्त्वं लक्षणम् । ननु कार्यत्वावच्छिन्नं प्रति कालादेः कारणतया संयोग- स्यापि कार्यत्वावच्छिन्नान्तः पातित्वात् ( श्रीगन्धर्वलपनाय नमः) अत्रेदं बोध्यते गुणाः द्विविधाः सामान्यगुणाः विशेषगुणाश्चेति । सङ्ख्याद्यपरत्वान्तनैमित्तिकद्रवत्ववे- गत्व स्थितस्थापकाः सामान्यगुणाः । तवं च आकाशात्मान्य समवेत वृत्तिपाकजावृत्तिसां- सिद्धिकद्रवत्वावृत्तिगुणवृत्तिजातिमत्त्वे सति भावनान्यत्वं । आकाशात्म विशेषगुणेषु अति- व्याप्तिवारणाय प्राथमिक वृत्यन्तं जातिविशेषणम् । रूप दिचतुष्टयवारणाय तत्रैव प्राथमि कावृत्यन्तविशेषणम् । सांसिद्धिकद्रवत्ववारणाय तत्रैव द्वितीयावृत्त्यन्तविशेषणम् ।

ի

**

५१७६ः

ว

bloggin

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

-ANA

-

H

H L

Mo

Qui ve granata plakalaram nayang mila

नी. व्यभिचारवारणाय प्रत्यक्षेति । उपाधित्वादिति । तथा च हेतावुपाधि. रा. दिति भावः । वायाविति । उपलभ्यत इत्यन्तं पक्षभूतस्पर्शव्यक्तेः परिचायकमा - नृ. महत्त्वाभावेन निरुक्तसंवन्धेन तत्र महत्त्वाभावात् लौकिक विषयत्वाभावापत्त्या अनु-

भवविरोधात् इष्टापत्त्यसम्भवेनानिष्टप्रसञ्जनात्मक सत्तर्कात् व्यभिचारशङ्कानिरासे सति निरुक्तानुमानात् मनस्समवेतत्वाभावसिद्धिरिति भावः । तस्मादिति । निरुक्त परि- शेषानुमानादित्यर्थः । निरुक्तस्पर्शाश्रयस्य पृथिव्याद्यद्रव्यातिरिक्तद्रव्यत्वसिद्धाविति शेषः । यः प्रतीयमान स्पर्शाश्रय इति । कॢप्तद्रव्यातिरिक्तद्रव्यत्वेन सिद्धप्रतीय- मानस्पर्शाश्रयो य इत्यर्थः । स वायुरेवेति । एवकारो भिन्नक्रमः । स एव वायु- शब्देन व्यवहियत इत्यर्थः । इदानीं वायोः प्रत्यक्षत्ववादिनवीनैकदेशिमतं दूषयितुं तन्मतमुपन्यस्यति । नन्वित्यादिना । प्रत्यक्ष इति । लौकिकविषयतावानित्यर्थः । प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वादिति । लौकिकविषयताश्रयस्पशश्रियत्वादित्यर्थः । एतेन वायोरपि वा उद्भूतरूपं नास्तीति चाक्षुषप्रत्यक्ष निरूपितलौकिकविषयत्वमादाय सिद्धसाधनवारणाय प्रत्यक्ष निरूपित लौकिक विषयत्वस्यैष साधनीयतया तन्मात्रसाधने- प. कर्मण्यतिव्याप्तिवारणाय जातौ गुणवृत्तित्यविशेषणम् । भावनायामतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभाग इति । रूपादिचतुष्टयस्नेह सांसिद्धिकद्रवत्वशब्दबुद्धयाद्यष्टकभावनाः विशेष- गुणाः । तत्त्वं च मनोवृत्त्यन्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदकगुरुत्वद्रव- त्यावृत्तिगुणविभागकधर्म सांसिद्धिकद्रवत्वल भावनात्वान्यतमत्वम् । अत्र सङ्ख्या - परत्वान्तवेग स्थितस्थापकेषु अतिव्याप्तिवारणाय प्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेद- कान्तविशेषणम् । गुरुत्वनैमित्तिकयोः अतिव्याप्तिवारणाय तत्रैवावृत्तित्वान्तर्विशे- षणम् । पाकात्मकविजातीयतेजः संयोगनिष्ठवैजात्यमादाय पाकेऽव्याप्तिवारणाय जातौ गुणविभाजकत्व विशेषणम् । सांसिद्धिकद्रवत्वभावनयोः सङ्ग्रहाय अन्यतमत्वे स- जातिनिवेशनमिति मूलकारस्य न्यूनतापरिहाराय बुद्धयादयोऽष्टावित्यादिग्रन्थेन सामान्य गुणत्व विशेषगुणत्वाभ्यां गुणानां द्वैविध्यं सूचयित्वा सामान्यगुणानां निरुक्त- गुणान्यतमत्वं चिक्षणमित्युक्तप्रायमित्याशयेन विशेषगुणलक्षणमाह । दीपि- कायां द्रव्यां गल्कोपाधिद्वयसमानाधिकरणावृत्तीति । द्रव्यत्वव्यापक- त्वानवच्छेदकपरत्वा५ त्वगुरुत्वद्रवत्ववेगावृत्तिगुण विभाजकेत्यर्थः । जातिमत्त्वमिति ।

1 तादृशसांसिद्धिकद्रवत्वभावनात्वान्यतमत्वमित्यर्थः । अत्र सङ्ख्यात्वजातिमादाय

'

, सङ्ख्यादिपञ्चके अतिव्याप्तिवारणाय द्रव्यत्वव्यापकत्वानवच्छेदकत्वान्तनिवेशः … परत्वादिचतुष्टये वेगस्थितस्थापकयोश्च अतिव्याप्तिवारणाय तत्रैवावृत्तित्वान्तविशेषणम्। पाकनिष्ठवैज जास्यमादायातिव्याप्तिवारणाय तत्रैव गुणविभाजक विशेषणम् । सांसिद्धिक- …द्रवत्वभावनयोः सङ्ग्रहाय अनुगमाय व अन्यतमत्वेन जातिनिवेश इति ॥

MA

I

Agitatiनीलकण्ठीय - रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

f

[[१७७]]

प्रत्यक्षत्वं तत्र उद्भूतरूपवत्त्वम्’ इति साध्यव्यापकत्वम् । पक्षे साधना- व्यापकत्वम् । न चैवं तप्तवारिस्थतेजसोऽपि अप्रत्यक्षत्वापत्तिः इष्टत्वात् ।

नी. व्यभिचारेण साध्यव्यभिचारोन्नयनसम्भवान्न प्रत्यक्षत्व सिद्धिरिति भावः । ननुं तादृशप्रत्यक्षत्वस्य गुणादावपि सत्त्वेन तत्रोद्भूतरूपाभावेन साध्याव्यापकत्वात्कथं तस्योपाधित्वमित्यत आह । यत्रेति । तथा च पक्षधर्मावच्छिन्न साध्य- व्यापकोऽयमुपाधिरिति भावः । एवं प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयस्याप्युद्भूतरूपाभावेन प्रत्यक्षत्वा- नङ्गीकारे । अप्रत्यक्षत्वापत्तिरिति । उद्भूतरूपाभावादिति भावः । ननु परमाणु- रा. त्रम् । न तु पक्षतावच्छेदककोटिप्रविष्टः सः। स्पर्श इत्येवानुमानशरीरम्म्। न च वायोरद्याप्य- नृ. नैवेष्ट सिद्धेः साध्ये प्रत्यक्ष निरूपितत्वविशेषणं व्यर्थम् । एवं पृथिवीपरमाणुसमवेत- स्पर्शस्यापि स्पर्शत्वरूप सामान्यलक्षणाजन्यालौकिकप्रत्यक्षविषयतया व्यभिचारवारणाय प्रत्यक्ष निरूपितलौकिकविषयताश्रयस्पर्शवत्त्वस्यैव हेतुत्वेन वाच्यतया तद्बटकलौकिक- विषयतायाः प्रत्यक्षनिरूपितत्वविशेषणं नोपादेयम् । एतेन व्यर्थविशेषणघटितत्वेन व्याप्यत्वासिद्धत्वापत्तिरिति दूषणमपास्तम् । दीपिकाप्रन्थस्योकार्थपर्यवसितत्वस्वी- कारात् । उद्भूतरूपवत्वस्येति । उद्भूतरूपस्येत्यर्थः । उपाधित्वादिति । ननु नाय- मुपाधिः । लौकिक विषयत्वाधिकरणरूपादावुद्भूतरूपाभावेन लौकिक विषयत्वरूपसाध्य- व्यापकत्वाभावात् इत्याशङ्कां किञ्चिद्विशिष्टसाध्यव्यापकत्वं उपपाद्य परिहरति । यत्रेति । यत्र यत्रेत्यर्थः । द्रव्यत्वे सतीत्यादि । समवायस्वरूपोभयघटित. -सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन बहिर्द्रव्यत्वविशिष्टलौकिक विषयत्वमित्यर्थः । देन बहिरि- न्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वस्य मानसानिरूपितलौकिक विषयत्वपर्यवसितस्य तादृशविषयता- त्वेन साध्यत्वाभावात् उद्भूतरूपस्य द्रव्यत्वविशिष्टतादृश विषयतात्वावच्छिन निरूपित- व्यापकत्वोपपादनस्य उपाधित्वानिर्वाहकत्वेन व्यर्थत्वादिति दूषणस्य नावकाश इति । यदि च मानसानिरूपितलौकिक विषयत्वमेव साध्यतयाभिप्रेतं तदा यथाश्रुतमेव सम्यगिति बोध्यम् । तत्रेति । तादृशसर्वाधिकरण इत्यर्थः । इति साध्यव्याप- कत्वमिति । इत्याकारकपक्षधर्मविशिष्टसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपितव्यापकत्व- मित्यर्थः । तथा चोद्भूतरूपस्य पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्व सत्त्वात् नोपाधित्व- भङ्ग इति भावः । साधनाव्यापकत्वमिति । इदं चोपाधेः व्यभिचारितासम्बन्धेन हेतुनिष्ठत्वप्रतिपादनाय न तु तस्याप्युपाधित्वशरीरप्रविष्टत्वं प्रयोजनाभावादिति ध्येयम् । ननूद्भूतरूपस्य पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वसत्त्वे केवलरूपस्यापि तादृश- व्यापकत्वाङ्क्षेपकतया केवलरूपत्वेनैव उपाधित्वसम्भवात् उपाधितावच्छेदकशरीरे उद्भूतरूपत्वनिवेशनमफलमिति चेन्न । उपाधिपदस्य साध्यव्यापकत्वावच्छिन्नरूढत्वात् । उप स्वसमीपवर्तिनि पदार्थे स्वीयं व्याप्तिस्वरूपधर्म आदधातीति योगेन उपाधिपदस्य

!1

नीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

I

[[१७९]]

णनाशात् त्र्यणुकनाश इति सम्प्रदायः । सर्वत्रासमवायिकारणनाशात् द्रव्यू- नाश इति नवीनाः । किं पुनः परमाणुसद्भावे प्रमाणम् । उच्यते - जाल- सूर्यमरीचिस्थं सर्वतः सूक्ष्मतमं यत् द्रव्यं उपलभ्यते तत्सावयवं चाक्षुषद्रव्यत्वाद्भवत् । त्र्यणुकावयवोऽपि सावयवः महदारम्भकत्वा-

'

"

• व्यादिचतुष्टयनिरूपणानन्तरमित्यर्थः । द्वयणुकनाशः इत्यस्य परमाणुद्वयसंयोग- नाश इत्यादिः । सर्वत्रेति । जन्यद्रव्यसामान्य इत्यर्थः । एकरीतिरेवोचितेति भावः । चाक्षुषद्रव्यत्वादिति । चाक्षुषत्वे सति द्रव्यत्वादित्यर्थः । रूपादौ वातीत्यस्य वृक्षादिकम्पनहेतुभूतवायुनामकपदार्थे आगच्छति सतीत्यर्थः । तादृशच कारणस्याप्रसिद्धत्वेऽपि न क्षतिः । समवायिकारणनिमित्तकारणाभ्यामेव तदुत्पत्तिस्वीका- रादित्यस्मदुरुचरणाः । क्रियेति । द्रव्यारम्भानुगुणक्रियेत्यर्थः । ततः इति । तादृश- ‘क्रियाजन्यविभागजन्यपूर्व देशसंयोगनाशादित्यर्थः । उत्पत्तिक्रममुपपाद्य नाशक्रममुप- पादयति । एवमिति । उत्पतिक्रमकथनानन्तरमित्यर्थः । उत्पन्नस्य कार्य द्रव्यस्येति । अत्रोत्पन्नस्येति स्वरूपकीर्तनं अनुत्पन्न कार्यद्रव्यात्र सिद्धारेति ध्येयम् । सजिहीर्षावशादिति । संहर्तुमिच्छारूपकारणाददृष्टविशेष विशिष्टात्मसंयोगरूपास- मवायिकारणसहकृतादित्यर्थः । अदृष्टवदात्मसंयोगस्य असमवायिकारणत्वं भवति । मानुषादिवैचित्र्यहेतोः अदृष्टस्य अवान्तरप्रलयेऽपि जीवात्मगुणत्वात् जन्यत्वं पञ्चम्यर्थः । तस्य क्रियायामन्वयः । क्रिययेति । तृतीयार्थो जन्यत्वम् । तस्य विभागेऽन्वयः । द्व्यणुकनाश इति । आरम्भकसंयोगनाशपूर्वकद्वषणुकनाश इत्यर्थः । इत्येवमिति । एतादृशक्रमेणेत्यर्थः । पृथिव्यादिनाश इति । कार्य-

"

<

पृथिव्यादिचतुष्टयनाश इत्यर्थः । असमवायिकारणनाशादिति । परमाणु-

• इयसंयोगनाशादित्यर्थः । द्व्यणुकनाश इति । समवायिकारणस्य परमाण- नशासम्भवादिति भावः । समवायिकारणनाशादिति । द्वद्यणुकादिनाशादित्यर्थः ।

• त्र्यणुकनाश इति । त्र्यणुकादिनाश इत्यर्थः । सम्प्रदाय इति । प्राचीनसिद्धान्त इत्यर्थः । अत्रोक्तरीत्या कचित्समवायिकारणनाशस्य कचिद्रसमवायिकारणनाशस्य द्रव्यनाशकत्वे कार्यकारणभावद्वय कल्पनाप्रयुक्तगौरवमिति अस्वरसं हृदि निधाय सम्प्रदाय इत्युक्तमिति ध्येयम् । सर्वत्रेति । षष्ठयर्थे सप्तमी । कार्यद्रव्यमात्रस्येत्यर्थः । एतस्य नाश इत्युत्तरेणान्वयः । असमवायिकारणनाशादिति । अवयचद्वय- संयोगनाशादेवेत्यर्थः । नाश इति । स्वीक्रियत इति शेषः । तथा च एतन्मते कार्यद्रव्यनाशमात्रे अवयवसंयोगनाशस्यैव हेतुतया कार्यकारणभावद्वयाप्रसक्तेः नोक्त- गौरवावकाश इति भावः । इतीति । एतादृशार्थमित्यर्थः । नवीना इति ।

[[1]]

बदन्तीति शेषः । अत्र व्यणुकादिनाशं प्रति असमवायिकारणनाशस्य हेतुत्वस्वीकारे

।१८०

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नी. आत्मनि च व्यभिचारवारणाय विशेष्यविशेषणे । न चेदमप्रयोजकमिति शङ्कयम् ।

"

रा. कचित्पदार्थः सर्ववादिसम्मत एव । तस्य नवमद्रव्यत्व एव विवादादिति भावः । केचित्तु नृ. इथणुकनाशानन्तरं द्वयणुक संयोगनाशः तदुत्तरक्षणे व्यणुकनाशस्य वाच्यतया एतन्मते क्षणविलम्बः समवायिकारणं विना क्षणद्वयं द्रव्यस्य स्थित्यापत्तिः । प्राचीनमते तु द्वयणुकनाशद्वितीयक्षणे एव द्वयणुकसंयोगत्र्यणुकयोः नाशस्वीकारानोक्तदोषापत्तिरि- त्यस्वरसं हृदि निधाय नवीना इत्युक्तमिति ध्येयम् । ननु पृथिव्यादिचतु- यस्य पूर्वोकोत्पत्तिविनाशक्रमोऽयुक्तः परमाणुयणुकयोः मानाभावात् । न चैवं सति त्र्यणुकस्यासमवायिकारणाभावादनुत्पत्तिप्रसङ्ग इति वाच्यम् । इष्टत्वात् अस- मवेतद्रव्यत्वादेव

तस्य नित्यत्वमपि स्वीक्रियते । महत्वोद्भूतरूपवत्वाच घटादेरिव प्रत्यक्षत्वम् । न चैवं सति अणुः परमाणुरिति प्रामाणिकव्यवहारानुपपत्तिः सर्वस्यापि महस्ववत्वेन अणुत्वाद्याश्रयाभावादिति वाच्यम् । अप्रकर्षानाश्रयम- हत्त्वस्य परममहत्वशन्दवाच्यत्ववत् अपकर्षाश्रयमहत्त्व सामान्यस्य अणुत्वशब्द- बाध्यत्वम् । अत एव महानपि महत्तमादणुरिति व्यवहारः । एवमुत्कर्षा- नाश्रय महत्त्वस्यैव परमाणुत्वशब्दवाच्यत्वम् । एवं च कपालादिपरिमाणस्य घटा- दिपरिमाणावधिकापकर्षाश्रयत्वात् अणुत्वशब्दवाच्यत्वेऽपि कापालिकादिपरिमाणां- बधिकोत्कर्षाश्रयत्वानं परमाणुशब्दवाच्यत्वम् । व्यणुकपरिमाणस्य तु सकलप- रिमाणावधिकापकर्षाश्रयत्वात्किञ्चित्परिमाणावधिकोत्कर्षानाश्रयत्वाच परमाणुत्वशब्दे- वाच्यत्वम् । तस्मात्परमाण्वादिद्रव्य सद्भावे प्रमाणाभावात् पूर्वोक्तोत्पत्तिविनाश- क्रमनिरूपणमसङ्गतमिति नवीनैकदेशिमतं निरसितुं आदौ तन्मतं सङ्क्षेपेण अनु. वदति । किं पुनरिति । अत्र पुनरशब्दो वाक्यालङ्कारे । किंशब्दः प्रमाण- शब्दपूर्व योज्यः । परमाणुसद्भावे परमाण्वादिसद्भावे । आदिना द्वद्यणुकपरिग्रहः । प्रमाण- मिति । इति चेदिति शेषः । अनुवृत्त किंशब्द सहित प्रमाणशब्देन किमपि

अनुवृत्तकिंशब्द प्रमाणं नास्तीत्यथ लभ्यते । तन सम्भवतीत्यत आह । जालसूर्येत्यादिना । जाल- सूर्यमरीच्यवच्छेदेन परिदृश्यमानमुत्कर्षानाश्रयमहत्त्वाश्रयो यदित्यर्थः । इदं च व्य- शुकसद्भावे प्रत्यक्षप्रमाणोपन्यासाय । न तु तेन रूपेण पक्षस्वलाभाय गौरवात् । किन्तु व्यणुकत्वमेव पक्षतावच्छेदकम् । अत्र त्र्यणुकत्वं चतुरणुकजनकतावच्छेदक- तया त्र्यणुकपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धो जातिविशेषः । न न्व पृथिवीत्वादिना सङ्करेण नास्य जातित्वमिति वाच्यम् । पृथिवीत्वादिव्याप्यजातिचतुष्टयाङ्गीकारात् प्रकृते पृथिवीत्वव्याप्यत्र्यणुकत्वजात्यवच्छिन्नं पक्षीकृत्य वक्ष्यमाणहेतुना साव- यवत्वसाधने sयणुकावयवादिसिद्धौ तुल्यन्यायेन जलत्वादिव्याप्यत्र्यणुकत्वावच्छि- अस्यापि सावयवत्वसिद्धिः निराबाधेत्याशय इति ध्येयम् ॥ एतेन जलतेजस्त्र्य- शुकयोः जालसूर्य मरीच्यवच्छेदेन उपलभ्यमानत्वे प्रमाणाभावात् प्रायुभ्यणुक-prof

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[१८१]]

त्कपालवत् । यो द्वयणुकावयवः स परमाणुः । स च नित्यः, तस्यापि कार्यत्वे अनवस्थाप्रसङ्गात् । सृष्टिप्रलयसद्भावे ’ धाता यथापूर्वमकल्पयत्’ इति

।

Sobanner

नी. चाक्षुषं प्रति कारणस्य महत्त्वस्य त्रुटावपेक्षिततया सावयवत्वं विना अवयवर्स-

रा. वाति गच्छतीति व्युत्पत्त्या वायुः व्यजनं तस्मिन् वाति चलति सति इत्यर्थः नृ. स्यातीन्द्रियत्वाच्च त्रयाणां जलादित्र्यणुकानां प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धत्वाभावात् पक्षसि - द्वयभावेन तत्तत्पक्षकन्यायाप्रवृत्त्यां तादृशत्र्यणुकानां सावयवत्वे प्रमाणाभाव इति दूषणमपास्तम् । तत्त्र्यणुकत्वावच्छिन्नम् । सावयवमिति । अवयवसमवेतमि- त्यर्थः । चाक्षुषद्रव्यत्वादिति । द्रव्यवृत्तिलौकिकविषयतासम्बन्धेन चाक्षुषवत्त्वादि- त्यर्थः । धनुषदिति । घटवदित्यनुमानात् द्वयणुका सिद्धाविति शेषः । त्र्यणुकावयवो- ऽपीति । व्यणुकावयवत्वेन सिद्धद्वयणुकोऽपीत्यर्थः । अपिशब्दः उक्तसमुचायकः ।

अत्र

पक्षतावच्छेदकं च च द्वयणुकत्वम् । तच्च त्र्यणुकसमवायिकारणताव- च्छेदकतया सिद्धपृथिवीत्वादिव्याप्यजातिचतुष्टयान्यतमात्मकमतो न साङ्कर्याव- काशः । एवं च तादृशान्यतमावच्छिन्नः पक्ष इति फलितमिति ध्येयम् । सा वयव इति । अवयवसमवेत इत्यर्थः । समवेत इति वार्थः । महदार- म्भकत्वादिति । महान्निरूपितसमवायिकारणतावत्त्वादित्यर्थः । महनिष्ठसम- वायसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणतावस्त्वादिति वार्थः । कपालवदिति । कपालवदित्यनुमानात् द्वयणुकावयवसिद्धाविति शेषः । यो द्वयणुकावयव इति । द्वयणुकावयवत्वेन सिद्धो य इत्यर्थः । स एव परमाणुरिति । स एव परमाणुशब्दवाच्य इत्यर्थः । अत्र परमाणुत्वमपि पृथिवीत्वादि-

व्याप्यनानाजातिस्तादृशद्वयणुकसमवायिकारणतावच्छेदकतया सिद्धा 1 न चैवं

सति द्रव्यत्वव्याप्यव्यान्यजातेः न परमाणुवृत्तित्वमिति नियमभङ्ग इति वाच्यम् । तादृशनियमे मानाभावात् द्वयणुकादिसाधारणतादृशजातेः परमाणुवृत्तित्वस्य निय मार्थत्वाद्वा दोषाप्रसकेरिति ध्येयम् । स च नित्य इति । परमाणुः नित्य एवेत्यर्थः । नित्यशब्दोत्तरं योजित शब्दस्य अवधारणार्थकत्वात् । तस्यानित्यत्वे बाधकमाह । तस्यापीति । परमाणौरपीत्यर्थः । कार्यत्व इति । महदा- रम्भकावयवत्वहेतुनेत्यादिः । सावयवत्वेऽनुमिते सतीत्यर्थः । अनवस्थाप्रसङ्गा दिति । अप्रामाणिकानन्तावयवधाराकल्पनापत्तेरित्यर्थः । तथा च परममहदिति व्यवहारान्यथानुपपत्त्या प्रमाणान्तरेण गगनादेः परममहत्त्वाङ्गीकारवत् परमाणु रिति व्यवहारान्यथानुपपत्त्या निरुतानुमानेन परमाणुत्वाश्रयवस्तुसिद्धावपि मह- दारम्भकावयवत्वहेतुना परमाणोः सावयवत्वसिद्धिः इत्यनुमानस्य निरुतान्यथा- सुपपस्यादिरूपानुकूलतर्काभावेन अप्रामाणिकानन्तावयवकल्पनासम्पादकत्वेन च

[[1१८२]]

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

श्रुतिरेव प्रमाणम् । ‘सर्वकार्य द्रव्यध्वंसोऽवान्तरप्रलयः । सर्वभावकार्य - ध्वंसो महाप्रलयः’ इति विवेकः । आकाशं लक्षयति । शब्दगुणकमिति ।

-

"

Į

ゴ

[[1192]]

नी. ख्याजन्यस्य तस्य स्वीकर्तुमशक्यत्वादिति सङ्क्षेपः : यत्किचिज्जन्यद्रव्यध्वंसस्येदानीमपि रा. इति प्राहुः । मूले अतीतेत्यादि । यद्यपि व्यवहारं प्रति व्यवहर्तव्यज्ञानमेव नृ. अप्रयोजकशङ्काग्रस्तत्वादिति भावः

भावः ॥ नन्वीश्वरचिकीषीधीनाणुक्रियया सृष्टिः ईश्वरसजिहीर्षाधीनपरमाणुक्रियया प्रलयः इत्यनुपपन्नं सृष्टिप्रलययोः प्रमाणाभावा- दित्याशङ्कां प्रमाणप्रदर्शनेन परिहरति । सृष्टिप्रलयसद्भाव इति । एतस्य श्रुति- रेव प्रमाणमित्युत्तरेणान्वयः । सृष्टौ प्रलये चेत्यर्थः । धाता यथा पूर्वमकल्पयत् इत्यादिना । आदिना " यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति ” इत्यादिश्रुतिपरिग्रहः । इदानीं शिष्यबुद्धिवैशद्याय प्रल- यस्य द्वैविध्यं तयोर्लक्षणं चाह । सर्वकार्यद्रव्यध्वंस इति । कार्यद्रव्यप्रतियोगिकाः यावन्तः ध्वंसाः तत्समुदाय इत्यर्थः । अत्र द्रव्ये कार्यत्वविशेषणमनर्थकं नित्य- प्रतियोगिकध्वंसाप्रसिद्धेः किन्तु कार्यद्रव्याणामेव ध्वंसाः प्रसिद्धा इति स्फुटप्रतिप 1 स्त्यर्थं द्रव्ये कार्यत्वनिवेशनम् । एवं च पर्याप्तिसम्बन्धेन द्रव्यप्रतियोगिकध्वंससमु-

दायत्ववत्त्वं अवान्तरप्रलयलक्षणमिति हृदयम् । सर्वभावकार्यध्वंस इति । भावकार्यस्य यावन्तो ध्वंसाः तावत्समुदाय इत्यर्थः । अत्रापि भावे कार्यत्वनिवेश- नस्य अव्यावर्तकतया पर्याप्त्याख्यसम्बन्धेन भावप्रतियोगिकध्वंससमुदायत्ववत्वं महाप्रलयलक्षणं पर्यवसितमिति बोध्यम् । अत्र " धाता यथा पूर्वमकल्पयत् इति श्रुतिविरोधापत्त्या महाप्रलयो नाङ्गीकर्तव्य इत्यस्मद्दुरुचरणाः । आकाशं ‘लक्षयतीति । क्रमप्राप्तमित्यादिः । मूले शब्दगुणकमिति ।

शब्दवत्त्वं लक्षणम् । लक्षणतावच्छेदकं शब्दत्वजातिः तद्वयाप्तिकत्वादिजातिव लक्षणतावच्छेदकभेदात् लक्षाणानामनेकत्वेऽपि क्षान्तविरहात् । शब्दे गुणत्वात्कीर्तनं ‘गुणत्वहेतुना शब्दस्य द्रव्याश्रितत्वसाधने इतरबाधसहकारेणाकाशत्वरूप धर्मसाद्धरित्य- तादृशार्थस्फोरणाय । तत्सिद्धिप्रकारश्च अस्मत्कृतमुक्तावलीप्रभायां अनुसन्धेयः । नव्या- स्तु आकाशस्य विशेषगुणान्तरव्यवच्छेदार्थ गुणत्वकथनमित्याहुः । समवायसम्बन्धन शब्दस्याकाशलक्षणत्वलाभाय तस्य गुणत्वकथनमित्यस्मद्दुरुचरणाः । न च वीणायां ध्वनिः वने कोलाहल इति प्रामाणिकप्रतीतिव्यवहारात्ः शब्दवत्त्वं वीणादावतिव्याप्तमिति वाच्यम् । वीणादेरवच्छेदकत्वावगाहित्वनैव तदुपपत्ती समवायेन शब्दवत्वे प्रमाणाभावा- तूप अन्यथा शरीरे सुखमिति व्यवहारात् शरीरेsपि समवायेन सुखस्वीकारापत्तिः । ‘अनादृष्टविशेषविशिष्टकर्णशष्कुल्यवच्छिन्नं सदाकाशमेव श्रोत्रन्द्रियमित्युकमले सर्वेषां कर्णशष्कुली सत्वेऽपि अदृष्टविशेषविशिष्टत्वाभावात् केषाञ्चित् बाधियमिति बोध्यम् ।

[[1]]

[[4]]

"”

अत्रनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[१८३]]

नन्वाकाशमपि पृथिव्यादिवन्नाना, किं नेत्याह । तच्चैकमिति । भेदे प्रमाणाभावादित्यर्थः । एकत्वादेव सर्वत्र शब्दोपलब्धेर्विभुत्वमङ्गीकर्तव्य-

nam warmant

Yoder pas metaper prou a gym, damnay । 14 Wally be my MUAJALLESA

" "

$

..

[[1]]

नी. सत्वात् सर्वेति । नित्यद्रव्याणां ध्वंसासम्भवात् कार्येति । परमाणु निष्ठरूपादीनां तदानीमपि सत्त्वात् द्रव्येति । ध्वंसानां ध्वंसासम्भवेन महाप्रलयेऽपि सत्त्वात् भावेति दिक् । शब्दगुणकम् इत्यत्र शब्दवदिति वक्तव्ये तथाकथनं आकाशे शब्द एव विशेषगुण इति द्योतनाय । घटाकाशो मठाकाश इत्यादिव्यवहारस्योपाधिकृतत्वे न साधकत्वादाकाशस्यानेकत्वे प्रमाणं नेत्याह । भेद इति । एकत्वादिति । आकाशस्येत्यादिः नन्वेकत्वेऽप्यविभुत्वमस्त्वित्यत आह । सर्वत्रेति । सर्वदिगवच्छे रा. कारणम् न व्यवहर्तव्यपदार्थः तथा सति अतीतघटव्यवहारानापत्तेरिति मूल- नृ. तचैकमिति मूलप्रतिपाद्याकाशैकत्वं व्यवस्थापयितुं तन्मूलं अवतारयति । दीपि कायां नन्वित्यादिना । आकाशमपीति । अपिशब्दः नानात्वेन सिद्धपृथिव्यादि- तुष्टय समुच्चायकः । उक्तमेव विवृणोति । किं पृथिव्यादिवन्नानेति । प्रश्नार्थकः 4. किंशब्दः नानेत्युतरं योज्यः । इति जिज्ञासायामिति शेषः । तथा च पृथिव्यादि- Pages नानात्वसाधकं प्रमाणं यथा तथाकाशस्यापि नानात्वसाधकं प्रमाणमस्ति किमिति जिज्ञासायामिति फलितार्थः । नेत्याहति । तादृशप्रमाणं नास्तीत्याहेत्यर्थः मूले तचैकमिति । तदेकमेवेत्यर्थः । यथाश्रुते अनेकत्वाश्रयघटादेरपि प्रत्येकमे । कत्यत्वादव्यावर्तकतापतेः । तथा च लाघवात् यथा सर्वकार्यकर्तृत्वेन सिद्ध ईश्वरः नाशकर्तृत्वसमानाधिकरणान्योन्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकैकत्ववत्तया मिद्धः तथा शब्दाश्रयतथा सिद्धमाकाशमपि लाघवात् शब्दसमानाधिकरणान्योन्याभावप्रतियो- fararasa वसमा सिद्धमिति प्रमाणाभावात्र तस्य पृथिव्यादिवदनेकत्वमिति भावः । उक्तार्थबोधनाय फलितार्थमाह । दीपिकायां भेद इति । पर्याप्तिसम्बन्धेन * द्वित्वादिमत्व इत्यर्थः । प्रमाणाभावादिति । प्रत्युत धर्मिग्राहकमानस्यैव निरुक्तै-

· कत्वग्राहकस्य सत्त्वादिति भावः । एकत्वादेवेति । अप्यर्थक एवकारः विभुत्वमि- त्युत्तरं योज्यः । निरुक्तैकत्वाश्रया काशरूपसमवायिकारणादित्यर्थः । सर्वत्रेति । सर्वावच्छेदेनेत्यर्थः । कालविशेषविशिष्टपृथिव्यादिचतुष्टयघटक प्रत्येकावच्छेदेनेति या- यत् । सर्वावच्छेदेन सर्वघटकगुणाद्यवच्छेदेन वा शब्दोत्पत्त्यप्रसिद्ध्या यथाश्रुता सङ्गतेः । शब्दोपलब्धेरिति । उपलभ्यमानशब्दादित्यर्थः । उपलभ्यमानत्वाविशेषणं त- वच्छेदेन शब्दोत्पत्तौ प्रमाणप्रदर्शनाय । न तु तस्यापि हेतुतावच्छेदकता व्यर्थत्वात् । तथा व काश्याद्यवच्छेदेन सेत्वाद्यवच्छेदेन च शब्दोत्पत्त्यनुरोधेनाकाशे काइया- दिदेश संयोगस्य सत्वादिदेश संयोगस्य चावश्यकतया एकस्याकाशस्य तावत्पदार्थसं- haar विभुत्वं विना न निर्वहतीत्यन्यथानुपपत्त्या तस्य विभुत्वसिद्धिरिति भावः ।

[[1]]

.曲

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय समन्विता ।

१८५.

माणवत्वं क्रियावत्वं वा । विभुत्वादेव आत्मवन्नित्यमित्याह । नित्यं

कार्यमात्रकारणी

नो. त्मकतया परमाणरणुतरत्वेन द्वयणुकपरिमाणापेक्षया परमाणुपरिमाणस्यापकृष्टत्वामा- वात्परमाणुष्वव्याप्तमिदं लक्षणमित्युच्यते । तदाह । क्रियावत्त्वमिति । ग. च्यते । तदा कार्यमात्र कारणीभूतादृष्टादो अतिव्याप्तिः । घटादिकारणत्वमादाय नृ. प्रसिद्धया स्वपदेन गगनाद्युपादानासम्भवात् लक्षणसमन्वयः । गगनादेरपि स्वासं- युक्तगुणादिकत्वादसम्भववारणाय मूर्तेत्युक्तम । मूर्तत्वजात्यवच्छिन्नोत्पन्नविनष्टषटा- देरपि गगनाद्यसंयुक्तत्वादसम्भववारणाय संयुक्तार्थकद्रव्यपदम् । तादृशघटादेः गगनासं- युक्तत्वेऽपि संयुक्तत्वाभावान्नासम्भवः । स्वासंयुक्त संयुक्तकं यद्यदित्युक्तावपि गगनादेरपि गगनाद्य संयुक्त संयुक्त गगनादिकत्वात् तद्दोषतादवस्थ्यमिति मूर्तेति विशेषणमिदानीम- प्यावश्यकमेवेति । इत्थं च स्वासंयुक्त संयुक्तमूर्तकं यद्यत् स्वं तत्तद्वचक्तिभेद कूटव. त्वं विभुसामान्यत्वानुगतं लक्षणं फलितमिति न कश्चिद्दोषः । इदं च मूर्तपदस्य मूर्तीव- जात्यवच्छिन्नपरत्वाभिप्रायेण । मृर्तपदस्य क्रियावत्परत्वे परमाणुपरस्वं वोत्पन्न विनष्टघ- हादिकमादायासम्भवाप्रसक्तेः द्रव्यपदं व्यर्थमेव । न चैवमपि रूपादेः संयोगाप्रसिद्धया स्वशब्देन रूपादेरुपादानासम्भवेन तत्र लक्षणासत्त्वादतिव्याप्तितादवस्थ्यमिति

वाच्यम् । तादृशभेदकूट विशिष्टद्रव्यत्वस्य लक्षणत्वस्वीकारेण अतिव्याप्त्यनवकाश इति व्याचकुः । अत्र मूर्तपदस्य परमाणुपरत्वेऽपि रूपादावतिव्याप्तिवारणाय तादृशभेदकृट समानाधिकरणद्रव्यविभाजकधर्मवत्वस्य विवक्षणीयतया तादृशधर्म- araलाभायैव द्रव्येपदमुपात्तम्. । यद्वा सर्वपदसमभिव्याहृतमूर्तशब्देन क्रिया- त्वावच्छिन्नविशिष्टं मूर्तत्वजात्यवच्छिन्नं वा लभ्यते । संयोगिशब्देन भिन्नयो. रेव संयोगनियमात् भेदो लक्ष्यते । द्रव्यपदसमभिव्याहारात् तादृशभेद-

· समानाधिकरणद्रव्यविभाजकधर्मवत्त्वम् । क्रियात्वावच्छिन्न समानाधिकरणत्तादृशधर्म- वस्त्वं मूर्तस्वजात्यवच्छिन्न समानाधिकरणतादृशधर्मवत्वं वा निर्दुष्टं लक्षणमिति लभ्यत इति न कोऽपि दोषः । अत्रैव दीपिकाकारस्यापि निर्भर इति प्रतिभाति । प्रसङ्गसत्या अत्रैव मूर्तस्यापि लक्षणमाह । मूर्तत्वमिति । परिच्छिन्नपरिमाणवत्त्वमिति । अत्र परिमाणे परिच्छिनत्वं नापकर्षाश्रयत्वं परमाणुपरिमाणस्य कुतोऽप्यपकर्षाना- श्रयत्वेन परमाणावव्याप्तेः । किन्तु परममहत्परिमाणभिन्नत्वमाकाशादिचतुष्टया- न्यतमासमवेतत्वं वा परिच्छिन्नत्वं तदाश्रयपरिमाणवत्वं मूर्तत्वमिति फलितम् । एतलक्षणस्य गुरुत्वात् लक्षणान्तरमाह । क्रियावत्त्वं वेति । कियत्वावच्छि समवायेन लक्षणमित्यर्थः । न चेदमुत्पन्नविनष्टघटादौ अव्याप्तमिति वाच्यम् । क्रियाबलिगगनासमवेत जातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । अत्र आनश्वजातिमादाया- तिव्याप्तिवारणाय क्रियाबद्वतीति । तादृशद्रव्यत्वादिजातिमादाय गगनादावतिम्मा- शिवारणाय गगनासमवेतेति । क्रियावत्वं तद्वद्वृत्विं ताइवाजातिमश्वं च समवायेन

[[24]]

।५८६

JOIN BILLL

तर्कसङ्ग्रह दीपिका

चेति । कालं लक्षयति । अतीतेति । सर्वाधारः कालः सर्वकार्यनिमित्त कार-

। ।

I

HW

न

endang women A

नो. वस्तुतस्तु लाघवमेवोत्तरकल्पानुसरणे बीजम इति ध्येयम् । अतीतादिव्यवहारहेतुः काल : इति मूले आदिना अनागतादिपरिग्रहः । अतीतत्वं च वर्तमानध्वंसप्रति योगित्वम् । वर्तमानत्वम् इह शब्दप्रयोगाधिकरणकालवृत्तित्वम् । भविष्यत्वं च वर्तमानप्रागभावप्रतियोगित्वम् । अत्र सर्वत्र कालस्य घटकतया अतीतादिव्यवहारे हेतुत्वं तस्येति ध्येयम् । न च तादृशव्यवहारः सूर्यपरिस्पन्दोपाधिमादाय सम्भवतीति वाच्यम् । अनुगतस्य व्यवहारस्यानुगतविषयं विना असम्भवेनातिरिक्तकालस्वीकारा- दिति दिक । सर्वाधार इति । कालिकसम्बन्धेनेत्यादिः । अत्र विभिन्नका- रा. विनिगमनाविरहाच्च । तथापि अतीतादिव्यवहार एव हेतुः ज्ञपिकं यस्य स इति नृ. बोध्यम् । नातः सम्बन्धान्तरेण तद्वत्त्वतद्वद्वृत्तित्वादिकमादाय दोषः । इदमुपलक्षणम् । क्रियानिरूपितसमवायिकारणतावच्छेदकतया सिद्धजातिविशेषरूपं मृर्तत्वम् । तादृशजा- निः उत्पन्नविनष्टघटादावपि स्वीक्रियते बाधकाभावात् इत्यपि बोध्यम् । विभु नित्यं चेति मूलेन यता विभुं तत एव नित्यमिति अभिप्रायं प्रकाशयति । विभु- त्वादेवेति । विभुत्वलिङ्गादेवेत्यर्थः । आत्मवन्नित्यमित्याहति । तथा च आकाश नित्यं विभुत्वात् आत्मवदित्यनुमानात, आकाशस्य नित्यत्वसिद्धिर्भवतीत्याशयेनाहति फलितार्थः । इदमुपलक्षणम् । शब्दों द्रव्यसमवेतः गुणत्वात् रूपवत् इत्यनुमानात् कृप्तद्रव्यसमवेतत्वबाधराहकृतात् सिद्धयदाकाशं लाघवज्ञान सहकारात् यथैकत्वेन सिभ्यति तथा नित्यत्वे लाघवमिति लाघवज्ञानसहकारात् नित्यत्वेनापि सिध्यतीत्यपि बोध्यम् । कालं लक्षयतीति । क्रमप्राप्तमित्यादिः । आदौ प्रसाध्यानन्तरं लक्ष- यतीत्यर्थः मूले अतीतादीति । आदिना वर्तमानत्वभविष्यस्वयोः परिग्रहः । अत्र अतीतत्वं शब्दप्रयोगाधिकरणकालवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वम् । बर्तमानत्वं व तादशकालवृत्तित्वम् । भविष्यत्त्वं च तादृशकालवृत्तिप्रागभावप्रतियोगित्वमिति बो- *यम् । अतीतेति भावप्रधाननिर्देशः । व्यवहारो ज्ञानजनकशब्दः । अतीतादिपदोत्तर- मचाः प्रकारित्यमर्थः । तस्य व्युत्पत्तिवैचित्र्यात् व्यवहारपदाथैकदेशज्ञानेऽन्वयः । तत्र कारणं तत्रिरूपिकारणतावच्छेदक घटक मित्यर्थः । कारणशब्दस्य कारणतावच्छे- दकपरत्वात् । एवं च तादृशव्यवहारं प्रति अतीतत्वादेः तज्ज्ञानस्य बान्ब्रयव्यति- रेकाभ्यां हेतुत्वावश्यकतया वाच्यता सम्बन्धावच्छिन्नातीतादिशब्दनिष्ठ कार्यतानिरूपित. स्वरूप सम्बन्धावच्छिन्नातीतत्वादिनिष्टकारणतावच्छेदकघटकतया तादृशकार्यतानिरूपि तविशेष्यतासम्बन्धावच्छिन्नातीतत्वादिप्रकारज्ञाननिष्ठकारणतानिरूपितविशेष्यतासम्बन्धा- . विच्छेदका घटकतया वा कालसिद्धिरिति भावः । इदमुपलक्षणम् । सम aira fettereafternoालिकपरत्वं प्रति विशेष्यतासम्बन्धेन किचित्रितपन परिस्पन्दा- प्रेक्षया अधिकतपन परिस्पन्दमताज्ञानं कारणमिति सर्वसम्मतम्। तपन परिस्पन्दस्म

“yyमौलकण्ठीय रामदीय-तृसिंहीयसमन्विता ।

[[१८७]]

णम्। दिशो लक्षणमाह । प्राचीति । दिगपि कार्यमात्रनिमित्तकारणम् । आत्मनो

14+44

. J

"

www.d

M

W

नो. लिकयोराधाराधेयभावविरहात्क्रियादेः सर्वाधारस्वशदेव नावतरतीति भावः । प्राच्या- दिव्यवहारहेतुरिति मूले अदिना प्रतीच्यादिपरिग्रहः । उदयाचलसन्निहितसूती. रा. व्युत्पत्त्या अतीतादिव्यवहारज्ञाप्यत्वमेव काललक्षणम् । अतीतत्वं च वर्तमानकाल- नृ. घटादौ समवायादिरूपसाक्षात्सम्बन्धबाधन स्वसमवायिसंयुक्तसंयोगरूप परम्परा सम्बन्धेन

W

तत्र तत्प्रकारकत्वं वाथ्यम् । एवं च कालिकपरस्वजनकबहुतर रवि क्रियाविशिष्टमिद- मिति ज्ञानं परम्परासम्बन्धघटकवस्त्वधीनं साक्षात्सम्बन्धाभावे सति विशिष्टज्ञानत्वात्, लोहितस्फटिक इति विशिष्टज्ञानवदित्यनुमानात् निरुकपरम्परा सम्बन्ध घटक त्रस्त्वसिद्धौ पृथिव्यादिचतुर्णां मनस अविभुद्रव्यत्वं कस्यापि तादृशद्रव्यस्य परश्वाश्रययावद्दृश्य- संयोगाभावात् मविभूनान्तु विनिगमनाविरहात् बहूनां सम्बन्धघटकत्वे गौरवाच कुपद्रव्याणां fिrom परम्परासम्बन्धघटकत्वासं भवे नाकत एवं लाघवज्ञान सहकृतनि- कानुमानात् नित्यत्वैकत्वविशुत्वाश्रयतया सिध्यतीति स एव महाकाल इत्यु- यत इत्यभिप्रायेण स को विभुर्नित्यवेत्युक्तमित्यपि बोध्यम् । एतेन तपन परिस्पन्दानामेवातीतादिव्यवहारकारणतावच्छेदकघटकत्वसम्भवात न तेन महा. कालसिद्धिरिति केषाचिदूषणं प्रत्युक्तम् । प्रकारान्तरेण महाकालस्य साधितत्वात् मूले महाकालस्य लक्षणा प्रतिपादनात् न्यूनतापरिहाराय स्वयं लक्षणमाह । ariarai सर्वाधार इति । सकल+दार्थ निकालिक सम्बन्धावच्छिन्ना- दीपिकाय श्रेय तानिरूपिताधिकरणतावत्त्वं महाकाललक्षणमित्यर्थः । लक्षणान्तरमाह । स

कार्येति । कार्यत्वावच्छिन्नकालिक सम्बन्धावच्छिन कार्यतानिरूपिततादात्म्यसं- बन्धावच्छिन्नकारणत्वमित्यर्थः । कारणतायां तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नत्वोपपादना- ददृष्टे नातिव्याप्तिः । अदृस्य कालिकसम्बन्धेनैव हेतुत्वात् । अत्र प्रथमलक्षणापे- क्षया द्वितीयलक्षणस्य कारणत्वादिघटितत्वेन गुरुत्वात् निमित्तकारणं चेत्यत्र विकल्पार्थक शब्दः उत्तरकल्प अनिर्भर सूचनायेति हृदयम् । दिश इति । क्रम- प्राप्ताया इत्यादिः । लक्षणमाहेति । प्रमाणमुत्रेत्यादिः । मूले प्राच्येत्यादि । आदिना प्रतीच्यादिपरिग्रहः ।

। अत्र

अन प्राचीत्वमुदयाचलसभिहितमूर्तच्छित्र- दिक्त्वम् । अस्ताचलसन्निहितमूर्तीवच्छिदिक्त्वं प्रतीचत्वम् । सुमेरुसन्निहितमूर्ती. वच्छिनदेवत्वं उदीचीत्वम् । सुमेरुव्यवहितमृतवच्छिन्नदिवं अवाचीत्वमिति हृदयम् । एवं प्राच्यान्दा व्यवहार इति विग्रहे निरुक्तप्राचीत्वादिविशिष्ट विषयकज्ञान- जनकशब्दः इत्यर्थलाभः । प्राचीत्यादिरिति व्यवहार इति विग्रहं प्राचीप्रताचीत्याद्या- कारकशब्द इत्यर्थलाभः । तत्र हेतुस्तन्निरूपित कारणतावच्छेदकमित्यर्थः । तथा च व्यवहारं प्रति व्यवहर्तव्यज्ञानस्य हेतुतया वान्यतान्वछिनताहशशब्दनिष्ठ- कार्यतानिरूपितज्ञाननिष्ठ कारणता निरूपितविषयता सम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताश्रयतया

।

“१८८

लक्षणमाह । ज्ञानेति । आहमानं विभजते । स विविध इति । परमात्मनो

मो. fear दि प्राची । अस्ताचलसन्निहितमूतवाना दिक प्रतीची । मेरोः समिहि- ततविच्छिन्ना दिक् उदीची। तद्वयवहितमूतना तु दक्षिणा । मूले ज्ञामाः रा. श्रुतिध्वंसप्रतियोगित्वम् । वर्तमानत्वं च प्रतियोग्यधिकरणत्वम् । एवं भविष्य एवं वर्तमान- नृ. महादिकसिद्धिरिति भावः । इदमुपलक्षणम् । पाटलिपुत्रात् काश्यपेक्षया प्रया गस्य परत्वं दृष्टम् । तच प्रयागे पाटलिपुत्रावधिककाशीनिष्टसंयुक्तसंयोगपर- परापेक्षयाचिकसंयुक्तसंयोग परापेक्षयाधिक संयुक्तसंयोगरूपपरम्परावत्वज्ञानजभ्यमिति सकलग्रन्थकारानुमतम । प्रयागे साक्षात् समवायादिसम्बन्धेन तादृशसंयोग परस्परावस्वस्य बाधिततया स्वस मवायिसंयुक्तसंयोगरूप परम्परासम्बन्धेन तादृशसंयोगसमुदायवत्त्वप्रकारकप्रयाग विशे

gl

ज्ञानमेव प्रयागनिष्ठता दशपरत्वजनकं वाक्यम् । एवं च प्रयोगनिष्टादशपरत्व जनकं प्रथागविशेष्यकं पाटलिपुत्रावैधिक काशीनिष्ठसंयुक्त संयोगपरम्परापर्याप्तिसङ्ख्याधिकसं- व्यापर्यातयधिकरण संयुक्त संयोग परम्पराप्रकारकज्ञानमिदं निरुतपरम्परासम्बन्धघटक. सापेक्षं साक्षात् सम्बन्धाभावे सति विशिष्टबुद्धित्वात् लोहितः स्फटिक इति विशिषज्ञानत्र- दित्यनुमानालाच त्रज्ञान सहकृतात तादृशपरम्परासम्बन्धवकतया सिद्धस्य कrofer स्थलोकरीत्या कुप्तद्रव्यानात्मकत्वासिद्धी नित्यत्वैकत्ववित्वाश्रयतया महादिक मिद्धिरिति अभिप्रायेण सा चैका विभ्वी निस्या त्रेत्युक्तमित्यपि बोध्यम् ।

fait एतेनोदय गिरिव्यवहितमत्रिहितमूर्तीनामेव मेरुसन्निहित व्यवहितमूर्तीनामेव च कुमा- नां प्राचीप्रतीचीत्यादिव्यवहारजनकतावच्छेदकस्वीकारात् न तेन महादिकसि द्धिरिति केषाद्दूिषणमपास्तम् । प्रकारान्तरेण महादिशः साधितत्वात् । आत्मन इति । क्रमप्राप्तस्येत्यादिः । लक्षणमाहेति । व्यावर्तकमाहेत्यर्थः । सूले शाना- धिकरणमात्मेति । समवायेन ज्ञानवत्त्वमात्मनो लक्षणमित्यर्थः । समवायेन ज्ञान- स्य लक्षणत्वलाभायाधिकरणपदम् । इदमुपलक्षणम् । आत्मत्वतातिमत्वमत्यात्मनां लक्षणम् । सुखादिसमवायिकारणतावच्छेदकतयात्मत्वजातिसिद्धिसम्भवात् । सा जातिरीश्वरेऽपि स्वीक्रियते । शरीरादिकारणान्तरविरहेणैव ईश्वरे सुखावृत्पश्या- पादनासम्भवान्न नित्यस्येत्यादिनियमभङ्गप्रसङ्गः । न चैवं सति आकाशादावपि तादजातिस्त्री कारापत्तिः । शरीरादिरूपकरणान्तरविरहेणैव तत्र मुखात्पापा- ‘दनासम्भवात् सकलकारण सत्त्वघटितनित्यस्येत्यादिनियमभङ्गाप्रसक्तिरिति वाच्यम् । तथापि गगनादावात्मेति व्यवहाराभावेन तादृशजात्यनभ्युपगमात् । ईश्वरे तु त व्यवहारानुरोधेन तादृशजाति स्वीकारस्यावश्यकत्वाच । वस्तुतस्तु आत्मपदशकय तावच्छेदकतया आत्मत्वजातिसिद्धिर्योध्या । अमति बाधके शक्यतावकेदकतया जातिसिद्धेस्सर्वानुमतत्वात् । एतेन सुखादिसमवायिकारणतावच्छेदकतया अनति-1

•

मीलकी राममदीरा मिहीयसमन्विता ।

न

[[१८५]]

लक्षणमाह । तत्रेति । नित्यज्ञानाधिकरणत्वमीश्वरत्वम् । नन्वीश्वर सद्भावे

किं प्रमाणम । न तावत्प्रत्यक्षम् । तद्धि बाह्यमान्तरं वा । नाद्यः

J

HW H

sely www be potelt w

All Amand

+-

भी. धिकरणमिति । समवायेन ज्ञानवदित्यर्थः । तत्र तयामध्ये । दीपिकायाम् नित्यज्ञानाधिकरणत्वमिति । न च ’ नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’ इति श्रुत्या ग. कालवृत्तिप्रागभावप्रतियोगित्वम् । व्यवहाराणां कालज्ञापकत्वं च अतीतादिव्यवहारः नृ. प्रसक्तजीवत्वजातरेव साधनौचित्यात् तादृशावच्छेदकत्वं हेतुना ईश्वरसाधारणात्मत्व- साधनं कुसृष्टिसम्पादकत्वेन अनुचितमिति शङ्का निरस्ता । यत्तु आत्मनि प्रमा- णाभावात तलक्षणाभिधानमयुक्तमिति तत्र । जीवानां प्रत्येकं अहं सुखीत्यादिप्रत्यक्ष- सिद्धत्वात् सर्व एव आत्मानस्समर्पिता इति श्रुतिसिद्धत्वाच । एवमीश्वरस्यापि आत्मा वा अरे दृष्टव्यः श्रोतव्यं इत्यादिश्रुति सिद्धत्वात् । तस्मादात्मसामान्यस्य प्रमाण- सिद्धत्वेन नोतदोषावकाश इति । स द्विविध इति । “निरुक्तलक्षणलक्षित आत्मा प्रकारद्वयान्यतरविशिष्ट इत्यर्थ । प्रकरयमेवाह । परमात्मेति । भाव- प्रधाननिर्देशात् परमात्मत्वं जीवात्मत्वं चेत्यर्थः । इतिशब्दस्य अभेदोऽर्थः । तस्य प्रकारद्वयेऽन्वयः । एवं च परमात्मत्वजीवत्वाभिन प्रकारद्वयान्यतरविशिष्ट आत्मेति समुतिवाक्यार्थः । तत्रेति । परमात्मजीवात्मनोर्मध्य इत्यर्थः ।

•

I

सप्त

#

म्यर्थः । तस्य परमात्मन्यन्त्रयः । ईश्वर इति । सुश्यादिकर्तेत्यर्थः । एतेन ईश्वरे प्रमाणं दर्शितम् । तचा स्पुटीभविष्यति । सर्वेश इति । परमात्मेत्यत्र परमात्म- त्वम् । तच सर्वविषयकज्ञानवत्वरूपम् । इदमेव ईश्वरलक्षणमिति हृदयम् । अत्र ईदमूलफलक्षणं योगिष्वतिव्याप्तिदोष प्रस्तमिति विचिन्त्य स्वयं निर्बुप्रलक्षण- माह । दीपिकायां नित्यज्ञानाधिकरणत्वमिति । समवायेन नित्यज्ञानव- स्वामेत्यर्थः । एतकाभावाधिकरणपदं उपात्तम् । इदानीं प्रसङ्गसङ्गत्या निरीश्वरवा दिनं निराकर्तुमादौ तन्मतमुपन्यस्यति । नन्विति । ईश्वरसद्भाव इति .. ईश्वरास्ति इत्यर्थः । किं प्रमाणमिति । न किमपि प्रमाणमित्यर्थः ।

। भवन्मतसिद्ध ईश्वरः प्रमाणसामान्यागम्य इति समुदितार्थः । अत्र प्रत्यक्षा- दिप्रमाणविशेषं गम्यत्वाभावकूटवस्वात् यत्रैवं तत्रैवं यथा घट इति सप्रान्त- हेतुः पूरणीयः । प्रकृतं हेतोरस्वरूपासिद्धिं वारयितुं कूटघटकप्रत्येकाभावं साधयति । न

[[1]]

वत्प्रत्यक्षमिति । ईश्वरः प्रत्यक्षप्रमाणगम्यो नेति फलितार्थः । अत्र मानसान्यप्रत्यक्षनिरूपितलौकिक विषयत्वाभाव मानस निरूपित लौकिकविषयत्वाभावो भयवत्वादाकावावदिति सान्तहेतुः पूरणीयः । तद्धीति । प्रत्यक्षप्रमाणग- म्यत्वं हीत्यर्थः । हि प्रसिद्धों । बाह्यमान्तरं येति । मानसान्यप्रत्यक्षनि रूपित लौकिक विषयत्वरूपं मानसनिरूपितलौकिकविषयत्वरूपं वा नत्वित्यर्थः तादृशोभयात्मक हेतुघटकाभावद्वयं क्रमेण साधयति । नाद्य इति । न मान-

1L

[[१९०]]

ahiraftar

अरूपिद्रव्यत्वात् । न द्वितीयः आत्मसुखदुःखादिव्यतिरिक्तस्वात् । नाप्यनुमानं लिङ्गाभावादिति चेन्न । अङ्कुरादिकं सकर्तृकं कार्यत्वाद्ध-

नी. विरोध इति वाच्यम् । आनन्दपदस्यानन्दवदर्थकताया इव विज्ञानपदस्यापि विज्ञान-

वदर्थकतास्वीकारेणाविरोधात् । न चानन्दपदस्यैव तादृशार्थकत्वमसिद्धमिति वाच्यम् । अर्शआयजन्तत्वानीकारेण तादृशार्थसिद्धः । अन्यथा नपुंसकत्वानुपपत्तेः । अनानन्दो भारापगमे सुखी संवृतोऽहम् इतिवदुःखाभावे उपचर्यते। नवीनास्तु नित्य- सुखमीश्वरस्याङ्गीकुर्वन्तीत्यलमधिकजल्पनेन । अरूपिव्यत्वादिति । बाह्यप्रत्यक्ष प्रति उद्भूतरूपस्य हेतुत्वादिति भावः । आत्मसुखदुःखादीति । विजातीयात्म. रा. सविषयकः साधुव्यवहारत्वात् इत्येवं बोध्यम् । कालाभाञ्चे कालघटितव्यवहारानु-

पपतेरिति । एवमग्रेऽपि बोध्यम् । अङ्कुरादिकमिति । पृथिवीत्वस्य पक्षता - मृ. सान्यप्रत्यक्षनिरूपितलौकिकविषयतावानित्यर्थः । अत्र हेतुमाह । अरूपि- द्रव्यत्वादिति । रूपत्वावच्छिन्नावच्छेदकता प्रतियोगिताकभेदविशिष्टद्रव्यत्वा- दिव्यर्थः । द्रव्यवृत्तिदेशिकविशेषणता सम्बन्धेन तादृशभेदवत्त्वादिति यावत् । नातो विशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरह प्रयुक्तदोषः । अथवा । अरुषि- इव्यत्वादिति । रूपमवायित्वाभावरूपसमवायिसमवेतत्वाभावतादशसमवार्थिसमवेत-

.

}

।

I

समवेतत्वाभावरूपसमवायादिनिरूपितविशेषणत्वाभावैतत्समुदायवादादित्यर्थः । ए तन विशेषरूपेण संसर्गत्वानी कर्तृप्राचीनमतं द्रव्यवृत्तिदेशिक विशेषणतात्येन तस्य हेतुतावच्छेदकसम्बन्धत्वा सम्भवात् तादृशसम्बन्धेन नोक्तभेदस्य हेतुत्वमिति दूषणं प्रत्युक्तम् । न द्वितीय इति । न मानमनिरूपितलौकिक विषयतावानित्यर्थः । तत्र हेतुमाह । आत्मेति । जीवत्यर्थः । यथाश्रुत ईश्वर आत्मभेदाभावन नैय्यायि कमते तादृशभेदघाटित होस्स्वरूपासिद्धयापत्तेः । सुखदुःखादीति । आदिना इच्छाद्वेष प्रयत्नानां सङ्ग्रहः । तथा च जीवत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदसुखत्वादियम. त्वान्तसमुदायघटक प्रत्येक धर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदैतत्समुदायवत्वादित्यर्थः । अथ- वा जीवसुखादियनान्तान्यतमत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदवत्त्वादित्यर्थः । घटदिनि दृष्टान्तः पूरणीयः । नाप्यनुमानमिति । ‘अपिशब्दः प्रत्यक्षसमुचीयकः । यथा ईश्वरे प्रत्यक्षं न प्रमाणं तथानुमानमपीत्यर्थः । ईश्वरः अनुमानप्रमाणगम्यत्वाभाव- वानिति फलितार्थः । अत्र हेतुमाह । लिङ्गाभावादिति । तद्वयान्यलिङ्गाभावादि- त्यर्थः । तथा च यत्र यद्वाप्यलिङ्ग प्रसिद्धं तत्र तदनुमेयम् । यथा वह्निन्या प्यधूमात्मकलिङ्ग पर्वते प्रसिद्धमिति भवति । पर्वते वह्निरनुमेयः । प्रकृतं ईश्वरव्या व्यलिङ्गस्य कापि अनिर्णीतत्वेन ईश्वरो न कुत्राप्यनुमातुं योग्य इत्याशयः । अन सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धस्यैवोपमानप्रमाणत्वेन ईश्वरे उपमानप्रमाण गम्यत्वाभावस्य सर्वमतसि द्धत्वात् न साधितमिति हृदयम् । इदानीं लौकिकशब्दानां आप्तोकत्वानिर्णयात् प्र

C

।

1}

[[4]]

नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[7]]

J

[[१९१]]

टवत् इत्यनुमानस्यैव प्रमाणत्वात् । उपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षा-

.

*****pri

[[२१]]

'

[[6]]

K den 7

14 aga

Ah g gh un

● → karakterna kopi i dla sa mga sempadanapolis

नी. मनस्संयोगस्य मानसप्रत्यक्षहतोरीश्वरेऽभावादिति भावः । प्रमाणत्वादिति । न विदमप्रयोजकमिति शक्यम् । कार्यत्वावच्छिन्नं प्रति कृतित्वावच्छिन्नस्य हेतुत्वेनाराच्छेदकत्वे सामानाधिकरण्येन साध्यसिद्ध हद्देश्यत्वे सिद्धसाधनम् । अवच्छेदकावच्छेदेन

नृ. माणकत्वाभावेऽपि सर्वसम्मत इति श्रुतिप्रमाणकत्वाभावमेव साधयति । नाप्यागम इति । आगमः ईश्वरसाधको नेत्यर्थः । तत्र हेतुमाह । तथाविधेति । निर्णतिप्रामाण्यकश्रुतेरभावादित्यर्थः । श्रुतेर्निर्णीतप्रामाण्यकत्वाभावादिति यावत् । यथाश्रुते ईश्वरप्रतिपादकानेकश्रुतिसत्त्वात् असङ्गत्यापत्तेः 1 तथा च ईश्वराश्वरि- तत्वेनैव श्रुतिप्रामाण्यस्य वक्तव्यतया ईश्वरसन्देहे श्रुतेरपि सन्दिग्धप्रामाण्यक- स्वेन नितिप्रामाण्यकत्वरूप लिङ्ग निर्णयाभावेन श्रुतेर्तेश्वरसाधकत्वसम्भव इति भावः । अत्र ईश्वरव्याप्यलिङ्गाभावात् साक्षादीश्वरसाधनासम्भवेऽपि लिङ्गान्तरेण परम्परया ईश्वरसाधनं सम्भवतीत्याशयेन समाधत्ते । अङ्कुरादिकमित्यादिना । अत्र अङ्कुरत्वरूपपक्षतावच्छेदकसामानाधिकरण्येन साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वे अङ्कुरविशेषे अ- स्मदादिकृतिजन्यत्वमादाय सिद्धसाधनदोषप्रसक्तावपि पृथिवीत्वव्याप्यजातिविशे- मरूपारत्वावच्छेदेन साध्यसिद्धेरेव उद्देश्यत्वान्न सिद्धसाधनप्रसक्तिरिति हृद- यम् पक्षतावच्छेदकसमानाधिकरण्येन साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वाभिप्रायेण पक्षान्त- रमाह आदीति । आदिना पृथिवीत्वादिव्याप्यजातिविशेषरूपधणुकत्व- मेधत्वाद्यवच्छिन्नपरिग्रहः । सकर्तृकमिति । कृतिजन्यमित्यर्थः । । विशेष्यता- सम्बन्धावच्छिन्नकृति निष्कारणतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्न कार्य तावदिति याव तू । कारणतायां विषयतासम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशा ददृष्टद्वारा हविरादिगोचरा- स्मदीयकृतिजन्यत्वमादाय न सिद्धसाधनप्रसक्तिः । कार्यत्वादिति । स्वत्र- तिमहाकालभेदवस्वकालिक विशेषणत्वसमवायैतत्त्रितयसम्बन्धेन सत्तावत्त्वादित्यर्थः । यदि च समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वाविशेषितभ्वं ससाधारणकार्यत्वमेव साध्यतयाभि प्रेतं तदा समवायसम्बन्धमनिवेश्य निरुतोभयसम्बन्धेन सत्तावत्त्वमेव हेतु- रिति हृदयम् । अत्र महाकाले व्यभिचारवारणाय स्ववृत्तिमहाकालभेदवस्वस्य स्वसम्बन्धघटकता । तादृशभेदवत्त्वमभावीय दैशिक विशेषणतया बोध्यम् । तेन न तद्दोष- तादवस्थ्यम् । आकाशादौ व्यभिचारवारणाय कालिकविशेषणत्वस्य सम्बन्धघटकता । ध्वंसे व्यभिचारवारणाय समवायस्य सम्बन्धघटकतेति हृदयम् । न चाप्रयोजकश काकब- .faeस्वात् अयं हेतुः न साधक इति वाच्यम् । कार्यत्वेन कृतित्वेन कार्यकारणभावरूपा- नुकूलतर्क सस्येन तादृशशोत्पत्यसम्भवादिति । इत्यनुमानस्येति । इत्याकारकन्या- मवाक्यजन्य शाब्दबोधोत्तर कालीनमानस परामर्शस्येत्यर्थः । प्रमाणत्वादिति । ईश्वर-

-.१९.२.

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

कृतिमत्वं कर्तृत्वम् । उपादानं समवायिकारणम् । सकलपरमाण्वादिसूक्ष्म- दर्शित्वात्सर्वज्ञत्वम् । यः सर्वज्ञः स सर्ववित इत्यागमोऽपि तत्र प्रमा-

"

नो. प्रयोजकत्वाभावादिति दिकू । उपादानेति । यद्यपि कृतिमत्वमेव सम्भवति तथा. ‘प्यपरोक्षज्ञानादश्चिकीर्षादिकं प्रति कारणत्वप्रदर्शनाय तथोक्तिरिति ध्येयम् । सर्व- र( साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वे परमाणौ बाध इति तत्परित्यागः । ननु कार्यत्वमस्तु कर्तृत्वं ‘मास्त्वित्यप्रयोजकत्वशङ्कायां कर्तृत्वन्न कार्यत्वेन कार्यकारणभाव एव अनुकूलतर्कों ‘वाच्यः । स च न प्रमाणसिद्धः । घटत्वेन कुलालत्वेन पटत्वेन तन्तुवायत्त्रने नृ. प्रमापकत्वादित्यर्थः । कृतिजन्यत्वसाधनेनेव इच्छाजन्यत्वज्ञानजन्यत्वसाधनेनापश्वर- सिद्धिर्भवतीति बोधयितुं कर्तृत्वपदार्थमाह । उपादानगोचरति । उपादानविषय- “केत्यर्थः । एतस्यापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतिषु प्रत्येकान्वयः । उपादानपदार्थमाह । उपादानमिति । अत्र कर्तृजन्यत्वं न साध्यम् । निरुक्तज्ञानादिरूपानन्तकर्तृत्वानी कारणतावच्छेदकत्वापत्या गौरवात् । नापि तादृशज्ञानादिजन्यत्वं दृष्टान्तपक्षसम वायिकारणेषु सर्वेष्वनुगतसमवायिकारणत्वस्याभावेनोपादानशब्देन घटादिरूपदृष्टान्त- समवायिकारणग्रहणे तद्विषयकतादृशज्ञानादिजन्यत्वस्य पक्ष बाधितत्वेन हेतोः बाधि तत्वव्यभिचारित्वयोः आपत्तिः । तत्पदेन पक्षीभूतमं समवायिकारणग्रहणे तद्विषयक- ज्ञानादिजन्यत्वस्य दृष्टान्तेऽभावेन तदन्तर्भावेण व्यभिचारित्वापत्तिः । केवलज्ञानत्वाय- पेक्षया समवायिकारणविषयकज्ञानत्वादेर्गुरुत्वेन तस्य कारणतावच्छेदकत्वासम्भवाच । . अतः समवायेन कार्य प्रति विशेष्यतासम्बन्धेन ज्ञानत्वादिना लाघवात् कारणत्वं. वाच्यम् एवं व ज्ञानत्वेच्छात्व कृतित्वानां मध्ये एकैकधर्मावच्छिन्न विशेष्यता सम्बन्धा- वच्छिन कारणता निरूपितसमवाय सम्बन्धावच्छिन्न कार्यत्वमेव सकर्तृकशब्देन विवक्षित- साध्यम् । तथा च एतादृशानुमानात् कार्यत्वेन ज्ञानत्वादिना च कार्यकारणभावात्म- कानुकूलतर्क प्रयोज्यव्यभिचारज्ञानाभावात् ज्ञानादिजन्यत्वसिद्धौ तद्धक ज्ञानाद्याश्रयश्र- ★ स्य जीवानां बाधितत्वादतिरिक्त ईश्वरो लाघवादेकत्वनित्यत्वाश्रयतया सिध्यतीति ‘समुदितदीपिका ग्रन्थतात्पर्यार्थ इति प्रतिभाति । निरुतानुमानेन ईश्वर सिद्ध

अर्थात्सर्वज्ञत्वमपि सिद्धयतीत्याह । सकलेति । द्वयणुकोपादानसकलपरमाणुविषयक- प्रत्यक्षवत्त्वात् त्र्यणुकोपादानसकलद्वयणुकविषयकप्रत्यक्षत्वाचेत्यर्थः । सर्वशत्- मिति : अतीन्द्रिय सूक्ष्मैपदार्थविषयकप्रत्यक्षवतः स्थूलपदार्थविषयक प्रत्यक्षाश्रयत्वं कैसुतिकन्यायसिद्धमिति तस्य सर्वज्ञत्वमर्थात, सिद्धमित्यर्थः । उक्तानुमानेन ईश्वर तस्य सर्वज्ञत्वं च निर्णीयोभयत्र श्रुतिरपि प्रमाणमित्याह ।

प्रमाणमित्याह । यस्सर्वश इति । इत्यागमोऽपीति । आदिना यस्य ज्ञानमयं तपः खोडकाम- पश्यादिश्रुतिपरिषद अपिमा निरुतानुमानं समुचीयते। तथेति । ईश्वर

- ।

A

[[1]]

.

+नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

-

[[१९३]]

णम् । जीवस्य लक्षणमाह । जीव इति । सुखाद्याश्रयत्वं जीवलक्षणम् । ननु

नी. विदिति । विदधात्वर्थे विशेषरूपेण ज्ञानम् । लक्षणमाहेति । स्वरूपमाहेत्यर्थः । मूले प्रतिशरीरं भिन्न इति । न च अवयवोपचयापचयाभ्यां तत्तच्चैत्रादिशरी- रा. विशिष्यैवान्वयव्यतिरेकाभ्यां कारणताग्रहस्य जायमानत्वात् । न च कार्यसामान्याभावे कर्त्रभावप्रयोजकत्वे गौरवात् कारणतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नाभावस्यैव कार्यतावच्छे- दकावच्छिन्नाभावप्रयोजकत्वाच्च यद्विशेषयोरिति न्यायेन स आवश्यक इति वाच्यम् । कारणतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नाभावस्यापि लाघवेन प्रयोजकत्वकल्पने बाधकाभावादि- त्यभिप्रायेणाह । अदीति । आदिना दण्डघटस्य परिग्रहादित्यनुमानेन घटत्वेन नृ. तस्य सर्वज्ञत्वे चेत्यर्थः । जीवस्य लक्षणमाहेति । जीवस्य व्यावर्तकधर्मं ना- नात्वादिकं चाहेत्यर्थः । मूले जीवः प्रतिशरीरं भिन्न इति । अत्र जीव इत्यनेन जीवत्ववत्त्वं जीवलक्षणम् लभ्यते । जीवत्वं च सुखादिमत्वम् । सुखादिसम- वायिकारणतावच्छेदकतया जीवपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धजातिव । जीवा- नामनेकत्वेऽनुमानप्रमाणमाह । प्रतिशरीरं भिन्न इति । शरीरभेदेन भिन्न इत्यर्थः । एतच्छरीरावच्छिन्नजीवः एतच्छरीरभिन्नशरीरावच्छिन्न जीवभिन्न इति यावत् । अत्र एतच्छरीरभिन्नशरीरावच्छेद्य भोगानधिकरणत्वात् घटवदिति सदृष्टान्तो हेतुः पूरणीयः । न च एकस्यैव जीवस्य नानाशरीरसम्भवेन एतच्छरीरावच्छिन्नजीबात्मक- पक्षे एतच्छरीरभिन्नजन्मान्तरशरीरावच्छिन्नजीवभिन्नत्वरूपसाध्यं बाधितमिति वा- च्यम् । साध्यघटकैतच्छरीरभिन्नशरीरे एतच्छरीरसमानकालीनत्वस्यापि निवेशनीय- त्वात् । प्रकृते जन्मान्तरशरीरस्य एतच्छरीरसमानकालीनत्वाभावेनादोषात् । न चैव- मपि सौभर्यादेरेकदा शतशश्शरीरादिसत्त्वेन निरुक्तसाध्याभावात् तद्दोषतादवस्थ्य- मिति वाच्यम् । तादृशशरीरे योगाद्यजन्यत्वस्यापि विशेषणत्वात् सौभर्यादिदेहानां योगादिजन्यतयाऽदोषात् । एवं हेतुघटकशरीरेऽप्येतच्छरीरभिन्नत्वैतच्छरीरसमान- कालीनत्वयोगाद्यजन्यत्वविशेषणान्यावश्यकानि । अन्यथा स्वरूपासिद्धयापत्तेः । जीवस्य चलनाभावेऽपि काश्यादिसकलदेशेषु एकशरीरावच्छेदेन सुखाद्युपलब्धेः विभुत्वं कार्यमित्याह । विभुरिति । अत एव वैभवान्महानाकाशः तथा च आत्मेति महाभाष्यमपि प्रमाणम् । विभुत्वानित्यत्वमावश्यकमित्याह । नित्यश्चेति । जीवशब्दप्रतिपाद्यजीवत्वरूपलक्षणस्य स्वरूपमाह । दीपिकायाम् सुखाद्याश्रय- त्वमिति । आदिना दुःखादिपरिग्रहः । अत्र सुखादिमत्त्वमेव जीवलक्षणम् । आ श्रयत्वकथनं तु समवायेन तस्य लक्षणत्वलाभायेति हृदयम् । अस्मद्गुरुचरणास्तु समवायेन सुखादेर्लक्षणत्वे मुक्तात्मनि अव्याप्त्यापत्तिः । अतरतदाश्रयत्वस्य लक्षणस्वलाभा यांश्रयत्वकथनामिति व्याचकुः । चार्वाकमतं दूषयितुं तन्मतमुपन्य1

J

[[1]]

[[१९४]]

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

मनुष्योऽहं ब्राह्मणोऽहम् इत्यादौ सर्वत्राप्रत्यये शरीरस्यैव विषयत्वाच्छ- रीरमेवात्मेति चेन्न । शरीरस्यात्मत्वे करपादादिनाशे शरीरनाशादात्मनो- ऽपि नाशप्रसङ्गात् । नापीन्द्रियाणामात्मत्वम्, ‘योऽहं घटमन्द्राक्षं सोऽहमिदानीं स्पृशामि’ इत्यनुसन्धानाभावप्रसङ्गात् । अन्यानुभूतेऽर्थे अन्य-

।

ge

नी. राणां विभिन्नत्वेsपि जीवभेदाभावादिदमसङ्गतम् । एवं कायव्यूहस्थलेऽपीति वाच्यम् । समानकालिक योगजधर्माजन्यशरीरभेदेन जीवभेदस्यैव विवक्षिततयाऽदोषात् । एवं चैतच्छरीरावच्छिन्नभोगवान्समानकालिक योगजधर्माजन्यतच्छरीरावच्छिन्नभोगवद्भिन्न इति रीत्या प्रतिशरीरं जीवभेदः साध्य इत्यलम् । शरीरस्यैवेति । अन्यथा मनु- व्यत्वादीनां शरीरधर्मत्वेन तथा प्रत्ययस्यै वासङ्गतिरित्यभिमानः । नाशप्रसङ्गादिति । समवायिकारणनाशस्य द्रव्यनाशकत्वादिति भावः । योऽहमिति । भूतकालिकदर्शन- रा. कुलालत्वेन कार्यकारणभावानुकूलतर्कसह कृतेनैव ईश्वरसिद्धिः । कार्यत्वादित्यस्य कार्यकर्तृतावच्छेदकधर्मवत्त्वादित्यर्थकतया कर्तृकार्यतावच्छेदकीभूतघटत्वादिमत्वस्य नृ. स्यति । नन्विति । इत्यादौ सर्वत्राहम्प्रत्यय इति । आदिनां क्षत्रियोऽहमि त्यादेः परिग्रहः । इत्याद्यभिन्न कलाहमित्याकारकप्रत्यय इत्यर्थः । शरीरस्यैव विषयत्वादिति । एवकारेण शरीरातिरिक्तस्य प्रत्ययविषयत्वं व्यवच्छिद्यते । “तथाच मनुष्यत्वब्राह्मणत्वादीनां शरीरमात्रवृत्तितया तत्प्रकारेण प्रमाविषयापदार्था- त्मनः शरीरस्वरूपत्वावश्यकतया प्रमाणाभावादात्मनः नातिरिक्तत्वमिति भावः । करपादादिनाश इति । आदिना नासिकादेः परिग्रहः । शरीरनाशादिति । पूर्वशरीरनाशादित्यर्थः । आत्मनोऽपीति । त्वन्मत इत्यादिः । अपिशब्दः एव- कारार्थे । त्वन्मते आत्मन एवं नाशापत्तेरित्यर्थः । न चेष्टापत्तिः । पूर्वानुभूतस्य काला- न्तरे स्मरणानुपपत्तेः । अनुभवाश्रयस्य पूर्वशरीरस्य नष्टत्वात् स्वस्य स्वाननुभूता- र्थस्मरणाश्रयत्वासम्भवादिति भावः । अत्र चाक्षुषादिकरणत्वेन कुमानां चक्षुरादीनामेव ज्ञानाद्याश्रयत्वं स्वीक्रियताम् । चक्षुज्ञानादीत्यादिप्रत्ययात् । अतः चक्षुरादिकमेवात्मे- ति बौद्धा वदन्ति । तन्मतं दूषयति । नापीन्द्रियाणामिति । अपिना शरीरप- रिग्रहः । यथा शरीरस्य आत्मत्वन्नास्ति तथा इन्द्रियाणामात्मत्वं नास्तीत्यर्थः । तन्त्र हेतुमाह । योऽहं घटमद्राक्षमिति । योऽहं घटादिविषयक वर्तमानध्व- सम्प्रतियोगिवाक्षुषवानित्यर्थः । सोऽहमिदानीं स्पृशामीति । घटादिविषयक वर्त मानस्पार्शनवान् सोऽहमित्यर्थः । इत्यनुसन्धानाभावप्रसङ्गादिति । इत्याकार- कच्चाक्षुषाश्रयस्पार्शनाश्रययोः अभेदावगाहिप्रत्यक्षाभावप्रसङ्गादित्यर्थः । तथाच चक्षु- स्त्वगादिरूपेन्द्रियाणां परस्परभिन्नतया भेदावगाहिप्रत्ययानुपपत्तेः नेन्द्रियाणा- मात्मत्वसम्भव इत्यर्थः । उक्तार्थमेव प्रकाशयति । अन्यानुभूत इति । अत्र कर्म-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

www

hghakh

mense se lăng berpering LAN । Le big bag ng gums pangert die spellow dry. We slanggan skala mano drape repellum 219 pr

[[1]]

[[१९५]]

"

नी. वति वर्तमानकालिकस्पार्शनवत्त्वं प्रत्याय्यते तच्च भवतां मते न सम्भवति चाक्षुषस्पा- शनवतोर्भेदादिति भावः । अनुसन्धानायोगादिति । अन्यथा चैत्रेणानुभूतस्य रा. हेतुत्वलाभादिति भावः । न चैवमपीश्वरस्य कुलालत्वापत्तिरिति वाच्यम् । खण्डघ- टोत्पत्तेः पूर्व जीवानां तदुपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीषीऽसत्त्वेन तद्वत्त्वेन ईश्वर सिद्धेर- भ्युपेयत्वात् । न च कुलालस्यैव घटकर्तृत्वादिति वाच्यम्। इष्टत्वात्, घटोत्पादनसमर्थस्यैव कुलालत्वात् । अत एवाह - नमः कुलालेभ्यः कमरेभ्य इति विभावनीयम् ।

नृ. धारयः । वर्तमानध्वंसप्रतियोगिचाक्षुषाश्रयत्वेनानुभवविषयचक्षुषीत्यर्थः । अन्यस्या- नुसन्धानायोगादिति । स्पाशीनाश्रयस्याभेदावगाहिप्रत्यक्ष सम्बन्धादित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । सौगतास्तु अनित्यत्वाच्छरीरादीनां आत्मत्वं मास्तु नित्यत्वात् मन- स एवात्मत्वमित्याहुः । तन्न । तथा सान्त अहं जानामीत्याद्याकारकात्मविशेष्यक- ज्ञानादिप्रकारक लौकिकप्रत्यक्षाभावप्रसङ्गात् । प्रत्यक्ष महत्वस्य हेतुतया मनसि तद- भावात् चाक्षुषाद्युत्पत्तिकाले मानसात्पत्तिप्रसङ्गाच्च । तदा मानससामय्या अध्यक्ष- तत्वात् । योगाचारास्तु सर्व विज्ञानमयं तत् द्विविधं प्रवृत्तिविज्ञानमालयविज्ञानमिति । अयं घट इत्यादिविज्ञानं घटमहं जानामीत्यादिविज्ञानं च प्रवृत्तिविज्ञानम् । अह- मित्या कारकमालय विज्ञानम् । स एव आत्मा । भावमात्रस्य क्षणिकत्वादात्मापि क्षणिक एव । न चालयविज्ञानस्यात्मत्वे गुण गुणानङ्गीकारेण तस्य ज्ञानसुखादिमत्त्वासम्भवात. जानामीत्यनुव्यवसायानुपपत्तिरिति वाच्यम् । प्रवृत्तिविज्ञानसुखादीनां आलयविज्ञा- नस्याकारविशेषरूपत्वेन तस्य तादात्म्यसम्बन्धेन तादृशज्ञानादिमत्त्वनातानुपपत्ति- विरहात् । तदाकारत्वं च तदभिन्नत्वं सति तद्भिन्नत्वेन भासमानत्वं यथा मृदभिन्नत्वे सति मृद्भिन्नत्वेन भासमानत्वात् घटस्य मृदाकारकत्वम् । एवं च मृदस्तादा- रम्य सम्बन्धेन घटवत्त्वात, घटवन्मृदितिप्रतीत्युपपत्तिः । न च तादात्म्यस्याधिकरण- त्वानियामकतया कथं तादृशप्रतीत्युपपत्तिरिति वाच्यम् । समवायमनङ्गीकुर्वतां अवयवावयविनोर्गुणगुणिनोः क्रियाक्रियावतोच तादात्म्यसंवन्धमङ्गीकुर्वतां मते ता दात्म्यस्य वृत्तिनियामकत्वात । न चात्मनः क्षणिकत्वं कालान्तरे स्मरणानुपपत्तिः । अनुभवाश्रयस्यात्मनो नत्वादिति वाच्यम् । तथापि पूर्वानुभवजन्यसंस्काराणां पूर्वालय विज्ञानजन्योत्तरोत्तरालयविज्ञाने सङ्क्रान्तत्वस्वीकारेण स्मरणप्रत्यभिज्ञानुपपत्तिः विरहात् । तस्मात् क्षणिकविज्ञानमेवात्मेत्याहुः । तत्र आत्मनः क्षणिक - विज्ञानरूपत्वे संस्काररूपवासनायाः क्रियारहितत्वात् प्रवेशात्मकसङ्कमा सम्भवेन कालान्तरे स्मरणाद्यनुपपतिप्रसङ्गात् । न च पूर्वपूर्वालयविज्ञानजन्योत्तरोत्तराल. यविज्ञानेषु पूर्वपूर्वालयविज्ञानजन्य संस्कारैस्संस्कारान्तरोत्पत्तिस्वीकारात् न स्मरणा- नुपपत्तिरिति वाच्यम् । समानविषयकानुभवस्यैव संस्कारहेतुतया उत्तरोत्तरालय -

[[4]]

·१९६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

स्यानुसन्धानायोगात् । तस्मादेहेन्द्रियव्यतिरिक्तो जीवः सुखदुःखादि- वैचित्र्यात्प्रतिशरीरं भिन्नः । स च न परमाणुः । सर्वशरीरख्यापि -

++

A

मी. वस्तुनो मैत्रेण स्मरणापत्तरिति भावः । ननु सर्वशरीरावच्छेदेनात्मनि सुखादिसाक्षा-

रा. प्रतिशरीरं भिन्न इति । प्रतिवृक्षं सिञ्चतीत्यत्रेव प्रत्यथों व्यापकत्वं । तथा म्व वृक्षत्वव्यापककर्मतानिरूपितसेचनानुकूलकृतिमानितिवत् शरिरत्वव्यापकभेदप्रति- योगी जीव इत्येव तादृशवाक्यात् शाब्दबोध इति । ननु जीवानामैक्येऽपि शरीरत्व व्यापकभेदप्रतियोगित्वं जीवेषु अक्षतमेवेति चेन्न । पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते इत्यादी भिद्धातोः नान्योन्याभावबोधकत्वम् । तथात्वे भिद्धातोः अकर्मकत्वेन कर्मण anisargarपत्तेः । अकर्मकत्वेऽपि आत्मनेपदानुपपत्तिरिति भेदविधेयकानु मि. तिरेव भिद्धातोरर्थ इति वाच्यः । तदुत्तरकर्मप्रत्ययस्य विषयत्वमर्थः । तथा हि पृथिवी गन्धवदितरेभ्यो भिद्यते इत्यादी गन्धप्रयोज्येतरप्रतियोगिकभेदविधेय कानुमितिविषया पृथिवीत्यंव बोधः । प्रकृते प्रयोजकत्वमेव कर्तृत्वं । इत्थं च शरीरेण शरीरेण प्रतिशरीरमिति व्युत्पत्त्या शरीरत्वव्यापकशरीरव्यापीति । इदमुपलक्षणं प्रत्यक्षे नृ. विज्ञानेष्वनुभवरूपकारणाभावेन तादृशसंस्कारोत्पत्त्यसम्भवात् । न च यत् सत् तत् क्षणिकमिति व्याप्तिमङ्गीकृत्य तदनुरोधेन जगन्मात्रस्य क्षणिकत्वाङ्गीकर्तृ- योगाचारमते समानविषयकानुभवाभिन्त्रालयविज्ञानजन्यालयविज्ञानपरम्परायाः ता- दशानुभवाभिनालय विज्ञानप्रयोज्यज्ञानत्वेन हेतुत्वस्वीकारात् तादृशपरम्परासु सं स्कारोपत्तो बाधकाभाव इति वाच्यम् । एकत्राप्रामाणिकानन्त संस्कार कल्पना- पेक्षया तादृव्याप्ति अन कृत्य नित्यातिरिक्तकात्मकल्पनाया एव न्याय्यत्वादिति बोध्यम् ॥ तस्मादिति । जीवस्य देहेन्द्रियमनःक्षणिक विज्ञानरूपत्वासम्भवादि- त्यर्थः । देहेन्द्रियादिव्यतिरिक्त इति । देहेन्द्रियादिभिन्न एवेत्यर्थः । आदिमन्दन मनःक्षणिकविज्ञानयोः परिग्रहः । सुखदुःखादिवैचित्र्यादिति । एतस्मार्थः जीवः प्रतिशरीरं भिन्न इति मूलोक्तरीत्या ज्ञेयः । अत्र जीवो महान द्रव्यवृति लौकिक- विषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्षवत्त्वात् घटवदित्यनुमानात् प्रत्यक्षमहत्त्वयोः कार्यकारण- भावग्रहात्मकानुकूलतर्क सहकृतात् जीवस्य महत्त्वं साधयितुं विषयपरिशोधकतर्क- मप्याह । स च न परमाणुरिति । जीवः परममहत्त्वत्वानेवेत्यर्थः । शरीरख्याः पीति । अन्यथेत्यादिः । शिरसि मे वेदना पादे मे सुखमित्यादिशरीरयावदवयव- घटक प्रत्येकावयवावच्छेय सुखदुःखद्वेषादिनिष्ठलौकिक विषयताशालि समूहालम्बनात्मक- साक्षात्कारानुपपत्तिप्रसङ्गादित्यर्थः । जीवस्याणुत्वेन एकदा शिरःपादादिना सम्ब न्धासम्भवादिति भावः । इदमुपलक्षणम् । लौकिकविषयताशून्यत्वप्रसमादित्यपि बोध्यम् ॥ अस्मद्गुरुचरणास्तु शरीरव्यापीति शरीरावच्छेयेत्यर्थः । इदं च सुखा-

[[1]]

AMनीलकण्ठीय रामरहीय. नृसिंहीयसमन्विता ।

[[१९७]]

सुखाद्यनुपलब्धिप्रसङ्गात् । न मध्यमपरिमाणवान् तथा सति अनित्यत्वप्रस- ब्रेन कृतहानाकृताभ्यागमप्रसङ्गात् । तस्मान्नित्यो विभुजवः । नो. त्कारोपपत्तये सर्वशरीरव्यापित्वमात्मनोऽस्तु । तथाsपि विभुत्वाङ्गीकारे प्रयोजनाभाग इत्यत आह-न मध्यमेति । अनित्यत्वप्रसङ्गेनेति । यन्मध्यमपरिमाणं तद- नित्यम् इति व्याप्तरिति भावः । कृतेति । कृतस्य यागादिना सम्पादितस्य रा. महत्त्वस्य कारणत्वेन आत्ममानसानुपपत्तिश्च । भेदानुमितिविषयो जीव इत्येवं बो- धस्य प्रकृते पर्यवसितत्वेन एतच्छरीरावच्छिन्नभोगाश्रयो जीवः शरीरान्तरावच्छिन्न- भोगाश्रयात् भिद्यते स्वावच्छिन्नभोगाश्रयत्व सम्बन्धेन एतच्छरीरादित्येवं क्रमेण शरी- रमात्रस्यैव जीवभेदानुमापकतालाभेन शरीरभेदन जीवभेदलाभात् । शरीराणि व एककालावच्छिन्नत्वेन योगजधर्माजन्यत्वेन विशेषणीयानि । तेन प्रतिजन्मशरीर- भेदेऽपि, जन्मभेदेन न जीवभेदः न वा सोभरिप्रभृतीनां योगबलेन एकदा नानाश” रीरपरिग्रहेऽपि तच्छरीरभेदेन जीवभेदापत्तिरित्यपि अवधेयम् । आत्मनः परमाणु- त्वं आत्ममानसान्यत्वस्य महत्वकार्यतावच्छेदककोटिप्रवेशे गौरवादित्यपि बोध्यम् । कृतहानेति । कृतस्य एतज्जन्मार्जितस्य पापपुण्यादेः हानो निष्फलत्वं, अकृतस्य स्वानार्जितस्य पुण्यपापफलस्याभ्यागमः प्राप्तिः, तयोरापत्तेरित्यर्थः । अनित्यस्य नृ. यनुभवः शरीरावच्छेद्य एवेति स्फुटीकरणाय । न तु तस्याप्यापाद्यघटकता व्यर्थत्वात् । सुखदुःखादीति । सुखादिनिष्ठ लोकिकविषयताशालि साक्षात्काराविषयत्वप्रसङ्गादि- त्यर्थः । इदमपि योग्यविशेषगुण सम्बन्धनेवात्मनः प्रत्यक्षत्वं न त्वन्यथेति स्फुटीकरणाय । न तु तस्याप्यापाद्यकोटिप्रवेशः व्यर्थत्वात् । किन्तु साक्षात्काराविषयत्वप्रसङ्गादि- त्येवापाद्यमिति व्याचकुः । न मध्यमपरिमाणवानिति । नापकर्षाश्रय महत्त्ववा. नित्यर्थः । तथा सतोति । जीवस्य तादृशपरिमाणवत्त्वस्वीकार इत्यर्थः । अन त्यत्वनेति । अनित्यत्व प्राप्तत्येत्यर्थः । मध्यमपरिमाणवत्त्वलिङ्गेन घटादिदृष्टान्तेन अनि- स्यत्वासयति समुदितार्थः । कृतहानेत्यादि । कृतयागादिकर्मजन्यधमदः स्वगी- दिजनकत्वानुपपत्तिः । धर्मादिसाधनं बिना फलप्राप्तिश्च स्यादित्यर्थः । अयं.

यागादिजन्यधर्मादेरात्मनाशेन नाशात्स्वर्गादिफलजन- कत्वासम्भवेन यजेत स्वर्गकाम इत्यादिविधीनां न सुरां पिबदिदित्यादि- निषेधानां चाप्रामाण्यापत्तिः । उत्पन्नात्मनां सर्वेषां धर्माद्यभाववत्वस्याविशि- तया केषाश्चित् सुखवत्त्वं केषाञ्चिद्दुः खवत्त्वमनुभूयमानमनुपपत्रं स्यात् । तत- त्साधनाभावस्य सर्वेषु तुल्यत्वात् सर्वेषां सुखवत्त्वं दुःखवत्त्वं वा स्यात् । एवं जातमात्रस्य स्तन्यपाने प्रवृत्त्यनुपपत्तिः । तदा इष्टसाधनत्वानुभवाभावात् । अनु- भवजन्यसंस्काराभावेन तत्स्मरणाभावाच्चेति भावः । उपसंहरति । तस्मादिति जीवस्याणुत्वमध्यमपरिमाणवत्त्वानित्यत्वानामसम्भवादित्यर्थः । नित्यो विभुर्जीव

भावः । तथा

न्व+

'

[[१९८]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

मनसो लक्षणमाह । सुखेति । स्पर्शरहितत्वे सति क्रियावत्त्वं मनसो लक्ष- णम् । तद्विभजते । तच्चेति । एकैकस्यात्मन एकैकं मन इत्यात्मनामनेकत्वा-

-

İlk kam va va gili tjal

"

नी. धर्मादेहीनं नाशः अकृतस्याभ्यागमः प्राप्तिस्तत्प्रसङ्गादित्यर्थः । कर्तुरात्मन उत्तर- जन्मनि असत्त्वात्, अकर्तुच सत्त्वादिति भावः । ननु जीवस्याणुत्वमेवास्तां, तावता नोक्तदोषः । सूक्ष्मदीपस्य सर्वगृहावच्छेदेनेवाणुरूपस्यापि जीवस्य प्रभाप्रस रणाङ्गीकारात् इति चेन्न । तथा सति कायव्यूहस्थले सुखादिसाक्षात्कारानुपपत्तेरिति दिक् । मनः संयोगाद्यतिव्याप्तिवारकेन्द्रियत्वघटितमूलोत्तलक्षणापेक्षया लघुलक्षणमाह । स्पर्शरहितत्वे सतीति । एकैकं मन इति । सर्वात्मनामेकस्य मनसः स्वीकारे रा. आत्मनो नाशानन्तरं भोक्तुरभावात् जन्मप्रभृत्येव सुखदुःखाननुभवादिति भावः । उपसंहरति । तस्मादिति । मध्यमपरिमाणपरमाणुत्वयोः पूर्वोक्तदोषादित्यर्थः

। विभुत्वे निरवयवत्वेन अवयवसंयोगादिना नाशाभावेन नित्यत्वमर्थात् सिद्धमित्यर्थः ।

नृ. इति । नित्यत्वपरम महत्परिमाणवत्त्वोभयाश्रयो जीव इत्यर्थः । मनसो लक्षण. माहेति । मनसो लक्षणं वक्तुमादी प्रमाणमाहेत्यर्थः । मूले सुखाद्युपलब्धीति । सुखादिनिष्ठलौकिक विषयताशालिप्रत्यक्ष इत्यर्थः । इदं च मानसप्रत्यक्षलाभाय न तु तद्विषयकत्वेनापि प्रवेशः प्रयोजनाभावादिति हृदयम् । साधनमिति । करण- मित्यर्थः । एतल्लाभायैवेन्द्रियपदमुपात्तम् । न तु तेन रूपेण प्रवेशः गौरवात् । तथा च मानससाक्षात्कारः सकरणकः कालिकसमवायाम्भयसम्बन्धेन साक्षात्कारत्ववत्त्वा- चाक्षुषवदित्यनुमानान्मानसस्य सकरणकत्वे सिद्धे तत्करणत्वस्य कुम्मचक्षुरादीनां असम्भवादतिरिक्तकरणसिद्धी तदेव मन इत्युच्यत इति भावः । केचित्तु मुखाद्युपलब्धी- त्यादिमूलस्य मानसकरणत्वरूपमनोलक्षणपरत्वमाहुः । तन्न । मनसस्साधनं विना तल- क्षणप्रतिपादनस्यायुक्तत्वात् न्यूनतापरिहाराय स्वयं मनोलक्षणमाह । दीपिकायां स्पर्शरहितत्वे सतीति । इदं च घटादावतिव्याप्तिवारणाय । समवायसम्बन्धाव- च्छिन्नस्पर्शत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववत्त्वं तदित्यर्थः । तेन व्यधिकरणसम्बन्धा- वच्छिन्नप्रतियोगिताकं व्यासज्यवृत्तिधर्माविच्छिन्नप्रतियोताकाभावं वादाय न तद्दोष- तादवस्थ्यम् । आकाशादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभागः । नच पुरीतान्त प्रविष्टम- नासे क्रियाभावादव्याप्तिरिति वाच्यम् । क्रियावत्त्वशब्दस्य क्रियादिकरणत्वपर- त्वात् । न चैवमपि कठिनसुकुमारस्परीवदवयवारब्धद्रव्यस्य चित्रस्पर्शीनी कर्तन ये निस्स्पर्शत्वात् तत्र अतिव्याप्तितादवस्थ्यमिति वाच्यम् । स्पर्शाधिकरणावृत्तिक्रिया- वद्वृत्तिजातिमत्वस्य विवक्षितत्वात् । इदमुपलक्षणम् । मानसकारणतावच्छेदकतया सिद्ध जातिविशेषरूप मनस्त्वं मनसो लक्षणमित्यपि बोध्यम् । सुखायुपलब्धी- त्यादिना मनः प्रसाध्य इदानीं मनस आनन्त्यं साधयति । मूले तच्चेति ।

!

+’

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[१९९]]

न्मनसोऽप्यनेकत्वमित्यर्थः । परमाणुरूपमिति । मध्यमपरिमाणवत्त्वे अनित्यत्वप्रसङ्गादित्यर्थः । ननु मनो विभु स्पर्शरहितत्वे सति द्र- व्यत्वादाकाशादिवदिति चेन्न । मनसो विभुत्वे आत्ममनःसंयोगस्याऽ-

नी. एकस्य ज्ञानदशायामपरस्य तदनुपपत्तिः, तस्याणुत्वेन सकलेन्द्रियैरेकदा संयोगा- भावादिति भावः । विस्विति । तथा च तस्य परममहत्परिमाणत्वेन पूर्वोक्तदोषान-

रा. संस्कारस्यानादित्वेन तदाश्रयस्य अनादित्वसिद्ध अनादिभावस्य नाशासम्भवात् इति

t

[[1]]

नृ. निरुक्तप्रमाणसिद्धमनश्चेत्यर्थः । अवधारणार्थकश्वशब्दः अनन्तमित्युत्तरं योज्यः । प्रत्यात्मनियतत्वादिति । आत्मानमात्मानं प्रति प्रत्यात्मं नियतत्वात् ज्ञानो- त्वत्यर्थनियमेन संयोगसम्बन्धेन सम्बन्धित्वादित्यर्थः । एतेन मनस आनन्त्ये अनु- मानप्रमाणं सूचितम् । तथा हि एतदात्मसमवेतमानसङ्करणं मनः एतदात्मभि असमवेतमानसकरणभिन्नं एतदात्मभिन्नात्मसमवेतमानसासाधारणकारणसंयोगाप्रति- योगित्वात् घटवदित्यनुमानान्मनस आनन्त्यसिद्धिरिति भावः । उक्तार्थमेव प्रकाश- यति । दीपिकायामेकैकस्यात्मन इति । एकैकं मनः एकैकात्मसमवेतमानस - करणमेवेत्यर्थः । अन्यथा सकलात्मप्रत्यक्षापत्तेरिति भावः । इत्यात्मनामनेकत्वा- दिति । इत्याकारकहेतोः आत्मानेकत्वप्रयुक्त मनसोऽप्यनेकत्वमित्यर्थः । मनसो मूलोकं परमाणुरूपत्वं व्यवस्थापयितुमादौ मध्यमं परिमाणवत्त्वं खण्डयति । मध्यमपरिमाणवत्त्व इति । मनस इत्यादि । अपकर्षाश्रियमहत्त्ववत्त्व इत्यर्थः । अनित्यत्वप्रसङ्गादिति । एकैकात्मसमवेतमानसोऽपि बहूनां कारणानां तद्ध्वंसानां तदुत्पादकानां च परमाणुपर्यन्तानां कल्पनीयनया महागौरवप्रसङ्गात् एतादृशमनो- dhaar विश्रमाश्रयपरमाणोरेकस्यं लाघवेन मनस्वकल्पनौचित्याच्चेति भावः । इदानीं परममहत्परिमाणवत्त्वं खण्डयितुमाक्षिपति । नन्विति । विस्विति । परममह - त्परिमाणवदित्यर्थः । स्पर्शरहितद्रव्यत्वादिति । घटादौ व्यभिचारवारणाय स्पर्शरहितेति । गुणादौ व्यभिचारवारणाय विशेष्यदळम् । यद्यप्येतस्य हेतुत्वे उत्पन्न- विनष्टघटादौ व्यभिचारः विशेषणविशेष्यभावे विनिङ्ग मनाविरहप्रयुक्तः हेतुतावच्छेदक- रूपेण हेतोरनिर्णयः विशेषणविशेष्योभयत्वावच्छिन्नस्य हेतुत्वे हेतुतावच्छेदकसम्बन्धा- प्रसिद्धिवेति दोषः प्रसज्यते । तथापि स्पर्शर्वदवृत्तिद्रव्यविभाजकधर्मवत्त्वहेतौ तात्प- ‘यत नोक्तदोषः । विभुत्व इति । परममहत्परिमाणवत्त्व ’ इत्यर्थः । आत्ममन- स्संयोगस्येति । विभुद्वयसंयोगे मानाभावेनेत्यादिः । ‘आत्मनि मनस्संयोगस्येत्यर्थः। तेन यथाश्रुते आत्ममनस्संयोगस्य प्रसिद्ध प्रसिद्धिभ्यां तनिषेधानुपपत्तिरूपदोषः

T

A

।३०.

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

समवायिकारणस्याभावाज्ज्ञानानुत्पत्तिप्रसङ्गः । न च विभुद्रयसंयोगोऽ-

।

"

स्त्विति वाच्यम् । तत्संयोगस्य नित्यत्वेन सुषुप्त्यभावप्रसङ्गात् पुरी- सद्वयतिरिक्तस्थले आत्ममनः संयोगस्य सर्वदा विद्यमानत्वात् । अणुस्वे

नी. वकाश इति भावः । अभावादिति । विभुद्वय संयोगानभ्युपगमादिति भावः । । भावकार्यस्यासमवायिकारणजन्यत्वनियमादिति भावः 1

ज्ञानानुत्पत्ती रा. भावः । मनस इति । इन्द्रियत्वस्य गुरुशरीरतया लाघवमभिप्रेत्याह । स्पर्शेति । तत्संयोगस्येति । विभुद्वयसंयोगस्येत्यर्थः । नित्यतयेति । विभौ क्रियाविरहेण क्रियाजन्यत्वासम्भवात् अजन्यत्वम् । अजन्यभावस्य च नाशासम्भवः । ध्वंसं प्रति जन्यभावत्वेन कारणत्वात् इति भावः । तथा च ज्ञानजनकी भूतपुरीतद्व्यतिरि- क्तप्रदेशावच्छिन्नात्ममनः संयोगस्य सर्वदैव सत्त्वेन सुषुप्त्यभावप्रसङ्ग इति भावः । नृ. प्रत्युक्तः । अभावादिति । आत्मन्यवृत्तेरित्यर्थः । ज्ञानानुत्पत्तिप्रसङ्गादिति । भावकार्यमात्रस्य कारणन्त्रितयजन्यत्वनियमेन प्रकृते असमवायिकारणाभावादित्यर्थः । न च तादृशनियमे मानाभावः । द्रव्यस्यैव कारणत्रितयजन्यत्वनियमात् । एवं च असमवायिकारणं विनापि क्वचिदुत्पत्तिसम्भवेन प्रकृते ज्ञानाद्युत्पत्तौ वाधकाभाव इति वाच्यम् । तथा सत्यात्मनि सुषुप्तावपि ज्ञानाद्युत्पत्त्यापत्तेः मनसः करणत्वानुपपत्तेश्च । विभुद्रयसंयोग इति । तादृशसंयोगोऽपीत्यर्थः । अस्त्विति । प्रामाणिक इत्यर्थः । तत्संयोगस्येति । आत्ममनोरूपविभुद्वय संयोगस्येत्यर्थः । नित्यत्वेनेति । नाशासम्भवेनेत्यर्थः । अत्र तृतीयान्तं सर्वदा विद्यमानत्वादित्यत्र हेतुः । सर्वदा विद्य मानत्वं च सुषुप्त्यभावप्रसव हेतुरिति हृदयम् । तथा च आश्रयनाशात् क्रियाजन्य- विभागाद्वा संयोगनाशस्य वाच्यतया आत्ममनसोर्नित्यत्वात् क्रियारहितत्वाचाश्रय- ‘नाशक्रियाजन्य विभागरूपनाशकाभावेन सर्वदा सत्त्वादिति भावः । इदमुपलक्षणम् । मनसो विभुत्वे पुरीतनाडिप्रवेशासम्भवेन सुषुप्तिर्न स्यादिति बोध्यम् । सुषुप्त्यभाव- प्रसङ्गादिति । न चेष्टापत्तिः । अनुभवविरोधादिति भावः । एतेन मनसो विभुत्व- साधकनिरुक्तानुमानस्याप्रयोजकत्वान्न साधकमिति सूचितम् । अस्मद्गुरुचरणास्तु- मनो न विभु आत्मसंयुक्तत्वात् घटवदित्यनुमानात् पूर्वोक्तहेतोः सत्प्रतिपक्षःखं वक्तुं प्रतिहेतोस्स्वरूपासिद्धिशङ्कां वारयति । मनस इति । आत्ममनस्संयोगस्ये- त्यादि । असमवायिकारणमनस्संयोगस्यात्मन्यभावादित्यर्थः । ज्ञानानुत्पत्ति- प्रसङ्गादिति । तथा चानायत्या मनस्यात्मसंयोगस्स्वीकार्य इति भावः । प्रतिहतौ व्यभिचारमाशङ्कय निराकरोति । न चेत्यादिना । विद्यमानत्वादिति । तथा चाना- यस्यात्मसंयुक्तस्य न विभुत्वमिति भाव इति व्याचक्रुः । सिद्धान्ते तु तावदोष- निराकरणद्वारा तमुपसंहरति । अणुत्व इति । मनसः पारिमाण्डव्यस्वीकार इत्यर्थः।

1नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२०१]]

तु यदा मनः पुरीतत् प्रविशति तदा सुषुप्तिः यदा निस्सरति तदा ज्ञानोत्पत्ति. रित्यणुत्वसिद्धिः । रूपं लक्षयति । चक्षुरिति । सङ्ख्यादावतिव्याप्तिवारणाय मात्र.

नी. विभुद्रयसंयोगोऽस्त्विति । तस्य नित्यत्वेनासमवायिकारणक्रियाद्यसत्त्वेऽपि न क्षतिरिति भावः । मात्रपदमिति । यद्यपि चक्षुर्मात्रग्राह्यत्वं चक्षुरितराग्राह्यत्वे सति रा. मात्रपदमिति । चक्षुरितरेन्द्रियाग्राह्यत्वे सति चक्षुर्ग्राह्यत्वं चक्षुर्मात्र प्राह्यत्वं तत्र प्रथमदलं चक्षुस्त्वगुभयेन्द्रियग्राह्यसंयोगादावतिव्याप्तिवारणाय । द्वितीयदलं अती- न्द्रियगुरुत्वादावतिव्याप्तिवारणाय । चक्षुग्राह्यत्वं च चक्षुरिन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्ष- विषयत्वम् । तेन गुरुत्वादेः चक्षुरिन्द्रियजन्यालौकिकप्रत्यक्षविषयत्वेऽपि नातिव्या तितादवस्थ्यम् । तदितरेन्द्रियाग्राह्यत्वमपि तज्जन्यलौकिकप्रत्यक्षाविषयत्वम् । तेन रूपी घट इति स्पार्शने रूपस्यालौकिकप्रत्यक्षविषयत्वेऽपि नाव्याप्तिः । यद्यपि एवमपि प्रभाभित्तिसंयोगेऽतिव्याप्तिः दुरा, तस्या अपि चक्षुर्मात्रग्राह्यगुणत्वात् । न च परमाणुरूपे चक्षुर्ग्राह्यत्वाभावेनाव्याप्तिवारणाय चक्षुर्ग्राह्यजातिमत्त्वे सतीति विवक्ष. णीयम् । तथा सति प्रभाभित्तिसंयोगे तादृशजातिमत्त्वाभावात् नातिव्याप्तिः । नृ. द्वणुकरूपत्वे अनित्यत्वापत्त्योक्तगौरवापत्तेः । प्रविशतीति । परमाणोः क्रियावत्त्वा- दिति भावः । इत्यणुत्वसिद्धिरिति । इत्याकारकप्रमाणात् परमाणुत्वं प्रमितमिति भावः । रूपं लक्षयतीति । गुणविभागवाक्यात् प्रथमोपस्थितमित्यादिः । तथा च तादृशवाक्यात् प्रथममेव रूपस्य उपस्थितत्वात् स्मृतस्य उपेक्षानर्हत्वरूपप्रसङ्गसङ्गत्या आदौ रूपलक्षणकरणमिति भावः । मूले चक्षुर्मात्रग्राह्य इति । चक्षुरितरे न्द्रिया. ग्राह्यचक्षुग्रह्यमिति तदर्थः । अत्र चक्षुरिलरेन्द्रिया प्राह्यत्वं च चक्षुर्भिन्ननिष्टव्यापा- रसम्बन्धावच्छिन्नकारणता निरूपित कार्य ताश्रयज्ञाननिरूपितलौकिक विषयताशून्यत्वरूपं बाध्यम् । तेन रूपस्य कालोपाधिविधया त्वगादिजन्यचाक्षुषविषयत्वेऽपि ज्ञानं- लक्षणाप्रत्यासत्त्या स्फटिकादिस्पार्शनविषयत्वेऽपि च नासम्भवः । चक्षुत्वं च ज्ञान- निरूपितलौकिक विषय तावत्त्वरूपं वाच्यम् । ज्ञाने चक्षुर्जन्यविशेषणत्वस्य व्यर्थत्वा- तेन धर्माधर्मादेरीश्वरज्ञानविषयत्वेऽपि अनुमितिविषयत्वेऽपि च नातिव्याप्तिः । प्रभायामतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् । न चेदं परमाण्वादिरूपेऽव्याप्तं उपरिदे- शावच्छेद्यविहङ्गमद्वय संयोगविशेषेऽतिव्याप्तं चेति वाच्यम् । तादृशलौकिकविषयता- शून्यज्ञाननिरूपितलौकिक विषयताश्रयगुणवृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् नोकदोष- - यावकाशः । एतेन विशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहप्रयुक्ताने कलक्षणापतिः विशेषणविशेष्य समुदायस्य लक्षणत्वे लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धाप्रसिद्धिरिति दूषणं प्रत्युक्तमिति शाश्वः नव्यास्तु चक्षुप्रयमिति स्वगाह्यचक्षुर्मास मित्यर्थः ।२०२

।

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

पदम् । रूपत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् । नन्वव्याप्यवृत्तिनीला-

rango

mga magulang mapaja ya mapen knoppaamo S te vogla vrlo vývoj peryalist call a deve

[[५]]

प

नी. चक्षुर्ग्राह्यत्वम् । तच्च न रूपे सम्भवति । तथापि त्वगिन्द्रियग्राह्यत्वे सति चक्षुर्ग्राह्यत्वं

तदिति ध्येयम् । गुणपदमिति । न चैवमपि प्रभाभित्तिसंयोगेऽतिव्याप्तिरिति . वाच्यम् त्वगग्राह्यचक्षुर्ग्राह्यगुणविभाजकधर्मवत्त्वपर्यवसानेनादोषात् । अत एव रा. प्रभाभित्तिसंयोगत्वस्य जातित्वाभावात् । संयोगस्य जातिमत्त्वेऽपि तस्य द्वीन्द्रि यग्राह्यत्वादिति वाच्यम् । तथा सति रूपत्वे जातिमत्त्वविरहेणैव अतिव्या- पत्यप्रसक्त्या गुणपदानर्थक्यप्रसङ्गात् । तथापि प्रभात्वजातिमादाय प्रभायामति- नृ. त्वगग्राह्यत्वं चत्वनिष्टव्यापारसम्बन्धावच्छिन्नकारणता निरूपितकार्यताश्रयज्ञाननिरू- पितलौकिकविषयताशून्यत्वम् । तत्प्रयोजनं च उक्तमेव । चक्षुर्ग्राह्यत्वं च ज्ञाननिरू- पितलौकिकविषयतावत्त्वम् । अत्रापि ज्ञानांशे चक्षुर्जन्यत्व निवेशे प्रयोजनविरहात् तत्रा- प्युक्तसकलदोषवारणाय त्वनिष्ठ व्यापार सम्बन्धावच्छिन्नकारणतानिरूपित कार्यताश्रय- ज्ञाननिरूपितलौकिक विषयताशून्या लौकिकविषयताश्रया च या गुणवृत्तिर्जातिः तद्व- त्वमिति लक्षणं परिष्करणीयम् । एवं च गुरुभूतचक्षुर्भिन्नत्वेन त्वगादिसकलेन्द्रिय- घटितलक्षणकरणापेक्षया एतलक्षणस्य लघुभूतजातिपुरस्कारेण एकेन्द्रियघटितत्वात् “लीवमित्याहुः । अस्मद्गुरुचरणास्तु अस्मिन लक्षणे त्वनिव्यापारसम्बन्धाव- च्छिन्नकारणतानिरूपित कार्यताश्रयज्ञानत्वेन ज्ञानस्य न प्रवेश गौरवात् । किन्तु स्पा- र्शत्वेन लाघवात् । एवं च स्पार्शननिरूपित लौकिकविषयताशून्या लौकिक विषयताध्या गुणवृत्तिर्या जातिस्तद्वत्त्वमेव मूलकाराभिप्रेतं लघुरूपलक्षणमिति व्याचक्रुः । अन चक्षुर्मात्रात्वं चक्षुरितेन्द्रियग्राह्यत्वे सति चक्षुर्ब्राह्यत्वमिति प्राचीनव्याख्याने सत्यन्तघटकज्ञानस्य तन्निरूपितलौकिक विषयत्वस्य वा चक्षुरितरनिष्टव्यापारसम्बन्धाव- च्छिन्नकारणतानिरूपित कार्यताश्रयत्वेन तन्निरूपितत्वेन लक्षणे न निवेशः गौरवात् । किन्तु ज्ञानस्य चाक्षुषान्यत्वेन तदीयलौकिकविषयतायाः चाक्षुषानिरूपितत्वेन निवेशो लाघवात् । तथा च चाक्षुषानिरूपित लौकिक विषयताशून्यत्वलौकिकविषयत्वगुणवृत्ति. स्वैतत्त्रितयविशिष्टजातिमत्त्वं प्राचीनाभिमतं रूपलक्षणं फलितम् । न चैवं स्पार्शन- निरूपितत्वरूप लघुधर्म पुरस्कारेण लौकिकविषयत्वनिवेशापेक्षया चाक्षुषानिरूपितत्व- रूपगुरुधर्म पुरस्कारेणात्र लौकिकविषयत्वस्य निवेशनात् गौरवमिति वाच्यम् । अखण्डा- भावसम्पादकतया वैयर्थ्याभावात् । एतेन शक्त्या मात्रपदलभ्येतराग्राह्यत्वघटितलक्षणसं- भवे तत्परित्यज्य लक्षणया मात्रपदलभ्यत्वगग्राह्यत्वघटितलक्षणकरणं अनुचितमिति दूषणं प्रत्युक्तम् । तस्माचक्षुमीत्रग्राह्यमिति मूलस्थप्राचीनपरिष्कार एवं सामान्यतः चक्षुमन्त्रग्राह्य इति प्रयोक्तुर्मूलकारस्यापि निर्भर इति प्रतिभाति । यथाश्रुतरूप- लक्षणघटकदलप्रयोजनमाह । रूपत्वेऽतिव्याप्तीति । इदमुपलक्षणम् । रूपत्वजाति-नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२०३]]

दिसमुदाय एव चित्ररूपमिति चेन्न । रूपस्य व्याप्यवृत्तित्वनियमात् ।

ht

..

नी. परमाणुरूपादौ नाव्याप्तिरिति बोध्यम् । समुदाय एषेति । एवकारेणातिरिक्त- चित्ररूपव्यवच्छेदः । व्याप्यवृत्तित्वेति । दैशिकव्याप्यवृत्तित्वेत्यर्थः । इदमुप- रा. व्याप्तिवारणाय गुणवृत्तित्वेन जातिः विशेषणीया । जातौ गुणवृत्तित्वलाभायैव गुणपद- मिति न कस्यापि वैयर्थ्यामिति ध्येयम् । व्याप्यवृत्तित्वनियमादिति । न वा- प्रयोजकोऽयं नियम इति वाच्यम् । लाघवतर्कस्यैव प्रयोजकत्वात् । तथा हि । नीलपीतकपालारब्धे घण्टे पीतकपालावच्छेदेन नीलरूपोत्पत्तिवारणाय तत्तदवय- वावच्छेदेन नीलादिरूपं प्रति तत्तदवयवगतनीलान्यरूपत्वेन प्रतिबन्धकत्वं वाच्यम् । नृ. मत्त्वमपि तलक्षणम् । रूपवति रूपानुत्पत्त्या समवायेन जन्यरूपत्वावच्छिन्नं प्रति नीलत्वा- द्यवच्छिन्नं प्रति वा रूपत्वेन प्रतिबन्धकत्वं वाच्यम् । शुक्रादिरूपसत्त्वेऽपि नीलाद्यनु- त्पत्तेः । एवं च समवायसम्बन्धावच्छिनतत्तद्धर्मावच्छिन्नप्रतिबध्यतानिरूपितसमवाय- सम्बन्धावच्छिन्नप्रतिबन्धकतावच्छेदकतरा रूपत्वजातिसिद्धिसम्भवात् इत्यपि बोध्यम् । प्राश्वस्तु विषयतासम्बन्धेन स्पार्शनं प्रति तादात्म्य सम्बन्धेन रूपस्य प्रतिबन्धकतया तदवच्छेदकतया रूपत्वजातिसिद्धिरिति वदन्ति । तदसत् रूप इव रसादावपि स्पार्श- नानुत्पत्त्या स्पार्शनं प्रति रसत्वादिनापि अनेकप्रतिबन्धकत्वापत्त्या गौरवेण उक्तप्रति- बध्य प्रतिबन्धकभावानभ्युपगमात् । किन्तु रूपादौ स्पार्शनोत्पत्तिवारणाय गुणनिलौ- किकविषयतासम्बन्धेन स्पार्शनं प्रति तादात्म्येन स्पर्शस्य हेतुत्वं स्वीक्रियते लाघवात् । एवं चोक्तरीत्या रूपत्वजातिसिद्धिरिति । मूले तच्चेति ॥ निरुक्तलक्षणलक्षितरूपं चेत्यर्थः । अवधारणार्थकथशब्दः सप्तविधमित्युत्तरं योज्यः । शुक्लनीलेत्या- दिसप्तविधमित्यन्तग्रन्थस्य शरीरेन्द्रियविषयभेदादित्यादिपूर्वग्रन्थोक्तरीत्यार्थी ज्ञेयः । सप्तविधमिति । सप्तविधमेवेत्यर्थः । एवकारव्यवच्छेद्य नवीनाभिमतरूपनिषड्वि- धत्वं दूषयितुं तन्मतमुपन्यस्यति । नन्विति । अव्याप्यवृत्तिनीलादिसमु- दाय इति । नीलादीनां अव्याप्यवृत्तित्वं विना तत्समुदायस्य एकवृत्तित्वासम्भवा- दिति भावः । चित्ररूपमिति । प्रतीतिविषय इत्यर्थः । तथा च तादृशनीलादि- समुदायविषयकत्वाङ्गीकारेणैव तादृशप्रतीत्युपपत्तेरतिरिक्त चित्ररूपाङ्गीकारो निष्प्रामा- णिक इति भावः । रूपस्य व्याप्यवृत्तित्वनियमादिति । रूपत्वस्य व्याप्यवृत्ति- त्वव्याप्यत्वादित्यर्थः । प्राचामयमाशयः । रूपस्याव्याप्यवृत्तित्वे नानारूपवदवयवार- धद्रव्यप्रत्यक्षे समवायेन नानारूपाणां हेतुत्वकल्पनापत्या नानारूपेषु चित्रमिति प्रतीतिविषयत्वकल्पनापत्त्या च गौरवापत्तेः । रूपमात्रस्य व्याप्यवृत्तित्वे तु नानारूप- वदवयवारब्धपटेऽतिरिक्तचित्ररूपस्यैवोत्पत्त्या तस्यैवाश्रयप्रत्यक्षहेतुत्वं, चित्ररूपमिति प्रतीतिविषयत्वं च सम्भवतीति नोक्तगौरवप्रसक्तिः । अत एव एकं चित्रमिति प्रतीतेः1

[[२०४]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

ननु चित्रपटे अवयवरूपस्यैव प्रतीतिरिति चेन्न । रूपरहितत्वेन पट- स्याप्रत्यक्षत्व प्रसङ्गात् । न च रूपवत्समवेतत्वं प्रत्यक्षत्व प्रयोजकं गौरवात् । तस्मात्पस्य प्रत्यक्षत्वान्यथानुपपत्त्या चित्ररूपसिद्धिः ।

[[1]]

नी. लक्षणम् । एकैकचित्ररूपस्थलेऽनेकरूपाणामेकैकतत्प्रागभावादिस्थले च अनेकप्रागभा- वादीनां कल्पनेन, अनेकरूपेषु चित्रः इत्याकारकप्रतीतिविषयत्व कल्पनेन च गौरव- मिति । रूपरहितत्वेनेति । समवायेनेत्यादिः । प्रसङ्गादिति । द्रव्यचाक्षुषं प्रति समवायेन रूपस्य कारणत्वादिति भावः । रूपवत्समवेतत्वमिति । स्वाश्रयसमवेतत्व सम्बन्धेन रूपम् । प्रत्यक्षत्वप्रयोजकमिति । प्रत्यक्षविषयत्व- प्रयोजकमस्तु इत्यर्थः । गौरवादिति । साक्षात्सम्बन्धेन कारणत्वापेक्षया गौरवादि- त्यर्थः । चित्रावयवकावयवकपालैरारब्धघटस्य चाक्षुषत्वानुरोधेन स्वसमवायिसमवेत- समवेतत्व सम्बन्धेन रूपस्य तत्प्रयोजकत्वमङ्गीकर्तव्यम् । एवं च त्रुटेश्वाक्षुषत्वानुपप- तिरपि द्रष्टव्या । प्रत्यक्षत्वानुपपत्त्येति । एतेन चित्ररूपवचित्ररसोऽपि सिध्येदिति

रा. रूपस्य व्याप्यवृत्तितामते प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावो न कल्प्यत एव । किन्तु अवयविनि तत्तदवयवावच्छेदेन तत्तद्रूपं प्रति तत्तदवयवगत तत्तद्रूपाणामेव हेतुत्वं

नृ. प्रमात्वमुपपद्यत इति । नन्वस्तु रूपस्य व्याप्यवृत्तित्वं अस्तु च नानागन्धवदवयवार- घटस्य निर्गन्धत्ववत् नानारूपवदवयवारब्धपदस्यापि नीरूपत्वम् । तादृशघट विशेष्य- कगन्धप्रत्ययस्य अवयव गन्धमादाय उपपत्तिवत् तादृशघटविशेष्यकरूपप्रत्ययस्यापि अवयवरूपमादायोपपत्तिसम्भवात् इत्याशयेनाक्षिपति । ननु चित्रपट इति । रूपरहितत्वेनेति । समवायेन रूपसामान्याभाववत्वेनेत्यर्थः । परस्येति । नाना- रूपवदवयवारब्धपटस्येत्यर्थः । अप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गादिति । प्रत्यक्ष निरूपितलौ- किक विषयत्वाभावप्रसङ्गादित्यर्थः । द्रव्यवृत्तिलौकिक विषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्ष प्रति समवायेन उद्भूतरूपस्य हेतुतया तत्र तादृशकारणाभावादिति भावः । प्रत्यक्षत्व- प्रयोजकमिति । प्रत्यक्षकरणमित्यर्थः । लौकिकविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्ष कारणस्यैव प्रत्यक्षनिरूपितलौकिकविषयताप्रयोजकत्वादिति भावः । गौरवादिति । रूपत्वा- पेक्षया रूपवत्समवेतत्वस्य गुरुत्वादित्यर्थः । तथा च गौरवान तेन रूपेण हेतुत्वमिति भावः । इदमुपलक्षणम् । रूपवत्समवेतत्वस्य रूपवत्समवेतसमवेतत्वस्य वा हेतुतेत्यत्र विनिगमनाविरहात्कार्यकारणभावद्वयापत्तिश्चेत्यपि बोध्यम् । एतेन कारणतावच्छे- दकगौरवमतिरिक्तचित्ररूपकल्पनागौरवतुल्यमिति शङ्का निरस्ता । तस्मादिति । रूपव- रसमवेतत्वादेः प्रत्यक्षकारणत्वासम्भवादित्यर्थः । पटस्येति । रूपत्वेन हेतुत्वावश्यकत्व

इत्यादिः। तादृशपदस्येत्यर्थः । प्रत्यक्षत्वान्यथानुपपत्येति । अन्यथा प्रत्यक्षत्वानु-

[[1]]

}

1नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२०५]]

रूपस्याश्रयमाह । पृथिवीति । आश्रयं विभज्य दर्शयति । तत्रेति । रसं लक्षयति । रसनेति । रसत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् । रसस्याश्रयमाह । पृथिवीति । आश्रयं विभज्य दर्शयति । तत्रेति । गन्धं लक्षयति । घ्राणेति । गन्धत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् ।

।

M

GAJI BAA Se A kakapopata da mare I++

L

नी. शङ्का निरस्ता । द्रव्यलौकिकरासनस्याप्रसिद्धया तदनुपपत्त्यभावेन न चित्ररसाङ्गीकार इति सङ्क्षेपः । रसत्व इति । रसनग्राह्यगुणविभाजके पाधिमत्त्वे तात्पर्यम् । रा. कल्प्यत इति न गौरवमिति वाच्यम् । व्याप्यवृत्तिशुक्लादिरूपस्थले शुक्लरूपादौ तत्तदवयवावच्छिन्नत्वस्य विरहेण उक्तरूपेण कार्यकारणभावकल्पनाप्रयुक्त गौरवा- भावात् । न चैवमपि अतिरिक्त चित्ररूपं प्रति अवयवगतनानारूपाणां कारणत्व- कल्पनं अधिकमिति वाच्यम् । चित्रपट इत्यादिप्रतीतेः नानारूपसमुदायविषयकत्व- कल्पनामपेक्ष्य एकचित्ररूपविषयकत्वकल्पने लाघवस्य अतिस्फुटत्वादिति भावः । नू पपस्येति योजना । अन्यथा तादृशपटे रूपानङ्गीकारे प्रत्यक्षत्वानुपपत्या लौकिकविषय- तासम्बन्धेन प्रत्यक्षवत्त्वानुपपत्त्या चित्ररूपसिद्धिरिति अतिरिक्तचित्ररूपमवश्यं स्वी- कार्यमित्यर्थः । कॢप्तरूपाणां परस्परविरोधेनोत्पत्त्यसम्भवादिति भावः । मूले पृथि- बीजलतेजोवृत्तीति । पृथिव्यादित्रिकवृत्तितावच्छेदकरूपत्ववदित्यर्थः । तत्रेति । पृथिव्यादित्रिक इत्यर्थः । घटकत्वं सप्तम्यर्थः । तस्य पृथिव्यामन्वयः । पृथिव्यां सप्तविधमिति । पृथिवीवृत्तितावच्छेदका ये सप्तप्रकाराः तावदन्यतमविशिष्टं रूपमित्यर्थः । यथाश्रुते पृथिव्यामिव सप्तप्रकारान्यतमविशिष्टरूपस्य जलादावपि सत्वेन जले सप्तविधरूपमिति प्रतीतिव्यवहारापत्तेः । एवमग्रेऽप्यूह्यम् । अभास्व- रशुक्कमिति । अभास्वर शुक्लमेवेत्यर्थः । यथाश्रुते पृथिव्यामपि तादृशरूपसत्त्वाद- : साङ्गव्यापत्तिः । शुक्लभास्वरमिति । शुक्लत्वव्याप्य भास्वरत्वजात्यवच्छिन्नमित्यर्थः । तेजसीति । तेजोमात्रवृत्तीत्यर्थः । रसनग्राह्यो गुणो रस इति । रसवनिष्ट- व्यापार सम्बन्धावचिछन्नकारणतानिरूपित कार्यताश्रयज्ञाननिरूपितलौकिक विषयताश्रय गुण इत्यर्थः । प्रयोजनं च उक्तप्रायम् । तादृशज्ञानस्य रसनजत्वेनैव निवेशः । अत्रा- पि परमाण्वादिरसे अव्याप्तिवारणाय तादृशविषयताश्रयरूपावृत्तिजातिमत्त्वं विवक्षणी- यम् । एतल्लाभायैव गुणपदम् । यथाश्रुतमूलार्थानुरोधेन गुणत्वदलप्रयोजनमाह दीपिकायां रसत्व इति । आश्रयं विभज्य दर्शयतीति । रससामान्याश्रयं प्रदश्य रसविभाजकतत्तद्धर्मावच्छिन्नाश्रयं विशिष्य दर्शयतीत्यर्थः । मूले तत्र पृथि यां षड्विध इति । रसे इत्यनुषज्यते । अर्थस्तु पूर्ववत् । घ्राणग्राह्यो गुणो गन्ध इति । एतस्य रसनग्राह्यो गुणो रस इति मन्थार्थरीत्या अर्थों ज्ञेयः ।

[[1]]

[[1]]

"

[[1२०६]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

स्पर्श लक्षयति । त्वगिति । स्पर्शत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् । संयोगादावतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदम् । पाकजमिति । पाकस्तेज :- संयोगः । तेन पूर्वरूपं नश्यति रूपान्तरमुत्पद्यत इत्यर्थः । तत्र परमाणुष्वेव पाको न द्वद्यणुकादौ । आमनिक्षिप्ते घटे परमाणुषु

।

1-14 44444

[[१]]

POŠALJ

Insigl -

H

नी. एवं गन्धलक्षणेऽपि । मात्रपदमिति । चक्षुर ग्राह्यत्वगिन्द्रियग्राह्यगुणविभाजकोपाधि- मत्त्वमिति फलितोऽर्थः । परमाणुष्वेव पाक इति । परमाणुष्वेव पूर्वरूपपरा- वृत्यादिजनकतेजःसंयोग इत्यर्थः । एवकारव्यवच्छेद्यं स्पष्टयति । न द्वयणुकादा- विति । आमनिक्षिप्ते घट इति । घटे आमनिक्षिप्ते सति श्यामघटनाशे परमा- रा. गुणपदमिति । यद्यन्यत्रापि परमाणुस्पर्शे अव्याप्तिवारणाय त्वगिन्द्रियमा- ग्राह्यजातिमत्त्वमेव विवक्षणीयं । तथा च स्पर्शत्वेऽतिप्रसक्त्या गुणपदमनर्थकमेव । तथापि मृदुत्वकाठिन्ययोः ग्रन्थकृन्मते अवयवसंयोगविशेषात्मकतया अवयवसं- योगगत वैजात्यस्यापि त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यत्वे संयोगे अतिव्याप्तिवारणाय गुणत्व- साक्षाद्वयाप्यतादृराजातिमत्त्वस्यैव लक्षणे विवक्षणीयतया तलाभायैव गुणपदमित्य- वधेयम् । पाकनिक्षिप्त इति । पच्यतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या पाकः अत्राग्निरेव । घटे नृ. त्वगिन्द्रियमात्रेति । एतस्य रूपग्रन्थार्थदृशा अर्था ज्ञेयः । न च स्पार्शनानिरूपितली- किकविषयत । शून्य लौकिकविषयताश्रयजातिमत्त्वमात्रस्य स्पर्शलक्षणत्वेऽपि अनति प्रसक्तेः जातौ गुगरृत्तित्वनिवेशे प्रयोजनविरहेण मूलोतगुणपदं व्यर्थमिति वा - च्यम् । वायोः स्पार्शनाङ्गीकर्तृमते वायुत्वजातिवारणाय गुणपदसार्थक्यात् । स्पर्श लक्षणेsपि यथाश्रुतमूलार्थानुसारेण गुणत्वविशेषणप्रयोजनमाह । दीपिकायां स्प शत्व इति । मूले रूपादिचतुष्टयं पृथिव्यां पाकजमिति । रूपादिचतुष्टयघटकं यद्यत् पृथिवीवृत्ति तत्सर्वं पाकजं अत एवानित्यमित्यर्थः । अन्यत्रापाकजमित्यत्र रूपादिचतुष्टये । अत एव नित्यमनित्यं चेत्यर्थः । उभयमुदाहरति । नित्यगत. मिति । रूपादिचतुष्टयचटकं यद्यन्नित्यजलादिवृत्ति तत्सर्वं नित्यमित्यर्थः । अनित्य- गतमिति । रूपादिचतुष्टयघटकं यद्यत् अनित्यजलादिवृत्ति तत्सर्वमनित्यमित्यर्थः । पाकजमिति । मूलस्थपाकजशब्दस्यार्थ वक्तुमादौ पाकपदार्थमाह । दीपिकायां पाक इति । तेजस्संयोग इति । विजातीय तेजस्संयोग इत्यर्थः । तेनति । विजातीयतेजस्संयोगेनेत्यर्थः । पूर्वरूपं नश्यतीति । पूर्वरूपनाशो भवतीत्यर्थः । इत्यर्थ इति । अयमेव पाकजशब्दार्थ इत्यर्थः । पाकः कुत्रेत्याकाङ्क्षायां मतभेदेन पाकस्थलमुदाहरति । तत्रेति । पाकः कुत्रेत्याकाङ्क्षायां इत्यर्थः । पाक इति । पूर्वरूपनाशपूर्वकरूपान्तरोत्पादकतेजस्संयोग इत्यर्थः । एवमग्रेsपि । परमाणुष्वेवे- त्यत्र एवकारव्यवच्छेद्यं स्वयमेव विवृणोति । न द्वयणुकादाविति । आदिनावय-

-

"

।

M1

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

३.

रूपान्तरोत्पत्तौ श्यामघटनाशे पुनद्वर्यणुकादिक्रमेण रक्तघटोत्पत्तिः । तत्र परमाणवः समवायिकारणम् । तेजः संयोगोऽसमवायिकारणम् । अदृष्टादिकं निमित्तकारणम् । द्वयणुकादिरूपे कारण रूपमसमवायिकारण-

नी. णुषु रूपान्तरोत्पत्तावित्यन्वयः । तन्त्र परमाणुरूपे अवयविनि पाकानङ्गीकारादाह । कारणरूपमिति । परमाणुष्वेव पार्क वदतां वैशेषिकाणामयमाशयः । वेगाति - शयवता तेजसा परमाणूनामभिघातसंयोगे सति अवश्यं तेषु क्रिया जायते । ततो रा. पाकनिक्षिप्ते सति श्यामघटनाशे परमाणुषु रूपान्तरोत्पत्ताविति योजना । श्यामघट- सत्वदशायामेव परमाणुषु रूपान्तरोत्पत्तिसम्भवे घटनाशस्य पुनरुत्पादस्वीकारे प्रयोजनविरहात् । न च घटगततत्तत्पूर्वनाशार्थमेव घटनाशः स्वीकरणीय इति वाच्यम् । परमाणुगतरूपनाशरूपान्तरोत्पत्तिभ्यां घटगतरूपनाशरूपान्तरोत्पत्योः सम्भवान् । तस्मात् अवयव्युपष्टब्धेषु परमाणुषु पाकासम्भवेन रूपनाशासम्भवात् वैशेषिकेरवयवनाशः स्वीकरणीयः । नैयायिकैश्वावयविनः सच्छिद्रतया अवयवि- नृ. विमात्रपरिग्रहः । एतस्येति । पीलुपाकवादिन इत्युत्तरेणान्वयः । उक्तार्थ- मुपपादयति । आमनिक्षिप्त इति । अभियन्त्रविशेषस्थापित इत्यर्थः । घट इति सतिसप्तमी । परमाणौ रूपान्तरोत्पत्तौ श्यामघटनाश इति । श्यामघटनाशे रूपान्तरोत्पत्ताविति योजना । श्यामघटनाश इति । द्वयणुकादिनाशक्रमेण श्यामघटादिनाशे सतीत्यर्थः । तदनन्तरमिति शेषः । रूपान्तरोत्पत्ताविति । पूर्वरूपादिचतुष्टयनाशपूर्वकरूपादिचतुष्टयोत्पत्तौ सत्या- मित्यर्थः । तदनन्तरभिति शेषः । पुनरिति । अत्यन्तसंयोगादित्यर्थः । द्वयणुकादि- क्रमेण रक्तघटोत्पत्तिरिति । रक्तरूपविशिष्टद्वयणुकाद्युत्पत्तिपूर्वक रक्तघटाद्युत्पत्ति- रित्यर्थः । अयं भावः । अभियन्त्रनिक्षिप्ते घटे तेजस्संयोगानन्तरं तादृशघटारम्भकेषु यावदवयवेषु रूपान्तरोत्पत्तिमन्तरा पूर्वरूपनाश पूर्वकरूपान्तरोत्पत्ति सम्भवति । अनुभवविरोधात् । न हि घटे रक्तोत्पत्यनन्तरं तदवयवाः नीलास्सन्तो दृश्यन्ते । यावदवयवेष्वपि रूपान्तरोत्पत्तिर्न सम्भवति । घटस्याच्छिद्रत्वेन वह्नेः सूक्ष्मावयवानां अन्तः प्रवेशासम्भवेन घटारम्भकयावदवयवेषु वह्न्यवयवसंयोगस्य बाधितत्वात् । परन्तु अग्निसंयोगाधीनपरमाणुक्रियया परमाणुद्रयविभागजन्यारम्भकसंयोगनाश पूर्व- कद्वयणुकादिनाशक्रमेण महावयविनाशे सति पुनरग्न्यन्तरसंयोगात् परमाणौ श्याम- नाशपूर्व करतोत्पतौ पुनरग्न्यन्न्तरसंयोगात् परमाणौ द्रव्यारम्भानुगुणक्रियया पर माणु संयोगोत्पत्तौ द्वणुकादिमहावयविपर्यन्तच्यू होत्पत्तिर्भवतीति । शिष्यबुद्धिवै- शार्थं उत्पन्नपरमाणुरूपे कारणत्रयं दर्शयति । तत्रेति । परमाणुरूप इत्यर्थः । द्वयणुकादिरूपेऽपि तद्दर्शयति । द्वन्द्यणुकादिरूप इति । आदिना अवयविमान-

Jr

[[1]]

[[२०८]]

‘तर्कसङ्ग्रहदीपिका

मिति पीलुपाकवादिनो वैशेषिकाः । पूर्वघटस्य नाशं विनैव अवयविनि अवयवेषु च परमाणुपर्यन्तेषु युगपद्रपान्तरोत्पत्तिरिति पिठरपाकवादिनो नैयायिकाः । अत एव पार्थिवपरमाणुरूपादिकमनित्यमित्यर्थः । अन्यत्र जलादावित्यर्थः । नित्यगतमिति । परमाणुगतमित्यर्थः । अनित्यगत- मिति । द्वणुकादिगतमित्यर्थः । रूपादिचतुष्टयम् उद्भूतं प्रत्यक्षम् ।

अनुद्भूतमप्रत्यक्षम् । उद्भूतत्वं प्रत्यक्षत्वप्रयोजको धर्मः । तद्भावोऽनुद्भू-

।

[[1]]

नी. विभागः, तत आरम्भकसंयोगनाशे सत्यवश्यं यावदवयविनाशः ततः स्वतन्त्रेषु परमाणुषु रूपान्तरोत्पत्तौ पुनरदृष्टादिघटितसा मीवशात्परमाणुषु क्रियाविभागादि- क्रमेण यथास्थितमपरावयविपर्यन्तमुत्पत्तिरिति । अवयविन्यपि पाकं वदतां नैया- यिकानां तु अयमाशयः । तेजसा परमाणूनामभिघातसंयोगेऽपि तस्य नियमत आरम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनक क्रियाजनकत्वे मानाभावेन अवयविन्यपि पाक- स्वीकार उचितः । अत एव ’ सोऽयं घटः’ इति प्रत्यभिज्ञापि सङ्गच्छते । अनन्तावय- विनाशा कल्पनेन लाघवं चेति । न चावयविरूपं प्रति अवयवरूपस्य तन्नाशं प्रति आश्रयनाशस्य च हेतुतायां व्यभिचार इति वाच्यम् । कार्यतावच्छेदककोटौ वैजात्य- निवेशनेन व्यभिचारवारणसम्भवात् । अन्यत्र जलादावित्यर्थ इति । यद्यपि रूपादिचतुष्टयं जलादौ बाधितम्, तथापि यथायोगमन्वये तात्पर्यम् । उद्भूत- रा. सत्वेऽपि तदवयवेषु पाकस्सम्भवतीति नावयविनाशस्तैरजी क्रियत इति ध्येयम् । [ तत्रेति । रूपान्तर इत्यर्थः । प्रत्यक्षप्रयोजक इति । शुक्लत्वादिना साङ्कर्येण उ- नृ परिग्रहः । पीलुपाकवादिन इति । वैशेषिका इत्यर्थः । वदन्तीति शेषः । प्राचीनमते पाकस्थलमुदाहरति । पूर्वघटनाशं विनैवेति । अवयविनीति । पूर्वावयविनीत्यर्थः । अवयवेष्विति । तदवयवेध्वित्यर्थः । युगपत् रूपान्तरोत्पत्तिरिति । युगपत्पूर्वरूपनाशः । तदनन्तरं युगपद्रूपा- न्तरोत्पत्तिरित्यर्थः । अयं भावः । घटादेस्सच्छिद्रत्वात् घटावयवेषु यावत्सु वहेः सूक्ष्मावयवैः अन्तः प्रविष्टैः संयोगो न विरुध्यते । एवं चावयवेष्ववयविनि च युगपद्वि- जातीयतेजस्संयोगात् युगपदेव पूर्वरूपादिनाशः । तदुत्तरक्षणे युगपदेव रूपाद्यन्त- शेत्पत्तिः सम्भवतीति । अधिकन्तु अस्मदीयमुक्तावलीप्रभायामनुसन्धेयम् । अत एवेति । पार्थिवपरमाणुषु पूर्वरूपादिनाशपूर्वकरूपाद्यन्तरोत्पत्तेः उभयमतसिद्धत्वादे- वेत्यर्थः । पार्थिवपरमाणुष्विति । पृथिव्यां परमाणुष्वपीत्यर्थः । अपिना पृथिवी- द्वषणुकादयः परिगृह्यन्ते । रूपादिकमिति । रूपादिचतुष्टयमित्यर्थः । जलादा- विति । जलादित्रिष्वित्यर्थः । रूपादिचतुष्टयमुद्भूतमिति । उद्भूतं रूपादि-

A

JM

-—

५॥

[[4]]

-

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय समन्विता ।

Ry

WIN bufforts tond

In

क

-

[[२०९]]

त्वमिति । उद्भूतत्वं जातिः । न च शुक्लत्वादिना सार्यम् । गुणगतसाङ्कर्यं न दोष

द्भूतत्वस्य जातित्वा सम्भवेन

धर्म

इत्युक्तम् । अखण्डोपाधिरित्यर्थः

इत्युक्तम्

चतुष्टयमेवेत्यर्थः । प्रत्यक्षमिति । प्रत्यक्षनिरूपित लौकिकविषयतावदित्यर्थः । एवकारव्यवच्छेद्यं स्पष्टयति । अनुद्भूतमिति । रूपादिचतुष्टयमिति शेषः । अप्रत्य क्षमिति । प्रत्यक्षनिरूपितलौकिकविषयता शून्यमित्यर्थः । प्रत्यक्षत्वप्रयोजक इति । विषयतासम्बन्धावच्छिन्नप्रत्यक्षनिष्ठ कार्यतानिरूपिततादात्म्य सम्बन्धावच्छिन्न कार णताशून्यावृत्तिरित्यर्थः । निरुक्तकारणतावच्छेदकधर्म इति तु नार्थः । प्रत्यक्षे विषयत्वेन ततत्प्रत्यक्षं तत्तद्वयक्तित्वेन वा हेतुत्वस्यैव प्रामाणिकत्वेन मध्यविधकार्यकारण- भावे प्रमाणाभावात् मध्यविधकार्यकारणभावाङ्गीकारेऽपि तादृशकारणतावच्छेदकतया सिद्धोद्भूतत्वस्य शुक्लत्वादिना साङ्कर्येण जातिरूपत्वासम्भवेन रूपादिचतुर्णा मध्ये येषां लौकिकप्रत्यक्षं तावदन्यतमत्वरूपस्यैवोद्भूतत्वस्य पर्यवसितत्वात् ईदृशकार्य- कारणभावस्य मध्यमविधकार्यकारणभाववादिनामप्यननुमतत्वाच्च । अन्यथा प्रत्यक्षे घटत्रयाद्यन्यतमत्वेनापि तादात्म्येन हेतुतास्वीकारापत्त्या अप्रामाणिकानन्तकार्यकार णभावकल्पनापत्तेः । अस्मद्गुरुचरणास्तु उद्भूतत्वं प्रत्यक्ष प्रयोजकधर्म इति - लौकिक विषयतासम्बन्धावच्छिन्नप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववदवृत्तिधर्म इति प्रत्य- क्षनिरूपितलौकिक विषयत्वसामान्याभाववदवृत्तिधर्म इति वार्थः । स च धर्मः निरु कान्यतमत्वरूपैकधर्मस्वरूपः तादृशरूपादिप्रत्येक मात्रवृत्यन्यतमत्वचतुष्टयात्मको वेत्य न्यदेतदिति व्याचकुः । प्राञ्चस्तु उद्धृतत्वं प्रत्यक्षत्व प्रयोजकधर्म इति प्रत्यक्ष निरू- पितनिरुक्तकारणतावच्छेदकतया सिद्धो जातिविशेषः । न च शुकत्वादिना सा- कर्मान तस्य जातित्वसम्भव इति वाच्यम् । शुक्लत्वादिव्याप्याने कजातिस्वीकारेण तादृश दोषाप्रसक्तेः । नन्वेवमप्येतादृशदोषवारणाय मधुरत्वादिव्याप्यषडुद्भूतत्वं सुर- मित्वादिव्याप्योद्भूतत्वद्वयं शीतत्वादिव्याप्योद्भूतत्वत्रयं स्वीकार्यम्। एवं चाष्टादशोद्भू- तत्वानां रूपादिचतुष्टयान्य तमनिष्ठलौकिक विषयता सम्बन्धावच्छिन्नप्रत्यक्ष निष्टकार्यं तानि- रूपिततादात्म्य सम्बन्धावच्छिन्नकारणतावच्छेदकत्वं न सम्भवति । एकैकतत्तद्धर्मावच्छिन्न. त्वस्य नियतपूर्ववृत्तित्वाभावात् । तस्मादुद्भूतत्वस्य जातित्वं न सम्भवतीति चेन्न । स्वा- वच्छिन्नाभ्यवहितोत्तरक्षणोत्पत्तिकत्व सम्बन्धेन तत्तदुद्भूतत्वजातिवैशिष्टगस्यापि कार्ये निवेशनीयतया उक्तदोषाभावात् । न चैवमपि अष्टादश कार्यकारणभावः प्रसज्यते इति वाच्यम् । इष्टापत्तेरित्याहुः । नव्यास्तु साङ्कर्यस्य जातिबाधकत्वे मानाभावात् निरुक्तकारणतावच्छेदकतया सिद्धजातिरूपं रूपादिचतुष्टयमात्रवृत्त्येकमेवोद्भूतत्वं रूपा- दिप्रत्येकमात्रवृत्तिलौकिक विषयतासम्बन्धावच्छिन्नकार्यतानितनिरुक्तकारणतावच्छेद- कतया सिद्धजातिरूपं रूपादिप्रत्येकमात्रवृत्त्युद्भूतत्वचतुष्टयं वा स्वीकार्यम् । एवं च

r

F

I

1b

[[२१०]]

।

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

तत्वम् । सङ्ख्यां लक्षयति । एकेति । परिमाणं लक्षयति । मानेति ।

। परिमाणं विभजते । तच्चेति । भावप्रधानो निर्देशः । अणुत्वं महत्त्वं, दीर्घत्वं, ह्रस्वत्वं चेत्यर्थः । पृथक्त्वं लक्षयति । पृथगिति । इदमस्मा- त्पृथक् इति व्यवहारकारणं पृथक्त्वमित्यर्थः । संयोगं क्षयति । संयुक्तेति । इमौ संयुक्तौ इति व्यवहारहेतुरित्यर्थः । सङ्ख्यादिलक्षणे

A

MAR

।

★Lates

।

नी. इति नवीनमताभिप्रायकोऽयं ग्रन्थ इति न दोषः । केचित्तु शुक्लत्वादिव्याप्यमनुद्भू- तत्त्वं नाना । तदभाव कूटवत्त्वमेवोद्भूतत्वमित्याहुः । मूले द्वित्वादिकं रा. संयुक्त व्यवहारहेतुरिति । यद्यपि व्यवहारः शब्दप्रयोगइत्यर्थः, तत्र च न संयोगः नृ. तन्मते कार्येण कारणतावच्छेदक वैशिष्टयनिवेशेन वाष्टादशोद्भूतत्वस्वीकार इति लाघव- मित्याहुः । तदभाव इति । प्रत्यक्ष प्रयोजक निरुतोद्भूतत्वाभाव एवेत्यर्थः । अनुद्भू- तत्वमिति । अनुद्भूतत्वशब्दप्रतिपाद्यमित्यर्थः । न त्वनुद्भूतत्वमपि अन्यादर्श गौर- वात् प्रयोजनाभावाश्चेति भावः । मुले एकत्वादिव्यवहारं इति । एक- त्वादिप्रकारकज्ञानजनक शब्द इत्यर्थः । एकः द्वावित्यादिशब्द इति यावत् । हेतुरिति । असाधारणकारणमित्यर्थः । तथा च एकत्वाद्यधिकरण एवं वाच्यता- सम्बन्धेन एक इत्यादिव्यवहारोत्पत्या एकत्वाद्यनधिकरणे निरुक्तसम्बन्धेन तादृशव्य- वहारानुत्पत्त्या चान्वयव्यतिरेकाभ्यां एक इत्यादिव्यवहारं प्रत्येकत्वादेः हेतुत्वस्या वश्यकत्वात् वाच्यतासम्बन्धावच्छिन्न तादृशव्यवहारनिष्टकार्य तानिरूपितसमवाय सम्बन्धा- वच्छिन्न कारणत्वमेकत्वादिसङ्ख्या सामान्यलक्षणं फलितमिति भावः । न च यादृशै- कत्वाद्याश्रयेण न तादृशव्यवहारः तत्राव्यप्तिरिति वाच्यम्, तादृशकारणतासमानाधि- करणरूपावृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । न चैवं सति एक इत्याकारकव्यवहारघटि- तलक्षणस्यैव निर्दुष्टत्वसम्भवात् आदिपदप्राह्यद्वावित्यादिव्यवहारघटितलक्षणकरण- मफलमिति वाच्यम् । विनिगमनाविरहेण तद्घटितलक्षणस्यावश्यकत्वात् लक्षणस्य लक्षणान्तरादूषकत्वाच्च । इदमुपलक्षणम् । गणनापदशक्यतावच्छेदकतया सिद्ध- सङ्ख्यात्वजातिमत्त्वं सङ्ख्या सामान्यलक्षणमित्यपि बोध्यम् । सङ्ख्यां विभजते । एकत्वादीति । सङ्ख्यास्वरूपमाह एकत्वादीतीत्यस्मद्गुरुचरणाः । एकत्वादीत्यादिना

· द्वित्वादिपरिग्रहः । परार्धः पर्यन्तं यस्याः सा । तथा चैकत्वादिपरार्धत्वान्तसङ्ख्याविभाजक - धर्मान्यतमवती सङ्ख्येति फलितार्थः । अत्र एक इति व्यवहारनिरूपितनिश्क्तकारणता- समानाधिकरणद्वित्वावृत्तिजातिमत्त्वं एकत्वपदशक्यतावच्छेदकतया सिकरवत्वजा- तिमत्त्वं वा एकत्वसामान्यलक्षणम् । अनयैव दिशा द्वित्वादिपरार्धपर्यन्तानामपि प्रत्ये- कलक्षणान्यूलानि । अन्यथा न्यूनतापतेरिति हृदयम् । एकएवं नित्यानित्यभेदेन द्विवि-

।+

मीलकण्डीय रामरुवीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२११]]

सर्वत्र दिक्कालादावतिव्याप्तिवारणाय असाधारणेति विशेषणीयम् । संयो-

.

[[44]]

[[4]]

doh

नो. सर्वत्रानित्यमेवेति । हेतुभूतापेक्षाबुद्धिनाशेन द्वित्वादिनाशादिति भावः ।

परिमाणस्य गुणिबोधकशब्दैर्विभुजनमसङ्गतमतो दीपिकायाम् ।

दीपिकायाम् । भावप्रधान इति । असाधारणेतीति । कालादेः साधारणकारणत्वेन तत्र नाति- रा. कारणं, व्यवहारं प्रति व्यवहर्तव्यज्ञानस्यैव कारणत्वात् । तथापि व्यवहियते अनेनेति, नृ. धमित्याशयेन नित्यैकत्वादेराश्रयमाह । नित्यगतमिति । नित्यैकत्वस्याश्रमः नित्यद्रव्यमेवेत्यर्थः । अनित्यगतमनित्यमिति । अनित्यैकत्वस्याश्रयः अनित्यद्रव्य. मेवेत्यर्थः । इदं च स्वाश्रयसमवायिकारणसमने नैकत्वासमवायिकारणकं आश्रयनाश नाश्यं चेति ध्येयम् । द्वित्वादीनां द्वैविध्यं नास्तीत्याह । द्वित्वादिकन्त्विति । एतस्मा नित्यमेवेत्युत्तरेणान्वयः आदिना परार्धपर्यन्तसङ्ख्या परिग्रहः । अप्यर्थकः तुशब्दः सर्वत्रेत्युत्तरं योज्यः । सर्वत्रेति । सर्वषु नित्येष्वनित्येष्वपि वर्तत इत्यर्थः । तथा व द्वित्वादिपरार्धपर्यन्त सङ्ख्याधिकरणं नित्यद्रव्यमनित्यद्रव्यं च भवतीति फलितार्थः । अत्र द्वित्वादिकमाश्रयगतैकत्वासमवायिकारणकं अपेक्षाबुद्धिजन्यं क्वचित्तनाशनाश्यं कचिदाश्रयनाशनाश्यं चेति हृदयम् । परिमाणं मानव्यवहारकारणमिति भाष्यानुसारेण परिमाणलक्षणमाह । मानव्यवहारकारणमिति । परिमाणप्रकारकज्ञानजनकशब्द- कारणमित्यर्थः । अणु महद्दीर्घ ह्रस्वं चेति व्यवहारनिरूपितासाधारणकारणतावदिति फलितार्थः । तथा च वाच्यतासम्बन्धावच्छिन्नाण्वादिव्यवहारनिष्ठ कार्यतानिरूपितसम- वायसम्बन्धावच्छिनकारणता समानाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्त्वं परिमाणसामान्यलक्ष- णमिति भावः । इदमुपलक्षणम् । परिमाणपदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धपरिमाणत्व- जातिमत्त्वं परिमाणसामान्यलक्षणमित्यपि बोध्यम् । परिमाणं विभजते । तच्चतु विधमिति । निरुक्तलक्षणलक्षितपरिमाणं प्रकारचतुथ्र्यान्यतमविशिष्टमित्यर्थः । अणु महद्दीर्घ ह्रस्वं वेति भावप्रधाननिर्देशः । तथा चाणुत्वत्व महत्त्वत्व दीर्घत्वत्वहस्व- त्वत्वाभिन्नप्रकारचतुष्टयान्यतमविशिष्टं परिमाणमिति समुदितवाक्यार्थः । अत्र अणु- रिति व्यवहारनिरूपित निरुक्त कारणत्व समानाधिकरण महत्त्वावृत्तिजातिमत्त्वं अणुत्वप दशक्यतावच्छेदकतया सिद्धाणुत्वत्वजातिमत्त्वं वा अणुत्वसामान्यलक्षणम् । एवं महत्त्वावृत्तित्वस्थाने अणुत्वावृत्तित्वं निवेश्य महत्त्वादिनिरूपितकारणत्वङ्घटितानि महत्त्वादिपदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धमहत्त्वत्वादिजातिमत्त्वरूपाणि वा महत्त्वा दित्रयाणां प्रत्येकलक्षणान्यूह्यानि । अतो न न्यूनतेति ध्येयम् । अत्र दीर्घत्वं जन्म- महत्त्वाधिकरणमात्रवृत्ति, न त्वाकाशादौ । ह्रस्वत्वं जन्याणुत्वाधिकरणद्वयष्णुक मात्र- वृत्ति, न परमाणाविति प्राचः । आचार्यास्तु दीर्घस्वहस्वत्वे नित्यानित्यभेदेन द्विविधे तत्र नित्यदीर्घत्वमाकाशमात्रवृति, नित्यहृस्वत्वं परमाणुमात्रवृति, अनित्यं दीर्घ-

[[1१११]]

nagp

गो द्विविधः कर्मजः संयोगजश्चेति । आयो हस्तक्रियया हस्तपुस्तक- संयोगः । द्वितीयो हस्तपुस्तक संयोगात्काय पुस्तकसंयोगः । अव्याप्यवृत्तिः संयोगः । स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वमव्याप्यवृत्तित्वम् । विभागं

नी. व्याप्तिरिति भावः । स्वात्यन्ताभावेति । स्वप्रतियोगित्वस्व सामानाधि रा. व्यवहार इति व्युत्पत्त्या व्यवहारपदं व्यवहारजनकज्ञानपरम् । प्रत्यक्षात्मकज्ञाने नृः त्वं अनित्यं ह्रस्वत्वं चोदाहृतमेवेत्याहुः । एतत्तत्त्वं च अस्मत्कृतमुक्तावळी- प्रभायां परिमाणग्रन्थेऽनुसन्धेयम् । सर्बमतेऽपि सूचिकायां दण्डापेक्षया हस्व- त्वव्यवहारः । व्यणुकादौ घटाद्यपेक्षया अणुत्वव्यवहारवत् भाक्त एवेति हृद- यम् । तच्च परिमाणं नित्यगतं नित्यं, अनित्यगतं अनित्यम् । अनित्यपरिमाणं क्व- चित् सङ्ख्याऽसमवायिकारणकं, क्वचित् परिमाणासमवायिकारणकं, क्वचित् सङ्ख्या- परिमाणासमवायिकारणकं, क्वचित्प्रन्चयसंयोगपरिमाणोभयासमवायिकारणकं, क्वचित् सङ्ख्यापरिमाणप्रचयश्रयासमवायिकारणकं, आश्रयनाशनाश्यश्चेति ध्येयम् । पृथक्त्वं लक्षयति । पृथगिति । प्रतिपाद्यतासम्बन्धावच्छिन्ना या पृथगितिव्यवहारनिष्ठ- कार्यता तत्रिरूपितसमवाय सम्बन्धावच्छिन्न कारणतासमानाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्वं, तादृशकारणतावच्छेदकतया पृथक्त्वपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धपृथक्त्वजाति- मत्वं वा पृथक्त्व सामान्यलक्षणमिति भावः । एकत्वादिद्वित्वादिभेदेन सङ्ख्याया इव एकपृथक्त्वद्विपृथक्त्वादिभेदेन पृथक्त्वस्याप्यनेकविधत्वं बोध्यम् । एतेषां मध्ये घटः पृथगिति व्यवहारनिष्टनिरुक्तसम्बन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपित निरुक्तसम्बन्धावच्छिन्नका-

रणतासमानाधिकरणद्विपृथक्त्वा सिजातिमत्त्वं तादृशकारणतावच्छेदकतया एकपृथ- ऋत्वपदशक यतावच्छेदकतया वा सिद्वैकपृथक्त्वत्वजातिमत्त्वं वा एकपृथक्त्व सामान्य- लक्षणम् । एवं घटौ पृथक् घटाः पृथक् इत्यादिव्यवहारनिष्टनिरुक्तसम्बन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणता समानाधिकर णैक पृथक्त्वावृत्तिजाति मत्त्वं तादृशकारणतावच्छेदकतया द्विपृथक्त्वादिपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धद्विपृ- त्वत्वादिजातिमत्त्वं वा द्विपृथक्त्वादिपरार्धपृथक्त्वान्तानां प्रत्येकलक्षणं बोध्यम् ।

पृथक्त्वं नित्यानित्यभेदेन द्विविधम् । नित्यगतन्नित्यं, अनित्यगतम नित्यम् स्वाश्रयसमवायिकारणगतैक पृथक्त्वा समवायिकारणकं आश्रयनाशनाश्यं च । द्विgथ. कत्वादिकं सर्वत्रानित्यं अपेक्षा बुद्धिविशेषजन्यं स्वाश्रयगतानेकैकपृथक्त्वासमवायिकार- णकं क्वचिदपेक्षाबुद्धिनाशनाश्यं क्वचिदाश्रयनाशनाश्यं चेति हृदयम् । संयोग लक्ष व्यति। संयुक्तेति । संयुक्ताविति व्यवहारासाधारणकारणमित्यर्थः । वाच्यता सम्ब- न्धावच्छिन्ननादृशव्यवहारनिष्ठकार्यतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणतासमा - नाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्त्वं तादृशकारणतावच्छेदकतया संयोगपदशक्यतावच्छे

[[५]]

1नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२१३]]

लक्षयति । संयोगेति । कालादावतिव्याप्तिवारणाय गुण इति । रूपा- दावतिव्याप्तिवारणाय संयोगनाशक इति । विभागोऽपि द्विविधः कर्मजो

नो. करण्योभयसम्बन्धेनाभाववत्त्वमिति निष्कर्षः । संयोगनाशक इतीति । नव रा. च विषयस्य कारणतया संयोगस्य तथात्वमक्षतम् । कार्यसामान्यं प्रति कालादीनां नृ. दकतया वा सिद्धसंयोगत्वजातिमत्त्वं वा संयोगसामान्यलक्षणमिति भावः । यथाश्रुते सङ्ख्यादिलक्षणानां कालादावतिव्याप्तिवारणाय तत्तल्लक्षणघटककारणत्वस्यासाधारण- कारणता स्वरूपत्वमाह । दीपिकायां सङ्ख्यादिलक्षणेष्विति । न्यूनतापरिहाराय संयोगं विभजते । संयोगो द्विविध इति । प्रकारद्वयमाह । कर्मजस्संयोगज- श्वेति । अत्र कर्मजत्वमात्रं संयोगजत्वमात्रं च न संयोगविभाजकं, कर्मजत्वस्य विभागवृत्तित्वात् संयोगजत्वस्य अभिसंयोगादिजन्य परमाण्वादिक्रियायामपि सत्त्वात् स्वरूपसम्बन्धविशेषरूपजन्यत्वस्य प्रतिव्यक्तिभिन्नत्वेनानुगतत्वाभावाच्च । अत एव कर्मजसंयोगत्वं संयोगजसंयोगत्वं च न विभाजकम्, विशेषणविशेष्यभावे विनिगमना- विरहेण संयोगस्य चातुर्विध्यापत्तेः, किन्तु समवायसम्बन्धावच्छिन्न क्रिया निष्ठकारणता निरूपितसमवाय सम्बन्धावच्छिन्न संयोग निष्टकार्यतावच्छेदकतया सिद्धकर्मज संयोगमात्र- वृत्तिवै जात्यं समवायसम्बन्धावच्छिन्न संयोगनिष्ठकारणतानिरूपितसमवाय सम्बन्धावच्छि- नसंयोगनिष्ठकार्यतावच्छेदकतया सिद्धसंयोगजसंयोगमात्रवृत्तिवैजात्यं च विभाजक - मिति बोध्यम् । द्विविधसंयोगमुदाहरति । आद्य इत्यादिना । ननु संयोगजसंयोगे मानाभावः, काय क्रियाया इव कायपुस्तकसंयोगस्यापि एकार्थसमवायसम्बन्धेन ह स्तक्रियाजन्यत्वस्वीकारात् हस्तपुस्तकसंयोगोत्पत्तिकालोत्पन्नकाय क्रियया काय पुस्त- कसंयोगहेतुत्व स्वीकारादिति चेन्न । कायपुस्तकसंयोगकाले हस्तपुस्तकसंयोगरूपोत्त- रसंयोगे हस्तक्रियानाशेन तस्यास्तत्रासमवायिकारणत्वासम्भवात् असमवायिकार- ‘णस्य कार्यसहभावेन हेतुतायाः सिद्धान्तसिद्धत्वात् । हस्तपुस्तकसंयोगकाले काय- पुस्तकसंयोगस्य उत्पत्तिर्न सम्भवति काय पुस्तकसंयोगस्य हस्तावच्छेदेनोत्पत्त्यनुप- पत्तेः । हस्ते पुस्तकसंयोगस्य हस्तावच्छेदेन उत्पत्स्यनुपपत्तौ पूर्व हस्ते पुस्तकसंयोगा सत्त्वात् अवयविक्रियायाः यावदवयवक्रियाजन्यत्वेन हस्तक्रियया हस्तपुस्तकसंयो गोत्पत्तिकाले हस्तक्रियामात्रेण काये क्रियोत्पत्त्यसम्भवाच्च । तस्मात्संयोगज संयोग आवश्यक एवेति । इदमुपलक्षणम् । कर्मजसंयोगो द्विविधः । अभिघातो नोदनाख्य- श्वेति । अभिघातत्वं नोदनत्वं च क्रियाविशेषजन्यतावच्छेदकतया अभिघातपदनो- दनपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धजातिविशेष इत्यपि बोध्यम् । अस्मद्गुरुचरणास्तु नोदनसंयोगोऽपि द्विविधः, प्रशिथिलो निविडचेति । प्रशिथिलत्वं निमित्वं च क्रियाविशेषजन्यतावच्छेदकतया प्रशिथिलपदनिबिडपदशक्यतावच्छेदकतया वा सि-

It

[[११४]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

मी. तथापि संयोगेऽतिव्याप्तिः । तस्य प्रतियोगिविधया नाशं प्रति कारणत्वादिति

बाच्यम् । प्रतियोगितासम्बन्धानवच्छिनाशनिष्ठजन्यतानिरूपितजनकत्वविवक्षणेना-

रा. कारणतया तेष्वतिव्याप्तिवारणायासाधारणपदम् । असाधारणत्वं च कार्यत्वानवच्छिन्न- कार्यतानिरूपित कारणताश्रयत्वम् । संयोगनाशकेति । यद्यपि प्रतियोगिविधया

नृ. द्धो जातिविशेष इति व्याचकुः । प्राञ्चस्तु कठिनत्व सुकुमारत्वे पृथिवीसंयोगगतजातिविशे- षरूपे इत्याहुः । तन्न । तथा सति चक्षुग्रह्यत्वापत्तेः। किन्तु तादृशधम स्पर्शगतजाति विशे- षावेव त्वमात्रग्राह्यत्वादिति वैशेषिकाः । प्राञ्चस्तु कर्मज संयोगो द्विविधः, एकक्रियाजन्यः उभयक्रियाजन्यश्चेति । आद्य इष्वादिपर्वतसंयोगः अन्त्यो मंषद्वयादि संयोग इत्याहुः । अपरे तु एकक्रियाजन्योभयक्रियाजन्यसंयोगजभेदात् संयोगस्यैव त्रैविध्यमाहुः । तदुभय- मपि मन्दम् ॥ एकक्रियाजन्यत्वोभयक्रियाजन्यत्वाभ्यां संयोगस्य विभागासम्भवात् । असम्भवप्रकारश्च अस्मत्कृतमुक्तावळीप्रभायां संयोगग्रन्थ अनुसन्धयः । अव्याप्य वृत्तिरिति । देशिकाव्याप्यवृत्तिः कालिकाव्याप्यवृत्तिश्चेत्यर्थः । संयोग इति । सर्वोऽपि संयोग इत्यर्थः । अव्याप्यवृत्तित्वं निर्वति । स्वात्यन्ताभावसमानाधि- कारणत्वमिति । येन सम्बन्धेन येन रूपेण यस्याव्याप्यवृत्तित्वमनुमतं तत्सम्बन्धाव- च्छिन्नतद्धर्मावच्छिन्नाभावनिष्टकालिकादिविशेषणतातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतानि-

h

I

पिताधिकरणतावन्निरूपिततत्सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वं तेन सम्बन्धेन तेन रूपेण तस्या- व्याप्यवृत्तित्वमित्यर्थः । तेन घटत्वादेः संयोगसम्बन्धेन घटत्वपटत्वोभयत्वेन व स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वेऽपि समवायेन घटत्वात्यन्ताभावस्य कालि- कविशेषणतया दैशिकविशेषणतया चाधिकरणघटे समवायेन घटत्ववत्सvast घटत्ववत्सत्वेऽपि समवायेन घटत्वात्यन्ताभावस्य देशिक विशेषणता सम्बन्धेनाधिकरणपटादैौ कालि- कसम्बन्धेन घटत्वसत्त्वेऽपि च न क्षतिः । तत्सम्बन्धावच्छिन्नतद्धर्मावच्छिन्नप्र

। तियोगिताकाभाव निष्ठदैशिककालिकविशेषणतातिरिक्तसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतानिरूपिता-

धिकरणतावन्निरूपिततत्सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितावच्छेदकतत्तद्धर्मवत्त्वं तेन सम्बन्धेन तेन रूपेणाव्याप्यवृत्तित्वमिति फलितार्थः । तेन नाननुगमः

तेन नाननुगमः । इदं च दैशिक- कालिकसाधारणाव्याप्यवृत्तित्वसामान्यनिर्वचनम् । इदमुपलक्षणम् । अवच्छिन्नवृत्तिक- त्वमव्याप्यवृत्तित्व सामान्य स्वरूपम् । देशावच्छेद्यवृत्तिक्रत्वं दैशिकाव्याप्यवृत्तित्वं, काला- वच्छेयवृत्तिकत्वं कालिकाव्याप्यवृत्तित्वमित्यपि बोध्यम् ॥ मूले संयोगनाशको गुणो विभाग इति । अत्र संयोगनाशनिष्ठदैशिकविशेषणतासम्बन्धावच्छिन्नकार्यता निरूपित कारणत्वरूपं प्राह्यम् । तेन कालिकसम्बन्धेन कार्यमात्रं प्रति कालाष्टा देहेतु- स्वेऽपि नातिव्याप्तिः । निरन्धिकरणकाश्रयनाश जन्य संयोगनाशोत्पत्यप्रसिद्धया तादृशसं- योगनाश प्रति प्रतियोगिसमवायिदेशस्य तादात्म्यसम्बन्धेन हेतुत्वावश्यकत्वात्तत्राति-

Tनीलकण्टीय राम रुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२१५]]

विभागजश्चेति । आद्यो हस्तपुस्तकविभागः । द्वितीय हस्तपुस्तकवि-

नी. दोष इति केचित् । परे तु संयोगनाशत्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपितसमवायसम्बन्धाव- चिच्छन्नकारणत्वम् इति निष्कर्षः । एतत्तात्पर्यग्राहकं गुणपदमित्याहुः । विभाग इति । अयमप्यव्याप्यवृत्तिरिति बोध्यम् । आद्येति । आद्यत्वमिह स्वसमानाधिकरणपतनप्र-

रा. संयोगनाशकत्वं संयोगेऽपीति तत्रातिव्याप्तिः । न च संयोगनाशं प्रतिसमवायेन कार- णत्वं विवक्षणीयम् । प्रतियोगिनश्च नाशं प्रति तादात्म्येनैव कारणत्वान्नातिव्या नृ. व्याप्तिवारणाय गुणपदम् । तदपि समवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वलाभाय । न तु गुणत्वस्यापि लक्षणघटकता गौरवात् प्रयोजनाभावाच । नन्वेवं सति कालाह- ष्टादावपि तादृशकारणत्वविरहेणैवानतिप्रसङ्गे कार्यतायां सम्बन्धविशेषावच्छिन्नत्व- विशेषणमफलमिति चेदिष्टमेवैतत् । एतलक्षणघटकसङ्गोगनाशत्वं न संयोगप्रतियोगि- कत्वविशिष्टनाशत्वं ध्वंसप्रागभावयोः सामान्यधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वे मानाभा- वेन ध्वंसांशे प्रतियोगितया संयोगत्वेन संयोगस्य निवेशासम्भवेन तत्तत्संयोगव्यते- स्तत्तद्वय कित्वेनैव निवेशनीयतया अननुगमात् नाशत्वस्योत्पत्तिघटितत्वेनाननु- गतत्वात् । किन्तु स्वाश्रय प्रतियोगिकत्वकालिक विशेषणत्वोभयसम्बन्धेन संयोग- त्ववत्त्वमेवानुगतसंयोगनाशत्वम् । एवं च निरुक्तोभयसम्बन्धेन संयोगत्वावच्छिन्न- कार्यतानिरूपितसमवाय सम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वं विभाग सामान्यलक्षणमिति फलितम् । परन्तु याहश विभागोत्पत्तिक्षणे आश्रयस्य नाशः तादृशविभागस्य संयोगनाशजनक- त्वासम्भवात् तत्राव्याप्तिवारणाय तादृशकारणत्वसमानाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्त्व - मेव विवक्षणीयम् । अतो न कश्चिद्दोष इति प्रतिभाति । इदमुपलक्षणम् । क्रिया- जन्यतावच्छेदकतया विभागपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धविभागत्वजातिमत्त्वं विभागसामान्यलक्षणम् । सर्वोऽपि विभागोऽव्याप्यवृत्तिः । क्वचिदसमवायिकारण- “नाशनाश्यः क्वचिदाश्रयनाशनाश्यः इत्यपि बोध्यम् । वैशेषिकास्तु विभाग- जविभागोऽपि द्विविधः कारणमात्रविभागजविभागः कारणाकारणविभागजविभाग- श्चेति ।

आवः परमाणुक्रियाजन्य परमाणुद्वय विभागादिक्रमेण द्वयणुकनाशांव्यव- हितोत्तरक्षणोत्पत्तिकपरमाण्वाकाशादिविभागः । द्वितीयस्तु कपालतरुविभागजन्य- कुम्भतरुविभाग इत्याहुः । तन्न । कारणमात्रविभागजविभागे प्रमाणाभावात् । तदसिद्धिप्रकारश्च अस्मत्कृतमुक्तावळीप्रभायां पाकप्रन्थेऽनुसन्धेयः । यथाश्रुत- विभागलक्षणघटकदळद्वयप्रयोजनमाह । दीपिकायां कालादावित्यादिना । न्यूनतापरिहाराम विभागं विभजते । विभागोऽपीति । संयोगसमुच्चायकः अपि- ‘शब्दः दृष्टान्तार्थः । यथा संयोगो द्विविधः तथा विभाग इति भावः । विभागद्वय- मुदाहरति । च इत्यादिना । अत्र संयोग निष्ठकर्मजत्व संयोगजत्वे इव विभाग-

[[१४२१६]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

I

भागात्काय पुस्तकविभागः । परत्वापरत्वयोर्लक्षणमाह । परापरेति । परव्यवहारासाधारणकारणं परत्वम् । अपरव्यवहारासाधारणकारण

· मपरत्वम् इत्यर्थः । ते विभजते । ते द्विविधे इति । दिक्कृतयोरुदाहरण- माह । दूरस्थ इति । कालकृते उदाहरति । ज्येष्ठ इति । गुरुत्वं

-–

नी. तियोगिकध्वंसासमानकालिकत्वम् । द्वितीयपतनादीनां प्राथमिकपतनध्वंससमान कालि- रा. प्तिरिति वाच्यम् । तथा सति काले अतिव्याप्तिवारकस्य गुणपदस्य वैयर्थ्यापत्तेः । नृ. निष्ठ कर्मजत्वविभागजत्वे अप्यूह्ये । नातो विभाजक धर्म योरननुगतत्व प्रसक्तिरिति “हृदयम् । ननु संयोगाभावेनैव विभक्तप्रत्ययोपपत्तेः विभागो न गुणान्तरभिति चेन्न । घटपटसंयोगोत्पत्तेः पूर्वमपि घटादौ विभकप्रत्ययापत्या तत्प्रतीतेः संयोगप्रागभाव- विषयकत्वासम्भवात् । अत एव न तदत्यन्ताभावविषयकत्वं रूपरसयोः अवयवावय- विनोश्च विभक्तप्रत्ययापत्तेः । नापि तत्प्रतीतेः संयोगध्वंसविषयकत्वं विभज्य संयुक्तेऽपि तत्प्रतीत्यापत्तेः । संयोगध्वंससत्त्वात् । नापि संयोगान्योन्याभाव- विषयकत्वं संयोगभित्रमात्रे तत्प्रतीत्यापत्तेः । तस्मात्संयोगाभावेन विभक्तप्रती. त्युपपत्त्यभावात, विभागस्य गुणान्तरत्वमावश्यकमिति भावः । परापरव्यवहारासाधा- रणकारणे परत्वापरत्वे इति यथाश्रुतमूलप्रतिपाद्यपरापरव्यवहारोभयनिरूपितासाधारण- कारणकत्वरूपलक्षणस्य परत्वादाव सम्भवग्रस्तत्त्वादे कैकव्यवहारघटितलक्षणद्वयपरतया तन्मूलं व्याचष्टे । परव्यवहारेति । पर इति शब्दनिष्ठवाच्यतासम्बन्धावच्छिन्न- कार्यतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्न कारणतासमानाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्त्वं प- रत्वलक्षणम् । अनयैव दिशा अपर इति शब्दघटितं जातिघटितं अप- रत्वलक्षणमिति फलितम् । तेन यादृशपरत्वापरत्वाश्रये

न तादृशव्यवहा रस्तादृशपरत्वापरत्वयोर्नाव्याप्तिः । इदमुपलक्षणम् । निरुक्तकारणतावच्छेदकतया परत्वापरत्वपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धपरत्वत्वापरत्वत्वजातिमत्त्वं परत्वापर- स्वसामान्यलक्षणमित्यपि बोध्यम् । मूले दिक्कते कालकृते चेति 1 दैशिकपरत्वापरत्वे कालिकपरत्वापरत्वे चेत्यर्थः । अत्र परत्वनिष्टं दैशिकत्वं च बहुतर मूर्तसंयोगान्तरितत्वज्ञानजन्यत्वम् । तदवच्छेदकतया सिद्धपरत्वत्वव्याप्यजातिविशे- षो वा । एवं परत्वनिष्टकालिकत्वं बहुतरतपनपरिस्पन्दान्तरितत्वज्ञानजन्यत्वम् तदवच्छेदकतया सिद्धपरत्वत्वव्याप्यजातिविशेषो वा । अनयैव दिशा अपरख- निष्ठदैशिकत्वकालिकत्वे अपि निर्वाच्ये इति दैशिकपरत्वापरत्वे उदाहरति । दूरस्थे इति । दूरस्थनिष्ठं दैशिकपरत्वमित्यर्थः । दूरस्थत्वप्रकारक ज्ञानजन्यं दैशिकपरत्व- मिति यावत् । तथा च पाटलीपुत्रात् काशीमपेक्ष्य प्रयागः पर इत्यनुभवान्त पाढली. पुत्रावधिक काशीनिरूपितपरत्वं प्रयागे स्वीकार्यम् । तत्र पाटलीपुत्रात काशीमपे

4r

t

"

I

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[1]]

[[२१७]]

लक्षयति । आद्येति । द्वितीयादिपतनस्य वेगासमवायिकारणत्वाद्वेगेऽति-

। व्याप्तिवारणाय आद्येति । द्रवत्वं लक्षयति । आद्येति । स्यन्दनं प्रस्र- वणम् । नेजः संयोगजं नैमित्तिकम् । तद्भिन्नं सांसिद्धिकम् । पृथिव्यां नैमित्तिकमुदाहरति । घृतादाविति । तेजसि तदाह । सुवर्णादा- विति । स्नेहं लक्षयति । चूर्णेति । कालादावतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् । रूपादावतिव्याप्तिवारणाय पिण्डीभावेति । शब्द लक्षयति । श्रोत्रेति ।

नी. कत्वान्निरास इति भावः । तदाहेति । नैमित्तिकमाहेत्यर्थः । पिण्डीभावेति । पिण्डी- रा. कालिकसम्बन्धेन कार्यं प्रति तादात्म्येनैव कालस्य कारणत्वात् । तथात्वे तदस्वर से- नृ. क्ष्य प्रयागनिष्ठदूरस्थत्वं च काशीनिष्ठपाटलीपुत्रावधिक संयुक्त संयोग परम्पराघटक संयो- गसमुदायपर्याप्त सङ्ख्याधिकसङ्ख्या पर्याप्त्यधिकरणस्व निष्ठसंयुक्तसंयोगपरम्पराघटकसं- योगसमुदायवत्त्वम् । एवं पाटलीपुत्रात् प्रयागमपेक्ष्य काशी अपरा इत्यनुभवात् पाटलीपुत्रावधिकप्रयागनिरूपितापरत्वं काश्यां स्वीकार्यम् । तत्र पाटलीपुत्रात् प्रया- गमपेक्ष्य काशी समीपस्थेत्याकारकापेक्षा बुद्धधात्मकज्ञानं निमित्तकारणम् । पाटली- पुत्रात् प्रयागमपेक्ष्य काशीनिष्टसमीपस्थत्वं च प्रयागनिष्ठपाटलीपुत्रावधिक संयुक्तसं- योगपरम्पराघटकसंयोगसमुदायपर्याप्तसङ्ख्यान्यूनसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणस्वनिष्ठसंयुक्त- संयोगपरम्पराघटक संयोगसमुदायकत्वरूपमित्याशयः । कालिकपरत्वापरत्वे उदा- हरति । ज्येष्ठ इति । ज्येष्टनिष्ठं कालकृतपरत्वमित्यर्थः । ज्येष्टत्वज्ञानजन्यं कालि- कपरत्वमिति यावत् । एवं कनिष्ठ इत्यत्रापि । तथा च चैत्रान्मैत्रः पर इत्यनुभवात् मैत्रे चैत्रावधिकपरत्वं स्वीकार्यम् । तत्र चैत्रान्मैत्रो ज्येष्ठ इत्यपेक्षा बुद्धयात्मकं ज्ञानं निमित्तकारणम् । चैत्रावधिक मैत्र निष्ठज्येष्ठत्वं च चैत्रोत्पत्तिक्षणप्रभृत्येतत्क्षणपर्यन्तं जायमानतपन परिस्पन्दसमुदायापेक्षया अधिकतपन परिस्पन्दसमुदायवत्त्वं तदश- समुदायपर्याप्त सङ्ख्याधिक सङ्ख्या पर्याप्त्यधिकरणत्वोत्पतिक्षणप्रभृत्ये तत्क्षणपर्यन्तं जा- यमानतपन परिस्पन्दसमुदायवत्त्वम् । न तु तादृशसमुदायकत्वे सति चैतन्य- रूपं तज्जन्यद्रव्यमात्रे चैतन्याभावेन तद्घटित ज्येष्ठत्वा दिज्ञानरूपकारणाभावात् का- लिकपरत्वाद्यनुत्पत्त्यापत्तेः । कनिष्ठ इति । कनिष्टनिष्टं कालिकमपरत्वं इत्यर्थः । कनिष्ठत्वज्ञानजन्यं कालिकमपरत्वमिति यावत् । तथा च मैत्रा - चैत्रः अपरः इत्यनुभवसिद्धमैत्रावधिक चैत्रनिष्ठकालिकापरत्वं प्रति मैत्रात्रः कनिष्ठः इत्यपेक्षाबुद्धिः निमित्तकारणं वाच्यम् । मैत्रावधिकचैत्रनिष्ठकनिष्ठत्वं च मैत्रोत्पत्तिक्षणप्रभृति एतत्क्षणपर्यन्तं जायमानतपन परिस्पन्दसमुदायापेक्षया न्यूनतपन परिस्पन्दसमुदायकत्वं तादृशसमुदायपर्याप्त सङ्ख्या न्यून सङ्ख्यापयत्यधिक

J૨૧૮

by

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

शब्दत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् । रूपादावतिव्याप्तिवारणाय श्रोत्रेति । शब्दस्त्रिविधः संयोगजः, विभागजः, शब्दजश्चेति । तत्र आद्यों भेरीद- ण्डसंयोगजन्यः । द्वितीयो वंशे पाट्यमाने दद्वयविभागजन्यश्चटचट-

ना. भावः संयोगविशेषः । भेरीदण्डसंयोगज इति । आद्येऽसमवायिकारणं रा. नैव कालादावित्यादिपदमुक्तम् । तेन च क्रियापरिग्रहः । क्रियाया अपि संयो- नं. रणस्वोत्पत्तिक्षणप्रभृत्येतत्क्षणपर्यन्तं जायमानतपनप रिस्पन्दसमुदाय कत्वरूपमेव । न तु चैतन्यघटितमपि उक्तदोषापत्तेरिति हृदयम् । गुरुत्वलक्षणमाह । आद्येति । ‘आद्यपदप्रयोजनमाह । दीपिकायां द्वितीयादीति । आदिना तृतीयादिपतनपरि- ग्रहः । वेगे अतिव्याप्तिवारणायाद्येतीति । तथा च आद्यपतने गुरुत्वनिष्टासम- वायिकारणतानिरूपित पतननिष्टकार्यातावच्छेदकतया सिद्धवैजात्यमादाय तदवच्छिन्न- निरूपित कारणत्वमेव गुरुत्वसामान्यलक्षणम् । न त्वसमवायिकारणत्वस्यापि लक्षणे प्रवेशः तादृशव जात्यावच्छिन्ननिरूपित कारणत्वस्यान्यत्रावर्तमानत्वेऽतिव्याप्त्यप्रसक्तेः । परं तु एतादृशवैजात्यावच्छिन्ननिरूपित कारणत्वस्य लक्षणत्वलाभाय लक्षणे अस- मवायिकारणत्वनिवेश इति हृदयम् । प्राञ्चस्तु - आद्यपतनासमवायिकारणत्वेन कुमगुरुत्वस्यैव द्वितीयादिपतनासमवायिकारणत्व सम्भवात् तत्र वेगस्यासमवायि- कारणत्वे मानाभावेनातिव्याप्त्यप्रसक्त्या लक्षणे आद्यपदमनुपादेयमित्याहुः । तन । वृक्षवृत्तिविभागजनकपतनवत्सु फलादिष्वधोदेशवृत्यभिघातसंयोगजनकपतनोत्पत्तेः तादृशविभागजनकपतनवत्सु कूलादिषु तादृशसंयोगजनकपतनानुत्पत्तेश्च अन्वयव्य- तिरेकाभ्यां तादृशसंयोगजनकपतनक्रियां प्रति वेगस्य हेतुत्वावश्यकत्वे लाघवात् तस्यैव असमवायिकारणत्वमङ्गीकृत्य द्वितीयादिपतनेषु गुरुत्वस्यान्यथासिद्धत्वस्वीकार- ‘स्यैवोचितत्वात् । तस्मादाद्यपदं सफलमेवेति । ननु तथापि गुरुत्वविशिष्टयद्दन्यस्य पतनं कदापि न जातं तत्समवेतगुरुत्वे लक्षणमिदमव्याप्तमिति चेन्न । तादृशासमवा- यिकारणत्व समानाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । इदमुपलक्षणम् 1 गुरुत्वमतीन्द्रियं पतनरूपकार्यानुमेयं नित्यवृत्ति नित्यं अनित्यवृत्य नित्यम् । इदं च कारणगुणपूर्वक आश्रयनाशनाश्यमित्यपि बोध्यम् । द्रवत्वं लक्षयति । आद्यस्यन्दन इति । प्रस्रवणेत्यर्थः । तथा च द्रवत्ववतामेव प्रस्त्रवणस्योपलभ्यमानतया समवा- यिकारणप्रत्यासन्नतया च तस्यासमवायिकारणत्वावश्यकत्वादिति भावः । ननु या- दृशे द्रवद्रव्ये स्यन्दनं कदापि नोत्पन्नं तत्समवेतद्रवत्वे लक्षणमव्याप्तमिति चेन्न तादृशकारणत्वं समानाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । इदमुपलक्षणम् । तादृशकारणतावच्छेदकतया दबत्वपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धद्रवत्वत्वजातिमत्त्वं लक्षणमित्यपि बोध्यम् । पृथिव्यप्तेजोवृत्तीति । द्रवत्वमित्यनुवर्तते । द्रवत्वत्वावच्छि

4”

fa

नीलकण्डीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

f

[[२१९]]

नी. भेर्याकाशसंयोगः, निमित्तकारणं भेरीदण्डसंयोगः । द्वितीये वंशदलाकाशविभागी- रा. गनाशकत्वात् । न च विभागेन अन्यकर्मणोऽन्यथासिद्धिरिति वाच्यम् । न हि नृ. तादृशत्रिकगृतीत्यर्थः । द्रवत्वत्वं पृथिव्यादित्रिकवृत्तितावच्छेदकमिति यावत् । तहि- विधमिति । सांसिद्धिकत्वनैमित्तिकत्वाभिन्नप्रकारद्वयान्यतरविशिष्टं द्रवत्वमित्यर्थः । अत्र सांसिद्धिकत्वं प्रत्यक्षसिद्धः अनुगतप्रतीतिसिद्धः सांसिद्धिकपदशक्यतावच्छे- दकतया वा सिद्धो जातिविशेषः जलसमवेतद्रवत्वमात्रवृत्तिः । एवं नैमि- त्तिकत्वं प्रत्यक्षसिद्धः तेजस्संयोगजन्यतावच्छेदकतया नैमित्तिकपदशक्यता- वच्छेदकतया वा सिद्धोऽयं जातिविशेषः पृथिवीते जस्समवेत द्रवत्वमात्रवृत्तिरिति ध्येयम् । प्राश्वस्तु - सांसिद्धिकत्वं तेजस्संयोगाजन्यत्वम् । नैमित्तिकत्वं तेजस्सं- योगजन्यत्वमित्याहुः । तच्चिन्त्यम् । द्विविधम् द्रवत्वमुदाहरति । संसिद्धिक- मिति । जल इति । जल एवेत्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । सांसिद्धिकं नित्यगतं नित्यं, अनित्यगतमनित्यम् । तच कारणगुणपूर्वकं आश्रयनाशनाश्यमित्यपि बोध्यम् । नैमित्तिकं पृथिवीतेजसोरिति । नैमित्तिकत्वजात्यवच्छिन्नं पृथिवीतेजोवृत्तीत्यर्थः । नैमित्तिकत्वं पृथिवीतेजोवृत्तितावच्छेदकमिति यावत् । अत्र सांसिद्धिकद्रवत्वं यथा यावज्जलवृत्ति तथा नैमित्तिकद्रत्वं न यावत्पृथिवीतेोवृति, पदादौ वहयादौ तद- भावात् । अतः पृथिवीतेजो विशेषवृत्तित्वमाह । पृथिव्यां घृतादाविति । घृतादि- रूपपृथिव्यामित्यर्थः । आदिना जत्वादिपरिग्रहः । सप्तम्यर्थः वृत्तित्वम् । तस्य द्रव- त्वेऽन्वयः । अग्निसंयोगजं द्रवत्वमिति । नैमित्तिकद्रवत्वमित्यर्थः । तेजसि सुवर्णादाविति । सुवर्णादिरूपतेजसीत्यर्थः । आदिना रजतपरिग्रहः । सप्तम्यर्थो वृत्तित्वम् । तस्याग्निसंयोगजं द्रवत्वमित्यनुषङ्गेणान्वयः । इदमुपलक्षणम् । सर्व मैमित्तिकद्रवत्वमनित्यं तेजस्संयोगासमवायिकारणकं, तेजस्संयोगनाशनाश्यं क्वचि - दाश्रयनाशनाश्यं चेत्यपि बोध्यम् । स्नेहलक्षणमाह । चूर्णादीति । आदिना सक्त्वादिपरिग्रहः । तस्य पिण्डीभावः पिण्डाकारेण परिणामः । अवयवानां विल- क्षणदृढसंयोग इति यावत् । तत्र कारणमित्यर्थः । तन, जलसम्बन्धादेव निरुक्त- पिण्डीभावोत्पत्तेः तदभावे तदभाव इति अन्वयव्यतिरेकाभ्यां जलसंयोगस्य संयो- गन जलस्य वा हेतुत्वमस्तु, किं स्नेहेनेति चैन्न । जलसंयोगत्वस्य गुरुधर्मत्वेन कारण- तावच्छेदकत्वानङ्गीकारात् । जलप्रतियोगित्वविशिष्टसंयोगत्वस्य संयोगत्वविशिष्ट- जलप्रतियोगिकत्वस्य वा कारणतावच्छेदकत्वमित्यत्र विनिगमनाविरहेण कार्यकारण- riageकल्पनापतेश्च । न च जलप्रतियोगिकसंयोगमात्रे वैजात्यं परिकल्प्य तेन रूपेण हेतुत्वस्वीकारानोक्तदोष इति वाच्यम् । नोदनत्वादिना साङ्कर्येण तस्य जातिरूपत्वासम्भवात् । एवं जलत्वेन जन्यजलमात्रवृत्तिवैजात्येन वा जलस्य हेतुत्व- मित्यत्र विनिगमनाविरहात् कार्यकारणभावद्वयापत्त्या संयोगेन जलस्थापि हेतुत्वा-

ト

[[4]]

"

[[4]]

I૧૨૦

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[५६]]

नो. समवायिकारणम्, दलद्वयविभागो निमित्तकारणम् । तृतीये तु पूर्वपूर्वशब्दः असमवा- रा. व्यापारेण व्यापारिणोऽन्यथासिद्धिरिति नियमात् । अन्यथा उत्तरसंयोगं प्रति तस्या-

नृ. सम्भवात् । तस्मात् स्वसमवायि संयोगसम्बन्धेन स्नेहस्य हेतुत्वमावश्यकम् । यद्यपि सांसिद्धिकत्वजात्यवच्छिन्नस्य निरुक्तसम्बन्धेन निरुक्तहेतुत्वं सम्भवतीति स्नेहाङ्गीकारो व्यर्थः ; तथापि सांसिद्धकत्वेन शीतत्वेन वा हेतुत्वमित्यत्र विनिगमनाविरहात् कुमानां विनिगमनाविरहे ऽतिरिक्त स्नेहस्सिद्धयतीत्याशयेन स्नेहस्य हेतुत्वम- भिहितम् । एवं च निरुतपिण्डीभावनिष्ठकार्यतानिरूपितस्वसमवायिसंयोगसं- बन्धावच्छिन्नकारणत्वं स्नेहलक्षणमिति फलितम् । निरुतसम्बन्धावच्छिन्नकारण- त्वस्य लक्षणत्वलाभायैव गुणपदमिति ध्येयम् । न च यादृशजलसंयोगात् कदापि पिण्डीभावो न जातः तत्समवेतस्नेहेऽव्याप्तमिति वाच्यम् । ताह- शकारणत्व समानाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । इदमुपलक्षणम् । निरुक्त कारणतावच्छेदकतया स्नेहपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धस्नेहस्वजातिमन्वं स्नेहलक्षणमित्यपि बोध्यम् । अस्मद्गुरु वरणास्तु — चूर्णादिपिण्डीभावहेतुरेति स्नेहस्य प्रयोजनप्रदर्शनपरं न तु लक्षणम् । तुल्ययुक्त्या सांसिद्धिकत्वजात्यवच्छिन्नस्यापि कारणत्वेनातिव्याप्त्यापत्तेः । किं तु जातिविशेषवत्त्वमेव लक्षणमिति व्याचकुः । अपरे तु — चूर्णादिग्रन्थः स्नेहप्रमाणपरः जातिविशेषो लक्षणमित्याहुः । नव्यास्तु लघुव्याप्यधर्मपुरस्कारेण कारणत्वसम्भवे व्यापकधर्म पुरस्कारेण हेतुताया

व्यापकधर्मपुरस्कारेण अप्रामाणिकत्वात् प्रकृते जलत्वस्य व्यानकधर्मत्वेन तेन रूपेण हेतुत्वासम्भवात् जन्यजलमात्रवृत्तिवैजात्येनैव हेतुत्वं सम्भवतीति स्नेहोऽप्रामाणिक एवेत्याहुः । वस्तु- तस्तु जलस्य जलत्वेन जन्यजलमात्रवृत्तिवैजात्येन वा न हेतुत्वं, जलपरमाणुयणु- कसंयुके पे चूर्णादौ पिण्डीभावानुत्पत्तेः । नापि महज्जलत्वेन, गुरुधर्मत्वात् विशेषण- विशेष्यभावे विनिगमनाविरहेण गुरुरूपेण कार्यकारणभावद्वयापत्तेश्च । नापि महज्जे- लमात्रवृत्ति वैजात्येन तादृशजाती मानाभावात् कस्याप्यननुमतत्वाच्च । अन्यथा किञ्चित्कार्यं निमित्तीकृत्य त्रसरेणुं विहाय चतुरणुकादिसर्वजलेषु चतुरणुकं विहाय पञ्चाणुकादिसर्वजलेषु वैजात्यस्वीकारात्त्या अपसिद्धान्तापत्तेः । नापि महज्ञ्जलसंयो- गस्य वैजात्यपुरस्कारेण हेतुत्वं तादृशजाती मानाभावा, महज्जलसंयोगकालीन- महद्वायु संयोगस्य वैजात्येन हेतुत्वमादाय कार्यकारणभावद्वयापत्तेश्च । किन्तु स्वसम - कोयि महज्जलसंयोगरूपपरम्परासम्बन्धेन वैजात्यावच्छिन्नस्य हेतुत्वं वाच्यम् । तत्र “गुणत्वसत्त्वयोः व्यापकधर्मत्वात् विनिगमनाविरहेण कार्यकारणभावद्वयापतेश्च न गुणत्वादिना हेतुत्वम् । शीतत्व सांसिद्धिकत्वयोः व्याप्यधर्मत्वेऽपि विनिगमनाविरह- प्रयुक्तकार्यकारणभावद्वयापत्तितादवस्थ्यादेव शीतत्वादिनापि न हेतुत्वसम्भवः । तस्मात् कुमानां हेतुत्वासम्भवात् चूर्णादिपिण्डीभावहेतुतया जले लघुचर्मावच्छिन्न-

Y

[[1]]

J

[[1]]

I

Iनीलकण्ठीय- राम रुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२११]]

शब्दः । भेर्यादिदेशमारभ्य श्रोत्रदेशपर्यन्तं द्वितीयादिशब्दाः शब्दजाः । बुद्धेर्लक्षणमाह । सर्वव्यवहारेति । कालादावतिव्याप्तिवारणाय गुण इति । रूपादावतिव्याप्तिवारणाय सर्वव्यवहार इति । जानामीत्यनुव्यव-

नो. यिकारणम् । पवनादि निमित्तकारणमिति विवेकः । जानामीतीति । ज्ञानत्वमात्रं रा. न्यथासिद्धत्वापत्त्या संयोगविभागयोरपेक्षं कारणं कर्मेति सूत्र विरोधापत्तिरित्यवधेयम् । नं. वस्त्वन्तरसिद्धौ स एव स्नेह इत्युच्यते । अत एव स्नेहोऽम्भस्येवेति भाष्य- मपि सङ्गच्छत इति प्राचामाशय इति प्रतिभाति । जलमात्रवृत्तिरिति । जलभिन्ने स्नेहव्यवस्थापक प्रमाणाभावादिति भावः । ननु पृथिव्यां स्नेहाङ्गी- कारः आवश्यकः, अन्यथा तैलसंयुक्तचूर्णादौ अनुभूयमान पिण्डीभावानुपप- सिरिति चेन्न । तैलान्तर्वृत्तिजलसमवेतस्नेहादेव पिण्डीभावोपपत्तेः । न च तैले जलसत्त्वे ततो दहनानुपपत्तिः, जलस्य दहनप्रतिकूलत्वादिति वाच्यम् । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तैलानन्तर्वृत्तिजलस्यैव तत्प्रतिकूलत्वाङ्गीकारात् । प्राश्चस्तु तैलान्तर्वृत्तिजलसमवेतस्नेहस्य प्रकृष्टत्वस्वीकारेण प्रकृष्टस्नेहवज्जलस्य दहनानुकूलत्व- मेवापकृष्टस्नेहवज्जलस्यैवानुभवबलात्प्रतिबन्धकत्वमङ्गीक्रियत इत्याहुः । जलमात्रवृत्ति- रित्युपलक्षणम्। स्नेही नित्यवृत्तिः नित्यः । अनित्यवृत्तिरनित्यः । अनित्यः कारण- गुणपूर्वकः आश्रयनाशनाश्यश्चेत्यपि बोध्यम् । यथाश्रुतस्नेहलक्षणघटक दळद्वय प्रयो- जनमाह । दीपिकायां कालादावित्यादिना । एवमुत्तरत्रापि । मूले शब्दलक्ष- णमाह । श्रोत्रग्राह्य इति । श्रोत्रकरणकज्ञाननिरूपितलौकिक विषयतावानित्यर्थः । अत्र ज्ञानस्य श्रोत्रेन्द्रियकरणकज्ञानत्वेन न प्रवेशः गौरवात् प्रयोजनाभावाच्च । किन्तु श्रावणत्वेनेति बोध्यम् । श्रावणे उपनीतरूपादेर्विषयतया तत्रातिव्याप्तिवारणाय विष- यतायां लौकिकत्वनिवेशः । न च भेर्याद्यवच्छेदेन जायमानशब्दस्य श्रोत्रदेशावच्छे- देनानुत्पत्त्या निरुक्तश्रोत्रग्राह्यत्वाभावात्तत्राव्याप्तिरिति वाच्यम् । श्रावणनिरू पितलौकिक विषयत्वसमानाधिकरण रूपावृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । इदमु- पलक्षणम् । शब्दपदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धशब्दत्वजातिमत्त्वं शब्दलक्षण- मित्यपि बोध्यम् । तस्याश्रयमाह । आकाशमात्रवृत्तिरिति । वीथ्यां को- लाहलः वने कोलाहलः इत्यादिप्रतीतेः अवच्छेदकता सम्बन्धेन वीथीवना- दिविषयकत्वेन उपपत्तेरित्याशयः । शब्दं विभजते । स द्विविध इति । ध्वनित्ववत्वरूप प्रकारद्वयान्यतर विशिष्ट इत्यर्थः । अत्र ध्वनित्वं निपदश- क्यतावच्छेदकतया सिद्धो जातिविशेषः । वर्णत्वं च सात्वोष्ठपुट संयोगजन्यतावच्छे- .: दकतया सिद्धो जातिविशेष इत्यपि बोध्यम् । ध्वनिमुदाहरति । ध्वन्यात्मक इति । भेर्यादाविति । आदिना मृदङ्गादिपरिग्रहः । भेर्याववन्यछेदेन जायमानशब्द इत्यर्थः ।

[[4]]

•

॥

'

1*

"

१२२.

[[1]]

तर्क सम्प्रहदीपिका

सायगम्यं ज्ञानमेव लक्षणमिति भावः । बुद्धिं विभजते । सेति । स्मृते- लक्षणमाह । संस्कारेति । भावनाख्यः संस्कारः । संस्कारध्वंसेऽतिव्या- : मिवारणाय ज्ञानमिति । चदादिप्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिवारणाय संस्कारजन्य -

[[1]]

"

"

नी. लक्षणम् । जानामीत्यनुव्यवसायगम्यत्वं तु ज्ञानत्वस्य प्रमाणसिद्धत्वसूचनाय । तथा रा. संस्कारजन्येति । संस्कारनिष्ठासाधारणकारणत्वम् । तेन कालत्वेन संस्कारजन्ये नू. ताल्वोष्ठपुट संयोगाजन्यः शब्दः ध्वनिस्वरूप इति यावत् । वर्णमुदाहरति । वर्णात्मक इति । संस्कृतभाषादिरूप इति । आदिना अपभ्रंशभाषाप- रिग्रहः । ताल्वोष्ठपुट संयोगजन्यशब्दः वर्णस्वरूप इति यावत् । न च तात्वाद्यवच्छे- शब्दो वर्णस्वरूप इति कुतो नोक्त इति वाच्यम् । ध्वनिविशेषस्यापि तालवाद्यवच्छे- द्यत्वात् । मूलकारस्य न्यूनतापरिहाराय ध्वनेत्रैविध्यमाह । दीपिकायां शब्द- स्त्रिविध इति । ध्वन्यात्मकशब्दस्त्रिविध इत्यर्थः । यथाश्रुते शब्दसामान्यान्तर्गतवर्ण- 1. स्य विभागजन्यत्वाभावादसाङ्गव्यापतेः । अत एव त्रिविधानां ध्वन्यात्मकशब्दानामेवा-

प्रेतनसमुदाहरणं साधु सङ्गच्छते । संयोगजत्वं न विभाजकं स्वरूपसम्बन्धविशेषरूपज - न्यत्वस्य शब्दव्यक्तिभेदेन भिन्नतया अनुगमकरूपत्वाभावात् । किन्तु संयोगनिष्ठा सम- वायिकारणतानिरूपितध्वनिनिष्टकार्यतावच्छेदकतया सिद्धो ध्वनित्वव्याप्यजातिविशेषः। एवं विभागजत्वं विभागनिष्ठासमवायिकारणतानिरूपितध्वनिनिष्ठकार्यतावच्छेदकतया सिद्धस्तादृशजातिविशेषः । एवं शब्दजत्वमपि ध्वनिनिष्ठा समवायिकारणता निरूपित ध्वनि निष्ठकार्यतावच्छेदकतया सिद्धस्तादृराजातिविशेष इति हृदयम् । तत्र भिविधं ध्वनिं क्रमेण उदाहरति । आद्य इति । संयोगजध्वनिरित्यर्थः । भेरीदण्डसंयो- गजन्य इति । तादृशसंयोगनिमित्तकारणक इत्यर्थः । यस्स इति शेषः । तस्याय इति पूर्वेणान्वयः । तस्य भेर्याकाशसंयोगासमवायिकारणकत्वादिति भावः । द्विविध इति । विभागजध्वनिरित्यर्थः । वंशे पाट्यमान इति । उत्पाव्यमाने सतीत्यर्थः । इदं च दकक्रियाजनकसामग्रीसम्पत्त्यर्थम् । वंशोत्पाटनस्य वंशदळक्रियाहेतुत्वादिति भावः । दळन्द्रयविभागजन्य इति । वंशक्रियाजन्यवंशदळद्वय विभागनिमित्तकारणक इत्यर्थः । यस्स इति शेषः । तस्य द्वितीय इति पूर्वेणान्वयः । तस्य दळद्वयाकाशवि- भागासमवायिकारणकत्वादिति भावः । चटचट इति ध्वनिविशेषस्यानुकरणम् । भेर्यादि- देशमारभ्येति । भेर्यादिदेशावच्छेदेन जायमानध्वनिमारभ्येत्यर्थः आदिना मृदङ्गादि- परिग्रहः । आद्यध्वनिं विहायेति यावत् । भेर्याद्यवच्छेदेन जायमानध्वनेरायत्वादित्या- शयः । श्रोत्रदेश पर्यन्तमिति । श्रोत्रदेशावच्छेदेन जायमानध्वनिपर्यन्तमित्यर्थः । अन्त्यध्वनिपर्यन्तमिति यावत् । द्वितीयादिशब्दा इति । द्वितीयध्वनिप्रभृतिबरम- वनपर्यन्ताः ध्वन्यात्मकशब्दा इत्यर्थः । ये ते इति शेषः । शब्दजा इति । ध्वन्यात्म-

,

Iनीलकण्ठीय- रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२२३]]

मिति । प्रत्यभिज्ञायामतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदम् । अनुभवं लक्षयति । तद्भिन्नमिति । स्मृतिभिन्नं ज्ञानमनुभव इत्यर्थः । अनुभवं विभजते । स विविध इति । यथार्थानुभवस्य लक्षणमाह । तद्वतीति । ननु घटे घटत्वम् इति प्रमायामव्याप्तिः, घटत्वे घटाभावादिति चेन्न, यत्र यत्सं-

।

[[4]]

नी. हि ‘घटं जानामि’ इत्याद्यनुगतानुव्यवसायस्यानुगतधर्ममन्तरानुपपन्नत्वेन तस्य स्वीकर्तव्यत्वेन लाघवाज्जातित्व सिद्धिः । इत्थं च मूले सर्वव्यवहारहेतुः इति बुद्धेः स्वरूप- कथनमिति भावः । संस्कारस्य त्रिविधत्वादाह । भावनाख्य इति । प्रत्यभि- ज्ञायामतिव्याप्तीति । सोऽयं देवदत्तः इति प्रत्यभिज्ञायां तद्देशकालवृत्तित्वरूप- तत्तासंस्कारजन्यत्वस्य सत्त्वेन तत्रातिव्याप्तिरिति भावः । मात्रेति । यद्यने रा. चाक्षुषादौ नातिव्याप्तिः । घटाभावादिति । संयोगादिवृत्तिनियामक-

। नृ. कशब्दासमवायिकारणका इत्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । वर्णः द्विविधः - संयोगज : वर्ण- जश्च । आद्यः ताल्वोष्ठपुटसंयोगनिमित्तकारणकः । तस्य ताल्वाकाशसंयोगासमवायिकार- णकत्वात् । द्वितीयवर्णप्रभृति अन्त्यवर्णपर्यन्तं सर्वे वर्णाः वर्णासमवायिकारणका इत्यपि बोध्यम् । अत्र ध्वन्यात्मको वर्णात्मकस्सर्वोऽप्यनित्यः । अव्याप्यवृत्तिः अन्त्यभिन्नः कार्यशब्दनाश्यः । अन्त्यशब्दः उपान्त्यशब्दनाशनाश्यः । शब्दोत्पत्तिप्रकारं स्वयमेव वक्ष्यतीति ध्येयम् । बुद्धिलक्षणमाह । मूले सर्वव्यवहारहेतुरिति । व्यवहारसा- मान्यहेतुरित्यर्थः । वाच्यतासम्बन्धेन स्वानुकूलकृतिमत्त्व सम्बन्धेन वा व्यवहारं प्रति विशेष्यतासम्बन्धेन समवाय सम्बन्धेन वा ज्ञानस्य हेतुत्वात् लक्षणसङ्गतिरिति भावः । न च यादृशज्ञानस्य शक्त्या व्यवहारो नोत्पन्नः तत्राव्याप्तिरिति वा- च्यम् । वाच्यतादिसम्बन्धावच्छिन्नव्यवहारनिष्टका येतानिरूपित विशेष्यतादिसम्बन्धाव- च्छिन्नज्ञाननिष्ठकारणता समानाधिकरणरूपावृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् नोक- दोष इति । इतोऽपि लघुलक्षणमाह । ज्ञानमिति । निरुक्तकारणतावच्छेदकतया ज्ञानपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धज्ञानत्वजातिमत्त्वं बुद्धिलक्षणमित्यर्थः उक्तार्थ एवं मूलकाराशयः । अन्यथा पर्यायपदवैयर्थ्यापत्तेः । दीपिकाकारो मूलस्थ- ज्ञानपदस्य बुद्धिलक्षणपरत्वमाह । जानामीत्यादिना । घटमहं जानामीत्यनुव्य- वसायगम्यमित्यर्थः । विषयविनिर्मोकेण केवलज्ञानव्यवसायस्याळीकतया यथाश्रुता- सङ्गतेः । अत्र निर्विकल्पकस्य भगवद्ज्ञानस्य वा तादृशानुव्यवसायाविषयतया निरुतानुव्यवसायसिद्धज्ञानत्वजाते सकलज्ञानसाधारण्यं दुर्घटमिति केषाञ्चिद्दषणमपा- कर्तु प्रकारान्तरेण ज्ञानत्वजातिसाधनं कृतमिति ध्येयम् । मूले बुद्धिं विभजते । सा द्विविधेति । स्मृतिलक्षणमाह । संस्कारजन्यं ज्ञानमिति । संस्कारसं- बन्धावच्छिन्नकारणतानिरूपित कार्यत्वमित्यर्थः । स्मृतिमात्रे संस्कारसम्बन्वेनानुभव-

।P

[[૨૨૪]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

नी. संस्कारमात्रजन्यत्वं संस्कारेतराजन्यत्वे सति संस्कारजन्यत्वम् । तच्च स्मृतावसम्भावि । तत्र संस्कारेतरात्मादिजन्यत्वस्य सत्त्वात् । तथापि चक्षुराद्यजन्यत्वे सति संस्कारज- न्यस्त्रे तात्पर्यमव सेयम् । मूले तद्वति तत्प्रकारकानुभव इति । सप्तम्यर्थो विशेष त्व- रा. सम्बन्धेन घटाभावादित्यर्थः । आधेयतायाश्च वृत्त्यनियामकत्वादिति भावः । नृ. स्य हेतुत्वालक्षणसमन्वयः । प्रत्यभिज्ञायां संस्कारस्यैव कारणत्वं न तादृशानुभवस्य तथा सति इन्द्रियवदनुभवस्यापि प्रत्यक्षप्रमाणत्वापत्तेः । अतः प्रत्यभिज्ञायां नाति- व्याप्तिः । मूलस्थज्ञानपदमपि एतादृशकारणत्वघटितस्य लक्षणत्वलाभाय । न तु ज्ञानत्वस्यापि लक्षणघटकता व्यर्थत्वात्, संस्कारध्वंसे अतिव्याप्त्यप्रसक्तेश्च । इदमुप- लक्षणम् । निरुक्तकार्यतावच्छेदकतया स्मृतिपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धस्मृति - त्वजातिमत्त्वं स्मृतिलक्षणमित्यपि बोध्यम् । अनुभवलक्षणमाह । तद्भिन्नमिति । स्मृतिभिन्नमित्यर्थः । इदच स्मृतावतिव्याप्तिवारणाय । घटादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभागः । इदमुपलक्षणम् । संस्कारत्वावच्छिन्ननिरूपित कारणत्वम् तादृश- कारणतावच्छेदकतया अनुभवपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धानुभवत्वजातिमत्त्वं वा अनुभवलक्षणमित्यपि बोध्यम् । अनुभवं विभजते । स द्विविध इति । अनुभवः प्रकारद्वयान्यतर विशिष्ट इत्यर्थः । यथार्थोऽयथार्थश्चेति । अत्र सकलप्रमानिष्ट यथार्थत्वं भगवद्ज्ञानवृत्तिविषयतावत्वे सत्यनुभवत्वं ज्ञानभेदेन विषयिताभेदा- नभ्युपगमात् । सकलभ्रमनिष्ठायथार्थत्वश्च भगवद्ज्ञानावृत्तिविषयितावस्वम् । ताभ्या- मेवानुभव सामान्यस्य द्वैविध्यं वक्ष्यमाणन्तु तत्तद्धर्मप्रकारकानुभवस्य द्वैविध्यपरमिति ध्येयम् । प्रमाविशेषलक्षणमाह । तद्वतीति । प्रकारतावच्छेदकसम्बन्धेन तत्सम्बन्धवती- त्यर्थः । तेन शुत्यादेरपि कालिकसम्बन्धेन रजतत्ववस्वेऽपि शुक्तयादिविशेष्यकरज- तत्वभ्रमे नातिव्याप्तिः । न वा तादात्म्यस्य अधेियत्वानियामकतया पुरीवृत्तिविशे ष्यकतादात्म्येन रजतादिप्रमायां अव्याप्तिः । सप्तम्यर्थो विशेष्यतानिरूपकत्वं, तस्या- नुभवेऽन्वयः । तत्प्रकारकमिति । तत्सम्बन्धावच्छिनत भिष्ठप्रकारता कमित्यर्थः । न चेदं लक्षणम् । गुजासमुदाये वह्नित्वप्रकारके, वहाँ गुञ्जासमुदायत्वप्रकारके च अयं वहिः, अयं गुलासमुदायत्वप्रकारक इति समूहालम्बनात्म विपरीतभ्रमेऽतिव्याप्ति; तस्य वह पादिविशेष्यकत्वात् वहित्वादिप्रकारकत्वाच्चेति वाच्यम् । तेन सम्बन्धेन तत्सम्बन्धनिष्ठविशेष्यतानिरूपिततत्सम्बन्धावच्छिन्नतन्निष्ठ प्रकारत्वस्य विवक्षितत्वात् । प्रकृते वह्नित्वनिष्ठप्रकारतायाः वह्निनिष्ठविशेष्यता निरूपितत्वाभावात्, गुजासमुदायत्व- निष्ठप्रकारतायाः गुञ्जासमुदाय निष्ठविशेष्यता निरूपितत्वाभावाच्च नोक्तातिव्याप्तिः । ननु घटपटोभयं घट इति भ्रमेऽतिव्याप्तिः । तस्य लक्षणाक्रान्तत्वात् । न च तेन सङ्ग्रन्थेन तत्सम्बन्धिनिष्ठविशेष्यतायां व्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्नत्वं निरुतसम्बन्धिमात्र निष्ठ या निवेशनीयम् । एवम्व निरुतज्ञानीयविशेष्यतायाः उभयत्वावच्छ्मित्वेन व्यासज्यनीलकण्ठीय- राम रुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२२५]]

बन्धोऽस्ति तत्र तत्सम्बन्धानुभवः इत्यर्थाद्घटत्वे घट सम्बन्धोऽस्तीति.. नाव्याप्तिः । सैवेति । यथार्थानुभव एव शास्त्रे प्रमेत्युच्यत इत्यर्थः । अयथार्थानुभवं लक्षयति । तदुभाववतीति । नन्विदं संयोगीति प्रमा- यामतिव्याप्तिरिति चेन्न । यदवच्छेदेन यत्सम्बन्धाभावस्तदवच्छेदेन तत्सम्बन्धज्ञानस्य विवक्षितत्वात् । संयोगाभावावच्छेदेन संयोगज्ञानस्य भ्रमत्वात्संयोगावच्छेदेन संयोग सम्बन्धस्य सत्त्वान्नातिव्याप्तिः । यथा- र्थानुभवं विभजते । यथार्थेति । प्रसङ्गात्प्रमाकरणं विभजते । तत्करण- मपीति । प्रमाकरणमित्यर्थः । प्रमाकरणं प्रमाणमिति प्रमाणसामान्य- लक्षणम् । करणलक्षणमाह । असाधारणेति। दिक्कालादावतिव्याप्ति- वारणाय असाधारणेति । कारणलक्षणमाह । कार्येति । पूर्ववृत्ति कार - णमित्युक्ते रासभादावतिव्याप्तिः स्यादतो नियतेति । तावन्मात्रे कृते कार्येऽतिव्याप्तिरतः पूर्ववृत्तीति । ननु तन्तुरूपमपि परं प्रति कारणं स्या- दिति चेन्न, अनन्यथासिद्धत्वे सतीति विशेषणात् । अनन्यथासिद्ध- त्वमन्यथासिद्धिरहितत्वं । अन्यथासिद्धिः त्रिविधा — येन सहैव यस्य यं प्रति पूर्ववृत्तित्वमवगम्यते तं प्रति तेन तदन्यथासिद्धम् । यथा तन्तुना

}

नी. माश्रयतासम्बन्धेनानुभवान्वयी । तथा च तद्वद्विशेष्यकतत्प्रकारकानुभवत्वं यथार्थानु-

भवस्य लक्षणम् । तत्रदार्थः प्रकारः, तद्वत्त्वं प्रकारतावच्छेदकसम्बन्धेन प्राम् । 1. तेन कालिकसम्बन्धेन शुत्यादौ रजतत्वसत्वेऽपि इदं रजतम् इति भ्रमे नाति- रा. तन्तुनेति । तन्तुरूपस्य हि पटरूपं प्रति तन्तुरूपत्वेन कारणत्वं प्राह्मम् । न रूपत्वेन नू. वृत्तिधर्मानवच्छ प्रत्वाभावात् तादृशविशेष्यतायाः विशेष्यतावच्छेदकीभूतो भयत्वात्म-

कतया तत्सम्बन्धिमात्रनित्रत्वाभावाच्च नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथा सति एतद्घटतोभयं घट इति प्रमायां अन्यायापत्तेः । विशेष्यतायाः एतद्वय कितद्वयत्यु- भयत्वरूपव्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नत्वात् । द्वितीये घटः प्रमेयः इत्यादिप्रमाया अव्या त्यापत्तेः तत्सम्बन्धिमात्रनिष्टत्वस्य तत्सम्बन्धी तरासित्वरूपतया प्रमेयत्व सम्बन्धी- तसंवृत्तिसिद्धेरिति चेत्र । तत्सम्बन्धि निष्ठेत्यनेन तत्सम्बन्धितावच्छेदकावच्छिन्नेति विव- “क्षणात् घटपटोभयत्वस्य घटत्वसम्बन्न्धितानवच्छेदकत्वात् नोक्तातिव्याप्तिः । तद्ध- तोभयत्वस्य घटत्वसम्बन्धितावच्छेदकत्वात् घटत्वस्यापि प्रमेयत्व सम्बन्धिता - वच्छेदकत्वाच नोकस्थलद्वये अभ्यासिः । न चैवमनि घट इत्याकारकतद्धर्भि

[[29]]

·

[[1]]

T१२६.

[[1]]

}

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

Shloka

नो. व्याप्तिः । न च तथापि रङ्गत्वेन रजतावगाहिनि, रजतत्वेन च रङ्गावगाहिनि इमे रङ्गरजते इत्याकारकसमूहालम्बनभ्रमेऽतिव्याप्तिः, तत्र रङ्गविशेष्यकत्वरं त्व- प्रकारकत्वयोः रजतविशेष्यकत्वरजतत्वप्रकारकत्वयोश्च सत्त्वादिति वाच्यम् । त- द्वद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नतत्प्रकारकत्व रूपार्थविवक्षणेनादोषात् । तथा हि ययो- र्विषयतयोर्निरूप्यनिरूपकभावस्तनिरूपित विषयितयोरवच्छेद्यावच्छेदकभाव इति सि- द्धान्तः । दर्शितभ्रमे रङ्गत्वप्रकारतायां रङ्गविशेष्यतानिरूपितत्वस्य, रजतत्व- प्रकारतायां रजतविशेष्यतानिरूपितत्वस्य च अभावेन रङ्गविशेष्यकत्वावच्छि नरङ्गत्वप्रकारकत्व रजतविशेष्यकत्वावच्छिन्नरजतत्वप्रकारकत्वयोश्च असत्त्वान्नातिव्या प्तिः । स्मृतिव्यावृत्तयेऽनुभवत्वनिवेशः । एतत्फलमनुपदं स्फुटीभविष्यति । ननु तद्वतीत्यस्य अधिकरणे इत्यर्थकतया घटे घटत्वम् इति प्रमायामव्याप्तिः । आधेयताया वृत्त्यनियामकतया तेन सम्बन्धेन घटरूपप्रकाराधिकरणाप्रसिद्धेरित्या- शयेन शङ्कते - ननु घटे घटत्वमितीति । तद्वतीत्यस्य तत्सम्बन्धिनीत्यर्थः । एवं च रा. अतिप्रसक्तत्वात् । एवं तन्तुत्वस्य तन्तुत्वत्वेन, कारणत्वमित्यर्थः । तम्ब तन्त्वितरावृतित्वे नृ. तावच्छेदकप्रमायामव्याप्तिः । घटनिष्टविशेष्यताया निरवाच्छिनत्वादिति वाच्यम् । तत्सम्बन्धितावच्छेदकावच्छिन्नत्वस्थाने तत्सम्बन्धितानवच्छेदकानवच्छिनत्वस्यैव निवे- शनीयतया घटनिष्ठनिरवच्छिन्न विशेष्यताया अपि तादृशत्वेनाव्याप्तिविरहादिति दिक् । मूलस्थतद्वच्छन्दस्य तत्सम्बन्ध्यर्थकत्वं व्यवस्थापयितुं आक्षिपति दी. पिकायां नन्वित्यादिना । घण्टे घटत्वमिति प्रमायामिति । आ. यतासम्बन्धेन घटत्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपित घटत्वव्यक्तिनिष्टविशेष्यताशालिप्रभा - यामित्यर्थः । घटत्वे घटाभावादिति । घटत्वस्याधेयता सम्बन्धेन घाधि - करणत्वाभावादित्यर्थः । आधेयता सम्बन्धस्याधिकरणत्वानियामकत्वादिति भावः । यत्र यत्सम्बन्धोऽस्तीति । यो यत्सम्बन्धी भवतीत्यर्थः । यत्रेत्युपलक्षणम् । यस्येत्यपि बोध्यम् । तत्र तत्सम्बन्धानुभव इत्यर्थादिति । तद्विशेष्यता- निरूपिततत्सम्बन्धावच्छिन्नतन्निष्ठ प्रकारताशाल्यनुभव इति विवक्षणादित्यर्थः । तेन सम्बन्धेन तत्सम्बन्धिनिष्त्रविशेष्यतानिरूपिततत्सम्बन्धावच्छिन्नत निष्ठप्रकारताशाल्यनु- भवस्य लक्षणत्वस्वीकारादिति यावत् । एतादृशविवक्षायां नोक्तायाप्तिरित्याह । घट इति । घटत्वस्याधेयतासम्बन्धेन घटसम्बन्धित्वादित्यर्थः । इच्छादाव- . तिव्यामिवारणाय मूले अनुभव इति विशेष्यदलम् । न च विनिगमनाविरहात् ज्ञानत्वं विशेष्यता । तावता इच्छादावतिव्याप्तिवारणसम्भवादिति वाच्यम् । तथा सति स्मृतेरपि प्रमात्वापतेः । न चेष्टापत्तिः । प्रमायाः पश्चविधत्वेन इन्द्रियवत् अनु- भवस्यापि प्रमाणत्वापतेः । प्रमाकरणत्वाविशेषात् तत्रापि नेष्टापत्ति सम्भवः । प्रत्यक्षा- मानोपमादात्वार्येव प्रमाणानीति सूत्रविरोधापतेः । तस्मात् स्मृतिव्यावृत-

,

"

।

“नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२२७]]

नी. घटत्वस्यापि घटसम्बन्धितया ताराप्रमायामाधेयतया घट सम्बन्धिघटत्वविशेष्य- कत्वावच्छिन्नघटप्रकारकत्वस्य सत्त्वानाव्याप्तिरिति समाधते । यत्रेति । यथार्थानुभव एवेति । एवकारेण यथार्थस्मृतिव्यवच्छेदः । यथार्थज्ञानमात्रस्य प्रमात्वे स्मृतिकरणस्य प्रमाणान्तरतापत्तेरिति भावः । अतिव्याप्तिरिति । संयोगाभाववात संयोगप्रकार-

रा. सति सकलतन्तुवृत्तित्वमिति तन्तुघटितरूपेणैव तन्तुत्वस्य कारणताग्रहात् अन्यथा -

नृ. प्रमात्वस्यात्र वक्तव्यतया तदर्थं प्रालक्षणे ज्ञानत्वमपहाय मूले अनुभवत्वनिवेशनम् । प्रवृत्त्युपयुक्तप्रमात्वं तु स्मृतिसाधारणज्ञानत्वघटितमेवेति हृदयम् । ननु प्रन्थान्तरे प्रमात्वाप्रमात्वाभ्यां अनुभवस्य विभागो दृष्टः । अत्र तादृशधर्मद्वयमपहाय यथार्थ : स्वायथार्थत्वाभ्यां कथं विभाग इत्यत आह । सैवेति । यथार्थानुभव एवेत्यर्थः । प्रमेत्युच्यत इति । प्रमाशब्देन व्यवहियत इत्यर्थः । यथार्थत्वप्रमात्वयोरयथार्थ- त्वाप्रमात्वयोश्चैव नानोक्तदोष इति भावः । अयथार्थानुभवविशेषलक्षणमाह । तद- भाववतीति । तेन सम्बन्धेन तदभाववनिष्ठविशेष्यतानिरूपिततत्सम्बन्धावच्छिनत- भिष्ठप्रकारताशल्यनुभवत्वं तेन सम्बन्धेन तत् भ्रमत्वमित्यर्थः । यथाश्रुते अयं घट इत्यादिप्रमायामपि संयोगेन घटत्वाभाववद्धट विशेष्यकत्वात् अतिव्याप्त्यापतेः । एतलक्षणघटक दलप्रयोजनं स्वयमूह्यम् । ननु घटपटान्यतरद्धट इति प्रमायामतिव्या- प्तिः, अन्यतरत्वेन पदविशेष्यकत्वात् । न च विशेष्यतायां तदभाववन्मात्रनिष्टत्ववि- वक्षणानो कदोषः । निरुक्तप्रमीय विशेष्यताया घटवृत्तित्वेन तदभाववन्मात्रनिष्ठत्वाभावा- दिति वाच्यं तथा सति मूलावच्छिन्नो वृक्षः कपिसंयोगीति भ्रमे अव्याप्त्यापत्तेः । तथा हि । तदभाववन्मात्रवृत्तित्वं तदभाववदन्यावृत्तितद्वदवृत्तित्वं वा । नाथः । कपिसंयोगाभावस्य केवलान्वयित्वेन तद्वदन्याप्रसिद्धेः । नान्त्यः । वृक्षे कपि संयोग- सत्वेन विशेष्यतायाः कपिसंयोगवदवृत्तित्वाभावात् । न च तदभाववनिष्ठत्वं तत्सम्ब- न्धितावच्छेदका नवच्छिन्नत्वरूपं वाच्यं निस्कभ्रमीयविशेष्यतायाः संयोगसम्बन्धि- तानवच्छेदकमूलावच्छिन्नत्वात् नाव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथा सति घट इत्याकारक- निर्धर्मितावच्छेदककप्रमायामतिव्याप्त्यापत्तेः । तादृशप्रमाविशेष्यताया निरवच्छिन्नत्वेन घटत्वसम्बन्धितावच्छेदका नवच्छिन्नत्वाक्षतिरिति चेन्न । तदभाववभिष्टत्वशब्देन तत्सं- बन्धितानवच्छेदकावच्छिन्नत्वस्य विवक्षितत्वात् नोक्तप्रमायामतिव्याप्तिः । निर्धर्मि- तावच्छेदककभ्रमाप्रसिद्ध्या सर्वसामन्जस्यात् । अधिकं तु अस्मत्कृतमुक्तावलीप्रभागां प्रमालक्षणपरिष्कारे अनुसन्धेयमिति दिक् । यथाश्रुतभ्रम विशेषलक्षणस्य प्रमाविशेषे अतिव्याप्तिमाशङ्कय निराकरोति । दीपिकायां नन्विति । इदं संयोगीति प्रमायामिति । वृक्ष दिकं कपिसंयोगीति प्रमायां अग्रावच्छिन्नवृक्षादिकं कपिसंयो गीति प्रमायां चेत्यर्थः । अतिव्याप्तिरिति । वृक्षादेरपि कपिसंयोगाभाववत्त्वादिति

P

·

T૨૨૮

p

tellegend pah

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

क

नी. कत्वस्य संवादिति भावः । यदवच्छेदेनेति । यदवच्छेदेन यत्सम्बन्धावच्छिन्न- ‘तियोगिताकयदभावः तदवच्छेदेन तत्सम्बन्धेन तत्प्रकार कानुभवस्य विवक्षितत्वादि- स्यर्थः । संयोगाभावावच्छेदेनेति । संयोगाभावावच्छेदकावच्छेदे नेत्यर्थः । संयोगावच्छेदेति । संयोगावच्छेदकावच्छेदेनेत्यर्थः । संयोगसम्बन्धस्येति । ‘समवायसम्बन्धेन संयोगस्येत्यर्थः । अत्रेदमवधेयम् - इदमव्याप्यवृत्तिसंयोगादिप्रकारक- भ्रमानुरोधेन । व्याप्यवृत्तिरजतत्वादिप्रकारक भ्रमलक्षणं तु तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्र- तियोगिताकतदभाववान् यः तद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नतत्प्रकारकत्व विशिष्टानुभवत्वम् । प्रतियोगितायां प्रकारतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्व निवेशात् पर्वतो वह्निमान् इति प्रमायां समवायावच्छिन्नवलयभाववत्पर्वतविशेष्यकत्वस्य सत्वेऽपि नातिव्याप्तिः । विशेष्यत्वप्रकारत्वयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावविवक्षणेन इमें रजरजते इत्याकारक- प्रमायां रकत्वाद्यभाववद्रजतादिविशेष्यकत्वरङ्गत्वादिप्रकारकत्वयोः सत्वेऽपि ना- रा. सिद्धत्वम् । यद्यप्येवं सति कपाल संयोगस्यापि कपालेन सह पूर्ववृत्तित्वप्रहात् कपा- नृ. भावः । यदवच्छेदेन यत्सम्बन्धाभाव इति । यत्सम्बन्धावच्छिन्नयभिष्ठप्रतियोगि. ताकाभावावच्छेदको य इत्यर्थः । यथाश्रुते कपिसंयोगस्य समवायेनाव्याप्यवत्तित्वेऽपि समवायस्य व्याप्यवृत्तितया तदभावस्यापि व्याप्यवृत्तित्वेनावच्छेदकप्रसिद्धया असां- सत्यापत्तेः । तदवच्छेदन तत्सम्बन्धज्ञानस्येति । तदवच्छिन्नविशेष्यतानिरूपि ततत्सम्बन्धावच्छिन्नतभिष्टप्रकारताशा लिज्ञानस्येत्यर्थः । तत्सम्बन्धावच्छिन्नतभिष्ठप्रतियो गिताकाभावावच्छेदककावच्छिन्नविशेष्यतः निरूपिततत्सम्बन्धावच्छ्रितनिष्टकारता - शालिज्ञानस्येति समुदितार्थः । विवचितत्वादिति । तदभाववतीत्यादिवाक्याधी- नत्वेन स्वीकृतत्वादित्यर्थः । तथा च वृक्षादि कपिसंयोगीति प्रमीयविशेष्यतायाः कपिसंयोगाभावनिरूपितविरोधभाजकतावच्छेदकताश्रयमूलाद्यवच्छेद्यत्वाभावेन निरु- कलक्षणाभावात्र तादृशप्रमाणमतिव्याप्तिरिति भावः । आदौ मूलानि वृक्षः कपिसंयोगीत्यादिभ्रमे लक्षणमुपपाद्य अनन्तरं द्वितीयप्रमायां अतिव्याप्तिं वारयति । संयोगाभावावच्छेदेनेति । कपिसंयोगाभावनिरूपितविरोधभाजकतावच्छेदक- 1. ताश्रयमूला यवच्छिन्नविशेष्यतानिरूपित कपिसंयोगनिष्ठप्रकारताशालिज्ञानस्येत्यर्थः

भ्रमत्वादिति । निरुतभ्रमलक्षणाक्रान्तत्वादित्यर्थः । नाव्याप्तिरिति शेषः । संयोगावच्छेदेनेति । कपिसंयोगनिरूपितविरोधभाजकतावच्छेदकताश्रयायावच्छे. देनेत्यर्थः । संयोगसम्बन्धस्य विद्यमानत्वादिति । वृक्षादौ सम्बन्धेन कपिसंयो गःसत्त्वादित्यर्थः । एतत्प्रदर्शनं वक्ष्यमाणप्रमायाः तत्सम्बन्धितावच्छेदकावच्छिन्नवि-

• शेष्यतानिरूपिततन्निष्ठप्रकारताघटित प्रमालक्षणाक्रान्तत्वलक्षणायेति हृदयम् । नाति व्याप्तिरिति । अग्रावच्छेदेन वृक्षः कपिसंयोगीति प्रमायामित्यादिः । अप्रादेः - कपिसंयोगावच्छेदकत्वेन तदभावावच्छेदकत्वाभावेन तदभावावच्छेदकावच्छेत्व-

}

}

r

朴

[[1]]

[[1]]

r

1}

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहयसमन्विता ।

[[२२९]]

नी. तिव्याप्तिरित्यलमतिविस्तरेण । प्रसङ्गादिति । स्मृतस्यापेक्षानर्हत्वं प्रसङ्गः तस्मा- दित्यर्थः । सामान्यतोऽवगतस्यैव विशेषरूपेण प्रतिपादनं सम्भवतीति सामान्यलक्षणं स्फुटयति– प्रमायाः करणं प्रमाणमिति । असाधारणेतीति । दिकाला- दृष्टादेः कार्यत्वावच्छिन्नं प्रत्येव कारणत्वात् अनुभवत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नप्रमावृत्ति- कार्यतानिरूपित कारणत्वस्य असत्त्वान्नातिव्याप्तिः । व्यापारवत्त्वे सति इत्यपि वक्तव्य- म् । अतश्चक्षुः संयोगादौ नातिव्याप्तिः । श्रोत्रमनःसयोगः शब्दो वा व्यापारः सम्भ- वति तेन श्रोत्रेन्द्रिये करणलक्षणानाक्रान्तिरिति वदन्ति । यद्विलम्बात्प्रकृतकार्यानु- त्पादस्तत्कारणत्वस्यैवासाधारणकारणत्वात्मकतया कालादिषु तादृशकारणत्वाभावा- नातिव्याप्तिः । व्यापारत्वेनाभिमतेन्द्रियसंयोगिकमेव करणम् । एतच्च लिङ्गपरामर्श एवानुमानम् इति मूल एव स्फुटीभविष्यति । अत एव मणिकृद्भिः उक्तं तच्च लिङ्ग- परामर्शः इति प्रन्येनेति तु नव्याः । अधिकमस्मदीयचिन्तामणिप्रभायामनुसन्धेयम् । रा. लेन कपालसंयोगस्यान्यथासिद्धिः स्यात् । तथापि स्वतन्त्रान्वयव्यतिरेकशून्यत्वे सती-

नृ. घटितभ्रमलक्षणानाक्रान्तत्वान्न ताम्राप्रमायामतिव्याप्तिरिति भावः । मूले यथा- र्थानुभवं विभजते । यथार्थानुभव इत्यादिना । प्रत्यक्षत्वानुभितित्वोप- मितित्वशाब्दत्वरूप प्रकारचतुष्टयान्यतमविशिष्टः यथार्थानुभव इत्यर्थः । अत्र प्रत्य क्षत्वं साक्षात्कारपदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धजातिविशेषः । एवमनुमितीत्या- दिपदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धजातिविशेषाः अनुमितित्वोपमितित्वशाब्दत्वरूपधर्मा इति बोध्यम् । अस्मद्गुरुचरणास्तु साक्षात्करोमि अनुमिनोमि उपमिनोमि शाब्द- यामि इत्यनुभवसिद्धजातिविशेषाः प्रत्यक्षत्वादिधर्मा इति व्याचकुः । अत्रैव प्रसङ्गसङ्गत्या प्रमाकरणमपि विभजते । तत्करणमपीति । प्रमाकरणमपीत्यर्थः । अपिना प्रमा समुच्चीयते । यथा प्रमा चतुर्विधा तथा तत्करणमपि चतुर्विधमिति लभ्यते । अत्र प्रमानिष्ठकार्यतानिरूपितव्यापारसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वं तत्करणशब्द- प्रतिपाद्यं प्रमाणशब्दवाच्यस्य लक्षणम् । एवं चैतलक्षणलक्षितप्रमाणशब्दवाच्यं चतुर्विधमिति फलितं इति बोध्यम् । प्रसङ्गसङ्गत्या अत्रैव करणसामान्यलक्षणमाह । असाधारणकारणमिति । व्यापारसम्बन्धावच्छिन्न कारणतावत्करणशब्दवाच्य- मित्यर्थः । कारणसामान्यलक्षणमाह । कार्यनियतपूर्ववृत्तीति । कार्याव्यव हितप्राकालावच्छेद्यः कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्याधिकरणनिरूपित दैशिकविशे- षणता सम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वाश्रयो यः कारणतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगि- ताको भावः तत्प्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवदित्यर्थः । तदप्रतियोगित्वमपहाय तत्प्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वनिवेशात् नारण्यस्थदण्डादेः कारणत्वानुपपत्तिः । एतल्लक्षणघटकतत्तत्सम्बन्धिविशेषनिवेशनं तत्प्रयोजनं स्वयमूह्यम् । न च रास- भादेरपि निरुक्तघटनियतपूर्ववृत्तितावच्छेदकद्रव्यत्वादिमत्त्वादतिव्याप्तिरिति वाच्यम् ।

-२३०

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

- ে *

नी. नियतेति । नियतत्वं हि व्यापकत्वम् । तच्च रासभादेर्न सम्भवतीति तत्र न घट कारणत्वातिप्रसक्तिरिति भावः । पूर्ववृत्तीति । स्वव्यापकत्वस्य स्वस्मिन् सत्वेऽपि स्वपूर्व कालवृत्तित्वस्यासत्त्वेनं नातिप्रसङ्ग इति भावः । कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्या धिकरणे कार्याव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेन विद्यमानात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेद- कतद्धर्मवत्त्वं तेन रूपेण कारणत्वमिति समुदितोऽर्थो बोध्यः । कारणं स्यादिति । तस्य नियतपूर्ववृत्तित्वादिति भावः । निबन्धान्तरेष्वन्यथासिद्धेः पञ्चविधत्वेऽपि मणि- कारमताभिप्रायेण आह । त्रिविधेति । येन सहेत्यादि । येन तन्तुना सहैव २,, ति विशेषणान्नानुपपत्तिः । स्वतन्त्रान्वयव्यतिरेकश्च कारणान्तराघटित सम्बन्धेनान्वय- नृ. अन्यथासिद्धयनिरूपकत्वेन धर्मस्य विशेषणीयत्वात् । न चैवं सति अनियतरा- सभादेरपि तादृशधर्मवत्त्वाभावादेवानतिप्रसङ्गे नियतपदं अनर्थकमिति वाच्यम् । इष्टत्वात् पूर्ववृत्तितावच्छेदकधर्मे अन्यथासिद्धयनिरूपितत्वलाभाथैव तत्पदोपादानं इति कार्यनियतत्वे सति कार्यपूर्व वृत्तित्वमिति यथाश्रुतकारणलक्षणघटकदळप्रयोजन- माह । दीपिकायां पूर्ववृत्तीति । रासभादावतिव्याप्तिरिति । रासभादेः घटत्वावच्छिन्ननिरूपितपूर्व वृत्तिताश्रयत्वादिति भावः। अतो नियतेति । तथा च रास- भादेः घटत्वावच्छिन्ननिरूपितव्यापकत्वरूप नियतत्वानाश्रयत्वात् नातिव्याप्तिरिति भावः । तावन्मात्रे कृत इति । कार्यनियतत्वमात्रस्य कारणलक्षणत्वस्वीकार इत्यर्थः । अतः पूर्ववृत्तीति । तथा च स्वस्य स्वपूर्ववत्तित्वाभावान्नातिव्याप्तिरिति भावः । तन्तुरूपमपीति । अपिना तन्तुसमुच्चयः । तथा च परं प्रति यथा तन्तवः कारणं तथा तन्तुरूपमपि कारणं स्यात् परं प्रति नियतपूर्ववृत्तित्वादिति भावः । अनन्यथा सिद्धत्वे सतीति विशेषणादिति । कारणलक्षणस्यानन्यथासिद्धत्वघटितत्वस्त्रीका- रादित्यर्थः । तथा चानन्यथासिद्धत्वे सति नियतत्वे सति पूर्ववृत्तित्वं कार्या. व्यवहितप्राकालावच्छेद्य कार्याधिकरणवृत्त्यभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वं इति कारणलक्षणं फलितम् । अतो नारण्यस्थदण्डादेः कारणत्वानुपपतिः । एवं च तन्तुरूपादेः पटं प्रति अन्यथासिद्धत्वेन अनन्यथासिद्धत्वघटितलक्षणाभावानातिव्या प्तिरिति भावः । अत्रैव तादृशस्य कारणत्वरूपत्वे दण्डस्य पृथिवीत्वेनापि हेतुत्वोपपतिः । पृथिवीत्वादेरपि तादृशधर्मरूपत्वात् निरुक्तधर्म अन्यथासिद्ध्यनिरूला कत्वाविशेषणदाने पृथगनन्यथासिद्धत्वमफलमित्यरुचि … अनन्यथासिद्धत्वघटितकारणलक्षणपरिष्कारान न्तरं अनन्यथा सिद्धिविभजने स्वयमेव प्रसङ्ग सङ्गतिमाह । अनन्यथासिद्धत्वमिति । अन्यथासिद्धत्वाभावकूट व मित्यर्थः । अन्यथासिद्धिस्त्रिविधेति । प्रतियोगि भूतान्यथा सिद्धिस्त्रिविधेत्यर्थः । येन सहैवेति । यद्धर्मावच्छिन्नं यद्धर्माfeat. चेत्यर्थः । यस्येति । यन्निष्ठ मित्यर्थः । यं प्रति पूर्ववृत्तित्वमिति । यत्कार्यनियतपूर्व- वृत्तित्वमित्यर्थः । यद्घटितेत्यत्र यत्पदं प्रकृतकार्यीनरूपितसाक्षात्सम्बन्धघटिता-

A

Jनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२३१]]

तन्तुरूपं तन्तुत्वं च पटं प्रति । अन्यं प्रति पूर्ववृत्तित्वे ज्ञात एव यस्य य प्रति पूर्ववृत्तित्वमवगम्यते तं प्रति तदन्यथासिद्धम् । यथा शब्द प्रति

lun

नी. यस्य तन्तुरूपस्य यं घटं प्रति पूर्ववृत्तित्वमवगम्यते तं पदं प्रति तत्तन्तुरूपं तेन तन्तुना अन्यथासिद्धमित्यर्थः । सहितत्वम् एकज्ञानविषयत्वं बोध्यम् । तन्तुरूपस्य पटपूर्ववृ- त्तित्वज्ञानेऽनतिप्रसक्ततन्तुरूपत्वेनैव विषयता वाच्या । तथा च तन्तुरूपमन्यथासिद्धमि- ति । एवं तन्तुत्वस्य पूर्ववृत्तित्वज्ञानमपि तन्तुविषयकमेवेति तदन्यथासिद्धमिति भावः । अत्र येनेत्यस्य स्वतन्त्रान्वयव्यतिरेकशालिनेति, यस्येत्यस्य च स्वतन्त्रान्वयव्यतिरेक- शून्यस्य इति विशेषणं बोध्यम् । तेन अतथाभूतेन तन्तुत्वेन तन्तोरनन्यथासिद्धिः न वा - तन्तु संयोगस्य तन्तुना अन्यथासिद्धिरिति सङ्क्षेपतः ’ इतरान्वयव्यतिरेकशालि यत्तदन्यथासिद्धम्’ इति तु परे । शब्द प्रतीति । आकाशत्वं हि शब्दसमवायि- रा. व्यतिरेकः । तन्तुत्वतन्तुरूपयोश्च स्वाश्रयाश्रयत्व सम्बन्धेनैवान्वयव्यतिरेका ग्राह्यौ । नृ. न्वयव्यतिरेकशालिपरम् । एवञ्च तादृशान्वयव्यतिरेकशा लिघटिततद्धर्मावच्छिन्नतत्कार्य- निरूपितनियतपूर्ववृत्तित्वाश्रयत्वं तत्कार्यनिरूपितान्यथासिद्धत्वमित्ये कोऽर्थः । यद्धर्मा- वच्छिन्नं यन्निष्टयन्निरूपित नियतपूर्ववृत्तित्वम् । यन्निष्टयन्निरूपित नियतपूर्ववृत्तितावच्छे- दको यो धर्म इत्यर्थः । तथा च तत्कार्यनिरूपित नियतपूर्ववृत्तितावच्छेदकत्वं तत्कार्य- निरूपितान्यथासिद्धत्वमित्यपरोऽर्थः । प्रथमे द्वितीये च स्वतन्त्रान्वयव्यतिरेकशून्यत्वं विशेषणीयम् । तेन घटं प्रति कपालसंयोगस्य कपालघटितकपालसंयोगत्वावच्छिन्न- नियतपूर्ववृत्तिताश्रयत्वेऽपि कपालस्य तादृशनियतपूर्ववृत्तितावच्छेदकता श्रयत्वेऽपि च कपालसंयोगस्य कपालस्य च नान्यथासिद्धत्वप्रसङ्गः । यद्यप्यन्यथा सिद्धेश्वातुर्विध्यं वक्तुमुचितं अर्थभेदात् । तथापि प्रथमद्वितीययोरेकशब्देन प्रतिपादनसम्भवाच्छन्दै- .. क्यमनुसृत्य त्रैविध्यमिति ध्येयम् । अवगम्यत इति । इदं च तन्तुघटिततन्तुरूपत्वस्य तन्तुत्वस्य व पूर्ववृत्तितावच्छेदकत्वे प्रमाणोपन्याससाधनत्वस्यापि लक्षणघटकतास- : स्वात् प्रथमं द्वितीयं च उदाहरति । यथेति । द्वितीयान्यथासिद्धमाह । अन्यं प्रति पूर्ववृत्वि इति । प्रकृतकार्यातिरिक्तकार्यनिरूपितनियतपूर्ववृत्तित्व इत्यर्थः । ज्ञात एवेति । ज्ञानविषये सत्येवेत्यर्थः । तादृशपूर्ववृत्तित्वज्ञानानन्तरमेवेति याव २ । यस्य यं प्रतीत्यादि । यन्नित्रयन्निरूपितपूर्व वृत्तित्वं ज्ञानविषयतावदित्यर्थः । तादृशपूर्व- वृतित्वज्ञानं भवतीति यावत् । तथा चान्यपूर्ववृत्तित्वज्ञानस्य प्रकृतकार्य पूर्ववृत्तित्वज्ञान- हेतुत्वलाभात्तादृश कार्यकारणभावबलादन्यपूर्ववृत्तित्वस्य प्रकृतपूर्व वृत्तितावच्छेदकत्वसि - द्धिः । एवं च प्रकृतकार्यातिरिक्तकार्यनिरूपित नियतपूर्ववृत्तित्वघटितधर्मावच्छिन्नप्रकृत- कार्यनिरूपित नियतपूर्ववृत्तिताश्रयत्वम् प्रकृतकार्यनिरूपितान्यथासिद्धत्वमिति फलितमि- ति भात्रः । एतादृशान्यथासिद्धत्वमुदाहरति । यथेति । शब्दं प्रति पूर्ववृत्तित्व इत्या दि । अयमाशयः । आकाशत्वज्ञानं विना आकाशं घटपूर्ववृत्तीति ज्ञानासम्भवादनुभवबला-

।२३२

•

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

पूर्ववृत्तित्वे ज्ञात एव पदं प्रत्याकाशस्य । अन्यत्र कप्तनियतपूर्वव- तिन एवं कार्यसम्भवे तत्सह भूतमन्यथासिद्धम् । यथा पाकजस्थले

- halal dan BARLADIO 12 MP ) D

pilot

PISS

नी. कारणत्वम् । तथा च शब्दकारणत्वमगृहीत्याकाशत्वेन घटपूर्ववृत्तित्वं ग्रहीतुम- शक्यमित्याकाशोऽन्यथासिद्ध इत्यर्थः । अन्यत्र कॢप्तेति । अपाकजस्थले गन्धं प्रति कृप्तनियतपूर्ववृत्तिना गन्धप्रागभावेनैव पाकजस्थलेऽपि तत्सम्भवे रूपप्रागभावोऽ- न्यथासिद्ध इत्यर्थः । अथैवं नियतपदं व्यर्थम्, अनियतरासभादेः तृतीयान्यथा- सिद्धत्वेन सत्यन्तेनैव वारणसम्भवादिति चेन्न । घटसामान्यं प्रत्यन्यथासिद्धय सम्भवात् अन्यत्र घटभिन्ने पटादौ कृप्तपूर्ववर्तिनस्तन्त्वादिनो घटोत्पत्यसम्भवादिति । नवीनाः पुनरेवमाहुः – लघुनियतपूर्ववर्तिन एव कार्यसम्भवे तद्भिन्नत्वमन्यथासिद्धत्वम् । लघुत्वं च शरीरकृतमुपस्थितिकृतं सम्बन्धकृतं च । तत्र प्रथमम् । अनेकद्रव्यसमवेतत्वापेक्षया महत्त्व । द्वितीयम् - गन्धं प्रति रूपप्रागभावापेक्षया गन्धप्रागभावे, गन्धस्य प्रति- योगिन उपस्थितत्वेन शीघ्रं तदुपस्थितेः । तृतीयं दण्डत्वदण्डरूपाद्यपेक्षया दण्डादौ, स्वाश्रयदण्डसंयोगादिरूपपरं परया गुरुत्वात् । एवं चैतावतैव निर्वाहेऽन्यथासिद्धिः त्रिविधा रा. तस्य च तन्तुरूपकारणान्तरघटितत्वात् । सत्यन्तमात्रको चक्षुषोऽपि चाक्षुषं प्रति अन्यथासिद्धिः स्यात् । तत्प्रतियोगिक संयोगस्य चाक्षुषं प्रति कारणत्वेन तत्सम्बन्धेनैव चक्षुषः कारणत्वात् । अतः विशेष्यदळम् । कारणान्तराघटितसम्बन्धेन नियतान्वयव्य- तिरेकशून्यत्वे सति येन सह पूर्वभावः तदन्यथासिद्धमित्यर्थः । पाकजस्थलेति । पाकजगन्धत्वावच्छिन्नं प्रति रूपप्रागभावस्यान्यथासिद्धत्वादित्यर्थः । न च पाकजाति- रिकस्थले शुक्रनीलवृत्तिनां गन्धप्रागभावेनैव गन्धोत्पत्तिसम्भवात् पाकजस्थलेऽपि रूप- नृ दाकाशस्य घटपूर्ववृत्तितावच्छेदकत्वसिद्धिः । आकाशत्वं च शब्दसमवायिकारणत्वं । तब शब्द पूर्ववृत्तित्वघटितमिति प्रकृतघटादिरूपकार्यभिन्नशब्द पूर्ववृतित्वघटितशब्दसमवां- यिकारणत्वरूपाकाशत्वावच्छिन्न घटादिरूपकार्य निरूपित नियतपूर्ववृत्तिताश्रयत्वरूप द्विती- यान्यथासिद्धाश्रयत्वमाकाशस्येति । यद्याकाशत्वं शब्दाश्रयत्वादिरूपं तदा तेन रूपेणा- काशस्य वक्ष्यमाणतृतीयमेव घटादिनिरूपितान्यथासिद्धत्वम् । एवं घटं प्रति कुलालस्य कुलालपितृत्वेन द्वितीयान्यथासिद्धत्वमप्यूह्यमिति । तृतीयान्यथासिद्धिमाह–अन्य- त्रेति । प्रकृतकार्यसजातीयप्रकृतकार्यभिन्न इत्यर्थः । निरूपितत्वं सप्तम्यर्थः । तस्य प्रदायैकदेशपूर्ववृत्तितायामन्वयः । क्लृप्तनियत पूर्ववृत्तित्वमेवेति । लघुधर्मावच्छिन्न- नियतपूर्ववृतिताश्रयेणैवेत्यर्थः । कार्य सम्भव इति । प्रकृतकार्यस्याप्युत्पत्तिनिर्वाह इत्यर्थः । तत्सदभूतमिति । तद्भिन्नमित्यर्थः । तथा च प्रकृतकार्यसजातीयप्रकृतका- येभिन्नकार्प निरूपित लघुधर्मावच्छिन्ननियत पूर्ववृत्तिताशून्यत्वं तत्कार्यसजातीयनिरूपि- साम्यमासिद्धत्वमिति फलितार्थः । उदाहरति । यथेति । पाकजस्थल इति । विजाती-

1नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३३३]]

गन्धं प्रति रूपप्रागभावस्य । एवञ्च अनन्यथासिद्ध नियतपूर्ववृत्तित्वं कारणत्वम् । कार्यलक्षणमाह । कार्यमिति । कारणं विभजते । कारण- मिति । समवायिकारणस्य लक्षणमाह-यत्समवेतमिति । यस्मिन्

नी. पञ्चविधा चेति प्रपञ्चो व्युत्पत्तिवैचित्र्याय । न च अनियतरासभादेः तृतीयान्यथासि द्धत्वेनैव वारणात् नियतपदं व्यर्थमिति वाच्यम् । यतोऽन्यथासिद्धत्वस्यानुगतस्य दुर्वचनतया यत्र प्रामाणिकानामन्यथासिद्धत्वव्यवहारस्तद्भेदकूटं निवेशनीयम् । लघुनियतेत्यादिकं तु तत्तद्भेदप्रतियोगितत्तद्व्यक्तिपरिचायकम् । इत्थं च अनियता- नन्तरासभादीनामेकेन नियतत्वविशेषणेनैव वारणाद्भेदकूटनिवेशे गौरवम् । नियतानां दण्डत्वादीनां तु तत्तद्भेदकूटत्वं निवेशनीयमित्यभिसन्धिः । यस्मिन्समवेतमि- रा. प्रागभावः कथं न कॢप्तनियतपूर्ववृत्तिः गन्धादीनां चतुर्णामप्येकदोत्पत्त्या प्रागभावचतु- नू. यतेजस्संयोगात् युगपद्रूपादिचतुष्टयोत्पत्तिस्थल इत्यर्थः । गन्धं प्रतीति । तद्भन्धस जातीयं प्रतीत्यर्थः । रूपप्रागभावस्येति । अन्यथासिद्धत्वमिति शेषः । अयं भावः । पाकाद्रूपादिचतुष्टयोत्पत्त्यधिकरणे तदुत्पत्तेः प्रापादिप्रागभावचतुष्टयसत्त्वेऽपि यादृशपुष्पादौ कदाचिद्रपान्तरं नोपलब्धम्, किन्तु गन्धान्तरमेव, तत्र तादृशगन्धो- त्पत्त्यव्यवहितप्राक्काले रूपप्रागभावसत्त्वे मानाभावात् गन्धप्रागभावस्यैव कुप्तनि- यतपूर्ववृत्तिताकतया तेनैव प्रकृतगन्धस्याप्युत्पत्तिसम्भवे प्रकृतगन्धसजातीये रूप- प्रागभावोऽन्यथासिद्ध इति । एवं चेति । अन्यथासिद्धत्वस्य वैविध्ये चेत्यर्थः । अनन्यथासिद्ध नियतपूर्ववृत्तित्वमिति । निरुक्तान्यथासिद्धित्रयान्यतमशून्यत्वे सति निरुक्तान्यथासिद्धिप्रतियोगि काभावकूटवत्त्वे सति वा नियतत्वे सति पूर्ववृत्तित्वं फलोपहितत्वकरणत्वमिति, निरुक्तान्यथासिद्धत्वशून्यत्वे सति नियतपूर्ववृत्तित्वं निय- तपूर्व वृत्तितावच्छेदकधर्मवत्त्वं स्वरूपयोग्यसाधारणकारणत्वमिति वार्थः । कार्य लक्ष- यति । मूले कार्यमिति । कार्यपदवाच्य मित्यर्थः । प्रागभावप्रतियोगीति। प्रागभाव- प्रतियोगित्वं कार्यपदवाच्यसामान्यलक्षणमित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । कार्यपदवाच्य- सामान्यस्य लक्ष्यत्वे स्ववृत्तिमहाकालभेदवत्त्वकालिकविशेषणत्वोभयसम्बन्धेन सत्तावत्त्व- रूपानुगतकार्यत्वं लक्षणम् । भावकार्यशब्दप्रतिपाद्यमात्रस्य लक्ष्यत्वे स्ववृत्तिमहाका- लभेदवत्त्वकालिकविशेषणत्वसमवायैतत्त्रितयसम्बन्धेन सत्तावत्त्वरूपानुगतकार्यत्वमेव लक्षणमित्यपि इति बोध्यम् । एतेन प्रागभावप्रतियोगित्व रूपकार्यत्वस्याननुगतम्प्रागभाव- घटितत्वेनाननुगततया एकैकप्रागभावप्रतियोगित्वस्यान्यत्रावर्तमानत्वादित्यव्याप्ति- रिति दूषणस्य नावकाशः । अनुगतलक्षणसत्त्वात् कारणं विभजते । कारणमिति । कारणत्वमित्यर्थः । भावप्रधाननिर्देशादिति भावः । अत्र कारणतात्वं कारणत्वसामां- न्यलक्षणम् । कारणतात्वं च कारणमित्याकारकयत्किञ्चिद्बुद्धिप्रकारत्वं नातो. न्यूनतेति”

[[10]]

}

f

[[૩૪]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

★

समवेतमित्यर्थः । असमवायिकारणं लक्षयति–कार्येणेति । कार्येणेत्ये-

। । तदुदाहरति–तन्तुसंयोग इति । कार्येण पटेन सह एकस्मिंस्तन्तौ समवेतत्वात्तन्तु संयोगः पटस्यासमवायिकारणमित्यर्थः । कारणेनेत्येतदु-

।

नी. त्यर्थ इति । यद्धर्मावच्छिन्नं यद्धर्मावच्छिन्ने समवायेनोत्पद्यते, तद्धर्मावच्छिन्नं प्रति रा. प्रयस्यापि पूर्ववृत्तित्वादिति वाच्यम् । गन्धं प्रति गन्धप्रागभावः स्वनियतपूर्ववृत्तिः । नृ. कारणस्य त्रैविध्याभावे न तादृगनुपपत्तेः यथाश्रुतासङ्गतिरिति ध्येयम् । त्रिविध- मिति । प्रकारत्रयाम्यतमविशिष्टमित्यर्थः । समवाव्यसमवायिनिमित्तभेदा- दिति । समवायिकारणत्वासमवायिकारणत्वनिमित्तकारणत्वभेदादित्यर्थः । त था च समवायिकारणत्वादित्रितयनिष्ठ भेदप्रयोज्य प्रकारत्रयान्यतम विशिष्टं कारण- स्वमिति समुदितचाक्यार्थः । समवायिकारणत्वस्वरूपमाह । यत्समवेत - मिति । यत्समवेतं कार्यं यत्समवेतमुत्पद्यत इति योजना । यनिरू- पितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नमित्यर्थः । कार्यमिति । कार्यत्वमित्यर्थः । तथा च समवायसम्बन्धावच्छिन्नकार्यतानिरूपिततादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वं प्रथमं स- मवायिकारणत्वस्वरूपमित्यर्थः । यत्समवेतमित्युत्पत्तिक्रियाविशेषणम् । उत्पद्यत इति । उत्पत्त्याश्रयत्वमित्यर्थः । यन्निरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नोत्पत्स्याश्रय- त्वमिति समुदितार्थः । तथा च समवायसम्बन्धावच्छिन्नोत्पत्तिनिरूपकत्वं निरूपकतासं- बन्धेन समवायसम्बन्धावच्छिन्नोत्पत्तिसामान्यवत्त्वं वा द्वितीयं समवायिकारणत्वरूप- मिति फलितार्थः । अत्र लक्षणं तु समवायिकारणशब्दाधीन बुद्धिनिरूपित प्रकारत्वं प्रकारतासम्बन्धेन तादृशबुद्धिमत्त्वं नातो न्यूनतेति हृदयम् । तस्याश्रयमुदाहरति । तन्तव इत्यादि । असमवायिकारणत्वस्वरूपमाह । कार्येति । कारणमिति । कारण- त्वमित्यर्थः । असमवायिकारणमिति । असमवायिकारणत्वमित्यर्थः । तथा व समवायेन कार्याधिकरणनिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृतित्वतादृशाधिकरण निरू- पितसमवायघटित सामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वान्यतरवत्वे सति कारणत्वं असमवायिकारणत्वमित्यर्थः 1 समवायसम्बन्धावच्छिन्नकार्यता निरूपितसमवायर्स- बन्धावच्छिन्नकारणत्व- तादृशकार्यतानिरूपित समवायघटित सामानाधिकरण्यसम्बन्धाव- च्छित्र कारणत्वान्यतरमसमवायिकारणत्वस्वरूपमिति फलितार्थः । तेन समवायेन पटीयरूपाधिकरणे पटे पदस्य समवायघटितसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन वर्तमानत्वात् पटरूपं प्रति पटस्यासमवायिकारणत्वं दुर्वारमिति शङ्का निरस्ता । अधिकं त्वन्यत्रानु- सन्धेयम् । द्विविधासमवायिकारणत्वाश्रयमुदाहरति । यथा तन्तुसंयोग इत्यादि । …अत्रासमवायिकारणत्वलक्षणं असमवायिकारणत्वशब्दाधीनज्ञानीय प्रकारत्वं प्रकारता सम्बन्धेन तादृशज्ञानवत्त्वं वा नातो न्यूनतेति बोध्यम् । निमित्तकारणत्वस्वरूपमाह ।

C

।F

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

।

,

[[२३५]]

दाहरति तन्तुरूपमिति । कारणेन पटेन सह एकस्मिंस्तन्तौ समवे- तत्वात् तन्तुरूपं पटरूपस्यासमवायिकारणमित्यर्थः । निमित्तकारणं लक्ष- यति - तदुभयेति । समवाय्यसमवायिभिन्नकारणं निमित्तकारणमि- त्यर्थः । करणलक्षणमुपसंहरति तदेतदिति । प्रत्यक्षलक्षणमाह– तत्रेति । प्रमाणचतुष्टयमध्ये इत्यर्थः । प्रत्यक्षज्ञानस्य लक्षणमाह-

नी. तद्धर्मावच्छिन्नं समवायिकारणमिति परमार्थः । कारणेन पटेनेति । स्वकार्यकार- ‘णेन पटेनेत्यर्थः । स्वं तन्तुरूपं पटादिकं प्रति तुरीतन्तुसंयोगादीनामसमवायिकारण स्ववारणाय तत्तदसमवायिकारणलक्षणे तत्तद्भिन्नत्वं देयमिति दिक् । ननु तुरीय- विषयतानिरूपकस्य निर्विकल्पक ज्ञानस्य निरूपकतासम्बन्धेन प्रकारताशून्यत्वमिव विशेष्यताशून्यत्वं संसर्गताशून्यत्वमपि लक्षणं भवति, विनिगमनाविरहात् इत्यतो रा. प्रतियोगिज्ञानस्य कारणत्वेन रूपोपस्थिति विना रूपप्रागभावस्य उपस्थित्यसम्भवात्, नृ. तदुभयभिन्नमिति । समवायिकारणत्व भेदासमवायिकारणत्वं भेदोभयविशिष्टका- रणत्वमित्यर्थः । तेन समवायिकारणत्वादावपि प्रत्येकं निरुक्तकारणद्वय भेदसत्वेऽपि न क्षतिः । निमित्तकारणमिति । निमित्तकारणत्वरूप मित्यर्थः । निरुक्तकारणत्वा- श्रयमुदाहरति । यथा तुरीवेमादिकमिति । अत्र निमित्तकारणशब्दाधीनज्ञानी- यप्रकारत्वं प्रकारता सम्बन्धेन तादृशज्ञानवत्त्वं वा निमित्तकारणत्वसामान्यलक्षणम् । तेन न न्यूनतेति हृदयम् । कारणत्वस्वरूपमुक्त्वा तद्विशेषकरणत्वस्वरूपमुपसंहरति । तदेत दिति । तलक्षणलक्षितं अनुपदं निरुक्तं यत् त्रिविधं कारणत्वं तन्मध्य इत्यर्थः । घटकत्वं सप्तम्यर्थः । तस्यासाधारणकारणत्वेऽन्वयः । तथा च निरुक्तकारणतात्रय - घटकासाधारणकारणत्वमेव कारणत्वमित्यर्थः । असाधारणत्वं च व्यापार सम्बन्धाव- च्छिन्नत्वम् । तथा च व्यागरसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वं करणत्वस्वरूपमिति भावः । अत्र करणशब्दाधीन बुद्धिनिरूपितप्रकारत्वं प्रकारतासम्बन्धेन तादृशबुद्धिमत्त्वं वा कर- णत्वसामान्य लक्षणमतो न न्यूनतेति ध्येयम् । प्रत्यक्ष प्रमाणलक्षणमाह । तत्रेति । प्रमाणचतुष्टय इत्यर्थः । घटकत्वं सप्तम्यर्थः । तस्य प्रत्यक्षमिति प्रथमान्तपदोपस्था- प्यप्रत्यक्षेऽन्वयः । प्रत्यक्षज्ञानकरणमिति । प्रत्यक्षात्मकज्ञाननिरूपितव्यापार- सम्बन्धावच्छिन्नकारणतावदित्यर्थः । अत्र प्रत्यक्षशब्दस्य प्रमाणप्रमितौ च प्रयोगा- लक्षणवाक्यघटक प्रत्यक्षपदं प्रत्यक्षप्रमितिपरम् । न तु प्रमाणपरमिति स्फुटीकरणाय ज्ञानपदम् । न तु प्रत्यक्षज्ञानत्वेनापि लक्षणे प्रवेशः ज्ञानत्वांशस्य व्यर्थत्वात् । न चैतलक्षणवाक्य घटक प्रत्यक्षपदस्य प्रमाणप्रमितिसाधारण प्रत्यक्ष सामान्यपरत्वे क्षति- विरहात् प्रभितिविशेषपरत्वस्फुट किरणफलक तथा ज्ञानपदसमर्थन मयुक्तमिति वाच्यम् । तथा सति चक्षुरादिनिरूपितकरणताश्रये अतिव्यायापत्तेरिति हृदयम् प्रत्यक्षज्ञान-

H

।२३६

J

।

"

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

इन्द्रियेति । इन्द्रियं चक्षुरादिकम्, अर्थो घटादिः, तयोः सन्निकर्षः संयोगादिः, तज्जन्यं ज्ञानमित्यर्थः । तद्विभजते । तद्द्द्विविधमिति । निर्विकल्पकस्य लक्षणमाह– निष्प्रकारकमिति । विशेषणविशेष्यसं-

मो. लक्षणत्रयं दर्शयति- विशेषणविशेष्येति । विशेष्यादिविधया विशेष्याद्यनवगाहि ज्ञानमित्यर्थः । तथा च ज्ञानत्वघटितं विशेष्यताशून्यत्वं, विशेषणताशून्यत्वं, संसर्गता- शून्यत्वं च लक्षणं पर्यवसितमिति भावः । केचित्तु — ननु निष्प्रकारकत्वं प्रकारता - रा. पाकजगन्धत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे च रूपपरावर्तकतेजस्संयोगस्य पाकत्वेन रूपोप- स्थितिनियमेन रूपप्रागभावगन्धप्रागभावयोः युगपदुपस्थितत्वमिति भावः । विशे षणविशेष्य सम्बन्धेनेति । यद्यपि निर्विकल्प के सन्निकर्षविशेषेण घटघटत्वयोः नृ. लक्षणमाह । इन्द्रियेति । इन्द्रियार्थयोस्सत्रिकर्षः संयोगादिः । तज्जन्यत्वे सति ज्ञानत्वमित्यर्थः । न च कालविधया चक्षुस्संयोगादिजन्यत्वमादायानुमित्यादावतिव्या- प्तिरिति वाच्यम् । कार्यतायां सर्वाधारताप्रयोजकभिन्न सम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशेनोक्त दो- षाभावात् । सन्निकर्षध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणाय ज्ञानत्वनिवेशः । अत्र इन्द्रियार्थसन्निकर्ष- जन्यत्वं तादृशसन्निकर्षनिष्ठ सन्निकर्षविभाजको पाध्यवच्छिन्नकारणतानिरूपित कार्यत्वम् । एवं च सन्निकर्षविभाज कोपाध्यवच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यत्वमेव लक्षणम् । ज्ञा- नपदम् एतादृशस्य लक्षणत्वलाभायैव । सन्निकर्षध्वंसे निरुक्तकार्यत्वविरहेणैवा- तिव्याप्त्यप्रसक्तेः अनुमित्यादौ निरुक्तकार्यत्वाभावादेवानतिप्रस केः । जन्यतायां निरुक्तसम्बन्धावच्छिन्नत्वमपि न निवेशनीयम् । इदं च न कोऽपि दोषः । लाघवं चेति प्रतिभाति । यद्यपि साक्षात्करोमीत्यनुव्यवसायसिद्धा प्रत्यक्षपद- शक्यतावच्छेदकतया सिद्धा वा प्रत्यक्षत्वजातिरेव प्रत्यक्षज्ञानलक्षणमुचितं लघुत्वा- निर्दुष्टत्वाच्च । न तूत्तलक्षणं गुरुत्वात् ईश्वरप्रत्यक्षे अव्याप्तत्वाच । तथापि इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नमव्यपदेश्यमव्यभिचारिव्यवसायात्मकज्ञानं प्रत्यक्षमिति गौत- मसूत्रानुरोधेन जन्यप्रत्यक्षस्य लक्ष्यत्वमङ्गीकृत्य गुरुभूतमप्येत लक्षणमेवोत मिति ध्येयम् । प्रत्यक्षज्ञानं विभजते । तत् द्विविधमिति । निरुकलक्षणलक्षितप्रत्यक्षज्ञा- नमित्यर्थः । अत्र प्रत्यक्षमेव द्विविधम् । अनुमित्यादेः सर्वस्यापि सवि- कल्पकरूपत्वेन निर्विकल्पकरूपत्वाभावात् न द्वैविध्यमिति बोध्यम् । निर्वि- कल्पकलक्षणमाह । निष्प्रकारकमिति । प्रकारत्वानिरूपकमित्यर्थः । सविकल्पकेs- तिव्याप्तिवारणाय विशेषणदलम् । घटादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभागः । इदमुपलक्षणम् । सांसर्गिकविषयत्वानिरूपकत्वघटितं विशेष्यत्वानिरूपकत्वघटितं लक्षणान्तरमपि बोध्यम् । अस्मद्गुरुचरणास्तु विलक्षणविषयताश लित्वमेव लघुभूत- निर्दुष्टं निर्विकल्पकलक्षणमिति व्याचकुः । वस्तुतः निर्विकल्पकपदस्य प्रत्यक्षविशेषेनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२३७]]

बन्धानवगाहि ज्ञानमित्यर्थः । ननु निर्विकल्पके किं प्रमाणमिति चेन्न, गौरिति विशिष्टज्ञानं विशेषणज्ञानजन्यं, विशिष्टज्ञानत्वात्, दण्डीति

नी. शून्यत्वम् । प्रकारता च भासमान वैशिष्टयप्रतियोगित्वम् । संसर्गावच्छिन्नविषयतेति यावत् । तथा च संसर्गानवगाहिज्ञानत्वमेव संसर्गताशून्यज्ञानत्वमेव वा लक्षणमा - स्तां लाघवादित्यतस्तथैव मूलार्थमाह - विशेष्यविशेषणेतीत्याहुः । तच्चिन्त्यम् । सिद्धा- न्ते संसर्गताया इव प्रकारताया अपि विलक्षणविषयतात्मकत्वेन निष्प्रकारत्वरूपल- क्षणे गौरवानवकाशादिति दिक् । निर्विकल्पकज्ञानस्यातीन्द्रियतया तत्र प्रत्यक्षप्रमाणा- सम्भवादनुमानं प्रमाणयति — गौरिति । विशिष्टज्ञानत्वादिति । विशिष्टबुद्धिं रा. यथा भानं तद्वत् समवायस्यापि भानं सम्भवत्येवेति निर्विकल्पकस्य संसर्गाविषयकत्वं नृ. योगरूढत्वात् निर्विकल्पकपदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धप्रत्यक्षत्वव्याप्यजातिविशेष-

रूपमेव निर्विकल्पकत्वम् । न च सविकल्पकपदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धसविकल्पक- त्वजातिनिर्विकल्पकत्वजात्योरांशिकनिर्विकल्पात्मक सविकल्पक प्रत्यक्षे समावेशेन साङ्क- र्यानि तस्य जातित्वसम्भव इति वाच्यम् । सविकल्पकत्वस्य प्रत्यक्षत्वजात्या साङ्कर्येण जातित्वासम्भवात् स्वसामानाधिकरण्यस्वाभाव सामानाधिकरण्यस्वसमानाधिकरणाभाव- प्रतियोगित्वैतत्त्रितयसम्बन्धेन जातिविशिष्टत्वस्यैव साङ्कर्यरूपतया निर्विकल्पकत्वस्य तादृशसविकल्पकत्वेन साङ्कर्यस्यादोषत्वात् । अन्यथा पृथिवीत्वादेरपि घटजला- न्यतरत्वादिना साङ्कर्येण जातित्वानुपपत्तेः । तस्मानिर्विकल्पकत्वस्य जातित्वे न किमपि बाधकमिति प्रतिभाति । एतेन प्रकारत्वानिरूपकत्व विशिष्टज्ञानत्वस्य लक्षणत्वे ज्ञानविशिष्टप्रकारत्वानिरूपकत्वमादाय विनिगमनाविरहः प्रकारत्वानिरूपकत्वज्ञानत्वो- भयत्वावच्छिन्नस्य लक्षणत्वे लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धाप्रसिद्धिरिति दूषणस्य नावकाशः । निष्प्रकारकशब्दार्थमाह । दीपिकायां विशेषणेत्यादि । अत्र विशेषणविशेष्ययोस्सम्बन्ध इति न विग्रहः । विशेषणविशेष्यत्वस्य वैयर्थ्यापत्तेः । किन्तु विशेषणं च विशेष्यं च सम्बन्धश्च विशेषणविशेष्यसम्बन्धाः । तान- नवगाहत इति व्युत्पत्त्या विशेषणानवगाहिज्ञानं संसर्गानवगाहिज्ञानं च निर्वि- कल्पकस्वरूपम् । तादृशज्ञानत्वं लक्षणमिति लभ्यत इति भावः । इत्यर्थ इति । निष्प्रकारकशब्दतात्पर्यार्थः । न च निर्विकल्पकस्यापि घटघटत्वसम- वायिविषयकत्वादसम्भव इति वाच्यम् । विशेषणाद्यनवगाहीत्यस्य विशेषणाद्यनिरू- पकतया उक्तदोषाभावात् निर्विकल्पके प्रमाणाभावात् प्रत्यक्षस्य द्वैविध्यमप्रामाणिक- मित्याक्षिपति । दीपिकायां नन्विति । किम्मानमिति । तस्यातीन्द्रियतया प्रत्यक्षप्रमाणासम्भवादिति भावः । गौरिति । विशिष्टज्ञानमिति । विशिष्टवैशि- पृथबोधनात्मकविशिष्टज्ञानमेव पक्ष इति स्फुटीकरणाय पक्षीभूतविशिष्टज्ञानस्य गौरि- स्याकारकत्वकथनं । विशिष्टवैशिष्टयज्ञानस्यापि पक्षत्वे तस्य विशेषणतावच्छेदकप्रकारक-

●

M1

[[૨૨૮]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

ज्ञानवत् इत्यनुमानस्य प्रमाणत्वात् । विशेषणज्ञानस्यापि सविकल्पकत्वे - नवस्थाप्रसङ्गानिर्विकल्पकसिद्धिः । सविकल्पकं लक्षयति । सप्रकारक- मिति । नामजात्यादिविशेष्यविशेषणसम्बन्धावगाहि ज्ञानमित्यर्थः ।

App

नी. प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणत्वान्नाप्रयोजकताशङ्केति भावः । सविकल्पकस्य विशिष्ट - बुद्धित्वेन विशेषणज्ञानजन्यत्वनियमादिति भावः । विशेष्यविशेषणसम्बन्धाव- रा. दुर्घटं तथापि संसर्गनिरूपितसांसर्गिकविषयताशून्यत्वमेव विवक्षणीयम् । समवायस्य घटघटत्वाभ्यां तुल्यतया विषयत्वेऽपि तयोस्संसर्गतया समवायस्य निर्विकल्पके भाना- भावान्नानुपपत्तिरिति ध्येयम् । जात्यादीति । आदिना गुणक्रिययोः सङ्ग्रहः। इन्द्रियसन्नि नृ. निर्णयजन्यत्वेन विशेषणज्ञानजन्यत्वस्यापि सिद्धतया अंशतः सिद्धसाधनापत्तेः । न तु गौरित्याकारकत्वविशिष्टज्ञानत्वेन पक्षता गौरवात् प्रयोजनाभावाच । किन्तु निरवच्छ- नगोत्वप्रकारतानिरूपितानेरवच्छिन्नविशेष्यताशालिज्ञानत्वादिनेति हृदयम् । विशे- पणज्ञानजन्यमिति । अत्र विशेषणज्ञाननिष्ठसमवायसम्बन्धावच्छिन्न कारणतानिरूपि- तकार्यत्वं विशेषणज्ञाननिष्ठकारणतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकार्यत्वं वा बो ध्यम् । तेन कालिक सम्बन्धेन विशेषणज्ञानजन्यत्वमादाय न सिद्धसाधनम् । विशिष्ट- ज्ञानत्वादिति । प्रकारतानिरूपकत्वविशिष्टज्ञानत्वादित्यर्थः । ज्ञानीय प्रकारता निरूपकत्वादिति यावत् । तेन नोक्तदोषः । न विश्वरज्ञाने निहतहेतुसत्वाद्वय- भिचार इति वाच्यम् । कालिकस्वरूपोभयसम्बन्धेन हेतुत्वस्वीकारात् । सविकल्पकलक्ष- णमाह । मूले सप्रकारकं ज्ञानमिति । प्रकारतानिरूपकत्व विशिष्टज्ञानत्वं ज्ञानी- यप्रकारतानिरूपकत्वं वा सविकल्पकलक्षणमित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । ज्ञानीय- विशेष्यतानिरूपकत्वं ज्ञानीयसांसर्गिकविषयतानिरूपकत्वं च तल्लक्षणमित्यपि बो- ध्यम् । सविकल्पकस्वरूपमाह । यथेति । डित्थोऽयमिति । इयं व नामप्रकार - कज्ञानमात्रोपलक्षकम् । ब्राह्मणोऽयमिति । इदं च जातिप्रकारकज्ञानमात्रोपलक्षकम् । श्यामोऽयमिति । इदं च गुणप्रकारकज्ञानमात्रोपलक्षकं । इदमुपलक्षणं । अयं भाव इत्याकारकोपाधिरूपधर्मप्रकारज्ञानस्वरूपं सविकल्पकमित्यपि बोध्यम् । सप्रकारकज्ञानशब्दार्थमाह । दीपिकायां नामजात्यादीति । आदिना गुणप- रिग्रहः । अत्रापि नामजात्यादिविशेषणविशेष्ययोः सम्बन्ध इति न विग्रहः । उक्तदोषापतेः । किन्तु नामजात्यादिविशेषणं च विशेष्यं च सम्बन्धव

। तानवगाहत इति व्युत्पत्त्या नामजात्यादिरूपविशेष गावगाहिज्ञानं विशेष्या- वगाहिज्ञानं सम्बन्धावगाहिज्ञानं च सविकल्पकं । तादृशज्ञानत्वं सविकल्पकलक्षणाम - ति लभ्यते । इत्यर्थ इति । सप्रकारकं ज्ञानमिति वाक्यतात्पर्यार्थ इत्यर्थः । व-निर्विकल्प कस्यापि तादृशत्वादतिव्याप्तिरिति वाच्यम्। विशेषणविशेष्य-

"”

[[19]]

A

[[114]]

नीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

"

[[२३९]]

सविकल्पकमुदाहरति । यथेति । इन्द्रियार्थसन्निकर्ष विभजते । प्रत्य- क्षेति । संयोगसन्निकर्ष मुदाहरति । चक्षुषेति । द्रव्यप्रत्यक्षे सर्वत्र संयोगः सन्निकर्षः । आत्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियेण इन्द्रिय- मर्थेन, ततः प्रत्यक्षज्ञानमुत्पद्यते इत्यर्थः । संयुक्तसमवायमुदाहरति । घटरूपेति । तत्र युक्तिमाह । चक्षुः संयुक्त इति । संयुक्तसमवेतसम- वायमुदाहरति । रूपत्वेति । समवायमुदाहरति । श्रोत्रेणेति । तदुप- पादयति । कर्णेति । ननु दूरस्थशब्दस्य कथं श्रोत्रसम्बन्ध इति

नी. गाहीति । अत्राप्युक्तरीत्या लक्षणत्रयं बोध्यम् । मन इन्द्रियेणेति । संयुज्यते इत्यनेनान्वयः । एवमग्रेऽपि । आत्मप्रत्यक्ष सङ्ग्रहस्तु आत्मा मनसा संयुज्यते, ततः प्रत्यक्षज्ञानमुत्पद्यते इति योजनान्तरेण । कथं श्रोत्रसम्बन्ध इति । न च श्रोत्रम्य नभोरूपत्वेन तत्समवायो दूरस्थशब्दप्रत्यक्षजनक इति वाच्यम् । अतिप्रसङ्गभङ्गाय कर्णविवरावच्छिन्ननभोऽनुयोगिकत्वविशिष्टसमवायस्यैव प्रत्यक्षहेतुत्वाङ्गीकारेण तादृश- रा. कर्षजन्यमित्युक्ते आत्ममनस्संयोगजन्यज्ञानमात्रे प्रत्यक्षत्वापत्तिरिति अर्थपदम् । अर्थो विषयः विषयेन्द्रियसन्निकर्षजन्यत्वं प्रत्यक्षस्यैव नानुमित्यादेरिति भावः । यद्यप्यर्थ- नृ. सम्बन्धावगाहीत्यस्य विशेषणत्वविशेष्यत्वसांसर्गिकविषयत्व निरूपकत्वार्थकतया निर्वि- कल्पकस्यातादृशत्वेन उक्तदोषाप्रसक्तेः । सविकल्पकमुदाहरतीति । सवि- कल्पकस्वरूप माहेत्यर्थः । इन्द्रियार्थसन्निकर्ष विभजते । मूले प्रत्यक्षज्ञानहेतुरिति । इदं च प्रत्यक्षज्ञाननिरूपणानन्तरं सन्न्निकर्षनिरूपणे उपजीव्योपजीविभावस्य सङ्गति- स्वलाभाय । इन्द्रियार्थसन्निकर्ष इति । इन्द्रियार्थयेोलौकिकसन्निकर्ष इत्यर्थः । षड़िध इति । प्रकारषट्कान्यतमविशिष्ट इत्यर्थः । तत्र लौकिकविषयत्वप्रयोजकत्वं संयोगादिविशेषणतान्तान्यतमत्वं वा लौकिकसन्निकर्ष सामान्यलक्षणमिति बोध्यम् । षड्विधसन्निकर्ष दर्शयति । संयोग इति । संयुक्तसमवाय इति । समवायस्व- रूपोभयघटित सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन संयोगविशिष्टसमवाय इत्यर्थः । तेन घटादौ चक्षुरादिसंयोगशून्यकालेऽपि कालान्तरीणचक्षुरादिसंयोगाश्रयघटादिसमवायस्य सर्वदा रूपादौ सस्वेऽपि न सर्वदा रूपादिचाक्षुषाद्यापत्तिः । संयुक्तसमवेतसमवाय इति । स्वसमवायिसमवेतीयस्वरूप सम्बन्धेन संयोगविशिष्टसमवाय इत्यर्थः । तेन नोतदेषः । समवाय इति । श्रोत्रावच्छिन्नसमवाय इत्यर्थः । तेन दूरस्थशब्दस्य नश्रा- वणप्रत्यक्षापतिः । समवेतसमवाय इति । श्रोत्रसमवेतसमवाय इत्यर्थः । कर्णविवरावच्छेयशब्द समवाय इति यावत् । तेन नोकरीत्या दोषः । विशेषणवि- शेष्यभावश्चेति । विशेषणता चेतीत्यर्थः । अत्राभावाधिकरणसम्बन्धस्य विशेष्यते-

·

IK

[[२४०]]

{

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

"

नी. सम्बन्धस्य दूरस्थशब्देऽभावादिति भावः । प्रथमतो भेरीदण्डसंयोगेन नभसि शब्द उत्पद्यते, तेन शब्दाः, तैश्च पुनः शब्दा इत्येवं क्रमेण निखिलदिगवच्छे- रा. सन्निकर्षजन्यत्वोत्तौ न क्वाप्यतिव्याप्तिः । तथाप्यनुमितिशाब्दबोधादेः पराम- नृ. त्यपि सञ्ज्ञा वर्तते । तथा च विशेषणताशब्दविशेष्यताशब्दयोः पर्यायत्वमित्येकदेशि- मतानुसारेण विशेषणविशेष्यभाव श्वेत्युक्तमिति ध्येयम् । इन्द्रियसंयुक्तविशेषणता चे- तौति यावत् । संयोगादिसन्निकर्षस्थलं क्रमेण दर्शयति । चक्षुषेति । चक्षुः- पदं इन्द्रियमात्रोपलक्षकम् । घटप्रत्यक्षे जननीय इति । अत्र घटपदं द्रव्यमात्रोपलक्षकम् । एवं चेन्द्रियकरणकजननाश्रये द्रव्यप्रत्यक्ष इत्यर्थः । यद्य- ‘पि प्रत्यक्षेन्द्रियाकरणकजननाप्रसिद्धया जननेन्द्रियकरणकत्वविशेषणं अव्यावर्तकम्, तथापि द्रव्ये इन्द्रियसंयोगस्यैव सन्निकर्षत्वमिति स्फुटीकरणाय जनने तादृशविशेषण- मिति ध्येयम् । तथा च द्रव्यवृत्तिलौकिकविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्षं प्रति समवायसं- बन्धेन इन्द्रियसंयोगः कारणमिति भावः । अत्रेन्द्रियसंयोगस्य नेन्द्रियसंयोगत्वेन हेतुत्वं इन्द्रियसंयोगत्वस्य इन्द्रिय प्रतियोगिकत्वविशिष्टसंयोगत्वरूपत्वं संयोगत्वविशिष्टे- न्द्रिय प्रतियोगिकत्वरूपत्वं वेत्यत्र विनिगमनाविरहेण गुरुरूपेण कार्यकारणभावद्वया- पत्तेः । इन्द्रियाणामननुगतत्वाच्च । नापि तादृक्संयोग निष्ठतत्तद्वगक्तित्वेन व्यभिचा रात् । किन्तु तादृशसंयोगनिष्ठप्रत्यक्षजनकतावच्छेदकतया सिद्ध वैजात्य पुरस्कारेणैवेति हृदयम् । यद्यपि घटादिरूपद्रव्यस्य तत्समवेतानां च संयुक्तसमवेतसमवायेनैव प्रत्य- क्षसम्भवात् संयोगस्य संयुक्तसमवायस्य च सन्निकर्षत्वमनुचितम् तथापि आत्म- प्रत्यक्षानुरोधेन संयोगस्य ज्ञानादिप्रत्यक्षानुरोधेन संयुक्तसमवायस्य च सन्निकर्ष- स्वावश्यकतया लाघवानुरोधेन द्रव्यप्रत्यक्षमात्रे संयोगस्य द्रव्यसमवेत प्रत्यक्षमात्रे संयुक्तसमवायस्य सन्निकर्षत्वमभिहितम् । तथा च यत्र संयोगस्य हेतुत्वसम्भवः न तत्र संयुक्तसमवायस्य सभिकर्षविधया हेतुत्वम् । कारणतावच्छेदकगौरवात् । यत्र संयुक्तसमवायस्य हेतुत्वसम्भवः न तत्र संयुक्तसमवेतसमवायस्य तथा हेतुत्वं उक्तयुक्तेः । यत्र तूभयासम्भवः तत्रैव संयुक्तसमवेतसमवायस्य सन्निकर्षविधया हेतुत्वं लबुधर्मावच्छिन्नस्य हेतुत्वासम्भवादित्याशयः । घटरूपप्रत्यक्ष इति । घटपदं द्रव्यमात्रोपलक्षकं । रूपपदं समवेतमात्रोपलक्षकम् । तथा च द्रव्यसमवेततिलौ- किकविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्ष इत्यर्थः फलितः । संयुक्तसमवाय इति । स्व समवायि विशेषणता सम्बन्धेन विजातीयसंयोगविशिष्टसमवाय इत्यर्थः । सन्निकर्ष इति । सन्निकर्षविधया हेतुस्त्यिर्थः । तदुपपादयति । चक्षुस्संयुक्त इति । इन्द्रियसंयुक्तद्रव्यसमवायस्य द्रव्यसमवेतमात्रे सत्त्वादिति फलितार्थः । रूपत्वसा- मान्यप्रत्यक्ष इति । द्रव्यसमवेतसमवेतप्रत्यक्ष इत्यर्थः । द्रव्यसमवेतसमवेतवृत्ति- लोककविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्ष इति यावत् । संयुक्तसमवेतसमवाय इति ।

ने

+नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२४१]]

चेन, वीचीतरङ्गन्यायेन कदम्बमुकुलन्यायेन वा शब्दान्तरोत्पत्तिक्रमेण

नी. देन शब्दोत्पत्तेरङ्गीकरणपरतया तदंशेऽपि साम्य निर्वाहायाह - कदम्बेति । द्रष्ट- व्यमिति । अत्रेदमवधेयम् । विशेषणतानां संयुक्तविशेषणतत्त्वादिरूपेण बहुविधत्वेऽपि रा. पदार्थोपस्थित्यादिजन्यतया परामर्शादेरपि ज्ञानलक्षणसन्निकर्षतया अनुमित्या- दावतिव्याप्तिरिति इन्द्रियपदम् । तथा चेन्द्रियप्रतियोगिकत्वे तादृशज्ञानरूपस- त्रिकर्षस्य अनुमित्यादावहेतुतया नातिव्याप्तिरिति ध्येयम् । वीचीति । नृ. स्वसमवायि समवेतविशेषणता सम्बन्धेन विजातीयसंयोगविशिष्टसमवाय इत्यर्थः । तदु- पपादयति । चक्षुस्संयुक्त इति । इन्द्रियसंयुक्तद्रव्यसमवेतगुणकर्मसमवायस्य गुणत्वकर्मत्वादिरूपद्रव्यसमवेतसमवेतमात्रे सत्वादिति फलितार्थः । श्रोत्रेणेत्यादि । श्रोत्रकरणकजननाश्रयशब्दप्रत्यक्ष इत्यर्थः । शब्दविषयकश्रावण इति यावत् । शब्द- वृत्तिलौकिक विषयतासम्बन्धेन श्रावणप्रत्यक्ष इति फलितार्थः । समवायस्सन्निकर्ष इति । श्रोत्रावच्छिन समवायः सन्निकर्षविवया हेतुरित्यर्थः । तदुपपादयति । कर्णविवरेति । कर्णविशिष्टाकाशस्येत्यर्थः । ननु शब्दप्रत्यक्षे श्रोत्रावच्छिन्न समवा- यस्य तथा हेतुखे एकस्य शब्द प्रत्यक्षकाले सर्वेषामपि शन्दप्रत्यक्षापत्तिः निरुक्तस त्रि- कर्षसत्त्वादिति चेन्न । शब्दनिष्ठ लौकिकविषयतासम्बन्धेन तत्पुरुषीयश्रावणं प्रति तत्पुरुषीय कर्णावच्छेयं समवायस्यैव सन्निकर्षविधया हेतुत्वस्वीकारेणोक्तदोषाभावात् rocera तत्समवायस्यापि कर्णावच्छेद्यत्व स्वीकारात् अथवा केवलसमवाय एव सन्निकर्षः निरुक्तसम्बन्धेन तत्पुरुषीयश्रावणं प्रति तत्पुरुषीय कर्णात्रच्छेद्यशब्दस्य तादात्म्यसम्बन्धेन हेतुत्वस्वीकारेणैवानतिप्रसङ्गात् । तत एवोक्तदोषस्यापि वारण- सम्भवादिति । समवेतसमवायमुदाहरति । शब्दत्वसाक्षात्कार इति । शब्दसमवेत- वृत्तिलौकिकविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्ष इत्यर्थः । समवेतसमवाय इति । कर्णा- वच्छेद्यो यत्समवेतः तत्समवाय इत्यर्थः । तदुपपादयति । श्रोत्रसमवेत इति । शब्दसमवेते शब्दत्वादौ श्रोत्रसमवेतसमवायसत्त्वादिति फलितार्थः । ननु मेर्याय - वच्छेदेन जायमानशब्दस्य कर्णावच्छेद्यत्वाभावात् कर्णाकाशसंयोगस्य शब्दा समवायि- कारणत्वाभावेन तदवच्छेदेन प्रथमोत्पत्यसम्भवाच्च कर्णावच्छेद्यशब्दाप्रसिद्धया कथं शब्दश्रावणमिति शब्दादीन्द्रियत्ववादिनाम्मतं निरसितुमादौ तन्मतमुपन्यस्यति । दीपिकायां नन्वित्यादिना । दूरस्थशब्दस्येति । कर्णभिन्नदेशावच्छेद्यशब्द- स्येत्यर्थः । कथं श्रोत्रसम्बन्ध इति । कथं कर्णावच्छेद्यत्वमित्यर्थः । तथा च कस्यापि शब्दस्य कर्णावच्छेयत्वाभावात् न शब्दस्य प्रत्यक्षमिति भावः । वीचीतरङ्गन्या- येनेति । यथा आद्यवीची समीपदेशे तरङ्गान्तरं जनयति ततः समीपदेश तरङ्गा- न्तरं जनयति एवं भेर्याञ्चाकाशसंयोगासमवायिकारण कायशब्दोऽपि समीपदेशावच्छे-

[[7]]

M

p

[[31]]

·

+૨૪૨

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

श्रोत्रदेशे जातस्य श्रोत्रेण सम्बन्धात्प्रत्यक्ष सम्भवः । समवेतसमवायमुदाहर- ति । शब्दत्वेति । विशेषणविशेष्यभावमुदाहरति । अभावेति । तदुपपाद-

नी. विशेषणतात्वेनैव परिगणनान्न षडिधत्वहानिः । न चैवं समवायत्वेनैव संयुक्तसमवा - यादीनामनुगमः कुतो न कृत इति वाच्यम्, स्वतन्त्रेच्छस्येत्यादिन्यायानुसारेणा- दोषादिति । एतेन अभावप्रमाया विशेषणविशेष्यभावसन्निकर्षजन्यत्वप्रदर्शनेन ।

रा. वीचीतरङ्गः ऊर्मिपरम्परा, तन्न्यायेनेत्यर्थः । यत्र शब्द उत्पद्यते तद्बहिर्वर्तु- लाकारेण सर्वदिक्षु शब्दान्तरमुत्पद्यते । पुनः तद्बहिर्वर्तुलाकारेण शब्दान्तर- मिति क्रमेणेत्यर्थः । कदम्बमुकुलन्यायस्तु शब्दोत्पत्तिदेशात् बहिः सकलदिक्षु भि- श्रभिन्नशब्दा उत्पद्यन्ते पुनस्तद्बहिस्तथैव शब्दान्तराणीति बोध्यम् । भूतले घटो ना- स्ति ॥ षटाभाववत् भूतलमित्यत्र भूतलांशे घटाभावस्य विशेषणतया घटाभावे विशे- षणत्वं सन्निकर्षः । भूतले घटो नास्तीत्यत्र अभावस्य विशेष्यतया भानात् विशेष्य- त्वमेव सन्निकर्षः । यद्यपि तज्ज्ञानीयविशेषणत्वविशेष्यत्वयोः तज्ज्ञाने जननीये सन्निकर्षत्वसम्भवः । तज्ज्ञाना : पूर्वं तज्ज्ञानीय विशेषणत्व विशेष्यत्व योरभावात् कारणस्य कार्योत्पत्तेः पूर्व अपेक्षितत्वात् । न च विषयस्यै ज्ञानस्वरूपपक्षे ज्ञानात्

नृ देन शब्दान्तरं जनयति । सोऽपि शब्दः स्वसन्निहितदेशावच्छेदेन शब्दान्तरं जनय तीति रीत्या कर्णविवरावच्छेदेनोत्पन्नशब्दो गृह्यत इति वीचीतराजन्यायेन शब्दोत्पत्ति- क्रम इति भावः । उक्तन्यायेन शब्दोत्पत्तिस्वीकारे कालविलम्ब इत्यस्वरसं हृदि निधायाह । कदम्बमुकुळन्यायेनेति । यथा प्रथमतः उत्पन्नं कदम्बमुकुळं सर्वदिगवच्छेदेनैकदैवानेकमुकुळानि जनयति एवं भेर्याद्याकाशसंयोगासमवा- थिकारणकाद्यशब्दोऽपि सर्वदिगवच्छेदेनैकदैवानेकशब्दान् जनयति परन्तु यदिग भिमुखो वायुः तद्दिगवच्छेदेनाधिकशब्दान् जनयतीति कदम्बमुकुळन्यायेन शब्दोत्पत्ति- क्रम इति भावः । श्रोत्रदेशे जातस्येति । कर्णावच्छेदेन जायमानशब्दस्येत्यर्थः । श्रोत्रसम्बन्धादिति । श्रोत्रावच्छिन्नसमवायरूपसन्निकर्ष सत्त्वादित्यर्थः । प्रत्यक्ष- त्वसम्भव इति । तथा च शब्दसामान्यस्यातीन्द्रियत्वमप्रामाणिकमिति भावः । अत्र भेरीसन्निहितपुरुषीय कर्णावच्छेदेन कदाचिद्विध्यादिशब्दानामुत्पत्तिसम्भवाच्छ- ब्दासमवायिकारणकशब्दमात्रस्य प्रत्यक्षत्वं भेर्याकाशसंयोगासमवायिकारणकाद्यश- कदस्य कर्णावच्छेद्यत्वाभावान्न प्रत्यक्षत्वम् । अत एवायशब्दोऽतीन्द्रिय इति सकलतान्त्रिक सिद्धान्तोऽपि सङ्गच्छत इति हृदयं । अन्त्यशब्दस्य कर्णावच्छेदेनो- त्पन्नत्वेऽपि हीनशक्तिमत्त्वान्न प्रत्यक्षत्वमित्यन्ये । उपान्त्यशब्दोऽपीत्यपरे । मूले अभावप्रत्यक्ष इति । अभावनिष्ठलौकिकविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्ष इत्यर्थः । विशे. प्रणविशेष्यभाव इति । विशेषणतेत्यर्थः । सन्निकर्ष इति । सन्निकर्षविधया

[[3]]

·नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२४३]]

यति । घटाभाववदिति । भूतले घटो नास्तीत्यत्र अभावस्य विशे-

Imp

नी. प्रमाणान्तरत्वम् प्रत्यक्षाद्यतिरिक्तप्रमाणत्वम् । नन्वनुपलब्धेः प्रमाणान्तरत्वानङ्गी- कारे घटोपलब्धिदशायां तदभावप्रत्यक्षापत्तिः, मम मते तु — अनुपलब्ध्यात्मकप्रमा- णान्तराभावान्नापत्तिरिति भादृशङ्कां परिजिहीर्षुर्योग्यानुपलब्धेरिन्द्रिय सहकारित्वमात्रे- रा. पूर्वं विषयस्यासत्त्वेऽपि अतिरिक्तत्वपक्षे तत्सत्त्वं सम्भवत्येवेति वाच्यम् । तथा सति ज्ञानभेदेन विषयताभेदे प्रमाणाभावेन ज्ञानीयविशेषणताया अपि ज्ञानन्तिरजनने सन्निकर्षत्वमक्षुण्णमेवेत्ति विशेष्यत्वस्य सन्निकर्षत्वानुसरणमफलम् । तथापि स्वरूप - निरूपितविशेषणतया स्वस्मिन् जननीये स्वस्य सन्निकर्षत्वमित्यभिप्रायेणेदं प्रकारता - विशेष्यता संसर्गतास्तिस्रो विषयताः परस्परं भिन्नाः । न तु ज्ञानभेदेन भिन्नाः । तथा च भूतले घटो नास्तीत्यत्र तज्ज्ञानीयविशेषणतायाः घटाभावे सत्त्वेन विशेष्यत्वं सन्नि- कर्ष इत्युक्तम् । वस्तुतस्तु विशेषणत्वं स्वरूपसम्बन्ध एव । तच कालिकदैशिकदिवकृत- भेदेन त्रिविधम् । कालिकं कालस्वरूपमेव । दैशिकं तत्तदधिकरणदेशस्वरूपम् । दिक्कृतं दिश्र्वमेव । अत एव तत्तत्कालीनत तद्भूतलादिकं तत्तदभावानां सम्बन्ध इत्युक्तं प्रन्धान्तरेष्विति ध्येयम् । एतेन विशेषणतायाः सन्निकर्षत्वस्वीकारेणेत्यर्थः । अभावे कुप्तसन्निकर्षाणामभावेन मीमांसकैः अभाव ग्राहकत्वेनानुपलब्धेः प्रमाणान्त- रत्वं स्वीकृतम् । विशेषणतायाः सन्निकर्षत्वे व प्रत्यक्षेणैवाभावप्रहणसम्भवात् किमनु- पलब्धेः प्रमाणान्तरत्वेनेति भावः । ननु एवमनुपलब्धेः अभावग्राहकत्वाभावे भूतला-

घटवताश्रमदशायामपि घटाभावप्रत्यक्षापत्तिः । न चाभावग्राहकसन्निकर्षत्वेऽपि विशिष्टबुद्विमात्रे बाधनिश्वयाभावस्य कारणत्वेन घटवत्तानिश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वेन घटभ्रमदशायां न घटाभावप्रत्यक्षापत्तिरिति वाच्यम् । अलौकिकसन्निकर्षाजन्यदोष- विशेषाजन्य विशिष्टबुद्धिं प्रत्येव बाधनिश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वात् इत्यत आह- नृ. युक्त इत्यर्थः । अभावप्रत्यक्ष इत्युपलक्षणम् । समवायप्रत्यक्षे विशेषणतैव सन्निकर्ष’ इत्य- पि बोध्यम् । अनुपलब्धेः प्रमाणान्तरत्वं निरसितुं विशेषणतासन्निकर्षेणाभावस्य प्रत्यक्षविषयत्वमुपपादयति । घटाभाववद्भूतल मित्यत्रेति । इत्याकारकप्रत्यक्ष इत्यर्थः । निरुपितत्यं सप्तम्यर्थः । तस्य विशेषणत्वेऽन्वयः । चक्षुस्संयुक्त भूतल इति । भूतले चक्षुस्संयुकत्वविशेषणं अभावे इन्द्रियसम्बन्धविशेषणतारूप सन्निकर्ष- सत्यप्रतिपादनाय । अन्यथा तादृशप्रत्यक्षे केवलभूतांश एव घटाभावस्य विशेषण- त्वेनसाङ्गत्यापत्तिः । तथा च निरुतविशेषणतासन्निकर्षवशादेवाभावस्य प्रत्यक्षवि - षयत्वसम्भवानानुपलब्धेः प्रमाणान्तरत्वमिति भावः । न्यूनतापरिहारायाभावस्य विशेष्यतया प्रत्यक्षविषयत्वमुपपादयति । दीपिकायां भूतले घटों नास्तीत्य- प्रेति । आधेयतासम्बन्धेन भूतलप्रकारकघटाभावविशेष्यकप्रत्यक्ष इत्यर्थः । निरूपि -

[[६३४४]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

ध्यत्वं द्रष्टव्यम् । एतेन अनुपलब्धेः प्रमाणान्तरत्वं निरस्तम् । यद्यत्र घटोऽभविष्यत्तर्हि भूतलमिवाद्रक्ष्यत, दर्शनाभावान्नास्तीति तर्कित-

नी. णैव निर्वाहे अतिरिक्तप्रमाणत्वं न सम्भवतीत्याह । यद्यत्रेत्यादिना । अत्र चक्षुः- संयोगादिमद्भुतले । तर्कस्यापादकाभावसाधकविपर्ययप्रतियोग्यापाद्यकत्वरूपविप- येये तत्कोटिपर्यवसायित्वं दर्शयति-दर्शनाभावान्नास्तीति । तद्दर्शनाभावा- नास्तीत्यर्थः । तर्किता आपादिता प्रतियोगिनो घटादेः सत्त्वस्य सत्त्वप्रसक्तेर्विशे- धिनी या उपलब्धिस्तत्प्रतियोगिकोऽभावोऽनुपलब्धिस्तत्सहृकृतेनेत्यर्थः । विरोधित्व- विशेषणमुपलब्धेरनाहार्यत्वसूचनाय । प्रतियोगिसत्तापादनापादितोपलम्भप्रतियोगिः कत्वरूप योग्यताविशिष्टानुपलब्धिसह्कृतेनेति तु परमार्थः । आलोक संयोगाद्यसत्व- दशायां यद्यत्र घटः स्यात्तर्हि उपलभ्येतेत्यापादनासम्भवेन योग्यानुपलब्ध्यभावान्न तत्र घटाभावप्रत्यक्षमिति सङ्क्षेपः । केचित्तु तर्कितेत्यादि । तर्कितमारोपितं यत् रा. यद्यति । तथा च प्रतियोग्युपसम्भाभावस्य अभावप्रत्यक्षे जननीये प्रत्य क्षेप्रमाणसहकारित्वेन न प्रतियोगिभ्रमदशायां अभावप्रत्यक्षापतिरिति भावः । अत्र चान्धकारे घटाभावप्रत्यक्षापत्तिवारणाय द्रव्यप्रत्यक्षे च द्रव्यगताभाव- प्रत्यक्षे च आलोकसंयोगस्य अवश्यं कारणत्वमञ्जीकर्तव्यम् । तथा सति अन्धकारे प्रत्यक्षानापत्तेः अन्धकारस्य तेजोऽभावरूपत्वादित्यतः तद्वारणाय उपलभे तर्कित- प्रतियोगिसत्त्वं विशेषणमुपात्तम् । अन्धकारे च घटोपलम्भाभावो न तर्कितप्रतियोगि सत्त्वविरोधि । अन्धकारे घटसत्त्वेऽपि घटोपलम्भाभावसत्त्वात् । तर्कितत्वं च अज्ञान- विषयत्वं । वस्तुतः प्रतियोगिसत्वं नास्तीति सूचितम् । नन्वेवं अनुपलब्धेरवि अभाव- नृ तत्वं सप्तम्यर्थः । तस्य विशेष्यत्वेनान्वयः । एतेनेति । निरुतसन्निकर्ष लवद- भावस्य प्रत्यक्षविषयत्वेनेत्यर्थः । अनुपलब्धेरिति । योग्यानुपलब्धेरित्यर्थः । प्रमाणान्तरत्वमिति । प्रमितिकरणत्वमित्यर्थः । नन्वनुपलब्धेः प्रमितिकर- णत्वानङ्गीकारे भूतलादौ घटादिभ्रमकाले घटाभावादिचाक्षुषापत्तिः निरुक्तविशेषण. तासन्निकर्षसत्त्वादित्याशङ्कामभावप्रत्यक्षे योग्यानुपलब्धेः सहकारिकारणत्वं स्वीकृत्य परिहरति । यद्यत्रेति । भूतले यदि घटस्स्यादित्यर्थः । तदा भूतलमिवेति । भूत- प्रत्यक्षमिव घटप्रत्यक्षमपि स्यादित्यर्थः । दर्शनाभावादिति। आपत्तिविषयघटप्र- त्यक्षस्य विशेष्यता सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावरूपकारणसह कृतेन्द्रियादित्यर्थः । नास्तीति । घटो नास्तीत्याकारकेत्यर्थः । एतस्याभावज्ञानोत्पत्तावित्यप्रिमेणान्वयः । उक्तार्थमेव विवृणोति । तर्कितेति । प्रतियोग्यारोपजन्यारोपविषयेति महत्त्वावच्छितो. द्भूतरूपावच्छिनालोकसंयोगावच्छिन्नचक्षुस्संयोगसह कृतघटादिनिष्ठ व्याप्यतानिरूपित व्यापकताश्रयेति वा अर्थो लभ्यते । आपादकापादयोः व्याप्यव्यापकभावनैयत्यात्,नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[१४५]]

प्रतियोगि सत्त्वविरोध्यनुपलब्धिसहकृतेन्द्रियेणैव अभावज्ञानोत्पत्तौ अनु- पलब्धेः प्रमाणान्तरत्वासम्भवात् । अधिकरणज्ञानार्थमपेक्षणीयेन्द्रियस्यैव करणत्वोपपत्तावनुपलब्धेः करणत्वायोगात् । विशेषणविशेष्यभावो विशे-

A avtakt bålhä, in lade jobuditi da

नी. प्रतियोगि सत्त्वम्, तद्विरोधिनी यानुपलब्धिः, तत्सहकृतेनेत्यर्थः । एतावता प्रतियो गिसत्त्वरूपकारणाभावप्रयोज्योपलब्ध्यभावोऽभावप्रत्यक्षे कारणं, न तु इतरकारण- विरहप्रयोज्योपलब्ध्यभाव इति सूचितम् । अत एवान्धकारे उपलम्भाभावसत्त्वे- sपि न घटाभावप्रत्यक्ष मित्याहुः । नन्वभावप्रमायामिन्द्रियस्य करणत्वमनुपलब्धेः सहकारित्वं च त्वया कल्पनीयम् । तदपेक्षयानुपलब्धेरेव करणत्वकल्पनं वरम् इत्या- शङ्कयाभावाधिकरणभूतल प्रत्यक्षे इन्द्रियस्यावश्यमपेक्षणीयतया कुप्तेनैवेन्द्रियकरणत्वे- नाभावप्रत्यक्षोत्पत्ती अनुपलब्धेर्विजातीय प्रमितिकरणत्व कल्पनमयुक्तमित्याह-अ- धिकरणेति । ननु विशेषणविशेष्यभावाख्योऽतिरिक्त सम्बन्धः कल्पनीयस्त्वयेत्यत आह । विशेषणविशेष्यभाव इति । अत्रेदं बोध्यम् - प्रत्यक्षं द्विविधम् — लौकि

रा. प्रत्यक्ष कारणत्वस्य आवश्यकत्वे तस्या एवाभावप्रत्यक्षे कारणत्वमस्तु प्रत्यक्षस्य तत्कारणत्वे किमित्यत आह । अधिकरणेति । अधिकरणं विना अभावग्रहानुल- श्या तत्र कुप्तकारणेन्द्रियेणैवाभावप्रहोपपत्तौ प्रमित्यन्तरकल्पनायाः तत्र कारणान्तर- कल्पनायायान्याय्यत्वादिति भावः । ननु इन्द्रियस्याभावग्रहे न कारणत्वसम्भवः, कृप्तसभिकर्षाणामभावात् । विशेषणतारूपसन्निकर्ष कल्पने च पदार्थान्तरकल्पनाप्रयुक्त- गतिगौरवमित्यत आह- विशेषणविशेष्यभाव इति । विशेषणत्वं विशेष्यत्वं

।

नृ. केवलघटादेः व्याप्यत्वासम्भवाच । तेनाभावप्रत्यक्षात्पूर्वं कदाचित्तर्कविरहेऽपि न क्षतिः । प्रतियोगिसत्वविरोधीति । प्रतियोगिप्रतियोगि कानुपलब्धीत्यर्थः । निरुक्तव्यापक- ताश्रयोपलम्भस्य विशेष्यता सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वरूप योग्यताविशिष्टाभावस- हकृतेन्द्रियेणैवेति समुदितप्रन्थार्थः । अभावज्ञानोत्पत्ताविति । घटाभावादिनिष्ठ- लौकिकविषयताशालिप्रत्यक्षोपपत्तिसम्भव इत्यर्थः । अनुपलब्धेरिति । निरुक्तयों- ग्यताविशिष्टाभावरूपानुपलब्धेरित्यर्थः । प्रमाणान्तरत्वासम्भवादिति । प्रमिति- करणत्व स्वीकारादित्यर्थः । नतु विनिगमकाभावादिन्द्रिय सहकृत निरुक्तानुपलब्धेरेव प्रमितिकरणत्वमास्तामित्याशङ्कां विनिगमकप्रदर्शनेन परिहरति । अधिकरणशा- नार्थमिति । भूतलादिप्रमितिकरणत्वेनोभय मतसिद्धेन्द्रियस्यैवेत्यर्थः । करणत्वो- पपत्ताविति । घटाभावादिविषयप्रमिति करणत्व सम्भव इत्यर्थः । अनुपलब्धेरिति । योग्यानुपलब्धेरित्यर्थः । करणत्वस्येति । घटास्यन्ताभावस्येति । प्रमिति- करणस्येत्यर्थः । अयुक्तत्वाश्वेति । अप्रामाणिकत्वाचेत्यर्थः । नन्वभावाधिकरण-ने

[[૩૪૬]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

षणविशेष्यस्व रूपमेव, नातिरिक्तः सम्बन्धः । प्रत्यक्षज्ञानमुपसंहरस्तस्य करणमाह । एवमिति । असाधारणकारणत्वादिन्द्रियं प्रत्यक्षज्ञानकरण-

नी. कमलौकिकं चेति । लौकिकत्वं च विषयिताविशेषः । लौकिके षोढा सन्निकर्षः कार- णम् । अलौकिके तु सामान्यलक्षणा, ज्ञानलक्षणा, योगजधर्मश्चेति त्रिविधा प्रत्या- सत्तिः । तत्र सामान्यलक्षणा धूमत्वादिरूपा तज्ज्ञानरूपा वा । सामान्यं जातिः तज्ज्ञानं वा लक्षणं स्वरूपं विषयो वा यस्या इति व्युत्पत्तेः । सा चाश्रयाणां निखिल- धूमादीनामलौकिकप्रत्यक्षे उपयुज्यते । अतीतानागतधूमादिषु चक्षुः संयोगादेरभावात्, इन्द्रियाणामसन्निकृष्टानां प्रत्यक्षजनकत्वात् । ज्ञानलक्षणातु सुरभिचन्दनमिति, चाक्षुषो- पनीतभाने सौरभेण चक्षुषो योग्यसन्निकर्षाभावात् । एवं योगिनां देशकालथि-

रा. च कुप्तविशेषणविशेष्य स्वरूपमेव । नातः तदाधारकल्पनाप्रयुक्त गौरवमिति भावः । असाधारणकारणत्वं व्यापारवत्त्वे सति असाधारणकारणत्वम्। चक्षुस्संयोगादावति- व्याप्तिवारणाय व्यापारवत्त्वनिवेशः । आत्ममनस्संयोगद्वारा कारणीभूतात्मादौ अति- व्याप्तिवारणाय असाधारणेति । असाधारणत्वं च प्रकृते अनुभवत्वन्यूनवृत्तिधर्मा- विच्छिन्न कार्यतानिरूपित कारणताशालित्वम् । तेन संस्कारद्वारा स्मृतिजनके अनुभवे नातिव्याप्तिरिति ध्येयम् । वस्तुतस्तु असाधारणकारणत्वादित्यस्य प्रमितिविभाजको- पाधिपर्याप्तावच्छेदकताककार्यतानिरूपितकारणताशालित्वम् । तेन संस्कारद्वारा स्मृतिजनके अनुभवेऽपि नातिव्याप्तिरित्यनुसन्धेयम् । अथवा असाधारणकारण- त्वादित्यस्य प्रमितिविभाजकोपाधिपर्याप्तावच्छेदकता ककार्यतानिरूपित कारणतावत्त्वा- दित्यर्थः । चक्षुस्संयोगादिजन्यतावच्छेदकतापर्याप्तिस्तु न प्रत्यक्षत्वादौ । तस्य न्यून- न. सम्बन्धतया विशेषणतास्वीकारे अतिरिक्तपदार्थकल्पनागौरवात् एतन्मते परमवाश- ज्योदित इत्याशङ्कां सप्तपदार्थान्तर्भावप्रतिपादनेन परिहरति । विशेषणविशेष्य- भावेति । विशेषणतात्वसन्निकर्ष इत्यर्थः । विशेषणविशेष्यस्वरूप एवेति । अभावस्वरूप एव अधिकरणस्वरूप एवेत्यर्थः । एवकारार्थं विवृणोति । नातिरिक्त इति । विशेषणताख्यसन्निकर्षः नाभावाधिकरणाभ्यामतिरिक्तपदार्थं इत्यर्थः । प्रत्यक्ष- - ज्ञानमुपसंहरति । मूले एवं सन्निकर्षजन्यमिति । निरुक्तसन्निकर्षषदकान्य- तमतर्कजन्यज्ञानजन्यमित्यर्थः । करणस्वरूपं दर्शयति । तत्करणमिन्द्रियमिति । निरुक्तलक्षणलक्षित प्रत्यक्षप्रमाकरणमिन्द्रियमेवेत्यर्थः । प्रत्यक्षप्रमाणमुपसंहरति । तस्मादिति । इन्द्रियस्य प्रत्यक्षप्रमाणत्वादित्यर्थः । इन्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाणमिति सिद्धमिति । इन्द्रियमेव प्रत्यक्षप्रमाणमिति ज्ञेयमित्यर्थः । तत्करणमिन्द्रियमित्यस्य प्रतीक्रमध्यत्वादिह तु संवलितमर्थमाह । दीपिकास असाधारणकारणत्वादिति

[[1]]

।नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

मित्यर्थः । प्रत्यक्षप्रमाणमुपसंहरति । तस्मादिति ॥

इति प्रत्यक्षपरिच्छेदः समाप्तः ॥

[[२४७]]

नी. प्रकृष्टपदार्थप्रत्यक्षे योगजधर्मः प्रत्यासत्तिः इति सङ्क्षेपः ॥

इति तर्कसङ्ग्रहदीपिकाप्रकाशे भगवदर्पिते प्रत्यक्षपरिच्छदः समाप्तः ॥

रा. तावृत्तित्वात् । अतस्तत्रातिव्याप्तिः । प्रत्यक्षत्वानुमितित्वाद्यवच्छिन्नं प्रति इन्द्रियत्व-

व्याप्तिज्ञानत्वादिनैव करणत्वात् तेषामेव कारणत्वमिति परमार्थः ॥

इति रामस्कृतायां दीपिकाव्याख्यायां प्रत्यक्षपरिच्छेद निरूपणम् ॥

नृ. प्रमिति निरूपितव्यापारसम्बन्धावच्छिन्नकारणतावत्त्वादित्यर्थः । इदं च हेतुप्रदर्शनं ।

प्रत्यक्षज्ञानकरणमित्यर्थ इति तत्करणमिति मूलस्यार्थ इत्यर्थः ॥

इति दीपिकाप्रकाशे प्रत्यक्षपरिच्छेदस्समाप्तः ॥अनुमानपरिच्छेदः ॥

अनुमानं लक्षयति - अनुमितिकरणमिति ॥ अनुमितिं लक्षयति परामर्शेति ॥ ननु संशयोत्तरप्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिः स्थाणुपुरुषसंशयानन्तरं पुरु-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

अनुमानं लक्षयतीति ॥ प्रत्यक्षोपजीवकत्वसङ्गत्यानुमानं निरूपयतीत्यर्थः । परामशैतीति ॥ तथा च प्रत्यक्षप्रमित्यपेक्षयाऽनुमितेविलक्षणप्रमात्वात् अनुमानस्य प्रमाणान्तरत्वं सिध्यतीति भावः । विपरीतज्ञानोत्तरप्रत्यक्षं प्रति विशेषदर्शनस्य हेतुत्व- मङ्गीकुर्वतां मतमवलम्ब्य शङ्कते - नन्विति ॥ स्थाणुपुरुषसंशयेति ॥ इदं विरुद्ध- रामरुद्रीयम्.

परामर्शेति ॥ व्याप्यपक्षोभयवैशिष्ट्या वगाहि ज्ञानं परामर्शः । तज्जन्यज्ञानमनु- मितिरित्यर्थः । यद्यपि व्याप्तेः साध्यहेतुभेदन भिन्नतया एकसाध्यहेतुघटितव्याप्तिज्ञान- जन्यत्वस्य अन्यसाध्यान्यलिङ्गकानुमित्यादिरूपकार्येऽसत्त्वादव्याप्तिः । तथापि तादृश- परामर्शजन्यज्ञानवृत्त्यनुभवत्वन्यूनवृत्तिजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् न दोषः । संशयेति ॥

नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

प्रत्यक्षनिरूपणानन्तरं अनुमाननिरूपणे सङ्गतिप्रदर्शनायाह - व्याख्यातं प्रत्य- क्षमिति ॥ तथा च प्रतिबन्धकीभूतशिष्या जिज्ञासा निवृत्ताववश्य वक्तव्यत्वरूपाव सरस- प्रत्यानुमाननिरूपणमिति भावः । अनुमानं लक्षयति- मूले अनुमितिकरण- मिति । अनुमितिनिष्ठकार्यतानिरूपितव्यापारसम्बन्धावच्छिन्न कारणत्वं अनुमानलक्षण- मित्यर्थः । लक्ष्यतावच्छेदकं च अनुमानपदवाच्यत्वम् । प्रसङ्गात् अनुमितिलक्षणमाह- परामर्शजन्यमिति ॥ परामर्शजन्यत्वे सति ज्ञानत्वमनुमितिलक्षणमित्यर्थः । प्रत्यक्षादावतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । परामर्शध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणाय विशेष्य- भागः । यद्यपि परामर्श प्रत्यक्षमपि विषयविधयां परामर्शजन्यं, तथापि परामर्श निरूपित- समवायसम्बन्धावच्छिन्नजन्यत्वस्य तदर्थतया परामर्शजन्यप्रत्यक्षनिष्ठजन्यताया विषयता- सम्बन्धावच्छिनत्वेन समवायसम्बन्धावच्छिनत्वाभावात् नातिव्याप्तिः । न चैवं सति परा- मर्शध्वंसस्य समवायसम्बन्धावच्छिन्नजन्यत्वविरहेणैवानतिप्रसङ्गात् ज्ञानत्वरूपविशेष्य दलं व्यर्थमिति वाच्यमिष्टापत्तेः । कार्यताविशेषलाभायैव ज्ञानपदम् । नच तथापि वहिव्याध्य धूनंवत्पर्वतवानयं देश इति विशिष्टवैशिष्टयावगाहिबुद्धी अतिव्याप्तिः, निरुक्तजन्यतायाः सत्त्वादिति वाच्यम् । निरुक्तकार्यतावच्छेदकतया सिद्धानुमितित्वजातिमत्त्वस्यैव लक्षण-

[[32]]

[[1२५०]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

पत्वव्याप्यकरादिमानयम् इति परामर्श सति पुरुष एव इति प्रत्यक्षजननात् । न च तत्रानुमितिरेवेति वाच्यम् । पुरुषं साक्षात्करोमि इत्यनुव्यवसायविरो-

-

नीलकण्ठप्रकाशिका

भावद्वयकोटिक संशयाङ्गीकारेण । परे तु — स्थाणुपुरुषेति ॥ स्थाणुत्वतदभावपुरुषत्वतद- भावकोटिकेत्यर्थ इत्याहुः । पुरुष एवेति निर्णयसूचनाय । तत्र संशयोत्तरप्रत्यक्षस्थले । अनुव्यवसायविरोधादिति ॥ इदमुपलक्षणम् । ‘पुरुषमनुमिनोमि’ इत्यनुव्यवसाया- भावेन प्रमाणाभावादित्यपि द्रष्टव्यम् । संशयोत्तरप्रत्यक्षे जननीये पक्षतायाः परामर्शसह रामहद्रीयम्.

अयं स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशयानन्तरं अयं न पुरुष इति विपरीतनिश्चयानन्तरं च सत्य. पि सन्निकर्षादौ व्याप्यदर्शनं विना अयं पुरुष इति प्रात्यक्षिकनिश्चयानुत्पत्त्या भ्रमसंशयो- तरप्रत्यक्षं प्रति व्याप्यदर्शनस्य हेतुत्वेन प्रत्यक्षस्यापि तत्र परामर्शजन्यत्वादतिव्याप्ति- रिति भावः । न च वह्निव्याप्यधूमवत्पर्वतवान देश इति विशिष्टवैशिष्टयावगाहिप्रत्यक्षं प्रति विशेषणतावच्छेदकप्रकारकनिर्णयविधया परामशीनुव्यवसायं प्रतिविषयविधया परा- मर्शस्य हेतुत्वेन तामादायातिव्याप्तिदर्शनेन न्यूनतेति वाच्यम् । व्याप्यपक्षोभय वैशिष्टघाव- माहिज्ञानत्वावच्छिन्नजनकतानिरूपितजन्यताया एव विवक्षणीयतया प्रत्यनुव्यवसाये विष- यत्वेनैव विशिष्टवैशिष्टयावगाहिबुद्धी विशेषणतावच्छेदकप्रकारकनिर्णयत्वेनैव परामर्शस्य हेतुतया तमादायातिव्याप्तिरयोगात् । भ्रमसंशयोत्तरप्रत्यक्षस्य व व्यासप्रकारकात् व्या प्यविशेष्यकाच्च ज्ञानादुत्पत्त्या तत्रैव व्याप्यपक्षोभयवैशिष्टयावगाहिज्ञानत्वेन परामर्शस्य हेतुत्वात् तामादायैवातिव्याप्तिरिति भावः । न च तत्रेति ॥ संशयीत्तर प्रत्यक्षस्थले अनु- नृसिंहप्रकाशिका.

त्वस्वीकारेण उक्तदोषाभावात्, अनुमितित्वजातिसिद्धयर्थमेव परामर्शजन्यं ज्ञानं इत्यु- कम् । प्राश्वस्तु - व्याप्तिज्ञानकरणकत्वमनुमिति लक्षणम्, न च व्याप्तिज्ञाननिष्ठानुगवत्वा- वच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यत्वस्य स्मृतौ सत्त्वादतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । व्याप्तिज्ञानत्वा- वच्छिन्नकारणतायाः लक्षण घटकत्वात्, स्मृतिनिरूपितकारणतायाः अनुभवत्वावच्छिन्न- नोक्तदोषाभावादित्याहुः । नव्यास्तु अनुमिनोसीत्यनुव्यवसाय सिद्धा अनुमितिपदशक्य- तावच्छेदकतया वा सिद्धानुमितित्वजातिरेव लक्षणमिति प्राहुः । परामर्शजन्यं ज्ञानमिति यथाश्रुतमूलार्थमादाय आक्षिपति-दीपिकायां नन्वित्यादिना ॥ संशयोत्तर- प्रत्यक्ष इति ॥ अयं स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशयोत्तरकालीनैककोटिमात्र प्रकारक- प्रत्यक्ष इत्यर्थः । अतिव्याप्तिरिति ॥ निरुक्तानुमितिलक्षणसत्त्वादित्याशयः । लक्षण- सत्त्वमुपपादयति- स्थाणुपुरुषेति ॥ स्थाणुत्वस्थाणुत्वाभाव पुरुषत्वपुरुपत्वाभावरूपवतु- ष्कोटिक संशयोत्तरमित्यर्थः । एतस्य प्रत्यक्षजननादिति अभिमेणान्वयः । इति परामर्शे सतीति ॥ इत्याकारकप्रत्यक्षे सतीत्यर्थः । पुरुष एवेति प्रत्यक्षजननादिति ॥ अत्र-

AL

Mनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

२५१.

धादिति चेन्न, पक्षतासहकृतपरामर्शजन्यत्वस्य विवक्षितत्वात् । सिषाधयि-

[[1]]

भ

pr

M

A h

hom

नीलकण्ठप्रकाशिका.

कारित्वे प्रयोजनाभावेन पक्षतासहकृतपरामर्शजन्यत्वविवक्षणान्नातिव्याप्तिरित्याह- पक्ष तेति ॥ एतेन ’ वह्निव्याप्यधूमवत्पर्वतवानयं देशः’ इति विशिष्टवैशिष्टयावगाहिबुद्धिं प्रति विशेषणतावच्छेदकप्रकारकनिर्णयविधया ‘वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः’ इति परामर्शस्य कार- णत्वेऽपि न तत्रातिव्याप्तिः । पक्षतासहकृतपरामर्शजन्यत्वस्यासत्वे नातिव्याप्तेरभावादिति सङ्क्षेपः । यद्यपि साध्यसंशयस्य पक्षतात्वेऽपि साध्यनिश्चयकाले अनुमितिवारणं सम्भवति, तथापि घनगर्जितेन मेघानुभितौ व्यभिचारः । अतोऽन्यादृशी पक्षतामाह– सिषाध

रामरुद्रीयम् •

मितिसामध्या अपि सत्त्वेन अनुमितिदेवेति लक्ष्यत्वात् नातिव्याप्तिरिति भावः । यद्य पि भ्रमोत्तर प्रत्यक्षस्थले भावाभावघटितानुमितिसामग्रयभावात् नानुमितिसम्भव इति तत्रातिव्याप्तिर्दुर्वारैव । न च बाधवुद्धिसत्त्वेन भ्रमोत्तरं प्रत्यक्षमपि नोत्पद्यत इति वाच्यम् । लौकिकसन्निकर्षाजन्यत्वविशिष्टबुद्धिं प्रत्येव बाधबुद्धेः प्रतिबन्धकतया प्रत्यक्षस्य तत्र लौकि- कसन्निकर्षजन्यत्वेन तदप्रतिबध्यत्वात् । तथापि ग्रन्थकृता संशयोत्तरप्रत्यक्ष एव अशो कवनिकान्यायेन पूर्वमतिव्याप्तेराशङ्किततया न विरोध इति मन्तव्यम् । अनुव्यवसा- येति ॥ संशयोत्तरप्रत्यक्षस्यानुमितित्वोपगमे तदुत्तरं साक्षात्करोमीति प्रतीतिर्न स्यात् ; किन्तु अनुमिनोमीति स्यादिति भावः । पक्षतेति ॥ पक्षताजन्यत्वे सति परामर्शजन्य त्वं अनुमितेर्लक्षणम् । भ्रम संशयोत्तरप्रत्यक्षे विशेषणदर्शनविषया परामर्शस्य हेतुत्वेऽपि पक्षतायास्तद्धेतुत्वे मानाभावान्नातिव्याप्तिः । सिद्धिसत्त्वेऽपि प्रत्यक्षोत्पत्त्या सिद्धयभाव- रूपपक्षतायाः प्रत्यक्ष हेतुत्वासम्भवान्वेति भावः । साध्यसंशयरूपपक्षता नानुमितिकारणम् । विनापि साध्यसन्देहं घनगर्जितेन मेघानुमानात् नापि सिद्धयभावरूपायाः तस्याः तत्कारण- त्वं असम्भवात् । श्रोतव्यो मन्तव्य इतिश्रुत्या आत्मनिश्चयवतापि अनुमितिबोधनेन व्यभि- चारादित्यत आह– सिवाधयिषेति ॥ एतस्याः अनुमितौ कारणत्वमेवोपपादयति

"

नृसिंहप्रकाशिका.

त्यैवकारः इतिशब्दोत्तरं योज्यः । एवं चायं पुरुष इत्येव प्रत्यक्षजननादित्यर्थः फलितः । तथा च पूर्वोक्तचतुष्कोटिकसंशयोत्तरं पुरुषत्वव्याप्यकरादिप्रकारकपुरोवर्तिविशेष्यकप्रात्यक्षि- कपरामर्शादियं पुरुष इति प्रत्यक्षस्य जायमानत्वेन तत्र निरुक्तलक्षणसत्त्वादतिव्याप्तिरिति भावः । तत्रेति ॥ प्रात्यक्षिक परामर्शोत्तरमित्यर्थः । अनुमितिरेवेति ॥ अनुमिति - रुत्पद्यते न प्रत्यक्षमित्यर्थः । तथा च तत्रानुमितेरेव उत्पत्त्या नातिव्याप्तिरिति भावः। इत्यनुव्यवसायविरोधादिति ॥ इत्याकारकसर्वानुभवसिद्धानुव्यवसायानुत्पत्तिप्रसन्ना- दित्यर्थः । तथा च तादृशानुव्यवसायान्यथानुपपत्त्या प्रत्यक्षस्यैवोत्पत्तिरावश्यकीति भावः । इदमुपलक्षणम् । समानविषये प्रत्यक्षसामय्याः प्राबल्येन पुरुषत्वे चक्षुस्संयुक्तसमवाय- रूपलौकिकसन्निकर्षसत्त्वात् पुरुषत्वस्य प्रत्यक्षमेव जायत इत्यपि बोध्यम् । तासह२५२

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

षाविरहविशिष्टसिद्धयभावः पक्षता । साध्यसिद्धिरनुमितिप्रतिबन्धिका । सिद्धि- सर्वेऽपि अनुमिनुयाम् इतीच्छायामनुमितिदर्शनात् सिषाधयिषोत्तेजिका । ततश्चोत्तेजकाभावविशिष्टमण्यभावस्य दाहकारणत्ववत्सिषाधयिषाविरहवि-

J

नीलकण्ठप्रकाशिका.

यिषेति । सिषाधयिषायाः साध्यानुमितीच्छायाः समवायेन योऽभावः स्वरूपसमवायो- भयघटित सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन तद्विशिष्टायाः सिद्धेः समवायेन अभाव इत्यर्थः । साध्यसिद्धिः पक्षतावच्छेदकविशिष्टे साध्यतावच्छेदकविशिष्टवैशिष्टयावगाहिनिश्व- यः । सिद्धौ सिषाधयिषाविरहवैशिष्टय निवेशनस्य प्रयोजनं दर्शयति - सिद्धिसत्वs- पीति । अत्र सिद्धिश्र ’ पर्वतो वह्निमान् वह्निव्याप्यधूमवांश्च’ इति समूहालम्बनरूपा ।

रामरुद्रीयम्.

साध्यसिद्धिरिति ॥ उत्तेजिकेति ॥ प्रतिबन्धकतावच्छेदकीभूताभावप्रतियोगित्वं उत्तेजकत्वं कारणीभूताभावप्रतियोगित्वं प्रतिबन्धकत्वमिति बोध्यम् । तत्पक्षक नृसिंहप्रकाशिका.

कृत परामर्शजन्यत्वस्येति ॥ पक्षताजन्यत्वपरामर्शजन्यत्वोभयवत्वस्येत्यर्थः । विव. क्षितत्वादिति । परामर्शजन्यं ज्ञानमिति वाक्यतात्पर्यविषयार्थत्वादित्यर्थः । तथा च ताशप्रत्यक्षस्य परामर्शजन्यत्वेऽपि पक्षता अन्यत्वाभावात् न तत्रातिव्याप्तिरिति भावः । पक्षतालक्षणं स्वरूपं चाह - सिसाधयिषाविरहसहकृतेति । एककालावछि देशि - कविशेषणत्वसमवायोभयघटितसामानाधिकरण्यं तेन सम्बन्धेन समवायसम्बन्धावच्छिसि साधयिषानिष्ठप्रतियोगिताकाभावविशिष्टो यस्साध्य प्रकारकपक्षविशेष्यकनिर्णयः तादृशनि- र्णयत्वावच्छिन्न समवाय सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वं पक्षतालक्षणम् । तद्विशिष्टः पक्षतास्वरूपमित्यर्थः । सिद्धौ सिसाधायिषाविरहविशिष्टत्वप्रयोजनमाह– साध्यसिद्धि- रिति ॥ साध्यतावच्छेदक सम्बन्धावच्छि मसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्न प्रकारतानिरूपितपक्ष- तावच्छेदकावच्छिन्नविशेष्यताशालिनिश्चय इत्यर्थः । तेन पर्वते समवायेन द्रव्यत्वादिरूपेण वहेः सिद्धावपि पाषाणमयत्वावच्छिन्ने संयोगेन वह्नित्वेन वह्नेस्सिद्धावपि न पर्वतो वाहिमा - नित्यनुमित्यनुपपत्तिः । सिद्धिसत्त्वेऽपीति ॥ सिद्धिरूपप्रतिबन्धकसत्त्वेऽपीत्यर्थः । अनुमिनुयामितीच्छायामिति ॥ सिसाधयिषासत्त्व इत्यर्थः । अनुमिते दर्शना- दिति ॥ सिद्धिसमानाकारकानुमित्युत्पत्तेरित्यर्थः । उत्तेजकेति ॥ प्रतिबन्धकनिष्ठसामर्थ्य - विघटकेत्यर्थः । ततश्चेति ॥ चोऽवधारणे । तत एवेत्यर्थः । सिसाधयिषाया उत्तेजकरवा- देवेति यावत् । उसेजकाभावेत्यादि ॥ यथा मन्त्रादिरूपोसेजकसमवहितमणेर्दाहा- प्रतिबन्धकतया तादृशो सेजका भाव विशिष्टमणेः प्रतिबन्धकत्वमङ्गीकृत्य तदभावस्य दाह- करणत्वमङ्गीकृतम्, तथा सिसाधयिषाकालीन सिद्धेः अप्रतिबन्धकतया तादृशोलेज कविरह-

ነनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

A

[[૨૧૨]]

अतः परामर्शसम्पत्तिरिति ध्येयम् । ’ व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानम्’ इत्यत्र व्याप्तिविशिष्टे पक्षधर्मता व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मता तज्ज्ञानमिति सप्तमीतत्पुरुषाङ्गीकारे व्यभिचारि लिङ्गकानु- मितौ व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानजन्यत्वाभावेनाव्याप्तिरतो व्याप्तिविशिष्टपदस्य व्याप्ति-

रामरुद्रीयम् .

तत्साध्यकतलिङ्गकानुमितौ सिद्धिसत्वे यादृशेच्छासत्त्वे तन्त्पक्षकतत्साध्य कतलिङ्गकानुमितिः प्रामाणिकी, तत्तदिच्छाभावकूट विशिष्टसिद्ध्यभावत्वेन कारणत्वं अनुमितिगोचरे च्छात्वेनो- तेजकत्वे सिद्धिसत्त्वे यत्किचिद्गोचरं ज्ञानं जायतामिति इच्छायामपि अनुमित्यापत्तिः । यादृशेच्छायाः अनुमितिं विना न विषयसिद्धिः तादृशेच्छाया एवोत्तेजकत्वस्यानुभवसिद्ध- तया इष्टापत्त्ययोगात् । अनुमितित्वप्रकार केच्छात्वेन उत्तेजकत्वे प्रात्यक्षिक सिद्धयनन्तरं प्रत्यक्षान्यज्ञानं जायतामितीच्छाबलात् अनुमित्यनुपपत्तेश्च । घटानुमितिसामग्रीसत्त्वे बहि- सिद्धिसत्त्वे अनुमितिर्जायतामितीच्छाबलात् वह्नयनुमित्यापत्तेश्च । तत्पक्षकत्वतत्साध्यकत्व- प्रकारकेच्छात्वेनोत्तेजकत्वे धूमपरामर्शसत्त्वे आलोकेन वह्नयनुमितिर्जायतामिति इच्छाबलात् आलोकपरामर्श विनापि वह्नयनुमित्यापत्तेः तङ्गिकत्वप्रकारकत्वमपि निवेश्य तल्लिङ्गकानु- मितौ उत्तेजकत्वोपगमे तासामनुमितिर्जायतामित्यादच्छानां असङ्ग्रहापत्तेरिति ध्येयम् । अत्र च अनुमितिर्जायतामित्यादीच्छा व्यक्तीनां सर्वासामु तेजकत्वेन तासामगत्या तत्तदिच्छा- त्वेनोत्तेजकत्वम् । तलिङ्गकानुमितौ तदन्यलिङ्गकत्वाप्रकारकतत्साध्यकत्वतत्पक्षकत्वत लिङ्गक- त्यप्रकारकानुमितिविषयकेच्छात्वेन अनुगतरूपेणैवैतादृशेच्छानामुत्तेजकत्वमुचितम् । एतासां तत्तद्वयक्तित्वेनोत्तजकत्वे अनन्ताभावनिवेशाधिक्येन गौरवादिति दीधितिकृदनुयायिनः । नृसिंहप्रकाशिका.

विशिष्टसिद्धेः प्रतिबन्धकत्वमङ्गीकृत्य तदभावस्य अनुमितिहेतुत्वमवश्यमङ्गीकार्य मित्यर्थः । अत्र सिसाधयिषाकालेsपि संयोगादिव्यधिकरणसम्बन्धावच्छिन्न सिसाधयित्रानिष्टप्रतियोगि- ताकाभावाविशिष्टसिद्धिसत्त्वात् पक्षतानुपपत्तिः । अतस्समवायसम्बन्धावच्छिन्नसिसाधयिषा- निष्ठप्रतियोगिताकाभावनिवेशः । सिसाधयिषासत्त्वेऽपि समवायेन सिसाधयिषाभावस्य अभा- ‘वीय दैशिक विशेषणता सम्बन्धेन सिद्धौ सत्त्वात्पक्षतानुपपत्तिः । अतः निरुक्तसामानाधिकर- ण्यस्य सिद्धौ सिसाधयिषाविरहसम्बन्धत्वमङ्गीकृतम् । सिसाधयिषाकालेऽपि सिद्धौ काला- न्तरणसिसाधयिषाविरहसामानाधिकरण्यसत्त्वात् तेन सम्बन्धेन सिद्धेः सिसाधयिषाविरह- विशिष्टत्वाच पक्षतानुपपत्तिः । अतस्सामानाधिकरण्ये एककालावच्छिन्नत्वनिवेशः । सिसा- धयिषा च तत्साध्यविशिष्टतत्पक्षविषयकत्वप्रकारकानुमितिगोचरत्वेन सिद्धौ सत्यां यत्किं विगोचरं ज्ञानं जायतामिर्तीच्छायामपि नानुमितिः । अनयैव दिशा सामानाधिकरण्यसम्बन्ध- घटकसम्बन्धविशेषणप्रयोजनमप्यूह्यम् । समवायेन सिद्धिसत्त्वेऽपि सम्बन्धान्तरावच्छिन्नप्रतियो गिताकाभावसत्त्वात् पक्षतापत्तिवारणाय सिद्धिनिष्ठप्रतियोगितायां समवाय सम्बन्धावच्छिनतर्कसङ्ग्रहदीपिका

शिष्टसिद्धयभावस्याप्यनुमितिकारणत्वम् । परामर्श लक्षयति व्याप्तीति ॥

व्याप्तिविषयकं यत्पक्षधर्मताज्ञानं स परामर्श इत्यर्थः । परामर्शमभिनीय दर्श-

-–

Mili

--

-

1 I DE MISS MADE BRUŠNA SAİta Man w

WWW

नीलकण्ठप्रकाशिका.

ash

..

4 1

विषय केत्यर्थमवलम्ब्य ज्ञानान्तपदेन कर्मधारयमङ्गीकरोति - व्याप्तिविषयकमिति ॥

रामरूद्रीयम्.

व्याप्तिविशिष्टस्येति ॥ षष्ठयर्थो विषयकत्वं, पक्षधर्मत्वं पक्षसम्बन्धः । तथा च व्याप्ति- विशिष्टविषयकं पक्षसम्बन्धावगाहि ज्ञानं परामर्श इति फलितम् । यद्यप्येवं सति वह्नि - व्याप्यो धूमः धूमवान् पर्वत इति समूहालम्बनादनुमित्यापत्तिः, तस्यापि व्याप्तिविशिष्ट - विषयकत्वात् पक्षसम्बन्धावगाहित्वाच्च । तथाप्युद्देश्यतावच्छेदकविधेयभावमहित्रा तयो- रवच्छेद्यावच्छेदकभावभानात् संसर्गतया पक्षसम्बन्धविषयतानिरूपितव्याप्तिविशिष्टविषयता- शालित्वलाभेन समूहालम्बने च व्याप्त्यवच्छिन्नविषयकत्व पक्षबन्धविषयतयोः निरूप्य निरूपकभावविरहेण नातोऽनुमित्यापत्तिरिति भावः । ज्ञानपदं च निश्वयार्थकं तेन पर्वतो वह्निव्याप्यधूमवान् न वेति संशयान्नानुमित्यापत्तिः । हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिशव्या- प्त्यवच्छिन्न प्रकारतानिरूपित पक्षतावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यताशालिनिश्चयस्यैव परामर्शत्वे वह्निव्याप्यो धूमः पर्वते इति ज्ञानादनुमित्यनुपपत्तिः इति न तथोक्तम् । इदं पुनरिहाव-

नृसिंहप्रकाशिका.

त्वनिवेशः । अधिकं तु अस्मत्कृतमुक्तावलीप्रभायां अनुसन्धेयम् । व्याप्तिविशिष्टप- क्षधर्मताज्ञानं परामर्श इति ॥ मणिकारोक्तपरामर्शलक्षणमाह– मूळे व्याप्तिविशिष्ट इति ॥ अत्र व्याप्तिविशिष्टवासी पक्षधर्मवेत्युपाध्यायाभिमतकर्मधारयपक्षाश्रयणे व्याप्ति विशित्वसमानाधिकरणपक्षधर्मताविषयक निश्चयत्वं लक्षणमिति लभ्यते । तच वहिव्या प्यधूमवान् हृदः वह्निव्याप्यहृदत्ववान हृद इति भ्रमात्मकपरामर्श च अव्याप्तम् । व्याप्तिविशिष्टश्च पक्षधर्मश्च तयोर्भाव इति मिश्राभिमतद्वन्द्वपक्षाश्रयणे उत्काव्याप्तिवारणे- ऽपि वह्निव्याप्यो धूमः द्रव्यत्ववान् पर्वत इति ज्ञानेऽतिव्याप्तिरित्याद्याच हृदि निधाय दीधितिकाराभिमतज्ञानान्तकर्मधारयमाह -दीपिकायां व्याप्तिविषयक- मिति ॥ व्याप्तिप्रकारकमित्यर्थः । व्याप्तिविशिष्टेत्यस्य प्रकारतासम्बन्धेन व्याप्तिविशिष्टा - र्थकत्वात् । यत्पक्षधर्मताज्ञानमिति ॥ हेतोः यः पक्षसम्बन्धावगाहिनिश्चय इत्यर्थः । व्याप्तिप्रकारता निरूपितहेतुतावच्छेदकावच्छिन्न प्रकारता निरूपितपक्षतावच्छेदकावच्छिन्नवि- शेष्यताशालिनिश्चयत्वं परामशलक्षणमिति समुदितग्रन्थतात्पर्यार्थः । तेन वहिव्याप्यधूमः पर्वतवान् इति ज्ञाने मणिकारमते वह्निव्याप्यधूमः पर्वत इति ज्ञाने व नाति- व्याप्तिः । अन्ये तु परामर्शत्वं परामर्शपदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धो मानसत्व- व्याप्यो जातिविशेषः । सर्वत्र मानस रामशीदेवानुमिति स्वीकारात् क्षणविलम्बस्य शपथ- विर्णयत्वात् । अतस्तदेव लक्षणमित्याहुः । परामर्शमभिनीय दर्शयतीति ॥ पराम-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३५५]]

यति - यथेति ॥ अनुमितिमभिनीय दर्शयति— तज्जन्यमिति ॥ परा- मर्शजन्यमित्यर्थः । व्याप्तिलक्षणमाह-यत्रेति ॥ यत्र धूमस्तत्राग्मिः इति व्याप्तेरभिनयः । साहचर्यनियमः इति लक्षणम् । साहचर्यं सामानाधिकरण्यं,

नीलकण्ठप्रकाशिका.

व्याप्त्यवच्छिन्न प्रकारतानिरूपितपक्षतावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यताशालिनिश्चयः परामर्श इति तु निर्गलितार्थः । अभिनीय अभिलापकशब्दमुच्चार्य । नियतसामानाधिकरण्यं सा-

रामरुद्रीयम् .

धेयम् - व्याप्यप्रकारकपक्षप्रकारकज्ञानसाधारणम्

निश्चयत्वमेकं दुर्वचं, . निश्चय- त्वस्य तदभावाप्रकारकत्वे सति तत्प्रकारकत्वेन व्याप्यप्रकार कनिश्चयत्वपक्षप्रकारक- निश्चयत्वयोः भेदात् व्याप्यप्रकारतायां हेतुतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य पक्ष- प्रकारतायां हेतुतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नाधेयत्व सम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य निवेशनीयतया

हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाधेयत्व प्रकारसम्बन्धभेदाच । किञ्चाहार्याप्रामाण्यज्ञानास्कन्दितपरामर्श दनुमित्यनुत्पत्त्या अना- हार्यत्वं अप्रमाण्यज्ञानानास्कन्दितत्वं च कारणतावच्छेदककोटौ निवेशनीयम् । तथा च व्याप्यप्रकारकपरामर्शे व्याप्याभाववति व्याप्यप्रकारकत्वरूपाप्रामाण्यज्ञानाभावो निवेशनीयः पक्षप्रकारक परामर्श पक्षाभाववति पक्षप्रकारकत्वरूपाप्रामाण्यज्ञानाभावो निवेशनीय इत्यतोऽपि पृथगेव तयोर्हेतुत्वमुपगन्तव्यम् । परस्परजन्यानुमितौ व्यभिचारचं कार्यतावच्छेदककोटौ तत्तत्परामर्शीव्यवहितोत्तरत्वं निवेश्यैव वारणीयः । पक्षविशेष्यकपरामर्शस्यैवानुमितिहेतु- त्वम् । अनुमितेः पक्षविशेष्यकत्वस्यैव तत्र विनिगमकत्वादिति वदन्ति । अभिनीयेति ॥ आकारं प्रदश्येत्यर्थः । व्याप्तेरभिनय इति ॥ यत्र धूमस्तत्राग्निरिति व्याप्तिज्ञानाकार इत्यर्थः । लक्षणमिति ॥ स्वरूपमित्यर्थः । सहचारः सामानाधिकरण्यं, तस्य हेतौ नृसिंहप्रकाशिका.

लक्षणमुक्त्वा स्वरूपं दर्शयतीत्यर्थः । मूले वह्निव्याप्यधूमवानयमिति ज्ञान- मिति ॥ इत्यादिनिश्चय एवेत्यर्थः । एवकारेण वह्निव्याप्यधूमः पर्वत इत्यादिनिश्चयव्यव च्छेदः । परामर्श इति ॥ परामर्शस्वरूपमित्यर्थः । अनुमितिस्वरूपमाह - तज्जन्य- मिति ॥ परामर्शजन्यज्ञानत्वरूपलक्षणलक्षितानुमितिः पर्वतो वह्निमानित्याद्याकार केत्यर्थः । व्याप्तिस्वरूपं व्याप्त्यभिलापकं वा आह-यत्र धूमः तत्र अग्निरिति ॥ इत्याकारक- शब्दाभिलाप्यो वेत्यर्थः । साहचर्यनियम इति ॥ ऋदभिहितन्यायात् नियतं साहचर्य - मित्यर्थः । नियमत्वघटित सामानाधिकरण्यत्वमिति यावत् । व्याप्तिरिति ॥ व्याप्तेर्लक्षण- मिति व्याभिरेव लक्षणमिति वार्थः । तथा च हेतुसमानाधिकरणान्योन्याभावप्रतियोगितान- वच्छेदकसाध्य सामानाधिकरण्यत्वं व्याप्तेर्लक्षणम् । तादृशलक्षणलक्षितव्याप्तिः सद्धेतोर्लक्षणमि- ति भावः । व्याप्तिस्वरूपसद्धेतुलक्षणस्य यथाश्रुतस्य लक्षणसमन्वय प्रकार : अतिव्याप्तिवारण-

।२५६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

Jhyau

ध्याभाववदवृत्तित्वादिरूपं न सम्भवति’ इदं वाच्यं ज्ञेयत्वात्’ इत्यादी अव्याप्तेः । सा-

रामरुद्रीयम्.

नियमः व्याप्तिरित्यर्थः । तत्र तादात्म्येन हेतुः तत्र साध्य सामानाधिकरण्यमिति सद्धेतुत्व- नृसिंहप्रकाशिका.

प्रकारच ऊः । अत्र हेतुसमानाधिकरणत्वं हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन हेतुतावच्छेदकावच्छिन्न- सम्बन्धिनि साध्यवत्ताप्र हविरोधितानियामकंसम्बन्धेन वर्तमानत्वरूपं ग्राह्यम् । तेन वह्नि- मान् धूमादित्यादौ समावायेन धूमाधिकरणे वह्निमदन्योन्यभावसत्त्वेऽपि द्रव्यं विशि- ष्टसत्त्वादित्यादौ सत्ताधिकरणगुणादी द्रव्यभेदसत्त्वेऽपि तादात्म्यसम्बन्धेन सद्धेतोः हेतुताव- च्छेदकसम्बन्धेन हेत्वधिकरणात्रसिद्धावपि वह्निमान् धूमादित्यादौ धूमाधिकरणपर्वतादौ का- लिकसम्बन्धेन वहिमद्भेदसत्त्वेऽपि घटभिन्नं द्रव्यत्वादित्यादौ द्रव्यत्वाधिकरणे घटभित्रभेदस्य घटत्वरूपस्य दैशिकविशेषणता सम्बन्धेनावृत्तित्वेऽपि च नाव्याप्तिरतिव्याप्तिर्वा । अन्योन्याभाव- प्रतियोगितावच्छेदकता साध्यतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्ना ग्राह्या । तेन वह्निमान् धूमादि. त्यादौ त्वधिकरणपर्वतादौ समवायेन वह्निमद्भेदसत्त्वेऽपि नाव्याप्तिः । तादृशप्रतियोगिताव- च्छेदकतावच्छेदकं यत् साध्यतावच्छेदकमिति विवक्षणीयं तेन वह्निमान् धूमादित्यादौ हेत्व- धिकरणपर्वताद तत्तद्वहिमद्भेदसत्त्वेऽपि नाव्याप्तिः । साध्यतावच्छेदकावच्छिन्न सामानाधि करण्यं साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसम्बन्धिन हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन सम्बन्धित्वरूपं प्राह्मम् । तेन तादात्म्येन साध्यतायां हेतुताया नाव्याप्तिः । तादशसामानाधिकरण्यवस्थं स्वसमा- नाधिकरण हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन बोध्यम् । तेन स्वरूपसम्बन्धेन तादृश सामानाधिकरण्यस्य रासभादौ सत्त्वेऽपि नातिव्याप्तिः । यत्र साध्यतावच्छेदकं नाना तत्र साध्यतावच्छेदक- व्यक्त्यनुगतधर्मस्यैव परम्परासम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकत्वं स्वीक्रियते । तेन दण्डिमान् दण्डि संयोगादित्यादौ नाव्याप्तिः । ननु कालो घटवान् कालपरिमाणादित्यादौ अव्या- प्तिः । महाकालस्य कालिकसम्बन्धेन सर्वाधारतया हेतुसमानाधिकरणान्योन्याभावप्रतियोगि तानिरूपितसाध्यतावच्छेदककालिक सम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकता प्रसिद्धेरिति चेत्र । हेतु- समानाधिकरणान्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदकतासामान्ये यत्सम्बन्धावच्छिन्नत्वयद्धर्मा वच्छिन्नत्वोभयाभावः तेन सम्बन्धेन तद्धर्मावच्छिन्न सामानाधिकरण्यस्य विवक्षितत्वात् । उक्तस्थले समवायेन घटवद्भेदादेः हेतुसमानाधिकरणतया तादृशान्योन्याभावप्रति- योगितानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतायां निरुतोभयाभावसत्त्वात् नाव्या- प्यवकाश इति दिक् । दीपिकायां व्याप्तेर्लक्षणमाहेति ॥ व्याप्तिस्वरूपमा हेति व्याप्तेर्व्यावर्तक माहेति व्याप्तिस्वरूपसद्धेतुलक्षणमाहेति वार्थः । यत्र धूमस्तत्रान्निरिति मूलक्ष्य स्वरूपार्थकत्वमाह – इति व्याप्तेरभिनय इति ॥ इत्याकारकव्याप्तिस्वरूपमित्यर्थः । साहचर्य नियम इत्यंशस्य लक्षणपरत्वमाह - इति लक्षणमिति । इत्याकारकवाक्यप्रति-नीलकण्ठीय राम रुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[५७]]

तस्य नियमः । हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्य सामानाधिकरण्यं

N

नीलकण्ठप्रकाशिका.

ध्याभावाप्रसिद्धेरित्यालोच्याह - हेतुसमानाधिकरणेति ॥ ’ वह्निमान्धूमात्’ इत्यादी रामरुद्वीयम्.

नियमात् । सद्धेतुत्वं च व्याप्तिपक्षधर्मताविशिष्टहेतुत्वम् । व्याप्तिलक्षणस्य सद्धेतुमात्रं लक्ष्यं, असद्धेतुरलक्ष्यं न तु वृत्तित्वविशिष्टहेतुत्वं । तेन इदं वह्निमद्गगनादित्यत्र गगनहेत . : साध्याभाववदवृत्तित्वेऽपि न क्षतिः । न वा धूमवान् वह्नेरित्यादिव्यभिचारितौ पक्षधर्मः तासत्त्वेऽपि व्याप्तेरसत्त्वान्नातिव्याप्तिः । तथा च वह्निमान् धूमादित्यत्र धूमरूपसद्धेतौ लक्षणसमन्वयः । धूमसमानाधिकरणघदाभावाप्रतियोगिवहिसामानाधिकरण्यरूपलक्षणस्य धूमे सत्त्वात्, तत्र च धूमरूपसद्धेतोः तादात्म्येन धूमे सत्त्वात् लक्ष्ये लक्षणसमन्वयः । धूमवान् वह्नेरित्यादौ च हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नस्य तप्तायः पिण्डवृत्तिवह्नेः तादात्म्येन वहौ सत्त्वेऽपि तत्र वह्निरूप हेतुसमानाधिकरणधूमाभावाप्रतियोगित्वस्य धूमेऽसत्त्वात्, अप्रतियोगिसाध्य सामानाधिकरण्यस्य लक्षणस्य वह्नावभावान्नातिव्याप्तिः । नन्वेवं द्रव्यं सत्त्वादित्यादौ अतिव्याप्तिः । यत्र तादात्म्येन सत्ता तत्र द्रव्यत्वरूपसाध्याधिकरणे सत्तायां द्रव्यत्वसामानाधिकरण्यमिति व्याप्तेः द्रव्ये वृत्तित्वस्य सत्त्वात् । किञ्च नियमस्य व्याप्ति- रूपत्वेन व्याप्तिलक्षणावान्तरप्रवेशेनानवस्थाप्रसङ्गश्वेत्यत आह-तस्य नियम इति ॥

नृसिंहप्रकाशिका.

पाद्यं व्याप्तेलक्षणं व्याप्तिस्वरूपसद्धेतुलक्षणं चेत्यर्थः । सह चरति गच्छतीति सहचरः तस्य भावस्साहचर्यमिति व्युत्पत्त्या एकजातीय क्रियान्वयित्वरूप साहचर्यलाभेन लक्षणद्वयस्य ता- दृशमूलार्थत्वासम्भवात् तत्संरक्षणाय तत्पदस्य प्रकृतोपयोगिनमर्थमाह - सामानाधि- करण्यमिति ॥ साध्य सामानाधिकरण्यमित्यर्थः । तस्येति ॥ साध्य सामानाधिकरण्य- स्येत्यर्थः । नियम इति ॥ व्याप्यत्वमित्यर्थः । साध्यवद्भेदसामानाधिकरण्याभाववत्त्वमिति यावत् । तथा च साध्यवद्भेदसामानाधिकरण्याभाववत्त्वे सति साध्यसामानाधिकरण्यं व्या- प्तिरिति । अत्र लक्षणसमन्वयः । अतिव्याप्तिवारण्णप्रकारथ स्फुटः । असद्धेतावतिव्याप्तिवार णाय सत्यन्तम् । संयोगेन गगनादिहेतावतिव्याप्तिवारणाय साध्यसामानाधिकरण्येति । यद्यपि तन्त्रातिव्याप्तिवारणाय लाघवात् वृत्तिमत्त्वविशेषणमेव दातुमुचितं, तथापि गगना- रपि महाकाले कालिकविशेषणतया वृत्तिमत्त्वाङ्गीकारे हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन वृत्तिमत्त्वं निवेश्यैव वारणीयतया तलाभायैव साध्य सामानाधिकरण्यमित्युक्तमिति ध्येयम् । यथा- श्रुतमूलप्रतिपाद्यलक्षणस्य केवलान्वयि साध्यकेऽव्याप्तिः । साध्यवदन्यस्य अप्रसिद्धेरित्ययाचं हृदि निधाय हेतौ साध्यवद्भेदसामानाधिकरण्यज्ञाने जाते साध्ये हेतुसमानाधिकरणा- न्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्व हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वयोः लाभु इन हेतौ साध्यवद्भेदसामानाधिकरण्याभावज्ञाने जाते साध्ये हेतुसमानाधिकरणान्योन्याभावप्रति-

·२५८

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

व्याप्तिरित्यर्थः । पक्षधर्मतास्वरूपमाह — व्याप्यस्येति । अनुमानं विभजते-

नीलकण्ठप्रकाशिका-

धूमसमानाधिकरणे योऽत्यन्ताभाव घटात्यन्ताभावः, तदप्रतियोगी वह्निः तत्सामानाधि- करण्यं धूमेऽस्तीति लक्षणसमन्वयः । धूमवान्वहेरित्यादौ तु धूमसामान्याभावस्यापि हेतु- समानाधिकरणतया तत्प्रतियोग्येव धूम इति नातिव्याप्तिः । न च वह्निमान्धूमादित्यादौ तत्तद्वह्यभावस्य चालिनीन्यायेन धूमसमानाधिकरणतया तादृशाभावाप्रतियोगित्वं न कस्यापिं वह्नेरित्यव्याप्तिरिति वाच्यम्, अप्रतियोगिसाध्येत्यस्य प्रतियोगितानवच्छेदकसा- ध्यतावच्छेदकावच्छिन्नेत्यर्थतात्पर्यकतयाऽदोषात् । प्रतियोगितायां साध्यतावच्छेदकसं- बन्धावच्छिन्नत्वं निवेशनीयम् । तेन ‘वह्निमान्धूमत्’ इत्यादौ समवायेन वहित्वावच्छि प्रतियोगिताकाभावस्य धूमसमानाधिकरणत्वेऽपि न क्षतिः । हेतुपदं हेतुतावच्छेदकाव- च्छिन्नपरम् । अतो ‘द्रव्यं विशिष्टसत्त्वात्’ इत्यादी विशिष्टस्य शुद्धानतिरेकितया हेत्वाधि- रामरुद्रीयम्.

व्याप्तिरित्यर्थ इति ॥ अथात्र हेत्वधिकरणे नानाव्यक्तिसाध्य के तत्तद्वयक्त्यभावस्य एकव्यक्तिसाध्यके च विशिष्टाभावो भयाभावस्य च सत्वेन तत्प्रतियोगित्वात् साध्यस्य हेतुसमानाधिकरणाभावाप्रतियोगित्वाप्रसिद्धेः । हेतुसमानाधिकरणयत्किञ्चिदभावाप्रतियो- मित्वविवक्षणे च व्यभिचारिमात्र एवातिव्याप्तिः । तादृशघटाभावाप्रतियोगिसाध्य सामाना- धिकरण्यस्य हेतुमात्रे सत्त्वात् । न च स्वाश्रयप्रतियोगित्वस्वावच्छिन सामानाधिकरण्यो- भयसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकविशिष्टान्यत्वेन हेतुसमानाधिकरणाभावो विशेषणीयः । तल-

नृसिंहप्रकाशिका.

योगितानवच्छेदकत्व हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वयोरपि लाभप्रसङ्गादिति सि द्वान्तलक्षणे मणिकारोक्त प्राथमिक सिद्धान्तलक्षणपर्यवसानमित्याशयेन तलक्षणमेवाह– हेतुसमानाधिकरणेत्यादि ॥ इत्यर्थ इति ॥ साहचर्यनियम इति मूले पर्यवसितार्थ इत्यर्थः । वह्निमान् धूमादित्यादौ हेतुसमानाधिकरणाभावो घटाभावादिरेव तदप्रतियोगि- स्वात् साध्यस्येति लक्षणसमन्वयः । धूमवान् वक्रेरित्यादौ हेतुसमानाधिकरणाभावो धूमाभावतत्प्रतियोगित्वात् साध्यस्येति नातिव्याप्तिः । यथाश्रुतैतलक्षणघटक दलप्रयोजन- मेतल्लक्षणपरिष्कारः । तत्प्रयोजनञ्चास्मत्कृतमुकाबली प्रभायां अनुसन्धेयमिति दिक् । व्या- प्तिविशिष्टपक्षघर्मतेत्यादिपरामर्शलक्षण घटकपक्षधर्मताशब्दार्थ निर्वक्ति-मूले व्याप्य- स्येति ॥ व्यप्यतावच्छेदकावच्छिन्नस्येत्यर्थः । षष्ठयर्थो निष्टत्वं तस्य पक्षधर्मत्वेऽन्वयः । पक्षधर्मतेत्यत्र सप्तमीतत्पुरुषघटकपक्षपदस्य पक्षतावच्छेदकावच्छिन्नार्थकत्थं, सप्तम्यर्थों निरूपितत्वं धर्मतापदस्य हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसम्बन्धित्वार्थकत्वं इत्याशयेनाह पर्वतादिवृत्तित्वमिति ॥ पचतावच्छेदकपर्वतत्वावच्छिन्ननिरूपितहेतुतावच्छेदकसम्बन्धा- मच्छिन्नसम्बन्धित्वमेवेत्यर्थः । पक्षधर्मेति ॥ पक्षधर्मताशब्दार्थ इत्यर्थः । निरुक्तलक्षण-1

[[१६०]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

himpicarpal

नीलकण्ठप्रकाशिका.

यस्मात् इति व्युत्पत्त्या स्वीयसंशयनिवृत्तिप्रयोजनकानुमानमित्यर्थः । पश्यन् इति ॥

रामरुद्रीयम् .

वच्छिन्नपरं, अतो न दोष इति । तन्न चारुतरं, एवमपि कपिसंयोगी एतद्वृक्षत्वात् इत्यादी अव्याप्तिप्रसङ्गादिति वाच्यम् । संयोगी सत्त्वादित्यादी अतिव्याप्तिप्रसङ्गात् । संयो- गाभावस्य निरुक्तोभयसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकविशिष्टतया घटाभावस्यैव लक्षणघटक- त्वात् । न च तत्र गुणासमवेतसामान्याभावमादाय निरुक्तोभयसम्बन्धेन साध्यतावच्छेद- कविशिष्टान्यतया संयोगस्यापि तत्प्रतियोगित्वात् नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । एवमपि प्रमेयवान् वाच्यत्वादित्यादौ निरुक्तोभयसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकविशिष्टान्य हेतुसमाना- धिकरणाभावाप्रसिद्ध्या अव्याप्ते वरित्वात् । हेतुसमानाधिकरणाभावमात्रस्यैव प्रमेयत्वा- श्रयप्रतियोगिकत्वात् प्रमेयत्वावच्छिन्न समानाधिकरणत्वाच्चेति । मैवं । साध्यतावच्छेद- ‘कावच्छिन्न सामानाधिकरण्यं हि साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नाधि- नृसिंहप्रकाशिका.

वह्नितदभावकोटिकसन्देहवान् पुरुष इति यावत् । पर्वते धूमं पश्यनिति ॥ पर्वत - विशेष्यक धूम प्रकारकप्रत्यक्षसमानकाल इत्यर्थः । तादृशप्रत्यक्षाव्यवहितोत्तरक्षण इति यावत् । तेन संस्कारस्य उद्घुद्धत्वमाविष्कृतम् । व्याप्तिं स्मरति यत्र धूमस्तत्राभिरितीति ॥ पूर्वानुभवसमानाकारकधूमव्यापक वह्निसमानाधिकरणेो धूम इत्याकारकव्याप्तिविषयक स्मृति- मान् भवतीत्यर्थः । तदनन्तरमिति ॥ व्याप्तिस्मृतिपधर्मताज्ञानोभयानन्तरमित्यर्थः । एतेन वक्ष्यमाणविशिष्टवैशिष्टयावगाहिपरामर्श कारणसत्वं वक्ष्यमाणव्याप्त्यंशे अलौकिकप्र- त्यक्षजनकोप नायकसत्त्वं चाविष्कृतम् । अयं पर्वत इति ज्ञानमुत्पद्यत इति ॥ अत्र वहि- कोटिकसंशयो यद्विशेष्यकः तद्विशेष्यकमेव तदपि ज्ञानमिति प्रात्यक्षिकमेवेति च स्फुटीकर- गाय हृदन्त्वेन पक्षनिर्देश इति हृदयम् । अयमेवेति ॥ धूमाद्यंशे लौकिक निरुक्क प्रात्यक्षिकनिश्च- योऽपीत्यर्थः । अपिशब्दात् स्मरणात्मकपरामर्शस्यापि सङ्ग्रहः । लिङ्गपरामर्श इत्युच्यत इति ॥ लिङ्गपरामर्शशब्देन तान्त्रिकैर्व्यवहियत इत्यर्थः । तस्मादिति ॥ तस्मादपीत्यर्थः । निरुक्त परामर्शव्यापारकव्याप्तिज्ञानादपीति यावत् । अपिना वक्ष्यमाणपरार्थानुमानसमुचयः ।

। इति ज्ञानमनुमितिरिति ॥ इत्याकारकज्ञानं अनुमितिरित्यर्थः । स्वार्थानुमानं उपसंहरति– तदेतदिति ॥ सहचारज्ञानप्रयोज्यं प्रात्यक्षिकनिरुक्त परामर्शद्वारा यदनुमितिकरणं तदेवे - त्यर्थः । स्वार्थानुमानमिति ॥ स्वार्थानुमानशब्देन व्यवहियत इत्यर्थः । अत्र स्वयं- ‘मेव भूयो दर्शनेनेत्यादि यथाश्रुतमूलात् भूयोदर्शनस्य व्याप्तिग्राहकत्वं लभ्यते तच्चायुक्तम् । भूयो दर्शनशब्दार्थस्य निर्दिष्टस्य निर्वक्तुमशक्यत्वात् भूयस्त्वस्य त्रित्वादिरूपत्वेनाननुगमात् व्यभिचाराञ्चे त्याशयेनाक्षिपति - दीपिकायां नन्वित्यादिना ॥ पार्थिवत्व लोह लेख्य- स्वादाविति ॥ पृथिवीत्वरूप हेतुलो हलेख्यत्वरूप साध्ययोरित्यर्थः । आदिना वलयादिरूप हेतु-

f·

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

. २६१

लेख्यत्वादौ शतशः सहचारदर्शनेऽपि वज्रमणौ व्यभिचारोपलब्धेर्भूयो - दर्शनेन कथं व्याप्तिग्रह इति चेन्न । व्यभिचारज्ञानविरहसह कृतै सह-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

एकसम्बन्धिज्ञानं अपरसम्बन्धिस्मारकं इति रीत्या दर्शनस्य स्मृतिहेतुत्वादित्यर्थः । कथं व्याप्तिग्रह इतीति ॥ व्यभिचारज्ञानदशायां न कश्चिदपि व्याप्तिनिश्चयमभ्युपैतीति भूयो . दर्शनस्य व्याप्तिनिश्चयहेतुत्वं न सम्भवतीति भावः । इदमुपलक्षणम् । भूयोदर्शनमित्यस्य भूय- सां दर्शनानां समाहार इति, भूयसां साध्यहेतूनां दर्शनमिति, भूयस्सु अधिकरणेषु दर्शनमि- ति वार्थः । नाद्यः, एकत्रैव सहचारदर्शनधारया व्याप्तिनिश्चयप्रसङ्गात् । न द्वितीयतृतीयौ, एतद्रूपवान् एतद्रसात्’ इत्यादौ साध्यहेत्वोरधिकरणे च भूयस्त्वाभावेन व्याप्त्यनिश्चय- प्रसङ्गादित्यपि बोध्यम् । मणिकार सिद्धान्तमवलम्ब्याह - व्यभिचारज्ञानविरहति ॥

रामरुद्रीयम्.

करणे साध्यतावच्छेदक सम्बन्धेन स्वप्रतियोगिमत्ताग्रहविरोधितानियामकसम्बन्धेन वाच्यम् । अन्यथा संयोगेन धूमसामान्याभावस्यापि कालिकेन धूमाधिकरणवृत्तितया अतिव्याप्ति- प्रसङ्गात् । तथा चोतस्थले घटत्वाद्यात्मकाभावस्यैव लक्षणघटकत्वमुपपद्यते, साध्यवत्ता- नृसिंहप्रकाशिका.

धूमादिरूपसाध्ययोः परिग्रहः । शतशस्सहचारदर्शनेऽपीति ॥ शतत्वादिरूपभूयस्त्व- विशिष्टसामानाधिकरण्यविषयक प्रत्यक्षात्मककारणसत्त्वेऽपीत्यर्थः । व्याभिचारोपलब्धे- रिति ॥ हीरकायोगोलकाद्यन्तर्भावेन निरुक्तसाध्ये निरुक्तहेतुसमानाधिकरणाभावप्रति- योगित्वरूपव्यभिचारज्ञानोत्पत्तिसम्भवादित्यर्थः । भूयोदर्शनेन कथं व्याप्तिग्रह इति ॥ व्याप्तिप्रत्यक्षं साक्षात् परम्परया वा कथं भूयोदर्शनजन्य मित्यर्थः । तथा च निरुक्तभूयो - दर्शनसत्वेsपि स्वसामग्रीबलात् साध्ये हेत्वव्यापकत्वरूपव्यभिचारज्ञानोत्पत्तिसम्भवेनाव्यभि- चरितसाध्य सामानाधिकरण्यरूप व्याप्तिग्रहानुत्पत्तेः भूयोदर्शनस्य साक्षात् व्यभिचारज्ञान- निवर्तनद्वारा वा न हेतुत्वसम्भव इति भावः । इदमुपलक्षणम् । भूयोदर्शनशब्दार्थः भूयस्सु स्थानेषु साध्यसाधनसहचारदर्शनं, भूयसां साध्यसाधनानां सहचारदर्शनं भूयांसि साध्य- साधनसहचारदर्शनानीति वा । नाथः एतद्वयक्तिवृत्तियावद्गुणवान् एतद्व्यक्तिवृत्तियाव- कर्मवत्त्वात् इत्यादौ व्याप्त्यग्रहप्रसङ्गः । साध्यहेत्वोरनेकाधिकरणाप्रसिद्धया निरुक्तभूयो - दर्शनरूपकारणाभावात् । न द्वितीयः ; द्रव्यम् पृथिवीत्वादित्यादौ व्याप्त्यग्रहप्रसङ्गः साध्य- हेत्वोः भूयस्त्वाभावेन निरुक्तभूयो दर्शनाप्रसिद्धेः । नान्त्यः धूमवान् वह्नेरित्यादौ अयोगो- कान्तर्भावेन व्यभिचारग्रहकालेऽपि व्याप्तिग्रहापत्तिः । महानसान्तर्भावेन वह्निधूमयोः सामानाधिकरण्यविषयकानेकदर्शनात्मक भूयोदर्शनसम्भवेन कारणसत्त्वात् भूयस्त्वस्य त्रित्वच- तुष्टादिरूपत्वेनाने तथा तादृशभूयस्त्वघटितभूयदर्शनत्वेन हेतुतायां अनन्तकार्य कारण- भावापत्तिवेत्यपि बोध्यम् । व्यभिचारज्ञानविरहसहकृतेति ॥ व्यभिचारज्ञानविरहस्य२६२

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

चारज्ञानस्य व्याप्तिग्राहकत्वात् । व्यभिचारज्ञानं निश्चयः शङ्का च । तद्वि-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

व्याप्तिग्राहकत्वादिति ॥ व्याप्तिश्च हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदक- साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसाध्याधिकरणवृत्तिताविशिष्टहेतुतावच्छेदकरूपैव । सामानाधिकर- ण्यान्तस्य रासभादिसाधारण्यात् धूमत्वादेः स्वरूपतो व्याप्यतावच्छेदकत्वं तादृशधूमत्वत्वा- दिरूपेण च व्याप्तित्वमित्यवच्छेद्यावच्छेदकयोरैक्येऽपि न क्षतिः । इत्थं च साध्यतावच्छे- दके तथाविधप्रतियोगितानवच्छेदकत्वांशग्रहे साध्यतावच्छेदके तथाविधप्रतियोगितावच्छे- दकरूपव्यभिचारग्रहाभावो विपरीतग्रहाभावविधया हेतुः । साध्यसमानाधिकरणवृत्तिहेतुता- ‘वच्छेदकांशग्रहे तु विशेषणज्ञानविभया सामानाधिकरण्यज्ञानं हेतुरिति रीत्या व्यभिचारज्ञाना- भावसामानाधिकरण्यज्ञानयोर्व्याप्तिग्रहहेतुतेति ध्येयम् । वस्तुतस्तु हेतुव्यापकसाध्य सामाना- धिकरण्यमेव व्याप्तिः । न च व्याप्तेः रासभादिसाधारण्येन प्रमात्मक रासभलिङ्गकपरामर्शीन्द्र- मात्मकवह्रयनुमित्यापत्तिः, प्रमात्मकपरामर्शस्य भ्रमात्मकवचतुमित्यजनकत्वनियम सत्वेन इष्टापत्तेरयोगादिति वाच्यम् यद्धर्मावच्छिन्नव्यापकत्वं व्याप्तिघटकं, तद्धर्मधर्मितावच्छेदक- व्याप्तिप्रकारकनिश्चयस्यैवानुमितिहेतुत्वोपगमेनादोषात् । अत एव व्याप्तिशरीरे घूमत्वाप्रवे रामरुद्रीयम् .

ग्रह विरोधिताघटकदैशिक विशेषणता सम्बन्धेन तस्यावृत्तित्वात् प्रतियोगिमत्ताप्रहविरोविता- घटकसमवायेन हेत्वधिकरणवृत्तित्वाच्चेति । तमादायैव लक्षणसमन्वयात् । यद्यन्येवं सति कालिक सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाकाशाभावाभावे साध्ये आत्मत्वादिहेतावव्याप्तिः । तत्र साध्यवत्ताग्रहविरोधिताघटककालिकसम्बन्धेन साध्याधिकरणे वृत्तित्वस्यैवाप्रसिद्धद्या नि- रुतोभयसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकविशिष्टाप्रसिद्धेः । तथापि निरुतोभयसम्बन्धेन साध्यता- वच्छेदकाभाववत्त्वस्यैव हेतुसमानाधिकरणाभावे विशेषणत्वोपगमात् नानुपपत्तिः । घटा- नृसिंहप्रकाशिका.

‘सहचारज्ञानस्य चेत्यर्थः । व्याप्तिग्राहकत्वादिति ॥ प्रतिबन्धकाभावविधया विशेषण- ज्ञानविधया च व्याप्तिप्रत्यक्षहेतुत्वादितार्थः । तथा चात्र भूयोदर्शनपदस्य व्यभिचारज्ञान- विरह सहकृत सहचारज्ञाने लाक्षिणकत्वात् नोक्तदोषप्रसक्तिरिति भावः । ननु व्याप्तिप्रत्यक्षे व्यभिचारज्ञानस्य न तादृशनिर्णयत्वेन प्रतिबन्धकत्वम्, व्यभिचारसंशय सत्वेऽपि तत्प्रत्यक्षा- पत्तेः, न चेष्टापत्तिः ग्राह्यसंशयस्य प्रत्यक्ष प्रतिबन्धकतायाः सकलतान्त्रिक सिद्धत्वात् । न व्यभि चारसंशयत्वेन, व्यभिचारनिश्चयकाले व्याप्तिप्रत्यक्षापत्तेरित्याशङ्कां संशयनिश्चय साधारणव्य- ‘भिचारज्ञानत्वेन प्रतिबन्धकत्वमङ्गीकृत्य परिहरति-व्यभिचारज्ञानं निश्चयरंशङ्का चेति ॥ तथा च व्याप्तिप्रत्यक्षे व्यभिचारसंशय निश्चयसाधारणव्यभिचारज्ञानत्वेन प्रति- बन्धकत्वमङ्गीकृत्य तद्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वेन हेतुत्वस्वीकारात्रोक्तदोष इति भावः । व्यभिचारज्ञानविरहः कस्मादित्यत आह— तद्विरह इति ॥ व्यभिचारज्ञानत्वा-I

नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२६३]]

रहः कचित्तत्, कचित्स्वतः सिद्ध एव । धूमाग्न्योर्व्याप्तिग्रहे कार्यकारण-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

’ का

शेन लाघवमिति दिक् । शङ्का चेति ॥ व्यभिचारसंशयस्यापि व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धकत्वानु- भवात्तत्साधारणव्यभिचारज्ञानत्वावच्छिन्नाभावो हेतुरिति हृदयम् । तद्विरहो व्यभि चारशङ्काविरहः । क्वचिदिति ॥ तर्काभावेतरनिखिलकारणसमवधानस्थल इत्यर्थः । क्वचित्स्वतः सिद्ध एवेति ॥ इतरकारणविरहस्यले तादृशकारणविरहप्रयुक्त एवेत्यर्थः । तथा च तत्र तर्कापेक्षा नेति भावः । धूमाग्न्योरिति ॥ धूमाग्न्योन्याप्तिप्रहे उत्पत्स्य -

रामरुद्रीयम्.

भावाधिकरणत्वादीनां प्रसिद्धेन स्वरूपसम्बन्धेन स्वावच्छिन्नाधिकरणे कालिकसम्बन्धावि नवृत्तित्वेन रूपेण व्यधिकरणसम्बन्धेन साध्यतावच्छेदकाभाववत्त्वस्य सौलभ्यात् इति सुधीभिश्चिन्तनीयम् । मूले पर्वतादिवृत्तित्वं पर्वताद्यनुयोगिको हेतुतावच्छेदकसम्बन्ध इत्यर्थः । वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वत इति परामर्शेनाधेयत्वानवगाहनादिति ध्येयम् । व्यभिचारज्ञाने - त्यादिसाध्ये हेतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वज्ञानं व्यभिचारज्ञानं तदभावश्च या- धाभावमुद्रया व्याप्तिज्ञाने कारणं, हेतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगिसाध्यसमानाधि- करणवृत्तिहेतुतावच्छेदकमेव व्याप्तिः । तादृशसाध्य सामानाधिकरण्यस्य रासभादिसाधारण- त्वात् । तत्र व सामानाधिकरण्यस्य विशेषणतया विशेषणज्ञानविधया तज्ज्ञानं हेतुरिति भावः । शङ्का चेति ॥ यद्यपि विशिष्टयुद्ध याधनिश्वयस्यैव प्रतिबन्धकतया व्यभिचार- शङ्कायाः व्याप्तिनिश्चयप्रतिबन्धकत्वं न सम्भवति, तथापि प्रात्यक्षिकनिभये विशेषदर्शना- भावविशिष्टसंशयस्यापि प्रतिबन्धकतामताभिप्रायेणेदम् । अन्यथा पुनस्संरायसामध्येव निश्चय प्रतिबन्धिकेति मन्तव्यम् । कचित् स्वतस्सिद्ध एवेति ॥ संशयकारणी भूतको नृसिंहप्रकाशिका.

"

वच्छिन्न प्रतियोगिताकाभाव इत्यर्थः । कचिदिति ॥ व्यभिचारज्ञानोत्पादक सामग्रीसम वधानस्थल इत्यर्थः । तर्कादिति ॥ तर्कप्रयोज्य इत्यर्थः । ननु धूमो यदि वहिव्यभि चारी स्यात् तदा वह्निजन्यो न स्यात् इत्याकारकतर्कस्य धूमादिविशेष्यकवह पादिव्यभि चारप्रकारकज्ञानत्वावच्छिन्नाभावप्रयोजकत्वं न सम्भवति । व्यभिचारज्ञानं प्रति तर्कस्य माझा- भावाद्यनवगाहितया अप्रतिबन्धकत्वात् प्रतिबध्याभावस्यैव प्रतिबन्धकप्रयोज्यत्वादिति चेन । कार्यमात्रे कामिनीजिज्ञासाया इव व्यभिचारज्ञाने अनिष्टप्रसञ्जनात्मकता केस्यापि अनुभवामुरोधेन मणिमन्त्रादिन्यायेनेव प्रतिबन्धकत्व स्वीकारात् तर्कस्य व्यभिचारज्ञाना- भावप्रयोजकत्वं निराबाधमिति भावः । कचिदिति ॥ व्यभिचारज्ञानोत्पादक सामग्री- विरहस्थल इत्यर्थः । स्वतस्सिद्ध एवेति ॥ स्वसामभीविरह प्रयोज्य एवेत्यर्थः । तर्कस्य व्यभिचारशङ्कानिवर्तकत्वं उदाहरणद्वारा दर्शयति— धूमाग्न्योः व्याप्तिग्रह इति ॥ धूमविशेष्यक व विनिरूपितव्याप्तिप्रकारकप्रत्यक्ष इत्यर्थः । कार्यकारणेत्यादि ॥ भूमो यदि२६४

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

भावभङ्गप्रसङ्गलक्षणस्तर्को व्यभिचारशङ्कानिवर्तकः । ननु सकलवह्निधूमयोर- सन्निकर्षात्कथं व्याप्तिग्रह इति चेन्न । वह्नित्वधूमत्वरूप सामान्यप्रत्यासत्या

"

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

Age 11

[[111]]

[[14]]

} = Fi

माने व्यभिचारशङ्कानिवर्तकः कार्यकारणभावभङ्गप्रसङ्गलक्षणस्तर्क इत्यन्वयः । स च तर्कों

रामरुद्रीयम् .

ट्युपस्थित्यादिविरहप्रयुक्त इत्यर्थः । ननु महानसे व्याप्तिग्रहवेळायां धूमसामान्ये व्याप्ति- निश्चये सत्येव वह्निव्याप्यो धूम इति स्मरणात् वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वत इति परामर्शः सम्भवति, महानसे व्याप्तिप्रत्यक्षदशायां धूमान्तरस्यासन्निकर्षात् धूमसामान्ये व्याप्तिनिश्च यो न सम्भवत्येवेत्याशयेनाशङ्कते – नन्वित्यादिना ॥ मूले स्वार्थानुमानं स्वानुमितिहेतु- रित्युक्तम् । तथा च परार्थानुमितिहेतुः परार्थानुमानमिति लभ्यते । अत्र व स्वपदं यदि अनुमानत्वेनाभिमतव्याप्तिज्ञानाश्रयपरं तदा परार्थानुमानस्यापि स्वानुमितिहेतुत्वादसङ्गतिः। न्यायप्रयोगप्रयोज्यानुमानरूपव्याप्तिज्ञानस्यैव परार्थानुमानपरत्वं व्याप्तिज्ञानप्रयोजकसह- चारदर्शनन्यायप्रयोगादिकर्तृकपरमेव तथा च अनुरूपकेन सहचारदर्शनादिना यत्र व्या प्तिनिश्चयः तत् स्वार्थानुमानं यत्र परप्रयुक्तन्यायप्रयोगात् अनुमानरूपव्याप्तिनिश्रयः, तत् नृसिंहप्रकाशिका.

वह्निव्यभिचारी, तदा वह्निजन्यो न स्यात् इत्याकारकवह्निजन्यत्वाभावापायकतर्क इत्यर्थः ॥ व्यभिचारशङ्कानिवर्तक इति ॥ प्रतिबन्धकीभूतव्यभिचारज्ञानविरह प्रयोजक इत्यर्थः । ननु निरुक्तकारणबलात् सन्निकृष्टधूमविशेष्यकव्याप्तिप्रकारकप्रत्यक्षस्यैव जायमानतया कथं पर्वतीयधूमे व्याप्तिस्मरणं अनुभवस्मरणयोः समानप्रकारक समान विशेष्यकत्वेन कार्यकार भावात् । किञ्च सन्निकृष्टधूमे वह्निव्याप्तेः निश्चितत्वात् असनिकृष्टधूमस्यानुपस्थित- स्वात् धूमो वह्निव्याप्यः न वेति संशयानुपपत्तिरित्यभिप्रायेण शङ्कते - नन्विति ॥ सकल- वह्निधूमयोरिति ॥ सकल वहेः सकलधूमस्य चेत्यर्थः । असन्निकर्षादिति ॥ चक्षु- स्संयुक्तत्वाभावादित्यर्थः । कथं व्याप्तिग्रह इति ॥ सकलधूमविशेष्य कसकल व चिनिरू- पितव्याप्तिसामान्य प्रकारकप्रत्यक्षं कथमुत्पद्यत इत्यर्थः । तथा च पर्वतीयधूमे व्याप्तेरननु- भूतत्वेन स्मरणासम्भवात् पर्वतविशेष्यकश्याप्तिविशिष्टवैशिष्टयावगाहिपरामर्शस्य सुतराम सम्भवात् पर्वतो वह्निमान् इत्यनुमितिरनुपपन्नेति भावः । इदमुपलक्षणम् । उत्तरीत्या धूमो वह्निव्याप्यो न वेति संशयोऽप्यनुपपन्नइत्यपि बोध्यम् । धूमत्ववहित्व सामान्यप्रत्यास श्येति ॥ प्राचीनमते इन्द्रियसम्बन्धविशेष्यकज्ञानप्रकारताविशिष्टं यत् धूमत्व व कित्वरूपं सामान्यं तत्स्वरूप प्रत्यासत्येत्यर्थः ॥ नवीनमते - धूमत्ववहित्वरूपं यत् सामान्यं तद्वि- षयकज्ञान प्रत्यासत्त्येत्यर्थः । अत्रापि कदाप्यज्ञातसामान्य प्रत्यासत्या सर्वदा तदाश्रयसक प्रत्यक्षापत्तिवारणाय अतीतादिज्ञान विषय धूमत्वादिप्रत्यासत्या सर्वदा सकलधूमसकलव-

ሶ

अतीतादिज्ञानविषयधूमत्वादिप्रत्यासत्या

6.”

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[१]]

[[३६५]]

‘धूमो यदि वहिव्यभिचारी स्यातर्हि वह्निजन्यो न स्यात् ’ इत्याकारको बोध्यः । ननु महानसीयवह्निधूमयोः सन्निकृष्टत्वेन सहचारग्रहेऽप्यन्येषां वह्निधूमानामसन्निकर्षेण सहचा- रप्रत्यक्षासम्भवेन निखिलधूमेषु व्याप्तिप्रत्यक्षं न सम्भवति । तथा च पर्वतीयधूम दर्शनेन व्याप्तिस्मरणासम्भवात्परामर्शानुपपत्तिरित्याशयेन आशङ्कते - नन्विति ॥ सकलवह्निधूमेषु लौ- किकसन्निकर्षाभावेऽपि सामान्यलक्षणप्रत्यासत्त्यात्मकालौकिकसन्निकर्षसद्भावाद्वहित्वावच्छि नसामानाधिकरण्यत्वेन निखिल वह्निधूमसहचार प्रत्यक्षसम्भवान्निखिलधूमेषु व्याप्तिग्रहः सम्भ- वति । एवं च पर्वतीयधूमेऽपि व्याप्तेर्गृहीतत्वेन धूमदर्शनेन व्याप्तिस्मरणसम्भवान्न पराम- र्शानुपपत्तिरिति समाधत्ते - वह्नित्वधूमत्वेति ॥ यद्यपि परार्थानुमानशब्दस्य परस्य मध्य- रामरुद्रीयम्.

परार्थानुमानमिति पर्यवसन्नम् । इदं च यत्वित्यादिमूलस्य यत्पञ्चावयववाक्यं प्रयुकें नृसिंहप्रकाशिका.

ह्रयादिप्रत्यक्षापत्तिवारणाय च सामान्ये ज्ञानप्रकारताविशिष्टत्व निवेशः । प्रकारतासम्बन्धेन ज्ञान- विशिष्टत्वं तदर्थः । धूमत्वादिप्रकार कस्मरणानन्तरं धूमत्वादिप्रकारकधूमत्वाद्याश्रय सकलप्रल्य- क्षापत्तिवारणाय ज्ञाने इन्द्रियसम्बन्ध विशेष्यकत्व निवेशः । यद्यप्युक्तापत्तिवारणाय सामान्ये इ- न्द्रियसम्बन्धत्व निवेशनमेवोचितं लाघवात्, तथापि धूळीपटले धूमत्वप्रत्यक्षानन्तरं घूमत्वस्ये- न्द्रियसम्बन्धत्वाभावेन सङ्कलधूमप्रत्यक्षानुपपत्त्या गुर्वपि तदेव विशेषणमुपात्तम् । इत्थं च धूम- त्वस्येन्द्रियसम्बद्धबलीपटल विशेष्यकज्ञानप्रकारतावत्त्वात् नोक्तानुपपत्तिः । अधिकं त्वस्मत्कृत- मुक्तावलीप्रभायामनुसन्धेयम्। निर्विकल्पकस्मृतिसाधारणं सामान्य विषय कज्ञानत्वं प्रत्यासत्ति-. तावच्छेदकमिति नवीनमतम्। तेषामयमाशयः - निरुक्तसामान्यस्य प्रत्यासत्तित्वे धूमत्वनि- र्विकल्पक तृतीयक्षण एवं धूमत्व प्रकार कसकलधूमविशेष्यकप्रत्यक्षसम्भवेन क्षणविलम्बः, धूम- त्वादिलौकिक प्रत्यक्ष सामग्री समवहितघूमत्वादिप्रकारकस्मरण द्वितीयक्षणे घूमत्वादिप्रकास्क- सकलधूमादिविशेष्यकप्रत्यक्षापलापः प्रत्यासत्तितावच्छेदक गौरवं च मन्मते नोक्तदूषण- त्रयम् । परन्तु केवलधूमत्वादिप्रकारकस्मरणादितः तादृशप्रत्यक्षापत्तिवारणाय तदिन्द्रियजन्य- तद्धर्मप्रकारकतादृशप्रत्यक्षे तदिन्द्रियजन्यतद्धर्मप्रकारकबोधसामय्या अप्युपयोगित्वं वाच्य- मिति न कश्चिद्दोष इति हृदयम् । परार्थानुमानं दर्शयति —– मूले यत्त्विति ॥ स्वयमेवेति ॥ अनुमितिमानेवेत्यर्थः । एतस्य प्रयुङ्क्त इत्यनेनान्वयः । धूमादग्निमनुमायेति ॥ धूम- लिङ्गकवचनुमित्युत्तरमित्यर्थः । परं बोधयितुमिति ॥ स्वसमीपवृत्ति पुरुषोऽपि वह नुमितिमान् भवत्विति इच्छावानित्यर्थः । पञ्चावयववाक्यं प्रयुक्त इति ॥ वक्ष्यमाण- पश्चावयवघटितवाक्यप्रयोक्ता भवतीत्यर्थः । तादृशवाक्यप्रयोज्यपक्षविशेष्यकव्याप्तिविशि ष्टवैशिष्टयावगाहिमानसपरामर्शव्यापारकं तादृश वाक्यप्रयाज्यहेतुविशेष्यकव्याप्तिप्रकारकामा- नसिकज्ञानमिति शेषः । उदाहरणान्तेन हेतुविशेष्यकता हशमान संस्य निगमनान्ते पक्ष-

.34२६६ :

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

स्थस्य अर्थः प्रयोजनं साध्यानुमितिरूपं यस्मादिति व्युत्पत्या परसमवेतानुमितिकरण

रामरुद्रीयम् •

तत् " परार्थानुमानमिति योजनया वाक्यप्रयोगस्यानुमानत्वमिति लभ्यते तच्चासङ्गतम् ।

नृसिंहप्रकाशिका.

विशेष्यकतादृशमानसस्य च सम्भवादित्याशयः । तदुत्तरं यस्त्विति योज्यम् । तथा च सह . चारज्ञानाधीनव्याप्तिज्ञानकरणकानुमितिमता स्वसमीपवृत्तिपुरुषस्याप्येतादृशानुमितिर्भवत्वि तीच्छ्या प्रयुक्तोदाहरणान्तवाक्यप्रयोज्य हेतु विशेष्यकव्याप्तिप्रकारकमा नसिकज्ञानम् तेन प्रयुक्त निगमनान्तवाक्यप्रयोज्यपक्षविशेष्यकव्याप्तिविशिष्टहेतु वैशिष्टया वगाहिमानसिकपरा - मर्शव्यापारकं यदिति समुदितग्रन्थार्थः । तदिति ॥ तादृशपरामर्शव्यापारकता दशव्याप्तिज्ञा- नमेवेत्यर्थः । परार्थानुमानमिति । परार्थानुमानस्वरूपमिति परार्थानुमानशब्देन तान्त्रिकैः व्यवहियत इति वार्थः । यथाश्रुते वाक्यस्यानुमानत्वाभावेनासाग्रत्यापतेः । तथा च न्याय- प्रयोज्यानुमानत्वं परार्थानुमानलक्षणमिति फलितम् । अत्रोचितानुपूर्वकप्रतिज्ञादिपश्वसमु- दायत्वं न्यायत्वम् । व्युत्क्रमप्रयुक्तप्रतिज्ञादिपञ्चकसमुदायेऽतिव्याप्तिवारणायोचितानुपूर्ति- केति । तत्त्वं च कथकसम्प्रदयाविरुद्धत्वं । परप्रतिपत्यर्थ गौतमादिभिः प्रतिज्ञाद्युत्तरमेव हेत्वादेः प्रयुक्तत्वालक्षणसमन्वयः । तैः हेत्यायुत्तरं प्रतिज्ञादेरप्रयुक्तत्वानातिव्याप्तिः । तादृशाक्य - द्वयसमुदायादावतिव्याप्तिवारणाय पञ्चकेति । न्यायवाक्यमुदाहरति यथेति ॥ तथा वायं तस्मात्तयेतीति प्राचीनमतानुसारेण । नवीनमते वह्निव्याप्यधूमवानयं त- स्मात् वहिमानिति बोध्यम् । अत्र तथाशब्दस्य निपातातिरिकनामत्वाभावेन तथा- शब्दार्थवह्निव्याप्यधूमस्य संयोगरूपभेद सम्बन्धेनेदं पदार्थ पर्वतत्वावच्छिन्ने अन्ययसम्भवेन उपनयवाक्यजन्यशाब्दबोधस्यैव परामर्शरूपतया तस्य निष्पन्नत्वेन तदर्थन्यायप्रयोग वै- यर्थ्यापतेः । एवं निगमनघटकतथा शब्दार्थस्य वह्नेस्संयोगेन इदम्पदार्थ पर्वतेऽन्वय सम्भवेन निगमनवाक्यादेव अधिकं त्विति न्यायेन उद्देश्यानुमितिसमानाकारकज्ञानस्य निष्पन्नतया अनुमितेरनावश्यकत्वेन तदर्थ न्यायप्रयोग वैयर्थ्यापत्तेरित्याद्यरुचि हृदि निधाय तथाशब्द- घटितोपनयादिकं परित्यज्य नवीनाः प्रकारान्तरेण उपनयादिकमशीचकुरिति हृदयम् । परार्थानुमानमुपसंहरति– अनेनेति ॥ निरुकन्यायवाक्येनेत्यर्थः । तृतीयार्थः प्रयोज्यत्वं, तस्य प्रतिपादितेत्यत्र प्रतिपत्तावन्वयः। प्रतिपादितादिति । प्रतिपत्तिविषयालिनादित्यर्थः । न्यायप्रयोज्यमानभिकलिङ्गपरामर्शादिति यावत् । पश्चम्यर्थो जन्यत्वम् तस्य प्रतिपाद्यते इत्यत्र प्रतिपत्त वन्वयः । परोऽपीति ॥ स्वसमीपवर्तिपुरुषोनीत्यर्थः । अनि प्रतिपद्य- त इति ॥ वहि विधेयकानुमितिमान् भवतीत्यर्थः । तदेतत् परार्थानुमानमिति शेषः । सावयववाक्यं प्रयुक् इत्यनेनावयवानामुपस्थितत्वात् प्रसङ्गसमस्या अवयवलक्षणम् त- सरूपवाह-प्रतिशेत्यादि ॥ अत्र चरमपदस्य प्रतिज्ञादि निगमनान्तान्यमतमत्वावच्छिन.

[[1]]

M

Iनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

M

[[२६७]]

लिङ्गपरामर्शऽर्थः । अत एव ‘स्वार्थानुमिति परार्थानुभियोर्लिङ्गपरामर्श एव करणम् ’ इत्य-

रामरुद्रीयम्.

सर्वत्र व्याप्तिज्ञानस्यैवानुमानत्वादिति वदन्ति । तथा च मन्त्र व्याप्तिज्ञानाय पञ्चावयव-

नृसिंहप्रकाशिका.

लक्षणया तादृशान्यतमत्वं अवयवलक्षणम् । तद्विशिष्टं अवयवस्वरूपमित्यर्थो ल- भ्यते । हेत्वन्त एवावयव इति बौद्धकदेशिनः । उदाहरणान्त एव तथेति नवीनैकदेशिनः । उपनयान्त एव तथेति प्राचीनैकदेशिनः । एतत्सर्वमयुक्तमिति बोधनाय पञ्चेत्युक्तम् । हेत्व- न्तेन हेतोः गमकत्वबोधेऽपि व्याप्तिमत्त्वाबोधनात् उदाहरणान्तेन तदुभयबोधनेऽपि पक्षधर्म- त्वाबोधनात् उपनयान्तेनैतत्त्रितयबोधनेऽपि अबाधितत्वासत्प्रतिपक्षत्वा बोधनात् एतत्सर्व- बोधनार्थं निगमनान्तस्य अवयवत्वं स्वीकार्यमित्याशयः । ननु निगमनस्य कथमबाधित- त्वादिबोधजनकत्वम् । तत्र तद्बोधकपदाभावादिति चेदत्र प्राञ्चः - निगमनघटकतत्प्रद्धस्या बाधितत्वादिविशिष्टहेतौ लाक्षणिकत्वं स्वीक्रियते सर्वनाम्नि न लक्षणेति नियमस्य निर्यु- तिकत्वेन अश्रद्धेयत्वादित्याहुः । मणिकारप्रभृतयस्तु — हौ निगमनवाक्यात् व्याप्ति- विशिष्टहेतुज्ञानज्ञाप्यत्वबोधानन्तरं प्रतिज्ञाहेतुवाक्याभ्यां एकवाक्यतया बोधितस्य वहिनि- ष्ठधूपज्ञानज्ञाप्यत्वस्य पुनर्बोधने किं प्रयोजनमिति प्रयोजनजिज्ञासायां औचित्यावर्जनीय- तया अबाधितत्वादिबोधस्यैव पुनर्योधनप्रयोजकत्वस्वीकारेण निगमनस्याबाधितत्वादि- विषयकबोधौपथिकत्वम् । तथा हि अयं हेतुः अबाधितत्वादिमान् साध्यनिष्ठहेतुज्ञानञ्ज्ञाप्य- त्वबोधकस्ववाक्यानन्तरोत्पन्नवाक्यबोधितसाध्यनिष्ठ देतुज्ञानज्ञाप्य त्वघटक हे तुत्वादित्यनुमाना- दबाधितत्वादिप्रकारकहेतु विशेष्यकानुमित्युत्पत्तौ निरुक्तहेतुतावच्छेदकघट कहेतुज्ञानज्ञाप्यत्व- स्य पुनर्बोधकतया निगमनस्याबाधितत्वादिविषयकबोधोपयोगित्वं इति प्राहुः । निरुक्तावयव लक्षणस्य न्यायबहिर्भूतप्रतिज्ञादावतिव्याप्तिवारणाय लक्षणे न्यायान्तर्गतत्वमपि विशेषणीयम् । प्राञ्चस्तु - पर्वतों वहिमानित्युदासीनवाक्ये प्रतिज्ञालक्षणस्य धूमादित्याद्युदासीनवाक्येषु हेत्वादिलक्षणस्य चातिव्याप्तिवारणाय प्रतिज्ञादिलक्षणेषु सर्वेषु न्यायान्तर्गतत्व विशेषणस्याव- श्यकतया उदासीनतादृशवाक्येषु निरुक्तविशेषणघटितप्रतिज्ञात्वाद्यभावादेव तादृशप्रतिज्ञा- त्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेद वकावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदवत्त्वरूप प्रतिज्ञाद्यन्यतमत्व रूपलक्षणस्यानतिप्रसक्तेरवयवलक्षणे न्यायान्तर्गतत्वविशेषणं नोपादेयमित्याहुः । तन, निरुक्त- प्रतिज्ञाद्यन्यतमत्वस्यावयवलक्षणत्वे लक्षणतावच्छेदकतादृशान्यतमत्वत्वघटकप्रतिज्ञात्वाद पञ्चधा न्यायान्तर्गतत्वस्य निवेशनीयतया महागौरवात् । ननु न्यायान्तर्गतत्वघटितावयव लक्षणं प्रतिज्ञाहेतुसमुशयादावतिव्याप्तमुभयं नैकमिति प्रतीत्यप्रसिद्धया व्यासज्यवृत्तिधर्माव च्छिन्नानुयोगिता कैकदेशप्रतियोगिताकभेदानभ्युपगमेन प्रतिज्ञाहेतुसमुदायादौ प्रतिज्ञात्वा- द्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदासत्त्वेन निरुकान्यतमत्व सत्त्वात् न्यायान्तर्गतत्वाचे ति चेत्र उचि२६८

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

सकल वह्निधूमज्ञानसम्भवात् । तस्मादिति ॥ लिङ्गपरामर्शादित्यर्थः । परार्था- नुमानमाह — यत्त्विति । यच्छब्दस्य ’ तत्परार्थानुमानम्’ इति तच्छब्देना- न्वयः । पञ्चावयववाक्यमुदाहरति यथेति ॥ अवयवस्वरूपमाह - प्रति- ज्ञेति ॥ उदाहृतवाक्ये प्रतिज्ञादिविभागमाह - पर्वतो वह्निमानिति ॥ साध्यवत्तया पक्षवचनं प्रतिज्ञा । पञ्चम्यन्तं लिङ्गप्रतिपादकं हेतुः । व्याप्ति-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

प्रे “मूलं साधु सङ्गच्छते, तथापि परार्थानुमानप्रयोजके पश्चावयववाक्ये परार्था- नुमानशब्दस्यैौपचारिकः प्रयोग इति मनसि कृत्वा मूलमवतारयति - परार्थानुमान- माहेति ॥ पञ्चावयववाक्यमित्यनेन पश्च अवयवा यस्य वाक्यस्येति व्युत्पत्त्या प्रति- ज्ञाद्यवयवपञ्चकसमुदायत्वं न्यायलक्षणं बोध्यम् । अनेन प्रतिपादितालिकादिति । मूलस्य प्रतिज्ञाद्यवयवपश्चकसमुदायप्रयोज्यलिङ्ग परामर्शादित्यर्थः । साध्यवत्तया पक्षव चनमिति ॥ साध्यतावच्छेदकावच्छिन्न साध्य प्रकारकपक्षतावच्छेदकावच्छिन्नपक्षविशेष्य- कबो जनकवाक्यमित्यर्थः । उदाहरणाद्धेतुविशिष्टे साध्यतावच्छेदकविशिष्टवैशिष्टयज्ञानम्, न पक्षतावच्छेदकविशिष्टे, उपनयाश्च पक्षतावच्छेदकविशिष्टे हेतुतावच्छेदकविशिष्टवैशिष्टय. ज्ञानं, न तु साध्यतावच्छेदकविशिष्टज्ञानामिति तयोर्निरासः। वाक्यपदस्य न्यायावयववाक्यपर- रामरुद्रीयम्.

वाक्यं प्रयुके तत् परार्थानुमानमिति अर्थलाभात् नासङ्गतिरिति ध्येयम् । दीपिकायां साध्यवत्तयेति ॥ साध्यतावच्छेदकविशिष्टसाध्य विशिष्टपक्षतावच्छेदकावच्छिक्षयों- धकं वाक्यं प्रतिज्ञेत्यर्थः । अत्र च उदासीनपर्वतो वहिमानिति वाक्ये अतिव्याप्तिवारणाय नृसिंहप्रकाशिका.

तानुपूर्विकावयवयघटकभागद्वयाघटितत्वस्यापि विशेषणीयत्वात् प्रतिज्ञाहेतुसमुदायादौ पर्व- तपदधूमपदादिरूपतादृशभागद्वयघटितत्वान्नातिव्याप्तिः पर्वतो वह्निमानित्यादिप्रतिज्ञादेरपि पर्वतपदवह्निपदादिरूपभागद्वय घटितत्वादव्याप्तिवारणाय भागद्वये अवयवद्वयघटकत्वनि- वेशः । प्रतिज्ञाहेतुसमुदायादेरपि प्रतिज्ञोदाहरणात्मकावयवद्वयघटकभागद्वयाघटितत्वात्, तत्रातिव्याप्तिवारणायावयवद्वये उचितानुपूर्विकत्वनिवेशः । प्रतिज्ञादौ उदाहरणात्म ‘कावयवस्य उचितानुपूर्विकत्वाभावात् नातिव्याप्तिरिति । एतल्लक्षणे प्रतिज्ञाद्यन्यतमत्व- स्थाने प्रतिज्ञाद्यघटकत्वं वा निवेशनीयम् । तावतैव प्रतिज्ञायेकदेशादावतिव्याप्ति- वारणसम्भवालाघवाश्च । अधिकं अन्यत्रानुसन्धेयम् । इत्यास्तां विस्तरः । प्रतिज्ञादिस्वरू- पमाह - पर्वतो वहिमानितीति ॥ मूले प्रतिज्ञादिलक्षणस्यानुक्तत्वात् न्यूनतापरि- ‘हाराय स्वयं लक्षणान्याह — दीपिकायां साध्यवत्तयेति ॥ साध्यवता वेति शेषः । अन्यथा पर्वती वहिमानिति प्रतिज्ञाया व्याप्त्यापत्तेः । साध्यप्रकारकं साध्यवस्वप्रकारकं ‘नेत्यर्थः । प्रक्षवचनमिति ॥ पक्षतावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यताशा लियोधजनकवाक्य.नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[२६९]]

त्वान्न्यायबहिर्भूतवाक्यव्युदासः । एवमग्रेऽपि । अयं न दण्डी तद्दण्डसंयोगाजन्यद्रव्य-

रामरुद्वीयम्.

Tag

न्यायान्तर्गतत्वमपि विशेषणीयम् । न्यायत्वं च उचितानुपूर्विकप्रतिज्ञादिपञ्चकवृत्तिसमुदा- यत्वं, न चैवमपि प्रतिज्ञात्वस्य न्यायान्तर्गतत्वात् न्यायत्वस्य प्रतिज्ञान्तर्गतत्वाच्च अन्यो- न्याश्रय इति वाच्यम्, न्यायलक्षणघटकीभूतप्रतिज्ञादौ न्यायान्तर्गतत्वविशेषणस्यानुपादे- यत्वात् । प्रतिज्ञासमानार्थकोदासीनवाक्यस्य उचितानुपूर्विकत्वदळेनैव वारणसम्भवादिति ध्येयम् । एवमग्रिमलक्षणेष्वपि बोध्यम् । पञ्चम्यन्तेति ॥ पञ्चम्यन्तं यद्धेतुतावच्छेदकाव- च्छिन्नहेतुप्रतिपादकं वाक्यं तद्धेतुरित्यर्थः । यद्यपि एवमपि तस्मादिति निगमनैकदेशेऽतिव्या- नृसिंहप्रकाशिका.

मित्यर्थः । तथा च साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रकारत्व- साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपिताभेदसम्बन्धा.

[[1]]

वच्छिन्नप्रकारत्वान्यतरनिरूपितपक्षतावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यताशालिबोधजनकवाक्यत्वं प्र- तिज्ञालक्षणमिति भावः । अत्र चैत्रो जानाति चैत्रो ज्ञानवानित्याकारकप्रतिज्ञासङ्ग्रहाया- न्यतरत्वेन तादृशप्रकारताद्वयनिवेशः । साध्यतावच्छेदकधर्मादिनिवेशनं साध्यतावच्छे- दकसम्बन्धादिनिवेशनप्रयोजनञ्चोह्यम् । न्याय बहिर्भूतपर्वतोवह्निमानित्यादिवाक्येऽति- व्याप्तिवारणाय वाक्यत्व निवेशः । न्यायावयवत्वं तदर्थः । न चैतलक्षणस्यायं पदानुषङ्गपक्षे तस्माज्जानाति तस्मात् वह्निमानित्यादिनिगमनेऽतिव्याप्तिः । तस्यापि निरुक्तबोधजनकत्वात् न्यायावयवत्वाच्चेति वाच्यम् । साध्यनिष्ठप्रकारतायां तनिष्ठावच्छेदकतायां च साध्यतावच्छे दकावच्छिन्नत्वाविशेषणं परित्यज्य साध्यतावच्छेदकातिरिक्तधर्मानवच्छिन्नत्वस्य तादृश- विशेषणत्वस्वीकारात् विशेष्यताभिन्नत्वस्य वा निवेशनीयत्वात् निरुतनिगमनजन्यबोधी- यसाध्यनिष्ठप्रकारताया तन्निष्टावच्छेदकताया वा साध्यतावच्छेदकातिरिक्तज्ञानज्ञाप्यत्व- धर्मावच्छिन्नत्वेन तादृशधर्मनिष्ठप्रकारतानिरूपित विशेष्यतारूपत्वेन च नातिव्याप्तिः । ताह- शबोधजनकत्वं तादृशबोधजनकतावच्छेदकानुपूर्व्याश्रयत्वरूपं ग्राह्यम् । तेन यादृशप्रतिज्ञावा- क्यविशेषणस्य सामग्रथन्तरविरहप्रयुक्ततादृशशाब्दबोधाजनकत्वं तद्वाक्ये नाव्याप्तिः । अधि- कमन्यत्रानुसन्धेयमिति दिक् । हेत्ववयवलक्षणमाह- पञ्चम्यन्तेति ॥ पञ्चम्य- ‘न्तत्वे सति लिङ्गप्रतिपादकत्वे सति वाक्यत्वं लक्षणमित्यर्थः । उदाहरणादित्रिषु अति- व्याप्तिवारणाय पञ्चम्यन्तत्वविशेषणम् । तेषां प्रथमान्तत्वान्नातिव्याप्तिः । घटो दण्डात् कम्बुग्रीवादिमत्त्वादितिन्यायघटकप्रतिज्ञायामतिव्याप्तिवारणाय लिङ्गप्रतिपादकत्वनिवेशः । उदासीनधूमादिति वाक्येऽतिव्याप्तिवारणाय बिशेष्यदलम् । न्यायावयवत्वं तदर्थः । निगम- नघटकतस्मादितिभागस्य निगमनावयवत्वेऽपि न्यायावयवत्वास्वीकारात् न तत्राति- व्याप्तिरित्याशयः । अस्मद्गुरुचरणास्तु — न्यायान्तर्गतत्वे सत्यवयवाघटकत्वं विशेष्यदलार्थः ।

I

·2७०

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

प्रतिपादकं उदाहरणम् । व्याप्तिविशिष्टलिङ्गप्रतिपादकं वचनमुपनयः । हेतु-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

त्वात् ’ इत्यादौ प्रतिज्ञायां पञ्चम्यन्तन्वस्य सत्त्वादतिव्याप्तेवारणाय —लिङ्गप्रतिपाद- कमिति । हेतुप्रतिपादकमित्यर्थः । व्याप्तिप्रतिपादकमिति ॥ प्रकृतहेतुमति प्रकृ- तहेतुव्यापकसाध्यबोधकवाक्यमित्यर्थः । कथमुदाहरणस्य व्यापकत्वबोधकतेति चेत्, इत्थम् साध्यपदस्य हेतुव्यापकत्वविशिष्टे साध्ये निरूढलक्षणया । न च द्विरुक्तयत्पदस्य वैयर्थ्यमिति शङ्कयम्, तादृशतात्पर्यग्राहकतया सार्थक्यात् । अथवा प्रथम यत्पदार्थे महानसे द्वितीययत्पदार्थे महानसान्यस्मिन्प्रकृतहेतुमत्त्वस्य तत्पदार्थे तस्मिन्साध्यस्य च शाब्द- बोधे जाते उत्तरकाले व्यापकताबोधी मानसः । तथा च व्याप्तिप्रतिपत्तिपरत्वमुदाहरण- स्याक्षतमिति न कश्चिद्दोष इति दिक् । व्याप्तिविशिष्टलिङ्गप्रतिपादकमिति ॥ पक्ष- रामरुद्रीयम्.

प्तिः दुर्वारा, हेतुतावच्छेदकविशिष्ट हेतु विशेषित हेतुत्वविषयता बहिर्भूतविषयताशून्यबोधज- नकवाक्यत्वविवक्षया निगमनस्थतस्मादितिपदस्य व्याप्तिविशेषित हेतुपरत्वेन एतदोषवार- णसम्भवेऽपि धूमादालोकवान् पर्वतो वह्निमान् धूमादित्यादिस्थलीय प्रतिक्षैकदेशधूमादितिभागे अतिव्याप्तिः दुर्वारैव । न च साध्यान्वितस्वार्थबोधकपञ्चम्यन्तत्वे सति निबोधजनक- वाक्यत्वं हेतुत्वं अतो न दोष इति वाच्यम् । एवमपि धूमात् वह्निमतः सधर्मा, पर्वतो वह्निमान् धूमादित्यत्र प्रतिशैकदेशे धूमादिभागेऽतिव्याप्तेवारत्वात् तथापि प्रकृतपक्षवि - शेषणतापत्रसाध्यान्वितस्वार्थयोचकपञ्चम्यन्तत्वे सति निरुतबोधजनकवाक्यत्वस्य विव- क्षणीयत्वात् न काप्यनुपपत्तिरिति मन्तव्यम् । व्याप्तिप्रतिपादकमिति ॥ ननु यो

नृसिंहप्रकाशिका.

‘निगमनघटकतादृशभागस्य अतथात्वान्नातिव्याप्तिः इति व्याचकुः । प्राचीनमतानुसारेण उदाहरणस्य लक्षणमाह-व्याप्तिप्रतिपादकमिति ॥ व्याप्यत्वाभिमतवद्विशेष्यक. व्यापकत्वावच्छिन्नवत्प्रकार काभेदसंसर्गक बोधजनकवाक्यत्वमित्यर्थः । यथाश्रुते उपनयादेरपि तादृशत्वादतिव्याप्त्यापत्तेः । उदाहरणघटकवह्निपदस्य धूमव्यापकत्व विशिष्टवहिपरत- या वीप्सायत्तत्पदयोः तात्पर्य ग्राहकतया च धूमवान् धूमव्यापक वहिमानिति बोधसम्भवालक्षणसमन्वयः । नन्वेवं सति उदाहरणस्य व्याप्त्यबोधकत्वात् प्रयोगो व्यर्थ इति चेन्न । धूमवति धूमव्यापकत्वविशिष्टवह्निमतोऽभेदबोधेन व्यानकसा माना- धिकरण्यरूपव्याप्तिबोधस्याप्यावश्यकत्वात् । अत्र दृष्टान्तप्रयोगस्य न सार्वत्रिकत्वं समयबन्धाधीनत्वात् यत्पदस्यैव वीप्सा न तत्पदस्यापि प्रथमोचारितयत्पदवीप्सयैव प्राचीनमते व्यापकत्वविशिष्टवह्निबोधतात्पर्यप्रहसम्भवेन, नवीनमते यत्पदद्वयेन यद्यद्धर्माव च्छिन्नमुपस्याप्यते तत्तद्धर्मावच्छिन्नस्य एकतत्पदेनैव सर्वनामत्वात् उपस्थिति सम्भवेन च तत्प “वसाय निष्फलत्वात् अत एव ‘यद्यत्पापं प्रतिज हि जगन्नाथ नम्रस्य तन्मे’ इति भवभूति

Sxनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[૨૦૧]]

साध्यवत्तया पक्षप्रतिपादकं वचनं निगमनम् । अबाधितत्वादिकं निगमन- प्रयोजनम् । अनुमितिकरणमाह-स्वार्थेति ॥ ननु व्याप्तिस्मृतिपक्षधर्मता-

।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

तावच्छेदकविशिष्टविशेष्यकप्रकृतसाध्यव्याप्य हेतुप्रकारक बोधजनकवाक्यमित्यर्थः । पक्षधर्म- ताज्ञानार्थमुपनयः इति पाठे तु प्रयुज्यत इति शेषपूरणेन प्रदर्शितार्थ एव यथाकथञ्चित्सङ्गम- नीयः । हेतुसाध्यवत्तया पक्षवचनमिति ॥ हेतुज्ञानज्ञाप्यत्वविशिष्टसाध्यवद्विषयकबो- रामरुद्रीयम्.

[[1]]

यो धूमवान् स सोऽग्निमानिति वाक्यात् कथं व्याप्तिप्रतिपत्तिरिति चेन्न । यो य इति वी- प्सितयत्पदस्य तत्पदस्य चाग्निपदस्य धूमव्यापक हौ लक्षणायां तात्पर्यग्राहकतया धू- मवान् धूमव्यापकवहिमानित्येव ततः शाब्दवोधोदयात् व्यापकसामानाधिकरण्यस्यैव व्या- शित्वात् । अवेदमवधेयम् । धूमवान् धूमव्यापकवह्निमान् वह्निव्याप्यो धूमः, इत्यादिवा- क्यानामपि उदाहरणत्वापत्तिः । इष्टापत्तौ च कथकसम्प्रदायविरोध इति वीप्सितयत्पदोत्तर- हेतुतावच्छेदकहेतुमद्बोधकपदतत्पदोत्तरसाध्यतावच्छेदकविशिष्टसाध्यवद्बोधकपदसमुदायत्व - मेवोदाहरणत्वं बोध्यम् । एतादृशवाक्यस्य व्याप्तिबोधे तात्पर्यमिति सूचनायैव व्याप्तिबो- धकमुदाहरणमित्युक्तमिति ध्येयम् । अत एवोत्तरत्व पक्षधर्मताज्ञानार्थं उपनय इत्यादि वक्ष्यति । तथा च तत्रापि तथापदोत्तरायं पदत्वं उपनयत्वं, तस्य पक्षधर्मता- वोधे तात्पर्यमिति प्रदर्शयितुमेव पक्षधर्मतेत्युक्तम् । अतो न धूमवान् पर्वत इत्यादेरुपनयत्वमित्यवधेयम् । अबाधितत्वादिकमित्यादिना असत्प्रतिपक्षत्वपरिग्रहः । अबा- धितत्वादित्यादिकमित्यस्य तत्प्रतिपत्तिरर्थः । अबाधितत्वादेः निगमनप्रयोज्यत्वासम्भवात् तत्प्रतिपत्तिश्च लक्षणयेति मन्तव्यम् । निगमनत्वं पदद्वयसमुदायत्वं, नातो वह्नि- रबाधितोऽसत्प्रतिपक्षश्चेति वाक्ये अतिव्याप्तिरिति । सामान्यतोऽवयवलक्षणं च प्रतिज्ञान्यतमत्वमिति निपुणतरमूहनीयम् । अनुमितिकरणमाहेति ॥ अनुमि-

नृसिंहप्रकाशिका.

रपि साधु सङ्गच्छते इति । प्राचीनमतानुसारेण उपनयलक्षणमाह - पक्षधर्मताज्ञानार्थ- मिति ॥ व्याप्तिविशिष्टहेतोः पक्षवृत्तिज्ञानप्रयोजनकमित्यर्थः । तथा च हेतुतावच्छेदकसं- बन्धेन व्याप्तिविशिष्टहेतुप्रकारकपक्षतावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यक बोधजनकन्यायावयवत्व- मुपनयलक्षणमिति भावः । मतद्वयसाधारणनिगमनलक्षणमाह - अबाधितत्वादीति ॥ अबाधितत्वादिविशिष्टसाध्यविशिष्टबोध इत्यर्थः । निगमनप्रयोजनमिति ॥ निगमन. कार्यमित्यर्थः । तथा चाबाधितत्वादिविशिष्टसाध्य विषयकबोधजनकन्यायावयवत्वं निगमन- लक्षणमिति भावः । अत्र तथा चायमित्युपनयवाक्यजन्यशाब्दबोधस्य परामर्शरूपत्वेऽपि तादृशोपनयवाक्यजन्यबोधस्य वादिवाक्याधीनाप्रामाण्यशङ्काकबलिततया अप्रामाण्यज्ञाना- नास्कन्दितपरामर्शरूपत्वाभावेढ महावाक्यजन्यमहाशाब्दबोधोत्तरकालीनमानस परामर्शाद्रे-३७३

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

ज्ञानाभ्यामेव अनुमितिसम्भवे विशिष्टपरामर्शः किमर्थमङ्गीकर्तव्य इति चेन, ‘वह्निव्याप्यवानयम्’ इति शाब्दपरामर्शस्थले परामर्शस्यावश्यकतया लाघ-

-

ht

Ingrediable intet Pre

नीलकण्ठप्रकाशिका.

धजनकवाक्यमित्यर्थः । उत्तरकालमबाधितासत्प्रतिपक्षितत्वविषयकबोधो मानसो द्रष्टव्यः ।

रामरुद्रीयम्.

।

तिकरणस्य निरूपणमाहेत्यर्थः । मूले लिङ्गपरामर्शस्य व्यापारत्वेन लिङ्गविशेष्यक- ज्ञानमित्यर्थः । न तु व्याप्तिविशिष्टलिङ्गवैशिष्टयावगाहिज्ञानं, तस्य नियतव्यापा- राभावेन कारणत्वात् फलोपहितकारणं करणमिति मतानुसारेणेदमित्यपि केचित् । ननु व्याप्तिप्रकारेण यज्ञानं तदेवानुमितिकरणं स्याद्यदि व्याप्तिविशिष्ट लिन वैशिष्टया- वगाहिज्ञानं व्यापारविधया अनुमितौ करणं भवेत्, तदेव, न तु धूमवान् पर्वत इति चाक्षुष- ज्ञानानन्तरं वह्निव्याप्यो धूम इति स्मरणे ज्ञानद्वयादेवानुमितिसम्भवेन अनुमितौ विशिष्टप- रामर्शानपेक्षणात् इत्याशङ्कते —नन्वित्यादिना ॥ शाब्दपरामर्श इति ॥ लिङ्गदर्शन. व्याप्तिस्मरणाभ्यां विनैव शाब्दो यत्र वह्निव्याप्यधूमवानिति परामर्शः, तत्र विशिष्परामर्श- स्याप्यनुमितिपूर्व उभयवादिसिद्धत्वेन धूमत्यप्रकारेण व्याप्तिपक्षधर्मताज्ञानयोः कारणताद्वय- कल्पनामपेक्ष्य पक्षे व्याप्तिविशिष्टवैशिष्यावगाहिज्ञानत्वेन एककारणताया लघुत्वादिति भावः । यद्यपि वह्निव्याप्यधूमवानयमिति ज्ञानस्यापि धूमत्वप्रकारेण व्याप्तिपक्षधर्मताज्ञानतया कारणताद्वयकल्पने व्यभिचारः । विशिष्टपरामर्शस्य कारणत्वे ज्ञानद्वयोत्तरं विशिष्टपरा- मर्शरूपधर्मकल्पनागौरवं दुर्वारमेव । तथापि व्याप्यतावच्छेदक धूमत्वाद्यनवगाहिवहव्या- प्यवानितिपरामर्शात् शाब्दरूपादनुमित्युत्पत्त्या व्याप्यतावच्छेदकप्रकारेण व्याप्तिज्ञानादेः अनुमितिहेतुत्वव्यभिचारेणासम्भवदुक्तिक्रमेव । न च व्याप्तेः हेतुतावच्छेदकघटित्ततया

नृसिंहप्रकाशिका.

-

वानुमितिः स्वीकार्या । तत्र वह्निमदभिन्नः पर्वतः प्रतिज्ञावाक्यार्थः तदेकदेशवहाँ धूमादिति है- तुवाक्यार्थधूमज्ञानज्ञाप्यत्वस्यान्त्रयः । उदाहरणवाक्यात् उपदर्शितरीत्या धूमवान् धूमव्या- पकवहिमानिति बोधः । उपनयनिगमनाभ्यां एकविशिष्टापरबोधोऽप्युपदर्शितप्राय एवेति वह्नि- व्याप्यधूमज्ञानज्ञाप्यवह्निमदभिन्नवह्निव्याप्य धूमवत्पर्वताभिन्नधूमव्यापक वह्निमदभिन्नधूमवद - भिन्नधूमज्ञानज्ञाप्यवह्निमदभिन्नः पर्वत इति महाशाब्दबोधप्रकार इति प्राचामाशयः । नवीनास्तु - उदाहरणस्यैव एकार्थबोधकत्वाभावादुदाहरणार्थ घटितमहावाक्य बोधः सु. तरामप्रसिद्धः । तथा हि उदाहरणघटकयोः यत्तत्पदघटितवात्र्ययोः नैकार्थबोधकत्वं द्विरुक्तयत्पदेन महान सतदन्ययोः महानसत्वादिना उपस्थितत्वात् तत्पदेनापि तत्तद्रूपा- वच्छिन्नबोधात् महानसं धूमवत् वह्निमत्र, महानसान्यं धूमवद्वहिमचेति वाक्यार्थ- चतुष्टय विषयकसमूहालम्बनबोध एव स्वीकार्यः । न च वीप्सायां व्यापकत्वबोधनात् धूमवान् धूमव्यापकवहिमानित्याकारकैकविशिष्टार्थ बोधोत्पत्तौ बाधकाभाव इति वाच्यम्,नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[२७३]]

ननु विशिष्टवैशिष्टयावगाहिपरामर्शस्यानुमिति प्रति हेतुत्वे तत्रानन्यथासिद्धत्वनियत पूर्व- वृत्तित्वयोर्द्वयोः कल्पनीयतया गौरवम् । ’ वह्निव्याप्यो धूमः धूमवान् पर्वतः’ इति ज्ञानद्वयस्य तव मते विशिष्टपरामर्श प्रति कारणत्वेन कृप्तस्य कारणत्वे तु अनन्यथा- सिद्धत्वमात्रस्य कल्पनीयतया लाघवमिति प्राभाकरः शङ्कते - नन्विति ॥ वह्निव्या- व्यवानयमिति ॥ अत्र त्वदभिमतकारणस्य असत्त्वेन व्यभिचारान्न ज्ञानद्वयस्य कार- णत्वं सम्भवतीति भावः । कथञ्चिदपि व्याप्यतावच्छेदकधूमत्वादेर्भानं परामर्शेन सम्भव - तीति स्फोरणाय - शाब्देति । लाघवेनेति ॥ कल्पनालाघवेनेत्यर्थः । तथा हि ज्ञानद्वयेन अनन्यथासिद्धत्वनियतपूर्ववृत्तित्वयोः कल्पनापेक्षया विशिष्टपरामर्शं तत्कल्प- रामरुद्रीयम् .

व्याप्यतावच्छेदकविषयकं वह्निव्याप्यवानिति ज्ञानं न सम्भवत्येवेति, वहिसामान्याभाववद- वृत्तित्वरूपव्याप्तेः व्याप्यतावच्छेदकाघटितत्वात् इति, धर्मिकल्पनागौरवस्य फलमुखत्वेना- नृसिंहप्रकाशिका.

यो य इत्यादेरनन्वितार्थकत्वप्रसङ्गात् । न च द्विरुक्तयत्पदस्यैव व्यापकत्वमर्थः । तस्यैव साध्यां- शेsarस्वीकारानोक्तदोष इति वाच्यम् । नामार्थयोः भेदेनान्वयस्याप्युत्पन्नत्वात् । न च द्विरुक्तयत्पदस्यैव व्यापकत्वावच्छिन्नमर्थः । तस्य साध्यांशे अभेदेनान्वयः स्वीक्रियत इति वाच्यम् । सुन्दरो दण्डीत्यादौ मत्वर्थीयप्रकृत्युपस्थाप्यदण्डादौ सुन्दराभेदान्वयानुपपत्तिनिर्वा- हाय मत्वर्थीयप्रकृत्युपस्थाप्ये असमस्तनामार्थस्य अभेदेन अन्वयोsव्युत्पन्न इति नियमा ङ्गीकारस्यावश्यकतया सापेक्षत्वेनासमर्थत्वात् साध्यादिपदोत्तरं तद्धितानुत्पत्त्या च निरुक- यत्पदार्थ व्यापकत्वविशिष्टस्याप्यभेदेनाप्यन्वयासम्भवात् । न च वहयादिपदस्यैव धूमा- दिव्यापकता विशिष्टवहयादौ लक्षणां परिकल्प्य यत्तत्पदयोः तात्पर्यग्राहकत्वमङ्गीकृत्य च. धूमवान् धूमव्यापकवह्निमान् इत्येकविशिष्टार्थबोधस्य स्वीकृतत्वात् तत्पक्षे नोकदोष- प्रसक्तिरिति वाच्यम् । चैत्रो जानाति कृतिमत्त्वात्, यो यः करोति स जानाती- त्यादिन्यायघटकोदाहरणघटकद्विरुक्तयत्पदस्य तात्पर्यग्राहकत्वस्वीकारे कृत्याश्रयबाधकप- दाभावेन कृतिमान् कृतिव्यापक ज्ञानवानिति बोधानुत्पत्त्या उदाहरणाभासत्वप्रसङ्गात् तस्मात्पूर्वोक्तरीत्या वाक्यार्थचतुष्टयविषयक समूहालम्बनबोध एव स्वीकार्यः । ‘व्याप- कताबोधस्तु तन्मूलको मानसः, साध्यपदस्य हेतुव्यापकता विशिष्टसाध्ये लक्षणों परि- कल्प्य महानसं धूमवत् धूमव्यापकवह्निमच्च, महानसान्यत् धूमवत् धूमव्यापकः वह्निमचेति व्यापकत्वघटितवाक्यार्थचतुष्टय विषयकसमूहालम्बनबोधो वा स्वीकार्यः । परं तु सर्वमतेऽपि प्रतिज्ञाहेत्वोः विशित्रैकार्थबोधकत्वमेवायम्पदानुषङ्गपक्षे उपनयनिगमन- योः प्रत्येक बोधजनकत्वेऽपि अननुषङ्गपक्षे तयोरप्येकविशिष्टार्थबोधकत्वम् । वस्तुतोऽननु- षतपक्षेsपि उपनयस्थायं पदार्थ केवलपक्षतावच्छेदकावच्छिन्ने निगमनार्थान्वयबोधेनैवेष्ट- सिद्धेः । उपनयप्रतिपाद्य विशिष्टार्थे निगमनार्थान्वये प्रमाणाभावेनाननुषङ्गपक्षेऽपि तयनिक-

"

[[35२७४]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

वेन सर्वत्र परामर्शस्यैव कारणत्वात् । लिङ्गं न करणम्,

।

[[1]]

अतीतादौ व्यभिचारात् । व्यापारवत्कारणं करणम्’ इति मते परामर्शद्वारा व्याप्ति- ज्ञानं करणम् । तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनको व्यापारः । अनुमानमुपसंह- रति - तस्मादिति ॥ लिङ्गं विभजते लिङ्गमिति ॥ अन्वयव्यतिरेकिणं

-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

नस्यैव लघीयस्त्वमिति । वस्तुतस्तु तद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यकव्याप्तिप्रकारकनिश्वयविशिष्ट- तद्धर्मावच्छिन्न प्रकारकपक्षतावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यकनिश्चयस्यैव कारणतावच्छेदकत्वं ज्ञा- नद्वयसाधारण्येन तन्मते मन्तव्यम् । नैयायिकमते तु व्याप्तिविशिष्टवैशिष्टयावगाहिनि- श्वयत्वं कारणतावच्छेदकमिति कारणतावच्छेदकलाघवं अवधेयम् । विनिगमनाविरहेण ज्ञायमानलिङ्गत्वेनापि कारणत्वं वदतामाचार्याणां मतं निरस्यति - लिङ्गं न करण मिति ॥ व्यभिचारादिति ॥ तत्राप्यनुमितेरनुभवसिद्धत्वेन तदव्यवहितपूर्व भूत- भविष्यद्भूमादेरसत्त्वादिति भावः । मत इति ॥ ’ फलायोगव्यवच्छिन्नं कारणं करणम्’ इति मते परामर्श एव करणमिति ध्येयम् । करणेऽतिव्याप्तिवारणाय तज्जन्यत्वे सतीति ॥ यद्यप्यनुमाननिरूपणस्यैव प्रतिज्ञातत्वेन तद्विभाग एवोचितः, तथापि लितस्य त्रैविध्ये प्रदर्शिते तज्ज्ञानस्य त्रैविध्यं फलतीति मनसि कृत्वाह-लिङ्गं विभजत

रामरूद्रीयम्.

दोषत्वाचेति भावः । ज्ञायमानलिङ्गं परामर्शव्यापारकमनुमितिकरणमिति आचार्यमतं निरा- कुरुते - अतीवादाविति ॥ अतीतानागतलिङ्गकानुमितौ लिङ्गस्य व्यभिचारेण करणत्वा- सम्भवादिति भावः । उपसंहरति-व्यापारवदिति ॥ विशेषणतावच्छेदकप्रकारकज्ञान- रूपव्याप्तिप्रकारकज्ञानस्य परामर्शहेतुत्वात् परामर्शद्वारा व्याप्तिज्ञानं करणमित्याह-परा- मर्शेति ॥ व्यापारलक्षणमाह - तज्जन्यत्वे सतीति ॥ मूले लिङ्गपरामर्श इति ॥ नृसिंहप्रकाशिका.

"

विशिष्टार्थप्रतिपादकत्वमिति सारम् । इत्थं च न्यायघटकेन प्रतिज्ञासहित हेतुवाक्येन उदा- हरणादिप्रत्येकवाक्येन च तावदर्थविषयक समूहालम्बनबोधोत्तरमेव मानसपरामर्शः । तद्वयापारकनिरुक्तबोधात्मकव्याप्तिज्ञानादेवानुमितिः स्वीकार्येति प्राहुः । एतन्मते निरुकवा - क्यार्थ चतुष्टय विषयकसमूहालम्बनबोधजनकन्यायावयवत्वमुदाहरणलक्षणम् । पक्षतावच्छे- दकावच्छिन्ने साध्यव्याप्तिविशिष्ट हेतु विशिष्टाभेदबोधकन्यायावयवत्वमुपनयलक्षणम् । निग़- मनलक्षणं तु निरुक्तमेवेति बोध्यम् । अनुमितिकरणस्वरूपमाह - मूले स्वार्थेति ॥ स्वार्था- नुभितौ पुरार्थानुमितौ चेत्यर्थः । लिङ्गपरामर्श एवेति ॥ लिङ्गविशेप्यकव्याप्तिज्ञानमेवेत्यर्थः । एवकारेण लिङ्गस्य कारणत्वव्यवच्छेदः । अतीतादिलिङ्गकानुमितौ व्यभिचारात् लिङ्गं न करणमिति भावः । उपसंहरति–तस्मादिति ॥ निरुक्तव्याप्तिज्ञानस्यैव व्याप्तिविशिष्टवै- शिष्ट्या वगाहिपरामर्शद्वारा अनुमितिकरणत्वादित्यर्थः । लिङ्गपरामर्श इति ॥ व्याप्तिवि-:नीलकण्ठीय. राम रुद्रीय नृसिंहीयसमन्वितां ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

st

[[२७५]]

इति ॥ ’ अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमत् ’ इति मूलस्य ’ अन्वय सहचारग्रहप्राह्य- रामरुद्रीयम् :

लिङ्गविशेष्यकज्ञानमित्यर्थः, न तु पक्षे व्याप्तिविशिष्टवैशिष्टयावगाहिज्ञानं, तस्य व्यापारी भावेनाकरणत्वादिति ध्येयम् । अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमदन्वयव्यतिरेकीति मूले अन्वयनिरूपितव्याप्तिव्यतिरेकनिरूपितव्याप्त्युभयवत्त्वं अन्वयव्यतिरेकिलक्षणमिति

नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

"”

[[1]]

शिष्टवैशिष्टयावगाहिपरामर्शव्यापारक लिङ्ग विशेष्यकव्याप्तिग्रह इत्यर्थः । अनुमानमिति ॥ अनु- मानप्रमाणस्वरूपमित्यर्थः । यत्र धूमवान् पर्वत इति प्रत्यक्षज्ञानानन्तरं धूमः वह्निः व्याप्य इति स्मरणं, यत्र चोद्बोधकानन्तरसमवधानवशादादौ तादृशस्मरणमनन्तरमेव तांह- शप्रत्यक्षम्, तत्र व्याप्तिविशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिनिश्चयं विनापि अनुमित्यङ्गीकर्तृमीमांसकमत दूषयितुं तन्मतं उपन्यस्यति - दीपिकायां नन्वित्यादिना ॥ व्याप्तिस्मृतिपक्षध मताज्ञानाभ्यामेवेति ॥ हेतुविशेष्यकव्याप्तिप्रकारकज्ञानहेतुप्रकारकपक्षविशेष्यकज्ञानी- भ्यामपीत्यर्थः । अनुमितिसम्भव इति ॥ तन्मते तद्धर्मावच्छिन्नलिङ्गकानुमितिं प्रति समवायघटितसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन तद्धर्मावच्छिन्न विशेष्यकव्याप्तिप्रकारकयह विशिष्टत- द्धर्मावच्छिन्नप्रकारकपक्षविशेष्यकनिश्चयत्वेन हेतुतया ज्ञानद्वयस्यापि तादृशकारणतावच्छे दकविशिष्टत्वादिति भावः । विशिष्टपरामर्श इति ॥ व्याप्तिविशिष्टवैशिष्टयावगाहि- निश्चय इत्यर्थः । किमर्थ अङ्गीकार्य इति ॥ निरुक्तज्ञानद्वयस्थले अनुमितिपूर्वं विशिष्ट- परामर्शकल्पनं किम्प्रयोजनमित्यर्थः । तथा च प्रयोजनाभावात् ज्ञानद्वयस्थले अनुमिति- पूर्वं विशिष्टपरामर्श कल्पनमनुचितमिति भावः । न च निरुक्तनिश्चयत्वावच्छिन्नस्य व्यापा- रवत्कारणत्वरूप करणत्वान्यथानुपपत्त्या तत्कल्पनमावश्यकमिति वाच्यम् । फलायोगव्य- वच्छिन्नकारणत्वस्यैव नवीनमतभूततन्मतेऽपि कारणत्वपदार्थत्वात् । तादृशं करणत्वस्य ज्ञान - द्वयसाधारणत्वादिति भावः । वह्निव्याप्यवानयमिति ॥ केवलवह्निव्याप्यत्वावच्छिन संयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितपक्षतावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यताशालिनिश्चयात्मकव- हिव्याप्यवानय मित्याकारक इत्यर्थः । शाब्दपरामर्शस्थल इति ॥ वह्निव्याप्यवानय- मिति शब्दप्रयोज्य मानसप्रत्यक्षस्थल इत्यर्थः । यथाश्रुते तादृशवाक्यजन्यशाब्दबोधस्य पक्षतावच्छेदकावच्छिन्नसंयोगेन हेतुप्रकारकत्वाभावेन परामर्शरूपत्वाभावात् असा त्या- पत्तेः । परामर्शस्येति ॥ अनुमित्यनुरोधेनेत्यादिः । व्याप्तिविशिष्टवैशिष्टयावगाहिनिश्चय- त्वस्यैवेत्यर्थः । आवश्यकतयेति ॥ कारणतावच्छेदकत्वावश्यकतयेत्यर्थः । तथा च ता- दृशनिश्वयत्वस्य कारणतावच्छेदकत्वानङ्गीकारे मीमांसकमतसिद्धलिङ्गतावच्छेदकघाटितनिरु तनिश्चयत्वरूपकारणतावच्छेदकविशिष्टस्य तत्राभावादनुमितिर्न स्यादिति भावः । ननुलिङता- वच्छेदकानवगाहिनिरुक्तमानसपरामर्शोत्तरं लिङ्गतावच्छेदकावगाहिपरामर्श कल्पयित्वैवानु- मितिः स्वीक्रियते क्षणविलम्बस्य शपथनिर्णयत्वात् । तथा च तत्र नानुमित्यनुपपत्तिः । अन्त।

દ્

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

व्यामि सति व्यतिरेकसहचारमहमाह्मव्याप्तिमत् इत्यर्थं मनसि कृत्वा तादृशव्या-

रामरुद्रीयम्.

लभ्यते । लम्वासम्भवि, हेतौ वहिव्याप्तिसत्त्वेऽपि पहयभावव्याप्तिविरहात् । न च व्यति- रोकप न प्रकृतसाध्यपरं, अपि तु यत्किञ्चिदभावपरं । तथा च धूमादेरपि जलत्वाभावा- नृसिंहप्रकाशिका.

आह— लाघवेन चेति ॥ लिङ्गतावच्छेदकघटितनिरुक्तनिश्चयत्यापेक्षया व्याप्तिविशिष्ट- वैशिष्यावगाहिनिश्वयत्वस्य लघुत्वेन चेत्यर्थः । लिङ्गतावच्छेदकानवगाहिशाब्दमानसपरा- मर्शस्थले लिङ्गतावच्छेदकावगाहितादृशनिश्चय कल्पनागौरवेण ज्ञानद्वयस्थले व्याप्तिविशिष्ट- वैशिष्टपावगाहिनिश्चयकल्पनागौरवस्य तुल्यत्वेनादोषत्वात् लिङ्गतावच्छेदकघटितं निरुक्त- निश्वयत्वापेक्षया व्याप्तिविशिष्टवैशिष्टयावगाहिनिश्चयत्वस्य लघुत्वाच्चेति निर्गलितार्थः । परामर्शस्यैवेति ॥ व्याप्तिविशिष्टवैशिष्टयावणाहिनिश्चयस्यैवेत्यर्थः । कारणत्वादिति ॥ तानिश्चयत्वेन फलायोगव्यवच्छिन्नकारणत्वस्वीकारादित्यर्थः । तथा च विशिष्टवैशिष्टभाव- माहिनिश्चयस्य नवीनमते फलायोगव्यवच्छिनकारणत्वरूप करणत्वाङ्गीकारवत् प्राचीनमते फ- लायोमव्यवच्छिन्नकारणत्वघटितव्यापारत्वाङ्गीकारात् शाब्दमानसपरामर्शस्थलेऽपि तादृश- परामर्शद्वारा शाब्दबोधात्मकव्याप्तिज्ञानस्य करणत्वं सम्भवति । शाब्दमानस परामर्शस्य फलायोगव्यवच्छिन्नकारणत्वघटितव्यापारत्वप्रतिपादनात् । नवीनमते सर्वत्र विशिष्टवै शिष्टयावगाहिपरामर्श एव करणमिति लभ्यत इति न किश्विदनुपपत्रामिति भावः । लिङ्ग- परामर्श एव करणमिति मूलोकैवकारव्यवच्छेद्यं स्पष्टयति- लिङ्गं न करण- मिति ॥ किं परामर्शद्वारा न करणमित्यर्थः । तत्र हेतुमाह- अतीतादाविति ॥ अतीतादिलिङ्गकानुमितीत्यर्थः । आदिना अनागतपरिग्रहः । व्यभिचारादिति ॥ व्यतिरेकव्यभिचारादित्यर्थः । अतीतादिलिङ्गविषय कपरामर्श तादृशलिङ्गस्य विषयविषया कारणत्वाभावेन परामर्शस्य तद्वापारत्वासम्भवात् व्यापारसम्बन्धेन लिनाभावेऽपि अनुमि- स्युत्पत्तेरिति भावः । स्वार्थानुमिति परार्थानुमित्योः लिङ्गपरामर्श एव करणमिति मूलम् । व्याप्ति- विशिष्टवैशिष्टपावगाहिनिश्चयरूपलिङ्गपरामर्शः नवीनमत सिद्धफलायोगव्यवच्छिन्नकारणत्म- रूपकरणत्वाश्रय इत्यर्थमित्याशयेन प्राचीनमत सिद्धव्यापारवत्कारणत्वरूप करणत्वाश्रया- प्रतिपादनात् न्यूनतापरिहाराय स्वयं तन्मतसिद्धतादृशकारणताश्रयमाह - व्यापारवत् कारणमिति। व्यापार सम्बन्धावच्छिनकारणताश्रयमेवेत्यर्थः । यथाश्रुते घटादेः चक्षुस्संयोगरू- पव्यापारवत्त्वात् विषयविधया प्रत्यक्षकारणत्वाच्च चक्षुरादिवत् घटादेरपि प्रत्यक्षकरणत्वाप- लेः । करणमिति मतः इति ॥ करणस्वरूप मिति वक्तृप्राचीनमत इत्यर्थः । व्यापारसम्बन्धावच्छि अकारणत्वमेव करणत्वं तदाश्रय एव करणशब्दार्थ इति वक्तृप्राचीनमत इति फलितार्थः । परामर्शद्वारेत्यादि ॥ परामर्शरूपव्यापारसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वरूप करणत्वाश्रमं व्याप्ति- ज्ञानमेवेत्यर्थः । व्यापार लक्षणमाह— तज्जन्यत्वे सतीति ॥ चक्षुर्जन्यप्रत्यक्षजनका कोका-

+नीलकण्ठीय- रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२७७]]

लक्षयति — अन्वयेनेति । हेतुसाध्ययोर्व्याप्तिरन्वयव्याप्तिः, तदभावयोर्व्या-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

सिद्वयं प्रकाशयति-हेतुसाध्ययोरिति ॥ अन्वयमात्रव्याप्तिकत्वरूप केवलान्वंयिलक्षणे रामरुद्रीयम्.

दिव्याप्यत्वान्नासङ्गतिरिति वाच्यम् । तथा सति केवलान्वयिसाध्यकज्ञेयत्वादेरपि गगना- भावादिव्याप्यत्वेनान्वयव्यतिरेकित्वापत्तेः इत्याशङ्कानिरासाय अन्वयपदं प्रकृतसाध्यपरत्वेन व्यतिरेकपदं च प्रकृतसाध्याभावपरत्वेन - हेतुसाध्ययोरित्यादि ॥ यद्यपि धूमे वह भाव- निरूपितव्याप्तिः न साक्षात्, तथापि स्वं वह्न्यभावनिष्ठव्यतिरकव्याप्तिः स्वाश्रयव्यापकी- नृसिंहप्रकाशिका.

।

दौ अतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । चक्षुर्ध्वसादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभागः । तज्ज- न्यत्वतज्जन्यजनकत्वोभयवत्त्वं व्यापारलक्षणमिति फलितार्थः । तेन विनिगमनाविरहा- प्रसक्तिः तस्मालिङ्गपरामर्शोऽनुमानमिति उपसंहारवाक्येन लिङ्गस्योपस्थितत्वात् प्रसङ्गसङ्गत्या लिनं विभजते- मूले लिङ्गं त्रिविधमिति । अत्र व्याप्यत्वं लिङ्गसामा- न्यलक्षणमिति बोध्यम् । अन्वयव्यतिरेकिलक्षणमाह–अन्वयेनेति ॥ अन्वयसहचारेणे- त्यर्थः । साध्यसाधनसहचारेणेति यावत् । तृतीयार्थी ज्ञानज्ञाप्यत्वं, तस्य व्याप्तौ अन्वयः । व्यतिरेकेण चेति ॥ व्यतिरेकसहचारेण चेत्यर्थः । साध्याभावसाधनाभाव सहचारेणेति यावत् । तृतीयार्थी ज्ञानज्ञाप्यत्वं, तस्यापि व्याप्तावन्वयः । चकारस्तूतसमुच्चायकः । तथा च साध्यसाधनसहचारज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वसाध्याभावसाधनाभावसहचारज्ञानजन्यज्ञानवि- षयत्वोभयविशिष्टव्याप्त्याश्रयत्वं निरुक्तान्वय सहचारज्ञाननिरुक्तव्यतिरेकसहचारज्ञानोभयज- न्यज्ञानविषयव्याप्त्याश्रयत्वं वा अन्वयव्यतिरेकिलक्षणमिति भावः । अन्ये तु - अन्वयव्या- प्तिमत्त्वव्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वोभयवत्त्वमेव तन्मूलप्रतिपाद्यं तदेव लक्षणमित्याहुः । तन, केवलव्यतिरेकिण्यतिव्याप्त्यापत्तेः । अत्र पृथिवी इतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वादित्यत्र गन्धवत्त्वहेतावतिव्याप्तिवारणाय व्याप्तावन्वय सहचारज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वस्य तज्ज्ञाने तज्ज्ञानजन्यत्वस्य वा निवेशः । घटोऽभिधेयः प्रमेयत्वादित्यत्र प्रमेयत्वरूपकेवलान्वयिहेता- वतिव्याप्तिवारणाय व्याप्तौ व्यतिरेकसहचारज्ञानज्ञाप्यत्वस्य तज्ज्ञाने तज्ज्ञानजन्यत्वस्य वा निवेश इति हृदयम् । अन्वयव्यतिरेकिलिङ्गं दर्शयति-यथेति ॥ वह्नौ साध्ये धूमवत्त्वं हेतुरिति वह्निसाध्यकधूमवत्त्वरूपलिङ्गं अन्वयव्यतिरेकिलिङ्गमित्यर्थः । तत्र व्याप्तेरन्वयसह- चारज्ञानज्ञाप्यत्वादिकमुपपादयति-यत्रेति ॥ दृशाधिकरण इत्यर्थः । तत्रेति ॥ ताह- शाधिकरण इत्यर्थः । इत्यन्वयव्याप्तिरिति ॥ इत्याकारकान्वयसहचारज्ञानज्ञाप्यव्याप्ति- रित्यर्थः । तत्र व्यतिरेक सहचारज्ञानज्ञाप्यव्याप्तिमत्त्वादिकमुपपादयति-यत्रेति ॥ यादृशा- धिकरण इत्यर्थः । वह्निनास्तीति ॥ वहयभाव इत्यर्थः । तत्रेति ॥ तादृशाधिकरण इत्यर्थः । तत्र धूमोऽपि नास्तीति ॥ धमाभावोऽपीत्यर्थः । इति व्यतिरेकव्या-

L३७८

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

मात्रपदेन व्यतिरेकव्याप्तेर्व्यवच्छेद्यतया सिद्धयसिद्धिभ्यां व्याघात इत्यालोच्य प्रकारान्त

रामरुद्रीयम्.

भूताभावप्रतियोगितावच्छेदकवत्त्व सम्बन्धेन तस्याः धूमनिष्ठत्वं बोध्यम् । वस्तुतस्तु वय- भावनिष्ठधूमाभावनिरूपितव्याप्तिज्ञानं न धूमहेतुकानुमितौ कारणं, तथा सति सामानाधि -

नृसिंहप्रकाशिका.

प्तिरिति ॥ इत्याकारकव्यतिरेकसहचारज्ञानज्ञाप्यव्याप्तिरित्यर्थः । तत्र वर्तत इति लक्षणसमन्वय इति शेषः । केवलान्वयिलक्षणमाह- अन्वयमात्रेति ॥ अन्वयसहचार- ज्ञानमात्रजन्यज्ञानविषयव्याप्तिमदित्यर्थः । तथा च व्यतिरेकसहचारज्ञानाजन्यत्वान्वय- सहचारज्ञानजन्यत्वोभयविशिष्टज्ञानविषयव्याप्त्याश्रयत्वं केवलान्वयिलिङ्गस्य लक्षणमिति भावः । अत्रान्वयव्यतिरेकिण्यतिव्याप्तिवारणायाजन्यत्वान्तम् । तादृशज्ञानाजन्यवह्निव्या- प्योधूमइत्याकारकशब्दादिज्ञानविषयव्याप्तिविशिष्टधूमादावतिव्याप्तिवारणाय जन्यत्वान्तम् । व्यतिरेकसहचारज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वशून्यव्याप्तिमत्त्वं वा तल्लक्षणवाक्यार्थः । शाब्दादि- ज्ञानविषयधूमादिनिष्ठव्याप्तेः कदाचित् व्यतिरेकसहचारज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वात् न कुत्रापि अतिव्याप्तिः । अथवा अन्ययमात्रव्याप्तिकमिति ॥ अन्वय एवान्वयमात्रं व्याप्तिः यस्येति व्युत्पत्त्या व्यतिरेकव्याप्तिशून्यत्वे सति अन्वयव्याप्तिमत्त्वं लक्षणमिति लभ्यते । तत्र व्याप्तेः अन्वयत्वेन निवेशे प्रयोजनविरहात् विशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहाच व्यतिरेकव्याप्तिशून्यत्वव्याप्तिमत्त्वोभयवत्त्वं लक्षणं फलितम् । एवञ्च न काप्यनुपपतिः । लक्ष्यं निदर्शयति — यथेति ॥ घट इतीति ॥ इत्यादिन्याय कहेतु प्रतिपाद्यप्रमेय. त्वादित्यर्थः । लक्ष्ये लक्षणं योजयति-तत्रेति ॥ निरुक्तन्याय इत्यर्थः । प्रतिपाद्यत्वं सप्तम्यर्थः, तस्य प्रमेयत्वे अभिधेयत्वे चान्वयः । प्रमेयत्वाभिधेयत्वयोरिति ॥ तत्स्वरूप हेतुसाध्ययोरित्यर्थः । सम्बन्धित्वं षष्ठयर्थः, तस्य व्याप्तावन्वयः । व्यति- रेकव्याप्तिर्नास्तीति ॥ व्यतिरेकसहचारज्ञानज्ञाप्यव्याप्तिरप्रसिद्धेत्यर्थः । तयो - व्यतिरेकाभावादिति भावः । अथवा व्यतिरेकव्याप्तिर्नास्तीति ॥ व्यतिरेकव्याप्तिरन- सिद्धेत्यर्थः । तथा च प्रमेयत्वाभिधेयत्वयोः केवलान्वयित्वेन व्यतिरेकाप्रसिद्धया प्रमेयत्वनिष्ठाभिधेयत्वनिरूपितव्यतिरेकव्याप्तिः सुतरामप्रसिद्धेति भावः । तयोर्व्यतिरेकाभा- वमुपपादयति–सर्वस्येति ॥ केवलव्यतिरेकिणो लक्षणमाह-व्यतिरेकमात्र व्यासि कमिति ॥ व्यतिरेकसहचारज्ञानमात्रज्ञाप्यव्याप्तिकमित्यर्थः । तथा चान्वय सहचारज्ञानजन्य- ज्ञानविषयताशून्यव्याप्तिमत्त्वं केवलव्यतिरेकिणो लक्षणमिति भावः । अन्ये तु व्यतिरेक- मात्रव्याप्तिकमिति अन्वयव्याप्तिशून्यत्वे सति व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वं लक्षणमित्यर्थ इत्याहुः 1 तन्न, व्यतिरेकिण्यन्वयव्याप्तिसम्भवेनासम्भवापत्तेः । व्यतिरेकन्यायमानघटक हेतुपदप्रतिपाद्य- हेतु स्वरूपलक्ष्यं दर्शयितुमादौ व्यतिरेकन्यायवाक्यमुदाहरति - यथेति ॥ पृथिवीति ॥ अयं पक्षनिर्देशः । पृथिवी सामान्यमित्यर्थः । इतरेभ्यो भिद्यत इति ॥ जलत्वाद्यवच्छिन-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीम समन्विता ।

[[२७९]]

मिर्व्यतिरेकव्याप्तिः । केवलान्वयिनो लक्षणमाह — अन्वयेति ॥ केवलान्वयिसा- ध्यकं लिङ्गं केवलान्वयि । [ वृत्तिमत् ] अत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं केवलान्वयि -

नीलकण्ठप्रकाशिका.

रण परिष्करोति- केवलान्वयिसाध्यकमिति ॥ केवलान्वयि साध्यकव्यतिरेकहेतोः सं- ग्रहाय साध्ये केवलान्वयित्वं निवेशितम् । तदेव निर्वक्ति - अत्यन्ताभावेति ॥ निख- रामरुद्रीयम्.

[[2]]

करण्यांशस्याधिकस्य निवेशेन गुरुतरोक्तपरम्परासम्बन्धनिवेशे च कारणतावच्छेदकगौरवात् । किन्तु साध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्व प्रकारेण हेतुमत्ताज्ञानमेवानुमितौ कारणं, लाघवात् । इत्थं च व्यतिरेकेणेत्यत्र व्यतिरेकपदं साध्याभावहेत्वभावपरं तृतीयार्थः वैशि- ष्टयं तच्च घटकतारूपं । तथा च तादृशव्याप्तेः साक्षादेव हेतुनिष्ठत्वान्नानुपपत्तिरिति ध्येयम् । यद्यपि स्वरूपान्वयव्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वं पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वादिति व्यतिरेकिणि तावत् व्यक्तीकृतं तथापि प्रकृतानुमित्यव्यवहितपूर्वगृहीतोभयव्याप्तिमत्त्वस्यैव तात्पर्य - विषयत्वान्नानुपपत्तिरिति भावः । अन्वयव्याप्तिकमात्रमित्यत्र मात्रपदार्थो यदि अन्व- यव्याप्तीतरशून्यत्वं तदा असम्भवः । घटोऽभिधेयः प्रमेयत्वादित्यादौ अन्वयव्याप्तिभिन्ना- भिधेयत्वादेः सत्त्वात् । यदि व्यतिरेकव्याप्तिशून्यत्वं तदर्थः, तदाप्युक्त केवलान्वयिता- वव्याप्तिः । तत्र व्यतिरेकव्याप्त्यप्रसिद्धेः इत्याशयेन स्वयं केवलान्वयिनो लक्षणमाह- के वलान्वयिसाध्यकमिति ॥ साध्यनिष्टं केवलान्वयित्वं निर्वक्ति - अत्यन्तेति ॥ नृसिंहप्रकाशिका.

[[7]]

प्रतियोगिताकचतुर्दशभेदवतीत्यर्थः । न च कर्तृकरणयोस्तृतीयेत्यनुशासनेन करणे कर्तरि च तृतीयाभिधानात् पत्रशतकं युगपत् सूच्या चैत्रेण भिद्यते इत्यत्र सूचीचैत्रपदोत्तरमिव इतरपदोत्तरं तृतीयापत्तिरिति वाच्यम् । पच्यन्ते माषाः, भिद्यते कुसूलं, लूयते केदार इत्यत्र कर्तृत्वे लकारेऽपि कर्मलकारवत् रूपसाधुता सम्भवतीत्यर्थककर्मवत्कर्मणा तुल्यक्रिया इत्यनुशासनेन माषादिकर्मणः कर्तृत्वं स्वीकृत्य माषाः स्वयमेव पच्यन्ते इत्यादिबोधवत् पृथिवी भिद्यत इत्यत्रापि स्वयमेव पृथिवी भिद्यत इत्यर्थस्वीकारेण इतरेषां कर्तृत्वाद्यभावात् नेतरपदोत्तरं तृतीयापत्तिः । किन्तु अन्यारादित्यादिसूत्रेणान्योन्याभावार्थकपदयोगे प्रति- योगिवाचकपदोत्तरं प्रकृतेः पञ्चमीविधानात् इतरपदोत्तरं प्रकृते पञ्चम्येवेति । तस्मान्न तथेत्याकारक व्यतिरेकन्यायमात्रघटक हेतुपदप्रतिपाद्यहेतुः केवलव्यतिरेकिलिङ्गमिति तात्प- र्यार्थः । एतादृशगन्धवत्त्वलिने लक्षणमुपपादयति — अत्रेति ॥ निरुक्तकेवलव्यतिरेकिलिङ्ग इत्यर्थः । इत्यन्वयदृष्टान्तो नास्तीति ॥ इत्याकारकहेतुसाध्यघटितसामानाधिकरण्य- ग्राहकाधिकरणन्नास्तीत्यर्थः । तत्र हेतुमाह - पृथिवीमात्रस्येति ॥ पृथिवीत्वेन रूपेण पृथिवीत्वाश्रयस्य सर्वस्येत्यर्थः । पक्षत्वादिति ॥ अनुमित्युद्देश्यत्वादित्यर्थः । तथा चानुमितिपूर्व पक्षे साध्याज्ञानात् पक्षातिरिक्त साध्यासत्वात्लान्वयसहचारज्ञानासम्भवेन१८०

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

च्छिन्नवृत्तिमदत्यन्ताभावेत्यर्थः । तेन गगनाभावसंयोगाभावादिसाध्यकहेतोः सङ्ग्रहः । घट-

रामरुद्रीयम्.

यद्यपि एवं सति गगनाभावस्य केवलान्वयित्वं न सम्भवति गगनाभावस्य गगनात्मका- त्यन्ताभावप्रतियोगित्वात् । यदि च गगनाभावाभावत्वं गगनस्य न स्वीक्रियते प्रतियोगि- त्वस्य स्वरूपसम्बन्धात्मकतया गगने तद्विरोधेऽपि गगनाभावप्रतियोगित्वासम्भवात् । अस्तु वा अत्यन्ताभावस्य तदात्मता, गगनं च न संसर्गाभावः भावत्वात्, अथैवं घटाभावा- देरपि केवलान्वयित्वापतिः, तस्य घटात्मकाभावप्रतियोगित्वेऽपि घटस्य भावत्वेन न नृसिंहप्रकाशिका.

गन्धवत्त्वनिष्ठेतरभेदनिरूपितव्याप्तेरन्वय सहचारज्ञानज्ञाप्यत्वाभावा लक्षणसमन्वय इति भावः। अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमदिति मूलस्य निरुतार्थक” प्रदर्शयति– दीपि कायां हेतुसाध्ययोः व्याप्तिरिति ॥ अत्र सामानाधिकरण्यज्ञानज्ञाप्यत्वरूप - सम्बन्धः षष्ठयर्थः, तस्य व्याप्तावन्वयः । तथा च हेतुविशेष्यकसाध्य सामानाधिकरण्यप्रका रकज्ञानज्ञाप्यव्याप्तिः प्रकृते अन्वयव्याप्तिशब्दार्थ इति भावः । न तु हेतुसाध्ययोः व्याप्ति- रित्यस्य हेतुनिष्ठ साध्यनिरूपिता व्याप्तिरित्यर्थः । व्यतिरेकव्याप्तेरपि हेतुनिष्ठत्वात् साध्य- निरूपितत्वाच्चासाङ्गत्यापत्तेः । तदभावयोरिति ॥ साध्याभावसाधनाभावयोरित्यर्थः । अत्रापि सामानाधिकरण्यज्ञानज्ञाप्यत्वरूपसम्बन्धः षष्ठयर्थः । तस्यापि व्याप्तावन्वयः । न तु साध्याभावनिष्ठहेत्वभावनिरूपितव्याप्तिरित्यर्थः । तस्य साध्याभावलिङ्ग कहेत्वभाववि- धेयकानुमितावेवोपयोगित्वेन प्रकृतसाध्यानु मेतावनुपयोगित्वात् अर्थान्तरत्वप्रसङ्गात् । केष- लान्वयिलिङ्गस्य मूलोत्तलक्षणगौरवं हृदि निधाय लघुभूतं लक्षणं स्वयमेवाह - केवलान्व यिसाध्यकमिति ॥ केवलान्वयिनिरूपितव्याप्तिमत्त्वं केवलान्वभिलक्षणमित्यर्थः । तेन केवलान्वयि निरूपितव्याप्त्याश्रयस्य व्यतिरेकित्वेऽपि लक्ष्यत्वमेवेति गम्यते । साध्य- निष्ठकेवलान्वयित्वं निर्वक्ति - वृत्तिमदिति ॥ इदञ्चाकाशात्यन्ताभावादेः केवलान्वयि - त्वसंरक्षणाय । अन्यथा तादृशाभावस्यापि आकाशात्मकाभावप्रतियोगित्वेन केवलान्वयित्वा- नुपपत्तेः । सर्वाधारताप्रयोजकसम्बन्धभिन्न सम्बन्धेन वृत्तिमत्वं विवक्षितम् । तेनाकाशस्यापि महाकाले कालिकसम्बन्धेन वृत्तावपि न क्षतिः । वृत्तिमस्वं निरवच्छिनं प्राशम् । तेन कपि संयोगाभावादेरपि समवायेन वृत्तिमत्कपिसंयोमप्रतियोगित्वेऽपि न क्षतिः । प्रति- योगिता च केवलान्वयितावच्छेदकत्वेनाभिमतसम्बन्धावच्छिन्ना ग्राह्मा । daretara वस्यापि संयोगेन योऽभावः तत्प्रतियोगित्वेऽपि न क्षतिः । तादृशप्रतियोगितानवच्छेदको यः केवलान्वयितावच्छेदकत्वेनाभिमतः धर्मः तद्वत्त्वमिति विवक्षणीयम् । तेनाकाशा - भावस्यापि तादृशद्वित्वाद्यवच्छिन्नाभावप्रतियोगित्वेऽपि न क्षतिः । तथा च सर्वाधारताप्रयो- ज़कसम्बन्धभित्र सम्बन्धावच्छिन्न निस्वच्छिन्नवृत्तिताश्रयाभावीय तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगि तामवच्छेदकतद्धर्मकत्वं तेन सम्बन्धेन तेन रूपेण केवलान्वयित्वमिति फलितम् ॥

॥

}

॥नीलकण्ठीय- रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

ई८१

त्वम् । ईश्वरप्रमाविषयत्वं सर्वपदाभिधेयत्वं च सर्वत्रास्तीति व्यतिरेकाभावः”

नीलकण्ठप्रकाशिका.

पदाभिधेयत्वस्य पटादावसत्त्वेन सर्वतः सत्त्वासम्भवादाह - सर्व पदाभिधेयत्वमिति ॥ रामरुद्रीयम् :

.

संसर्गाभावात्मकत्वमिति चेत्, तर्हि अत्यन्ताभावो वृत्तिमत्त्वेन विशेषणीयः विभाव्यते, तदा कपिसंयोगाभावादेः केवलान्वयित्वं न स्यात्, कपिसंयोगाद्यात्मकवृत्तिम- दत्यन्ताभावप्रतियोगित्वात्, तथापि अत्यन्ताभावस्य प्रतियोगिव्यधिकरणत्वेन विशेषणी- यतया नानुपपत्तिः । प्रतियोगिव्यधिकरणत्वं च न प्रतियोग्यधिकरणभिन्नत्वम् । तथा सति संयोगादेरपि केवलान्वयित्वापत्तेः, अपि तु प्रतियोग्यनधिकरणवृत्तित्वं न चैषं गगनस्यापि केवलान्वयित्वापत्तिः, तदधिकरणाप्रसिद्धया तदभावस्य प्रतियोगिव्यधिकरण त्वासम्भवात् इति वाच्यम् । स्वप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धसामान्ये यदभावप्रतियोगि प्रतियोगिकत्वयदभावाधिकरणीभूत यत्किञ्चिद्वयक्त्यनुयोगिकत्वोभयाभावः तत्त्वस्यं प्रति योगिव्यधिकरणरूपत्वात् इति ध्येयम् । ननु अभिधेयत्वं पदशक्तिमत्वमेव तच्च घट पटादिपदभेदेन भिन्नमिति पदादिनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोग्येवेति कथमभिधेयत्वस्य

निरुक्त केवलान्वयित्वं इत्याशङ्कायां आह - सर्वेति ॥ अत्रेदमवधेयम् । तत्कालीन तत्पुरु- षीयतत्साध्यहेतुकानुमित्यैौपयिकान्वयव्यतिरेकोभयव्याप्तिमत्तलिङ्गत्वमेव तत्काले तत्पुरुष प्रति तत्साध्यककेवलान्वयिव्यतिरेकिहेतुत्वमिति अवश्यं विवक्षणीयम् । वस्तुमस्या अन्वयव्यतिरेकिव्याप्तिमत्त्वस्य पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वादिति केवलव्यतिरेकि हेतुसाधारणत्वात् । तथा च केवलान्वयिसाध्यकहेतोरेव केवलान्वयित्वे अन्वयव्याप्तिग्रह- मात्रेणैव धूमवत्त्वादिना वह्नयनुमितिः तादृशानुमित्युपधायकधूमादिहेतोः तुरीयतापत्तिः न च तत्कालीनतत्पुरुषयानुमित्यौपयिकत्वं न सादृशानुमित्युपधायक प्रहविषयत्वम्, अपि तु तादृशानुमित्यव्यवहितपूर्वकाले ग्रहयोग्यत्वमेव । योग्यता चान्वयव्याप्तौ पक्षा- तिरिक्ते साध्यसहचरितसाधनवद्वृत्तित्वं व्यतिरेकव्याप्तौ च पक्षातिरिक्तसाध्य साधनाभाव वद्वृत्तित्वम् । तथा च वहिधूमयोः केवलान्वयव्याप्तिमात्रात् यत्र अनुमितिः तत्रापि व्यति- रेकव्याप्तौ तादृशानुमित्यव्यवहितपूर्वकालीनग्रहयोगत्वमक्षतमेव । पङ्क्षातिरिके हादी वह्निधूमाभावयोः सहचारसत्त्वादिति न तस्य तुरीयतापत्तिरिति वाच्यम् । एवमपि सर्व वह्निमत् धूमादित्यत्र पक्षातिरिक्ताप्रसिद्धया तादृशानुमितिकारणधूमहेतोः तुरीयतापतेः दुर्वारत्वात् । पक्षातिरिकेत्यस्यानुपादाने तु पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वादिति केवलः व्यतिरेकिहेतोरपि अन्वयव्यतिरेकित्वापत्तिः । पृथिव्यामितरभेदगन्धयोः सहचारसस्वाद

[[4]]

[[7]]

नृसिंहप्रकाशिका.

एवं च न काप्यनुपपत्तिरिति भावः । साध्यस्य केवलान्वायित्वमुपपादयति– ईश्वर

रसमावि षयत्वं चेति ॥ चकारात् तादृशेच्छा विषयत्वतादृशकृतिविषयत्वादेः परिग्रहः सं

[[361]]

tr

१८२.

J

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

।

केवलव्यतिरेकिणो लक्षणमाह-व्यतिरेकेति । तदुदाहरति- यथेति । नन्वि - तरभेदः प्रसिद्धो वा न वा । आधे यत्र प्रसिद्धस्तत्र हेतुसत्त्वे अन्वयित्वम्, असत्त्वे असाधारण्यम् । द्वितीये साध्यज्ञानाभावात्कथं तद्विशिष्टानुमितिः ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[1]]

मूले व्यतिरेकमात्रव्याप्तिकमिति ॥ निश्चितव्यतिरेकमात्र व्याप्तिकमित्यर्थः । तेन पृथिवीत्तरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वादित्यादौ अन्वयव्याप्तेः सत्त्वेऽपि न लक्षणासङ्गतिः । इतर- मेः पृथिवी तरत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदः । अन्वयित्वमिति ॥ अन्वय सहचारग्रह- श्राह्मव्याप्तिमत्वं स्यादित्यर्थः । तथा च प्रसिद्धानुमानमिव एतदप्यन्वयव्यतिरेक्येव

[[1]]

[[1]]

रामरुद्रीयम्.

इति महदसमजसम् । वस्तुतस्तु मूलगतान्वय मात्रव्याप्तिकत्वमेव केवलान्वयित्वमुपगन्त- स्यम् । तदर्थश्च प्रकृतानुमित्युपधायक ज्ञानविषयव्याप्तित्वव्यापकस्व विष्ठान्वयव्याप्तिकत्वम् । इत्थं च यत्रान्वयव्याप्तिप्रहमात्रेणैव वहयायनुमितिः, तत्रापि धूमादिहेतोः केवलान्वयित्वं न तुरीयतापतिरिति सर्वमनाकुलम् । मूले केवलव्यतिरेकमात्रव्यातिकमिति ॥ अत्रापि प्रकृतानुमित्युपधायकज्ञानविषयव्याप्तित्वव्यापक स्वनिव्यतिरेकव्याप्तिस्वक स्वाम त्यर्थो बोध्यः । यथाश्रुते व्यापकसामानाधिकरण्यरूपान्वयव्याप्तेरपि गन्धादिरूप केवलव्य- तिरेकहेतौ सत्वेन अन्वयव्याप्तिशून्यत्वस्य तत्रासत्त्वात् असातत्यापत्तेः । अनुमित्यभ्यव- हितपूर्वगृहीतान्वयव्याप्तिशून्यत्वस्य विवक्षणे च यादृशानुमित्यव्यवहितपूर्वं अन्वयव्याप्ति- प्रहो नास्त्येष अप्रसिद्धिप्रसङ्ग इति ध्येयम् । दीपिकायामितरभेद इति ॥ पृथिवीतर- भेदवतीत्यर्थः । प्रसिद्धो न वाज्ञातो वा न वा । यत्र प्रसिद्ध इति ॥ यस्मिन् अधि- करणे पृथिवीतरेषां सर्वेषां भेदो गृहीतः, तत्रैवेत्यर्थः । गृहीतान्वयसहचारकत्वेन अन्वयव्या- प्तिज्ञानस्यापि सम्भवादिति भावः । असत्त्व इति ॥ घटादौ क्वापि पृथिवीतरभेदनि•

नृसिंहप्रकाशिका.

ति ॥ सर्वत्र वृत्तीत्यर्थः । इति व्यतिरेकाभाव इति ॥ इति हेतोः अभावप्रतियोगि खाभाव इत्यर्थः । ननु पृथिवी इतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वादित्यादिना इतरभेदसाध्यक- मन्धपत्त्वरूपलिङ्गस्य केवलव्यतिरेकित्वमुक्तम् । तद्युक्तमित्याक्षिपति – नन्वित्यादिना ॥ इतरभेदः प्रसिद्धो न वेति ॥ प्रसिद्धो यः इतरभेदः स साध्यत्वेनाभिमतः, अप्रसिद्धो यः इतरभेदः साध्यत्वेनाभिमतो वेत्यर्थः । जलत्वायवच्छिन्न प्रतियोगिताकैकैकभेदः साध्य- स्वेनाभिमतः, जलत्वायवच्छिन्नप्रतियोगिता कचतुर्दशभेदः साध्यत्वेनाभिमतो वेति यावत् । आयपक्षमपि पक्षैकदेशे प्रसिद्धतादृशैकैकभेदः साध्यत्वेनाभिमतः पक्षातिरिकप्रसिद्धतादृ- शैकैकमेदः साध्येत्वेनाभिमतो वेति विकल्प्याद्यं दूषयति–हेतुसत्वेऽन्वयित्वमिति ॥ हेतु सस्वप्रयुक्तमम्वयित्वमित्यर्थः । तथा च निश्चित साध्यवद्धादिवृत्तित्वेनान्वथित्वा - पच्या गन्धवत्वरूपहेतोः केवलव्यतिरेकित्वं न स्यादिति भावः । द्वितीयं दूषयति–नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय समन्विता ।

[[१८३]]

विशेषणज्ञानाभावे विशिष्टज्ञानानुदयात्प्रतियोगिज्ञानाभावाद्वयतिरेकण्यातिशा नमपि न स्यादिति चेन्न । जलादित्रयोदशान्योन्याभावानां त्रयोद-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

स्यादित्यर्थः । असाधारण्यमिति ॥ सपक्षव्यावृत्तत्वरूप साधारण्याकान्तत्वादिति भावः । अप्रसिद्धसाध्यकेऽपि साध्य विशेषणकानुमितिरेवेत्यभिप्रायेणाह — साध्येत्यादि । व्यतिरेकव्याप्तीति ॥ साध्याभावव्यापकाभावप्रतियोगित्वरूपेत्यर्थः । पृथिवीतर- सामान्यभेदो न साध्यते, अपि तु जलादिभेदकूटं साध्यते । तथा च नोक्तदोषावस इत्याह - जलादीति ॥ नलदीनां ये त्रयोदशान्योन्याभावास्तेषां कूटं साध्यत इत्यर्थः । रामरुद्रीयम्.

مالو

श्चयो नास्त्येव, अपि तु गन्धशून्य एव क्वचिदितरभेदनिश्चय इति उच्यते, तदा गन्ध रूपहेतोः असाधारण्यमेव, निश्चितसाध्यवद्वयावृत्तत्वात् । तथा च सद्धेतोरेव लक्षणीयतयाः केवलव्यतिरेकिलक्षणलक्ष्याप्रसिद्धिरित्यखिलार्थः । प्रतियोगिज्ञानाभावादिति ॥ सा ध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वरूपव्याप्तिज्ञाने साध्याभावज्ञानस्यावश्यमपेक्षिततया त- ज्ज्ञाने च प्रतियोगिज्ञानविधया साध्यज्ञानस्य अपेक्षितत्वेन साध्यज्ञानाभावे व्यतिरेकव्या प्तिज्ञानमपि न सम्भवतीति भावः । जलादित्रयोदशान्योन्याभावेति ॥ यद्यप्यधन्य षट्पदार्थानां भेद एव पृथिव्यां साधनीयः तथा च जलादिचतुर्दशति वक्तव्ये त्रयोदशे- त्यभिधानं अनुचितम् । न च पृथिव्यां भावत्वेनैवाभेदाभावभेदस्य सिद्धतया भावानामेव भेदः सन्दिग्ध इति स एव साधनीयः । अतो न त्रयोदशाभिधानासङ्गतिरिति वाच्यम्ः । तथा सति अभाव एव त्रयोदशभेदस्य सिद्धतया गन्धवत्त्वे तद्वयावृत्तत्वेन असाधारण्या

,

नृसिंहप्रकाशिका.

हेतुविरहे असाधारण्यमिति ॥ हेत्वसत्त्वप्रयुक्तं असाधारण्यमित्यर्थः । तथा च निश्चितसाध्यवयादिव्यावृत्तित्वेनासाधारण्यापत्त्या तादृशहेतोः व्यतिरेकित्वं न स्यादिति भावः । द्वितीयपक्षं दूषयति-साध्यज्ञानाभावादिति ॥ कथं तद्विशिष्टानुमितिरिति निरुक्तचतुर्दशभेदप्रकारकपृथिवीविशेष्यकानुमितिः कथमुत्पद्यत इत्यर्थः । तत्र हेतुमाह—- विशेषणज्ञानाभाव इति ॥ विशिष्टबुद्धौ विशेषणज्ञानस्य हेतुत्वादिति भावः । ननु कारणाभावात् तत्प्रकारकानुमितिर्मा भूत् पृथिव्यामितरभेदः इत्याकारकतद्विशेष्यकानुमितिः परजायतामित्याशङ्कां कारणाभावप्रदर्शनेन परिहरति — प्रतियोगिज्ञानाभावादिति ॥ निरुक्तचतुर्दशभेदरूपसाध्यात्मकप्रतियोगिज्ञानाभावादित्यर्थः । व्यतिरेकव्याप्तिज्ञान- मपीति ॥ तादृशव्याप्तिज्ञानमेवेत्यर्थः । न स्यादिति ॥ नोत्पत्तुमर्हतीत्यर्थः । तथा व तादृशे तरभेदरूपसाध्यात्मकप्रतियोगिज्ञानाभावात् इतरभेदाभावरूपसाध्याभावज्ञानासम्भवेन तद्घटितव्यतिरेकव्याप्तिज्ञानस्यैव अनुत्पत्त्या कारणाभावात् तद्विशेष्यकानुमितिरपि सुतेरों न सम्भवतीति भावः । उक्तदोष निराकरणपूर्वकं द्वितीयपक्षमेव सिद्धान्तयति– जलादित्रयीः

+4

२८.४.

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

शसु प्रत्येक प्रसिद्धानां मेलनं पृथिव्यां साध्यते । तत्र त्रयोदशत्वावच्छि मेवात्मसाध्यस्यैकाधिकरणवृत्तित्वाभावान्नान्वयित्वासाधारण्ये । प्रत्येका-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[141]]

समुदायस्य प्रसिद्ध्यसम्भवादशह - प्रत्येकमिति ॥ त्रयोदशत्वावच्छिन्नेति ॥ अनु- मितेः पूर्व निचितसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नवतो धर्मिण एवाप्रसिद्धया न तत्र हेतोः रामरुद्रीयम् .

पत्तिः । ननु अस्तु जलादित्रयोदशेत्यत्र अतद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीह्यादरेण जलभेदस्य तदति - रिकत्रयोदशानां च लाभेन चतुर्दशभेदानान्नानुपपत्तिरिति समाधानमपि न मनोरमम् । नृसिंहप्रकाशिका.

दशान्योन्याभावानां इत्यादिना ॥ ननु जलादिप्रतियोगिकचतुर्दशभेदानामेव साध्य- त्वनाभिमततया जलादित्रयोदशान्योन्याभावानामित्यसङ्गतम् । तादृशत्रयोदशभेदानामेव साध्यत्वेनाभिमतत्वे प्रत्येक प्रसिद्धानामित्युक्तिरसङ्गता । जलादित्रयोदशेत्यत्र अतगुण- संविज्ञानबहुव्रीहिस्वीकारपक्षे तादृशसमासलभ्यस्य तेजःप्रभृत्यभावान्तसमुदायघटक प्रत्ये-

M

तियोगिक भेदत्रयोदशत्वावच्छिन्नस्य जल एवं प्रसिद्धिसम्भवात् । तद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहि- पक्ष तु तलभ्यस्य जलप्रभृतिसमवायान्तसमुदायघटक प्रत्येक प्रतियोगिकभेदत्रयोदशश्वावच्छि अस्याभाव एवं प्रसिद्धिसम्भवाच । न च प्रत्येकं प्रसिद्धानामित्यस्य समुदायस्यापि प्रसिद्धलक्षकतया न तादृशप्रन्यासङ्गतिरिति वाच्यम् । तथा सति साध्यतावच्छेदकता- दशभेदलयोदशत्वावच्छिन्न प्रकारक निश्चय विशेष्यगन्धरूप हेतोर सित्वेनासाधारण्यापस्या ध्य- तिरेकत्वानुपपत्तिरिति चेत्, अत्र केचित् - अभावस्यातिरिक्तपदार्थत्वमङ्गीकुर्वतां प्राभाक राणां मतमनुसृत्य त्रयोदशत्वावच्छिन्नान्योन्याभावार्ना इत्युक्तम् ॥ अतो न पूर्वो- रूदोष इत्याहु तन्न, ताहशत्रयोदशान्योन्याभावानां जलादिषु प्रत्येकं प्रसिद्धानां तत्त्मते, जलादिरूपतयाः जलादिरूपत्रयोदशभेदस्य पृथिव्यामसरत्वेन गन्धवस्त्र लिने न तत्साधनासम्भवात् पृथिवीनिष्ठस्य तादृशत्रयोदशभेदस्य च पृथिवीरूपतया जलादिषु प्रत्येकं प्रसिद्धयभावेनाप्रसिद्धयोक्तरीत्या व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानासम्भवेन तत्साधना सम्भ- वातु !’ परे तु त्रयोदशपदस्य चतुर्दशत्वावच्छिन्नलक्षणया चतुर्दशान्योन्याभावला.. भः । त्रयोदशसु प्रत्येक मित्यत्रापि त्रयोदशशब्दस्य चतुर्दशार्थकत्वेन त्रयोदशत्वाव- मिसाध्यस्येत्यस्यापि चतुर्दशत्वावच्छिन्नसाध्यस्येत्यर्थाङ्गीकारेण च न पूर्वोक्तदोष इत्याहुः । तच्चिन्य । वस्तुतस्तु जलादित्रयोदशान्योन्याभावानामित्यस्य जलाद्यन्यतमत्व प्रतियोगिका- भावानां जलाद्यन्यतमप्रति योगिकत्वविशिष्टानां त्रयोदशत्वावच्छिन्नानां अभावानाश्चेत्यर्थः । प्राथमिकार्थभूवजलाद्यभावान्तान्यतमाभावानां प्रसिद्धिः कुत्रेत्याशङ्कयाह – त्रयोदशस्वि ति । वाइयैकैका भावस्य त्रयोदशस्व प्रसिद्धत्वात् तत्सङ्गतिः । द्वितीयार्थभूतजलायम्यत मप्रतियोगित्वावशिष्टत्रयो इस त्वावच्छिन्नान्योन्याभावानां प्रसिद्धिः कुत्रेयत आह—..

就

[[1]]

+नीलकण्ठीय. रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

₹८५

धिकरणप्रसिद्धधा साध्यविशिष्टानुमितिः व्यतिरेकव्याप्तिनिरूपणं चेति ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

सत्त्वासत्त्वनिबन्धने अन्वयित्वा साधारण्य इति समुदितार्थः । प्रत्येकं प्रसिद्धावपेक्षा बुद्धिवि- शेषविषयत्वरूपसमुदायत्वविशिष्टज्ञानं सम्भवति । तथा च विशेषणतावच्छेदकप्रकारक निर्णयः स्य सद्भावात्साध्यतावच्छेदकविशिष्टवैशिष्टयावगाह्यनुमितिः व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानं च सम्भवती- त्याह- प्रत्येकाधिकरणेत्यादिना ॥ यद्यपि जलादिचतुर्दशान्योन्याभावानां चतुर्दशसु रामरुद्रीयम्.

अतद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीह्मङ्गीकारे जलातिरिक्तानामेव बाह्यार्थतया तत्रैव इतरपदार्थान्वयस्य व्युत्पत्तिसिद्धतया जलस्य भेदेन अन्वयासम्भवात् चतुर्दशभेदलाभस्यानुपपत्तिः । तथापि मीमांसकैरर्थापत्तिप्रमाणेनैव पृथिव्यामितरभेदासिद्धिस्वीकारेण प्रत्येकं व्यतिरेक्यनुमानेनेतर भेदस्य साधनीयतया तन्मते अभावस्याधिकरणात्मकतया अतिरिक्तस्याभावपदार्थस्य असत्वेन : चतुर्दशभेदसाध्ये प्रतियोग्यप्रसिद्धयापत्त्या त्रयोदशभेदः साधनीय इति भावः । प्रत्येकाधिकरणप्रसिद्धयेति ॥ तेजसि जलभेदस्य जले तेजोभेदस्यापि

[[4]]

नृसिंहप्रकाशिका.

"

प्रत्येकमिति ॥ तादृश त्रयोदशत्व विशिष्टस्यैकै कस्मिन्नेव प्रसिद्धत्वात् तत्सङ्गतिः । तथा च जलाद्यभावान्तान्यतम प्रतियोगिकानां त्रयोदशसु प्रसिद्धानां भेदानां मेलनं पृथिव्यां साध्यते इत्येकोsर्थः ; जलाद्यन्यतमप्रतियोगिकत्वविशिष्टत्रयोदशत्वविशिष्टभेदानां प्रत्येकं प्रसिद्धानां मेलनं पृथिव्यां साध्यत इत्यपरोऽर्थः फलितः । त्रयोदशत्वावच्छिन्नसाध्यः स्येति ॥ त्रयोदशत्वावच्छेदेन प्रसिद्धो यः एकैकतादृशाभावः तद्घटित चतुर्दशात्मकस- मुदायस्येति त्रयोदशत्वावावच्छिन्नो यः तादृशभेदघटितैकैकसमुदायः तद्घटितचतुर्दशात्मकस- मुदायस्येति वार्थः । तथा च जलाद्यभावान्तान्यतमप्रतियोगिकचतुर्दशत्वविशिष्टभे दस्य कुत्राप्यप्रसिद्धत्वात् प्रथमपक्षे नान्वयित्वं न वा साधारण्यं, त्रयोदशत्वाव- च्छिन्नैकैकतादृशभेदसमुदायघटितचतुर्दशसमुदायस्यापि कुत्राप्यप्रसिद्धत्वात् द्वितीयपक्षेs - ’ पिं नान्वयित्वं न वा साधारण्यमित्यर्थः । प्रत्येकाधिकरणप्रसिद्धयेति ॥ प्राथमिक- साध्यघटकैकाभावस्य त्रयोदशत्वावच्छेदेन प्रसिद्धया द्वितीयसाध्यघटकस्य त्रयोदशत्वा- वच्छिन्नात्मकतादृशभेदघटितैकैकसुमुदायस्य एकैकाधिकरणे प्रसिद्धथा चेत्यर्थः । साध्य- विशिष्टानुमितीति । साध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रकारकानुमितिरित्यर्थः । विशेषण ज्ञानसत्त्वादिति भावः । व्यतिरेकव्याप्तिनिरूपणं चेति । व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानमपीत्यर्थः । सम्भवतीति शेषः । तथा च साध्यरूपप्रतियोगिज्ञानरूपकारणसत्त्वेन साध्याभावज्ञानसम्भवात् तद्वदितव्यतिरेकव्याप्तिज्ञानं निराबाधमिति भावः । ननु त्रयोदशसु प्रसिद्धजलाद्यभावा- न्तान्यतमप्रतियोगि कैकैकभेदघटितचतुर्दशत्वावच्छिन्नस्य साधनेनैवेष्ट सिद्धेः प्रत्येक प्रसि - : द्धजलाद्यभावान्तान्यतमप्रतियोगिकत्वविशिष्टभेदघटितत्रयोदशत्वावच्छिन्नात्मककैकैसमुदाय.14

[[1]]

[[२८६]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[14]]

प्रत्येकं प्रसिद्धानमिति रीत्या वक्तुमुचितम्, तथापि अर्थापत्तेः प्रमाणान्तरत्वमङ्गीकुर्वन्तं प्राभाकरमाक्षेप्तुं व्यतिरेकव्याप्तेरनुमित्यत्वस्य प्रदर्शनीयतया तन्मतसाधारण्येन व्यतिरेक- व्याप्तिं प्रदर्शयितुं जलादित्रयोदशेत्यादिकथनम् । न च तन्मते चतुर्दशान्योन्याभावाः प्रसिद्धाः अभावस्याधिकरणात्मकस्य तेनाङ्गीकारादिति ध्येयम् । केचित्तु - जलमेवादिर्येषां त्रयो-

रामरुद्रीयम् .

प्रसिद्धया तत्तदधिकरणे त्रयोदशप्रतियोगि कत्रयोदशभेदानां ज्ञाने सति एते त्रयोदशभेदा इतिं विशेषणतावच्छेदकप्रकारकज्ञानसम्भवेन त्रयोदशभेदप्रकारकानुमितेः त्रयोदशभेदाभाव-

,

नृसिंहप्रकाशिका.

घटित चतुर्दशत्वावच्छिन्नसाधनं व्यर्थमिति चेन्न । जलाद्यभावान्तान्यतमप्रतियोगि कैकैकभे- दस्य त्रयोदशसु प्रसिद्धिः न प्रात्यक्षिकी । जलाद्यभावान्तानां मध्ये जलत्वादिना अतीन्द्रि यजलादेरपि प्रविष्टतया तत्साधारण्येन प्रत्यक्षासम्भवात् । किन्त्वनुमित्यात्मकसिद्धिर्वाच्या । तत्र तेजस्त्वावच्छिन्नादिकं जलभिन्नं शीतस्पर्शाद्यभावात् जलत्वावच्छिन्नवायुत्वावच्छि नादिकं तेजोभिनं उष्णस्पर्शाद्यभावात् जलत्वावच्छिन्नतेजस्त्वावच्छिनाकाशत्वाव- च्छिन्नादिकं वायुभिन्नं सदागतिमत्त्वाभावात् इत्येवंरीत्येव जलत्वादिरूपतत्तदसाधा- रणधर्मावच्छिन्नेषु त्रयोदशस्वपि निरुकै कैक हेतुनैव जलत्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिता कै कै कभेदः साधनीयः । अन्यथा तेजः जलभिनं उष्णस्पर्शवत्वात् वायुः जलभिम : सदा. गतिमत्त्वात् आकाशं जलभिनं शब्दवत्त्वात् इत्यादिरीत्या तत्तदधिकरणेषु तत्तःि जलभेदस्य एवंरीत्या बहुभिः लिङ्गैः तेजोभेदस्य वाय्वादिभेदस्य च साधनीयतया बहूनां लिङ्गानां उपस्थितिकल्पनाप्रयुक्त गौरवापत्तेः । एवं च येन येन लिनेन प्रयोदशसु जलादिप्रतियो गिकैकैकभेदः साध्यते, तेनैव लिङ्गेन पृथिव्यामपि जलादिप्रतियोगि कचतुर्दशभेदस्यापि जल- भेदत्वादिना साधनसम्भवात् त्रयोदशसु प्रसिद्धिकाल एव पृथिव्यामपि सिद्धिसम्भवेन पृथिवी इतरेभ्यो भिद्यत इत्यादिना पृथिव्यामितरभेदसाधनस्य सिद्धसाधनदोषापत्या अयुक्तत्वात् । न च पृथिव्यां निरुक्तचतुर्दशभेदानां प्रत्येकरूपेण सिद्धत्वेऽपि चतुर्दशत्वेनासिद्धत्वात् न सिद्धसाधनमिति वाच्यम् । चतुर्दशभेदानां प्रत्येकरूपेण सिद्धिमात्रेण पृथिव्याः गुणादि. षट्पदार्थान्तर्भूतत्वज लाद्यष्टपृथिव्यान्तर्भूतत्वशङ्कानिरास सम्भवेन चतुर्दशत्वेन सिद्धेरनावश्यक- त्वात् । न च प्रत्येक प्रसिद्धजलाद्यभावान्तान्यतमप्रतियोगि कत्वविशिष्टभेदत्रयोदशत्वावच्छि अघटितचतुर्दशभेदसाधननिष्कृष्टकल्पेऽपि सिद्धसाधनतादवस्थ्यमिति वाच्यम् । एकैकधर्मा- वच्छिन्न एव तादृशभेदत्रयोदशत्वावच्छिन्नस्य साधनीयतया तन्मात्रवृत्तिहेतोरेव लिङ्गत्वेन तादृशहेतूनां पृथिव्यामभावेन सिद्धसाधनाभावात् । न च जलादिकं पक्षीकृत्य मेदन्नयो- दशत्वावच्छिन्नसाधने जलपृथिव्यन्यतरत्वादेरपि हेतुत्वसम्भवात् तादृशहेतुनैव पक्षेsपि तादृशभेदत्रयोदशत्वावच्छिन्न साधनसम्भवेन सिद्धसाधनतादवस्थ्यमिति वाच्यम्। जलाौ. तादृशभेदत्रयोदशत्वावच्छिन्नासिद्धेः पूर्व पृथिवीत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदजलत्वाद्यवनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२८७]]

पक्षलक्षणमाह- सन्दिग्धेति ॥ ननु श्रवणानन्तरभाविमननस्थले अव्याप्तिः ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

दशानामिति विग्रहेण जलादिप्रतियोगिकानां चतुर्दशानामित्यर्थः । त्रयोदशस्विति ॥ जलादीत्यादिः । उक्तविग्रहेण चतुर्दशस्वित्यर्थः । अग्रेऽप्येवं बोध्यमित्याहुः । मूले स न्दिग्धसाध्यवानिति ॥ विशेष्यतासम्बन्धेन साध्य प्रकारकसंशय विशिष्ट इत्यर्थः। सपक्षलक्ष.

रामरुद्वीयम्.

विषयकव्यतिरेकव्याप्तिज्ञानस्य च नानुपपत्तिरिति भावः । इत्थं च सर्वत्र पक्षविशेष्य कैचा- नुमितिरित्यभ्युपेत्येत्युक्तम् । वस्तुतस्तु पृथिवीतरत्वव्यापकीभूताभावप्रतियोगिगन्धवती

नृसिंहप्रकाशिका.

च्छिन्नप्रतियोगिता कभेदतादृशभेदद्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्य सामान्यभेदपर्यवसित- स्य सिद्धयसम्भवेन तस्य लिङ्गत्वासम्भवात् । न च तथापि पृथिवीत्वजलत्वाद्यन्यतरत्वा- वच्छिन्नस्यैव हेतुत्वमिति वाच्यम् । विशेषण। भूत निरुक्तान्यतरत्वस्य जलत्वत्वादि- रूपधर्मान्तरघटितत्वेन तद्विशिष्टतादृशान्यतरत्वस्यापि जलत्वत्वादिरूपस्वसमानाधिकरण- धर्मान्तरघटितत्वेन व्याप्यतावच्छेदकत्वासम्भवात् । न च पृथिवीजलोभयत्वमेव हेतुरस्त्विति वाच्यम् । पृथिवीसामान्ये जलसामान्ये च एकोभयत्वासत्त्वेन भागासिद्धयापत्तेः । न च पृथि- वीजलोभयत्वत्वेन हेतुत्वस्वीकारात् नोक्तदोष इति वाच्यम् । तथा सति पृथिवीजलोभय- स्वस्य पृथिवीत्व सामानाधिकरण्यजलत्व सामानाधिकरण्यविशिष्टोभयत्वरूपस्य तत्त्वेन हेतु- त्वेन स्वरूपासिद्धयापत्तेः । तादृशोभयत्वस्य सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन पृथिवीत्वजल- त्वविशिष्टोभयत्वरूपतया विशेषणीभूतपृथिवीत्वजलत्वयोः एकत्रावर्तमानतया विशिष्टहेतोः रपि कुत्राप्यवर्तमानत्वात् तादृशसामानाधिकरण्योपलक्षितोभयत्वस्य तत्त्वेन हेतुत्वे तादृशो - भयत्वत्वरूप हेतुतावच्छेदकधर्माश्रयजलतेजोनिष्ठोभयत्वादिकं आदाय तेजःप्रभृतिषु व्यः भिचारापत्तेः, व्याप्यतावच्छेदककोटावुपलक्षणतया पदार्थनिवेशे मानाभावाच्च । तस्मात् शीतस्पर्शादिरूपप्रत्येकमात्रवृत्तिहेतुनैव जलादिनिष्ठ भेदत्रयोदशत्वावच्छिन्नस्य साधनीयतया तादृशहेतोः पक्षावृत्तित्वेन तेन हेतुना पृथिव्यां तादृशत्रयोदशभेदस्य साधनासम्भवात्, द्वितीयप क्षे न सिद्धसाधनावकाश इत्यास्तां विस्तरः । प्राचीनाभिमतपक्षलक्षणमाह-मूले सन्दिग्धेति ॥ अत्र सन्दिग्धपदस्य साध्यावच्छेदेन कर्मधारयो न सम्भवतीति मत्वर्थीय- प्रत्ययान्तकर्मधारयार्थप्रतिपत्तिकरः बहुव्रीहिसमासो यदि, तदा कर्मधारयात्परतः मत्वर्थीयप्रत्ययो न भवतीत्यर्थस्य न कर्मधारयान्मत्वर्थीयो बहुव्रीहिश्चेत्तदर्थप्रति- पत्तिकर इत्यनुशासनस्य विरोधापत्त्या तादृशसमासात् मत्वर्थीयापत्तेः । किन्तु सन्दि वास साध्यवाञ्चेति विग्रहः । साध्यवत्त्वेन सन्दिह्यमानत्वं तदर्थः । तथा च साध्य- वत्त्वप्रकारतानिरूपितसन्देहविशेष्यत्वं पक्षलक्षणमिति नोक्तदोषावकाश इति ध्येयम् ! निरुक्तलक्षणस्य लक्ष्यं निदर्शयति—यथेति ॥ धूमवत्त्व हे ताविति ॥ धूमवत्त्वहेत्वात्रिकरण-१८८

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

तत्र वेदवाक्यैरात्मनो निश्चितत्वेन सन्देहाभावात् । किव प्रत्यक्षेऽपि वहाँ यत्रेच्छयानुमितिस्तत्राव्याप्तिरिति चेन्न उक्तपक्षताश्रयत्वस्य पक्षलक्षणत्वात् ।

h

y

नीलकण्ठप्रकाशिका.

णादिकमप्येवं परिष्कर्तव्यम् । पक्षलक्षणस्याव्याप्तिमाशङ्कते - दीपिकायां नन्विति ॥ संशयविघटकशाब्दबुद्धिस्थलेऽव्याप्तिमुक्त्वा प्रत्यक्षस्थलेsपि तामाह— किञ्चति ॥ उक्तेति ॥ सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्ध्यभावरूपपक्षताश्रयत्वस्य पक्षलक्षणत्वादित्यर्थः ।

रामरुद्रीयम्.

पृथिवीति परामर्शात् पृथिव्यामितरभेद इति साध्यविशेष्य कानुमित्युपगमे क्षतिविरहात्, एतावदायास विफल एव । साध्यविशेष्यकानुमितौ साध्यज्ञानस्य प्रतियोगित्वानभ्युपगमेन प्रसिद्धसाध्यस्थले साध्यविशेष्यकानुमितेरपि वारणासम्भवादिति ध्येयम् । उक्तपक्षतेति ॥

नृसिंहप्रकाशिका.

भित्यर्थः । यद्यपि यथा पर्वत इति एतावतैव लक्ष्यनिर्देशसम्भवात् मध्ये धूमवत्त्वादिहतावि- त्युक्तिः निरर्थिका, तथापि पर्वते धूमेन वहिसाधने धूमवत्त्वहेतोः पचरूपोपपन्नत्वघटक- पक्षसत्वमुपपादयितुं तदुक्तमिति ध्येयम् । एवमग्रेऽपि । इदानीमेतलक्षणं दूषयित्वा नवीना- भिमतलक्षणं सिद्धान्तयितुमाक्षिपति - दीपिकायां नन्वित्यादिना ॥ श्रवणान्तरभा विमननस्थल इति ॥ अशरीर इत्यादिवेदवाक्यजन्यदेहेन्द्रियादिभिन्नत्वप्रकारकात्मविशे- ष्यकशाब्दबोधोत्तरकालीनतादृशानुमित्युद्देश्य इत्यर्थः । अव्याप्तिमुपपादयति– तत्रेति ॥ नि- रक्तानुमित्युद्देश्यभूतात्मनीत्यर्थः । एतस्य सन्देहाभावादित्यनेनान्वयः । सन्देहाभावे हेतुमाह– वेदवाक्यै । रति ॥ अशरीरमित्यादिवेदवाक्यैरित्यर्थः । निश्चितत्वे चेति ॥ देहेन्द्रियादि- भिन्नत्वप्रकारता निरूपितनिश्रयीयविशेष्यताश्रयत्वेनेत्यर्थः । सन्देहाभावादिति ॥ देहे- न्द्रियादिभिन्नत्वप्रकारतानिरूपित संशयीय विशेष्यत्वाभावादित्यर्थः । नन्वनुमित्युद्देश्यमानस्य नेदं लक्षणं, किन्तु श्रवणानुत्तरानुमित्युद्देश्य मात्रस्येति नोकदोष इत्यत आह—किश्चेति ॥ प्रत्यक्षेऽपि वह्नाविति ॥ निश्चितेऽपि वहावित्यर्थः । वह्निनिष्ठप्रकारतानिरूपित निश्चयीय- विशेष्यताश्रयपर्वते सत्यपीति याव । । यत्रेति ॥ यदुद्देश्यकेत्यर्थः । एतस्यानुमितावन्वयः अथवा यत्रेति यादृशपर्वतादावित्यर्थः । अनुमितिरिति ॥ विशेष्यता सम्बन्धेनानुमितिरित्यर्थः। इच्छायामिति । सिसाधयिषायां सत्यामित्यर्थः । अव्याप्तिरिति ॥ तथा व पर्वतादौ वहयादिनिश्चयकाले साध्यसन्देहरूपपक्षताभावादव्याप्तिरित्यर्थः । तादृशानुमितौ केवल सिद्धयभावस्य पक्षतामतेऽपि प्रकृते सिसाधयिषाकाले सिद्धिसत्वेऽपि अनुमितेजय- मानत्वादव्याप्तिरिति भावः । निरुक्तपक्षताश्रयत्वस्येति । परिष्कृतसिसाधमिषावि- रहविशिष्टसिद्धयभावस्येत्यर्थः । आश्रयत्वकथनं दैशिकविशेषणता सम्बन्धेन तस्य लक्षण, स्वप्रतिपादनाय । लक्षणत्वादिति ॥ तथा चानुमित्युद्देश्यमात्रस्य लक्ष्यत्वे सर्वत्र परिष्क तसिसाधयिषादिविरह विशिष्टसिद्धयभावरूपकक्षणसत्त्वात् न तत्रान्यतिव्याप्तिरिति भावः ।

R

}नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीय समन्विता ।

- २८९

सपक्षलक्षणमाह - निश्चितेति ॥ विपक्षलक्षणमाह - निश्चितेति ॥ एवं सद्धेतून्निरूप्य असद्धेतून्निरूपयितुं विभजते- सव्यभिचारेति ॥ अनुमिति-

J

नीलकण्ठप्रकाशिका.

सङ्केतन्निरूप्य व्याप्त्यादिविशिष्ट हेतून्निरूप्येत्यर्थः । सद्धेतुनिरूपणे असद्धेतुस्मरणात्प्र सङ्गसङ्गत्या तन्निरूपणमिति भावः । मूले हेत्वाभासा इति । हेतुवदाभासन्त इति रामरुद्वीयम् •

सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्ध्यभावरूपपक्षतेत्यर्थः । एवं सद्धेतुनिरूपणानन्तरं तत्त्वनिर्ण- यादिरूपैककार्यत्वसङ्गत्या सन्द्धेतुनिरूपणाय तेषां विभागो मूलकृता कृतः । तत्र च सामान्यलक्षणानभिधानेन मूकृतो न्यूनतामाशङ्क्य स्वयं तदाह - अनुमितीति ॥ नृसिंहप्रकाशिका.

इदमुपलक्षणम् । विशेष्यतासम्बन्धेन प्रतिज्ञावाक्यजन्यशाब्दबोधवत्त्वमुपनयवाक्यज- न्यशाब्दबोधवत्त्वं वा पक्षलक्षणमित्यपि बोध्यम् । सपक्षलक्षणमाह-मूले निश्चितेति ॥ साध्यवत्त्वेन निश्चीयमानत्वं सपक्षलक्षणमित्यर्थः । साध्यवत्त्वप्रकारतानिरूपित निश्चयीय- विशेष्यत्वं सपक्षलक्षणमिति फलितार्थः । लक्ष्यं दर्शयति-यथेति ॥ तत्रैव महानस- मिति ॥ तत्र महानस मेवेति योजना, धूमरूप हेत्वधिकरणं महानसमेवेत्यर्थः । एतेन हेतोः सपक्षसत्त्वमाविष्कृतम्। विपक्षलक्षणमाह – निश्चितेति ॥ निश्चितश्चासौ साध्याभाववांश्चेति विग्रहः । साध्याभाववत्त्वेन निश्चयीयमानत्वं तदित्यर्थः । तथा च साध्याभाववत्त्वप्रकारतानिरू- पितनिश्चयीयविशेष्यत्वं विपक्षलक्षणमिति फलितार्थः । लक्ष्यं दर्शयति-यथेति ॥ तत्रैव महाह्रद इति ॥ तत्र महाहद एवेति योजना । धूमवत्त्वरूप हेत्वन धिकरणं महाहद एवेत्यर्थः । एतेन हेतोः विपक्षात् व्यावृत्तत्वमाविष्कृतम् । ननु विपक्षनिरूपणानन्तरं दुष्टहेतुनिरूपणमयुक्तं सङ्गत्यभावादित्याशङ्कां सङ्गतिप्रदर्शनेन परिहरति– एवमिति । व्याप्तिविशिष्टपक्षभ- मत्व निरूपणेनेत्यर्थः । सद्धे तूनिति ॥ व्याप्तिपक्षधर्मताविशिष्टहेतू नित्यर्थः । निरूप्येति ॥ लक्षणस्वरूपविभागबोधकव्यापारानन्तरमित्यर्थः । एतेन विपक्षनिरूपणं न प्रकृतं सखे- तुनिरूपणमेव प्रकृतम् । किन्तु हेतोः सत्त्वघटकपक्षधर्मत्व निरूपणप्रसङ्गसङ्गत्या विपक्ष- निरूपणं कृतम् । तथा च सद्धेतुनिरूपणानन्तरं हेतुप्रसङ्गसङ्गत्या असद्धेतुनिरूपणमिति सूचितम् । असद्धेतृन्निरूपयितुमिति ॥ असद्धेतूनां प्रत्येकलक्षणं निर्वक्तुमित्यर्थः । विभ जत इति ॥ तत्तदसाधारणरूपेण लक्ष्यज्ञानं विना तत्तद्धर्मावच्छिन्नस्य लक्षणप्रतिपादना- सम्भवादिति भावः । ननु मूले लक्षणमप्रतिपाद्यासद्धेतुविभजनमनुचितम् । अजिज्ञासितत्वात् अर्थान्तर दोषः । सामान्यलक्षणाप्रतिपादनेन न्यूनता च । न च मूलस्थ हेत्वाभासशब्देन हेतुवदवभासन्त इति व्युत्पत्त्या दुष्टहेतुलाभात् दोषवत्त्वरूप लक्षणस्यापि लाभेन नोकदोष- द्वयावकाश इति वाच्यम् । दोषसामान्यलक्षणस्य प्रतिपादनात् पूर्व, तस्यासद्धेतुलक्षणखा- सम्भवात् इत्याशङ्कां दोषसामान्यलक्षणप्रतिपादनेन परिहरति– अनुमितीति ॥ हदत्वाव-

[[37२९०]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

nmm

हेत्वाभासाः । दुष्टहेतवो निरूप्यन्त इत्यर्थः । ननु सामान्यधर्मप्रकारकज्ञानमन्तरा विशेष- जिज्ञासानुदयेन सव्यभिचारेत्यादिना विभागोऽनुचित इत्याशङ्कां परिजिहीर्षुः दोषलक्षणेऽ- भिहिते दोषवत्त्वरूपदुष्टलक्षणस्याऽतिस्फुटत्वालाभो भवतीत्याशयेन दोषसामान्यलक्षण-

रामरुद्वीयम्.

इदं च दोषाणामेव लक्षणम् । दोषलक्षणे ज्ञाते तद्वत्त्वरूपदुष्टलक्षणस्यातिस्फुटतया लाभो भवतीति प्रथमं तन्नाभिहितं, अनुमिति प्रतिबन्धकं यत् यथार्थज्ञानं तद्विषयत्वं हेतुदोषत्व- मित्यर्थः । अत्र चानुमितिपदं साध्यव्याप्यहेतुमान् पक्षः साध्यवान् इत्यनुमितिपरम् । नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

BA

च्छिन्नोद्देश्यक संयोगादिसम्बन्धावच्छिन्नव हित्वाद्यवच्छिन्नविधेयताशाल्यनुमितिसामान्येत्यर्थः । तेन अनुमितिसामान्यप्रतिबन्धकयथार्थज्ञानस्याप्रसिद्धत्वेऽपि नासम्भवः । अत्र हृदस्सं- योमेन वयभाववानित्यादिज्ञानस्य द्रव्यं वह्निमत्, हृदो द्रव्यवान् समवायेन वहिमान् इत्यादिज्ञानं प्रत्यप्रतिबन्धकतयाऽसम्भववारणाय प्रकृतपक्षतावच्छेदकावच्छिन्नाविशेयक- वादिनिवेशनं विधेयतायां साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशनं चेति हृदयम् । तत्करणेति ॥ निरुतानुमितिनिरूपितासाधारणकारणताश्रय साध्यतावच्छेदकावच्छि ननिरूपितव्याप्तिविशिष्ट प्रकृत हे तुतावच्छेदकसं बन्धावच्छिन्नहेतुतावच्छेदकावच्छिन्नप्रकारता- निरूपित प्रकृतपक्षतावच्छेदकावच्छिन्नविशेष्यताशालिनिश्चयेत्यर्थः

1 तेन प्राचीनमते

व्याप्तिज्ञानस्यैवानुमितिकरणतया हेत्वभाववत्यक्षादिरूपासिद्धिविषयकज्ञानस्य तादृशव्याप्ति- ज्ञामा प्रतिबन्धकत्वेऽपि असिद्धपादौ नाव्याप्तिः । अत्र द्रव्यव्याप्यवहिमानित्यादिज्ञानं प्रति वर्धूिमण्यभिवारीत्यादिज्ञानस्याप्रतिबन्धकतया तत्राव्याप्तिवारणाय व्याप्तौ साध्यतावच्छे- कामित्व निरूपितत्वनिवेशः । संयोगेन धूमाभाववान् हृदः इत्यादिज्ञानस्य संयोगेन म्यान हृदः कालिकसम्बन्धेन धूमवान् हृद इत्यादिज्ञानाप्रतिबन्धकतया हेत्वभाववत्पक्ष- रूपस्वरूपासिद्धयादावतिव्याप्तिवारणाय हेतुनिष्ठप्रकारतायां हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन- स्वहेतुतावच्छेदकावच्छिनत्वयोर्निवेशः । धूमाभाववान् हृद इत्यादिज्ञानकलेsपि संयोगेन धूमष्यामिति ज्ञानोत्पत्त्या तत्रैवाव्याप्तिवारणाय विशेष्यत्ताय पक्षतावच्छेदकावच्छिनत्व - निवेश इति हृदयम् । पर्वतो वह्निमानित्यनुमितिं प्रति पर्वतों वहयभाववानिति भ्रमस्य प्रतिबन्धकतया तद्विषयवहष भाचादावतिव्याप्तिवारणाय ज्ञाने यथार्थत्वनिवेशः । तस्वच भगवानावृत्तिविषयताशून्यस्वं ज्ञानभेदेन विषयताभेदाभ्युपगमात् तेन पर्वतो बहथ- भाववानित्यादिभ्रमस्यापि पर्वतत्वायंशे यथार्थत्वेऽपि न क्षतिः । नन्वनुमितितत्करणान्यतर- प्रतिबन्धकत्वं न तादृशान्य तरनिष्ठप्रतिबध्यतानिरूपित प्रतिबन्धकत्वरूपम् । पर्वतो वहि- मात्र हृदय वहिमानित्यादिसमूहालम्बनानुमितिनिष्ठप्रतिबध्यतानिरूपित प्रतिबन्धकाश्रयहदो भावना नित्याकारणान्यथार्थविषयज्ञानकथभावषद्रस्य पर्वतो वकिमान् धूमादित्यादि-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२९१]]

प्रतिबन्धकयथार्थज्ञानविषयत्वं हेत्वाभासत्वम् । सव्यभिचारं विभजते-स

नीलकण्ठप्रकाशिका.

माह - अनुमितीति ॥ हेत्वाभासत्वमिति ॥ हेतोराभासा हेत्वाभासाः हेतुनिष्ठा दोषाः तेषां भावस्तत्त्वमित्यर्थः । ’ हृदो वह्निमान् ’ इत्याद्यनुमितिं प्रति ‘वहयभाववान् हृदः १ इत्यादिबाधनिश्रयप्रतिबन्धकः । प्रमात्मकतादृशनिश्वयविषयत्वं वहयभाववद्धदादाव- क्षतमिति लक्षणसमन्वयः । अत्रानुमितिपदमजहल्लक्षणया अनुमितितत्करणान्यतर- परम् । तेन व्यभिचारादिज्ञानस्य परामर्शप्रतिबन्धकतयैव निर्वाहादनुमित्यप्रतिबन्धकत्वेऽ- पि व्यभिचारादिषु नाव्याप्तिः । ‘पर्वतो निर्वह्निः ’ इति बाधभ्रमस्य ‘पर्वतो वह्निमान् ’ इत्यनुमितिप्रतिबन्धकत्वात्तद्विषयवह्यभावादावतिव्याप्तिरतो यथार्थेति ॥ भ्रमभिन्नेत्यर्थः !

रामरुद्रीयम्.

तेन व्यभिचारज्ञानविषये वहयभावादौ अतिव्याप्तिवारणाय यथार्थेति ॥ तत्र वहय- भावादेः दोषत्वे तद्वत्त्वमादाय सद्धेतोरपि दुष्टत्वापत्तेरिति भावः । अथैवमपि हृदो वलय- नृसिंहप्रकाशिका.

स्थलीयदोषत्वापत्तेः । नापि तादृशान्यतरत्वावच्छिन्नप्रतिबध्यतानिरूपित प्रतिबन्धकत्व घटि- तरूपं तादृशान्यतरत्वस्य कस्यचित् प्रतिबध्यतानवच्छेदकतया असम्भवापत्तेः । न च तादृशान्यतरत्वव्यापक प्रतिबध्यताघटितलक्षणकरणात् नोक्तदोष इति वाच्यम् । अनुमिति- परामर्शोभयविरोध्याश्रयासिद्धयादौ लक्षणसमन्वयसम्भवेऽपि परामर्शाविरोधिनि बाधादौ अनुमित्यविरोधिनि व्यभिचारादौ व्याप्तिप्रसङ्गादिति चेन्न । अनुमितितत्करणान्यतर- प्रतिबन्धकेत्यन्तेन निरुतानुमितित्वव्यापक प्रतिबध्यतानिरूपित प्रतिबन्धकत्वनिरुक्तपराम- शेत्वव्यापक प्रतिबध्यतानिरूपितप्रतिबन्धकान्यतरवत्त्वस्य विवक्षितत्वान्नोक्तदोष इति. दिक् । हेत्वाभासत्वमिति ॥ हेतुदोषत्वमित्यर्थः । हेतोराभास इति व्युत्पत्त्या हेतुदोष- स्यापि हेत्वाभासशब्दार्थत्वादिति भावः । नन्वेतस्य दोषलक्षणत्वे वस्तुमात्रेऽपि अतिव्याप्तिः । निरुक प्रतिबन्धकत्वद्वयान्यतराश्रयहृदो वहयभाववान् घटश्चेत्याकारकयथार्थज्ञानविषयत्वस्य चटादावपि सत्त्वादिति चेन्न । विषयत्वान्तेन यथार्थज्ञाननिष्ठनिरुक्तप्रतिबन्धकत्वद्वयान्यतरा- वच्छेदकविषयतावत्त्वस्य विवक्षितत्वात् घटादिविषयतायाः निरुतावच्छेदकत्वविरहेणा- तिव्याप्तेरभावात् । न चैवमपि हृदो वह्निमान् धूमादित्यादौ केवलवहयभावादेरपि दोषत्वा- पत्तिः । तद्विषयताया अपि प्रतिबन्धकतावच्छेदकघटकत्वादिति वाच्यम् । यथार्थज्ञानतादृश- निष्ठप्रतिबन्धकतावच्छेदकघटकत्वादिति वाच्यम् । यथार्थज्ञाननिष्ठतादृशप्रतिबन्धकतावच्छे- दकत्वात् स्वावच्छिन्नविषयतासामान्यधर्मवत्त्वस्य विवक्षितत्वात् केवलवह्न्यभाव इति ज्ञानी- यवहगभावत्वावच्छिन्नविषयताया अपि सामान्यान्तर्गतत्वेन तस्यानवच्छेदकत्वात् नाति- व्याप्तिः । नन्वेवं सति यथार्थेति व्यर्थ, पर्वतो वहयभाववानिति भ्रमीयवह्रयभावत्वावच्छि नविषयताया निरुक्तप्रतिबन्धकतावच्छेदकत्वेऽपि तादृशविषयतासामान्यान्तर्गतायाः वहय-

,

[[1२९३]]

·

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[1]]

[[1]]

traktokarpatije qe flutet därjed a tratgina memahami ndje nepaliekat pedaal clerkandang sedan treat and started propatij

[[५]]

वहयभाववान्

अथैवमपि वहयभाववद्धदात्मकबाधकदेशे बह्रयभावादावतिव्याप्तिः । हृदः’ इत्याकारकयथार्थज्ञानविषयत्वस्य तत्र सत्त्वादिति चेन्न । यद्रूपावच्छिन्न विषयकज्ञान- सामान्यमनुमितिप्रतिबन्धकं तद्रूपावच्छिन्नत्वं दोषत्वमित्यर्थपर्यवसानेनादोषात् । वय- भावत्वावच्छिन्नविषयकस्य ‘वहयभाववान् हदः’ इति ज्ञानस्यानुमितिप्रतिबन्धकत्वेऽपि तादृशज्ञानसामान्यान्तर्गतस्य ‘वह्नयभाववान्’ इत्याकारकज्ञानस्याप्रतिबन्धकत्वेन वहय- भावत्वादेर्यद्रूपपदेन उपादानासम्भवात् । न च तर्हि यथार्थपदं व्यर्थम् । पर्वतो निर्वह्निरिति भ्रमविषयेऽपि वह्नयभावादावतिव्याप्तेमकरीत्यैव वारणादिति वाच्यम् ।

रामरुद्रीयम् .

भाववानिति यथार्थज्ञानविषये उदासीनघटादावतिव्याप्तिर्दुवरैिव । न च यथार्थज्ञानायानु- मितिप्रतिबन्धकतावच्छेदकविषयतावत्त्वं विवक्षितम् अतो नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । तथापि तादृशयथार्थज्ञानविषयवह्नयादिप्रत्येक पदार्थेऽतिव्याप्तेर्दुर्वारत्वात् । न च विशिष्टस्य दोषत्वे तद्घटकपदार्थानामपि दोष पदार्थत्वमिष्टमेवेति वाच्यम् । वह्निर्दोषः अभावो दोषः इति व्यवहाराभावेन वहित्वादिना तेषां दोष पदार्थत्वे इष्टापत्तेरयोगादिति चेन्न । यथार्थ - ज्ञानवृत्तियद्रूपावच्छिन्नविषयतानुमितिप्रतिबन्ध कतानतिरितितद्रूपावच्छिनत्वं हेत्वाभा - सत्वभित्यर्थे तात्पर्यात् । न चैवं यथार्थज्ञानवतीति व्यर्थ, वहित्वावच्छिन्नविषयकत्वादी- नां अनुमितिप्रतिबन्धकतातिरिकदृत्तित्वात् निर्वह्निः पर्वत इत्यादिभ्रमविषयक - नृसिंहप्रकाशिका.

भाव इति ज्ञानीयवहयभावत्वावच्छिन्नविषयता या अतथात्वेन तद्धर्मावच्छिन्नस्य दोषत्वात्र- सङ्क्त्या सद्धेतावतिव्याप्त्यप्रस के रिति चेत् इष्टमेव । एतद्विषयतासामान्यलाभायैव तत्पदो- पादानादिति । इदमुपलक्षणम् । यादृशपक्षक्रयादृशसाध्यक हेतौ यावन्तो दोषास्सम्भवन्ति तावद- न्योन्यत्वं तत्पक्षकतत्साध्य कतद्धेतुकदोषसामान्यलक्षणम् । पञ्चत्वकथनन्तु गौरश्वः घट स्वादित्यादिसम्भवस्थलाभिप्रायेणेत्यपि बोध्यम् । निर्वह्निः पर्वतो वह्निमान् धूमादित्यादौ निर्वहिपर्वतेऽपि वह्निप्रकारकज्ञानस्य स्वविरुद्धधर्मधर्मितावच्छेदकस्वप्रकारकज्ञानरूपतया आहार्यात्वेन प्रकृतानुमितेरप्रसिद्धया वह्निमत्पर्वतादिरूपाश्रयासिद्ध्यादावव्याप्तमिति के - षाश्चिद्दूषणमपास्तम् । अनुमित्यघटितलक्षणस्योक्तत्वात् । प्राश्वस्तु – व्यभिचारायन्यतमत्वं हेत्वाभास सामान्यलक्षणमित्याहुः । सव्यभिचारविरुद्ध प्रकरणसम साध्यस मातीतकालाहेत्वा- भासा इति सूत्रकृदनुरोधेनं हेत्वाभासान् विभजते– मूले सव्यभिचारेत्यादिना ॥ अत्र प्रकरणसमः सत्प्रतिपक्षः, साध्यसम असिद्धिः अतीतकालः बाधितः इति बोध्यम् । एतेनानेकान्तः विरुद्धश्चाप्यसिद्धः प्रतिपक्षितः इत्यादिना हेत्वाभासविभजनं सूत्रक्रमवि. रुद्धमिति गम्यते । ननु प्रन्थान्तरे अनेकान्तत्वादिना विभागः अत्र तु सव्यभिचार त्वादिना कथं विभागः कृत इत्यत आह- सव्यभिचारोऽनैकान्तिक इति ॥नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

२९.३

त्रिविध इति ॥ साधारणं लक्षयति– तत्रेति ॥ उदाहरति यथेति ॥

नीलकण्ठप्रकाशिका.

ज्ञानविशेषतात्पर्यग्राहकतया यथार्थपदसार्थक्यात् । एवं च यद्रूपावच्छिन्नविषयकानाहार्या- प्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितनिश्चयसामान्यं प्रकृतानुमितिप्रतिबन्धकं तद्रूपावच्छिन्नत्वं दोषत्व- मित्यर्थः पर्यवसितः । तेन वह्नयभाववदविषयक स्याहार्यस्याप्रामाण्यज्ञानविशिष्टस्य संशयस्य च अनुमित्य प्रतिबन्धकत्वेऽपि नासम्भव इत्यलं पल्लवितेन । परे तु इदं दुष्टानामे लक्षणम् । परन्तु — ज्ञायमानव्यभिचारादेः प्रतिबन्धकत्वमभ्युपेत्य । तदर्थस्त्वनुमितिप्रति- बन्धका ये व्यभिचारादयः एकज्ञानविषयप्रकृतहेतुतावच्छेदकवत्त्व सम्बन्धेन तत्प्रकारकय- थार्थज्ञानविशेष्यत्वम् । धूमवान्वहेरित्यादौ धूमाभावव द्वृत्तित्वविशिष्टवह्निर्व्यभिचारः, उक्त- सम्बन्धेन ’ तद्वान्वहिः’ इत्याकारकयथार्थज्ञानविशेष्यत्वमस्तीति लक्षणसमन्वयः । अनुमि तिपदस्य प्रकृतानुमिति परतया सद्धेतावनुमितिप्रतिबन्धकीभूतव्यभिचारादीनामप्रसिद्धत्वा- नातिव्याप्तिः । यथार्थपदानुपादाने दर्शितसम्बन्धेन व्यभिचारप्रकारक भ्रम विशेष्यत्वस्य सद्धेतावपि सत्त्वेनातिव्याप्तिः स्यादिति तन्निवेश इत्याहुः । स त्रिविध इतीति ॥ सामा- न्यलक्षणं तु साधारणाद्यन्यतमत्वं स्फुटम् । मूले तत्रेति ॥ साधारणादिमध्य इत्यर्थः ।

रामरुद्रीयम्.

वहित्वावच्छिन्नादौ अतिव्याप्तेर प्रसिद्धेः, वह्न्यभाववत्पर्वतत्वादिरूपविषयस्याप्रसिद्ध चैव यत्पदेन तस्योपादानासम्भवादिति वाच्यम् । अभावत्वेन हूदावगाहिन्यां अभाववान् वह्न्यभाववानिति बुद्धावपि वह्न्यभाववदत्वावच्छिन्न विषयतासत्त्वेन तत्र हृदो वह्निमानि - त्यनुमितिप्रतिबन्धकताविरहेण चासम्भवापत्त्या तद्वारणाय तत्सार्थक्यम् । न चैवमपि सं- शयाहार्याप्रामाण्यज्ञानास्कन्दिततादृशनिश्चयेष्वपि वह्न्यभाववदत्वावच्छिन्नविषयतायाः स- त्वेन तत्र च प्रतिबन्धकताचिरहेणासम्भवतादवस्थ्यमिति चेन्न । न यथार्थज्ञानेत्यत्र ज्ञान- पदस्य अनाहार्याप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितनिश्चयपरत्वात् । याथार्थ्यं च यावद्धमभिन्नत्वं, न तु तद्वति तत्प्रकारकत्वम् । तेन निर्वह्निः पर्वत इत्यादिभ्रमस्यापि वह्नित्वाद्यंशे यथार्थत्वेऽ- पि न क्षतिः । न चैवमपि जातित्वादिना हृदत्वाद्यवगाहिन्यां जातिमान् वहयभाववानिति बुद्धावपि वहयभाववदत्वावच्छिन्नविषयतासत्त्वात् तस्याश्च हृदो वह्निमानित्यनुमित्यप्रति- बन्धकतया सम्भवो दुर्वार एवेति वाच्यम् । लक्ष्यतावच्छेदकत्वेनाभिमतयद्रूपावच्छिन्न- विषयकत्वसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्छेदकं यद्रूपावच्छिन्नविषयतात्वं तद्रूपावच्छि- नविषयताशून्यत्वेन उक्तनिश्चयस्य विशेष गीयत्वेन जातित्वादिना हृदत्वावगाहिन्यास्तादृश-

नृसिंहप्रकाशिका.

तथा च सव्यभिचारशब्दवाच्य एवानैकान्तिकशब्दवाच्य इत्यर्थ इति । सव्यभिचारं वि भजते - स त्रिविध इति ॥ अत्र साधारणाद्यन्यतमत्वं सव्यभिचार सामान्यलक्षणमिति बोध्यम् । साधारणं लक्षयति-तत्रेति ॥ साधारणादित्रिक इत्यर्थः । घटकत्वं

*1

[[२९४]]

11-***

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

.

नीलकण्ठप्रकाशिका.

0%

Rich+

[[11]]

[[1]]

<

[[५]]

$ 114

साध्याभाववद्वत्तिरिति ॥ साध्यतावच्छेदकधर्मसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिता काभावव- निरूपित हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतावानित्यर्थः । तेन वह्निमान् धूमादित्यादौं हेतुमति पर्वतादौ तत्तत्साध्याभावस्य सम्बन्धान्तरावच्छिन्नसाध्यसामान्याभावस्य व सत्त्वेऽपि साध्याभाववति धूमावयवादौ समवायादिना धूमादेर्वृत्तित्वेऽपि व ना - तिव्याप्तिः । तत्र च साध्याभाववत्तायां सम्बन्धविशेषावच्छिन्नत्वानिवेशे वह्निमान्ध-

रामरुट्रीयम्.

बुद्धेः तादृराजातित्वावच्छिन्नविषयताकत्वादेव निराससम्भवादिति भावः । मेयत्वाविशिष्ट- वहथभाववद्धदादिरूपबाधादौ अतिव्याप्तिवारणाय यद्रूपावच्छिनं तादृशविशिष्टान्तराघटि- तत्वेनापि विशेषणीयमिति सङ्क्षेपः । मूले साध्याभाववद्वत्तिरिति ॥ प्रतियोगि- व्यधिकरणसाध्याभाववद्वृत्तित्वविशिष्टप्रकृतहेतुतावच्छेदकावच्छिन्न साधारण्यरूपो हेतुदोषः, तद्वान् हेतुः साधारणः । ननु अत्र हेतोः दुष्टत्वं केन सम्बन्धेन विवक्षितम्, न तावदभेदेन तद्वत्वं शक्यं विवक्षितुम् । तथा सति वचभाववदादिरूपदोषस्य तेन सम्बन्धेन धूमा- दावसत्त्वात्, हृदपक्षकवहि साध्य कधूमादि हेतोः दुष्टत्वानुपपत्तेः, नापि येनकेनचित् सम्बन्धेन । तथा सति सद्धेतोरपि कालिकादिसम्बन्धेन दोषवत्त्वात् दुष्टत्वापत्तेः । न च कालिकसम्ब- न्धेन महृद्यभाववज्रदस्य धूमरूपसद्धेतौ सत्वेऽपि पर्वते धूमेन वहेः साधने धूमो दुष्ट इति व्यवहारस्यापत्तिः न सम्भवत्येव । साधनपदस्य लक्षणया धूमलिङ्गकानुमितिपरतया पर्वत

नृसिंहप्रकाशिका.

।

सप्तम्यर्थः, तस्य साधारणानैकान्तिक इत्युत्तरेणान्वयः । साध्याभाववद्वप्तिरिति ॥ सान्ध्यमभावों यस्येति व्युत्पत्या साध्यवद्भेदवद्वृत्तिरित्यर्थः । प्राश्वस्तु-साध्येन अभावः साध्याभावः इति व्युत्पत्त्या साध्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेद एव साध्याभाव शब्दार्थ साध्याभावशब्दार्थ इत्याहुः । तेन न यथाश्रुते कपिसंयोग्येतद्वृक्षत्वादित्यादौ एतद्वृक्षत्वादेः कपिसंयो- गाभाववद्वृत्तित्वादतिव्याप्त्यापत्तिः । न चैतलक्षणं विरुद्ध अतिव्याप्तं इति वाच्यम् । तस्यापि लक्ष्यत्वात् उपधेयसङ्करेऽप्युपाधेरसाङ्कर्यादिति न्यायेन विरुद्धस्यापि सम्य. मिचारत्वेन लक्ष्यत्वात् । प्राश्वस्तु - व्यभिचारलक्षणे साध्य सामानाधिकरण्यस्यापि वि- शेषणीयत्वात् नोक्तातिव्याप्तिरित्याहुः । अत्र निरुतव्यभिचारस्य व्याप्तिघटकव्यापकत्व- ग्रहविरोधितया दूषकत्वं हेतौ साध्यवदन्यवृत्तित्वज्ञाने सति औचित्यावर्जनीयतया साध्ये हेतुसमानाधिकरणाभावत्व प्रतियोगित्वस्यापि ग्रहसम्भवात् । अथवा साधनसमानाधिकरणा भावप्रतियोगिसाध्यमेव साधारणपदार्थः । हेतौ तद्वत्त्वञ्च स्वविषयकज्ञानविषयप्रकृतहेतुता- वच्छेदकवत्व सम्बन्धेनेति बोध्यम् । प्राञ्चस्तु निरुकसाधारणस्य साध्यवदन्यावृत्तित्वरूपव्या- सिमहरूमविरोधितया दूषकत्वं तज्ज्ञानस्य प्राह्याभावावमाहितया तादृशव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धक- स्यात् । अथवा निरुक्तसाधारणस्य व्यापकत्वग्रहविरोधितया दूषकत्वं तज्ज्ञानस्य व्यापकता- ग्रहं प्रति समानविषश्चकत्वेन प्रतिबन्धकत्वादित्याहुः । साधारणमुदाहृति - यथेत्यादिना ॥नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२९५]]

असाधारणं लक्षयति — सर्वेति ॥ अनुपसंहारिणो लक्षणमाह— अन्वयेति ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

मादित्यादौ वचावभावस्य कालिकसम्बन्धेन पर्वतादौ वृत्तेरतिव्याप्तिः । दैशिकविशेषणता- विशेषावच्छिन्नत्वनिवेशे घटत्वाभावादिसाध्यकव्यभिचारिणि साध्याभावस्य घटत्वादेर्विशे- षणताविशेषेणाधिकरणाप्रसिद्धयाऽव्याप्तिः । अतः साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन साध्यवत्ताप्रहं प्रति येन सम्बन्धेन सान्ध्याभाववत्तानिश्चयः प्रतिबन्धकः तेन सम्बन्धेन साध्याभाववत्त्वं विवक्षणीयम् । वहचादौ साध्ये तादृशसम्बन्धो दैशिकविशेषणता, घटत्वाभावादौ च साध्ये समवायस्तथेति न दोषः । ‘कपिसंयोगी एतद्वृक्षत्वात्’ इत्यादौ तादृशसम्बन्धो निरव- च्छिन्नदैशिकविशेषणतेति दिक् । न च विरुद्धेऽतिव्याप्तिरिति श्रमितव्या । उपधेयसङ्करे-

रामरुद्वीयम्.

,

इत्यस्य पर्वतत्वावच्छिन्नपक्षार्थकतया वह्निरित्यस्य वह्नित्वावच्छिन्नरूपसाध्यकत्वार्थकतया साधनपदोत्तर सप्तम्या निरूपितत्वार्थकतया तत्र च दुष्धात्वर्थस्य प्रतिबन्धकतानतिरिक्त- वृत्तिविषयतानिरूपकतावच्छेदकावच्छिन्नस्य एकदेशे प्रतिबन्धकत्वे अन्वयोपगमेन निष्ठा- प्रत्ययस्य च येनकेनचित् सम्बन्धेन सम्बन्ध्यर्थकतया उक्तवाक्यात् पर्वतत्वावच्छिन- पक्षकवहित्वावच्छिन्न साध्यकधूमत्वावच्छिन्न लिङ्गकानुमितित्वावच्छिन्न प्रतिबध्यतानिरूपितप्र- तिबन्धकतानतिरिक्तवृत्तिविषयतानिरूपकतावच्छेदकत्वावच्छिन्नसम्बन्धी धूम इत्यर्थस्यैव बोधकतया तादृशरूपावच्छिन्नस्यैवाप्रसिद्धया तादृशव्यवहारापादनासम्भवात् केवलधूमो दुष्ट इति व्यवहारापादने च इष्टापत्तिरिति वाच्यम् । एवमपि वह्निना धूमसाधने रासभो दुष्ट इति व्यवहारापत्तेदुर्वारत्वात् । तत्र हि धूमसाध्यकवहिहेतुकानुमिति- निरूपित प्रतिबन्धकतानतिरिक्तवृत्तिविषयतानिरूपकतावच्छेदकावच्छिन्नस्य धूमाभाववढू- त्तित्वविशिष्टवहेः कालिकादिना रासमेऽपि सत्त्वात् इति चेत् सत्यम् । तथापि स्वविषयकज्ञानविषयवृत्तिहेतुतावच्छेदकवत्त्व सम्बन्धेन दोषवत्त्वस्य विवक्षणीयतया वहि- त्वादेः रासभादौ असत्त्वात् न कश्चिदोषः । मूले असाधारणस्य लक्षणमाह- सर्व सपक्षेति ॥ सपक्षस्साध्यवान्, न तु निश्चितसाध्यवान् निश्चितसाध्यवदवृत्तित्वज्ञा-

नृसिंहप्रकाशिका.

,

असाधारणं लक्षयति - सर्वेति ॥ अत्र सपक्षत्वं साध्य प्रकारतानिरूपितन्निश्चयीय विशेष्य- त्वं स्वीयतादृशविशेष्यतासम्बन्धेन निश्चयवत्त्वं वा तद्वयावृत्तत्वं तादृशनिश्चयवनिरूपित- हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वसामान्याभाववत्त्वं तादृशसामान्याभावलाभायैव सर्व- पढ़ें, न तु तस्यापि लक्षणघटकता व्यर्थत्वात् । एवं विपक्षत्वं साध्याभावप्रकारतानिरूपित- निश्चयीयविशेष्यत्वं स्वीयतादृश विशेष्यतासम्बन्धेन निश्चयवत्त्वं वा । तद्वयावृत्तत्वश्च ताश- निश्चयवन्निरूपितहेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वसामान्याभाववत्त्वम् । एतदाक्षायैव सर्वपदमुक्तम् । तथा च स्वीयसाध्यप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासम्बन्धेन निश्वयवहृति-२९६

[[141]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

-

.

• AN

MU

" –

नीलकण्ठप्रकाशिका.

ऽप्युपाधेरसङ्कर इति न्यायात् तस्य विरुद्धसाधारण्येऽपि क्षतिविरहात् । सर्व सपक्ष- व्यावृत्त इति ॥ सपक्षवृत्तित्वसामान्याभाववानित्यर्थः । सर्वपदं सपक्षवृत्तित्वसामान्या- भावनिवेशस्फोरकम् । सपक्षपदं निश्चितसाध्यवदर्थकम् । शब्देऽनित्यत्वसाधकशब्दत्वा- दिसद्धेतावपि पक्षे साध्यसन्देहदशायामसाधारण्यस्येष्टत्वादिति सम्प्रदायविदः । नवीना- स्तु - सद्धेतावपि पक्षे साध्यसन्देहदशायामसाधारण्यस्य प्रकृतपरामर्शकालिक विरुद्धपरामर्श- दशायां सत्प्रतिपक्षस्य च स्वीकारे बाघभ्रमदशायां बाधस्याप्यङ्गीकारापत्तेः । न हि वैषम्ये युक्ति पश्यामः । एवं चात्र सपक्षपदं केवलसाध्यवत्परम् । ’ शब्दो नित्यः शब्दत्वात् ’ इत्यादिसाध्यवदवृत्तिहेतोरेव लक्ष्यतेति न कोऽपि दोष इति प्राहुः । अन्वयेति ॥

रामरूद्रीयम्.

नस्य साध्य सामानाधिकरण्यग्रह विरोधित्वेन अनुमितितत्करणज्ञानविरोधित्वप्रसङ्गात्, अ- साधारण्यज्ञानं च तद्धटक सामानाधिकरण्यांशे प्रतिबन्धकमिति बोध्यम् । विपक्षव्यावर्तकत्वं च निश्चितसाध्याभाववद्वयावृत्तत्वम् । अनित्यशब्दे शब्दत्वस्य वृत्तित्वात् । इदं च स्वरूप - कीर्तनम् न तु लक्षणविटम् दृषकतायां तस्य अप्रयोजकत्वात् । अत एवा शब्दत्वं नित्येभ्योऽनित्येभ्यश्च व्यावृत्तमित्युक्तम् । तेनानित्येभ्योऽपीति द्रष्टव्यम् । मूले अनुपसंहा रिणो लक्षणमाह- अन्वयेति ॥ तथा च केवलान्वयिसाध्य सन्देह रूपपक्षताकत्वं अनुप संहारित्वमिति पर्यवसितम् । सर्वत्र साध्यसन्देहे क्काप्यन्वयव्यतिरेकसहचार निश्चयासम्भ-

नृसिंहप्रकाशिका.

स्वसामान्याभाववत्त्वं स्वीयसाध्याभावप्रकारतानिरूपित विशेष्यतासम्बन्धेन निश्चयवद्वृत्ति- त्वसामान्याभाववत्त्वोभयविशिष्टहेतुतावच्छेदकवत्त्वमसाधारणस्य लक्षणमिति फलितम् । तत्र वहिसाध्यकधूमं हेतोरपि विपक्षव्यावृत्तत्वात्, अतिव्याप्तिवारणाय सपक्षव्यावृत्तत्व- निवेशः । धूमस्यापि तप्तायः पिण्डरूपयत्किश्चित्सपक्षव्यावृत्तत्वात्तद्दोषतादवस्थ्यम् । अतः सपक्षनिरूपितवृत्तित्वसामान्याभावनिवेशः पर्वतो वह्निमान् पर्वतहृदान्यतरत्वादित्यादौ साधारणानैकान्तिके तादृशान्यतरत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय विपक्षव्यावृत्तत्वनिवेशः । तादृश- हेतोरपि कासारादिरूपयत्किञ्चिद्विपक्षव्यावृत्तत्वादतिव्याप्तिवारणाय विपक्षवृतित्वसामान्या- भावनिवेशः, अवृत्तावतिव्याप्तिवारणाय तादृशहेतोः हेत्वाभाससामान्यलक्षणाक्रान्तत्वसं- पादनाय च विशेष्यदळ निवेश इति बोध्यम् । असाधारणमुदाहरति - यथेत्यादिना ॥ लक्षणमुपपादयति - शब्दत्वमित्यादिना ॥ अत्रासाधारणस्यानित्य दोषत्व वा दिप्राचीन- मताभिप्रायेण इदं लक्षणम्। यदाशब्दे नित्यत्वभ्रमस्तदा नासाधारण्यं तत्र हेतोर्निश्वयत्वात् । न- चीनमते तु — साध्यवन्निरूपितहेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितानवच्छेदकहेतुतावच्छेद - कवत्त्वमसाधारणलक्षणम् । एतस्य व्याप्तिघटकसामानाधिकरण्यग्रहविरोधित्वं दूषकताबीज- मिति बोध्यम् । अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तरहित इति ॥ साध्य सामानाधिकरण्यम्रा

.नीलकण्ठीय- रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[२९७]]

विरुद्धं लक्षयति-साध्येति ॥ सत्प्रतिपक्षं लक्षयति—यस्येति ॥ अस्त्रिद्धं विभजते - असिद्ध इति ॥ आश्रयासिद्धमुदाहरति - गगनेति ॥ स्वरूपा- सिद्धमुदाहरति — यथेति ॥ व्याप्यत्वासिद्धस्य लक्षणमाह-सोपाधिक

नीलकण्ठप्रकाशिका.

अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तरहितत्वं च किञ्चिद्विशेष्य कनिश्वया विषयसाध्यकत्वे सति किञ्चिद्विशे- ष्यकनिश्चयाविषयसाध्याभावकत्वम् । नवीनमते तु - अत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वविशिष्ट- साध्यादिकत्वमेवानुपसंहारित्वम् । तज्ज्ञानस्य व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकता । साध्या- भावव्याप्त इति । साध्याभावव्याप्तिः साध्यवदवृत्तित्वम् । असाधारण्यस्य तु निश्चितसाध्य- वदवृत्तित्वरूपतया नाभेदः । नवीनमते तु साध्याभावस्य व्यतिरेकव्याप्तिः साध्यव्यापकाभाव- प्रतियोगित्वरूपेति नासाधारण्याभेदः । एतादृशव्याप्तिविशिष्टहेतुमत्ताज्ञानं साक्षादनुमितिप्रति- बन्धकमिति ध्येयम् । यस्य साध्याभावेत्यादि ॥ यत्सम्बन्धि यत्साध्यं तदभावव्याप्यन्द्दे-

रामरुद्रीयम् •

वेन कारणविघटनद्वारा व्याप्तिनिश्चयप्रतिबन्धकत्वमेवैतस्य फलमिति भावः । इदं च प्राची- नमतानुसारेण । नव्यमते तु यद्विषयकं ज्ञानं साक्षादनुमितौ तज्जनकज्ञाने वा प्रतिबन्धकं तस्यैव हेतुदोषतया सर्वत्र साध्यसन्देहस्य स्वरूपतः व्याप्तिनिश्वयजनक सहचारनिश्वये सहचार निश्चयात्मकव्याप्तिनिश्चये वा विरोधित्वेऽपि तज्ज्ञानस्य परामर्शानुमित्योः अप्रति- बन्धकतया नोकानुपसंहारित्वस्य हेत्वाभासत्वसम्भवः । उक्तकारणद्वारा व्याप्तिनिश्वये विरोधित्वेऽपि तज्ज्ञानस्य हेत्वाभासत्वरूप सामान्यलक्षणानाक्रान्तत्वादिति तन्मते अत्य- म्ताभावाप्रतियोगिसाध्यकस्य अत्यन्ताभावाप्रतियोगिहेतोश्चानुपसंहारित्वं बोध्यम् । एत. ज्ज्ञानं व व्यतिरेकव्याप्तिज्ञाने प्रतिबन्धकम् । इत्थं च सव्यभिचारसामान्यलक्षणं व्याप्ति- प्रहप्रतिबन्धकतानतिरिक्तवृत्तिविषयताकत्वमेवेति ध्येयम् । विरुद्धं लक्षयति-साध्या- भावव्याप्तेति ॥ एतज्ज्ञानं च पक्षधर्मताज्ञानसहकारेण साक्षादनुमितिप्रतिबन्धकम् । नृसिंहप्रकाशिका.

इकदृष्टान्तशून्यत्वसाध्याभाव सामानाधिकरण्यग्राहकदृष्टान्तशून्यत्वोभय विशिष्टहेतुरित्यर्थः । तादृशहेतुमुदाहरति- यथा सर्वमनित्यमित्यादिना ॥ प्रमेयत्वहेतौ अनुपसंहारि- स्वमुपपादयति — अत्रेति ॥ निरुक्तप्रमेयत्वलिङ्गकानुमान इत्यर्थः । सर्वस्यापीति । वस्तुमात्रस्यैवेत्यर्थः । पक्षत्वादिति ॥ साध्यवत्त्वेन सन्दिह्यमानत्वादित्यर्थः । दृष्टान्तो नास्तीति ॥ साध्यप्रकारकनिश्चयविशेष्यं साध्याभावप्रकारकनिश्वयविशेष्यं च नास्ती- त्यर्थः। तथा च प्रकृतहेतोर्निरुतदृष्टान्तद्वय शून्यताद्वयवत्वालक्षणसमन्वय इति भावः । विरु- दलक्षणमाह-साध्याभावव्याप्त इति ॥ साध्याभावव्याप्तिहेतुमत्पक्षतावच्छेदकावच्छि श्रो विरोधः । तद्वान् हेतुर्विरुद्ध इत्यर्थः । एतेन साध्याभावव्याप्तिप्रकारकहेतु विशेष्यकज्ञान-

[[38]]

·

[[11]]

[[१९८]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

MA

}

नीलकण्ठप्रकाशिका.

त्वन्तरस्य ज्ञानं पक्षेऽस्ति स सत्प्रतिपक्ष इत्यर्थः । प्रकृतसाध्यव्याप्यत्वेन ज्ञायमानो यः ‘प्रकृतहेतुस्ततोऽन्यस्मिन्तौ साध्याभावव्याप्यत्वज्ञानदशायामेव तस्य सत्प्रतिपक्षतेति सूच- नाय हेत्वन्तरमितीति प्राचः । नवीनाः पुनरेवं वर्णयन्ति यत्सम्बन्धिसाध्याभावव्याप्य- हेत्वन्तरस्य पक्षे सत्त्वं स तथाविध इत्यर्थः इति । आश्रयासिद्धो यथेति ॥ आश्र- यासिद्धिश्र पक्षे पक्षतावच्छेदक विरहः, पक्षतावच्छेदकविरहवान्पक्षो वा । स च नास्त्येवेति ॥ अरविन्दस्य प्रसिद्धत्वात् ’ सविशेषणे हि ’ इति न्यायेनारविन्दे गगनी- यत्वं नास्तीति पर्यवसितोऽर्थः । स्वरूपासिद्धिश्च पक्षे हेत्वभावो हेत्वभाववान्पक्षो वा । ननु सोपाधिकस्य अतिरिक्तस्य सद्भावात्कथं पञ्च हेत्वाभासा इत्यत आह-सोपाधिक

रामरूद्रीयम्.

[[1]]

साध्याभावव्याप्यो हेतुः हेतुमान पक्ष इति ज्ञानद्वय सत्वे पक्षे साध्यवत्ताज्ञानानुत्पत्तेः । यद्यपि साध्याभावव्याप्यहेतुविषयकत्वं नानुमितिप्रतिबन्धकतानतिरिक्तवृत्तिपक्षधर्मताज्ञान-

नृसिंहप्रकाशिका.

स्यानुमितितत्करणान्यतरप्रतिबन्धकत्वाभावात् तादृशव्याप्यत्वस्य न विरोधरूप दोषत्वं तद्विशिष्टहेतोर्न दुष्टत्वमिति दूषणं प्रत्युक्तम् । निरुक्तविरोधज्ञानस्य तदभावव्याप्यवत्तानिश्व - सत्वेन प्रतिबन्धकत्वात् । तत्र साध्याभावव्याप्तत्वम् साध्यमभावो यत्रेति व्युत्पत्त्या साध्य- वव्याप्यत्वरूपं प्राह्मम् । तेन कपिसंयोग्येतद्वृक्षत्वादित्यादी एतद्वृक्षत्वरूपहेतोः कपि- संयोगाभावरूपसाध्याभावव्याप्यत्वेऽपि न विरुद्धत्वापत्तिः । इत्थं च स्वसाभ्यंयद्भेदनिरूपि तव्याप्तिविशिष्टस्वात्मक हेतुमत्पक्षतावच्छेदकावच्छिन्नो विरोधः, तद्वान् स्वात्मको हेतुः वि- रुद्र इति फलितम् । प्राञ्चस्तु साध्याभावव्याप्तत्वं स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगि तानवच्छेदकसाध्याभावत्वकत्वरूपं प्रायम् । तेन नोकदोषप्रसक्तिरित्याहुः । अस्मद्रुरुचर- णास्तु-साध्याभावशब्दस्य स्वसाध्य विरुद्ध साध्याभावार्थतया नोक दोषप्रसक्तिरिति व्याचक्षुः । विरुद्धमुदाहरति– यथा शब्दो नित्य इत्यादि ॥ नित्यत्वाभावेनेति ॥ नित्यत्व- वद्भेदेनेत्यर्थः । नाशप्रतियोगित्ववद्भिन्नभेदेनेति यावत् । सत्प्रतिपक्ष लक्षयति यस्येति ॥ स्वसाध्यवद्भेदनिरूपितव्याप्तिविशिष्टस्वभिन्नहेतुमत्पक्षतावच्छेदकावच्छिन्नः सत्प्रतिपक्षदोषः तद्वान स्वात्मको हेतुः सत्प्रतिपक्ष इत्यर्थः । अत्र परस्पराभावव्याप्यवत्ताज्ञानात् परस्परानु- मिति प्रतिबन्धः दूषकताबीजमिति योध्यम् । ननु विरोधप्रतिरोधयोः तदभावव्याप्यवत्पक्ष- तावच्छेदकावच्छिन्नरूपत्वे स्वरूपैक्यादनुमितिप्रतिबन्धरूपदूषकताबीजैक्याश्च कथं भिन्न- हेत्वाभासत्वमिति चेन्न । विरोधस्थले साध्याभावसाधक हेतुरेव साध्यसाधकत्वेनोपन्यस्त इति स्थापनवादिनं प्रति अशक्तिविशेषरूप पुरुषदोषोत्थापकत्वं विरोधस्य, प्रतिरोधस्थले साध्य साथ- कहतीः साध्याभावसाधकहेतोश्च भिन्नतया निरङ्कारातिविशेषरूप पुरुष दोषोत्थापकत्वं न प्रतिरोधस्यति तादृशदोषोत्थापकत्वरूप दूषकताबीजान्तरसस्वात् विरोधस्य प्रतिरोधक हे तो- “आवश्यक इति भावः । सत्प्रतिपक्षमुदाहरति यथेत्यादिना ॥ असिखं

..

२५नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[२९९]]

इति । व्याप्यत्वासिद्धिः व्याप्त्यभावः, तस्याः सोपाधिक हेतौ नियमेन सत्त्वात्सोपाधिको व्याप्यत्वासिद्ध एव न त्वतिरिक्तो हेत्वाभास इति भावः । उपाधेर्दोषत्वमसम्भवीति दीपि- कायां व्यक्तीभविष्यत्यग्रे । अत्रेदमवर्धेयम् । साध्ये साध्यतावच्छेदकाभावः साध्या- सिद्धिः । हेतौ हेतुतावच्छेदकाभावः साधनाप्रसिद्धिः । यथा काञ्चनमयवह्निमान् काञ्चन- मयधूमात् इत्यादौ तद्गृहदशायां हेतुतावच्छेदकविशिष्टे साध्यतावच्छेदकविशिष्टव्याप्ति- ग्रहप्रतिबन्धः फलम् । तयोर्व्याप्यत्वासिद्धावन्तर्भावान हेत्वाभासाधिक्यमिति । साध्य व्यापकत्व इति ॥ साध्यव्यापकत्वसाधनाव्यापकत्वे एकरूपेण एकसम्बन्धेन च प्राये । रामरुद्वीयम्.

[[1]]

"

विरहकालीनं तज्ज्ञानस्यानुमित्यप्रतिबन्धकत्वात् । तथापि यद्रूपावच्छिन्नविषयकनिश्चयसामा- न्ये अनुमित्यप्रतिबन्धकत्वपक्षधर्मताग्रहकालीनत्वो भयाभावः तत्त्वस्यैव निरुक्तलक्षणपर्यव - सितार्थस्य विवक्षणीयत्वात् चानुपपत्तिः । पक्षवृत्तित्वे सति साध्याभावव्याप्यत्वमेव विरुद्धवं नृसिंहप्रकाशिका.

M

शु

.

[[1]]

P

विभजते-असिद्धस्त्रिविध इति । अत्र साधारण्यादित्रिकभिन्नत्वे सति परामर्शनिरू पितज्ञाननिष्टप्रतिबन्धकतायां विषयतासम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वमाश्रयासिद्ध्याद्यन्यतमत्वं वां असिद्धिसामान्यलक्षणम् । तन्द्वान् हेतुः असिद्ध इति बोध्यम् । एतेनासिद्धिरूप दोष- सामान्यस्यासिद्धरूपतोश्च लक्षणानुक्तेः मूलकारस्य न्यूनता विभागानुपपत्तिश्चेति दूषणं प्रत्युक्तम् । आश्रयासिद्धमुदाहरति - आश्रयासिद्धो यथेति ॥ अत्र पक्षतावच्छे- दकाभाववत्पक्षत्ववत्त्वम् आश्रयासिद्धिलक्षणम् । तादृशाश्रयासिद्धिरूपदोषवत्त्वं आश्रं- यासिद्धरूपहेतोः लक्षणम् । प्रकृते गगनीयत्वाभाववदरविन्दत्ववत्त्वाद्दोषे लक्षणसम स्वयः । तादृशारविन्दरूपदोषवत्त्वात् अरविन्दत्वरूपासिद्ध हेतौ लक्षणसमन्वयः । उ- लक्षणमेव सङ्गमयति– अत्रेत्यादिना ॥ स्वरूपासिद्धमुदाहरति–स्वरूपासिद्धो यथेत्यादिना ॥ प्रकृतपक्षे हेतुवैशिष्टयमं हनिष्ठप्रतिबध्यता निरूपित प्रकृतपक्षतावच्छेदक- प्रकारकप्रहाप्रतिबन्धकज्ञाननिष्ठप्रतिबन्धकतायां विषयतासम्बन्धावच्छिनावच्छेदकत्वं हैं- स्वभाववत्पक्षतावच्छेदकवत्त्वं वा स्वरूपासिद्धिसामान्यलक्षणम् । तद्वान् हेतुः स्वरूपा- सिद्धिः । आश्रयासिद्धिव्याप्यत्वासिद्धयोः अतिव्याप्तिवारणाय प्रतिबन्धकान्त ज्ञानवि- शेषणामेति बोध्यम् । स्वरूपासिद्धिमुदाहरति-यथेत्यादिना ॥ तदुपपाद- यति - अत्रेत्यादिना ॥ “अत्राश्रयासिद्धिस्वरूपासिद्धिभिन्नासिद्धित्वं व्याप्त्यनवच्छेद- करव विशिष्ट हेतुतावच्छेदकत्वं वा व्याप्यत्वासिद्धिलक्षणम् । तादृशाहेतुतावच्छेदकत्वं व्याप्यत्वासिद्धहेतोर्लक्षणम् । यथा पर्वतो वह्निमान् प्रमेयधूमादित्यादौ प्रमेयधूम त्वस्य " धूमत्वरूपव्याप्यतावच्छेदकधर्मान्तरघटितत्वेन गुरुतया न व्याप्यतावच्छे कत्वमिति प्रमेयधूमत्वरूपव्याप्यासिद्धिदोषे लक्षणसमन्वयः । तादृशदोषवत्वाततर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

तेन ’ वहिमान् धूमात्’ इत्यादी तत्तद्वहौ वहित्वेन साध्यव्यापकत्वस्य तत्तद्वहित्वेन साधनाव्यापकत्वस्य च सत्त्वेऽपि नातिव्याप्तिः, न वा संयोगेन साध्यव्यापकस्य वहेः सम बायेन साधनाव्यापकत्वेऽपि तत्रातिव्याप्तिः । मूलोकोपाधिलक्षणेऽव्याप्तिं वारयितुं स-

"

रामरुद्रीयम्.

अतो नोतदोष इति तु न सम्भवति । गगनपक्षक नित्यत्व साध्यककार्यत्वादेः विरुद्धत्वानु- पपत्तेरिति साध्याभावव्याप्यवत्पक्ष एवं सत्प्रतिपक्षः, एतज्ज्ञानं साक्षादनुमितिविरो धि । तद्वत्ताज्ञानं प्रति तदभावव्याप्यवत्ताज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वात् । असिद्धिसामान्य- लक्षणं च आश्रयासिद्धयाद्यन्यतमत्वं, आश्रयासिद्धित्वं च विशिष्टपक्षग्रहप्रतिबन्धकतानति- रिक्तवृत्तिविषयताकत्वं स च पक्षतावच्छेदकाभाववत्पक्षः । व्याप्यत्वासिद्धिस्तु हेतौ नृसिंहप्रकाशिका.

,

मेयधूमरूपहेतोः दुष्टत्वम् । इत्थञ्च तद्धर्मविशेष्यकव्याप्त्यनवच्छेदकत्वग्रहस्य तद्धर्मा- बच्छेदेन व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धकत्वात् प्रकृतहेतुतावच्छेदकावच्छेदेन व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धो कताबीजम् । एतस्य स्फुटत्वात् मूलकृता न प्रदर्शितम् । अतो न न्यूनतेति बोध्यम् । ननु व्यभिचारज्ञानस्येव उपाधिप्रकारकज्ञानस्यापि व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकतया उपाधेरपि हेत्वाभासान्तरत्वात् कथं हेतुदोषाणां पञ्चत्वं कथं वा दुष्टहेतूनां पश्चधा विभाग इत्याशङ्कां परिहरति–सोपाधिक इति ॥ व्याप्यत्वासिद्ध इति ॥ व्याप्यत्वमव्य- भिचरितत्वं असिद्धमवर्तमानं यत्रेति व्युत्पत्त्या व्यभिचार्येवेत्यर्थः । तथा चोपाधिविशिष्ट हेतौ उपाधिव्यभिचारेण साध्यव्यभिचारोनयने सति व्यभिचारस्यैव दोषत्वं तज्ज्ञानस्य प्राभावावगाहित्वेन साक्षात् व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकत्वात् उपाधिज्ञानस्य व्यभिचारज्ञान- जननद्वारा व्याप्तिज्ञानविघटकत्वेऽपि प्राह्माभावानवगाहित्वेन साक्षात् व्याप्तिज्ञानाप्रतिबन्ध- कस्वात् । एवं च तादृशव्यभिचारस्य दोषत्वाङ्गीकारेणैव सर्वसामजस्ये उपाधेः हेतुदोषत्वाशी- कारे प्रमाणाभावाभोकदोष इति भावः । प्रसङ्गसमस्या उपाधिं लक्षयति-साध्यव्याप करवे सतीति ॥ साध्यवभिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदक साधनवभिष्ठाभावप्रतियोगिता- वच्छेदकधर्मवत्वमुपाधिलक्षणमित्यर्थः । तेन सद्धेतोरपि विभिन्नरूपेण साध्यव्यापकत्वसा- धनाव्यापकत्व विशिष्टयत्किञ्चित्पदार्थवत्वेऽपि न सोपाधिकत्वापत्तिः । व्यापकत्वादिस्व- रूपमाह – साध्यसमानाधिकरणेत्यादिना ॥ सोपाधिकहेतुं दर्शयितुं उपाधिं दर्शयति– यथेत्यादिना ॥ आर्द्रेन्धनसंयोगे उपाधिलक्षणमुपपादयति-यत्रेति ॥ उपसंहरति– एवमित्यादिना ॥ उत्तरीत्येत्यर्थः । सोपाधिकत्वादिति ॥ आ ईन्धन संयोगरूपोपाधिमत्त्वेत्यर्थः । वह्निमत्वं धूमसाध्यकवहिमस्त्वमित्यर्थः । व्याप्यत्वासि समिति ॥ व्यभिचारीत्यर्थः । तथा च निरुतवहिमस्वहेतोः आवश्यकव्यभिचारदोषवत्त्वा देवत्वनिर्वाय नोपाधेः दोषान्तरत्वमिति भावः । न्यूनतापरिहाराय उपाधिं विभजते–

tनीलकण्ठीय - रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३०१]]

इति ॥ उपाधेर्लक्षणमाह - साध्येति ॥ उपाधिश्चतुर्विधः केवलसाध्यव्या- पकः, पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकः, साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकः, उदासी- नधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकश्चेति । आद्यः आर्द्रेन्धनसंयोगः । द्वितीयो यथा वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वात् इत्यत्र बहिर्द्रव्यत्वावच्छिन्नप्रत्यक्षत्व-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

क्ष्यलक्षणभेदं प्रदर्शयति — उपाधिश्वतुर्विध इति ॥ यद्धर्मविशिष्टसाध्यव्यापकत्वं तद्धर्मविशिष्टसाधनाव्यापकत्वं लक्षणे निवेशनीयम् । अन्यथा पर्वतत्वात्मकपक्षधर्मावच्छि नसाध्यव्यापकस्य कस्यचिद्धूमत्वावच्छिन्नाव्यापकत्वादतिव्याप्तिः स्यादिति ध्येयम् । उदासीनेति ॥ पक्षधर्मसाधनधर्माभ्यां भिन्नेत्यर्थः । बहिर्द्रव्यत्वम् आत्मान्यद्र- रामरुद्रीयम् .

[[4]]

विशिष्टव्याप्त्यभावरूपा । साध्यहेत्वोः साध्यतावच्छेदक हेतुतावच्छेदकयोर्विरहः साध्यहे - त्वप्रसिद्धिः । तलक्षणं च च व्यभिचारज्ञानवृत्तिव्याप्तिप्रहप्रतिबन्धकतानतिरिक्तवृत्ति- विषयताकत्वम् । इत्थं च व्यभिचारसामान्यलक्षणन्तु न व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धकता- नतिरिक्तवृत्तिविषयताकत्वम् । तथा सति व्याप्यत्वासिद्धौ अतिप्रसङ्गात् । किन्तु साधारणाद्यन्यतमत्वमेव । यत्र च व्यभिचारोऽप्रसिद्धः तत्रापि भ्रमात्मकः तहहः सुलभ एवेति न कश्चिद्दोष इति ध्येयम् । बाधस्तु पक्षे साध्याभावादिः तलक्षणन्तु विशिष्टपक्षसाध्य प्रहाविरोधित्वे सति पक्षे साध्यप्रहप्रतिबन्धकतानतिरि- क्तवृत्तिविषयताकत्वम् । प्रतिबन्धकता च ज्ञानवैशिष्टयानवच्छिन्नत्वेन विशेषणीया ।

नृसिंहप्रकाशिका.

दीपिकायामुपाधिश्चतुर्विध इति ॥ केवलसाध्यध्यापक इति ॥ साध्यतावच्छे- दकातिरितधर्मानवच्छिन्न साध्यनिष्ठव्याप्यतानिरूपितव्यापकताश्रयं इत्यर्थः । यथाश्रुते उद्भूतरूपशाकपाकजत्वादिरूपोपाधेरपि तत्स्थलीयसाध्यस्यैव अव्याप्यत्वेन केवलत्व- विशेषणाव्यावर्तकतापस्था असाङ्गव्यापत्तेः । पक्षधर्मावच्छिन्न साध्यव्यापक इति ॥ पक्षवृत्तित्वेनाभिमतयत्किञ्चिद्धर्माविशिष्टसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपितव्यापकताश्रय इत्य- र्थः । एवमप्रेऽपि । उदासीनधर्मावच्छिन्न साध्यव्यापक इति ॥ पक्षधर्मभेदसाधनभेदो- भयविशिष्टत्वाभिमतमत्किञ्चिद्धर्माविशिष्टसाध्यतावच्छेदेकावच्छिन्नानरूपितव्यापकताश्रय इ- त्यर्थः । प्राथमिकोपाधिमुदाहरति-आर्द्रेन्धनसंयोग इति ॥ धूमवान् वह्नेरित्यादौ आई- न्धनसंयोग इत्यर्थः । तस्य धूमत्वमात्रावच्छिन्ननिरूपितव्यापकताश्रयत्वादिति भावः। द्वितीयो- पाधिस्थलं तादृशोपाधिशोदाहरति–द्वितीयो यथेति ॥ बहिर्द्रव्यत्वावच्छिन्न प्रत्य- क्षत्वव्यापकमिति ॥ सामानाधिकरण्यसम्बन्धेनात्मभिन्नद्रव्यत्वविशिष्टं यत्प्रत्यक्षविषयत्वं, तारंशविषयतात्वावच्छिन्ननिरूपितव्यापकताश्रयमित्यर्थः। उद्भूतरूपरूपोपाधेः केवलप्रत्यक्षनिरू-३.०२

भ

[[1]]

[[1]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

।

व्यापक मुद्भूतरूपवत्त्वम् । तृतीयो यथा - प्रागभावो विनाशी जन्यत्वा- दित्यत्र जन्यत्वावच्छिन्नानित्यत्वव्यापकं भावत्वम् । चतुर्थो यथा - प्रागभावो विनाशी प्रमेयत्वात् इत्यत्र जन्यत्वावच्छिन्नानित्यत्वव्यापकं भावत्वम् । बा-

[[7]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

व्यत्वम् । इदं केवलप्रत्यक्षत्वस्यैव साध्यत्वानुसारेण । प्रागभावो विनाशी जन्यत्वा- दिति ॥ अत्र जन्यत्वं पक्षधर्मो न भवतीति साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्व घटितलक्ष- णम् । अनित्यत्वव्यापकमिति ॥ विनाशित्वव्यापकमित्यर्थः । जन्यत्वस्योदासीनत्वं रामरुद्रीयम्.

तेन सत्प्रतिपक्षादौ नातिव्याप्तिः, तदभावव्याप्यवत्ताज्ञानस्य जलं वहयभावव्याप्यं जलवांश्च ह्रद इति ज्ञानसाधारण्ण्यानुरोधेन ज्ञानविशिष्टज्ञानत्वेनैव प्रतिबन्धकतायाः स्वीकरणीयत्वाचे- ति वह्नयभावाभाववदवृत्तिमान् पक्ष इति व्याप्त्यंशे निर्धर्मितावच्छेदकनिश्चयस्य ज्ञानवि. शिष्टज्ञानत्वेन प्रतिबन्धकतायाः वक्तुमशक्यतया तादृशनिश्रये ज्ञानवैशिष्टयानवच्छिशैव प्रति- बन्धकता अभ्युपेयेति तद्विषये अव्याप्तिर्दुर्वारैवेति विभाव्यते, तदा पक्षे साध्यवैशिष्टय महम- तिबन्धकतावच्छेदकभूतविषयतासाध्याभावानुमितिजनकतावच्छेदकत्वेन विशेषणीयेति मन्तव्यम् । साध्याभावादिश्च प्रतियोगिव्यधिकरणत्वेनापि विशेषणीयः, अन्यथा कपिसंयो- येक्षत्वादित्यादेरपि बाधितत्वापत्तेः । न च वृक्षः कपिसंयोगाभाववानित्याकारकनिश्चय- स्याव्याप्यवृतित्वज्ञानानास्कन्दिलस्य वृक्षः कपिसंयोगीत्यनुमिति प्रतिबन्धकतया तद्विषये

नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

‘पितविषयतात्वावच्छिन्ननिरूपितव्यापकत्वाभावादिति भावः । यद्यपि केवलरूपस्यापि नि- - मक्तव्यापकत्वघटितोपाधित्वसम्भवात् उद्भूतरूपत्वेन उपाधित्वकथनमसङ्गतम् । तथापि - साध्यसमव्याप्तत्वघटितोपाधिलक्षणवादिप्राचीनमते केवलरूपस्य पक्षधर्मानसाध्यव्या eedsपि परमाण्वन्तर्भावेन व्यभिचारेण विशिष्टसाध्यव्यापकत्वाभावात् तस्योपाधित्वन सम्भवतीति उद्भूतरूपत्वेन उपाधित्वकथनम् । न च परमाणुनिरूपस्यापि उद्भूतरूपत्वेन व्यभिचारतादवस्थ्यात् तादृशविशिष्टरूपेणापि नोपाधित्वसम्भव इति वाच्यम् । उद्भूतपदस्य प्रत्यक्षविषयार्थकतया लौकिकविषयताविशिष्टार्थकतया वा परमाणुरू- पस्य न तादृशोद्भूतत्वमिति नोक्तदोषप्रसक्तिरित्याशयः । तृतीयोपाधिस्थलं ताह- ‘शोपाधिञ्चोदाहरति– यथा प्रागभावो विनाशीत्यादिना ॥ भावत्वमिति ॥ भाव- स्वस्य केवल साध्यव्यापकत्वाभावात् जन्यत्वस्य पक्षावृत्तित्वेन पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यस्या- पकत्वाभावात् भावत्वे मिरुतोपाधिद्वयलक्षणं न सम्भवतीति । साधनावच्छिन्नेत्यादि ॥ तृतीयोपाधिलक्षण मावश्यकमिति भावः । चतुर्थोपाधिस्थलं तादृशोपाधि च दर्शयति- चतुर्थस्त्विति ॥ चतुर्थोपाधिरेवेत्यर्थः । अत्यन्ताभावो विनाशी प्रमेयत्वादित्य- नैति ॥ इत्यादिन्याच घटक हेतुपद प्रतिपाद्यप्रमेयत्वहेतावित्यर्थः । भावत्वमिति ॥ भाष-नीलकण्ठीय. रामद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३०३]]

धितस्य लक्षणमाह-यस्येति ॥ अत्र बाधस्य ग्राह्याभावनिश्वयस्वेन,

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

सम्पादयितुं प्रमेयत्वादिति ॥ बाधस्य साध्याभाववत्तानिश्चयस्य । ग्राह्याभावनि रामरुद्रीयम्.

बाधानात्मके उक्तसामान्यलक्षणस्यातिव्याप्तिरिति वाच्यम् । अव्याप्यवृत्तित्वज्ञानास्कन्दित- प्रतिबन्धकज्ञानेऽपि कपिसंयोगाभाववत्पक्षविषयकत्वसत्त्वेन प्रतिबन्धकतातिरिक्तवृत्तित्वात्, सामान्यलक्षणे अव्याप्यवृत्तित्वज्ञानानास्कन्दितत्वस्यानुपयोगात् प्रतियोगिवैयधिकरण्यां- वच्छिन्नकपिसंयोगाभावाभावज्ञानस्य व्याप्यवृत्तित्वज्ञानास्कन्दितस्यापि प्रतिबन्धकत्वमेव साध्यवत्ताज्ञानं प्रतीति न तत्समूहसम्भव इति ध्येयम् । बाधादीनां प्रतिबन्धकताया बीज- माह - दीपिकायां अत्रेत्यादिना । विरोधिज्ञानसामग्रीत्वेन ॥ साध्याभावानुमिति- नृसिंहप्रकाशिका.

त्वं चतुर्थोपाधिरेवेति पूर्वेणान्वयः । प्रकृते भावत्वस्य केवलसाध्यव्यापकत्वाभावात् जन्य- त्वस्यात्यन्ताभावावृत्तित्वेन पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वाभावात् जन्यत्वस्य प्रकृतसाधन. भिन्नत्वेन साधनावच्छिन्न साध्यव्यापकत्वाभावाच्च भावत्वे निरुक्तोपाधिलक्षणत्रयन्न सम्भव- तीति तस्योपाधित्वानुपपत्त्या लक्षणान्तरप्रणयनमावश्यकमिति भावः । बाधस्य बाधित- हेतोश्च लक्षणमाह-मूले यस्येति ॥ यत्पदं प्रकृतं हेतुपरं, ज्ञानज्ञाप्यत्वरूपसम्बन्धः षष्ठयर्थः । तस्य यपदार्थे प्रकृतसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्ने अन्वयः । प्रमाणान्तरेण निश्चित इति ॥ पक्ष इति शेषः । इदञ्च पक्षे साध्याभावसत्त्वे प्रमाणोपन्यासाय, न तु तस्यापि लक्षणघट- कता हृदो वह्निमान् धूमादित्यादौ हदे वहयभावनिश्चयशून्यस्य पुंसः धूमरूप हेतोः बाधित’ त्वानापत्तेः । किन्तु निरवच्छिन्न विशेषणता सम्बन्धेन साध्यतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्न साध्य- तावच्छेदकावच्छिन्नाभाववत्पक्षतावच्छेदकवत्वं दैशिकविशेषणता सम्बन्धेन साध्यवद्भेद- विशिष्टपक्षतावच्छेदकवत्त्वं वा बाधस्य लक्षणम् । स्वविषयकज्ञानविषयप्रकृतहेतुतावच्छेद- कवस्त्वसम्बन्धेन बाधरूप दोषवत्त्वं बाधितहेतोर्लक्षणमिति फलितम् । एवं च न काप्यनुपपत्तिः बाधित हेतुमुदाहरति– यथेत्यादिना ॥ पदार्थत्वहेतोः बाधितत्वमुपपादयति — अत्रेति ॥ इत्यादिन्यायघटक हेतुपदप्रतिपाद्यहेतावित्यर्थः । एतस्य बाधितत्वमिति परेणान्वयः । स्पा- र्शनप्रत्यक्षेण गृह्यत इति ॥ इदञ्च पक्षीभूतवहौ उष्णत्वरूपसाध्याभावसत्त्वे प्रमाणोपन्या साय, न तु तस्यापि लक्षणषटकतोक्तदोषापत्तेः । तथा च पदार्थत्वहेतोः निरुक्तसम्बन्धेन उष्णत्वरूप साध्याभाववद्वह्नित्वावच्छिन्नवत्त्वात् बाधितत्वं निराबाधमिति भावः । " इदमुप- लक्षणम् । उत्पत्तिकालीनघटो गन्धवान् पृथिवीत्वादित्यत्र पृथिवीत्वरूप हेतोरपि बाधितत्वं बोध्यम् एतेन व्यभिचारादिदोषान्तरसङ्कीर्णबाध विशिष्टहेतोरुदाहृतत्वेऽपि असङ्कीर्ण- बाधविशिष्टहेतोरनुदाहृतत्वात् न्यूनतेति शङ्का परास्ता । बाधादिपञ्चदोषाणां दूषकताबीजं दर्शयति– दीपिकायां तत्रेति ॥ दोषपञ्चकमध्ये इत्यर्थः । घटकत्वं सप्तम्यर्थः तस्य बाधस्येत्यादौ प्रत्येकमन्वयः । बाधस्येति ॥ निरुक्तबाधविषयकनिश्चयस्येत्यर्थः । प्रा-

।F

**

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

सत्प्रतिपक्षस्य विरोधिज्ञानसामग्रीत्वेन साक्षादनुमितिप्रतिबन्धकत्वम् । इतरेषां तु परामर्शप्रतिबन्धकत्वम् । तत्रापि साधारणस्याव्यभिचारा- भांवरूपतया विरुद्धस्य सामानाधिकरण्याभावतया व्याप्यत्वासिद्धस्य

,

नीलकण्ठप्रकाशिका.

वयत्वेनेति ॥ अनुमितिप्रतिबन्धकत्वमित्यनेनान्वयि । विरोधिज्ञानसामप्रीत्वे- नेति ॥ इदं प्राचीनमते । वस्तुतस्तु विरोधिपरामर्शस्य साध्याभावव्याप्यवत्ता निश्चयत्वेनैव प्रतिबन्धकत्वं लाघवात् इति ध्येयम् । इतरेषां व्यभिचारादिग्रहाणाम् । तत्रापि व्यभिचारादिप्रहेष्वपि । साधारणस्येति ॥ भावप्रधाननिर्देशतया साधारण्यस्येत्यर्थः । अव्यभिचाराभावतया ॥ तद्ब्रहस्येति शेषः । व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकत्वमित्यनेनान्वयः ।

रामरुद्वीयम् •

सामग्रीत्वेन । सामानाधिकरण्याभाववन्तयेति ॥ इत्थं च साध्यासामानाधिकरण्यं वि- रोध इत्येकदेशमतानुसारेण, साध्याभावव्याप्यहेतोः विरोधित्वे त्वदुक्तरीत्या साक्षादनुमितित्र- नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

ह्याभावनिश्चयत्वेनेति ॥ तदभावावगाहिनिश्वयत्वेनेत्यर्थः । एतस्य साक्षादनुमिति- प्रतिबन्धकत्वमिति परेणान्वयः । सत्प्रतिपक्षस्येति ॥ साध्याभावव्याप्यहेतुविशिष्टपक्ष- तावच्छेदकावच्छिन्न विषयकनिश्चयस्येति यावत् । विरोधिज्ञानसामग्रीत्वेनेति ॥ तद- भावव्याप्यवत्तानिश्चयत्वेनेत्यर्थः । साक्षादनुमितिप्रतिबन्धकत्वमिति ॥ अनुमिति- कारणीभूताभावप्रतियोगित्वरूप प्रतिबन्धकत्वमित्यर्थः । इतरेषामिति ॥ बाधप्रतिरोध मित्रदोषाणामित्यर्थः । तादृशदोषनिश्चयानामिति यावत् । परामर्शप्रतिबन्धकत्वमिति ॥ अत्रापि साक्षादित्यनुषज्यते । परामर्शकारणीभूताभावप्रतियोगित्वरूपप्रतिबन्धकत्वमित्यर्थः । बाघप्रतिरोधभिन्नानां मध्ये केषाञ्चित् व्यापकतामहप्रतिबन्ध कज्ञानविषयत्वं केषाञ्चित् सामानाधिकरण्यमप्रतिबन्धकज्ञानविषयत्वं केषाश्चित् पक्षधर्मताज्ञानप्रतिबन्धकज्ञानविष- यत्वमिति स्फुटीकरणायाह तत्रापीति ॥ बाघप्रतिरोध भिन्नहेतुदोषेष्वपीत्यर्थः । घटकत्वं सप्तम्यर्थः । तस्य साधारण्येत्यादौ प्रत्येकमन्वयः, अपिशब्दः साधारणादी- नां एकधर्मावच्छिन्ननिरूपितविरोधित्वाभावसूचकः । साधारणस्येति ॥ साध्यनि- ठसाधनसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वरूपस्येत्यर्थः । अव्यभिचाराभावतयेति ॥ साधनसमानाधिकरणाभावाप्रतियोगित्वरूपव्यापकत्वाभावरूपतयेत्यर्थः । तज्ज्ञानस्येति शेषः । एतस्य परामर्शप्रतिबन्धकत्वमित्युत्तरेणान्वयः । एवमग्रेऽपि । विरुद्धस्य साध्य सामाना- धिकरण्याभावतयेति ॥ इदं च हेतुनिष्टसाध्याभावासामानाधिकरण्यं विरोध इति म ताभिप्रायेण । मूलकाराभिमतसाध्याभावव्याप्यहेतुमत्पक्षविरोधिनिश्वयस्य उक्तरीत्या अनु मितिविरोधित्वामिति बोध्यम् । व्याप्यत्वासिद्धस्येति ॥ प्रकृतहेतुतावच्छेदकावच्छेदेन

।नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३०५]]

विशिष्टव्याप्त्यभावतया, असाधारणानुपसंहारिणोः व्याप्तिसंशयाधायकत्वेन व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकत्वम्, आश्रयासिद्धिस्वरूपासिद्धयोः पक्षधर्मताज्ञानप्रति-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

एवमग्रेऽपि । हेतौ साध्याभाववद्वृत्तित्वस्येव साध्यतावच्छेदके हेतुसमानाधिकरणात्यन्ता भावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्यापि व्यभिचारतया तद्गुहस्य हेतुसमानाधिकरणात्यन्ता- भावप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावरूपो योऽव्यभिचारस्तद्गुहप्रतिबन्धकतेति भावः । हेतौ साध्याभाववद्वृत्तित्वप्रकारक ग्रहस्य व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धकत्वं तु मणिमन्त्रादिन्यायेन । विशिष्टव्याप्त्यभावतया हेतुव्यापकतावच्छेदकसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नसामानाधिक- रण्याभावरूपतया । व्याप्तिसंशयाधायकत्वेनेति ॥ हेतावसाधारण्यादिज्ञानदशायां हेतुसाध्ययोः सामानाधिकरण्यनिश्चयासम्भवेन पक्षान्तर्भावेन च साध्यसंशयसत्त्वन व्याप्ति- संशयसम्भवान्न व्याप्तिनिर्णय इति प्राचीनमतमभिप्रेत्येदम् । पक्षधर्मताज्ञानप्रतिबन्ध-

रामरुद्रीयम्.

तिबन्धकत्वमेवेति ध्येयम् । व्याप्तिसंशयजनकत्वेन संशयं प्रति साधारणधर्मवद्धार्म- ज्ञानस्यासाधारणवद्धर्मिज्ञानस्य च कारणत्वेन तत्तदभावसहचरितत्वस्य साधारणत्वेन तत्त- दभाववद्वावृत्तत्वस्यासाधारण्यरूपत्वेन अनित्य घट नित्यगगनादिव्यावृत्तशब्दत्ववताज्ञानात्

नृसिंहप्रकाशिका.

व्याप्यत्वाभावरूपव्याप्यत्वासिद्धरूपदोषस्येत्यर्थः। व्याप्त्यभावतयेति ॥ व्याप्स्यभावरूप- तयेत्यर्थः । असाधारणानुपसंहारिणोरिति ॥ निश्चितसाध्यवद्वयावृत्तत्व निश्चयसा- ध्याभाववद्वयावृत्तत्वोभयविशिष्टहेतुरूपासाधारणस्य साध्य सामानाधिकरण्यग्राहकदृष्टान्तरहि- तत्वसाध्याभाव सामानाधिकरण्यग्राहकदृष्टान्तरहितत्वोभयविशिष्टहेतुरूपानुपसंहारिणश्वेत्यर्थः । तादृशासाधारणविषयक निश्चयस्य तादृशानुपसंहारिविषयकनिश्चयस्य चेति यावद । व्याप्तिसंशयाधायकत्वेनेति ॥ व्याप्तिसंशयजनकत्वेनेत्यर्थः । तथा च तत्तद्- भावसहचरितधर्मद्वयवत्ताज्ञानस्येव तद्विरुद्धतदभावविरुद्धधमभयवत्ताज्ञानस्यापि व्याप्तिसं- शयहेतुतायाः सकलतान्त्रिक सिद्धान्तसिद्धतया निश्चितसाध्यवद्वयावृत्तत्वस्य व्याप्तिविरु. धर्मरूपतया निश्चित साध्याभाववद्वद्यावृत्तत्वस्यव्यभिचारविरुद्धधर्मरूपतया तादृश- धर्मद्वयवत्ताज्ञानस्यं व्याप्तिसंशयहेतुतावश्यकत्वात् एवं साध्य सामानाधिकरण्यप्रा हकदृष्टान्तरहितत्वस्य व्याप्तिविरुद्धधर्मरूपतया साध्याभाव सामानाधिकरण्यग्राहकटा- न्तरहितत्वस्य व्यभिचारविरुद्धधर्मरूपतया तादृशधर्मद्वयवत्ताज्ञानस्यापि व्याप्तिसंशय- हेतुत्वावश्यकत्वादिति भावः । परामर्शप्रतिबन्धकत्वमिति ॥ साधारणज्ञानस्य पराम- र्शनिष्ठव्याप्तिज्ञानत्वावच्छिन्नप्रतिबध्यतानिरूपित प्रतिबन्धकत्वं, विरुद्धज्ञानस्य तु परामर्शनिष्ठ- सामानाधिकरण्यप्रकारकमहत्वावच्छिन्नप्रतिबध्यतानिरूपित प्रतिबन्धकत्वं व्याप्यत्वासिद्ध-

[[39]]

f”

[[५]]

[[३०६]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

बन्धकत्वम् । उपाधिस्तु व्यभिचारज्ञानद्वारा व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकः ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

कत्वमिति ॥ पक्षे पक्षतावच्छेदकविरहस्य हेतुविरहस्य च निश्वयदशायां हेतौ पक्षता- वच्छेदकविशिष्टपक्षवृत्तित्वप्रहासम्भवादिति भावः । ननु पक्षत्वोक्तिरसङ्गता, हेतौ उपाधि- प्रहदशायामपि व्याप्तिनिश्चयासम्भवेन उपाधिज्ञानस्य व्याप्तिनिश्चयप्रतिबन्धकताया अवश्यं वक्तव्यतया उपाधेरपि हेत्वाभासलक्षणाक्रान्तत्वादत आह- उपाधिस्त्विति ॥ व्य- भिचारज्ञानद्वारेति ॥ तथा च हेत्वाभासलक्षणे साक्षादनुमितितत्करणान्यतरप्रति- बन्धकत्वस्यैव निवेशनीयतया परमुखनिरीक्षकस्योपाधेर्न हेत्वाभासत्वमिति भावः । ननु तथापि सिद्धिसत्त्वेऽनुमित्यनुदयात्तद्विषयस्य साध्यवत्पक्षस्यापि हेत्वाभासत्वमावश्यक-

[[1]]

राम रुद्रीयम्.

शब्दे साध्यसन्देहात् शब्दातिरिके क्वापि शब्दत्वस्य अनिश्चयात् शब्दे यदि नित्यत्वं तदा नित्यत्वव्याप्यशब्दत्वं, यदि च तत्रानित्यत्वं तदा शब्दत्वमनित्यत्वव्याप्यमिति सन्देहो - केरिति भावः । एवं सर्वत्र साध्यसन्देहेऽपि साध्यसाध्याभावयोः सहचार सन्दे हातू साध्यसाध्याभावयोः व्याप्तिसन्देह इति, अनुपसंहारित्वमपि व्याप्तिसंशायकमिति भावः । इदमपि प्राचीनमतानुसारेण । नव्यमते निष्कर्षस्तु पूर्वमस्माभिः प्रदर्शित एवेः ति ध्येयम् । ननु उपाधेरपि ज्ञानं व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकमिति तत्रो कलक्षण मतिव्याप्तमिति तस्य बाधाद्यनन्तर्भावेन लक्ष्यत्वाङ्गीकारासम्भवादित्यत आह- उपाधिस्त्विति । व्य- भिचाराद्वारेति ॥ साध्यव्याप्यहेतुमान् पक्षस्साध्यवान् इत्याकारकानुमितिनिरूपित- साक्षात्प्रतिबन्धकतानतिरिक्तवृत्तिविषयताकत्वमेव हेत्वाभाससामान्यलक्षणम् । उपाधि-

[[१५]]

नृसिंहप्रकाशिका.

ज्ञानस्य तद्धर्मावच्छिन्ने व्याप्तिज्ञाननिरूपित प्रतिबन्धकत्वमसाधारणज्ञानस्य अनुपसंहार- ज्ञानस्य चोक्तरीत्या व्याप्तिसंशयजनकतया व्याप्तिप्रकारकनिश्चयप्रतिबन्धकत्वमिति भावः । आश्रयासिद्धिस्वरूपासिद्ध्योरिति ॥ पक्षतावच्छेदकाभाववत्पक्षरूपाश्रयासिद्धेः हेत्व- भाववत्पक्षरुपस्वरूपासिद्धेश्वेत्यर्थः । ज्ञानस्येति यावत् ॥ पक्षधर्मताज्ञानप्रतिबन्धकत्वे- नेति ॥ परामर्शप्रतिबन्धकत्वमिति पूर्वेणान्वयः आश्रयासिद्धज्ञानस्य पक्षतावच्छेदकप्रकारक पङ्क्षविशेष्यकज्ञानप्रतिबन्धकत्वेन स्वरूपासिद्धिज्ञानस्य पक्षतावच्छेदकावच्छिन्ने हेतुप्रकारक प्रहप्रतिबन्धकत्वेनेत्यर्थः । तथा च बाधादिपञ्चदोषाणां साक्षादनुमितितत्करणान्यतरप्रतिबन्धः कज्ञानविषयतया हेत्वाभासत्वं आवश्यकमिति भावः । उपाधेर्निरस्तं हेत्वाभासान्तरत्वमुपसं हरति- उपाधेस्त्विति ॥ अवधारणार्थकतुशब्दः व्यभिचारज्ञानद्वारेत्युत्तरं योज्यः । उपा चित्रकारकज्ञानस्येत्यर्थः । स्वव्यभिचारेण साध्यव्यभिचारशानद्वारेति ॥ उपाधि- व्यभिचार लिङ्ग कसाध्यव्यभिचारानुमितिजननद्वारैवेत्यर्थः । व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकत्वमिः ति ॥ तथा च साक्षादनुमितितत्करणान्यतरप्रतिबन्ध कज्ञानविषयत्वाभावात् नोपाधेर्हे-

דनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३०७]]

सिद्धसाधनं तु पक्षताविघटकतया आश्रयासिद्धावन्तर्भवतीति प्राभ्यः ।

नीलकण्ठप्रकाशिका,

मित्याशङ्कां जरनैयायिकानां मतमवलम्ब्येष्टापत्त्या परिहरति - सिद्धसाधनं त्विति ॥ पक्षताविघटकतयेति ॥ तन्मते पक्षतायाः साध्यसंशयरूपतया तद्विघटकत्वं साध्य- . निश्चयस्याक्षतमिति भावः । अन्तर्भवतीति ॥ तथा च न विभागव्याघात इति भावः ।

रामरुद्रीयम्.

,

पक्षताविशिष्टः,

ज्ञानन्तु न साक्षाद्वयाप्तिज्ञानप्रतिबन्धकं तज्जन्यव्यभिचारज्ञानस्यैव व्याप्तिज्ञानप्रति- बन्धकत्वादिति न तत्रातिव्याप्तिरिति भावः । ननु सिद्धेरपि अनुमितिप्रतिबन्धकतया तद्विषये सामान्यलक्षणमतिव्याप्तं, तस्यापि बाधाद्यनन्तर्भूतत्वात् लक्ष्यत्वासम्भवात् । न च सिषा - यिषाकाले सिद्धिसत्त्वेऽप्यनुमित्युत्पत्त्या साध्यवत्पक्षविषयकत्वं नानुमितिप्रतिबन्धक- तानतिरिक्तवृत्तीति वाच्यम् । यादृशपक्षसाध्यकस्थले सिद्धिसत्त्वे सिषाधयिषया कदा- चिदपि नानुमितिः, तादृशस्थले साध्यवत्पक्षादौ अतिव्याप्तेर्दुर्वारत्वात् इत्यत आह-सिद्धसाधनं त्विति ॥ ‘सिद्धिविषयीभूतसाध्यवत्पक्षादिरित्यर्थः । आश्रया- सिद्धाविति ॥ आश्रयः पक्षः पक्षता विशिष्टः, पक्षतांविघटनेन पक्षता विशिष्ट- पक्षस्यासिद्धेरिति भावः । ननु विशिष्टपक्षग्रहप्रतिबन्धकग्रहविषयस्यैवाश्रयासिद्धिरूपतया कथं सिद्धिविषयस्य आश्रयासिद्धावन्तर्भावः । पक्षतावच्छेदक भूतपर्वतत्वादिना पर्वतादि- वृतित्वज्ञानमेवानुमितौ हेतुः, न तु पक्षता तत्पर्वतवृत्तित्वज्ञानस्य स्वरूपसत्याया एव पक्ष- तायाः अनुमितौ उपयोगित्वात् । सिद्धिविषये तूक्तलक्षणस्य नातिव्याप्तिः । तद्धर्मावच्छि- नपक्षकतद्धर्मावच्छिन्नसाध्य कानुमितित्वावच्छिन्नप्रतिबध्यता निरूपितम्प्रतिबन्धकताघटितं हि सामान्यलक्षणम् । नीलपर्वतो वह्निमान् पर्वतः कपिलवह्निमान् इत्याद्यनुमितेरपि अधि-

‘नृसिंहप्रकाशिका.

"

[[1]]

त्वाभासान्तरत्वमिति भावः । सिद्धसाधनरूपदोषस्य हेत्वाभासान्तरत्वमिति शङ्कानिराकरणाय कृतेष्वन्तर्भावमाह – सिद्धसाधनं त्विति ॥ अवधारणार्थकतुशब्दः आश्रयासिद्धावित्यु- त्तरं योज्यः । पक्षधर्मताविघटकतयेति ॥ हेतोः पक्षतावच्छेदकविशिष्टपक्षवृत्तिवि- घटकतयेत्यर्थः । पक्षतावच्छेदकविशिष्टपक्षप्रहप्रतिबन्धकतयेति यावत् । आश्रयासि द्धावन्तर्भवतीति ॥ आश्रयासिद्धावेवान्तर्भवतीत्यर्थः । तथा च सिद्धसाधनस्थ ले सिद्धयभावरूपपक्षताया अभावात् सिद्धयभावरूपपक्षत्वप्रकारकायम्पक्षइतिज्ञानं प्रति सि- द्धिमान् इत्याकारकज्ञानस्य ग्राह्याभावावगाहितया पक्षत्वप्रकारकप्रहप्रतिबन्धकत्वादिति भावः । ननु पक्षतावच्छेदकरूपेण पक्षज्ञानस्यानुमित्युपयोगित्वेऽपि पक्षत्वप्रकारकज्ञानस्य न हेतुत्वम् । सिद्धयभावरूपपक्षतायाः प्रतिबन्धकाभावविधया स्वरूपसत्या एव कारणत्वात् । तथा च सिद्धसाधनस्यानुमितितत्करणान्यतरप्रतिबन्धकज्ञानविषयत्वाभावाद्धेत्वाभासत्वम.३०८

निग्रहस्थानान्तरमिति नवीनाः ॥

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

इति तर्कसङ्ग्रहदीपिकायामनुमाननिरूपणम् ॥

+UY

नीलकण्ठप्रकाशिका.

दर्शितमतमतिशिथिलमित्यालोच्याह– निग्रहेति ॥ न च सिद्धान्तेऽनुमितिं प्रति सिद्धेः प्रतिबन्धकतया तद्विषयस्य कथं हेत्वाभासता नेति वाच्यम् । सिषाधयिषायाः सिद्धिनिष्ठ- प्रतिबन्धकतायामुत्तेजकतया केवलं स्विषाधयिषासहितरिद्धौ प्रतिबन्धकत्वाभावेन तद्वि- षये उक्त हेत्वाभासलक्षणासंस्पर्शात् । अधिकमस्मदीयाभिनवदीधितिव्याख्यायां तर्ककर्क- … शविचारचातुरीधुरीणैरनुसन्धेयम् ॥

斷

इति तर्कसङ्ग्रहदीपिका प्रकाशे भगवदर्पितेऽनुमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

"

रामरुद्रीयम्.

।

कन्त्वित्यादिन्यायेन पर्वतत्वावच्छिन्नपक्षकत्वात् वह्नित्वावच्छिन्नविधेयकत्याच तासाञ्च पर्वतो वहिमानित्यादिसिद्धेः न प्रतिबन्धकत्वम् अधिकावगाहिन्यामनुमितौ सिद्धेरप्रति- बन्धकत्वात् सिद्धिविषये उक्तलक्षणासत्वात् इत्यतो हेत्वाभासबहिर्भावत्वं तस्य व्यवस्थाप- यति – निग्रहस्थानान्तरमिति ॥ अधिकन्यूनादिवत् हेत्वाभासभिन्नमेव निग्रहस्थान- मित्यर्थः ॥

इति रामरुद्रकृतायां दीपिकाव्याख्यायां अनुमानपरिच्छेदः ॥

नृसिंहप्रकाशिका.

प्रामाणिकमिति अस्वरसं हृदि निधाय सिद्धसाधनस्य नवीनाभिमत पुरुषदोषरूपै कविंशति- - निग्रहस्थानान्तर्भावमेव मूलकाराभिमतमिति सूचयितुमाह– निग्रहस्थानान्तरमिति ॥

Į

इति श्रीनृसिंहपण्डितविरचितायां दीपिकाप्रकाशिकायामनुमा-

नपरिच्छेदः समाप्तः ॥

14अथोपमानम् ॥

उपमानं लक्षयति — उपमितिकरणमिति ॥

इति तर्कसङ्ग्रहदीपिकायां उपमानपरिच्छेदः ॥

-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

"

उपमानं लक्षयतीति ॥ अवसरसङ्गत्योपमानं निरूपयतीत्यर्थः । उपमिति - स्वरूपं व्युत्पादयति – मूले सञ्ज्ञेति ॥ सञ्ज्ञा गवयपदम् सञ्ज्ञी गवयः, तयोः सम्बन्धः शक्तिः, तज्ज्ञानमित्यर्थः । लक्षणं तु उपमिनेोमीत्यनुव्यवसायगम्योपमितित्वमेव । वाक्यार्थ स्मरन्गोसदृशं पिण्डं पश्यतीति ॥ एतेन स्मरणं सादृश्यदर्शनजन्य - मुद्बोधकान्तरजन्यं वा । उभयमपि सादृश्यदर्शनसहकारि, न तु सादृश्यदर्शनजन्य- मेव स्मरणं सहकारीति सूचितम् । प्राञ्चस्तु - ’ वाक्यार्थं स्मरन् ’ इत्यत्र वर्तमानसामीप्ये प्रत्ययः । वाक्यार्थं स्मरिष्यन्नित्यर्थः । एवं च वाक्यार्थस्मरणस्य सादृश्यदर्शन- जन्यतालाभेन व्यापारतालाभ इत्याहुः । तदनन्तरमित्यादि ॥ सादृश्य दर्शना -

रामरुद्रीयम्.

मूळे अवसरसङ्गत्या उपमानं निरूपयति — उपमितिकरणमिति ॥ उप- मितित्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपित कारणताशालित्वं उपमानस्य लक्षणम् । अतिदेशवाक्या- र्थस्मरणात्मकव्यापारेऽतिव्याप्तिवारणाय कारणत्वमुपेक्ष्य करणत्वमुपात्तम् । व्यापारस्य व्यापारान्तरविरहेण अकरणत्वात् नातिव्याप्तिः, करणस्य इन्द्रियाघटितमूर्तिकत्वेन उपोद्घात- सङ्गत्या उपमिति लक्षयतीति । सञ्ज्ञेति ॥ सञ्ज्ञा वाचकशब्दः सञ्ज्ञी वाच्यार्थः, तयोस्सं- बन्धः शक्तिः, सा च अस्माच्छन्दादयमर्थो बोद्धव्य इति ईश्वरेच्छारूपा, पदार्थान्तरं वेत्य- न्यदेतत् तद्विषयकं ज्ञानं उपमितिरित्यर्थः । यद्यपि शक्तिविषयकं ज्ञानं अनुमितिरूपं शाब्दरूपं च भवति, तथा हि ’ शक्तिग्रहं व्याकरणोपमानकोशाप्तवाक्याद्वयवहारतश्च । वाक्यस्य शेषाद्विवृतेर्वदन्ति सान्निध्यतस्सिद्धपदस्य वृद्धाः ॥’ इत्यभियुक्तोक्तेः । व्याकरणको- नृसिंहप्रकाशिका.

,

[[1]]

अनुमाननिरूपणानन्तरं उपमाननिरूपणे सङ्गतिं सूचयति - मूले व्याख्यातमनु- मानमिति ॥ तथा चानुमानस्य उपमानापेक्षया बहुवादिसम्मतत्वेन तज्ज्ञानेन निरसनी - यास्पवादिकत्वज्ञानात् प्रथममत्रैव शिष्यजिज्ञासा जायते, तन्निरूपणेन तादृशजिज्ञासानि - वृत्तौ अवश्यवक्तव्यत्वरूपानसरसङ्गत्या उपमाननिरूपणमिति भावः । उपमानलक्षणमाह- उपमितिकरणमिति ॥ उपमितित्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितव्यापारसम्बन्धावच्छिन्नकार- णत्वमुपमानलक्षणमित्यर्थः । अत्रोपमितित्वमुपामिनोमीत्यनुव्यवसायसिद्धः उपि

J३१०

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

"

dal

Ph

A

नन्तरम् । गवयो गवयपदवाच्य इत्याकारिका गवयत्वरूप लघुधर्मधर्मितावच्छेदकको पमिति-

रामरूद्रीयम्.

शाप्तवाक्यैः शाब्दरूपशक्तिग्रहस्य उपमानातिरिक्तोक्तभित्रेभ्यश्च अनुमानिकशक्तिप्रहस्य च प्रतिपादनात् । एवं पदार्थशक्तिग्रहस्य लौकिकप्रत्यक्षासम्भवेऽपि ज्ञानलक्षणाद्य लौकिकस- त्रिकर्षेण तत्प्रत्यक्ष सम्भवात् प्रत्यक्षानुमितिशाब्देषु उपमितिलक्षणमतिव्याप्तं, तथापि ज्ञान- पदस्य स्वनिरूपितव्याप्तिशक्तिज्ञानाजन्यज्ञानकरणकानुभावार्थकतया न तेष्वतिव्याप्तिः, अनुमित्यात्मकशक्तिज्ञानस्य शक्तिनिरूपितव्याप्तिज्ञानजन्यत्वात् शक्तिविषयकशाब्दबोधस्य च शक्तिनिरूपितशक्तिज्ञानजन्यत्वात् प्रत्यक्षस्य ज्ञानकरणकत्वाभावात् स्मृतेरप्यनुभव- करणकतया शक्तिज्ञानव्याप्तिज्ञानाजन्यतया च तत्रातिव्याप्तिवारणाय ज्ञानपदस्य निरु- कानुभवार्थकत्वेन व्याख्यातम् । न च स्वनिरूपितत्वं विहाय शक्तिज्ञानव्याप्तिज्ञानाजन्यत्वनि- वेशेनैव सकलानुमितिशाब्दानां वारणसम्भवेन शक्तिविषयकत्वमव्यावर्तकमिति वाच्यम्, उपमितिमात्रस्यैवातिदेशवाक्यार्थस्मरणजन्यत्वेन अतिदेशवाक्यार्थस्य व तत्तत्पदवाच्य - त्वघटितत्वेन सामान्यतः शक्तिज्ञानाजन्यत्वनिवेशे अन्याप्तिप्रसङ्गात् । वह्निव्याप्यालोक- सदृशो धूमपदवाच्य इति अतिदेशवाक्यार्थज्ञानजन्योपमितौ व्याप्तिज्ञानजन्यत्वसत्त्वेन सा- मान्यतो व्याप्तिज्ञानाजन्यत्वनिवेशे तादृशोपमितौ अव्याप्तिप्रसङ्गाच । तथा च पर्वतो वहि- मानित्याद्यनुमितिशाब्दबोधयोः शक्तिनिरूपितव्याप्तिज्ञानाजन्यत्वसत्वेन तत्रातिव्याप्तिवार- णायैव शक्तिज्ञानेsपि शक्तिविषयकत्वस्य सार्थकत्वात् । शक्तिविषयकशक्तिज्ञानाजन्यत्वमा- नृसिंहप्रकाशिका.

पदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धो जातिविशेषः । तद्वत्त्वमेवोपमितिसामान्यलक्षणमिति ‘बोध्यम् । सञ्ज्ञासञ्ज्ञीति ॥ पदपदार्थयोः वाच्यवाचकरूपसम्बन्धप्रकारकज्ञानमित्यर्थः । इन्दन शक्तिपरिच्छित्तिरेवोपमितिरिति मणिकारोकेः शक्तिज्ञानात्मकैव उपमितिरिति स्फुटीकरणाय । न तु लक्षणपरम् । तादृश सम्बन्धत्वज्ञानस्वस्य व्याकरणादिजन्यशक्तिज्ञानेऽपि सत्त्वेनातिव्याप्त्यापत्तेः । प्राञ्चस्तु - सादृश्यप्रकारकं ज्ञानं करणमतिदेशवाक्यार्थस्मरणं व्यापार इत्याहुः । तन्मते उद्बोधकान्तरवशात् यत्रैकदातिदेशवाक्यार्थस्मरणं सदृशवस्तुना सह चक्षुस्संयोगश्च तदुसरं सादृश्यप्रकारकपिण्डविशेष्यकप्रत्यक्षम् तादृशस्मरणस्यैव सादृश्यज्ञानात्मकविशेषणज्ञानत्वेनं पूर्व सत्वात् तत्रातिदेशवाक्यार्थस्मृतिव्यापारकसा- दृश्यप्रकारकप्रत्यक्षरूपकारणाभावादुपमित्यनुपपत्तिरूपदोषं हृदि निधाय स्वमतसिद्धकरणं व्यापारं काह- तत्करणमिति ॥ सादृश्यज्ञानमिति ॥ सादृश्यप्रकारकप्रत्यक्षद्वारकं सादृश्यज्ञानात्मकमतिदेशवाक्यार्थविषयकस्मरणरूपं ज्ञानमित्यर्थः । न व यत्र सादृश्य- प्रकारकप्रत्यक्षोत्तर मेवातिदेशवाक्यार्थस्मरणं तदुत्तरमेवोपमितिः । तत्रातिदेशवाक्यार्थ- स्मरणोत्पत्तेः प्राग्व्यापारसहितकारणसत्त्वात् । व्यापारवत्त्वसम्बन्धेन स्मृतिकाल एवोप- मिलापत्तिरिति वाच्यम्। तादृशस्मृतिपूर्वमतिदेशवाक्यार्थस्मरणरूपसहकारिकारणा-:

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्वितां ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[૨૧]]

रुत्पद्यत इत्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । वैधर्म्यदर्शनेनाप्युपमितिरिति ध्येयम् । वैशेषिकास्तु-पद- वाच्यत्वव्याप्यसादृश्यादिपरामर्शात्पदवाच्यत्वस्यानुमितिरेव, अतो नोपमानं प्रमाणान्तरमि-

रामरुद्रीयम्

त्रनिवेशे चानुमितिमात्रेऽतिव्याप्तिः । अतः शक्तिनिरूपितव्याप्तिशक्तिज्ञानजन्यत्वनिवेशः । व्याप्तिशक्तिज्ञानोभयजन्य निवेश इत्यर्थः । यद्यप्येवं सति व्याप्तौ शक्तिपक्षकानुमितौ अतिव्या- प्तिर्दुर्वारैव । तथापि शक्तिविषयकत्वस्य शक्तिनिष्ठमुख्यप्रकारताकत्वनियमार्थरूपकत्वात् नातिव्याप्तिः । मुख्या च प्रकारता विशेष्यतावच्छेदकनिष्ठप्रकारता न, किन्तु विशे- ध्यतानवच्छेदकप्रकारता । अवच्छेदकविधया शक्त्यवगाह्यनुमित्यादेरपि व्युदासात् । यदि वाप्रसिद्धसाध्यकस्थले पक्षविशेष्यकानुमितिः प्रामाणिकी तदा मुख्यप्रकारतो- द्देश्यताभिन्नत्वेनापि विशेषणीयेति न कश्चिद्दोष इति ध्येयम् । वस्तुतस्तु पदपदार्थयोरित्या- दिकं तच्च लिङ्गपरामर्शः, न तु परामृश्यमानं लिङ्गमितिवत् उपमितेः स्वरूपकथनमेव । तथा चायं गवयपदवाच्य इत्याकारकं ज्ञानमेव उपमितिरित्यर्थः । लक्षणन्तु उपमिनेोमी - त्यादिप्रतीतिसिद्धोपमितित्वरूपजातिमत्त्वमेवेति नानुपपत्तिगन्धोऽपीत्यवधेयम् । तत्कर- णमिति । उपमितिकरणमित्यर्थः । सादृश्यज्ञानं व्याप्तिविशेष्यकसादृश्य प्रकारकनिश्चय इत्यर्थः । स चायं गोसदृश इत्याकारकः, तथा चोक्तम् ।’ सादृश्यधीर्गवानां तु या स्यात् सा करणं मतम्’ इति । सादृश्यज्ञानस्योपमितिकरणत्वमेवोपपादयति—कश्विदित्यादि ॥ गवय इत्यस्य गवयपदवाच्य इत्यर्थः । अत्र चातिदेशवाक्यार्थज्ञाने गोसादृश्यस्य गवयपद- वाच्यस्य सामानाधिकरण्यमात्रेणैव भानम्, न तु तत्पदवाच्यतावच्छेदकत्वेनापि । तथा सति अग्रे अयं गवयपदवाच्य इत्याकारिकायाः गवयत्वजातेः तत्पदवाच्यतावच्छेदकत्वा- वगाहिन्याः उपमितर्विरोधापत्तेः । गोसदृशत्वापेक्षया गवयत्वजातेः लघुत्वेन तस्या एव नृसिंहप्रकाशिका.

न्तरविरहेण तादृशस्मृतिकाले उपमित्यापादनासम्भवात् । इदानीं सादृश्यप्रकारकप्रत्यक्ष- व्यापारकसादृश्यज्ञानस्योपमानत्वमुपपाद्य उपमितेराकारविशेषमाह - तथा हीत्यादि- ना ॥ कश्चित् इति ॥ ग्रामीण इति शेषः । गवयशब्दार्थमिति ॥ गवयपदशक्य- मित्यर्थः । अजानान इति ॥ विशेषरूपेण ज्ञानशून्य इत्यर्थः । विशेषरूपेण गवयशब्दा- र्थजिज्ञासया यं कञ्चनारण्यकं उद्दिश्य कीदृशो गवयशब्दार्थ इति प्रश्नानन्तरमिति शेषः । कुतश्चिदिति ॥ यस्मात्कस्माच्चिदित्यर्थः । इति वाक्यं श्रुत्वेति ॥ इत्याकारका- तिदेशवाक्यार्थश्रवणकरणगोसादृश्यावच्छिन्न विशेष्य कगवयपदवाच्यत्वप्रकारकशाब्दबोधोत्तरं इत्यर्थः । वनं गते वाक्यार्थ स्मरन् इति ॥ वाक्यार्थं स्मरन् वनं गत इति योजना । निरुक्तशाब्दबोधजन्य तत्समानाकारक संस्कारात् गोसादृश्य विशिष्टवस्तु- दर्शनेच्छारूपोद्बोधक सहकृतात् जायमानगोसादृश्यावच्छिन्न विशेष्य कगवयपदवाच्यत्वप्रकारः कस्मृतिधाराविशिष्टस्सन् अरण्यं प्रविष्टः ग्रामीण इति समुदितवाक्यार्थः । गोसदृशं३१२

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

त्याहुः । तश्चिन्त्यम् । व्याप्तिज्ञानमन्तरापि पदवाच्यत्वप्रमितेरनुभवसिद्धत्वादित्यन्यत्र विस्तरः ॥ इति तर्कसङ्ग्रहदीपिकाप्रकाशे भगवदर्पिते उपमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

रामरूद्रीयम्.

उपमित्याः शक्यतावच्छेदकत्वावगाहौचित्यादिति । श्रुत्वेति ॥ एतादृशशाब्दबोधानन्तर- मित्यर्थः । वनं गत इत्यनन्तरं गोसदृशं पिण्डम् पश्यन् वाक्यार्थ स्मरतीति पाठः समीचीनः । स्मरन् पश्यतीति व्यत्ययस्तु प्रामादिकः । तथा हि-अत्र शतृप्रत्ययस्य वर्त- माने लटश्शतृशानचाविति सूत्रेण वर्तमानकालीनार्थकत्वेऽपि वाक्यार्थस्मरणसदृश प्रत्यक्षयो- स्समानकालीनत्वं नाभिमतम् । अपि तु सदृशप्रत्यक्षोत्तरक्षणे वाक्यार्थस्मरणमित्येव वि- वक्षितम् । प्रयोगाधिकरणी भूतकालस्यापि वर्तमानकालत्वात् । अत एव पाकपूर्वभाविन्या- पारदशायामपि पचामीत्यादिप्रयोगस्यानुभाविकत्वात् । विभुविशेषगुणानां यौगपद्यनिषेधेन स्मरणप्रत्यक्षयोरेकदा सम्भवात् । व्यत्यस्तपाठे तु वाक्यार्थस्मरणोत्तरमेव सादृश्यप्रत्यक्षस्य अभिधानक्रमेण प्रतीत्या सादृश्यप्रतीतेः व्यापारान्तरविरहेण सादृश्यज्ञानस्योपमितिकरण- त्वानुपपत्तेः । सादृश्यज्ञानोत्तरं वाक्यार्थस्मरणोपगमे च एकसम्बन्धिज्ञानस्यापरसम्बन्धि- स्मारकतया विशिष्टवाक्यार्थघटक सादृश्यज्ञाने सति तद्घटितविशिष्टवाक्यार्थस्मरणोत्वस्या वाक्यार्थस्मरणस्यैव व्यापारत्वसम्भवेन सादृश्यज्ञानस्य उपमितिकरणत्वोपपत्तिरिति ध्ये- यम् । तदनन्तरमिति ॥ सादृश्यप्रत्यक्षोत्तरकालीन वाक्यार्थस्मरणानन्तरमित्यर्थः । असाविति ॥ गवयत्वावच्छिन्न इत्यर्थः ॥

इति रामरुद्रकृतायां दीपिकाव्याख्यायां उपमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

नृसिंहप्रकाशिका.

पिण्डं पश्यतीति ॥ तादृशस्मरणसमकालोत्पन्नचक्षुस्संयोगात् सादृश्यरूपविशेषणज्ञाना- त्मकतादृशस्मरण सहकृतात् सास्नादिरूपगो सादृश्यप्रकारकगो भिन्न वस्तुविशेष्यकप्रत्यक्षवान् भवतीत्यर्थः । तदनन्तरमिति ॥ निरुक्तप्रत्यक्षाव्यवहितोत्तरक्षण इत्यर्थः । अयमिति ॥ गवयत्वावच्छिन्न इत्यर्थः । न तु इदन्त्वावच्छिन्नज्ञान इत्यर्थः । तथा सति गवयान्तरे गवय पदस्य शक्तेरगृहीततथा गवयपदात् गवयान्तरबोधानापत्तेः । इत्युपमितिरिति ॥ गवयप- दवाच्यत्वेन सह इन्द्रियसम्बन्धाभावात् गवयपदवाच्यत्वप्रकारकप्रमितेः न प्रत्यक्षरूपत्वं, व्याप्तिज्ञानाभावात् नानुमितित्वं इति अन्यथानुपपत्त्या तादृशप्रमितेरुपमितिरूपत्वमावश्यक- मिति भावः । उत्पद्यत इति ॥ तथा च उक्तसादृश्यप्रकारकवस्तुविशेष्यकप्रत्यक्षरूपव्या- पारसह कृतातिदेशवाक्यार्थस्मरणात्मकोद्बोधकाभिन्नसादृश्यज्ञानात्मको पमानप्रमाणा निरुकोप- मितिस्वरूपविलक्षणप्रतीतिः निराबाधैवेति भावः ॥

• इति नृसिंह प्रकाशिकायामुपमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥

b

Gד

Allst· L

Ja

lo

अथ शब्दखण्डः ॥

[[५]]

•

शब्दं लक्षयति- आप्तेति ॥ आप्तं लक्षयति—आप्तस्त्विति ॥ वाक्य- लक्षणमाह - वाक्यमिति । पदलक्षणमाह- शक्तमिति ॥ अर्थस्मृत्यनु-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

शब्दं लक्षयतीति ॥ उपजीव्योपजीवकत्वसङ्गत्या शब्दं निरूपयतीत्यर्थः । अत्र ज्ञायमानशब्दस्य शब्दप्रमाणतया शब्दे उपमानोपजीवकत्वाभावादुपमितिशाब्दबोधरूप- फल्यो : सङ्गतिर्बोध्या । तथा हि-शक्तिपरिच्छित्तिरेवोपमितिः । तस्याश्व - शाब्दबोधोप- जीव्यत्वेन फलयोरुपजीव्योपजीवकत्व सम्भवः । तादृशसङ्गतेश्च फलनिष्ठत्वेऽपि स्वाश्रयक- रणत्वात्मक परम्परासम्बन्धेन करणनिष्ठत्वात्करणयोरनन्न्तराभिधानप्रयोजकत्वम् । शब्दज्ञा- नस्य प्रमाणत्वाङ्गीकर्तृनवीनमते तूप मितेः शक्तपदविषयकत्वेन शब्दप्रमाणतया तत्र च उप्र- मानजन्यत्वस्याक्षततया स्वरूपयोरपि सङ्गतिरिति मन्तव्यम् । मूले आप्तवाक्यं शब्द इति ॥ शब्द इति लक्ष्यनिर्देशः । प्रमाणशब्द इति तदर्थः । आप्तवाक्यमिति लक्षणम् । भवति हि पयसा सिञ्चतीत्यादिशब्दः आप्तेोक्तवाक्यम् । न तु वह्निना सिञ्चतीत्यादि-

रामरुद्रीयम्.

馭

उपमाननिरूपणानन्तरं उपमानोपजीवकत्व समत्या शब्दं निरूपयितुमाह-आप्तेति ॥ शक्तिमत्वेन पदज्ञानस्यैव शब्दप्रमाणतया तस्य च अयं गवयो गवयपदवाच्य इत्याकार- कोपमितिरूपस्य सादृश्यज्ञानरूपोपमानजन्यत्वेन उपजीवकत्वं बोध्यम् । वाक्यमिति ॥ वाक्यज्ञानमित्यर्थः । तेन मौनिश्लोकादौ वाक्यविरहेsपि शाब्दबोधोत्पत्त्या वाक्यस्य शाब्दबोधकारणत्वा सम्भवेऽपि न क्षतिः । तत्रापि वाक्यानुमानेन वाक्यज्ञानसत्वात् । अनामोचरितत्वप्रकारकवाक्यज्ञाने अतिव्याप्तिवारणाय आप्तपदनिवेशनम् । शब्दशब्द- प्रमाणमित्यर्थः । आप्तश्च यथार्थवक्ता ॥ प्रकृतवाक्यार्थविषयकयथार्थ ज्ञान प्रयो यथार्थज्ञानप्रबो शब्दोच्चारणकर्ता । तद्वाक्यम् तदुश्चरितवाक्यम् । अत्र च प्रकृतवाक्यार्थज्ञाने यु-

M

[[5]]

नृसिंहप्रकाशिका.

उपजीव्योपजीवकभावसङ्गत्या प्रसङ्गसङ्गत्या वा उपमाननिरूपणानन्तरं शब्दप्रमाणं निरूपयति - आप्तवाक्यमिति ॥ आप्तोंश्चरितवाक्यमित्यर्थः । शब्द इति ॥ शब्द- प्रमाणमित्यर्थः । इदञ्च ज्ञायमानशब्दस्य प्रमाणत्ववाद्याचार्य मतानुसारेण । सिद्धान्ते तु वाक्य- ज्ञानं शब्दप्रमाणमिति बोध्यम् । एतेन वाक्याभावेऽपि मौनिकर्तृकलिप्यादिज्ञानव्यवाक्य. ज्ञानात् शाब्दबोधोत्पत्त्या व्यभिचारेण वाक्यस्य शब्दप्रमाणत्वं न सङ्गच्छत इति दूषण- मपास्तम् । आप्तलक्षणमाह-आप्तस्त्विति ॥ अवधारणार्थकतुशब्दः वक्ता कुतरं योज्यः । यथार्थवतेति ॥ प्रकृतार्थप्रमातैवेत्यर्थः । तथा च मातृत्वासकक्षणं,

[[40]]

otural

PrL

"

[[4]]

[[३१४]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

शब्दः तदुच्चारणकर्तुः यथार्थवक्तृत्वरूपाप्तत्वाभावात् । प्रकृतवाक्यार्थगोचरयथार्थ- ज्ञानजन्यवाक्यं प्रमाणशब्द इति तु निष्कर्षः । वाक्यप्रयोगे वाक्यार्थज्ञानस्य हेतुत्वालक्षण- सङ्गतिः । स्फुटमेतत् शब्दमणौ । मीमांसकमतनिरासकत्वेनाप्रिममूलमवतारयितुं तन्मत- साधारण्येन शक्तिपदार्थमाह–अर्थस्मृत्यनुकूलेति ॥ शाब्दबोधजन कार्थस्मृत्यनुकूलो

राम रुद्रीयम्.

र्थत्वं च सर्वांशे भ्रमभिन्नत्वं । तेन वहिना सिञ्चतीति वाक्यजन्यज्ञानस्य किञ्चिदंशे प्रमात्वे- ऽपि न क्षतिः । प्रकृतवाक्यार्थत्वं च तत्कालीनतत्पुरुषीय प्रकृतन्नाक्यजन्यप्रतीतिविषयत्वं । तद्विषयकत्वं च ज्ञाने तत्समानविषयकत्वं । तथा च तत्कालीनतत्पुरुषीयप्रकृतवाक्यत्वं तत्कालीनतत्पुरुषीयप्रमा गशब्दत्वमिति पर्यवसितम् । उच्चारणं च शब्दप्रयोगानुकूलो व्या- पारः । तत्कालीनतत्पुरुषीयत्वनिवेशनं च कालविशेषे पुरुषविशेषस्य पयःकरण कसे कबोधो महिना सिञ्चतीति वाक्यात् लक्षणया शक्तिभ्रमेण वा यदि जातः तदा तत्काले तत्पुरुषं प्रति तादशवाक्यस्य प्रामाण्योपपत्तये यत्काले यत्पुरुषस्य तेन वहिकरणकसेकबोधः तत्काले तं प्रति तस्यैव प्रामाण्योपपत्तये चेति बोध्यम् । वाक्यत्वनिवेशनं व उच्चारणध्वंसेऽतिव्या- तिवारणाय बोध्यम् । यद्यपि उक्तवाक्यप्रयोक्तुः वहिकरणकसे कबुबोधयिषातः कस्यचित् तेनं पयःकरणकोधोऽपि तं प्रति प्रामाण्यमुपपादयितुं न शक्यते । तादृशज्ञाने वक्तुरि च्छाप्रयोज्योचारणजन्यत्वस्य तत्रासम्भवात् । तथापि तत्र पयःकरणकसेकमोवेच्छाविरहे- sपि ईश्वरी तथाविधेच्छाप्रयोज्यत्वस्य बहिना सिल्वतीति वाक्योचारणे सत्त्वात् न प्रामा- व्यानुपपतिः । ईश्वरेच्छायाः कार्यमात्रजनकत्वात् । अत एव शुकोवारितवाक्यस्य अर्थ - नृसिंहप्रकाशिका.

तादृशप्रमातृकर्तृकवाक्यत्वं शब्दप्रमाणलक्षणमिति भावः । आप्तपदवाच्यत्वं लक्ष्यतावच्छे दकमिति बोध्यम् । अत्र तादृशप्रमातृकर्तृकवाक्यत्वापेक्षया तादृशप्रमाजन्यवाक्यस्वस्य लघुतया तस्यैव शब्दप्रमाणत्वलक्षणत्वमुचितम् । वाक्यप्रयोगे वाक्यार्थज्ञानस्य हेतुत्वात् लक्षणसङ्गतिरिति बोध्यम् । प्राशस्तु – शब्दप्रमितिकरणत्वं तलक्षणं । शाब्दत्वं शाब्दयामीति प्रतीतिसाक्षिको जातिविशेष इत्याहुः । वाक्यं लक्षयति वाक्यं पदसमूह इति ॥ पदसमुदायत्वं वाक्यस्य लक्षणमित्यर्थः । अत्रापि वाक्यपदवाच्यत्वं लक्ष्यतावच्छेदकमिति बोध्यम् । वाक्यमुदाहरति - यथा गामानयेतीति ॥ इत्याकारकं वाक्यमित्यर्थः । गो- पदाम्पदाङ्पूर्वकनी धातुपदलोट्पदात्मकपदचतुष्टयघटितत्वादिति भावः । पदलक्षण- माह-शर्क पदमिति ॥ निरूपकतासम्बन्धेन शक्तिमत्त्वं पदलक्षणमित्यर्थः । अत्र पद- शब्दवाच्यत्वं लक्ष्यतावच्छेदकमिति बोध्यम् । मूलकारस्य न्यूनतापरिहाराय शक्तः लक्षणं वदन् शकेसतिरिक्तपदार्थत्ववादिमीमांस्रक मतनिराकरणपरतया अस्मात्पदादयमित्यादिमूलं म्यानडे-दीपिकाय अर्थस्मृत्यनुकूलेति ॥ स्मृतिंविशेषजनकतावच्छेदकेत्यर्थः । स्म

[[1]]

[नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३१५]]

कूलपदपदार्थसम्बन्धः शक्तिः । सा च पदार्थान्तरमिति मीमांसकाः । तभिरा-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

घटादिपदघटादिरूपार्थयोः सम्बन्धः शक्तिरित्यर्थः । अनुकूलत्वम् इह प्रयोजकत्वम् / तच्च कारणतावच्छेदकपदपदार्थसम्बन्धेऽप्यस्ति । अतः पदपदार्थसम्बन्धस्य शाब्दबोध- जनकस्मृतिजनकत्वाभावेऽपि न क्षतिः । अर्थस्मृत्यनुकूलत्वस्य अदृष्टादिसाधारण्याद्विशेष्य- मिति ध्येयम् । पदार्थान्तरमिति ॥ तत्तत्पदार्थतावच्छेदकाभावकूटवदित्यर्थः । तेनाति- रामरुद्रीयम्.

बोधयिषाप्रयोज्यत्वाभावेऽपि ईश्वरेच्छामादायैव तद्वाक्ये प्रामाण्यनिर्वाहः । यस्य व उत वाक्यात वह्निकरणकसेकबोध एव जातः । तद्वाक्यजन्ययथार्थज्ञानाप्रसिद्धथा तं प्रति तस्य प्रामाण्यापत्तिः इत्यवधेयम् । एतेन किञ्चिद्विषयकयथार्थवक्तुः प्रतारणपूर्वकवाक्येऽपि आप्तोच्चरितत्वसत्त्वात् तस्यापि प्रामाण्यापत्तिः । यदि च सर्वाशे यथार्थवक्तृत्वं विवक्षितं तदा ईश्वरीयस्यैव तथात्वं बोध्यम् । लौकिकवाक्यानां प्रामाण्यानुपपत्तिरिति केचित्प्रक• पितमप्यपास्तम् । शक्तमितीति ॥ यद्यपि सुप्तिङन्तं पदमिति वैयाकरणाः । सुप्तिङन्त- चयो वाक्यमिति वाक्यलक्षणं, तैस्तदनुसारेणाभिहितम् । तथापि घटमित्यादितोऽपि घट- निरूपितं कर्मत्वमिति बोधात् तादृशार्थे तस्य प्रामाण्यच्च तत्राव्याप्तिमाशङ्कय तदुपे- क्षितम् । अर्थस्मृतीति ॥ एकसम्बन्धिज्ञानस्य अपरसम्बन्धिस्मारकतया पदपदार्थयोः पर- स्परसम्बन्ध एव । पदज्ञानादर्थस्मृतिः सम्भवतीति शक्तेः पदार्थस्मृत्यनुकूलत्वम् । पदार्था- न्तरमितीति ॥ कुप्त संसर्ग त्वाभावादिति भावः । यद्यपि स्वरूपस्यैव कृप्तस्य सम्बन्धतोचिता । समवायस्थाने तैः स्वरूपस्यैव सम्बन्धत्वाङ्गीकारात् । तथापि नानास्वरूपसम्बन्धत्यकल्पनामपेक्ष्य नृसिंहप्रकाशिका.

तिविशेषं प्रति वृत्तिज्ञानसहितपदज्ञानस्य हेतुत्वादिति भावः । अत्र स्मृतावर्थविषयकत्व- विशेषणं अव्यावर्तकम् । अर्थाविषयकस्मृतेरप्रसिद्धेः । किन्तु स्वरूपकीर्तनमिति बोध्यम् । अत्र कालिकसम्बन्धस्यापि पदपदार्थ सम्बन्धत्वात् तत्रातिव्याप्तिवारणायार्थस्मृत्यनुकूलत्वं तादृशसम्बन्धविशेषणम् । पदस्यापि तादृशार्थस्मृत्यनुकूलत्वेन तत्रातिव्याप्तिवारणाय विशेष्य- दलम् । न वेदं लक्षणं लक्षणायामतिव्याप्तम् । तस्यार्थस्मृत्यनुकूलत्वात् पदपदार्थ- सम्बन्धत्वाच्चेति वाच्यम् । लक्षणाभिन्नत्वेनापि विशेषणीयत्वात् । तनिरासार्थमाहेति । तन्मतनिराकरणाय कुप्तपदार्थेष्वन्तर्भावमाहेत्यर्थः । मूले अस्मात्पदादिति पञ्चम्याः ज्ञान- जन्यत्वार्थकतया एतत्पदज्ञानजन्यत्वं लभ्यते । तस्य बुधधात्वर्थेऽन्वयः । तथा चैतत्पदज्ञान- जन्यबोधविषयतावान् अयमर्थो भवत्वित्याकारिकेश्वरेच्छा शक्तिरित्यर्थः । न च घटपद- जन्यबोधविषयत्वप्रकारिकाया भगवदिच्छायाः सर्वविषयत्वेन घट इव पटेऽपि विषयता- सम्बन्धेन सत्त्वात्पटस्यापि घटपदशक्यत्वापत्तिरिति वाच्यम् । घटपदजन्यबोधविषयतायाः घट एव सत्त्वेन तादृशविषयत्वप्रकारतानिरूपितेच्छीय विशेष्यतापि घट एव स्वीक्रियते । भग-

P३१६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

सार्थमाह– अस्मादिति ॥ डित्थादीनामिव घटादीनामपि सङ्केत एव शक्तिः

He

नीलकण्ठप्रकाशिका.

mah

रिक्तपदार्थत्वस्यान्यमताप्रसिद्धत्वेऽपि न व्याघातः । अस्मात्पदादयमर्थो बोद्धव्य हत्या रामरुद्रयिम्.

-

अतिरिक्तस्यैक संसर्गस्य कल्पनमेव स्याम्यमित्यभिप्रायेण तथोक्तमित्यवधेयम् ॥ दित्था- दीनामिति ॥ आधुनिकेति ॥ डित्थादिशब्दानामित्यर्थः । आधुनिकसङ्केतितेन शक्त्यभावस्य सर्वसम्मतत्वात् । तत्र सङ्केतसम्बन्धेनैव पदस्य पदार्थ सम्बन्धित्वात् यथार्थ- स्मारकत्वं तथा शक्तत्वेनाभिमत घटादिपदानामपि ईश्वरसरूपसम्बन्धेनैव अर्थस्मारकत्वो- पम्पत्ती अतिरिक्तसम्बन्धकल्पनाया अन्याय्यत्वात् इति भावः । अत्र च डित्थादिपदानि एकादशेऽहनि पित्रा सङ्केतितामित्रान्येव प्राह्माणि । तेषां शक्तेरेवोपयोगात् । एकादशेse- नि पिता नाम कुर्यादिति एतेन एकादशेऽहनि पितृसङ्केतितनाम्ना तदर्थों बोद्धव्य इति ईश्वरेच्छाया उन्नयनादित्यवधेयम् । न च दातेरीश्वरसङ्केतरूपत्वे घटादिपदशक्तिः घटे न स्यात् । तस्य घटायतित्वात् । अथ विषयतासम्बन्धेन तस्य पतित्वमिति चेत्, तस्य सर्वविषयकतया घटपटविषयकसङ्केतस्य विषयतया वस्तुमात्रसाधारण्येन वस्तुमात्र एवं घटपदस्य शतथापतेरिति वाच्यम् । घटपदबोध्यत्वप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासं- बन्धेन घटपदसतस्यैव घटपदशक्तत्वात् । ईश्वरेच्छायाः सर्वविषयकत्वेऽपि उक्तविशे- यता सम्बन्धेन तस्य घटमात्रवृत्तित्वात् घटपदबोध्यत्वेन घटपदार्थस्यैव तया वहनात् । अन्यथा तस्यापि सम्बन्धादिस्यापतेः । अथ शक्तिभ्रमादिना घटपदात् घटादिनाना बि. वयबोधस्यापि अनुभवसिद्धत्वेन घटादिविषयस्यापि भगवदिच्छा स्वीकरणीयैव । तस्य तन्मात्रविषयकत्वात् । तथा च घटादावपि पटादिपदशक्तिकल्पनाशक्यवारणैव । नन्वः तत्प- दार्थविषयक बोधेच्छायां ईश्वराचरितत्वं तदर्थशक्तित्वं घटादिबोधेच्छया वेश्वरस्य पदादि- पदोच्चारणे मानाभावात् पटादिपदे घटशक्तिमत्त्वापत्तेः अयोगात इति मान्यम् । एव- नृसिंहप्रकाशिका.

Preity

H

वज्ञानस्य श्रमत्वापस्या घटपदजन्यबोधविषयत्व प्रकारतानिरूपित भगवज्ञानीयविशेष्य- तायाः पटेsनकीकारेण भगवदिच्छाया अपि तत्समानाकारकत्वात् । तथा च तत्पदजन्य- बोध विषयत्वप्रकारतानिरूपितस्त्रीय विशेष्यतासम्बन्धेनेश्वरेच्छावत्त्वं तत्पदशक्यत्वमिति फ लितुम् । अतो न कश्विदोष इति भावः । इदमुपलक्षणम् । इदम्पदममुमर्थ बोधयत्वित्या- काशिका भगवदिच्छापि शक्तिः सा च पदनिष्ठा, एतदर्थविषयक बोधजनकत्वप्रकारता- विरूपितरुवीय विशेष्यताः सम्बन्धेन भगवदिच्छायाः पद एव सत्वात् घटादिविषयको धनमवप्रकारक भगवदिच्छायाः विशेष्यतासम्बन्धेन घटपदे सबेsपि निरुकविंशे, ज्यासम्मन्येन पदादिपदे अवर्तमानतया पदादिपदानां न घटादिनिरूपितवाचकत्वापत्तिरिति बोध्यम्… एतेन वाचकत्वशक्तेरनुकतया मूलकारस्य न्यूनतेति शङ्का निरस्ता । जाति

।

יוनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३१७]]

न तु पदार्थान्तरमित्यर्थः । ननु गवादिपदानां जातावेव शक्तिः, विशेषणतया जातेः प्रथममुपस्थितत्वात् । व्यक्तिलाभस्तु आक्षेपादिति केचित् । तन्न, गामानये-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

दि मूलस्य एतत्पदजन्यबोधविषयोऽयमर्थः । इत्याकारकेश्वरेच्छा शक्तिरित्यर्थः । न तु पदा- र्थान्तरमिति ॥ न चेश्वरीयज्ञानस्येच्छायाः कृतेर्वा शक्तिरूपत्वमिति विनिगमनाविरहादः तिरिक्तैव शक्तिरिति वाच्यम्, आधुनिकसङ्केतस्येच्छारूपतया शक्तेरपि इच्छारूपत्वे स- तज्ञानस्यानुगत कार्यकारणभावः सम्भवति नान्यथा, इत्येवं चिनिगमकसम्भवेन, इच्छाया एव शक्तित्वस्वीकारात् । न च भगवदिच्छायाः सकलविषयिण्याः शक्तित्वस्वीकारे घटपदबो- दुव्यत्वप्रकारकेच्छायाः पटेऽपि सत्त्वाद्धपदवाच्यत्वस्यातिप्रसङ्गः । एवं गङ्गापदजन्यबो- धविषयत्वप्रकारकेच्छायास्तीरेऽपि सत्त्वेन शक्त्यैव तद्बोधसम्भवे लक्षणोच्छेदापत्तिरिति वाच्यम् । यतस्तत्तत्पदवाच्यत्वं तत्तत्पदजन्यबोधविषयत्वप्रकारतानिरूपितेश्वरेच्छीय विशे- ध्यतावत्त्वम् । तादृशप्रकारतानिरूपित विशेष्यतासम्बन्धेन तदिच्छावत्त्वं वा । तथा व तादृशस्य घटपदवाच्यत्वस्य पटेऽसत्त्वान्नातिप्रसङ्गः । गङ्गादिपदजन्यत्वस्य बोधांशे, बोध- विषयत्वस्य च तीरांशे, स्वातन्त्र्येण भानमीश्वरेच्छायामुपेयते । इत्थं च विशकलितमान - स्थले निरूप्यनिरूपकभावापन्नविषयताया अभावेन गङ्गापदजन्यत्वप्रकारतानिरूपितबोध- विषयितानिरूपित विशेष्यतासम्बन्धेन इच्छावत्त्वस्य तीरेऽसत्त्वेन न क्षतिरिति सङ्क्षेपः । विशिष्टे शक्ति व्यवस्थापयितुं मीमांसकमतमुपन्यस्य दूषयति - गवादीति ॥ विशेषणी- भूत जातिग्रहमन्तरा विशिष्टग्रहासम्भवेन विशिष्टे शक्तिकल्पनं न सम्भवति । अतो जाति- प्रहस्य प्रथममपेक्षितत्वेन जातावेव शक्तिकल्पनमुचितं लाघवादित्याह–विशेषणत- येति ॥ प्रथममुपस्थितत्वादिति ॥ विशिष्टप्रहात्पूर्वमवगतत्वादित्यर्थः । कथं तर्हि व्यक्तिलाभ इत्यत आह– व्यक्तीति ॥ आक्षेपादिति ॥ अर्थापत्तिप्रमाणादित्यर्थः ।

रामरुद्रीयम्

मपि वेदस्थलाक्षणिक पदादावपि बोधो घटपदजन्यो भवतु, बोधविषयः पटो भवत्विति विशकलित विशेषेणैव तस्यास्तन्मात्रविषयकत्वमुपेयते । न तु घटपदजन्यबोधविषयत्वाव- च्छिन्नप्रकारतानिरूपित घटनिष्ट विशेष्यताशालिपटो घटपदशक्यः इत्यप्रयोगात् इति चोह नीयम्। विशेषणतयेति ॥ एतच्चापाततः । विशिष्टबुद्धौ विशेषणज्ञानस्य जातिशक्तिवादिभिः नृसिंहप्रकाशिका.

शक्तिवादिमीमांसकमतं निरसितुं तन्मतमाक्षिपति - दीपिकायां स्वादिशब्दा- नामिति ॥ तन्मते पश्वादिशब्दानां लाघवेन पश्वादावेव शक्ततया गवादिशब्दानामि- त्युक्तम् । परमते जात्यवच्छिन्नवाचकानां शब्दानामित्यर्थः । जातावेच शक्तिरिति ॥ निरवच्छिन्नशक्तिरित्यर्थः । एवकारेण व्यक्तिषु शक्तिनिरासः । जातिशक्तिस्वीकारे यु- किमाह–विशेषणतयेति ॥ प्रथमोपस्थितत्वादिति ॥ विशिष्टबुद्धौ विशेषणज्ञानस्य

་

S३१८

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

त्यादौ वृद्धव्यवहारेण सर्वत्रानयनादेर्व्य क्तावेव सम्भवेन, जातिविशिष्टव्यक्तावेव

A bedste Bidpalp॥ । ॥

।

the plan

htt

नीलकण्ठप्रकाशिका.

व्यक्तावेव सम्भवेनेति ॥ अनुपपत्तिप्रतिसन्धानशून्यतादशायामपि व्यक्तिभानस्यानुभवसि सत्वेन वेः पिबोध्यम् । विशिष्टव्यक्तावेवेति । एवकारेण केवलजातिकल्पनव्यवच्छेदः । अत्रेदं बोध्यम् । जातितद्वैशिष्टयतदाश्रयेषु त्रिषु शक्तिः कल्पनीया पदार्थद्वयसम्बन्धस्यैव पद- द्वयसमभिव्याहारलभ्यत्वेनान्यस्याशक्यस्य शाब्दबोधे भानासम्भवादिति । नव्यास्तु-लक्ष्य- तावच्छेदकत्वप्रहमात्रेण लक्ष्यतावच्छेदकस्य यथा शाब्दबोधे भानं तथा शक्यतावच्छेदकत्व- महमात्रेण शक्यतावच्छेदकस्यापि शाब्दबोधे भानं सम्भवतीति शक्यतावच्छेदके च शक्तिर्न

रामरुद्वीयम्.

मीमांसकैः कारणत्वानङ्गीकारात् । गोत्वत्वेन गोत्वज्ञानस्य व्यक्तिज्ञानात् पूर्व असं भवात् गोत्वस्य गोघटितत्वात् निर्विकल्पकेsपि स्वरूपतो गोत्वविषयके व्यक्तिभान- स्यावश्यकत्वात् । गोत्वस्य व्यक्त्युपस्थित्यपेक्षया पूर्वमुपस्थितत्वासम्भवात् इति यद्यपि प्रतिभाति, तथापि केवलव्यक्तिषु नैयायिकैरपि शक्त्यनभ्युपगमेन गोत्वविशिष्ट एव शक्तिरभ्युपगम्यते । तथा च स्वरूपतो गोत्वज्ञानस्य गोत्वविशिष्टविषयकतया गोत्ववि- शिष्टापेक्षया गोत्वस्य न्यायमते च प्रथममुपस्थितत्वेन गोत्व एव शक्तिरभ्युपेयेत्यभिप्राये- णैव लक्षितं चैतत् । किं च व्यक्तीनामानन्त्यात् जातावेव शक्तिरुचितेत्यपि बोध्यम् ॥ ननु- गामानयेत्यादौ व्यक्तिविषयकशाब्दबोधो न स्यात् व्यक्तौ शक्तयभावादित्यत आह- व्यक्तीति ॥ आक्षेपः अनुपपतिप्रतिसन्धानम् । तथा च गोत्वे आनयनकर्मकत्वानुपप-

[[1]]

नृसिंहप्रकाशिका.

हेतुत्वेन जातिरूपविशेषणज्ञानं विना तत्प्रकारेण व्यक्तिज्ञानासम्भवादिति भावः । इदमुपलक्ष णम् । अनेकव्यक्तिषु शक्तिसम्बन्धकल्पनापेक्षया एकस्यां जातावेव शक्तिसम्बन्धः कल्प्यते लान्ध- नादित्यपि बोध्यम् । एतेन लोमलाङ्गूलत्वरूप पशुत्वज्ञानं विना तत्प्रकारेण पशुज्ञानासम्भवेन लो- मलाङ्गूलानां प्रथमोपस्थिततथा पशुपदस्यापि लोमलाङ्गूलेषु शक्तिकल्पनापत्तेः । अतः प्रथमोप- स्थितत्वं न शक्तिकल्पकमिति दूषणमपास्तम् । ननु गवादिपदानां व्यक्तिषु शतयनशी- कारे गोपदाधीन शाब्दबोधे कथं गवादेः विषयत्वं गवादिपदनिरूपितवातिशून्यत्वात् । अन्यथा गवादिपदाधीनंशाब्दबोधे घटादेरपि विषयत्वापत्तेरित्याशङ्कां परिहरति— व्यक्तिलाभस्त्विति ॥ व्यक्तेः शाब्दबोधविषयत्वत्वित्यर्थः । अवधारणार्थकतु- शब्द : आक्षेपान्दित्युत्तरं योज्यः । आक्षेपादिनेति ॥ व्यक्तिभानं बिना जातिमानं अनुपपन्नं इत्यर्थापत्यधीनव्यक्त्युपस्थित्यादिनैवेत्यर्थः । आदिना लक्षणाज्ञानाधीनम्यक्त्यु- पस्थितिपरिग्रहः । तथा च अन्यथानुपपत्तिप्रमाणेन लक्षणाज्ञानेन वा जायमानव्य- क्त्युपस्थित्यैव व्यक्तेः शाब्दबोधविषयत्वे सम्भवेऽपि व्यक्तावपि शक्तिर्नानीकर्तव्येति भावः । गामानयेत्यादाविति ॥ गवादिपदस्य व्यक्तितत्वावश्यकत्वादिति शेषः । आ

।

[[1]]

I1

[[11]]

नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीय समन्विता ।

[[३१६]]

शक्तिकल्पनात् । शक्तिमहश्च वृद्धव्यवहारेण । व्युत्पित्सुर्बालो ‘गामानय’ इत्युत्तमवृद्धवाक्यश्रवणानन्तरं मध्यमवृद्धस्य प्रवृत्तिमुपलभ्य गवानयनं च

नीलकण्ठप्रकाशिका-

[[८८]]

कल्पनीयेति वदन्ति । शक्तिग्रहश्च वृद्धव्यवहारेणेति ॥ शक्तिग्रहस्तु वृद्धव्यवहारा- दिना सम्भवतीत्यर्थः । आदिना व्याकरणादिपरिग्रहः । अत एव “ शक्तिप्रहं व्याकरणोपमा. नकोशातवाक्याद्वयवहारतश्च । वाक्यस्य शेषाद्विवृतेर्वदन्ति सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः ॥ " इत्यभियुक्तोक्तिः सङ्गच्छते । व्याकरणात्प्रकृतिप्रत्ययादीनां शक्तिग्रहः । उपमानात् शक्ति- प्रहस्तु अधस्ताद्दर्शितः । अप्येकदन्तहेरम्बलम्बोदरगजाननाः’ इति कोशादेकदन्तादि- शब्दा गणेशत्वविशिष्टे शक्ता इत्यर्थकात् गणेशत्वविशिष्टे शक्तिग्रहः । तत्रैकदन्तादि- शब्दानामेव पदार्थतया तेषां विभिन्नत्वेन द्वन्द्वोपपत्तिः । ‘कोकिलः पिकपदवाच्यः’ इत्याप्त- वाक्यात्पिकपदस्य कोकिले शक्तिग्रहः । व्यवहारतः शक्तिग्रहमुपपादयति - व्युत्पित्सु- रिति ॥ शक्तिमहेच्छावानित्यर्थः । उत्तमवृद्धेति ॥ प्रयोजकवृद्धेत्यर्थः । मध्यमवृद्ध- रामरुद्रीयम्.

सिप्रतिसन्धानेन स्वाश्रयव्यक्तौ तदन्वयतात्पर्यं परिकल्प्य व्यक्तिविषयकशाब्दबोध इति भावः । ननु एवमपि व्यक्त्युपस्थापकपदाभावात् कथं शाब्दबोधः । न च पदाभावेऽपि गोत्वं किञ्चिदाश्रितं जातित्वादित्यनुमानेन व्यक्त्युपस्थितौ सत्यां शाब्दबोधो नानुपपन्न इति वाच्यम् । तथा सति पदज्ञानाभावेऽपि प्रत्यक्षादिना उपस्थितघटादीनां शाब्दबोधा- पत्तेरित्यत आह– आदिनेति ॥ आदिना लक्षणापरिग्रहः । तथा च गोपदादिलक्षणयैव उपस्थित्या तद्विषयकशाब्दबोध इति भावः । व्यवहारादेव हि पदानां शक्तिनिर्णयः । व्यवहारश्वानयनादिरूपः । क्रियाविक्षेप एव ॥ क्रियाजन्यसन्निहित देशसंयोगरूप इत्यर्थः । तस्य जातावसम्भवेन वृद्धव्यवहारात् जातिविशिष्टव्यक्तावेव शक्तिरवधार्यत इति समाधत्ते — गामानयेत्यादाविति ॥ व्यवहारेण शक्तिग्रहमेवोपपादयति - शक्तिग्रहश्चेति ॥ नृसिंहप्रकाशिका.

दिना घटमानयेत्यादेः परिग्रहः । सप्तम्यर्थो घटकत्वं तस्याध्याहृतगवादिपदेऽन्वयः । वृद्धव्य- वहारादिति ॥ प्रयोजकवृद्ध प्रयुक्तगामानयेत्यादिवाक्यश्रवणादित्यर्थः । प्रयोज्यत्वं पश्च- म्यर्थः । तस्यानयनादौ अन्वयः । सर्वत्रेति ॥ परमते जातिवाचकपदमात्रस्येत्यर्थः । एतस्य शक्तिकल्पनादित्युत्तरेणान्वयः । आनयनादेरिति ॥ प्रयोज्य वृद्धकर्तृकानयना- देरित्यर्थः । व्यक्तावेव सम्भवेनेति । जातिविशिष्टव्यक्तावेव वृत्तित्वेनेत्यर्थः । एतस्या- ध्याहृतव्यक्तिशक्तित्वावश्यक इति पूर्वेणान्वयः । शक्तिकल्पनादिति ॥ शक्तिकल्पनाया

वादित्यर्थः । अत्र गामानयेत्यादिप्रयोजकवृद्धप्रयुक्तवाक्यश्रवणाधीनप्रयोज्य वृद्धकर्तृकान- यनादेः गवादावेव सम्भवेन गामानयेत्यादिवाक्यघटकगवादिपदानां जातावेव शक्तिस्वीकारे1

-રૂર

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

दृष्ट्वा मध्यमवृद्धप्रवृत्तिजनकज्ञानस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां वाक्यजन्यत्वं निश्चित्य

अश्वमानय गां बधान ’ इति वाक्यान्तरे आवापोद्वापाभ्यां गोपदस्य गोत्व-

h

r/1

[[५]]

…

नीलकण्ठप्रकाशिका.

HI

फ्र

।

Tr

॥ L

स्येति ॥ प्रयोज्यवृद्धस्येत्यर्थः । गवानयनं दृष्ट्वा प्रवृत्तिमुपलभ्य चेत्यन्वयः । उपलभ्येत्यस्या- नुमायेत्यर्थः । ’ इयं क्रिया प्रयत्नपूर्विका विलक्षणक्रियात्वात्स्वीय क्रियावत्’ इत्यनुमानप्रयोगो बोध्यः । प्रवृत्तिजनकज्ञानस्य गवानयनगोचरप्रयत्नजनकगवानयनज्ञानस्य । वाक्यस्य विशिष्टेऽर्थे शक्तिर्न कल्पनीया, तादृशार्थस्य समभिव्याहारलभ्यत्वात् ’ अनन्यलभ्यो हि शब्दार्थ : ’ इति न्यायादित्यभिसन्धिमाह - अश्वमानयेत्यादि ॥ आवापोद्वापास्या-

,

रामरूद्रीयम्.

ال

गवानयनं कर्तव्यमित्याकारकप्रवृत्तिजनक वाक्यज्ञानस्य गामानयेति वाक्यजन्यत्वावधारणे- इपि गामिति भागस्य अयमर्थः आनयनेति भागस्यायमर्थः । विशिष्यज्ञातुमशक्य- नृसिंहप्रकाशिका.

[[८८]]

।

[[1]]

वहिना सिञ्चतीतिवाक्यवत् गामानयेत्यादिवाक्यानामपि अयोग्यत्वापत्या तादृशवाक्य घटकगवादिपदानां व्यक्तिश तत्वावश्यकत्वे लाघवाय परमते जातिवाचकगवादिपदमात्रस्य जातिविशिष्टकल्पनाया एव युक्तत्वादिति समुदितप्रन्थतात्पर्यार्थः । ननु पदज्ञानसमये शक्तिग्रहे सति अर्थस्मृतिश्शाब्दबोधश्च स्यात् शक्तिग्रह एव नोत्पतुमर्हति कारणाभावादि - त्यत आह- शक्तिग्रहश्चेति ॥ अनुक्तसमुच्चायकन्यशब्दः व्यवहारादित्युत्तरं योज्यः । तथा च शक्ति हो जाकरणोपमानकोशातवाक्याद्वयवहारतश्च । वाक्यस्य शेषाद्विते - दन्ति सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः ॥” इति प्राचीनगावाप्रतिपाद्यव्याकरणादिप्रत्येककारणैः शक्तिग्रहसम्भवेsपि अव्युत्पन्नस्य व्याकरणादिना शक्तिप्रहासम्भवात् व्यवहारात शक्ति- ग्रहोऽभिहित इति भावः । व्यवहाराच्छक्तिमहमुपपादयति व्युत्पित्सुरिति ॥ गवादि- पदानां अर्थविशेषे शक्तिमहेच्छावानित्यर्थः । बाल इति ॥ गवादिपदानामर्थविशेषे शक्ति अजानान इत्यर्थः । न तु स्तनन्धय इत्यर्थः । तस्य वदमेच्छायाः असम्भवेन बालपदस्य -

ཨི་་ स्पित्सुपदसामानाधिकरण्यानुपपत्तेः। इत्युत्तमवृद्धवाक्यश्रवणानन्तरमिति ॥ इत्याका- रकं यत्प्रयोजकवृद्धोच्चरितं वाक्यं तादृशवाक्यप्रयोज्य शाब्दबोधानन्तरमित्यर्थः । मध्यम- वृद्धस्येति ॥ प्रयोज्यवृद्धस्येत्यर्थः । प्रवृत्तिमुपलभ्येति ॥ प्रयत्नसाध्यं समनं दृष्टेर्थः । गवानयनञ्चेति ॥ तदनन्तरमित्यादिः । प्रयोज्यवृद्धप्रेरितगो कर्मकान्यनश्रेत्यर्थः । मध्य- मवृद्धप्रवृत्तिजनकशावस्येति ॥ प्रयोज्यवृद्धसमवेतगवानयमानुकूलप्रवृत्तिजनकगवावय- नविशेष्य के सामनताज्ञानस्वव्यः । अन्वयव्यतिरेकाभ्यामिति ॥ तादशवाक्य- श्रवणोत्तरं प्रवृत्तिदर्शनात् तादृशवाक्यश्रवणात्पूर्वं प्रवृत्त्यदर्शनाचेत्यर्थः । वाक्य- जन्यत्वमिति ॥ गामानयेति वाक्यश्रवणप्रयोज्यत्वमित्यर्थः । निश्चित्येतिः ॥

१ इत्याकारकप्रयोजक शः इति वाक्यान्तर इति ॥ इत्याकारक प्रयोजककवाक्या

r

Cनीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३३१]]

विशिष्टे शक्तिः, अश्वपदस्य अश्वत्वविशिष्टे शक्तिरिति व्युत्पद्यते । ननु सर्वत्र कार्य-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

P

मिति ॥ आवापः सङ्ग्रहः । उद्वापः त्यागः । व्युत्पद्यत इति ॥ व्युत्पत्त्याश्रयो भवती- त्यर्थः । वाक्यशेषाद्यथा - ’ यवमयश्चरुर्भवति’ इत्यत्र यवशब्दः आर्यव्यवहाराद्दीर्घशुक- विशिष्टस्य वाचकः, म्लेच्छव्यवहारात्प्रियङ्गोर्वाचको वेति सन्देहे ‘वसन्ते सर्वसस्यानां जायते पत्रशातनम् । मोदमानाश्च तिष्ठन्ति यवाः कणिकशालिनः ॥’ इति वाक्यशेषाद्दीर्घ- शुकविशिष्टे शक्तिनिर्णयः । प्रियङ्गौ तु शक्तिभ्रमात्प्रयोगः । विवरणाद्यथा पचति पार्क रामरुद्रीयम्.

मेवेति कथं व्यवहारतो गवादिपदशक्तिग्रह इत्यत आह- आवाप इति ॥ आवापः देशान्तरस्थद्रव्यस्य सन्निकृष्टदेशविक्षेपः । उद्वापः स्थितस्य पदार्थस्य परित्यागः । यद्यपि केवलव्यवहारमात्रं न शक्तिग्राहकं, किन्तु व्याकरणादिकमपि । तथापि व्याकर- णादितः शक्तिग्रहोऽपि व्यवहारसापेक्ष एव । कर्तरीत्यादिव्याकरणस्थशबादिपदादेः श- विग्रहस्य व्यवहारसापेक्षत्वेन व्यवहारं विना व्याकरणादितोऽपि शक्तिप्रहानुपपत्तिरिति व्यवहारस्यैव मुख्यत्वेन उल्लेखः । कार्यान्विते पदानां शक्तिरिति प्राभाकरमतमुदाहरति- नन्वित्यादिना ॥ कार्य कृत्या साधनीयम् । तत्परत्वं च व्यवहारे तत्साध्यकत्वम् । नृसिंहप्रकाशिका.

।

भतरे श्रुते सतीत्यर्थः । प्रयोज्यवृद्धस्य तादृशवाक्यान्तरश्रवणप्रयोज्यशाब्दबोधे सतीति यावत् । तदनन्तरं मध्यमवृद्धकर्तृकं गोबन्धनमश्वानयनश्च दृष्टेति शेषः । आवापोद्वापाभ्यामिति ॥ गोरेवानयनबन्धनोभयवत्त्वात् अश्वस्यैवानयनाश्रयत्वा- बेत्यर्थः । इति व्युत्पद्यत इति ॥ इत्याकारकनिर्णयवान्भवतीत्यर्थः । अत्र शक्तिद्विविधा स्मारिकानुभाविकी चेति । गवादिपदानां गोत्वादिजातौ स्मारिका शक्तिः कार्यान्वितगवादावानुभाविकी, गवादिपदानां लाघवा गोत्वजातौ शक्तिः व्यक्तिः आक्षेपलभ्येति । आप्तवाक्यात् जातौ स्मारिका शक्तिः गृह्यते । अत एवं ईदृशशक्तिग्रहात् निरुकाक्षेपसहकृतात् गोत्वादिप्रकारकगवादिविशेष्य कस्मरणं जायते । गामानयेत्याकारकप्रयोजक वृद्धव्यवहारात् पूर्वोक्तक्रमेण आवापोद्वापाभ्यां गवा- दिपदानां कार्यान्वितगवादावानुभाविकी शक्तिर्गृह्यते । अत एव गामानयेत्यादिवाक्य- श्रवणानन्तरं सर्वेषां कार्यान्वितगवादिविषयकशाब्दबोधो जायते । न च गवादिपदा- नां कार्यान्वितगवादावानुभाविकशक्तिस्वीकारे गौरस्तीति वाक्यादपि कार्यान्वितगवादिवि- षयकशाब्दबोधापत्तिरिति वाच्यम् । तादृशवाक्यस्य कार्यान्वितगवादिविषयकशाब्दत्व- व्यापकं यत्कार्यताविषय कशाब्दत्वं तदवच्छिन्नजन ककार्यत्वस्मृतिजनकतावच्छेदक कार्यत्व- निष्ठशक्तिनिरूपित लिङादिपदघटितत्वाभावात् गौरस्तीति वाक्यात् न कार्यान्वितगवादि- विषयकशाब्दबोधापत्तिरिति प्राभाकरमतं दूषयितुं तन्मतमुपन्यस्यति नन्वित्यादिना।

41’

Jर

[[३२२]]

J H

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

परत्वाद्वयवहारस्य कार्यपरवाक्य एव व्युत्पत्तिर्न सिद्धपर इति चेन्न । ‘काश्य

त्रिभुवनतिलको भूपतिरास्ते’ इत्यादौ सिद्धेऽपि व्यवहारात,

M

गी।

Engl

-–

MIND

"

S

‘विकसितपद्मे

Fh

W

[[५]]

॥

[[4]]

ग

帅

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[८]]

करोति’ इत्यत्र यत्नार्थककरोतिना सर्वाख्यातव्याख्यानात् आख्यातस्य यत्नत्वविशिष्टे शक्ति- ग्रहः । सिद्धपदसान्निध्याच्छाक्तिग्रहस्तु विकसितपद्मे मधुकर’ इत्याद्यग्रिमग्रन्थेन स्फुटी भविष्यतीत्यलं पल्लवितेन । व्यवहारस्य ॥ कार्यपरत्वादिति योजना । कार्यपरत्वं च - कृतिसाध्यानयनादिरूपक्रियातात्पर्यकत्वम् । व्युत्पत्तिः शक्तिग्रहः । व्यवच्छेद्यं स्फुटयति- न : सिद्धेति ॥ सिद्धेऽपि व्यवहारादिति ॥ तथा च सिद्धेऽपि शक्तिमहत्वा-

रामरुद्रीयम्

[[5]]

कार्यपर पवेति ॥ वाक्य इति शेषः । व्युत्पत्तिः शक्तिग्रहः । न सिद्धपर इति ॥ आकाशो विभुः नित्यवेलादावित्यर्थः । सिद्धेऽपीति ॥ तादृशवाक्यश्रवणानन्तरं श्रोत्रा. दृतराजानं प्रत्युपसर्पणादिव्यवहारदर्शनादित्यर्थः । प्रसिद्धपदं धर्मिपदम् । तत्समभिव्याहार- प्रासद्धमधुकरपदस्य व्युत्पत्तिदर्शनात् शक्तिग्रहात् । सिद्धेऽपीत्यस्य सिद्धपरवाक्येपी-

नृसिंहप्रकाशिका.

F

सर्वत्र व्यवहारस्य कार्यपरत्वादिति योजना । सर्वश्रेति ॥ सर्वस्येत्यर्थः । व्यवहारस्ये ति ॥ गंवादिपदमात्रस्येत्यर्थः । कार्यपरत्वादिति ॥ कार्यान्वितशक्तत्वादित्यर्थः ॥ कार्यपरवाक्य एवेति ॥ कार्यतावाचकलिङादिपदघटितवाक्य एवेत्यर्थः । व्युत्पत्ति- रिति ॥ शाब्दबोधसमर्थत्वमित्यर्थः । न सिद्धपर इति ॥ न लिङाघटितवाक्य इत्य- र्थः । व्युत्पत्तिरिति पूर्वेणान्वयः । तथा च गवादिपदानां कार्यान्वितगवादी आ नुभाविकशक्तिमत्वेऽपि कार्यान्वितविषय कशाब्दत्वव्यापककार्यताविषयकशब्दत्वावच्छि प्रति कार्यतावाचकलिङादिपदज्ञानस्य हेतुतया गामानयेत्यादिवाक्यस्य faster. घटितत्वेन तज्ज्ञानरूपकारणवलात् शाब्दबोधसत्वेऽपि गौरस्तीत्यादीनां लिडादि- पदघटितत्वाभावेन तज्ज्ञानरूपकारणाभावात् तादृशवाक्यस्य न शाब्दबोधसमर्थत्व- मिति भावः

भावः । अत्र गामानयेत्यादिप्रयोजकवृद्धव्यवहारात् पूर्वोक्रमेणावापोद्वापा *यां कार्यान्विते पदानां प्रथमतः शक्तिप्रदेऽपि पश्चात्कार्यस्यानयनादेः भातुलभ्य त्वात् कृतिसाध्यत्वरूपकार्यत्वस्य लिङादिपदलभ्यत्वात् अन्वयस्य वाक्यार्थतया भा- नसम्भवाद, अनन्यलभ्यस्यैव शब्दार्थत्वनियमादिति निपुणतरविवेचनाय कार्यान्वितत्वांश परित्यज्य गवादिपदानां गवादिमात्रे शक्तिर्निर्णीयते । युक्तं चैतत् । धातुपद- लिङादिपदासमभिव्याहृतगवादिपदादपि कार्यान्वितविषय कशाब्दबोधो यदि प्रामा- ; णिकः, तदा गवादिपदानां कार्यान्वितगवादौ अनायत्या शक्तिः प्रसज्येत । प्राभाकरैरपि विहाय समभिव्याहृत गवादिपदादेः कार्यान्वितगवादिविषयकशाब्दबोधस्यानङ्गीकृनं

Terl

।नीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीयसग्रता

मधुकर स्तिष्ठति’ इत्यादौ प्रसिद्धपदसमभिव्याहारात्सिद्धे डा” मधुकरादि- व्युत्पत्तिदर्शनाच्च । लक्षणापि शब्दवृत्तिः शक्यसम्बन्धो BA

AMALA -

AL

नीलकण्ठप्रकाशिका

लABAR

वश्यक : । अन्यथा तत्रानुभवसिद्धस्य शाब्दबोधस्यापलापपत्तेरिति भावः ।

रामरूद्रीयम्.

"

त्यर्थः । तेनासिद्ध एव शक्तिग्रह इति प्राभाकरेण अनुक्तत्वेऽपि नासङ्गतिः । ननु गङ्गायां घोष इत्यादौ गङ्गापदस्य तीरे शक्त्यभावात् कथं तद्विषयकशाब्दबोधः वृत्त्या पदजन्य- पदार्थोपस्थितेः शाब्दबोधे हेतुत्वात् वृत्तेन शक्तिरूपत्वात् । अन्यथा घटादिपदात् सम- वायेन आकाशोपस्थितेः शाब्दबोध हेतुत्वापत्तिरित्यत आह-लक्षणेति । शक्यसं बन्ध इति ॥ तथा च उक्तस्थले उक्तशक्यार्थप्रवाह सामीप्यरूप शक्य सम्बन्धात्मक लक्षण- थैव पदजन्य पदार्थोपस्थितेः सत्त्वात् नानुपपत्तिरिति भावः । ननु गङ्गापदात् तीरप्रवाहयो रुभयोरपि शाब्दबोधस्यानुभवसिद्धत्वात् उभयत्रापि शक्तिरेवास्तु गङ्गापदप्रतिपाद्यत्वस्य अविशेषादित्यत आह- गङ्गायामिति ॥ न च तीर एव शक्तिः लक्षणयैव प्रवाहाबोध नृसिंहप्रकाशिका.

कार्यान्विते पदानां शक्तिकल्पनमेव प्रामाणिकमेव । परन्तु यत्र कार्यान्वित विषयकशाब्द- बोधः प्रामाणिकः गामानयेत्यादौ तत्र कार्यान्वितविषय कशाब्दत्वव्यापककार्यताविषयकशा- दत्वावच्छिन्न समर्थ लिडादिपदसमभिव्याहारोऽपि अस्त्येव । यन्त्र कार्यत्वाविषयकशाब्दबोधः प्रामाणिकः भूतले गौरस्तीत्यादौ तत्र आकाङ्क्षादिज्ञान सह कृततत्तत्पदार्थ स्मृतिभिस्तत्तदर्थानां परस्परोप श्लेषावगाहिशाब्दबोधोत्पत्तौ बाधकाभावात् लिङाद्यघटितनाक्यस्यापि शाब्दबोध- समर्थत्वं दुर्वारमित्याशयेन समाधत्ते - काश्यामिति ॥ सिद्धेऽपि व्यवहारादिति ॥ कार्यान्वितभूपतिविषयकस्याविषयस्यापि शाब्दबोधस्य जायमानत्वादित्यर्थः । ननु आनयेत्यादिवृद्धव्यवहाराभावात् भूपतिशब्दस्य शक्तेरेवा गृहीततया कथं शाब्दबोधः इत्या… शङ्कां प्रसिद्धपदसान्निध्यात् गृहीतशक्तिकपदघटितलिङाद्यघटितवाक्यान्तरस्थले शाब्दबो- धमुपपाद्य परिहरति - विकसितपद्म इत्यादाविति ॥ प्रसिद्धपदसमभिव्याहारा- दिति ॥ मधुकरशब्दार्थस्य विकसित पद्मवृत्तित्वज्ञानादित्यर्थः । सिद्धेऽपीति ॥ कार्या- नन्वितभृङ्गत्वाद्यवच्छिन्नेऽपीत्यर्थः । मधुकरादिव्युत्पत्तिदर्शनाच्चेति ॥ मधुकरा- दिशब्दानां शक्तिग्रहस्य जायमानत्वाच्चेत्यर्थः । चकारो वार्थः । स तु पूर्वोक्त हेतावस्वरस - सूचकः । तथा च विकसितपद्म इत्यादौ वृद्धव्यवहाराभावेऽपि प्रसिद्धपदसान्निध्यात् मधु- करादिशब्दानां शक्तिग्रहसम्भवेनाकाङ्क्षा दिज्ञान सहकृततत्तदर्थोपस्थित्या तत्तदर्थविषय कशा- दबोधोत्पत्तौ बाधकाभावात् पदानां कार्यान्विते शक्तिकल्पनस्य शाब्दबोधमावस्य कार्यान्वितविषयकत्वकल्पनस्य चाप्रामाणिकतया प्राभाकरमतं निर्युक्तिकमिति भावः । अत्रार्थस्मृत्यनुकूलपदपदार्थसम्बन्धः द्विविधः शक्तिः लक्षणा चेति । तत्र शक्तिस्वरूपंः..

तर्कसम्प्रहदीपिका

देव तीरोपस्थितौ तीरेऽपि शक्तिर्न

अन्धवादी लवणाश्वयोः परस्परसम्बन्धाभावान्नानाशक्तिकल्पनम् ।

h

नीलकण्ठप्रकाशिका.

तोरेsपि शक्तिर्म कल्प्यत इति ॥ गङ्गापदस्येति शेषः । नन्वेषं सैन्धवादिपदानां नाना- र्थकत्वानुपपत्तिः, एकत्र शक्तिरन्यत्र लक्षणयैव निर्वाहादत आह— सैन्धवादाविति ॥ आ- दिना हर्यादिपरिग्रहः । सम्बन्धाभावादिति ॥ संयोगादिरूप सम्बन्धाभावादित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् - प्रसिद्धयोरर्थयोः कुत्र लक्षणेत्यत्र विनिगमकाभावेनोभयत्र शक्तिकल्पन- रामरुद्रीयम्.

इति विनिगमनाविरह इति वाच्यम् । प्रवाहशस्तौ प्रयोगबाहुल्यस्यैव विनिगमकत्वादिति भावः । नन्वेवं नानार्थस्थलेऽप्येकत्रैव शक्तिरस्तु । इतरार्थानां लक्षणयैव बोधसम्भवः इत्यत आह-सैन्धवादाविति ॥ यद्यपि लवणाश्रयोरपि एकदेशोद्भवत्वादिरूपः कश्चित्सं- बन्धः सम्भवत्येव । तथाप्युभयत्रैव सैन्धवपदस्य स्वारसिकपदप्रयोगात् एकप्रयोग बाहुल्या- देकत्र विनिगमकाभावाच्च उभयत्र शक्तिरित्येव तत्त्वम् । अत एव हरिशब्दवाच्ययोर- श्वसूर्ययोः आधाराधेयभावरूप सम्बन्धसत्त्वेऽपि उभयत्रैव शक्तिरभ्युपेयते । परन्तु नानार्थ- स्थलेऽपि गुरुधर्मावच्छिन्ने लक्षणैव न शक्तिः, लाघवस्यैव तत्र विनिगमकत्वात् इति नृसिंहप्रकाशिका.

मूले प्रतिपादितम् । लक्षणास्वरूपा प्रतिपादनेन मूलकारस्य न्यूनतापरिहाराय स्वयं लक्षण स्व- रूपमाह - लक्षणापीति । अपिना शक्तिः समुच्चीयते । शब्दवृत्तिरिति ॥ पदनिरूपि- तः अर्थनिष्ठः अर्थस्मारकसम्बन्ध इत्यर्थः । लक्षणास्वरूपमाह - शक्यसम्बन्ध इति ॥ तत्पदशक्यसम्बन्धः तत्पदलक्षणेत्यर्थः । ननु गङ्गापदस्य प्रवाह इव तीरेsपि शक्तिकल्प- नयैव सामञ्जस्ये लक्षणायाः वृत्त्यन्तरत्वस्वीकारो व्यर्थ इत्याशङ्कां परिहरति– गङ्गायामिति ॥ इत्यत्रेति ॥ इत्याकारकवाक्यघटकेत्यर्थः । तस्य गापदेऽन्वयः । गङ्गापदवाच्यप्रवाहसम्बन्धादेवेति ॥ लक्षणारूपगापदशक्यसम्बन्धादेवेत्यर्थः । तज्ज्ञानादेवेति यावत् । तौरोपस्थिताविति ॥ गङ्गातीरवृत्तिः घोष इत्याकारक- शाब्दबोधजनकतीरस्मृतिसम्भव इत्यर्थः । न कल्प्यत इति ॥ तथा च तरि संयोगादिरूपगङ्गापदशक्यप्रवाहसम्बन्धस्य सिद्धत्वात् तज्ज्ञानादेव तीरोपस्थिति सम्भवे तारेऽपि शक्तिनीङ्गीक्रियते । नानाधर्मावच्छिन्ने भगवदिच्छारूपशक्तिकल्पने गौरवादिति भावः । ननु तर्हि सैन्धवादिपदानामपि गौरवात् लवणत्वाश्वत्वादिरूपनानाधर्मावच्छिन्ने शक्तिर्नाजी- कर्तव्येत्यत आह- सैन्धवादाविति ॥ सैन्धवपदादावित्यर्थः । आदिना हरिपदादि- परिग्रहः । परस्परसम्बन्धाभावात् लवणाश्वयोर्मध्ये एकस्मिन्नियतस्य परम्परासम्बन्धस्या- भावादित्यर्थः । नानाशक्तिकल्पनमिति ॥ अन्यथानुपपत्या लवणत्वाश्वत्वादिरूपशक्य- साथ छेदक भेदेनानेकशक्ति कल्पनमावश्यकमित्यर्थः । प्रसङ्गसमस्या शिष्यबुद्धिवैशद्याय लक्ष-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय मूर्सिहीयसमन्वितां ।

[[३२५]]

लक्षणा त्रिविधा जहल्लक्षणा, अजहल्लक्षणा, जहदजहल्लक्षणा चेति । यत्र वाच्यार्थस्यान्याभावः तत्र जहल्लक्षणा । यथा मश्वाः क्रोशन्तीति । यत्र

।

H

नीलकण्ठप्रकाशिका.

स्याबश्यकतेति । मञ्ञ्चां इति ॥ मञ्चपदं मञ्चस्थपुरुषे लाक्षणिकम् । वाच्यार्थस्य क्रो- शनकर्तृत्वान्वयाभावादित्यर्थः । वाच्यार्थस्यापीति ॥ अपना लक्ष्यसमुच्चयः । रामरुद्रीयम्.

,

ध्येयम् । मञ्चा इति ॥ आक्रोशनकर्तृत्वं मञ्चस्थपुरुष एवान्वेति । न तु मचे, बाधादिति भावः । छत्रिणं इत्यत्र छत्रिपदं छत्रयच्छत्रिसमुदाये लाक्षणिकम् । समुदायान्तर्गत उन्यच्छ- त्रिषु गमनकर्तृत्वान्वयात् । जहल्लक्षणा सोऽयं देवदत्तः तत्वमसीत्यादौ तद्देशकालवृत्तित्व- विशिष्टस्य सर्वज्ञत्वादिविशिष्टचैतन्यस्य च तत्पदार्थत्वात् एतद्देशकालवृत्तित्वविशिष्टस्य किञ्चिज्ज्ञत्वादिविशिष्टचैतन्यस्य च त्वम्पदार्थत्वात् तद्देशकालवृत्तित्वैतद्देशकालवृत्तित्व- सर्वज्ञत्व किञ्चिज्ज्ञत्वादिविशेषणानां परस्परभेदेन विशिष्टयोरभेदासम्भवेन विशेषणांश परित्यज्य विशेष्यमात्रस्यैव बोधाभ्युपगमादिति । न चैवं नीलत्वघटत्वयोः भेदात्. नीलो घट इत्यत्रापि अभेदशाब्दबोधो न स्यात् । वस्तुतस्तु घटो घट इत्यादौ निराका रतया शाब्दबोधानभ्युपगमेन विशेषणभेद एवाभेदशाब्दबोध इति कथमेतदिति वाच्यम् । यतो ह्याकाशस्यैकत्वेऽपि देवदत्तस्य श्रोत्रं यज्ञदत्तस्य श्रोत्रं इत्यत्राभेदबोधानुदयेन विरुद्धदे- शकालावच्छिनयोः नाभेदप्रत्ययः सर्वज्ञत्वकिञ्चिज्ज्ञत्वाभ्यां च विशिष्टयोनाभेदप्रत्ययः अनुभवसिद्धः । नीलत्वघटत्वयोश्च न तथा । तत्वमसीत्यत्र अभेदप्रत्यय इति न रसज्ञेति । न चैवमपि विशेष्यभूतव्यक्तिमात्रबोधोपगमे घटो घट इत्यत्रैवाभेदशाब्दबोधानुपपत्तिरिति वाच्यम् । उक्तस्थलद्वयस्य वेदान्तिमताभिप्रायेणैव प्रन्थकृद्भिरुक्तत्वात् । तन्नये सन्निकृष्ट- स्थले शब्दतः प्रत्यक्षात्मकशाब्दबोधस्याप्यभ्युपगमेन उक्तस्थलद्वये निर्विकल्पक प्रत्यक्षात्मक-

नृसिंहप्रकाशिका.

णां विभजते-लक्षणा त्रिविधेति ॥ जहंलक्षणां निर्वक्ति—यत्रेति ॥ यस्मिन्पद इत्यर्थः । वाच्यार्थस्यान्वयाभाव इति ॥ लक्षणाघटकवाच्यार्थविषयङ्कशाब्दबोध- जनकत्वाभाव इत्यर्थः । तत्र जहतीति ॥ तत्पदनिष्ठा लक्षणा जहल्लक्षणेत्यर्थः । स्वघट- कथक्याविषयकशाब्दबोधप्रयोजकलक्षणात्वं जहल्लक्षणात्वम् । तन्निरूपकपदं जहल्लाक्षणिक- मिति भाव इति प्राश्वः । एतन्मते मवाः क्रोशन्तीत्यादौ मञ्चादिपदस्य केवलपुरुषत्वः- वच्छिन्ने लक्षणास्वीकारे पुरुषाः क्रोशन्तीति बोधस्यैव जायमानतया सा जहल्लक्षणैव । मञ्चस्थ पुरुषत्वावच्छिन्ने लक्षणास्वीकारे मञ्चस्थपुरुषाः क्रोशन्तीति बोधस्यैव जायमानतया ताबोधस्य लक्षणाघटकशक्यविषयकतया सा अजहलक्षणैवेति बोध्यम् । नव्यास्तु- यत्रेति ॥ यादृशपद इत्यर्थः । वाच्यार्थस्यान्वयाभाव इति ॥ समाव्या-

P

[[11३२६]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

वाच्यार्थस्याप्यन्त्रयः, तत्र अजदिति । यथा छत्रिणो गच्छन्तीति । यत्र वाच्यैकदेशत्यागेन एकदेशान्वयः, तत्र जहदजहृदिति । यथा तत्त्वमसीति ।

[[1]]

H

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

ARBAJA

A

Pan ça va

छात्रेण इति ॥ एकसार्थवाहित्वेन छत्र्यच्छत्रिषु गमनकर्तृत्वान्वयः । तात्पर्यानुपपत्तिरेव लक्षणाबीजम् । न च छत्रीत्यस्य मतुबर्थकेनिप्रत्ययान्तस्य पदसमूहरूपत्वेन तच्छक्याप्रसि- या तत्सम्बन्धरूपलक्षणाया अभावेन कथमिदमुदाहरणमिति वाच्यम् । ‘प्रतिपाद्यसम्बन्ध एव लक्षणा’ इत्येतदभिप्रायेण तदुदाहरणदर्शनात् । अन्यथा ’ काकेभ्यो दधि रक्ष्यताम्’ इत्याद्युदाहर्तव्यम् । अत्र काकपदस्य काकतदितरसाधारणद्रध्युपघातकत्वावच्छिन्नपर- त्वात् । केचित्तु छत्रपदस्यैकसार्थे लक्षणा । तद्धितार्थः सम्बन्धी । तथा चैकसार्थ सम्बन्धि- नो गच्छन्तीत्यन्वयबोध इत्याहुः । तत्त्वमसीति ॥ तत्पदवाच्ये सर्वज्ञत्वादिविशिष्ट रामरुद्रयिम्.

शाब्दबोधस्यैव तैरभ्युपगमात् । न्यायमते ’ स कीचकैर्मारुतपूर्णरन्ध्रः’ इत्यत्र कीचकपदमेवो- नृसिंहप्रकाशिका.

हृतपदार्थे स्वशक्यार्थस्य सम्बन्धाभाव इत्यर्थः । स्वशक्यानन्वितसमभिव्याहतपदार्थ. विषयकशाब्दबोधजनकत्वमिति यावत् । तत्र जहतीति ॥ तादृशपदनिष्ठा लक्षणा जहल. क्षणेत्यर्थः । तथा च स्वघटक शक्यानन्वितसमभिव्याहृतपदार्थविषयकशाब्दबोधप्रयोजक लक्ष- णात्वं जहल्लक्षणात्वं, तन्निरूपकं पदं जहलाक्षणिकमिति भावः । एतन्मते मन्त्राः क्रोशन्ती- त्यादिवाक्य घटकमश्चादिपदस्य केवलपुरुषत्वावच्छिन्नलक्षणैव मत्रस्थ पुरुषत्वावच्छिन लक्ष- णापि जहल्लक्षणैवोभयोरपि लक्षणयोः स्वघटकशक्यानन्वितकोशनरूपसमभिव्याहृतपदार्थ विषयकशाब्दबोधप्रयोजकत्वादिति बोध्यम् । अजहत्स्वार्था लक्षणाभिर्वक्ति यत्रेति ॥ यत्पद इत्यर्थः । वाच्यार्थस्य अन्धय इति ॥ लक्षणाघटकशक्यार्थविषयक बोधजनकत्व- मिति लक्षणाङ्घटक शक्यान्वितसमभिव्याहृत पदार्थविषयक बोधजनकत्वमिति वा मतभेदना- र्थः । तत्र अजहदिति ॥ तत्पदनिष्ठा लक्षणा अजहल्लक्षणेत्यर्थः । तथा च स्वघटक शक्यार्थ- विषयकशाब्दबोधप्रयोजकलक्षणात्वं स्वघटक शक्यान्वितसमभिव्याहतपदार्थविषयकशाब्द- बोधप्रयोजक लक्षणा वा अजहल्लक्षणात्वम् । तन्निरूपकपदं अजहलाक्षणिकमिति भावः । अजहल्लक्षणास्थलमुदाहरति– यथेति ॥ छत्रिण इति ॥ योद्धुमित्यादिः । अन्तः- पुरं छत्रिणो गच्छन्तीत्यादौः छत्रिपदस्य एकसार्थवाहित्वेन लक्षणाया अप्रसन्तः एकसार्थवाहित्वं च छत्रिरथगजतुरगोष्टादिघटितसमुदाय घटकत्वं उद्देश्यतावच्छेदकं ता- दृशघटकत्वावच्छेदेनैव गमनकर्तृत्व विधेयान्वयस्वीकारात् तादृशसमुदायघटक त्रिचतुरा- दीनां गमनकाले योद्धुं छत्रिणो गच्छन्तीति न प्रयोगः । शक्यार्थच्छत्रिणोऽपि शाब्दबोध- विषयत्वात् गमनकर्तृत्वान्वितत्वाच्च छत्रिपदलक्षणायाः सर्वमतेऽप्यजहत्स्वार्थलक्षणात्वं सम्भवतीति बोध्यम् । जहदजहल्लक्षणां निर्वक्तियत्रेति ॥ यस्पद इत्यर्थः । वाच्यैक-

}

1नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[૨૨૭]]

गौण्यपि लक्षणैव लक्ष्यमाणगुणसम्बन्धस्वरूपा यथा अनिर्माणवक इति ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

त्वम्पदवाच्यस्यान्तःकरणादिविशिष्टस्याभेदान्वयानुपपत्त्या उभयत्र विशिष्टांशपरित्यागः । तथा च तत्पदलक्ष्यस्य शुद्धस्य त्वम्पदलक्ष्येण सहाभेदान्वयोपपत्तिरित्यभिप्रायः । इदमुदा- हरणं तु जीवब्रह्मणोरैक्यं ब्रुवतां ब्रह्मवादिनां मताभिप्रायेण । नैयायिकमते तस्यासम्मत- त्वात् । नैयायिकमतरीत्या तु—’ सोऽयं देवदत्तः ’ इत्यादौ तत्तांशस्येदानीमसम्भवाद्धानम्, इदन्त्वांशस्य सम्भवादहानमिति जहदजहल्लक्षणामाचक्षते । परे तु घटो नित्यः’ इत्यादौ घटत्वस्येव ’ सोऽयं देवदत्तः’ इत्यादौ तत्तांशस्योपलक्षणतया भानें न किञ्चिद्वाधकमिति किं जहदजहल्लक्षणयेति वदन्ति । गौण्या वृत्त्यन्तरत्वं निराचष्टे - गौण्यपीति ॥ ननु ’ गङ्गायां घोषः’ इत्यत्र तीरे शक्यस्य प्रवाहस्येव ’ अग्निर्माणवकः’ इत्यादौ माणवकस्य शक्यस्याः साक्षात्सम्बन्धो न सम्भवति इति कथं लक्षणया निर्वाह इत्यत आह- लक्ष्यमाणेति ॥ लक्ष्यमाणो यो गुणः शुचित्वादिस्तत्सम्बन्धरूपा इत्यर्थः । अयमभि- रामरुद्रीयम्.

॥

दाहरणत्वेन बोध्यम् । तत्र तस्य विशेषणांशं परित्यज्य विशेष्यरूपवेणुमात्रस्य बोधकत्वादि- त्यवधेयम् । गौण्या लक्षणान्तर्गतत्वमाह – गौणीति ॥ गौणी वृत्तिः लक्षणाविशेष एवेत्यर्थः । लक्ष्यमाणेति ॥ लक्ष्यभूतपदार्थवृत्तिशक्य गुण सम्बन्धरूपा इत्यर्थः । गुणश्च धर्ममात्रम् । नृसिंहप्रकाशिका.

देशत्यागेनेति ॥ शक्यैकदेशमविषयीकृति, शक्यैकदेशानन्वितत्वे सतीति वार्थः । एकदेशान्वय इति ॥ एकदेशविषयकशाब्दबोधजनकत्वमिति एकदेशान्वित - समभिव्याहृतपदार्थविषयकशाब्दबोधजनकत्वमिति वार्थः । तत्रेति ॥ तादृशपद इत्यर्थः । जहदजहादतीति ॥ तथा च शक्यविशेषणाविषयकशक्यविशेध्य विषय कशाब्दबोध- प्रयोजक लक्षणात्वं शक्यविशेषणानन्वितशक्य विशेष्यान्वितसमभिव्याहृतपदार्थविषयकशा- ब्दबोधप्रयोजक लक्षणात्वं वा जहदजहल्लक्षणात्वम् । तन्निरूपकं पदं जहदजहल्लाक्ष- शिकमिति भावः । जहदजहल्लक्षणास्थलमुदाहरति– यथेति । तत्त्वमसीति ॥ अत्र तच्छब्दस्य सर्वज्ञत्वविशिष्टात्मशक्ततया युष्मच्छन्दस्य किञ्चिज्ज्ञत्वविशिष्टात्म- शक्ततया तयोः नीलघटपीतघटयोरिव ऐक्यासम्भवेन तच्छब्दशक्य युष्मच्छब्दशक्ययोः ऐक्यप्रतिपादकासीतिशब्दघटितनिरुक्तश्रुतेरप्रामाण्यापत्त्या तत्पदशक्यैकदेशसर्वज्ञत्वं यु- ष्मत्पदशक्यैकदेशकिञ्चिज्ज्ञत्वं च परित्यज्य तत्पदयुष्मत्पदयोः केवलात्मत्वावच्छिन्ने लक्षणा स्वीकार्या । इयमेव लक्षणा शक्यतानवच्छेदकान्यरूपावच्छिन्ना शक्यमात्र- निष्ठतादात्म्य रूपशक्य सम्बन्धरूपा चेति निरुक्तलक्षणाद्वय भिन्नत्वाज्जहदजहल्लक्षणेति गीय ते । अत एव शक्यतावच्छेदकान्यरूपावच्छिन्नशक्यमात्र लक्षणात्वं जहदजहल्लक्षणा-

त्वम्

1. ईदृशलक्षणायाः शक्यतावच्छेदकान्यरूपावच्छिल शक्यवृत्तिलक्षणात्वरूपा.

J३२८

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

व्यञ्जनापि शक्तिलक्षणान्तर्भूता शब्दशक्तिमूला अर्थशक्तिमूला च । अनुमा-

नीलकण्ठप्रकाशिका-

(a

।

प्रायः । शक्यसम्बन्धो हि लक्षणा । स च क्वचित्साक्षात्सम्बन्धः । कचित्परम्परासम्बन्धः । एवं च शक्यस्याः स्वनिष्ठशुचित्ववत्त्व सम्बन्ध एव लक्षणेति । आलङ्कारिकाः पुनरेवमाहुः ‘तीरे घोषः’ इति शब्दप्रयोगे स्वायते ‘गङ्गायां घोषः’ इत्यनन्विताभिधानं शैत्यपाव- नत्वादिप्रतीत्यर्थम् । न च सा प्रतीतिर्लक्षणया उपपद्यते केवलतीरलक्षणयैवान्वयानुप- पत्तिपरिहारे शैत्यपावनत्वादिविशिष्टलक्षणायां मानाभावात् । तस्माद्वयञ्जनावृत्तिरङ्गी कर्त- व्येति । तन्मतं निरस्यति - व्यञ्जनापीति ॥ शक्तिलक्षणान्तर्भूतेति ॥ अयं भावः । रामरूद्रीयम्.

तथा व अग्निनिष्ठशुचित्वादिसम्बन्ध एव गौणीति भावः । यद्यपि अग्निनिष्ठशुचित्वादिकं arraarष्ठं तस्मात् भिन्नमेव । तथापि शक्यनिष्ठगुणसजातीयगुण सम्बन्धस्यैव तथात्वं बो- ध्यम् । व्यञ्जनावृत्तेः लक्षणान्तर्गतत्वमाह - व्यञ्जनापीति ॥ शब्दशक्तिमूला नृसिंहप्रकाशिका.

जहल्लक्षणात्वाश्रयाश्नातिरिक्तम् । इदमेव सकलप्रन्थकाराभिमतमिति अस्मद्गुरुचरणा इति नं किञ्चिदनुपपन्नामिति हृदयम् । नन्वतिरिक्ताया गौणीरूपपदवृतेस्सत्त्वात् पदवृत्तेः द्वैषि- ध्यकथनमयुक्तमित्याशङ्कां लक्षणायामन्तर्भाव्य परिहरति– गौण्यपीति ॥ अपिना रक्षि- तलक्षणा गृह्यते । तथा च द्विरेफमानयेत्यादी द्विरेफादिपदनिरूपितभ्रमर निष्ठलक्षितलक्षणायाः स्ववाच्यं रेफद्वयघटितपदवाच्यत्वरूप शक्य प्रतियोगिकपरम्परासम्बन्धरूपत्वात् यथा लक्षणा- यामन्तर्भावः तथा गौणी वृतिरपि सादृश्यरूपशक्यसम्बन्धरूपत्वात् लक्षणान्तर्भाव इति भावः । गौणीस्वरूपमाह —- लक्ष्यमाणेति । शक्यवृत्तिरित्यर्थः । गौणीस्थलमुदाहरति– अग्निर्माणवक इति ॥ वह भिन्नत्वस्य माणवके बाधितत्वात् तादृशवाक्यस्याप्रामाण्या- पत्या अभिपदस्य अमिभिन्नत्वशुचित्वोभयवत्त्वरूपसादृश्यविशिष्टे माणवके लक्षणां स्वी- कृत्य तथा अभिपदेनः अग्निसदृशोपस्थितिः सम्पादनीया । एवं च तादृशलक्षणायाः अग्नि- पदार्थानाभिन्नत्वस्य माणवके सत्त्वात् तादृशवाक्यस्य प्रामाण्यमुपपद्यत इति हृद- यम् । ननु व्यञ्जनापि पदवृत्तिः सा द्विविधा शब्दशक्तिमूला अर्थशक्तिमूला चेति ॥ आधा गङ्गायां घोष इत्यादी गङ्गापदनिरूपितघोषनिष्ठा व्यजना गङ्गापदोच्चारणसामर्थ्यात् घोषे सैत्यपादानत्वादेर्व्यज्यमानत्वात् । अत एव स्वायते शब्दप्रयोगे नावाचकं पदं प्रयोक्तव्य- मिति नियमेन तारे घोष इति वक्तव्ये गङ्गायां घोष इति प्रयोगे बीजाभाव इति शङ्का निरस्ता । तारनिरूपितशैत्य पावनत्वादिबोधजनकव्यञ्जनावृतेर्घोषे असत्त्वात् । द्वितीया ’ गच्छ गच्छसि चेत्कान्तं पन्थानः सन्तु ते शिवाः । ममापि जन्म तत्रैव भूयाद्यत्र गतो भवान् ॥’ इत्यादि- रूपेगं भर्तुर्देशान्तरगमनमसहमानाया पातिव्रत्यभङ्गभिया त्वं देशान्तरण प्रविशेति वक्तुमस मया नानि काया-वचनेन भर्तुः गमनप्राप्यदेशे नायिकायाः जन्मप्रतिपादनात् तज्जन्म व

.नीलकण्ठीय रामस्त्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

३.२.९.

नानार्थकस्थले ‘दूरस्थो भूधरः’ इत्यादौ भूवरशब्देन पर्वतानामिव राज्ञामपि शतचैव प्रतीतिः सम्भवति । ‘गङ्गायां घोषः’ इत्यादौ तु शैत्यपावनत्वादिविशिष्टतीरप्रतीतिरपि लक्षणा साम्राज्यादेव । तत्र लक्षणाकल्पिकायाः तात्पर्यानुपपतेरेव सद्भावात् किं येति । ननु शब्दशक्तिमूलाया व्यञ्जनाया अन्यथासिद्धत्वेऽपि अर्थशक्तिमूलायास्तस्या नान्यथासिद्धिः । तथा हि ‘गच्छ गच्छसि चेत्कान्त पन्थानः सन्तु ते शिवाः । ममापि जन्म तत्रैव भूयाद्यत्र गतो भवान् ।’ इत्यादौ ‘हे प्रिय तब गमनोत्तरं नम प्राणनाशो भविष्यति । अतो न गन्तव्यम्’ इत्याद्यर्थो व्यज्यते । न खत्र शक्तिलक्षणाभ्यां निर्वाहः । इत्थं च व्यजाया आवश्यकतेत्यत आह-अ

●

रामरूयम्.

[[22]]

शब्दसामर्थ्यमूला । " निश्शेषच्युतचन्दनं स्तनतटं निर्मृष्टरागोऽमरो नेत्रे दूरसवजने पुलकिता तन्वी तवेयं तनुः । मिथ्यावादिनि दूति बान्धवजनस्याज्ञातपीडागमे जापी स्नातुमितो गतासि न पुनस्तस्याधमस्यान्तिकम् ॥ इत्यत्राधमपदसामर्थ्येन प्रापीसि- त्यस्य तमित्यर्थे - स्नातुमित्यस्य रन्तुमित्यर्थे लक्षणा । दूर्ती गन्तृत्वेनैव नायकस्वाधमत्व सम्भवात् । दूत्यास्तः मित्यर्थे निकटागमने तस्याक्षेपानर्हत्वात् । शक्यसम्बन्धवात्र स्वनिधदुःखानाशक- त्वादिमत्त्वरूपो बोध्यः । न चात्र तस्याश्रमस्यान्तिकं न गतासीत्यस्य का गतिः, मदर्थ मित्यध्याहृत्य मदर्थं तदन्तिकं न गतासि इत्यर्थबोधोपनामात् । “च्छ गच्छारी चेत् कान्त पन्थानस्स्रन्तु ते शिवाः । ममापि जन्म तत्रैव भूयारात्र गतो भवान् ॥ इत्यत्र प्रवासाधिकरणदेशे जन्मकथनेन जन्मनश्च मरणोत्तरकालीनत्वेन प्रवासोत्तरकालीनमरण रूपार्थ सामर्थ्यमूला । न गन्तव्यमित्यर्थः । जन्म स्यात् न गन्तव्यमित्यर्थतात्पर्यवती । गमनानन्तरकालीनस्वकीयमरणसूचकत्वात् इत्यसमाधानेन गतार्थता । न च गच्छेत्यस्यैव विरोधिलक्षणया मा गच्छेत्यर्थकत्वम् अत्रापि कुतो नेष्यत इति वाच्यम् । तथा सतिं ममापीत्याद्युत्तरार्धस्य असङ्गतत्वापत्तेः । गमनानिषेधेन प्रवासकरणदेशस्यैव असम्भवात् । नृसिंहप्रकाशिका.

[[4]]

ק

“;

मरणं विना नोपपयत इति जन्मरूपपदार्थ विरूप्रितमरणनिष्ठव्यञ्जनावृत्या मयि देशान्तरं गते सति मम भार्याया मरणं भविष्यतीति नायकस्य ज्ञानमुत्पद्यते । सैव व्यञ्जनार्थशक्तिमूला । तथा चैतादृशव्यञ्जनाप्रवृत्यन्तरसत्त्वात् कथं पदवृत्तेः द्वैविध्य मित्यालङ्कारिकां व्यञ्जना- मपि लक्षणायामन्तर्भाव्य परिहरति– व्यञ्जनापीति ॥ अपना गौणीपरिग्रहः । तथा व यथा गौणी लक्षणान्तर्भूता तथा च व्यञ्जनाप्रीति भावः । शब्दशक्तिमूला खेति इत्याकारकद्वैविध्याश्रयरूपां व्यञ्जनापीति पूर्वेणान्वयः । लक्षणान्तर्भूतेति । तथा च मह पदस्य शैत्यपावनत्वादिविशिष्टतीरत्वावच्छिन्ने लक्षणास्त्रीकारेणैव शैल्यप्रावनत्वादिबोधसम्भ वस्तू निस्कत्रचनघटक जन्मपदस्य मरणोत्तरकालीनत्व विशिष्ट मत्वावच्छिक्षणास्त्री-

[[49]]

W12

R

pr

मादिना अन्यथासिद्धा । तात्पर्यानुपपत्तिलक्षणाबीजम् । तस्प्रतीतीच्छयोश्वरि-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

किमूला चेति ॥ चस्त्वर्थः । अनुमानादिनेति ॥ अनुमानप्रयोगस्तु ’ इयं मदीयगमनोत्तरकालप्राणवियोगवती विलक्षणशब्दप्रयोकृत्वात्’ इत्यादिरूपः । आदिना सम्भावनादिपरिग्रहः । उत्कटैकतरकोटिक संशयस्सम्भावना । औत्कव्यं च विषयताविशेषः । यदि पुनरानुभविकलोकानां स्वरसवाही ‘शब्दादमुमर्थ प्रत्येमि इत्यनुभवः तदा वैयज-

’ निकी प्रतीतिर्गीर्वाणगुरुणाप्यशक्यवारणेति व्यञ्जनासिद्धिः निष्प्रत्यूहैवेति मन्तव्यम् । अन्व- यानुपपत्तेर्लक्षणा बीजत्वे यष्टीः प्रवेशय इत्यादौ लक्षणानुपपत्तिः । तात्पर्यानुपपत्तेः तथात्वे तस्यास्तत्रापि सत्त्वेन यष्टिपदस्य यष्टिधरे लक्षणा सम्भवतीत्याशयेनाह - तात्पर्यानुपप- रामरुद्रीयम्.

1 ·

[[3]]

यद्यपि त्वं गच्छ, यदि गच्छसि तदा भवदीयगमनदेश एव ममापि जन्म स्यादित्यर्थकतया लक्षणोपगमः सम्भवत्येव । तथाप्यनुमानेनैव गमनबोधनिषेधसम्भवे लक्षण कल्पनं गौर- वमित्यभिप्रायेणैवेदमुक्तम् । वस्तुतस्तु " पुरा यत्र स्रोतः पुलिनमधुना " इत्यादिपद्ये नद्या- दिवर्णनेन अप्रकृतप्रामवृत्तान्तस्य वाक्यार्थेनैव सदृशार्थान्तरस्य प्रतीतिः सदृशार्थे च लक्षणा न सम्भवतीत्याशयेन तथोक्तिः, तत्रानुमानप्रकारस्तु अयमर्थः एतादृशधर्मवान् स्वसदृशवस्त्वन्तर कैतादृशधर्मवत्त्वात् इत्येवंरूपोऽवसेयः । ननु सर्वत्र लक्षणया शा

दबोधवारणाय लक्षणाया मुख्यार्थान्वयानुपपत्तिप्रतिसन्धानं बीजस्वेनोपेयम् तथा च गङ्गायां घोष इत्यत्र लक्षणया बोधसम्भवेऽपि काकेभ्यो दधि रक्ष्यतां छत्रिणी यान्तीत्यादौं न तत्सम्भवः लक्षणाबीजाभावात् इत्यत आह- तात्पर्येति ॥ नमु विवक्षितार्थप्रतीती- नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

יו

कारेणैव मरणबोधसम्भवाश्च व्यञ्जनाया वृत्त्यन्तरत्वे प्रमाणाभाव इति भावः । ननु तीरे निरुलक्षणया शैत्यपावनत्वादिबोधसम्भवेऽपि घोषे तदसम्भवात् तत्र तद्बोधार्थ व्यकजनारूपवृत्त्यन्तरमवश्यमी कार्यमित्यत आह– अनुमानादिनेति ॥ तथा च घोषः शै- स्यपावनत्ववान् तादृशदेशवृत्तित्वाद्यो ग्रामः यद्देशवृत्तिः स तद्देशवृत्तिशैत्यो ष्णत्वान्यतरवान्पा- वनत्वा पावनत्वान्यतरवांश्च केरळ देशवृत्तिप्रामवत् उष्णदेशवृत्तिग्रामवच्च इति । सामान्यमुख्य- व्याप्तया, उष्णदेशवृत्तिश्रामस्य यथा उष्णत्वं प्रत्यक्षसिद्धम्, यथा वा तीर्थयात्रां प्रकुर्वीत केरळ कोकण विना इति वचनेन केरळ देशस्यापवित्रत्वप्रतिपादनात्तद्देश वृत्तिप्रामस्यापवित्रत्वं सिद्धम्, तथा गङ्गातीरस्य शैत्यवत्त्वात् ‘गङ्गातीरमनुत्तमं हि सकलं तत्रापि काश्युत्तरी’ इति वचनेन गातीरमात्रस्य पावनत्वप्रतिपादनाच्च तादृशतीरवृत्तिप्रामस्य शैत्यं पावनत्वं चानुमीयत इति भावः । अनुमानादिनेत्यत्रादिपदात् प्रत्यक्षशब्दयोः परिग्रहः । एवम गङ्गातीरतिमा में शैत्यं प्रत्यक्षेण सिद्धम् । ‘सा काशी त्रिपुरारिराजनगरी पायादपाया जगत् । इत्यादिवचनप्रमाणेन पावनत्वं सिद्धम् । तथा च निरुक्तान्नुमानादिनान्यथा-

[[3]]

Nepale

[[५]]

11नीलकण्ठीय-राम रुद्रीय-नृसिन्द्दीयसमन्विता ।

[[३३१]]

सत्वं तात्पर्यम्। तात्पर्यज्ञानभ्य वाक्यार्थज्ञाने हेतुः नानार्थानुरोधात् । प्रकरणादिकं

नीलकण्ठप्रकाशिका

त्तिरिति ॥ तस्प्रतीतीति ॥ तीरादिरूपार्थप्रतीतिरित्यर्थः । नानार्थं इति ॥ सैन्यं- वमानय’ इत्यादिनानार्थकस्थले सैन्धर्वपदस्य अर्श्वे लवणे च शक्तेः तुल्यतया शाब्दबोधें तात्पर्यग्रहस्य कारणत्वमन्तरा नियतकाले तत्तद्बोधोपपत्तिर्नास्तीति तन्त्र तत्कारणत्वस्था वश्यकत्वे तदनुरोधेन सर्वत्र तदावश्यकतेति भावः । न च मौनिश्लोकादौ शाब्दबोधानुप पत्तिः । तत्र निरुक्ततात्पर्यस्य असत्त्वादिति वाच्यम्, तात्पर्यस्य तत्प्रतीतीच्छारूपत्वमर्य • वसानेन तत्र तादृशतात्पर्यस्य सत्त्वेनादोषात् । न च तथापि तत्प्रतीतीच्छारहितशुकायुश्च • रितवाक्यादपि शाब्दबोधस्यानुभविकतया तत्रानुपपत्तेः परिहारासम्भव इति शक्यम् । रामरुद्वीयम्.

।

च्छया उच्चरितत्वरूपतात्पर्यं यत्र यन्त्र लक्षणां विना न निर्वहति तत्र लक्षणेत्युक्तं भवति । न चैतत् सङ्गच्छते । शाब्दबोधे तात्पर्यज्ञानस्य हेतुतया लक्ष्यार्थतात्पर्यवि षयकमुख्यार्थतात्पर्यविषयकशाब्दबोध एव स्वीकर्तुमुचितः । लक्षणाकल्पने प्रयासगौ- रवात् । यत्र तु मुख्यार्थस्य बाधादिना बोध एवं न सम्भवति तत्रैवागत्या लक्ष- गया बोधः स्वीकर्तुमुचितः इत्याशङ्कां निराकुरुते - तात्पर्यज्ञानं चेति ॥ तथा च मुख्यार्थे तात्पर्यासत्वे तात्पर्यरूपकारणाभावात् मुख्यार्थविषयकशाब्दबोधानुपप- त्या तात्पर्यविषयीभूतलक्ष्यार्थविषयकशाब्दबोधे तात्पर्यज्ञानरूपकारणसत्त्वेऽपि प्रत्ययपद- जन्यपदार्थोपस्थितिरूपसहकार्यभावेन तत्सम्पत्तये लक्षणास्वीकारः आवश्यक इति भावः । नानार्थेति ॥ नानार्थबोधकसैन्धवादिपदात् कदाचित् लवणविषयकः कदा- चित् अश्वविषयक इति शाब्दबोधनियमः तात्पर्यज्ञानस्य शाब्दबोधहे- नृसिंहप्रकाशिका.

सिद्धत्वाद्वयञ्जनाया वृत्त्यन्तरत्वे प्रमाणाभाव इति भावः । ननु गङ्गायां घोष इत्यादी घोषपदशक्याभीरपलयां गङ्गापदशक्य प्रवाहवृत्तित्वान्वयानुपपत्त्या लक्षणा स्वीकृता । तथा सति सर्वत्र गङ्गापदस्य तीरे लक्षणया घोषपदस्य मत्स्यादिलक्षणया वा अनुपपत्तिपरिहारसम्भवात्, कदाचित् गङ्गापदस्यैव तीरे लक्षणा, कदाचित् ‘घोषपदस्य.. मत्स्यादौ लक्षणेति नियमानुपपत्तिः । अत आह- तात्पर्यानुपपत्तिरिति ॥ तात्पर्यानु– पपत्तिरेवेत्यर्थः । लक्षणाबीजमिति ॥ लक्षणाप्रयोजकमित्यर्थः । तथा च अन्वयानु-. पपत्तेर्लक्षणाबीजत्वे भोजनतात्पर्येण प्रयुक्त यष्टीः प्रवेशयेतिवाक्य घटकयष्टयदिपदस्य य.. ष्टिधरादौ लक्षणानुपपत्तिः । यष्टीनी प्रवेशान्वयानुपपत्तेरभावात् । अतस्तात्पर्यानुपपत्ते- लक्षणाबीजत्वमवश्यमङ्गीकार्यम् । एवं च यष्टिपदशक्यार्थयष्टीनां प्रवेशने भोजनतात्पार्या- नुपपत्त्या यष्टिपदस्य यष्टिधरे लक्षणोपपद्यते । इत्थञ्च तीरवृत्तिघोष इति बोधतात्पर्येण प्रयुक्त गङ्गायां घोष इत्यादौ तादृशतात्पर्यानुपपत्त्या गनापदस्यैव तीरे लक्षणा स्वी

I.

३.३.२

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[1]]

तत्रेश्वरेच्छामादायैवानुपपत्तेः परिहारसम्भवादित्यलमधिकजल्पनेन । प्रकरणादिकमिति ॥ आदिना ‘सशङ्खचको हरिः पूज्यः’ इत्यादौ हरिशब्दस्य भगवति तात्पर्यनिर्णायकस्य सशङ्खचकः’ इति विशेषणादेः परिषदः । कथं प्रकरणादेः तात्पर्यग्राहकत्वमिति चेत् इत्थम् । इदं सैन्धवपदं लवणबोधेच्छयोच्चरितम् भोजनप्रकरणे उक्तत्वात्’ इति रीत्या गृहाण ।

राम रुद्रीयम्.

"

तुत्वमन्तरा न सम्भवतीति मावः । न च नानार्थस्थले तात्पर्यज्ञानस्य हेतुत्वेऽपि सर्वत्र तद्धेतुत्वे मानाभाव इति वाच्यम् । एकत्र दृष्टार्थन्यायेन विशेषतोऽपि कः- र्यकारणयोः अन्वयव्यतिरेकाभ्यां कार्यत्वेन कर्तृत्वन सामान्यत एव जन्यजनकभावावधा- रणात् कचित् लक्ष्यार्थशाब्दबोधः क्वचिन्मुख्यार्थशाब्दबोध इति नियमोपपत्तये सर्वत्र त- देतुत्वस्य आवश्यकत्वाच्च । ननु तात्पर्यज्ञानस्य शाब्दबोधहेतुत्वोपगमे परेच्छायाः परस्यात्र- त्यक्षत्वेन वक्तृतात्पर्यस्य श्रोतुः ज्ञानासम्भवात् कापि शाब्दबोधो न स्यादिति आशङ्कायामा- ह - प्रकरण विकमिति ॥ प्रकरणं भोजनगमनादिप्रस्तावः । आदिना आभिमुख्यादिपरि- हः । तथा च तद्धेतुना तात्पर्यमनुमायैव शाब्दबोध इति भावः । अर्थाध्याहारवादिभट-

‍

नृसिंहप्रकाशिका. कार्या प्रवाहवृत्तिर्मत्स्य इति बोधतात्पर्येण प्रयुक्त गङ्गायां घोष इत्यादौ तादृशतात्पर्य- तुपपत्या घोषपदस्यैव मत्स्यादौ लक्षणा स्वीकार्येति नोक्तनियमानुपपतिरिति भावः । तात्पर्यनिर्वक्तितत्प्रतीतीच्छ्येति ॥ तदर्थविषयक बोधाभिप्रायेण प्रयुक्तत्वं तात्पर्य- मित्यर्थः । ननु सैन्धवमानयेत्यादौ कदाचिदश्वानयनबोधः कदाचित् लवणानयनबोधः इति नि- यमो न स्थात् बोधय निकायाः आकाङ्क्षा दिज्ञानघटितसामय्याः एकैक बोधस्थलेऽप्यक्षतत्वात् इस्यत आह– तात्पर्यज्ञानं वेति ॥ तात्पर्यज्ञानमपीत्यर्थः । वाक्यार्थज्ञानहेतुरि- सि॥ शाब्दबोध सामान्यकारणमित्यर्थः । तत्र प्रमाणमाह - नानार्थानुरोधादिति ॥ नानार्थक सैन्धवपदघटित सैन्धवमानयेत्यादौ कदाचिदश्वानयनस्यैव बोधः कदाचित् लवणानयनस्यैव बोध इत्यनुभवसिद्ध कैक बोधानुसारादित्यर्थः । तथा चानुभवसि

बोधान्यथानुपपत्या शाब्दबोध सामान्ये तात्पर्यज्ञानस्यापि हेतुत्वमावश्यकमिति भावः । ननु वयो कसमवेततात्पर्ये परात्मवृत्तिमनस्संयोगघटितसंयुक्तसमवायरूपस- विकर्षाभावात् कथं श्रोतुः प्रयोक्तनिष्ठतात्पर्यविषयकज्ञानामित्यत आह-प्रकरणा- विकमिति ॥ आदिना सङ्केतादेः परिग्रहः । तथा च प्रत्यक्षरूपतात्पर्यज्ञानासम्भवेऽपि एतद्वाक्य कसैन्धवपदं लवणतात्पर्यकं भोजनप्रकरणे प्रयुज्यमानत्वात् यत्रैवं तमै- ‘बं प्राणप्रकरणे प्रयुज्यमान सैन्धवपदवदिति व्यतिरेकयनुमानात् श्रोतुरनुमितिरूपता-

ज्ञानं सम्भवत्येवेति भावः । ननु एवं सति द्वारकर्मक पिधानरूपार्थबोधतात्पर्येण प्रयुक्तद्वार- मिल्यादिवाक्यात, द्वारकर्मकापिधानबोधानुपपत्तिः कारणीभूतपिधानरूपपदार्थोपस्थस्य भा

A

ณ

!

J

ป

$।

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३३३]]

तात्पर्यमाकम् । द्वारमित्यादौ पिधेहीति शब्दाध्याहारः । ननु अर्थ - ज्ञानार्थत्वाच्छब्दस्यार्थमविज्ञाय शब्दाध्याहारासम्भवादर्थाध्याहार एव युक्त इति चेन्न । पदविशेषजन्यपदार्थोपस्थितेः शाब्दज्ञाने हेतुत्वात् । अन्यथा ‘घट;

. नीलकण्ठप्रकाशिका.

RAJST

NEYTE

- प्राभाकरमतं निराकरिष्यमाणः स्वसिद्धान्तं दर्शयति-द्वारमिति ॥ अर्थज्ञानार्थत्वा- च्छब्दस्येति ॥ शब्दज्ञानस्य अर्थज्ञानफलकत्वादित्यर्थः । एतावता प्रथमत एवार्थानुसं. धाने लाघवमिति सूचितम् । किञ्च ‘अर्थ बुद्धा शब्दरचना’ इति न्यायेनार्थज्ञानमन्तरा आकाङ्क्षा- दिमच्छाब्दानुसन्धानरूपशब्दाध्याहारस्यैवासम्भवेन प्रथमतोऽर्थाध्याहारस्यैवावश्यकतेत्याह । अर्थमपीति ॥ यथाकथञ्चिदुपस्थितपदार्थानां शाब्दबोधानुदयेन पदजन्यत्वस्योपस्थिति. विशेषणताया आवश्यकतया तादृशोपस्थितिसम्पत्तये शब्दाध्याहार एव अनायत्त्या अनु- सर्तव्यः इत्याह-पदविशेषेति ॥ विशेषपदस्यापि प्रयोजनं दर्शयितुम् ‘घटः कर्मत्वम् इत्य नुधावनम् । तत्र कर्मत्वादिपदजन्यकर्मत्वाद्युपस्थितेः सत्त्वेऽपि घटपदोत्तराम्पद- जयकर्मत्वायुपस्थितेरसत्त्वेन न सिद्धान्तिमते शाब्दबोधप्रसङ्ग इति भावः । पदविशेष- जन्येत्यत्र वृत्या पदविशेषजन्येत्यपि बोध्यम् । तेन ‘घटमानय’ इत्यादौ घटादिपदा -

। रामरुद्रीयम्.

मतनिराकरणायाह — द्वारमिति ॥ भः शङ्कते - नन्विति ॥ अयं भावः । विधानरूपा- थपस्थित्यर्थमेव हि पिधेहीति शब्दकल्पना । पिधानरूपार्थानुपस्थितितो हि न तदर्थशब्द- नृसिंहप्रकाशिका.

।

वात् । न चेष्टापत्तिः निरुक्ततात्पर्यानुपपत्तिप्रसङ्गादित्यत आह–द्वारमित्यादाविति ॥ इत्यादिवाक्य इत्यर्थः । आदिना पेटिकामित्यादेः परिग्रहः । पिधेहीति शब्दाध्याहा- र इति ॥ पिधेहीति शब्दः अनुसन्धेय इत्यर्थः । द्वारमित्यादिवाक्य घटकतया पिश्रेहीति शब्दोऽनुसन्धेय इति समुदितार्थः । तथा च अनुसन्धीयमानपिधेहीति शब्दात् विधानरूपार्थोपस्थिति सम्भवेन मकलकारणसत्त्वात् न निरुक्तशाब्दबोधानुपपत्ति- रिति भावः । अर्थाध्याहारपक्षन्दूषयितुमाक्षिपति - नन्वित्यादिना । अर्थज्ञानार्थत्वा- दिति ॥ अर्थज्ञानरूपं यच्छाब्दबोधात्मकं ज्ञानं तत्सम्पादकत्वादित्यर्थः । शब्दस्येति ॥ शब्दाध्याहारस्येत्यर्थः । अर्थमविज्ञायेति ॥ अर्थज्ञानशून्यकाल इत्यर्थः । शब्दाध्या- हारासम्भवादिति ॥ शब्दानुसन्धानासम्भवादित्यर्थः । युक्त इति ॥ तथा चार्थे बुद्धा वाक्यरचनेति नियमेन वाक्यप्रयोगे अर्थज्ञानस्य हेतुत्वावश्यकतया अर्थज्ञानफलकशब्दज्ञा- नात्पूर्वमर्थज्ञानस्यावश्यकतया प्रथमोपस्थितत्वरूपलावववशात् अर्थानुसन्धानमेव प्रामाणिक मिति भावः । पद्रविशेषजन्येति ॥ पदविशेषनिरूपितवृत्तिज्ञा नाधीनपदार्थोपस्थितेरित्य थेः । शाब्दज्ञानहेतुत्वादिति ॥ तथा च केवल पदार्थोपस्थिते श्शाब्दबोध हेतुत्वे प्रत्यनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३३५]]

रूढिः । अवयवशक्तिर्योगः । समुदायशक्ती रूढिः । नियतपद्मत्वादिज्ञानार्थं समु-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

योगरूढ्योः स्वरूपप्रदर्शनेन तद्रीत्या अन्यत्रापि बोद्धुं शक्यमित्य भिप्रायेण पङ्कजादिपदे योग ढिं प्रदर्शयति— पङ्कजादीति ॥ योगरूद्धिरिति ॥ योगसहिता / रूढिरित्यर्थः । ननु पङ्कजा- दिशब्देष्वपि योग एवास्तु तावतैव निर्वाहादित्याशङ्कय पङ्कजशब्दस्य पद्मत्वावच्छिन्ने वृत्तिमन्तरा नियमेन पद्मत्वावच्छिन्नमानमनुभवसिद्धं न निर्वहतीति पद्मत्वावच्छिन्ने मदि- रात्ररियकेत्याह – नियतेति ॥ नियतपद्मत्वावच्छिन्नभानानुभवे विप्रतिपन्नं प्रत्याह– रामरुद्रीयम्.

॥

रूढिशब्दार्थमाह–

क्रमते - पङ्कजेति ॥ योगशब्दार्थमाह- अवयवेति समुदायेति ॥ ननु पङ्कजनिकर्तृत्वेनैव पङ्कजपदात् बोधोऽस्तु किं पद्मत्वावच्छिने समुदायशक्तेरित्यत आह- नियतेति । योगार्थबोधानभ्युपगमे तु स्थलपद्मेsपि पङ्कज- नृसिंहप्रकाशिका.

नकर्मस्वोपस्थितेः तादृशलोट्पदनिरूपितवृत्तिज्ञानार्थानकृत्युपस्थितः ताः शशाब्दबाधहेतु- तया प्रकृते तादृशकारणाभावात् घटः कर्मत्वमित्यादिवाक्यात् न तादृशशाब्दबोधापत्तिः । एवच द्वारमित्यादौ पिधानादिरूपार्थाध्याहारे निरुक्तपदार्थोपस्थितिरूपकारणाभावात् अभि- मतशाब्दबोधानुपपत्या शब्दाध्याहारः आवश्यक इति भावः । अत्र घटः कर्मत्वमित्यादि- वाक्यस्यानाका क्लोदाहरणत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् तादृशवाक्ये वस्तुतः आकाङ्क्षाया अभावाचा- भ्रान्तस्याकाङ्गाज्ञानरूपकारणाभावादेवाभिमतशाब्दबोधापत्तिवारणसम्भवात् उपस्थित केवल- पदनिरूपितवृत्तिज्ञानाधीनत्वाविशेषणमपहाय पदविशेषनिरूपितवृत्तिज्ञानाधीनत्वनिवेशे बी. जं मृग्यमिति प्रतिभाति । एतावता प्रबन्धेन लक्षणास्वरूपं तद्भेदं तदुदाहरणच प्रदर्श्य मूले शक्तिस्वरूपमात्रस्य निरूपणात् न्यूनता । तत्परिहाराय शक्तिभेदन्तदुदाहरणच प्रदर्शयति- पङ्कजादिपदेष्विति ॥ आदिना सरोजादिपदपरिग्रहः । अत्र शक्तिः द्विविधा योगो रू. चेत्यादौ पूरणीयम् । पङ्कजादिपदेष्विति ॥ पङ्कजादिपदेषु शक्तिद्वयोदाहरणमिति मो. ध्यम् । योगरूढिरिति ॥ योगसहिता रूढिरित्यर्थः । योगरूढ्यात्मकद्विविधशक्तिरपि पङ्कजादिपदवृत्तिरिति समुदितार्थः । योगस्वरूपमाह - अवयवशक्तिरिति ॥ पदघटक- पदनिरूपितशक्तियोग इत्यर्थः । रूढिस्वरूपमाह – समुदायशक्तिरिति ॥ पदनिरूपित. शक्तिः समुदायात्मकरूढिशक्तिरित्यर्थः । तथा च पङ्कजादिपदघटकपङ्कपदजनिधात्वादि- पदानां पङ्कजननादौ शक्तिसत्त्वात् पङ्कजादिपदस्य पद्मत्वाद्यवच्छिने शक्तिमत्वाच पत्र- जादिपदे शक्तिद्वयं दुर्वारमिति भावः । इदमुपलक्षणम् । पदं चतुर्विधं योगिक रू योगरूढं यौगिकरूढं चेति । तत्र पाचकादिपदं यौगिकम् । यौगिकत्वं च easesvara- रूपितशक्तिकत्वे सति पदघटितत्वे सति वा शक्तिनिरूपकत्वम् । पावकादिपदस्य स्वree. प्रधात्वादिपदनिरूपित पाकत्वाद्यवच्छिाशक्तिकत्वात् पाचकादिपदस्य एकधर्मावfree-

I३३६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

दायशक्तिः । अन्यथा कुमुदेऽपि प्रयोगप्रसङ्गात् । ’ इतरान्विने शक्तिः ’ इति

ps any ebenezer akden kren

rlt

ya

of g aa jaltaar we % লlang श्रचीने

नीलकण्ठप्रकाशिका.

AFIR

P

[[५]]

JUNE

[[13]]

J

H

अन्यथेति ॥ नियतपद्मत्वावच्छिन्नभानोपयोगि समुदायशक्त्यनीकार इत्यर्थः । प्रयो- गेति ॥ पङ्कजपदप्रयोगे इत्यर्थः । यद्यपि ’ कार्यान्विते शक्तिः’ इति प्राभाकरमतं, तथा- पि सिद्धार्थपरवाक्ये व्युत्पत्तेर्व्यवस्थापितत्वेन तत्साधारण्याय तन्मतं परिष्कृत्य दर्शयति- इतरान्वित इति ॥ अन्विते शक्तिः इति तु निष्कर्षः । अयमभिप्रायः कथञ्चिदुपस्थि-

रामरुद्रीयम्

पदप्रयोगापतेरिति बोध्यम् । इतरेति ॥ इतरः स्वसमभिव्याहृतपदान्तरार्थः । तदन्विते तत्संसर्गविशिष्टे स्वार्थे घटाद घटादिपदस्य शक्तिः । घटमित्यादौ घटकर्मत्वयोः संसर्ग- स्यापि शाब्दबोधविषयतया घटादिपदस्य घटादिरूपार्थमा शक्तिस्वीकारे घटकर्मत्वयोः नृसिंहप्रकाशिका.

शक्तिनिरूपत्वाच्च लक्षणसमन्वयः । तत्रापभ्रंश गर्गर्थ्यादिशब्दे अतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । योगरूढपङ्कजादिपदे अतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभागः । न च नीलघट इत्यादि. समासे अतिव्याप्तिः । तत्रापि निरुक्तयौगिकरण सत्वादिति वाच्यम् । इष्टापतेः । समासभि नत्वेनापि विशेषणीयत्वान्न तत्रातिव्याप्तिरित्यस्मद्गुरुचरणाः । घटादिपदं च रूढम् । रू- त्वं च पदाघटितत्वे सति शक्तिनिरूपकत्वम् । घटादिपदस्य पदघटितत्वाभावात् घट- त्वाद्यवच्छिन्नशक्तिनिरूपकत्वाच्च लक्षणसमन्वयः । अत्र योगरूढपदेऽतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । अपभ्रंशशब्देऽतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभागः । पङ्कजादिपदं च योगरूढम् । तत्त्वं च

स्वघटक किञ्चित्पदनिरूपिताश्रयत्वावच्छिन्नशक्तिसमानाधिकरण शक्तिनिरूपक - त्वम् । पङ्कजादिपदस्य स्वघटक प्रत्यय निरूपिताश्रयत्वावच्छिन्नशक्ति ममानाधिकरणपद्यत्वा- वच्छ शक्ति निरूपकत्वात् लक्षणसमन्वयः । अत्र यौगिकोद्भिदादिपदे अतिव्याप्तिवार- णाय शतपोरसामानाधिकरण्यनिवेशः पङ्कजादिपदस्यापि स्वपटप आदि पदनिरूपितपङ्क- त्वाद्यवच्छिन्नशक्तिसमानाधिकरणशक्तिनिरूपकत्वाभावासश्राव्याप्तिवारणाय स्वघटकपदे य त्किश्चित्वनिवेशः । उद्भिदादिपदं च यौगिकरूढम् । तस्वं च स्वघटकपदनिरूपिता- समानाधिकरणशक्ति निरूपकत्वम् । प्रकृते उद्भित्पदनिरूपितयागत्वावच्छिनः उद्भिस्प दघटक- उदित्युपसर्गसमभिव्याहृतभिधातु निरूपितोश्वभेदमत्वामाच्छन्नसत्या तादृशघटकः प्रत्यय निरूपितकर्तृत्वावच्छिन्नशक्तया व सामानाधिकरण्यालाभात् लक्षणसमन्वयः । अन योगरूढावतिव्याप्तिवारणाय शक्त्योरसामानाधिकरण्यनिवेश इत्यपि बोध्यम् । ननु पजा दिपदे अवयवशक्ति स्वीकारमात्रेग निर्वाहे समुदायशक्तिरपि किमर्थमित्याशङ्कां परिहरति– नियतेति ॥ पङ्कजादिपदात् पद्मत्वं विषयीकृत्यैव जायमानानुभवसिद्धबोध निर्वाहार्थम- सर्थः । समुदायशक्तिरिति ॥ समुदायशक्तिरपीत्यर्थः ॥ स्वीकार्येति शेषः । तथा

च

F

[[1]]

[[1]]

-मीलकण्ठीय रामरुडीय- नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[३३५]]

तपदार्थानां शाब्दबोधवारणाय तद्विषय कशाब्दबोधं प्रति वृत्तिज्ञानजन्यतदुपस्थितित्वेन हेतु- तायाः कल्पनीयतया अन्वयांशेऽपि शक्तिरपेक्षिता । अन्यथा तादृशसामान्य कार्य कारण तादृशसामान्यकार्यकारण भावभङ्गप्रसङ्गात् । न च संसर्गविषयताभिन्नतत्तद्विषयताशालिशाब्दबोधं प्रति वृत्तिज्ञानाधी नतत्तदुपस्थितित्वेन हेतुत्वमास्ताम् तथा च अन्वयांशे शक्त्यनङ्गीकारेऽपि न क्षतिरिति वाच्यम् । तथा सति कार्यतावच्छेदकगौरवापत्तेः । एवं च ’ अन्वितो घटो घटपदवाच्यः ?

रामरुद्रीयम् .

[[1]]

r

संसर्गबोधकपदाभावात् तद्भानं न स्यादिति कर्मत्वाद्यपरपदार्थानुयोगिकत्वाद्युपलक्षित- संसर्गविशिष्टघटादावेव घटादिपदस्य शक्तिः स्वीकार्या । तत्र चेतरपदार्थस्य पदान्तरेणैक लाभसम्भवात् तदंशे घटपदशक्तिस्वकारस्यानावश्यकत्वेन तस्यैवोपलक्षणत्वम् । तच्च शक्यव्यावर्तकत्वे सति शक्त्यनाश्रयत्वम् । एवमम्पदस्यापि घटप्रतियोगिकत्वोपलक्षितसंस-

विशिष्ट कर्मत्वत्वविशिष्ट एव शक्तिः । विनिगमनाविरहेण एकशेषस्य कर्तुमशक्यत्वात् । तथा च घटकर्मत्वयोः संसर्गः उभयपदलभ्य एवेति न तद्भानानुपपत्तिरिति भावः ।

नृसिंहप्रकाशिका.

事

पङ्कजादिपदात् पद्मत्वाद्याकारकावयवशक्तिप्रतिपाद्यतावच्छेदकपङ्कजनिकर्तृत्वप्रकारक बोध स्यानुभाविकतया अनुभवसिद्धतादृशबोधार्थ समुदायशक्तिरपि अवश्यं स्वीकार्येति भावः । अन्यथेति ॥ पङ्कजादिपदात् पद्मत्वाविषयक बोधस्यापि प्रामाणिकत्व इत्यर्थः । कुमुदे - पीति ॥ अपिना पद्मसमुच्चयः । प्रयोगप्रसङ्ग इति ॥ पङ्कजपदस्य प्रयोगापत्तिरित्यर्थः । पङ्कजपदात् पङ्कजनिकर्तृत्वप्रकारकपद्मविशेष्यकबोधस्यैव तादृशधर्मप्रकारककुमुदविशेष्यक+ बोधस्याप्यापत्तिरिति यावत् । तथाच पद्मस्येव कुमुदस्याप्यवयवशतिप्रतिपाद्यतावच्छेदक- पङ्कजनिकर्तृत्वाश्रयत्वेऽपि तत्प्रकारककुमुदविशेष्य कबोधस्याजायमानतया पङ्कजपदस्य पद्म त्वावच्छिन्नरूढिरवश्यं स्वीकार्या । एवं च रूढियोङ्ग मपहरतीति नियमेन पङ्कजपदाद रूढ्यर्थतावच्छेदकपद्मत्वाविषयक बोधस्याप्यप्रामाणिकतया कुमुदस्य तादृशपद्मत्वशून्यत्वात तत्प्रकारककुमुदबोधासम्भवेन केवलावयवशक्तथा न कुमुदबोधापत्तिरिति भावः । न च आवश्यक समुदायशक्तत्रैव पद्मबोधनिर्वाहे अवयवशक्त्यङ्गीकारो व्यर्थ इति वाच्यम् । तथा सति पङ्कजपद्मवत् स्थलपद्मस्यापि पङ्कजपदात् नियमेन बोधापत्तेः । तस्मा- दवयवशक्तिरावश्यकीति । अत्र घटमित्यादिवाक्यघटकघटपदात् शक्तया घटस्य तादृशां- पदात् शक्त्या कर्मत्वस्य च उपस्थितत्वेऽपि आधाराधेयभावसम्बन्धस्यानुपस्थित्या तादृश- वाक्यात् घटीयं कर्मत्वमिति आधेयतासंसर्गकघटप्रकारक कर्मत्व विशेष्य क बोधानुपपत्तिः अम्पदार्थस्य शाब्दबोधे भानानङ्गीकारात् । अन्यथा निरुक्तवाक्यात् पटादेरपि बोधापूते अतः षदादिपदानां अन्वयविशिष्ट घटादौ शक्तिरवश्यं स्वीकार्येति मीमांसकैकदेशमतं निर- सितुं तन्मतमुपन्यस्यति - तरान्वित इति ॥ पदानामित्यादिः । अन्वय विशिष्ट इत्यर्थः ।

[[43]]

μ7

[[14]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

}

प्राभाकराः । अन्वयस्य वाक्यार्थतया भानसम्भवादन्वयांशेऽपि शक्तिर्न

नीलकण्ठप्रकाशिका.

इस्याकारकशक्तिज्ञानमेव शाब्दबोधप्रयोजकमिति । केचित्तु इतरान्विते शक्तिरित्यस्य का- र्यान्विते शक्तिरित्यर्थमाहुः । सयुक्तिकं नैयायिकमतं दर्शयति - अन्वयस्येति ॥ पदा- र्थसंसर्गस्य पदसमभिव्याहारबलादेव शाब्दबोधे मानसम्भवात्तादृशसंसर्गांशेऽपि शक्तिर्न कल्प- नीया इति समुदितार्थनिष्कर्षः । अयमाशयः । तत्तद्विषयकशाब्दबुद्धिं प्रति वृत्तिज्ञानाथी- नतत्तदुपस्थितिस्वेनानुगतकार्यकारणभावो न सम्भवति, शक्तिलक्षणोभयसाधारणस्य वृत्ति- स्वस्य दुर्वचत्वात् । अपि तु तच्छक्तपदज्ञानजन्यतदुपस्थितित्वेनैका कारणता । तलाक्षणि- कपदज्ञानजन्मतदुपस्थितित्वेन च अपरा कारणता स्वीकर्तव्या । परस्परतत्तदुपस्थितिजन्य- शाब्दबोधे व्यभिचारवारणाय च तत्तत्कारणाव्यवहितोत्तरत्वं तत्तत्कार्यतावच्छेदककोटौ निवेशनीयम् । एवं च वृत्त्यनुपस्थितस्यापि पदार्थद्वयसंसर्गस्य शाब्दबोधोपगमे व्यभि

रामरुनीयम्.

अम्बयस्येति ॥ पदार्थद्वयसंसर्गे शक्तिकल्पनमनावश्यकमिति भावः । शक्तिकल्पनवै- यर्थ्य ज्ञापयति- अम्वयांशेऽपीति ॥ कस्यापि पदस्य संसर्गाशे शक्तिः न करूपनीयेत्यर्थः । तथा च घटादिपदाभ्यां घटकर्मत्वयोः उपस्थितौ तत्सहकृतेन घटादि पदयोरव्यवहितपूर्वापरभावरूपाकाङ्क्षाज्ञानेनैव कर्मत्वविशेष्य काधेयत्वसंसर्गकघटप्रकारकशा- उदबोधोपपत्तौ संसर्गाशे पदशक्तिकल्पने प्रयोग नाभावात् तादृशशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति तादृशानुपूर्वी ज्ञानहेतुतायाः संसर्गाशे पदशक्त्यनीकर्तॄणामप्यावश्यकत्वात् । अन्यथा अम् घट इत्यादिविपरीतानुपूर्वीतोऽपि तादृशशाब्दबोधप्रसङ्ग इति भावः । यद्यपि पदादनुपस्थितार्थ- विषयकशाब्दबोधापत्तिवारणाय तत्तदर्थंविषय कशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति वृत्त्या तत्तत्पद- अन्यतत्तदर्थोपस्थितेः कारणत्वमवश्यं कल्पनीयम् । तथा च पदजन्यपदार्थद्वयसं सगप- स्थितिमन्तरेण तद्विषयकशाब्दबोधोपगमे व्यभिचारप्रसक्त्या तादृशकार्यकारणभावोऽसं- भवदुक्तिक एव स्यात् । तथापि सांसर्गिकविषयताभिन्नविषयताशालिशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रत्येव वृत्त्या पदजन्यपदार्थोपस्थितेः कारणत्वाभ्युपगमात् नोक्तानुपपत्तिः । न चैवं विशिष्टशक्त्यभ्युपगन्तृनैयायिकमते घटघटत्वयोः समवायविषयक पदजन्योपस्थितिसत्त्वेन नृसिंहप्रकाशिका.

इतरस्य कर्मत्वादेः पदान्तरप्रतिपाद्यत्वेन अनन्यलभ्यस्यैव शब्दार्थत्वात् तदन्तर्भावेन शन्त सम्भवेन यथाश्रुतासङ्गतेः । इति प्राभाकरा इति ॥ वदन्तीति शेषः । एवंरीत्या मीमांसकैकदेशिनः भट्टा वदन्तीत्यर्थः । प्राभाकरैः पदानामन्वितघटादौ स्मारकशक्त्यन- भ्युपगमेन यथाश्रुतासङ्गतेः । तन्मतं निरस्यति - अन्वयस्येति ॥ संसर्गस्येत्यर्थः । वाक्यार्थतयेति ॥ पदार्थद्वयसंसर्गत्वेनेत्यर्थः । संसर्गत्वेनेति यावत् । आधाराधेय- भावरूपसम्बन्धस्य केवलसंसर्गत्वेनैव भानस्यानुभवसिद्धतया यथाश्रुतासङ्गतेः ॥ अन्वयां-नीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीय समन्विता ।

[[३३९]]

कल्पनया इति गौतमीयाः । आकाङ्क्षति ॥ आकाङ्क्षादिज्ञानमित्यर्थः । अन्यथा आकाङ्क्षादिभ्रमाच्छाब्दभ्रमो न स्यात् । आकाङ्क्षां लक्षयति- पदस्येति ॥ योग्यतालक्षणमाह - अर्थेति ॥ सन्निधिलक्षणमाह-पदाना-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

वाराप्रसक्त्या दर्शितद्विविधकार्यकारणभावस्य निष्प्रत्यूहतेति किमन्वयांशे शक्तिकल्पनेन । आकाङ्क्षादिरहितपदसमुदायाच्छाब्दबोधवारणाय आकाङ्क्षादेः शाब्दबोधहेतुत्वमभिहितं मूल- कृतां । तच्च नवीनमते न सम्भवतीति तज्ज्ञानस्य हेतुतामाह - आकाङ्क्षादिज्ञान. मिति ॥ आदिना योग्यतापरिग्रहः । अन्यथा आकाङ्क्षादेः शाब्दबोधहेतुत्वे । मूले पद- स्येत्यादि ॥ यत्पदस्य यत्पदाभावप्रयुक्तमन्वयबोधाजनकत्वं तत्पदसमभिव्याहृततत्पद- रामरुद्रीयम्.

तन्निष्ठ संसर्गताभिन्नविषयताशालिशाब्दबोधस्यानुत्पत्त्या उक्तकार्यकारणभावे अन्वयव्यभि- चारो दुर्वार एवेति वाच्यम् । वृत्त्या पदजन्यतन्निष्ठसांसर्गिकविषयताभिन्नविषयताशाल्यु- पस्थितित्वेनैव कारणतायाः कल्पनीयत्वात् घटपदजन्यघटत्वविशिष्टोपस्थितौ घटघट- त्वयोः समवायस्यैव संसर्गतया भानात् उक्तान्वयव्यभिचारासम्भवात् इति सुधीभिर्विभा- वनीयम् । आकाङ्क्षादिरहितपदसमुदायात् शाब्दबोधवारणाय आकाङ्क्षादेः शाब्दबोधका- रणत्वमभिहितं मूलकृता, आकाङ्क्षादेः स्वरूपतः कारणत्वे निराकाङ्क्षकशब्दात् आकाङ्क्षा- भ्रमात् शाब्दबोधानुपपत्तिरित्याशङ्कय आकाङ्क्षादिपदस्य तज्ज्ञानपरत्वेन व्याचष्ठे – मूले पदस्येति ॥ घटादिपदनिष्टामादिविरहप्रयुक्ता घटीयकर्मते त्या कारकप्रकृतान्वयबोधानुपधा- नृसिंहप्रकाशिका.

शेऽपीति ॥ सम्बन्धमन्तर्भाव्यापीत्यर्थः । इति गौतमीया इति ॥ सिद्धान्तयन्तीति शेषः । तथाच पदार्थस्य प्रकारत्वविशेष्यत्वाभ्यां भाननिषेधेऽपि संसर्गज्ञानस्य शाब्दबोधे अहेतुतया अनुपस्थितस्याधाराधेयभावादेः संसर्गतया भाने बाधकाभावात् अन्वयान्तर्भा वेन शक्तिकल्पने प्रमाणाभाव इत्याशयेन नैयायिकाः तन्मतन्दूषयित्वा घटादिपदानां घटादिमात्रे शक्तिमङ्गीकुर्वन्तीति भावः । एतावता वृत्तिज्ञानसहकृतात् पदज्ञानात् पदार्थ - स्मृतिः । तादृशपदार्थस्मृतिद्वारा वाक्यज्ञानस्य शाब्दबोधज्ञानकारणत्वमायातम् । तथा सति घटः कर्मत्वं आनयनं कृतिरित्याद्यनाकाङ्क्षवाक्यात् वह्निना सिञ्चतीत्ययोग्यवाक्यात्, गिरिर्भुक्तं अभिमान् देवदत्तेन इत्याद्यनासन्नवाक्याच्चाभ्रान्तस्य शाब्दबोधापत्तिः, निरुक्त- कारणसत्वादित्याशङ्कां आकाङ्क्षादिज्ञानस्यापि शाब्दबोधहेतुत्वमङ्गीकृत्य परिहरति मूले आकाङ्गेत्यादि ॥ यथाश्रुतमूलप्रतिपाद्याकाङ्क्षादिहेतुत्वपक्षे दोषं हृदि निधाय स्वयं आ- काङ्क्षादिपदार्थमाह- दीपिकायां आकाङ्क्षादिज्ञानमित्यर्थ इति ॥ अन्यथेति ॥ आ- काङ्क्षादेरेव हेतुत्व इत्यर्थः । आकाङ्क्षादिभ्रमादिति ॥ घटः कर्मत्वमित्यादौ आकाङ्क्षाभ्र- मात्, वहिना सिञ्चतीत्यादौ योग्यताभ्रमात् गिरिर्भुतमतिमान् देवदत्तेन इत्यादी नामः

[[1]]

,३४०

.

क

[[1]]

10 g

तर्कसङ्ग्रह दीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका-

Indap

[[५]]

.

[[1]]

A

माकात्यः । प्रयुकत्वं च कारणाभावात्कार्याभावः’ इति प्रतीतिसाक्षिकः स्वरूप-

रामरुद्रीयम्

यकत्वं तादृशबोधाव्यवहारपूर्वकत्वाभाव इति यावत् । भवति हि कारणाभावप्रयोज्यः कार्याभाव इति लक्ष्ये लक्षणसमन्वयः । गौरव इत्यादिनिराकाङ्क्षस्थले गवाश्वयोः परस्परमन्वयाननुभावकत्वं न किञ्चित्पदविरह प्रयुक्तम् । गोपदाश्वपदयोः सत्त्वेऽपि तयोरन्व- याननुभावकत्वात् इति न तत्राकाङ्क्षा । यद्यपि केवलघटपदे अपदविरहप्रयोज्यान्वयाननु- भावकत्वसत्त्वेन तज्ज्ञानात् केवलघटादिपदादपि घटीय कर्मतेत्यन्वयबोधापत्तिः । न चाम्पद- कर्मत्वोपस्थितेः तादृशशाब्दबोधकारणस्याभावेन तत्र न तादृशशाब्दबोधापत्तिरिति वा

यम् । घटः कर्मत्वमित्यादौ तस्या अक्षतेः । न च घटपदनिप्रामादिपदविरहप्रयुक्तान्वया- ननुभावकत्वज्ञानस्य पदजन्यकर्मत्वोपस्थितिरेव सहकारिणीति वाच्यम् । अङ्घट इत्यादौ

पदे तदुत्तरां पदविरप्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वस्य सस्पेन तज्ज्ञानदशायामपि तादृशान्व- यापतेः, तत्राम्पदजन्यकर्मत्वोपस्थितेरपि अक्षतत्वात् । तथापि घटपदाव्यवहितोत्तरपदव मेव तत्राकाङ्क्षा । तादृशानुपूर्वी प्रकारकज्ञानमेव तादृशशाब्दबोध हेतुरिति नानुपपतिः । घटानि त्यादौ घटपदोत्तरं अम्पदाभावेऽपि अनूपदत्वादिप्रकारकज्ञानादपि तादृशान्वयबोधोत्पत्तावपि ततत्कारणाव्यवहितोत्तरत्वस्य तत्तत्कारणजन्यतावच्छेदककोटौ निवेश्यत्वात् न व्यभिचारः । न चैवं अयमेति पुत्रो राज्ञः पुरुषोऽपसार्यतामित्यादौ राज्ञ इत्यस्य पुत्रपदेन जनि- तान्वयबोधस्यापि पुरुषपदेन अन्वयाननुभावकत्वापत्तिः राज्ञः पुरुष इत्यानुपूर्वीज्ञानस्य तत्रासत्त्वादिति वाच्यम् । तात्पर्यसत्त्वे आवृत्या तादृशान्वयबोधस्यापि इष्टत्वात्, प्रन्धकृ- दुक्ततादृशान्वयाननुभावकत्वरूपाकाङ्क्षायास्तु स्वरूपसत्या एवं तादृशान्वयबोधकारणत्वमि- व्यवसेयम् । घटमित्यादिवाक्यात् तादृशान्वयबोधोत्पत्तावपि पुनस्तादृशान्वयबोधोत्पत्ति. वारणाय स्वरूपसत्तादृशाकाङ्क्षाया अपि कारणत्वस्य आवश्यकत्वात् । शाब्दबोधे सिद्धिप्रति- बन्धकतायाः स्वातन्त्र्येणाभावात् । एतेन घटमित्याद्यानुपूर्वी ज्ञानसत्वे एकपदस्यापरपद- वत्त्वरूपप्रमाणविरहप्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वज्ञानं विनापि घटीयकर्मतेत्यादिशाब्दबोधस्य सर्वानुभवसिद्धतया तादृशशाब्दबोधे ग्रन्थकृदुक्ताकाङ्क्षाज्ञानस्य कारणत्वे मानाभाव इति केषाञ्चित पूर्वपक्षोऽप्यपास्त इति सर्वमवदातम् । मूले अर्थाबाधेति ॥ एकपदार्थे अप- रपदार्थवत्त्वमेवार्थः । तस्य बाधः एकपदार्थे अपरपदार्थाभावः । तद्विरहो अपरपदार्थ एव ॥ तथा चैकपदार्थेऽपरपदार्थवत्त्वमेव योग्यतेति पर्यवसितम् । एतादृशयोग्यताज्ञानस्य शाब्द- बोधकारणत्वं च अमिना सिञ्चतीत्यादौ सेके अभिकरणकत्वबाध निश्चय दशायाममिकरण-

नृसिंहप्रकाशिका.

H

तिभ्रमादित्यर्थः ॥ शाब्दधीर्न स्यादिति ॥ तथाच शाब्दबोधे आकाङ्क्षादेरेव हेतुत्वे frenairag आकाङ्गादेरभावात् शाब्दबोधानुपपत्या आकाङ्क्षादिज्ञानस्य हेतुत्वमावश्यक

[[1]]

Pनीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

www.

‘नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[૨૪૧]]

सम्बन्धविशेषः । अजनकत्वान्तं परिचायकम् । एकपदार्थेऽपरपदार्थवत्त्वं योग्यतेति मते

रामरुद्रीयम्.

।

कसेकान्वयबोधापत्तिवारणायावश्यमङ्गीकर्तव्यम् । अत एव वक्ष्यति ग्रन्थकारः - अग्निना सिञ्चतीति न प्रमाणम् योग्यताविरहात् इति । अथ विशिष्टबुद्धिसामान्यं प्रत्येव बाघनिश्चय प्रतिबन्धकतया उ बाघनिश्चयदशायां तादृशशाब्दबोधो दुरुपपाद एव । कि- नृसिंहप्रकाशिका.

मिति भावः । आकाङ्क्षादिस्वरूपमाह - मूले पदस्येति ॥ यत्पदस्येत्यर्थः । पदान्तर- व्यतिरेकप्रयुक्त इति ॥ यत्पदव्यतिरेकप्रयुक्त इत्यर्थः । अत्र द्वयोरेव पदयोः आकाङ्क्षा न त्वेकपदस्येति स्फुटीकरणाय पदान्तरेत्युक्तम् ॥ न तु पदान्तरत्वेनापि तत्कुक्षौ प्रवेश प्रयोजनाभावादिति ध्येयम् । अन्वयाननुभावकत्वमिति ॥ तात्पर्यविषयशाब्दबोध- जनकत्वाभाव इत्यर्थः । आकाङ्क्षेति ॥ तत्पदस्य तत्पदवत्त्वमित्यर्थः । तथा च यत्पदस्य यत्पदव्यतिरेकप्रयुक्तः तात्पर्यविषयशाब्दबोधजनकत्वाभावः तत्पदस्य तत्पदत्वमाकाङ्केति पर्यवसितम् । अत्र घट इत्यादिवाक्य घटकप्रथमान्तघटपदस्य अपदव्यतिरेकेण एकत्वाश्रयो घट इत्याकारकशाब्दबोधजनकतया घटपद अम्पदयोराकाङ्क्षानुपपत्तिः । अतः तात्पर्यवि- षयत्वं बोधविशेषणम् ॥ एवं च घटपदस्य अम्पदव्यतिरेकेण तात्पर्यविषयघटीया कर्मतेति बोधजनकत्वाभावात् नोक्तानुपपत्तिरिति बोध्यम् ॥ पदस्येत्यादि यथाश्रुतमूलं तु न सम्यक्, आकाङ्क्षाया अभावरूपत्वपर्यवसानात् । न चेष्टापत्तिः । घटः कर्म- त्वमिति वाक्यघटकघटपदेऽम्पदव्यतिरेक प्रयुक्ततादृशशाब्दबोधजनकत्वाभावरूपाकाङ्क्षायाः सत्त्वेन तज्ज्ञानात् कर्मत्वपदजन्यकर्मत्वोपस्थितिरूपकारणबलाच्च तादृशवाक्यात् घटीया कर्मतेति शाब्दबोधापत्तेः । तस्मात्तन्मूलस्य निरुक्ताकाङ्क्षा पर्यवसानमावश्यकम् । अत एव आकाङ्क्षाया अभावरूपत्वे उत्थितोत्थाप्याकाङ्क्षयोः उत्कर्षापकर्षावपि न स्याता- मभावे उत्कर्षापकर्षाभावादिति मणिकारोक्तिरपि सङ्गच्छते । इत्थं च तत्पदस्य तत्पदवत्त्वमेवाकाङ्क्षा । शेषांशस्य परिचायकत्वम् । तत्पदस्य तत्पदवत्वं च तत्पदाव्यवहि- तोत्तरतत्पदकत्वमेव । घटकर्मताबोधं प्रति घटपदाव्यवहितोत्तराम्पदवत्त्वमानयनकृतिबोधं प्रति आङ्पूर्व कर्णञ्धात्वव्यवहितोत्तरलोट्पदत्वमाकाङ्केति पर्यवसितम् । नचैवं सति क्रिया- पदकारकपदयोः आकाङ्क्षा न स्यात् द्वितीयान्तघटादिपदरूपकारकपदाव्यवहितोत्तरत्वस्य लोडन्ताडपूर्व कणीञ्धातुरूप क्रियापदे अभावात् आनय घटमित्यादिव्युत्क्रमप्रयुक्तवाक्यस्यापि साधुत्वाच्चेति वाच्यम्, इष्टापत्तेः । नचैवं सति व्यवहितकारक क्रियापदाभ्यामभिमत- शाब्दबोधापत्तिरिति वाच्यम् । पदाव्यवधानरूपवक्ष्यमाणासत्त्यभावादेव तादृशबोधा- पत्यभावात् । अचिकन्तु अस्मत्कृतमुक्तावलीप्रभायाम् अनुसन्धेयमिति दिकू । योग्यतास्वरूपमाह - अर्थाबाध इति ॥ अबाधितोऽर्थ इत्यर्थः । कृदभिहितन्यायात्३४५

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

मिति ॥ अविलम्बेन पदार्थोपस्थितिः सन्निधिः । उच्चारणं तु तदुपयोगि-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[100]]

संशय निश्चय साधारणतत्तज्ज्ञानत्वावच्छिन्नं शाब्दधीहेतुः । बाघनिश्चयाभावो योग्यतेति रामरुद्रीयम्.

मुक्तयोग्यताज्ञानस्य शाब्दबोधकारणत्वेनेति चेन्न । प्रत्यक्षस्थले बाघनिश्चयसत्त्वेऽपि इच्छ या आहार्यविशिष्टप्रत्यक्षोत्पत्त्या तत्तत्प्रत्यक्षस्थले तत्तदिच्छामुत्तेजकी कृत्य बाधनिश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वमङ्गीकर्तव्यमिति नैव सर्वत्र प्रतिबध्य प्रतिबन्धकभावस्सम्भवति । किन्तु पृथगेव शाब्दबोधादौ बाघनिश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वाङ्गीकारात् । तथा च शाब्दबोधे बाधनिं- श्वयाभावस्य कारणत्वे गौरवात् योग्यताज्ञानस्यैव कारणत्वमुचितम् । अनुमितौ स्वातन्त्र्ये- णैव बाधनिश्वयाभावस्य प्रतिबन्धकाभावत्वेन कारणत्वादिति । विवदन्ते चात्र नवीनाः । तथा च परोक्षज्ञानसामान्य एव इच्छासत्त्वेऽपि बाधबुद्धेः प्रतिबन्धकतया प्रत्यक्षस्थले इच्छाया उत्तेजकत्वानुरोधेन बाधबुद्धेः पृथक् प्रतिबन्धकत्वेऽपि अनुमित्युपमितिशाब्दस्मृ- तिषु एकस्या एव बाधबुद्धेः प्रतिबन्धकतया कल्पयितुमुचितत्वेन शाब्दस्थले पृथग्बाधबुद्धेः प्रतिबन्धकता कल्पनस्यानावश्यकत्वात् उक्तयुक्तया शाब्दबोधे योग्यताज्ञानहेतुतायाः सिद्धेरिति सङ्क्षेपः । मूले सन्निधिमाह - पदानामिति ॥ अविलम्बेनेति ॥ यावत्काल- नृसिंहप्रकाशिका.

बहुव्रीह्माश्रयणात् अबाधितार्थकत्वं स्वघट कैकपदप्रतिपाद्यार्थविशिष्टापरपदार्थकत्वं पर्य- वसितं योग्यतेति फलितम् । पयसा सिवतीतिवाक्यघटक सिच्धात्वर्थ सेवनस्य ता- दृशवाक्यघटकतृतीयान्तपयश्शब्दार्थ पयः करणकत्वविशिष्टत्वात् तादृशवाक्यस्य योग्यतोप- पत्तिः । प्राश्वस्तु — अर्थबाध इति । एकपदार्थे अपरपदार्थवस्वमित्यर्थः । नचैतादृशयोग्यतायाः अर्थनिष्ठत्वेन वाक्यनिष्ठत्वाभावात् वह्निना सिश्चतीति वाक्यस्येव पयसा सिश्चतीति वाक्यस्या- पि अयोग्यवाक्यत्वापत्तिरिति वाच्यम् । तादृशवाक्ये स्वरूपसम्बन्धेन योग्यताविरहेऽपि प्रतिपादकतासम्बन्धेन योग्यतासत्त्वात् नोत्तापत्तिरित्याहुः । आसतिस्वरूपमाह–पदाना- मिति ॥ अभिमतशाब्दबोधजनकपदानामित्यर्थः । यथाश्रुते गिरिर्भुतमग्निमान् देवदत्तेन इत्यादौ गिरिर्भुक्तपदयोः अग्निमच्छन्ददेवदत्तपदयोश्च अविलम्बेनोच्चारणसत्त्वात् अना- सन्न्नत्वानुपपत्तेः ॥ अविलम्बेनोच्चरणमिति ॥ अव्यवधानेनोच्चरितत्वमित्यर्थः । प्रकृत- शाब्दबोधानुकुलैकपदनिष्ठत । दृशापरपद निरूपिता व्यवहितपूर्वत्वाव्यवहितोत्तरत्वान्यतरवत्त्व रूपपदाव्यवधानमासत्तिरिति समुदितार्थः । उच्चारणन्तु तदुपयोगितयोक्तम् । न तु तस्या- व्यासत्तिघटकता प्रयोजनाभावात् । एवञ्च घटमानयेत्यत्रेवानय घटमित्यत्रापि निरुता- व्यवधानसत्त्वात् आसन्नत्वम् । गिरिर्भुक्तं अभिमान् देवदतेनेत्यादौ गिरिपद/ग्निमत्पदयोः भुक्त- पदन्तृतीयान्तदेवदत्तपदयोश्च निरुक्ताव्यवधानाभावात् अनासन्नत्वोपपत्तिः । अत्र पदानाम- विलम्बेनोच्चारणस्यार्थानामविलम्बेनोपस्थित्यर्थ कतया तादृशोपस्थितिरेवासत्तिरित्याशयेन मूलक्ष्य बत्परत्वमाह - दीपिकायामविलम्बेन पदार्थोपस्थितिरिति ॥ नन्वासते-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३४३]]

तयोक्तम् । गौरश्व इति ॥ घदकर्मत्वमित्यप्यनाकाङ्क्षोदाहरणं

नीलकण्ठप्रकाशिका.

नवीनमते तु स्वरूपसत्येव योग्यता तद्धेतुरिति दिक् ।

तद्धेतुरिति दिक् । मीमांसकः शङ्कते - रामरुद्रीयम्.

विलम्बे शाब्दबोधो नानुभवसिद्धः तावत्कालेन व्यवहितं उच्चारणमित्यर्थः । ननु मौनिश्लो- कादौ उच्चारणाभावेऽपि शाब्दबोधस्यानुभवसिद्धतया गिरिर्भुतमग्निमान् देवदत्तेनेत्यादा- वपि तात्पर्यसत्त्वे योजनया शाब्दबोधस्यानुभवसिद्धतया च शाब्दबोधं प्रति पदानामविलम्बो- चारणमित्यस्याविलम्बेन द्रुततयोच्चरितप्रदानामित्यर्थस्त्वसम्भवदुक्तिक एवेत्यालोच्य दीपिका- यां सन्निधिमाह - अविलम्बेनेति ॥ अव्यवधानेनेत्यर्थः । अव्यवधानं च स्वप्रागभावाधि - करणप्रागभावानधिकरणत्वे सति स्वध्वंसाधिकरणक्षणध्वंसानधिकरणो यः क्षणः तद्वृत्तित्वम् । तथाचाव्यवहितपूर्वक्षणे प्रत्युपस्थितस्वोत्पत्तिक्षणमारभ्य क्षणत्रयोत्पन्नोपस्थितेश्वाव्यवहित- त्वमिति बोध्यम् । एवं च मौनिश्लोकादौ चानुमानिकपदज्ञानेन योजनया व्यवधानेन पदा- थपस्थितावेव शाब्दबोधो नान्यथेति भावः । नन्वेवं मूलमसङ्गतं पदानामुच्चारण एवा- विलम्बस्य शाब्दबोधनियामकतया तत्रोक्तरीत्या, अत आह— उच्चारणं त्विति ॥

नृसिंहप्रकाशिका.

रुपस्थितिरूपत्वे अविलम्बेन पदोच्चारणं व्यर्थमित्यत आह-उच्चारणं त्विति ॥ अविलम्बेन पदोच्चारणं त्वित्यर्थः । अवधारणार्थ कतुशब्दः तदुपयोगितयेत्युत्तरं योज्यः ॥ तदुपयोगितयेति ॥ अविलम्बेन पदार्थोम्पस्थितिसम्पादकतयैवेत्यर्थः ॥ तथा च अवि- लम्बेन पदार्थोपस्थितिरूपासत्तेः स्वरूपसत्तया हेतुत्वस्वीकारेणैव निर्वाहे आसत्तेः पदाव्यवधानरूपत्वमङ्गीकृत्य तज्ज्ञानस्य शाब्दबोधहेतुत्वे प्रमाणाभाव इति भावः । अस्मद्गुरुचरणास्तु —— घटमानयेत्यादौ घटादिपदज्ञानाधीनघटक र्मत्वाद्युपस्थितेः लोट्पद- ज्ञानाधीनकृत्युपस्थितिकाले नाशेन कारणाभावादभिमतशाब्दबोधानुपपत्त्या चरम- पदज्ञानस्य उद्बोधकत्वमङ्गीकृत्य तादृशोद्बोध सहकृत घटादिविषयसंस्कारैश्वरमपदार्थविषय- कस्मृतेः घटादिसकलपदार्थविषयकत्वमङ्गीकृत्याभिमतशाब्दबोधस्समर्थनीयः घटः कर्मत्वमित्यादिवाक्यात् उक्तरीत्या घटकर्मत्वादिसकलपदार्थस्मृतावपि निरुक्ताका- ङ्गाज्ञानरूपकारणाभावात् यथाभिमतशाब्दबोधाभावः । यथा वह्निना सिञ्चतीत्यादौ उक्तरीत्या तावदर्थविषयकस्मृतावपि तादृशवाक्ये निरुक्तयोग्यताया अभावात् अ- भ्रान्तस्य तज्ज्ञानरूपकारणाभावेनाभिमतशाब्दबोधाभावः तथा गिरिर्भुक्तं अभिमान् देवदत्तेनेत्यादौ उक्तरीत्या तावत्पदार्थविषयकस्मृतावपि तत्र पदाव्यवधानरूपा सत्त्यभावात् अभ्रान्तस्य तज्ज्ञानरूपकारणाभावेनैवाभिमतशाब्दबोधाभावस्समर्थनीयः । आसत्तेरव्यवधाने- न पदार्थोपस्थितिरूपत्वमते उक्तस्थलेऽपि तादृशासत्तिरूपकारणसत्त्वेन तत्रानुभवसिद्धाभिमत- शाब्दबोधाभावसमर्थनं दुर्घटम् । न च गिरिभुक्तमित्यादिवाक्यघटकतृतीयान्तदेवदत्तपद-

1 ए..च.३४४

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

द्रष्टव्यम् । वाक्यं

। वाक्यं विभजते वाक्यमिति ॥ वैदिकस्य विशेष- माह - वैदिकमीश्वरोक्तत्वादिति ॥ ननु वेदस्यानादित्वात्कथमीश्वरोक्तत्व- मिति चेन्न । ’ वेद : पौरुषेयः वाक्यसमूहत्वात् भारतादिवत्’ इत्यनुमानेन

+1

नीलकण्ठप्रकाशिका.

--

- नन्विति ॥ वेदस्य ईश्वरोक्तत्वमनुमानेन व्यवस्थापयति- वेद इति ॥ ननु ’ अष्टादशपु रामरुद्रीयम्.

पदानामव्यवधानेन उच्चारणे पदजन्य पदार्थोपस्थितेरप्यव्यवधानस्यौत्सर्गिकत्वादिति भावः । ननु गौरश्व इत्यायनाकाङ्क्षोदाहरणं मूलोक्तं न सङ्गच्छते अभेद सम्बन्धेन तयोः शाब्दबोधस्य योग्यताविरहेणैव वारयितुं शक्यत्वात् । भेदसम्बन्धेन तयोरन्वयबोधः शक्यः । अप्रसिद्ध- त्वात् प्रसिद्धस्यैव कार्यस्य कृतसामग्रीबलेनापादयितुं शक्यत्वादित्यस्वरसेन दीपिकाया- मनाकाङ्क्षोदाहरणान्तरमाह– घटकर्मत्वमिति ॥ वैदिकस्य लक्षणमाहति । ईश्वरी- कत्वादिति ॥ ईश्वरोक्तत्वमेव वैदिकानां लक्षणमिति भावः । मीमांसकरशङ्कते नन्विति ॥ समाधते - वेद इति ॥ न वेति ॥ स्मर्यमाणकर्तृकत्वमुपाधिर्नेत्यर्थः । अत्रैव हेतुमाह- नृसिंहप्रकाशिका.

रूपचरमपदज्ञानस्य उद्बोधकत्वानङ्गीकारेण तावत्पदार्थ विषयकस्मरणानुपपच्या आसतिरूप- कारणाभावादेवाभिमतशाब्दबोधाभाव सम्भवतीति वाच्यम् । तथा सति नत्तदर्थविषयक - शाब्दबोधं प्रति तत्तदर्थविषयकस्मृतेः हेतुतायाः सर्वमतसिद्धायाः अभावेनैव तादृशवा- क्यादभिमत शाब्दबोधवारणादा सत्तेश्शाब्दबोधहेतुताविलयप्रसङ्गात् । तस्मादासतेः पदा व्यवधानत्वमङ्गीकृत्य तज्ज्ञानस्य शाब्दबोधहेतुत्वमेव मूलकारानुमतम् । एवं सति आकाङ्क्षा योग्यता सन्निभिव वाक्यार्थज्ञानहेतुरिति मूलस्य आकाङ्क्षादीति प्रतीकं श्रुत्वा आकाङ्क्षादि ज्ञानमित्यर्थ इति ग्रन्थेन मूलोताकाङ्क्षादिपदानामाकाङ्क्षादिज्ञानपरत्वं अङ्गीकृत्य व्याख्याय पश्चात् पदानामविलम्बेन उच्चारणं सन्निधिरिति मूलस्य पदानामितीति प्रतीकं श्रुत्वा अन्य- वधानेन पदार्थोपस्थितिः आसतिः उच्चारणन्तु तदुपयोगितयोक्तमिति प्रन्वेना सत्तेरुप- स्थितिरूपायाः दूषितायाः स्वरूपासत्या हेतुत्वस्य मूलकाराभिप्रायविषयन्ववर्णनं दीपिका- कारस्य स्वीयव्याख्यायां पूर्वोत्तरविशेधास्फुरणप्रयुक्तमिति व्याचकुः । नन्वाकाङ्क्षा दिज्ञानस्य शाब्दसामान्यहेतुत्वे आकाङ्क्षादिरहितवाक्यात् अभ्रान्तस्य शाब्दबोधानुपपत्तिरित्याशङ्का-, मिष्टापत्स्या परिहरति– मूले आकाङ्क्षादिरहितवाक्यमिति ॥ आकाङ्क्षादित्रयशून्य- वाक्यसामान्यमित्यर्थः । अप्रमाणमिति ॥ अभ्रान्तस्य शाब्दबोधजननासमर्थमित्यर्थः । तथाचाभ्रान्तस्य तादृशवाक्यात् शाब्दबोधानुपपत्तिः इष्टैवेति भावः । आकाङ्क्षादिरहित- वाक्यानि कमेणोदाहरति-यथेति ॥ अप्रमाणमिति ॥ इत्याकारकवाक्यं अभ्रान्तस्य शाब्दबोधजननासमर्थमित्यर्थः । तत्र हेतुमाह-आकाङ्क्षादिरहितत्वादिति ॥ सोपदनीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३४५]]

पौरुषेयत्वसिद्धेः । न च स्मर्यमाणकर्तृकत्वमुपाधिः, गौतमादिभिः शिष्यपरम्पर-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

राणानां कर्ता सत्यवतीसुतः’ इति वैजयन्त्यादिप्रमाणबलेन भारतादौ कर्ता उपलभ्यते । नहि तथा वेदे । तथा च स्मर्यमाणकर्तृकत्वस्य भारतादौ साध्यव्यापकत्वेन पक्षे साधनाव्यापकत्वेन च कथमिदमनुमानं साधकं भवेदित्याशङ्कते न चेति ॥ गौतमादिभिः शिष्यपरम्परया वेदे

रामरुद्रीयम्.

[[1]]

गौतमादिभिरिति ॥ तथा च साधनाव्यापकत्वविरहात् न सोम्पाधिकत्वमिति भावः । वेदस्म नृसिंहप्रकाशिका.

स्याश्वपदव्यतिरेक प्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वाभावेन तत्पदस्य तत्पदवत्स्वरूपाकाङ्क्षाया अभा- वादिति भावः । अत्र गौरश्व इत्यादी अभेदसंसर्गकबोधस्य तात्पर्यविषयत्वे बाधि- तार्थकत्वादयोग्य वाक्यत्वमेव । आधेयता संसर्गकबोधस्य तात्पर्यविषयत्वे भूतलं घट इत्यादिवाक्यादाधेयतासंसर्गकभूतलादिप्रकारकघटादिविशेष्य कशाब्दबोधापत्तिवारणाया धेय- तासंसर्गकनामार्थनिष्ठविशेष्यताशालिशाब्दबोधं प्रति नामनिष्ठसप्तम्यन्तनामपदाव्यवधानरू- पासत्तिज्ञानस्य हेतुताया आवश्यकतया अश्वपदे सप्तम्यन्तगोपदाव्यवधानाभावादनासन्न- वाक्यत्वमेव । एवञ्च नामपदयोः कारकपदक्रियापदयोश्चायोग्यत्वानां सन्नत्वाभ्यामेवाप्रमाणत्वं वाच्यमिति गौरव इत्यादिवाक्यानामनाकाङ्क्षोदाहरणत्वमयुक्तमित्याशयेन स्वयम्मना कान्दा- हरणमाह- दीपिकायां घटकर्मत्वमिति ॥ अनासन्नवाक्यमुदाहरति– मूले प्रहरे प्रह रइति ॥ इदच पदानामसहोच्चरितत्वसम्पादकं न त्वेकस्मिन्प्रहरे एकपदोच्चारणमपरस्मि- न्द्रहरे अपरपदोच्चारणमित्यत्र तात्पर्यम् । तथा सति अव्यवहितपूर्व पदार्थोपस्थितिरूपकारण- विरहेणैव शाब्दबोधवारणे आसत्तिज्ञानस्य हेतुताविलयप्रसङ्गात् । तथाच प्रकृतशाब्दबोधानुकू- लैकपदोच्चारणाव्यवहितोत्तरक्षणोच्चरिततादृशशाब्दबोधाननुकूल यत्किञ्चित्पदोच्चारणाव्य वहितोत्तरक्षणोच्चरितानि प्रकृतशाब्दबोधानुकूलपदानीति फलितार्थः ॥ गामानयेत्यादि- पदानीति ॥ गां पिबेहि आनय द्वारमितिवाक्यघटकगोपदानयपदादीनि द्वारपद पिधेही- तिपदानीति चेत्यर्थः । सान्निध्याभावात् ॥ निरुक्ताव्यवधानरूपासत्त्यभावादित्यर्थः । आप्तवाक्यं शब्द इति पूर्वग्रन्थेन आप्तोच्चरितवाक्यस्य प्रमाणशब्दत्वकथनात् अनासोच- रितशब्दस्याप्रमाणत्वं सूच्यते । एतदुभयं लौकिकवाक्यस्यैव न तु वेदस्येति स्फुटीकरणाय वाक्यसामान्यं विभजते - वाक्यं द्विविधमिति ॥ वाक्यसामान्यं प्रकारद्वयान्यतरविशि ष्टाभिन्नमित्यर्थः । प्रकारद्वयमाह – वैदिकं लौकिकश्चेति ॥ वैदिकादिशब्दस्य वैदिकत्वा- दिधर्मपरतया इतिशब्दस्याभेदार्थकतया च तस्य प्रकारद्वयान्वयस्त्रीकारान्त वैदिकत्वलौ- किकत्वाभिन्नप्रकारद्वयान्यतरविशिष्टं वाक्यसामान्यमिति समुदितार्थः । वेदवाक्यस्य द्वैवि- ध्याभावमुपपादयति– वैदिकमिति ॥ वेदवाक्यमित्यर्थः । वैदिकं सर्वमीश्वरोतत्वात् प्रमाणमेवेति योजना । ईश्वरोक्तत्वादिति ॥ ईश्वरस्य सर्व्वज्ञत्वेन यथार्थज्ञानवत्त्वात्4

[[३४६]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

या वेदेऽपि सकर्तृकत्वस्मरणेन साधनव्यापकत्वात् । ’ तस्मात्तेपानात्त्रयो वेदा अजायन्त ? इति श्रुतेश्च । ननु वर्णा नित्याः, स एवायं गकार इति प्रत्यभि-

।

we had def

नीलकण्ठप्रकाशिका -

m

[[1847]]

'

कर्तुरुपदेशे विवदन्तं प्रत्याह– तस्मादिति ॥ स एवायं गकार इति ॥ अत्र एतत्कालि

रामरुद्रीयम्.

सकर्तृकत्वे आगमोऽपि प्रमाणमित्याह - तस्मात्तेपानादिति ॥ तथा च वेदेनेश्वरकर्तृ- कत्वं वेदे बोधितमिति न साधनाव्यापकत्वमुक्तोपाधेः शङ्कास्पदमिति भावः । वर्णमात्रस्य नित्यत्ववादिमीमांसकरशङ्कते नन्विति ॥ समाधत्ते नेति ॥ नन्वेवं सोऽयं गकार

- नृसिंहप्रकाशिका.

आप्तत्वेन तदुच्चरितवेदसामान्यस्य प्रमाणत्वमिति समुदितार्थः । तथाचेश्वरस्य यथार्थज्ञा- नवस्वात् तदुच्चरितवेदस्य प्रमाजन्यत्वेन प्रमाकरणत्वम् । ईश्वरस्य भ्रान्तिरहितत्वात् वेदस्य भ्रमजन्यत्वाभावेनाप्रमाणत्वाभाववत्वं चाव्याहृतमिति भावः । लौकिकस्य द्वैविध्य- मुपपादयति-लौकिकन्त्विति ॥ तुशब्दः अवधारणार्थकः । आप्तोकं लौकिकं प्रमाणं अनाप्तोकं लौकिकमप्रमाणमिति योजना । यथार्थज्ञानजन्यवेदभिन्नवाक्यं प्रमाकरणं, भ्रम जन्यवेदभिनवाक्यं प्रमाकरणभिन्नमेवेति समुदितार्थः । तथाच वेदभिन्नवाक्यस्य द्वैवि- ध्यं निराबाधमिति भावः । अत्र वेदस्य नित्यत्वात् तस्य ग्रामाण्यसाधकहेतुः स्वरूपासिद्ध इति मीमांसकैकदेशी शङ्कते दीपिकायां नन्वित्यादिना ॥ अना- दित्वादिति ॥ नित्यत्वादित्यर्थः । पौरुषेय इति ॥ पुरुषप्रणीत इत्यर्थः । जन्य इति यावत् । वाक्यसमूहत्वादिति ॥ वाक्यत्वात् । तत्र हेतौ समूहत्व शस्य व्यर्थत्वमिति हृदयम् । भारतादिवत् ॥ आदिपदेन. पुराणादेः परिग्रहः । स्मर्य- माणकर्तृकत्वमिति ॥ ज्ञायमानकर्तृकत्वमित्यर्थः । स्मृतित्वरूप विशेषणरूपेण निवेशे प्रयो- जनाभावादिति हृदयम् ॥ उपाधिरिति ॥ तस्य पौरुषेयत्वरूप साध्यव्यापकत्वाद्वेदे कर्तृ विशेषजन्यत्वाज्ञानेन पक्षान्तर्भावेन वाक्यत्वरूपसाधनाव्यापकत्वादिति भावः । गौतमा- दिभिरिति ॥ गौतमादिशिष्टाबुश्चरितवाक्यैरित्यर्थः । वेदेऽपि सकर्तृकत्वस्मरणे नेति ॥ अध्ययनंवतामित्यादिः । वेदकर्तुरपि ज्ञानसम्भवादेवेत्यर्थः । ननु सर्वेषामध्ययनवतां तद्वाक्यश्रवणाभावात् कथं वेदकर्तुर्ज्ञानमत आह- शिष्यपरम्परयेति ॥ शिष्यप्रशिष्य- द्वारेत्यर्थः । तथाच गौतमादीनां सर्वज्ञतया तदुश्चरितवाक्यानां प्रमाणत्वेन वेदवक्ता ईश्वर इत्याकारकतदुच्चरितवाक्यश्रवणेन गौतमादिशिष्याणां वेदकर्तृज्ञानं सम्भवति । अनन्तरं वेदवक्ता ईश्वर इति गौतमादिभिः उक्तमिति शिष्योच्चरितवाक्यश्रवणेन तच्छिष्याणामपि वेदकर्तुः ज्ञानमिति रीत्या अध्ययनवतां सर्वेषामपि वेदकर्तृज्ञानसम्भवेन साधनव्यापकतया स्मर्यमाणकर्तृकत्वस्योपाधित्वासम्भवेन वाक्यत्वहेतोः अदुष्टत्वात् तेन हेतुना पौरुषेयत्वसा- घनसम्मवात् वेदस्यानादित्वं सुदूरपराहतमिति भावः । एतावता वेदस्य पौरुषेयत्वे अनु-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता !

PPL

[[३४७]]

ज्ञाबलात् । तथा च कथं वेदस्यानित्यत्वमिति चेन्न, ’ उत्पन्नो गकारो विनष्टो गकार ’ इत्यादिप्रतीत्या वर्णानामनित्यत्वात्, ‘सोऽयं गकार ’ इति प्रत्यभि- ज्ञायाः ’ सेयं दीपज्वाला’ इतिवत्साजात्यावलम्बनत्वात्, वर्णानां नित्यत्वेऽप्यानु-

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

कगकारे पूर्वकालिकगकाराभेदो भासते । स च वर्णानामनित्यत्वे न सम्भवतीति भावः । अनित्यत्वादिति ॥ तर्हि प्रत्यभिज्ञाविरोध इत्यत आह- सोऽयमिति ॥ उत्पत्तिवि- नाशप्रत्यययोरन्यार्थकत्व कल्पनापेक्षया तत्प्रत्ययस्य तथात्वकल्पने लाघवमिति हृदयम् । अग्निमीले ’ इत्यादावानुपूर्वी — अकारोत्तरगकारोत्तरनत्वादिरूपा । तत्रोत्तरत्वमव्यवहितो - तरक्षणवृत्तित्वं वाच्यम् । इत्थं च वर्णानां अनित्यत्वानङ्गीकारेऽप्यनित्यक्षणघटिताया अनुपूर्व्या अनित्यत्वात्तद्विशिष्टवाक्य समुदायात्मकवेदस्य त्वदभिहितनित्यत्वं न सिध्यतीति वर्णानामनित्यत्वमेवोचितमित्याह - वर्णानामिति ॥ यद्यपि स्मृत्यादीनामाप्तोक्तत्वादेव रामरुद्रीयम्.

•

[[1]]

इति प्रत्यभिज्ञायाः का गतिरित्यत आह- सोऽयमिति ॥ सेयं दीपज्वालेतिवत् अग्नेः क्षणद्वयावस्थायित्वेन दीपज्वालापरम्परायां सेयमित्याकारिकायाः प्रतीतेः अभे- दावगाहित्वं न सम्भवतीति तज्जातीयावगाहित्वमेव त्वयाप्यङ्गीकर्तव्यमिति भावः प्रकृतेऽपि तथैवाङ्गीकरणीयमिति भावः । तुष्यतु दुर्जन इति न्यायेन वर्णा- नां नित्यत्वमभ्युपेत्यापि वेदस्यानित्यत्वं व्यवस्थापयन्नाह - वर्णानामिति ॥ अयं नृसिंहप्रकाशिका.

Te

मानप्रमाणमुपन्यस्य श्रुतिमपि प्रमाणयति तस्मादिति ॥ तेपानादिति ॥ तपो- विशेषादित्यर्थः । अत्र वर्णानान्नित्यत्वात् वर्णसमुदायरूपवेदस्यापि नित्यत्वमावश्यक- मिति मीमांसकमतमुपन्यस्य दूषयति-नन्वित्यादिना ॥ वर्णानान्नित्यत्वे प्रमा- णमाह - स एवायमिति ॥ इति प्रत्यभिज्ञाबलादिति ॥ इत्याद्याकारक. प्रत्यक्षप्रमाबलादित्यर्थः । तथाचेति ॥ निरुक्तप्रमया वर्णानां नित्यत्वासिद्धौ .. त्यर्थः । कथं वेदस्यानित्यत्वमिति ॥ तथाच सोऽयं देवदत्त इति प्रत्य- भिज्ञाबलात् कालान्तर देशान्तरवृत्तित्वो पलक्षित देवदत्ताभेदः एतत्कालैतद्देशवृत्तित्वोपल- क्षितदेवदत्ते यथा सिध्यति तथा ईदृशप्रत्यभिज्ञाबलात् पूर्वकालीनत्वापलक्षितगकाराद्यभेदोऽ पि एतत्कालीनत्वोपलक्षितगकारादौ सिध्यति । एवञ्च वर्णानां क्षणिकत्वे सिद्ध- तादृशाभेदस्यानुपपत्त्या नित्यत्वमवश्यमङ्गीकार्यमिति भावः । इत्ति प्रतीत्येति ॥ इत्याकारकप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्येत्यर्थः । अनित्यत्वादिति ॥ अनित्यत्वाङ्गीकारस्यावश्य- कत्वादित्यर्थः । नन्वेवं सति निरुक्तप्रत्यभिज्ञायाः कथमुपपत्तिरत आह- सोऽयमि- त्यादि ॥ साजात्या

नत्वादिति ॥ तज्जातीय भेदविषयकत्वस्वीकारादित्यर्थः ।૨૪૮

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

पूर्वी विशिष्टवाक्यस्यानित्यत्वाच । तस्मादीश्वरोक्ता वेदाः । मन्वादिस्मृतीना-

+1

hiya Mughals fa

।

[[14]]

陬

I

[[1]]

F

नीलकण्ठप्रकाशिका.

प्रमाणत्वं सिध्यति, तत्कर्तृमन्वादीनामाप्तत्वात् तथापि तेषामाप्तत्वे विप्रतिपन्नं प्रत्या- ह - मन्वादीति ॥ आचाराणामिति ॥ आचारप्रतिपादकविशिष्टवाक्यानामित्यर्थः । एतेन प्रमाणविभागव्याघातशङ्का निरस्ता । वेदार्थ ज्ञात्वैव मन्वादिभिः तदर्थकस्मृत्यादीनि

रामरुद्रीयम्.

भावः । सर्ववर्णानां नित्यत्वेऽपि अयमेतत्कृतो ग्रन्थ इति व्यवहारस्यानुपूर्वीविशेषोप- पादकतयैवोपपादनीयतया वेदगतानुपूर्वीविशेषस्यापि ईश्वरपरिकल्पिततया तस्येश्वर कर्तृ- कत्वोपपत्तिः । माला अनेन कृतेत्यादाविव विशेष्यस्य पुष्पादेस्सिद्धत्वेऽपि सन्दर्भरूप- तगत विशेषणस्य पुरुषकर्तृकत्वमादायैव विशिष्टे पुरुषकर्तृकत्वस्य व्यवहारवद्विशेष्यीभूतवर्णा- नां नित्यत्वेऽपि तद्गतानुपूर्वी विशेषेणेश्वरकर्तृकत्वमादायैवानुपूर्वी विशेष विशिष्टवर्णात्मकवेदस्या पीश्वर कर्तृत्वोपपत्तेरिति । उपसंहरति- तस्मादिति ॥ ईश्वरोकः ॥ ईश्वरकर्तक नृसिंहप्रकाशिका.

तथा च पूर्वसंवत्सरीय कृत्तिकादीपज्वालायाः एतत्संवत्सरीयकृत्तिकादीपज्वालायाश्च भिन्न- तया तयोरभेदावगाहिनिरुक्तप्रत्यभिज्ञायाः प्रामाण्यानुपपत्था तज्जातीयाभेदविषय- कत्वमङ्गीकृत्य यथा प्रामाण्योपपत्तिः कृता तथा उत्पन्नो कार इत्यादिप्रतीत्या वर्णानामनित्यत्वसिद्धेः पूर्वकालवृत्तिगकारस्य एतत्कालवृत्तिकारस्य च भिनतया तयो. रभेदावगाहिसोऽयङ्गकारइत्यादिप्रत्यभिज्ञायाः अप्रामाण्यानुपपत्या तज्जातीयाभेदविषय- कत्वमङ्गीकृत्यैव प्रामाण्योपपादनं आवश्यकमिति भावः । ननु स एवायं गकार इत्यादिप्रतीतेः वर्णानां नित्यत्वाङ्गीकार आवश्यकः । नच तत्प्रतीतेः सेयन्दीपज्वालेति- प्रतीतिवत् साजात्यावलम्बनत्वमुक्तमेवेति वाच्यम् । पूर्वकार्तिक दीपज्वालायाः वर्तमान- कार्तिक दीपज्वालायाश्च प्रत्यक्षसिद्धभेदान्यथानुपपत्त्या सेयन्दीपज्वालेतिप्रत्यभिज्ञायाः स- जातीयत्वाबलम्बनावश्यकत्वेऽपि स एवायं गकार इति प्रत्यभिज्ञायाः सजातीयावलम्बनस्ये प्रमाणाभावः । अन्यथा सोऽयं देवदत्त इति प्रत्यभिज्ञाया अपि सजातीयावलम्बनत्वापत्तेः । नवोत्मनो कार इत्यादिप्रतीतिरेव वर्णानान्नित्यत्ववाधिकेति वाच्यम् । वर्णस्य तद्वयजकध्व- नेव मेदामहात् तत्प्रतीतेः ध्वनिनिष्ठोत्पत्त्यादिविषयकत्वेन भ्रमत्वात् ॥ अन्यथा शरीर. शरीरिणोः भेदाप्रहात् स्थूलोऽहं कृशोऽहमिति प्रतीत्या जीवस्य स्थौल्यादिसिद्धपापत्तेः । तस्माद्वर्णानान्नित्यत्वमावश्यकमिति शङ्कायां तत्पक्षेsपि प्रकारान्तरेण वेदस्य अनित्यत्वं सा - धयति वर्णानामिति । नित्यत्वेऽपीति ॥ नित्यत्वपक्षेऽपीत्यर्थः ॥ अनित्यत्वाच्चे- ति ॥ रचनाविशेषरूपानुपूर्व्या अनित्यत्वेन तद्विशिष्टवाक्यस्याप्यनित्यत्वावश्यकत्वाच्चे-

तस्मादिति ॥ उक्तरीत्या वाक्यसामान्यस्यानित्यत्वेन वाक्यविशेषरूपपदस्या- यत्वादित्यर्थः ईश्वरोका वेदा इति ॥ तथा च चैत्रान्यानेककर्तृकाण

Iनीलकण्ठीय-रामरुद्रीय नृसिंहायसमन्विता ।

[[३४९]]

माचाराणां च वेदमूलकतया प्रामाण्यम् । स्मृतिमूलवाक्यानामिदानीमनध्य- यनात्तन्मूलभूता काचिच्छाखोत्सन्नेति कल्प्यते । ननु पठ्यमानवेदवाक्यो- नीलकण्ठप्रकाशिका.

विरचितानि । अतस्तेषां प्रामाण्यमिति मनसि कृत्वाह-वेदमूलकतयेति ॥ ननु तर्हि स वेदः कुतो नोपलभ्यत इत्यत आह-स्मृतिमूलेति ॥ तन्मूलेत्यादि ॥ स्मृत्यादि-

रामरुद्वीयम्.

t

इत्यर्थः । ननु लौकिकेऽर्थे यथार्थवक्तृत्वस्य प्रमाणान्तरेण निश्चयसङ्गवेऽपि अलौकिकेऽर्थे तत्त्वस्य दुर्निश्चयतया प्रमाणान्तरेण ईश्वरस्य नित्य सर्वविषयक ज्ञानव वसिद्धावेव ईश्वरस्य तत्तदलौकिकार्थे यथार्थवक्तृत्वमुपपादनीयम् । एवं मन्वादिस्मृतीनां अलौकिकार्थे आप्तोक्त- त्वस्य दुर्निश्चयतया स्मृतीनां कथं प्रामाण्यनिश्चय इत्याशङ्कयाह — मन्वादीति ॥ तन्मू लकतया वेदमूलकतया । वेदप्रतिपादितार्थप्रतिपादकतयेति यावत् । प्रामाण्यम् ॥ प्रामाण्यनिश्चय इत्यर्थः । नतु स्मृतिसमानार्थकवेदभागस्य इदानीमनुपलभ्यमानत्वेऽपि स्मृतेः तन्मूलकत्वेन प्रामाण्यं कथं सम्भवदुक्तिकमित्यत आह- स्मृतिमूलेति ॥ ननु नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

पुष्पाणां चैत्रकर्तृकत्वाभावेऽपि तादृशपुष्परचनायाः चैत्रकर्तृकरथेन तद्विशिष्टमालाया अपि यथा चैत्रकर्तृकत्वं तथा वर्णानां नित्यत्वेन ईश्वरकर्तृकत्वाभावेऽपि रचना- विशेषरूपवर्णानुपूर्व्याः ईश्वरकर्तृकत्वेन तद्विशिष्टवाक्यरूपवेदस्यापि ईश्वरोतत्वमावश्यकमि ति भावः । ननु मन्वादिस्मृतीनां होलकाद्याचाराणां च ईश्वरो कत्वाभावेनाप्रमाणतया तेषां प्रवर्तकत्वानुपपत्तिः । न च मन्वादीनां सर्वज्ञानां यथार्थज्ञानवत्त्वरूपाप्त- त्वसत्त्वात् स्मृतीनां तदुच्चारितत्वेनाचाराणां च तदनुष्टितत्वेन प्रामाण्यसम्भवात् नोक्तानुप- पत्तिरिति वाच्यम् । तेषां सर्वज्ञत्वेऽपि तदीयज्ञानानां क्षणिकत्वेन कदाचिद्भूमस्यापि सम्भवेन स्मृत्यर्थविषये आचारविषये च यर्थार्थज्ञानवत्त्वरूपाप्तत्वसन्देहाहितस्य तत्कर्तृकस्मृतिप्रामा- व्यसन्देहस्य तदनुष्ठिताचारप्रामाण्यसन्देहस्य च सम्भवात्तेषां प्रवर्तकत्वानुपपत्तिः दुर्वारैवेत्य- त आह- मन्वादिस्मृतीनामिति ॥ मन्वादिकर्तृकस्मृतीनामित्यर्थः । आचाराणां वेति ॥ तदनुष्ठितहोलकाद्याचाराणां चेत्यर्थः । वेदमूलकतयेति ॥ वेदार्थप्रतिपादक- तया वेदबोधिततया वेत्यर्थः । प्रामाण्यमिति ॥ प्रमापकत्वमित्यर्थः । तथाच प्रवर्तकत्व- मव्याहतमिति भावः । नन्विदानीमध्ययनाभावात् तन्मूलवेदे प्रमाणाभाव इत्यत आह– स्मृतिमूलवाक्यानामिति ॥ स्मृत्यर्थप्रतिपादकवेदानामित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । आचार- बोधकवेदानां चेत्यपि बोध्यम् । इदानीमध्ययनाभावादिति ॥ वर्तमानकालावच्छेदेन

॥ पठ्यमानत्वाभावादित्यर्थः । इदानीमसत्त्वेऽपीति शेषः । तस्मात्तन्मूलभूतेति ॥ स्मृति- मूलभूता आचारमूलभूता चेत्यर्थः । काचिच्छाखोत्सश्नेति ॥ उत्सन्ना काचित् शाखेति योजना । इदानीमपठ्यमाना काचिच्छाखा पूर्वमस्तीत्यर्थः । इति कल्प्यत इति ॥ इति·

[[३५०]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

त्साहनस्य कल्पयितुमशक्यतया विप्रकीर्णवादस्यायुक्तत्वान्नित्यानुमेयो वेदो मूल- मिति चेन्न तथा सति कदापि वर्णानामानुपूर्वीज्ञानासम्भवेन बोधकत्वासम्भवात् ।

Ugallopat

J

[[500]]

Jo

[[24]]

AT+

parbh

J

helf

ॐ

नीलकण्ठप्रकाशिका

..

[[71]]

[[५]]

[[५५]]

मूलभूता काचिच्छाखा पाठतः परिभ्रष्टेत्यनुमीयत इत्यर्थः । वाक्योत्सादस्य वाक्य- छेदस्य । ननु समानानुपूर्व किवेदपाठस्य सम्प्रदाय सिद्धत्वात्तादृशवेदे कतिपयवाक्योच्छे- दस्य कल्पयितुमशक्यत्वेऽपि पठ्यमानवेद एवं विशकलिततया विद्यमानवाक्यानां स्मृति- मूलत्वमस्तीत्यत आह– विप्रकीर्णेति ॥ अयुक्तत्वादिति ॥ स्मृत्यादिसमानार्थक- वाक्यानां पठ्यमानवेदेऽनुपलम्भादिति भावः । नित्यानुमेय इति ॥ नित्योऽनुमेयरूप इत्यर्थः । वर्णानुपूर्वीज्ञानाभावेनेति ॥ तादृशज्ञानस्यापि शाब्दबोधहेतुत्वात् । अन्यथा

रामरुद्रीयम्.

यदाकदाचित् पव्यमानवेदस्य शिष्यपरम्परया प्रसिद्धेरावश्यकतया पढ्यमानशाखायाः उच्छेदः कल्पयितुमशक्यः । नच प्रागध्ययनसत्त्वेऽपि परम्पराविच्छेदात् कस्यचित् भा. गस्य इदानीं विच्छेदस्सम्भवत्येवेति वाच्यम् । तथा सति पयमान सर्ववेदानामप्युक्तरीत्या भेदसम्भवेन केषाञ्चित् परम्परोच्छेदः केषाञ्चित् नेति वैषम्यकल्पनायाः नियामकाभावेना नुचितत्वात् । तस्मात् स्मृतिमूलभूतवेदभागो नित्यानुमेय एवाशीकरणीयः । न कदापि पठ्यमानस्य उच्छेद इत्याशङ्कते - नन्वित्यादिना ॥ समाधतेनेति ॥ तथा सति ॥ नित्यानुमेयत्वे सति इत्यर्थः । बोधकत्वासम्भवादिति ॥ आनुपूर्वी प्रकारक नृसिंहप्रकाशिका.

।

स्वीक्रियत इत्यर्थः । तथाच तन्मूलभूत वेदानङ्गीकारे स्मृतीनामाबाराणाश्च सर्वानुभवसिद्ध- प्रमापकत्वप्रयुक्तप्रवर्तकत्वान्यथानुपपत्या इदानीम विद्यमानत्वेन इदानीमपच्यमानाया अपि मन्वादिभिः पठ्यमानतन्मूलभूतशाखायाः पूर्वमस्तित्वमवश्यं स्वीकार्यमिति भावः । अत्र केषाञ्चिद्वेदानां अनित्यत्वेऽपि कस्यचिद्वेदस्य नित्यत्वावश्यकतया तस्येश्वरीवरितत्वं न सम्भवतीत्येकदेशिमतं उपन्यस्य दूषयति–नन्वित्यादिना ॥ पठ्यमानवेदवाक्यो त्सादनस्येति ॥ अध्ययनकर्मत्वेन प्रसिद्धवेद घटकयत्किचिद्वेदवाक्य नाशस्येत्यर्थः । कल्पयितुमशक्यत्तयेति ॥ कल्पनायाः अप्रामाणिकतयेति तात्पर्यार्थः । वि. प्रकीर्णवादस्येति ॥ स्मृत्याचारमूलभूतवेदः शिथिलः इति व्यवहारस्यापीत्यर्थः । अयुक्तत्वादिति ॥ अप्रामाणिकत्वादित्यर्थः । नित्यानुमेय इति ॥ नित्यो- नुमितिविषयश्चेत्यर्थः । वेद इति ॥ वेद एवेत्यर्थः ॥ मूलमिति ॥ स्मृत्याचाराणामित्या- दिः । प्रामाण्यव्यवस्थापकमित्यर्थः । तथा च पठ्यमानवेदानां रावणभट्टादिप्रमाणेन कतिपयस- हस्त्रसङ्ख्यात्वेन प्रमितत्वात् तादृशवेदधदकयत्किञ्चिद्वाक्य शैथिल्यकल्पनाया एवाप्रामाणि कतया नितरां स्मृत्याचारप्रवर्तकपव्यमानवेघटक वेदः शिथिल इति व्यवहारस्याप्रामाणि कत्वम् । तस्मात्पव्यमानवेदबहिर्भूतः शिष्टाचाराद्यनुमितिविषयः नित्यो वेद एवं स्मृत्याचा-नीलकण्ठीय- रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[३५१]]

नदीदीनादिशब्दैरर्थविशेषबोधानापत्तेरिति भावः । शब्दस्य प्रमाणत्वमनङ्गीकुर्वतां वैशेषि-

रामरुद्वीयम्.

शब्दज्ञानस्यैव शाब्दबोधहेतुत्वमावश्यकम् । अन्यथा वेदत्वेन वेदज्ञानात् सकलवेदार्थ - विषयकशाब्दबोधप्रसङ्ग इति भावः । तथा च वेदानां अबोधकत्वे तद्बोध्यार्थबोधकत्व- नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

रमूलभूत इत्यवश्य मङ्गीकार्यः । एवं च अनुमितवेदस्य लाघवात् नित्यत्वस्यापि सिद्धया तस्येश्वरोच्चरितत्वं वाधितमिति भावः । वर्णानुपूर्वीज्ञानाभावेनेति ॥ अत्र वर्णपदं पदवाक्योपलक्षकम् । तथाच अनुमितवेदस्याकारोत्तरगकारोत्तरत्वादिरूपवर्णानुपूर्वीवि- शिष्टाग्निमीलइत्याकारकत्वं वकारोत्तरहकारोत्तरत्वादिरूपानुपूर्वीविशिष्टव हिमित्याकारक- त्वं वेति सन्देहसम्भवात् वर्णानुपूर्वी निश्चयाभावेन द्वितीयान्ताग्निपदोत्तरत्वादिरूपपदा- नुपूर्वाविशिष्टाग्निमीलेइत्याकारकत्वं तिङन्तईळेइतिपदोत्तरत्वादिरूपपदानुपूर्वी विशिष्ट-ईले- अग्निमित्याकारकत्वं वेति सन्देह सम्भवात् पदानुपूर्वीनिर्णयाभावेनाग्निम लिइत्याकारकवा- क्योत्तरत्वादिरूपवाक्यानुपूर्वी विशिष्टाग्निमीले पुरोहितमित्याकारकत्वं पुरोहितमित्याकारक- त्वादिवाक्योत्तरत्वादिरूपवाक्यानुपूर्वीविशिष्टपुरोहितमग्निमीलइत्याकारकत्वं वेति सन्दे. हसम्भवात् वाक्यानुपूर्वीनिश्चयाभावेन चेत्यर्थः फलितः ॥ तस्येति ॥ अनुमितवे- दस्येत्यर्थः ॥ अबोधकत्वादिति ॥ बोधजननासमर्थत्वादित्यर्थः । अप्रमाणत्वादिति यावत् ॥ शाब्दबोधे आनुपूर्वीविशेषाकाङ्क्षानिर्णयस्य हेतुतया तदभावेनानुमितवेदस्य स्मृत्यादिप्रामाण्य- व्यवस्थापकत्वासम्भवात् तादृशवेदो नाङ्गीकर्तव्य इति भावः । अस्मद्गुरुचरणास्तु किञ्चिज्ज्ञा- नां अस्मदादीनां अनुमितवेदस्य आनुपूर्वीज्ञानाभावेनाबोधकत्वेऽपि सकल परमाण्वादि- सूक्ष्मदर्शिनां मनुयाज्ञवल्क्यादीनां आनुपूर्वी ज्ञानसम्भवात् बोधकत्वमव्याहतमेव । नहि केषा- चिदानुपूर्वीज्ञानाभावप्रयुक्ताबोधकत्वं प्रामाण्यविघटकम् । तथा सति अनधीतवेदानां पठ्य- मानवेदेऽप्यानुपूर्वीज्ञानाभावप्रयुक्ताबोधकत्व सत्त्वेनाप्रमाणत्वापत्तेः । एवं च स्मृतिः वेदमू लिका सर्वज्ञकर्तृकत्वात्, होळकाद्याचारः वेदमूलकस्सर्वज्ञैरनुष्ठीयमानत्वात् ज्योतिष्टोमव- दित्यनुमानात् स्मृत्याचारयोः वेदमूलकत्वाद्यनुमितौ तादृशानुमितवेदे आनुपूर्वीज्ञानरूपका- रणाभावप्रयुक्ताबोधकत्वं केषाञ्चिन्न क्षतिकरमित्यनुमितवेदे दीपिकाकारकृत निरुक्ताबोधकत्व- रूपदोषोद्भावनं अप्रामाणिकमेव । परन्तु वेदः पौरुषेयः वाक्यसमूहत्वात् भारतादिवत् इति निरुक्त्तानुमानेन वेदमात्रस्यानित्यत्व पौरुषेयत्व योस्सिद्धत्वात् अनुमितवेदस्यापि अनित्यत्वा- दिसिद्धौ अनुमितवेदस्य नित्यत्वमप्रामाणिकमित्येवं तन्मतदूषणं सारमिति व्याचक्रुः । अस्तूकरीत्याप्तोत्तशब्दानां प्रमाणत्वं अस्तु च स्मृत्याचाराणामपि वेदमूलकतया प्रामाण्यं तथाप्यनुमानादेव शाब्दबोधसमानाकारकज्ञानसम्भवेन शाब्दस्य विलक्षणप्रमात्वे मानाभावा- च्छन्दस्यानुमानविधयैव प्रामाण्यमिति वैशेषिकमतं निराकृत्य शब्दस्य पृथक्प्रामाण्यं व्यव-३५२

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

ननु एतानि पदानि स्मारितार्थसंसर्गवन्ति आकाङ्क्षादिमत्पदकदम्बकत्वात महा-

'

STIE PI

mrosande

नीलकण्ठप्रकाशिका.

Birt 1

·

काणां मतं दूषयितुमुपन्यस्यति – नन्वेतानीत्यादिना ॥ एतानि पदानि घटमा- नयेत्यादिपदानि । स्मारितार्थसंसर्गवन्तीति ॥ स्मारितार्थ संसर्गज्ञानपूर्व काणीत्यर्थः । संसर्गे तात्पर्यविषयत्वं निवेशनीयम् । तेन संसर्गान्तरमादाय नार्थान्तरता । आकाङ्क्षादी- त्यादिना योग्यतासत्त्योः परिग्रहः । आकाङ्क्षादिरहिते पदकदम्बके व्यभिचारवारणाय - आ

रामरुद्रीयम्.

रूपतन्मूलकत्वस्यापि स्मृतावसम्भव इति भावः । नन्वेतानि पदानि तत्तत्पदस्मारितार्थ- संसर्गज्ञानपूर्वकाणि आकाङ्क्षादिमत्पदकदम्बकत्वात् इत्यनुमानेनैव तत्तत्पदार्थस्मृत्यनन्तरं तत्तत्पदार्थ संसर्गसिद्धिसम्भवेन शब्दस्यानुमानविधयैव प्रामाण्यमस्तु । किं शब्दस्य प्रमा. णान्तरत्वकल्पनयेति वैशेषिकश्शङ्कते – नन्विति ॥ स्मारितार्थ संसर्गवन्तीति ॥ तत्रा-

नृसिंहप्रकाशिका.

स्थापयितुं आदौ तन्मतमुपन्यस्यति - नन्वित्यादिना । एतानि पदानीति ॥ चैोचरित- घटमानयेतिवाक्यघटकघटपदपदाङ्पूर्वकणीञ्धातुपदलोट्पदानीत्यर्थः । स्मारितेत्यादि ॥ तत्तत्पदेस्मारिता ये तत्तदर्थाः तेषां तात्पर्यविषयो यस्संसर्गः तज्ज्ञानप्रयोजकानीत्यर्थः । आकाङ्क्षादीत्यादि ॥ आकाङ्क्षादित्रयविशिष्टपदसमुदायघटकत्वादित्यर्थः । मद्वाक्यव दिति ॥ मया श्रुतघटमानयेत्यादिवाक्यघटकघटपदादिवदित्यर्थः । अत्र घटमानयेत्यादि- वाक्यबहिर्भूतघटादिपदेषु पक्षतावच्छेदकाश्रयेषु निरुक हेत्वभावात् भागासिद्धिः, अवच्छे- दकावच्छेदेन साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वे अंशतो बाघश्चेति पक्षतावच्छेदककोटौ तादृशवाक्यघटक- त्वनिवेशः । मदुच्चरितघटमानयेत्यादिवाक्यघटकघटादिपदेषु पक्षतावच्छेदकाक्रान्तेषु निरुक्तसाध्यस्य सिद्धत्वात्सामानाधिकरण्येन साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वे अंशत सिद्धसाधनवारणाय पक्षतावच्छेदक घटकवाक्ये चैत्रोचरितत्वनिवेशः। अर्थान्तरवारणाय साध्यघटकसंसर्गे तात्पर्य- विषयत्वनिवेशः । घटः कर्मत्वमित्याद्यनाकाङ्क्षवाक्ये वहिना सिञ्चतीत्ययोग्य वाक्ये गिरिर्भुक्तम- मिमान् देवदत्तेन इत्याद्यनासन्नवाक्ये च निरुत साध्याभाववति व्यभिचारवारणाय हेतुघटक- पदेष्वाकाङ्क्षादित्रितयवत्त्वनिवेशः । पक्षतावच्छेदकाक्रान्तनिरुपदेषु पदसमुदायत्वरूपपद- कदम्बकत्वस्यावर्तमानतया स्वरूपासिद्धिवारणाय यथाश्रुतार्थस्य हेतुत्वं परित्यज्य पदसमु- दायघटकत्वरूपविवक्षितार्थस्य हेतुत्वमभिहितम् । अस्मद्गुरुचरणास्तु — निरुरूपदसमुदाय- त्वस्य पर्याप्तिसम्बन्धेन पक्षवृत्तित्वाभावेऽपि स्वरूपसम्बन्धेन पक्षवृत्तित्वात् तस्य स्वरूपसं- बन्धेन हेतुतायां बाधकाभावेन यथाश्रुतमेव साध्विति व्याचकुः । मच्छुतघटमान- येत्यादिवाक्यपदकघटादिपदानां निरुकहेतुमत्वेन मदीयनिरुक्त संसर्गज्ञानप्रयोजकत्वरूप-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

क्यवत् इत्यनुमानादेव

[[३५३]]

संसर्गज्ञान सम्भवाच्छन्दो न प्रमाणान्तरमिति वेन । अनुमित्यपेक्षया विलक्षणस्य शाब्दज्ञानस्य ’ शब्दात्प्रत्येमि ’ इत्यनुव्यव- सायसाक्षिकस्य सर्वसम्मतत्वात् । नन्वर्थापत्तिरपि प्रमाणान्तरमस्ति ‘पीनो

Ph

नीलकण्ठप्रकाशिका.

"

काङ्क्षादीति ॥ सर्वसम्मतत्वादिति ॥ तथा च कार्यवैलक्षण्यानुरोधेन शब्दः प्रमाणा-

रामरुद्रीयम्.

पदस्मारिता ये अर्थाः तेषां परस्परसंसर्गवन्तीत्यर्थः । संसर्गवत्त्वं च पदानां स्वविषयक- ज्ञानपूर्वकत्व सम्बन्धेन बोध्यम् । स्वोवरितपदानां स्वीयवाक्यार्थज्ञानपूर्वकत्वनिश्वयेन स्वी यत्राक्य एव व्याप्तिनिश्चयसम्भवादिति भावः ॥ हेतावाकाङ्क्षादीत्यादिपदेन योग्यता तात्पर्य- योः परिग्रहः । निस्तात्पर्य कशुकोच्चरितवाक्यादौ व्यभिचारवारणाय तात्पर्यनिवेशः । स्मारि- तार्थ संसर्गपूर्वकत्वस्य साधनीयतया वहिना सिचवतीत्ययोग्यवाक्ये व्यभिचारवारणाय योग्यतानिवेशः । यद्यपि तावाकाङ्क्षानिवेशः निरर्थकः । निराकाङ्क्षनिस्तात्पर्यं घटः कर्मत्वमि त्यादिवाक्येऽपि संसर्गप्रमापूर्वकत्व सत्त्वेन व्यभिचाराप्रसक्तेः । तथापि शब्दस्य प्रमाणान्तरे- त्ववादिना निराकाङ्गस्थले शाब्दबोधानभ्युगमेन अनुमानविवया शब्दस्य प्रमाणत्ववादि- नापि तत्रानुमानिकसंसर्गज्ञानानभ्युपगमेनानुभव विवादासम्भवात् शब्दात् प्रत्येमीत्यस्य शब्दलिङ्गकानुमितिविषयकत्वस्यैव तैरभ्युपगन्तव्यत्वादिति अनुभवसाम्यार्थमेव हेताना- कोपादानं । एवमपि व्यभिचारावारकत्वेन तद्वैयर्थं दुर्वारमेव ॥ हेतौ व्यभिचारावार- कविशेषणस्य व्यर्थत्वात् ॥ अन्यथा नीलधूमादिति हेतुप्रयोगप्रसङ्ङ्गादित्याशयेन दूषयति- नेति ॥ शब्दात् प्रत्येमीति ॥ न च तादृशप्रत्ययस्य शब्दलिङ्गकानुमितिविषयकत्वमे- वास्तु किं विजातीयशब्दविषयकत्वेनेति वाच्यम् । शब्दलिङ्गकानुमित्युत्तरमपि नाहमर्थ शाब्दयामि किन्तु शब्देनानुमिनोमि इति प्रत्ययात् शाब्दयामीत्यनुभवस्य विजातीयानु- भवविषयकत्वावश्यकत्वादिति भावः । अर्थापत्तेः प्रमाणान्तरतां निराकर्तुमाशङ्कते - नन्विति ॥ प्रमाणान्तरम् प्रत्यक्षादिभिन्नप्रमागम् । अस्ति अनुभवासद्धमित्यर्थः । तथा च चत्वार्येव प्रमाणानि इति व्याहृतमिति भावः । अनुभवमेव दर्शयति-पीन नृसिंहप्रकाशिका.

साध्यवस्त्वेन च कुप्तत्वात् दृष्टान्तोपपत्तिरिति बोध्यम् । इत्यनुमानादेवेति ॥ इत्याकार-

। ॥ कानुमानप्रमाणादेवेत्यर्थः । संसर्गज्ञानसम्भवादिति ॥ अनुमित्यात्मकशाब्दबोधसमाना- कारकनिरुक्क संसर्गज्ञानोत्पत्तेरित्यर्थः । शब्द इति ॥ ज्ञायमानशब्दः शब्दज्ञानं वेत्यर्थः । न प्रमाणान्तरमिति ॥ न विलक्षणप्रमितिकरणमित्यर्थः । तथाच शब्दश्रवणानन्तरं जायमानसंसर्गज्ञानस्य उक्तरीत्यानुमितिरूपत्वावश्यकत्वेन तस्य विलक्षणप्रमितित्वे प्रमा णाभावात् तत्करणशब्दस्यापि अनुमानप्रमाणत्वमावश्यकमिति शब्दस्य प्रमाणान्तरस्वं निर्बुक्तिकमिति भावः । अनुमित्यपेक्षयेत्यादि ॥ शब्दात्प्रत्येमीत्यनुव्यवसायसाक्षि

[[45]]

+2३५४

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[1]]

देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते’ इति दृष्टे श्रुते वा पीनत्वान्यथानुपपत्या रात्रि-

N

[[4]]

नीलकण्ठप्रकाशिका-

[[14]]

"

न्तरमिति भावः । मीमांसकः शङ्कते - नन्विति ॥ ’ दिवा न भुङ’ इत्यर्थे दृष्ट प्रत्य क्षती ज्ञाते श्रुते शब्दादवगते । एतेन दृष्टार्थापत्तिः श्रुतार्थापत्तिवेत्यर्थापत्तिद्वैविभ्यं सूचितम् । पीनश्वान्यथानुपपत्त्येति ॥ पीनत्वस्य रात्रिभोजनं विनाऽनुपपत्येत्यर्थः । अत्रेदमवधेः रामरुद्रीयम्.

इति ॥ दृष्टे इत्याकारकप्रत्यक्षे । श्रुते इत्याकारकशाब्दबोधे वा । सतीति शेषः । पीनत्वान्यथानुपपत्त्येति ॥ दिवा ज्ञातस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजनं विना पीनत्वमनुप- नृसिंहप्रकाशिका.

g

कस्मानुमित्यपेक्षया विलक्षणस्य शाब्दज्ञानस्येति योजना । सर्वसम्मतत्वादिति ॥ तथाच घटमानयेति शब्दश्रवणानन्तरं जायमानघटकर्मत्वादि संसर्गबोधानन्तरं घटकर्म- स्वादिकं न साक्षात्करोमि नानुमिनोमि नोपमिनोमि किन्तु शाब्दयामि शब्दात्प्रत्ये मीत्यनु- व्यवसायान्यथानुपपत्या शब्दश्रवणानन्तरं जातसंसर्गज्ञानस्य प्रत्यक्ष प्रमित्यादिविलक्षण- शाब्दप्रमितित्वाङ्गीकारस्यावश्यकतया तत्करणतया शब्दस्यापि प्रमाणान्तरत्वमावश्यक- मिति भावः । इदमुपलक्षणम् । निरुक्तपदकदम्बकत्व लिङ्गकानुमानात् तादृशसंसर्गज्ञानपूर्व- कस्वानुमितावपि तादृशसंसर्गस्यानुमितेः, निरुक हेतौ निरुकव्याप्तिज्ञानाभावेऽपि शब्द- . श्रवणानन्तरं निरुकसंसर्गज्ञानस्यानुभवसिद्धत्वाच्च निरुकसंसर्गज्ञानस्यानुमित्यादिविल- क्षणत्वं अनायत्या स्वीकार्यमिति तदनुरोधेन शब्दस्यापि पृथक् प्रमाणत्वं आवश्यकमिति बोध्यम् । एतावता तत्करणं चतुर्विधमित्यादिमूलोपात्तानां चतुर्णा प्रमाणत्वमुपपाद्या- र्थापत्यादीनामतिरितप्रमाणत्ववादिमतनिराकरणद्वारा वतुर्णामेव प्रमाणत्वं व्यवस्थाप्य उपसंहर्तुमादौ तन्मतमुपन्यस्यति नन्वित्यादिना ॥ अर्थापत्तिरपीति ॥ अपना प्रत्यक्षादिपरिग्रहः । पृथक् प्रमाणमस्तीति ॥ विलक्षणप्रमितिकरणं भव- तीत्यर्थः । तथाच प्रत्यक्षादि यथा विलक्षणप्रमितिकरणं तथा अर्थापत्तिरपि विलक्षणत्र- मितिकरणं भवतीति भावः । एतदेवोपपादयति–पीनो देवदन्त इति ॥ दृष्टे श्रुते वेति ॥ तादृशरूपेण दर्शनविषये, एतद्वाक्य अन्यबोधविषये वा दे वदत्त इत्यर्थः । पीनत्वेन दिवाsभुञ्जानत्वेन च प्रत्यक्षविषये पीनो देवदत्तः दिवा न भुङ्क्ते इति वाक्यजन्यबोधविषये वा देवदेत इति फलितार्थः । पीनत्वान्यथानुप- पस्येति ॥ दिवाऽभुजानत्वेन अनुभूयमानदेवदत्ते अनुभूयमानपीनत्वान्यथानुपपत्येत्यर्थः । रात्रिभोजनं विना दिवाभुजानस्य पीनत्वमनुपपन्नमिति अन्यथानुपपत्तिज्ञानरूपेणेति यावत् । अर्थापस्येति ॥ अर्थापत्तिप्रमाणेनेत्यर्थः । रात्रिभोजनं कल्प्यत इति योजना कल्प्यत इति ॥ आक्षिप्यत इत्यर्थः । निरुक्तान्यथानुपपत्तिज्ञानरूपार्थापत्तिप्रमाणेन रात्रि- भोजन विषय कार्यापत्यात्मकप्रभा भवतीति समुदितप्रन्थार्थ ॥ तथाच अर्थापत्तिरूपप्रमा4

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

ફે

भोजनमर्थापत्त्या कल्प्यत इति चेन्न । ‘देवदत्तो रात्रौ भुङ्क्ते. दिवाऽमुखा-

नत्वे सति पीनत्वान् ? इत्यनुमानेनैव रात्रिभोजनस्य सिद्धत्वात् । शते पवा-

ा के ललि

ra

[[4]]

।

[[144]]

·

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[4]]

यम् । यद्विना यदनुपपन्नं तत्तदुपपादकमिति रात्रिभोजनमुपपादकम् पीनत्वमुपपाद्यम्. उपपादकज्ञानं फलम्, उपपाद्यज्ञानं करणम् । फळकरणयोरर्थापत्तिशब्दो वर्तते । फलै ’ अर्थस्य आपत्तिः कल्पना’ इति व्युत्पत्त्या करणे तु अर्थस्यापसिः कल्पना यस्याः ’ इर्ति व्युत्पत्त्येति । व्यतिरेक्यनुमानेनैव गतार्थत्वादर्थापत्तेः प्रमाणान्तरत्वमनुचितमिति समाधत्ते - देवदत्त इति ॥ दिवामात्र भोजिनि पीने व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् । अहोरात्राभोजिन्यपीने व्यभिचारवारणाय विशेष्यम् । तच्च योगाद्यजस्यपीनत्वपरम् तेन भोजनशून्ये योगिनि पीने न व्यभिचारः । सम्भवैतिह्ययोरतिरिक्तप्रमाणत्वं बढ़तां पौराणि- रामरूद्रीयम्.

पन्नामिति प्रतिसन्धानेनैवेत्यर्थः । अत्र विशेषणम् । अर्थापस्येति ॥ अर्थापत्तिरूपप्रमाणन- त्यर्थः । रात्रिभोजनम् कल्प्यत इति ॥ देवदत्तो रात्रौ भुङ्क्ते इत्यर्थापती प्रमा णमित्यर्थः । उभयोरप्यर्थापत्तिरित्येवाभिधानम् । प्रत्यक्षवदनुमित्यैव रात्रिभोजनसिन्द्धपा

। नृसिंहप्रकाशिका.

णान्तरवस्वाश्चत्वार्येव प्रमाणानीत्यनुपपन्नमिति भावः । रात्रौ भुङ्क इति ॥ रात्रौ यावज्जीवं भुत इत्यर्थः । कदाचित् रात्रिभोजनस्य दिवाऽभुञ्जान निष्ठावयव पौष्कल्यरूप- पीनत्वा जनकत्वात् यथाश्रुतासङ्गतेः । दिवाऽभुञ्जानत्वे सतीति ॥ यावज्जीवं दिवा- भुञ्जानत्वे सतीत्यर्थः । कदाचिद्दिवाऽभुञ्जानस्यान्यदिवसेषु दिवाभोजनेनापि पीनत्वसम्भवेन

· प्रकृतहेतोः प्रकृतसाध्यानुमापकत्वासम्भवेन : यथाश्रुतासङ्गतेः । इत्यनुमानेनैवेति ॥ मन्त्रैवं तत्रैवं यथा मासोपवासी तापस इत्याकारकव्यतिरेकन्याय प्रयोज्य मानसप्ररामर्श नैवेत्यर्थः । अस्मद्गुरुचरणास्तु - इत्यनुमानेनैवेति । यो हेतुमान् स साध्यवान् यथा प्रतिनः तभोजियज्ञद्वत्त इत्याकारकान्वयन्यायप्रयोज्यमान सपरामर्शेनेत्यर्थ इति व्याचकुः । सिद्धत्वादिति. ॥ अनुमितत्वादित्यर्थः । तथाच उक्तानुमानेनैव पक्षे रात्रिभोजनसिद्धेः तदर्थमर्थापत्तिः प्रमा- णान्तरतया न स्वीकार्मेति भावः । शतत्वसङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरण ब्राह्मणाद्यधिकरणे. पक्षा- शत्सङ्ख्याकादिसन्देहोत्तरं शतत्व सङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणस्य पञ्चाशद्घटितत्वेन शताधि- करणे. पञ्चाशद्वस्तु सम्भव इस कारकसम्भवप्रमाणात् तादृशाधिकरणविशेष्य कपटारा ड्राह्मणादि- प्रकारक निर्णय रूप सम्भव प्रमोत्पत्त्यैव संशयनिरासात् तदर्थं सम्भवस्यापि प्रमाप्रात्वमावक- मिति आलङ्कारिकैकदेशिमतं निराकरोति-शत इति ॥ शतत्वसङ्ख्यापर्यायधिकरण- ब्राह्मणाद्यधिकरण इत्यर्थः । पर्याविनिवेशात् ब्राह्मणद्वयादेरपि समवायेन शतत्ववत्तमा विभि ब्राह्मणाधिकरणे पञ्चाशत्त्वसङ्ख्या पर्याप्त्यधिकरणत्वस्यासम्भवेऽपि न क्षतिः । शतशब्दस्य1

[[३५६]]

तर्कसङ्ग्रह दीपिका

शदिति सम्भवोऽप्यनुमानमेव । ’ इह वटे यक्षस्तिष्ठति’ इत्यैतिह्यमपि अज्ञा- तमूलवक्तृकशब्द एव । चेष्टापि शब्दानुमानद्वारा व्यवहारहेतुरिति न प्रमाणा-

"

*॥

V3 I

नीलकण्ठप्रकाशिका.

ד

--

कानां मतं दूषयति– शते पञ्चाशदित्यादिना ॥ अनुमानमेवेति ॥ अनुमानमेव न तु प्रमाणान्तरमित्यर्थः । शतवानित्युक्ते पञ्चाशद्वानिति ज्ञानं सम्भवति तस्यानुमानेनैव निर्वा हान्तू, शतस्य पश्चाशद्वयाप्यत्वादिति भावः । अज्ञातमूलेति ॥ विशिष्या निश्चित प्रथम- वक्तृकः शब्दः, न तु प्रमाणान्तरमित्यर्थः । तादृशशब्दस्य यथार्थत्वे शब्दप्रमाणमध्येऽन्त- भीवः । अन्यथा तु अप्रमाणमेवेति हृदयम् । नन्वनया चेष्टया अयमर्थों बोद्धव्य इति सङ्के तितचेष्टया विजातीयप्रमाजननाचेष्टाया अपि प्रमाणान्तरत्वं इति वदन्तं निरस्यति– चेष्टापीति ॥ शब्दानुमानद्वारेति ॥ शब्दद्वारा अनुमानद्वारा वा न तु स्वातन्त्र्ये-

रामरुद्रीयम्

अर्थापत्तिर्न प्रमाणान्तरमिति समाधते - देवदत्त इति ॥ ज्ञात इति शेषः ॥ पञ्चाश दिति ॥ पश्चाशदित्याकारकज्ञानमित्यर्थः । सम्भवः सम्भावनाप्रमितिः । अनुमानमेव ॥ अनुमितिरेवेत्यर्थः । शतं ब्राह्मणस्तिष्ठन्तीति ज्ञाने जाते पश्चाशत् ब्राह्मणास्तिष्ठन्तीति ज्ञानं सम्भवप्रमाणेन जायत इति पौराणिका वदन्ति । तदपि न । अयं देशः पञ्चाशद्ब्राह्मणवदेव शतब्राह्मणवत्त्वात् इत्यनुमानेनैव तत्सिद्धेरिति भावः । कस्मिक्षिविशेषे यक्षस्तिष्ठति इति लोकप्रसिद्धा अत्र यक्षोऽस्ति इति ज्ञानमुत्पद्यते इति पौराणिकाः । तदपि न । शाब्दप्रामाण्याभ्युपगमे तादृशवाक्यस्य शब्द एवान्तर्भावमाह– ऐतिह्यमर्पति ॥ ऐतिह्यत्वेन पराभ्युपगतं प्रमाणमपि शब्द एवं शब्दप्रमाणमेव । नन्वेवं शब्दमात्रस्यै तिस- त्वापत्तिरित्यत आह-अज्ञात मूलवक्तृक इति ॥ अज्ञातो मूलं वक्ता प्रथममता यस्य स तथा इत्यर्थः । अङ्गुळया दिवेष्टया अत्र द्वौ वर्तते इति ज्ञानमुत्पद्यते तस्माचेष्टापि प्रमाणा- न्तरमित्याह कश्चित् । तन्मतं दूषयति– चेष्टापीति ॥ शब्दानुमानद्वारेति ॥ अर्थ वापीत्या कारकशब्दविषमकतात्पर्यवान् विलक्षणचेष्टावत्त्वात् अहमिवेत्यनुमानेन शब्द- ज्ञाने जाते. शाब्दबोधात्मकं ज्ञानमुत्पद्यते एवं वर्तते इति शाब्दबोध उत्पते । अतश्चे- ष्टा शब्दानुमाने एव न तु प्रमाणान्तरमिति भावः । व्यवहारहेतुः पुरुषप्रतिहेतुः । हेतु- नृसिंहप्रकाशिका.

शतत्वाधिकरणलाक्षणिकत्वाच । शतत्वाधिकरणे पञ्चाशत्त्वस्येव सहस्रत्वादेः सम्भव न “शतिः । पञ्चाशदिति ॥ पश्चाद्राह्मणादेः सम्भव इत्यर्थः । इति सम्भवोऽपीति ॥ “इत्याकारक सम्भव प्रमाणमपीत्यर्थः । अपिनार्थापत्तिपरिग्रहः । अनुमानमेवेति ॥ अनुमान- सिद्धार्थग्राहकमेवेत्यर्थः । इदं पञ्चाशद्ब्राह्मणवत् शतब्राह्मणवस्वात् यबद्घटितसमुदायाधि- करणं तत्तदधिकरणमिति सामान्यमुखी व्याप्त्या शतमठाधिकरणदृष्टान्तेनानुमितशतत्राह्मणा- अकरणे पचाशद्राह्मणग्राहकमेवेति यावत् । तथाच गृहीतार्थग्राहकत्वात् सम्भवो न “प्रमाणमिति भावः । अत्र इह बढे यक्ष इति लोकप्रसिद्धपा तत्र यशसं स्वप्रयु-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

न्तरम् । तस्मात्प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाश्चत्वार्येव प्रमाणानि ॥

इति तर्कसङ्ग्रहदीपिकायां शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ॥

-IAY

[[३५७]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

णेत्यर्थः । चेष्टया कल्पितस्य शब्दस्य प्रमापकत्वे गौरवादनुमानानुसरणम् । व्यवहारेति ॥ प्रमात्मकज्ञानेत्यर्थः । उपसंहरति–तस्मादिति ॥

इति तर्कसङ्ग्रहदीपिकाप्रकाशे भगवदर्पिते शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ॥

रामरुद्रीयम्.

पदमत्र प्रयोजकार्थकम् । न तु साक्षात्कारणार्थकमिति ध्येयम् । उपसंहरति — तस्मादिति ॥ इति रामरुद्रकृतायां दीपिकाव्याख्यायां शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ॥

नृसिंहप्रकाशिका.

तभीत्या अनुपलब्धेश्व तादृशवटे यक्षसन्देहानन्तरं यक्षः एतद्वटवृत्तितया सर्वानुमत इति यक्षविशेष्यक सर्वानुमतत्वज्ञानरूपैतिह्यप्रमाणादिह वटे यक्षस्तिष्ठतीति ऐतिप्रमो त्पत्त्यनन्तरं तादृशसंशय निवृत्तेः तदर्थमैतिह्यस्यापि प्रमाणत्वमावश्यकमिति पौराणिक मतं निरस्यति - इह वट इति ॥ इत्यैतिह्यमपीति ॥ इत्याकारकै ति प्रमाजनक- निरुक्ततिह्यमपीत्यर्थः । अज्ञातवतृमूलकशब्द पवेति ॥ प्रयोक्तृपुरुषान्येन अ- ज्ञात पुरुष प्रणीतशब्द प्रतिपावार्थग्राहकमेवेत्यर्थः । अथवा । इत्यैतिह्यमपीति ॥ इत्या- कारकैति प्रमापीत्यर्थः । अज्ञातवतमूलकशब्द एवेति ॥ तादृशशब्दप्रतिपाद्यार्थ विष- यिण्येवेत्यर्थः । तथाच गृहीतार्थं प्राहकत्वादैतिह्यं न प्रमाणमिति भावः 1 हस्त- चेष्टा विशेषदर्शनेन द्वित्वादिबोधस्यानुभवसिद्धत्वात् समवायेन तादृशबोधं प्रति सम- वायेन तादृशचेष्टाविशेषदर्शनस्य हेतुताया वक्तव्यतया चेष्टादर्शनस्यापि प्रमाणत्व- मावश्यकमिति मतं निरस्यति चेष्टापीति ॥ चेष्टादर्शनमपीत्यर्थः । शब्दानु- मानद्वारेति ॥ शब्दस्मृतिद्वारेत्यर्थः । व्यवहारहेतुरिति ॥ द्वित्वादिबोधप्रयोजक- मित्यर्थः । तथा च लिपिदर्शनस्य यथा सम्बन्धिज्ञानविधया शब्दस्मारकस्य शाब्दबोधप्रयो- जकत्वेऽपि कारणत्वाभावात् न प्रमाणत्वं तथा चेष्टादर्शनस्यापीति भावः । उपसंहरति- तस्मादिति ॥ अर्थापत्त्यादीनामप्रमाणत्वादित्यर्थः । प्रत्यक्षेत्यादि ॥ प्रत्यक्षानुमानो- पमानशब्दाश्चत्वार्येवेत्यर्थः । प्रमाणानीति ॥ वेदितव्यानीत्यर्थः ॥

इति नृसिंहप्रकाशिकायां शब्दपरिच्छेदः समाप्तः ॥”

L

[[34]]

E

A

ہا

[[1]]

[[4]]

अथ प्रामाण्यवादः ॥

J

w

ज्ञानानां तद्वति तत्प्रकारकत्वं स्वत्नोग्राह्यं परतो वेति विचार्यते । तत्र

n

T

Ah

नीलकण्ठप्रकाशिका.

प्रमाणप्रसङ्गात्प्रमात्वस्य परतो ग्राह्यत्वं व्यवस्थापयिष्यन्नाह— ज्ञानानामिति ॥ षष्ठयर्थं आधेयत्वम् । तस्य चान्वयस्तद्वति तत्प्रकारकत्वे । तच्च तद्वद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नतत्प्रकार- कत्वम् । तच्छब्दार्थो घटत्वादिरूपः । स्वतों ग्राह्यमिति ॥ ज्ञानप्राहकसामग्रीजन्यग्रहविषय इत्यर्थः । परत इति ॥ ग्राह्यमित्यनुषज्यते । अनुमानादिजन्यग्रहविषय इत्यर्थः । तत्र विचारे । प्रयोजकत्वं सप्तम्यर्थः विप्रतिपत्तावन्वेति । कथं तस्य विचारप्रयोजकत्वमिति

रामरुद्रीयम्.

[[१]]

शानानामिति ॥ आधेयत्वं षष्ठयर्थः । अन्वयश्चास्य तद्वति तप्रकारकत्वे । इच्छादिनिष्ठतद्वतितत्प्रकारकत्वस्य परैरपि परतस्त्वाभ्युपगमात् न विवादोऽस्तीति सूच- नार्थ ज्ञानानामित्युक्तम् । तत्र विचारे घटकत्वं सप्तम्यर्थः । विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्त- धोतरम् । निर्णयश्वापि पञ्चाङ्गं शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतं ॥’ इति स्मरणात् । विश्वारस्य पश्चाङ्गस्वात विषय विचारांशभूता विप्रतिपत्तिः । विशयः तज्जन्यो मध्यस्थस्य संशयः । निर्णयः उप-

[[1]]

f

नृसिंहप्रकाशिका.

इदानीं प्रमाणत्वकत्वात् उपस्थित प्रमाणत्वं स्वतो प्रात्तमिति केचन परतो प्राम- मिति अपरे वदन्ति । तत्र शिष्यबुद्धिवैशद्याय स्वतोप्राह्यत्वनिराकरणपूर्वकं परतो माझत्व- व्यवस्थापनं कर्तुं " विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्तथोत्तरः । निर्णयश्चेति पञ्चानं शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतम् ॥” इति वचन सिद्धाङ्गपञ्चकविशिष्टात्म कम धिकरणमाचयति – ज्ञानानामिति ॥ संस्कारनिष्ठप्रमात्वस्यातीन्द्रियत्वं इच्छादिनिष्ठप्रमात्वस्य पुरतो मात्वं सर्वानुमतमिति ज्ञानपदमुपात्तम् । सकलज्ञानसाधारणैक प्रमात्वमप्रसिद्धम् । किन्तु ज्ञानव्यतिभेदेन भिनमिति स्फुटीकरणाय बहुवचनमुपात्तम् । अनुगतमत्वाभावेन सामान्यतो भ्रमभिन्न- ज्ञानस्वस्य प्रमात्वरूपत्वासम्भवात् । तत्तद्रव्य क्तिभेद कूदघटितप्रमात्वस्य तु समुदायध- विदुयत्वादांशिक प्रमायाः प्रमात्वानुपपत्तेश्चाह - तद्वतीति ॥ तद्वद्विशेष्यक- त्वावच्छिनतत्प्रकारकत्वरूपमित्यर्थः । तेन वहिगुञ्जापुञ्जयोः इसौ गुजापुजवही इति विपरीतभ्रमे नातिव्याप्तिः प्रामाण्यमिति ॥ प्रमात्वमित्यर्थः । स्वत इत्यादिक्ष्य- माणस्वतत्वानुमानरूपपर तोप्राह्यत्वान्यतररूपवत्तये तीत्यन्तस्य फलितार्थः । विचार्यत इति ॥ साधकबाधकप्रमाणोपन्यासरूपयुक्तिमिः निर्णीयत इत्यर्थः । अनेन विषयरूपप्राथ- मिका प्रदर्शितम् । तत्रेति ॥ स्वतस्त्वपरतस्त्वयोरित्यर्थः । विप्रतिपस्यन्वितविषयत्वं4

नीलकण्ठीय रामरुद्रीय. मृसिंहीयसमन्विता ।

[[३५९]]

विप्रतिपत्तिः- ज्ञानप्रामाण्यं तदप्रामाण्यामाहक यावज्ज्ञानग्राहक सामग्रीग्राह्यंः न वा इति । अत्र विधिकोटि : स्वतस्त्वम् । निषेधकोटिः परतस्त्वम् । अनु- नीलकण्ठप्रकाशिका.

चेदत्र वदन्ति - विरुद्धार्थप्रतिपादकवाक्यद्वयं हि विप्रतिपत्तिः । तथा अप्रामाण्यशङ्काकं- बलिततत्तद्वाक्यार्थबोधद्वारा मध्यस्थस्य संशयो जन्यत इत्येकतरकोटिनिश्चयाय न्यायप्रयो- गादिरूपो विचारः । एवं च विचारोपयोगिसंशयजनन्या विप्रतिपत्तेर्विचारोपयोगित्वमक्षत- मिति । ज्ञानप्रामाण्यमिति पक्षनिर्देशः । अत्र तद्वति तत्प्रकारकज्ञानत्वरूपमेव प्रामाण्यं पक्षः, न तु प्रमितिकरणत्वरूपं इति तात्पर्यग्राहकं ज्ञानपदम् । वस्तुतस्तु तद्वति तत्प्रकारक त्वस्य घटत्व पटत्वादिरूपार्थभेदेन भिन्नतया कस्यापि प्रामाण्यस्य यावज्ज्ञानग्राहकसामग्री- प्राह्यत्वं न सम्भवतीत्यतो यद्धघटितप्रामाण्यं यदा पक्षस्तदा तद्धर्मप्रकारकज्ञानग्राहकया- वाह्यत्वमेव साधनीयम् । न तु सामान्यतो ज्ञानग्राहकयावद्राह्यत्वमिति तात्पर्य ग्राहकं ज्ञा नपदम् । तदप्रामाण्येत्यादि ॥ तदप्रामाण्याग्राहिका यावती ज्ञानग्राहिका सामग्री तज्जन्यग्रहविषयो न वेत्यर्थः । तादृशग्रहः गुरुमते व्यवसायः । मुरारिमिश्रमते अनुव्यव सायः । भाट्टमते च ज्ञाततालिकानुमितिः । अत्र गुरुमते सर्वस्मिन्नेव ज्ञाने मितिमातृ- मेयैतत्त्रयं भासते । तन्मते घटमहं जानामि इत्याकीरकस्यैव व्यवसायस्योत्पत्तेः । एवं च व्यवसायस्य स्वप्रकाशात्मकतया स्वेनैव स्वगतप्रामाण्यस्य ग्रहणाद्भवति प्रामाण्यस्थ स्वती”

रामरुद्रीयम्.

संहारः । ज्ञानप्रामाण्यमिति ॥ ज्ञाननिष्टं प्रामाण्यं पक्ष इत्यर्थः । तदप्रामाण्याग्राहके- ति ॥ तस्मिन् पक्षीभूतप्रामाण्याश्रयज्ञाने अप्रामाण्याग्राहिका । अपि च ज्ञानग्राहिका ज्ञानपदं प्रकृतप्रामाण्याश्रयज्ञानपरम् । तद्वहजनकेत्यर्थः । एतादृश्यो यावत्यः सामथ्र्यः तज्जन्यप्रहविषयत्वं विधिकोटिः । तदभावो निषेधकोटिः । स्वतस्त्वमिति ॥ स्वतस्त्वं मीमांसकैरुच्यते, परतस्त्वं नैयायिकैरिति मन्तव्यम् । अत्र गुरुमिश्रभट्टाः मीमांसकास्त्रयः । तत्र गुरुनये ज्ञानं स्वप्रकाशमिति व्यवसायजनकसामय्या एव व्यवसायो गृह्यते । तथा वायं घण्ट इति जानामीत्येव व्यवसायः । न तु केवलमयं घट इति । तथा च व्यवसाय- रूपा सामय्येव तन्मते ज्ञानग्राहिका । तन्निष्ठं घटविशेष्यक घटत्वप्रकारकत्वमपि तद्रा- नृसिंहप्रकाशिका.

#

सप्तम्यर्थः । विप्रतिपत्तिरिति ॥ मणिकारोक्त प्राथमिकसंशय इत्यर्थः । विप्रतिपत्तिस्वरूप- माह - ज्ञानप्रामाण्यमिति ॥ ज्ञाननिष्ठप्रमात्वमित्यर्थः । तदप्रामाण्येत्यादि ॥ तद्विशेष्यङ्काप्रमात्वप्रकारकज्ञानाजनिका यावती स्वाश्रयविषयक ग्रहजनिका सामग्री तञ्ज्ज- न्यग्रहविषयतावन्न वेयर्थः । अत्रेति ॥ कोटिद्वय इत्यर्थः । घटकत्वं समर्थ तस्य विधिकोटौ निषेधकोटौ च प्रत्येकमन्वयः । विधिकोटिस्स्वतस्त्वमिति ॥ मीमांसकस्येति शेषः । स्वतोप्रायत्वरूपभावकोटिरित्यर्थः । निषेधकोटिः पस्त-’

[[३६०]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

मानादिग्राह्यत्वेन सिद्धसाधनवारणाय यावदिति । ’ इदं ज्ञानमप्रमा’ इति

गा

[[15]]

५ द

g

ग

GJ

T

I

h

[[३]]

[[1]]

"

नीलकण्ठप्रकाशिका.

त्वम् । विशिष्टबुद्धि प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणतायास्तैरनङ्गीकारादनुपस्नस्यापि प्रामाण्यस्य भानसम्भवात् । मिश्रमते ‘अयं पट इत्याकारकज्ञानानन्तरं ‘घटन पदम जानामि इति ज्ञानविषयक लौकिक मानसमुत्पद्यते, तेन प्रामाण्यस्य ग्रहणम् । भात्रमते न ज्ञानस्यातीन्द्रियतया ज्ञाततालिकानुमितेरेव प्राथमिकज्ञानग्रहरूपतया प्रामाण्यं गृह्यते । अनुमान प्रयोगस्तु घटो घटत्ववद्विशेष्यकघटत्वप्रकारकज्ञानविषयः घटत्वप्रकारकज्ञातता- स्वात् यत्रं तत्रैवम् इति । ज्ञातता च सविषयको ज्ञानजन्यः अतिरिक्तः पदार्थ इसि भतविवेकः । यावत्त्वविशेषणे सत्येव अग्राहकान्तं सार्थकमित्यभिप्रेत्य प्रथमतस्तस्यैव प्रयोजनं दर्शयति अनुमानेति ॥ प्रामाण्यस्येत्यादिः । सिद्धसाधनति ॥ नयाय- कमतेऽपि इदं ज्ञानं प्रमा समर्थप्रवृत्तिजनकत्वात्’ इत्यनुमानेन, ‘इदं ज्ञानं प्रमा

’ इत्यासवाक्येन च प्राह्यत्वादिति भावः । नैयायिकमतेऽपि निषेधे साध्ये बाधवारणायेत्यपि बोध्यम् । यावदितीति ॥ ननु सामम्यां यावत्त्वविशेषणमयुक्तं यावत्सामग्रीजन्यग्रहा रामरुद्रीयम्.

[[1411011]]

।

"

मेवेति गुरवः । मिश्रमते तु – अनुव्यवसाय प्राह्मो व्यवसायः । अनुव्यवसायश्च व्यवसाय- प्रत्यक्षम् । तज्जनिका सामग्री मनस्संयुक्तसमवाय। दिवटिता । तत्राह्यमेव व्यवसायनिष्टं प्रामा- व्यमिति मिश्राः । भट्टमते तु ज्ञानमतीन्द्रियं तज्ज्ञानजन्यज्ञातता विषयसमवेता प्रत्यक्षेण गृह्यते । तया च ज्ञानमनुमीयते । तेन ज्ञाततालिकानुमितिरूप एव एतन्मते महः । तज्जनिका व सामग्री परामर्शादिघटिता । तामेव व्यवसायनिष्ठप्रामाण्यमिति महाः । मतत्रयसाधारणीयं विप्रतिपत्तिः । व्यवसायधर्मिकप्रामाण्य प्रहजनकत्वेन व्यवसायरूपप्रकृत- प्रामाण्याश्रयविषयग्रहजनकत्वे च त्रिविधसामग्रीणामपि सङ्ग्रहात् मतत्रये व्यवसायानुष्य- वसायज्ञाततालिङ्गकानुमितीनामेव ग्रहरूपत्वादिति निपुणतरमूहनीयम् । सामन्यां यावत्म- विशेषणस्य प्रयोजनमाह - अनुमानेनेति ॥ ममोत्पन्नं ज्ञानं प्रमा सफलप्रवृत्तिजनकत्वा-

नृसिंहप्रकाशिका.

रुत्वमिति ॥ नैयायिकस्येति शेषः । परतीप्राह्मत्वरूपन नकोटिरित्यर्थः । अनुमान- ग्राह्यत्वेनेति ॥ तज्ज्ञाननिष्ठप्रमात्वस्येत्यादिः । इदं ज्ञानं प्रमा सफलप्रवृत्तिजनकत्वात् यत्रं तत्रैवं यथा अप्रमेति व्यतिरेकन्याय प्रयोज्यप्रमात्वव्याप्यसफल प्रवृत्तिजनकत्ववत् ज्ञानमिति मानसपरामर्शघटित सामग्रीजन्यानुमितिरूपप्रहविषयत्वस्योभयवादिसिद्धत्वेनेत्यर्थः । सिद्ध साधनवारणायेति ॥ अग्रे नन्वित्यादिना प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वसाधने मीमांसकम- ते सिद्धसाधनापत्तिवारणायेत्यर्थः । यावदिति ॥ स्वतस्त्वशरीरे यावत्त्वप्रवेश इत्यर्थः । तथाच यावत्त्वस्य व्यापकत्वरूपतया तादृशसामग्रीत्वव्यापकजनकतानिरूपितजन्यताश्रयज्ञा-नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३६१]]

ज्ञानेन प्रामाण्याग्रहाद्वाधवारणाय - अप्रामाण्याग्राहकेति ॥ इदं ज्ञानमप्रमा

4hr

M

-m

[[4]]

नीलकण्ठप्रकाशिका-

प्रसिद्धेः । न हि सर्वाभिर्ज्ञानसामग्रीभिरेकं ज्ञानं जन्यते । न न्व यावती : सामग्री : विशि- ष्योपादाय तत्तज्जन्यग्रहविपयत्वं साध्यत इति वाच्यम्, अनुव्यवसायादिसामग्रीणां ताद्रूप्ये- ण निवेशे मतत्रयसाधारण्यानिर्वाहादिति चेन्न । यतो यावदिति फलतो ग्रहविशेषणम् । तथा च ज्ञानग्राहकसामग्रीजन्य याचविषयत्वमिति फलितम् । तत्तद्धर्म प्रकारकज्ञानप्राह- कसामग्रीजन्यग्रहत्वव्यापक विषयिताप्रतियोगित्वमिति निष्कर्ष इति सः । प्रामाण्याग्र- हादिति ॥ व्यवसायनिष्ठेत्यादिः । ग्रामाण्याविषयीकरणादित्यर्थः । अप्रामाण्याग्राहके- तीति ॥ तथा च तादृशज्ञानं सामय्याः साध्यकोट्यप्रविष्टत्वात्तया ग्रामाण्यस्याग्रहणेऽपि न बा-

राम रुद्रीयम्.

दिति अनुमितिजनक सामग्र्या अपि निरुक्तज्ञानग्राहकसामग्रीतया तद्ब्राह्यत्वस्य प्रामाण्ये नैयायिकैरपि अभ्युपगमेन सिद्धसाधनापत्तेरिति भावः । यावत्वविशेषणे च प्राथमिकानु- व्यवसायसामय्या अपि यावदन्तर्गततया तद्भाह्यत्वस्य ग्रामाण्ये नैयायिकैरनभ्युपगमान्न सिद्धसाधनमिति मन्तव्यम् । इदं ज्ञानं अप्रमेति ज्ञानेनेति ॥ ज्ञानपदं भ्रम- परम् । तेन ज्ञानग्राहकेत्यनेन स्वाश्रयज्ञानग्राहकत्वस्य विवक्षिततया अप्रमात्वांश्रय- ज्ञानस्य स्वानाश्रयतया एतज्ज्ञानसामम्याश्च स्वाथ्यज्ञानग्राहकत्वाभावेन यावदनन्तर्ग- तत्वात् न बाधप्रसक्तिरिति निरस्तम् । प्रामाण्याग्रहादिति ॥ यद्यपि लौकिकप्रत्यक्ष- सामय्याः अप्रामाण्योपनीतज्ञानसामध्यपेक्षया बलवत्त्वेन न प्रामाण्यभानमिति भावः । इदं ज्ञानमिति ॥ अप्रमात्मकज्ञाने अप्रभात्वावगाहीदं ज्ञानमात्रमिति ज्ञानं । तनिष्ठस्या- नृसिंहप्रकाशिका.

नविषयत्वरूप तादृशसामग्रीत्वव्यापकस्वग्राहकसामग्रीकत्वरूपं वा स्वतस्त्वं पर्यवसितम् । एवं च निरुतपरामर्शघटितसामभ्यां निरुक्तसामग्रीत्वद्वयसमावेशेऽपि त्रिपुटिप्रत्यक्षवादि- प्रभाकरमते चक्षुस्सन्निकर्षादिघटितसामय्यामनि स्वाश्रयग्राहकसामग्रीत्वसत्त्वात् तत्र नैयायिकमते स्वग्राहकसामग्रीत्वाभावेन व्यापकत्वाभावात् व्यापकत्वघटितस्वतस्त्वन्नो’ भयवादिसिद्धमिति न सिद्धसाधनावकाश इति भावः । इदं ज्ञानमिति ॥ रजतविशेष्य- करजतत्व प्रकारकज्ञानमित्यर्थः । अप्रमेति ज्ञानेनेति ॥ तादृशभ्रमेणेत्यर्थः । मामा- ण्याग्रहादिति । प्रमात्वस्याविषयीकरणादित्यर्थः । अस्मद्गुरुचरणास्तु - इति ज्ञानेनेति । इत्याकारकभ्रमजनकसामध्येत्यर्थः । प्रामाण्याग्रहादिति । प्रमात्वग्रहानुत्पत्तेरित्यर्थः इति व्या- चकुः । तथा चेदं ज्ञानं अप्रत्याकारकरजतविशेष्यक रजतत्व प्रकारकज्ञान विशेष्य का प्रमात्व- प्रकारकज्ञानजनकसामय्या अपि स्वाश्रयग्राहक सामग्रीत्वरूप व्याप्यसत्त्वात् तत्र स्वमाहकसा- मीरवरूपव्यापकाभावात् तद्वदितस्वतस्त्वं प्रमात्वे बाधितमिति भावः । बाधचारणा- येति ॥ प्रमारखे स्वतस्त्वस्य बाधवारणायेत्यर्थः । अप्रामाण्या ग्राहकेतीति ॥ अप्रामाण्या-

46.३६१

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

इत्यनुव्यवसायनिष्ठप्रामाण्यग्राहकस्यापि अप्रामाण्यग्राहकत्वाभावात्स्वतस्त्वं न स्यादतस्तदिति । तग्मिन्प्राह्मप्रामाण्याश्रयेऽप्रामाण्यामाहि केत्यर्थः । उदाहृतस्थले

KAPIDÉIA KARNING COOL IN say som

Paude ды

[[4]]

के 1

नीलकण्ठप्रकाशिका.

תו

व इति भावः । अनुव्यवसायनिष्ठेत्यादि ॥ तादृशानुव्यवसायनिष्टं यदप्रामाण्यवद्विशेष्य- कत्वविशिष्टाप्रामाण्यप्रकारकत्वरूपप्रामाण्यं तद्वाहकस्येत्यर्थः। ’ सामान्ये नपुंसक’ इति नपुंसक - निर्देशः । स्वतस्त्वं न स्यादिति ॥ यदा निरुक्तप्रामाण्यस्य पक्षता, तदा अप्रामाण्या ग्राहकप्रामाण्यग्राहकसामय्या एव साध्यकोटौ निवेशनीयतया तादृशसामय्या अप्रसिद्ध- स्वात्तस्य स्वतो ग्राह्यत्वं न सिध्येदित्यर्थः । सप्तमीतत्पुरुषमभिप्रेत्याह- तस्मिन्निति ॥ एतस्यैव विवरणं - - प्राह्मप्रामाण्याश्रय इति ॥ यादप्रामाण्यं प्रकृतानुमिताबुद्देश्यं तादृशप्रामाण्याश्रय विशेष्यकाप्रामाण्यप्रकारकज्ञानाजनकेति अग्राहकान्तार्थः । इदं ज्ञानम- अमा, इत्यनुव्यवसायनिष्ठप्रामाण्यग्राहकसामय्या व्यवसायविशेष्यकाप्रामाण्यप्रद्दजनकत्वेऽ. पि अनुव्यवसायविशेष्यकाप्रामाण्यमहाजनकत्वा ज्ञानमादकत्वाच अप्रामाण्यवद्विशेष्यक- स्वादिप्रामाण्यस्य स्वतोमाद्यत्व सिद्धिरित्याह - उदाहृतस्थल इति ॥ इदं

रामद्रीयम्.

प्रमात्ववति अप्रमात्वप्रकारकत्वरूपज्ञानप्रामाण्यस्य विवक्षिततथा तत्रांशती बाधः । तादृ- शप्रामाण्यग्राहकसामच्या नियमेनाश्रामाण्यग्राहकतया तादृशप्रामाण्ये अप्रामाण्याप्राहकस्वा श्रयग्राहक सामग्रग्राह्यत्वरूप साम्यस्य दुर्घटत्वादिति भावः । तदितीति । अस्मिन प्रकृ- तप्रामाण्याश्रयीभूतज्ञाने अप्रामाण्यस्थाग्राहिकेति तत्पदोपादानेन अर्थः पर्यवसितः । उक्त- प्रामाण्यग्राहिका या सामग्री इदं ज्ञानं अप्रमेत्याकारकज्ञानेनाप्रामाण्यं गृह्णाति अपि तु नृसिंहप्रकाशिका.

ग्राहकेत्यन्तस्य स्वतस्त्वशरीरप्रवेश इत्यर्थः । तथाचेदं ज्ञानं अप्रमेति ज्ञानजनकसामम्या अ प्रामाण्याप्राहकत्वाभावात् तत्र तद्वदितव्याप्याभावेन प्रमात्वे तद्भवितस्वतस्त्वमवाधितमिति भावः । इदं ज्ञानमिति । शुक्ति विशेष्यकरजतत्वप्रकारकज्ञानमित्यर्थः । अप्रमेतीति ॥ इत्या- कारकज्ञानविशेष्यकरजतत्याभाववद्विशेष्यकत्वावच्छिन्न रजतत्वप्रकारकत्ववद्विशेष्यकत्वावच्छि- अरजतत्वाभाववद्विशेष्यकत्वावच्छिन्न रजतत्वप्रकारकत्वप्रकारकमित्यर्थः । इत्यनुव्यवसा- अनिष्ठ प्रामाण्यग्राहकस्येति ॥ इत्याकारकी य इदं ज्ञानं अप्रमेत्यनुव्यवसायस्त भिष्टानरुक्त- प्रामाण्यप्रकारको यो ग्रहः तज्जनकचक्षुस्सन्निकर्षादिघटितकारणकलापस्येत्यर्थः । अप्रामा- प्याग्राहकत्वाभावादिति ॥ व्यवसायनिष्ठाप्रामाण्यग्राहकत्वेनेत्यादिः ॥ स्वतस्त्वं न स्यादिति ॥ अनुव्यवसायनिष्ठनिरुक्तप्रमात्वस्य स्वतोमात्वानुपपतिरित्यर्थः । तथा चाप्रामा- व्याप्राह कस्वाश्रय प्राहक सामप्रथा एवोदाहृतस्थलेऽप्रसिद्धत्वात् तादृशसामग्रीत्वव्यापकस्व- माइकसामप्रीस्वरूप स्वतस्त्वस्य सुतरामप्रसिद्धत्वादिति भावः । इत्यर्थ इति ॥ तदप्रा

41नीलकण्ठीय रामरुद्रीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३६३]]

व्यवसायाप्रामाण्यग्राहकस्याप्यनुव्यवसाये ग्राहकत्वात्स्वतस्त्वसिद्धिः । ननु

नीलकण्ठप्रकाशिका.

ज्ञानं अप्रमेत्यत्रेत्यर्थः । अधिकमस्मदीयमणिदीधितिव्याख्यायामनुसन्धेयम् । इत्थं वि-

रामरूद्रीयम्

तज्ज्ञानविषयीभूतज्ञान एवेति नांशतो बाध इति भावः । यद्यपि एवमपि घटज्ञानं गुण इति शाब्दानुमितिसामय्यामि ..

नृसिंहप्रकाशिका.

स-

माण्या ग्राहकेति वाक्यप्रतिपाद्यार्थ इत्यर्थः । स्वतस्त्वसिद्धिरिति ॥ तथाच तत्पदस्य स्वाश्रयपरतया स्वाश्रयविशेष्यकाप्रमात्वप्रकारकग्रहाजनकस्वाश्रयग्राहकसामग्रीत्वव्यापक- स्वग्राहकसामग्रीत्वकत्वमेव स्वनिष्ठस्वतस्त्वमिति फलितम् । एवं च निरुक्तस्थले व्यवसा- यस्य प्रमात्वरूपस्वाश्रयत्वाभावात् अनुव्यवसायस्यैव स्वाश्रयतया तद्राहकसामग्र्याः स्वाश्रयविशेष्यकाप्रामाण्यप्रकारकज्ञानाजनकतयोदाहृतस्थले तादृशसामय्याः प्रसिद्धत्वात् तादृशसामग्रीत्वव्यापकस्वग्राहक सामर्ग(त्वकत्वरूपस्वतस्त्वस्यानुव्यवसाय निष्ठप्रामाण्ये स्वात् नोक्तानुपपत्तिरिति भावः । अत्र प्रत्यक्षमात्रस्य ज्ञानज्ञातृज्ञेय रूपत्रितय विशिष्टविषय- कत्ववादिनां प्राभाकराणां मते प्रत्यक्षमात्रस्यानुव्यवसायरूपत्वेन प्रामाण्यानुमितिजनक - साम्मम्यामिव विषयन्वक्षुस्संयोगात्ममनस्संयोगघटितसामय्यामपि स्वाश्रयग्राहकसामग्रीत्व- सत्वात्तत्र स्वग्राहकसामग्रीत्वरूपव्यापकस्यापि सत्त्वेन प्रामाण्ये तन्मतरीत्या विधिकोटि- प्रसिद्धिः । मुरारिमिश्रम अनुव्यवसायस्य व्यवसायविषयकरववत् तन्निष्ठप्रामाण्यविषय- कत्वस्यापि सत्वेन चक्षुस्संयोग लोकसंयोगाद्यघटितात्ममनस्संयोगघटित सामग्र्यामपि स्वा- श्रयग्राहकसामग्रीत्वसत्वेन तत्र स्वग्राहकसामग्रीत्वरूपव्यापकस्यापि सत्त्वात् तन्मतरीत्या विधिकोदिप्रसिद्धिः । भट्टमते ज्ञानमतीन्द्रियं तज्जन्यज्ञाततयानुमेयम् । ज्ञातता तु ज्ञानवत् सविषया घटो ज्ञात इत्याकारक प्रत्यक्षसिद्धा समवायेन स्वरूपसम्बन्धेन बा विषयवृत्तिः एवं च घटवृत्तिज्ञातता घटत्वप्रकारकघट विशेष्यकज्ञानजन्मा जन्यतासम्बन्धेन तादृशज्ञानवती वा घटवृत्तिघटत्वप्रकारकज्ञाततात्वात् यन्त्रेवम् तन्नैवं ला पटनिष्टज्ञाततेत्यादिव्यतिरेक्यनुमानेन इदानीतनघटवृत्तिज्ञाततापक्षकनिरुक्तसाध्यक. निरुक्तहेतुकपूर्वकालीन घटवृत्तिज्ञाततादृष्टान्तघटितान्वय्यनुमानेन वा ज्ञानवत् तन्निष्ठप्रामाण्य- स्याप्यनुमितिसम्भवात् । तथाच ज्ञाततापक्षकानुमितिजनकसा मध्यामपि तन्मते स्वाश्रयग्राह- कसामग्रीत्वसत्वेन तत्र स्वग्राहक सामग्रीत्वरूप व्यापकस्यापि सत्त्वात् तत्र भहमतरीत्या विधिकोटि प्रसिद्धिः बोध्या । अस्मद्दुरुचरणास्तु - स्वाश्रमग्राहक सामग्री ग्राह्यत्वं स्वाश्रयग्राह- कसामग्रीजन्यज्ञानविषयत्वमेव । तादृशसामग्रीजन्यग्रहश्च स्वाश्रयगृह एवेति लाघवात्

एतत्पर्यन्तमेव अयं ग्रन्थः मातृकासु उपलभ्यते ।

··

[[३६४]]

सर्कसङ्ग्रहदीपिका

स्वत एव प्रामाण्यं गृह्यते, ‘घटमहं जानामि इत्यनुव्यवसायेन घट- घटत्वयोरिव तत्सम्बन्धस्यापि विपयीकरणात व्यवसायरूपप्रत्यासत्तेस्तुल्य-

---

MK

[[7]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[4]]

प्रतिपत्ति उपन्यस्य मीमांसकमतमुपन्यस्यति–नन्विति ॥ स्वत एवेत्यादि ॥ घटत्वादिर्घाटितप्रामाण्यं निरुक्तसामग्रीत एव गृह्यत इत्यर्थः । अन्यर्थकेनयकारेण अनुमाना- दिपरिग्रहः । अनुव्यवसायेनेति ॥ इदं च मिश्रमताभिप्रायेण । मतत्रयसाधारण्येन तु प्राथमिक ज्ञानगृहेणेति व्ययम् । तत्सम्बन्धस्यापीति ॥ घटघटत्वयोर्यः सम्बन्धः तस्या- नृसिंहप्रकाशिका.

स्वाश्रयविषयक गूहत्वव्यापकस्वनिरूपित विषयताकत्वं पर्यवसितम् । तदप्रामाण्यागाकत्वं स्वाश्रयविशेष्यकाप्रामाण्य प्रकारकज्ञानासमवहितत्वम् । तथाच स्वाश्रमविशेष्यकाप्रामाण्य- प्रकारकगृहासमवहितस्वाश्रयविषयकत्वव्यापकस्वनिरूपितविषयताकत्वमेव लघुभूतं नि- दुष्टं ग्रन्थकृदनुमतं स्वतस्त्वम् । मतय विधिकोटिसिद्धिः । तद्वदकीभूतविशेषणप्रयोजनं च उतरीत्या ज्ञेयमिति व्याचकुः । ननु कर्तृत्वादिकात्मवशष्यकज्ञानत्वायवनिसाध्य- कानुमितिजनक सामग्यामपि जानातीत्यादिवाक्याधी नशाब्द जनक सामन्यामपि च व्याप्य- दळसत्त्वात् तत्र विषयविशेषघटितप्रमात्वरूपस्वगाहकसामग्रीत्वरुरूप व्यापकाभावेन मतत्रयेड

सामग्रीत्वरूपव्यापकाभावेन पिं निरुक्तप्रमाले स्वतस्त्वरूपविधिकव्यप्रसिद्धिरिति च । faiद्धर्मावच्छिन्नविषय- कत्वेन स्वाश्रयग्राहकत्व घटकस्वाश्रयविवागा निवेशनीयत्वात् प्रकृते आत्मविशेष्यवज्ञान- त्वावच्छिन्नसायकानुमित ज्ञानस्य किन मनविषयकत्वेनाविषयत्वानिरूपित- ज्ञानत्वावच्छिन्नविषयतायाः किञ्चिद्धर्मावच्छिन्न विषयकत्वावच्छिनत्वाभावेन निरुफानुमिति- सामभ्यां किञ्चिद्धर्मावच्छिन्न विषयकत्वावाच्छन्नस्वाश्रयनिप्रविपयताशालिं गृहजनक सामग्री- स्वरूपव्याप्याभावेन तत्र व्यापकाभावेऽपि क्षतिविरहात् मत विधिकोटिप्रसिद्धिव्या- हृतैवेति भावः । नन्वात्म विशेष्यकघटादिविषयकत्वविशिष्टज्ञानत्वाद्य सायकानुमिति जनकसामभ्यां घटं जानामीतिवाक्याधीनशाब्दजनकसामम्यां च निव्याप्यदलसत्वेन तत्र निरुक्तव्यापकदलाभावात् तन्मते विधिको प्रसिद्धिः दुर्वरिति चेत्र । तैः घटं जानामीति अनु- व्यवसायात्मकप्रत्यक्षजनकसामध्यामिव निरुतानुमितिशाब्दबोध जनकसामय्यामपि प्रामा- व्यग्राहकत्वस्वीकारेण तत्र व्यापकदलस्यापि सिद्धया विधिकोटिप्रसिद्धेः निप्प्रत्यूहत्वादिति दि क् । एतावता संशयरूपद्वितीयानं प्रदश्यं इदानीं पूर्वपक्षरूप तृतीयानमारच यति नन्वित्या- दिना ॥ स्वत एव प्रामाण्यं गृह्यत इति ॥ प्रामाण्यं स्वतो गृह्यत एवेति योजना ॥ प्रामाण्यं स्वतो ग्राह्यमेवेत्यर्थः । स्वाश्रयविशेष्य काप्रामाण्य प्रकारकज्ञानाजनकस्वाश्रय ग्राहक सामग्रीत्वव्यापकस्वग्राहकसामग्रीत्वकमेवेति यावत् । स्वतो गाह्यत्वमुपपादयति-घट- महं जानामीत्यनुव्यवसायेनेति ॥ केवलं जानामीत्याकारकज्ञानप्रत्यक्षे मानाभावेन घटत्वविशिष्टविषयकत्वेनैव ज्ञानप्रत्यक्षोत्पतेरिति भावः । तत्सम्बन्धस्यापीति ॥ घढ-नीलकण्ठीय–नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३६५]]

त्वात् । पुरोवर्तिनि प्रकारसम्बन्धस्यैव प्रमात्वपदार्थत्वादिति चेन्न । स्वतः- श्रामाण्यग्रहे ’ जलज्ञानं प्रमा न वा ’ इत्यनभ्यासदशायां प्रमात्वसंशमो न

H Abel

-

L

ALLA

नीलकण्ठप्रकाशिका.

पीत्यर्थः । नन्वनुव्यवसाये कथं सम्बन्धस्य भानमित्याशङ्कय सथा घटवटत्वयोर्व्यवसाय- रूपप्रत्यासत्या भानं, तथा तत्संवन्धस्यापि व्यवसायरूपप्रत्यासत्तेरविशेषादित्याह- व्यवसायेति ॥ तावता कथं प्रामाण्यस्य मानमत आह- पुरोवर्तिनि प्रकारसम्ब न्धस्यैवेति ॥ पुरोवर्तिनि यः प्रकारसम्बन्धः तद्घटितस्यैवेत्यर्थः । अयमाशयः । नैया- यिका अपि अनुव्यवमाये विशेष्यत्वप्रकारत्वयोर्भानमङ्गीकुर्वन्ति, पुरोवर्तिनं घटत्वेन जानामीत्याकारकस्यैव अनुव्यवसायस्य तैरङ्गीकारात् । परन्तु पुरोवर्तिनि घटादौ घटत्वा- दिरूपप्रकारसम्बन्धभानं नाङ्गीकुर्वन्ति । अतस्तत्र प्रकारसम्बन्धभानस्य व्यवस्थापन किमपि नावशिष्टमिति प्रामाण्यस्य भानं सिध्यति, अनुपस्थितयोरपि विशेष्यत्वप्रकारत्वयोर्भीनस्य सर्वसम्मतत्वादिति । जलज्ञानमित्यादि ॥ ’ जलज्ञानं प्रमा न ना’ इत्याकारकः ॥

नृसिंहप्रकाशिका.

घटत्वयोः समवायरूपसम्बन्धस्यापीत्यर्थः । विषयीकरणादिति ॥ तथा च स्वनिरूपित- विषयताश्रय यावद्विषयकत्वस्य स्वनिष्टविषयताक प्रत्यक्षत्वव्यापकत्वादिति भावः । ननु बाह्यपदार्थेन समं मनसः लौकिकसन्निकर्षाभावात् निरुक्तानुव्यवसायस्य कथं घटघट त्व सम्बन्धविषयकत्वं अत आह— व्यवसायेति ॥ तुल्यत्वादिति ॥ तथा च घटघट- त्वाभ्यां मनसो लौकिकसन्निकर्षाभावेऽपि ज्ञानप्रत्यासत्त्या निरुक्त्तानुव्यवसायस्य यथा घट- घटत्वविषयकत्वं तथा तथैव प्रत्यासत्त्या तत्सम्बन्धविषयकत्वमपि सुघटमिति भावः । ननु निरुक्तानुव्यवसायस्य घटघटत्वादिविषयकत्वेऽपि घटत्ववति घटत्वप्रकारकत्वरूप प्रमात्व- विषयकत्वे मानाभाव इत्यत आह- पुरोवृत्तिनीति । विशेष्यनिष्ठप्रकारतावच्छेदकसं- बन्धस्यैवेत्यर्थः । एतेन नष्टो घट इत्याकारकज्ञानस्य नष्टत्वरूपप्रकारता सम्बन्धस्य पुरोवृत्ति- निष्ठत्वाभावात् प्रमात्वानुपपत्तिः, शुक्तिविशेष्यकरजतत्वप्रकारक - इदंरजतमितिज्ञानस्य शु- तिरूपविशेष्ये रजतत्वरूपप्रकारस्य कालिकसम्बन्धसत्त्वेन प्रमात्वापत्तिश्चेति दूषणमपा- स्तम् । प्रमात्वपदार्थत्वादिति ॥ तत्सम्बन्धावच्छिन्न प्रकारताशालिज्ञाननिष्ठतत्सम्बन्धघटित- प्रमात्वसत्त्वप्रयोजकत्वादित्यर्थः । एतेन तद्वति तत्प्रकारकत्वरूपप्रमात्वस्यैव स्वतो गाय- त्वादिना पूर्वं विचारविषयत्वात् पुरावृत्तिनिष्ठप्रकारसम्बन्धस्य प्रमात्वेन केनाप्यनङ्गीकृतत्वाश्च तदनुपपन्नमिति दूषणं प्रत्युक्तम् । तथा च समवायेन घटत्वविशिष्टघटविषयकत्वेन ज्ञानगो- चरघटञ्जानामीत्यनुव्यवसायस्य ज्ञानरूपविशेष्यविषयकत्ववत् समवायेन घटत्वविशिष्टविषय- कत्वरूप प्रकार विषयकत्वमप्यावश्यकम् । एवञ्च विशेष्यभूतज्ञाननिष्ठस्य घटविशेष्यकत्वविशि- समवायसम्बन्धावच्छिन्नघटत्वप्रकारकत्वस्य प्रामात्वरूपतया निरुक्तप्रमात्वविषयकत्वं अ- व्याहृतमेवेति निरुक्तसामग्रीत्व व्यापकस्व ग्राहकसामग्रीत्वकत्वरूपस्वतो ग्राह्यत्वं प्रमात्वे निरा-३६६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

स्यात् । अनुत्र्यवसायेन प्रामाण्यस्य निश्चितत्वात् । तस्मात्स्वतो ग्राह्यत्वाभा -

।

वात्परतो ग्राह्यत्वमेव । तथाहि । प्रथमं जलझानानन्तरं प्रवृत्तौ सत्यां जल-

PA

- ॥

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[1]]

अनभ्यासदशायां ॥ प्राथमिकजलज्ञानग्रहोत्तरदशायाम् । अनुभवसिद्धः प्रमात्वसंशयो न स्यादित्यर्थः । निश्चितत्वादिति ॥ तद्वत्तानिश्वयस्य तदभाववत्ताज्ञानं प्रति प्रतिबन्ध- कत्वादिति भावः । अत्र ’ ज्ञातो घटः’ इति प्रतीतेर्ज्ञानविषयताविषयकत्वकल्पनेनैव निर्वाहे अतिरिक्तज्ञातता न कल्पनीया गौरवान्मानाभावाच्चेति तन्निरसनप्रकारो बोध्यः । तस्मादिति ॥ अनभ्यासदशायां संशयानुभवादित्यर्थः । एतस्य स्वतो ग्राह्यत्वाभावेऽ- न्वयः । परतो ग्राह्यत्वमिति ॥ प्रामाण्यस्यानुमानादित एवं ग्राह्यत्वमित्यर्थः । एतेन नृसिंहप्रकाशिका.

बाधमिति भावः । उत्तररूप चतुर्थमाह– स्वतः प्रामाण्यग्रह इति ॥ प्रामाण्यस्य निरु तस्वतो ग्राह्यत्व स्वीकार इत्यर्थः । जलशानमित्यादि ॥ अनभ्यासदशायां जलज्ञानं प्रमा न वेति संशयो न स्यादिति योजना । अनभ्यासदशायां जलज्ञानं प्रमेत्याकारकजल- ज्ञानविशेष्यकप्रमात्वनिश्चयाभावदशायाम् । जलज्ञानं प्रमा न येति ॥ जलज्ञानानन्तर- जातजलज्ञानवानहमितिज्ञानानन्तरमित्यादिः । इति संशयो न स्यादिति ॥ इत्याका रकसंशयो नोत्पद्येतेत्यर्थः । न चेापतिः । अनुभवविरोधादिति भावः । तत्र हेतुमाह– अनुव्यवसायेनेति ॥ निश्चितत्वादित्यनेनान्वयः । तृतीयायाः अभेदार्थकतया निरुक- प्रामाण्यस्य उक्तरीत्या अनुव्यवसायरूपपूर्वोत्पद्यनिश्चयविषयत्वादित्यर्थः । तथाच भवन्मते पूर्व जलज्ञानविशेष्यकप्रमात्वप्रकारकानुव्यव सागात्मकनिश्चयरूपप्रतिबन्धकसत्त्वात् प्रमा त्वसंशयानुपपत्तिरिति भावः । उपसंहारात्मक निर्णयरूपपगमामाह - तस्मादिति ॥ सर्वानुभवसिद्ध निरुक्तसंशयानुपपतिरूप बाधक सत्त्वादित्यर्थः । इदं च स्वतत्वाभावे हेतुः । स्वताग्राह्यत्वाभावादिति ॥ निरुकस्वताग्राह्यत्वस्य वतुमशक्यत्वादि- त्यर्थः । इदं च परतो ग्राह्यत्वे हेतुः । परतो ग्राह्यत्वमिति ॥ ग्राह्यत्वमित्यर्थः । अत्र तद्वद्विशेष्यकत्वविशिष्टतत्प्रकारकत्वं न प्रमात्वं जलविशेष्य. कद्रव्यत्वप्रकारकस्य मरुमरीचिकाविशेष्य कजलत्वप्रकारकस्य च इदं द्रव्यमिदं जलं इति समूहालम्बनस्यापि जलत्व प्रमात्वापत्तेः । किन्तु तद्वद्विशेष्यकत्वावच्छिनतत्प्रकारकत्वमेव । एवं च निरुक्तसमूहालम्बनीयजल निष्ठ विशेष्यताया जलत्वप्रकारतानिरूपितत्वाभावेन जलवि शेष्यकजलत्वप्रकारकत्वयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावासम्भवात् नोकसमूहालम्बनस्य तादृशप्रमा त्वापतिः । इत्थच घटं जानामीत्यनुव्यवसायस्य ज्ञानांशे घटत्वविशिष्टविषयकत्वप्रकारकत्वात् विशिष्टविषयकत्वस्य विशेषणविषयकत्व विशेष्यविषयकत्वोभयानतिरिक्ततया घटविशेष्य- कत्वविशिष्टघटत्वप्रकारकत्वप्रकारकत्वेऽपि घटत्वप्रकारतानिरूपितत्वेन घटविशेष्यतायाः अ- विषयत्वात् उक्तानुव्यवसायस्य घटं विशेष्यकत्वावच्छिनत्व विशिष्टघटत्वप्रकारकत्वरूप प्रमात्व-

अनुमान -

LI}

नीलकण्ठीय नृसिंहीय समन्विता । 1

[[३६७]]

लाभे सति पूर्वोत्पन्नं जलज्ञानं प्रमा सफलप्रवृत्तिजनकत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा अप्रमा इति व्यतिरेकिणा प्रमात्वं निश्चीयते । द्वितीयादिज्ञानेषु पूर्व-

नीलकुण्ठप्रकाशिका.

मीमांसकैरभ्युपगतायां प्रामाण्यनिश्चयस्य प्रवृत्तिहेतुतायां व्यभिचारो दर्शितः । न च निष्कम्पप्रवृत्तावेव प्रामाण्यनिश्चयस्य हेतुता, सकम्पप्रवृत्तौ तु प्रामाण्यसंशयस्य, निष्क- म्पत्वं सकम्पत्वं च विषयिताविशेषः एवं च तत्र सकम्पप्रवृत्त्यङ्गीकारेऽपि प्रामाण्यनिश्च- यस्य हेतुतायां कथं व्यभिचार इति वाच्यम्, तथापि यत्र प्रामाण्यस्याप्रामाण्यस्य वा ज्ञानं नासीत् आसीच्च • केवलजलादिज्ञानं तत्र प्रवृत्तिप्रदर्शनेन प्रामाण्यसंशयहेतुतायां व्यभिचारस्य दुर्वारत्वात् । न चैवं जलादिज्ञाने अप्रामाण्यनिश्चयकाले प्रवृत्तिः स्यादिति शङ्कनीयम, अगृहीताप्रामाण्यकजलादिज्ञानत्वेन तद्धेतुतास्वीकारेणादोषादिति सङ्क्षेपः । जललाभे सतीति ॥ एतावता वक्ष्यमाणस्य प्रामाण्यव्यवस्थापकहेतोः स्वरूपासिद्धि- शङ्का निराकृता । तदानी पक्षस्यासत्त्वादाह - पूर्वोत्पन्नमिति ॥ समर्थेति ॥ तद्व- द्विशेष्यकतत्प्रकारकेत्यर्थः । अन्वम्युदाहरणासम्भवात् व्यतिरेक्युदाहरणं सदृष्टान्तमाह—- यन्नैवं तत्रैवमिति ॥ यदत्रमा तत्समर्थप्रवृत्त्यजनकमित्यर्थः । व्यतिरेकिणा व्यति- रेकव्याप्तिमता । निश्चीयते अनुमीयते । द्वितीयादिज्ञानेषु द्वितीयादिजलज्ञानेषु । नृसिंहप्रकाशिका.

,

[[1]]

विषयकत्वं न सम्भवतीति प्रमात्वस्य प्राभाकरमते मिश्रमते च निरुक्तस्वतो ग्राह्यत्वाभा वात् तद्वयमप्रामाणिकमेव । ज्ञानस्यातीन्द्रियत्वं ज्ञातताया ज्ञानजन्यत्वम्, ज्ञानविषयत्वा- तिरिक्तत्वं सविषयकत्वं चाप्रामाणिकमिति ज्ञाततापक्षकानुमानग्राह्यत्वं प्रमात्वे सुतराम- प्रामाणिकमिति भमतमपि हेयमिति दीपिकाकारस्य निगूढाभिप्राय इति हृदयम् । नै- यायिकमत सिद्धानुमानग्राह्यत्वमुपपादयति - तथाहीत्यादिना ॥ प्रथमं जलशाना- नन्तरमिति ॥ प्राथमिकजलज्ञानानन्तरमित्यर्थः । प्रथमं जलज्ञानमनन्तरं जलज्ञानवानह- मित्यनुव्यवसायः । अनन्तरमिदं ज्ञानं प्रमा न वेति संशयः । अनन्तरं जले इष्टसाधनता- ज्ञानाधीनेच्छा तदनन्तरभिति यावत् । तेन पक्षज्ञानाभावात् इष्टसाधनताज्ञानाभावेन प्रवृत्त्यनुत्पत्त्या तद्धतिहेतुज्ञानासम्भवाश्च कथमनुमितिरिति शङ्का निरस्ता । द्वितीयादिजल- ज्ञानेषु अन्वयव्यतिरेकिणापि प्रमात्वगृहस्य वक्ष्यमाणत्वात् प्राथमिकजलज्ञानस्य पक्ष- स्वलाभाय जलज्ञाने प्राथमिकत्वमभिहितम् । पक्षतावच्छेदकन्तु तज्जलज्ञानत्वमेवेति हृद- यम् । प्रवृतौ सत्यां जललाभे सतीति ॥ प्रवृत्तिसमकाले जलप्राप्तौ सत्यामित्यर्थः । इदं च वक्ष्यमाणहेतोः प्रमात्वव्याप्यत्वसम्पादकस्य प्रवृत्तिनिष्ठ सफलत्वस्य लाभाय । पूर्वो- स्वम्नजलज्ञानमिति ॥ तदनन्तरमित्यादिः । प्रवृत्तिसमकालं परामर्शासम्भवेन यथाश्रुता, सतैः । प्राथमिक जलज्ञानमित्यर्थः । प्रमेति ॥ जलत्ववद्विशेष्यकत्वावच्छिनत्वप्रकार- hasranaa दित्यर्थः । सफलेति ॥ फलविषयकेत्यर्थः । प्रवृत्तिजनकत्वादिति ॥

{f

[[३६८]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

ज्ञानदृष्टान्तेन तत्सजातीयत्वलिङ्गेनान्वयव्यतिरेकिणापि गृह्यते । प्रमाया गुणजन्यत्वमुत्पत्तौ परतस्त्वम् । प्रमासाधारणकारणं गुणः, अप्रमासाधारण-

Jagi 1

[[५]]

जनर

नीलकण्ठप्रकाशिका.

ॐ

तत्सजातीयत्व लिङ्गेन ॥ पूर्वज्ञानस जातीयत्वरूपलिङ्गेन । समर्थप्रवृत्तिजनकत्वेनेति या वत् । गृह्यत इति ॥ प्रामाण्यमनुमीयत इत्यर्थः । एवं ज्ञप्तौ परतस्त्वं व्यवस्थाप्य उत्पत्तौ नृसिंहप्रकाशिका.

इच्छाद्वारा प्रवृत्तिप्रयोजकत्वादित्यर्थः । इति व्यतिरेकिणेति ॥ इत्यादिव्यतिरेकन्या- यप्रयोज्य मानसपरा मनित्यर्थः । यद्वा इति व्यतिरेकिणेति । इत्याकारकव्यतिरेकसहचारज्ञाना. चीनपरामर्शनेत्यर्थः । निश्चीयत इति ॥ अनुमीयत इत्यर्थः । द्वितीयादिज्ञाने विति ॥ इदं जलमित्याकारक द्वितीयतृतीयादिज्ञापित्यर्थः । एतस्य चत इत्युत्तरेणा. न्वयः । पूर्वज्ञानदृष्टान्तेनेति ॥ जळला सतीत्यन्तमादौ पूरणीयम् । यथा प्राथमिक- जलज्ञानमित्याकारकप्राथमिक जलज्ञानरूपान्वयान्तप्रतिपादकवाक्यघटनेनेत्यर्थः । अत्र यथा अप्रमेयाकारकाप्रमापव्यतिरेकान्तप्रतिपादकवाक्यघटितेनेत्यां । पूरणीयम् । तत्सजातीयलिङ्गेनेति ॥ अन्वान्तवतिलिन सजातीयपक्षव निलिने नेत्यर्थः । दृष्टान्तं- प्रक्षोभयवृत्तितावच्छेदकस फलप्रवृत्तिजनकतात्वरूपलितावच्छेदकावच्प्रितिपादकवा क्यघटितेनेति यावत् । साजात्यनिवेशात दृष्टान्तपक्षसाधारणानुगत सफलझयामिजनक त्वस्याभावेऽपि नासिद्धिः । अन्वयव्यतिरेकिणापीति ॥ अन्ययेन व्यतिरेकेण च जाङ्गमानज्ञानेनेत्यर्थः । अन्वयव्यतिरेकात्मकनिरुकन्यायद्वय प्रयोज्य परामर्शनेति यावत् । यद्वा पूर्वज्ञानदृष्टान्तेनेति । प्राथमिकजलज्ञानरूपान्तघटतान्वय साहचर्यप्रकारेणेत्यर्थः । तत्सजातीयलिनीत । निरुकलिङ्गतावच्छेदकावच्छिन्न विशेष्यकेनेत्यर्थः । अत्र अप्रमारूयव्य- तिरेकदृष्टान्तघटितव्यतिरेकसाहचर्यविषयकेनेत्यपि पूरणीयम् । अन्वयव्यतिरेकिणापीति । अन्ययसहचारज्ञानेन व्यतिरेकसहचारज्ञानेन च जायमानज्ञानेनेत्यर्थः । निरुक्तान्वयसहचार- ज्ञाननिरुतव्यतिरेकसहचारज्ञामोभयप्रयोज्यपरामर्शनिति यावत् । गृह्यत इति ॥ प्रमात्य- मित्यादिः । अनुमीयत इत्यर्थः । एतावता ज्ञाननिप्रप्रमात्वस्य परमतसिद्धस्व- तस्त्वनिराकरणपूर्वकं परतस्त्वं व्यवस्थाप्य इदानीं प्रमानित्पत्ती ज्ञानसामान्योत्पादक साम ग्रीश्वव्यापकस्योत्पादक सामग्रीत्वकत्वरूपं स्वतस्त्वं प्राभाकरा वदन्ति । तन्मते सर्वेषां ज्ञानानां यथार्थत्वात् । तन्मतनिराकरणायादौ प्रमोत्पत्तेः परतस्त्वमुपपादयति–प्रमाया इति ॥ प्रमायामुत्पत्तौ गुणजन्यत्वं परतस्त्वमिति योजना । गुणजन्यश्वमिति ॥ वक्ष्य- ‘माणपारिभाषिको यो गुणः तज्जन्यत्वनियतत्वता हा गुण प्रयोज्यत्वान्यतररूपमित्यर्थः । परतस्त्वमिति ॥ परतस्त्वमेवेत्यर्थः । स्वीकार्य मिति शेषः । तथाच वक्ष्यमाणयुक्या भ्रमाङ्गीकारस्यावश्यकतया भ्रमोत्पत्तौ निरुक्तस्वतस्त्वासम्भवात् पारिभाषिकगुणजन्यत्यनिय- तस्वतादशगुणप्रयोज्यत्वान्यतररूपपरतस्त्वमेवागत्या स्वीकार्यमिति भावः । ननु द्रव्यप्रय-

।

Fनीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

UP

कारण दोषः । तत्र प्रत्यक्षे विशेषणवद्विशेष्यसन्निकर्षो गुणः । अनुमितौ व्यापकवति व्याप्यज्ञानम् । उपमितौ यथार्थसादृश्यज्ञानम् । शाब्दज्ञाने यथार्थयोग्यताज्ञानम् । इत्याद्यूहनीयम् । पुरोवर्तिनि प्रकाराभावस्यानुव्यव- नीलकण्ठप्रकाशिका.

me

m

•

-

।

परतस्त्वं निरूपयति–प्रमाया इति ॥ प्रमासाधारणकारणमिति ॥ प्रमात्वाधि- कदेशवृत्तिधर्मानवच्छिन्न प्रमानिष्ठ कार्य तानिरूपितकारणताशालीत्यर्थः । तेन ज्ञानमात्रहेतुभू- तात्ममनः संयोगादेर्भ्रमजनकपित्तादिदोषाणां च व्युदासः । अप्रमासाधारणकारणत्वमप्येवं परिष्कर्तव्यम् । चतुर्विधप्रमायां हेतुभूतं गुणं क्रमेणोपपादयति तत्रेति ॥ चतुर्विधप्रमा- नृसिंहप्रकाशिका.

क्षस्येन्द्रिय संयोगरूपगुणजन्यत्वेऽपि द्रव्यसमवेतादिप्रत्यक्षस्य इन्द्रियसंयुक्तसमवायादिजन्य- त्वेन संयोगजन्यत्वाभावात् तदुत्पत्तेः निरुक्तपरतस्त्वं बाधितम् । न च तत्प्रत्यक्षस्य संयु. कसमवायादिजन्यत्वे तद्घटकसंयोगादिजन्यत्वस्यापि अनपायात् नोक्तदोष इति वाच्यम् । तथापि शब्दस्य तत्समवेतस्य तद्वयक्तिकत्वाद्यभावानात्र प्रत्यक्षे समवायसमवेतसमवाय- विशेषणतादीनामेव सन्निकर्षविघया हेतुत्वेन संयोगरूपगुणजन्यत्वाभावाच्छब्दादिविषयक- प्रत्यक्षोत्पत्तेः निरुतपरतस्त्वं बाधितमेवेत्यत आह- प्रमाऽसाधारणकारणमिति ॥ प्रमायां सत्रिकर्षविधया कारणमेवेत्यर्थः । गुण इति । गुणशब्देन स्वीकार्यमित्यर्थः । तथाच श्रोत्रावच्छिन्नसमवायादीनां निरुक्तपारिभाषिकगुणरूपत्वाच्छन्दादिप्रत्यक्षोत्पत्तौ न निरुकपरतस्त्वभङ्ग इति भावः । अत्र तुल्ययुक्त्या अप्रमोत्पत्तेरपि परतस्त्वं दोषविशेष- जन्यत्वनियतत्वादिरूपमग्रे वाच्यम् । तत्र दोषाणां नानाविधत्वात् अत्रैव प्रसङ्गसत्या प्रकृतोपयुक्तं दोषपदार्थमाह—अप्रमाऽसाधारणकारणमिति ॥ अस्मगुरुचरणास्तु- प्रमाsसाधारणकारणं गुण इत्युत्तरमप्रमाऽसाधारणकारणं दोष इति पाठः प्रामादिकः, कि- न्तु पित्तादिदोषजन्यत्वं उत्पत्तौ परतस्त्वमित्युत्तरमेव तादृशपाठोऽस्तीति न सन्दर्भा - शुद्धिरिति व्याचक्रः । अन्वयव्यतिरेक सहकृत प्रत्यक्षप्रमाणगम्याप्रमानिरूपितकारणतावदि- श्यर्थः ॥ दोष इति ॥ प्रकृतदोषशब्दार्थ इत्यर्थः । प्रत्यक्षादिप्रमासु क्रमेण गुणमुदाहर- ति - प्रत्यक्ष इति ॥ प्रत्यक्षप्रमायामित्यर्थः । सप्तम्यर्थो निरूपितत्वम् । तस्य च गुण- पदार्थैकदेश कारणतायामन्वयः । विशेषणवद्विशेष्यसन्निकर्ष इति ॥ प्रकार - विशिष्टधर्मिनिष्ठेन्द्रियसन्निकर्ष इत्यर्थः । गुण इति ॥ व्यापारविधया कारणताश्रय इत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि । अनुमिताविति ॥ अनुमितिप्रमायामित्यर्थः । व्यापकवति व्या- प्यानमिति ॥ गुण इत्यस्यानुवृत्तिः । अनुमितिविधेयाश्रयविशेष्यकव्याप्यप्रकारक निश्चय इत्यर्थः । उपमिताविति ॥ उपमितिप्रमायामित्यर्थः । सादृश्यज्ञानमिति ॥ सादृश्य प्रकारकज्ञानमित्यर्थः । अत्रापि गुण इत्यस्यानुवृत्तिः । शशब्दबोध इति ॥ शाब्दप्रमायामित्यर्थः । यथार्थयोग्यताज्ञानमिति ॥ प्रकारतावच्छेदकसम्बम्धेन एक-

“T

PM

.

नीलकण्ठप्रकाशिका.

मध्य इत्यर्थः । इत्याहनीयमिति ॥ ’ प्रीतः शङ्खः’ इत्यादिभ्रमे पितादिदषः

नृसिंहप्रकाशिका.

पदार्थ सम्बन्ध्यपरपदार्थज्ञानादिकमित्यर्थः । ननु योग्यताप्रमायाश्शाब्दप्रमाहेतुत्वं शाब्द.

• प्रमासमानाकारक योग्यताप्रमायाः शाब्दबोधात् प्राक निष्पन्नत्वेन गृहीतार्थग्राहकत्वात् : शब्दस्याप्रमाणत्वापत्तिः, अत आह— आदीति ॥ आदिना तात्पर्यप्रमापरिग्रहः । तत्तदर्थ- विशिष्टतत्तदर्थविषयकयोघेच्छयोच्चरितत्वरूपतात्पर्य प्रकारकप्रमेत्यर्थः । तथा च योग्यतादि- प्रमायाः शाब्दबोधव्यापारत्वाभावात् न तस्याः पारिभाषिकगुणत्वसम्भव इति वाच्यम् ॥ . तस्या अपि पदज्ञानजन्य पदार्थज्ञ’नरूपतया शाब्दज्ञानजनकतया च व्यापारत्वसम्भवेन उक्तानुपपत्त्यभावात । नन्वेवमपि संस्कारे स्मृतौ इच्छा च तद्वति तत्प्रकारकत्वरूपप्रमा- त्वसत्त्वात् तत्र निम्ता साधारण कारणजन्यत्वाभावेन तदुत्पत्तेः परतस्त्वानुपपतिरत आह इत्यादीति ॥ तथाच प्रमात्मक संस्कारस्य तज्जन्यस्मृतेश्व यथार्थानुभवजन्यत्वात् निरुक- प्रमात्वविशिष्टच्छायाश्व यथार्थज्ञानरूपासाधारणकारणजन्यत्वाच्च तत्प्रयोज्यत्वरूपं परत- स्त्वं सत्पतावपि सम्भवतीति नीतानुपपतिरिति भावः । ऊह्यमिति ॥ ज्ञेयमित्यर्थः । अस्मद्दुद्धं चरणास्तु — प्रमासाधारणकारणमिति ॥ प्रमोत्पत्तिप्रयोजकमेवेत्यर्थः । प्रमाप- तिसताव्याप्यसत्ताक मेवेति यावत् । गुण इति ॥ प्रकृत गुणशब्देन प्रायमित्यर्थः । श्रव्य- क्षादिप्रमासु क्रमेण तादृशगुणानाह - प्रत्यक्ष इति ॥ विशेषणवद्विशेष्यसभिकर्षः प्रत्यक्ष गुण कति योजना । विशेषणवद्विशेष्यसन्निकर्ष इति ॥ प्रकार वभिष्ठन्द्रियसन्निकर्ष इत्यर्थः । प्रत्यक्षे गुण इति । प्रत्यक्षप्रमोत्पत्तिसत्ताव्याप्यसता इत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि ॥ अप्रमा साधारणकारणं दोष इत्यादि ॥ अर्थस्तु पूर्ववदेव । एतेन द्रव्यतत्समवेतादिवृत्तिलौकिक- विषयता सम्बन्धेन प्रत्यक्षत्वावच्छिनं प्रति तेन सम्बन्धेन चाक्षुषत्वावमिं प्रति वा इन्द्रिय- योगत्वादिना चक्षुरादिसंयोगत्वादिना वा व्यापारविधया हेतुत्वं कृतं न तु घटत्वादिमभि

• विशेष्यता करवावच्छिनघटत्वादिप्रकारकत्वविशिष्टवाक्षुषत्वावच्छिनं प्रति घटत्वादिम

प्र

"

संयोगत्वादिनापि हेतुत्वं मानाभावात् एकस्यैव घटत्वादिमस्सिंयोगस्य रूपात्मकप्रकारविशेषघटितरूपेण कारणत्वापत्या गौरवाच्च । एवं पर्वतादिविशेष्य- कवयादिप्रकारकानुमितित्वावच्छिन्नं प्रति पर्वतादिविशेष्य कवलयादिव्याप्य प्रकारक निश्चयं- स्वेन हेतुत्वं कुप्तम्, न तु वह्नयादिमद्विशेष्यकत्वावच्छ्विादिप्रकारकत्वविशिष्टानुमितित्वा- त्रिं प्रति वहयादिमद्विशेष्यकत्वावच्छिन्न वह्नयादिव्याप्य प्रकारकत्व विशिष्टनिश्वयत्वेनापि देवमुक्तयुक्तेः । एवमुपमित्यादावपि उक्तयुक्तथा प्रमात्ववदितविशेषरूपेण कार्यकारण- आपको न स्वीकार्यः । एवं च विशेषणवद्विशेष्यसभिकर्षादीनां प्रमासाधारणकारणत्वरूपं गुण- एवं नियुक्तिकमित्यपास्तमिति व्याचक्रुः । केचित्तु प्रमासाधारणकारणमिति ॥ अनुभवस्वक्या- भ्य जवि विप्रमानिष्ठकार्यतानिरूपित कारणताश्रय इत्यर्थः । एवं च घटत्वादिविशेष्यक-

दिप्रकारकत्वविशिष्टचाक्षुषादिप्रमानिष्ठत्वादिप्रकारकचाक्षुषत्यादिरूप वि.नीलकण्ठीय नृसिहीयसमन्विता ।

[[३७१]]

सायेनानुपस्थितत्वादप्रमात्वं परत एव गृह्यते । पित्तादिदोषजन्यत्वमुत्पत्तौ

…

नीलक प्रकाशिका.

..

रजतमित्यादिश्रमे च चाकचक्यादिरित्यूहनीयमित्यर्थः । अप्रमात्वस्य परतस्त्वं सयुक्तिकं दर्शयति - पुरोवर्तिनीति । अनुपस्थितत्वादिति ॥ अविषयीकरणादित्यर्थः । तथा च प्रत्यासत्तेरभावात् अप्रमात्वस्यानुव्यसायेन ग्रहणं न सम्भवतीति भावः । अप्रमा त्वं तदभाववद्विशेष्यकत्वविशिष्टतत्प्रकारकत्वम् । परत एव गृह्यत इति ॥ अनु. मानादित एव गृह्यत इत्यर्थः । अनुमानप्रयोगस्तु ’ इदं ज्ञानमप्रमा, विसंवादि- नृसिंहप्रकाशिका.

शेषधर्मावच्छिन कार्यतानिरूपितचक्षुस्संयोगत्वाद्यवच्छिन्नकारणतायाः घटत्वादिरूपविशेषण- निष्टचक्षुस्संयोगादावेव सत्त्वात् तादृशसंयोगादेः गुणत्वमव्याहतम् । एवमनु नित्यादावपि व्यापक व द्विशेष्यकव्याप्यज्ञानादेः गुणत्वमनयैव दिशा ऊह्यमित्याहुः - तन्त्र, लाघवात् कार्या तावच्छेदकरूपायाः कार्यतायाः कार्यव्यक्तिभेदेऽप्यभिन्नतया निरुक्तप्रमानिष्टतद्धर्मावच्छिन कार्यतानिरूपित कारणतावच्छेदक निरुक्तधर्मावच्छिन्नकारणतायाः मृत्पिण्डादिनिष्ठचक्षुस्संयो गादावपि सत्वेन तस्यापि निरुक्तगुणत्वापत्तेः दुर्वारत्वात् । इदानी ज्ञाननिष्ठतदभावद्वि- शेष्यकत्वावच्छिन्नतत्प्रकारकत्वरूपाप्रमात्वस्य सर्वमतेऽपि परतो ग्राह्यत्त्रव्यस्थापनायादौ युक्तिमाह – पुरोवर्तिनीति । विशेष्यनिष्ठप्रकारतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिता- कप्रकाराभावस्येत्यर्थः । अनुव्यवसायेनानुपस्थितत्वादिति ॥ अनुव्यवसायात्मक- पस्थितिविषयत्वाभावादित्यर्थः । अप्रमात्वमिति । तदभाववद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नतस्त्र- कारकत्वरूपमप्रमात्वमित्यर्थः ॥ परत एव गृह्यत इति । तथाचेदत्वेन शुक्तिविशे- प्यकरजतत्वप्रकारक - इन्दरजत मिति-श्रमानन्तरजातरजतजानामीत्यनुव्यवसायस्य शुक्तिनिष्ठ- रजतत्वाभाववद्विषयकत्वाभावेन तद्घटितरजतत्वाभाववद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नरज तत्व प्रकार क+ त्वरूपाप्रमात्वविषयकत्वस्य सुतरामसम्भवात् अप्रमात्वस्य स्वाश्रयविशेष्यकप्रमात्व प्रकार कज्ञानजनकस्वाश्रयग्राहकसामग्री व्यापकस्वग्राहकसामग्रीवत्वरूप स्वतोप्राह्यत्वं बाधितमेव । किन्तु शुक्तिविशेष्यकरजतत्वभ्रमानन्तरं इष्टसाधनतादिज्ञानादिक्रमेण प्रवृत्तौ सत्यां रजतालाभं पूर्वोत्पन्नं रजतज्ञानमप्रमा विफलप्रवृत्तिजनकत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा प्रमेति व्यति- रेकसहचारज्ञानाधीन व्याप्तिज्ञानात्मकानुमानेन अप्रमात्वं प्राथमिकरजतज्ञाने गृह्यते । द्वितीयादित्रमेषु प्राथमिकरजतभ्रमरूपान्वयदृष्टान्तेन प्रमारूपव्यतिरेकदृष्टान्तेन चान्वय- व्यतिरेकोभयसहचारज्ञानाधीनव्याप्तिज्ञानात्मकानुमानात् अप्रमात्वं गृह्यत इति न किञ्चि- दनुपपन्नमिति भावः । अप्रमात्वस्य परतो ग्राह्यत्वं सर्वमतसिद्धमुपपाद्याप्रमोत्पत्तेरपि परन्त स्त्वमुपपादयति- पितादीति ॥ पित्तमण्डूकवसाञ्जनादिरूपो यः अप्रमानिरूपितासाधा- रणकारणताथयरूपो दोषः तज्जन्यत्वनियतध्वमेवाप्रमोत्पत्तिनिष्ठ परन्तस्त्वमित्यर्थः प्रमात्वस्याप्रसोत्पत्तेश्व परतस्त्वोपपादनं तदा सङ्गच्छते यद्यप्रमायां प्रमाणं स्यात् । तत्रैवः

{

[[1]]

}१७५

तर्कसङ्ग्रह दीपिका

परतस्त्वम् । ननु सर्वेषां ज्ञानानां यथार्थत्वादयथार्थज्ञानमेव नास्तीति । न च ’ शुक्ताविदं रजतम् ’ इति जानात्प्रवृत्तिदर्शनादन्यथाख्यातिसिद्धिरिति

10-04

नीलकण्ठप्रकाशिका.

५.*1

प्रवृत्तिजनकत्वात् यतैवं तत्रैवं यथा प्रमा” इति । गुरुमतं निरस्यान्यथाख्याति व्यवस्थापयति—नन्वित्यादिना ॥ यथार्थत्वात् प्रमात्वात् । अयथार्थज्ञानमेव नास्तीति ॥ तदभाववद्विशेष्यकतत्प्रकारकत्वरूपायथार्थत्वं ज्ञानवृत्ति नेत्यर्थः । तेन न सिद्धयसिद्धिभ्यां व्याघातः । अयथार्थत्वस्य प्रसिद्धिरिच्छादौं बोध्या । अन्यथाख्या नृसिंहप्रकाशिका.

मे

॥

मानं न पश्याम इति प्राभाकरक्षेत्रमप्रमासाधकप्रमाणप्रदर्शनेन परिहर्तुमादौ तन्मतमुपन्य- स्यति—नन्विति ॥ सर्वज्ञानानां यथार्थत्वादिति ॥ सर्वशब्दस्य व्यापकत्वार्थकतया ज्ञानत्वव्यापकयथार्थत्वादित्यर्थः । प्रमात्वस्य ज्ञानत्वनिपित प्रतियोगि वैराधिकरण्याघटि- तव्यापकताश्रयत्वादिति यावत् । एतेन नैयायिकमते भ्रमस्यापि धर्मितावच्छेदकांश प्रमात्व- बस्वेन प्रमात्वस्याव्याप्यवृत्तितया ज्ञानत्वनिरूपित्तप्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितव्यापकता- श्रमखेऽपि भ्रमस्य तादृशप्रमात्ववस्वेsपि च प्रकारांश प्रमात्वशून्यत्वस्यापि सत्वात् प्रमात्वशुन्यज्ञानत्वाश्रयस्य प्रसिद्धत्वेन तस्यालीकत्वकथनमयुक्तमिति शङ्का निरस्ता । तः ज्ञानमात्रस्य सर्वाशे प्रमात्वस्वीकारेण तन्मते प्रमात्वस्य व्याप्यत्वात् निरु- काप्रसिद्धिसम्भवेन तस्याळी कत्वकथनस्य युक्तत्वादिति । अयथार्थज्ञानमेवेति ॥ यथार्थत्वशन्यज्ञानत्वाश्रयमेवेत्यर्थः । नास्तीति । अस्तिस्वशून्यमित्यर्थः । अळीकमिति यावत् । तथाच प्रमात्वस्य ज्ञानत्वव्यापकतया प्रमात्वशुन्यज्ञानत्वाश्रय मे बाळीकमिति ज्ञा नस्य भ्रमत्वं बाधितमिति भावः । प्रमात्वस्य ज्ञानव्यापकत्वमेव नास्तीति शङ्कते —नवे वि ॥ वस्तुतस्तु सर्वज्ञानानां यथार्थत्वादिति । तत्तद्धर्मप्रकार करार्वज्ञानानां तद्धर्मप्रकारकत्व- रूपप्रमात्ववत्वादित्यर्थः । तत्तद्धर्भवति तत्तद्धर्मप्रकारकत्वरूपप्रमात्वस्य तत्तद्धर्मप्रकारज्ञान- स्वव्यापकत्वादिति यावत् । सर्वशब्दस्य रामभिव्याहतपदार्थतावच्छेदकधर्म व्यापकत्वार्थ- कत्वात् । अयथार्थज्ञानमेवेति ॥ तत्तद्धर्भवति तत्तद्धर्मप्रकारकत्वरूपतत्तत्प्रमात्वशून्यतत दर्मप्रकारकज्ञानत्वाधिकरणमेवेत्यर्थः । नास्तीति ॥ अस्तित्वशून्यमित्यर्थः । अळीक मिति यावत् । तथाच तत्तद्धर्भवति तद्धर्मप्रकारकत्वरूपतत्तत्प्रमात्वस्य तत्तद्धर्मप्रकारकज्ञा- नवव्यापकतया तत्तद्धर्भवति तत्तद्धर्मप्रकारकत्वरूपतत्तत्य मात्वात्मकव्यापकशून्य तत्तद्धर्मप्र- कारकज्ञानत्वरूपव्याप्यविशिष्टमेवालीकमिति न कस्यापि ज्ञानस्य भ्रमत्वमिति भावः । तत्तद्धर्मप्रकारकज्ञानत्वस्य तत्तद्धर्भवति तत्तद्धर्मप्रकारकत्वरूप तत्प्रमात्वव्यभिचारित्वात् निरुक्तप्रमात्वे निरुकज्ञानत्वव्यापकत्वं असिद्धमिति शङ्कते न चेत्यादि इति प्रतिभाति ॥ शुक्ताविदं रजतमिति ज्ञानादिति ॥ अत्रेदं रजतमिति ज्ञानमिदन्स्वेन शुक्तिविशेष्य- कमेव, न तु रजतविशेष्यकमिति स्फुटीकरणाय शुक्तावित्युक्तमिति ज्ञेयम् । प्रवृत्तिदर्शना-

॥नीलकण्ठीय नृसिंहयसमन्विता ।

[[३७३]]

वाच्यम् । रजतस्मृतिपुरोवर्तिज्ञानाभ्यामेव प्रवृत्तिसम्भवान् । स्वतन्त्रोपस्थिते- भेदास्यैव सर्वत्र प्रवर्तकत्वेन ’ नेदं रजतम्’ इत्यादौ अतिप्रसङ्गाभावा-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

तीति ॥ तदनङ्गीकारे पुरोवर्तिविशेष्यकरञ्जतत्वादिरूपेष्टतावच्छेदकप्रकारकज्ञानस्य संवादि- विसंवादिसाधारणप्रवृत्तिजनकतया तन्त्र प्रवृत्तिरेव न स्यादिति भावः । रजतस्मृतीति ॥ कुप्तनियतपूर्ववर्तिभ्यामित्यादिः । सम्भवादिति ॥ तथा च प्रवृत्तिं प्रति विशिष्टज्ञानत्वेन कारणतैव नास्तीति तदनुरोधेन अन्यथाख्यातिकल्पनं न सम्भवतीति भावः । नन्वेवं यत्र ’ नेदं रजतम्’ इत्यादिबाधग्रहः तत्रापि प्रवृत्तिः स्यादित्यत आह- उपस्थितेति ॥ एतावता स्मृतिरूपकारणापेक्षा स्फुटीकृता । इष्टभेदाग्रहस्यैव रजतादिरूपेष्टभेदग्रहा- भावस्यैव । एवकारेण विशिष्टज्ञानस्य प्रवर्तकत्वन्यवच्छेदः । सर्वत्रेति ॥ रजते शुक्त

नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

दिति ॥ प्रवृत्तेरनुभवसिद्धत्वादित्यर्थः । अन्यथाख्यातिरिति ॥ अयथार्थज्ञानमित्यर्थः । स्वीकार्येति शेषः ॥ तथा च तत्तद्विशेष्यकतत्तत्प्रकारकप्रवृत्तिं प्रति तत्प्रकारकतद्विशेष्यकज्ञान- हेतुतायाः सिद्धान्तसिद्धतया प्रकृते अनुभवसिद्धशुक्तिविशेष्यकरजतत्वप्रकारकप्रतीत्यनुरो- न तत्कारणतया शुक्तिविशेष्य कर्जतत्वप्रकारकज्ञानमवश्यं स्वीकार्यमिति अयथार्थज्ञान- सिद्धिः निष्प्रत्यूहैवेति भावः । विशिष्टज्ञानस्य प्रवर्तकत्वमतेऽपि इदं रजतमिति ज्ञानस्य इदन्त्वावच्छिन्नरज तत्वविशिष्टवैशिष्टयावगाहितया तद्धेतुतया रजतत्वप्रकारक निर्णयधर्मिता- वच्छेदके दन्त्वप्रकारक निर्णययोः प्रवृत्तिपूर्व सत्त्वमावश्यकम् । एवं च कुप्तनियतपूर्ववृत्तिता- केन तादृशज्ञानद्वयेनैव प्रवृत्त्युपपत्तेः क्षणविळम्बन कल्पनं मध्ये विशिष्टज्ञानकल्पनं चा- युक्तमिति आशयेन परिहरति– रजतस्मृतीति ॥ अत्र स्मृतित्वमविवक्षितं रजतत्व - प्रकारकानुभवादपि प्रवृत्तिसम्भवात् । एवश्व रजतत्वप्रकारतानिरूपित निष्ठ निरवच्छिन्नषि- शेष्पताशालिज्ञानधर्मितावच्छेदके दत्व प्रकारतानिरूपितधर्मिनिष्ठनिरवच्छिन्न विशेष्यताशाल्य- नुभवाभ्यामित्यर्थः फलितः। एवकारस्याप्यर्थकत्वात् । प्रवृत्तिसम्भवादिति॥ पुरोवृत्तिविशे- व्यकरजतत्वप्रकारकप्रवृत्तेरनुभवसिद्धत्वादित्यर्थः । तथा च निरुक्कज्ञानद्वयस्यापि हेतुता- वश्यकतया एककालावच्छिन्नैकात्मवृत्तित्व सम्बन्धेन धर्मज्ञानविशिष्टधर्मज्ञानत्वरूपोभयसा- धारणरूपेणैव हेतुत्वं स्वीकार्यमिति प्रकृतं तादृशकारणतावच्छेदकावच्छिन्नज्ञानद्वयात् प्रवृत्त्युपपत्तेः अन्यथाख्यातिः न स्वीकार्येति भावः । नन्वेवं सति नेदं रजतमिति ज्ञा- नात् प्रवृत्त्यापत्तिः, निरुक्तकारणसत्वादत आह– उपस्थिते प्रभेदाग्रहस्यैवेति ॥ धर्म संसर्गप्रहविशिष्टधर्मज्ञानविशिष्टध सिञ्ज्ञानस्यैवेत्यर्थः । एवकारेण केवलधर्मज्ञान- धर्मधर्म्य विशिष्टधर्मिज्ञानस्य कारणत्वव्यवच्छेदः । सर्वत्रेति ॥ विशिष्टज्ञानस्य प्रसिद्धिस्थले अप्रसि द्विस्थले चेत्यर्थः । प्रवर्तकत्वेनेति ॥ प्रवृत्तिजनकत्वेनेत्यर्थः । उपस्थितेष्टाभेदाग्रहत्वस्य प्रवृत्तिसामान्यजनकतावच्छेदकत्वस्वीकारादिति समुदितार्थः । नेदं रजतमित्यादा-तर्कसङ्ग्रह दीपिका

दिति चेन्न । सलरजतस्थले पुरोवर्तिविशेष्यकर जतत्वप्रकारक ज्ञानस्य लाघ-

वेन प्रवृत्तिजनकतया शुक्तावपि रजतार्थिप्रवृत्तिजनकत्वेन विशिष्टज्ञानस्यैव

14-

[[19]]

[[५]]

।

F

J

m

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[1]]

"

K

"

चेत्यर्थः । सत्यरजतस्थले विशिष्टज्ञानत्वेनैव प्रवृत्तिं प्रति कारणत्वमेव्यम् । अभ्यश्रा धर्मधर्मज्ञानयोः इष्टभेदाग्रहत्वरूप गुरुधर्मावच्छिन्नस्य च कारणतापतेः । एवं च तत्र प्रवृत्ति प्रत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां विशिष्टज्ञानस्य कारणतायां लाघवात्सामान्यतः प्रवृतित्वा- बच्छिन्नं प्रति विशिष्टज्ञानत्वेन अनुगतकार्यकारणभावस्यैव कल्पनीयतया विसंवादि- प्रवृतेरपि तत्कार्यतावच्छेदकावलीढतया तत्पूर्वं विशिष्टज्ञानस्य कल्पनीयत्वादन्यथाख्याति- निराबाधैवेति समाधत्ते - सत्यरजतेति ॥ रजतत्वप्रकारकज्ञानस्येति ॥ नाश ज्ञानत्वावच्छिन्नस्येत्यर्थः प्रवृत्तिजनकतया प्रवृत्तित्वानजनकतया । विशिष्ट- ज्ञानस्यैव पुरोवर्तिविशेप्यकेष्टतावच्छेदकप्रकारकज्ञानस्यैव । एतेन इष्टभेदाग्रहस्य व्यव नृसिंहप्रकाशिका.

ha

विति ॥ इत्यादिज्ञानोत्तरमित्यर्थः । आदिपदात् इदं रजतत्वाभाववत दई रजतसम्ब न्याभाववत इत्यादेः परिग्रहः । अतिप्रसङ्गाभावादिति ॥ प्रवृतिसामान्यापादनासं- भवादित्यर्थः । तथाच नेदं रजतमित्यादिज्ञानस्य निरुक्तसम्बन्धन धर्मज्ञानविशिष्धभिज्ञान- rasvatars प्रवर्तकतावच्छेदकको धर्मधर्म्य संसर्गग्रह वैशिष्टयस्यापि निवेशनीय- त्वात् निरुतज्ञानस्य तादृशा संसर्गग्रहरूपतया एककालीनत्वविशिष्टं यत एक विशेषणतास- सवायोभयघटितसामानाधिकरण्यरूपैकात्म वृतित्वं तेन सम्बन्धेन निरुतासंसर्गाग्रह विशिष्ट. त्वाभावात् तद्घटितकारणतावच्छेदकावच्छिन्नत्वाभावेन विशिष्टकारणाभावान तादृशज्ञानी- त्तरं प्रवृत्त्यापत्तिरिति भावः 1 अत्र सत्यरजतस्थले इदं रजतमिति स्मरणोत्सर प्रवृतेरानुभाविकतया तदनुरोधेन रजतात्मकधर्मीन्द्रियसन्निकर्षस्थलेऽपि धर्मितावच्छेदका दिनिर्विकल्पकद्वारा तृतीयक्षणोत्पन्ने दरजतभितिविशिष्टज्ञानोत्तरमेव प्रवृत्तिरुपेयते । क्षण- विलम्बस्य शपथनिर्णयत्वाभावात, प्रभाकारानुमतनिरुक प्रवर्तकतावच्छेदकधर्मापेक्षया पुरी- बर्तिविशेष्य केष्टतावच्छेदकप्रकारकज्ञानत्वस्य लघुत्वेन प्रवर्तकतावच्छेदकत्वौचित्या । एवं लाघवात् प्रवृत्तिसामान्ये विशिष्टज्ञाने हेतुतासिद्धौ शुकौ रजतार्थिप्रत्यनुरोधन तद्धेतु- तया पूर्व विशिष्टज्ञानकल्पनागौरवं न दोषाय फलमुखत्वात् । इत्थञ्चान्यथाख्यातिसिद्धिः निरा- बाधेत्याशयेन तन्मतन्दूषयति - सत्यरजतस्थल इति ॥ पुरोवर्तिनि रजते रजतार्थिप्र त्तावित्यर्थः । पुरीवृत्तिविशेष्यकरजतत्वप्रकारकज्ञानस्येति ॥ धर्मितावच्छेदकइर्द- त्वावच्छिन्न विशेष्यकरजतत्वप्रकार कइदंरजतमिति ज्ञानस्येत्यर्थः । धर्मितावच्छेदकज्ञानस्या- प्रवर्तकत्वेन यथाश्रुतासङ्गतेः । लाघवेनेति ॥ लाघवप्रमाणेनेत्यर्थः । प्रवृत्तिजनकतये- ति ॥ निरुक्तविशिष्टज्ञानत्वरूपलघुधर्मेण प्रवृत्तिजनकत्वावश्यकतयेत्यर्थः । शुक्तावपीत्या- दि ॥ रजत कामनाजन्यशुक्तिविशेष्यकरजतत्वप्रकारकप्रवृत्तिहेतुतयेत्यर्थः । विशिष्टज्ञान-

}

}

[[2]]

[[1]]

P

,

+·

नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

’m

कल्पनात् । अयथार्थानुभवं विभजते - अयथार्थ इति । स्वप्नस्य मानस- विपर्ययरूपत्वान्न त्रैविध्यविरोधः । संशयलक्षणमाह एकेति ॥ घटपटाविति

• htt

1-Tw

-–

14-2020

B

नीलकण्ठप्रकाशिका.

--

च्छेदः । कल्पनात् अनुमानात् । तत्प्रयोगस्तु : इयं पुरोवर्तिविशेष्यकेष्टतावच्छेदक- प्रकारकज्ञानजन्या, प्रवृत्तित्वात्, रजतस्थलीय प्रवृत्तिवत्’ इति । स्यादेतत् प्रत्यक्षे सं- निकर्षस्य कारणतया रजतत्वांशे तदभावेन कथं शुक्तौ ’ इदं रजतम्’ इति प्रत्यक्षमिति चेत्, मैवम् । अलौकिक सन्निकर्षस्यापि प्रत्यक्षजनकताया व्यवस्थापितत्वेन ज्ञानलक्षणा- प्रत्यासत्तेरेव प्रकृते सम्भवात् । ननु अयथार्थानुभवस्य त्रैविध्यकथनं मूलेऽसङ्गतम्, स्वप्न- ज्ञानस्य अनुभूतपदार्थस्मरणकफपित्तादिरूपदोषशुभाशुभादृष्टैर्जायमानस्य वाचितार्थविषय- कस्य अनुभवसिद्धत्वादत आह— स्वप्नस्येति ॥ यद्यपि प्रदेशविशेषावस्थितमनः सं- योगः स्वप्नः । तथापि तदसमवायिकारणकज्ञाने स्वप्नशब्दो भाक्त इत्यवधेयम् । चाक्षुषा- दिरूपत्वासम्भवादाह-मानमेति ॥ यत्तु स्मृतिरूपं स्वप्नज्ञानमिति तद्भाष्यादिविरुद्धमि-

नृसिंहप्रकाशिका.

स्यैव कल्पनादिति ॥ विशिष्टज्ञानकल्पनाया एव युक्तत्वादित्यर्थः । तथाच प्रवृत्तिसामा- न्ये प्राभाकरानुमतज्ञानद्वयसाधारणगुरुरूपेण हेतुत्वापेक्षया लाघवानिरुक्तविशिष्टज्ञानत्वरूप- लघुधर्मेण हेतुतासिद्धी क्वचित् विशिष्टज्ञानकल्पनागौरवं न दोषाय फलमुखत्वात् । एवश्वान्य थाख्यातिसिद्धिः निराबाधेति भावः । ननु मूले अयथार्थानुभवस्य त्रैविध्यकथनं अयुक्तम- तिरिक्त स्वप्नानध्यवसाययोः सत्त्वादित्याशङ्कां कृतेषु तावन्तर्भाव्य त्रैविध्यं द्रढयति– स्वप्नस्येति ॥ इदमुपलक्षणम् । किंस्विदित्याकारकानभ्यवसायस्य इदत्वावच्छिन्न विशेष्यक- घटत्व पटत्वाद्यनेकभाव प्रकारकज्ञानरूपतया विपर्ययसामान्य एव तस्यान्तर्भाव इत्यपि बो- ध्यम संशयादित्रयाणां क्रमेण लक्षणमाह-मूले एकस्मिन् धर्मिणीति ॥ एकधर्मा- वच्छिन्न मुख्य विशेष्यता केत्यर्थः । अत्र धर्मिपदं मुख्यविशेष्यत्वलाभाय । तेन विशे- षणतावच्छेदकांशे संशयाकारक विशिष्टबोधस्याप्रामाणिकत्वलाभः । विरुद्धनानाधर्म- प्रकारकज्ञानमिति ॥ अविरुद्धत्वे नाज्ञायमानभावाभावो भयप्रकारताशालिप्रत्यक्ष नित्य- र्थः । तेन परोक्षज्ञानस्य न संशयात्मकत्वमिति सूच्यते । तथा च एकधर्मावच्छिन्न- विशेष्यतानिरूपिताविरुद्धत्वेनाज्ञायमानभावाभावोभयप्रकारताशा लिज्ञानत्वं संशयलक्षणमिति भावः । अत्र पर्वतो वह्निमान् हृदो वह्नचभाववान् इत्याकारकसमूहालम्बननिश्चयस्य निरुक भावाभावोभयप्रकारताकत्वस्य एकनिष्ठविशेष्यताकत्व विशेषणेन वारण सम्भवेऽपि प

तत्वद्रव्यत्वाभ्यां पर्वतविशेष्यकपर्वतो वह्निमान् द्रव्यं वह्नयभाववत् इत्याकारकं समू- हालम्बनस्य निरुक्तभावाभावो भयप्रकारकस्यावारणात् । संशयत्ववारणाय एकधर्माव- चिविशेष्यतानिरूपितत्वनिवेशः । निरुक्तज्ञानीयप्रकारतयोरेकधर्मावच्छिन्न विशेष्यता निरू- पितत्वाभावात, नातिव्याप्तिः । वह्निवत्यभावयोः अविरुद्धत्वज्ञानदशायां जायमानपर्वतो३७६

।

"

[[1]]

T

-br

[[1]]

·

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

से 57

TH

Pa

[[444]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

त्युपेक्षितम् । कोट्योरव्याप्यवृतित्वज्ञानोत्तरं जायमाने एकस्मिन्धर्मिणि घटतदभावोभय-

नृसिंहप्रकाशिका.

वह्निमान् वभाववान चेति समुच्चये एकधर्मावच्छिन्न विशेष्यताघटितलक्षणसस्वादति. व्याप्तिवारणाय भावाभावयोः अविरुद्धत्वेनाज्ञायमानत्वनिवेशः । समुच्चयीयभावाभावयोः विषयतासम्बन्धेनाविरुद्धत्वप्रकारक वर्तमानप्रहाविशिष्टत्वात् तेन सम्बन्धेन तद्विशिष्टत्वरूपा ज्ञायमानत्वाभावात् नातिव्याप्तिः । छत्रकुण्डले अविरुद्धे इति ज्ञानशून्यकालीनच्छ- त्रिकुण्डली देवदत्तइत्याकारक एकत्रद्वयमितिरीत्या जायमानज्ञानीयच्छत्रकुण्डलनिष्प्रकारतयो- रपि चैत्रावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितत्वादविरुद्धत्वे नाज्ञायमान छत्र कुण्डलरूप नानाधर्मनिष्ट- त्याश्व तत्रातिव्याप्तिवारणाय नानाधर्मशब्देन भावाभावयेोरेव ग्रहणं कृतम् । एवश्व एकत्रद्वयमितिरीत्या जायमाननिस्कनिश्रयस्य भावाभावोभयप्रकारकत्वाभावात् नाति- व्याप्तिरिति भावः । अत्र संस्कारं प्रति संशयनिश्चयसाधारणसमानप्रकारकज्ञानस्वन हेतुस्थं अंशयादपि तत्समानाकारक संस्कारोत्पत्तौ बाधकाभावात् । तादृशसंस्कारान् समानाकारक- स्मृत्यापतेस्तु तत्स्मृति प्रति तदभावप्रकारकान्यतत्प्रकारक संस्कारत्वेन हेतुत्व स्वीकारेणैव वारण सम्भवादिति कस्यचिन्मतम् । तन्मते संशय जन्य संस्कारेऽतिव्याप्तिवारणाय ज्ञानत्वस्यापि लक्षणे निवेशनीयतया तहाभाग ज्ञानपदमुपात्तमिति केचित्र । तादृशसंस्कारस्य मणिकाराय ननुमततया तुल्ययुक्तया तत्समानाकारकस्मृतेरपि स्वीकारापear च तन्मतस्थ हेयत्वेन तन्मतमाश्रित्य ज्ञानत्वाविशेषणस्य सार्थक्यवर्णनमपि केषाञ्चिदनुपादेयमेव । अत एव परो- क्षज्ञानं निश्चयात्मकमेवेति सिद्धान्तोऽपि सङ्गच्छते । परन्तु अत्र ज्ञानपदं स्वरूप कीर्तन- मात्रमिति ध्येयम् । नन्वेवमपि वसिमान् पर्वतो वमयभाववानित्यादिशाने स्त्रविरुद्ध- धर्मधर्मितावच्छेदकस्वप्रकारकज्ञानत्वरूपाहार्यत्वविशिष्टेऽतिव्याप्तिः । तस्यापि निरुतर्स- शयलक्षणाकान्तत्वादिति चेन्न । संशयत्वघटकप्रकारताद्वये तत्तद्धर्मितावच्छेदकता भिन्नत्वस्य निवेशनीयत्वात आहार्यज्ञानीयभावाभावप्रकारतान्यतरस्य धर्मितावच्छेदकत्वनियमेनाति- प्रसनविरहात् । अस्मद्रुमन्त्ररणास्तु — निरुक्ताहार्य ज्ञानवारणाय ज्ञानपदमनाहायपरमिति

। निरुताहार्यज्ञानवारणाय व्याचक्रुः । यथाश्रुतसंशयलक्षणघटक विशेषणानामापाततो व्यावृत्तिमाह घटपटावि त्यादिना ॥ अत्र घटपटाविति समूहालम्बनादी अतिव्याप्तिवारणरूप मे केत्यादिवि- शेषणम्प्रयोजनं यदुक्तं तन्मन्दम् । तथा हिं । विरुद्धनानाधर्म प्रकारकत्वस्य वस्तुतः विरुद्धा ये नानाधर्माः तत्प्रकारकत्वमिति ’ नार्थः घटत्वपटत्वयोर विरुद्धत्वज्ञानकालीने अयं घटः पटथेति ज्ञाने विशिष्टलक्षणस्यातिव्याप्त्यापत्तेः । नापि विरुद्धत्वेन ज्ञायमान नानाधर्म प्रकारकज्ञानत्वं तदर्थः । वह्निवहयभावयोः विरुद्धत्वज्ञानशून्य काली मे पर्वतो वाहिमाम् न वेति संशयेऽव्याप्तयापतेः । नाप्यविरुद्धत्वेन अज्ञायमाननानाधर्म- प्रकारकत्वं तदर्थः । छत्रकुण्डलयोः अबिरुद्धज्ञानशून्यकालीनच्छत्र कुण्डलो मयप्रकारकचैत्र-

1*

[[4]]

!

नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

समूहालम्बनेऽतिव्याप्तिवारणाय एकेति । " घटो द्रव्यम्’ इत्यादावति-

·

व्याप्तिवारणाय विरुद्धेति । घटत्वविरुद्वपटत्ववान इत्यत्र अतिव्याप्तिवारणाय

नान्नेति । विपर्ययलक्षणमाह – मिथ्येति ॥ तदभाववति तत्प्रकारकनिर्णय

N

नीलकण्ठप्रकाशिका.

"

“”,

प्रकारकसमुच्चयेऽतिव्याप्तिवारणाय विरोधविषयकत्वस्य निवेशेऽपि नानेत्यस्याऽवश्यकरोति दर्शयितुमाह - घटत्वविरुद्धेति ॥ नानेतीति ॥ एकधर्मिनिष्ठविशेष्यता निरूपितवि. रुद्धनानाधर्मनिष्टप्रकारताकत्वाभावान्नातिव्याप्तिरिति भावः । न च विभिन्नरूपेणैकधर्मिवि शेष्यक विरुद्धानेकधर्मप्रकारकज्ञानेऽतिव्याप्तिरिति शङ्कम् एकधर्मावच्छिन्न विशेष्यता घटित- परिष्कार करणेनादोषादिति दिक् । तन्त्रान्तरे ब्रह्मभिन्ने सर्वस्मिन्नेव मिथ्याशब्दस्य प्रयोग- दर्शनादाह - तदभाववतीति ॥ प्रमावारणायेदम् । तदभाववद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नतत्प्र कारकत्वेत्याद्यर्थविवक्षणान्न समूहालम्बनेऽतिप्रसङ्गः । संशयस्य इच्छायाथ वारणाय -सं- शयान्यज्ञानार्थकं निश्वयपदमिति सङ्क्षेपः । मूले व्याप्यारोपेणेति ॥ आहार्यव्याप्य- वामजन्य आहार्यव्यापकवत्ताभ्रमस्तर्क इत्यर्थः । आहार्यज्ञानमात्रेऽतिप्रसङ्गवारणाम तज्जन्य इति । यत्र नायं पुरुष इति निश्रयसत्त्वे शाखादों करादिभ्रमात् ’ अयं पुरुषः ’ इत्याद्याहार्यारोपः तत्रातिव्याप्तिवारणाय प्रथममाहार्यपदम् । रजतत्वव्याप्याभाववत्ताग्रह- नृसिंहप्रकाशिका.

॥

विशेष्यकच्छत्रिकुण्डली चैत्र इति ज्ञाने विशिष्टलक्षणस्यातिव्याप्त्यिापत्तेः । ततः नानाधर्म- पदस्य भावाभावो भयात्मकत्वं विरुद्धपदस्य अव्यवहितपूर्वोक्तार्थकत्वं स्वीकृत्यैव उत्ताति- व्याप्तिवारणीया । एवं घटपटाविति समूहालम्बनस्य घटो द्रव्यमिति ज्ञानस्य घटत्वक्रि- पत्वानित्यादिज्ञानस्य च भावाभावोभय प्रकारकत्वाभावादेवातिव्याप्त्यप्रस केः तद्वारण- प्रयोजनकतया एकेत्यादिविशेषणत्रय सार्थक्यप्रतिपादनं निर्युक्तिकमिति प्रतिभाति । संशयस्य . लक्षणमुक्त्वा स्वरूपमाह -मूले स्थाणुर्वा पुरुषो वेति ॥ इत्याकारक इत्यर्थः । स्था- गुत्वस्थाणुत्वाभावकोटिकः स्थाणुर्वेत्याकारक एकस्संशयः पुरुषत्व पुरुषत्वाभाव कोटिकः पुरुषो वेत्याकारकः अपरस्संशयः इति फलितार्थः । यदि स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशयः एकत्वेनानु- भवसिद्धः तदा नैयायिकैः भावद्वय कोटिकसंशयानभ्युपगमात् तादृशानुभवानुरोधेन एकस्यैव संशयस्य स्थाणुत्वतदभावादिरूप कोटिचतुष्टयविषयकत्वं स्वीकार्यमिति । विपर्ययलक्षण- माह - मिथ्याज्ञानेति ॥ भगवज्ज्ञानावृत्तिविषयताशालिनिश्चय इत्यर्थः । तादृशनिश्वयत्वं विपर्ययसामान्यलक्षणमिति फलितार्थः । तथा च समानाकारकज्ञानीय विषयितानामैक्येन प्रमीयविषयतामायस्य भगवज्ज्ञानवृत्तित्वात् न प्रमायामतिव्याप्तिः । भगवतो भ्रान्तत्वापत्त्या भगवज्ञानस्य भ्रमत्वानङ्गीकारेण भ्रमीयविषयतायाः भगवज्ज्ञानावृत्तित्वात् श्रम सामान्ये लक्षणसमन्वयोऽपीति भावः । इदमुपलक्षणम् । तत्सम्बन्धेन तत्सम्बन्धितानवच्छेदकावच्छिन्न-

[[48३७८]]

सर्कसङ्ग्रहदीपिका

इत्यर्थः । तर्क लक्षयति व्याप्येति । यद्यपि तर्कों विपर्ययेऽन्तर्भवति, तथापि प्रमाणानुग्राहकत्वाद्भेदेन सङ्कीर्तनम् । स्मृतिं विभजते - स्मृतिरिति ॥ सुखं

-—

।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

काले आहार्य यजतत्वव्याप्यवत्ताज्ञानम्, तज्जन्ये ‘इदं रजतम्’ इत्यनाहार्यज्ञानेऽति- व्याप्तिवारणाय द्वितीयमाहार्यपदम् । तकें आपायव्यतिरेकनिश्चय आपाद्यापादकयोर्या से निश्वयश्च कारणमिति ध्येयम् । तर्कस्तु मानसविपर्ययरूप एवेति कथमयथार्थस्य त्रैविष्य- कथनमित्याह - यद्यपीति ॥ प्रमाणानुग्राहकत्वम् प्रमाणेन प्रमायां जननीयायां प्रतिबन्धकविघटनद्वारोपयोगित्वम् । भेदेनेति ॥ तर्कत्वरूप वैलक्षण्येनेत्यर्थः । तर्कस्य

नृसिंहप्रकाशिका.

विशेष्यतानिरूपित तत्सम्बन्धेनत निष्प्रकारताशालिनिश्रयत्वं तेन सम्बन्धेन तद्विपर्ययलक्षणम् । -इवेन शुक्तिविशेष्यकस्य समवायेन रजतत्वप्रकारक इदंरजत मित्याकारकरजतत्वभ्रमस्य समवायेन रजतत्व सम्बन्धितानवच्छेदकशुक्तिनिष्ठेदत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितसमवायसं- बन्धावच्छिन्नरजतत्वप्रकारताशालित्वात् लक्षणसमन्वयः । तादशसंशयवारणाय निश्चय- त्वनिवेशः । यदि धूळीपटले समवायेन धूमत्वावगाहिधूमवान् पर्वतइत्याकारक निर्धार्मि- तावच्छेदकविशेषणतावच्छेदकधूमत्वमोऽपि प्रामाणिकः तदा निरुक्तलक्षणस्य तत्राव्या- शिवारणाय तत्सम्बन्धितानवच्छेदकावच्छिन्नत्वस्थाने तत्सम्बन्धितावच्छेदकाननित्वमेव निवेश्यम् । अतो न कश्चिद्दोषः । एतेन मूले विपर्ययविशेषस्य लक्षणाप्रतिपादनात् न्यूनतेति दूष- णं प्रत्युक्तमित्यपि बोध्यम् । विपर्ययस्वरूपमाह - शुक्तावि रजतमिति ॥ इत्याकारक-

। निश्रय इत्यर्थः । सर्कलक्षणमाह-व्याप्यारोपेणेति ॥ आपाद्यव्याप्यत्वेन गृह्ममाणापा- दकतावच्छेदकावच्छिम प्रकारका हायीरोपेणेत्यर्थः । जन्यत्वं तृतीयार्थः । तस्य व्यापकारो- पे अन्वयः । व्यापकारोप इति ॥ व्यापकतावच्छेदकत्वाभिमतापायतावच्छेदकावच्छि- प्रकारका हायीशेप इत्यर्थः । तथाच तादृशारोपत्वं तलक्षणमिति भावः । एतेन व्याप्यारी- पस्य केवलव्याप्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रकार ताशाल्याहार्यारोपत्वेन हेतुत्वे आपादके आपाय- व्याप्यत्वाग्रहदशायां तज्ज्ञानात् तर्कापतिः । व्याप्यत्वविशिष्टप्रकारकतादृशारोपस्य हेतुत्वे धूमाभावे वयभावव्याप्यत्वभ्रमदशायां पर्वतो धूमाभाववान स्यादित्याकारकतादृशा- रोपोत्तरं पर्वतो निर्वह्निः स्यात् इत्याकारक तर्कानुदयप्रसङ्गः निरुक्तकारणाभावादित्यादिदूष- स्यानवकाशः ! अधिकं त्वस्मत्कृतमुक्तावलीप्रभायामनुसन्धेयम् । यद्यपि तर्कोऽपि विपर्यय एवेति त्रैविध्यकथनमयुक्तं तथापि स्वतन्त्रेच्छगौतमादिना शिष्यबुद्धिवैश- यार्थं तर्कस्य पृथगभिधानात् तदनुसारेण मूलकृता तर्कः पृथगेव निरूपित इति ध्येयम् । तर्कस्वरूप माह-यथेति ॥ यदि वह्निर्न स्यात् तर्हि धूमोऽपि न स्यात् इति ॥ यदि बहिन स्यादित्याकारकनिरुकारोपजन्यः यस्त है धूमोऽपि न स्यादित्याकारक निरुका- रोपः सः एवं तास्वरूप मित्यर्थः । यथाश्रुते विशिष्टस्य तर्कत्वाभावात् असाङ्गत्यापतेः । तर्कस्यनीलकण्ठीय नृसिंहोय समन्विता ।

३७९.

लक्षयति–सर्वेषामिति ॥ ’ सुख्यहम् ’ इत्याद्यनुव्यवसायगम्यं सुखत्वादि-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

प्रमाणानुग्राहकत्वज्ञापनाय तथा कथनमिति भावः । ननु

ननु सर्वेषामनुकूलतया वेदनीयम्’ इत्यादि मूलं सुखादिलक्षणपरं न सम्भवति, परद्रव्योपभोगादिजभ्य- सुखे माधूनां द्वेषदर्शनादव्याप्तेरित्याशङ्कायां ‘सुख्यहम्’ इत्यादिप्रत्यक्षसिद्धं सुख- त्वादिकमेव लक्षणमित्याह – सुख्यहमित्याद्यनुव्यवसायेति ॥ सुखत्वादीत्यादिना नृसिंहप्रकाशिका.

विपर्ययान्तर्भूतत्वात् अयथार्थानुभवस्य त्रैविध्यकथनं अयुक्तमित्याशङ्कां अपनेतुमादावाक्षिप ति- दीपिकायां यद्यपीत्यादिना ॥ प्रमाणानुग्राहकत्वादिति ॥ कचिदनुमानप्रमा- णात्मक प्रात्यक्षिकव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकव्यभिचारशङ्कानिवर्तकत्वादित्यर्थः । अत्र कस्यचित् विपर्ययस्य प्रमाणानुग्राहकत्वाभावात् तर्कात्मकविपर्ययस्य प्रमाणानुग्राहकत्वाच्च भेदेनो- कीर्तनम् । यादृशतर्कस्य न व्यभिचारशङ्कानिवर्तकत्वं यस्य तर्कस्य तन्निवर्तकत्वं तयोरभि भेदेनोरकर्तानापत्त्या प्रमाणानुग्राहकत्वं न भेदेनोत्कीर्तननियामकमित्यस्मद्गुरुचरणाः ॥ एतावता स्मृतिरनुभवश्चेत्यादिना ज्ञानविभागे स्मृतेः प्रावृनिर्दिष्टत्वेऽपि कष्टमनुभुज्य मुखं भोक्तव्यमिति न्यायेनानुभवनिरूपणस्य कष्टत्वात् प्रथमतः तत्रैव जिज्ञासोदयात् तभि- वृत्त्यर्थमादो अनुभव निरूपणमेव कृतम् । तन्निरूपणेन तनिवृत्ताववञ्यवक्तव्यत्वरूपावसर- सङ्गत्या स्मृतिमिदानीं विभजते– मूले स्मृतिरपि द्विविधेति ॥ विभज्यत इति शेषः । अनुभवो यथा विभक्तः तथानुभवजन्यस्मृतिरपि द्विधा विभज्यत इत्यर्थः । स्मृतिलक्षणस्य प्रागेवोक्तत्वात् न न्यूनतेति ध्येयम् । द्वैविध्यमुपपादयति-यथार्थाऽ- यथार्था चेति । यथार्थादिशब्दस्य भावप्रधाननिर्देशतया इतिशब्दस्याभेदार्थकतया च यथार्थत्वायथार्थत्वरूपप्रकारद्वयान्यतरवती स्मृतिरिति पर्यवसितोऽर्थः । यथार्थस्मृतिलक्षण- माह - प्रमाजन्येति ॥ यथार्थानुभवकरणिकेत्यर्थः । अत्र तद्वतितत्प्रकारकस्मृतित्वमेव यथार्थस्मृतिलक्षणम् । प्रमाजन्यत्वकथनं तु स्मृतेः तद्वतितत्प्रकारकत्वोपपादनायेति ध्येयम् । नच यथार्थानुभवस्य यथार्थस्मृतिकरणत्वेन प्रमाणान्तरत्वापत्तिरिति वाच्यम् । ज्ञानमामान्यस्य करणत्वं न प्रमाणत्वं घटादिकरणदण्डादेः ज्ञानसामान्ये करण - मनसश्च’ घटादिप्रमाणत्वस्य ज्ञानसामान्ये प्रमाणत्वस्य चापत्तेः । किन्त्वनुभवविभाजको- पाध्यवच्छिन्ननिरूपित करणत्वमेव तथा । एवञ्च यथार्थानुभवस्य तादृशकारणत्वाभावात् न प्रमाणान्तरत्वप्रसक्तिरिति भावः । अयथार्थस्मृतिलक्षणमाह– अम्माजन्येति ॥ अयथा- श्रनुभव करणिकेत्यर्थः । अत्रापि तदभाववति तत्प्रकारकस्मृतित्वं अथथार्थस्मृतिलक्षणम्” । अयथार्थानुभवजन्यत्वकथनन्तु स्मृतेः तदभाववतितत्प्रकारकत्वोपपादनाय नतु तादृशजन्य- त्वघटितलक्षणे तात्पर्य गौरवादिति ध्येयम् । क्रमप्राप्तं सुखं निरूपयति सर्वेषामिति ॥ सकलप्राणिनामित्यर्थः । अनुकूलतयेति ॥ अभिलतितयेत्यर्थः । वेदमीयमिति ॥

,

5तर्कसङ्ग्रहदीपिका

कमेष लक्षणम् । यथाश्रुतं तु स्वरूपकथनमिति द्रष्टव्यम्। संस्कारं विभजते-

। संस्कार इति ॥ संस्कारत्वजातिमान्संस्कारः । वेगस्याश्रयमाह - वेग इति ॥

IC

t

$

M

नीलकण्ठप्रकाशिका.

दुःखत्परः । यथाश्रुतं त्विति ॥ सर्वेषामनुकूलतया इत्यादिकमित्यर्थः । नृसिंहप्रकाशिका.

ज्ञायमानमित्यर्थः । सुखमिति ॥ सुखस्वरूपमित्यर्थः । यद्यपि सकलप्राणिनां अभिलषितमेव सुखस्वरूपभिति शक्यते वक्तं तथापि सुखस्याभिलषितत्वे प्रमाणोपन्यासाय वेदनीयमि- युक्तमिति ध्येयम् । अत्र सुख्यहमिति प्रत्यक्षेण सुखपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धसुख- स्वजातिमत्वं सुखलक्षणं बोध्यम् । एतेन सुखसद्भावे प्रत्यक्षरूपप्रमाणमपि दर्शितम् ॥ दुःख निरूपयति– प्रतिकूलतयेति ॥ सर्वेषामित्यादिः । द्वितयेत्यर्थः । वेदनीयमिति ॥ एतस्य प्रयोजनं पूर्ववत् बोध्यम ॥ दुःखमिति ॥ दुःखस्वरूपमित्यर्थः । अत्रापि दुःख्य- दमिति प्रत्यक्षेण दुःखपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धदुःखत्वजातिमत्वं दुःखलक्षणमिति बोध्यम् । एतेन दुःखसद्भावे प्रत्यक्षप्रमाणमपि दर्शितम् । एवमपि । इच्छां निरूपयति- इच्छा काम इति ॥ अच्छा पदकामपदयोः पर्यायत्वसूचनाय इच्छा काम इत्युक्तम् । लक्षणं अहमिच्छामीति प्रत्यक्षेण इच्छापदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धेात्वजातिमत्व- मेवेति बोध्यम् । द्वेषं निम्पयति क्रोधो द्वेष इति । एतस्य प्रयोजनं पूर्ववत् । द्वेषस्थ जातिमत्वं तलक्षणम् । तसिद्धिकारः पूर्ववद्राध्यः । प्रयत्नं निरूपयति–कृतिः प्रयत्म इति ॥ एतस्य प्रयोजनं पूर्ववत् । कृतिस्वजातिमत्वं लक्षणम् । तत्सिद्धिप्रकारथ पूर्वबहो

। धर्मं निरूपयति विहितेति ॥ कर्मजन्येति । कर्तव्यत्वेन श्रुति. वोदितकर्मजन्येत्यर्थः । इदं च धर्मकारणप्रदर्शनपरं धर्मस्वरूप प्रदर्शमपरं वेति को- ध्यम् । एवमुत्तरत्रापि । लक्षणं सुखत्वावचिननिरूपित कारणतावच्छेदकत्वादिमा सि. धर्मस्वजातिमत्त्वमिति बोध्यम् । अधर्मं निरूपयति-अधर्मो निषिद्धकर्मजन्य- स्विति ॥ अकर्तव्यत्वेन श्रुतिचोदितकर्मजन्य एवेत्यर्थः । अधर्मत्वजातिमत्त्वं error- णम् । तत्सिद्धिप्रकारः पूर्ववद्बोध्यः । बुद्धधाद्यधर्मान्तानां एकैकनिरूपणावसरे एकैकस्यात्म - avaraahua विशेषगुणत्वकथने व गौरवात् लाघवाय तेषां युगपदाश्रयं विशेषगुणवं बाह-बुद्ध्यादयोऽष्टाविति ॥ बुद्धवाद्यधर्मान्ता इत्यर्थः । आत्मविशेषगुणा इति ॥ आत्मसमता विशेषगुणा इत्यर्थः । बुद्धीच्छाप्रयत्नानां तत्सन्निरूपणावसरे प्रत्येकं विभजने गौरवात् लाघवाय युगपदेव तेषां विभागमाह- बुद्धीत्यादि । नित्या ईश्वरस्येति ॥ निल्यो ईश्वरसमवेता इत्यर्थः । एवमुत्तरत्र । अन्न प्रयत्ननिरूपणानन्तरमेव त्रयाणां विभा- गस्य कर्तव्यतया तद्विहाय अधर्मनिरूपणानन्तरं तेषां विभागकरणे की मूम्यमिति प्रतिमेत्र निरुकलयाणां विभागग्रन्थः स्वीकार्यः, आत्मविशेषगुणाः इत्युत्तर निरसाभिश्रीमान प्रामादिक इति प्रतिभाति । संस्कार विभजते– संस्कार इति ॥

"

Pनीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

३८१.

वेगत्वजातिमान्वेगः । भावनां लक्षयति – अनुभवेति ॥ अनुमानध्वंसे अति- व्याप्तिवारणाय स्मृतीति । आत्मादावतिव्याप्तिवारणाय अनुभवेति । स्मृतेशी -

UM/

नीलकण्ठप्रकाशिका.

"

JA

[[1]]

[[1]]

अनुभवेतीति ॥ स्मृति संस्कारं प्रति च अनुभवत्वेनैव कारणत्वं वदतां प्राचा- . मयमभिप्रायः । तत्तद्विषयकस्मृतिं प्रति तत्तद्विषयक संस्कारं प्रति च तत्तद्विषयकानुभवत्वे- नैव हेतुता न तु तत्तद्विषयकज्ञानत्वेनानुभवत्वस्यापि जातित्वेन ज्ञानत्वापेक्षया गौरवा- सम्भवात् । न च विनिगमनाविरह इति शङ्कयम्, व्याप्यधर्मपुरस्कारेण कारणत्वसम्भवे .: व्यापकधर्मस्यान्यथासिद्धिनिरूपकत्वादिति । नवीनाः पुनरनुभवानां तत्तद्विषय कस्मृतिं तादृश-: संस्कारं प्रति च तत्तद्विषयकज्ञानत्वेनैव हेतुता, न त्वनुभवत्वेन, संस्कारस्य फलनाश्यतया प्रथमस्मरणेनैवानुभवजन्य संस्कारस्य नाशेन सकृदनुभूतस्य स्मरणोत्तरमस्मरणप्रसङ्गात् 1: न च स्वजन्यस्मरणस्य संस्कारनाशकत्वे स्मृतिसाधारणेन ज्ञानत्वेन हेतुत्वेऽपि घटपटादि- ४ रूपनानाविषयावगाहिना अनुभवेन जनितस्य तावद्विषयक संस्कारस्य घटायेकैकगोचरस्मर णेनापि विनाशात्तदुत्तरं पटादिस्मरणानुपपत्तिः, तत्तद्विषयक संस्काराभावात् । स्मृतिजन्य - नृसिंहप्रकाशिका.

(”

[[18]]

स्वजनकजातीयजनकत्वं संस्कार पदशक्यतावच्छेदकतया सिद्धसंस्कारत्वजातिमत्त्वं वा सं- स्कारसामान्यलक्षणम् । वेगस्याश्रयमाह – वेग इति ॥ लक्षणं तु क्रियाविशेषजनकता- चच्छेदकतया वेगपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धवेगस्वजातिमत्त्वमिति बोध्यम् । भाव- नां निरूपयति– अनुभवजन्येति ॥ अनुभवत्वजात्यवच्छिन्नव्यापारानवच्छिन्न कारणता- निरूपितकार्यमित्यर्थः । अत्र विशेषणज्ञानादिजन्यविशिष्टबुद्धयादावतिव्याप्तिवारणाय कारण– तायां अनुभवत्वावच्छिन्नत्वनिवेशः । स्मृतावतिव्याप्तिवारणाय व्यापारानवच्छिनत्व निवेशः । ध्वंसं प्रत्यनुभवस्य तत्तद्वयक्तित्वेन कारणतया अनुभवत्वावच्छिन्नत्व घटितलक्षणस्य न ध्वं- ससाधारम्यमिति हृदयम् । लक्षणान्तरमाह - स्मृतिहेतुरिति ॥ स्मृतित्वावच्छिन्न- कार्यतानिरूपितव्यापारसम्बन्धानवच्छिन्नकारणत्वमित्यर्थः । आत्ममनस्संयोगे ऽत्तिव्याप्ति- वारणाय कार्यन्तायां स्मृतित्वावच्छिनत्वनिवेशः । केवलस्मृतिनिष्ठकार्यतानिरूपितकार-.. णत्वस्यात्मकालादिसाधारणत्वेऽपि कारणतायां समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वनिवेशनेनापि त द्वारण सम्भवात् अनुभवेऽतिव्याप्तिवारणाय कारणताया व्यापारानवच्छिन्नत्वनिवेशः । इदन्तु प्राचीनमते । स्मृतिसाधारणज्ञानत्वेन संस्कारहेतुत्ववादिनवीनमते तु ज्ञानत्वावच्छिन्न-.. कारणताघटित प्राथमिकलक्षणस्य विशेषणज्ञानादिजन्यविशिष्टज्ञानादावतिव्याप्तिवारणाय का - येतायां ज्ञानत्वानवच्छिन्नत्वं निवेश्यमिति बोध्यम् । वस्तुतस्तु भावनात्वजातिमत्त्वमेच मूलकाराभिमतं भावना सामान्यलक्षणं नतुः निरुक्तानुभवजन्यत्वादिवटितं गौरवात् । अनु भवजन्यत्वादिकथनं तु भावनात्वस्य जातित्वे अनुमानप्रमाणोपन्यासायेति तत्त्वम् । मूलो- कभावनालक्षणं प्राचीनमत एवेति स्फुटीकरोति-दीपिकायां स्मृतेरपीति अपिना

[[11]]

[[4३८२]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

संस्कारजनकरवं नवी रुतम् । स्थितस्थापकं लक्षयति—अन्यथेति ॥ सङ्ख्या- दो नैमित्तिकद्रवत्ववेगस्थितस्थापकाः सामान्यगुणाः । अन्ये रूपादयो

" 4r 1

'

"”

J

नीलकण्ठप्रकाशिका.

पचादिगोचर संस्कारस्य भिन्नविषयकतया पटादिस्मारकत्वायोगात् । अतः स्वजन्यन्त्ररमस्म- तेरेबागायत्या तत्तद्रयक्तित्वेन तत्तत्संस्कारनाशकताया अभीकर्तव्यतया अनुभवत्वेन जनक- तायागपि न दोष इति वाच्यम्, अन्यूनविषयकस्यैव फलस्य नाशकत्वाङ्गीकारेण अदो- पात् । जायते च पुनः पुनः स्मरणाद्दढतरः संस्कारः । दादर्थव संस्कारगतो जातिविशेषो अदिति स्मृत्युत्पादप्रयोजकः । न च दैववशसम्पन्नात् झटित्युद्बोधकसमवधानादेव अदिति स्मृतिनियमोपपत्तौ न तत्प्रयोजकतया संस्कारगतो जातिविशेषः सिद्धयतीति वाच्यम् । अदिति स्मृतेर्देवाधीन टित्युद्बोधकसमवधानाधीनत्वमभ्युपगम्य संस्कारातिशयखण्डने शा स्वादावभ्यामम्यैनानापतेः । किम, परित्यज्य च निश्रिताव्यभिचारकं रूपं ग्रमाणव्यभि- वारकेण कारणत्वकल्पनं न सम्भवतीति नानुभवत्वेन स्मृति संस्कार हेतुतासम्भव इति प्राहु- स्तन्मतं दर्शयति-स्मृतेरम्पीति ॥ अपिना अनुभवपरिग्रहः। एतन्मते लक्षणे व अनुभव-

नृसिंहप्रकाशिका.

अनुभवपरिग्रहः । एवं च ज्ञानसामान्यस्येति फलितार्थः । संस्कारजनकत्वमिति ॥ संस्कारत्वावच्छिन्नकारणत्वमित्यर्थः । नवीनेरुक्तमिति ॥ तथा च जायते पुनःपुनः स्मरणात् इतर संस्कार इत्यनुभवानुरोधात् स्मृतेरपि संस्कारहेतुत्वं आवश्यकमिति नवीनानामाशयः। मूलोक भावानालक्षणस्य एकलक्षणत्वाभिप्रायेण तद्धद्रक दलप्रयोजनमाह— आत्मादावि ति ॥ आत्मन्यतिव्याप्तेः जन्यत्वविशेषणेनैव वारणादिति आदिना आत्ममनस्संयोगादेः परिग्रहः । अनुभवेतीति ॥ अनुभवजन्यत्वविशेषणमित्यर्थः । स्मृतीति ॥ स्मृतिहेतुत्व- दलमित्यर्थः । अत्र घटादिपदत्वविशिष्टविषयक श्रावणज्ञानस्य घटादिपदत्व निर्विकल्पकात्म- कानुभवजन्यतया घटादिरूपार्थस्मारकतया च तत्रातिव्याप्तिवारणायानुभवत्वावचिननिरू- पितजन्यताया लक्षणे निवेशनीयतया तावतैव वसेऽतिव्याप्तिवारणे स्मृतिजनकत्वनिवेशनं व्यर्थम् । एवं तादृशजन्यताश्रयस्मृतेरपि कालविधया स्मृतिजनकत्वात् तत्रातिव्याप्ति- वारणाय स्मृतित्वावच्छिन्ननिरूपितजनकत्वरूपस्मृतिजनकत्वस्यैव लक्षणे निवेशनीयतया तावतैवात्मादावतिव्याप्त्यप्रसकेः तादृशातिव्याप्तिवारणाय अनुभवजन्यत्वनिवेशनमपि अकिश्चित्करम परन्तु अनुभवेऽतिव्याप्तिवारणायानुभवजन्यत्वनिवेशः । स्मृतावतिव्याप्ति- वारणाय स्मृतिजनकत्व निवेशनमित्येव वाच्यमिति प्रतिभाति । एकलक्षणस्यापि दोषत्रय- रहितत्वेऽपि एकलक्षणस्य कारणताद्वयवदितत्वेन गौरवमित्यवेत्य लक्षणद्वयपरतया व्या ख्यातमिति हृदयम् । भावनाया आश्रयमाह - मूले आत्ममात्रवृत्तिरिति ॥ जीवमात्र- वृत्तिरित्यर्थः स्थितस्थापकं निरूपयति - अन्यथाकृतस्येति ॥ अवस्थान्तरं प्रापित स्येत्यर्थः । तास्थापाक इति ॥ पूर्वावस्थाजनक क्रिम हेतुरित्यर्थः । इदं च एव

। ।नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

શ્ર્

m-

विशेषगुणाः । द्रव्यविभाजकोपाधिद्वयसमानाधिकरणावृत्तिजातिमगुणत्वं विशे-

Ag

नीलकण्ठप्रकाशिका.

जन्या इति स्थाने ज्ञानजन्येति निवेशनीयम् । द्रव्यविभाजकोपाधीति ॥ पृथिवीत्व- जलत्वादिरूपं यद्द्रव्यविभाजकोपाधिद्वयं प्रत्येकं तत्तत्समानाधिकरणाः द्वित्वपृथवत्त्रसंयो- गादयस्तदवृत्तिजातिमद्गुणत्वमित्यर्थः । रूपादिषु चतुर्षु नीलत्वादिकं, सांसिद्धिकद्रव च द्रवत्वत्वावान्तरजाति, स्नेहादिषु दशसु स्नेहत्वादिकं, भावानायां संस्कारत्वावान्तरजाति चादाय लक्षणसमन्वयः । नन्विदं लक्षणमेकत्वादिष्वतिव्याप्तम् एकत्वत्वादिजातेरपि ता- दृशत्वात् । न च तादृशेोपाधिद्वयसमानाधिकरणवृत्ति गुणत्व न्यून वृत्तिजातिशून्य गुणत्वमिति तदर्थः । एवं चैकत्वादिषु सङ्ख्यात्वादेः सत्त्वात्तादृशजातिशून्यत्वस्यासत्त्वेन नातिव्या-

नृसिंहप्रकाशिका.

.

रूपकीर्तनम् । लक्षणं तु वेगभावनान्यसंस्कारत्वम् । क्रियाविशेषजनकतावच्छेदकतया स्थित- स्थापकपदशक्यतावच्छेदकतया वा सिद्धस्थितस्थापकत्वजातिमत्त्वमित्यपरे । तन्न, क्रिया- यां तादृशवैजात्ये मानाभावेन तदवच्छिन्नजनकतावच्छेदकतया तादृशजातिसिद्धेरसम्भवात् । स्थितस्थापकेति शब्दस्य पदद्वयादिघटितत्वेन वाक्यत्वात्तच्छक्याप्रसिद्धया शक्यतावच्छेद- कतयापि तत्सिद्धेरभावाच । अवेदं बोध्यम् । गुणा द्विविधाः सामान्यगुणाः विशेषगुणा- श्रति । सङ्ख्यादिगुरुत्वान्तनैमित्तिकद्रवत्ववेगस्थितस्थापकाः सामान्यगुणाः । तत्त्वं च आका- शात्मान्यसमवेतवृत्तिपाकजावृत्तिसांसिद्धिकद्रवत्वावृत्तिगुणवृत्तिजातिमत्त्वे सति भावनान्य- त्वम् । आकाशात्मविशेषगुणेष्वतिव्याप्तिवारणाय प्राथमिकवृत्त्यन्तं जातिविशेषणम् । रूपा- दिचतुष्टयवारणाय तत्रैव प्राथमिकावृत्त्यन्तं विशेषणम् । सांसिरिकद्रवत्ववारणाय तत्रैव द्वितीयावृत्त्यन्तविशेषणम् । कर्मण्यतिव्याप्तिवारणाय जातौ गुणवृत्तित्वविशेषणम् । भावना- यामतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभाग इति । रूपादिचतुष्टयस्नेहसांसिद्धिकद्रवत्वशब्दबुद्धयावष्ट- कभावनाः विशेषगुणाः । तत्त्वं च मनोवृत्त्यन्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदक- गुरुत्वद्रवत्वावृत्तिगुणाविभाजकजाति सांसिद्धिकद्रवत्वत्व भावनात्वान्यतमवस्वम् । अत्र सङ्ख्या- द्यपरत्वान्तवेग स्थितस्थापकेष्वतिव्याप्तिवारणाय प्रतियोगितावच्छेदकतान्तविशेषणम् । गुरु- त्वनैमित्तिकद्रवत्वयोः अतिव्याप्तिवारणाय तत्रैवावृत्तित्वान्तविशेषणम् । पाकात्मकविजातीय- तेजस्संयोगनिष्ठवै जात्यमादाय पाकेऽतिव्याप्तिवारणाय जातौ गुणविभाजकत्व विशेषणम् । सांसिद्धिकद्रवत्वभावनयोः सङ्ग्रहाय । नुगमाय चान्यतमत्वेन जातिनिवेश इति । मूलकारस्य न्यूनतापरिहाराय सङ्ख्यादयोऽष्टावित्यादिग्रन्थेन सामान्यगुणत्वविशेषगुणत्वाभ्यां गुणानां द्वै- विध्यं सूचयित्वा सामान्यगुणानां निरुक्तगुणान्यतमत्वमेव लक्षणमित्युक्ताभिप्रायमित्याशये- न विशेषगुणलक्षणमाह - दीपिकायां द्रव्यविभाजकोपाधिद्वयसमानाधिकर- णावृतीति ॥ द्रव्यत्वव्यापकतानवच्छेक परत्वापरत्वगुरुत्वद्रवत्ववेङ्गावृत्तिगुणविभाज केत्यर्थः । जातिमत्त्वमिति ॥ तादृराजाति सांसिद्धिकद्रवत्वत्वभावनात्वान्यतमवत्त्वमित्यर्थः । अत्र

[[1]]

"

*5-t

P

હૈદ્રř

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

“चगुणत्वम्। “कर्मणो लक्षणमाह चलनेति ॥ उत्क्षेपणादीनां कार्यभेद- णमाह-चलनेति माह - ऊर्ध्वति ॥ शरीरेति । वक्रतासम्पादकं आकुभ्वनम् । ऋजुता सम्पादक प्रसारणमित्यर्थः । सामान्यं लक्षयति– नित्यमिति ॥ संयोगेऽतिव्याप्तिवार- णाय नित्यमिति । जलपरमाणुगतरूपेऽसिव्यामिवारणाय एकेति । परमाणु-

M

rom

Y

[[152]]

HP

नीलकण्ठप्रकाशिका.

प्तिरिति वाच्यम् । एवमपि परिमाणादिष्वतिव्याप्तेः । परिमाणत्वादेस्तादृशजातित्वासं- भवादिति चेत् । अत्र प्रवदन्त्यभिज्ञाः - यद्यद्रूपावच्छिन्नसमानाधिकरणं यत्किचिद्दव्यवि- भाजकोपाधिद्वयं तत्तद्भिन्ना स्थितस्थापकवृत्तिभिन्ना च या जातिस्तद्वत्वे सति गुणत्वमिति तदर्थः । यद्रूपावच्छिन सामानाधिकरण्यस्य समवायसम्बन्धघटितस्यैव निवेशनीयतया यद्रू- पपदेन घटत्वादेर्धर्तुमशक्यत्वात् घटादावतिव्याप्तिरतो विशेष्यम् । स्थितस्थापकेऽति- व्याप्तिवारणाय - स्थितस्थापकवृत्तिभिनेति । स्थितस्थापकस्य पृथिव्यादिचतुष्टयवृतित्व- मते तु न देयम् । रूपत्वादेर्यद्रूपपदेन धर्तुं अशक्यस्वेऽप्यवान्तरजातिमादाय रूपादिषु लक्षणसमन्वयः । पार्थिवानुष्णाशीतस्पर्शस्य वायवीयापेक्षया विजातीयस्यैव अनुभवसिद्ध- त्वात् । सङ्ख्यादयस्तु सामान्यगुणा इति न तत्र बैजात्यं जलपृथिव्यादिभेदेन सिद्धान्त- सिद्धमतस्तत्र नातिव्याप्तिः । तादृशजातिमद्भिन्नगुणत्वमेव सामान्यगुणानां लक्षणमवसेयम् । मूलोक्तं सर्वसङ्ग्राहकं न भवतीत्याह - वक्रतेति ॥ नित्यमेितीति ॥ अथ नित्यस्वं

नृसिंहप्रकाशिका.

सङ्ख्यात्वादिजातिमादाय सङ्ख्यादिपश्च केष्वतिव्याप्तिवारणाय जातावनवच्छेदकत्वान्तनि- वेशः परत्वादिचतुष्टयेषु वेगस्थितस्थापकयोश्चातिव्याप्तिवारणाय तत्रैवावृत्तित्वान्तविशेष- णम्। पाकनिष्ठ वैजात्यमादायातिव्याप्तिवारणाय तत्रैव गुणविभाजकत्वविशेषणम् । सांसि - विभावयोः सम्प्रदायानुगमाय चान्यतमत्वेन जातिनिवेशः इति । कर्मणो लक्षण- माह– मूले चलनात्मकमिति ॥ चलतीति प्रत्यक्षसिद्धकर्मत्वजातिमत्त्वं कर्मणो लक्षण- मित्यर्थः । उत्क्षेपणं निरूपयति—ऊर्ध्वदेशसंयोगहेतुरिति ॥ इदं च स्वरूपकीर्तनम् । एवमुत्तरत्रापि । लक्षणन्सूर्ध्व गच्छतीति प्रत्यक्षसिद्धोत्क्षेपणत्वजातिमत्वमिति बोध्यम् । अपक्षेपणं निरूपयति—अधोदेशेति ॥ लक्षणं तु अधोगच्छतीति प्रत्यक्षसिद्धापक्षे- . पणत्वजातिमत्त्वमिति बोध्यम् । आकुशनं निरूपयति-शरीरसनिष्ठेति ॥ लक्षणं तु आकृष्टमिति प्रतीतिसाक्षिकाकुञ्चनत्वजातिमध्वमिति बोध्यम् । प्रसारणं निरूप- यति शरीरविप्रकृष्टेति ॥ लक्षणं तु प्रसारितमिति प्रतीतिसाक्षिकप्रसारणश्वजाति- मत्स्यामिति बोध्यम् । समनं निरूपयति—अभ्यत्सर्वमिति । भ्रमणरेचनस्पन्दनोर्ध्वज्य- लनतिर्यग्गमनात्मकं सर्व गमनस्वरूपमित्यर्थः । गमनमिति ॥ गच्छतीति प्रत्यक्षसिद्ध- ममनत्वजातिमत्तत्वं लक्षणमित्यर्थः । अत्र श्रमणादीनामिव उत्क्षेपणादीनामपि ममनाला.

h

"”

नीलकण्ठीय- मृदीयसमन्विता ।

[[1]]

[[३८५]]

‘परिमाणादावतिव्याप्तिवारणाय अनेकेति । अनुगतत्वं समवेतत्वम् । तेन नाभावा- दावतिव्याप्तिः । विशेषं लक्षयति- नित्यति ॥ समवायं लक्षयति - नित्येति ॥ संयोगेऽतिव्याप्तिवारणाय नित्येति । आकाशादावतिव्याप्तिवारणाय सम्बन्धेति ।

+h

।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

प्रागभावाप्रतियोगित्वं ध्वंसाप्रतियोगित्वं या एकतर निवेशेनापि संयोगादेर्वारणात् । एकपदं स्वरूपकीर्तन मात्रपरमिति द्रष्टव्यम् । मूळे व्यावर्तका इति ॥ नित्यद्रव्याणा परस्परभेदसाधका इत्यर्थः । अथ विशेषपदार्थे किं प्रमाणम् । ‘न चात्यन्तसङ्कीर्णानां परमाणूनां भेदकधर्मं विनां भेदासिद्धितो विशेषा अङ्गीकर्तव्या इति वाच्यम् एकत्वादि- नृसिंहप्रकाशिका.

J

करवेऽपि शिष्यबुद्धिवैशद्याय स्वतन्त्रेच्छेन गौतमेन पृथनिरूपणात् तदनुसारेण मूल- कृतापि पथधां विभक्तमिति हृदयम् । कर्मण आश्रममाह — पृथिव्यादिचतुष्टय- वृत्तीति ॥ सामान्यलक्षणमाह - नित्यमेकमनेकानुगतमिति ॥ अलैकमिति प्रामादिकम् । नित्यत्वे सति अनेकसमयेतत्वं लक्षणम् । संयोगेऽतिव्याभिवार- गाय सत्यन्तदलम् । ‘जलपरमाणुरूपादावतिव्याप्तिवारणायाने कानुगतमिति । पदार्थ- त्रय निरूपित समवायसम्बन्धावच्छिन्नाधेयमित्यर्थः । तेन नित्यसंयोगाङ्गीकर्तृप्राचीनमते न तत्रातिव्याप्तिः । गगनाभावादावतिव्याप्तिवारणायाधेयतायां समवायसम्बन्धावच्छि- नवनिवेशः । सामान्यांश्रयमाह – द्रव्येति ॥ परत्वापरत्वाभ्यां सामान्यस्य द्विवि- चत्वात् परसामान्यादेः स्वरूपमाह - परं सत्तेत्यादि ॥ विशेषलक्षणमाह - नि. यद्रव्यवृत्तयों विशेषा इति ॥ नित्येन सम्बन्धेन द्रव्यत्तय इति विग्रहः । सम " वायसम्बन्ध घटितद्रव्यवृत्तित्ववन्त इत्यर्थः । द्रव्यवृत्तय इति ॥ यत्किञ्चिद्दव्यत्तय ‘एवेत्यर्थः । समवायसम्बन्धघटितयत्किञ्चिद्द्रव्यवृत्तित्वातिरिक्तद्रव्यवृत्तित्वशून्या इति यावत् । समवायसम्बन्ध घटितद्रव्यवृत्तित्वं द्रव्यसमवेतत्वमेव । तथा च यत्किञ्चिद्द्रव्यसमवेतत्वा- तिरिक्तद्रव्यसमवेतत्वशून्यत्वं स्वसमवेतत्वस्वान्यासमवेतत्वोभयसम्बन्धेन किञ्चिद्वस्तु- विशिष्टत्वं वा नित्यद्रव्यवृत्तय इत्यन्तसमुदितार्थः । अन्त्या इति ॥ अन्तेषु निरवयवद्रव्येषु भवाः । आश्रयाणां परस्परभेद सिद्धयन्यथानुपपत्त्या स्वीकृता इत्यर्थः । एतेन विशेषे प्रमाणमिव तेषां निस्सामान्यत्वमपि दर्शितम् । तेषामपि सामान्यवत्त्वे सामान्याश्रयस्य सामान्यरूपे. जैव मैदबोधकत्वमिति नियमेन विशेषस्य विशेषत्वरूप सामान्य पुरस्कारेण तत्तत्परमाणु- ’’ भेदव्यभिचरित्वात् परस्परभेदानुमापकतानुपपत्तेः । तादृशनियमानङ्गीकारे तसत्परमाणु- ‘frigerantaratha तादृशभेदानुमापकत्वसम्भवेन विशेषासिद्धिप्रसङ्गात् । तस्मात् परमाण्या- ‘दिषु परस्पर में दसिद्धयन्यथानुपपत्त्या सिद्धो विशेषः सामान्यशून्यतयैव सिध्यतीत्यन्त्यशब्देन विशेषस्य प्रमाणसिद्धत्ववत् निस्सामान्यत्वमपि दर्शितमेवेति प्रकृते अन्त्यशब्देन निस्सा-

भ

[[49३८६]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

अयुतसिद्धलक्षणमाह-ययोरिति ॥ ’ नीलो घटः’ इति विशिष्टप्रतीतिर्वि-

गगना

A

P

L

ነ

t

म

नीलकण्ठप्रकाशिका.

-

। ↑

व्यतेरेव भेदकत्वसम्भवात’ इति वेत्र यतः एतत्वरमाणी तत्परमाणुभेदसाधने एकत्वादेर्व्यभिचारितया एतदेकत्वादेरेव हेतुता वाच्या । न च तयोः परमाण्योर्भेदा- सिद्धावेकत्वादावेतत्त्वं सुग्रहम् । एतत्परमाणुसमवेतत्वं हि तस्यैतत्त्वम् । तस्मात्प्र- तिनित्यद्रव्यमेष्टव्यो विशेषपदार्थः । स एव स्वसजातीयानां परस्परं भेदसाधक इति तत्रापि विशेषान्तरापेक्षा नास्ति । अतो नानवस्था इति सम्प्रदायः । वैशेषिक- मतसाधारण्येन समवायेऽनुमानं प्रमाणयति - नील इति ॥ समवायिकारणत्वस्य अब-

नृसिंहप्रकाशिका.

[[45]]

मान्यत्व लाभात, निस्सामान्यत्वे सति स्वसमवेतत्वस्वान्यासमवेतत्वं भयसम्बन्धेन यत्किञ्चि. वस्तुविशिष्टत्वं विशेषलक्षणमिति फलितम् । अत्र रूपादावतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । सामान्य अभावे चातिव्याप्तिवारणाय सम्बन्धद्वयनिवेश इति ध्येयम् । समवायलक्षणमाह- नित्यसम्बन्ध इति ॥ नित्यत्वं सति सम्बन्धत्वं समवायलक्षणमित्यर्थः । अत्र संयोगेऽति- व्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । परमाण्वादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यभागः । नचैतलक्षणस्य नित्यसंयोगाशीकर्तुमते तत्रातिव्याप्तिरिति वाच्यमनित्यावृत्तिसंसर्गतावच्छेदकधर्मवस्वस्य विवक्षितत्वात् । संयोगत्वस्यानित्यासित्वाभावेन नोक्तदोषावकाशः । एतेन प्रका रत्वान्यत्वविशेष्यत्वान्यत्वविशिष्टप्रतीतिविषयत्वरूपविशिष्टप्रतीतिनियामकत्वात्मक सम्बन्ध - कत्वस्य यादृशघटभूतलसंयोगं विषयीकृत्य विशिष्टबुद्धिने जाता तत्रासस्वेन तस्य सं- सर्गत्वानुपपतिरिति दूषणं प्रत्युक्तम् । तत्रापि तादृशसंयोगत्वस्याक्षतत्वात् । समवायस्या- श्रयमाह–अनुतसिद्ध

अयुतरि श्रयमाह - अयुतसिद्धवृत्तिरिति ॥ अद्भुत सिद्धलक्षणमाह-ययोर्मध्य एक- मिति ॥ विद्यमानकालीनयादशाभयघटकमित्यर्थः । अपराश्रितमेवावतिष्ठत इति ॥ आश्रयाश्रयिभावरूपपरस्परसम्बद्धं सदेव तिष्ठतीत्यर्थः 1 परस्परासम्बद्ध सन्न- तिष्ठतीति यावत् । तावयुतसिद्धाविति ॥ तथाच विद्यमान कालस्वविशिष्टय़ा शोभयश्वव्यापकं तादृशसम्बन्धवत्वं तादृशोभयत्वमयुतसिद्धलक्षणमिति भावः । श्यामा- दिनाशानन्तरकालीने निरुतपरस्परसम्बन्धशून्ये तादृशश्यामरूपघटोभयस्मिन् विद्यमान- तादृशश्यामरूप घटोभयत्वस्याश्रयाश्रयिभावरूपपरस्परसम्बन्धवस्त्वव्याप्यत्वाभावात् तादृशो - भ्रस्यायुता सिद्धत्वानुपपत्तिः । अतो व्याप्यदले विद्यमानकालीनत्वनिवेशः ! 1 एवश्व नष्टश्यामरूपघटितोभयत्वस्याविद्यमानत्वेन तत्र विद्यमानकालीनत्वविशिष्टोभयत्वरूपव्या- प्याभावात् तत्र व्यापकाभावेऽपि क्षत्यभावेन तादृशोभयस्य नायुतसिद्धत्वानुपपत्तिः । सानकालीन विभिन्न पदोभयनिष्ठोभयत्वस्य तादृशस्याश्रयाश्रयिभावरूप परस्परसम्बन्ध- बवान्यान्यत्वात् तादृशोभयस्य नायुतासिद्धत्वापत्तिः । कावयुतसिद्धावित्याशङ्का

।

दर्शनेन परिहरति अवयवावयवीत्यादिना ॥ नतु समवाये प्रमाणाभावात्नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

।

[[३८७]]

शेषणविशेष्यसम्बन्धविषया, विशिष्टबुद्धित्वात्, दण्डीतिविशिष्टबुद्धिवन् इति समवायसिद्धिः । अवयवावयविनाविति ॥ द्रव्यसमवायिकारणमव- यवः, जन्यद्रव्यमवयवि । प्रागभावं लक्षयति–अनादिरिति ॥ आकाशा-

॥ दावतिव्याप्तिवारणाय सान्त इति । घटादावतिव्याप्तिवारणाय अनादि- रिति । प्रतियोगिसमवायिकारणवृत्तिः प्रतियोगिजनको भविष्यतीति व्यव हारहेतुः प्रागभावः । ध्वंसं लक्षयति–सादिरिति ॥ घटादावतिव्याप्ति वारणाय अनन्तेति । आकाशादावतिव्याप्तिवारणाय सादिरिति ।

ब

[[1]]

h 1

10 J

--

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[4]]

यविनि सत्वात् । द्रव्येति ॥ परमाणुवारणाय जन्येति ॥ अविनश्यदवस्थमपराश्रित-

नृसिंहप्रकाशिका.

तलक्ष गाभिधानमसङ्गतमिति मीमांसकाशङ्कां प्रमाणप्रदर्शनेन परिहरति-दीपिका- यां नीलो घट इति विशिष्टप्रत्यय इति ॥ नील इति प्रत्ययः, घट इति’’ प्रत्ययो वेत्यर्थः 1 नीलघटत्वावच्छिन्न विषयकत्वेन पक्षत्वे प्रयोजनाभावात् तादृशप्रत्ययस्य विशिष्टविषयत्वात् विशिष्टविषयत्वेनापि न पक्षत्वं प्रयोजनाभावात् । किन्तु स्वरूपकीर्तनमिति हृदयम् । विशेषणविशेष्यसम्बन्धविषयेति ॥ “सां- सर्गिकविषयताशालीत्यर्थः । यथाश्रुते निर्विकल्पका साधारणज्ञानमात्रे तादृशविशेषण- विशेष्यसम्बन्धविषयकत्वस्य सिद्धत्वेन विशिष्टप्रत्ययत्व हेतुना तत्साधनानौचित्यात् । यादेच निर्विकल्पक साधारणतादृशसम्बन्धविषकत्वमेव साध्यं तदा विशिष्टपदं अनर्थ- कम् प्रत्ययत्वादित्येव हेतुः सम्यगित्यपि बोध्यम् । विशिष्टप्रत्ययत्वादिति ॥ प्रकारताशालित्वादित्यर्थः । पक्षे तादृशहेतोः अस्तित्वसूचनाय प्रत्ययत्वादित्युक्तम् । न तस्यापि हेतुकोटिप्रवेशः प्रयोजनाभावात् दण्डीतिप्रत्ययवत् इत्यनुमानादित्यर्थः । समवा- यसिद्धिरिति ॥ तादृशसांसर्गिक विषयताश्रयस्य संयोगरूपत्वें घटइत्यादिप्रत्ययस्य भ्रम त्वापत्तिः । द्रव्ययोरेव संयोगसत्त्वेन घटत्वघटयोः संयोगाभावात् तादृशसांसर्गिक विषयता- श्रयस्य स्वरूपात्मकत्वं न सम्भवति अनन्तस्वरूपाणां सम्बन्धत्वकल्पने गौरवात् । अतो लाघवात् एकत्वातिरिक्तस्समवायस्सिध्यतीति भावः । अवयवावयविनोः स्वरूप माह द्रव्यसमवायिकारणमिति ॥ सान्त इति ॥ अत्र सान्तत्वं ध्वंसप्रतियोगित्वरूपं बोध्यम् । अनादिरिति ॥ अत्रानादित्वं प्रागभावाप्रतियोगित्वरूपं बोध्यम् । प्रति- योनिसमवायिकारणवृत्तीति ॥ इदं चाश्रयकथनम् । प्रतियोगिजनक इति । इदुख प्रयोजनकथनम् । भविष्यतीति व्यवहारहेतुरिति ॥ इदं च प्रमाणकथनम् । अनन्त इति ॥ अत्रानन्तत्वं ध्वंसाप्रतियोगित्वरूपं बोध्यम् । सादिरिति ॥ अत्र

"

[[1]]

" "

[[6]]

ל

ช}

[[३८८]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

प्रतियोगिजन्यः प्रतियोगिसमवायिकारणवृत्तिध्वस्त इति व्यवहारहेतुः सः । अत्यन्ताभावं लक्षयति - त्रैकालिकेति ॥ अन्योन्याभावेऽतिव्याप्तिवारणाय. संसर्गेति । ध्वंसप्रागभावयोरतिव्याप्तिवारणाय त्रैकालिकेति । अन्योन्याभावं

नीलकण्ठप्रकाशिका.

·

मेवावतिष्ठते विनश्यदत्रस्थं त्वनाश्रितं क्षणमवतिष्ठते यथा तन्त्वादिनाशे पदादिरिति मनसिकृत्य मूलेऽविनश्यदित्युक्तम् । ग्रागभावे प्रमाणमाह— भविष्यतीति ॥ संसर्गेति ॥ तादात्म्यातिरिक्तसंसर्गेत्यर्थः । ध्वंसप्रागभावयोरपि प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धो वर्तत इति मताभिप्रायेण त्रैकालिकेति विशेषणम् । अन्यथा अन्योन्याभाववारकेणैव तयोर्वार- णासद्वयर्थतापतेः । यदि संसर्गावच्छिन्नेत्यादेरन्योन्याभावभिन्नाभाव इत्यर्थस्तदा कालि- नृसिंहप्रकाशिका.

[[1]]

[[1]]

साम-:

सादित्वं प्रागभावप्रतियेगित्वरूपं बोध्यम् । प्रतियोगिजन्य इति ॥ इदं च कारणप्रद परम् । प्रतियोगिसमवायिकारणवृत्तिरिति ॥ इदं चाश्रयकथनम् । ध्वस्त इति व्यवहारहेतुरिति ॥ इदं च प्रमाणकथनम् । अत्यन्ताभावलक्षणमाह-मूले. त्रैकालिकेति ॥ त्रैकालिकत्व भावविशेषणं बोध्यम् । संसर्गावच्छिन्नेति ॥ संसर्गमात्रा- वच्छभेत्यर्थः । संसङ्गेतरानवच्छिन्नेति यावत् । अत्र सम्बन्धी हि सम्बन्धिभ्यां भिनः तदा- श्रितश्चैकचेति प्राचीनवाक्येन सम्बन्धिद्रय भिन्नसम्बन्धियनृत्येक वस्तुन एवं संसर्गश्व- लाभात् प्रकृते संसर्गशब्देन निरुकसंसर्गघटक सम्बन्धिभिनं गृह्यते । एवं च संसर्गेत्तर- शब्देन सम्बन्धिभित्रेतरस्य सम्बन्ध्यभिमरूपतादात्म्यस्य लाभो निराबाधः । तथाच संसगी वच्छिन्नशब्देन तादात्म्यानवच्छिन्नत्वलाभात् तादात्म्यानवच्छिन्नप्रतियोगिताका भावलाभः । मैकालिकशब्देन ध्वंसाप्रतियोगित्वविशिष्टप्रागभावाप्रतियोगित्वविशिष्टलाभश्चेति तियोगित्वे सति प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति तादात्म्यानवच्छिन्नप्रतियोगिता का भावत्व मत्यन्ताभावलक्षणमिति त्रैकालिकेत्यादिमूलफलिताम्मेति न किञ्चिदनुपनम् । लक्षण- मुक्त्वा स्वरूपं प्रमाणं चाह-यथेति ॥ भूतले घटो नास्तीति ॥ अनुयोगिवाचकसप्त- म्यन्तपदसमभिव्याहृतप्रतियोगिवाचकपदसमभिव्याहृतन शब्द लिखित प्रत्यय विषयाभाषः अत्यन्ताभावस्वरूपम् । तादृशशब्द एव प्रमाणं चेत्यर्थः । त्रैकालिकेत्यादिलक्षणवाक्यस्य निरुकार्याभिप्रायेणैव लक्षणघटकदकप्रयोजनमाह- दीपिकायां अन्योन्याभावेऽति- व्याप्तिवारणायेति ॥ अत्र निरुक्तनित्यत्वाभावत्वयोः सख्यात् प्रसका तिव्याप्तिवार णायेत्यर्थः । संसर्गावच्छिन्नतीति ॥ तादात्म्यानवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वपर्य - बसित संसर्गावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वनिवेश इत्यर्थः । ध्वंसप्रागभावयोरतिव्याप्तिः, वारणायेति ॥ तोरपि तादात्म्यानवच्छ्त्रिप्रतियोगिताकाभावत्वसत्वेन प्रसताति- व्याप्तिवारणायेत्यर्थः त्रैकालिकेतीति ॥ अभावे निरुकनित्यत्वरूप त्रैकालिकम

।

६.

नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३८९]]

लक्षयति तादात्म्येति ॥ प्रतियोगितावच्छेदका रोप्य संसर्गभेदादिक प्रतियो

[[3]]

[[१]]

[[3]]

-

[[4]]

नीलकण्ठप्रकाशिकी.

केति सिद्धान्तेऽपि सार्थकं त्रैकालिकत्वमिह नित्यत्वम्पम् । मूले भूतले घटो नास्ती- ति ॥ तत्र घटाभावांशे भूतलस्य विशेशत्वं सम्बन्धः घटाभाववद्भूतलं इत्यत्र तु भूत- लांशेsभावस्य विशेषणत्वं संसर्ग इति वदतां प्राचामयमभिप्रायः । विशेष्यत्वविशेषणत्वे स्वरूपसम्बन्धविशेषो न ज्ञानीयविषयताविशेषौ । न च विशेषणताख्यः स्वरूपसम्बन्ध एक एवास्तु, ‘भूतले घटो नास्ति’ इति प्रतीतौ ’ भूतलं घटाभाववत्’ इति प्रतीतितो वैलक्षण्यस्य विशेषणत्वावच्छिन्नाधेयताविषयकत्वकल्पनेनैव निर्वाहादिति वाच्यम् । तादृश- प्रतीत्योर्वैलक्षण्याय ‘प्रथमायां विशेषणत्वावच्छिन्नाधेयतासन्निकर्षः, द्वितीयायां विशेषण- तासंसर्गः इत्युपेयते किं वा । प्रथमायां विशेषणतासंसंर्गः, द्वितीयायां विशेषणत्वाव- नृसिंहप्रकाशिका.

H

I

.

[[1]]

निवेश इत्यर्थः । अन्योन्याभावलक्षणमाह-मूले ताम्॥ तदायि सम्बन्धेत्यर्थः ।

। तेन भूतले संयोगसम्बन्धेन घटतादात्म्यवान् नास्तीति शब्दी. लिखित प्रत्यय सिद्धात्यन्ताभावस्य तादात्म्य धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वेऽपि नातिव्या- प्तिः । अन्योन्याभावस्वरूपं अन्योन्याभावतभिष्टतादाम्यसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताक- त्वयोः प्रमाणं चाह-यथेति ॥ घटः पदो न भवतीति ॥ इत्याकारकसमानवि- भक्तिकपदद्वयसमभिव्याहृतन शब्दोलिखितप्रत्ययविषयाभावः अन्योन्याभावस्वरूपम् । तादृशप्रत्यय एवान्योन्याभावे तस्य तादात्म्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वे व मानमित्यर्थः । नच तादृशशब्दोल्लेखितप्रत्ययस्य तादात्म्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वेन कथमन्योन्याभाव- विषयकत्वमिति वाच्यम् । नञ्पदासमभिव्याहृतयादृशवाक्यात् यस्मिन् धर्मिणि येन सम्बन्धेन सत्कारबोधः अनुभवसिद्धः नलपदसमभिव्याहततादृसकाक्यान्त असति बाधके तद्धर्मिणि तत्सम्बन्धावच्छिन्नतनिष्ठ प्रतियोगिताकाभावप्रकारकबोध इति नियमः सार्वजनीनः । समवायेन पाककृति प्रकारक चैत्रविशेष्यकशाब्दबोध जनकचैत्रः पचतीति वाक्यात् नन्द- समभिव्याहृतात् चैत्रविशेष्यकसमवाय सम्बन्धान चिच्छन्न पाककृतिनिष्टप्रतियोगिताकाभावप्रका रकबोधस्यैवानुभवसिद्धत्वात् । एवं च प्रकृतेऽपि तादात्म्य सम्बन्धेन घटविशेष्यकपटखकारक- बोधजनकघटःपट इति वाक्यात् नम्प्रदसमभिव्याहृतात् घटत्वावच्छिन्न विशेष्यकतादात्म्य- सम्बन्धावच्छिन्नपटनिष्टप्रतियोगिताका भावप्रकारक बोधस्यैवानुभवसिद्धत्वात् ननृपदघटित तादृशवाक्यजन्यबोधसमानाकारकत्वरूप तादृशशान्दोल्लेखित्वविशिष्टघटः पटोनेतिप्रात्यक्षिक - प्रमितेरपि तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नम्प्रतियोगिताकत्वेनान्योन्याभावविषयकत्वं निiarr मेवेति न किचिदनुपपन्नमिति । शिष्य बुद्धिवैशियाचा जन्ताभ्रा कान्योन्याभावयोः बहुत्वं प्रदर्शनीयं मूलकृता तदप्रदर्शनात् न्यूनतापरिहाराय तयोः बहुत्वं प्रदर्शयति- दीपि कायां प्रतियोगितावच्छेदकेत्यादि ॥ प्रतियोगितावच्छेदकधर्मभेदात् आरोप्यसं

[[140]]

[[३९०]]

[[1]]

सर्कस दीपिका

क

गिकयोरत्यन्तान्योन्याभावयोर्मित्वम । केवलदेवदत्ताभावाड ण्ड्यभावप्रतीत्या विशिष्टाभावः, ’ एकसवेऽपि द्वौ न स्तः’ इति प्रतीत्या द्वित्वावच्छिन्नाभावः,

'

SHIRIT

[[114]]

[[1]]

" ।

I

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

च्छिनाधारता; इत्यत्र विनिगमकस्य दुर्लभत्वात् । न च तादृशप्रतीत्योः संसर्गशेऽविलक्ष- त्वेऽपि विशेषणविशेष्यभावभेदाद्वैलक्षण्योपपत्तिरित्युभयत्र विशेषणताया एव सम्बन्धता - स्त्विति वाच्यम् । तावतापि ‘भूतले घटो नास्ति’ ‘भूतलवान् घटाभावः’ इत्यनयोः ‘भूतलं घटाभाववत्’ ‘घटाभावे भूतलम्’ इत्यनयोध प्रतीत्योर्वैलक्षण्या निर्वाहात् । तस्माद्विशेष्यत्वविशेषणत्वना मकयोरुभयोः स्वरूपसम्बन्धविशेषयोः संसर्गता । तथा च भूतलवान्घटाभाव इत्यत्र घटाभावांशे भूतलस्य विशेष्यत्वं संसर्गे ‘घटाभावे भूतलम् ’ इत्यत्र च भूतलांशेsभावस्य विशेषणता संसर्ग बाधित इति श्रसत्वनिर्वाह इति सङ्क्षेपः । ध्वंसप्रागभावयोरिक प्रतियोगिकयोरत्यन्ताभावान्योन्याभावयोः एकविधत्वं नेत्याह– प्रतियोगितेति ॥ आरोप्येति ॥ प्राचीनमताभिप्रायेण । अत्र यथायोगं प्रतियोगि तावच्छेदकधर्मभेद इव संसर्गभेदोऽप्यत्यन्ताभाव बहुत्व प्रयोजकः । प्रतियोगितावच्छेदक- धर्मभेदः अन्योन्याभाव बहुत्वप्रयोजक इति द्रष्टव्यम् । तदेव दर्शयति– केबलेसि ॥ केवलदेवदत्ताभावाद्विशिष्टाभावोऽतिरिक्त इत्यन्वयः । अन्यथा केवलदेवदत्तवति ‘दण्डी नास्ति इति प्रत्ययानापतेः । उभयाभावस्यातिरित्वे प्रतीति प्रमाणयति एकसयेऽपीति ॥ घटपटी द्रौं न स्त इत्यादी घटत्वं पदत्वमुभयत्वं चैत- स्त्रितयं प्रतियोगितावच्छेदकम्, केवलघटवति केवल पटति यत्किञ्चिदुभयवति च तथा नृसिंहप्रकाशिका.

r

सर्गभेदाच्चेत्यर्थः । अत्रारोप्यसंसर्गशब्देन प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धो प्रायः । प्रतियोगियोरपीति ॥ अपिना भिन्नप्रतियोगिकयोः समुच्चयः । बहुत्वमिति ॥ तथा च प्रतियोगितावच्छेदकध मम्प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धयोः भेदात् एकप्रतियोगि- कानामत्यन्ताभावानां बहुत्वम् । अन्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदक सम्बन्धस्य तादात्म्य- रूपतया एकजातीयत्वेन तद्भेदेनान्योन्याभावभेदो नास्तीति प्रतियोगितावच्छेदकधर्म- भेदादेवैकप्रति योगिकान्योन्याभावानां बहुत वाच्यमिति दीपिकाकारस्य निगूहाभिप्रा- यः । तादृशाभावानुदाहरति– केवलदेवदत्ताभावादिति ॥ दण्डाविशेषितदेवदत्तत्व # वच्छ्मिप्रतियोगिताकाभावादित्यर्थः । दण्डन्यभाव इति ॥ दण्डावच्छिनदेवदत्त मिष्टप्र तियोगिताकाभाव इत्यर्थः । देवदत्ते सत्यपि देवदत्ते दण्डरूपविशेषणाभावप्रयुक्ततादृशा- भावस्यानुभवसिद्धत्वादिति भावः । एनस्यातिरिक्त इत्यनेनान्वयः । एकसस्वेऽपीति गी एकटवत्प्रीत्यर्थ ही न स्तः इत्यादिप्रतीत्येति ॥ घटौ न स्तः इत्यादिप्रतीस्थे- त्यर्थ सिद्ध इति शेषः । द्वित्वावच्छिन्नाभाव इति ॥ घटनिष्टद्वित्वत्रिस्वाथव- च्छिकनिष्टप्रतियोगिताकाभाव इत्यर्थः । तद्धत्वावच्मि प्रतियोगिताकाभावात इति ।नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३९१]]

संयोगेन घटवति समवायेन घटाभावः तत्ताभावात्वावच्छिन्न- प्रतियोगिताकसामान्याभावश्चातिरिक्तः । एवमन्योन्याभावोऽपि । चटत्वेन

17 4

[[100]]

नीलकुण्ठप्रकाशिका.

प्रत्ययात् । सम्बन्धभेदेनाभावस्यातिरितत्वं दर्शयति–संयोगेनेति ॥ सामान्यविशेषा- भावयोर्भेदं दर्शयति– तत्तदिति । अतिरिक्त इति । अन्यथा यत्किञ्चिद्भवति घटो नास्तीति प्रत्ययापत्तेः । एवमन्योन्याभावोऽपीति ॥ अवच्छेदकभेदात्तत्तद्वयभेदः, तत नृसिंहप्रकाशिका.

}

शेषः । अतिरिक्त इत्यप्रतनेनान्वयः । समवायेन देवदभाभाव इति ॥ संयोगेन देवदत्ताभावान् इति शेषः । एतस्यातिरिक्त इत्यनेनान्वयः । प्रतियोगितावच्छेदकधर्मसं- बन्धभेदेनात्यन्ताभाव बाहुल्यमुक्त्वा प्रतियोगितावच्छेदकतापर्याप्तववच्छेदकधर्मभेदेनाप्यं- त्यन्ताभाव बाहुल्यमाह - तद्वटाभावादिति ॥ नीलघटत्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिता का भावा- दित्यर्थः । एतेन तद्वटामा वशब्दस्य तत्तादिविशिष्टघटत्वाद्यवच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावार्यकत्वे तत्तादिविशिष्टघटत्वस्य प्रमेयत्वविशिष्टघटत्वस्येच लघुधर्मसमनियतत्वेन लघुधर्मपतित्वेन गुरुतया च प्रतियोगितावच्छेदकत्वासम्भवः । तादृशशब्दस्य केवलतत्तद्वयतित्वावच्छिन्नप्रति- योगिताका भावार्थकत्वे केवल प्रतियोगितावच्छेदकभेदादेवाभाव बाहुल्यसम्भवेन केवलदेव- दत्ताभावात् दण्डयभाव इत्युक्तोदाहरणसमशीलतया घटाभावादित्यादिना पृथगुदाहरणकथ- नवैयर्थ्यमिति दूषणस्य नावकाशः । श्रुतघटवति नीलवस्वन्तराधिकरणे जायमाननीलो- घटोनास्तीति प्रतीतिसिद्धाभावस्य प्रतियोगितावच्छेदकं न केवलं नीलत्वं घटत्वं वा, प्रति- योगितावच्छेदकावच्छिन्नाधिकरणे तादृशाभावप्रत्ययानुपपत्तेः । किन्तु नीलत्वविशिष्टघटत्त्वं तद्वाच्यम् । एवं व भीलत्व विशिष्टघटत्वशुद्धघटत्वयोर्भेदाभावात् तादृशाभावभेदानुपपत्तिः । .. अन्तः प्रतियोगितावच्छेदकतापर्याप्त्यवच्छेदकधर्मभेदेनापि अभाव बाहुल्यमङ्गीकृतम् । इत्थं च नीलघटेतरासमवेतत्वे सति निखिलनीलघटसमवेतत्वरूपनीलघटत्वत्वस्य घटेतरासम- तत्व तिघत्वत्वस्य च प्रतियोगितावच्छेदकता पर्याप्त यवच्छेदकधर्मस्य भेदादभाववा हुल्यं निराबाधमिति भावः । एवमन्योन्याभावोऽपीति ॥ अत्यन्ताभाववदन्योन्याभा- वोsपि प्रतियोगितावच्छेदकधर्मभेदेमानेकत्वेन स्वीकार्य इत्यर्थः । तथा च नायं तद्वयतिः नायं घट इत्याकारकविलक्षणप्रतीतिसिद्धतद्वयतित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकं भेटत्वावच्छि प्रतियोगिताकभेदयोः प्रतियोगितावच्छेदकभेदप्रयुक्त बहुत्वमवश्यं स्वीकार्यमिति भावः । ननु प्रतियोगितावच्छेदकधर्म सम्बन्धभेदादेवात्यन्ताभावभेदे संयोगेन घटत्वविशिष्टपसेना स्तीति प्रतीतिसिद्धसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नघटत्वावच्छिन्नपटनिष्ठप्रतियोगिताकात्यन्ताभाव- स्य केवलान्वयितः संयोगेन घटसामान्याभावाभेदापतिः । प्रतियोगित

in

[[1]]

भेदाभावात्। अतः प्रतियोगितावच्छेदकधर्मनिष्ठप्रतियोगित्व सामानाधिकरण्यतदसामा-३५.३

कसङ्ग्रहदीपिका

पटो नास्तीति प्रतीत्या व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावो नाङ्गीक्रियते । पटे घटत्वं : नास्तीति तदर्थः । अतिरिक्तत्वे स केवलान्वयी । सामयिका भावोऽप्यत्यन्ताभाव

/

I

[[५]]

।

"

नीलकण्ठप्रकाशिका.

उभयभेदो घटभेदश्व अतिरिक्त इत्यर्थः । प्रसादा - घटत्वेनेति ॥ नाङ्गीक्रियत इति ।

&

"

蕾

"

नृसिंहप्रकाशिका..

नाधिकरण्ययोरपि अभावभेदकत्वं वाच्यमिति सौन्दोपाध्यायानां मतं निरस्यति-घट त्वावच्छिन्नपटो नास्तीति । इत्याकारकस्वरसवाहिप्रतीत्येत्यर्थः । व्यधिकरणधर्मा वछिन्न प्रतियोगिताकाभाव इति ॥ तदवृत्तिधर्मावच्छिन्नत निष्टप्रतियोगिताकाभाव- त्यर्थः । नाङ्गीक्रियत इति ॥ अप्रामाणिकत्वादिति हेतुः पूरणीयः । तथाचाभावप्रत्ययो हि विशिष्टवैशिष्टयमर्यादां नातिशेत इति नियमेनाभावत्वप्रकारकप्रत्यक्ष मात्रस्य प्रतियोगिताव “च्छेदकविशिष्टवैशिष्यावगाहित्यावश्यकतया प्रकृते घटत्वविशिष्टपदाप्रसिद्धाभावाञ्चे सन्द्वैशि थावगाहित्वा सम्भवेन घटत्वविशिष्टप टोनास्तीति प्रत्यक्षस्यैवाळी कत्वावश्यकत्वात् प्रमाणान्त- रक्ष्याभावाच व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावोऽप्यलीक एवेति भावः । ननु निरुकप्रत्ययस्य ताशाभावस्य चाळीकर घटत्वविशिष्टपदी नास्तीतिशब्दप्रयोगः कथमित्यत आह— पढे घटत्वं नास्तीति ॥ पनिघत्वाभाव एवेत्यर्थः । तस्यार्थ इति ॥ तादृशव्यवहार- प्रतिपत्यर्थ इत्यर्थः । तथाच विशिष्टबोधकशब्दसमभिव्याहृतनणः असति बाधक एव विशिष्टप्रतियोगि कत्येनाभावबोधकत्वनियमात् कापि नीलस्फटिको नास्तीति व्यवहारस्य मीलय विशिष्टस्फटिकाप्रसिद्धिरूप बाधकत्वाद्यथा स्कटिकनिनीलत्वाभावबोधकत्वं तथा घटत्वविशिष्टपटो नास्तीति व्यवहारस्यापि विशिष्टाप्रसिद्धिरूपबाधकमलात पनिपदत्वा भागोषकत्वेनोपपत्तिः कार्येति भावः । व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावस्यैवाळीकतथा तस्य केवलान्वथित्वं सुदूरपराहतमित्याह अतिरिक्तत्वेनेति ॥ घटत्वविशिष्टपटो नास्तीति व्यवहारप्रतिपाद्याभावस्य पनि घटत्वाभावातिरिक्तत्वेनेत्यर्थः । प्रमितत्व इति शेषः । केव

• लान्वयीति ॥ भवेदिति शेषः । तथाच तादृशाभावस्यैवाळी कत्वात् न तस्य केवलान्वयि त्वमिति भावः । ननु संयोगेन घटाभावानां नात्यन्ताभावरूपत्यम् । तथा सति घटादि- शून्यकालीन भूतले प्रत्यक्ष सिवाय भावस्य सत्ता कालेऽपि तस्मिन् वर्तमानतया तत्का- लेsपि घटाभावप्रत्यक्षापतिः । अतः सामयिकाभावः अत्यन्ताभावातिरिक्ततया स्वीकार्य : । एशियाले वर्तमानस्य घटाद्यभावस्य घटाद्यानयनेन नाशात् न घटादिसला काले सहप्रत्यक्षामतिः । पुनः दाद्यपसरणे सति तस्मिन् अधिकरणे घटायभावानां घटायपसर- मेन स्विकारात् घटाद्यपसरणोत्तरं न ताशाभावप्रत्यक्षानुपपत्तिः । तस्मादुत्पादविना- शाधि अत्यन्ताभावातिरिकसामयिक नामको भाव इति प्राचीनैकदेशिमतं दूषयति- साम्मधिकाभावोऽपीति ॥ सामयिकनासकाभावः समयविशेषे प्रतीयमानोऽप्यत्यन्ता- भाव एवेति योजना तथान्य समयविशेषे प्रतीयमानत्वमात्रं नातिरितत्वनियामकं साम-

॥नीलकण्ठीय नृसिंहीय समन्वितां ।

[[३९३]]

एव समयविशेषे प्रतीयमानः । घटाभाववति घटानयने अत्यन्ताभावस्य अन्यत्र गमनाभावेऽपि अप्रतीतेः घटापसरणे सति प्रतीतेः, भूतलघटसंयोगप्राग- भावध्वंसयोर्घदात्यन्ताभावप्रतीतिनियामकत्वं कल्प्यते । घटवति तत्संयोग-

4 1 1

-

[[3]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

.

अभावधियो विशिष्टवैशिष्टद्यावगाहि मर्यादोपबृंहिततया ‘घटत्वेन पटो नास्ति’ इत्यादि प्रत्ययस्य विशिष्टवैशिष्ट्यानवगाहिनो घटत्वादेः प्रतियोगितावच्छेदकत्वव्यवस्थापकत्वा- भावेन व्यधिकरणः च्छन्नाभावे मानाभावादिति भावः । ननु तर्हि तादृशप्रत्ययस्य का गतिरित्यत आह–पर इति ॥ ननु ‘घटत्वेन पटो नास्ति’ इति प्रतीतेः घटत्वावच्छिन्न- पटनिप्रतियोगितावगाहित्वं न सम्भवति । असति बाधके तच्छन्दोल्लेखिप्रतीते स्तच्छब्द- प्रतिपाद्यार्थविषयकत्वपरित्यागयोगात् । पदाधिकरणकघटत्वाभावस्य ‘घटत्वेन पटो नास्ति’ इति शब्दात्कथमन्य तः । किन्तु अवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसम्बन्धेन अभा- वांशे स्वातन्त्र्येण घटत्वावगाहिल मेव । ‘अभाव बुद्धिर्विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिमर्यादां नातिशेते’ इति नियमस्तु ना एवं न व्यधिकरणवमीवच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावः सप्रमाण इति चेत् ! अस्तु तर्हि अतिरिक्तत्वं तस्येत्याह- अतिरिक्तत्व इति ॥ सः व्यधिकरणधर्मावच्छि- प्रतियोगिताकः । केवलान्वयीति ॥ प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिरूपविरो

1 धिविरहादिति भावः । ननु भूतलादौ घटसत्त्वदशायां न तदभावबुद्धिरन्यदा तु जायते । अतः सामयिकाभावोऽतिरिक्त एवाशीकर्तव्य इति वदन्तं निराकर्तुमाह-सामयिकेति ॥ प्रतियोगिविरहसमये प्रतीयमानोऽत्यन्ताभाव एवं सामयिकाभावः । न तूत्पादविनाश- शाल्यतिरिक्त इति समुदितोऽर्थः । नन्वेवं भूतले घटस्यानयनदशायामपि तदभावस्य नित्य- वेन तत्प्रत्ययापत्तिरत आह-घटाभाववतीति ॥ नियामकत्वभेव समुपपादयति- घटवतीति ॥ तत्तत्कालावच्छिन्नभूतलादेरेव घटाद्यभावसंसगर्तया घटकाले च तच्छून्य-

"

नृसिंहप्रकाशिका,

"

ग्रीवानासमवधानाभ्यामेव प्रत्यक्ष प्रत्यक्ष सम्भवात् । अन्यथा घटादेरपि तथात्वापत्ते रिति भावः । अत्यन्ताभावरूपत्वेऽपि तस्य समयविशेषे प्रतीयमानत्वनियामकमाह— घटाभाववतीति ॥ तादृशभूतलादावित्यर्थः । प्रथममित्यादि । घटानयन इति ॥ घटानयनेन घटवति चेत्यर्थः । एतस्याप्रतीतेरित्यनेनान्वयः । अन्यत्र गमनाभावेऽपीति॥ भूतलादी घटानयनात् प्राक् वर्तमानाभावस्य घटानयनानन्तरं देशान्तरगमना सम्भवेऽपी- त्यर्थः । अभावे क्रियाविरहादिति भावः । घटानयनेन घटवति भूतलादौ घटाभावरूप - विषयपति फलितार्थः । अप्रतीतेरिति ॥ प्रयक्षानुदयादित्यर्थः । घटपिसरणे सतीति ॥ तदुत्तरमित्यर्थः । प्रतीतेरिति ॥ तस्मिन्नेवाधिकरण इत्यादिः 1 घटाभाव प्रत्यक्षोत्पत्तेरित्यर्थः । भूतल घटेत्यादि ॥ भूतलघसंयोगप्रागभावस्य तादृश संयोगध्वंसस्पे

t

· 50

·

Mશું ૪

.

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

प्रागभावध्वंसयोरसत्त्वा देवात्यन्ताभावस्याप्रतीतिः । घटापसरणे तु संयोगध्वं-

सब सत्वात्प्रतीतिरिति । केवलाधिकरणेनैत्र नास्तीति व्यवहारोपपत्तौ

BAN

[[4]]

FV

नीलकण्ठप्रकाशिका-

'

< 1

[[1]]

[[5]]

कालविशिष्टभूतलादिरूप संसर्गाभावेन तदा न तदत्यन्ताभावबुद्धिरित्यपि व्यम् । नन्वभावो नास्त्यतिरिक्तः पदार्थः यस्मिन्नधिकरणे घण्टो नास्तीत्यादिप्रत्ययस्तस्मिन्नधिकरणे पदाद्यभावत्वकल्पनेनैव तथा प्रतीतिनिर्वाहात्, क्लृप्तधर्मिणि धर्मकल्पनाया अकृतधर्मिकल्प- नाती लीयस्त्वादिति गुरुमतमाशङ्कय निराचष्टे - केबलेति ॥ यद्यप्यनन्तेष्वधिकरणेषु धर्म- कल्पनातीऽतिरिकर्मिकल्पनस्यैव लघीयस्त्वादत्रोक्तन्यायस्यानवतारः । किञ्च अभा-

नृसिंहप्रकाशिका.

व्यर्थः । अत्यन्ताभावेति ॥ घटायन्ताभावप्रत्यक्ष प्रयोजकत्वमित्यर्थः । कल्प्यत इति ॥ अन्वयव्यतिरेकाभ्यामित्यादिः । स्त्रीक्रियत इत्यर्थः । एतयोः प्रयोजकत्वे नोतदोष इत्याह-घटवतीत्यादि ॥ प्रतीतिरित्यन्तेन ॥ नतु श्रानयनेन टति भूतले पि पूर्वकालीनघटसंयोगध्वंससत्वात् भविष्यद्धट संयोगप्रागभावसस्वाथ उसप्रयोजक सस्थे. न घटाभावप्रत्यक्षापतिदुर्वरिति चेत्र । स्वसमानाधिकरणसंयोगासमानकालीन विशिष्टता- दृशध्वंसप्रागभावयोरेव प्रयोजकत्व स्वीकारेणापतिविरहात् । न चैवं सति लाघवात तादृशकालीनत्व विशिष्टत्वेनैव प्रयोजकतावच्छेदकत्वमस्तु सत्यादेरपि तत्कोटिप्रवेशे प्रयोजनाभावात् सत्यादिवदिततादृश रूपावचिनस्य परस्परव्यभिचारित्वाच्चेति वाच्य मिष्टापतेः । न च तथापि भूतल पिण्डान्तिमूलक घटाभावद्भूतमिति प्रत्यक्षस्य प्रामात्वापत्तिः विषयत्वादिति वाच्यम् । स्वसमवेत संयोगासमानकालीनत्व विशिष्ट- भूतलादावेव घटाभावसम्बन्धत्वस्वकारेण श्रसंयोगकाले भूतलादेस्तादाविशिष्टसम्बन्ध रूपाभावेन तेन सम्बन्धेन भूतलादो घटाभावरूप विषयासत्वेन उत्तापतिविरहात । न चैवं सति घटाtara seaति भूतलेऽपि तेन सम्बन्धेन घटाभावरूपविषयाभावादेव तत्प्रत्यक्षा- पत्तिवारण घटसंयोगप्रागभावादेः तत्प्रयोजकस्त्राकारो व्यर्थ इति वाच्यम् । अभावस्य ताश विशिष्टसम्बन्ध विशिष्टत्वलाभायैव तदभिधानात् । नन्वभाव सम्बन्धतया नैयायिकाभि मताधिकरणविशेषस्यैवाभावस्वमस्तु अतिरिकाभावाकल्पनालाघवात् । नच तस्यैवाभा त्वे अभावाधिकरणयोरभेदात् घटाभाववत् भूतलमिति आधाराधेयभावप्रत्ययानुपपत्तिः ! अ. ताराप्रत्ययासम्भवात् । अभ्यथा भूतलं भूतलवदित्यपि प्रत्ययापत्तिरिति वाच्यम् । आधाराधेयभेदेsपि आधारतावच्छेदकाधेयतावच्छेदकभेदेनैव साहशप्रत्ययोपगमात् । अन्यथा अभावाधिकरणकाभावप्रतियोगि काभावस्यानवस्थाभयेनाधिकरणस्वरूपत्वस्य स कलयायिकाभिमततया घटाभावः पटाभावभिन्न इल्याकारक सवीनुभवसिद्धाधाराधेयभाव-

धनुषमतिः । घटाभावपटाभावभेदयोरैक्यात् । तस्मालाघवेनाभावस्थाधिकरणविशेषा- मकस्वमेव स्वीकार्यमिति प्राभाकरमतं दूषमितुमादौ तम्मतमुपन्यस्यति केवला-नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

अभावो न पदार्थान्तरमिति गुरुः । तन्न । अभावानङ्गीकारे कैवल्यस्य निर्व- तुमशक्यत्वात् । अभावाभावो भाव एव । नातिरिक्तः, अनवस्थाप्रसङ्गात् ।

नीलकण्ठप्रकाशिका.

वस्याधिकरणस्वरूपत्वे जलादौ विद्यमानस्य गन्धाद्यभावस्य जलादिरूपत्वादितरेन्द्रियप्रा- तापतिरित्यादिदूषणानि प्रस्फुरन्ति तथापि केवलाधिकरणादेवेति तद्वचननिरासादेव तभिवृत्तिसम्भवे किमेतान्यपोक्षितानीत्यालोच्य तदेव निराकरोति—अभावानङ्गीकार इति ॥ अतिरिक्ताभावानीकार इत्यर्थः । अथ किमिदं कैवल्यम् । भूतलस्वरूपमिति चेत् घटद्भूतस्यापि तदभावस्वरूपतापत्त्या तदानीमपि घटाभाववत्ताबुद्धिप्रसङ्गः । घढा- भाववत्त्वमिति चेत् सिद्धमतिरिक्ताभावे नातः कैवल्यनिर्वचनमशक्यमित्याह - कैवल्यः स्येति ॥ नन्वभावस्यातिरिक्तत्वे तदभावोऽप्यतिरिक्तः, तस्याप्यभावस्तथेत्यनवस्था स्या-

नृसिंहप्रकाशिका.

धिकरणादेवेति ॥ अधिकरणविशेषं विषयीकृत्यैवेत्यर्थः । एवकारेणातिरि- ‘काभावविषयकत्वव्यवच्छेदः । नास्तीति व्यवहारोपपत्ताविति ॥ घटो नास्ती- ति वाक्यजन्यशाब्दबोधस्य प्रमात्वसम्भव इत्यर्थः । अभावो न पदार्थान्तर- मिति । अभावो नाधिकरणातिरिक्त इत्यर्थः । इति गुरव इति ॥ वदन्तीति शेषः । एवंरल्या. प्राभाकरा वदन्तीत्यर्थः । अभावानङ्गीकार इति ॥ अधिकरणातिरित्वे- नाभावानजीकार इत्यर्थः । कैवल्यस्येति ॥ अधिकरणातिरिक्तत्वेनाधिकरणविशेषनिष्ठ- विशेषत्वस्येत्यर्थः । निर्वक्तुमशक्यत्वादिति ॥ निर्वस्तुमसमर्थत्वादित्यर्थः । तथा चाधिकरणातिरिकाभावानङ्गीकारे अधिकरणनिष्ठविशेषत्वं स्वसमवेतसंयोगासमानकालीनत्व- रूपमेव वाच्यम् । अधिकरणनिष्ठतादृशकालीनत्वाभावस्यापि अधिकरणरूपत्वे घटकालेऽपि तादृशप्रत्यक्षापत्तिः । जायमानप्रत्यक्षस्य प्रमात्वापत्तिश्व । तादृशाभावस्याधिकरणातिरिक्त- वे त्वदभिमतार्थासिद्धिरिति । इदमुपलक्षणम् । जलादिनिष्ठगन्धाद्यभावस्य जलाद्यात्मक- तया जलादेः प्राणाद्ययोग्यतया प्राणेन्द्रियेण जलादौ गन्धाद्यभावसाक्षात्कारानुपपत्तिरिं- त्यपि बोध्यम् । एतेनाश्रान्तानां भूतलादौ यस्मिन् काले घटाद्यभावप्रत्यक्षं तत्कालविशेष- विशिष्टतत्तदधिकरणमेव तत्तदभाव इत्युच्यते । तावतैवाधिकरणस्य तत्तत्कालविशिष्टत्वरूप- कैवल्यलाभात् । एवच नाभावस्यातिरिक्तत्वमिति दूषणमपास्तम् । एतावता अभावस्याति- रिकत्वम् प्रसाध्याभावस्येवाभावाभावादेरप्यतिरिक्तत्वे अप्रामाणिकानन्ताभाव करूपनागौ- रवशङ्कां प्राचीनमते नवीनमते च क्रमेण परिहरति- अभावाभाव इति ॥ घटादि- रूपभावप्रतियोगित्राभावाभाव इत्यर्थः । यथाश्रुते सम्भावत्वावच्छिन्नस्य केवलान्वयितया तदभावाप्रसिद्धया तस्य भावस्वरूपत्वकथनासङ्गतेः । नातिरिक्त इति ॥ घटाभावस्व घटाभावाभावस्य न कॢप्तातिरिक्तत्वमित्यर्थः । तत्र हेतुमाह—अनवस्थाप्रसङ्गादिति ॥

1३९६ .

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

ध्वंसप्रागभावः प्रागभावध्वंसंश्व प्रतियोग्येवेति प्रायः । अभावाभावोऽति- रिक्त एव तृतीयाभावस्य प्रथमाभावरूपत्वान्नानवस्थेति ननाः । ननु " प्रमाणप्रमेयसंशयप्रयोजनदृष्टान्तसिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयवादजल्पवितण्डा-

हेत्वाभासच्छलजातिनिग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः

इति

न्यायसूत्रे षोडशपदार्थानामुक्तत्वात्कथं सप्तैवेत्यत आह सर्वेषामिति ॥

php

2000+

[[1]]

[[५]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

॥

plea 1

"” ४.

द

[[1]]

दत आह–अभावाभाव इति ॥ ध्वंसेत्यादि ॥ ध्वंसप्रागभावः प्रतियोगिस्वरूपः, तत्प्रागभावरूपश्च । प्रागभावध्वंसस्तु प्रतियोगिस्वरूपस्तद्धं स रूपयेत्यस्यार्थोऽवसेयः । तेन प्रतियोगिप्रागभावदशायामपि व्यंसी भविष्यति’ इति प्रत्ययस्य प्रतियो गिध्वंस दशायामपि प्रागभावी नष्टः इति प्रत्ययस्य चोपपतिः ।

। नतु काले द्रव्यत्वं नास्ति इति प्रत्ययो न जायते द्रव्यत्वाभाव इति तु जायते इति वैषम्य निर्वाहाय नास्तीति प्रत्यय दैशिक सम्बन्ध व चित्रायत्वभानं कल्पनीयम् । इत्थं घटा भावाभावादेर्घटादिरूपत्वे विह घटाभावो नास्तीति प्रत्ययस्य श्रमत्वमेव स्यात् । भावस्य विशेषणताविशेषेण वृत्त्यनङ्गीकारात् । अतोऽभावाभावोऽतिरिको न तु भावरूप इसि नवीनमतं दर्शयति—अभावेति ॥ तहि अनवस्थेत्यत आह- तृतीयति ॥ परमकारुणिकेन मुनिना दुःखपनिममं जनमुद्दिधीर्गुणा प्रणीतं " प्रमाणप्रमेय” इत्या दिसूत्रं तद्विरोधं परिहर्तुमाक्षिपति नन्विति ॥ प्रत्यक्षप्रमाणस्य द्रव्ये, अनुमानादीनां

नृसिंहप्रकाशिका.

अप्रामाणिकानन्ताभावकल्पनागौरवापत्तेरित्यर्थः । प्रतियोग्यवेति ॥ प्रतियोगिस्वरूप एव नातिरिक्त इत्यर्थः । अनवस्थापत्तेरिति शेषः । अभावाभाव इति ॥ पटादिरूप- भावप्रतियोगि काभावाभाव इत्यर्थः । अतिरिक्त एवेति ॥ सप्तमपदार्थ एव न घटादि- स्वरूप इत्यर्थः । भावत्वाभावत्वयोः विरोधादिति भावः । ननु तस्यातिरित्वे अनवस्था- पतिर्दुवीरेत्यत आह-तृतीयाभावस्येति ॥ घटाद्यभावाभावाभावस्येत्यर्थः । प्रथम- त्वादिति ॥ प्रथमाभावस्वरूपत्वादित्यर्थः । तथा च विरोधाभावेन तृतीयाभावस्य प्रथमा. भावस्वरूपत्वसम्भवात् नानवस्थापत्तिरिति भावः । अत्र भावप्रतियोगि काभावाभावस्य प्रतियोगिस्वरूपस्ये भावत्वाभावत्वयोर्विरोधानङ्गीकारः अभावशब्दस्य न भावोsभाव इति व्युत्पत्त्यनङ्गीकारपूर्वक केवलरूढत्वाङ्गीकारश्च प्राचीनमते दोषः नवीनमते द्वितीयाभावरूपा- तिरितधर्मकल्पनागौरवं दोष इति बोध्यम् । सर्वेषामपि पदार्थानामिति प्रथमवतार- यति - नन्वित्यादिना ॥ सर्वेषामिति ॥ प्रमाणादिषोडशपदार्थानामित्यर्थः

[[1]]

1नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[३९७]]

सर्वेषां समस्वन्तर्भाव इत्यर्थः । ’ आत्मशरीरेन्द्रियार्थबुद्धिमनः प्रवृत्तिदोष- प्रेत्यभावफलदुःखापवर्गास्तु प्रमेयम्’ इति द्वादशविधं प्रमेयम् । प्रवृत्तिर्ध-

। मधर्मै । रागद्वेषमोहा दोषाः । राग इच्छा । द्वेषो मन्युः । मोहः शरीरा- दौ आत्मभ्रमः । प्रेत्यभावो मरणम् । फलं भोगः । अपवर्गो मोक्षः । स

च

}

।

स्वसमानाधिकरणदुःखप्रागभावासमानकालीनदुःखध्वंसः । प्रयोजनं

-I

avlip

नीलकण्ठप्रकाशिका.

च गुणेऽन्तर्भावस्य स्फुटत्वात्प्रमेयादीनां द्रव्यादिष्वन्तर्भावमाह – आत्मेत्यादिना ॥ आत्मशरीरेन्द्रियाणां द्रव्ये, अर्थस्य पृथिव्यादिरूपस्य द्रव्यादिषु, बुद्धेर्गुणे, अन्तरिन्द्रियस्य मनसो द्रव्येऽन्तर्भावः । एवमग्रेऽपि यथायथमन्तर्भावो द्रयः । धर्माधर्माविति ॥ तज्जनिकेत्यर्थः । एतच स्फुटमाकरे । रागः इच्छाविशेषः । मरणमिति ॥ मरणानन्त- रभावि जननमित्यर्थः । तथा च पदव्युत्पत्तिः प्रेत्य मृत्वा भावो जननमित्यर्थः । चरमप्राण- शरीरसंयोगध्वंसो मरणम् । आयशरीरप्राणसंयोगो जननम् । मुक्तात्मसंयोगध्वंसवतः घटस्य मुक्तत्वापत्तिवारणाय - दुःखध्वंस इति ॥ दुःखध्वंसवतामस्मदादीनामपि मुक्त स्वापत्तिवारणाय कालीनान्तम् । अस्मदीयदुःखप्रागभावसमानकालिकदुः खध्वंसवतां शु. कायात्मनामप्यमुक्तत्व प्रसङ्गात - स्वसमानाधिकरणेति दुःखप्रागभावविशेषणम् । न व स्वसमानाधिकरणदुःखासमानकालीनेत्यनेनैव सुषुप्तिकालिक दुःखध्वंसस्याप्यग्रिमदुःखक्ष-

नृसिंहप्रकाशिका.

सप्तस्वेवान्तर्भावादिति ॥ कणादाद्यभिमतद्रव्यत्वाद्यभावत्वान्तपदार्थविभाजक समान्य- तमव स्वादेवेत्यर्थः । क्रमेणान्तर्भावं कर्तुं प्रमेयं विभजते– आत्मेत्यादि ॥ अत्र प्रमाण प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दभेदाच्चतुर्विधम् । तत्र प्रत्यक्षप्रमाणरूपेन्द्रियस्य द्रव्ये, व्याप्ति- ज्ञानसादृश्यज्ञानपदज्ञानरूपाणामनुमानापमानशब्दप्रमाणानां गुणे अन्तर्भाव इत्यपि बोध्यम् । आत्मशरीरेन्द्रियाणां द्रव्ये अर्थानां द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाभावरूपाणां द्रव्या- दिषु, बुद्धेर्गुणे, मनसो द्रव्ये अन्तर्भावस्य सुगमत्वात् प्रवृत्तेरन्तर्भावमाह - प्रवृत्ति. रिति ॥ धर्माधर्मरूपेति ॥ तथाच गुणे अन्तर्भाव इति भावः । दोषमन्तर्भावयति- रागेत्यादि ॥ शरीरादावात्मभ्रम इति ॥ तथाच त्रितयरूपदोषस्य गुणेऽ- न्तर्भाव इति भावः । मरणमिति ॥ चरमप्राणसंयोगध्वंसरूपतया मरणस्याभावेऽ- न्तर्भाव इति भावः । भोग इति ॥ फलस्य ज्ञानरूपतया गुणेऽन्तर्भाव इति भावः । अत्र दुःखस्य गुणेऽन्तर्भाव इत्यपि बोध्यम् । अपवर्गस्य अभावेऽन्तर्भी- धकरणार्थमपवर्गपदार्थमाह-मोक्ष इति ॥ स्वसमानाधिकरणेति ॥ स्वं दुः- खध्वंसः । दुःखप्रागभावासमानकालीन इति ॥ समानकालीनभिनेत्यर्थः । ननु तादृशसमानकालीनत्वाभावविशिष्टेति व्यर्थ । तथा सति सकलदुःखध्वंसानामपि चरमदुः-

1।

सुखप्राप्तिः दुःखहानिव । दृन्तो महानसादिः । प्रामाणिकत्वेन अभ्यु- पगतोऽर्थ सिद्धान्ती HAयोतिश्रयः । स व प्रमाणफलम् ।

तमु कथा चादः । उभयसाधनवती विजिगीषुकथा जरूपः ।

nak

[[84]]

I”””

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[1]]

P

वरणात् प्रागभावेति व्यर्थमिति वाच्यम् । यथासनिवेशे वैयर्थ्याभावादिति दिक । संशयस्य निरूपितत्वात्प्रयोजनस्वरूपं दर्शयति प्रयोजनमिति ॥ उभयसाधनव- नृसिंहप्रकाशिका.

खोत्पत्त्युत्तरकालावच्छेदेन तादृशसमानकालीनत्वाभाववत्त्वात् तादृशदुःखध्वंसे आदाय इदानी मुक्तत्वव्यवहारापत्तेः । न च तादृशासमानकालीनत्व विशिष्टध्वंसस्यैव मुक्तिपदार्थ- त्वादिदानी विशिष्टाभावान्नोक्कापत्तिरिति वाच्यम् । तथा सति कालविशेषाचच्छेयतादशास- मानकालीनत्व विशिष्टवस्तुमानस्यैव मुक्तिस्वरूपत्व सम्भवेन चरमदुःखध्वंसस्य मोक्षत्वप्रति- पादनस्यासातत्यापतेः । निरुतासमानकालीनत्वविशिष्टवस्तुमात्रस्य मुक्तिरूपत्वे वस्तुमान स्य तत्त्वज्ञानाजन्यत्वेन मुकेस्तत्वज्ञानसाध्यत्वानुपपत्तेश्व । अत्र स्वसमानाधिकरणदुःखभाग- भावसमानकालीन भिन्नस्वात्मकदुःखम्सो मोक्ष इत्यनुयोगिनि स्वत्वमन्तभीच्य लक्षण- करणे स्वत्वस्याननुगततया तद्वदितमुतेरप्यनेकत्वेन मुक्तिपदस्य नानार्थकत्वापतेः । अतः स्वसमानाधिकरणदुःखप्रागभाव समानकालीनं यद्यत् स्वं तद्वेदिकुषि- शिष्टदुःखध्वंसो मोक्ष इति प्रतियोगिनि स्वत्वमन्तर्भाय्यैव लक्षणं कर्तव्यम् । एवं

ताशभेदकूट विशिष्टत्वोपलक्षितदुःख सत्वस्य सकलभुवनुगततया न सुतिपदस्य नानार्थकत्वापत्तिः । न कोपास्यदुःखभ्यं सव्यवहितपूर्वोत्पन्न दुःखस्यैव चरम दुःखतया तना- शस्यैव उपान्त्यदुःखध्वंसाव्यवहितोत्तरक्षणोत्पन्नस्य चरमदुः खभ्यंसात्मक मुक्तिरूपत्वेनोपान्य- दुःखध्वंसोत्पत्तिकाले तदद्वितीयक्षणे दुःखोपपत्ती प्रमाणाभावात् उपान्त्यदुःखध्वंसस्यापि मु- तिलक्षणाक्रान्तत्वेन तत्रातिव्याप्तिरिति वाच्यम्। प्रागभावम निवेश्य स्वसमानाधिकरणदुःख- समानकालीनं यद्यत् स्वं तत्तद्वतित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदकुद विशिष्टदुःखभ्यं सत्यस्यै व लाघवात् मुक्तिलक्षणत्व स्वीकारात । उपान्त्यदुःखध्वंसस्य चरम दुःखसमानकालीनत्वेन तत्रातिव्याप्तिविरहादिति । संशयस्य गुणेऽन्तर्भाव इति बोध्यम् । सुखरूपप्रयोजनस्य गुणे, दुःखाभावरूपस्य तस्याभावे । दृष्टान्तो महानसादिरिति ॥ तथाच यथायथं द्रव्यादि- ध्वन्तर्भाव इति भावः । प्रामाणिकत्वेनेत्यादि ॥ तथाच सिद्धान्तस्य यथायथं द्रव्यादि- ध्वन्तर्भाव इति भावः । अत्रावयवानां उचितानुपूर्वकप्रतिज्ञादिपञ्चकवाक्यरूपाणां गुणे, तर्कस्यारोप विशेषरूपस्य गुणेऽन्तर्भाव इत्यपि बोध्यम् । निर्णय इति ॥ प्रमाणफलक- निर्णयस्य गुणेऽन्तर्भाव इति भावः । तत्त्वबुभुत्सोरिति ॥ तथाच तत्वत्कथारूपवाद. स्य गुणेऽन्तर्भावः इति भावः । उभयसाधनवतीति ॥ तथाच विजिगीषुकथा-

I4

नीलकण्टीय नृसिंहीयसमन्वितां । 1

[[३९९]]

स्वपक्षस्थापनाहीना अपरपक्षविदळनमात्रावसाना वितण्डा । कथा नाम नानावतक पूर्वोत्तरपक्षप्रतिपादकवाक्यसन्दर्भः । अभिप्रायान्तरेण प्रयुक्त- स्यार्थान्तरं परिकल्प्य दूषणं छलम्। असदुत्तरं जातिः । साधर्म्यवैधम्यतिक-

चैमन

ไฟ

नीलकण्ठप्रकाशिका.

तीति ॥ परपक्षनिराकरणस्वपक्षसाधनवती । इदं च वितण्डायामतिव्याप्तिवारणायेति ध्ये- यम् । स्वपक्षेति ॥ अत्र विजिगीषुकथेत्यनुवर्तते । नानेति ॥ एकेन पूर्वपक्षः क्रियते अन्येन च समाधानम्, एवं क्रमेण नानाकर्तृकत्वं वाक्यसमूहस्यावसेयम् । छलम्मिति ॥ यथा ’ नवकम्बलोऽयं देवदत्तः’ इति नूतनतात्पर्येण प्रयुक्तस्य नवत्वसङ्ख्या विशिष्टमश्र- न्नरं परिकल्प्य कविद्दृषयति ‘नास्य नत्र कम्बलाः सन्ति अतिददित्वात्’ इत्यादि । असदुत्तरमिति ॥ उत्तरस्यासत्त्वं तु स्वासाधकता साधारण्येन परासाधकता साधकतया स्वव्याघातकत्वम् । तथा च स्वव्याघातकमुत्तरं जातिरिति लक्षणं पर्यवस्यति । तदवान्तर- मैदान दर्शयति-साधयेत्यादिना ॥ द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्य समाशब्दस्य प्रत्येकं योगः । सासमा वैधर्म्य समेत्यादयश्चतुर्विंशतिर्जातयः । साधर्म्येण स्थापना हेतु दृषकमुत्तरम् सायमा ॥ यथा आत्मा सक्रियः कियाहेतु गुणवत्त्वाहोत्रवत् क्रियाहेतुगुणश्चात्र नृसिंहप्रकाशिका.

।

रूपरूपस्य गुणेऽन्तर्भाव इति भावः ॥ स्वपक्षस्थापनेत्यादि । कथाविशेषरूपवि- तण्डाया गुणेऽन्तर्भाव इति भावः । प्रसङ्गात् कथास्वरूपमाह -कथा नामेति ॥ नाना- वक्तुप्रणीत पूर्ववाक्य निरूपिताकाङ्क्षा दिविशिश्रोत्तरवाक्यमित्यर्थः । अत्र श्रीभागवतादिकथा- नां एकव्यासप्रणीतत्वेऽपि पृच्छकवाक्यभेदात् नाना वक्तृप्रणीतत्वं निराबाधमेवेति बोध्यम् ॥ अत्र दुष्टहेतुरूपाणां हेतुनिष्टदोषरूपाणां वा हेत्वाभासानां यथायथं द्रव्यादिष्वन्तर्भाव इति बोध्यम् । छलं शब्देष्वन्तर्भावयितुं तस्य स्वरूपमाह – अभिप्रायान्तरेणेति ॥ एकशब्दा- र्थबोधतात्पर्येणेत्यर्थः । अर्थान्तरं परिकल्पयेति ॥ प्रयोक्तृतात्पर्याविषयशक्यार्थकत्वं स्वीकृत्येर्थः । दूषणाभिधानमिति ॥ प्रयोक्तुः पराजयसम्पादकदोषप्रतिपादनकथनमि- त्यर्थः । यथा दरिद्रोऽयं नवकम्बळ इति नूतनकम्बलाभिप्रायेण केनचित् प्रयुक्ते कश्चित् दूषयति, कुतोऽयं नवकम्बलः दरिद्रत्वात् नास्य कम्बळद्वयमेवास्तीति दूषणरूपस्य छलस्य गुणेऽन्तर्भाव इति भावः । कृतेषु जातिमन्तर्भावयितुं जातिस्वरूपनाह - असदुत्तरमिति ॥ स्वाभिमता- व्यापातकस्वोत्तरवाक्यमित्यर्थः । शिष्यबुद्धिवैशद्याय जातेः सूत्रकारो कन्चतुर्विंशतिभेदाना- ह-साधवेति ॥ साधर्म्यसमा वैधर्म्य समेत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि । अत्र साथ- यैण वायभिमत साधक हेतुदूषकमुत्तरं साथसमेत्युच्यते । यथा आत्मा सक्रियः क्रिया- हेतुगुणत्वात् लोष्टवत् कियाहेतुगुणश्चात्र शाखादिक्रियाजनक वायु संयोगादिरेवेति वाद्युक्ते तत्रोसरं यदि सक्रिय लोक्षसाधर्म्यात् आत्मा सक्रिय इत्युच्यते, तदा परममहत्परिमातर्कसङ्ग्रहदीपिका

पिकवावयविकल्प साध्य प्राय प्राप्तिप्रसङ्गप्रतिदृष्टान्तानुत्पत्ति संशयप्रकर. -

का

I

[[1]]

"

FANA

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[१]]

IMA

[[2]]

क्रियाजनकवायुसंयोगादिवेति स्थापनायामुत्तरम् - यदि सक्रियसाधम्र्म्यात्स क्रियस्तदा विभुत्वरूपनिष्क्रियसाधर्म्यनिष्क्रिय एव किं न स्यात् । न चात्र किनिद्विनिगमकमस्ति इति । वैधर्म्येण दूषकमुत्तरम् वैधर्म्यसमा ॥ यथा तत्रैव ‘क्रियावतो लोटस्य सा धम्ययदि क्रियावानात्मा, तदा विभुत्वरूपतद्वैम्यनिष्क्रिय एव किं न स्यात् । न हि

। तत्साधर्म्यात क्रियावता भवितव्यम्, तद्वैधर्म्यनिष्क्रियेण न भवितव्यम् इत्यन्न किचि त्रियामकमस्ति इति । परोmaraनादेव तदव्यापकस्य धर्मस्य पक्षे आपादनम् उत्कर्षमा ॥ यथा शब्दोऽनित्यः कृतकत्वादित्यादौ कश्विदेवमाह “यदि कृत- कत्वेन हेतुना शब्द नित्यः स्यानहि तेनैव हेतुना शब्द घटवत्सावयवः स्यात् इति । परोक्तान्तसाधम्र्येण पक्ष पराभिमतधर्मान्तरस्याभावसाधनम् अपकर्षसमा ॥ यथा तस्मिमेवानुमाने ‘यदि कृतकत्वेन शब्दो वदनित्यः स्यात नहि तेनैव शब्दो घटवदश्रावणोsपि स्यानू’ इति । वर्ण्यस्य स्थापनीयस्य तस्य पक्ष साधनम् वसमा ॥ यथा पूर्वानुमानं ‘क्रियाजनकनोदनाख्य संयोगवस्याल देवतु क्रिया.

नृसिंहप्रकाशिकाः

वस्वादिरूपाकाशादिर्विसाधर्म्यात् निष्क्रिय एव किन स्थात इत्यत्र न किचिद्विनिगमक मस्तीति । इयमेव साधर्म्यसमाजातिः । वैधम्मेति ॥ पण बायभिमतसाधक- वाद्युक्तहेतुदृषकं उत्तरं वैधर्म्यसमा । यथा वायुक्त पूर्वानुमाने यदि निपित कियाहेतुगुण- वस्वरूपसाधर्म्यात् क्रियावानात्मा तदा विभुत्वरूप लोटनिरूपितवैधर्म्यात् निष्क्रिय एव किन स्यात् न हि तत्साधर्म्यात क्रियावता भवितव्यं न तद्वैभयीन निष्क्रियेण भfe- तव्यं इत्यत्र किश्चिनियामकमस्तीति । इयमेव समा । उत्कर्षसमेति ॥ स्वाभिमतः साधक वायुक्त प्रान्त साधर्म्यात वाघनभिमतसाधकर उत्कर्षमा जातिः । यथा शब्दोऽनित्यः कृतकस्थान घटवदित्युक्ते कश्विदेवमाह—यदि कृतकत्वेन घट- वत् शब्दोऽनित्यः स्यात् तदा तेनैव हेतुना घटवदेव शब्दस्सावयवोsपि स्यात् । न हि घटदृष्टान्तेन कृतकत्वलिवेन शब्देऽनित्यत्वेनैव भवितव्यं न सावयवस्ये- नेत्यत्र किञ्चित्रियामकमस्ति । इयमेवोत्कर्षसमाजातिः इति । अपकर्षसमे तिः वा बाथमिमतसाधकदृष्टान्तहेतुभ्यां वाद्यभिमतार्थान्तरस्याभावसाधनमुत्तरमपकर्ष- समापूर्वी कानुमाने कश्चिदाह-यदि कृतकरथेन हेतुना घटवत् शब्दः अभियान तदा तेनैव हेतुना पटवत् श्रावणप्रत्यक्षाभाववान् स्यात् । न हि पूर्वक तुष्टान्ताभ्यां शब्देन नित्येनैव भवितव्यं श्रावणप्रत्यक्षविषयत्वाभावयता न भवितव्यमित्य किमिनियामकमस्ति । इयमेवापकर्षसमाजातिः इति । वयेति ॥ वर्ण्यस्य स्थापनीयस्य दृष्टान्तधर्मस्य पक्षे.

श्र *४०२

।

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

drag ride att pad by dr ju .

- - 126 balzam za navedenih modna tak mi majinga á vind, 1 m

IL

W

RDR

[[1]]

.

[[14714]]

[[1115]]

ALILAJ

रस

MA

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

बातू इति । प्राप्त्या प्रत्यवस्थानम् प्राप्तिसमा ॥ प्राप्तिश्व साध्यदेवाः सामानाधि” करण्यम् । यथा तत्रैव ’ क्रियाहेतुगुणवत्त्वेनैव किमिति क्रियावत्वं साध्यते किमिति क्रिया- क्वन areaगुणवत्त्वं न उभयोरविशेषात् ’ हति । अत्राप्त्या प्रत्यवस्थानम् अप्राप्ति- समा ॥ मथा तत्रैव ’ पूर्वोक्तदोषादप्राप्तस्य हेतोः साध्यसाधकत्वं वाच्यम्, तथा वा प्राप्तत्वाविशेषात् सर्वः सर्वं साधयेदिति । अयमेव हेतुः साध्याभावं किमिति न साधयेत् । साध्यमेव तु साधयेदित्यत्र विनिगमकाभावात्’ इति । साधनपरम्पराप्रश्नः प्रसङ्गसमा ॥ यथा क्रियावत्त्वे क्रियाहेतुगुणवत्त्वं साधनम् । तत्र किं साधनम् न हि साधनं बिना कस्म चित्सिद्धिरस्ति । एवं तत्रापि किं साधनम् इत्यादि । दृष्टान्तान्तरेण साध्याभावसाध नम् प्रतिदृष्टान्तसमा ॥ यथा ’ तत्रैव लोष्टान्तेन क्रियावत् साधिते निष्क्रिया- काशदृष्टान्तेन आत्मनो निष्क्रियत्वमेव किं न स्यात् । लोष्टदृष्टान्तेन क्रियावत्त्वम् आकाश- इष्टान्तेन निष्क्रियत्वं न इत्यत्र नियामकाभावात्’ इति । अनुत्पत्या प्रत्यवस्थानम् अनुत्पत्तिसमा ॥ यथा ‘घटो न नित्यः जन्यैकत्वात्’ इत्यादौ कश्विदाह यदि जन्यै- कत्वमनित्यत्वे प्रमाणं तदा घटे एकत्वोत्पत्तेः पूर्वं तदभावानित्यत्वम् । नित्य तर्हि अनुत्प

[[13]]

॥

॥

नृसिंहप्रकाशिका.

साध्यसमाजातिरिति । प्राप्तीति ॥ प्राप्त्या हेतुनिष्टसाध्य सामानाधिकरण्यरूपया साध्येन हेतुसाधनरूप प्रत्यवस्थानं प्राप्तिसमा । यथा तत्रैव क्रियाहेतुगुणवत्त्वं पक्षे साध्यसमाना विकरणं सदेव क्रियासाधकं वाच्यम् । तथाच उभयोरप्यविशेषात् क्रिया हेतु गुणवरथेन कियाarana किमिति साधनीयं क्रियावस्वेन कियाहेतुगुणवत्वं किं न साध्यते तुल्यम्या- यादिति । इयमेव प्राप्तिसमाजातिरिति । अप्राप्तीति ॥ अप्राश्या पक्षे असिद्धरूपया दोषोद्भावनं अप्राप्तिसमा । यथा तथैव नियामकाभावात् आत्मन्यप्रमितस्य पूर्वोकहेतोः क्रियावस्वाचकत्वे कश्चिदाह – अप्राप्तत्वाविशेषात् तेनैव हेतुना सर्वसाधनसम्भवात् स एव

[[५]]

साध्याभावमपि किमिति न साधयेत् । न हि साध्यमेव साधयति न साध्याभावमित्यन किविनियामकमस्ति । इयमेवाप्राप्तिसमाजातिरिति । प्रसङ्गेति ॥ साधनपरम्पराविषय- कप्रश्नः प्रसङ्गसमा यथा तत्रैव क्रियाबस्वसाधकं क्रिया हेतु गुणवत्वम् । तत्र किं साधकं साधकं बिना तस्य सिद्धेरभावात् तत्रापि किञ्चित्साधकप्रदर्शने तत्रापि किश्चित्ere, कमिति प्रश्नपरम्परासम्भव इति । इयमेव प्रसङ्ग समाजातिरिति । प्रतिदृष्टान्तेति ॥ दृष्टान्तान्तरेण साध्याभावसाधनं प्रतिदृष्टान्तसमा । यथा तत्रैव लोष्टदृष्टान्तेन पूर्वोकलिन क्रियावत्त्वं यदि साध्यते तदा कियाहेतुगुणयुक्ताकाशं निष्क्रियं निर्णीतामिति तद्दृकान्तेन तेनैव हेतुना कियाशून्यत्वं किमिति न साध्यते । न हि कोटान्तेन क्रियावrवं साधनीय आकाशदृष्टान्तेन क्रियाशून्यत्वं न साघनीयमित्यत्र किश्चिनियामकमिति । इयमेव प्रति- न्विसमाजातिरिति । अनुत्पत्तीति ॥ उत्पत्यभावरूपया अनुत्पत्या दोषोद्भावन-

॥नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

જરૂ

णाहेत्वर्थापस्य विशेषोपपत्त्युपलब्ध्यनुपलब्धिनित्यानित्यकार्याकार्यसमा जातयः।

k

At

FIJ

MAJH

नीलकण्ठप्रकाशिका.

How

·

न एवेति । साधारणधर्मं प्रदश्यं संशयोद्भावनं संशयसमा ॥ यथा ’ शब्दोऽनित्यः कार्यत्वात् ’ इत्यादौ ’ शब्दस्यानित्यघटेन सह कार्यत्वरूपं साधर्म्य यथास्ति, तथा निवेन शब्दत्वेन सह श्रावणप्रत्यक्षविषयत्वं साधर्म्यमस्तीति उभयसाधर्म्य दर्शनात्संशयः स्यात् । एकपरिशेष नियामकाभावात् ’ इति । वायुक्तहेतोः साध्यविपरीतसाधकं हेत्वन्तरोद्भावनं प्रकरणसमा ॥ सत्प्रतिपक्षोदाहरणमेवोत्रोदाहरणं बोध्यम् । कालत्रयेऽपि हेतुत्वासम्भवेन अहेतुत्वकथनम् अहेतुसमा ॥ यथा ’ कार्यत्वादिरूपसाधनं साध्यादनित्यत्वात्तपूर्वकाल- वृत्ति चेत्तदाऽनित्यत्वरूप साध्यस्य तदानीमभावातस्य न साधकम् अथ पश्चात्कालवृत्ति चेत्तदा पूर्वकाले साधनाभावात्तस्य न साध्यमनित्यत्वम् । यदि चोभयमेककालवृत्ति तदा किं कस्य साधनं किं कस्य साध्यम् । विनिगमकाभावादिति । हेतुसमेति पाठे तु काल- येsपि हेतुत्वस्यासम्भवकथनं हेतुसमेत्यर्थः । अर्थापत्तिपुरस्कारेण साध्याभावोद्भावनम् अर्थापत्तिसमा ॥ यथा ’ पूर्वानुमाने शब्दस्यानित्यसाधर्म्यादनित्यत्वं यदि, तदा- श्रीपत्या सिद्धं नित्यसाधम्यनित्यत्वमपि एकतरावधारणे नियामकाभावात् ’ इति । सर्वा- नृसिंहप्रकाशिका.

[[4]]

.

मनुत्पत्तिसमा । यथा शब्दोऽनित्यः प्रयत्नानुविधायित्वात् घटवदित्युक्ते कश्चिदाह- पूर्वोतहेतुः यद्यनित्यत्वसाधकः तदा शब्दस्योत्पतेः पूर्व तादृशहेत्वभावात् नित्यत्वम् । नित्यश्चेत् अनुत्पन्न एवेति । इयमेवानुत्पत्तिसमाजातिरिति ॥ संशयेति ॥ उभयसाधा- रणधर्म प्रदर्शन पूर्वक साध्यसंशयोद्भावनं संशयसमा । यथा पूर्वोकानुमाने शब्दस्यानित्य- घढनिरूपित प्रयत्नानुविधायित्वरूपसाधर्म्यं यथा वर्तते तथा नित्यशब्दत्वजातिनिरूपित- श्रावणप्रत्यक्षविषयत्वरूपसाधर्म्यमप्यस्तीति उभयसाधर्म्यदर्शनात् उभयकोटिक संशयः । नोकसाधर्म्य दर्शनात् एकस्य ज्ञानमपरसाधर्म्य दर्शनान्नापरस्य ज्ञानं इत्यत्र किञ्चिन्नियामक अस्ति इयमेव संशयसमाजातिरिति । प्रकरणेति ॥ वायुक्तहेतोः साध्याभावसाधकहे- त्वन्तरोद्भावनं प्रकरणसमा । सत्प्रतिपक्षोदाहरणमेवात्रोदाहरणमिति बोध्यम् । इयमेव प्रकरणसमाजातिरिति । अहेत्विति ॥ हेतुत्वासम्भव पूर्वका हेतुत्वकथनमहेतुसमा ‘यथ तत्रैव शब्दनिष्ठप्रयत्नानुविधायित्वं यदि साध्यपूर्वकालवृत्ति तदा तत्कालावच्छेदेन नाश- प्रतियोगित्वात्मकानित्यत्वरूप सान्याभावात् अविद्यमानं कथं साधयेत् यद्ययं हेतुः साबों- सरभावी तदा पूर्व साधनाभावात् अविद्यमानं कथं शब्देऽनित्यत्वं साधयेत् । यदिच स्वयमेककालवृत्ति तदा एककालीनत्वाविशेषात् किं साध्यं किं साधनं भवेत् नहिं तन्त्र किश्चिमियामकमस्तीति तत्र हेतुरहेतुना सम इति इयमेवाहेतुसमाजातिरिति । अर्थापत्तिरिति ॥ अर्थापत्तिसिद्धहेतुना साध्याभावोद्भावनमर्थापत्तिसमा । यथा तत्रैत्र पूर्वोक्तहेतुरूपामित्यसाधर्म्यात् अनित्यत्वं यदि साध्यते तदा शब्दस्य द्रव्यत्वं विना

[[1]]

Ir

Jतर्कसङ्ग्रहदीपिका

[[14]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

विशेषप्रसङ्गोद्भावनम् अविशेषसमा ॥ यथा तत्रैव यदि कृतकत्वादिनाऽनित्यघटादि- साधर्म्येण शब्दस्यानित्यत्वं तदा प्रमेयत्वादिरूपेण तत्साधर्म्येण सर्वस्यैवानित्यत्वं स्यात् । मदुकसाधम्र्येण तत्सिध्यति न तु त्वदुक्तेनेत्यत्र नियामकाभावात् ’ इति । उभयपक्षसाधर्म्येण साधनोपपत्तिकथनं उपपत्तिसमा ॥ यथा ’ यदि अनित्यत्वसाधनं कार्यत्वमुपपद्यत इति शब्दस्यानित्यत्वं तदा नित्यत्वसाधनमपि किञ्चिदुपपद्यत इति नित्यत्वं किं न स्यात् ’ इति । वाद्युपदर्शित साधनाभावेऽपि साध्यस्योपलब्धिकथनम् उपलब्धिसमा ॥ यथा शब्दोऽ- नित्यः प्रयत्नानुविधायित्वाद्घटवत् इत्यत्र प्रयत्नं विनापि वायुनोदनवशाद्वृक्षशाखाभङ्गजन्य- स्य शब्दस्योपलब्धेर्न प्रयत्नानुविधायित्वं शब्देऽस्ति इति । वादिनोऽनुपलब्धिवशात्कस्य- चित्पदार्थस्यानङ्गीकारेऽनुपलब्धिवशादेव वाद्यभिमतस्यापि यत्किञ्चित्पदार्थस्याभावसा धनम् अनुपलब्धिसमा ॥ यथा—’ जलादविद्यमानस्याप्यावरणवशाद्यथानुपलब्धि- editerror पूर्व शब्दस्य विद्यमानस्याप्यावरणवशादनुपलब्धिरित्येतन्मतं वादिना दृष्यते नृसिंहप्रकाशिका.

स्पर्शवत्वं अनुपपद्ममित्यन्यथानुपपत्या सिद्धस्पर्शवद्भिनत्वरूपनित्यसाधम्र्म्यात् नित्यत्वमपि सिध्येत् । न ह्येकेन एकमेव सिध्यतीत्यत्र नियामकमस्ति । इयमेवार्थापत्तिसमाजातिः इति । अविशेषेति ॥ सर्वाविशेषप्रसङ्गोद्भावनं अविशेषसमा यथा तत्रैव शब्दस्यानित्य- वळाधम्र्येण पूर्वोकहेतुना यदि शब्दस्यानित्यत्वं तदा प्रमेयत्वरूपानित्यघटसाधर्म्येण सर्व- स्याप्यनित्यत्वप्रसङ्गः । नहि त्वदुक्तसाधर्म्येणानित्यत्वं सिभ्यति न मदुकेनेत्यत्र कि.मि. नियामकमस्ति । इयमेवाविशेषसमाजातिरिति । उपपत्तीति ॥ उभयपक्षसाधर्म्येण साधनोपपत्तिकधनसुपपतिसमा । यथा तत्रैव यद्यनित्यत्वसाधकप्रयत्नानुविधायित्वं उप- पयत इति शब्दस्यानित्यत्वं तदा नित्यत्वसाधकस्पर्शवद्भिन्नत्वं उपपद्यत इति नि- व्यत्वमपि किं न स्यादिति । इयमेवोपपत्तिसमाजातिरिति । उपलब्धीति ॥ वाकसाधनाभावेऽपि पक्षोपलब्धिकथनसुपलब्धिसमा । यथा तत्रैव प्रयत्नं विनापि वायु- प्रतियोग्रिक नोदनसंयोगवशात् वृक्षशाखाभङ्गजन्यपटपटेतिशब्दस्य उपलब्धेः प्रयत्नानुमि श्रादिवंशब्दे नास्तीति । इयमेवोपलब्धिसमाजातिरिति । अनुपलब्धीति ॥ वादिना कस्यचित् पदार्थस्यानुपलब्धिवशात् अनङ्गीकारेऽनुपलब्धिवशादेव वाद्यभिमत- यत्किचित्पदार्थाभावसाधनमनुपलब्धिसभा । यथा ततैवोच्चारणात् पूर्व विद्यमानस्यावरण- वशात् अनुपलब्धिमात्रेण यथस्वीकारः तदावरणप्रयोज्यानुपलब्धिमात्रेण विद्यमानजल- स्मात्परमकारप्रसङ्ग इत्युके कविदाह-जकाद्यावारकस्य उपलब्ध्या तस्यावारकसिद्धौ तरप्रयुक्तानुपलब्धिमात्रेण अलास्वीकारोऽयुक्त एव । प्रकृते शब्दावारकस्योपलब्ध्यभा माख्यातारासि आवरकाभावेऽपि शब्दस्यानुपलब्ध्या शब्दानकीकारोऽपि यु. एकेति । तनोत्तरसाः– यद्यावारकस्योपलब्ध्यभावरूपानुपलब्ध्या आवारकाभा-beast 4351

ייד

lpek

नीलकण्ठीय नृसिंहीय समन्विता ।

ONL

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[४०५]]

-यावरणवशाच्छन्दां नोपलभ्यते, तदा जलाद्यावरणामिव शब्दाद्यावरणमप्युपलभ्यें- तति । अत्रात्तरं यदि भवद्भिरनुपलब्धित आवरणं नाभ्युपेयते तदानुपलब्धेरप्यनुपलब्ध्य- भावे सिद्धे तदभावादावरणाभावासिद्धावावरणसिद्धिः’ इति । धर्मस्य नित्यत्वानित्यत्व- विकल्पाद्धर्मिणां नित्यत्वसाधनं नित्यसमा ॥ यथा ’ शब्दस्य यदनित्यत्वं भवद्भिरुच्यते, तन्नित्यमनित्यं वा । यदि नित्यं तदा शब्दवत्तरेव तस्य सदातनत्वाच्छन्दस्यापि तथात्व- मागतम् । अथानित्यं तदा शब्द कदाचिदनित्यत्वाभावोऽस्तीति नित्य एव शब्द इत्युभय- थापि शब्दस्य नित्यत्वम्’ इति । अनित्यदृष्टान्तसाधर्म्यात्सर्वानित्यत्वप्रसङ्गोद्भावनम् अनित्यसमा ॥ यथा ’ यद्यनित्येन घण्टन सादृश्याच्छन्दोऽनित्य इत्युच्यते, तदां येनक- नचिद्धर्मेण सर्वस्यैव तत्सदृशत्वात्सर्वस्यानित्यत्वप्रसङ्गः’ इति । वाद्युक्तहेतोरन्यकार्येणापि fearfarari कार्यसमा ॥ यथा तत्रैव प्रयत्नानुविधायित्वमुभयथापि सम्भवति घटा दिवत् शब्दस्वरूपोत्पत्ती जलादिवदावरकनिवृत्ती व उभयत्रापि प्रयत्नानुविधायित्वदर्शनात् । तथा च तस्यावरकनिवृत्तिरूपकार्यान्तरस्य सम्भवान्नानित्यत्वनियतत्वं इति । क्वचित्- कारणसमति पाठः । तस्यापि ’ कारणस्य प्रयत्नानुविधायित्वस्योभयत्र शब्दस्योत्पत्ती तदावरकनिवृत्तौ च समत्वाभिधानम् ’ इति रीत्या उक्त एवार्थे पर्यवसानमव सेयम् । अत्र ग्रन्थगौरव भयात्सूक्ष्मप्रकारा न दर्शिताः । इत्यभियुक्तेरन्यत्र तेऽनुसन्देयाः । निग्रहस्थानं नृसिंहप्रकाशिका.

f

बसिद्धिः, तदा शब्दावारकवस्तुनः अनुपलब्धेरप्युपलब्ध्यभावरूपानुपलब्धिप्रमाणेन शे. व्दावारक वस्तुविषयकानुपलब्धेरप्यभावसिद्धया शब्दावारकवस्तुनो अभावासिद्धौ शब्दा- वारकवस्तुसिद्धिरिति । इयमेवानुपलब्धिसमाजातिरिति । अनित्येति ॥ अनित्य- दृष्टान्तसाधर्म्यात् सर्वानित्यत्वप्रसङ्गोद्भावनं अनित्यसमा । यथा तत्रैव यद्यनित्येन घटेन साप्रात् शब्दः अनित्यः इत्युच्यते तदा केनचित् धर्मेण सर्वस्यैव तत्सदृयत्वात् सर्व- स्याप्यनित्यत्वप्रसङ्ग इति । इयमेवानित्यसमाजातििित । नित्येति ॥ धर्मस्य नित्यानि- त्यत्वविकल्पात् धर्मिणो नित्यत्वसाधनं नित्यसमा । यथा शब्दस्य यादृशमनित्यत्वं भवद. भिमतं तदनित्यत्वं नित्यमनित्यं वा । यदि नित्यं शब्दावृत्त्येव नित्यत्वस्य तत् सदातन- त्वस्वरूपत्वात् । तथाच शब्दस्य नित्यत्वाश्रयानित्यत्ववत्त्वासम्भवेन नित्यत्वमेव प्राप्तम् । यदि शब्दनिष्ठानित्यत्वं अनित्यं तदा शब्दे कदाचिदनित्यत्वाभावोऽप्यस्तीति शब्दों निं- त्य एषेति उभयथापि शब्दस्य नित्यत्वमापतितमिति । इयमेव नित्यसमाजातिरिति । कार्येति ॥ अन्यकार्येणापि वाद्युतहेतोः सम्भवाभिधानं कार्यसमा । यथा तत्रैव प्रयत्ना- नुविधायित्वं उभयत्रापि सम्भवति । घटादिवत् शब्दस्वरूपोत्पत्तौ जलादिवदा वारक निवृत्ती च उभयत्रापि प्रयत्नानुविधायित्वदर्शनात् प्रकृतं शब्दस्यावारकनिवृत्तिप्रयत्नकार्य सम्भवात् शब्दे नित्यत्वमापतितं इति । इयमेव कार्यसमाजातिरिति । पूर्वोक्तानां असदुत्तररूपजाती-

-४० ६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

वादिनोऽवजय हेतुर्निग्रहस्थानम् । तच प्रतिज्ञाहानिः प्रतिज्ञान्तरं, प्रतिज्ञाविरोधः,

pr Chh

[[3401]]

-

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

न

४ ५

लक्षयति वादिन इति ॥ इदं च यद्यपि छलादावप्यस्ति तथाप्यर्थान्तरादिरूपनिग्रह- स्थानमध्येऽन्तभीवाददोषः । छलत्वादिनापि ज्ञानस्योपयोगित्वात्पृथगुपादानं हेत्वाभास- वत् । तस्यावान्तरभेदान्दर्शयति- प्रतिज्ञेत्यादिना ॥ यत्र प्रतिज्ञातार्थविरुद्धाभ्युपगमः प्रतिज्ञातार्थपरित्यागो वा तत्र प्रतिज्ञाहानिः ॥ यथा ’ शब्दोऽनित्यः प्रत्यक्षगुणत्वात् ’ इत्यत्र ‘सोऽयं गकार :’ इत्यादिप्रत्यभिज्ञाबलात्परेण बाधे उद्भाविते ’ अस्तु तर्हि नित्यः शब्द : ’ इति नित्यत्वमङ्गीकुर्वन्वादी शब्दस्यानित्यत्वप्रतिज्ञां जहाति । परोक्तदोषोद्दिधी- या पूर्वानुक्तविशेषणविशिष्टतया प्रतिज्ञातार्थकथनं प्रतिज्ञान्तरम् । यथा ’ क्षित्यादिकं गुणजन्यं कार्यत्वात् ’ इत्यत्र अदृष्टजन्यत्वेन सिद्धसाधनोद्भावन ’ सविषयकः’ इति गुण- विशेषणदानम् । स्वोक्तसाध्यविरुद्धहेतुकथनं प्रतिज्ञाविरोधः ॥ यथा ‘द्रव्यं गुणभित्र नृसिंहप्रकाशिका.

F

नां अमदुतरेऽन्तर्भाव प्रकारच प्रन्थगौरवभयात् न प्रदर्शितः । अन्यत्रानुसन्धेय इति बोध्यम् । इदानीं निग्रहस्थानपदार्थ कुप्तेष्वन्तर्भावयितुमादौ निप्रहस्थान सामान्यलक्षणं तद्विभागश्राह - वादिन इति ॥ वादिनिष्ठपराजयसम्पादकत्वं निग्रहस्थानसामान्यलक्ष- णमित्यर्थः । निग्रहस्थानं सूत्रानुसारेण द्वाविंशतिधा विभजते–प्रतिज्ञाहानिरित्यादि ॥ तत्र स्वप्रतिज्ञातस्य विरुद्धार्थाभ्युपगमत्वं प्रतिज्ञाहानिलक्षणमित्यर्थः । यथा अनिस्त्रः शब्द : ऐन्द्रियकत्वात् घटवदित्युक्त तत्र कविदिन्द्रियवेद्यं घटत्वादि नित्यं इमिति तद्वच्छन्दो नित्य एव स्यात् इत्याह । तत्रोत्तरम् - तर्हि इन्द्रियवेयत्वाविशेषात् घटत्वादिवत् घटो नित्य एव स्यात् इत्युक्तथा अनित्यत्वसाधने दृष्टान्तस्य नित्यत्वमङ्गीकुर्वन् शब्दस्या- नित्यत्वप्रतिज्ञां जहाति । इयश्च पक्षत्यागस्साध्यत्यागो हेतुत्यागो दृष्टान्तत्यागः तद्विशेषण- त्यागश्चेति पश्चधा भवति । आवस्तु शब्दोऽनित्यः प्रयत्नजन्यगुणत्वात् इत्युक्ते केनचित् सोऽयं गकार इति प्रत्यभिज्ञाबलात् बाधे उद्भावित अस्तु तर्हि घटोऽनित्य इति पक्षस्यागः । पूर्वोक्तदोषाचं शब्दो नित्य एवेति स्वीकारे साध्यत्यागः । अनित्यः शब्दः द्रव्यत्वादित्युक्ते परेण स्वरूपासिद्धोऽयमिति दूषिते कृतकत्वादितिं पुनर्हेतुप्रयोगे हेतुत्यागः । दृष्टान्तत्यागस्तु उदाहृतः । एवमेव द्रव्यात्मकशब्दः अनित्यः कृतकत्वादित्यत्राश्रयासिद्धेरुद्भावने अस्तु तर्हि शब्दोऽनित्य इति पक्षविशेषणत्यागः । एवमेव साध्यविशेषणत्यागः । एवमेव हेतुविशेषण- त्यागादिकमिति बोध्यम् । प्रतिज्ञान्तरमिति ॥ पूर्वोक्तप्रतिज्ञायां दुषितायां तत्र विशेष - णान्तरदानं प्रतिज्ञान्तरमित्यर्थः । तद्द्द्विविधम्— पक्षविशेषणदानात् साध्य विशेषणदामाच । यथा शब्दोऽनित्य इत्यत्र ध्वनावंशतस्सिद्धसाधने उद्भाविते वर्णरूपेति पक्षविशेषणदानम् । अन्यं यथा- क्षित्यादिकं गुणजन्यं कार्यत्वादित्यादृष्टजन्यत्वेन सिद्धसाधने उद्भाबिते सविषयकेति गुणविशेषणदानमिति । प्रतिज्ञाविरोध इति ॥ प्रतिज्ञाहेत्वोः विरोधःनीलकण्ठीय नृसिन्द्दीय समन्विता ।

४.०७

प्रतिज्ञासन्न्यासः, हेत्वन्तरं, अर्थान्तरं, निरर्थकं, अविज्ञातार्थकं, अपार्थकं, अप्राप्त-

Keypad a more amejinho da rad of an in the figh

नीलकण्ठप्रकाशिका.

रूपादितः पृथक्त्वेनानुपलभ्यमानत्वात्’ इति । स्वोक्तेऽर्थे परेण दूषिते तदपलापः प्रति- ज्ञासन्न्यासः ॥ यथा ‘शब्दोऽनित्यः ऐन्द्रियकत्वात् ’ इत्युक्ते परेण सामान्ये व्यभिचार- मुद्भाव्य दूषिते स्वोतमपलपति ’ केनोच्यते शब्दोऽनित्यः’ इति । परोक्तदूषणो द्दिधीर्षया पूर्वोक्तहेतुकोटौ विशेषणान्तरोपादानं हेत्वन्तरम् ॥ यथा ’ शब्दोऽनित्यः प्रत्यक्षत्वात् ’ इत्यत्र सामान्ये व्यभिचारोद्भावने ‘जातिमत्त्वे सति’ इति विशेषणदानम् । प्रकृतानुपयु- कार्थकथनम् अर्थान्तरम् ॥ यथा ‘नित्यः शब्दः अस्पर्शवत्त्वात्’ इति हेतुः । हेतुपदं स्व-हिनोतेस्तुनिप्रत्यये निष्पन्नम् पदं च सुप्तिङन्तम्- - इत्यादि । अवाचकशब्दप्रयोगो निरर्थकम् ॥ यथा शब्दोऽनित्यः जबगडदशत्वात् इत्यादि । परिषत्प्रतिवाद्यबोधप्रयोजक- पदप्रयोगः अविज्ञातार्थम् ॥ तच ‘क्लिष्टान्वयमप्रसिद्धार्थकं त्वरितोच्चारितम्’ इत्यादिरूपम् । परस्परानन्वितपदसमूहः अपार्थकम् ॥ यथा ’ शब्दत्वं घटः पटो नित्यमनित्यं च प्रमेयत्वात्’ इत्यादि । अवयवानां व्युत्क्रमेण कथनम् अप्राप्तकालम् ॥ यथा ‘शब्द- नृसिंहप्रकाशिका.

प्रतिज्ञाविरोध इत्यर्थः । यथा द्रव्यं गुणाभिन्नं रूपत्वादित्यादि । प्रतिज्ञासन्नयास इति ॥ स्वयं प्रतिज्ञातस्यापवः प्रतिज्ञासन्नयासः । यथा अनित्यः शब्दः इन्द्रियवेद्यत्वादित्युक्ते परेण सामान्ये व्यभिचारमुद्भाव्य दूषिते केनोच्यते अनित्यश्शब्द इति स्वोतम पलपति । तत्रापवश्चतुर्विधो भवति । क एवमाह इत्येकः । परमतानुवादोऽयं मया कृत इति द्वितीयः । स्वयमुकेऽपि एवमुक्तमिति त्वं वदेति तृतीयः । तत्परोकं मया इदमेवोक्तमिति चतुर्थः । हेत्वन्तरमिति । शुद्धहेतौ दूषिते तत्र विशेषणान्तरोपादानं हेत्वन्तरम् । यथा शब्दोऽनित्यः प्रत्यक्षत्वात् इत्यत्र सामान्ये व्यभिचारे उद्भाविते जातिमत्त्वे सतीति विशे- षणदानम् । अर्थान्तरमिति ॥ प्रयुक्तस्यानुपयुक्तार्थकथनं अर्थान्तरमित्यर्थः । यथा ( रसं सैन्धवयस्वात् इत्युक्ते नावे रसोऽस्तीति दूषणमिति । ) नित्यः शब्दः अस्पर्शवत्त्वादित्युक्ते हेतुरिति पदं हिनोतेस्तु निप्रत्यये कृते कृदन्तम् । पदं च सुप्तिङन्तमित्याद्यर्थान्तरकथनम् । निरर्थकमिति ॥ अवाचकवर्णप्रयोगो निरर्थकमित्यर्थः । यथा शब्दोऽनित्यः जबगडदश- त्वात् झभघढधषितिवत् । अथवाऽसाधुशब्दप्रयोगो निरर्थकमित्यर्थः । यथा शब्दमनित्यमित्या- दि । अविज्ञातार्थकमिति ॥ वादिना वारत्रयमुक्तमपि प्रतिवादिना सदस्यैरपि यन्न बुध्यते तदविज्ञातार्थकमित्यर्थः । तथा सिद्धार्थकं त्वरितो चरितं लाक्षणिकमित्यादिरूपं स्वसामर्थ्य- वारणार्थं प्रयुक्तमिति । अपार्थकमिति ॥ परस्परान्वितार्थक पदसमूहो पार्थकमित्यर्थः । यथा शब्दः शब्दत्वं घटः पटो वा नित्यमनित्यश्च प्रमेयत्वादित्यादि । अप्राप्तकाल - मिति ॥ अवयवानां म्युरमेण कथनमन्त्राप्तकालमित्यर्थः । यथा कृतकत्वाच्छन्दोऽनित्य૪૦.

तर्कसङ्ग्रद्दीपिका

कार्ले, भ्यून, अधिक, पुनरुक्तं, अननुभाषणं, अज्ञानं, अप्रतिभा,

विक्षेपः, मतानुज्ञा, पर्यनुयोज्योपेक्षणं, निरनुयोज्यानुयोगः, अपसिद्धान्तः,

amaryl mga stekpquetostrazi hara PELINE DA

Anantadaa proud

chA

11 tyer नई

ING

[[7]]

"

[[4410]]

LOF

[[1]]

rothers

Whe

TA If

WA

freehuaxकाशिका.

त्वाच्छन्दो । नेत्यः’ इत्यादि । यत्किचिदवयवशून्यावयवाभिधानम् न्यूनम् ॥ स्पष्टम् । अधिकत्वादेकथनम् अधिकम् ॥ यथा शब्दोऽनित्यः शब्दत्वात् श्रावणत्याच इत्यादि । अनुवादं विना कथितस्य पुनः कथनम् पुनरुक्तम् ॥ यथा ’ शब्दोऽनित्यः शब्दोऽनित्यः ’ इत्यादि । परिषदा त्रिरभिहितस्याप्यननुवादः अननुभाषणम् ॥ परिषदा विज्ञातस्य वादिना त्रिमिहितस्यापि वाक्यार्थस्याबोधः अज्ञानम् । उत्तरार्ह परोक्तं बुद्धापि उत्तर- स्यास्फूर्तिवश वस्तूष्णीभावः अप्रतिभा ॥ असम्भव कालान्तरकार्यव्यासङ्गानुद्भाव्य कथा - विच्छेदो विक्षेपः ॥ स्वपक्षे दोषमनुद्धृत्य परपक्षे दोषाभिधानम् मतानुज्ञा ॥ उद्भावनाईपरकीयनिग्रहस्थानानुद्भावनं पर्यनुयोज्योपेक्षणम् ॥ निग्रहस्थानरहिते नि- ग्रहस्थानोद्भावनं निरनुयोज्यानुयोगः ॥ एक सिद्धान्तमतमाश्रित्य कथाप्रवृती तद्विरु- द्धसिद्धान्तमतमालम्व्योत्तरदानम् अपसिद्धान्तः ॥ प्रतिज्ञाहान्यननुभाषणाज्ञानाप्रति- नृसिंहप्रकाशिका.

।

इत्यादि । न्यूनमित्ति ॥ स्वमतसिद्धावयवानां मध्ये एकस्यानुक्तिः न्यूनमित्यर्थः । उदा- हरणन्तु ‘स्फुटम् । अधिकमिति ॥ अनन्वितानुपयुक्त पुनरुक्तमित्रस्य सिद्धप्रयो- जनस्य पुनः कथनमधिकमित्यर्थः । हेतूदाणाधिक्यमिति वा । यथा शब्दोऽनित्यः श्रावणत्वात् शब्दत्याश्यादि । एवमुदाहरणद्वयेपि बोध्यम् । पुनरुक्तमिति ॥ बादि- मध्यस्थानुमति बिना शब्दार्थयोः पुनः कथनं पुनरुतमित्यर्थः । यथा शब्दोऽनित्यः शब्दोऽ- नित्य इति शब्दपुनरुतम् । शब्दोऽनित्यः ध्वंसप्रतियोगीम्यर्थपुनरुतम् । अननुभा षणमिति ॥ वादिना त्रिरुतस्य वाक्यस्य सदस्यैः विज्ञातार्थस्याननुवादोऽननुभाषणमि- त्यर्थः । उदाहरणं स्पष्टम् । अज्ञानमिति ॥ वादिना विरुतवाक्यस्य सदस्यैः ज्ञातार्थस्या- धनिवबोधोऽज्ञानमित्यर्थः । स्पष्टम् । अप्रतिमेति । प्रतिवादिनानूदिते वादिवाक्यें तदर्थे विज्ञातेऽपि ‘उत्तरास्फूर्तिवशात् तूष्णीम्भावोऽप्रतिभेत्यर्थः । स्पम् । विक्षेप इति ॥ असम्भ वत्कार्यान्तरव्यासङ्गात् कथाविच्छेदो विक्षेपः । यथा इदमेकं कार्यन्तिष्ठति तत् कृत्वावशिष्टं करिष्यामीति । मतानुज्ञेति ॥ स्वपक्षे दोषाभ्युपगमपूर्वकं परपक्षे दोषप्रसजनं मतानुज्ञेत्यर्थः । यथा त्वं चोर इत्युक्ते त्वमपि चोर इत्यादिकम् पर्यनुयोज्योपेक्षणमिति ॥ वादिनो निस्थानपि प्रतिवादिनस्तदनुद्भावनं पर्यनुयोज्योपेक्षणभित्यर्थः । इदमपि स्पष्टम् । निरनुयोज्यानुयोग इति ॥ अनि भ्रान्त्या निप्रहोद्भावनमित्यर्थः । छलजात्येोरे- तन्मध्ये अन्तर्भाव इति । अपसिद्धान्त इति ॥ एकसिद्धान्तमाश्रित्य कथाप्रवृत्तौ तद्विरुद्ध सिद्धान्तमवलम्ब्य उत्तरदानमित्यर्थः । यथा व्यक्तमेकप्रकृतिकं विकारत्वात् एक- स्पिवृत्ति घटकलशदिति साङ्ख्यमतमवलम्ब्य प्रयुक्त का प्रकृति को बिकार इति

te४१०

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

दाहानुत्पत्तेः शक्तिः पदार्थान्तरमिति चेन्न । प्रतिबन्धका भावस्य कार्यमात्रे

[[1]]

कारणत्वेन शक्तेरनुपयोगात् । कारणत्वस्यैव शक्तिपदार्थत्वात् । ननु भस्मा-

Ho

प्रच

नीलकण्ठप्रकाशिका.

॥ P

सम्भवः । इत्थं चातिरिक्तशकिस्वीकारोऽनुचित इति समाधते प्रतिबन्धकाभाव- स्येति ॥ ननु ’ दाहोत्पादे वह्निः शक्तः’ इति व्यवहारान्यथानुपपत्त्या सेत्स्यति अतिरिक्ता शक्तिरित्याशङ्कय तस्याः कारणतारूपत्वेऽपि व्यवहारोपपत्तेर्नातिरिक्ता शक्तिरित्याह- कारणत्वस्येति ॥ ननु मण्याद्यभावस्य हेतुत्वे मणिसमवधानदशायां सत्यप्युक्तेजके दाहो न स्यात् । मन्मते तु मण्याद्यपसारणदशायामिवोत्तेजकसमवधानदशायामपि वहाँ दाहानुकूलशक्तयन्तरोत्पत्तेरङ्गीकारेण न दोष इति चेन्न । उत्तेजकाभावविशिष्टमण्याद्यभावस्य कारणत्वात्रीकारेण अदोषात् । न चोत्तेजकानामननुगतत्वात्ततदुत्तेजक भावकूट विशिष्ट- Horrariatra कारणतायाः कल्पनीयतया गौरवमिति वाच्यम्, दाहानुकूलशकिं प्रति एतादृशकारणतायाः तत्राप्यावश्यकत्वादनन्तशक्तितत्प्रागभावत सकल्पने गौरवादिति सङ्क्षेपः । नन्वेवमपि कांस्यादेरस्पृश्य वस्तुस्पर्शे सति न भोजनादिरूपकार्यार्हता शक्ति- मत्कांस्यादेरेव तदर्हत्वात् । अस्पृश्यस्पर्शे सति शक्तेर्नाशाद्भस्मसंयोगे तु पुनः शरुत्पादात्तदर्हता । एवं च कांस्यादावाधेयशक्तिः स्वीकार्या । न च कांस्यादौ नृसिंहप्रकाशिका.

इदं च कारणतावच्छेदकावेरह प्रदर्शनाय । शक्तिरिति ॥ अन्यथानुपपत्या वही शक्तिरित्यर्थः । पदार्थान्तरमितीति ॥ तथाच द्रव्यत्वाद्यभावत्वान्तप्तपदार्थविभाजका भिनपदार्थ- विभाजक धर्मवत्वे सति तादृशपदार्थविभाजकधमन्यतमशून्यत्वे सति वस्तुत्वादिति परि- शेषानुमानादतिरिक्तशक्तिसिद्धिरिति भावः । दाहं प्रति मणित्वेन प्रतिबन्धकत्व स्वीकार- मात्रेण मणिसमवधानकाले दाहापत्तिवारणे शतौ प्रमाणाभावः । न चैवं सति मणिसम वधाने उत्तेजकवशात् अनुभवसिद्धदाहानुपपत्तिः । मध्यभावरूपकारणाभावादिति वाच्यम् । उत्ते का भाव विशिष्ट मणेरेव प्रतिबन्धकत्व स्वीकृत्य विशिष्टमन्यभावस्यैव हेतुत्वस्वीकारेण प्रकृते तत्सत्त्वानोक्तानुपपत्तिः । न चैवं सति वह्निमण्यभावाभ्यां कार्यकारणभावद्वय कल्पना- गौरवं दुर्वारमिति वाच्यम् । अनन्तशक्तितत्प्रागभावत सकल्पनागैौरवापेक्षया ई- श कार्यकारणभावद्वय कल्पनागैरिवस्याकिश्चित्करत्वादित्याशयेन परिहरति— प्रतिबन्धका भावस्येति ॥ उतेजक भावविशिष्टमण्याद्यभावस्येत्यर्थः । कार्यमात्र इति ॥ दाहत्वा- दिरूपकार्यतावच्छेद्र कावच्छिन्नेत्यर्थः । कारणत्वेनेति ॥ अन्यथानुपपत्या स्वीकृतका- रणत्वेनैवेत्यर्थः । उक्तानुपपत्तिवारणयेति शेषः । शक्तेरनुपयोगादिति ॥ शक्तेरप्रामा वणिकत्वादित्यर्थः । नन्वेवं सति वही स्वाभाविकी दहनशक्तिरिति सकलप्रवादो व्याहन्ये तेत्यत आह कारणत्वस्यैवेति ॥ दाहकारणत्वस्यैवेत्यर्थः । शक्तिपदार्थत्वादिति । शक्तिप्रदतात्पर्यविषयत्वादित्यर्थः । एतावता प्राभाकराभिमतसहजशक्ति निरस्य मीमाँस-नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

४१.१

दिना कांस्यादौ शुद्धिदर्शनादाधेयशक्तिरङ्गीकार्येति चेन्न । भस्मादिसंयो- गसमानकालीनास्पृश्यस्पर्शप्रतियोगिकयावदभावसहितभस्मादिसंयोगध्वंसस्य

नीलकण्ठप्रकाशिका.

भोजनादिकं प्रति अस्पृश्यस्पर्शस्य प्रतिबन्धकत्वकल्पनादेवोपपत्तौ तदनङ्गीकार इति वाच्यम् । प्रकृते च अस्पृश्यस्पर्शस्यासंस्पृश्य संयोगरूपतया सति तन्नाशे प्रतिबन्ध- काभावसद्भावात् कांस्यादौ अन्तरा भस्मादिरांयोजनं भोजनाद्यर्हतापत्तेरिति पुनः प्रत्यवतिष्ठते ननु भस्मादिनेति ॥ प्रथमेनादिपदेनाम्लादेः द्वितीयेन च तात्रा- देः परिग्रहः । क्लम व सविशेषेणैव कांस्यादेः शुद्धत्वोपपत्तौ अतिरिक्तशक्त्यङ्गीकारों- अनुचित इति समाधते - भस्मादिसंयोगेनेति ॥ यत्र कांस्यादौ भस्मादिसंयोगध्वंसा- नन्तरं पुनरस्पृश्यस्पर्शस्तत्रापि भस्मादिसंयोगध्वंसस्य सत्त्वाच्छुद्धयापत्तिरतः सहितान्तं ध्वंसविशेषणम् । साहित्यं चात्र सम्बन्धविशेषनियन्त्रितं सामानाधिकरण्यम् अस्पृश्य वस्तूना- मनुगमकरूपस्य दुर्वचतया सामान्यधर्मावच्छिन्नाभावनिवेशासम्भवाद्यत्किञ्चिदस्पृश्यस्पर्शा- भावस्य च तत्र सत्त्वात्तदापत्तिस्तदवस्यैवेत्यतो –यावदिति ॥ तथा च तत्र यावतां

नृसिंहप्रकाशिका.

कैकदेश्यभिमतायशक्ति निरसितुं तन्मतमुपन्यस्यति नन्वित्यादिना ॥ भस्मादिनेति ॥ आदिना आम्हादेः परिग्रहः । कांस्यादाविति ॥ आदिना ताम्रादेः परिग्रहः । शुद्धि- दर्शनादिति ॥ मालिन्यनिवृत्तिपूर्वकशुद्धेः प्रत्यक्षसिद्धत्वादित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । ‘भस्मना शुभ्यते कांस्यं ताम्रमाम्लेन शुध्यति । गोमयात् शुध्यते भूभिः नारी तु रजसा तथा ॥ ’ इत्यादिवचनेन शुद्धेः भस्मादिजन्यत्वप्रतिपादनाच्चेत्यपि बोध्यम् । मृण्मयेन रज- सा पचलोहान्तर्गतपित्तलरूपं नारी च शुभ्यते इति चरमदलार्थः । आधेयशक्तिरिति ॥ शुद्धिरूपेत्यादिः । अङ्गीकार्येति ॥ प्रमितिविषयेत्यर्थः । तथा चातिरिक्तशुद्धेः सत्त्वात् पदार्थविभाजकधर्माणां सप्तत्वं बाधितमित्याशयः । भस्मादिसंयोगेत्यादि ॥ भस्मा दिसंयोगसमानकालीनाः यावन्तः अस्पृश्यस्पर्शप्रतियोगि काभावाः तत्समुदाय विशि- भस्मादिसंयोगध्वंसस्येत्यर्थः । अत्रास्पृश्यस्पर्शकालेऽपि पूर्वभस्मादिसंयोगस्य सत्वात् शुद्धत्वापत्तिवारणाय विशिष्टान्तं ध्वंसविशेषणम् । अस्पृश्यस्पर्श कालीनभस्मादिसंयोगध्वं सस्यापि व्यधिकरणस्य नष्टसमानाधिकरणस्य वा यत्किञ्चिदस्पृश्यस्पर्शस्याभाव विंशि- टत्वात् तद्दोषापत्तिवारणायाभावे यावत्त्वनिवेशः नन्वस्वश्यस्पर्शादेः संयोगरूपास्ट- दयस्पर्शस्य कांस्यादिनिष्ठस्य श्वादिविभागेन नाशात असंयोगरूपकांस्यादिति पूर्वकाली- नमस्मादिसंयोगध्वंसस्य तादृशयावदभाव विशिष्टतया विशिष्टध्वंसरूप शुद्धिपदार्थसत्त्वेन पुनः भस्मादिसंयोगं विनापि शुद्धत्वापत्तिरिति चेन्न श्वानादिसंयोगप्रभृति

पुनः भ क्ष्मादिसंयोगान्तकालपटक कांस्यादिनिष्ठत तत्क्षणसम्बन्धस्यै वास्पृश्यस्पर्श पदार्थत्वस्वीकारेण पू-

T

[[५]]

[[५]]

1L

-–

तर्कसङ्ग्रह दीपिका

नीलकण्ठप्रकाशिका.

t

अस्पृश्यस्पर्शाभावानां निरवच्छिन्न विशेषणता सम्बन्धेन असत्वानोतदोष इति भावः । यत्र व भस्मादिसंयोगास्पृश्य वस्तुस्पशौं युगपदेवोत्पन्नौ विनौ च तत्र तत्तदस्पृश्यस्पर्शाभाव- नृसिंहप्रकाशिका.

कालीन कांस्यादिनिष्टभस्मादिसंयोगध्वंसस्य निरुतततत्क्षण सम्बन्धरूपास्पृश्य स्पर्श प्रतियो गिकग्रीवदभाव विशिष्टत्वाभावेनोतापत्त्यभावात् । एककालीनत्वघटित सामानाधिकरण्येन ‘निरुक्तास्पृश्यस्पर्शप्रतियोगि कयावदभावविशिष्टत्वं ध्वंसे साधितम् । तादृशयावदभा- वान्तर्गतास्पृश्यस्पर्श प्रागभावध्वंसयोः एकक्षणावृत्तित्वात् । अतो निरुक्तशुद्धेरप्रसिद्धि- वारणाय तादृशयावदभावे कालीनत्वान्तनिवेशः । एवं च भस्मादिसंयोगकाले पूर्वकालीननिरुक्तास्पृश्यस्पर्शप्रतियोगिकध्वंसानामेव सत्वेन भविष्यदस्पृश्यस्पर्शप्रतियो गिक प्रागभावानामेव सत्वेन व तद्घटितसमुदायस्य निरुक्तसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन भस्मादिसंयोगध्वंसे वैशिष्टयसस्यात् न निरुकाप्रसिद्धिः । न व निरुतास्पृश्यस्पर्शा नां तत्तद्वय कित्वावच्छ्त्रिप्रतियोगिताकात्यन्ताभावसमुदायस्य निरुक्तसम्बन्धेन भस्मादि- संयोगध्वंस विशेषणत्वस्वीकारेणैव निस्कदोषवारणसम्भवात् ध्वंसप्रागभावघटितसमुदाय- स्याधिकरणक्षणाप्रसिद्धिनिबन्धनशुद्धिपदार्थाप्रसिद्धिवारणसम्भवात् erverse fromr- त्यन्ताभावसमुदायस्य विशेषणत्वावश्यकत्वे तदुपेक्ष्य ध्वंसप्रागभावघटितसमुदायस्य वि- “शेषणत्वं स्वीकृत्य नरुकाप्रसिद्धिवारणाय कालीनत्वान्तस्य यावदभाव विशेषणत्वस्वीकारे ‘बीजाभाव इति वाच्यम् । ध्वंसप्रागभावाधिकरणे अत्यन्ताभावानजीकर्तृप्राचीनमते निश- ‘कास्पृश्यस्पर्शध्वंसप्रागभावाधिकरणकांस्यादौ तदत्यन्ताभावासत्वेन तादृशात्यन्ताभाववि- ‘शिष्टभस्मादिसंयोगध्वंसाप्रसिद्धया शुद्धिपदार्थाप्रसिद्धिप्रसङ्ग इति तम्मतानुसारेण शुद्धि- “पदार्थप्रसिद्धिसम्पादनाय उक्तरीत्यनुसरणम् । ध्वंसप्रागभावाधिकरणे अत्यन्ताभावाडी- “कर्तृनवीनमते निरुतात्यन्ताभावस्य विशेषणत्वसम्भवात् अत्यन्ताभावसमुदाये कालीन- ‘स्वान्तविशेषणं नोपादेयमेवेति हृदयम् । कांस्यादौ भस्मादिसंयोगकालेऽपि निरुतयाब- ‘दभावसत्वात् शुद्धत्वापत्तिवारणाय विशेष्यभागः । न च सम्यगप्रक्षालिते कौस्यादौ किश्चिदवच्छेदेन संस्मादिसंयोगध्वंसस्यापि अक्षततया तदानी शुद्धत्वापत्तिः दुर्बारैवेति वायम् । स्वसमानाधिकरणमस्मादिसंयोगासमानकालीनभस्मादिसंयोगध्वंसस्यैव वि-

दार्थत्वेन सम्यगप्रक्षाळित कांस्यादिनिष्ठभस्मादिसंयोगध्वंसस्य स्वसमानाधिकरणम स्मादिसंयोगासमानकालीनत्वेन तादृशकांस्यादौ निरुक्तविशेष्यदळाभावा शुद्धत्वा पत्तिरिति । “अस्मद्गुरुवरणास्तु भस्मादिसंयोगेत्यादि । भस्मादिसंयोगासमानकालीना या- तोsस्पृश्यस्पर्शप्रतियोगि काः चंसाः प्रागभावाश्व तादृशध्वंससमुदायविशिष्टभस्मादिसं- योगध्वंसः तादृशप्रागभावसमुदाय विशिष्टभस्मादिसंयोगध्वंसो वा शुद्धिपदार्थ इति । प्राची- ‘नमते शुद्धिपदार्थस्य द्वैविध्यप्रतिपादनायास्पृश्यस्पर्शप्रतियोगि काभावत्वेन ध्वंसप्रागभाव- भरणरूपेण निवेशः कृत इति व्याचक्रुः । तत्र तत्रस्मसंयोगासमानकालीनास्पृश्यस्पर्श-

IF

।नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

४.१३

शुद्धिपदार्थत्वात् । स्वत्वमपि न पदार्थान्तरम्, यथेष्टविनियोगयोग्यत्वस्य

। स्वत्वरूपत्वात् । तदवच्छेदकं च प्रतिग्रहादिलब्धत्वमेवेति । अथ विधिर्नि-

phen

E १५

h

नीलकण्ठप्रकाशिका.

कूटसामानाधिकरण्यविशिष्टभस्मादिसंयोगध्वंसमादाय शुद्धतापत्तिरतो भस्मादिसंयोगकाला- वच्छेदेन तत्र विद्यमानार्थकं कालीनान्तमभावविशेषणम् । तथा च तव भस्मादिसंयोग- क्षणावच्छेदेन यावत्तदभावानामसत्त्वान्न दोष इति भावः । चैत्रस्य इदं धनमित्यादौ धनादौ यत्स्वत्वं प्रतीयते, तत्पदार्थान्तरमिति मतं निरस्यति – स्वत्वमपीति ॥ अपि- नानुक्तसमुच्चायकेन प्रतियोगित्वादिपरिग्रहः । ननु तर्हि स्वत्वं किंस्वरूपमित्यत आह- यथेष्टेति ॥ तदवच्छेदकं चेति ॥ तादृशयोग्यत्वप्रयोजकमित्यर्थः । प्रतियोगित्वं प्रति- योगरूपं प्रतियोगितावच्छेदकरूपं वेत्यादिकं बहुतरमूहनीयम् । सर्वेषां पदार्थानामुक्त- पदार्थेषु यथायथमन्तर्भावं निरूप्य मूलन्यूनतां परिहर्तु विधिं निरूपयिष्यमाणः शिष्याव - धानाय तनिरूपणं प्रतिजानीति - अथेति ॥ स्वपरमतसाधारणं विधित्वं तावन्निर्वक्ति-

नृसिंहप्रकाशिका.

ट

प्रतियोगिकयावदभावसहित तद्भस्मादिसंयोगध्वंसः पुनः अस्पृश्यस्पर्श कालपर्यन्तं शुद्धि- पदार्थ इति विशिष्य वक्तव्यः । अन्यथा दोषापत्तेरिति बोध्यम् । वस्तुतस्तु यादृशकां स्यादिवृत्तिविशेषे कदापि नास्टृश्यस्पर्शः किन्तु तान्त्या भस्मादिसंयोगपूर्वकक्षालनमासीत् ताशकांस्यादिव्यक्ती प्राचीनमत सिद्ध निरक्तास्पृश्यस्पर्शप्रतियोगिकध्वंसप्रागभावघटितसमु- दायस्य अवर्तमानतया तद्विशिष्टभस्मादिसंयोगध्वंसरूप शुद्धेः सुतराम वर्तमानत्वात् तादृशव्य- किविशेषस्य शुद्धत्वानुपपत्तिः । अतः तद्वयक्तौ अस्पृश्यस्पर्शप्रतियोगिकध्वंसप्रागभावरूप- विरोधाभावेनास्पृश्यस्पर्शप्रतियोगि कात्यन्ताभावसमुदाय विशिष्टभस्मादिसंयोगध्वंसस्य शु- द्विपदार्थस्वीकृत्य तद्वत्वमादाय तादृशव्यतेः शुद्धत्वं तन्मते उपपादनीयम् । एवं या- दशकांस्यादिविशेषे कदापि नास्पृश्यस्पर्शः तद्भान्त्यभावात्तङ्क्रान्तिमूलकभस्मादिसंयोगपूर्व- कक्षानाभावात् तद्वयतिविशेषे विशेष्यदलाभावात् तद्वतिविशेषस्य मतद्वयेऽपि शुद्ध- स्व. नुपपश्या. कालीनत्वान्ताघटितव्यधिकरणास्पृश्यस्पर्शप्रति योगिकात्यन्ताभावसमुदायमा नस्य शुद्धिपदार्थत्वमङ्गीकृत्य तादृशव्यक्तिविशेषे तद्वत्त्वरूप शुद्धत्वमन्यथानुपपत्त्या मतद्वयेऽपि स्वीकार्यमिति प्रतिभाति । ननु प्रतिग्रहादिजन्यस्वत्वस्य कॢप्तपदार्थान्तर्भूतत्वात्ः स्वत्व- अतिरिकपदार्थ इति मीमांसकैकदेशिमतं दूषयति– स्वत्वमपीति ॥ अपिशब्दः शुद्धि समुचायकः । न पदार्थान्तरमिति ॥ तत्वे प्रमाणाभावादिति हेतुः पूरणीयः । तथाच प्रतिमादिना स्वत्वोत्पत्तिस्वीकारे प्रतिग्रहादिलब्धस्य पुनरन्येनादाने स्वत्वनाशावश्यक - तथा एकस्मिन् पदार्थे उत्तरीत्या बहूनां स्वत्वानां तत्प्रागभावतद्धंसानां च कल्पनावश्यक : तथा गौरवमिति लाघवात् कुप्तपदार्थान्तर्भावो युक्त इति भावः । ननु तर्हि स्वत्वं किंस्व- रूपमित्यत आह– यथेष्टेति ॥ अभिलषितकार्यार्थ स्वकर्मकदानविनिमयविक्रयोत्तर काली-૪૧૪

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

रूप्यते — प्रयत्नजनकचिकीर्षाजनकज्ञानविषयो विधिः । तत्प्रतिपादको लिखा-

दिर्वा । कृत्यसाध्ये प्रवृत्त्यदर्शनात् कृतिसाध्यताज्ञानं प्रवर्तकम् । न च विष-

ma

[[9]]

hi

-

[[74]]

-

[[३]]

their

नीलकण्ठप्रकाशिका.

da de via de bile a

।

he Din

[[21]]

प्रयत्नेति ॥ प्रयत्नजनिका या चिकीर्षा तज्ञ्जनकं यज्ज्ञानं तद्विषय इत्यर्थः । गुरुमते कृतिसाध्यताज्ञानस्य, स्वमते कृतिसाध्यत्वविशिष्टेष्टसाधनताज्ञानस्य चिकीर्षाद्वारा प्रयत्न- जनकत्वात् तन्मते कृतिसाध्यत्वे स्वमते कृतिसाध्यत्वविशिष्टेष्टसाधनत्वे व लक्षण- सङ्गतिः । अभिधायकस्य विधिमताभिप्रायेण ह - तत्प्रतीति ॥ तादृशज्ञानविषय- कार्यत्वादिप्रतिपादकलिङादिरित्यर्थः । लिङादीत्यादिना लोटतव्यादिसङ्ग्रहः । वाकारोऽना- स्थायाम् । गुरुमतमाशङ्कते - कृत्यसाध्य इति ॥ कृत्यसाध्यत्वेनावगत इत्यर्थः । प्रवर्त- कमिति ॥ चिकीषद्वारा प्रवृत्तिजनकमित्यर्थः । न च कृत्यसाध्यत्वज्ञानाभाव एव प्रवर्त कोsस्त्विति शयम, कृत्यसाध्यत्वज्ञानाभावत्वेन गौरवात् । कृतिसाध्यत्वाभावकृतिसाध्य- भेदतत्तद्वयाप्यादिदर्शनानां प्रवृत्ती प्रतिबन्धकत्वकल्पनेन महागौरवाचेति दिक । ननु विष- भक्षणादौ प्रवृत्त्यापत्तिः, कृतिसाध्यताज्ञानस्य तत्रापि सत्वादित्याशङ्कां निराच — नृसिंहप्रकाशिका.

नपुरुषनिष्ठैहिकामुष्मिकविरोधासम्पादकत्वस्यैवेत्यर्थः । स्वत्वरूपत्वमिति ॥ स्वत्व - पदार्थत्वमित्यर्थः । स्वीक्रियत इति शेषः । ननु तर्हि कस्य वा यथेष्टविनियोगयोग्यत्वं कस्य वा नेत्यत्र नियामकाभावात् पदार्थमात्रस्य तव मते सर्व पुरुषीययथेष्टविनियोगयोग्यत्वा- पतिः । मम तु स्वत्वस्य तादृशयोग्यत्वनियामकत्वस्वीकारेण यस्मिन् यदीयं स्वत्वं तस्यैव तदीयं यथेष्टविनियोगयोग्यत्वमिति नियमसम्भवात् न पदार्थमात्रस्य निरुतयोग्यतापति- रत आह- तदवच्छेदकं चेति ॥ यथेष्टविनियोग योग्यत्वनियामकमपीत्यर्थः । प्रति- ग्रहादिलब्धत्वमेवेति ॥ आदिना विक्रयादिपरिग्रहः । प्रतिग्रह कियादिना प्राप्तश्व मेवे त्यर्थः । एवकारेण स्वत्वस्यातिरिक्तत्वव्यवच्छेदः । तथाच मानाभावात् स्वत्वं न पदार्था- न्तरमिति भावः । एतावता मूलोतपदार्थानां सप्तविधत्वं प्रसाध्येदानां प्रसङ्गत्या शिष्यबुद्धिवैशद्याय विधिलक्षणं तत्स्वरूपं तत्प्रतिपादकं तत्प्रयोजनञ्च दर्शयितुं शिष्याव- धानाय प्रतिजानीते – अथेति ॥ पदार्थानां सप्तविधत्वव्यवस्थापनानन्तरमित्यर्थः । निरूप्यत इति ॥ लक्षणस्वरूपप्रामाण्यादिभिर्ज्ञाप्यत इत्यर्थः । प्रयत्नेत्यादि ॥ प्रवृत्ति- जनिका या कृतिसाध्यत्वप्रकारिकेच्छा तज्ज्ञनकज्ञानविषयत्वं विधेर्लक्षणमित्यर्थः । तत्प्रति- पादक इति ॥ निरुक्तलक्षणलक्षितविधिप्रतिपादक इत्यर्थः । लिङादिरिति ॥ लिङ्लो- दनुव्थप्रत्यया इत्यर्थः । कृतिसाध्यताज्ञानमेव प्रवर्तकं तद्विषयकृतिसाध्यत्वं लिद्यर्थ इति प्राभाकरमतं दूषयितुं आदौ तन्मतमुपन्यस्यति कृत्यसाध्य इति ॥ चन्द्रानयनादावि- त्यर्थः । प्रदर्शनादिति ॥ प्रवृत्त्यनुपपत्तेरित्यर्थः । अदर्शनपदं प्रवृतेरप्रामाणिकत्वबो- । कृतिसाध्यताज्ञानमिति । तादृशज्ञानमेवेत्यर्थः । प्रवर्तकमिति ॥ चिकी

।}

J

नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[४१५]]

भक्षणादौ प्रवृत्तिप्रसङ्गः इष्टसाधनतालिङ्गककृतिसाध्यताज्ञानस्य काम्यस्थले विहित कालशुचिजीवित्वनिमित्तज्ञानजन्यस्य नित्यनैमित्तिकस्थले प्रवर्तकत्वात् । न चाननुगमः स्वविशेषणवत्ताप्रतिसन्धानजन्यत्वस्यानुगतत्वादिति गुरवः ।

[[15]]

r

ए

m

नीलकण्ठेप्रकाशिका.

।

न चेत्यादिना ॥ इष्टसाधनतालिङ्गकेति ॥ ’ अयं मत्कृतिसाध्यः मत्कृतिं विना अनुपपद्यमानत्वे सति मदिष्टसाधनत्वात्’ इत्यानुमानिकेत्यर्थः । काम्यस्थल इति ॥ प्रवर्तकत्वादित्यनेनान्वयः । ज्योतिष्टोमयागादावित्यर्थः । विहितकालेत्यादि ॥ विहितकालशुचिजीवित्वज्ञानाधीनस्य कृतिसाध्यताज्ञानस्य नित्ये सन्ध्यावन्दनादौ, आशौ- चादिरूपनिमिनज्ञानाधीनस्य तस्य नैमित्तिके स्नानादौ प्रवर्तकत्वादित्यर्थः । ’ अहमेतत्का- लिक्रकृतिसाध्य सन्ध्यावन्दनकः, एतत्कालिकशुचिजीवित्वात्’ इत्येवंरीत्या कृतिसाध्यत्व- ज्ञानस्य विहितकालशुचिर्जीवित्वादिज्ञानजन्यत्वमवसेयम् । अननुगम इति ॥ प्रवृत्ति- सामान्यप्रयोजकस्यैकस्याभावादिति भावः । स्वविशेषणवत्तेत्यादि ॥ स्वं प्रवर्तमान-

नृसिंहप्रकाशिका.

[[१]]

र्षाद्वारा प्रवृत्तिजनकमित्यर्थः । विषभक्षणादाविति ॥ आदिना निष्फलपरिग्रहः । प्रवृत्तिप्रसङ्ग इति ॥ तत्र कृतिसाध्यताज्ञानसत्त्वादिति भावः । इष्टसाधनतालिङ्ग- केति ॥ बलवदनिष्टाननुबन्धित्वविशिष्टेष्टसाधनतालिङ्गकेत्यर्थः । काम्यस्थल इति ॥ एतस्य प्रवर्तकत्वादित्यनेनान्वयः । तथा च काम्यं कृतिसाध्यं मत्कृतिं विना असत्त्वे सति बलवदनिष्टाननुबन्धत्वे सति मदिष्टसाधनत्वाच्च यन्नैवं तन्नैवं यथा चैत्यवन्दन- मिति व्यतिरेकान्तेन जायमानपरामर्शजन्यकार्यताज्ञानस्यैव प्रवर्तकत्वात् । विषभक्षणे नि.

। फले इष्टसाधनत्वाभावेन इष्टसाधनतालिक कृति साध्यताज्ञानरूप प्रवर्तकाभावात् विषसम्पृक्ता- अभक्षणादौ इष्टसाधनत्वस*वेऽपि बलवदनिष्टाननुबन्धित्वरूपविशेषणाभावेन विशिष्टलिङ्गक- कृतिसाध्यताज्ञानरूपप्रवर्तकाभावाच्च नोभयत्र प्रवृत्यापत्तिरिति भावः । नित्ये प्रवर्तकमाह- विहितकालजीवित्वेति ॥ विहित कालजीवित्वलिङ्गक कृतिसाध्यताज्ञानस्येत्यर्थः । नित्य- स्थल इति ॥ सन्ध्यावन्दनादिरूप नित्यकर्मणीत्यर्थः । प्रवर्तकत्वादिति ॥ तथा चायं स्वकर्तव्य नित्यकर्मकः स्वकृतिं विनाऽनुत्पद्यमाननित्यकर्मत्वे सति विहितकालजीवित्वात् य. नैवं तत्रैवं यथा बौद्ध इति व्यतिरेकदृष्टान्तेन जायमानपरामर्शजन्यकार्यताज्ञानस्य प्रवर्तकःवा- तू मित्यकर्मणि तत्सत्वेन न प्रवृत्यनुपपत्तिरिति भावः । न चाननुगम इति ॥ निरुष्ट- साधनता लिएककृतिसाध्यताज्ञानत्वनिरुक्तविहित कालजीवत्वलिङ्गक कृतिसाध्यताज्ञानत्वाभ्यां कार्यताज्ञानस्य प्रवृत्तिसामान्यं प्रति हेतुत्वं न सम्भवतीति परस्परव्यभिचारादिति भावः । स्वविशेषणेति ॥ स्वं पक्षः विशेषणं तद्स्यसाधारणधर्मः । तथा च पक्षविशेष्यक प्रक्षवृ न्यसाधारणधर्मप्रकारकज्ञामजन्यत्वस्य चेत्यर्थः । अनुगतत्वादिति ॥ एकधर्मत्वादित्यर्थः

।

Chinta

I४१६

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

तन्न । लाघवेन कृतिसाध्येष्टसाधनताज्ञानस्यैव चिकीर्षाद्वारा प्रयत्नजनक- स्वात् । न च नित्यनैमित्तिकस्थले इष्टसाधनत्वाभावादप्रवृत्तिप्रसङ्गः तत्रापि प्रत्यवायपरिहारस्य पापक्षयस्य च फलत्वकल्पनान् । तस्मात्कृतिसाध्येष्टसाध-

in wom

नीलकण्ठप्रकाशिका.

Putr

ER DER ANAL VETOPPEN SAMETNA PRI TOM

पुरुषः, तस्य विशेषणं तन्निष्ठो धर्मः कामनादिः, तद्वत्तायाः स्वविषयसाधनत्वादिरूपस्य तत्सम्बन्धस्य प्रतिसन्धानं ज्ञानं तज्जन्यत्वस्येत्यर्थः । लाघवेनेति ॥ कारणतावच्छेदक- लाघवेनेत्यर्थः । तन्मते कारणतावच्छेदकस्य जन्यत्वादिघटितत्वात् गौरवमिति भावः । कृतिसाध्येष्टसाधनतेति । अत बलवदनिष्टाननुबन्धित्वमप्यन्तर्भाविनीयम् । तेन न कृतिसाध्यत्वेन तृप्तिरूपेष्टसाधनत्वेन चावगते विषसम्प्रके भोजनादौ प्रत्यापत्तिः । विशि- ज्ञानत्वावच्छिन्नस्य कारणत्वकथनं तु प्राचां मतेन । नव्यमते कृतिसाध्यत्वादिज्ञानानां पृथगेव दण्डकादिन्यायेन कारणत्वात् । प्रयत्नेति ॥ प्रवृतीत्यर्थः । प्रत्यवायेति ॥ प्रत्यवायस्य परिहारः प्रागभावः, तस्य दुःखजनकाभावतया तमाशस्यैवेष्टत्वेन फलत्वमिति भावः । न च कथं तत्प्रागभावस्य फलत्वं तस्याजन्यत्वादिति वाच्यम्, यत्सम्वे यत्सस्वमिति व्यवहारलभ्यस्य स्वरूप सम्बन्धरूपस्य सन्ध्यावन्दनप्रयोज्यत्वस्य तत्र सत्वेन फलत्वाक्षते- नृसिंहप्रकाशिका.

तथा च हृष्टसाधनत्वविहितकालजीवित्वयोः पक्षवृत्यसाधारणरूपतया पक्षविशेष्यकतनृत्य- साधारणधमैप्रकारकज्ञानकारणककार्यताज्ञानत्वेनानुगतरूपेण हेतुत्वस्वीकारात नोतदोषावका- शः । लाघवेनेति ॥ प्रवर्तकज्ञानपूर्व कव्याप्तिज्ञानाद्य कल्पनालाघवेनेत्यर्थः । कृतिसाध्येति ॥ कृतिसाध्यत्वविशिष्टेष्टस (घनत्व प्रकार कज्ञानस्यैवेत्यर्थः । कृतिसाध्यताज्ञानत्वावचिछष्टसाधन- ताज्ञानत्वावच्छिन्नयोरेवेति यावत् । एवकारेण स्वविशेषणवत्ताप्रतिसन्धानजन्य कार्य ताज्ञानत्वा- बच्छिमस्थ कारणत्वं व्यवच्छिद्यते । प्रयत्नजनकत्वादिति ॥ तथाच प्राभाकरमले कार्यस्यानु- मितौ लिङ्गज्ञानविषया कुमकारणता केष्टसाधनताज्ञानत्वावच्छिन्नस्य प्रवृत्तिहेतुत्वस्वी कमरेणैखो- पपली केवलकार्यताज्ञानस्य प्रवर्तकत्वमङ्गीकृत्य तत्र लिङ्गज्ञानविधया इष्टसाधनताज्ञानस्य हेतु. स्वकल्पनं मध्ये व्याप्तिज्ञानादिकल्पनं व्यातिगौरव सम्पादकतया अयुक्तमिति भावः । निस्य इति ॥ सन्ध्यावन्दनादावित्यर्थः। इष्टसाधनत्वाभावादिति ॥ सन्ध्यावन्दनादेः प्रत्यवाय- प्रागभावपरिपालनस्यैव प्रयोजनत्वेन ततः इष्टानुत्पतेरिति भावः । अप्रवृत्तिप्रसङ्ग इति । सर्वत्रेष्टसाधनताज्ञानस्य हेतुतामते अन्नान्तस्य सन्ध्यावन्दनादाविष्टसाधनताज्ञानानुत्पत्त्या प्रत्यभावप्रसज्ञ इति भावः । तत्रापीति ॥ सन्ध्यावन्दनादावपीत्यर्थः । प्रत्यवायपरि हारस्येति ॥ प्रत्यवायप्रागभावपरिपालनस्येत्यर्थः । फलस्य कल्पनादित्युत्तरेणान्वयः । सन्ध्यावन्दनायकरणे प्रत्यवाय प्रागभावनाशात् करणे व प्रागभावस्य स्थितेः तस्यामि योगक्षेमामाधारणजन्यत्वसम्भवात् इष्टत्वमव्याहृतमेवेति भावः । सन्ध्यावन्दना मुखये-

।नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[४१७]]

anana foetus : । ननु ’ ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत ’ ’ इत्यत्र लिहा स्वर्गसाधनमपूर्व कार्य प्रतीयते । यागस्याशुतरविनाशिनः कालान्तरभावि- स्वर्गसाधनत्वायोगात, तद्योग्यं स्थायिकार्यमपूर्वमेव लिङाद्यर्थः । कार्य कृति-

jan

नीलकण्ठप्रकाशिका.

P

T

रित्यवधेयम् । विदेः कार्य एवं शक्तिरिति गुरुमतमाशङ्कते -नन्विति ॥ इच्छाविशेष- रूपस्य यागस्याशुतरविनाशिनः स्वर्गसाधनत्वेन भानं न सम्भवति, अयोग्यत्वादित्यपूर्वरूप एक कार्य शक्तिरजीकार्य त्याह—यागस्येति ॥ आशुतरविनाशिनः तृतीयक्षणवृत्ति- ध्वंसप्रतियोगिनः । स्थायि फलपर्यन्तस्थारि । अन्वयप्रकारं दर्शयति - कार्य कृति-

नृसिंहप्रकाशिका.

।

J

प्रसाधनत्वमयुपपादयति पापक्षयस्य वेति ॥ चकारः पूर्वकल्पस्वरस सूचकवाकाश- र्थकः । फलत्वकल्पनादिति ॥ फलत्वस्याकारादित्यर्थः । तथा च ’ सन्ध्यामुपासते ये तु सततं संश्रितमताः। विधूतपापास्तं यान्ति ब्रह्मलोकं सनातनम् ॥’ इति वचनेन पापनाशस्य ब्रह्मलोकावाप्तेः फलत्वप्रतिपादनादिति भावः । उपसंहरति–तस्मादिति ॥ प्रवृतिसामान्ये इष्टसाधनताज्ञानम्य हेतुत्वं बावकाभावादित्यर्थः । कृतिसाध्येष्टसाधनत्वमेवेति ॥ बलवदनिष्ठाननुत्नित्वनिमायतस्त्रितयमेवेत्यर्थः । एवकारोऽत्र कृतिसा- ध्यत्वमात्रस्य लिट्टानयत्यव्यवच्छेदक । लिङार्थ इति ॥ लिङ्लोट्तव्यप्रत्ययादेः अर्थ इत्यर्थ इति प्रायः नव्यास्तु बलवदनिष्टाननुबन्धित्वज्ञानस्य न प्रवर्तकत्व मानाभा घात् । नचैवं सति बलवदनिष्टसाधनताज्ञानकाले प्रत्यापत्तिरिति वाच्यम् । बलवद् द्विष्टसाधन- ताज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वस्वीकारेण उक्कापसिवारणसम्भवात् । अन्यथा बलवदद्विष्टसाधनताज्ञान- बलवदनिष्टाननुबन्धित्वज्ञानोभयशत्यकले प्रत्यनुदयप्रसङ्गः । तस्मात् इष्टसाधनत्व कृतिसा. ध्यत्वज्ञानस्य प्रवर्तकतया तादृशज्ञानविषये साधनत्वक्कु तिसाध्यत्वोभयमेव लिङायर्थ इनि प्रा- हुः । इष्टसाधनत्वादे लिबास्वे दोष प्रदर्शन पूर्वक पूर्वस्यैव लिद्यर्थत्वं भीमांसकैकदेशिनो वदन्ति । तन्मतं दूषयितुं आदौ तन्मतमुपन्यस्यति – नन्वित्यादिना । इत्यत्र लिखेति ॥ एतावाक्यपटक लिङ्गप्रत्ययेनेत्यर्थः । स्वर्गसाधनकार्यमिति ॥ स्वर्ग प्रति व्यापार- विश्रया कारणं कृतिसाध्य मेवेत्यर्थः । प्रतीयत इति ॥ शक्त्या बोध्यत इत्यर्थः । न तु कृतिसाध्यत्वविशिष्टे इष्टसाधनत्वं प्रतीयत इति यावत् । इष्टसाधनत्वं कृतिसाध्यत्वं या न लिडर्थ इति तात्पर्यार्थः । तत्र हेतुमाह यागस्येति ॥ आशुतरविनाशिन इति ॥ तृतीयक्षणवृतिवंसप्रतियोगिन इत्यर्थः । कालान्तरभावीति । यागनाशोत्तर- कोलजातेत्यर्थः । अयोगादिति । यागस्य स्वर्गान्यवहितप्राक्कालवृत्तित्वाभावादित्या- शयः । अत इति ॥ यागस्य साक्षात् स्वर्गजनकत्वासम्भवादित्यर्थः । अयोग्यमिति ॥ अतीन्द्रियमित्यर्थः ॥ स्थायीति ॥ स्वगत्पतिपर्यन्तं वर्तमानमित्यथैः स्वर्गं प्रति व्यापारवि- धया कारणमिति यावत् । कार्यमपूर्वमेवेति ॥ अपूर्वस्वरूपं कार्यमेवेत्यर्थः । लिङथे इति ॥

53.é

[[1]]

[[4]]

J

प

-

[[४१८]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

साध्यम् । कृतेः सविषयत्वाद्विषयाकाङ्क्षायां यागो विषयत्वेनान्वेति । ‘कस्य कार्यम् ’ इति नियोज्याकाङ्क्षायां स्वर्गकामपदं नियोज्य परतयान्वेति । कार्य- बोद्धा नियोज्यः । तेन ‘ज्योतिष्टोमनामकयागविषयकं स्वर्गकामस्य कार्यम’ इति वाक्यार्थः सम्पद्यते । वैदिकलित्वात् यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहुयात् '

[[५]]

इति नित्यवाक्येऽप्यपूर्वमेव वाच्यं कल्प्यते आरोग्यकामो भेषजपानं

HI

AINS

नीलकण्ठप्रकाशिका.

साध्यमिति ॥ यागे कृतिसाध्यत्वं साक्षात् । अपूर्व तु यागद्वारा इति बोध्यम् । कार्यबोद्धेति ॥ इदं मत्कृतिसाध्यमिति ज्ञानवानित्यर्थः । विध्यर्थमुख्य विशेष्यकं शाब्द- बान्धे दर्शयति तेनेति ॥ स्वर्गकामस्य लि कार्ये तदेकदेशे च यागस्या वयेने- त्यर्थः । न्यायमते तु तत्र ’ कृतिसाध्यबलवदनिष्टा जनकेष्टसाधनभागानुकूलकृतिमान स्वर्ग. कामः’ इति वाक्यार्थबोधः । ननु अपूर्वस्य पूर्वमनुपस्थितत्वात्कथं तन्त्र शक्तिग्रह इति वेद वदन्त्यभिज्ञाः । तन्मते तद्धर्मावच्छिन्नविषयकशाब्दबोधं प्रतिकर्माविषयक- शक्तिग्रहस्य तादृशोपस्थितेच हेतुता, न तु समानविषयकत्वेन हेतुहेतुमद्भावः । एवं च कार्यत्वावच्यित्रकुत्रचिच्छा तमहः । योग्यतावलाचा पूर्व पकार्यस्य शाब्दबोधे भानं, न हि यागविषयकमन्यत्कार्यं सम्भवतीति । ननु नित्ये फलाभावात्कथं तत्रापूर्वबोधकतेम्यत शाह– यावज्जीवमिति ॥ अपूर्वमेवेति ॥ कार्यत्वेनेत्यादिः । पण्डापूर्वमित्यर्थः । ली.

नृसिंहप्रकाशिका.

॥

।

॥

॥

प्रकृतश्रुतिघटकलिङ्गपदार्थ इत्यर्थः । कार्यपदार्थ निति - कार्य कृतिसाध्यमिति ॥ . कृतिजन्यमित्यर्थः । याग इति ॥ यधात्वर्थयाग इत्यर्थः । विषयत्वेनेति ॥ कार्यपदार्थक देशकृतावित्यर्थः । कस्य कार्यमितीति ॥ कीदृशपुरुषस्य कृतिसाध्यामितीत्यर्थः । स्वर्गकाम. पदमिति । इद सुप्तिङन्तं पदमिति मताभिप्रायेण । नैयायिक मते स्वर्गकाम इति वाक्य- मित्यर्थः । नियोज्य परतयेति ॥ नियोज्यप्रतीतितात्पर्येण उचरिततयेत्यर्थः । अन्बेती- .ति ॥ लिङा साका भवतीत्यर्थः । स्वर्गकामशब्दार्थः कार्यपदार्थकदेशकृतौ समवेतत्व सम्भ- न्धेनान्वेतीति भावार्थः । नियोज्यपदार्थमाह- कार्यभोक्तेति ॥ स्वर्गरूपफलभो केत्यर्थः । ज्योतिष्टोमनामकेति ॥ इत्थं चेत्यादिः । इति वाक्यार्थस्सम्पद्यत इति ॥ इत्या- कारकशाब्दबोधो जायत इत्यर्थः । ज्योतिष्टोमेनेत्यादिश्रुतिघटकलिङः अन्यथानुपपत्या अपूर्वार्थकत्वं प्रसाध्य तद्दृष्टान्तेन वैदिकलिङ्मात्रस्यापि तदर्थकत्वमाह - वैदिकलिङ् स्वादिति ॥ वेद घटकलित्वादिति अनेकमन्त्रसाध्यं सङ्कल्पाधीनं यत्कर्म तद्वाचकवैदिकपद- समभिव्याहतत्वादिति वार्थः । नित्यवाक्य इति ॥ एतादशवाक्यघटकलि दस्यापी.

त्यर्थः। अपूर्वमेव वाच्यमिति ॥ वाच्यमपूर्वमेवेति योजना कल्प्यत इति ॥ अनुमीयत इत्यर्थः तथाच यावज्जीवमित्यादिश्रुतिघटक लिपदं अपूर्वमाचके वैदिक हित्वात् ज्योतिष्टो

MulH

नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[४१९]]

कुर्यात् इत्यादिलौकिकलिङः क्रियाकार्ये लक्षणा इति चेन्न । यागस्याप्ययो- ग्यतानियाभावेन इष्टसाधनतया प्रतीत्यनन्तरं तनिर्वाहार्थम् – अवान्तरव्या- पारतयाऽपूर्वकल्पनात । कीर्तनादिना नाशश्रुतेने यागध्वंसो व्यापारः । नीलकण्ठप्रकाशिका.

m

किकस्थलेऽपूर्वभानासम्भवादाह - आरोग्येति ॥ क्रियाकार्य इति ॥ धात्वर्थनिष्ठकार्यश्व इत्यर्थः । लौकिकालौकिकसाधारण्येन कार्यत्वादावेव लिङादेः शक्तिरङ्गीकार्येत्याशयेन समाधते - यागस्येति ॥ अयोग्यत्वाद्यागस्य स्वर्गसाधनत्वेन भानं न सम्भवतीत्युक्तदोषं निराचष्टे - अयोग्येति ॥ अयोग्यतासंशयसत्त्वेऽपि तस्याविघटकत्वाच्छाब्दबोधो भव- त्येवेति भावः । वाक्यादिष्टसाधनत्वेन यागेऽवगते तस्याशतरविनाशिनो व्यापारं विना फलजनकत्वासम्भवात् तमिवहाय अपूर्व कल्प्यत इत्याह–तनिर्वाहार्थमिति ॥ ननु यागध्वंसस्यैव व्यापारत्वमस्तु किमपूर्वकल्पनेन इत्यत आह-कीर्तनादिनेति ॥ आ- नृसिंहप्रकाशिका.

मेनेतिश्रुतिषटकलिपददित्यनुमानाद्वैदिकलिङमात्रस्याप्यपूर्व वाचकत्वं सिध्यतीति भावः । लौकिक लिबोयार्थमाह - आरोग्यकाम इति ॥ लौकिकलिङ इति ॥ इत्याकार*: वाक्यघटकलौकिकलिङ इत्यर्थः । लौकिक वाक्य घटकलिङ्गपदस्येति निश्वैदिकलिङ्पदभिन्न- लिपदस्येति वा यावत् । क्रियाकार्य इति ॥ भेषजपानरूप क्रिया जन्ये आरोग्यसाधन..

f

च.

[[4]]

प्रतियोगिना निविलक्षणसंयोग इत्यर्थः । लक्षणेति ॥ तथा च भेष- जपानविषयकारोग्यकामसमवेतयत्नसाध्या निरुकविलक्षणसंयोग इति बोध इति भावः । अस्मद्गुरुचरणास्तु क्रियाकार्य इति क्रियारूपकार्य इत्यर्थः । तथाच धातुना कृतिबोधात् लिङो विषयत्वावखिने लक्षणापर्यवसानेन आरोग्यकामसम्बन्धिकृतिविषयो भेषजपानमि- ति शाब्दबोध इति व्याचकुः । यागस्यायेोग्यतानिश्चयाभावेनेति ॥ यागः शाब्द- बोधात् पूर्व स्वर्गसाधनत्वाभाववान इति निश्वयाभावेनेत्यर्थः । इष्टसाधनतयेत्यादि ॥ ज्योतिष्टोमेनेत्यादिवाक्यान स्वर्गसाधनत्वप्रकारक याग विषय कशाब्दबोधानन्तरमित्यर्थः । तनिर्वाहार्थमिति । यागे श्रतिबोधित कारणत्वान्यथानुपपत्येत्यर्थः । यागस्य त्रिक्षणा- वस्थायितया श्रुतिबोधितस्वर्गसाधनत्वमनुपपन्नमित्यन्यथानुपपत्तिज्ञानादिति यावत् । अ वान्तरव्यापारतयेति ॥ यागम्यापारतयेत्यर्थः । अपूर्वकल्पनादिति ॥ स्वर्गसाधन- तया अपूर्वस्वीकारादित्यर्थः । तथाच ज्योतिष्टोमेनेत्यादिवाक्यजन्यशाब्दबोधाधीनाद्यागस्य श्रुतिबोधित कारणत्वानुपपत्तिप्रतिसन्धानात् कल्पितापूर्वस्योत्पन्नशाब्दबोधाविषयतयां तस्य हिरवं बाधितमिति भावः । ननु यागजन्यतया कुप्तयागध्वंसस्यैव स्वर्गसाधनत्वमात्रं स्त्री- कृत्य व्यापारस्यमशी कार्यम् । अकुसापूर्वस्य व्यापारत्वकल्पनापेक्षया लाघवादिति मत- रस्यति– कीर्तनादिनेति ॥ आदिना गण्डकीबाहुतरणादेः सङ्ग्रहः । नाशश्रुतेरिति ॥ ‘गण्डकीबाहुतरणात करतोयाविलात् । कर्मनाशाजलस्पर्शात् धर्मः क्षरति कीर्तनात् ॥

[[२५૪૨૦]]

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

लोकव्युत्पत्तिबलात्क्रियायामेव कृतिसाध्येष्टसाधनत्वं लिङा बोध्यत इति लिङ्कत्वेन विध्यर्थकत्वम्, आख्यातत्वेन यत्नार्थकत्वम् । पचति पार्क करो-

s

[[4]]

H

नीलकण्ठप्रकाशिका.

दिना " कर्मनाशाजलस्पर्शात्करतोया विलङ्घनातः । गण्डकीबाहुतरणाद्धर्मः क्षति कीर्त नात् ॥ " इत्यत्रोक्तकर्मनाशाजलस्पर्शादिपरिग्रहः । ध्वंसस्य व्यापारत्वं स्वर्गधारापत्तिरि त्यपि दूषणान्तरं विभावनीयम् । लोकव्युत्पत्तीति ॥ लोकव्यवहार इत्यर्थः । स च यो यत्र प्रवर्तते स कृतिसाध्यत्वेनेष्टसाधनत्वेन च तज्ज्ञानवानित्येवंरूपः । केचित्तु यदृच्छया यत्र प्रवृत्तिः, तत्तत्साधनमिति लोकव्यवहार इत्याहुः । नव्याः पुनः लोके पचेतेत्यादिलि- हादिसमभिव्याहारस्थले क्रियायामेव कृतिमान्यत्वविशिष्टेष्टसाधनत्वबोध इति नियमबला- दिति तदर्थः । सर्वत्रेति शेष इति व्याचख्युः । आख्यातत्येनेति ॥ तच सङ्केत सन्त्रनाख्या- तपदवत्वं तिपत्वादिकमेव शक्यतावच्छेदकमिति तु नव्याः। यत्नार्थकत्वम् कृतित्वाव

J

नृसिंहप्रकाशिका.

इति वचनेन गण्डकीबाहुतरणादीनां धर्मनाशकत्वप्रतिपादनादित्यर्थः । न यागध्वंसो व्यापार इति ॥ तथाच यागस्य तृतीयक्षणे नाशात् यागध्वंसरूपव्यापारस्य नाशा- प्रतियोगित्वात् स्वर्गस्यानुत्पत्या तदानी नाशसम्भवाच कीर्तनादिना कस्यापि नाशारां भवेन निरुकवचनस्याप्रामाण्यापच्या यागव्यापारतया अपूर्वमेव स्वीकृत्य तस्यैव कीर्तना- दिना नाशं स्वीकृत्य वचनप्रामाण्यं सम्पादनीयमिति भावः । इदमुपलक्षणम् । यागध्वंसस्य व्यागरले स्वर्गस्पश्यनन्तरं पुनः स्वर्गेत्पस्यापतिः । न च स्वर्गं प्रति स्वर्गस्य प्रतिबन्ध- कत्वात् भोकापतिरिति वाच्यम् । गौरवापसः स्वर्गनाशानन्तरं पुनः स्वर्गेत्यस्यापव अपूर्वस्य व्यापार तु तस्य फलनाश्यत्वस्वकारण नोकापत्यवकाश इत्यपि बोध्यम् । उपसंहरति- लोकव्युत्पत्तिबलादिति ॥ तस्मादित्यादिः । उक्तरीत्या पूर्वादेः विध्यर्थ स्वासम्भवादित्यर्थः । लोकेति ॥ पण्डितपामरसाधारण्येन कृतिसाध्येष्टसाधनत्वेन ज्ञायमान एव प्रवृत्तेरनुभवसिद्धत्वादित्यर्थः । क्रियायामेवति ॥ धात्वर्थ एवेत्यर्थः । एवकारः इष्टसाधनत्वमपीत्युत्तरं योज्यः । कृतिसाध्यंष्टसाधनत्यमिति ॥ कृतिसाध्यत्वमिष्टसा धनत्वमेव चेत्यर्थः । एवकारेण अपूर्वं यागध्वंसश्व व्यवच्छियते । लिङा बान्ध्यत इति ॥ लिङ्खाच्यमित्यर्थः । इतीति ॥ इति सिद्धमित्यर्थः । ननु तर्हि स्वर्गकामां यजे- तेत्यत्र लिङ्गा’ इष्टसाधनत्वप्रतिपादनात् तस्य धात्वर्थान्वयेन प्रथमान्तार्थकविशेष्यकशा- उदबोधानुपपत्तिरित्यत आह- लित्वेनेति ॥ लिङ्गिष्टेष्टसाधनत्वादिशक्तता लिहूत्वाव- छित्रेत्यर्थः । आख्यातत्वेनेति ॥ लिनिष्ठकृतिनिरूपितशक्तता आख्यातत्वावच्छिन्ने- त्यर्थः । तथा च लिङ्गत्वेन इष्टसाधनत्वादिबोधनेऽपि आख्यातत्वेन रूपेण कृतेरपि बोधनात कृति साध्येष्टसाधनयागानुकूलकृतिमानित्याकारक प्रथमान्तार्थविशेष्य कशाब्दबोधस्य नानुपप- चिरिति भावः । नन्वाख्यातस्य यत्नार्थकत्वे किं मानमित्यत आह- पचतीति ॥ एतादृश-नीलकण्ठीय मूर्तिहीयसमन्विता ।

४३.१

तीति विवरणदर्शनात् किं करोतीति प्रश्ने पचतीत्युत्तराञ्चाख्यातस्य प्रयत्ना-

Ra

*११

K+

P

Mp4 /

R

and

#

[[५]]

@ 4 ul

●

नीलकण्ठप्रकाशिका.

वाचकत्वम् । किं करोतीति ॥ कृतित्वावच्छिन्ने जिज्ञासित सम्बन्धबोधकं तत्प्रश्नवाक्यम् । उत्तरवाक्यस्य कृतित्वावच्छिन्ने पाकसम्बन्धबोधकत्व एव तनिवर्तकत्वं नान्यथेति भावः । ननु ’ रथो गच्छति’ इत्यादी आख्यातस्य कृतिबोधकत्वासम्भवात्तदनुरोधेन व्यापार एव नृसिंहप्रकाशिका.

"

[[2]]

वाक्यस्येत्यर्थः । एतादृशवाक्यघटक पच्धातुलट्पदयोः शक्तिज्ञानार्थमिति यावत् । इति विवरणदर्शनादिति ॥ इत्याकारकपचधातुलट्प्रत्यय समानार्थकपाकपदकृज्धातुपदघटि- तवाक्यप्रयोगदर्शनादित्यर्थः । ननु विवरणस्य कथं शक्तिग्राहकत्वं न साक्षात् शब्दत्वेन व्या- करणादिभिनत्वात् आप्तकत्वनिर्णयाच्चेति चेन्न । तस्यानुमानविधयैव शक्तिग्राहकत्वात् । तथाहि आल्यातपदं श्रन्नत्वावच्छिन्नशतं यत्नत्वावच्छिन्नशतकृञ्धातुविवृतत्वात् यत्पदं यद्धर्मावयित्पदविवृतं तत्तद्धर्मावच्छिन्नशतं यथा कोकिलत्वावच्छिन्नशतको किल- पदविवृतपिकपदमिति सामान्यमुखी व्याप्तया पिकपददृष्टान्तेन निरुक्तलिङ्गेन आख्यातपदस्य यन्नत्वावच्तित्वमनुमीयत इति विवरणस्यानुमानविघया शक्तिमाहकत्वं प्रामाणिक- संवति हृदयम् । विवरणबलादाख्यातस्य यत्नार्थकत्वं प्रसाभ्यदानी प्रश्नोत्तरान्यथानुपपत्त्या- sपि आख्यातस्य यन्नत्वावच्छिनत्वमावश्यकमित्याह- किं करोतीति प्रश्न इति ॥ किविषयकयनवानयमिति जिज्ञासाबोधकशब्दप्रयोगे कृते सतीत्यर्थः । पचतीत्युत्तरादिति ॥ निरुकजिज्ञासा निवर्तक बोधार्थ पचतीतिवाक्यप्रयोगस्य सर्वा- नुभवसिद्धत्वादित्यर्थः तथाच प्रतवाक्यबोधविषयवस्तु विशेषविषयकयनजिज्ञासाया विशेषरूपेण वस्तुविषयक कार्यकपदघटितो शरवायश्रवणं faar निवृत्य सम्भवात् पचधातुपदसमभिव्याहताख्यातपदस्य पाकविषयकयन्नार्थकत्वं विना तादृशवाक्यस्य उत्तरखं नोपपयत इति न्यायानुपपस्या आख्यातस्य यत्रार्थकत्वं आवश्यकमिति भावः । ननु आख्यातस्य यत्रार्थकत्वे महिना सिखतीति वाक्यवत् रथो गच्छ- तीति वाक्यस्यापि अयोग्यत्वापतिः । गमनानुकूलयलस्य रथं बाधितत्वात् । मम तु ‘फलव्यापारयांर्धातुराश्रये व तिङः स्मृताः । फले प्रधानं व्यापारः तिर्थस्तु विंशे- षणम् ॥’ इति हरिकारिकया कि आश्रयरूपकर्तृकत्वस्यैव प्रतिपादनात् चैत्रः तण्डुलं पचतीत्यादी धातोः फव्व्यापारमा मशक्कतया पचधातुना व्यापारखेन पाकः कृतिथ बोध्यते फलत्वेन विकृतिफलं च बध्यते । आश्रयरूपकर्तृशाख्यातेन वृतिबध्यते । एवं व तण्डुलः फलजनक चैत्रतिकृतिरूपव्यापारजन्यः पाक इति शाब्दबोधस्सम्पद्यते । रथो प्रामं गतीत्यावां पातुना व्यापारस्बेन गमनरूपव्यापारः फलवन ग्रामसंयोगश्च बोध्यते । अभ्यासेन वृतबीयत । एवम प्रामतिफल जनकः रथतिगमनरूपव्यापार इति शाब्दबोधसम्भवतीति तादशवाक्यस्य नायोग्यत्वप्रसक्तिः । तस्मादाख्यातस्य यत्नार्थकत्वं

।४२२

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

कत्वात् । रथो छतीत्यादौ अनुकूलव्यापारे लक्षणा । देवदत्तः पचति, देवदत्तेन पच्यते तण्डुलः, इत्यादी कर्तृकर्मणोर्नाख्यातार्थत्वम् । किं तु तद्र- तैकत्वादीनामेव । तयोराक्षेपादेव लाभः । प्रजयतीत्यादौ धातारं प्रकर्षे

नीलकण्ठप्रकाशिका.

शक्तिर्वव्येत्यत आह– रथो गच्छतीत्यादाविति ॥ व्यापारे अनुकूलत्वोत्कीर्तनं तु तेन सम्बन्धेन व्यापारे गमनस्यान्वयलाभाय । नव्याः पुनः गच्छतीत्यवाख्यातस्य जानातीत्यादाविव आश्रयत्वे निरुलक्षणा । न चाश्रयतासम्बन्धेनैव प्रथमान्तार्थ गमना- arcara fruit आश्रय. वे निरूढलक्षण कल्पनं निरर्थकमिति वान्यम् । नासार्थयोरिव धात्वर्थनामार्थयोरभेदातिरिक्त सम्बन्धेनान्ययस्याव्युत्पन्नत्वात्तत्र तथान्ययासम्भवात । स्तोकं पचतीत्यादी स्तोकादेर्धात्वर्थे पाकेऽन्ययादभेदातिरिकेति ध्येयम् । वैयाकरणमतं निरा- चत्रे देवदत्त इति ॥ नाख्यातार्थत्वमिति ॥ आख्यातस्य कर्मादी शक्तिस्वीकारे- नन्तकृत्यादेः शक्यतावच्छेदकत्वमङ्गीकर्तव्यम् । कृत्यादी शक्तिस्वीकार तु कृतित्वादि जातेः शक्यतावच्छेदकत्वालाघवमिति भावः । ततैकत्वादीनामेवेति ॥ आख्या नृसिंहप्रकाशिका.

th

अप्रामाणिकमिति वैयाकरणाक्षपं वारयति -स्था गच्छतीत्यादाविति॥हल्यादिवामगध- टकाख्यातस्येत्यर्थः । आदिना घटो नश्यति इत्यादेः परिग्रहः । अनुकूलव्यापार इति ॥ तादृशव्यापारादावित्यर्थः । गमनानुकूलविलक्षणसंयोगात्मकव्यापारादाविति यावत् । आदिपदात् प्रतियोगित्वादेः परिग्रहः । लक्षणेति ॥ तथाचाख्यातस्याश्रयरूप- कर्तृशक्कत्वे अनन्तानां आश्रयत्वरूपकर्तृत्वानां शकयतावच्छेदकत्वे गौरवं कृतिस्वस्थ शक्य- तावच्छेदकत्वे लाघवमिति गौरवज्ञान सहकृतलाघवज्ञानात कृतित्वावशक्तिसिद्धी प्रामा णिकप्रयोगान्यथानुपपत्या मुख्यार्थबाधप्रतिसन्धानस्थले लक्ष्यार्थबाधस्य सर्वमतसिद्ध- त्वात् प्रकृतेऽप्याख्यातस्य व्यापारादी लक्षणां स्वीकृत्य गमनानुकूलव्यापाराश्रयी रथ इत्याकारकशाब्दबोधसम्भवात् वह्निना सिवनीति वाक्यवत उक्तवाक्यानां नायोग्यत्य- प्रसक्तिरिति भावः । ननु कर्तृकर्मलकारयोः कर्तृकर्मकत्वानीकार ‘अनभिहित ’ इत्यधि- कारीयेण ’ कर्तृकरणयोस्तृतीया कर्मणि द्वितीया’ इत्यनुशासनेन चैत्रः पचतीत्यादी चैत्रादिपदोत्तरं तृतीयापतिः । आख्यातेन कर्तुरनभिधानात् । एवं पच्यते तण्डुल इत्यादी तण्डुलादिपदोत्तरं द्वितीयापतिः । आख्यातेन कर्मानभिधानात् इत्यत आह देवदत्त इत्यादि ॥ इत्यत्रेति ॥ इत्यादावपीत्यर्थः । घटकत्वं सप्तम्यर्थः । तस्य आख्यातेs. न्वयः । तथाचेत्यादिवाक्यघटकाख्या सार्थत्वं न कर्तृकर्मणोरिति फलितार्थः । तत्रतैकत्या दीनामेवेति ॥ कर्तृकर्मगतैकत्वादीनामेवेत्यर्थः । आदिपदात् उभौ पचतः बहवः पच मितौ पदार्थों पथ्येते, बहवः पदार्थाः पथ्यन्ते इति वाक्यघटकद्विवचनाद्यन्तपद-

}

[[1]]

[[1]]

{

ነAiha

Tune

नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

m

T

नीलकण्ठप्रकाशिका.

[[४९३]]

तार्थत्वमिति पूर्वेणान्वयः । आदिना कृत्यादिपरिग्रहः । ननु तर्हि कर्तृकर्मणोः कथं लाभ इत्यत आह- तयोरिति ॥ आक्षेपादेवेति ॥ परमतेन । स्वमते तु प्रथमान्तपदेनैव तल्लाभात् । ’ देवदत्तः तण्डुलं पचति’ इत्यत्र ’ तण्डुलकर्मकपाकानुकूलकृति मान्देवदत्तः ’ इत्यन्वयबोधः । ’ देवदत्तेन पच्यते तण्डुलः’ इत्यत्र तु देवदत्तसमवेतकृतिजन्यपाक- नृसिंहप्रकाशिका.

प्रतिपाद्यकर्तृकर्मनिष्ठद्वित्वादीनां परिग्रहः । तथा चानभिहित इत्याद्यधिकारसूत्रस्य आख्यातेन कर्तृकर्मगत सङ्ख्यायामनभिहितायां इत्यर्थः । तथाच देवदत्तः पचनि तण्डुलः पच्यत इत्यादौ आख्यातेन कर्तृकर्मगतैकत्वादेः अभिधानात् अनभिहिताधिकारीयकर्तृकरणयोस्तृतीया इत्यादिसूत्रम्यावृत्त्या तादृशवाक्य घटक देवदत्तादिपदोत्तरं न तृतीयाद्यापत्तिरिति भावः । ननु तहि देवदत्तः पचतीत्यादिवाक्यात कर्तृत्वकर्मत्वाभ्याम् कर्तृकर्मबोधानुपपत्तिः, आख्यातेन कनुपस्थितेरित्यत आह- तयोरिति ॥ कर्तृकर्मणोरित्यर्थः । आक्षेपादेवेति ॥ प्रथमान्तकर्तृकर्मवाचकपदसमभिव्याहारादेवेत्यर्थः । लाभ इति ॥ कर्तृत्व कर्मत्वाभ्यां शाब्दबोध इत्यर्थः । भवतीति शेषः । तथाच नोक्तानुपपत्तिरिति भावः । इदमुपलक्षणम् । अनभिहित इत्यधिकारस्याख्यातेन कर्तृत्वादावनभिहिते सतीत्यर्थः । एवं च देवदत्तः पचती- त्यादिवाक्यघटकाख्यातेन कृत्यादिकर्तृत्वाद्यभिधानात् तादृशाधिकारीयतृतीयादिविधायक- सूत्रस्थाप्रवृत्या न चैत्रतण्डुलादिपदोत्तरं तृतीयाद्यापत्तिः । लः कर्मणीत्यादिसूत्र घटकतयाऽनु.

। सन्धीय मानकर्तरीत्यत्र कर्मणीत्यत्र च कर्तृकर्मपदयोः कर्तृत्वकर्मत्वार्थकतया कर्तृत्व करव- वाचको लकार इत्यर्थः । तथा च यादृशचैत्रादिपदसाकाङ्क्षः यादृशतण्डुलादिपद साकाङ्क्षो वा लकारः कर्तृकर्मवाचकः तादृशचैवतण्डुलादिपदोत्तरं प्रथमेव । यादृशचैत्रादिपदसाकाङ्क्षो याददातण्डुलादिपदसा कालो वा लकारः न तादृशः तादृशचैत्रादिपदोत्तरं तृतीयैव तादृशतण्डु- लादिपदान्तरं द्वितीयैवेति अनभिहित इत्याधिकारीयस्य कर्तरि तृतीया कर्मणि द्वितीयेति सूत्रस्यार्थ इति न किचिदनुपपन्नमित्यपि बोध्यम् । एतेनानभिहित इत्यधिकारस्याख्यातेन कत्री दिगनसङ्ख्यायामनभिहितायामित्यर्थकत्वे लः कर्मणीत्यादिसूत्रस्थस्य कर्तृकर्मलकार इत्यस्यापि कर्तृकर्मगत सङ्ख्यावाचको लकार इत्यर्थः अवश्यं स्वीकार्यः । अन्यथाऽधिकार- सूत्रस्य उक्तार्थकत्वानुपपत्तेः । एवञ्च एक चैत्रः पचति एकः शाकः पच्यत इत्यादौ आख्या- तेन चैत्रशाकगतकत्व सङ्ख्याभिधाने एकत्वस्यैव उद्देश्यतावच्छेदकतया उद्देश्यतावच्छेद- कविया कर्ता करोतीति वाक्यवदप्रामाण्यापत्त्या आख्यातैकवचनस्य साध्यत्वा- र्थकत्वं अजीकृत्यैव तादृशवाक्यस्य प्रामाण्यं व्यवस्थापनीयम् । इत्थं च एकः पचति एकः पच्यत इत्यादी आख्यातेन कर्त्रादिगत सङ्ख्याभिधानात् कर्तृकर्मवाचकैकपदोत्तरं तृतीय द्वितीययोरापतिः लः कर्मणीत्यादिसूत्रघटककर्तृकर्मपदयोरनुपस्थितकर्त्रादिगत सङ्ख्यालाक्ष- किश्वापतिश्चेति दूषणं प्रत्युक्तम् । इदानी प्रसङ्गसङ्गत्या उपग्रीणां द्योतकत्वं नैयायिक-૪૨૪

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

शक्तिः । उपसर्गाणां योतकत्वमेव न तत्र शक्तिः । पदार्थतत्त्वज्ञानस्य परम- प्रयोजनं मोक्षः । तथा हि ‘आत्मा वारे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ इति श्रुत्या श्रवणादीनां आत्मसाक्षात्कारहेतुत्वबोधनात

नीलकण्ठप्रकाशिका.

कर्मीभूतस्तण्डुलः इति शाब्दबोधः । न च ’ देवदत्तः पचति’ इत्यत्र तृतीया, ’ तण्डुलः पच्यते ’ इत्यत्र च द्वितीया स्यात् । तत्र कर्तृकर्मणोराख्यातेनानभिधानादिति वाच्यम् । अनभिहिते कर्तृत्वे तृतीयायाः तादृशे च कर्मत्वे द्वितीयाया विधानेनादोषादिति ध्येयम् । उपसर्गाणां वाचकत्वमतं निरस्यति – प्रजयतीत्यादाविति । ननु धातुनैव प्रकर्षादे- बोधे प्रशब्दादेयमत आह-उपसर्गाणामिति ॥ द्योतकत्वं तात्पर्यग्राहकत्वम् । तेन ’ इतरनिपातानां वाचकत्वम्’ इति सूचितम् । तथाहि— एवकारस्यायोगव्यवच्छे- दोsर्थः ’ शङ्खपाण्डर एव’ इत्यादी अन्ययोगव्यवच्छेद पार्थ एव धनुर्धरः’ इत्यादी, इत्यादिकं बहुतरमृहनीयम् प्रेक्षावत्प्रवृत्तये सकळकामनाविषयमुक्ति प्रयोजनकतां प्रन्थस्य दर्शयति— पदार्थज्ञानस्येति ॥ पदार्थतत्वज्ञानस्येत्यर्थः । अन्येषामवान्तरप्रयोजानाना- मपि सद्भावादाह — परमेति ॥ श्रुतेरयमर्थः - अरे मुमुक्षुणात्मा द्रव्यः मुमुक्षीः आत्म- दर्शन मिसाधनमिति यावत् । आत्मदर्शनोपायं दर्शयति-श्रोतम्य इत्यादिना ॥ आर्थ- नृसिंहप्रका शिका.

#

मतसिद्धं सोपपतिकं व्यवस्थापयति– प्रजयतीत्यादाविति ॥ आदिना पराजयत इत्यादेः परिग्रहः । धातोरंवेति ॥ जिधातोरेवेत्यर्थः । एवकारेण प्रत्युपसर्गस्य प्रकर्षे शतरथं व्यवच्छिद्यते । प्रकर्षे शक्तिरिति ॥ प्रकर्षेऽपि शक्तिरित्यर्थः । प्रकृष्टजये शक्तिरिति यावत् । ननु प्रादेर्निरर्थकत्वे जयतीत्येव प्रयोक्तव्यम् न च प्रजयतीति व्यर्थशब्दघटितत्वा- दित्याशङ्कां परिहरति — उपसर्गाणामिति ॥ द्योतकत्वमेवेति ॥ धातोर्विशेषविशि- ष्टार्थबोधेच्छयोवरितस्वरूप तात्पर्य प्राहकत्वमेवेत्यर्थः । एवकारव्यवच्छेयं स्पष्टयति न तत्र शक्तिरिति ॥ उपसर्गे निरूपकतासम्बन्धेन शक्तिर्नाशीक्रियत इत्यर्थः । तथा चोप- सर्गाणां तत्स्वीकारेणैव सामजस्ये तेषामपि शक्तिर्न कल्प्यते अन्यलभ्यत्वादुपसर्ग- ज्ञानानां तज्जन्य पदार्थोपस्थितीनां च शाब्दबोधहेतुत्वकल्पनापत्या गौरवान मानाभा- बाच्च । अत एव ’ उपसर्गेण धात्वर्थी बलादन्यत्र नीयते । श्रहाराहारसंहारविहारपरि- हारवत् ॥ ’ इत्युपसर्गाणां द्योतकत्वव्यवस्थापकहरिकारिकापि सङ्गच्छते । इदानीं ननु पदार्थ. ज्ञानजनकन्यायशास्त्रस्य परमपुरुषार्थत्वाभावात् तर्काप्रतिष्ठानात् इति व्याससूत्रेण तर्का- ध्ययनस्य निषिद्धत्वप्रतिपादनाच न्यायशास्त्रं नारम्भणीयमिति शङ्कां दोषद्वयं निरस्य परिहरति-पदार्थज्ञानस्येति ॥ न्यायशास्त्रप्रतिपाद्यार्थ निर्णयस्येत्यर्थः । परमप्रयो जनं मोक्ष इति ॥ मोक्ष एव परमप्रयोजनमित्यर्थः । मोक्षफलकत्वमुपपादयति - तथा हीत्यादिना ॥ इति श्रुत्येति ॥ इत्याकारकश्रुतेः अग्निहोत्रं जुहोति यवागूं पचतीत्यत्रेव पां-

।नीलकण्ठीय मुसिंहीयसमन्विता । ।

या देहाfavoriteज्ञानं सत्यस्य सम्भावनानिवृत्तेर्वाक्यार्थानुसन्धामहप- मननसाध्यत्वात् । मननोपयोगिपदार्थनिरूपणद्वारा शास्त्रस्यापि मोक्षोपयोगि- त्वम् । तदनन्तरं श्रुत्युपदिष्टयोगविधिना निदिध्यासने कृते तदनन्तरं देहा-

"

नीलकण्ठप्रकाशिका.

F

[[1]]

饼

कमेण शाब्दक्रमस्त्यतो भवति ’ अभिहोत्रं जुहोति’ ’ यवागूं पचति’ इत्यादिवत् असम्भावनानिवृत्तेरिति ॥ अप्रामाण्यज्ञाननिवृत्तेरित्यर्थः । वाक्यार्थानुसन्धानेति ॥ युक्तिभिरनुचिन्तनं मननम् । तच्च आत्मन इतरभिन्नत्वेनानुमानम् । तच्च भेदप्रतियोगी- तरज्ञानसाध्यम् । तदर्थं सकलपदार्थनिरूपणमिति । मोक्षोपयोगित्वं विशदयति—तदन- न्तरमिति ॥ मननानन्तरमित्यर्थः । श्रुतस्यार्थस्य नैरन्तर्येण अनुसन्धानरूपनिदिध्यास. नस्य उपायमाह योगविधिनेति ॥ इन्द्रियाणि विषयेभ्यः प्रत्याहृत्य इन्द्रियेभ्यो मनः प्रत्याहृत्य साक्षात्कर्तव्ये वस्तुनि मनःप्रणिधानं योगः । तदनन्तरं निदिध्यासनानन्तरम् ।

नृसिंहप्रकाशिकाः

r

क्रमं परित्यज्य अर्थक्रमविवक्षयेत्यर्थः । श्रवणादीनामिति ॥ श्रवणादित्रयाणामित्यर्थः । माक्षात्कार इति ॥ आत्मसाक्षात्कार इत्यर्थः । हेतुत्वबोधनादिति ॥ साक्षात् परम्परया वा हेतुत्वप्रतिपादनादित्यर्थः । उक्तार्थमेवोपपादयति- शुस्येति ॥ अशरीरं वा वसन्तमित्यादिश्रुत्या अचक्षुः अश्रोत्रं तदपाणिपादमित्यादिश्रुत्या वेत्य- थेः । देहादिविलक्षणेत्यादि ॥ देहेन्द्रियादिभिन्नत्वप्रकारकात्म विशेष्यकशाब्दबोधे जात इत्यर्थ । असम्भावनानिवृत्तेरिति ॥ उत्पन्नशाब्दबोधधर्मिकाप्रामाण्यवामामुत्प तेरित्यर्थः । अप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितश्रवणस्यैवात्मदर्शनोपयोगित्वादिति भावः । युक्त- नुसन्धानरूपेति ॥ साधकबाधकप्रमाणोपन्यासानन्तरकालीनं यत् प्रकृतहेतुविशे- व्यकावाधितत्वादिज्ञानं तत्प्रयोज्यज्ञानरूपेत्यर्थः । व्यतिरेकन्यायघटकप्रतिज्ञादिपशङ्का- क्याची नशाब्दबोधोत्तरकालीन देहेन्द्रियादिभिन्नत्वरूप साध्यनिरूपितव्याप्तिप्रकारतानिरूपित - ज्ञानाश्रयत्वादिरूप हेतुप्रकारतानिरूपितात्म विशेष्यताशालि मानसपरामर्शजन्यज्ञानरूपेति या वत् । मननसाध्यत्वादिति ॥ अनुमिति सत्ताधीनस ताकत्वादित्यर्थः । तथा चात्मनो देहाय मित्रत्वे देहादिवत् आत्मनोऽनित्यत्वापच्या अविनाशी वाडरेऽयमारम- त्याच्याकारिकायाः आत्मनो नित्यत्वप्रतिपादकश्रुतेः अप्रामाण्यापत्तिरित्याद्याकारक युक्तिभिः आत्मनो देहेन्द्रियादिभिन्नत्व साध्यकज्ञानाश्रयत्वादिरूपव्यतिरेकिहेतोरबाधितत्वज्ञानोत्य तद्धेतुकात्मविशेष्यक निरुक्तसाध्यकानुमितौ अबाधितत्वविषयकत्वनिश्चयेनाप्रामाण्यज्ञानानुद- यातु तत्समन्ताविषयकत्वेन पूर्वोत्पत्रे शाब्दबोधेऽप्यप्रामान्यज्ञानं नोत्पत्तुमर्हतीति भावः मं ननोपयोगीति ॥ मननप्रयोजकेत्यर्थः । पदार्थनिरूपणद्वारेति ॥ पदार्थज्ञानद्वारेत्यर्थः । पदार्थनिरूपणे पक्षज्ञानासम्भवात् भेदप्रतियोगिदेहेन्द्रियादिरूप सकलपदार्थाज्ञानेन साम्यः ज्ञानासम्भवाच्च मननमेव न सम्भवतीति भावः । मोक्षोपयोग इति ॥ न्याय-

[[1४२३]]

वाभावातः

F

तर्कसङ्ग्रहदीपिका

चिविलक्षणात्मसाक्षात्कारे सति देहादावहमित्यभिमानरूपमिध्याज्ञाननाशे दो- भात प्रस्यभावे धर्माधयोरभावे जन्माभावे पूर्वधर्माधर्मयोरनुभवेन माशे चरमदुः खध्वं संलक्षणमोसो जायते । ज्ञानमेत्र मोक्षसाधनम् । मिथ्या– ज्ञाननिवृत्तेज्ञानमात्रसाध्यत्वान् । तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था

F

त

नीलकण्डप्रकाशिका.

LEA

[[५]]

मिथ्याज्ञाननाशे वासनासहिनमिथ्याज्ञाननाशे । दोषः रागादिः । ज्ञानमिति ॥ एत्र.

W

नृसिंहप्रकाशिका.

॥

स्येत्यादि । मोक्षफलकत्वमित्यर्थः । तदनन्तरमिति ॥ मननानन्तरमित्यर्थः । श्रुत्युप दिष्टेत्यादि ॥ श्रुतियोग माग इन्द्रियनिग्रहसम्पादनत्यर्थः । निदिध्यासने

॥ कृत इति ॥ विनितैलवारावत् श्रवणादिगमानाकार कानवर नात्मानुसन्धाने कृतं सती- त्यर्थः । तदनन्तरमिति ॥ निरकानुसन्धानानन्तरमित्यर्थः । देहादिविलक्षणेत्यादि ॥ देहादिferers प्रकारकारम विशेष्यकसाक्षात्कारे सतीत्यर्थः । देहादी अहमित्यभिमान- रूपेति ॥ देहादिविशेष्यकाभेद सम्बन्धेनात्म प्रकारकथमन्यर्थः । मिथ्याज्ञाननाशे लती. ति ॥ प्रवर्तकज्ञाननाशे सतीत्यर्थः । दोषाभावादिति ॥ रागदेवमोहानुम्प मेरित्यर्थः । प्रवृत्यभाव इति ॥ प्रनृत्यनुत्पतानित्यर्थः । धर्माधर्मयोगभावादिति ॥ प्रमोधर्म योरनुत्पत्तेरित्यर्थः । प्रत्रस्यनुत्पत्तेः प्रस्यधीनविहितकर्मनिषिद्ध कर्मणोरनुपतेरित्यर्थः । जम्माभाव इति ॥ आयशरीरप्राणसंयोगात्मक जन्मानुत्पतावित्यर्थः । कार्यभावं प्रति अदृष्टस्य हेतुत्वादिति भावः । पूर्वधर्माधर्मयोरिति ॥ प्रारम्भरूपाष्टस्येत्यर्थः । अनु- भवन माश इति ॥ अनुभवेनैव नाशानन्तरमित्यर्थः । प्रारब्धस्य भोगेकमाइ मत्वादिति सां

चरमदुःखध्वंस लक्षणमोक्षो जायत इति ॥ न म आत्मसाक्षात्कारानन्तरं युगपदेव मिथ्याज्ञानादेः परमदुःखस्य च नाशोsस्तु कमिकनाशे प्रमाणाभावात् क्षणवि लम्बकरूपने गौरवाच्चेति वाच्यम् । दुःखजन्मप्रवृत्तिदोष मिथ्याज्ञानानां उत्तरोत्तरापाये तदनन्तराभावादपवर्ग इति गौतमसूत्रस्यैव क्रमिकनाशे प्रमाणत्वेन क्षणविलम्ब कल्पनागौ- रवस्यादोषत्वादिति । ननु मिथ्याज्ञाननाशादेपेि मोक्षप्रयोजकत्वास जन्माभावस्य साक्षात् तद्धेतुत्वच कथं ज्ञानस्यैव मोक्षसाधनत्वमित्याशङ्कां परिहरति- ज्ञानमिति ॥ आत्मबि शेष्यकदेहेन्द्रियादिभिन्नत्वप्रकारक साक्षात्कार एवेत्यर्थः । तत्र हेतुमाह - मिथ्याज्ञाननि- वृत्तेरिति ॥ निरुताभिमानविशेषरूपमिथ्याज्ञाननाशस्येत्यर्थः । ज्ञानमात्र साध्यत्वा दिति ॥ निरुतापरोक्षज्ञानमात्रजन्यत्वादित्यर्थः । तथा च मिथ्याज्ञानस्यैव साक्षात् परं - परया” वा “दोषादिदुःखान्त साधनत्वात् तन्नाशमात्रेण सर्वेषां नाशो भवतीति तमाश स्यैव तत्वज्ञानमा साध्यत्वात् तदभिप्रायेण तत्स्वज्ञानस्यैव मुक्तिहेतुत्वमभिहितमिति भावः । तत्त्वज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वे युक्तिमुक्ता श्रुतिमप्याह - तमेवेति ॥ तं परमात्मानं विदित्वैष

4नीलकण्ठीय नृसिंहीयसमन्विता ।

[[४२७]]

विद्यतेऽयनाय’ इति श्रुत्या साधनान्तरनिषेधाश्च । ननु तत्प्राप्तिहेतुविज्ञानं कर्म चोक्तं महामुने’ इति कर्मणो मोक्षसाधनत्वस्मरणाज्ज्ञानकर्मणोः समुक्य इति चेन्न । " नित्यनैमित्तिकैरेव कुर्वाणो दुरितक्षयम् । ज्ञानं च विमली- कुर्वन्नभ्यासेन च पाचयेत् ॥ अभ्यासाच्च क्वचिज्ज्ञानात्कैवल्यं लभते नरः । " इत्यादिना कर्मणो ज्ञानसाधनत्वप्रतिपादनाज्ञानद्वारैव कर्मणो मोक्षसाध-

नीलकण्ठप्रकाशिका.

कारेण कर्मव्यवच्छेदः । मिथ्याज्ञानेति ॥ शुक्त्यादौ रजतभ्रमो विशेषदर्शनेनैव प्रथा निवर्तते तथा प्रकृतेऽसीति भावः । ‘कैवल्यं लभते नरः’ इत्यादिनेति ॥ आदिना क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे । ’ इत्यादिश्रुतेः ‘ज्ञानाभिः सर्वकर्माणि भस्मसा- त्कुरुते तथा " इत्यादिस्मृतेश्व सङ्ग्रहः । ज्ञानद्वारैवेति ॥ अत्रायं क्रमः - निष्कासनया नृसिंहप्रकाशिका.

तत्त्वज्ञानानन्तरमेवेति यावत् । मृत्युं संसाररूपनरकप्रापकं अत्येति अतिक्रामति । तत्रास वान् भवतीति यावत् । इति प्रथमश्रुतेरर्थः । अयनाय मोक्षाय अन्यः पन्थाः तत्त्वज्ञान-

। भिन्नोपायः न विद्यते नास्तीति द्वितीयश्रुतेरर्थः । साधनान्तरनिषेधाच्चेति ॥ मुक्ति प्रति तत्त्वज्ञानान्यस्यासाधारणकारणत्वनिषेधप्रतिपादनाचेत्यर्थः । चकारः पूर्वोक्तयुक्तिसमु चायकः । ज्ञानकर्मसमुच्चयवादी शङ्कते - तत्प्राप्तिहेतुरिति ॥ मोक्षप्राप्तिहेतुरित्यर्थः । मोक्षहेतुरिति यावत् । विज्ञानमिति ॥ तत्त्वज्ञानमित्यर्थः । कर्म चेति ॥ भगवदारा

La

तीर्थयात्रादिरूपकर्म चेत्यर्थः । उक्तमिति ॥ इति जनकादिभिरुक्तमित्यर्थः । इतीति ॥ इत्याकारक व्यासवचनेनेत्यर्थः । कर्मण इति ॥ कर्मणोऽपीत्यर्थः । स्मरणा- दिति ॥ प्रतिपादनादित्यर्थः । ज्ञानकर्मणोस्समुच्चय इति ॥ तादृशोर्मयत्र- वितसमुदायत्वावच्छित एवेत्यर्थः । मुक्तिसाधनमिति शेषः । नित्यनैमित्तिक क मैति ॥ भगवदाराधनादिकर्म तीर्थयात्रादिकं कर्म चेत्यर्थः । दुरितक्षयः ॥ पाप- नाशद्वारा चित्तशुद्धिकरमित्यर्थः । कुर्वाण इति ॥ तादृशकर्म कर्तेः । ज्ञानश्च विमलीकुर्वन्निति । श्रुतिवाक्यैरात्माविशेष्यकदेहेन्द्रियादिभिनत्वप्रकार- कशाब्दबोधं सम्पाद्य तादृशशाब्दबोधं मननेनाप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितं कृत्वा चेत्यर्थः । अभ्यासेन चेति ॥ योगशास्त्रोक्तविधिना इन्द्रियनिग्रह पूर्वकासकृत्स्मरणेनैत्यर्थः । चार- येदिति ॥ ब्रह्मातिरिक्ताविशेष्यकं यथा भवति तथा कुर्यादित्यर्थः । अभ्यासा- दिति ॥ निरुतासकृत्स्मरणादित्यर्थः । कचिदज्ञानमिति ॥ किञ्चिनिष्ठप्रकारतानि - रूपितात्मान्यविशेष्यताकत्वशून्यनिरुक्ता परोक्षज्ञानवानित्यर्थः । इत्यादिनेति ॥ इत्यादि व्यासवचनेनेत्यर्थः । आदिना नित्यनैमित्तिकं कर्म ज्ञानमुत्पाद्य शाम्यतीत्यादेः परिग्रहः ज्ञानसाधनत्वप्रतिपादनादिति ॥ ज्ञानसाधनत्वस्यैव प्रतिपादितत्वादित्यर्थः}

ra

सर्कसङ्ग्रहदीपिका

नवं न साक्षात । तस्मात्पदार्थतत्वज्ञानस्य मोक्षः परमप्रयोजनमिति सर्व

रमणीयम् !!

J

4

इति श्रीमदन्नम्भट्टोपाध्यायविरचिता तर्कसङ्ग्रहदीपिका समाप्ता

I

[[1]]

JI

[[11]]

• 4

ल

[[1]]

नीलकण्ठप्रकाशिका.

यवन्प्रीत्यर्थं कृतैः कर्मभिदुरितक्षयरूपात्मशुद्धिर्भवति । ततो विषयेषु वैराग्यम् । ततः अबणादी प्रवृत्तिः । ततः श्रवणादिक्रमेण तत्वज्ञानोत्पत्तौ पूर्वोक्तमिथ्याज्ञाननाशादिक्रमेण मोक्षनिष्पतिः । अधिकमस्मदीयः चिन्तामणिव्याख्यायामनुसन्धेयं तर्कककेश विचारचातुरी- धुरीणैरिति ।

कौण्डिन्य गोत्रसम्भूतां नीलकण्ठाय पण्डितः । कृतिमादितस्मै चन्द्रचूडा मलम् ॥

इति श्रीमत्पापारावारराकान्चन्द्रायमाणपदवाक्य प्रमाणपाराबारी-

श्रीरामभद्रतनुजश्रीनीलकण्ठभविदुषा विरचितः तर्कसङ्ग्रह. दीपिकाप्रकाशः समाप्तः ॥

Als

नृसिंहप्रकाशिका.

बामहरिति ॥ तत्प्रा सिंहतुविज्ञानमित्यादिवचनमपीत्यादि । मोक्षसाधनमिति ॥ प्रतिपादयतीति शेषः । तादृशचचनस्थ कर्मचोकमित्यस्य ज्ञानहेतुतया कर्मोमित्यर्थ करणा- विति भावः । उपसंहरति—तस्मादिति । उक्तयुक्तेरित्यर्थः । पदार्थतस्वज्ञानादिति ॥ पदार्थानां यथार्थज्ञानादित्यर्थः । प्रयोज्यत्वं पचम्यर्थः । तस्य मोक्षे अन्वयः । मोक्ष इति ॥ न्यायशास्त्रस्येत्यादिः । मोक्ष एवेत्यर्थः । परमप्रयोजनमिति ॥ परमपुरुषार्थ इयर्थः । इति सबै रमणीयमिति ॥ इतिरीत्या न्यायशास्त्रं पूर्वोक्तं सर्व दोषरहित मित्यर्थः। तभाचोकरीत्या न्यायशास्त्रस्य मोक्षफलकत्वप्रतिपादनात् श्रवणानन्तरमननोपयोगिपदा. ज्ञानमनतर्कस्य श्रुत्यनुगुणतत्वेन श्रुतिमतस्तनुसन्धीयतामिति वचनानुगृहीतत्वात तर्की प्रतिष्ठानादिति निषेधशास्त्रस्य बौद्धपरत्वमावश्यकम् । इत्थं च वेदान्तशाखं श्रवणोपयो- गि। न्यायशास्त्रं मननोपयोगि योगशास्त्रं निदिध्यासनोपयोगीति परम्परया श्रमाणा अविशेषेण मोक्षफलकत्वं निराबाधमिति न किञ्चिदनुपपन्नमिति दीपिकाकारस्य निगूढाभि-

शामः ॥

“इति महोपाध्याय श्री बालकृष्णत कलङ्कार भट्टाचार्य सद्गुरुप्रसादलब्ध विद्यावैभव- श्रीमदारूक शप यः पारावारराकासुधाकररायनरसिंहपण्डितकृतदीपिका-

प्रकाशः सम्पूर्णः ॥

।अर्थ समाज प्रस्तपदार्थविचारः ।

भवति समर्थसमाजप्रस्तोsपि सुदुर्निरूपो यः ।

अथ तमर्थ समाजग्रस्त पदार्थं निरूपयिष्यामः ॥

,

असति प्रबलप्रमाणे अर्थसम, जमस्तत्वात् नीलेतरघटत्वादिकं न कार्यतावच्छेदक- मिति तावत्सार्वजनीनम् । तत्र किं अर्थसमाजग्रस्तत्वम् । न तावत्स्वावच्छिन्नजनकत्वाभि मतसामग्री भिन्न सामग्री प्रयोज्यधर्मघटितत्वं तत् । नीलेतरघटत्वावच्छिन्नजनकत्वेनाभिमता नीळेतरकपालत्वावच्छिन्नघटितसामग्री तदभिन्ना तत्प्रतियोगिकपारिभाषिकभेदवती वा शुक्ल रूपादिघटित सामग्री शुद्धकपालत्वावच्छिन्नघटितसामग्री च तत्प्रयोज्यं नीलेतरत्वं घटत्वं च तद्घटितत्वात्तस्य अर्थसमाजग्रस्तत्वम् । भेदस्य व्याप्यवृत्तित्वे तु द्वितीय सामग्रीपदां. निवेशेन नीलरूपघटित सानम्यभावप्रयोज्य धर्मघटितत्वात्तदुपपादनीयमिति युक्तम् । घट त्वावच्छिन्न जनकत्वाभिमतां रासभादिटिनसामग्री मादाय तदभिनकपालादिघटित सामग्री- प्रयोज्यत्वात्मकत्र घटितत्वेन घटत्वादावतिप्रसङ्गात् । घटकधर्मे स्वभिन्नत्व कावपि उक्तरीत्या अभिमानमादाय जन्यविशिष्टबुद्धित्व पर्वतोद्देश्य कत्रह्निविधेयकानुमितित्वादेः ना- नाधर्मघटितधर्ममात्रस्य अर्थसमाजप्रस्तताप्रसङ्गात् । नापि तद्धर्मावच्छिन्नाघटितसामग्री- प्रयोज्यधर्मः तद्धर्मावच्छिन्नं प्रत्यर्थसमाजप्रस्ततया न कार्यतावच्छेदक इति युक्तम् । कपालत्वावच्छिन्नं प्रत्यर्थ समाजग्रस्ततया घटत्वं न कार्यतावच्छेदकमिति व्यवहारा पत्तेः । अर्थसमाजप्रस्तत्वे स्वसम्बन्धिकत्वस्याप्रामाणिकत्वाच्च । अत्र ब्रूमः । सामग्री- द्वयप्रयोज्यत्वं तत् । भवति च नीलेतरघटत्वं विशेषणविशेष्यांशप्रयोजक सामग्रीद्वय प्रयोज्य - मिति तथा । ननु सामग्रीत्वं न किश्चिद्धर्मावच्छिन्न कार्यतानिरूपितकारणताश्रयपर्याप्तसमु- दायत्वं दण्डादित्रिकञ्चक्रादित्रिकं चादाय प्रकारणप्रयोज्ये घटत्वादावर्थसमाजग्रस्तत्वा- पतेः । अत एव न स्वाव्यवहितपूर्वक्षणवृत्तित्व सम्बन्धेन कार्यविशिष्टत्वं तत् । कारणद्वय- प्रयोज्यत्वमादायैवातिप्रसङ्गादिति चेत्र । किञ्चिद्धर्मावच्छिन्न कार्यतानिरूपित कारणन्तारा- वच्छिन्नव्यापक समुदायत्वं तत् । तथाविधसमुदाय त्वद्वयनिष्ठप्रयोजकतावच्छेदकता करवं अर्थसमाज प्रस्तत्वम् । नीलरूपघटितसामध्यभाववृत्तिसमुदायत्वस्य किञ्चिद्धर्मावच्छिन्न- कार्यतानिरूपित कारणतावच्छेदकत्वाभावादप्रसङ्ग इति नाशङ्कनीयम् । कार्यतास्थाने प्रयो- ज्यतायाः निवेश्यत्वात् स्वावच्छिन्नाधिकरणक्षणाव्यवहितोत्तरक्षणत्वव्यापक किञ्चिद्धर्मां वच्छिन्नाधिकरणताप्रयोजकतावच्छेदकं यत्समुदायत्वद्वयं तक प्रत्येकावच्छिन्नप्रयोज्यता- द्वयनिरूपकत्वं वा सामग्रीद्वय प्रयोज्यत्वम् । युक्तं च सर्वदाप्यर्थ समाजप्रस्तत्व पदार्थस्य सामग्रीद्वय प्रयोज्यत्वरूपत्वं । अर्थः सामग्री समाजः तत्समुदायः तत्रस्तं तत्प्रयोज्यमिति सदर्थात्। स्वावच्छिन्ननिरूपित प्रयोजकतानवच्छेदकावच्छिन्नप्रयोज्यत्रघटितत्वात्मकं सा- मध्यन्तरप्रयोज्यत्वं वा तत् । अर्थानां कारणान्तराणां समाजः समुदायः तद्भूतं तत्प्रयो- ज्यधर्मनिमिति तदर्थात् इति तत्वं विदाङ्कुर्वन्तु ॥

[[1]]

इति नावल्पाकम् चतुर्वेदशतक्रतु अण्णयार्य महादेशिक कटाक्षलब्ध सार्वश्यैः वङ्गीपुरं सरस्वती- विप्रहृदेशिकाचायैः विरचितः अर्थसमाजप्रस्तपदार्थविचारः सम्पूर्णः ॥

1→

म

[[1]]

अन्वयव्यभिचारयेागः ॥

अन्वयव्यभिचारोऽसौ विपरिष्कृतः ।

कृष्णाभिधानसुधिया प्रकटीक्रियतेतराम् ॥

क

[[1]]

कपाकाशयोजकम द्वय

।

कारणसत्वेऽपि कार्यानुत्पत्तिरन्वयव्यभिचार इत्याचक्षते स्वसमानाधिकरणाभाव- प्रतियोगि कार्यकत्वन्तदर्थः । भवति च पायगवपि कपाल संयोगशून्य- काले घटानुवादः । न चैत्र कपालमंयोगादिष्वपि समवहितेषु दण्डसस्त्रेsपि घटाभावा- दन्वयव्यभिचारः प्रसभ्यते दण्डस्येति वाक्यम् । स्वेतरसावत्करिण धिकरणत्वेन स्वाधिकर

। णस्य विशेषणीयत्वात् । न चैत्र कालाकाशसंयोगस्य तदनुपपतिः । कपालद्रयसंयोगारि पटियात्कारणाधिकरणे चदभावासम्भवादिति वाच्यम् । सोतरस्वस्थाने स्वव्याप्येतरस्व- स्य निवेशनीयत्वात । कपाasaसंयोगस्य कपालाकाशमय । गण्यारयत्वात् । तदि- तरयावश्कारणाधिकरणे कपाले कलद्रयसंयोगशून्यकाले श्राभागस्येनानुपपत्यगा- वात् । अत्र स्वव्याप्येतरयावत्कारणाधिकरणस्यभावप्रतियोगि कार्यकत्वमात्रस्य तथारये कपालद्वय संयोगस्यान्यन्वयव्यभिचारापतिः । मत्मकं स्वस्याप्यं तदितरावरकारणा- विकरणे कपाले स्वशुन्यकाले घटाभावसत्त्वान् । अतः स्वाभिकरणत्वस्यापि निवेशनं । न चैव- मपि कालाकाशसंयोगस्य तथात्वानुपपत्तिः । तत्र स्वव्याप्यः कपाल संयोगः तदितराणि यानि करणाft certifन । अतोऽनागततादृशयावत्कारणाधिकरणत्वस्य एकत्र बाधितस्यात. तास्थाधिकरणाप्रसिद्धिरिति वाक्यम् स्वव्याप्यतावच्छे काः यावन्नः कारणतावच्छे दकाः तदवच्छिनाधिकरणत्वस्य निर्माणनीयत्वात । तादृशदण्डस्य दिव्यावद्धर्माधिकर- स्वस्य एकत्रावाधितत्वात् । अथैनमपि दण्डस्यान्त्रयव्यभिचारापतिः । कपालद्रय संयोगा

। कपालद्रयसंयोगा- समवधानवेकायामपि स्वायतान छेदकपालद्वय संयोगाय विमानां कालिकादिना दण्डाभिकरणासत्वात् । न च स्वव्याप्यतावच्छेदकाः यावन्तः कारणतावच्छेदकधर्मास्त- सच्छिकारणतावच्छेदकसम्बन्धेन ततदवधिकरणत्वं विवक्षणीयम् । कालिका- दिस्तु न ताशसम्बन्धः । किन्तु समवायादिरेवेति नानुपपतिरेते वाध्यम तथा सति

तree । कार्यमात्रे तादारम्येन काम्यादिना कारणतायाः स्वव्याप्यवानवच्छेदकतावश कालवा- यस्य तादृशकारणतावच्छेदकतादात्म्येन कपालाकाश मंयोगाधिकरणे असस्थेन ताहासम्बन्धेन तद्धर्मावच्छिन्नाधिकरणाप्रसिद्धा कपालाकाशसंयोगस्य तथात्मानुपपतेरिति चेन्न । स्वव्याप्यतानवच्छेदका यावन्तः तद्धर्मावच्छिन कार्यतानिरूपित कारणतावच्छेदकाः तत्तदवनिकारणतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिनतत्तदनच्छन धेयता निरूपिताधिकरणस्यापि - करणवत्यभावप्रतियोगितावच्छेदकतद्धर्मकत्वस्यान्त्रयभिचाररूपतया विवक्षितत्वात्, का. लाचार्याकार्यतानिरूपित

कार्यतानिर्मित कारणतावच्छेदकत्वात्। तादृशकारणतावच्छेदका दण्ड- स्वादय एवं निबन्धन तत्तदवच्मिाकिरण स्वाधिकरणस्य भावप्रतियोगितावच्छेदक-अन्वयव्यभिचारविचारः ॥

[[3]]

[[४३१]]

त्वात् । घटत्वस्य कपालाकाशसंयोगस्य तथात्वानुपपत्यभावात्। स्वाधिकरणवृत्त्यभावप्रतियां. गिताश्रयतद्धर्माश्रयकत्वमित्यनुक्त्वा तादृशप्रतियोगितावच्छेदकतद्धर्मकत्वमित्युक्तेः नतद्वटा- भावविशिष्टाभावोभयादिकमादाय कुपालद्वयसंयोगस्य तथास्वापत्तिः । प्रतियोगिता न कार्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्ना ग्राह्या । तेन सम्बन्धान्तरेण घटाभावमादाय न तस्य तदापत्तिः । अथैवमपि संयोगेन घटत्वावच्छिन्नं प्रति समवायेन चक्रभ्रम्या हेतुतया कपाला- काश संयोगव्याप्यतानवच्छेदकं घटत्वावच्छिन्नकारणतावच्छेदकं चक्रत्रमित्वमपीति स्वा- वच्छिन्नकारणतावच्छेदकीभूतसमवायसम्बन्धावच्छिन्नतदवच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणत्व- स्य कपालाकाशसंयोगाधिकरणे असत्त्वात् तद्दोषतादवस्थ्यमिति चेन्नैष दोषः प्रसज्यते । तथा हिं आचक्षणावच्छिन्नवृत्तित्वापरपर्यायोत्पत्तिस्वस्वरूपजन्यतायां घण्टे विद्यमानायां तत्र द्वितीयक्षणे उत्पत्स्यमानसंयोगस्यावच्छेदकत्वासम्भवात् न संयोगसम्बन्धेन घट- त्वावच्छिन्नं प्रति समवायेन चक्रभ्रम्या हेतुता । किन्तु समवायेन घटत्वावच्छिन् प्रति स्वसमवायिसंयोगेन चकभ्रम्याः स्वसंयुक्तसंयोगेन दण्डस्य च कारणत्वम् । सं- योगेन दण्डस्य कारणताप्रतिपादनपरमन्थानामत्रैव तात्पर्यम् । इत्थम तेन सम्बन्धेन - माधिकरणत्वं कपालाकाशसंयोगाधिकरणस्य निराबाधमेवेति । अथ किमिदं स्वव्याप्यतान- बच्छेदकन्वम् । न तावत्स्वाभाववद्वृत्तितावच्छेदकत्वं कपालद्रयसंयोगत्वस्यापि तत्तत्कपाला- काशसंयोगाभाव विशिष्टाभावोमयाभावादि मद्वृत्तितावच्छेदकतया तदवच्छिन्नाधिकरणे घटा- भावायोगात् कपालाकाशसंयोगस्य तदनुपपत्तेः । न च स्वावच्छिन्नकारणतावच्छेदकत्वा- भिमतसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववद्वृत्तितावच्छेदका यावन्तस्तद्धर्मावच्छिन्न कार्यता- निरूपित कारणतावच्छेदकाः धर्माः तद्धर्मावच्छिन्नाधिकरणस्वावच्छिन्नाधिकरणवृत्त्यभाव- प्रतियोगितावच्छेदक कार्यतावच्छेदको यो धर्मः तदवच्छिनत्वमन्वयव्यभिचारः । ता-

यां दृशश्व धर्मः कपालाकाशसंयोगत्वादिवेति नानुपपत्तिः । स्वावच्छिन प्रतियोगितायां कारणतावच्छेदकत्वाभिमतसम्बन्धावच्छिनत्वनिवेशात् न सम्बन्धान्तरावच्छिन्नस्वावच्छिन- प्रतियोगिताकाभावमादाय दोषः । अभाववद्वृत्तिता च स्वावच्छिन्नकारणतावच्छेदक- सम्बन्धावच्छिना प्राह्मा । स्वपदं यत्र वृत्तितावच्छेदकत्वमुपपादनीयं तत्परम् । तेन सम- बाथ सम्बन्धावच्छिन्नकपालाकाशसंयोगत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभाववति कपालद्वयसंयोगस्य कालिकादिसम्बन्धेन सत्वेऽपि कपालाकाशसंयोगस्य तदनुपपत्तिरिति वाच्यम् । तथा सत्यपि कपालाकाशसंयोगस्याव्याप्यवृत्तितया देशान्तरावच्छेदेन उत्पत्तिकालावच्छेदेन च कपाले कपालाकाशसंयोगत्वावच्छिन्न समवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावसत्त्वात् उत्तापत्तेर्दु- रत्वात् । अथ प्रतियोगिवैयधिकरण्यमभावे निवेशनीयमिति चेत् किन्तत्प्रतियोगि- यधिकरण्यम् । स्वप्रतियोग्यनधिकरणवृत्तित्वं स्वप्रतियोग्यधिकरणावृत्तित्वं वा । नाथः, स्वप्रति- arraftarraarat विद्यमानस्यैव कपालाकाशसंयोगाभावस्य आद्यक्षणावच्छेदेन देशान्त- रावच्छेदेन च कपाले विद्यमानत्वेन उक्तानुपपत्यनिरासात् । नामि द्वितीयः, तादृशकपाला- काशसंयोगाभावाप्रसिद्धया तस्य तथात्वानुपपत्तेः । ननु स्वप्रतियोग्यनधिकरणं यत्स्वावpmg

४.१२

अन्वयव्यभिचारविचारः ॥

च्छिन्नाभावाचिकरणं तद्वृत्तितावच्छेदकत्वमेव तत् । कपालस्तु न कालसंयोगानधिकर णम् । अन्योन्याभावस्य व्याप्यवृत्तित्वनियमान् किन्तु तादर्श कपाल संयोगाभावाधिकरणम् । घटादिरेव तद्वृत्तितावच्छेदकत्व न कपालद्गरीयागस्य तथात्वानुपपतिः । स्व- प्रतियोग्यनधिकरणत्वच स्वप्रति गोगमदभिनत्वम् अधिकरणत्वनायां प्रयोजना- भावात् न च स्वप्रतियोगिमद्भित्रत्वक स्वप्रतियाग्यय प्रतियोगिताकत. त्वं तच यत्किञ्चित्कपालाकाशसंयोगवद्भिने, कपानेऽप्यक्षतमिति शङ्कम् प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नावच्छेदकता क प्रतियोत मेदवत्वस्य विवक्षणीयत्वात् तस्य च कपाले अभावात् । न चैवमपि कपालो न विषयितया कपालाकाशसंयोगवानिति प्रतीतिसिद्धकपालाकाशसंयोगावचिछतविषयितासम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताक प्रतियोगिता

##.

कभेदस्य कपाले सत्त्वात् स्वप्रतियोगितावच्छेदकावविच्छेदनाकतियोगि तात्मा तत्राक्षत मंवति वाच्यम् । स्वप्रतियोगितावच्छेदकावन्येना- ‘प्यवच्छेदकतया विशेषणीयत्वात् । समवायसम्बन्धावन्त्रिकपालाकाशसंयोगस्वच्छा- वच्छेदकताक प्रतियोगिताकमन्दस्य कपाले सत्वात् इति । कपालाकावासं योगाभावे

नम विद्यमानस्य पदमवस्य कपालाकाशसंयोगाभावरूपतया तस्य प्रतियोग

प स्वमपीति तद्धर्मावच्छ्रितसमवायसंयन्यावच्छिनाच्छेदकताप्रतियोगिताकम्पनया त- द्वत्त्वस्य चं कपाले सत्त्वादुतानुपपत्तितादवस्थ्यात् । यदि नाभायाधिकरणकामावी ना. धिकरणात्मकः अभवाधिकरण काभावप्रनियोगिकाभावस्यैताधिकरणात्मकतया सिद्धान्त सिद्धत्वात् इति नोकरीत्यानुपपत्तिरािन्त विभाव्य नापि कपालाकादारांयाङ्गामाः वं विद्यमानघटाभावभेदस्य कपालाकाशसंयोगाभावस्तथा तस्य प्रतियोगितावच्छेदक पदाभावत्वमपि प्रतियोगितावच्छेदक सम्बन्धस्तादात्म्यसंवन्धोऽपि तथा घटाभावस्वा वच्छतादात्म्य सम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतकप्रतियोगिताकमेदस्य प्रतियोगितावच्छेदकं त्यादिनिरुभेदरूपतया तस्य च कपाले सत्त्वादुतानुपपसिव एवं कपालाकाशसं- योगrera fararea घटाभावत्वावच्छिन्नविषयिता सम्बन्धावन्निप्रतियोगिताका भावस्य अभावाधिकरणकाभावप्रतियोगि काभात्ररूपतया अधिकरणात्मकम्यात विषयितासम्बन्ध- स्यापि तत्प्रतियोगितावच्छेदकतया तत्सम्बन्धावप्रतियोगितावच्छेदका

वच्छेदकताक प्रतियोगिताकभेदमादाय दोषी बोध्यः । अथ मन्यसे स्वप्रतियोगितावच्छेदक- त्वेन स्त्रप्रतियोगितावच्छेदकधर्मस्य स्वप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धत्वेन स्वप्रतियोगिता- वच्छेदक सम्बन्धस्य च भेदप्रतियोगितावच्छेदककोटी प्रवेशः । तथा च स्वप्रतियोगिता- वच्छेदकत्वावच्छिं नावच्छेदकताकस्व प्रतियोगितावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताका यावदेकतानिरूपिताकप्रतियोगिताकमेदवत्त्वं स्वप्रतियोगिमद्भिन्नत्वामिति फलितम् । इत्थच स्वप्रतियोगितावच्छेदकसमवायेन स्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नवश्वात स्वप्रति योगितावच्छेदकसम्बन्धेन स्वप्रतियोगितावच्छेदकवद्वान्नेति प्रतीतः कपाले अभावान तद्विषविभूतस्य तादृशभेदस्य तत्र सिद्धेरिति न पूर्वोक्तदोषावसरः । स्वप्रतियोगिता-अन्वयव्यभिचारविचारः ॥

४ ३ ३

वच्छेदकत्वेन स्वप्रतियोगितावच्छेदक सम्बन्ध निवेशाथ न पूर्वोक्तरीत्या विषयि- तास्यापि स्वप्रतियोगितावच्छेदकतया तेन सम्बन्धेन स्वप्रतियोगितावच्छेदक- वद्वान्नेति प्रतीतिविषयभेदमादाय दोषः । तत्र विषयितायाः विषयितात्वेनैव संसर्गत्वात् इति तदा पूर्वक्षणवतित्व विशिष्टस्वाभावत्वरूप स्वप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नस्य स्व- प्रतियोगितावच्छेदक भूतस्वरूप सम्बन्धेन सर्वत्र सत्त्वात् स्वप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन स्वप्रतियोगितावच्छेदकवद्वानान्त प्रतीतेः कुत्राप्यजननात् तादृशभेदाप्रसिद्धिः । न च स्व- प्रतियोगितावच्छेदकत्वावच्छिन्नावच्छेदकता कावच्छेदकतायां कारणतावच्छेदकत्वाभिमत- Haryana निवेश्यते । न तु स्वप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकताकत्वम् । अत्र च कारणतावच्छेदकत्वाभिमतस्समवायः, कपालाकाशसंयोगस्य समवायेनैव कारण- त्वाभिमानात् । तथा च तेन सम्बन्धेन स्वप्रतियोगितावच्छेदकवद्वान्नेति प्रतीतेर्घटाद सवान तथाविधाभावाप्रसिद्धिः । स्वरूप सम्बन्धस्य कारणतावच्छेदकत्वाभिमतौ तु अन्वय- व्यभिचाराभाव इट एवेति न तदानीमप्रसिद्धिर्दोषाय तत्सम्बन्धघटितव्याप्यतानवच्छेदका यावन्तस्ततदवन्निनाधिकरणत्रस्यभावप्रतियोगिकार्यकत्वं तेन सम्बन्धेनान्वयव्यभिचार इति विशिष्यैव वक्तव्यतया कारणत्वाभिमतेत्युक्तः शब्दानुगममात्र साधकतया स्वरूप सम्बन्धस्यापि कदाचित्कारणतावच्छेदकत्वाभिमानेऽपि न तेन रूपेण तस्य सङ्ग्रहः । समवायस्यापि क्वचि- Ferraracanasi हिमान् धूमादित्यादौ तेन रूपेण तस्येव । इत्थश्च स्वावच्छिन्नप्रति- योगिताsपि न कारणतावच्छेदकत्वाभिमतसम्बन्धावच्छिन्नत्वेन विशेषणीया सम्बन्धान्तरा- aforeपालाकाशसंयोगाभावस्य कपालसाधारणत्वेऽपि तस्य निरुक्तस्वप्रतियोगिमद- freeafar देव उकानुपपत्तिवारणसम्भवादिति वाच्यम् । कपालाकाशसंयोगस्येव तत्तत्प्र- कारकप्रमाविशेष्यत्वस्य भावप्रतियोगिकतया तद्वदभेदप्रकारकप्रमाविशेष्यत्वाभावस्य व क. पालकाशसंयोगसमनियततयान्वयव्यभिचारावश्यम्भावात् । तयोश्च स्वरूपेणैव कारणत्वा- भिमानात् तत्राकाप्रसिद्ध दुर्वारत्वात् । किञ्च दण्डादीनामप्यन्वयव्यभिचारापत्तिः । कपालस्य स्वाश्रयसंयोग सम्बन्धेन दण्डाश्रयतया तेन सम्बन्धेन दण्डवद्भेदानधिकरणत्वात् निरुतस्त्र- प्रतियोग्यनधिकरणतावद्दण्डाभावाधिकरणं न कपालः किन्तु दण्डसंयुक्तासंयोगिपदा- श्रीन्तरमेव । तद्वृत्सितावच्छेदकं कुलालहस्तसंयोगत्वादि तदवच्छिन्नानधिकरणे दण्डाधि- करणे कपाले कपालद्वय संयोगशून्यकाले घटाभावसत्त्वात् । अत एव स्वावच्छिन्नका- रणतावच्छेदकत्वाभिमत सम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकता क प्रतियोगिता कभेदवद्वृत्तितावच्छेदकत्वं स्वावच्छिन्नकारणतावच्छेदकत्वाभिमत सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिता काभावनिष्टनिरवच्छिन्ना श्रेयतानिरूपकनिरूपिताधेयतावच्छेदकत्वं वा तदित्यपास्तम् । कपाले स्वाश्रयसंयोगसं- बन्धेन दण्डवदभिनत्वस्य तादृशसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकदण्डाभावनिष्ठनिरवाच्छिना- प्रेयताकत्वस्थ वासम्भवात् । तद्वद्दण्डसंयुक्का संयोगिपदार्थान्तरमेवेति उक्तानुपपतेर्दुर्वार- स्वादिति वन्दन ब्रूमः स्वावच्छेदककालावच्छिन्नत्वस्वनिरूपक निरूपितत्वैतभयसम्बन्धेव स्वावच्छिनकारणतावच्छेदकत्वाभिमतसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाव निष्टयत्किञ्चिद्दे-

[[1]]

J५

‘r

अन्वयव्यभिचारविचारः ॥

शाम भिधेयताविशिष्टतामा समलम् । भवति च कपालाकाशसं योगाभावनिष्यत्किनिशाना अघयता तपित्तभूतलाद तितकं दण्डादिनिरूपनायति । कपाल संयोगत्यादिकन्तु नेनादर्श कपालनिप तायाः उत्पत्तिकालावनिक पालाकाशसंयोगाभावावयताया यत्किमिदेशान उअधि न तत्रच्छेदककालावच्छिनत्रम कपालद्रयसंयोगवियतायाः । न वा घटादिनिरूपितक पालाकारां योगाभावनिष्ठयत्किचिदेशान्नवच्छिनयतावच्छेदकपालावतान रूपनिरूपित्तत्वम् । अत्र आयतायां स्किदिशाननत्व निवेशान न कपालनिरूपित- कपालाकाशसंयोगाभावनिष्ठयत्किचिंशावच्छिन्नाधेयतामादाय दोषः । कपालस्य दण्डाभाव- निष्ठनिरवन्नाधेयतानिरूपकत्वविरहेण कपालद्रयसंयोगस्य दण्डव्याप्यताव नुप्रपश्या पूर्वोक्तदोष इत्यवच्छिनत्वसामान्याभावसनिवेश्य यत्किमिदेशानचे त्वमेव निवेशितम् । तथा सति कपालस्य दण्डसंयुक्तपदार्थागयुक्तत्वदशायां कपालनिरूपित दण्डाभावनिष्यत्किचिंशान वच्छातावाला

श्रोः कपाल संयोगयतायां सम्बन कपालस्य दण्डव्याप्यताम् उक्तानुपपतेर- भावात् । न चैवमपि कपालद्वयसंयोगस्यान्वयव्यभिचारप्रासापांसः । कपालसंयोगत्याव च्छिनाधिकरणे कपालसंयोगोत्पत्तिकाले घटाभावसवात स्वावच्छ्रिाधिकरणनिरूपितविर- नियतावदभावप्रतियोगितावच्छेदककार्यतावच्छेदकपालाकाशसंयोग-

स्यापि तथात्वानुपपतिः । घटाभावस्य कपालाकाशसंयोगाधिकरणनि- स्वासम्भवात् इति वायम् । स्वावचिछमान्य वाहताक्षणात्वस्य कार्याभावाया-

। यतायां निवेशनीयत्वात् । कपालसंयोगाधिकरणनिरूपितवदाभावाधेयतायाः कपालसंयोगा- व्यवहितीतरक्षणा प्रत्वाभावात् । अथ किमिदं स्वामव्यवहितोसरस्वं न तावत् स्वावचित्र प्राधिकरण क्षण मानधिकरणत्वे सति स्वावच्छ्रिाधिकरणक्षण साधिकरणत्वं अप्रसिद्धेः कालस्यानादितया सर्वेषामेव क्षणानां कपालाकाशसंयोगत्वाधिकरण. क्षण साधिकरणस्यपूर्व क्षणध्वसाधिकरणत्वात् । नापि स्वध्वसाधिकर णक्षणध्वंसानधिकरण- स्वस्वध्वं साधिकरणत्वैतदुभयसम्बन्धेन स्वावान्नाधिकरणक्षणविशित्वम् । तथा सति कपाल संयोगोत्पत्तिक्षणस्यापि निरुतोभयसम्बन्धन कपालसंयोगान्तरराधिकरणक्षणविशि- प्रत्वात् उक्तदोषतादवस्थ्यात । मैवं स्वावच्छेदकक्षणाव्यवहितान्तरक्षणावस्त्रिस्वानं- पकनिरूपितत्वेतदुभयसम्बन्धेन स्वावच्मिाधेयताविशिष्टत्वस्य कार्याभावायाधेयतायां निवेशनीयत्वात् । तथा च घटाभावीययादशाधेयतायां कालद्वयसं याङ्गत्वावच्छिन्नादशा यतावच्छेदकक्षणाव्यवहितोत्तरक्षणावच्छिनत्वं तस्याः तत्रिरूपनिरूपितत्वं न तस्यां तदः बच्छेदक्षणान्यवहितोत्तरक्षणावचित्रत्वमिति न कपालद्वय संयोगस्य नदापतिः । इत्थच स्वावच्छेदककालात्वस्वनिरूपकनिरूपितत्वे तदुभयसम्बन्धेन स्वकारणता- प्रतियोगिताका भावनिष्ठयत्किमिदेशानव छिङ्गाधेयतानिल- दधावतावनछेदकाः यावन्तः तद्धर्मा

तकार्य-

[[4]]

}

[[1]]

ज”

अन्वयव्यभिचारविचारः ॥

५.३५.

तानिति कारणतावच्छेदकधर्माः तमभवच्छिन्न कारणतावच्छेदकसम्बन्धावच्तिद्धर्मा- वच्छिनाधेयतानि

नाधिकरणतावन्निपतत्वावच्छिन्नकारणतावच्छेदकत्वाभिमतसम्बन्धा- माधेयतायाः स्वनिकनिरूपितत्वस्वाधिकरणक्षणाव्यवहितोत्तरक्षणाच्छन्नत्वैत- दुभयसम्बन्धेन तद्विशिष्टाय तावदभाव निरूपित कार्यतावच्छेदक सम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिता- बच्छेदककार्यादकत्वं अन्वयव्यभिचारः फलितः । इति सर्वं रमणीयम् ॥

काश्री मण्डलमण्डनायमानैः महामहोपाध्यायैः कृष्णतातयार्य महादेशिकैः विरचितः अन्वयव्यभिचारविचारः सम्पूर्णः ॥

॥ अथ अयुतसिद्धविचारः ॥

प्रपत्र मातापितरौ युक्तावयुतसिद्धवत् ।

वन्दे वाञ्छितलाभाय पार्वतीपरमेश्वरौ ॥

ननु किमिदमयुतसिद्धत्वं न तावद्युतसिद्धभिन्नत्वम् । युतसिद्धत्वस्यैव दुर्वचत्वात्, नत्र संयुक्तसमवेतत्वं तदिति वाच्यम्, घटकपालादावव्याप्तिप्रसङ्गात् । नच ययोर्द्वयोर्मध्ये एकममराधितमेवावतिष्ठते तत्त्वमयुतांसद्धत्वमिति वाच्यम् । यत्तत्त्वयोरननुगमेनायुत सिद्ध- पदार्थतावदकस्यानुगतस्य दुर्वचत्वात् इति चेदत्रोच्यते - द्वित्वविशिष्टद्वित्वमेव अयुत स द्धवं वैशिष्टगश्च तादात्म्य स्वाश्रयव्यक्तिविशिष्टत्वोभयसम्बन्धेन, वैशिष्टयश्च स्वविशिष्टवाल- त्वसम्बन्धेन स्ववैशिष्टपत्र स्वनिष्ठेत्यादिभेदवत्वसम्बन्धेन स्वनिकावच्छेदकता च आधे यतासम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्टप्रतियोगिताकात्यन्ताभाववत्व सम्बन्धावच्छिन्ना घटकपालयत- द्वित्वस्य स्वपदेन उपादाने तदाश्रयीभूतकपालव्यक्तेः आधेयतासम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगि- ताकाभावस्यासत्वेन अभियतासम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठप्रतियोगिताकात्यन्ताभाववत्त्वसम्ब न्यावचिछन्नस्वनिष्ठेत्यादिभेदवत्वसम्बन्धेन कपाल विशिष्टघटवृत्तित्वस्य तादात्म्यस्य च उक्त- द्वित्वे स विलक्षणसमन्वयः । भूतलादेः घटशून्यतादशायां आधेयतासम्बन्धावच्छिन्न प्रतियो- गिताकात्यन्ताभाव सत्त्वाभिहतसम्बन्धेन भूतल वैशिष्टयस्य घटे असत्त्वात् भूतलघटादिगत- द्विस्व तादशमिति न भूतलवायोरतिव्याप्तिः । अथ संयोगादिसम्बन्धावच्छिन्नाधेयतास- म्बन्धावच्छिन कपालादिनिष्ठप्रतियोगिताकात्यन्ताभावसत्त्वान्निरुक्त वैशिष्टयं न घटादावित्यं सम्भवः । नन्व समवायसम्बन्धावच्छिन्नत्वमाधेयतायान्निवेशनीयमिति वाच्यम् । अयुत सिद्ध- विज्ञानमन्तरा आश्रयज्ञानाभावेन अन्योन्याश्रय इति चेत्र । तादात्म्यस्ववृत्तित्वोभयसम्बन्धेन द्वित्वविशिष्ठ द्वित्वमेवायुन सिद्धत्वम् । वैशिष्टयत्र आधेयतासम्बन्धावच्छिन्न स्वाश्रयत्वाव

प्रतियोगिताकात्यन्ताभाववत्त्वसम्बन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठेत्यादिभेदयत्त्वसम्बन्धेन तथा सम्भवः । न चैवं सति यत्र कपालनाशाटनाशः तत्र कपालमाशक्षणे घटादी कपालाद्विस्य निरुक्तास्त्राश्रयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभावसत्त्वा कन्याप्ति-४३६

अथ अयुतसिद्धविचारः ॥

रिति वाच्यम् । अभावे स्वानाधिकरणकालावच्छिनत्कृनिवेशात् कपालनाशक्षणस्य द्वित्वावच्छिनाधिकरणत्वात् । नन्वेवमपि भावाभावयोरतिव्याप्तिः । तदुभयगत द्विन्नस्थापि उक्तरीत्या तिरकसम्बन्धेन द्वित्वविशिष्टत्वादिति चेन्न । स्वाश्रयातिरिकसम्बन्धावा यताया निवेशनीयत्वात् । नच विषयताया विषयातिरित्यक घटप्रत्यक्षयोरतिव्याप्ति- रिति वाच्यम् । तत्क्षे द्वित्वविशिष्टद्वित्वमेवानुत सिद्धत्वम् । वैशिष्ट्यच तादात्म्यस्वचि- शिष्टवृत्तित्वोभयसम्बन्धेन । स्ववैशिष्टयन स्वनिप्रेत्यादिभेदवत्वसम्बन्धन स्वनिप्रायच्छेद- कता च स्वाश्रयातिरिक्त सम्बन्धावच्छिन्नाधेयतासम्बन्धावच्छिन्न स्वायत्वावच्छिन्नप्रतियो गिताकस्वावच्छिन्नाधिकरणकालावच्छिन्नाभाववत्त्वसम्बन्धेन वृतित्व स्वरूपसम्बन्धेनेति

दिक् ।