न्यायबोधिनी-पदकृत्य-विरला-इन्दुमत्यः

test

test

T- 6/16

श्रीहरिकृष्णनिबन्धमणिमालायाः

अष्टमो (८) मणिः

॥ श्रीः ॥

तर्कसङ्ग्रहः

न्यायबोधिनी- पदकृत्य- विरला-इन्दुमतीचतुष्टयोपेतः

प्रकाशकः-

श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्

वाराणसी - १

Д

( सर्वेऽधिकाराः प्रकाशकाधीनाः )

श्री हरि कृष्ण निबन्ध मणि मा ला याः

अष्टमो ( ८ ) मणिः ।

9- A

11 21: 11

नैयायिक प्रवर श्रीमदन्नम्भट्टविरचितः

तर्कसङ्ग्रहः

सुधिप्रवरगोवर्धनाचार्यविरचितया विषमस्थलटिप्पणी समन्वितया ‘न्यायवोधिन्या’

मनीषिप्रकाण्डचन्द्रज सिंहकृतेन ‘पदकृत्येन’ न्यायाचार्य-काव्यतीर्थ- पण्डित ढुण्डिराजशास्त्रिनिर्मितया हेत्वाभासोदाहरणान्तरयुक्तया ‘विरलया’ पण्डित श्रीरामचन्द्र का व्याकरणाचार्यकृत-

‘इन्दुमती’ नामक भाषाटीकया च समन्वितः ।

सं० २०१७ ]

[ सप्तमं संस्करणम् ]

AND

प्रकाशकः-

श्रीहरिकृष्णनिवन्धभवनम्,

वाराणसी - १

मूल्यं १-००

( सर्वेऽधिकाराः प्रकाशकेन स्वायत्तीकृताः )

[ ई० १९६०

क भूमिका

अस्ति तावत्संस्कृताध्ययनपराणां सर्वेषामपि श्रुतिगोचर एवायं न्याय वैशेषिकाख्ययोः समा नमतयोर्दर्शनशास्त्रयोः पदार्थ परिचय हेतुस्तर्कसङ्ग्रहनामा नैयायिक प्रवरश्रीमदन्नम्भट्टविरचितो न्यायस्यादिमो ग्रन्थः । अस्य च रचयिता श्रोत्रियवंशावतंसो आन्ध्रदेशालङ्कारः ‘श्रीमदन्नम्भट्टः ’ ईशवीयषोडशशताब्दयां तर्कभाषाकर्तुः केशव मिश्रस्य समये बभूवेति श्रूयते । अनेन पण्डित- वरेण्येन कैयटव्याख्यानं तर्कसङ्ग्रहः, तर्कसङ्ग्रहदीपिका, तत्त्वबोधिनी टीका तत्त्वचिन्तामण्यालो- कसिद्धाञ्जनं मिताक्षराख्या सूत्रानुसारिणी पाणिनीयसूत्रवृत्तिः, राणकोज्जीविनी ब्रह्मसूत्रवृत्तिश्च व्यरचीति श्रवणेनास्य महामतेः सर्वतन्त्रस्वातन्त्र्यं ज्ञायत इति विदुषां मतम् ।

तर्कसङ्ग्रहस्य टीकास्तट्टीका अध्यद्ययावत् न्यायबोधिन्यादयो मुम्बय्यादौ मुद्रितास्सर्वैरुपल- भ्यन्त एव, तथापि परीक्षार्थिनामयथोपयोग इत्यालोच्याशेषशास्त्रप्रकाशन सतृष्णान्तःकरणेन श्रीहरिकृष्णदासगुप्त महोदयेन समुत्साहितोऽहमावश्यकविषय विशेष सङ्घातस्य संस्तवं समापा- दयन्तीं सहमुद्रितस टिप्पणन्यायबोधिनी पदकृत्याख्यव्याख्याद्वयव्याख्यातविषयपौनरुक्तय- मपहरन्तीं नूतनोपपत्तिमयीं विरलाख्यां टीकां व्यदधाम् ।

न्यायबोधिनी यथा छात्राणां नव्यन्याये व्युत्पत्तिमादधाति तथा जानन्त्येव विद्वांसः । एतस्य रचयिता गोवर्धनाचार्यः ‘शृङ्गारोत्तमसत्प्रमेय रचनैराचार्यगोवर्धनस्पर्धी कोऽपि न विश्रुतः’ इति गीतगोविन्दे दर्शनात् जयदेवसमयात् पूर्वकालवर्तीति बुध्यते । जयदेवकविश्च लक्ष्मणसेनस्य राज्ञः १०१० शाकाब्दसमयेऽभूत् इति केचित् । अन्ये तु १३०० शाकाब्दो जयदेवस्थितिकाल इति वदन्ति । वस्तुतस्तर्कभाषाटीकाऽऽरं मा दिवाक्यदर्शनेन ईस्वीय सप्तदश- शताब्दीमिते समयेऽयं राजपण्डितो वभूवेति निर्धार्यते । पूर्वे मुम्बय्यादियन्त्रालयेषु मुद्रिया न्या- यबोधिनीटीकाः प्रायशः संशोधकानामप्रागल्भ्यादक्षरयोजकानां प्रमादाद्वा सर्वत्र त्रुटितपाठा इत्यस्माभिर्यथामति दोषस्यास्य निरासे प्रयत्नः कृत इति स्वयमेव ज्ञास्यन्ति पाठकाः ।

पदकृत्यं च मूलस्थपदानां कृत्यं विदधदतीवोपकारि प्रवेशमिच्छतां नैयायिकच्छात्राणा- मिति सह मुद्रितम् । अस्य च कर्त्ता चन्द्रज सिंहस्सिद्धान्तचन्द्रोदयप्रणेतु विद्वच्छिरोमणेः कृष्णधूर्जटेः समकालीनस्तच्छिष्यो वाऽष्टादशशताब्द्यामासीदित्यनुमीयते ।

कृतेप्येवं यत्ने कदाचित्प्रमादेनादूरदृष्टेर्मम्म मतेरायसाक्षर संयोजकदोषेण वा समुपजाता- न्यशुद्धिजातानि समाकलयन्तोऽपि दूषणवाचंयमा गुणग्राहिणो निसर्गसौहृदभावेन व्यवहरि - ष्यन्तीत्याशासे, प्रार्थये च तान् मदीयबुद्धिजन्मनां स्खलितानां सूचनेनानुकम्प्योऽहं येना- ग्रिमसंस्करणे तेषामवकाशो न भवेदिति । स्तोकतोपिच्छात्राणामध्यापकानां चोपकृतिरेतेन स्याच्चेत्सर्वथा स्वपरिश्रमं सफलं मंस्यतेऽनेन तुरीयसंस्करणेन-

सं० २०१२

ज्येष्ठ कृष्ण सप्तम्यां शनौ

}

विदुषामनुचरः- श्रीदुण्डिराजशास्त्री

॥ श्रीः ॥

विषयानुक्रमणिका

(१) उद्देशप्रकरणे

पृष्ठम् विषयः

अतिव्याप्त्यादिनिरूपणम्

१ आकाश निरूपणम्

कालनिरूपणम्

२ दिक्

[[12]]

[[23]]

[[23]]

श्रात्मा"

पृष्ठम्

[[33]]

[[१३]]

[[१५]]

[[१६]]

[[१७]]

विषयः

मङ्गलश्लोकः

वाललक्षणम्

उद्देशः

लक्षणम्

परीक्षा

सप्त पदार्थाः

शक्तचाद्यतिरिक्तपदार्थनिरासः

नव द्रव्याणि

अन्धकारस्य दशमद्रव्यत्वनिरासः

द्रव्यलक्षणम्

गुणाः

कर्माणि

सामान्यविभागः

विशेषाः

[[33]]

सनः

JJ

[[३]]

(३) गुणलक्षणप्रकर

रूपनिरूपणम्

रसः

[[१८]]

[[२०]]

गन्धः

""

[[33]]

स्पर्शः

[[२१]]

[[५]]

पाकविचारः

[[२२]]

[[33]]

सङ्ख्या

[[२३]]

६ परिमाणम्

[[२४]]

[[२५]]

وو

पृथक्त्वम्

संयोग-विभागौ

२५-२६

[[37]]

७ परत्वापरत्वे

[[२७]]

[[२८]]

गुरुत्वम्

द्रवत्वम्

[[23]]

स्नेहः

[[२९]]

m

[[३०]]

शब्दः

وو

९ बुद्धिनिरूपणम्

[[३१]]

[[३२]]

अव्याप्त्यतिव्याप्त्यसम्भवलक्षणानि

समवायः

अभावाः

(२) द्रव्यलक्षणप्रकरणे

पृथिवीनिरूपणम्

नित्यत्वलक्षणम् जलनिरूपणम् तेजोनिरूपणम् - वायुनिरूपणम्

१० स्मृतिः

११ अनुभवः

[[23]]

[[6]]

[ २ ]

विषयः

पृष्टम् । विषयः

पृष्टम्

यथार्थानुभवः

[[३३]]

हेत्वाभासाः

[[६८]]

यथार्थानुभवः

[[३४]]

सव्यभिचारः

६९.

करणलक्षणम्

[[३६]]

विरुद्धः

[[७३]]

कारणलक्षणम,

[[३७]]

सत्प्रतिपक्षः

[[७४]]

कार्यलक्षणम्

[[३८]]

असिद्धः

[[७६]]

समवायिकारणलक्षणम्

[[३९]]

बाधितः

श्रसमवायिकारणलक्षणम्

४० उपमानम्

८३.

[[८४]]

निमित्तकारणलक्षणम्

[[४१]]

शब्दप्रमाणम्

-612

प्रत्यक्षप्रमाणलक्षणम्

निर्विकल्प कलक्षणम्

सविकल्पकलक्षणम्

४३ । वाक्यार्थज्ञानहेतुः ४५ संशयः

८९.

विपर्ययः

[[९४]]

[[९५]]

सन्निकर्षाः

[[४७]]

तर्कः

अनुमानलक्षणम्

[[५१]]

स्मृतिः

[[25]]

९६.

अनुमितिलक्षणम्

[[५२]]

सुखम्

परामर्शः

दुःखम्

"

९७.

व्याप्तिः

[[५४]]

इच्छाद्वेषप्रयत्नाः

पक्षधर्मता

[[५७]]

धर्माधर्मो

स्वार्थानुमानम्

५.८

संस्कारः

[[९८]]

९९.

१००.

परार्थानुमानम्

[[५९]]

(४) कर्मादिलक्षणप्रकरणे

पञ्चावयवाः

[[६०]]

कर्म

[[१०४]]

अन्वयव्यतिरेकि

[[६१]]

सामान्यम्

[[33]]

केवलान्वयि

[[६३]]

विशेषाः

[[१०५]]

केवलव्यतिरेकि

[[६५]]

समवायः

[[१०७]]

पक्षः

[[६७]]

प्रागभावः

[[१०८]]

सपक्ष-विपक्षौ

६७-६८ । प्रध्वंसात्यन्ताभावौ

11 21: 11

तर्कसङ्ग्रहः

सटिप्पण - न्यायबोधिनी - पदकृत्य - विरला- इन्दुमती - व्याख्याचतुष्टयोपेतः ।

**

निधाय हृदि विश्वेशं विधाय गुरुवन्दनम् । बालानां सुखबोधाय क्रियते तर्कसङ्ग्रहः ॥ १ ॥

न्यायबोधिनी ।

अखिलागमसञ्चारि श्रीकृष्णाख्यं परं महः ।

ध्यात्वा गोवर्धन सुधीस्तनुते न्यायबोधिनीम् ॥ १ ॥ चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थमिष्टदेवतानमस्कारात्मकं मङ्गलं शिष्यशिक्षार्थं ग्रन्थादौ निबध्नाति - निधायेति ॥ १ ॥

पदकृत्यम् ।

श्रीगणेशं नमस्कृत्य पार्वतीशङ्करं परम् । मया चन्द्रजसिंहेन क्रियते पद कृत्यकम् ॥१॥ यस्मादिदमहं मन्ये बालानामुपकारकम् । तस्माद्दितकरं वाक्यं वक्तव्यं विदुषा सदा ॥ २ ॥

विश्वेशं जगत्कर्तारं श्रीसाम्यमूर्ति हृदि मनसि निधाय नितरां धारयित्वा, गुरुवन्दनं च विधाय कृत्वेत्यर्थः । बालेति । अत्राधीतव्याकरणकाव्यकोशोऽनधी- विरला ।

श्रीगुरुं स्फूर्तिदातारं नत्वा विघ्ननिवृत्तये । तर्कसङ्ग्रहटीकां तु विरलां विदधाम्यहम् ॥१॥

निधायेति (१) । स्पष्टोऽर्थः ।

ननु सत्सु बहुषु न्यायग्रन्थेषु किमर्थमयमपूर्व आरम्भइत्यत आह- बालेति ।

इन्दुमती ।

रामचन्द्रं नमस्कृत्य रामचन्द्रेण धीमता ।

मनसीन्दुमतीं ध्यात्वा रचितेन्दुमती मुदा ॥

हृदयमें जगत्-कर्त्ता श्रीजगदीश्वरको धारणकर तथा श्रीगुरु-चरणकी वन्दना करके न्यायशास्त्र में अनभिज्ञ बालकोङ्को अनायासेन न्यायवैशेषिक शास्त्र के पदार्थों का ज्ञान

(१) अन्न निधानं ज्ञानविशेषः, विश्वेशमिति द्वितीयार्थो विषयत्वम्, तथा च विश्वे-

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

पदकृत्यम् ।

तन्यायशास्त्रो बालः । व्यासादावतिव्याप्तिवारणायाऽनधीतन्यायेति । स्तनन्धयेs- तिप्रसक्तिवारणायाऽधीतव्याकरणेति । सुखेति । सुखेनानायासेन बोधाय पदार्थ- तत्त्वज्ञानायेत्यर्थः । तर्क्यन्ते प्रमितिविषयीक्रियन्ते इति तर्का द्रव्यादिपदार्थास्तेषां सङ्ग्रहः सङ्क्षेपेणोद्देश लक्षणपरीक्षा यस्मिन् स ग्रन्थः । नाममात्रेण वस्तुसङ्कीर्तन- मुद्देशः, यथा द्रव्यं गुणा इति । साधारणधर्मो लक्षणम्, यथा गन्धवत्त्वं पृथि व्याः । लक्षितस्य लक्षणं सम्भवति न वेति विचारः परीक्षा । अत्रोद्देशस्य पक्ष- ज्ञानं फलं, लक्षणस्येतरभेदज्ञानं, परीक्षाया लक्षणे दोषपरिहार इति मन्तव्यम् ॥१॥ विरला ।

बालत्वं पदकृत्ये द्रष्टव्यम् । तथा च तादृशबालानां पूर्वनिर्मितग्रन्थेषु दुर्बोधत्वान्न व्युत्पत्तिरिति अन्नम्भट्टस्यायमायास इति बोध्यम् । कस्मै प्रयोजनायेत्यत श्राह सुखेति । क्रियत इति । मयेति शेषः तथा च मत्समवेत कृतिविषयस्तर्कसङ्ग्रह इति वाक्यार्थः ।

अथवा सुखं दुःखध्वंसरूपो मोक्षस्तदर्थं बोधो ज्ञानं तस्मै मोक्षप्रयोजनकतत्त्व- ज्ञानाय, पदार्थाः सम्यक गृह्यन्ते बोध्यन्तेऽनेनेति सङ्ग्रहः ज्ञानजनकः, भोक्षप्रयोज - कीभूतपदार्थविषयक तत्त्वज्ञानसम्पादकोऽयं तर्कसङ्ग्रहनामा ग्रन्थः क्रियत इति । अनया कारिकया शिष्यशिक्षार्थं ग्रन्थादौ मङ्गलकरणं युक्तमिति पूर्वार्द्धन प्रदश्य- त्तरार्द्धे प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यङ्गं विषयप्रयोजनाधिकारिसम्बन्धरूपमनुबन्धचतुष्टयमपि प्रद शितवान् ग्रन्थकारः, तथाहि — तर्कपदेन तर्कविषयद्रव्यादिसप्तपदार्थरूपो चिषयः, बोधपदेन पदार्थतत्त्वज्ञानं प्रयोजनम्, वालपदेन तज्ज्ञानलिप्सुरधिकारी, तर्कस

इन्दुमती ।

होनेके लिये हम (अन्नम्भट्ट ) इस तर्कसङ्ग्रह नामक पुस्तककी रचना करते हैं ॥३॥

शविषयक मनोजन्यज्ञानविशेषोत्तरकालीना या कृतिरिति केचित् । तन्न, ज्ञानमात्रस्य मनोजन्यत्वेन तदर्थकस्य हृदीत्यस्याव्यावर्तकतापत्तेः, किन्तु हृत्पदं तद्रूपशरीराव- यवपरम्, निधानं धात्वर्थः तच्चावस्थापनम्, तथा चावस्थितत्वप्रकारकाहार्यज्ञा- नोत्तरकालीना या कृतिरित्यन्वयबोधः । हृदीति सप्तम्यर्थो निरूपितत्वं, तस्यावस्थि तत्वेऽन्वयः, विश्वेशमिति द्वितीयार्थो विशेष्यत्वम्, एवं च विश्वेशविशेष्यकहृदय- निरूपितवृत्तित्वप्रकारकाहार्यज्ञानोत्तरकालीना कृतिरित्यन्वयबोधः ।

उद्देशप्रकरणम् ।

[ १ ] उद्देशप्रकरणम् ।

पदार्थाः कति कानि च तेषां नामानि ? -

द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाभावाः सप्त पदार्थाः ।

न्यायबोधिनी ।

M

अथ पदार्थान्विभजते – द्रव्येति । तत्र सप्तग्रहणं ‘पदार्थत्वं द्रव्यादिसप्तान्य- तमत्वव्याप्यमिति व्याप्तिलाभाय । ननु शक्तिपदार्थस्याष्टमस्य सत्त्वात्कथं सप्तैवेति ? तथाहि -मण्यादिसंयुक्तेन्धनादौ सत्यपि वह्निसंयोगे दाहो न जायते तच्छून्ये तु जायते, अतो मणिसमवधाने शक्तिर्नश्यति मण्यभावदशायां दाहानुकूला शक्ति- रुत्पद्यत इति कल्प्यते, तस्माच्छक्तिरतिरिक्तः पदार्थ इति चेत् । (न) मणेः प्रति- बन्धकत्वेन मण्यभावस्य कारणत्वेनैव निर्वाहे माणसमवधानासमवधानाभ्यामनन्तश- क्तितदुध्वंसतत्प्रागभावकल्पनाया श्रन्याय्यत्वात्, तस्मात्सप्तेच पदार्था इति सिद्धम् ।

विरला ।

ङ्ग्रहपदेन द्रव्यादिविषयाणां तर्कसङ्ग्रहग्रन्थस्य च प्रतिपाद्यप्रतिपादकभाचरूपः सम्बन्धश्च सूचितः । इत्थं च किमर्थमयमादिमः श्लोक इति प्रश्नस्येदमुत्तरं बोध्यम् ।

‘त्रिविधा चास्य शास्त्रस्य प्रवृत्तिरुद्देश लक्षणं परीक्षा च’ इति न्यायवात्स्या- यनभाष्यकारसम्मत्योद्देशस्यैवादौ कर्तुमुचितत्वात्तत्पुरस्कारेण पदार्थान्विभजते- द्रव्येति । अत्रेयमाशङ्का – पदार्था इति उद्देशान्तरं ‘उद्दिष्टस्य लक्षणं लक्षि- तस्य विभाग इति’ नयेन लक्षणं विहाय कथं विभागकथनमिति । अत्र केषाञ्चित् उत्तरम् - तर्कसङ्ग्रह इति वाक्यघटकीभूततर्कपदेन तल्लक्षणस्योक्तप्रायत्वात् तथाहि तर्क्यन्ते ज्ञायन्ते इति व्युत्पत्त्या तर्कपदेन द्रव्यादिपदार्था उच्यन्ते तेन ज्ञेयत्वं पदार्थसामान्यलक्षणं लभ्यत इति । अन्नम्भट्टस्तु पदार्थपदेनैव पदस्यार्थः पदार्थ इति व्युत्पस्याऽभिधेयत्वादि पदार्थसामान्यलक्षणं सूचितमिति न विभागोऽयुक्त इति समाधत्तेति बोध्यम् ।

इन्दुमती ।

पदार्थ सात हैं- द्रव्य, गुण, कर्म सामान्य, विशेष, समवाय और अभाव ॥

,

[[४]]

Ao

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

द्रव्याणि कति, कानि च तानि ?-

तत्र द्रव्याणि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकाल दिगात्ममनांसि

नवैव ।

न्यायबोधिनी ।

द्रव्याणि विभजते – पृथिवीति । नन्वन्धकारस्य दशमद्रव्यस्य सत्त्वात्कथं नवैवेति ? तथाहि - ‘नीलं तमश्चलती ‘ति प्रतीतेर्नीलरूपाश्रयत्वेन क्रियाश्रयत्वेन च तमसो द्रव्यत्वं सिद्धम् । न च क्लृप्तद्रव्येष्वन्तर्भावात्कुतो दशमद्रव्यत्वमिति वाच्यम् । तमसो रूपवत्त्वात् श्राकाशादिपञ्चकस्य वायोश्च नीरूपत्वान्न तेष्वन्तर्भावः । तमसो निर्गन्धत्वात् पृथिव्या गन्धवत्त्वान्न पृथिव्यामन्तर्भावः । तमसो निःस्पर्शवत्त्वात् जलतेजसोः शीतोष्णस्पर्शवत्त्वान्न तयोरन्तर्भावः । तस्मात्तमसो दशमद्रव्यत्वं सिद्ध- मिति चेत् । न, तमसस्तेजोऽभावरूपत्वेनैवोपपत्तावतिरिक्ततत्कल्पनायां मानाभावात् । न च विनिगमनाविरहात्तेज एव तमोऽभावस्वरूपमस्त्विति वाच्यम् । तेजसो भाव- स्वरूपत्वे सर्वानुभूतोष्णस्पर्शाश्रयद्रव्यान्तरकल्पने गौरवात् । तस्मादुष्णस्पर्शगुणा- श्रयतया तेजसो द्रव्यत्वं सिद्धम् । तमसि नीलरूपप्रतीतिस्तु भ्रान्तिरेव । एवं कर्म- वत्ताप्रतीतिरपि, दीपापसरणक्रियाया एव तत्र भानात् ।

पदकृत्यम् ।

तत्रेति । तत्र सप्तपदार्थमध्ये इत्यर्थः । द्रव्याणि नवैवेत्यन्वयः । एवं तत्रेति- पदं चतुर्विंशतिर्गुणा इत्यादिनाऽप्यन्वेति । द्रव्यत्वजातिमत्त्वं गुणवत्त्वं समवाथि- कारणत्वं वा द्रव्यसामान्यलक्षणम् ।

विरला ।

उक्तरीत्योद्देशपूर्वकं द्रव्याणि विभजते- तत्रेति । अत्रापि पूर्वरीत्या लक्षण विना विभागोऽनुपपन्न इत्याशङ्कायाम्, उत्तरम् - प्राग्वदेव द्रव्यपदेन द्रव्यत्व- जातिमत्वगुणवत्त्वादिरूपलक्षणं बोध्यम् । एतत्सूचनायैव पदकृत्ये द्रव्यसामान्य- लक्षणान्युक्तानि । तत्र द्रव्यत्वजातावेव किं प्रमाणम् ? इति शङ्कायां द्रव्यं द्रव्य- मिति प्रत्यक्षं, द्रव्यनिष्ठा समवायिकारणता किञ्चिद्धर्मविशिष्टा कारणतात्वाद्दण्डनिष्ठ- घटकारणतावदित्यनुमानं च द्रव्यत्वजातिसाधकं प्रमाणमित्युत्तरं द्रष्टव्यम् ।

इन्दुमती ।

उक्त द्रव्यादि सातों पदार्थों में पृथिवी, जल, तेज, वायु, आकाश, काल, दिशा, आत्मा और मन ये नव ही द्रव्य हैं ॥उद्देशवर्णनम् ।

कतिः गुणाः के च ते ? -

[[५]]

रूपरसगन्धस्पर्श सङ्ख्या परिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वा- परत्यगुरुत्वद्रवत्व स्नेहशब्दबुद्धि सुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्का-

राश्चतुर्विंशतिर्गुणाः ।

कियन्ति कर्माणि कानि च तानि ? -

उत्क्षेपणा पक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणगमनानि पञ्च कर्माणि ।

‘विरला ।

तथैव गुणान्विभजते-रूपेति । द्रव्यसामान्यमात्रवृत्तित्वं गुणसामान्यलक्षणम् । तच्च द्रव्येतरवृत्तितानवच्छेदकद्रव्यसामान्यवृत्तितावच्छेदकपदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वं बोध्यम्, तेन लक्षणं विना विभागानुपपत्तिरिति शङ्काव्यावृत्तिः । तत्र च गुणत्वजा- तिसाधकं किं मानमित्याशङ्कायाम्, -अयं गुण इति प्रत्यक्षं द्रव्यकर्मभिन्ने सामा- न्यवति या कारणता सा किञ्चिद्धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वादित्याद्यनुमानं वा गुणत्व- जातौ मानमिति उत्तरं देयम् । अत्र पूर्वपक्षः- लघुत्वालस्यमृदुत्वकठिनत्वानां कथं न गुणमध्ये पाठ इति । समाधानम - लघुत्वं गुरुत्वाभावः, आलस्यं कृत्यभावः, मृदुत्वं कठिनत्वं च संयोगविशेष इति नाधिकगुणशङ्का पिशाचीप्रसर इति ।

चतुर्विंशतिर्गुणा इति । अत्र शङ्का - गुणे गुणानङ्गीकारात्कथं चतुर्विंशति- सङ्ख्यायोगः इति । उत्तरम् । उपचारादयं प्रयोगः - मुख्ये बाधकसद्भावे ह्युप- चारः कल्प्यते, स च निमित्तापेक्ष इत्यसाधारणधर्मयोगो निमित्तम्, यत्र सङ्ख्यो- पलब्धा तत्रासाधारणधर्मयोगोऽपीति । अथवा गुणे गुणानङ्गीकारादित्यस्य सजाती- यगुणानां गुणेष्ववृत्तित्वनियम इत्यभिप्रायान्न दोष इति जयन्तभट्टाः ।

कर्माणि विभजते – उत्क्षेपणेति । अत्राप्युक्तविधविभागाशङ्कायां कर्मत्वजाति- मत्त्वलक्षणपूर्वकस्यैव विभागस्य सत्त्वादुत्तरं बोध्यम् । कर्मत्वजातौ किं मानमि- त्याक्षेपे, क्रियामात्रस्य प्रत्यक्षत्वात्तद्गतजातौ प्रत्यक्षमेव प्रमाणमिति समा-

गुण

इन्दुमती ।

चौबीस प्रकार के होते हैं-रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, सङ्ख्या, परिमाण, पृथक्त्व, संयोग, विभाग, परत्व, अपरत्व, गुरुत्व, द्रवत्व, स्नेह, शब्द, बुद्धि, सुख, दुःख, इच्छा, द्वेष, प्रयत्न, धर्म, अधर्म और संस्कार ॥

कर्म पाञ्च प्रकारके होते हैं - उत्क्षेपण (ऊपर की ओर फेङ्कना), अपक्षेपण (नीचे की ओर फेङ्कना), आकुञ्चन ( एकत्र करना ), प्रसारण (फैलाना) और गमन ( चलना ) ।

[[६]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

सामान्यं कतिविधं ? -

परमपरं चेति द्विविधं सामान्यम् ।

कियन्तो विशेषाः ? -

नित्यद्रव्यवृत्तयो विशेषास्त्वनन्ता एव ।

पदकृत्यम् ।

परमपरं चेति । परसामान्यमपरसामान्यमित्यर्थः । परत्वं चाधिकदेशवृत्ति- त्वम् । अपरत्वं न्यूनदेशवृत्तित्वम् ।

तदेव हि लक्षणं यदव्याप्त्यतिव्याप्त्यसम्भवरूपदोषत्रयशून्यम्, यथा गोः सास्नादिमत्त्वम्। श्रव्याप्तिश्च लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वम्, अत एव गोर्न कपिलत्वं लक्षणं तस्याव्याप्तिग्रस्तत्वात् । अतिव्याप्तिश्च लक्ष्यवृत्तित्वे सत्यलक्ष्यवृत्तित्वम्, अत एव गोर्न शृङ्गित्वं लक्षणं तस्यातिव्याप्तिग्रस्तत्वात् । असम्भवश्च लक्ष्यमात्रावृत्तित्वम् । यथा विरला ।

धानं बोध्यम् । भ्रमणादिभिः कर्मणामाधिक्यं कुतो नेति पूर्वपक्षे, उक्तेष्वेव कर्मसु भ्रमणादीनामन्तर्भाव इति समाधानं स्वयमेव वक्ष्यति ।

[[2]]

सामान्यं विभजते परमिति । अत्र शङ्का – नन्वत्र कथं लक्षणं ? सामान्यस्य जातिशून्यत्वाज्जातिघटितलक्षणासम्भवात् तथा च लक्षणाभावे कथं विभाग इति । उत्तरम् - स्वयमेवाग्रे लक्षणस्य वक्ष्यमाणत्वान्नाऽत्र तदपेक्षेति न विभागानवका- शशङ्कावसरः । एवमग्रेऽपि । अथवा अत्रापि समानानां भावः सामान्यम् इति व्यु- त्पत्त्या सामान्यपदेनैवानुवृत्तिप्रत्यय हेतुत्वरूपं लक्षणं सूचितमित्यदोषः ।

विशेषं विभजते-नित्यद्रव्येति । पृथिव्यादिचतुष्टयपरमाणवः श्राकाशादिपञ्च- कञ्च नित्यद्रव्याणि तद्वत्तय इत्यर्थः । अत्रापि सामान्यवत् अनन्तत्वरूपविभागा- शङ्कायां विशेषयन्ति व्यावर्तयन्ति ते विशेषा इति व्युत्पत्तिलब्धं स्वतो व्यावर्तकत्वरूपं लक्षणमस्त्येवेति न विभागानवसर इति वैकल्पिकमुत्तरं बोध्यम् । सामान्यविशेषा -

इन्दुमती ।

सामान्य दो तरह के हैं- परसामान्य और अपरसामान्य । (अधिक देश में जो रहता है वह परसामान्य कहाता है। जैसे- द्रव्यत्वकी अपेक्षासे सत्ता । थोड़े देश में जो रहता है वह अपरसामान्य कहलाता है जैसे सत्ताकी अपेक्षासे द्रव्यत्व ) ॥

विशेष केवल नित्य द्रव्योम्में रहते हैं और वे अनन्त हैं । ( पृथिवी, जल, तेज, और वायुके परमाणु तथा आकाश, काल, दिशा, आत्मा और मन ये सब नित्य द्रव्य हैं ) ॥

द्रव्यलक्षणकथनम् ।

समवायः कतिविधः ? -

समवायस्त्वेक एव ।

अभावः कतिविधः ? -

opric

[[७]]

अभावश्चतुर्विधः – प्रागभावः प्रध्वंसाभावोऽत्यन्ताभावोऽ-

न्योन्याभावश्चेति ।

[ २ ] द्रव्यलक्षणप्रकरणम् ।

पृथिव्याः किं लक्षणं, कति च भेदाः ? -

तत्र गन्धवती पृथिवी । सा द्विविधा – नित्यानित्या च ।

न्यायबोधिनी ।

गन्धवतीति । गन्धवत्त्वं पृथिव्या लक्षणम् । लक्ष्या पृथिवी । ‘पृथिवीत्वं लक्ष्यतावच्छेदकम् । पृथिवीत्वावच्छिन्ना लक्ष्यता, यद्धर्मावच्छिन्नं लक्ष्यं स धर्मो लक्ष्यतावच्छेदकः । यो धर्मो यस्यावच्छेदकः स तद्धर्मावच्छिन्न ( इति न्यायात्) ।

पदकृत्यम् ।

गोरेकशफवत्त्वं न लक्षणं तस्यासम्भवप्रस्तत्वात् । नित्येति । ध्वंस भिन्नत्वे सति ध्वंसाप्रतियोगित्वं नित्यत्वम् । ध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणाय ध्वंसमिन्नेति विशेषणम् ।

विरला ।

दिरूपा प्रत्यक्ष पदार्थाङ्गीकारे प्रयोजनं तत्तत्पदार्थवर्णनावसरे वक्ष्यामः ।

समवायं विभजते- समवायस्त्विति । अत्रापि समवैति नित्यं सम्बध्नाति इति व्युत्पत्तिवशात्समवायपदमेव नित्यसम्बन्धत्वरूपलक्षणपरमिति विभागाशङ्काया द्वितीयमुत्तरं बोध्यम् ।

प्रभावं विभजते-अभाव इति । अत्राग्रेऽभावसामान्यलक्षणस्य ग्रन्थकृताऽ- निर्देशादनेनैवाभावपदेन भावभिन्नत्वरूपं सामान्यलक्षणं सूचितमिति नलक्षणं विना विभागानव सरशङ्केति बोध्यम् ।

उद्देशक्रमानुसारेण द्रव्याणां लक्षणं वक्तुमारभते - गन्धवतीति । गन्धवत्त्वं समवा-

इन्दुमती ।

समवाय (नित्यसम्बन्ध ) एक ही है ।

अभाव चार प्रकार के हैं—प्रागभाव, प्रध्वंसाभाव, अत्यन्ताभाव और अन्यो-

न्याभाव ॥

पृथिवी आदि नव द्रव्यों में गन्धवाले द्रव्यका नाम ‘पृथिवी’ है । (पृथिवी में सम-

Is

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

नित्या- परमाणुरूपा । अनित्या - कार्यरूपा । पुनस्त्रिविधा - शरीरे- न्द्रियविषयभेदात् । शरीरमस्मदादीनाम् । इन्द्रियं गन्धग्राहकं

न्यायबोधिनी ।

तथा च लक्ष्यतावच्छेदकं पृथिवीत्वं चेल्लदयता पृथिवीत्वावच्छिन्ना ‘गन्धसमानाधि- करणद्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वं पृथिव्या लक्षणम् । एवं शीतस्पर्शवत्त्वादिलक्षणेषु जलादीनां लक्ष्यता, जलत्वादीनां लक्ष्यतावच्छेदकत्वं च बोध्यम् ।

पदकृत्यम् ।

घटादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यदलम् । ध्वंस प्रतियोगित्वं प्रागभावप्रतियोगित्वं चाऽ- नित्यत्वम् । शरीरेति । यद्भोगायतनं तदेव शरीरं, चेष्टाश्रयो वा । इन्द्रिय- मिति । चक्षुरादावतिव्याप्तिवारणाय गन्धग्राहकमिति । कालादावतिप्रसक्तिवार- विरला ।

येन बोध्यम्, तेन कालिकादिसम्बन्धेन कालादौ गन्धसत्त्वेऽपि नातिव्याप्तिः । परमाणुरूपेति । अत्रेयमाशङ्का - परमाणुरूपपृथिव्यादिसद्भावे किं मानमिति । उत्तरम् - गवाक्षरन्ध्रे यत्सूर्यकिरणस्थं सूक्ष्मं रज उपलक्ष्यते तत्त्र्यणुकमभिधीयते, तच्च सावयवं चाक्षुषत्वाद्धटवदित्यनुमानेन त्र्यणुकावयवद्व्यणुक सिद्धौ, द्वयणुकः सावयवः महदारम्भकत्वात् कपालवदित्यनुमानेन द्वद्यणुकावयवः परमाणुः सिद्धयति । श्रये तदवयवधाराङ्गीकारेऽनवस्थापातान्मेरुसर्षपसाम्यं स्यादिति । कार्यरूपेति । श्रवयविरूपेत्यर्थः । अत्र पूर्वपक्षः - परमाणुपुज्जैरेवायं घट इति प्रतीत्युपपत्तेरवय- विनि किं प्रमाणमिति । तत्र समाधानम् - परमाणूनामतीन्द्रियत्वात् प्रत्यक्षं न स्यादिति बोध्यम् । शरीरेति । तथा चान्त्यावयवित्वे सति चेष्टाश्रयत्वं शरीरस्य लक्षणम्। हस्तादिवारणाय सत्यन्तम् । घटादिवारणाय विशेष्यम् । इन्द्रियमिति । शब्देत रोद्भूतविशेषगुणानाश्रयत्वे सति ज्ञानकारणमनः सं-

इन्दुमती ।

वायसम्बन्ध से गन्ध रहता है) वह पृथिवी दो तरह की है- नित्य और अनित्य । नित्य पृथिवी वह है - जो परमाणु रूप है । और अनित्य पृथिवी वह है जो घट-पट आदि कार्य रूप है । पुनः वह कार्य रूप अनित्य पृथिवी भी तीन प्रकार की है- शरीर, इन्द्रिय और विषय । उदाहरण जैसे- हमलोगों का शरीर पार्थिव शरीर है । गन्धको धारण

( १ ) तेनानुद्भूतगन्धे पाषाणादौ उत्पत्तिकालावच्छिन्ने घटादौ वा नाव्याप्ति- रिति जातिघटितलक्षणस्य प्रयोजनं बोध्यम् ।

द्रव्यलक्षणकथनम् ।

घ्राणं नासाग्रवर्ति । विषयो मृत्पापाणादिः ।

जलस्य किं लक्षणं, कति च भेदाः ?

ε

शीतस्पर्शवत्य आपः । ता द्विविधाः – नित्या अनित्याश्च । नित्याः- परमाणुरूपाः । अनित्याः – कार्यरूपाः । पुनस्त्रिविधाः- शरीरेन्द्रियविषयभेदात् । शरीरं वरुणलोके । इन्द्रियं रसग्राहकं रसनं जिह्वाग्रवतिं । विषयः सरित्समुद्रादिः ।

पदकृत्यम् ।

णायेन्द्रियमिति । विषय इति । शरीरेन्द्रियभिन्नत्वे सत्युपभोगसाधनं विषयः । शरीरादावतिव्याप्तिनिरासाय सत्यन्तम् । परमाण्वादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यद- लम् । कालादिवारणाय जन्यत्वे सतीत्यपि बोध्यम् ।

शीतेति । तेजश्रादावतिव्याप्तिवारणाय शीतेति । श्राकाङ्क्षावारणाय स्पर्शेति । कालादावतिप्रसक्तिवारणाय समवायसम्बन्धेनेति पदं देयम् । इन्द्रियमिति । त्वगादावतिव्याप्तिवारणाय रसग्राहकमिति । रसनेन्द्रियरससन्निकर्षादावतिव्याप्तिनि- रासायेन्द्रियमिति । सरिदिति । श्रादिना तडाग हिमकरकादीनां सङ्ग्रहः ।

बिरला ।

योगाश्रयत्वमिन्द्रियत्वम् । तथाहि - शब्देतरे ये उद्भूतविशेषगुणाः घटादिनि- ष्ठरूपादयस्तदनाश्रयत्वमथ च ज्ञानस्य कारणीभूतो यो इन्द्रियमनः संयोग- स्तदाश्रयत्वं च चक्षुरादावस्तीति लक्षणसमन्वयः । आत्मवारणाय सत्यन्तम् । काल- वारणाय विशेष्यम् । श्रोत्रेऽव्याप्तिवारणाय शब्देतरेति । चक्षुरादावनुद्भूतरूप- सत्त्वादव्याप्तिवारणायोद्भूतेति । इन्द्रियार्थसंयोगस्य द्विनिष्ठतया तदाश्रयत्वस्य चक्षु- इन्दुमती ।

करनेवाला घ्राणेन्द्रिय-पार्थिव इन्द्रिय है, जो नासिका के अग्रभाग (चोटी) पर विरा- जमान है । मृत्तिका, पत्थर, घट-पट आदि सभी पदार्थ पार्थिव विषय हैं ॥

जल वही कहलाता है जिसका स्पर्श शीतल (ठण्ढा ) हो । वह जल दो प्रकार- का है - नित्य और अनित्य । परमाणु रूप जल नित्य है और कार्यं रूप जल अनित्य है

। पुनः वह कार्यरूप (स्थूल) जल शरीर, इन्द्रिय और विषयके भेदसे तीन प्रकार का है । वरुणलोक में निवास करने वालोङ्का शरीर जलका है । जीभके अग्रभाग ( चोटी ) पर रहकर मधुर आदि रसको ग्रहण करनेवाली इन्द्रिय ‘रसना है और वही जलीय इन्द्रिय है । नदी, तालाब, समुद्र, कूप आदि जलीय विषय हैं ॥

[[१०]]

सटीकतर्कसङ्ग्रहे

तेजसः किं लक्षणं, कति च भेदाः ? -

उष्णस्पर्शवत्तेजः । तच्च द्विविधम् - नित्यमनित्यं च । नित्यं- परमाणुरूपम् । अनित्यं — कार्यरूपम् । पुनस्त्रिविधं शरीरे- न्द्रियविषयभेदात् । शरीरमादित्यलोके प्रसिद्धम् । इन्द्रियं रूप- ग्राहकं चक्षुः कृष्णताराग्रवर्ति । विषयश्चतुर्विधो-मौमदिव्योदर्या- करजभेदात् । भौमं वह्न्यादिकम् । अबिन्धनं दिव्यं विद्युदादि ।

पदकृत्यम् ।

उष्णेति । जलादावतिव्याप्तिनिरासायोष्णेति । कालादावतिप्रसङ्गवारणाय समवायसम्बन्धेनेति पदं देयम् । इन्द्रियमिति । प्राणादावतिव्याप्तिवारणाय रूप- ग्राहकमिति । भेदादितिपदं प्रत्येकमभिसम्बध्यते । भौममिति । श्रादिपदेन भुक्तेति । भुक्तस्यान्नादेः पीतस्य जलस्य परिणामो जीर्णता तस्य हेतुरुदर्थमित्यर्थः । सुवर्णेति । श्रादिना रजतादिपरिग्रहः ।

विरला ।

रादौ सत्त्वादव्याप्तिनिरासाय विशेषपदम् । स्वध्वंस कारणीभूतं कालमनःसंयोगस्तदा- श्रयत्वं काल इति ज्ञानपदम् । प्राचीनमते इन्द्रियावयवे नव्यमते च कालादावतिव्या- प्तिवारणार्थं मनःपदमत्र वोध्यम् ।

भौममिति । पार्थिवमात्रेन्धनं तेजो भौममित्यर्थः । अविन्धनमिति । श्रदुभिरिन्ध्यते प्रकाश्यते इत्यबिन्धनम् । पार्थिवजलोभयेन्धनं तेज उदर्थं तदेवाह-

इन्दुमती ।

।

तेज वही कहलाता है - जिसमें उष्ण (गरम) स्पर्श हो । तेज भी दो प्रकारका होता है - नित्य और अनित्य । परमाणुरूप तेज नित्य है और कार्य ( वह्नि आदि ) रूप तेज अनित्य है । पुनः कार्यरूप अनित्य तेज शरीर, इन्द्रिय, और विषयके भेद- से तीन प्रकारका है । तैजस शरीर आदित्य (सूर्य) लोक में है । रूपका प्रत्यक्ष (ज्ञान) करानेवाली चतु-इन्द्रिय जो नेत्रके अन्दर काली पुतली ( कृष्ण तारा ) के अग्रभाग में रहती है वही तैजस इन्द्रिय है । तैजस विषय चार प्रकारके हैं भौम, दिव्य, उदर्य और आकर । अग्नि आदि भौम तेज है । क्योङ्कि वह भूमि से पैदा होता है ।

द्रव्यलक्षणकथनम् ।

भुक्तस्य परिणामहेतुरुदर्यम् (१) । आकरजं सुवर्णादि ॥

वायोः किं लक्षणं, कति च भेदाः ? -

[[११]]

रूपरहितस्पर्शवान्वायुः । स द्विविधः - नित्योऽनित्यश्च । नि- त्यः- परमाणुरूपः । अनित्यः - कार्यरूपः । पुनस्त्रिविधः – शरीरे- न्द्रियविषयभेदात् । शरीरं वायुलोके । इन्द्रियं स्पर्शग्राहकं त्वक्

न्यायबोधिनी ।

एवं पृथिव्यादित्रिकं निरूप्य वायुं निरूपयति-रूपरहित इति । रूपरहि- तत्वे सति स्पर्शवत्त्वं वायोर्लक्षणम् । सतिसप्तम्या विशिष्टार्थकतया सामानाधि- करण्यसम्बन्धेन रूपत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावविशिष्टस्पर्शवत्त्वं वायोर्लक्षणम् । विशेषणांशानुपादाने स्पर्शवत्त्वमात्रस्य लक्षणत्वे पृथिव्यादित्रिकेऽतिव्याप्तिः तत्रापि स्पर्शवत्त्वसत्त्वादतस्तद्वारणाय विशेषणोपादानम् । तावन्मात्रोपादाने श्राकाशादा-

पदकृत्यम् ।

रूपेति । घटादिवारणाय विशेषणम् । आकाशादिवारणाय विशेष्यम् । इन्द्रि- यमिति । चक्षुरादिवारणाय स्पर्शग्राहकमिति । कालादावतिव्याप्तिवारणायेन्द्रि- विरला ।

भुकस्येति । आकरजमिति । अनुभयेन्धनं तेज श्राकरजमित्यर्थः । अत्रेयं शङ्का - सुवर्णस्य तैजसत्वे किं प्रमाणमिति उत्तरम् - सुवर्णं तेजसमसति प्रतिब- न्धकेऽत्यन्ताग्निसंयोगेप्यनुच्छिद्यमानद्रवत्ववत्त्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा घृतमिति व्यतिरेक्यनुमानेन सुवर्णस्य तैजसत्वसिद्धेरप्रत्यूहत्वादिति ।

रूपरहितेति । रूपरहितत्वविशिष्टस्पर्शवत्त्वं वायोर्लक्षणमित्यर्थः । घटा- दिवारणाय विशेषणम् । श्राकाशादिवारणाय विशेष्यम् । श्रनेन पदकृत्यपूर्वकं वायो- इन्दुमती ।

जलसे प्रादुर्भूत होने वाली बिजली दिव्य तेज है । खाई हुई वस्तुओं को पचानेवाली पेटकी अग्नि उदर्य तेज है । खानोंसे उत्पन्न सुवर्ण, रजत आदि आकरज तेज हैं ।

वायु वही कहलाता है - जो रूप रहित (आकार शून्य) हो और स्पर्शवान हो । वह वायु दो तरहका है - नित्य और अनित्य । नित्य वायु परमाणुस्वरूप और अनित्य वायु कार्यस्वरूप है । पुनः कार्यरूप अनित्य वायु भी तीन प्रकारका है- शरीर, इन्द्रिय और विषय इस भेद से । वायवीय शरीर वायुलोक में है । वायवीय इन्द्रिय- त्वगिन्द्रिय है, जो समस्त शरीर में वर्तमान है और जिससे उष्ण, शीतल

( १ ) औदर्यमिति पाठान्तरम् ।

[[१२]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

सर्वशरीरवतिं । विषयो वृक्षादिकम्पनहेतुः । शरीरान्तः सञ्चारी

न्यायबोधिनी ।

वतिव्याप्तिः तत्रापि रूपरहितत्वसत्त्वादतस्तद्वारणाय

विशेष्योपादानम् ।

अतिव्याप्तिर्नाम अलक्ष्ये लक्षणसत्त्वम्, यथा गोः शृङ्गित्वं लक्षणं कृतं चेल्लक्ष्य- भूतगोभिन्नमहिष्यादावतिव्याप्तिस्तत्रापि शृङ्गित्वस्य विद्यमानत्वात् । अव्याप्ति- र्नाम लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वम्, लक्ष्यैकदेशे लक्ष्यतावच्छेदकाश्रयीभूतक्वचिल्लक्ष्ये लक्षणासत्त्वमव्याप्तिरित्यर्थः, यथा गोर्नीलरूपवत्त्वं लक्षणं कृतं चेल्लक्ष्यतावच्छेद- काश्रयीभूतश्वेतगवि श्रव्याप्तिस्तत्र नीलरूपाभावात् । असम्भवो नाम लक्ष्यमात्रे कुत्रापि लक्षणासत्त्वम्, यथा गोरेकशफवत्त्वं लक्षणं कृतं चेत् गोसामान्यस्य द्विश– फवत्त्वेन एकशफवत्त्वस्य कुत्राप्यसत्त्वादसम्भवः । अतिव्याप्त्यव्याप्त्यसम्भ-

पदकृत्यम् ।

यमिति । वृक्षेति । श्रादिपदेन जलादिपरिग्रहः । शरीरान्तरिति । महावा- विरला । ।

नः

र्लक्षणं प्रदर्शयेत्यस्योत्तरं बोध्यम् । अत्रेयं शङ्का - ननु रूपरहितो वायु- नम द्रव्यमस्तीत्यत्र किं मानमिति । अत्र प्राञ्चः - विषयतासम्बन्धेन वहिर्द्रव्यप्र त्यक्षमात्रे रूपस्पर्शयोः कारणत्वात्तदभावान्न प्रत्यक्षं प्रमाणम्, किन्तु योऽयं वायो वाति सति श्रनुष्णाशीतस्पर्शः प्रतीयते स पृथिव्याद्यष्टद्रव्यातिरिक्तद्रव्याश्रितः गुणत्वात् रूपवदिति परिशेषानुमानम् । पृथिव्याद्यनाश्रितत्वं च उक्तस्पर्शः पृथिवीमाश्रितः उद्भूतस्पर्शवत्पार्थिवस्योद्भूतरूपवत्तानियमात् ।

न जलतेजसी अनुष्णशीतस्पर्शवत्त्वात् । न विभुचतुष्टयं सर्वत्रोपलम्भापत्तेः । न मनः तस्याती न्द्रियत्वेन स्पर्शस्यातीन्द्रियत्वापातात् इत्याद्यनुमानैर्बोध्यमित्याहुः । बहिर्द्रव्य प्रत्यक्षमात्रे न किञ्चित्कारणं किन्तु चाक्षुषे रूपं स्पर्शने स्पर्शस्तथा च प्रभां पश्यामीतिवत् वायुं स्पृशामीति प्रत्यक्षसम्भवाद्वायौ प्रत्यक्षमेव प्रमाणमिति नवीनानामुत्तरं बोध्यम् ।

ननु प्राणस्य कुत्रान्तर्भावः ? इत्याशङ्कायामुत्तरम् - - शरीरान्तरिति

इन्दुमती ।

आदि स्पर्शका प्रत्यक्ष होता है । वृक्ष आदि को हिलाने वाला वायु विषय है । शरीर

१. वायुलक्षणे विशेषणानुपादानेऽतिव्याप्तिरित्युक्तं तत्रातिव्याप्त्यादिपदार्थ- ज्ञानार्थन्तानाहातिव्याप्तिर्नामेति ।

द्रव्यलक्षणकथनम् ।

वायुः प्राणः । स चैकोऽप्युपाधिभेदात्प्राणापानादिसञ्ज्ञां लभते ॥

॥

आकाशस्य किं लक्षणं, कतिविधं च तत् ?– शब्दगुणकमाकाशम् । तच्चैकं विभु नित्यं च ॥

न्यायबोधिनी ।

[[१३]]

वानां निष्कृष्टलक्षणानि तु-लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणत्वे सति लक्ष्यतावच्छेद- कावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदसामानाधिकरण्यमतिव्याप्तिः । श्रव्याप्तिस्तु लक्ष्यताव- च्छेदकसमानाधिकरणत्वे सति लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियो- गित्वम् । असम्भवस्तु लक्ष्यतावच्छेदकव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वम् ।

श्राकाशं लक्षयति – शब्दगुणकमिति । अत्र गुण’ पदमाकाशे शब्द एव विशेषगुण इति द्योतनाय न त्वतिव्याप्तिवारणाय, समवायेन शब्दवत्त्वमात्रस्य पदकृत्यम् ।

।

य्वादावतिव्याप्तिवारणाय विशेषणम् । मनादिवारणाय विशेष्यम् । धनञ्जयवा- रणाय सञ्चारीति । उपाधीति । मुखनासिकाभ्यां निर्गमनप्रवेशनात्प्राणः, जला- देरधोनयनादपानः, भुक्तपरिणामाय जाठरानलस्य समुन्नयनात्समानः, अन्नादेरू- र्ध्वनयनादुदानः, नाडीमुखेषु वितननाद्व्यानः, इति क्रियारूपोपाधिभेदात्तथा व्यवहियत इत्यर्थः ।

शब्देति । शब्दो गुणो यस्य तत्तथा । असम्भववारणाय शब्दगुणोभयम् ।

विरला ।

तथाच विषयवायौ तस्यान्तर्भाव इत्यर्थः । ननु तथाप्यपानादिरतिरिक्तः स्यादित्या - शङ्कायामाह स चेति । उपाधिभेदादिति । हृदादिस्थानरूपोपाधिभेदादित्यर्थः । सच- ‘हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिमण्डलें । उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः ।’ इति श्रमरकोशोक्तो विज्ञेयः । क्रियारूपोपाधिस्तु पदकृत्ये द्रष्टव्यः । शब्दगुणकमिति । अन्नम्भट्टमते शब्दस्य द्रव्यत्वात्तन्निरासाय गुणपदम-

इन्दुमती ।

के अन्दर सञ्चार कराने वाला वायु प्राण है और वह एक ही है किन्तु हृदय, उदर आदि स्थानों के तथा क्रिया के भेद से पाञ्च प्रकारका कहलाता है जैसे- प्राण-वायु, अपान वायु, समान - वायु, उदान वायु और व्यान - वायु ॥

आकाश वह है जिसमें समवायसम्बन्ध से शब्दस्वरूप गुण विद्यमान हो । वह आकाश एक है, व्यापक है और नित्य है ।

( १ ) शब्दस्य द्रव्यत्वं वदतां मीमांसकानां मतस्यापाकरणार्थं गुणपदं न तु गुणवत्त्वं लक्षणघटकं प्रयोजनाभावादिति केचित् ।

२ त० वि०

[[१४]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

कालस्य किं लक्षणं, कति च भेदाः ? -TRIFIE अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः । स चैको विभुर्नित्यश्च ॥

सम्यक्त्वात् तदुक्तम्-

न्यायबोधिनी ।

रूपं गन्धो रसः स्पर्शः स्नेहः सांसिद्धिको द्रवः ।

बुद्धयादिभावनान्ताच शब्दो वैशेषिका गुणाः ॥ इति ।

‘तच्चैकमिति । अनेकत्वे मानाभावादिति भावः । विभ्विति । सर्व- मूर्तद्रव्यसंयोगित्वं विभुत्वम् । मूर्तत्वं च क्रियावत्त्वम् । पृथिव्यप्तेजोवायुमनांसि मूर्तानि । पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशेतिपञ्चकं भूतपदवाच्यम् । भूतत्वं नाम बहिरिन्द्रिय-

। ग्राह्यविशेषगुणवत्त्वम् ।

।

कालं लक्षयति-अतीतेति । व्यवहारहेतुत्वस्य लक्षणत्वे घट इति व्यवहार-

-IPEETE

पदकृत्यम् ।

विभ्विति । सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगीत्यर्थः । । ।

MIPES AFIPE

अतीतेति । अतीत इत्यादिर्यो व्यवहारोऽतीतो भविष्यवर्तमान इत्याद्या- त्मकस्तस्यासाधारणहेतुः काल इत्यर्थः । नन्विदं लक्षणमाकाशेऽतिव्याप्तं व्यवहारस्य शब्दात्मकत्वादिति चेत् । न, अत्र हेतुपदेन निमित्तहेतोर्विवक्षितत्वात् । न चैवं

विरला ।

न्यथा शब्दवत्त्वमात्रलक्षणस्य सम्यक्त्वात्तद्वैयर्थ्यापत्तेरिति । अत्रेयमाशङ्का- किं तावदाकाशद्रव्यसद्भावे प्रमाणमिति । उत्तरम् - शब्दगुणकमनुमानमेव तत्र प्रमाणम् तथाहि - शब्दो गुणः श्रनित्यत्वे सत्ये केन्द्रियग्राह्यजातीयत्वात् रूपवदि- त्यनुमित्या शब्दस्य गुणत्वे सिद्धे शब्दोऽष्टद्रव्यानाश्रितः श्रोत्रग्राह्यत्वात् शब्दत्व - वत् इत्यनुमानेनाष्टद्रव्यगुणत्वाभावे च सिद्धे शब्दोऽष्टद्रव्यातिरिक्तद्रव्याश्रितः अष्ट- द्रव्यानाश्रितत्वे सति गुणत्वात् इति परिशेषानुमानेनाऽऽकाशरूपद्रव्यसिद्धिरिति ।

अतीतेति । अत्रायं पूर्वपक्षः- कालद्रव्ये किं प्रमाणमिति । उत्तरम् - मैत्रादिशरीरवृत्तिपरत्वापरत्वादिज्ञानं सासमवायिकारणम् भावकार्यत्वादित्यनुमानेन इन्दुमती ।

अतीत (भूत), भविष्य, वर्तमानके व्यवहारका कारण जो द्रव्य है वही काल कहलाता है । यह काल भी एक है सर्वव्यापक है, और नित्य है ।

(१) आकाशस्य विभागाभावं द्योतयितुमाह तच्चैकमिति ।द्रव्यलक्षणकथनम् 1

दिशः किं लक्षणं, कतिविधा च सा ?-

की प्राच्यादिव्यवहारहेतुर्दिक् । सा चैका नित्या विभ्वी च ।

न्यायबोधिनी ।

हेतुभूतघटादावतिव्याप्तिः, तद्वारणाय श्रतीतादीति’ विशेषणोपादानम् ।

[[१५]]

दिशो लक्षणमाह - प्राच्येति । उदयाचलसन्निहिता या दिक् सा प्राची । अस्ताचलसन्निहिता या दिक् सा प्रतीची । मेरोः सन्निहिता या दिक् सोदीची । मेरोर्व्यवहिता या दिक् साऽवाची ।

पदकृत्यम् ।

कण्ठताल्वाद्यभिघातेऽतिव्याप्तिरिति वाच्यम् । विभुत्वस्यापि निवेशात् ।

IFIE

प्राचीति । इयं प्राचीयमवचीयं प्रतीचीयमुदीचीत्यादिव्यवहारासाधारणं कारणं दिगित्यर्थः । हेतुर्दिमित्युच्यमाने परमाण्वादावतिव्याप्तिः स्यात्तद्वारणाय प्राच्यादिव्यवहारहेतुरिति । आकाशादिवारणायासाधारणेति ।

HOTER

विरला

तयोरसमवायिकारणस्यावश्यकत्वात्स च कालपिण्डसंयोग एवेति तदाश्रयतया काल- सिद्धिरिति बोद्धव्यम् ।

प्राचीति । अत्रापि पूर्ववद्दिद्रव्ये किं प्रमाणमिति शङ्कायामुक्तरीत्यैव दैशिक- परत्वापरत्वबुद्धिपक्षकानुमानेनासमवायिकारणसंयोगाश्रयतया दिसिद्धिरित्युत्तरं द्रष्टव्यम् । प्राच्यादिव्यवहारस्योपाधिभेदप्रयोज्यत्वाद्दिगे कैवेत्याह सा चेति ।

इन्दुमती ।

दिशा वह है जो पूर्व, पश्चिम, दक्षिण और उत्तरके व्यवहार का कारण (द्रव्य ) हो । वह दिशा भी एक है, नित्य है, और सर्वव्यापक

॥

( १ ) तथा चातीतः वर्तमानः भविष्यतीति शब्दप्रयोगे कालः कारणम्, शब्द- प्रयोगश्च व्यवहारः, व्यवहारे व्यवहर्तव्यतावच्छेदकस्य कारणत्वात्, यथा ‘घट’ इति शब्दप्रयोगे घटो व्यवहर्तव्यः घटत्वं व्यवहर्तव्यतावच्छेदकं तस्य घटशब्दप्रयोगे कारणत्वम्, तथा प्रकृतेऽप्यतीतः अतीतकालवान् वर्तमानः वर्तमानकालवान् भविष्यन् भविष्यत्कालवान् इत्यर्थः तथाचातीतशब्दो अतीतकालवान् व्यवहर्तव्यः अतीतकालत्वं व्यवहर्तव्यतावच्छेदकम्, अतीतकालवत्त्वं चातीतकाल एव, एवं वर्तमानस्थलेऽपि, एवं चातीतादिशब्दप्रयोगेऽतीतादिकालस्य हेतुत्वमित्यतीतादि- व्यवहारकारणत्वस्य घटेऽसत्त्वान्नातिव्याप्तिरिति भावः ।

[[१६]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

आत्मनः किं लक्षणं, कतिविधश्व सः ?- ज्ञानाधिकरणमात्मा । स द्विविधः - जीवात्मा परमात्मा चेति । तत्रेश्वरः सर्वज्ञः परमात्मा एक एव । जीवस्तु प्रतिशरीरं भिन्नो विभुर्नित्यश्च ॥

न्यायबोधिनी ।

श्रात्मानं निरूपयति- ‘ज्ञानाधिकरणमिति । अधिकरणपदं समवायेन् ज्ञानाश्रयत्वलाभार्थम् ।

पदकृत्यम् ।

TS TE

ज्ञानाधिकरणेति । भूतलादिवारणाय ज्ञानेति । कालादिवारणाय समवायेने- त्यपि देयम् । ईश्वर इति । समवायसम्बन्धेन नित्यज्ञानवानीश्वरः । जीव इति ।

। । सुखादिसमवायिकारणं जीव इत्यर्थः ।

विरला ।

[[2]]

FIN

तत्रेश्वर इति । अत्रायं सन्देहः - नन्वीश्वरसद्भावे किं प्रमाणम् ? न तावत्प्रत्यक्षं नीरूपस्पर्शद्रव्यत्वे बाह्यप्रत्यक्षासम्भवात् परात्मप्रत्यक्षवारणाय तत्त- दात्ममनः संयोगस्य मानसतत्तदात्मप्रत्यक्षे हेतुत्वस्य वाच्यतया तदभावान्नापीश्वरस्य मानसप्रत्यक्षम्, लिङ्गाभावान्नानुमानम्, ईश्वरोक्तत्वादेवागमस्य प्रामाण्यात्तदसिद्धौ कथमागमोऽपि तत्र प्रमाणमिति चेत् । उत्तरम् - न क्षित्यादिकार्यं कर्तृजन्यं कार्यत्वाद्धटवदित्यनुमानेन कर्तृजन्यत्वे साधनीयेऽस्मदादिकृतेस्तत्रासम्भवात्तत्कर्तृ- त्वेनेश्वरसिद्धिरिति सङ्क्षेपः । प्रतिशरीरं भिन्न इति । सुखदुःखादिवैचि - त्र्यात् इति हेतुः पूरणीयः । जीवस्याणुत्वे सुखाद्यनुपलब्धिः स्यात्, मध्यमप- रिणामवत्त्वेऽनित्यत्वापत्त्या कृतहानाकृताभ्यागमप्रसङ्ग इत्याशयेनाह विभुरिति । अत्र शङ्का - जीवसत्त्वे किं मानमिति । उत्तरम् - अहं सुखीत्यादिप्रत्यक्षमेव

इन्दुमती ।

ज्ञानका

जिस द्रव्यमें - समवाय सम्बन्धसे ज्ञान रहता हो वही आत्मा है, अधिकरण आत्मा है क्योङ्कि आत्मामें ज्ञान समवायसम्बन्धसे रहता है ) । वह आत्मा दो तरह की है - जीवात्मा और परमात्मा । परमात्मा ईश्वर है, सर्वज्ञ और एक है । जीवात्मा प्रत्येक शरीर में भिन्न-भिन्न है, व्यापक है और नित्य है ।

( १ ) ज्ञानस्याधिकरणं ज्ञानाधिकरणम्, निरूपितत्वं षष्ठयर्थः, अधिकरणत्व- माश्रयत्वम्, तथा च ज्ञाननिरूपिताश्रयत्वमात्मनो लक्षणमित्यर्थः ।

द्रव्यलक्षणकथनम् ।

मनसः किं लक्षणं, कतिविधं च तत् ? -

[[१७]]

सुखाद्युपलब्धिसाधनमिन्द्रियं मनः । तच्च प्रत्यात्मनियतत्वा-

दनन्तं परमाणुरूपं नित्यं च ॥

P

न्यायबोधिनी ।

मनो निरूपयति-सुखादीति । उपलब्धिर्नाम साक्षात्कारः, तथा च सुखदुःखा- दिसाक्षात्कारकारणत्वे सति इन्द्रियत्वं मनसो लक्षणम् । इन्द्रियत्वमात्रोक्तौ चक्षुरा- द्रावतिव्याप्तिः, श्रतः सुखादिसाक्षात्कारकारणत्वविशेषणम् । विशेष्यानुपादाने आत्मन्यतिव्याप्तिः, आत्मनः सुखादिकं प्रति समवायिकारणत्वात्, अत इन्द्रियत्व - रूपविशेष्योपादानम् ।

पदकृत्यम् ।

सुखेति । श्रात्ममनः संयोगादिवारणायेन्द्रियमिति। चक्षुरादिवारणाय सुखेति ।

।

འབའ་

विरला ।

मानमिति । पुनः शङ्का - ननु तथापि परात्मनि किं प्रमाणमुक्तप्रमाणं तु स्वात्म- साधकमेवेति । उत्तरम् - परशरीरं चेतनाधिष्ठितं चेष्टावत्त्वाद्रथवदित्यनुमानमेव प्रमाणं विद्धि ।

सुखेत्यादि । अत्र पूर्वपक्षः- ननु मनसि किं प्रमाणमिति । उत्तरम् - सुखादिसाक्षात्कारः करणजन्यः जन्यसाक्षात्कारत्वात् चाक्षुषवदित्यनुमानेन चक्षुरा- दिवाभात् मनः सिद्ध्यति । मनसोऽनन्तत्वे हेतुमाह प्रत्यात्मेति । एकैकस्यात्मन एकैकं मन आवश्यकमिति श्रात्मनामनन्तत्वात् मनसामप्यनन्तत्वमित्यर्थः । परमा- रूपमिति । मीमांसकास्तु मनो विभु वदन्ति, किन्तु विभुद्रयसंयोगानङ्गीकारेण तस्य विभुत्वे विज्ञानोत्पत्तिर्न स्यात् श्रसमवायिकारणस्याभावात्, विभुद्वय संयोगाङ्गी- कारे तस्य नित्यत्वेन सुषुप्त्यभावः स्यात्, अणुत्वे तु यदा मनः पुरीततौ वर्तते तदा सुषुप्तिर्यदा निःसृतं तदा ज्ञानोत्पत्तिरिति । एतेन कथं मनोऽणु इति प्रश्नस्यो - तरमूह्यम् ।

इन्दुमती ।

‘मन’ वही कहलाता है, जिस ( इन्द्रिय ) से सभी प्रकारके सुख-दुःखकी उपलब्धि (ज्ञान) होती हो । मन हर एक जीवात्मा के साथ भिन्न भिन्न है । तस्मात् वह अनन्त है, परमाणुरूप है और नित्य है ।

R ME

[[१८]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

[३] गुणलक्षणप्रकरणम् । रूपस्य किं लक्षणं, कतिविधं च तत्

चक्षुर्मात्रा गुणो रूपम् । तच्च शुक्लनीलपीतरक्त हरितक-

न्यायबोधिनी ।

रूपं लक्षयति-चक्षुरिति । चक्षुर्मात्रग्राह्यत्वविशिष्टगुणत्ववत्त्वं रूपस्य लक्षणम् । विशेष्यमात्रोपादाने रसादावतिव्याप्तिः, श्रतश्चक्षुर्मात्रग्राह्यत्वविशेषणम् । तावन्मा- त्रोपादाने रूपत्वेऽतिव्याप्तिः, ‘यो गुणो यदिन्द्रियग्राह्यस्तन्निष्ठा जातिस्तदिन्द्रिय- ग्राह्ये ‘ति नियमात्तद्वारणाय विशेष्योपादानम् । चक्षुर्मात्रग्राह्यत्वं नाम चक्षुर्भिन्नेन्द्रिया- प्राह्यत्वे सति चक्षुर्ब्राह्यत्वम् । मात्रपदानुपादाने सङ्ख्यादिसामान्यगुणेऽतिव्याप्तिः, तत्रापि चक्षुर्ग्राह्यत्वविशिष्टगुणत्वस्य सत्त्वात्, अतस्तद्वारणाय मात्रपदं, सङ्ख्यादेश्चक्षु- भिन्नत्वगिन्द्रियग्राह्यत्वाचक्षुर्मात्रग्राह्यत्वं नास्ति । श्रतीन्द्रियगुरुत्वादावतिव्याप्तिवार- णाय चक्षुर्ग्राह्येति । अत्र लक्षणे ग्राह्यत्वं नाम प्रत्यक्षविषयत्वम् । अग्राह्यत्वं नाम तदविषयत्वम्, तथा च चक्षुर्भिन्नेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयत्वे सति चक्षुर्जन्यप्रत्यक्ष वि- षयत्वमिति फलितोऽर्थः । ननु प्रभाघटसंयोगे रूपलक्षणस्यातिव्याप्तिस्तस्य चक्षुर्मात्र ग्राह्यगुणत्वादिति चेन्न । गुणपदस्य विशेषगुणपरत्वात् । न चैवं विशेषगुणत्वघटि- तलक्षणे सङ्ख्यादावतिव्याप्त्यभावान्मात्र पदवैयर्थ्यमिति वाच्यम् । जलमात्रवृत्तिस सि- द्धिकद्रवत्वादावतिव्याप्तिवारणाय तदुपादानात् ।

पदकृत्यम् ।

चक्षुरिति । रूपत्वादिवारणाय गुणपदम् । रसादिवारणाय चक्षुर्ग्राह्य इति । सङ्ख्यादिवारणाय मात्रपदम् । यद्यपि प्रभाभित्तिसंयोगवारणाय गुणपदेन विशेषगु- णस्य विवक्षणीयतया तत एव सङ्ख्यादिवारणं सम्भवतीति मात्रपदं व्यर्थम् । तथापि विरला ।

J

द्रव्यानन्तरं क्रमप्राप्तगुणनिरूपणावसरे प्रथमोद्दिष्टं रूपमाह चक्षुरिति । चक्षु- मत्रेण ग्राह्यः चक्षुर्मात्रग्राह्यः जन्यत्वं तृतीयार्थः, ग्रहधातोर्ज्ञानमर्थः, ण्यत्प्रत्ययस्य विषयोऽर्थः तथाच चक्षुर्मात्रजन्यज्ञानविषयत्वे सति गुणत्ववत्त्वं रूपस्य निष्कृष्टलक्षणं बोध्यम्, चक्षुर्मात्रजन्यं यज्ज्ञानमिदं रूपमित्याकारकं तद्विषयत्वस्य रूपे सत्त्वा-

इन्दुमती ।

‘रूप’ वही कहलाता है, जिस (गुण) का आङ्खोंसे प्रत्यक्ष होता हो । वह रूप सात प्रकार का है - शुक्ल, नील, पीत, रक्त, हरित, कपिश, और चित्र इस भेद से ।

विशेषगुणलक्षणकथनम् ।

[[१६]]

पिशचित्र भेदात्सप्तविधम् । पृथिवीजलतेजोवृत्ति । तत्र पृथिव्यां सप्तविधम् । अभास्वरशुक्लं जले । भास्वरशुक्लं तेजसि ॥

न्यायवोधिनी ।

( १ ) अथवा चक्षुर्मात्रग्राह्यजातिमद्गुणत्वस्य लक्षणत्वान्न प्रभाघटसंयोगादाव- तिव्याप्तिः संयोगत्वजातेश्चक्षुर्मात्रग्राह्यत्वाभावात्, घटपटसंयोगस्य त्वगिन्द्रियग्राह्य- त्वात्तद्गतजातेरपि त्वगिन्द्रियग्राह्यत्वात् । ( यो गुणो यदिन्द्रियग्राह्यस्तन्निष्ठजातेरपि तदिन्द्रियग्राह्यत्वात् । ) अत्र जातिघटितलक्षणे गुणत्वानुपादाने चक्षुर्मात्रग्राह्यजाति- मति सुवर्णादा ( २ ) वतिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय तदुपादानम् । एवं रसादिलक्षणे विशेषणानुपादाने लक्ष्य भिन्नगुणादावतिव्याप्तिः, विशेष्यानुपादाने लक्ष्यमात्रवृत्ति- रसत्वगन्धत्वादावतिव्याप्तिः अतो विशेषणविशेष्ययोरुपादानम् । BIPIE

पदकृत्यम् ।

सांसिद्धिकद्रवत्ववारणाय तदावश्यकम् । वस्तुतस्तु परमाणुरूपेऽव्याप्तिवारणाय चक्षु- मत्रग्राह्यजातिमत्त्वस्य विवक्षणीयतया विशेषपदं न देयम् । त्र्यणुकादिवारणाय गुणपदं तु देयम् । सप्तेति । रूपमित्यनुषज्यते ।

10. विरला ।

(E-EUR F

ल्लक्षणसमन्वयः। अत्रेयमाशङ्का - ननु चित्ररूपं किमित्यतिरिक्तमङ्गीक्रियते, अव्या- प्यवृत्तिनीलादिसमुदाय एव तदस्तु — इति । उत्तरम् - रूपस्य व्याप्यवृत्तित्वनिय- मात् अवयवानां रूपवत्त्वेऽपि श्रवयविनो नीलरूपत्वेन पटाद्यप्रत्यक्षत्वापत्तेचित्ररूपसि- द्विरिति । अभास्वरशुक्लमिति । जले इति वृत्तित्वं सप्तम्यर्थः तथाचाभास्वर- शुक्लरूपं जलवृत्तीत्यन्वयबोधः । अत्र शङ्का - ननु यमुनाजलं कथं नीलमुपलभ्यते इति । उत्तरम् - तस्याश्रयोपाधिकत्वात् इति ।

इन्दुमती ।

वह रूप पृथिवी, जल और तेजमें रहता है । पृथिवीमें शुक्ल आदि सातों प्रकारका रूप रहता है । जल में अभास्वरशुक्ल रूप है और तेज में भास्वर शुक्ल रूप

[[1]]

।

[विना चमकवाला श्वेतरूप ‘अभास्वरशुक्ल’ रूप और चमकीला तथा प्रकाशक (१) विशेषपदाघटिततया लघुभूतलक्षणान्तरमाहाथवेति । तथाच चक्षुर्मात्र ग्राह्यत्वस्य चतुर्मात्रगृहीत स्नेह विशेषेऽतिव्याप्त्यापत्या चतुर्मात्रग्राह्यत्वस्य जातिवि- शेषणत्वमादाय चतुर्मात्रग्राह्यजातिमद्गुणत्वस्यावश्यकतया न प्रभाघटसंयोगेऽति- व्याप्तिरित्यर्थः । ( २ ) प्रभाऽन्नादिपदार्थः ।

[[२०]]

। सटीकत

लिए एक रसस्य किं लक्षणं, कतिविधश्व सः ? -

रसनाग्राह्यो गुणो रसः । स च मधुराम्ललवणकटुकषाय- तिक्तभेदात् षड्विधः । पृथिवीजलवृत्तिः । तत्र पृथिव्यां षड् विधः । जले मधुर एव । ।

गन्धस्य किं लक्षणं, तद्भेदश्च कः ? - घ्राणग्राह्यो गुणो गन्धः । स द्विविधः - सुरभिरसुरभिश्च ।

स

पदकृत्यम् ।

रसनेति । रसत्वादिवारणाय गुण इति । रूपादावतिव्याप्तिवारणाय रसनेति । तत्रेति । पृथिवीजलयोरित्यर्थः । षडविध इति । अत्र रस इत्यनुवर्तते ।

बाणग्राह्य इति । गन्धत्वादावतिव्याप्तिवारणाय गुण इति । रूपादावतिव्या-

विरला ।

।

रसनेति । रसनेन्द्रियजन्य प्रत्यक्षविषयत्वे सति गुणत्ववत्त्वं रसस्य लक्षणम् । मधुर एवेति । अनेन ‘रसाः कति, कुत्र ते कतिविधाः’ इति प्रश्नस्योत्तरं जातम् । अत्र प्रश्नः-ननु रूपवद्रसः कथं न चित्रोऽतिरिक्तोऽङ्गीक्रियते इति । उत्तरम्- चित्ररसो नाङ्गीकर्तुमुचितः श्रवयविनो नीरसत्वेऽपि क्षत्यभावाद्रव्यग्रहणे रसनेन्द्रि यस्यासामर्थ्यात् इति । मधुर एवेति । अत्रेयमाशङ्का - ननु जम्बीररसादौ अम्लोपलब्धेः कथं मधुरं एवेति चेत् । उत्तरम् - न, तस्य जम्बीरोपाधिकत्वात्, श्रामलक्यादिभक्षणस्य माधुर्यव्यञ्जकत्वाच्चेति ।

घ्राणेति ।

लक्षणं बोध्यम् ।

घ्राणेन्द्रियजन्य प्रत्यक्षविषयत्वे सति गुणत्ववत्त्वं गन्धस्य

इन्दुमती ।

सफेदरूप ‘भास्वरशुक्ल’ रूप कहलाता है ]

रस वह कहलाता है, जिस ( गुण ) का रसनेन्द्रिय ( जीभ ) से प्रत्यक्ष हो । यह रस छै प्रकार का है-मधुर, अम्ल, लवण, कटु, कषाय, और तिक्त इस भेद से । वह रस पृथिवी और जलमें रहता है । ( पृथिवी और जलके मध्य ) पृथिवीमें अम्लादि छै प्रकारका रस है । और जलमें केवल मधुर रस ही है ।

[ जलमें अम्लादि रसकी प्रतीति उपाधि भेद से हुआ करती है ]

‘गन्ध’ वह कहलाता है, जिस ‘गुण’ का घ्राणेन्द्रिय (नाक) से प्रत्यक्ष हो । सुगन्ध और दुर्गन्ध के भेद से वह गन्ध दो तरह का है और पृथिवीमें ही रहता है ( जल और वायु में पृथिवीके गन्धकी ही प्रतीति होती है ) ।

पृथिवीमात्रवृत्तिः ।

विशेषगुणलक्षणकथनम् ।

P

स्पर्शस्य किं लक्षणं के च भेदाः

एक

[[२१]]

त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यो गुणः स्पर्शः । स च त्रिविधः - शीतो- ष्णानुष्णाशीतभेदात् । पृथिव्यप्तेजोवायुवृत्तिः । तत्र शीतो जले । उष्णस्तेजसि अनुष्णाशीतः पृथिवीवाय्वोः ॥FIFF

TPE

न्यायबोधिनी ।

स्पर्श लक्षयति - त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्य इति । तत्रापि मात्रपदं सङ्ख्यादि- सामान्यगुणादावतिव्याप्तिवारणाय । श्रन्यविशेषण कृत्यं पूर्ववद्बोध्यम् । ग्राह्यत्वपदा- र्थोऽपि पूर्ववदेव प्रत्यक्षविषयत्वरूप एव बोध्यः ।

पदकृत्यम् ।

प्तिवारणाय प्राणग्राह्य इति । पृथिवीति । पृथिवीसम्बन्धसत्त्वे गन्धप्रतीतिसत्त्वं पृथिवीसम्बन्धाभावे गन्धप्रतीत्यभाव इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां पृथिवीगन्धस्यैव जले प्रतीतिर्बोध्या । एवं वायावपि । ननु देशान्तरस्य कस्तूरी कुसुमसम्बद्धपवनस्यै- तद्देशे सत्त्वात्कुसुमादिसम्बन्धाभावाद्गन्धप्रतीत्यनुपपत्तिः । न च वाय्वानीतत्र्य- शुकादिसम्बन्धोऽस्त्येवेति वाच्यम् । कस्तूर्या न्यूनतापत्तेः, कुसुमस्य च सच्छिद्र - त्वापत्तेरिति चेन्न । भोक्त्रदृष्टविशेषेण पूर्ववत्त्र्यणुकान्तराद्युत्पत्तेः, कर्पूरादौ तु तद- भावान्न तथात्वमिति ।

स्पर्शत्वादावतिव्याप्तिवारणाय गुण इति । रूपादावतिव्याप्तिवारणाय त्वगिन्द्र- येति । सङ्ख्यादिवारणाय मात्रपदम् । तत्रेति । पृथिव्यादिचतुष्टये । शीत इति शीतस्पर्शः । उष्ण इति उष्णस्पर्शः ॥

विरला ।

त्वगिति । त्वगितरेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयत्वे सति त्वगिन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष- विषयत्वे सति गुणत्ववत्त्वं स्पर्शस्य निष्कृष्टलक्षणं बोध्यम् ॥ श्रनेन स्पर्शस्य किं लक्ष- णमिति प्रश्नस्योत्तरं भवति । स चेति । एतेन स्पर्शः कतिविधः स च कीदृश इत्यस्योत्तरं जातम्

[[11]]

इन्दुमती ।

‘स्पर्श’ वही कहाता है, जिस गुणका केवल त्वगिन्द्रिय (त्वचा) से प्रत्यक्ष होता हो । वह स्पर्श तीन प्रकारका है-शीत ( ठण्ढा) उष्ण (गर्म) और अनुष्णाशीत ( न अधिक ठण्ढा न अधिक गर्म ) । पृथिवी, जल, तेज और वायु इन चारोम्में स्पर्श रहता है । जल में शीतस्पर्श, तेज में उष्णस्पर्श, पृथिवी और वायु में अनुष्णाशीतस्पर्श है ।

[[२२]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

रूपादिचतुष्टयं कुत्र पाकजमपाकजं वा कुत्र ? - रूपादिचतुष्टयं पृथिव्यां पाकजमनित्यं च । अन्यत्रापाकजं

न्यायबोधिनी ।

रूपादिचतुष्टयमिति । एतत्तत्त्वनिर्णयश्चेत्थम् - पाको नाम विजातीयतेजः- संयोगः । स च नानाजातीयरूपजनको विजातीयस्तेजः संयोगः, तदपेक्षया रसजनको विजातीयस्तेजःसंयोगः, एवं गन्धजनकोपि ततो विजातीय एव, एवं स्पर्शजनकोऽपि तथैव । एवं प्रकारेण भिन्नभिन्नजातीयाः पाकाः कार्यवैलक्षण्येन कल्पनीयाः । यथा तृणपुञ्जनिक्षिप्त आम्रादौ ऊष्मलक्षणविजातीय तेजःसंयोगात्पूर्व हरितरूपनाशे रूपान्त- रस्य पीतादेरुत्पत्तिः, पूर्वरसस्याम्लस्यैवानुभवात् । क्वचित्पूर्वहरितसत्त्वेऽपि रस- परावृत्तिर्दृश्यते, विजातीयतेजः संयोगरूपपाकवशात्पूर्वतनाम्लरसनाशेन मधुररस- स्यानुभवात् । तस्माद्रूपजनकापेक्षया रसजनको विलक्षण एवाङ्गीकार्यः । एवं गन्ध- जनको विलक्षण एव, रूपरसयोरपरावृत्तावपि पूर्वगन्धनाशे विजातीयपाकवशात्सुर- भिगन्धोपलब्धेः । एवं स्पर्शजन कोऽपि, पाकवशात्कठिनस्पर्शनाशे मृदुस्पर्शानुभवात् । तस्माद्रूपादिजनका विजातीया एव पाकाः यथाकार्यमुन्नेयाः श्रत एव पार्थिवपर-

विरला ।

प्रसङ्गाद्रूपादिचतुष्टयस्य पाकजत्वापाकजत्वे प्रतिपादयन्नित्यत्वानित्यत्वे प्रति- पादयति रूपादीति । पाकजमिति हेतुगर्भविशेषणमिदम्, तथाच पृथिव्यां वर्त- मानं रूपादिचतुष्टयं यतः पाकजमतो नित्यपृथिव्यामनित्यपृथिव्यां च वर्तमानं सर्व- मप्यनित्यमित्यर्थः । एवमपाकजमित्यपि नित्यत्वानित्यत्वयोः हेतुगर्भं विशेषणं बोध्यम् । नन्वत्रान्यत्र जलादौ वर्तमानं रूपादिचतुष्टयमित्यसङ्गतम्, गन्धस्य जलाद्यवृत्तित्वेन तदुद्घटितचतुष्टयस्य जलाद्यवृत्तित्वादिति चेन्न । रूपादिचतुष्टयमि- ‘रूपादिचतुष्टयमध्यप्रविष्टमित्यर्थात्, रूपादिचतुष्टयमध्यप्रविष्टानामेषां जलादिवृत्तित्वं तु सम्भवत्येव, तान्येव रूपादिचतुष्टयघटकपदेन ग्राह्याणीति न का- प्यनुपपत्तिः । अत्र पूर्वपक्षः - कथं पाकाद्रूपादिजन्मेति । समाधानम् — श्रम- निक्षिप्तघटादौ वह्निसंयोगात्परमाण्वादिकपालान्तावयवेषु क्रिया ततः परस्परविभागः

इन्दुमती ।

त्यस्य

पृथिवी में रूप, रस, गन्ध और स्पर्श ये चार प्रकार के गुण पाकज ( तेजके संयोग से उत्पन्न होने वाले ) हैं तथा अनित्य हैं और अन्यत्र (जल, तेज, वायु में ) अर्थात् जलमें रहने वाले रूप रस स्पर्श, तेज में रहनेवाले-रूप-स्पर्श और वायु में रहने

सामान्य गुणलक्षणकथनम्

नित्यमनित्यं च । नित्यगतं नित्यम् । अनित्यगतमनित्यम् ॥ सङ्ख्यायाः किं लक्षणम्, कुत्र च सा वर्त्तते-

२३.

एकत्वादिव्यवहारहेतुः सङ्ख्या । सा नवद्रव्यवृत्तिः । एक-

न्यायबोधिनी ।

माणूनामेकजातीयत्वेऽपि पाकमहिम्ना विजातीयद्रव्यान्तरानुभवः । यथा गोभुक्त- तृणादीनामापरमाण्वन्तभङ्गे तृणारम्भकपरमाणुषु विजातीयतेजः संयोगात्पूर्वरूपादि- चतुष्टयनाशे तदनन्तरं दुग्धे यादृशं रूपादिकं वर्तते तादृशरूपरसगन्धस्पर्शजनका- स्तेजःसंयोगा जायन्ते, तदुत्तरं तैरेव तादृशरूपरसादिविशिष्टपरमाणुभिर्दुग्धद्वयणु- कमारभ्यते, ततस्त्र्यणुकादिक्रमेण महादुग्धारम्भः । एवं दुग्धारम्भकैः परमाणुभि- रेव दध्यारभ्यते । ( एवं ) पाकमहिम्ना दध्यारम्भकैरेव परमाणुभिर्नवनीतादिक- मिति दिक् ॥

पदकृत्यम् ।

एकत्वादीति । एकत्वमित्यादिर्यो व्यवहारः एको द्वावित्याद्यात्मकस्तस्य हेतुः सङ्ख्या इत्यर्थः । घटादिवारणाय एकत्वादीति । कालादिवारणायासाधारणेत्यपि देयम् । ननु सङ्ख्याया अवधिरस्ति न वेत्यत आह- एकत्वादीति । तथाच- एकं दश शतं चैव सहस्रमयुतं तथा । लक्षं च नियुतं चैव कोटिरर्बुदमेव च ॥

-VE

विरला ।

ततोऽन्योन्यसंयोगनाशः ततोऽसमवायिनाशात् द्रव्यनाश इति नियमेन श्यामघट- नाशेऽवशिष्टपरमाणवः पच्यन्ते अन्यथा घटस्य दृढत्वादग्निप्रवेशासम्भवाद्रूपाद्यु- त्पत्तिर्न स्यादिति पीलु (परमाणु) पाक्वादिनां वैशेषिकाणाम् । नैयायिकास्तु घटादिकं सच्छिद्रमेवान्यथा तदन्तर्गततण्डुलादीनां पाको न स्यात् श्रत एकदैव परमाणुप्रभृतिघटान्तेषु घटनाशं विना पाकेन रूपाद्युत्पत्तिरिति समाधानं कुर्वन्तीति सङ्क्षेपः । अन्यत्र - जलादौ ।

एकत्वादीति । गणनाव्यवहारहेतुः सङ्ख्येत्यर्थः । नित्यानित्यादिभेदेनैकत्वं

इन्दुमती ।

वाला स्पर्श अपाकज है तथा नित्य और अनित्य दोनों है । नित्यगत (जल आदिके परमाणु में रहनेवाले ) रूप, रस, स्पर्श नित्य हैं और अनिव्यगत ( जल तेज आदि कार्य में रहने वाले ) अनित्य हैं ।

‘सङ्ख्या’ वही कहलाती है, जो एक, दो, तीन, चार आदि व्यवहारका कारण

[[२४]]

टीक

त्वादिपरार्धपर्यन्ता । एकत्वं नित्यमनित्यं च । नित्यगतं नित्यम् । अनित्यगतमनित्यम् । त्वादिकं तु द्विसर्वत्रानित्यमेव ॥

परिमाणस्य किं लक्षणं के च तस्य भेदाः ?- फ मानव्यवहारासाधारणकारणं परिमाणम् । नवद्रव्यवृत्ति ।

पदकृत्यम् ।

श्री वृन्दं खर्वो निखर्वश्च शङ्खः पद्मश्च सागरः । अन्त्यं मध्यं परार्धं च दशवृद्ध्या न्यथाक्रमम् ॥

गुणइति महदुक्तेः परार्धपर्यन्तैव सङ्ख्या इति भावः ।

मानेति । मानं परिमितिस्तस्या यो व्यवहारः - इदं महदिदमणु - इत्याद्यात्मकः तस्य कारणं परिमाणमित्यर्थः । दण्डादिवारणाय मानेति । कालादिवारणायासा- धारणेति । शब्दत्ववारणाय कारणमिति । नवद्रव्येति । चतुर्विधमपि परमध्यभेदेन

विरला ।

द्विविधमित्याह एकत्वमिति । नित्यगतं नित्यमिति । एकत्वनाशं प्रत्याश्रय- नाशो हेतुरतः परमाणूनां नाशाभावात्तद्गतैकत्वस्यापि नाशाभावात् इत्यर्थः । अनित्यगतमनित्यमिति । द्वद्यणुकादीनां नाशात्तद्गतैकत्वस्यापि नाशादिति भावः । द्वित्वादिकं त्विति । अत्र समवायिकारणगतैकत्वमसमवायिकारणम् । श्रयमेकोऽयमेक इत्याद्यपेक्षाबुद्धिर्निमित्तकारणम् । अपेक्षाबुद्धिनाशश्च व्यासज्यत्र- त्तिद्वित्वादिनाशक इति बोध्यम् । सर्वत्रेति । नित्यानित्यद्रव्ययोरित्यर्थः । तथा चापेक्षा बुद्धिजन्यत्वात् द्वित्वादिकमनित्यमेवेति भावः ॥

मानेति । चतुर्विधमपीदं परिमाणं नित्यानित्यभेदेन द्विविधमिति बोध्यम् । नित्यगतं नित्यमनित्यगतमनित्यम् । तत्रानित्यं सङ्ख्याजन्यं [१] परिमाणजन्यं [२] इन्दुमती ।

हो । वह सङ्ख्या पृथिवी आदि नव द्रव्यों में रहती है और एकसे परार्धं पर्यन्त होती है। एकत्व सङ्ख्या दो प्रकारकी होती है— नित्य और अनित्य । पृथिवी, जल, तेज, वायु के परमाणु तथा आकाश, काल, दिशा, आत्मा और मन इन नित्य पदार्थों में रहनेवाला एकत्व नित्य है, और घट-पट आदि अनित्य-पदार्थों में रहनेवाला एकत्व अनित्य है । परन्तु द्वित्वादि सङ्ख्या तो सर्वत्र अनित्य ही है ।

‘परिमाण’ वह है जो एक हाथ, दो हाथ, एक सेर, दो सेर इत्यादि नापने और तौलनेके व्यवहारका प्रधान कारण हो । परिमाण नव द्रव्योम्में रहता है और वहसामान्यगुणलक्षणकथनम् ।

तच्चतुर्विधम् - अणु महद्दीर्घं हस्वं चेति ॥

पृथक्त्वस्य किं लक्षणम् ?-

पृथग्व्यवहारासाधारणकारणं पृथक्त्वम् । सर्वद्रव्यवृत्ति ॥

संयोगस्य किं लक्षणम् ? -

संयुक्त व्यवहारहेतुः संयोगः । सर्वद्रव्यवृत्तिः ॥

पदकृत्यम् ।

[[२५]]

द्विविधम् । तत्र परमाणुहस्वत्वे परमाणुमनसोः । मध्यमाणुह्रस्वत्वे द्वयणुके ! परममहत्त्वदीर्घत्वे गगनादौ । मध्यममहत्त्वदीर्घत्वे घटादौ । एतन्मौक्तिकमण्विति व्यवहारस्यापकृष्टमहत्त्वाश्रयत्वाद्गौणत्वं बोध्यम् । एवमेव केतनाद्वयजनं ह्रस्वमित्य- त्रापि निकृष्टदीर्घत्वाद्गौणत्वम् ॥

पृथगिति । श्रयमस्मात्पृथगिति यो व्यवहारस्तस्य कारणं पृथक्त्वमित्यर्थः । दण्डादिवारणाय पृथगित्यादि । कालादिवारणायासाधारणेति । पृथग्व्यवहारत्ववार- णाय कारणमिति ॥

संयुक्तेति । इमौ संयुक्ताविति यो व्यवहारस्तस्य हेतुः संयोग इत्यर्थः ।

विरला ।

प्रचयजन्यं[३] चेति त्रिविधम् । तत्राद्यं परमाणुद्वित्वजन्यं द्वयणुके, द्वयणुकत्रित्वसङ्ख्या- जन्यं च त्र्यणुके, द्वितीयं कपालपरिमाणजन्यं घटे, तृतीयं तूलावयवजन्यं तूले इति, श्राश्रयनाशश्चास्य नाशक इति च द्रष्टव्यम् ॥

पृथगिति । इदमेकपृथक्त्वादिभेदेनानेकविधम् । तत्रैकपृथक्त्वं नित्यगतं नित्यमनित्यगतमनित्यम् । द्विपृथक्त्वादिकं सर्वत्रानित्यमेव । इदं चाश्रयद्वितीयक्षणे उत्पद्यते श्राश्रयनाशान्नश्यति च । श्रयमत्र पूर्वपक्षः - भेदातिरिक्तपृथक्त्वे किं मानमिति । समाधानम - घटः पटो नेति प्रतीतेर्विलक्षणाया घटः पटात् पृथगिति प्रतीतेरेव तत्र मानत्वादित्यवेहिं ।

संयुक्तेति । श्रत्र जनकत्वं जनकतावच्छेदकमुख्यविशेष्यतानिरूपितप्रकार-

इन्दुमती ।

चार प्रकार का है - अणु ( अत्यन्त ) छोटा, महत् ( बड़ा ), दीर्घ ( लम्बा ) और ह्रस्व (छोटा) इस भेद से ।

यह घट पट से भिन्न है इत्यादि व्यवहार का प्रधान कारण ‘पृथक्त्व’ है । पृथक्त्व भी उस नव द्रव्यों में रहता है ।

ये दोनों पदार्थ सम्मिलित हैं इत्यादि व्यवहारका असाधारणकारण ‘संयोग’ है ।

[[२६]]

सटीक तर्कसं

विभागस्य किं लक्षणम् ? – प्रा

संयोगनाशको गुणो विभागः । सर्वद्रव्यवृत्तिः ॥

न्यायबोधिनी ।

विभागं लक्षयति-संयोगेति । संयोगनाशकत्वविशिष्टगुणत्ववत्त्वं विभागस्य लक्षणम् । विशेषणमात्रोपादाने क्रियाया अपि संयोगनाशकत्वात्तत्रातिव्याप्तिस्तद्वार-

णाय गुणत्ववत्त्वमिति विशेष्योपादानम् ॥

पदकृत्यम् ।

दण्डादिवारणाय संयुक्तव्यवहारेति । कालादिवारणायासाधारणेत्यपि देयम् । संयुक्त- व्यवहारत्वेऽतिप्रसक्तिवारणाय हेतुरिति । उपदर्शितलक्षणचतुष्टयेऽसाधारणपदं देयम् । क्वचित्पुस्तके परिमाणपृथक्त्वलक्षणे ईश्वरेच्छादिवारणायासाधारणेति दृश्यते तत्त्वा- धुनिकैर्न्यस्तमिति बोध्यम् ॥

संयोगेति । संयोगनाशजनक इत्यर्थः । कालेऽतिप्रसक्तिवारणाय गुणपदम् । ईश्वरेच्छादिवारणायासाधारणेत्यपि बोध्यम् । ननु असाधारणपदोपादाने गुणपदस्य वैयर्थ्यं स्यादिति चेत् । न क्रियायामतिप्रसक्तिवारणाय तस्याप्यावश्यकत्वात् ॥

विरला ।

तावत्त्वं बोध्यम् । संयोगः सर्वोप्यव्याप्यवृत्तिरनित्यश्च, अजसंयोगानङ्गीकारात् । स च संयोगस्त्रिविधः—श्रन्यतरकर्मजः [१] उभयकर्मजः [२]संयोगज[३]श्चेति । तत्राद्यः- शकुनिशैलसंयोगः, द्वितीयः - मेषयोः संयोगः, तृतीयः- कपालतन्तु संयोगात्तन्तुकुम्भ- संयोग इति । कर्मजोऽपि द्विविधः - अभिघातो नोदनं चेति ॥ तत्रादिमः शब्दहेतुः, द्वितीयः शब्दा हेतुरिति बोध्यम् ॥

संयोगनाशकेति । नाशजनकत्वं च प्रतियोगित्व सम्बन्धानवच्छिन्न कार्यता- निरूपितं ग्राह्यम्, तेन संयोगे नातिव्याप्तिः । अत्र पूर्वपक्षः- विभागस्य संयोग- नाशकत्वं कथम् इति । उत्तरम् - प्रथममिषौ क्रिया ततो धनुषा विभागः ततः पूर्वसंयोगनाशः तत उत्तरसंयोगोत्पत्तिः । ततः कर्मनाश इति । विभागोऽप्यव्याप्य- वृत्तिरनित्यश्व । विभक्तव्यवहारासाधारणकारणत्वं विभागस्य लक्षणम् । श्रयमपि संयोगवत् प्रथमं त्रिविधः । उदाहरणमपि तदेव । विभागजोऽपि — हेतुमात्रविभा- इन्दुमती ।

यह संयोग भी उक्त नव द्रव्योम्में रहता है ।

परस्पर मिले हुए पदार्थों के विभाग ( अलग-अलग) होने से संयोग नष्ट हो जाता है, इसलिये संयोग को नाश करने वाला गुण विभाग है । यह विभाग भी

सामान्य गुणलक्षणकथनम् ।

[[२७]]

परत्वापरत्वयोः किं लक्षणं, के च भेदाः ? - परापरव्यवहारासाधारणकारणे परत्वापरत्वे । पृथिव्यादि - चतुष्टयमनोवृत्तिनी । ते च द्विविधे दिक्कते कालकृते चेति । दूरस्थे दिक्कतं परत्वम्, समीपस्थे दिक्कृतमपरत्वम् । ज्येष्ठे कालकृतं परत्वं, कनिष्ठे कालकृतमपरत्वम् ॥

पदकृत्यम् ।

।

परेति । परव्यवहारासाधारणं कारणं परत्वम् । अपरव्यवहारासाधारणं कारणमपरत्वमित्यर्थः । दण्डादिवारणाय परव्यवहारेति । कालादिवारणायासाधार- णेति। परव्यवहारत्ववारणाय कारणेति । एवमेव द्वितीयेऽपि बोध्यम् ॥

कीटकन

विरला ।

गजो हेत्वहेतुविभागश्चेति द्विविधः । तत्राद्यः कपालद्वय विभागात्कपाल पूर्व देशविभागः, द्वितीयस्तु हस्ततरुविभागात्कायतरुविभाग इति ।

परापरेति । परः पर इति अनुगतमतिसिद्धपरत्वत्वजातिमत्परत्वम्, तथाऽ- पर इति प्रत्यक्षसिद्धापरत्वत्वजातिमदपरत्वं च द्विप्रकारमित्यर्थः । द्वैविध्यमाह दिक्कृते इत्यादिना । अत्र दैशिकपरत्वे बहुत रमूर्तसंयोगान्तरितत्वरूपविप्रकृष्टत्वज्ञानं निमित्तम्, यथा प्रयागस्थस्य प्रयागान्मथुरामपेक्ष्य कुरुक्षेत्र देशो विप्रकृष्ट इति ज्ञाना- त्कुरुक्षेत्रे परत्वम् । एवं दैशिकापरत्वेऽल्पतरमूर्तसंयोगान्तरितत्वरूपसन्निकृष्टत्वज्ञानं निमित्तम्, यथा प्रयागात्कुरुक्षेत्रमपेक्ष्य मथुरा सन्निकृष्टेति ज्ञानात् मथुरायामपर- त्वम् । श्रनयोर्दिक पिण्डसंयोगोऽसमवायी बोध्यः । एवमेव कालिकपरत्वे बहुतर- तपन परिस्पन्दान्तरितजन्मवत्त्वरूप ज्येष्ठत्वज्ञानं निमित्तम्, यथा लक्ष्मणाद्रामः प्रचु- रतरकालेन सम्बद्ध इति ज्येष्ठत्वज्ञानाद्रामे परत्वम् । तथाऽल्पतरतपन परिस्पन्दा- न्तरितजन्मवत्त्वरूपकनिष्ठत्वज्ञानं कालिकापरत्वे निमित्तम्, यथा रामालक्ष्मणो- इन्दुमती ।

उक्त सभी नव द्रव्यों में रहता है ।

यह पर (दूर) और यह अपर ( नजदीक ) है इस व्यवहारका असाधारण कारण ‘परत्व’ और अपरत्व है । ये ( परत्व - अपरत्व ) पृथिवी, जल, तेज, वायु और मन में रहते हैं ।

ये भी दो तरह के हैं-दिक्कृत परत्व और दिक्कृत अपरस्व, कालकृत परत्व और कालकृत अपरत्व । दूरस्थ घटपटादि पदार्थों में दिक्कृत परत्व है, और समीपस्थ

[[२८]]

[[1]]

गुरुत्वस्य किं लक्षणम् ? -

श्री आद्यपतनासमवायिकारणं गुरुत्वम् । पृथिवीजलवृत्ति ॥

द्रवत्वस्य किं लक्षणं के च भेदाः ?-

आद्यस्यन्दनासमवायिकारणं द्रवत्वम् । पृथिव्यप्तेजोवृत्ति । तद्वद्विविधम्- सांसिद्धिकं नैमित्तिकं च । सांसिद्धिकं जले । नैमि-

न्यायबोधिनी ।

गुरुत्वं लक्षयति । आद्येति । द्वितीयपतनक्रियायां वेगस्यासमवायिकारणत्वा- त्तत्रातिव्याप्तिवारणायाद्येति । उत्तरत्र स्यन्दने श्रायत्वविशेषणमपि पूर्ववदेव योजनीयम्॥

पदकृत्यम् ।

आद्येति । दण्डादिवारणायासमवायीति । रूपादिवारणाय पतनेति । वेगेऽति- व्याप्तिवारणायाद्येति ॥

आद्यस्यन्दनेति । दण्डादिवारणायासमवायीति । रसादिवारणाय स्यन्दनेति ॥

विरला ।

ऽल्पतरकालेन सम्बद्ध इति कनिष्ठत्वज्ञानाल्लक्ष्मणेऽपरत्वमिति । एतयोश्च कालपिण्ड- संयोगोऽसमवायीति बोध्यम् । अत्रायं विशेषः — देशिके परत्वापरत्वे मूर्त एक वर्तेते, कालिके तु जन्य एव न नित्ये इति सङ्क्षेपः ॥

आद्येति । स्यन्दनं - स्रवणम् । सांसिद्धिकम् - श्रवयवद्रवत्वजन्यम् । नैमित्ति- कम्-अग्निसंयोगाद्यसमवायिकारणकम् । इदं च जलपरमाणुभिन्नेऽनित्यमित्यव - धेयम् । ननु नैमित्तिकद्रवत्वस्य घटादिपृथिव्यां वहयादितेजसि चाभावात् कथं इन्दुमती ।

पदार्थों में दिक्कृत अपरत्व है । ज्येष्ठ (बड़े) में कालकृत परत्व है और कनिष्ट (छोटे) में कालकृत अपरत्व है ।

प्रथम पतनका असमवायिकारणीभूत जो गुण वह - गुरुत्व ( भारीपन ) है । वह पृथिवी और जल में रहता है ।

प्रथम स्यन्दन ( बहना और टपकना) का असमवायिकारण गुण द्रवत्व है । वह पृथिवी, जल और तेजमें रहता है । द्रवत्व भी दो तरहका है- सांसिद्धिक और नैमि त्तिक । [ स्वभावसे होनेवाला द्रवत्व सांसिद्धिक द्रवत्व है और अग्नि आदि ज होने वाला द्रवत्व नैमित्तिक द्रवत्व है ] सांसिद्धिकद्रव जलमें है और नैमि त्तिकद्रवत्व पृथिवी तथा जल दोनोम्में है । घृत, मोम-सुवर्ण आदि पदार्थों में नैमि

गुणलक्षणकथनम् ।

[[२६]]

त्तिकं पृथिवीतेजसोः । पृथिव्यां घृतादावग्निसंयोगजं द्रवत्वं,

तेजसि सुवर्णादौ ।

॥

स्नेहस्य किं लक्षणम्, कुत्र च सः चूर्णादिपिण्डीभावहेतुर्गुणः स्नेहः । जलमात्रवृत्तिः ॥

न्यायबोधिनी ।

स्नेहं लक्षयति — चूर्णादीति । पिण्डीभावहेतुत्वे सति गुणत्वं स्नेहस्य लक्ष- णम् । पिण्डीभावो नाम चूर्णादेर्धारणाकर्षणहेतुभूतो विलक्षणः संयोगः । तादृश- संयोगे स्नेहस्यैवासाधारणकारणत्वं न तु जलादिगतद्रवत्वस्य, तथा सति द्रुत- सुवर्णादिसंयोगेन चूर्णादेः पिण्डीभावापत्तेः श्रतः स्नेह एवासाधारणं कारणम् । विशेषणमात्रोपादाने कालादावतिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय विशेष्योपादानम् । वस्तु- तस्तु द्रुतजलसंयोगस्यैव चूर्णादिपिण्डीभावहेतुत्वं स्नेहस्य पिण्डीभावहेतुत्वे माना- भावात् । जले द्रुतत्व विशेषणात्कर का दिव्यावृत्तिः ।

पदकृत्यम् ।

चूर्णादीति । चूर्णं पिष्टं तदेवादिर्यस्य मृत्तिकादेः स चूर्णादिस्तस्य पिण्डीभावः संयोगविशेषस्तस्य हेतुर्निमित्तकारणं स्नेह इत्यर्थः । कालादावतिव्याप्तिवारणाय पिण्डीभावेति । चूर्णपदं स्पष्टार्थम् ॥

विरला ।

पृथिवीतेजसोरित्यत आह- पृथिव्यामिति । अनेन द्रवत्वं निरूप्य तत्कतिविधं कुत्र च कीदृशमित्यस्योत्तरं जातम् ॥

चूर्णादीति । स्नेहोऽपि नित्यगतो नित्योऽनित्यगतोऽनित्यश्चेति द्रष्टव्यम् । अत्र शङ्का - ननु पृथिव्यामपि तैले स्नेह उपलभ्यते, न चासौ जलीयः तस्य दहननाशकत्वात् दहननाशप्रसङ्गात्, तथा च कथं जलमात्रवृत्तिरिति । उत्तरम् - तैले प्रतीयमानोऽपि स्नेहो जलीय एव स च प्रकृष्टत्वादग्नेरनुकूल इति, अपकृष्टस्ने- हमेव जलं वह्निनाशकमिति भावः ॥

इन्दुमती ।

तिक द्रवत्व है यतः वह अग्नि आदि तैजस पदार्थ के संयोगसे द्रवत्व होता है, और जलमें विना कारणका स्वाभाविक ही द्रवत्व है ।

जिससे पीसे हुए जव आदि चूर्ण में मिलाकर गोली बनाया जाय उसी गुणका नाम ‘स्नेह’ ( चिकनाहट ) है । स्नेह सिर्फ जल में ही रहता है ।

३ त० वि०

[[३०]]

1. सटीक तर्कसङ्ग्रहे

शब्दस्य किं लक्षणम्

कतिधा च सः

ए

श्रोत्रग्राह्यो गुणः शब्दः । आकाशमात्रवृत्तिः । स द्विविधः ध्वन्यात्मको वर्णात्मकश्च । तत्र ध्वन्यात्मको भेर्यादौ । वर्णात्मक

न्यायबोधिनी ।

शब्दं लक्षयति-श्रोत्रेति । शब्दत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुण इति । रूपादाव - तिव्याप्तिवारणाय श्रोत्रेति । स त्रिविधः - संयोगजो विभागजः शब्दजश्वेति । यथा भेरीदण्डसंयोगजो झाङ्कारादिशब्दः, हस्ताभिघातसंयोगजन्यो मृदङ्गादिशब्दः । वंशे पाट्यमाने दलद्वयविभागजश्चटचटाशब्दः । (१) शब्दोत्पत्तिदेशमारभ्य श्रोत्रदेशपर्यन्तं वीचीतरङ्गन्यायेन कदम्बमुकुलन्यायेन वा निमित्तपवनेन शब्दधारा-

पदकृत्यम् ।

श्रोत्रेति । शब्दत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुण इति । रूपादिवारणाय श्रोत्रप्राह्य इति । वस्तुतस्तु श्रोत्रोत्पन्नशब्दस्यैव श्रोत्रग्राह्यत्वेन तद्भिन्नेऽव्याप्तिवारणाय श्रोत्रग्रा- ह्यजातिमत्त्वे तात्पर्याद् गुणपदमनुपादेयमेव ॥

J

विरला ।

श्रोत्रेति । श्रोत्रेण ग्राह्यः श्रोत्रग्राह्यः, तृतीयार्थो जन्यत्वम्, ग्रहधातोर्ज्ञानमर्थः ण्यत्प्रत्ययस्य विषयत्वमर्थः तथा च श्रोत्रेन्द्रियजन्यज्ञानविषयत्वे सति गुणत्वं शब्दस्य लक्षणम् । श्रोत्रेन्द्रियजन्यं यत् ज्ञानम् ‘अयं शब्दः’ इत्याकारकं तद्विष- यत्वस्य शब्दे सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः । ध्वन्यात्मको भेर्यादाविति । अत्र प्रश्नः - भेर्यादावुत्पन्नः शब्दः कथं श्रोत्रेण गृह्यते इति । उत्तरम् - वीचीतरङ्गन्या- येन कदम्बमुकुलन्यायेन वा ( शब्दसन्तानेन तत्र ) तदुत्पत्तेरिति । अत्र केचिच्छन्द पृथिव्यामेवाङ्गीकुर्वन्ति तन्मतनिरासायाह - आकाशमात्रेति । भेर्यादौ इत्यत्र वीणा-

इन्दुमती ।

‘शब्द’ वही है - जिस गुणका श्रोत्रेन्द्रिय (कान) से प्रत्यक्ष होता हो । वह शब्द केवल आकाशमें ही रहता है । शब्द दो तरहका है- ध्वन्यात्मक और वर्णात्मक । भेरी (नगाड़ा) आदि बाजा बजाने से जो शब्द होता है वह ध्वन्यात्मक शब्द कहा

(१) शब्दजशब्दस्योदाहरणमाह शब्देति । वीचीति । एकस्या वीचेस्तरङ्गाद्यथा- ऽन्यस्तरङ्गस्ततश्चान्यस्तथैकस्माच्छन्दा च्छन्दान्तरं ततश्चान्यत्, एकस्मिन्कदम्बफले यथा दशदित्तु मुकुला जायन्ते ततः पुनर्दशसु दिक्षु स्थूलमुकुलास्तथैकस्माच्छब्दाद्दशसु दिक्षु सूक्ष्मा दश शब्दास्ततः पुनर्दशदिक्षु स्थूलशब्दा इति न्यायद्वयस्वरूपं बोध्यम् ।

ज्ञानलक्षणकथनम् ।

[[३१]]

संस्कृतभाषादिरूपः ॥

बुद्धेः किं लक्षणं कतिधा च सा ? -

सर्वव्यवहारहेतुर्गुणो बुद्धिर्ज्ञानम् । सा द्विविधा - स्मृतिरनुभवच ॥

न्यायबोधिनी ।

जायन्ते, तत्र उत्तरोत्तरशब्दे पूर्वपूर्वशब्दः कारणम् ।

बुद्धेर् लक्षणम् आह — सर्वव्यवहारेति । व्यवहारः - शब्दप्रयोगः ।

ज्ञानं विना शब्दप्रयोगासम्भवाच् छब्दप्रयोगरूप ( १ ) व्यवहारहेतुत्वं ज्ञानस्य लक्षणम् । बुद्धिं “विभजते-साद्विविधेति ।

पदकृत्यम् ।

बुद्धिलक्षणमाह - सर्वेति । सर्वे ये व्यवहारा श्राहारविहारादयस्तेषां हेतुर्बुद्धि- रित्यर्थः । दण्डादिवारणाय सर्वव्यवहारेति । कालादिवारणायासाधारणेत्यपि देयम् ।

विरला ।

इन्दुमती ।

जाता है । और कण्ठसे संस्कृत भाषा आदि रूप जो शब्द निकलता है । वह वर्णा- हमकशब्द कहलाता है ।

सभी तरह के व्यवहार (शब्दप्रयोग ) में जो गुण कारण होता हो वही बुद्धि अथवा ज्ञान कहा जाता है। (बुद्धिका ही दूसरा नाम ज्ञान है । बुद्धि और ज्ञान में

(१) व्यवहारहेतुत्वमिति । ‘अर्थं बुध्वा शब्दरचने’ ति न्यायेन सकलशब्दप्रयो- गकारणत्वरूपलक्षणस्य सत्वाल्लक्षणसङ्गतिरित्यर्थः ।

[[३२]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

स्मृतेः किं लक्षणम् ?– ॥

संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः ॥

अनुभवस्य किं लक्षणम्,

के च भेदाः ?-

तद्भिन्नं ज्ञानमनुभवः । स द्विविधः - यथार्थोऽयथार्थश्च ॥

न्यायबोधिनी ।

स्मृतिं लक्षयति-संस्कारेति । बहिरिन्द्रियाजन्यत्वविशिष्टसंस्कारजन्यत्व विशिष्टज्ञानत्वं स्मृतेर्लक्षणम् । संस्कारजन्यत्वविशेषणानुपादाने प्रत्यक्षानुभवेऽ तिव्याप्तिस्तद्वारणाय विशेषणोपादानम् । संस्कारध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यो- पादानम्, ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वात् संस्कारध्वंसेऽपि संस्कारजन्यत्वस्य सत्त्वात् । प्रत्यभिज्ञायामतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदम् (१) ॥

अनुभवं लक्षयति-तद्भिन्नमिति । तद्भिन्नत्वं नाम स्मृतिभिन्नत्वम् । तथाच स्मृतिभिन्नत्व विशिष्टज्ञानत्वमनुभवस्य लक्षणम् । तत्र विशेषणानुपादाने स्मृतावतिव्याप्तिः, विशेष्यानुपादाने घटादावतिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय विशेषणविशे- घ्ययोरुभयोरुपादानम् । अनुभवं विभजते - स द्विविध इति ।

पदकृत्यम् ।

संस्कारेति । संस्कारध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणाय ज्ञानमिति । अनुभवेऽतिव्याप्ति- वारणाय संस्कारजन्यमिति । तथापि प्रत्यभिज्ञायामतिव्याप्तिवारणाय संस्कारमात्र- जन्यत्वं विवक्षणीयम् । क्वचित्तथैव पाठः । न चैवं सत्यसम्भवः, तस्य संस्कार- जन्यत्वे सतीन्द्रियार्थसन्निकर्षाजन्यार्थकत्वात् ॥

तदिति । स्मृतित्वावच्छिन्नभिन्नमित्यर्थः । तेन यत्किञ्चित्स्मृतिभिन्नत्वस्य स्मृतौ

विरला ।

संस्कारेति । स्मृतिर्हि भावनाख्यसंस्कारेण जायते ज्ञानं चेति लक्षणसङ्गतिः । पदव्यावृत्तिः पदकृत्ये द्रष्टव्या ॥

[[19]]

अनुभवामीत्यनुभवसिद्धमनुभवत्वं प्रत्यक्षजातिरेव, नत्वनुमित्यादिसाधारणं तत् तत्र तादृशप्रत्ययाभावादतोऽनुभवत्वं प्रतिपादयति-तद्भिन्नमिति ।

इन्दुमती ।

कोई फर्क नहीं है । इसी लिये मूल में ‘बुद्धिर्ज्ञानम्’ कहा है ) । वह बुद्धि (ज्ञान) दोप्रकार की है - स्मृति ( स्मरण ) और अनुभव इस भेद से ।

स्मृति उसीका नाम है, जो ज्ञान केवल संस्कारसे ही उत्पन्न होता हो । स्मृतिसे भिन्न जो ज्ञान है उसीका नाम ‘अनुभव’ है । अनुभव भी दो तरह का है-

(१) बहिरिन्द्रियाजन्यत्वविशिष्टार्थकमित्यर्थः ।

।

ज्ञानविभागकथनम् ।

यथार्थानुभवस्य किं लक्षणम् ? -

[[३३]]

तद्वति तत्प्रकारकोऽनुभवो यथार्थः । ( यथा रजते इदं

न्यायबोधिनी ।

यथार्थानुभवं लक्षयति - तद्वतीति । तद्वतीत्यत्र सप्तम्यर्थो विशेष्यत्वम्, तच्छब्देन प्रकारीभूतो धर्मो धर्तव्यः तथाच तद्वद्विशेष्यकत्वे सति १ तत्प्रकार- कानुभवत्वं यथार्थानुभवस्य लक्षणम् । उदाहरणम् - रजते ‘इदं रजतम्’ इति ज्ञान- म् । अत्र रजतत्ववद्विशेष्यकत्वे सति रजतत्वप्रकारकत्वस्य सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः । अन्यथा तद्वन्निष्ठविशेष्यता निरूपिततन्निष्ठप्रकारता ‘शालित्वमिति तु निष्कर्षः ।

पदकृत्यम् ।

सत्वेऽपि न क्षतिः । घटादावतिव्याप्तिवारणाय ज्ञानमिति । स्मृतिवारणाय तद्भिन्नमिति ।

तद्वतीति । तद्वति तत्प्रकारो यस्य स तथेत्यर्थः । तद्वद्विशेष्यकतत्प्रकारक-

विरला ।

तद्वतीति । अत्र प्रश्नः - ननु रजते रजतत्वमिति प्रमायामव्याप्तिः विशे- यीभूतरजतत्वे रजतस्यासत्त्वादिति चेत् । उत्तरं - न, तद्वति तत्प्रकारकत्वमि - त्यस्य तत्सम्बन्धवति तत्प्रकारकत्वमित्यर्थात्, तथा च रजतत्वे रजताभावेऽपि रजतीयाधेयतात्मक सम्बन्धस्य रजतत्वे सत्त्वेन रजते रजतत्वप्रकारकत्वमस्त्येवेति नाव्याप्तिरिति । ननु शास्त्रे प्रमाप्यनुश्रूयते सा का यथार्थानुभवाद्भिन्नाऽभिन्ना इन्दुमती ।

यथार्थ - अनुभव ( सच्चा ज्ञान ) और अयथार्थ - अनुभव ( मिथ्या ज्ञान )

जो वस्तु वास्तव में जिस तरहका हो उसको उसी तरहका समझना यही यथार्थ- अनुभव कहलाता है । जैसे- रजत (चान्दी) में रजतत्वविशेषणक और रजत विशेष्यक

( १ ) अत्र प्रकारता तद्वत्तावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्ना ग्राह्या, तेन संयोगेन -कपाले घट इति ज्ञाने समवायेन तद्वद्विशेष्यकत्वस्य तत्प्रकारकत्वस्य च सत्त्वेपि न याथार्थ्यापत्तिः । तथा च येन सम्बन्धेन तत्प्रकारकानुभवस्य याथार्थ्यं तेन सम्ब न्धेन तद्वन्निष्ठविशेष्यतानिरूपित तत्सम्बन्धावच्छिन्नतन्निष्ठप्रकारतानिरूपितप्रकार- ताशालित्वे सति अनुभवत्वम्, तादृशविशेष्यतानिरूपित विशेष्यत्वावच्छिन्न तादृश- प्रकारताशाल्यनुभवत्वं वा यथार्थानुभवत्वमिति निष्कर्षो बोध्यः । अयथार्थानुभव- वारणाय सत्यन्तम् । अत एव तद्वतीत्यपि । अत एव च विशेष्ये तद्वत्वनिवेशः । स्मृत्यादिवारणायानुभवत्वनिवेशः ।

[[३४]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे …

रजतमिति ज्ञानम् ) सैव प्रमेत्युच्यते ॥

अयथार्थानुभवस्य लक्षणं किम् ?

s

क

तदभाववति तत्प्रकारकोऽनुभवोऽयथार्थः । यथा शुक्ताविद

URT

न्यायबोधिनी ।

यथाश्रुते रङ्गरजतयो’रिमे रजतरङ्गे’ इत्याकारकसमूहालम्बनभ्रमेऽतिव्याप्तिः, तत्रापि रजतत्ववद्विशेष्यकत्व रजतत्वप्रकारकत्वयो रङ्गत्ववद्विशेष्यकत्व रङ्गत्वप्रकारकत्वयोश्व सत्त्वात् । उक्तनिष्कर्षे तु दर्शितभ्रमे नातिव्याप्तिः, तज्ज्ञानस्य रङ्गांशे रजतत्वाव- गाहित्वेन रजतांशे रङ्गत्वावगाहित्वेन च रजतत्व प्रकारतायाः रङ्गत्ववन्निष्ठविशेष्य- तानिरूपितत्वेऽपि रङ्गत्वनिष्ठप्रकारतायाः रजतत्ववन्निष्ठविशेष्यतानिरूपितत्वेऽपि रजतत्वप्रकारताया रजतत्ववन्निष्ठविशेष्यतानिरूपितत्वाभावात्, ( एवं ) रङ्गत्वप्रका- रताया रङ्गत्ववन्निष्ठविशेष्यतानिरूपितत्वाभावाच्च ॥

श्रयथार्थानुभवं लक्षयति - तदभाववतीति । अत्रापि पूर्ववत्तदभाववन्निष्ठ-

पदकृत्यम् ।

।

इति यावत् । स्मृतिवारणायानुभव इति । श्रयथार्थानुभववारणाय तद्वतीति । निर्वि कल्पकेऽतिव्याप्तिवारणाय तत्प्रकारक इति ॥

तदभावेति । तदभाववद्विशेष्यकतत्प्रकारकोऽनुभवोऽयथार्थानुभव इत्यर्थः । यथा शुक्तौ ‘इदं रजतम्’ इति ज्ञानम् । स्मृतिवारणायानुभव इति । यथार्थानुभवे-

विरला ।

वेत्याशङ्कयाह – सैवेति । यथार्थानुभव एव शास्त्रे प्रमेत्युच्यत इत्यर्थः । ननु वृक्षः- संयोगीति प्रमायामप्रमालक्षणस्यातिव्याप्तिः मूलावच्छेदेन कपिसंयोगाभाववति वृक्षे कपिसंयोगप्रकारकत्वात् इति चेन्न । यदवच्छेदेन यत्सम्बन्धाभावस्तदवच्छेदेन तत्स- म्बन्धज्ञानस्य विवक्षितत्वात्, संयोगाभावावच्छेदेन संयोगज्ञानस्याप्रमात्वात् संयोगा- वच्छेदेन संयोगसम्बन्धस्य सत्त्वान्नातिव्याप्तिः ॥

इन्दुमती ।

ज्ञान । अर्थात् चान्दीको चान्दी और सोनेको सोना समझना । इसी (यथार्थानुभव) का नाम प्रमा भी है ।

‘अयथार्थ - अनुभव ( मिथ्याज्ञान) उसे कहते हैं जो चीज वास्तवमें उस तरह की न हो पर उसे वैसे ही समझना । जैसे सीम्पको चान्दी और रस्सीको सर्प समझनाप्रमाविभागकथनम् ।

रजतमिति ज्ञानम् ) सैवाप्रमेत्युच्यते ॥

यथार्थानुभवभेदाः के?

मणक

[[३५]]

यथार्थानुभव चतुर्विधः — प्रत्यक्षानुमित्युपमितिशाब्दभेदात् ॥ यथार्थानुभवश्चतुर्विधः-

न्यायबोधिनी ।

विशेष्यतानिरूपिततन्निष्ठ प्रका (१) रताशालिज्ञानत्ववच्वं विवक्षणीयम् । अन्यथा यथाश्रुते रङ्गरजतयो’रिमे रङ्गरजते’ इत्याकारकसमूहालम्बनप्रमायामतिव्याप्तिः, एतत्समूहा- रङ्गत्वोभयप्रकारकत्वेन - लम्बनस्य रङ्गरजतोभयविशेष्यकत्वेन रजतत्व रङ्गत्वोभय प्रकारकत्वेन च रजतत्वाभा - ववद्रङ्गविशेष्यकत्वरजतत्वप्रकारकत्वयो रङ्गत्वाभाववद्रजतविशेष्यकत्वरङ्गत्वप्रकार- कत्वयोश्च सत्त्वात् । उक्तनिष्कर्षे तु न तत्रातिव्याप्तिः, तादृशप्रमायाः रजतांशे

त्वयोश्च सत्त्व रजतत्वावगाहित्वेन रङ्गांशे रङ्गत्वावगाहित्वेन च रजतत्वाभाववद्रङ्गनिष्ठविशेष्यतानिरू- पितत्वाभावात् ( एवं ) रङ्गत्व प्रकारताया रङ्गत्वाभाववद्रजतनिष्ठविशेष्यता निरूपितत्वा- भावाच्च । उदाहरणम्— यथा शुक्तौ ‘इदं (२) रजतम्’ इति ( ज्ञानम् ) ॥

यथार्थानुभवं विभजते—यथार्थानुभव इति ॥

पदकृत्यम् ।

ऽतिव्याप्तिनिरसनाय तदभाववतीति । निर्विकल्पकवारणाय तत्प्रकारक इति ॥

यथार्थेति । यथार्थानुभवः प्रत्यक्षमेवेति चार्वाकाः । अनुमितिरपीति काणाद- बौद्धौ। उपमितिरपीति नैयायिकैकदेशिनः । शाब्दमपीति नैयायिकाः । श्रर्थापत्तिर- पीति प्राभाकराः । श्रनुपलब्धिकोऽपीति भाट्टवेदान्तिनौ । साम्भविकैतिय कावपीति विरला ।

चातुर्विध्ये हेतुमाह — प्रत्यक्षेति । अत्र प्रत्यक्षादिशब्दाः प्रत्यक्षादिप्रमापरा

इन्दुमती ।

की। इसी (अयथार्थानुभव) का नाम अप्रमा है ।

[[1]]

यथार्थ अनुभव चार तरह के होते हैं प्रत्यक्ष, अनुमिति उपमिति और शाब्द इस भेदसे । प्रत्यक्षस्वरूप यथार्थानुभव जैसे- ‘अयं घटः " ( यह घड़ा है ) । अनुमितिस्वरूप यथार्थानुभव जैसे ‘पर्वतो वह्निमान्’ (पर्वत में धूम होनेसे आग है) । उपमितिस्वरूप

(१) अत्र यत्सम्बन्धावच्छिन्नतन्निष्ठप्रतियोगिता गृह्यते तसम्बन्धावच्छिन्ना प्रकारता ग्राह्या प्रयोजनं पूर्ववद् बोध्यम् ।

(२) रजतस्वाभाववद्विशेष्यकत्वे सति रजतत्वप्रकारकं शुक्तौ इदं रजतम् इति ज्ञानमिति पाठान्तरम् ।

[[३६]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे ।

तत्करणं कतिविधम् ?-

तत्करणमपि चतुर्विधं - प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दभेदात् ॥

करणस्य किं लक्षणम् !— करणस्य किं लक्षणम् !—

असाधारणं कारणं करणम् ॥

न्यायबोधिनी ।

क

तत्करणमिति । फलीभूत प्रत्यक्षादिकरणं चतुर्विधमित्यर्थः । प्रत्यक्षादिचतुर्वि- धप्रमाणानां प्रमाकरणत्वं सामान्यलक्षणम् । एकैकप्रमाणलक्षणं तु वक्ष्यते - प्रत्यक्ष- ज्ञानेत्यादिना ॥

करणलक्षणमाह—असाधारणमिति । व्यापारवदसाधारणं कारणं करणमि-

पदकृत्यम् ।

पौराणिकाः । चैष्टिकोऽपीति तान्त्रिकाः । एतेषां मतेऽस्वरसं सम्भाव्य तस्य चातु- विध्यं दर्शितम् ॥

तदिति । यथार्थानुभवात्मकप्रमायाः कारणमित्यर्थः ॥

(PTI)

[[813]]

असाधारणमिति । कालादिवारणायासाधारणमिति । व्यापारेऽतिव्याप्ति-

विरला ।

बोध्या । इति प्रमाविभागः ।

प्रसङ्गात्प्रमाणं विभजते- तत्करणमिति । चातुर्विध्ये हेतुमाह- प्रत्यक्षेति । अत्र तु प्रत्यक्षादिशब्दाः प्रत्यक्षादिप्रमाणपरा व्याख्येयाः । तथा च न्यायसूत्रम् - प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि ( ० १ ० १ सू० ३ ) इति । इति प्रमाणविभागः ।

प्रमाणज्ञानस्य करणज्ञानाधीनतयाऽऽदौ करणमाह- असाधारणमिति । वि-

इन्दुमती ।

यथार्थानुभव जैसे- ’ गवयो गवयपदवाच्यः’ ( गो सदृश जो वनका पशु वह गवय इस पदका अर्थ है ) । शाब्दबोधस्वरूप यथार्थ अनुभव जैसे- अहं गच्छामि इस वाक्य से (मैं जाता हूँ ) ।

यथार्थ - अनुभव के करण ( असाधारण कारण ) भी चार प्रकार के होते हैं- प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान और शब्द इस भेदसे । [ प्रत्यक्ष स्वरूप करण- इन्द्रियां हैं। अनुमान स्वरूप करण - लिङ्गपरामर्श है । उपमान स्वरूप करण-सादृश्यज्ञान है । शब्द स्वरूप करण शब्द ज्ञान है । ]

‘करण’ वह कहलाता है, जो कार्यके प्रति असाधारण ( विशेष ) कारण हो ।

कारणलक्षणकथनम् ।

[[३७]]

कारणस्य किं लक्षणम् ? -

कार्यनियतपूर्ववृत्तिकारणम् ॥

॥ की

न्यायबोधिनी ।

त्यर्थः । श्रसाधारणत्वं च- कार्यत्वातिरिक्तधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपित कारणताशालि- त्वम् । यथा दण्डादेर्घटादिकं प्रत्यसाधारणकारणत्वम्, कार्यत्वातिरिक्तो घटत्वादि- रूपो धर्मः तदवच्छिन्नकार्यता घण्टे तन्निरूपितकारणता दण्डे, अतो घटं प्रति दण्डोऽसाधारणं कारणम्, भ्रम्यादिरूपव्यापारवत्त्वाच्च करणम् । साधारणकारणत्वं च-कार्यत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणताशालित्वम् । यथा ईश्वरादृष्टादेः कार्य- वावच्छिन्नं प्रत्येव कारणत्वात्साधारणकारणत्वम् ॥

कारणं लक्षयति—कार्यनियतेति । कार्यं प्रति नियतत्वे सति पूर्ववृत्तित्वं कारणत्वम् । नियतत्वविशेषणानुपादाने पूर्ववर्तिनो रासभादेरपि घटादिकारणत्वं स्यादतो नियतत्वे सतीति विशेषणम् । नियतपूर्ववर्तिनो दण्डरूपादेरपि घटकार- पदकृत्यम् ।

वारणाय व्यापारवदित्यपि देयम् । व्यापारश्च - द्रव्यान्यत्वे सति तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकः । ईश्वरेच्छादिवारणाय तज्जन्यत्वे सतीति । कुलालजन्यत्वे सति कुलालजन्यघटजनकत्वं कुलालपुत्रस्याप्यस्त्यतस्तत्रातिव्याप्तिवारणाय प्रथमं सत्य- न्तम् । दण्डरूपादिवारणाय तज्जन्यजनक इति ॥

कार्येति । कार्यान्नियताऽवश्यम्भाविनी पूर्ववृत्तिः पूर्वक्षणवृत्तिर्यस्य तत्तये- त्यर्थः । अनियतरासभादिवारणाय नियतेति । कार्यवारणाय पूर्वेति । दण्डत्वादि- विरला ।

शेषस्त्वत्र न्यायबोधिन्यादौ द्रष्टव्यः ॥

करणत्वस्य कारणत्वघटिततया तजिज्ञासावारणाय कारणत्वं विवेचयति — कार्येति । कार्यं प्रति कार्योत्पत्तिं प्रति नियतं व्यापकं सत् यत्पूर्ववृत्ति तत्कारणमित्यर्थः । यथा घटं प्रति दण्डः कारणमिति । तत्र हि घटः कार्यं तदुत्पत्तिं प्रति दण्डो व्यापकः- यत्र यत्र घटोत्पत्तिस्तत्र तत्र दण्ड इति व्याप्तौ दण्डस्य व्यापकत्वात्, घटकार्य पूर्ववर्ती इन्दुमती ।

[ साधारण कारण वह कहलाता है, जो सभी कार्यों की उत्पत्ति का कारण हो जैसे - ईश्वर, काल आदि । ]

‘कारण’ वही कहलाता है, जो घट आदि कार्यों की उत्पत्तिके पहले अवश्य रहे । [ जैसे -घट के प्रति दण्ड, चक्र कुलाल आदि । ]

[[३८]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

• कार्यस्य किं लक्षणम् ? -

कार्यं प्रागभावप्रतियोगि ॥

न्यायबोधिनी ।

णत्वं स्यादतोऽनन्यथासिद्धपदमपि कारणलक्षणे निवेशनीयम् । एवं च न तत्राति- व्याप्तिः, दण्डरूपादीनामन्यथासिद्धत्वात् ॥

कार्य लक्षयति — कार्यमिति । प्रागभावप्रतियोगित्वं कार्यस्य लक्षणम् । कार्यो~ त्पत्तेः पूर्वम् ‘इह घटो भविष्यति’ इति या प्रतीतिर्जायते तत्प्रतीतिविषयीभूतो योऽभावः स प्रागभावः तत्प्रतियोगि घटादिरूपं कार्यम् ॥

पदकृत्यम् ।

वारणायानन्यथासिद्धत्वविशेषणस्यावश्यकत्वेन तत एव रासभादिवारणसम्भवे निय- तपदमनर्थकमेव । एवं चानन्यथासिद्धकार्य पूर्ववृत्ति कारणमिति फलितम् । अनन्यथा- सिद्धत्वमन्यथासिद्धिशून्यत्वम् । अन्यथासिद्धिश्वावश्यक्लृप्तनियतपूर्ववर्तिनैव कार्य - सम्भवे तत्सहभूतत्वम् । यथाऽवश्य क्लृप्तनियतपूर्ववर्तिभिर्दण्डादिभिरेव घटरूपकार्य- सम्भवे तत्सहभूतत्वं दण्डत्वादौ तदन्यथासिद्धत्वम् ॥

प्रागभावेति । कालादिवारणाय प्रागिति । श्रसम्भववारणाय प्रतियोगीति

विरला ।

दण्ड इति कार्योत्पत्तिव्यापकत्वे सति पूर्ववर्त्तित्वरूपलक्षणस्य दण्डे सत्त्वात्लक्षण- समन्वयः । अत्र अनन्यथासिद्धकार्यनियतपूर्ववृत्ति इति क्वाचित्कः पाठः । स च सिद्धान्तचन्द्रोदयकारस्याभिमतस्तथैव तैर्व्याख्यातत्वात् इति द्रष्टव्यम् ॥ अत्रायं प्रश्नः - उक्तलक्षणस्यारण्यस्थदण्डेऽभावात्कथं घटनिरूपित कारणता दण्डे इति । उत्तरं—कार्यनियतपूर्ववर्तिजातीयताया विवक्षणेन तत्रापि स्वरूपयोग्यता- रूपकारणत्वनिर्वाह इति ।

ननु कार्यमेव किमिति जिज्ञासायामाह - कार्यमिति । उत्पत्तेः पूर्वं विद्यमानोऽ- भावः प्रागभावः तत्प्रतियोगि कार्यमित्यर्थः । जन्यस्यैव प्रागभावो विद्यते न नित्य- स्यातः कार्यमेव प्रागभावप्रतियोगीति भावः ।

इन्दुमती ।

‘कार्य वह कहलाता है जो पदार्थ प्रागभावका प्रतियोगी हो, अर्थात् जिसके उत्पत्ति होने की सम्भावना हो । जैसे- घट-पट आदि ।

[ घटादि कार्योत्पत्तिके पहले कपालादिको देखकर यहां घट होगा ऐसा ज्ञान होता है । इस ज्ञानका विषय जो अभाव है वही ‘प्रागभाव’ कहलाता है । ]

कारणविभागकथनम् ।

" कारणं कतिविधम् ?

कारणं त्रिविधम्- समवाय्य समवायिनिमित्तभेदात् ॥ - ॥

॥ समवायिकारणस्य किं लक्षणम् ? -

[[३६]]

यत्समवेतं कार्यमुत्पद्यते तत्समवायिकारणम् । यथा तन्तवः पटस्यः । पटश्च स्वगतरूपादेः ॥

FFT

न्यायबोधिनी । TH

कारणं विभजते—कारणमिति । समवायिकारणमसमवायिकारणं निमित्तका- रणं चेति ॥

J

समवायिकारणं लक्षयति-यत्समवेतमिति । यस्मिन्समवेतं सत्समवायेन सम्बद्धं सत् कार्यमुत्पद्यते तत्समवायिकारणमित्यर्थः । उदाहरणम् - यथा तन्तव इति । येषु तन्तुषु समवायेन सम्बद्धं सत्पटात्मकं कार्यमुत्पद्यते तत्तन्तवः समवायि- कारणमित्यर्थः । सामान्यलक्षणं तु — समवायसम्बन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपिततादा- त्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वं समवायिकारणत्वमिति । समवायसम्बन्धेन घटाधि- करणे कपालादौ कपालादेस्तादात्म्यसम्बन्धेनैव कारणत्वात् समवायसम्बन्धाव- च्छिन्नघटत्वाद्यवच्छिन्नकार्यतानिरूपिततादात्म्य सम्बन्धावच्छिन्न कपालत्वाद्यवच्छिन्न- कारणतायाः कपालादौ सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः । समवायेन जन्यभावत्वावच्छिन्नं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन द्रव्यस्यैव कारणत्वाज्जन्यभावेषु द्रव्यगुणकर्मसु त्रिषु द्रव्य- मेव समवायिकारणम्, द्रव्ये तु द्रव्यावयवाः समवायिकारणम्, अतो गुणादा- वपि द्रव्यमेव समवायिकारणमित्याशयेनाह - पटश्च स्वगतरूपादेरिति । सम- वायिकारणमित्यनुषज्यते ॥

पदकृत्यम् ।

यदिति । यस्मिन्समवायसम्बन्धेन वर्तमानं कार्यमुत्पद्यते तदित्यर्थः । चक्का- दिवारणाय समवेतमिति ॥

विरला ।

स्वगतरूपादेरिति । श्रादिना गन्धादिपरिग्रहः ॥

इन्दुमती ।

कारण तीन प्रकारके हैं- समवायिकारण, असमवायिकारण और निमित्तकारण इस भेदसे ।

जिस द्रव्य में समवाय सम्बन्धसे कार्य उत्पन्न हो, वह ‘समवायिकारण’ होता है । जैसे-कपड़ाका समवायिकारण सूत है और कपड़ा भी अपने सफेद आदि रूपका समवायिकारण है । एवम् घटका समवायिकारण कपाल है ।

[[१४०]]

सटीक तर्कसम्प

असमवायिकारणस्य किं लक्षणम् ?-

कार्येण कारणेन वा सहैकस्मिन्नर्थे समवेतं सत्कारणम- समवायिकारणम् । यथा तन्तु संयोगः पटस्य, तन्तुरूपं पटरूपस्य ॥

न्यायबोधिनी ।

श्रसमवायिकारणं लक्षयति — कार्येणेति । श्रसमवायिकारणं द्विविधं कार्येण सहैकस्मिन्नर्थे समवेतं सत् यत् कारणं तत् इत्येकम्, कारणेन सहैकस्मिन्नर्थे सम- वेतं सत्यत् कारणं तदपरमसमवायिकारणमित्यर्थः । अत्र कारणेनेत्यस्य स्वका-

। र्यसमवायिकारणेनेत्यर्थः । जन्यद्रव्यमात्रेऽवयव संयोगस्यैवा समवायिकारणत्वात्पटा- त्मककार्ये तदवयवतन्तु संयोगस्यैवा समवायिकारणत्वमिति दर्शयन् प्रथममुदाह- रति - यथा तन्तुसंयोगः पटस्येति । यथा तन्तुसंयोगः पटात्मककार्येण सहै- कस्मिन्नर्थे तन्तौ समवायसम्बन्धेन विद्यमानत्वे सति कारणत्वात्पटात्मककार्य- प्रति तन्तुसंयोगोऽसमवायिकारणमित्यर्थः । द्वितीयमसमवायिकारणं ’ कारणेन सहे’- त्यादिना पूर्वोक्तं तदुदाहरति ( १ ) - तन्तुरूपमिति । कारणेन सह पटरूपसम- वायिकारणीभूतपटेन सह, एकस्मिन्नर्थे तन्तुरूपे (२) समवेतत्वे सति कारणत्वात् पदकृत्यम् ।

कार्येणेति - कार्येण कारणेन वा सहैकस्मिन्नर्थे समवेतत्वे सति श्रात्म विशेष- - गुणभिन्नत्वे सति यत् कारणं तदसमवायिकारणम् । तन्तुसंयोगादावव्याप्तिवार-

णायं कार्येति । तन्तुरूपादावव्याप्तिवारणाय कारणेनेति । श्रात्मविशेषगुणेऽतिव्याप्ति-

विरला-

ननु पटरूपं प्रति तन्तुरूपमसमवायिकारणं कथं स्यात्तयोः सामानाधिकरण्या- भावात्समानाधिकरणयोरेव कार्यकारणभावनियमादतो द्विधाऽसमवायिकारणं निर्वक्ति- कार्येन कारणेन वेति । द्विविधस्याप्युदाहरणं मूले यथेति । तथा च प्रथमे कार्येण पटेन सहासमवायिनस्तन्तु संयोगस्य तन्तुरूप एकस्मिन्नर्थे प्रत्यासत्तिरिति, द्वितीये च पटरूपकार्यकारणेन पटेन सहासमवायिनस्तन्तुरूपस्य तन्तुरूप एकस्मि- इन्दुमती ।

असमवायिकारण वह कहलाता है, जो कारण कार्य या कारणके साथ एक ही अधिकरणमें समवायसम्बन्धसे विद्यमान हो, कार्यके साथका जैसे - अनेक तागों का

(१) द्वितीयमुदाहरति- इति म० मु० पु० पाठः ।

(२) स्वकार्यसमवायिकारणेन पटेन सह एकस्मिंस्तन्तौ इति० मु० पु० पाठः ।

कारणविभागकथनम् ।

निमित्तकारणस्य किं लक्षणम् ? -

[[४१]]

॥ तदुभयभिन्नं कारणं निमित्तकारणम् । यथा तुरीवे मादिक

འ གངས་ ་

पटस्य ॥

न्यायबोधिनी ।

।

तन्तुरूपं पटगतरूपस्यासमवायिकारणमित्यर्थः । सामान्यलक्षणं तु – समवायसम्ब- न्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपिता या समवायस्व समवायिसमवेतत्वान्यतरसम्बन्धावच्छिन्ना कारणता तदाश्रयत्वमसमवायिकारणत्वमिति । (१) (द्रव्यासमवायिकारणीभूतावयव- संयोगादौ तु ) समवायसम्बन्धावच्छिन्नघटत्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपिता समवाय- सम्बन्धावच्छिन्ना कपालद्वय संयोगनिष्ठा कारणता कपालद्वयसंयोगे वर्तते । एवमाद्य- पतनक्रियायामाद्यस्यन्दनक्रियायां च गुरुत्वद्रवत्वे श्रसमवायिकारणे भवतः, आद्य- पतनक्रियां प्रति श्राद्यस्यन्दनक्रियां प्रति च समवायसम्बन्धेनैव तयोः कारणत्वात् (२)श्रवयविगुणभूतघटपटरूपादौ त्ववयवगुणीभूत कपालतन्तुरूपादेः स्वपदप्राह्मकपाल- तन्तुरूपादिसमवायिकपालतन्त्वादिसमवेतत्वसम्बन्धेनैव कारणत्वात् तत्सम्बन्धा- ‘वच्छिन्नकारणताश्रयत्वमवयवगुणीभूत कपालरूपतन्तुरूपादौ वर्तते ॥

निमित्तकारणं लक्षयति- तदुभयभिन्नमिति ।

पदकृत्यम् ।

समवायिकारणभिन्नत्वे

वारणायात्म विशेष गुणभिन्नत्वे सतीति । विशेषवारणाय कारणमिति ।

तदुभयभिन्नं कारणं निमित्तकारणमिति । समवाय्यसमवायिकारण–

विरला ।

न्नर्थे प्रत्यासत्तिरिति लक्षणसङ्गतिर्बोध्या । पूर्वत्र समवायेनापरत्र स्वसमवायिसमवेत- त्वसम्बन्धेन चैकार्थप्रत्यासत्तिरिति । तथा च समवायस्वसमवायिसमवायान्यतर- सम्बन्धेन समवायिकारणे प्रत्यासन्नमात्मविशेषगुणभिन्नं कारणमसमवायिकारणमिति श्रसमवायिसामान्यलक्षणं पर्यवसितम् । एतेनासमवायिकारणस्य किं निष्कृष्टलक्षण- मिति प्रश्नस्योत्तरं बोध्यम् । तदुभयेति । इदं च कारणत्रयं भावकार्यस्यैवा-

इन्दुमती ।

संयोग वस्त्र के प्रति असमवायिकारण है । कारणके साथका जैसे सूतका रूप वस्त्रकेः रूपके प्रति असमवायिकारण है ।

‘निमित्तकारण’ वह’ कहलाता है, जो समवायिकारण और असमवायिकारणसे

( १ ) ( ) एतचिह्नान्तर्गतः पाठो म० मु० पु० नास्ति । समवायसम्बन्धा– वच्छिन्नासमवायिकारणोदाहरणमाह - द्रव्येत्यादिना । (२) स्वसमवायिसमवेतत्व– सम्बन्धावच्छिन्नासमवायिकारणोदाहरणमाह- अवयवीत्यादिना ।

[[४२]]

கதிரட்ட

1 सटीक तर्कसङ्ग्रहे

।

करणस्य निष्कृष्टलक्षणं किम् ?-

तदेतत्त्रिविधकारणमध्ये यदसाधारणं कारणं तदेव करणम् ॥

न्यायबोधिनी ।

सति, असमवायिकारणभिन्नत्वे सति कारणत्वं निमित्तकारणस्य लक्षणमित्यर्थः ।

करणलक्षणमुपसंहरति—तदेतदिति । यदसाधारणमिति । व्यापारवत्त्वे

। सतीत्यपि पूरणीयम्, अन्यथा तन्तुकपालसंयोगयोरतिव्याप्तिः - तन्तुकपालसंयोग- योरपि कार्यत्वातिरिक्तपदत्वावच्छिन्नं प्रति कारणत्वादसाधारणत्वमस्त्येवेत्यतस्तत्र कारणत्ववारणाय व्यापारवत्त्वे सतीति करणलक्षणे विशेषणं देयम् । व्यापारत्वं त्वच तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकत्वम्, भवति हि दण्डजन्यत्वे सति दण्डजन्य- घटजनकत्वाद् भ्रम्यादेर्दण्डव्यापारत्वम् (१) । एवं कपालसंयोगतन्तुसंयोगादेरपि कपालतन्त्वादिव्यापारत्वं कपालतन्त्वादिजन्यत्वे सति कपालतन्त्वादिजन्यघटपटा- दिजनकत्वात् । करणलक्षणेऽसाधारणत्व विशेषणानुपादाने ईश्वरादृष्टादेरपि व्यापार- वत्त्वात्करणत्वं स्यात् अतस्तत्रातिव्याप्तिवारणायासाधारणेति विशेषणम् ॥

पदकृत्यम् ।

कार

वारणाय तदुभयभिन्नमिति । विशेषादावतिव्याप्तिवारणाय कारणमिति ।

तदेतदिति । यस्मात्कारणत्वघटकं कारणमुपदर्शितं तस्मादेतत्त्रिविधसाधक- अध्ये यत्साधकतमं तदेव करणमिति भावः ॥ इति करणप्रपञ्चः ।

विरला ।

कि

• भावस्य तु निमित्तकारणमात्रमिति बोद्धव्यम् ।

फि

प्रकृतकरणलक्षणमुपसंहरन्नाह - तदेतदिति ।

इन्दुमती ।

भिन्न हो । जैसे - तुरी, वेमा ( जुलाहेका ताना आदि औजार) कपड़ेका निमित्त- - कारण है । एवं घटके प्रति दण्ड, चक्र, कुलाल आदि निमित्तकारण है ।

समवायिकारण, असमवायिकारण और निमित्तकारणों में से जो असाधारणकारण हो वही ‘करण’ कहाता है ।

१ ) जनकता भ्रमणात्मकव्यापारस्येति म० मु० पु० पाठः ।

॥

চ

प्रत्यक्षवर्णनम् ।

प्रत्यक्षप्रमाणलक्षणं किम् ? -

तत्र प्रत्यक्षज्ञानकरणं प्रत्यक्षम् ॥

[[४३]]

(

प्रत्यक्षप्रमालक्षणं किम् कतिविधं च तत् ? - इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । ( ज्ञानाकरणकं

न्यायबोधिनी ।

Purine षड्विधेन्द्रियभूतप्रत्यक्षप्रमाणस्य लक्षणमाह — तत्रेति । प्रमाभूतप्रत्यक्षादिषु प्रत्यक्षात्मकं यज्ज्ञानं चाक्षुषादिप्रत्यक्षं तत्प्रति व्यापारवदसाधारणकारणमिन्द्रियं भवति; अतः प्रत्यक्षज्ञानकरणत्वं प्रत्यक्षस्य लक्षणम् । श्राद्यसन्निकर्षातिरिक्तचतु- र्विधसन्निकर्षाणां समवायरूपत्वेनेन्द्रियजन्यत्वाभावाद्व्यापारत्वं न सम्भवतीति इन्द्रिय- मनःसंयोगस्यैव बाह्यप्रत्यक्षे जननीये इन्द्रियव्यापारता बोध्या । मानसप्रत्यक्षे त्वात्म- मनः संयोगस्यैव सा बोध्या ।

प्रत्यक्षप्रमाणलक्षणमुक्त्वा प्रत्यक्षप्रमालक्षणमाह — इन्द्रियार्थसन्निकर्षेति ।

पदकृत्यम् ।

तत्रेति । प्रमाणचतुष्टयमध्ये । दण्डादिवारणाय ज्ञानेति । अनुमानादिवारणाय प्रत्यत्क्षेति ।

इन्द्रियार्थेति । इन्द्रियं चक्षुरादिकमर्थो घटादिस्तयोः सन्निकर्षः संयोगादि-

विरला ।

प्रासङ्गिकं करणप्रपञ्चं निरूप्य पूर्वोद्दिष्टप्रमाणविशेषाणां मध्ये क्रमप्राप्तं प्रत्यक्ष- प्रमाणलक्षणमाह - तन्त्रेति । तत्र प्रमाणचतुष्टयमध्ये, जनकतया प्रत्यक्षत्वाव- च्छिन्नजनकत्वे सति प्रत्यक्षत्वावच्छिन्नजनकमित्यर्थः, सन्निकर्षवारणाय सत्यन्तम् । उभयत्र प्रत्यक्षत्वावच्छिन्नत्व निवेशात्कालविधया प्रत्यक्षजनकध्वंसप्रतियोगि सन्निकर्षे ईश्वरादौ वा न व्यभिचारः । प्रत्यक्षज्ञानकरणं – साक्षात्कारप्रमाकरणम्, प्रत्यक्षं– प्रत्यक्षप्रमाणमित्यर्थः । शङ्का - प्रमायाः प्रथममुद्दिष्टत्वात्तल्लक्षणं त्यक्त्वा कथमादौ प्रत्यक्षप्रमाणलक्षणमिति । उत्तरम् - प्रत्यक्षप्रमायाः प्रमाणोपजीवकत्वेन तदुप- जीव्य प्रमाणलक्षणस्यैवादावुचितत्वादिति ।

ज्ञानेति । नेदं लक्षणं सर्वमूलपुस्तकेषूपलभ्यते न च सर्वेष्टीकाकृद्भिर्व्याख्या-

इन्दुमती ।

प्रत्यक्ष ज्ञानका असाधारण कारण ‘प्रत्यक्ष प्रमाण’ (नेत्र आदि इन्द्रियां ) है । प्रत्यक्ष वही कहलाता है, जो ज्ञान नेत्र आदि इन्द्रियोङ्के और घट-पट आदि

[[४४]]

सटीकतर्कसङ्ग्रहे

ज्ञानं प्रत्यक्षम् ) तद् द्विविधम् - निर्विकल्पकं सविकल्पकं चेति ॥

न्यायबोधिनी ।

जन्यप्रत्यक्षस्यैव लक्ष्यत्वमित्यभिप्रायेणेदं लक्षणम् । ईश्वरप्रत्यक्षसाधारणं तु— ज्ञानाकरणकं ज्ञानं प्रत्यक्षमिति । ज्ञानं व्याप्तिज्ञानं सादृश्यज्ञानं पदज्ञानं च तदेव करणं येषां तानि ज्ञानकरणकानि अनुमित्युपमितिशाब्दानि तद्भिन्नं प्रत्यक्ष- मित्यर्थः । प्रत्यक्षे इन्द्रियाणामेव करणत्वं न तु ज्ञानस्य, तथा च ज्ञानाकरण- ज्ञानत्वस्य प्रत्यक्षसामान्य एवं सत्त्वाल्लक्षणसङ्गतिः । प्रत्यक्षं विभजते- -निर्वि- कल्पकमिति ।

पदकृत्यम् ।

J

स्तज्जन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षमित्यर्थः । सन्निकर्षध्वंसवारणाय ज्ञानमिति । अनुमित्या- दिवारणायेन्द्रियार्थसन्निकर्षेति । ननु सोपनेत्रचक्षुषा कथं पदार्थग्रहणं ? चक्षुष उप- नेत्रनिरुद्धत्वेन पदार्थेन सह सन्निकर्षाभावात् कथं वा स्वच्छजाह्नवीस लिलावृत- मत्स्यादेश्चक्षुषा ग्रहणमिति चेन्न । स्वच्छद्रव्यस्य तेजोनिरोधकत्वाभावेन तदन्त- श्चक्षुःप्रवेशसम्भवात् । न चेश्वरप्रत्यक्षेऽव्याप्तिरिति वाच्यम् । अत्र जन्यप्रत्यक्ष- स्यैव लक्षितत्वात् ।

विरला ।

तमिति क्षेपकमिति ज्ञायते । ईश्वरप्रत्यक्ष साधारणमिदं लक्षणमिति कैश्चित्परिगृही- तम्, किन्तु ‘इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यव सायात्मकं प्रत्यक्षम् ।’ [ ० १ ० १ सू ४] इति न्यायसूत्रानुसारेण जन्य प्रत्यक्षस्यैव निरूपणीयत्वादनतिप्रयोजनकम् तथा च नाव्याप्तिशङ्कावसर इति वदामः ।

[[3]]

द्विविधमिति । द्विविधमपीदं [१] घ्राणज [२] रासन [३[ चाक्षुष [४] श्रावण [५] स्पार्शन [६] मानसभेदात् षड्विधम् । घ्राणजत्वादिकं तु जिघ्रामीत्याद्यनुभवसा- क्षिको जातिविशेष इति बोध्यम् ।

इन्दुमती ।

विषयोङ्के सन्निकर्ष ( सम्बन्ध ) से होता हो ।

[ जिस ज्ञान में ज्ञान करण न हो वह ज्ञान प्रत्यक्षज्ञान ( प्रत्यक्ष प्रमा ) है ] वह प्रत्यक्ष दो तरहका है - निर्विकल्पक और सविकल्पक ।प्रत्यक्ष विभागकथनम् ।

निर्विकल्पकलक्षणं किम् ? ji

[[४५]]

m

(१) ( तत्र) निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्विकल्पकम् ( यथा किञ्चि -

दिदमिति ) ॥

सविकल्पकलक्षणं किम् ? -

सप्रकारकं ज्ञानं सविकल्पकम् । यथा डित्थोऽयं

न्यायबोधिनी ।

तल्लक्षयति- (तत्र) निष्प्रकारकमिति । प्रकारताशून्यज्ञानत्वमेव निर्विकल्पक- त्वमित्यर्थः । निर्विकल्पके चतुर्थी विषयता स्वीक्रियते, त्रिविधविषयतामध्ये एकापि तत्र नास्ति, अतो विशेष्यताशून्यज्ञानत्वं (२) संसर्गताशून्यज्ञानत्वमित्यपि लक्षणं सम्भवति ॥ सविकल्पकं लक्षयति-सप्रकारकमिति । विषयताया ज्ञाननिरूपितत्वा-

पदकृत्यम् ।

तत्र निष्प्रकारकमिति । सविकल्पकेऽतिव्याप्तिवारणाय निष्प्रकारकमिति । प्रकारवारणाय ज्ञानमिति ।

सप्रकारकमिति । घटादिवारणाय ज्ञानमिति । निर्विकल्पकवारणाय सप्र-

विरला ।

यथेति । सिद्धान्तचन्द्रोदय कारव्याख्यानानुसारेणोदाहरण स्पष्टीकरणार्थम- सर्वगोऽप्ययं पाठोऽत्र धृतः । नामजात्यादियोजनाशून्यं वस्तुमात्रावगाहिज्ञानं निर्विक- रुपकमित्यर्थः । अत्रायं प्रश्नः - निर्विकल्पकसद्भावे किं प्रमाणमिति । उत्तरम्- ‘अयं पट’ इत्यादिविशिष्टबुद्धिः विशेषणज्ञानजन्या विशिष्टबुद्धित्वात् कुण्डलीतिविशिष्ट- बुद्धिवदित्यनुमानमिति विद्धि । एवञ्चात्र विशिष्टज्ञानात्पूर्वं पटत्वरूपविशेषणभानमेव निर्विकल्प कमित्युच्यते, अनवस्थाभयान्न विशेषज्ञानं सविकल्पकमिति सङ्क्षेपः ।

सप्रकारकमिति । प्रकारताख्यविषयताविशिष्टमित्यर्थः । तदुदाहरति

इन्दुमती ।

जिस ज्ञानमें विशेष्य- विशेषण और सम्बन्ध का भान न हो; अर्थात् ‘घटघटत्वे’ आदि स्थलों में कौन विशेष्य है, कौन विशेषण है और विशेषण विशेष्य का कौन सा सम्बन्ध है ऐसा ज्ञान नहीं होता, अतः वह ‘निर्विकल्पक’ ज्ञान कहलाता है ।

जिस ज्ञान में विशेष्य- विशेषण और उसके सम्बन्धका ज्ञान हो वह ‘सविक-

( १ ) ( ) एतच्चिह्नान्तर्गतस्सटीकमूले म० मु० पु० नास्ति ।

(२) विशेष्यता - प्रकारता-संसर्गताख्यास्त्रिविधा विषयता बोध्याः । एतद्वि- पयतात्रय विलक्षणत्वमेव चतुर्थविषयतात्वं निर्विकल्पकज्ञानस्य स्वीकृतमित्यर्थः ।

४ त० वि०

[[४६]]

सटीक तर्कसङ्ग्र

ब्राह्मणोऽयं श्यामोऽयमिति ॥

-की

सन्निकर्षः कतिविधः कश्च सः ? नि (FD) (8) प्रत्यक्षज्ञानहेतुरिन्द्रियार्थसन्निकर्षः पविधः – संयोगः संयुक्त

___ –

न्यायबोधिनी । 限 केक

ज्ज्ञानस्य विषयतानिरूपकत्वेन प्रकारतानिरूपकज्ञानत्वं सविकल्पकस्य लक्षणम् । एवं विशेष्यतानिरूप कज्ञानत्वमित्यपि लक्षणं सम्भवति । उदाहरणम् - यथेति ।

विशेष्यतानिरूपकज्ञानत्वमित्यपि इदन्त्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपित डित्यत्वप्रकारताशालिज्ञानम्, इदन्त्वावच्छिन्नविशे- प्यतानिरूपितब्राह्मणत्वप्रकारताशालिज्ञानं च सविकल्पकमित्यर्थः ॥

क

ES

चाक्षुषादिषड्विधप्रत्यक्षकारणीभूतान् षड्विधसन्निकर्षान्विभजते- संयोग इत्यादि । द्रव्यवृत्तिलौकिकविषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति चक्षुःसं- योगस्य कारणत्वम् । द्रव्यसमवेतवृत्तिलौकिकविषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति चक्षुः संयुक्तसमवायस्य हेतुत्वम् । द्रव्यमसवेतसमवेतवृत्तिलौकिकविषयतास- म्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति चक्षुः संयुक्तसमवेतसमवायस्य हेतुत्वम् । द्रव्य-

पदकृत्यम् ।

कारकमिति ।

प्रत्यक्षेति । तच्च प्रत्यक्षं षड्विधं घ्राणजरासनचाक्षुषश्रौत्रत्वाचमानस- भेदात् । ननु प्रत्यक्षकारणीभूतेन्द्रियनिष्ठप्रत्यक्ष सामानाधिकरण्यघटकः सन्निकर्षः

विरला ।

‘S

डित्थोयमिति । इदं ज्ञानं डित्थत्वप्रकारक डित्यविशेष्यकं ब्राह्मणत्वप्रकारक - ब्राह्मणविशेष्यकं, श्यामत्व प्रकार कश्यामविशेष्यकं भवतीति प्रकारताख्यविषयतानि- रूपकत्वस्योक्तज्ञाने सत्त्वाल्लक्षणसङ्गतिः ।

उक्तषविध प्रत्यक्षहेतुभूतान् षड्विधसन्निकर्षानुदाहरति- प्रत्यक्षेति । विशेषस्तु न्यायवोधिन्यां द्रष्टव्यः ।

इन्दुमती ।

ल्पक’ ज्ञान कहलाता है । यथा-यह डिस्थ ( लकड़ी का हाथी ) है, यह ब्राह्मण’ यह श्याम है इस तरहका ज्ञान ‘सविकल्पक’ है ।

Oppo

है,

विषय (घट-पट आदि ) और चतु आदि इन्द्रियोङ्का जो सन्निकर्ष ( सम्बन्ध )

है, वही प्रत्यक्षज्ञान (प्रत्यक्ष प्रमिति ) का कारण है ।

यह सन्निकर्ष (सम्बन्ध ) ६ प्रकारका है -१ संयोग, २ संयुक्तसमवाय, ३ संयुक्त

सन्निकर्षकथनम् ।

[[४७]]

समवायः संयुक्तसमवेतसमवायः समवायः समवेतसमवायो वि- शेषणविशेष्यभावश्चेति ॥ SPIFFE

F

घट(द्रव्य)प्रत्यचे कः सन्निकर्षः ? -

चक्षुषा घटप्रत्यक्षजनने संयोगः सन्निकर्षः ॥

न्यायबोधिनी ।

ग्राहकाणीन्द्रियाणि चक्षुस्त्वङ्मनांसि त्रीण्येव, अन्यानि घ्राणरसनश्रवणानि गुण- ग्राहकाणि । अतस्त्वगिन्द्रियस्थले द्रव्यवृत्तिलौकिकविषयतासम्बन्धेन त्वाच प्रत्यक्षत्वा- वच्छिन्नं प्रति त्वक्संयोगस्य हेतुता । एवं द्रव्यसमवेतत्वाच प्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति त्वक्संयुक्तसमवायस्य हेतुता । द्रव्यसमवेतसमवेतोष्णत्व शीतत्वादिजातिस्पार्शनप्रत्यक्षे त्वक्संयुक्तसमवेतसमवायस्य हेतुता । एवमात्ममानसप्रत्यक्षे मनःसंयोगस्य हेतुता । आत्मसमवेत सुखादिमानस प्रत्यक्षे मनःसंयुक्तसमवायस्य हेतुता । श्रात्मसमवेतसम- वेत सुखत्वादिमानसं प्रत्यते मनः संयुक्तसमवेतसमवायस्य हेतुता । रसनप्राणयोस्तु रसगन्धतगतजातिग्राहकत्वेन द्वितीयतृतीययोः सन्निकर्षयोरेव तत्र हेतुता वाच्या । श्रवणेन्द्रियस्याकाशरूपत्वेन शब्दस्याकाशगुणत्वेन श्रवणेन्द्रियेण समं समवायः सन्निकर्षः। शब्दवृत्तिशब्दत्वकत्व खत्वादिजातिविषयक श्रावणप्रत्यक्षे समवेतसमवायस्य हेतुता च बोध्या ।

SP P

पदकृत्यम् ।

क इत्यपेक्षायां तं विभज्य दर्शयति - प्रत्यक्षेति । लौकिकप्रत्य क्षेत्यर्थः ।

संयोगमुदाहरति - चक्षुषेति । तथाच द्रव्यचाक्षुषत्वाचमानसेषु संयोग एव सन्निकर्ष इति भावः ।

विरला ।

चक्षुषेति । घटस्य प्रत्यक्षं घटप्रत्यक्षम् विषयत्वं षष्ठयर्थः, घटविषयक- प्रत्यक्षमित्यर्थः । श्रयं घट इत्याकारकं घटविषयकप्रत्यक्षं यदा चक्षुरिन्द्रियेण जायते तदा संयोग इन्द्रियार्थसन्निकर्षः, इन्द्रियं चक्षुः अर्थो घटः अनयोः संयोगः सम्बन्धः, श्रवयवावयव्यादिभिन्नद्रव्ययोरेव संयोग इति नियमादित्यर्थः ।

इन्दुमती ।

समवेतसमवाय, ४ समवाय, ५ समवेतसमवाय और ६ विशेषणविशेष्यभाव । नेत्रसे घट-पट आदिका जो प्रत्यक्ष ज्ञान होता है उसमें ‘संयोग’ सन्निकर्ष है । घट, पट, और वस्त्र आदि के लाल, पीले, काले आदि रङ्गोङ्के नेत्रसे प्रत्यक्षज्ञान करने में ‘संयुक्त समवाय’ सन्निकर्ष होता है, क्यों कि नेत्रसे संयुक्त घट-पट आदि पदार्थों में लाल, पीला आदि रङ्ग समवायसम्बन्धसे रहता है ।

[[४८]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

घट (द्रव्य) रूप ( गुण) प्रत्यक्षे कः सन्निकर्षः ? - घटरूपप्रत्यक्षजनने संयुक्तसमवायः सन्निकर्षः, चक्षुःसंयुक्ते

घटे रूपस्य समवायात् ॥

रूपत्वादि (गुणगत जाति ) प्रत्यक्षे कः सन्निकर्षः ?-

रूपत्वसामान्यप्रत्यक्षे संयुक्तसमवेतसमवायः सन्निकर्षः,

चक्षुः संयुक्ते घटे रूपं समवेतं तत्र रूपत्वस्य समवायात् ।

पदकृत्यम् ।

घटरूपेति । चक्षुषा इत्यनुषज्यते । तथा च द्रव्यसमवेतचाक्षुषत्वाचमान- सरासनघ्राणजेषु संयुक्तसमवाय एव सन्निकर्ष इत्यर्थः ।

रूपत्वेति । रूपत्वात्मकं यत्सामान्यं तत्प्रत्यक्ष इत्यर्थः । अत्रापि चक्षुषा इत्यनुषज्यते। तथाच द्रव्यसमवेतसमवेतचाक्षुषरासनघ्राणजस्पार्शनमानसेषु संयुक्तस- मवेतसमवाय एव सन्निकर्ष इति भावः । अथ द्रव्यतत्समवेत प्रत्यक्षेऽपि संयुक्तसम- वेतसमवाय एव सन्निकर्षोऽस्त्विति चेत्, नैतत् — श्रात्मनोऽप्यनध्यक्षत्वप्रसङ्गात् ।

विरला ।

घटरूपेति । घटे रूपं घटरूपं [ समवेतत्वं सप्तम्यर्थः ] घटसमवेतरूपमित्यर्थः, तस्य प्रत्यक्षं घटरूपप्रत्यक्षं, विषयत्वं षष्ठयर्थः तथा च घटसमवेतरूपविषयकं घटे रूपमित्याकारकं ज्ञानं यदा चक्षुरिन्द्रियेण जन्यते तदा संयुक्तसमवाय इन्द्रिया- र्थसन्निकर्षः, इन्द्रियं चक्षुरर्थो घटरूपमनयोः संयुक्तसमवायः, चक्षुः संयुक्तो घटः तस्मिन् रूपस्य समवायादिदमेवाह - चक्षुः संयुक्त इति ।

रूपत्वेति । तथा च रूपत्वविषयकं घटरूपे रूपत्वमित्याकारकं ज्ञानं यदा चक्षुरिन्द्रियेण जन्यते तदा संयुक्तसमवेतसमवाय इन्द्रियार्थसन्निकर्षः, चक्षुःसंयुक्तो घटस्तत्समवेतं रूपं तस्मिन् रूपत्वस्य समवायो वर्तते जातिव्यक्त्योः समवायादि- त्येवाह - चक्षुःसंयुक्त इत्यादिना । अनेन रूपत्वसाक्षात्कारः केनेन्द्रियेण भवति

इन्दुमती ।

घट आदिकों के रूपमें रहने वाली रूपत्व जातिका नेत्र से जो प्रत्यक्ष होता है, उस प्रत्यक्षमें ‘संयुक्त-समवेत - समवाय’ सन्निकर्ष है । क्योङ्कि - नेत्रसे संयुक्त हुआ घट उसमें समवेत हुआ रूप, उसमें भी रूपत्वका समवाय है ।

श्रोत्र ( कान ) से शब्द के प्रत्यक्ष करने में ‘समवाय’ सन्निकर्ष है क्योङ्कि- कानके विवर (छिद्र) में जो आकाश है वही श्रोत्रेन्द्रिय है, और शब्द आकाशक

सन्निकर्षवर्णनम् ।

शब्दप्रत्यक्षे कः सन्निकर्षः ? -

[[४६]]

श्रोत्रेण शब्दसाक्षात्कारे समवायः सन्निकर्षः, कर्णविवर- वर्त्याकाशस्य श्रोत्रत्वाच्छन्दस्याकाशगुणत्वाद् गुणगुणिनोव स- मवायात् ॥

शब्दत्वसाक्षात्कारे कः सन्निकर्षः ? -

शब्दत्वसाक्षात्कारे समवेतसमवायः सन्निकर्षः, श्रोत्रसमवेते

शब्दे शब्दत्वस्य समवायात् ॥

पदकृत्यम् ।

समवायसन्निकर्षमुदाहरति-श्रोत्रेणेति । जननीय इति शेषः । ननु श्रोत्र- शब्दयोः कथं समवाय इत्यपेक्षमाणं प्रति तमुपपाद्य दर्शयति - कर्णेति । अथ समवायस्य नित्यत्वेन शब्दप्रत्यक्षे को व्यापार इति चेत्, शब्दः श्रोत्रमनः संयोगो चेति गृहाण ।

शब्दत्वेति । श्रोत्रेण जननीये इत्यनुकर्षशेषः ।

विरला ।

तत्र च कः सन्निकर्ष इत्यस्योत्तरं बोध्यम् ।

श्रोत्रेणेति । तथा च श्रोत्रेन्द्रियेण शब्दविषयकम् ‘अयं शब्द’ इत्याकारकं ज्ञानं यदा जायते तदा समवाय इन्द्रियार्थसन्निकर्षः, श्रोत्रमिन्द्रियम् श्रर्थः शब्दः, अनयोस्सम्बन्धः समवायः श्रोत्रस्याकाशस्वरूपत्वात् शब्दस्याकाशगुणत्वात् गुण- गुणिनोश्च समवायादिति ।

शब्दत्वेति । शब्दत्वस्य साक्षात्कारः शब्दत्वसाक्षात्कारः, विषयत्वं षष्ठयर्थः, शब्दत्वविषयकप्रत्यक्षमित्यर्थः । तथा च शब्दत्वविषयकं ‘शब्दे शब्दत्वम्’ इत्या- कारकं ज्ञानं यदा श्रोत्रेण जन्यते तदा समवेतसमवाय इन्द्रियार्थसन्निकर्षः, श्रोत्रम - न्द्रियमर्थः शब्दत्वं तयोः सम्बन्धः समवेतसमवायः - श्रोत्रसमवेतश्शब्दः तत्र शब्दत्वस्य समवायादिदमेवाह - श्रोत्रसमवेत इत्यनेन ।

इन्दुमती ।

गुण है । गुण और गुणीका सम्बन्ध समवाय होता है । इसलिये कानका शब्दसे ‘समवाय’ सन्निकर्ष ( सम्बन्ध ) है ।

कर्णेन्द्रिय से शब्दत्वजातिके प्रत्यक्षज्ञान करनेमें ‘समवेत - समवाय’ सन्निकर्ष है । क्योङ्कि-श्रोत्र में, समवाय सम्बन्धसे रहने वाला, शब्द समवेत है, उसमें शब्दत्वजाति समवाय - सम्बन्धसे रहती है ।

[[५०]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

अभावप्रत्यक्षे कः सन्निकर्षः ? -

भावप्रत्यक्षे विशेषणविशेष्यभावः सन्निकर्षः, घटाभाववद्- भूतलमित्यत्र चक्षुः संयुक्ते भूतले घटाभावस्य विशेषणत्वात् ॥

• न्यायबोधिनी ।

अभावप्रत्यक्ष इति । श्रभावप्रत्यक्षे विशेषणविशेष्यभावो नाम विशेषणता - सन्निकर्षः । पश्ञ्चविधसन्निकर्षेषु मध्ये संयोगस्थाने संयुक्तपदं समवायस्थाने समवेतपदं च घटयित्वा श्रभावस्थले निर्वाह्यम् । तथाहि - द्रव्याधिकरणकाभाव- प्रत्यक्षे इन्द्रियसंयुक्तविशेषणता । द्रव्यसमवेताधिकरणकाभावप्रत्यक्षे इन्द्रिय- संयुक्तसमवेतविशेषणता । द्रव्यसमवेतसमवेताधिकरणकाभावप्रत्यक्षे इन्द्रियसंयुक्त- समवेतसमवेतविशेषणता च सन्निकर्षः । तत्र घटे पटत्वाभावः संयुक्तविशेषणतया गृह्यते । घटसमवेत घटत्वादौ पृथिवीत्वाभावः संयुक्तसमवेतविशेषणतया गृह्यते । घटसमवेतसमवेतरूपत्वादौ नीलत्वाभावश्च संयुक्तसमवेतसमवेतविशेषणतया गृह्यत इति सङ्क्षेपः ।

पदकृत्यम् ।

विशेषणेति । विशेषणभावो विशेष्यभावश्चेति बोध्यम् । इन्द्रियसम्बद्ध- विशेषणत्वमिन्द्रियसम्बद्धविशेष्यत्वमिति यावत् । विशेषणभावसन्निकर्षमुपपाद्य दर्श- यति - घटाभाववदिति । ‘इह भूतले घटो’ नास्तीत्यादौ विशेष्यतासन्निकर्षा- ऽवसेयः - सप्तम्यन्तस्य विशेषणत्वात् ।

विरला ।

,

अभावेति । श्रभावस्य प्रत्यक्षम् अभावप्रत्यक्षम् पूर्ववच्छष्ठयर्थत्वात् अभा- वविषयकप्रत्यक्षमित्यर्थः । विशेषणविशेष्यभाव इन्द्रियसम्बद्धो ग्राह्यः । यथा घटा- भाववद्भूतलमिति ज्ञानं यदा चक्षुषा जायते, तदेन्द्रियं चक्षुः, इन्द्रियसम्बद्धं भूतलं तत्र च घटाभावस्य विशेषणभावो वर्तते, एवं भूतले घटाभाव इत्यत्र चक्षुः संयुक्ते

इन्दुमती ।

घटाभाव, पटाभाव, मठाभाव आदि अभावका नेत्र आदि इन्द्रियोंसे प्रत्यक्ष करने में ‘विशेषण- विशेष्यभाव’ सन्निकर्ष है । क्योङ्कि - ‘घटाभाववद् भूतलम्’ ‘पटा- भाववद् भूतलम्’ इत्यादि स्थलों में नेत्रसे संयुक्त भूतल में घटाभाव पटाभाव आदि विशेषण है और भूतल विशेष्य है । ‘भूतले घटाभावः’ (भूतल निरूपित वृत्तितावान्

अनुमानलक्षणकथनम् ।

प्रत्यक्षप्रमाणस्य निष्कृष्टं लक्षणं किम् ? -

[[५१]]

एवं सन्निकर्षपटकजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षं तत्करणमिन्द्रियं, तस्मादिन्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाणमिति सिद्धम् ।

IF 1 इति प्रत्यक्षपरिच्छेदः ।

अथ अनुमानखण्डम् अनुमानस्य किं लक्षणम् ? -

1. अनुमितिकरण मनुमानम् ॥

न्यायबोधिनी ।

।

कत

अनुमानं लक्षयति - अनुमितीति । अनुमितौ व्याप्तिज्ञानं करणं, परामर्शो

पदकृत्यम् ।

प्रत्यक्षप्रमाणमुपसंहरति- एवमिति । उपदर्शितक्रमेणेत्यर्थः । ननु सिद्धान्ते प्रत्यक्षज्ञानकरणमिन्द्रियार्थसन्निकर्षः किं न स्यादिति चेन्नेत्याह - तत्करणमिति । प्रत्यक्षप्रमाणं निगमयति- तस्मादिति । प्रत्यक्षप्रमाकरणत्वादित्यर्थः । सिद्ध- मिति । न्यायसिद्धान्ते सिद्धमित्यर्थः । इति पदकृत्य के प्रत्यक्षपरिच्छेदः ॥

कीि प्रत्यक्षानुमानयोः कार्यकारणभावसङ्गतिमभिप्रेत्य प्रत्यक्षानन्तरमनुमानं निरू- पयति - अनुमितीति । अनुमितेः करणमनुमानमित्यर्थः । तच्च लिङ्गपरामर्श- विरला ।

भूतले घटाभावस्य विशेष्यभावो वर्तत इति भवत्यनयोरिन्द्रियसम्बद्धविशेषणवि-

प्रत्यक्ष ख शेष्यभाव इति । इति विरलायां प्रत्यक्ष खण्डम् ॥

अनुमितीति । अनुमितेः करणमनुमितिकरणम् । निरूपितत्त्वं षष्ठयर्थः, तथा

इन्दुमती ।

T

घटाभावः ) यहां पर नेत्र से संयुक्त भूतल है, वह विशेषण है और घटाभाव विशेष्य है ।

इस प्रकार - संयोग, संयुक्तसमवाय आदि छः सन्निकर्षोंसे जो ज्ञान होता है वही ‘प्रत्यक्ष’ कहा जाता है। इस तरह का जो ज्ञान होता है उसका कारण नेत्र आदि इन्द्रियां हैं, इसलिये इन्द्रियां ही प्रत्यक्ष प्रमाण हैं ।

इस तरह इन्दुमती टीका में प्रत्यक्षखण्ड समाप्त हुआ 1

अनुमितिका करण अनुमान कहलाता है ।

[[५२]]

। सटीक तर्कसङ्ग्रहे 18

अनुमितिः का ? -

परामर्शजन्यं ज्ञानमनुमितिः ॥

परामर्शस्य किं स्वरूपम् ?

व्याप्तिविशिष्टपचधर्मताज्ञानं परामर्शः । यथा वह्निव्याप्य-

न्यायबोधिनी ।

व्यापारः, अनुमितिः फलं कार्यमित्यर्थः । परामर्शस्य व्याप्तिज्ञानजन्यत्वे सति व्याप्ति- ज्ञानजन्यानुमितिजनकत्वात्तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकत्वरूपव्यापारत्वमुपपन्नम् । अनुमितिकरणत्वमनुमानस्य लक्षणम् । अनुमानं व्याप्तिज्ञानम् । एतस्य परामर्श- रूपव्यापारद्वारा अनुमितिं प्रत्यसाधारणकारणतयाऽनुमितिकरणत्वमुपपन्नम् ।

परामर्शजन्यमिति । परामर्शजन्यत्वविशिष्टज्ञानत्वमनुमितेर्लक्षणम् । अत्र ज्ञानत्वमात्रोपादाने प्रत्यक्षादावतिव्याप्तिः श्रतस्तद्वारणाय परामर्शजन्यत्वे सतीति

विशेषणोपादानम् । परामर्शजन्यत्वमात्रोक्तौ परामर्शध्वंसेऽतिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय

ज्ञानत्वोपादानम् ।

अनुमितिलक्षणघटकीभूतपरामर्शलक्षणमाचष्टे - व्याप्तिविशिष्टेति । व्याप्ति-

पदकृत्यम् ।

एवेति निवेदयिष्यते । कुठारादावतिव्याप्तिवारणाय अनुमितीति । प्रत्यक्षादावति- व्याप्तिवारणाय - अन्विति ।

नन्वनुमितेरेव दुर्निरूपत्वात्तदुद्घटितानुमानमपि दुर्निरूपमित्यत श्राह - परा- मर्शेति । प्रत्यक्षादावतिव्याप्तिवारणाय परामर्शजन्यमिति । परामर्शध्वंसवारणाय ज्ञानमिति । परामर्श प्रत्यक्षवारणाय हेत्वविषयकमित्यपि बोध्यम् ।

व्याप्तिविशिष्टेति । विषयितासम्बन्धेन व्याप्तिविशिष्टं पक्षधर्मताज्ञानं परा-

विरला । चानुमितिनिरूपित करणत्वमनुमानप्रमाणलक्षणं पर्यवसन्नम् ।

अनुमानलक्षणघटकीभूतानुमितिलक्षणमाह - परामर्शजन्यमिति । अनुमितिलक्षणघटकीभूतपरामर्शलक्षणमाचष्टे - व्याप्तिविशिष्टेति । व्याप्त्या विशिष्टः व्याप्तिविशिष्टः व्याप्तिविशिष्टस्य पक्षधर्मता व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मता, तस्या ज्ञानम् । लक्ष्यमाह — यथेति । अत्र वह्निनिरूपितव्याप्तिविशिष्टस्य धूमरूपहेतोः

इन्दुमती ।

है

परामर्श ज्ञानसे जन्य ( उत्पन्न ) जो ज्ञान होता है वह अनुमिति कहलाती है । वह्निकी जो व्याप्ति ( सम्बन्ध ), उससे विशिष्ट जो धूम, उसका जो पर्वत में

अनुमानलक्षणकथनम् ।

[[५३]]

धूमवानयं पर्वत इति ज्ञानं परामर्शः । तज्जन्यं पर्वतो वह्निमानिति

ज्ञानमनुमितिः ।

न्यायबोधिनी ।

FF FF

विशिष्टं च तत्पक्षधर्मताज्ञानमिति कर्मधारयः । अत्र विशिष्टपदस्य प्रकारतानिरूपक- परत्वात्पक्षधर्मताया ज्ञानमित्यत्र षष्ठया विषयत्वबोधनात् धर्मतापदस्य सम्बन्धा- र्थकत्वात् कर्मधारय समासेन समस्यमानपदार्थयोरभेदसंसर्गलाभाच्च व्याप्तिप्रकारका- भिन्नं यत्पक्ष सम्बन्धविषयकं ज्ञानं तत्परामर्श इति लभ्यते । एवं सति ‘धूमो वह्नि- व्याप्यः आलोकवान्पर्वतः’ इत्याकारकसमूहालम्बनेऽप्युक्तपरामर्शलक्षण (१) मस्ती- त्यतिव्याप्तिस्तद्वारणाय ( २ ) पक्षनिष्ठविशेष्यतानिरूपिता या हेतुनिष्ठा प्रकारता तन्निरूपिता या व्याप्तिनिष्ठा प्रकारता तच्छालिज्ञानं परामर्श इति निष्कर्षः ( कर्तव्यः ) । एतादृशपरामर्शजन्यत्वे सति ज्ञानत्वमनुमितेर्लक्षणम् । अनुमिति- परामर्शयोर्विशिष्य कार्यकारणभावश्चेत्थम् – पर्वतत्वावच्छिन्नोद्देश्यतानिरूपित संयोग- पदकृत्यम् ।

मर्श इत्यर्थः । घटादिज्ञानवारणाय पक्षधर्मतेति । धूमवान्पर्वत इत्यादिज्ञानवारणाय व्याप्तिविशिष्टेति । तदिति । परामर्शजन्यमित्यर्थः ।

विरला ।

पक्षधर्मता - पर्वतादिवृत्तित्वं वर्तते इति लक्षणसमन्वयः । परामर्शजन्यत्वविशिष्ट- ज्ञानत्वरूपानुमितिलक्षणं लक्ष्ये सङ्गमयन् तल्लक्ष्यभूतानुमितिं दर्शयति - तज्जन्य- मिति । तज्जन्यं - परामर्शजन्यम् ।

इन्दुमती ।

विशिष्टज्ञान अर्थात् ‘व्याप्तिविशिष्टहेतु पर्वत में है’ ऐसा जो ज्ञान उसीका नाम ‘परा- मर्श है । उस ‘परामर्श’ का आकार ‘वह्निव्याप्यधूमवानयं पर्वतः (वह्निव्याप्तिविशिष्ट धूआं वाला यह पर्वत है ) यह है और इस परामर्श से उत्पन्न पर्वत अग्निमान् है यह ज्ञान अनुमिति है ।

( १ ) व्याप्तिप्रकारकाभिन्नपक्ष सम्बन्धविषयकज्ञानत्वं परामर्शलक्षणमित्यर्थः । २) तथाच वह्निव्याप्यो धूम आलोकवान्पर्वत इत्यत्र समूहालम्बने पर्वत- निष्ठविशेष्यतानिरूपिता याssलोक’ हेतु ‘निष्ठप्रकारता तन्निरूपितव्याप्तिनिष्ठा प्रका- रता नास्ति किन्तु धूमनिष्ठविशेष्यतानिरूपितेति निरूप्यनिरूपकभावापन्नविशिष्ट- ज्ञानत्वस्य तन्नासत्त्वान्नातिव्याप्तिरिति भावः ।

[[५४]]

। सटीक तर्कसङ्ग्र

व्याप्तिः का ? - व्याप्तिः का ? —

BFF PFIFFE

यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राग्निरिति साहचर्यनियमो व्याप्तिः ॥

न्यायबोधिनी ।

सम्बन्धावच्छिन्नवह्नित्वावच्छिन्नविधेयताकानुमितित्वावच्छिन्नं प्रति वह्नित्वावच्छिन्न- प्रकारतानिरूपितव्याप्तित्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपिता या धूपत्वावच्छिन्नप्रकारता तन्निरूपितपर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यता तच्छालिनिर्णयः कारणम् । वह्नित्वावच्छिन्न-

कारण । प्रकारतानिरूपितव्याप्तित्वावच्छिन्नविशेष्यतायाः धूमत्वावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपित- व्याप्तित्वावच्छिन्नप्रकारतायाश्चाभेदानङ्गीकर्तृमते वह्नित्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितवि- शेष्यत्वावच्छिन्नव्याप्तित्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वावच्छिन्नधूमत्वावच्छिन्न- प्रकारतानिरूपितपर्वतत्वावच्छिन्न विशेष्यताशालिनिश्चयः कारणमिति वाच्यम्, स च निर्णयः वह्निव्याप्यधूमवान्पर्वत इत्याकारको बोध्यः ॥

इति ।

यत्र यत्रेति । यत्र पदवीप्सा धूमाधिकरणे यावति वह्निमत्त्वलाभाय । याव- त्पदमहिम्ना वह्नर्धूमव्यापकत्वं लब्धम् । तदेव स्पष्टयति - साहचर्यनियम एतदर्थस्तु नियतसाहचर्यं व्याप्तिरिति । नियतत्वं व्यापकत्वम् । साहचर्यं ( नाम ) सामानाधिकरण्यम्, तथा च धूमनियतवहिसामानाधिकरण्यं व्याप्तिरित्यर्थः । अत्र वह्नेर्धूमव्यापकत्वं नाम(१)धूमसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्म- वत्त्वम् । तथाहि—धूमाधिकरणे पर्वतचत्वरमहानसादौ वर्तमानो योऽभावः, घट- त्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकः न तु वह्नित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावः कुतः !

पदकृत्यम् ।

यत्र यत्रेति । यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राग्निरिति व्याप्तेरभिनयः । तत्र साह- चर्यनियम इति लक्षणम् । सहचरतीति सहचरस्तस्य भावः साहचर्यं सामानाधिकर- ण्यमिति यावत् । तस्य नियमो व्याप्तिरित्यर्थः । स चाव्यभिचरितत्वम् । तच्च व्यभि-

विरला ।

परामर्शघटकीभूतव्याप्तिस्वरूपमाह-यत्र यत्रेति । इत्यन्तो व्याप्त्याकारः । सह चरत इति सहचरौ सामानाधिकरणौ तयोर्भावः साहचर्य - सामानाधिकरण्यम्-

इन्दुमती ।

नियमसे ( तीनों कालमें ) दोनों का साथ में रहना, इसे ‘व्याप्ति’ कहते हैं । उस (१) वह्नौ धूमव्यापकत्वं चेति म० मु० पु० पाठान्तरम् ।अनुमानलक्षणकथनम् ।

न्यायबोधिनी ।

殺

पर्वतादौ वह्नेः सत्त्वात्, एवं सति धूमाधिकरणे पर्वतचत्वरादौ वर्तमानस्य घटाद्य- भावस्य प्रतियोगितावच्छेदकं घटत्वादिकमनवच्छेदकं वह्नित्वं तद्वत्त्वं वह्नौ वर्ततेऽतो धूमव्यापकत्वं वह्नौ वर्तते, तथा च धूमव्यापकवह्निसामानाधिकरण्यं व्याप्तिरिति फलितमिति । इयमन्वयव्याप्तिः । सिद्धान्तानुसारेण । पूर्वपक्षव्याप्तिस्तु साध्याभाव- वदवृत्तित्वम् । (१) साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यतावच्छेदकावच्छिन्नप्रति-

योगिताकप्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नवैयधि- करण्यावच्छिन्नाभाववन्निरूपितहेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितात्वावच्छिन्न- प्रतियोगिताकाभावो व्याप्तिरित्यर्थः । तच्च केवलान्वयिन्यव्याप्तमिति सिद्धान्ता- नुसरणम् ।

ि

पदकृत्यम् ।

चाराभावः । व्यभिचारश्च साध्याभाववद्वृत्तित्वम् । तथा च साध्याभाववदवृत्तित्वं व्याप्तिरिति पर्यवसन्नम् । महानसं वह्निमत् धूमादित्यादौ साध्यो वह्निस्तदभाववान् जलहदादिस्तद्वृत्तित्वं नौकादाववृत्तित्वं प्रकृते हेतुभूते धूमे इति कृत्वा लक्षणसम- न्वयः। धूमवान् वह्नेरित्यादौ साध्यो धूमस्तदभाववदयोगोलकं तद्वृत्तित्वमेक वह्नचादाविति नातिव्याप्तिः ।

विरला ।

एकाधिकरणवृत्तित्वमिति यावत् । तस्य नियमोऽवश्यम्भावः, तथा चावश्यम्भावि- साध्यसामानाधिकरण्यं हेतुनिष्ठा व्याप्तिरिति फलितम् । अत्र प्रश्नः - का पूर्वपक्ष- उत्तरम् - साध्याभाववदवृत्तित्वम्, साध्यवदन्यावृत्तित्वं वा । पुनः प्रश्नः - का सिद्धान्तव्याप्तिः ? उत्तरम् - हेतुमन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगितान- बच्छेदकावच्छिन्नसामानाधिकरण्यम् इति ।

इन्दुमती ।

व्याप्तिका आकार ‘यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राग्निः’ ( जिस २ स्थान में धूम = धूआँ है उस २ स्थान में निश्चय ही वह्नि है ) । यह है ।

( १ ) साध्येति । यथा पर्वतो वह्निमान्धूमादित्यत्र सद्धेतौ साध्यं वह्निः साध्या-

[[५६]]

सटीक तर्कसङ्ग्र

भावो वह्नयभावस्तद्वान् जलहृदादिस्तद्वृत्तित्वं मीनादौ अवृत्तित्वं धूमे इति लक्षण- समन्वयः । ननु तथापि समवायेन वह्नयभावाधिकरणं पर्वतोऽपि तदवृत्तित्वस्य धूमेऽसत्त्वादव्याप्तिरिति चेन्न । साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्व- स्याभावे विशेषणत्वात्तथा च संयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य वह्नयभावस्या जलहृदादावेव सच्वात्तदवृत्तित्वस्य धूमेऽक्षतत्वान्नाव्याप्तिः । न चैवमपि संयोगेन महानसीयवह्नयभावस्य वह्निघटोभयाभावस्य च पर्वते सत्वात्तदवृत्तित्वस्य धूमेऽ- भावाःपुनस्तदवस्थैवाव्याप्तिरिति वाच्यम् ।

(e) I

साध्यतावच्छेदकेतरधर्मानवच्छिन्नसकल साध्यतावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगिता- कत्वस्याप्यभावे विवक्षणीयत्वेनोभयाभावस्य वह्निवेतर घटत्वावच्छिन्नत्वेन महान- सीयवह्नयभावस्य च सकलसाध्यतावच्छेदकानवच्छिन्नत्वेन च धर्तुमशक्यतया उक्त विधस्य संयोगेन वह्नित्वेन वह्निसामान्याभावस्याधिकरणे हृदे धूमस्यावृत्तित्वान्ना- च्याप्तिः । न च तथापि समवायेन कपिसंयोगाभाववति मूलावच्छिन्नैतद्वृते एतद्- वृक्षत्वस्य सच्चात्कपिसंयोगी एतद्वृक्षत्वादित्यादावव्याप्तिरिति वाच्यम् । प्रतियोगि वैयधिकरण्यस्याप्यभावे निवेशनीयतया कपिसंयोगाभावस्य वृक्षे प्रतियोगिसमाना- धिकरणत्वेनाव्याप्तिवारणात् । ननु विशिष्टसत्तावान् जातेरित्यत्र विशिष्टस्य शुद्धान- तिरेकित्वेन गुणादौ विशिष्टसत्ताभावस्य विशिष्टसत्ताभावप्रतियोगिशुद्धसत्ता रूपप्रति- योगिसमानाधिकरणतया प्रतितोगिव्यधिकरणसाध्याभाववति सामान्यादौ जातेर- वृत्तित्वादतिव्याप्तिरिति चेन्न । प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताव- च्छेदकावच्छिन्न वैयधिकरण्यस्याभावे निवेश नीयत्वात् तथाच विशिष्टसत्तात्वावच्छि- नविशिष्टसत्ताधिकरणत्वस्य गुणादावभावात्प्रतियोगिव्यधिकरणसाध्याभाववति गु. णादौ हेतोर्वृत्तित्वान्नातिव्याप्तिः । ज्ञानवान् सच्वादित्यत्र घटादेर्विषयतया ज्ञानाधिक रणत्वेन प्रतियोगिव्यधिकरणज्ञानाभाववति सामान्यादौ सत्ताया अवृत्तित्वेनातिव्या प्तिवारणाय प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्ध निवेशः, विषयताया वृत्यनियामकतया प्रति- योगितावच्छेदकसम्बन्धत्वासम्भवेन समवायेन प्रतियोगिव्यधिकरणज्ञानाभाववति घटादौ सत्ताया वृत्तित्वान्नातिव्याप्तिः । न चात्मभिन्नं द्रव्यत्वादित्यादौ प्रतियोगि- व्यधिकरणसाध्याभाववति आत्मनि द्रव्यत्वस्य कालिकसम्बन्धेनावृत्तित्वादतिव्याप्ति- रिति वाच्यम् । हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेनावृत्तित्वस्य विवक्षणीयतया समवायेन द्रव्य- स्वस्यात्मनि वृत्तित्वान्नातिव्याप्तिः । धूमवान् वह्नेरित्यत्र साध्याभाववज्जलहृदनिरू. पितसंयोगसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वाभावस्य वह्नौ सरवादतिव्याप्तिवारणाय वृत्ति- स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताका भावनिवेशोऽपि बोध्यः तथा च साध्याभाववद्धद- निरूपितवृत्तित्वाभावस्य वह्नौ सत्वेऽपि साध्याभाववदयो गोलक निरूपितवृत्तित्वा- भावस्य वह्नौ असत्त्वान्नातिव्याप्तिः ।

()

अनुमानविभागकथनम् ।

पक्षधर्मतायाः किं लक्षणम् ? -

व्याप्यस्य पर्वतादिवृत्तित्वं पक्षधर्मता ॥

अनुमानं कतिविधम् ? -OID THE TE

अनुमानं द्विविधं – स्वार्थं परार्थं च ॥

-TPPPE

न्यायबोधिनी ।

TUTE TH

अनुमानं विभजते-स्वार्थमिति । स्वार्थानुमानं नाम न्यायाप्रयोज्यानुमानम् । न्यायप्रयोज्यानुमानं परार्थानुमानम् । न्यायत्वं च प्रतिज्ञाद्यवयवपञ्चकसमुदाय- त्वम् । श्रवयवत्वं च प्रतिज्ञाद्यन्यतमत्वम् (१) ।

पदकृत्यम् ।

ननु ज्ञातेयं व्याप्तिः पक्षधर्मताज्ञानमित्यत्र का नाम पक्षधर्मता इत्यपेक्षमाणं प्रति तत्स्वरूपं निरूपयति — व्याप्यस्येति । व्याप्यो नाम व्याप्त्याश्रयः, स च धूमादि- रेव तस्य पर्वतादिवृत्तित्वं पक्षधर्मतेत्यर्थः ।

अथ कथमनुमानमनुमितिकरणं कथं वा तस्मादनुमितेर्जनिरिति जिज्ञासमानं प्रति लाघवादनुमानविभागमुखेनैव बुबोधयिषुरनुमानं विभजते- अनुमानमिति । द्वैविध्यं दर्शयति-स्वार्थ परार्थ चेति । स्वस्यार्थः प्रयोजनं यस्मात् तत् स्वार्थमिति समासः । स्वप्रयोजनं च स्वस्यानुमेय प्रतिपत्तिः । एवं परार्थमित्यस्यापि ।

विरला ।

व्याप्तिं निरूप्य पक्षधर्मतां निरूपयति व्याप्यस्येति । व्याप्यस्य व्याप्तिविशि- ष्टस्य धूमादिरूपहेतोर्यत्पर्वतादिवृत्तित्वं तदेव पक्षधर्मतेत्युच्यत इत्यर्थः ।

द्विविधमिति । तथा च स्वार्थानुमितित्वपरार्थानुमितित्वेऽनुमितित्वव्याप्य- जातीः, तद्धर्मावच्छिन्नकरणेऽनुमाने क्रमेण स्वार्थपरार्थानुमाने इत्यर्थः ।

[ व्याप्ति एक सम्बन्ध है, जो रहता है और साध्यसे आता है,

इन्दुमती ।

कि एक साध्य और हेतुका होता है । वह हेतुमें अर्थात् साध्यनिरूपित और हेतुनिष्ठ नियमेन

( व्यापक सामानाधिकरण्य) यही ‘व्याप्ति’ पदार्थ है ।

व्याप्य - ( व्याप्ति विशिष्ट धूम आदि ) का पर्वत आदि पक्ष में रहना इसे ‘पक्षधर्मता’ कहते हैं ।

अनुमितिकरणरूप अनुमान दो तरहका है - स्वार्थ अनुमान और परार्थ - अनुमान ।

१. प्रतिज्ञाद्यन्यतमत्वं च प्रतिज्ञादिपञ्चकभिन्नभिन्नत्वं तच्च प्रतिज्ञादिपञ्चावः- यवेष्विति लक्षणसमन्वयः ।

[[५८]]

सटीक तर्कसङ्ग्र

FTS

किं नाम स्वार्थानुमानम् ? -

स्वार्थं स्वानुमितिहेतुः, तथाहि - स्वयमेव भूयो दर्शनेन यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राग्निरिति महानसादौ व्याप्तिं गृहीत्वा पर्वतसमीपं गतस्तचाग्नौ सन्दिहानः पर्वते धूमं पश्यन् व्याप्तिं स्मरति- “यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राग्निः’ इति । तदनन्तरं वह्निव्याप्यधूमवा- जयं पर्वत इति ज्ञानमुत्पद्यते, अयमेव लिङ्गपरामर्श इत्युच्यते । तस्मात्

पदकृत्यम् ।

防

अयमिति । व्याप्तिबलेन लीनमर्थं गमयतीति लिङ्गम्, तच्च धूमादि, तस्थ परामर्शो ज्ञानविशेष इत्यर्थः । तस्मादिति । लिङ्गपरामर्शादित्यर्थः । स्वार्थानुमानमु-

विरला ।

स्वार्थानुमानस्वरूपमाह – स्वानुमितीति । स्वार्थानुमितीत्यर्थः

।

। तद्रते-

पर्वतगते, अग्नौ इत्यत्र सप्तम्यर्थो विषयत्वम्, तथा च पर्वतवृत्तिवह्निविषयसन्देहवान् इत्यर्थः । पर्वते इत्यत्रापि पूर्ववत्सप्तम्यर्थः, धूममिति द्वितीयार्थः प्रकारत्वं पश्यन्निति - शिधात्वर्थः चाक्षुषप्रत्यक्षम्, तथा च पर्वतविशेष्यकधूमप्रकारकचाक्षुषप्रत्यक्षवान् -इत्यर्थः । व्याप्तिमिति द्वितीयार्थो विषयत्वं धात्वर्थः स्मृत्यात्मकं ज्ञानम्, श्राश्रयत्वमा- ख्यातार्थः, तथा च यत्र धूमस्तत्राऽग्निरित्याकारकत्र्याप्तिविषयकं यत् स्मृत्यात्मकं ज्ञानं

तदाश्रय इत्यर्थः । तदनन्तरं - व्याप्तिस्मरणानन्तरम् । अयमेवेति परामर्शमपेक्ष्य पुंलिङ्गत्वम् । तस्मात्—वह्निव्याप्यधूमवानयं पर्वत इति लिङ्गपरामर्शात् । तदिति

• स्वार्थानुमानापेक्षया नपुंसकत्वम् ।

इन्दुमती ।

अनुमान करनेवालेको स्वयं जिस अनुमानसे अनुमिति हो वह ‘स्वार्थ - अनुमान’ कहलाता है । यथा— कोई मनुष्य बार-बार महानस ( रसोई का घर ) आदि में -धूआं और आग को एक साथ रहते देखकर ‘जहां धूआं रहता है वहां आग निश्चय रहती है’ इस तरहसे व्याप्तिका निश्चय कर बादमें पर्वत के समीप जाकर इस पर्वतमें आग है या नहीं इस तरहका सन्देह करता है । फिर तुरत उस पर्वत में धूआङ्को देख कर जहां धूआं रहता है वहां आग निश्चय ही रहती है इस व्याप्तिका स्मरण करता है इसके बाद उसे ‘वह्निव्याप्य धूमवाला यह पर्वत है-’ ऐसा ज्ञान पैदा होता है। यही ज्ञान ‘लिङ्गपरामर्श’ है । इस ज्ञानसे उस मनुष्यको पर्वत में आग है यह ज्ञान

परार्थानुमानकथनम् ।

[[५६]]

पर्वतो वह्निमानिति ज्ञानमनुमितिरुत्पद्यते । तदेतत्स्वार्थानुमानम् ।

परार्थानुमानस्य किं स्वरूपम् ? –

,

यत्तु स्वयं धूमादग्निमनुमाय परं प्रति बोधयितुं पञ्चावयव- वाक्यं प्रयुज्यते तत्परार्थानुमानम् । यथा पर्वतो वह्निमान् धूम- वत्त्वात्, यो यो धूमवान्स स वहिमान् यथा महानसम् तथा चायम्, तस्मात्तथेति । अनेन प्रतिपादिताल्लिङ्गात्परो-

पदकृत्यम् ।

पसंहरति-तदेतदिति । यस्मादिदं स्वप्रतिपत्तिहेतुस्तस्मादेतत्स्वार्थानुमानमित्यर्थः । क्रमप्राप्तं परार्थानुमानमाह - यत्विति । यत्पञ्चावयववाक्यं प्रयुज्यते तत्प- रार्थानुमानमिति सम्बन्धः । पञ्चावयवेति । अथावयवत्वं नाम दव्यसमवायि- कारणत्वम्, प्रतिज्ञादिषु तदसम्भवात्कथमेतेऽवयवाः स्युरिति चेत् । अनुमानवाक्यै - कदेशत्वात्तु अवयवा इत्युपचर्यत इति गृहाण । नन्वेवमपि पञ्चावयववाक्यस्यानु- मानत्वमेव न विचारसहं तस्य लिङ्गपरामर्शत्वाभावादिति चेत् । मैवम् । लिङ्गपरा मर्श प्रयोजकलिङ्गप्रतिपादकत्वेनानुमानमित्युपचारमात्रत्वात् । तदुदाहरति — यथे- ति । तथा चायमिति । श्रयं च पर्वतः तथा - वह्निव्याप्यधूमवानित्यर्थः । तस्मात्तथेति । वह्निव्याप्यधूमवत्त्वाद्वह्निमानित्यर्थः । अनेनेति । श्रनेन पञ्चाव- विरला ।

আ

स्वार्थानुमानं निरूप्य परार्थानुमानं निरूपयति-यत्त्विति । अस्य परार्थानु- मानमित्यनेनान्वयः। तत् - पञ्चावयवानुमानवाक्यम् । उदाहरति — यथेति ।

तत्-

इन्दुमती ।

पदा होता है । यही स्वार्थानुमिति कहलाती है । अपने अनुमितिका साधक होने से यह ‘स्वार्थानुमान’ हुआ ।

स्वयं धूमरूप हेतुसे अग्निका अनुमान करके दूसरे व्यक्तिको बोध कराने के लिये, ‘पर्वतो वह्निमान् धूमात्’ इत्यादि पञ्चावयववाक्यका जो प्रयोग किया जाता है, वह “परार्थानुमान’ है। पाञ्च वाक्य यथा-१ पर्वत में आग है । २ धूमके रहनेसे । ३ जहाँ जहां धूम रहता है वहाँ वहां अग्नि निश्चय रहती है, जैसे- रसोई पकाने वाले घर में । ४ वैसे ही इस पर्वत में भी वह्निव्याप्यधूम दिखलाई पड़ता है । ५ इसलिये इस पर्वत में भी आग निश्चय रहती है। इस प्रकार पाञ्च-अवयववाक्यसे कहे हुए लिङ्ग द्वारा

[[६०]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

ऽप्यग्नि प्रतिपद्यते ।

ए

पञ्चावयवाः के ? -

प्रतिज्ञाहे तूदाहरणोपनयनिगमनानि पञ्चावयवाः । पर्वतो वह्निमानिति प्रतिज्ञा । धूमवत्त्वादिति हेतुः । यो यो धूमवान् स स वह्निमानित्युदाहरणम् । तथा चायमित्युपनयः । तस्मात्तथेति निगमनम् ।

PREME

यववाक्येनेत्यर्थः ।

पदकृत्यम् ।

[[1]]

ननु पञ्चावयववाक्यमित्यत्र के ते पञ्चावयवा श्रतस्तान्दर्शयति — प्रतिज्ञेति । प्रतिज्ञाद्यन्यतमत्वमवयवत्वम् । साध्यविशिष्टपक्षबोधकवचनं प्रतिज्ञा । पञ्चम्यन्तं तृतीयान्तं वा लिङ्गवचनं हेतुः । व्याप्तिप्रतिपादकदृष्टान्तवचनमुदाहरणम् । उदाह- तव्याप्तिविशिष्टत्वेन हेतोः पक्षधर्मताप्रतिपादकवचनमुपनयः । पक्षे साध्यस्याबाधि- तत्वप्रतिपादकवचनं निगमनम् । इदमेव लक्षणं हृदि निधाय प्रतिज्ञादीन्विशिष्य दर्शयति - पर्वतो वह्निमानित्यादिना ।

विरला ।

अग्निं प्रतिपद्यत इति । द्वितीयार्थो विषयत्वम्, प्रतिपूर्वपद्लृधातोरनुमित्या- त्मकं ज्ञानमर्थः, श्राश्रयत्वमाख्यातार्थः तथा च वह्निविषय कानुमित्यात्मकज्ञानाश्रयो भवतीत्यर्थः ।

J

पञ्चावयववाक्यघटकीभूतानामवयवानां नामान्याह - प्रतिज्ञेति । उक्तानुमान- वाक्ये प्रतिज्ञादीन् विभज्य प्रदर्शयति - पर्वतो वह्निमानिति । अत्र पक्षज्ञानं प्रतिज्ञाप्रयोजनम्, लिङ्गज्ञानं हेतुप्रयोजनम्, व्याप्तिज्ञानमुदाहरणप्रयोजनम्, पक्ष- धर्मताज्ञानमुपनयप्रयोजनम्, अबाधितत्वादिकं निगमनप्रयोजनं द्रष्टव्यम् ।

इन्दुमती । दूसरे मनुष्य भी पर्वत में अग्निका अनुमान कर लेते हैं ।

अवयव पाञ्च तरह के होते हैं-प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनय और निगमन । प्रतिज्ञा, जैसे- ‘पर्वतो वह्निमान्’ (पर्वत में आग है ) । हेतु, जैसे- ‘धूमात् ’ ( क्योङ्कि पर्वत में धूम है ) । उदाहरण जैसे- ‘यो यो धूमवान् स स वह्निमान् यथा महान- सम्’ (जहां जहां धूम है वहां वहां आग रहती है जैसे- पाकशाला में) उपनय जैसे- ‘तथा चायम्’ ( यह पर्वत ) भी रसोईघर के समान वह्निव्याप्यधूमवाला है ) । निगमन जैसे—‘तस्मात्तथा’ ( अतः यह भी वह्निमान् है ) ।

लिङ्गलक्षणकथनम् ।

[[६१]]

स्वार्थानुमिति परार्थानुमित्योः किं करणम् ?- । को स्वार्थानुमिति परार्थानुमित्योर्लिङ्गपरामर्श एव करणम् । तस्माल्लिङ्गपरामर्शो ऽनुमानम् ।

लिङ्गं कतिविधं किञ्चान्वयव्यतिरेकिलक्षणम् ? -

लिङ्ग त्रिविधम्-अन्वयव्यतिरेकि केवलान्वयि केवलव्यति-

पदकृत्यम् ।

लिङ्गेति । ज्ञायमानं लिङ्गमनुमितिकरणमिति वृद्धोक्तं न युक्तम्, इयं यज्ञ- शाला वह्निमती अतीतधूमादित्यादौ लिङ्गाभावेऽप्यनुमितिदर्शनादित्यभिप्रायवाल्लि ङ्गिपरामर्श एव करणमित्याचष्टे - लिङ्गपरामर्श एवेति । अनुमानमुपसंहरति तस्मादिति । अनुमितिकरणत्वादित्यर्थः । अयमेव तृतीयज्ञानमित्युच्यते । तथाहि - महानसादौ धूमाग्न्योर्व्याप्तौ गृह्यमाणायां यद्धूमज्ञानं तदादिमम् । पक्षे यद्धूमज्ञानं तद्वितीयम् । अत्रैव वह्निव्याप्यत्वेन यद्भूमज्ञानं तत्तृतीयम् । इदमेव लिङ्गपरामर्श इत्युच्यते । अनुमानमिति । व्यापारवत्कारणं करणमिति मते व्याप्तिज्ञानमेवानुमानं लिङ्गपरामर्शो व्यापार इत्यवसेयम् ।

विरला ।

ज्ञायमानं लिङ्गमनुमितिकरणमिति प्राचीनोक्तं न युक्तम् - इयं यज्ञशालाऽतीत- हिमती अतीतधूमादित्यादौ लिङ्गस्य धूमस्याभावेऽप्यनुमितिदर्शनादित्यभिप्राय- वाल्लिङ्गपरामर्श एव करणमिति व्याचष्टे स्वार्थेति । श्रनुमानं निष्कर्षयति तस्मादिति ।

लिङ्गं विभजते लिङ्गमिति । हेतुरित्यर्थः ।

अत्र पूर्वपक्षः - व्याप्तिस्मृतिपक्षधर्मताज्ञानाभ्यामेवानुमितिसम्भवे व्याप्ति- विशिष्टलिङ्गपरामर्शस्य हेतुत्वं किमित्यङ्गीकरणीयमिति । उत्तरम् - वह्निव्याप्यवा- निति शाब्दपरामर्शस्थले विशिष्टपरामर्शस्यावश्यकत्वात् लाघवेन सर्वत्र परामर्श- स्यैव करणत्वादिति ।

इन्दुमती ।

स्वार्थानुमिति और परार्थानुमिति इन दोनोङ्का असाधारण कारणरूप करण लिङ्गपरामर्श ( वह्निव्याप्य धूमवान् पर्वत है ) ऐसा ज्ञान ही है । अतः लिङ्गपरामर्श ही अनुमान -प्रमाण है 1

लिङ्ग तीन प्रकार का है-अन्वयव्यतिरेकि, केवलान्वयि और केवलव्यतिरेकि

५ त० वि०

[[६२]]

सटीक तर्कसङ्ग्र

रेकि चेति । अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमदन्वयव्यतिरेकि, यथा वह्नौ साध्ये धूमवत्त्वम् । यत्र धूमस्तत्राग्निर्यथा महानस- मित्यन्वयव्याप्तिः। यत्र वह्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति यथा हृद इति व्यतिरेकव्याप्तिः ।

न्यायबोधिनी ।

अन्वयेनेति । व्यापकसामानाधिकरण्यरूपव्याप्तिमानित्यर्थः । व्यतिरेके- णेति । व्यतिरेको नामाभावः । तथा च साध्याभावहेत्वभावयोर्व्याप्तिर्व्यतिरेक- व्याप्तिः । इयं च व्याप्तिः ‘यत्र यत्र वह्न्यभावस्तत्र तत्र धूमाभाव’ इति । यत्रपद- वीप्सया वह्न्यभाववति यावति धूमाभावग्रहणे यावत्पदस्य व्यापकत्वपरतया धूमा- भावे वह्न्यभावव्यापकत्वं लभ्यते । वह्रयभावे धूमाभावव्याप्यत्वं च लभ्यते । एवं च वह्नयभावनिष्ठव्याप्तेः (१) स्वाश्रयीभूतवह्न्यभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वसम्ब- न्धेन धूमनिष्ठतया व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वेन धूमव्यापकव हि सामानाधिकरण्यरूपान्वय- व्याप्तिमत्त्वेन चान्वयव्यतिरेकित्वेन गीयते । व्यतिरेकपरामर्शस्तु वह्नयभावव्याप-

पदकृत्यम् ।

अन्वयव्यतिरेकिणो लक्षणमाह – अन्वयेति । तृतीयायाः प्रयोज्यत्वमर्थः । साध्यसाधनयोः साहचर्यमन्वयः । तदभावयोः साहचर्यं व्यतिरेकः । तथा चान्वय- प्रयोज्यव्याप्तिमद्वयतिरेकप्रयोज्यव्याप्तिमदन्वयव्यतिरे कीत्यर्थः । केवलव्यतिरेकिण्यति- व्याप्तिवारणाय अन्वयेनेति । केवलान्वयिनि व्यभिचारवारणाय व्यतिरेकेणेति ।

विरला ।

अन्वयव्यतिरेकिणमुदाहरति यथेति । वह्नौ - वह्नित्वावच्छिन्नसाध्ये सति, धूमवत्त्वम्-धूमोऽन्वयव्यतिरेकी हेतुरित्यर्थः । व्याप्तिद्वयमभिनीय दर्शयति यत्र धूमस्तत्रेति । अयमभिप्रायः - हेतुसाध्ययोर्व्याप्तिरन्वयव्याप्तिः, साध्याभाव- हेत्वभावयोर्व्याप्तिर्व्यतिरेकव्याप्तिः । अन्वयव्याप्तौ हेतुर्व्याप्यः साध्यं व्यापकं,

इन्दुमती ।

[[1]]

इस भेदसे । ‘अन्वयव्यतिरेकि’ वह कहलाता है जिस लिन (हेतु) में अन्वय - व्याप्ति और व्यतिरेक-व्याप्ति ये दोनों व्याप्ति हों । जैसे - वह्नि के अनुमानमें धूम हेतु अन्व- यव्यतिरेकि है। जहां धूम है वहां आग है जैसे-रसोई के घर में, यह अन्वयव्याप्ति

१ ) स्वाश्रयेति । स्त्रं व्याप्तिः तदाश्रयो वह्नयभावस्तद्व्यापकीभूतोऽभावो धमाभावस्तस्प्रतियोगित्वं धूमे इति व्यतिरेकव्याप्तेर्धूमनिष्ठत्वं बोध्यम् ।

लिङ्गविभागकथनम् ।

केवलान्वयिनः किं लक्षणम् -

[[६३]]

अन्वयमात्र व्याप्तिकं केवलान्वयि । यथा घटोऽभिधेयः प्रमेय-

न्यायवोधिनी ।

कीभूताभावप्रतियोगिधूमवान्पर्वत इत्याकारकः ।

केवलान्वयिनो लक्षणमाह – अन्वयेति । ( १ ) व्यतिरेकव्याप्तिशून्यत्वे सति

पदकृत्यम् ।

तथा चान्वयव्याप्तिरुपदर्शितव । व्यतिरेकव्याप्तिश्च साध्याभावव्यापकीभूताभावप्रति- योगित्वमित्यर्थः । तदुक्तं —

व्याप्यव्यापकभावो हि भावयोर्यादृगिष्यते । तयोरभावयोस्तस्माद्विपरीतः प्रतीयते ॥

श्रन्वये साधनं व्याप्यं साध्यं व्यापकमिष्यते ।

साध्याभावोऽन्यथा व्याप्यो व्यापकः साधनात्ययः (*) ॥ इति ।

केवलान्वयिनो लक्षणमाह- अन्वयेति । अन्वयेनैव व्याप्तिर्यस्मिन् स तथा ।

विरला ।

व्यतिरेकव्याप्तौ साध्याभावो व्याप्यः हेत्वभावो व्यापकः । ‘व्याप्यस्य वचनं पूर्व व्यापकस्य ततः परम्’ इत्युक्तेरन्वयव्याप्तौ हेतोः प्रथमं निर्देशः, अनन्तरं साध्यस्य । व्यतिरेकव्याप्तौ साध्याभावस्य प्रथमं निर्देशः, अनन्तरं हेत्वभावस्य । प्रकृते च धूमो हेतुः वह्निः साध्यः, अत एवान्वयव्याप्तौ धूमस्य प्रथमं निर्देशः, अनन्तरं साध्यस्य । यत्र वह्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्तीति व्यतिरेकव्याप्तौ साध्याभावस्य प्रथमं निर्देशः, अनन्तरं हेत्वभावस्येति ।

अन्वयेति । केवलान्वयिस्थले पञ्चावयववाक्यं दर्शयति-यथेति । अत्र घटः

इन्दुमती ।

‘है । ‘जहाँ आग नहीं है, वहां धूम भी नहीं है, जैसे - तालाब में यह ‘व्यतिरेकव्याप्ति’

( अभाव की व्याप्ति ) है ।

जिस लिङ्ग ( हेतु ) में केवल अन्वयव्याप्ति हो वह केवलान्वयि है । जैसे—

(१) हेतुसाध्ययोरव्यतिरेके मात्र पदार्थवटितं लक्षणार्थमाह व्यतिरेकेति । सा- ध्यमानस्याव्यतिरेकेऽपि केवलान्वयित्वं सम्भवतीत्यभिप्रायेण लक्षणान्तरमाहाथवेति । घटोsभिधेयो द्रव्यत्वादिति तस्योदाहरणं बोध्यम् । न्यायाङ्गहेतु तदतिरिक्तसाधारण- केवलान्वयिशब्दार्थमाह अत्यन्तेति । अव्याप्तमिति । आकाशाभावाभावसंयोगाभावा- भावप्रतियोगित्वस्यैव तयोर्विद्यमानत्वादित्यर्थः । स्वविरोधीति । संयोगाभावाभावो, न संयोगाभावविरोधी वृक्षादावुभयोः सत्वात्, आकाशरूप भावस्तु न वृत्तिमानाकाशस्यावृत्ति पदार्थस्वादिति भावः । एकजातीयसम्बन्धेन =

( * ) अत्ययोsभाव इत्यर्थः ।

स्वरूपसम्बन्धेन ।

आकाशाभावा-

[[६४]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

त्वात्पटवत् । अत्रप्रमेयत्वाभिधेयत्वयोर्व्यतिरेकव्याप्तिर्नास्ति, सर्व- स्यापि प्रमेयत्वादभिधेयत्वाच्च ।

न्यायबोधिनी। PPP

R

श्रन्वयव्याप्तिमत्त्वं केवलान्वयित्वम् । अथवा केवलान्वयिसाध्यकत्वं तत् । एतच लक्षणं हेतोर्व्यतिरेकित्वेऽपि सङ्गच्छते, साध्यस्य केवलान्वयित्वादेव व्यतिरेकव्या- प्तेरभावात् ‘अन्वयमात्रव्याप्तिकं केवलान्वयी ‘ति मूलकारोक्तं लक्षणमुपपन्नम् । अत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं केवलान्वयित्वम् । न चात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वरूप केव- लान्वयित्वमाकाशाभावे संयोगाभावे चाव्याप्तमिति वाच्यम् । स्वविरोधिवृत्तिमदत्य- न्ताभावाप्रतियोगित्वस्यैव तदर्थत्वात् तथा चानयोः एकजातीय सम्बन्धेन सर्वत्र विद्यमानत्वं (१) केवलान्वयित्वमिति नव्याः ।

·

पदकृत्यम् ।

STATI

प्रमेयत्वाभिधेयत्वयोर्व्यतिरेकव्याप्तिं निराकरोति - अत्रेति । श्रभिधेयत्वसाध्यकानु- मान इत्यर्थः। ननु कुतस्तन्निषेधोऽतस्तत्र हेतुमाह – सर्वस्येति । पदार्थमात्र स्येत्यर्थः। तथाच सकलपदाभिधेयत्वस्येश्वरप्रमाविषयत्वस्य चात्यन्ताभावाप्रतियो गित्वरूपकेवलान्वयित्वेन तदभावाप्रसिद्धया तद्घटितव्यतिरेकव्याप्तिर्न सम्भवत्ये- वेति भावः ।

विरला ।

प्रमेयत्वं-

पक्षः, श्रभिधेयत्वं साध्यं, प्रमेयत्वं हेतुः । अभिधेयत्वं - वाच्यत्वम्, प्रमाविषयत्वम् । पटवदिति । यो यः प्रमेयत्ववान् स सोऽभिधेयत्ववान् यथा पट इत्यर्थः । तथा चायं तस्मात्तथेति उपनयनिगमनावयवयोः पूरणं कर्तव्यम् । तथा चात्रोक्तरीत्याऽन्वयव्याप्तिर्वर्तते इत्यर्थः । व्यतिरेकव्याप्तिर्नास्तीत्याह-अत्रेति । अभिधेयत्वाभाववतः प्रमेयत्वाभाववतश्चाप्रसिद्धेर्व्यतिरेकदृष्टान्तो नास्तीति व्यतिरेक- व्याप्त्यभाव इति भावः ।

इन्दुमती ।

சிதி

‘घटोsभिधेयः प्रमेयत्वात् पटवत्’ (घट अभिधेय है क्योङ्कि इसमें प्रमेयत्व है) यहां प्रमेयत्व हेतु केवलान्वयी है, यतः प्रमेयत्व और अभिधेयत्व सभी पदार्थों में है और उसका अभाव कहीं नहीं है, अतः उसके अभावकी व्याप्ति नहीं हो सकती ।

( १ ) ‘विद्यमानत्वान्नाव्याप्तिरिति पाठान्तरम् ।‘लिङ्गविभागकथनम् ।

केवलव्यतिरेकिणः किं लक्षणम् ? -

[[६५]]

व्यतिरेकमात्र व्याप्तिकं केवलव्यतिरेकि । यथा पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वात्, यदितरेभ्यो न भिद्यते न तद्गन्धवत् यथा

F(8)

न्यायबोधिनी ।

केवलव्यतिरेकिणो लक्षणमाह-व्यतिरेकेति । ( १ ) निश्चितान्वयव्याप्तिशू- न्यत्वे सति व्यतिरेकव्याप्तिमत्त्वं केवलव्यतिरेकित्वम् । यथा पृथिवीति । अत्र ‘पृथिवीत्वावच्छिन्नं पक्षः, पृथिवीतरजलाद्यष्टभेदः साध्यम्, गन्धवत्त्वं हेतुः । अत्र न्यद्गन्धवत्तदितरभेदवदित्यन्वयदृष्टान्ताभावाद्गन्धव्यापकेतरभेद सामानाधिकरण्यरू- ‘पान्वयव्याप्तिग्रहासम्भवः, किन्तु यत्र यत्र पृथिवीतरभेदाभावस्तत्र तत्र गन्धाभावो यथा जलादिकमिति व्यतिरेकदृष्टान्ते जलादावितरभेदाभावरूपसाध्याभावव्यापकता गन्धाभावे गृह्यते, इममेवार्थं मनसि निधाय ‘यदितरेभ्यो न भिद्यते न तद्गन्धवत् यथा जलमिति ग्रन्थेन मूलकारो व्यतिरेकव्याप्तिमेव प्रदर्शितवान् । एवं प्रकारेण व्यतिरेकव्याप्तिग्रहानन्तरमितरभेदाभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगिगन्धवती पृथिवी- त्याकारकव्यतिरेकिपरामर्शात्पृथिवीत्वावच्छिन्नोद्देश्यतानिरूपितेतरभेदत्वावच्छिन्नवि- धेयताका पृथिवी इतरभेदवतीत्याकार कानुमितिर्जायते इति तत्त्वम् । यथाश्रुत- मूलार्थस्तु - यथा जलमिति । यत्- जलं, इतरेभ्यो न भिद्यते - इतरभेदाभाव- चत्, न तद्गन्धवत्-जलमितरभेदाभावव्यापकगन्धाभाववत् । (इत्येवं प्रकारेण ग-

पदकृत्यम् ।

केवलव्यतिरेकिणो लक्षणमाह-व्यतिरेकेति । व्यतिरेकेणैव व्याप्तिर्यस्मिंस्तत्तथा । इन्दुमती ।

जिसमें केवल व्यतिरेकव्याप्ति हो वह ‘केवलव्यतिरेकि’ हेतु ही है । जैसे- पृथिवी, अन्य ( जलादि) पदार्थों से भिन्न है क्योङ्कि गन्ध रहने से । जो अन्य पदार्थों से भिन्न नहीं है उसमें गन्ध भी नहीं होती जैसे- जल । पृथिवी इतर पदार्थों की तरह गन्ध रहित नहीं है । इसलिये पृथिवी इतर ( जलादि ) पदार्थों से भिन्न है । इस तरह भेदसाधक अनुमिति (जो पदार्थ गन्धवाला है वह इतर पदार्थोंसे अलग है)

( १ ) मात्र शब्दार्थ घटितं व्यतिरेकिलक्षणमाह निश्चितेति । पृथिवीत्वावच्छिन्नं पृथिवीमात्रम् । अन्वयदृष्टान्ताभावादिति । पृथिवीभिन्नस्य समवायेन गन्धशून्यत्वा- दिति शेषः । गृह्यते इति । अन्वयव्याप्तौ साध्यं व्यापकं हेतुश्च व्याप्यो भवति, व्यतिरेकव्याप्तौ तु साध्याभावो व्याप्यः हेत्वभावो व्यापको भवतीति नियमादित्यर्थः ।

[[६६]]

• सटीक तर्कसङ्ग्रहे

जलम् न चेयं तथा, तस्मान्न तथेति, अत्र यद्गन्धवत् तदितरभि- न्नमित्यन्वयदृष्टान्तो नास्ति, पृथिवीमात्रस्य पक्षत्वात् ।

न्यायबोधिनी ।

न्धाभावनिरूपिता व्याप्यता इतरभेदाभावे गृह्यते इत्यर्थः । ) (१) न चेयं तथेति । इयं पृथिवी, न तथा - इतरभेदाभावव्यापकगन्धाभाववती न, किन्तु तदभावात्म- कगन्धवती । तस्मान्न तथेति । तस्मात् - गन्धाभावाभाववत्त्वात् । ( तच्छ

देन गन्धाभावाभावरूपस्य गन्धस्य परामर्शेन तस्मादिति पञ्चम्यन्तात् गन्धाभा- वाभाववत्त्वादित्यर्थोपलब्धिः ) न तथा - इतरभेदाभाववती न, किन्तु इतरभेदाभा- वाभाववती इतरभेदवतीत्यर्थः (२) ।

पदकृत्यम् । अन्वयव्यतिरेकिण्यतिव्याप्तिवारणाय मात्रेति । न चेयं तथेति । इयं पृथिवी, न तथा-न गन्धाभाववतीत्यर्थः । तस्मान्न तथेति । गन्धाभाववत्त्वाभावादितरभेदाभा- ववती नेत्यर्थः । नन्वत्र किमिति नान्वयव्याप्तिरित्याशङ्कय परिहरति-अत्रेति । इतरभेदसाधकानुमान इत्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । जीवच्छरीरं सात्मकं प्राणादि- मत्त्वात् यन्नैवम् तन्नैवम् यथा घटः । प्रत्यक्षादिकं प्रमाणमिति व्यवहर्तव्यं प्रमाकर- णत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा प्रत्यक्षाभासः । विवादास्पदम् श्राकाशमिति व्यवहर्तव्यं शब्दवत्त्वादित्यादिकमपि केवलव्यतिरेकीति द्रष्टव्यम् ।

अत्रेदं बोध्यम्—अन्वयव्यतिरेकि तु पञ्चरूपोपपन्नं स्वसाध्यं साधयितुं क्षमते, तानि कानि ? इति चेच्छ्रयताम् - पक्षधर्मत्वं सपक्ष सत्त्वम् विपक्षाद्वयावृत्तिरबा- घितविषयत्वमसत्प्रतिपक्षत्वं चेति । अवाधितः साध्यरूपो विषयो यस्य तत्तथोक्तम्, तस्य भावस्तत्त्वम् । एवं साध्याभावसाधकं हेत्वन्तरं यस्य स सत्प्रतिपक्ष इत्युच्यते, स नास्ति यस्य सोऽसत्प्रतिपक्षः, तस्य भावस्तत्त्वमिति बोध्यम् । केवलान्वयि तु चतूरूपोपपन्नमेव स्वसाभ्यं साधयितुं क्षमते तस्य विपक्षविपर्ययेण तद्व्यावृत्तिविपर्यं- यात् । केवलव्यतिरेक्यपि तथा, तस्य सपक्षविपर्ययेण तत्सत्त्वविपर्ययादिति, उपद- शितरूपाणां मध्ये कतिपयरूपोपपन्नत्वात् ।

इन्दुमती ।

में अन्वय दृष्टान्त नहीं है क्योङ्कि यहां तो पृथिवीमात्रको ही पक्ष बना लिया गया है । इसलिये पृथिवीत्व हेतु ‘केवलव्यतिरेकि’ हुआ ।

।

( १ ) एतच्चिह्नमध्यगः पाठो म० मु० पु० नास्ति । एवमग्रेऽपि ।

( २ ) इति पर्यवसन्नं इति-म० मु० पु० पाठः ।

पक्षादिलक्षणकथनम् ।

पक्षस्य किं लक्षणम् ? -

॥ सन्दिग्धसाध्यवान् पक्षः । यथा धूमवच्चे हेतौ पर्वतः ॥

सपक्षस्य किं लक्षणम् ? -

निश्चितसाध्यवान् सपक्षः । यथा तत्रैव महानसम् ॥

न्यायबोधिनी ।

[[६७]]

पक्षलक्षणमाह- सन्दिग्धेति । साध्यप्रकारकसन्देहविशेष्यत्वं पक्षत्वम् । सन्दे- हश्च पर्वतो वह्निमान्न वेत्याकारः । इदं च लक्षणमनुमितेः पूर्वं साध्यसन्देहो नियमेन जायत इत्यभिप्रायेण प्राचीनैः कृतम् । गगनविशेष्यकमेघप्रकारक सन्देहाभावदशाया- मपि गृहमध्यस्थपुरुषस्य घनगर्जितश्रवणेन गगनं मेघवदित्याकारिकाया गगनत्वाव- च्छिन्नोद्देश्यतानिरूपितमेघत्वावच्छिन्नविधेयता काया अनुमितेर्दर्शनात्प्राचीनलक्षणं विहाय नवीनैरनुमित्युद्देश्यत्वं पक्षत्वमिति स्थिरीकृतम् (१) ।

15. स पक्षलक्षणमाह-निश्चितेति । साध्यप्रकारकनिश्चयविशेष्यत्वं सपक्षत्वम् । निश्चयश्च महानसं वह्निमदित्याकारकः ।

पदकृत्यम् ।

अथ पृथिवीमात्रस्य पक्षत्वादित्यत्र किं नाम पक्षतेत्यपेक्षायां तां निर्वक्ति सन्दि- ग्धेति । सपक्षवारणाय सन्दिग्धेति ।

निश्चितेति । पक्षेऽतिव्याप्तिवारणाय निश्चितेति । तत्रैवेति । धूमवत्त्व- हे तावेवेत्यर्थः ।

विरला ।

प्रसङ्गसङ्गत्या पक्षलक्षणमाह सन्दिग्धेति । विशेष्यतासम्बन्धेन साध्यप्रकार- कसन्देहवत्त्वं पक्षलक्षणं बोध्यम् । उदाहरति यथेति । घनगर्जितेनानुमितिस्थले सन्देहाभावान्नेयं पक्षता, किन्तु सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्ध्यभाव इति नव्याः ।

उक्त सङ्गत्यैव क्रमशः सपक्षविपक्षावाह निश्चितेति । विशेष्यतया साध्यप्रकारक- निश्चयत्वं सपक्षत्वमित्यर्थः । तत्रैव - धूमानुमान एव ।

इन्दुमती ।

जिसमें साध्यका सन्देह हो वह ‘पक्ष’ है । जैसे- धूम हेतु होने पर पर्वत पक्ष है। [ ‘पर्वतो वह्निमान् धूमात् ’ यहां पर्वत में साध्यका सन्देह हुआ अतः ‘पर्वत’ पक्ष है । जिसका सन्देह हो वह साध्य कहलाता है । इसलिये ‘वह्नि’ साध्य है । जिससे साध्य का निश्चय किया जाय वह हेतु कहलाता है । इसलिये धूम हेतु है । सर्वत्र अनुमिति में साध्य के प्रति हेतुको व्याप्य और साध्यको व्यापक समझना चाहिये ।]

‘सपक्ष’ ( दृष्टान्त ) वह कहलाता है, जिसमें साध्यका निश्चय हो । जैसे- ( १ ) स्थिरीकृतं पक्षलक्षणमित्यर्थः ।

[[२६८]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

विपक्षस्य किं लक्षणम् ? -

निश्चितसाध्याभाववान् विपक्षः । यथा तत्रैव महाहृदः ॥

हेत्वाभासाः कतिविधाः ?-

सव्यभिचारविरुद्धसत्प्रतिपक्षासिद्धबाधिताः पञ्च हेत्वाभासाः ।

न्यायबोधिनी ।

विपक्षलक्षणमाह निश्चित साध्याभावेति । साध्याभावप्रकारक निश्चय विशेष्यत्वं विपक्षत्वम् । निश्चयश्च हदो वह्न्यभाववानित्याकारकः ।

or Trap एवं सद्धेतून्निरूप्य हेत्वाभासान्निरूपयति सव्यभिचारेति । हेतुवदाभासन्त इति हेत्वाभासाः, दुष्टहेतव इत्यर्थः । दोषाश्च व्यभिचारविरोधसत्प्रतिपक्षासिद्धि- बाघाः । एकज्ञानविषयप्रकृतहेतुतावच्छेदकत्वसम्बन्धेन एतद्विशिष्टा हेतवो दुष्टहेतव इत्यर्थः । यद्विषयकत्वेन ज्ञानस्यानुमितितत्करणान्यतर प्रतिबन्धकत्वं

तत्त्वं दोषसामान्यस्य लक्षणम् । ( १ )हेती दोषज्ञाने सत्यनुमितिप्रतिबन्धो जायते ।

पदकृत्यम् ।

निश्चितेति । सपक्षेऽतिव्याप्तिवारणाय साध्येति । पतेऽतिव्याप्तिवारणाय

निश्चितेति । तत्रैव — धूमवत्त्व एव ।

I

हेतू न्निरूप्य प्रसङ्गाद्धेत्वाभासानाह - सव्यभिचारेति । हेतुवदाभासन्ते इति

विरला ।

निश्चितेति । श्रत्रापि पूर्ववदर्थों बोध्यः ।

एतावता प्रबन्धेन सद्धेतून् निरूप्यासद्धेतून् निरूपयितुं तान् विभजते सव्यभि- चारेति । हेतुवदाभासन्त इति हेत्वाभासाः दुष्टहेतव इत्यर्थः । श्रथवा हेतो-

इन्दुमती ।

( ‘पर्वतो वह्निमान् धूमात्’ इसी स्थल में ) महानसम् ( पाकशाला ) दृष्टान्त है। क्योङ्कि यहां वह्निकी सत्ता निश्चित है ।

‘विपक्ष’ वह कहलाता है - जिसमें साध्यके अभावका निश्चय हो । जैसे- ‘पर्वतो वह्निमान् धूमात्’ इत्यादि वह्निसाध्यक स्थल में समुद्र, तालाब, झील आदि विपक्ष हैं। क्योङ्कि इन सबों में साध्य ( वह्नि) नहीं रहता है ।

‘हेतु’ का निरूपण करके अब ‘हेत्वाभास’ (दुष्ट हेतु ) का निरूपण करते हैं- [ यथार्थ में जो हेतु नहीं हो पर हेतुकी तरह प्रतीत हो वह ‘हेत्वाभास’ कहलाता है ] वह ‘हेत्वाभास’ पाञ्च प्रकार का है - सव्यभिचार, विरुद्ध, सत्प्रतिपक्ष, असिद्ध और बाधित इस भेदसे ।

(१) हेताविति । धूमवान् वह्नेरित्यत्र वह्निहेतौ धूमाभावववृत्तित्वरूपव्यभि-

हेत्वाभासवर्णनम् ।

६६/

सव्यभिचारस्य लक्षणं किं, कतिविधश्व सः- सव्यभिचारोऽनैकान्तिकः । स त्रिविधः साधारणासाधा- रणानुपसंहारिभेदात् ।) (9) 1

न्यायबोधिनी ।

[[2]]

DIFFIN

व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धो वा, तो वादिनिग्रहाय वादिनोद्भावितहेतौ दोषोद्भावनाय दुष्टहेतुनिरूपणमित्यर्थः ।

।

सव्यभिचारं विभज्य दर्शयति साधारणेति । साधारणाद्यन्यतमत्वं सव्यभि- चारसामान्यलक्षणम् । साधारणत्वं साध्याभाववद्वृत्तित्वम् । वह्निमान् प्रमेयत्वादि- त्यत्र प्रमेयत्वहेतौ वह यभाववद्वृत्तित्वरूपव्यभिचारे ज्ञाते वह्न्यभाववदवृत्तित्वरूप- व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धः फलम् ।

पदकृत्यम् ।

हेत्वाभासाः। तत्त्वं चानुमितितत्करणान्यतरप्रतिबन्ध कयथार्थज्ञानविषयत्वम् । बाध- स्थले वह्निरनुष्ण इत्यनुमिति प्रतिबन्धकं यज्ज्ञानमुष्णत्ववद्वह्नावनुष्णत्वसाधकं द्रव्यत्व- मित्याकारकं तद्विषयत्वस्य विषयतासम्बन्धेन द्रव्यत्वरूपहेत्वाभासे सत्त्वाल्लक्षणसम- न्वयः । सद्धेतुवारणाय यथार्थेति । घटादिवारणाय अनुमितितत्करणान्यतरप्रति- बन्धकेति । व्यभिचारिणि अव्याप्तिवारणाय तत्करणान्यतरेति ।

।

विरला ।

राभासाः हेत्वाभासाः व्यभिचारादयोः दोषाः, तद्वत्त्वं च हेतौ एकज्ञानविषयत्वस- म्बन्धेन बोध्यम् । हेत्वाभाससामान्यलक्षणं न्यायबोधिन्यादौ उदाहरणं च पद- कृत्ये द्रष्टव्यम् ।

अनैकान्तिक इति । एकान्ते – नियमे भव ऐकान्तिकः नियत इति यावत्, तदन्योऽनैकान्तिकः — व्यभिचारी साध्यवदन्यवृत्तिः साध्यासमानाधिकरणः साध्य- सन्देहवांश्चेति यावत् ।

इन्दुमती ।

‘सव्यभिचार’ – जिसको अनैकान्तिक ( व्यभिचारी ) भी कहते हैं वह तीन प्रकारका है साधारण, असाधारण और अनुपसंहारी इस भेदसे ।

चारदोषज्ञाने धूमाभाववदवृत्तित्वरूपव्याप्तिज्ञानकरणप्रतिबन्धात्, वह्निरनुष्णो द्रव्य- त्वादित्यत्रोष्णो वह्निरिति बाधज्ञाने जातेऽनुष्णो वह्निरित्यनुमितिप्रतिबन्धाच्च लक्ष- णसमन्वयो बोध्यः ।

[[७०]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

साधारणस्य किं लक्षणम् -

-तत्र साध्याभाववद्वृत्तिः साधारणोऽनैकान्तिकः । यथा

।

पर्वतो वह्निमान् प्रमेयत्वादिति । (१) (अत्र) प्रमेयत्वस्य वह्वय- भाववति हृदे विद्यमानत्वात् ॥

न्यायबोधिनी

असाधारण इति । ( २ ) सर्व सपक्षव्यावृत्तत्वं निश्चित साध्यवदवृत्तित्वम्

पदकृत्यम् ।

तत्रेति । साधारणादित्रितयमध्य इत्यर्थः । अथ विरुद्धेऽतिप्रसक्तिरिति मा स्म दृप्यः, सपक्षवृत्तित्वस्यापि निवेशात् । श्रथैवमपि स्वरूपासिद्धे दूषणं जागर्तीति मा वह गर्वम्, पक्षवृत्तित्वस्यापि तथात्वात् ।

विरला ।

तत्र—साधारणासाधारणानुपसंहारिमध्ये । साध्याभावववृत्तिरिति । साध्यस्याभाव इत्यत्र षष्ठयर्थः प्रतियोगित्वम्, तथा च साध्य प्रतियोगि काभाववद्- वृत्तिर्यो हेतुः स साधारणव्यभिचारी हेत्वाभास इत्यर्थः । उदाहरति पर्वत इति । अत्र वह्निरूपसाध्यप्रतियोगि काभाववति हृदे प्रमेयत्वसत्त्वादयं हेतुः साधारणव्यभि- चारीत्यर्थः। एवं शब्दोऽनित्योऽभिधेयत्वान्नित्यः शब्दोऽस्पर्शवत्त्वात्पर्वतो धूम- वान्वह्नेः, गौः शृङ्गवती पशुत्वात्, भवनं विशालं वासयोग्यत्वात्, आम्रफलं मधुरं चूषणार्हत्वादित्यादिकमपि साधारणानैकान्तिकोदाहरणं द्रष्टव्यम्, अनित्यत्वाद्य- भाववति परमाण्वादावपि प्रमेयत्वादेः सत्त्वात् ।

इन्दुमती ।

साधारण हेतु (साधारण व्यभिचारी हेत्वाभास ) वह कहलाता है, जो साध्या- भावके अधिकरण में रहने वाला हो । जैसे- ‘पर्वतो वह्निमान् प्रमेयत्वात् ’ ( अर्थात् पर्वतमें आग है क्योङ्कि इसमें प्रमेयत्व रहता है) इस स्थल में जो प्रमेयत्व हेतु है, वह साध्याभाव ( वह्नयभाव ) के अधिकरण जलादिमें भी रहता है। क्योङ्कि ‘सर्व प्रमेयम्’ ( सब पदार्थों में प्रमाविषयत्व रूप प्रमेयत्व रहता है ) तस्मात् यह हेतु

( १ ) एतच्चिह्नान्तर्गतः पाठ० का० मु० पु० नास्ति । एवमग्रे ।

(२) सर्वेति । अत्र ‘सर्वसपक्षव्यावृत्तत्वं साध्यवद्वृत्तित्वत्वावच्छिन्नप्रतियोगि. ताकाभावः, हेतौ साध्यवदवृत्तित्वे निश्चिते साध्य व वृत्तित्वरूपव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धः फलमू’ इति ( मद्रासमु० पुस्तके ) पाठं कल्पयन्ति केचिदाधुनिका नैयायिकाः । स च साध्यवदवृत्तित्वरूपव्याप्तेः कुन्नाप्यनुक्तत्वात्प्रामादिक इत्यवधेयम् ।

हेत्वाभासवर्णनम् ।

असाधारणस्य किं लक्षणम् ? -

[[७१]]

सर्व सपक्षविपक्षव्यावृत्तः पक्षपात्रवृत्तिरसाधारणः । यथा शब्दो नित्यः शब्दत्वादिति । (अत्र) शब्दत्वं सर्वेभ्यो नित्येभ्योऽ- नित्येभ्यश्च व्यावृत्तं शब्दमात्रवृत्ति ।

न्यायबोधिनी । IPFIFFE

साध्यवदवृत्तित्वं च साध्यासामानाधिकरण्यम् । हेतौ साध्यासामानाधिकरण्ये निश्चित साध्यसामानाधिकरण्यरूपव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धः फलम् ।

RIPTI

एक

पदकृत्यम् ।

पक्षमात्रेति । सर्वे ये सपक्षा विपक्षास्तेभ्यो व्यावर्तत इति सपक्षविपक्षव्या– वृत्तः । केवलव्यतिरेकिवारणाय तद्भिन्न इत्यपि देयम् ।

विरला ।

-135 असाधारण व्यभिचारिणं लक्षयति — सर्वेति । सपक्षविपक्षौ पूर्वलक्षितौ, तद्वयावृत्तत्वं तदवृत्तित्वम् । उदाहरति यथेति । अत्रानुमाने शब्दः पक्षो नित्यत्वं साध्यं शब्दत्वादिति हेतुः । श्रयं च हेतुर्निश्चितनित्यत्वेभ्यो श्राकाशादिभ्यो निश्चि- तानित्यत्वेभ्यो घटादिभ्यश्च व्यावृत्त इति असाधारणव्यभिचारी, न हि श्राकाशादौ घटादौ च शब्दत्वं वर्तते तस्य शब्दमात्रवृत्तित्वादित्यर्थः हेत्वाभाससामान्यलक्षण- घटकप्रतिबन्धकता चास्य न्यायबोधिन्यां द्रष्टव्या । ककारो नित्यः कत्वात् गौर्वि- पाणी गोत्वात्, परमाणुः सावयवः परमाणुत्वात् गृहं नित्यं गृहत्वात् श्राम्रफलं मधुरं श्राम्रफलत्वादित्यादिकमप्यसाधारणोदाहरणं मृग्यं, कत्वादेनिश्चित नित्यत्वेभ्य श्राकाशादिभ्यो निश्चितानित्यत्वेभ्यो घटादिभ्यश्च व्यावृत्तत्वात् ।

इन्दुमती ।

साधारण अनैकान्तिक (व्यभिचारी ) है ।

,

‘असाधारण हेतु, वह कहलाता है । जो हेतु साधारणतया सभी सपक्षों और विपक्ष में न हो किन्तु पक्षमात्र में ही रहे । जैसे - शब्दो ( पक्ष ) नित्यः ( साध्य ) शब्दत्वात्’ (हेतु) । ( अर्थात् शब्द नित्य है, क्योङ्कि इसमें शब्दत्व रहने से ) इस जगह में जो शब्दत्वरूप हेतु है, वह सभी नित्य आकाशादि और अनित्य घटादि पदार्थों में नहीं रहता, किन्तु शब्दमें ही रहता है । इसलिये यह हेतु असाधारण व्यभिचारी हेत्वाभास है ।

[[७२]]

। सटीक तर्कसङ्ग्रहे

अनुपसंहारिणः किं लक्षणम् ?

अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तरहितोऽनुपसंहारी । यथा सर्वमनित्यं प्रमेयत्वादिति । अत्र सर्वस्यापि पक्षत्वाद् दृष्टान्तो नास्ति ि

न्यायबोधिनी 175

अनुपसंहारिणं लक्षयति अन्वयेति । उभयत्र दृष्टान्ताभावादन्वयव्याप्तिज्ञान- व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानोभयसामग्री नास्तीत्यर्थः । ( सर्वस्यैव पक्षत्वात्पक्षातिरिक्ता- प्रसिद्धेरिति भावः । ) (१) किञ्चिद्विशेष्यकनिश्चयाविषयकसाध्यकत्वे सति किश्चि- द्विशेष्यकनिश्चयाविषयकसाध्याभावकत्वमेवानुपसंहारित्वम् । एतदीयज्ञानस्य व्याप्ति- संशयजननद्वारा व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धः फलम् । (२) वस्तुतस्तु अत्यन्ताभावाप्रति-

पदकृत्यम् ।

अन्वयेति । केवलान्वयिन्यतिव्याप्तिवारणाय श्रन्वयेति । केवलव्यतिरेकिण्य- तिव्याप्तिवारणाय व्यतिरेकेति । अत्रेति । उपदर्शितानुमान इत्यर्थः ।

विरला ।

अनुपसंहार्यनैकान्तिकमाह अन्वयेति । श्रन्वयव्याप्तौ व्यतिरेकव्याप्तौ च दृष्टा- न्तरहितो यो हेतुः सोऽनुपसंहार्यनैकान्तिक हेत्वाभास इत्यर्थः । उदाहरति यथा सर्व- मिति । अत्र सर्व पक्षः अनित्यत्वं साध्यम् प्रमेयत्वं हेतुः, न ह्यत्रान्वयव्यतिरेकव्याप्त्योः

इन्दुमती ।

‘अनुपसंहारी हेतु वह कहलाता है, जो हेतु अन्वयव्याप्ति और व्यतिरेकव्याप्तिर्मे दृष्टान्तसे रहित हो । जैसे- ‘सर्वमनित्यं प्रमेयत्वात् ’ ( अर्थात् सभी पदार्थं अनित्य हैं क्योङ्कि सभी में प्रमेयत्व रहने से इस स्थल में सभी पदार्थ पक्षके अन्तर्भूत हैं, अतः कोई भी दृष्टान्त स्थल नहीं है । तस्मात् यह प्रमेयत्वरूप हेतु अनुपसंहारी अनैकान्तिक हेत्वाभास है ।

१ ) ( ) एतचिह्नान्तर्वर्तिपाठो म० मु० पु० नास्ति ।

२ ) प्राच्यमतेनानुपसंहारिलक्षणमभिधाय नव्यमतेन तदाह वस्तुतस्त्विति । अत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वविशिष्टसाध्यादिकत्वमेवानुपसंहारित्वम् । एतज्ज्ञानस्य व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकतया दूषकत्वं बोध्यम् । एतन्मते यद्विषयकं ज्ञानं सा- चादनुमितौ तज्जनकज्ञाने वा प्रतिबन्धकं तस्यैव हेतुदोषतया सर्वत्र साध्य सन्देहस्य व्याप्तिनिश्चयजनक सहचारनिश्चये तदात्मकव्याप्तिनिश्चये वा विरोधित्वेऽपि तज्ज्ञा- नस्य परामर्शानुमित्योर प्रतिबन्धकतया नोक्तानुपसंहारित्वे हेत्वाभासत्वसम्भवः उक्तकारणद्वारा व्याप्तिनिश्चयविरोधित्वेऽपि तज्ज्ञानस्य हेत्वाभासत्वरूपसामान्य- -लक्षणानाक्रान्तत्वादिति प्राचीनमतेऽस्वरसो बोध्यः ।

हेत्वाभासवर्णनम् ।

विरुद्धस्य किं लक्षणम् ? -

[[७३]]

PHIPS FE

साध्याभावव्याप्तो हेतुर्विरुद्धः । यथा शब्दो नित्यः कृतक-

त्वात् घटवदिति । ( अत्र ) कृतकत्वं हि नित्यत्वाभावेनाऽनित्य-

न्यायबोधिनी ।

योगिसाध्यादिकमेवानुपसंहारित्वमिति बोध्यम् ।

-की

(5)।

२)

विरुद्धं लक्षयति-साध्याभावव्याप्त इति । साध्याभावव्याप्तिः साध्या- भावनिरूपितव्यतिरेकव्याप्तिः - साध्यव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वम् तथाच पक्ष- विशेष्यकसाध्याभावव्याप्यहेतुप्रकारकज्ञानात् पक्षविशेष्यकसाध्यप्रकार कानुमिति-

पकृत्यम् ।

TAN FLORE. विरुद्धं लक्षयति-साध्येति । सद्धेतुवारणाय साध्याभावव्याप्त इति । सत्प्र- तिपक्षवारणाय सत्प्रतिपक्ष भिन्न इत्यपि बोध्यम् । कृतकत्वादिति । कार्यत्वादित्यर्थः । कृतकत्वमिति । अनित्यत्वेन व्याप्तमिति । यद्यत्कृतकं तत्तदनित्यमिति व्याप्तिर्भवत्येव तथेति भावः ।

TIFIST

।

।

विरला ।

J

कश्चिद्दृष्टान्तः सम्भवति — पक्षातिरिक्तस्य दृष्टान्तत्वात् नास्ति चात्र कश्चित् पक्षा तिरिक्तः सर्वस्यैव पक्षत्वात् इति भावः । एवं सर्वं नित्यं प्रमेयत्वात्, सर्वं नाना वाच्य- सर्वमभावोऽभावत्वेनानुभूयमानत्वात् सर्वं एकं सदविशेषादित्यादिकमप्यनुप- संहार्युदाहरणं द्रष्टव्यम्, सर्वस्यैव पक्षतया दृष्टान्तासम्भवात् ।

त्वात्,

ZINE

एवं त्रिविधानैकान्तिकं निरूप्य विरुद्धं निरूपयति साध्याभावेति । विरुद्धः- साध्यविरोधवान्—साध्यविपरीतेन साध्याभावेन सह वर्तमान इति यावत् । श्रक्ष- रार्थस्तु –साध्यस्याभाव इति षष्ठयर्थः प्रतियोगित्वम् । तथा च साध्यप्रतियोगि- काभाव इत्यर्थः, व्याप्तः व्याप्तिविशिष्टः, साध्याभावेन व्याप्तः साध्याभावव्याप्तः, अत्र तृतीयार्थो निरूपितत्वम्, एवं च साध्याभावनिरूपितव्याप्तिविशिष्ट हेतुर्विरुद्धहेत्वा- भास इत्यर्थः । उदाहरति यथा शब्द इति । यत्र यत्र कृतकत्वं तत्र तत्र न नित्यत्वं किन्तु नित्यत्वाभाव इति कृतकत्वं व्याप्यं नित्यत्वाभावो व्यापकस्तथा च इन्दुमती ।

SPP FI

की तीनों प्रकारोङ्के सव्यभिचारों हेत्वाभासका निरूपण करते हैं

(अनैकान्तिकों ) का निरूपण करके अब विरुद्ध

‘विरुद्ध हेत्वाभास’ वह कहलाता है, जो हेतु साध्याभावसे व्याप्त हो, जैसे-

[[198]]

त्वेन व्याप्तम् ।

सटीकतर्कसङ्ग्रहे

सत्प्रतिपक्षस्य किं लक्षणम्

साध्याभावसाधकं हेत्वन्तरं यस्य स सत्प्रतिपक्षः । यथा

न्यायबोधिनी ।

• प्रतिबन्धः (१) फलम् । (२) एवं सत्प्रतिपक्षेऽपि । (३) विरुद्धसत्प्रतिपक्ष योर्विशेषस्तु विरुद्ध हेतोरेकत्वेन सत्प्रतिपक्षहेतोर्द्वित्वेन च ज्ञातव्यः । ( ४ ) साध्याभावव्याप्य प्रति- हेतुमत्पक्ष सत्प्रतिपक्ष इति यावत् । साध्याभावसाधकहेतुः साध्यसाधकत्वेनोपन्यस्त इत्यसामर्थ्य सूचनमपि (५) ॥

पदकृत्यम् ।

सत्प्रतिपक्षं लक्षयति-साध्येति । यस्य हेतोः साध्याभावसाधकं साध्याभाव-

विरला ।

कृतकत्वरूप हेतोर्नित्यत्वरूप साध्य प्रतियोगि काभावनिरूपितव्याप्तिविशिष्टत्वादस्ति विरु- द्धत्वमिति भावः। एवं ह्रदो वह्निमान् हदत्वाच्छब्दो नित्यः उत्पत्तिधर्मकत्वाद्वह्निरनु- ष्णस्तेजस्वित्वात् शरीरमविनाशि जन्यत्वादित्यादीन्यपि विरुद्वस्योदाहरणानि बोध्यानि -हृदत्वादिहेतूनां वह्निमत्त्वादिरूपसाध्य प्रतियोगि काभावनिरूपितव्याप्तिविशिष्टत्वात् ।

सत्प्रतिपक्षं निरूपयति साध्याभावेति । सन् विद्यमानः प्रतिपक्षः प्रकृतसा- ध्यस्याभावसाधनीभूतोऽन्यो हेतुर्यस्य स साध्याभावसाधकप्रतिहेतुक इत्यर्थः ।

इन्दुमती ।

जिल

‘शब्दो नित्यः कृतकत्वात् घटवत्’ अर्थात् शब्द नित्य है, उसमें घटके ऐसा कृतकत्व ( कार्यस्व) रहने से । इस स्थलमें कृतत्वरूप हेतु नित्यत्वाभाव ( अनित्यत्व ) से व्याप्त है । तस्मात् यह कृतकत्वरूप हेतुविरुद्ध ( साध्यविरोधी ) हेतु कहाता है ।

‘सम्प्रतिपक्ष हेत्वाभास’ वह कहलाता है, हेतुके साध्याभावका साधक ( १ ) फलमिति । तथा च नित्यत्वाभावव्याप्य कृतकत्ववान् शब्द इति विरुद्ध- ज्ञानाच्छन्दो नित्यं इत्यनुमितिर्न जायत इत्यर्थः । ( २ ) एवं - साध्याभावव्याप्यहे- -तुप्रकारक ज्ञानात्पक्ष विशेष्यक साध्य प्रकार कानुमितिप्रतिबन्धः फलम् ।

(३) एवं दूषकतावीजस्य तुल्यत्वेऽपि विरुद्धसत्प्रतिपत्तयोर्भेदमाह विरुद्धेति । ( ४ ) प्रसङ्गादेव सत्प्रतिपक्षलक्षणमाह साध्याभावेति । शब्दो नित्यः श्रावण- स्वाच्छन्दोऽनित्यः कृतकत्वादित्यत्र नित्यत्वाभावव्याप्य कार्यत्वप्रतिहेतुमान् पक्षः -शब्द इति लक्षणसमन्वयः । तद्वत्वं च एकज्ञानविषयत्वसम्बन्धेन श्रावणत्वेऽपीति स सम्प्रतिपक्षितः एवं कार्यत्वेऽपि । (५) सूचनमपीति । विशेषो ज्ञातव्य इति “पूर्वेणानुषङ्गः ।हेत्वाभासवर्णनम् ।

[[७५]]

शब्दो नित्यः श्रावणत्वाच्छन्दत्ववत्, शब्दोऽनित्यः कार्यत्वाद्

BEPE SHIPS-

घटवत् ।

पदकृत्यम् ।

की क

स्यानुमापकं हेत्वन्तरं प्रतिपक्षो हेतुः विद्यते स हेतुः सत्प्रतिपक्ष इत्यर्थः । श्रय- मेव प्रकरणसम इत्युच्यते । विरुद्धवारणाय हेत्वन्तरं यस्येति । वह्नयादिवारणाय साध्याभावेति ।

।

।

विरला

उदाहरति यथेति । अत्र श्रवणेन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष विषयत्वरूपश्रावणत्वस्य हेतोर्य- त्साध्यं नित्यत्वं तदभावोऽनित्यत्वं तत्साधककृतकत्वरूप हेत्वन्तरस्य सत्त्वाच्छ्रावणत्वं हेतुः सत्प्रतिपक्ष इत्यर्थः । एवं कार्यत्वमपीति । अस्य चानुमितिप्रतिबन्धः फलम् । यथा प्रकृत एवं शब्दत्ववन्नित्यत्वव्याप्य श्रावणत्ववानयं शब्द इति परामर्शसत्त्वे नानित्यत्वानुमितिः घटवदनित्यत्वव्याप्यकृतकत्ववानयं शब्द इति वा परामर्शस- त्वेऽपि न नित्यत्वानुमितिस्तुल्यबलतया परस्पर प्रतिबन्धात् । एवं शब्दो नित्योऽ- नित्यधर्मानुपलब्धेरनित्यः शब्दो नित्यधर्मानुपलब्धेः क्षित्यङ्कुरादिकं कर्तृजन्यं कार्यत्वात् क्षित्यादिकं कर्त्रजन्यं शरीराजन्यत्वात्, विषयाः सुखात्मकाः सुखजन- कत्वात्, विषयाः दुःखात्मकाः दुःखजनकत्वात् इत्यादिकं सत्प्रतिपक्षस्योदाहरणा- न्तरं द्रष्टव्यम् । अयं च सत्प्रतिपक्षो न्यायसूत्रादौ प्रकरणसमसञ्ज्ञयोक्त इति तत्रैव द्रष्टव्यम् ।

।

इन्दुमती ।

( सिद्ध करने वाला ) दूसरा हेतु हो । जैसे- ‘शब्दो नित्यः श्रावणत्वात् शब्दत्व- वत्’ (शब्द नित्य है क्योङ्कि उसमें श्रवणेन्द्रियग्राह्यत्व रहता है, जैसे-शब्दस्व जाति) इस स्थल में ‘शब्दोऽनित्यः कार्यत्वात्, घटवत्’ ( शब्द अनित्य है, क्योङ्कि उस में कार्यख रहता है, जैसे-घट ) यहां कार्यत्वरूप हेतु साध्याभावका साधक ( अनु- मापक ) बनकर बैठा है । तस्मात् श्रावणत्वरूप हेतु ‘सम्प्रतिपक्षहेत्वाभास’ कह- लाता है । इसी तरह कार्यस्वरूप हेतुका नित्यत्वरूप साध्याभावसाधक श्रावण- स्वरूप दूसरा हेतु होकर बैठा है । अतः कार्यव्वरूप हेतु भी ‘सम्प्रतिपक्षहेत्वाभास

कहलाता है ।

[[७६]]

। सटीक तर्कसङ्ग्रहे

मनिट असिद्धः कतिविधः ?

असिद्धखिविधः - आश्रयासिद्धः स्वरूपासिद्धो व्याप्यत्वासि-

द्धचेति ।

आश्रयासिद्धः कः ?

श्राश्रयासिद्धो यथा गगनारविन्दं सुरभि अरविन्दत्वात् सरोजारविन्दवत् । अत्र गगनारविन्दमाश्रयः स नास्त्येव ।

न्यायबोधिनी ।

[[2107]]

आश्रयासिद्ध इति । श्रयासिद्धिर्नाम पक्षतावच्छेदकविशिष्टपक्षाप्रसिद्धिः । यथेति । श्रारविन्दे गगनीयत्वाभावे निश्चिते गगनीयत्वविशिष्टारविन्दे सौरभ्या- नुमितिप्रतिबन्धः फलम् (१) ।

पदकृत्यम् ।

कीटक

श्रसिद्धं विभजते — असिद्ध इति । श्राश्रयासिद्ध्याद्यन्यतमत्वमसिद्धत्वम् । श्राश्रयासिद्धत्वं च पक्षतावच्छेदकाभाववत्पक्षकत्वम् । भवति हि अरविन्दत्वे गगनीयत्वरूपपक्षतावच्छेदकाभाववत्पक्षकत्वम् - अरविन्दरूपपक्षे गगनीयत्वविरहात् । ननु कथमरविन्दे गगनीयत्वविरहोत आह— अत्रेति । उपदर्शितानुमान इत्यर्थः ।

विरला ।

तत्र प्रथममाश्रयासिद्धमाह - आश्रयासिद्ध इति । प्राश्रयः पक्षः श्रसिद्धो यस्य हेतोः स श्रश्रयासिद्धः । उदाहरति-गगनेति । अत्र गगनत्वविशिष्टारवि- न्दस्यालीकतयाऽऽश्रयासिद्धिरिति भावः । एवं शशविषाणं तीक्ष्णं विषाणत्वात्, कूर्मरोमाणि कम्बलजनकानि रोमत्वान्मृगरोमवत् इत्यादीनि श्राश्रयासिद्धस्योदा- हरणान्तराणि द्रष्टव्यानि विषाणादिरूपपते शशीयत्वादिविरहात् ।

इन्दुमती ।

।

‘असिद्ध’ हेत्वाभास तीन प्रकारका है-आश्रयासिद्ध, स्वरूपासिद्ध, स्वासिद्ध इस भेदसे ।

और व्याप्य -

[ ‘आश्रयासिद्ध वह कहलाता है, जिस हेतुका आश्रय ( पक्ष ) अप्रसिद्ध हो ] आश्रयासिद्धका उदाहरण यथा - ‘गगनारविन्दं सुरभि, अरविन्दत्वात्, सरोजा- रविन्दवत्’ अर्थात् आकाश का कमल सुगन्धित है, क्योङ्कि इसमें भी तालाब के कमलके समान कमलत्व है । इस स्थलमें आकाशकमलरूप आश्रय ही अप्रसिद्ध है ।

( १ ) फलमिति । तथा चारविन्दं गगनीयत्वाभाववत् इति आश्रयासिद्धज्ञानात्

हेत्वाभासवर्णनम् ।

स्वरूपासिद्धस्य किं रूपम् ?

[[७७]]

की स्वरूपासिद्धो यथा शब्दो गुणश्चाक्षुषत्वात् । अत्र चाक्षुषत्वं

शब्दे नास्ति शब्दस्य श्रावणत्वाद् ।

न्यायबोधिनी ।

स्वरूपासिद्ध इति । स्वरूपासिद्धिर्नाम पते हेत्वभावः । तथा च हेत्वभावविशि-

पदकृत्यम् ।

पक्षे हेत्वभावः स्वरूपासिद्धिः । सिद्धे त्वभावेऽतिव्याप्तिवारणाय पते इति । घटा- द्यभाववारणाय हेत्विति । सोऽयं स्वरूपासिद्धः शुद्धासिद्धभागासिद्धविशेषणासिद्ध- विशेष्यासिद्धभेदेन चतुर्विधः । तत्रायस्तूपदर्शित एव । द्वितीयो यथा— उद्भूत- यथा—उद्भूत- रूपादिचतुष्टयं गुणः रूपत्वादित्यत्र रूपत्वहेतोः पक्षैकदेशावृत्तित्वेन तस्य भागे स्वरूपासिद्धत्वम् । तृतीयो यथा वायुः प्रत्यक्षः रूपवत्त्वे सति स्पर्शवत्त्वा - दित्यत्र रूपवत्त्वविशेषणस्य वायावभावस्तद्विशिष्टस्पर्शवत्त्वस्यापि तथात्वेन तस्य स्वरूपासिद्धत्वं निर्वहति, विशेषणाभावे विशिष्टस्याप्यभावात् । तुरीयो यथा-अत्रैव

विरला ।

स्वरूपासिद्ध इति । स्वरूपं ( स्वधर्मः ) हेतुः, तच्च पक्षेऽसिद्धं यत्र हेतौ स स्वरूपासिद्ध इत्यर्थः । अत्र चक्षुरिन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षविषयत्वरूपचाक्षुषत्व- हेतोः पक्षे शब्देऽसत्त्वात्स्वरूपासिद्धिः शब्दस्य श्रावणत्वादिति भावः । एवं हृदो वह्निमान्धूमात्, छाया द्रव्यं गतिमत्त्वात् श्राकाशं रूपवत् चाक्षुषत्वात्, आत्मानित्यो इन्दुमती ।

क्योङ्कि आकाशमें कमल उत्पन्न होता ही नहीं है । तस्मात् यह आश्रयासिद्ध हेत्वा- भासका उदाहरण हुआ 1

[ स्वरूपासिद्ध हेतु वह कहलाता है जिस हेतुका अभाव पक्ष में हो ]

‘स्वरूपासिद्ध’ का उदाहरण जैसे—- ‘शब्दो गुणः, चाक्षुषत्वात् ’ ( शब्द गुण है, क्योङ्कि उसमें चाक्षुषत्व है) यहां पर शब्द में चातुपत्व (आखोंसे देखने योग्य धर्म) नहीं है, क्योङ्कि शब्द तो केवल कानसे ही सुना जाता है । तस्मात् यहां शब्दरूप पक्ष में चाक्षुषत्वरूप हेतु अप्रसिद्ध है । अतः यह स्वरूपासिद्ध हेत्वाभास है ।

है

स्वरूपासिद्ध भी चार प्रकार के होते हैं- स्वरूपासिद्ध (शुद्धाऽसिद्ध) भागा- सिद्ध, विशेषणासिद्ध और विशेष्यासिद्ध । प्रथम स्वरूपासिद्धका उदाहरण ‘शब्दो गुणः, चाक्षुषत्वात्’ यह पहले कह दिया गया है । द्वितीय ‘भागासिद्ध’ का उदाह- गगनीयत्वविशिष्टमरविन्दं सुरभीत्यनुमितिप्रतिरोधो जायत इति भावः ।

६ त० वि०

[[७८]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

व्याप्यत्वासिद्धः कः, किञ्चोपाधिस्वरूपम् ?

सोपाधिको हेतुर्व्याप्यत्वासिद्धः । साध्यव्यापकत्वे सति

न्यायबोधिनी ।

ष्टपक्षज्ञानात्पक्षविशेष्य कहेतुप्रकारकपरामर्शानुपपत्या परामर्शप्रतिबन्धः फलम् (१)। व्याप्यत्वासिद्ध इति । ( २ ) प्रकृते धूमव्यापकत्वमार्द्रेन्धनसंयोगे गृहीतं

पदकृत्यम् ।

विशेषणविशेष्यवैपरीत्येन हेतुः । तस्य स्वरूपासिद्धत्वं तु विशेष्याभावप्रयुक्तविशि- ष्टाभावादिति बोध्यम् ।

व्याप्यत्वासिद्धं निरूपयति-सोपाधिक इति । ननु कोऽयमुपाधिरत आह-सा-

विरला ।

विनाशित्वात्, गृहं नित्यमविनाशित्वादित्यादीनि स्वरूपासिद्धस्योदाहरणानि धूमा- दिरूपहेतोर्ह दादावसत्त्वात् ।

सोपाधिक इति । उपाधिविशिष्ट हेतुर्व्याप्यत्वासिद्ध

इन्दुमती ।

रण-जैसे ‘उद्भूतरूपादिचतुष्टयं गुणः रूपत्वात्’ अर्थात् उद्भूत रूपादि (रूप, रस, गन्ध, स्पर्श) ये चारो गुण हैं, क्योङ्कि इनमें रूपत्व है। यहां रूपत्व रूप हेतु उपर्युक्त रूपादिचतुष्टय पक्षका एक देश (भाग) रस, गन्ध और स्पर्शमें नहीं है अतः यह हेतु भागासिद्धका उदाहरण हुआ । तृतीय-विशेषणासिद्धका उदाहरण जैसे- ‘वा-

हुआ। युः प्रत्यक्षः, रूपवत्त्वे सति स्पर्शवत्त्वात् ’ ( अर्थात् वायु प्रत्यक्ष है, क्योङ्कि उसमें रूपके साथ स्पर्श है) इस स्थलमें ‘रूप रहितः स्पर्शवान् वायुः’ इस लक्षणसे रूप- वस्त्र विशेषण वायुमें असम्भव है । तस्मात्— ‘विशेषणाभावे विशिष्टस्याप्यभावः’ इस नियमसे रूपवत्त्व विशेषणके वायुमें अप्रसिद्ध होनेसे विशेषणविशिष्ट जो स्पर्श वश्वरूप हेतु है, उसका भी वायुरूप पक्ष में अभाव हो जायगा । अतः यह हेतु विशेषणा- सिद्धका उदाहरण हुआ । चतुर्थ-विशेष्यासिद्धका उदाहरण इसी स्थलमें विशेषण- विशेष्यका विपरीत ( उलट-पलट ) रूप हेतु है । यथा- ‘वायुः प्रत्यक्षः, स्पर्शवत्वे सति रूपवत्वात्’ अर्थात् वायु प्रत्यक्ष है, क्योङ्कि उसमें स्पर्श के साथ रूप है । इस स्थलमें विशेष्य अप्रसिद्ध होनेसे विशेषण भी अप्रसिद्ध है अतः - ’ विशेष्याभावप्रयुक्त- विशिष्टाभावः’ ऐसा सिद्धान्त है । तस्मात् यह हेतु विशेष्यासिद्धका उदाहरण हुआ ]

‘व्याप्यत्वासिद्ध’ हेतु वह कहलाता है जो हेतु उपाधिसे युक्त हो ।

[जैसे- ‘पर्वतो धूमवान् वह्नेः’ (अर्थात् पर्वत अग्नि युक्त होनेसे धूम वाला है ।

,

( १ ) फलमिति । चातुषत्वाभाववांश्छब्द इति स्वरूपासिद्धिज्ञानात् गुणत्व- व्याप्यचानुषत्ववान् शब्द इति परामर्शप्रतिबन्ध इत्यर्थः ।

(२) प्रकृते पर्वतो धूमवान् वह्निमत्वादित्यत्र ।

उपाधिलक्षणकथनम् ।

[[७६]]

साधनाव्यापकत्वमुपाधिः । साध्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रति-

न्यायबोधिनी ।

चेदुधूमे श्रार्द्रेन्धनसंयोगव्याप्यत्वं गृहीतम् । एवं वहेरव्यापकत्वमार्द्रेन्धनसंयोगे गृहीतं चेद्वह्नौ तदव्याप्यत्वं गृहीतम् । तदेव (१) व्यभिचरितत्वम् । तथा चोपाधि- व्यभिचारित्वं साधने गृहीतं चेदुपाधिभूतार्द्रेन्धनसंयोगव्याप्यधूमव्यभिचारित्वं -गृहीतमेव(२)। अनुमानप्रकारश्च पूर्वानुमानहेतुं पक्षीकृत्य वह्निर्धूमव्यभिचारी धूम- व्यापकार्द्रेन्धनसंयोगव्यभिचरितत्वात् घटत्वादिवत्, यो यत्साध्यव्यापकव्यभिचारी स

। ।

पदकृत्यम् ।

ध्येति । साधनव्यापक उपाधिरित्युक्ते शब्दोऽनित्यः कृतकत्वादित्यत्र सामान्यवत्त्वे सत्यस्मदादिबाह्येन्द्रियग्रहणार्ह त्वमप्युपाधिः स्यात्तदर्थं साध्यव्यापकत्वमुक्तम् । ताव- त्युक्ते सामान्यवत्त्वादिनाऽनित्यत्वसाधने कृतकत्वमुपाधिः स्यात्तदर्थं साधनाव्यापक- त्वम् । उपाधिभेदमादायासम्भववारणाय व्यापकत्वशरीरेऽप्यत्यन्तपदमादेयम् । साधनभेदमादाय साधनस्योपाधित्ववारणायाव्यापकत्वशरीरेऽप्यत्यन्तपदमवश्यं दे- यम् । सोऽयमुपाधिस्त्रिविधः - केवलसाध्यव्यापकः पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकः साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकश्चेति । तत्राद्य उपदर्शितः । एवं क्रत्वन्तर्वर्तिनी हिंसा

• श्रधर्मजनिका हिंसात्वात् क्रतुबाह्यहिंसावदित्यत्र निषिद्धत्वमुपाधिः । तस्य यत्राधर्म- जनकत्वं तत्र निषिद्धत्वमिति साध्यव्यापकता । यत्र हिंसात्वं तत्र न निषिद्धत्व- मिति निषिद्धत्वमुपाधिः साधनाव्यापकः क्रतुहिंसायां निषिद्धत्वस्याभावात् । ‘न हिंस्यात्सर्वाणि भूतानि’ इति सामान्यवाक्यतः ‘पशुना यजेत’ इत्यादिविशेषवाक्यस्य बलीयस्त्वात् । श्रतो हिंसात्वं नाधर्मजनकत्वे प्रयोजकमपि तु निषिद्धत्वमेवेत्यादिक- विरला ।

इत्यर्थः । उपाधित्ववांश्चोपाधिः उपाधित्वं किं तदाह - साध्यव्यापकत्वे सती- ति । साध्यव्यापकतां निर्वक्ति-साध्यसमानाधिकरणेति । साध्याधिकरणवृत्त्य- इन्दुमती ।

इस स्थलमें वह्निरूप हेतु आर्द्रेन्धन ( गीली लकड़ी) संयोगरूप उपाधिस युक्त है।

‘उपाधि’ वह है, जो साध्यका ‘व्यापक’ होकर हेतुका ‘अव्यापक’ हो ।

‘साध्यव्यापक’ वह कहलाता है जो साध्य के अधिकरण में रहनेवाले अत्यन्ता- ( १ ) तदेव - अव्याप्यत्वमेव ।

(२) गृहीतमेवेति । यत्साधने यदुपाधिव्यभिचारो गृह्यते तत्साधने तदुपाधि- व्याप्यव्यभिचारोपि गृह्यत एवेत्यर्थः ।

[[50]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

योगित्वं साध्यव्यापकत्वम् । साधनवन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं

न्यायबोधिनी ।

सर्वोऽपि साध्यव्यभिचारीति रीत्या बोध्यः । एवं प्रकारेण प्रकृतानुमानहेतुभूते प साध्यव्यभिचारोत्थापकतया दूषकत्वमुपाधेः फलम् । ( १ ) तथाच धूमाभाववदवृत्तित्वा- भावरूपधूमव्यभिचारे गृहीते वह्नौ घूमाभाववदवृत्तित्वरूपव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धः फलम् ।

पदकृत्यम् ।

मपि द्रष्टव्यम् । द्वितीयो यथा - वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वादित्यत्रोद्भूत- रूपवत्त्वमुपाधिः । तस्य यत्र प्रत्यक्षत्वं तत्रोद्भूतरूपवत्त्वमिति न केवलसाध्य- व्यापकत्वं रूपे व्यभिचारात्, किन्तु द्रव्यत्वरूपो यः पक्षधर्मस्तदवच्छिन्नबहिः प्रत्य क्षत्वं यत्र तत्रोद्भूतरूपवत्त्वमिति पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वमेव । श्रात्मनि व्यभिचारवारणाय बहिःपदम् । यत्र प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वं तत्र नोद्भूतरूपवत्त्वमिति साधनाव्यापकत्वं च वायावुद्भूतरूपविरहात् । तृतीयो यथा-ध्वंसो विनाशी जन्य-

विरला ।

त्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं साध्यव्यापकत्वमित्यर्थः । साधनाव्यापकत्वमाह - साध- नेति । साधनाधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वं साधनाव्यापकत्वमित्यर्थः । इन्दुमती ।

भावका प्रतियोगी न हो ।

,

[ जैसे- ‘पर्वतो धूमवान् वह्नेः, इसी स्थल में साध्यका अधिकरण जो पर्वत है, उसमें रहनेवाले अभाव जो घटाभाव-पटाभावादि हैं, उनका प्रतियोगी आर्द्रेन्धन संयोग नहीं है । यतः ‘यस्याऽभावः स प्रतियोगी’ ऐसा सिद्धान्त है । तस्मात् आ- न्धनसंयोग साध्यव्यापक है । ]

‘साधनाव्यापक’ वह कहलाता है जो हेतु के अधिकरणमें रहनेवाले अभावका प्रतियोगी हो ।

जैसे- ‘धूमवान्’ वह्नः, इस स्थलमें हेतुका अधिकरण जो अयोगोलक ( आग से लाल लोहेका गोला ) है उसमें रहनेवाला अभावका प्रतियोगी आर्द्रेन्धन संयोग भी है, क्योङ्कि अयोगोलकमें आर्द्रेन्धनसंयोगाभाव स्वतः सिद्ध है । तस्मात् आर्द्रेन्धनसंयोग ‘साधनाव्यापक’ भी है । ]

एवञ्च ‘पर्शतो धूमवान् वह्निमत्वात्’ इस स्थलमें आर्द्रेन्धनसंयोगरूप उपाधि

"

( १ ) तथाचेति । धूमाभाववदयः पिण्डावृत्तित्वाभाववान् वह्निरिति व्यभिचार- ज्ञानात् धूमाभाववद्वृत्तित्वाभावरूपव्याप्तिज्ञानप्रतिबन्ध एव दूषकताबीजमित्यर्थः ।

उपाधिलक्षणकथनम् ।

[[८१]]

साधनाव्यापकत्वम् । पर्वतो धूमवान् वह्निमच्त्वादित्यत्रार्द्रेन्धनसंयोग उपाधिः । यत्र धूमस्तत्रार्द्रेन्धनसंयोग इति साध्यव्यापकता । यत्र

न्यायबोधिनी ।

न च व्याप्यत्वासिद्धेः व्यभिचारादभेद इति वाच्यम् । धूमाभाववद्वृत्तित्वा-

पदकृत्यम् ।

त्वादित्यत्र भावत्वमुपाधिः । तस्य यत्र विनाशित्वं तत्र भावत्वमिति न केवलसा- ध्यव्यापकत्वम् प्रागभावे भावत्वविरहात्, किन्तु जन्यत्वरूपसाधनावच्छिन्नविना- शित्वं यत्र तत्र भावत्वमिति साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वमेव । यत्र जन्यत्वं तत्र विरला ।

उदाहरति - पर्वत इति । अत्र पर्वतपक्षकधूमसाध्यकानुमाने वह्निमत्त्वं हेतुः सोपाधिकत्वात् व्याप्यत्वासिद्धः । उपाधिश्चात्रार्द्रेन्धनसंयोगः । तथाहि यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राद्वैन्धनसंयोग इति धूमरूपसाध्यव्यापकतार्द्रेन्धनसंयोगे वर्तत एव । यत्र यत्र वह्निस्तत्रतत्र श्राद्वैन्धनसंयोग इति तु वह्नि - श्राद्वैन्धनसंयोगयोर्व्याप्तिर्ना - स्ति श्रयःपिण्डे वह्निसत्त्वेऽपि श्रार्द्रेन्धनसंयोगाभावादिति । वह्निरूपसाधनाव्यापक- तापि उपाधौ वर्तत एवेति सोपाधिकोऽयं हेतुरित्यर्थः । उक्तोपाधिलक्षणसत्त्वेनाद्रे- न्धनसंयोगस्योपाधित्वं सम्प्रतिपन्नमित्याह - एवमिति । उक्तोपाधिमत्त्वेन वह्निमत्त्व-

इन्दुमती ।

हुई। क्योङ्कि जहां (पर्वत में) धूम है, वहां आर्द्रेन्धनसंयोग है, इसलिये उसमें साध्यव्यापकता और जहां (अयोगोलकमें) आग है, वहां आर्द्रेन्धनसंयोग नहीं है इसलिये साधनाव्यापकता भी सिद्ध है ।

तस्मात् उक्त लक्षणमें-साध्यव्यापक और साधनाव्यापक होने से आर्द्रेन्धनसंयोग उपाधि है, ऐसा सिद्ध हुआ । एवं च इस ( आर्द्रेन्धनसंयोगरूप ) उपाधि से युक्त धूम साध्य क वह्निहेतुकस्थल में - वह्नि व्याप्यत्वासिद्ध है । तस्मात् उपाधियुक्तव्याप्य. स्वासिद्ध हेत्वाभासका उदाहरण ‘पर्वतो धूमवान् वह्नेः’ इस स्थलमें ‘वह्नि’ को समझना चाहिये । इसी तरह - ’ क्रत्वन्तर्वर्तिनी हिंसा अधर्मजनिका, हिंसाचात् क्रतु. बाह्यहिंसावत्’ ( अर्थात् यज्ञमें होनेवाली हिंसा अधर्म जनक है, क्योङ्कि उसमें भी यज्ञातिरिक्त हिंसाकी तरह हिंसा है) इस स्थलमें निषिद्धत्व रूप उपाधि है ।

[ यह उपाधि भी तीन प्रकारकी हैं-केवल साध्यव्यापक, पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्य-

[[८२]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

वह्निस्तत्रार्द्रेन्धनसंयोगो नास्ति अयोगोलके आर्द्रेन्धनसंयोगाभावा- दिति साधनाव्यापकता । एवं साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्याप- कत्वादार्द्रेन्धनसंयोग उपाधिः । सोपाधिकत्वाद्वह्निमत्त्वं व्याप्य- त्वासिद्धम् ।

न्यायबोधिनी ।

भावाभावत्वेन व्याप्यत्वासिद्धत्वं, धूमाभाववद्वृत्तित्वेन व्यभिचारत्वमिति भेदात् ।

पदकृत्यम् ।

नभावत्वमिति साधनाव्यापकत्वञ्च ध्वंसे भावत्वविरहात् । एवं स श्यामो मित्रात- नयत्वादित्यत्र शाकपाकजन्यत्वमुपाधिः । श्यामत्वस्य नीलघटेऽपि सत्त्वान्न केवल- साध्यव्यापकत्वम्, किन्तु साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वमेव । श्रष्टमे पुत्रे शाकपाक- जन्यत्वविरहेण साधनाव्यापकत्वं चेत्यादिकमपि द्रष्टव्यम् ।

विरला ।

हेतोर्व्याप्यत्वासिद्धत्वं सुस्थिर मित्याह - सोपाधिकत्वादिति । एवं शब्दोऽनित्यो- ऽभिधेयत्वादित्यत्र कार्यत्वरूपस्य शब्दो नित्योऽस्पर्शवत्त्वादित्यत्राविनाशित्वरूपस्य, गौ शृङ्गवती पशुत्वादित्यादौ चतुष्पदवत्त्वरूपस्योपाधेः सत्त्वाद् व्याप्यत्वासिद्धस्यो- दाहरणानि बोध्यानि ।

इन्दुमती । व्यापक और साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापक ।

‘केवलसाध्यव्यापक’ उपाधिका उदाहरण - ‘धूमवान् वह्नेः’ यहां आर्द्रेन्धन- संयोगरूप उपाधि है ।

द्वितीय ‘पक्षधर्मावच्छिन्न ( पक्षधर्म सहित ) साध्यव्यापकका उदाहरण जैसे- ‘वायुः प्रत्यक्षः, प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वात्’ ( वायु प्रत्यक्ष है, क्योङ्कि वायुका प्रत्यक्ष- रूपेण स्पर्श होता है) इस स्थल में प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वरूप हेतु उद्भूतरूप ( दर्शन योग्यरूप ) उपाधि से युक्त है, क्योङ्कि यहां उद्भूतरूप भी है । तस्मात् यह हेतु बाह्यप्रत्यक्षत्व जहां (घटादि ) में है, वहां उद्भूतरूप भी है । तस्मात् यह हेतु पक्षधर्मावच्छिन्न साध्यव्यापक रूप उपाधि से युक्त है । यहां ‘साधनाव्यापकत्व भी सुतराम सिद्ध है, क्योङ्कि प्रत्यक्षस्पर्शाश्रय जो वायु है उसमें उद्भूत रूप नहीं है ।

इस स्थलमें उद्भूतरूप उपाधि केवल साध्यव्यापक नहीं है, क्योङ्कि प्रत्यक्षत्व- साध्याधिकरण जो रूप है, उसमें उद्भूतरूप उपाधि नहीं है । तस्मात् यह उपाधि

बाधलक्षणकथनम्

बाधितस्य किं लक्षणम् ?

TP

[[८३]]

यस्य साध्याभावः प्रमाणान्तरेण निश्चितः स बाधितः । यथा वह्निरनुष्णो द्रव्यत्वादिति । अत्रानुष्णत्वं साध्यं तदभाव उष्णत्वं

न्यायबोधिनी ।

यस्येति । यस्य हेतोः साध्याभावः साध्यबाधः प्रमाणान्तरेण प्रत्यक्षादि- प्रमाणेन पक्षे निश्चितः स बाधित इत्यर्थः । तथा च प्रात्यक्षिकसाध्यबाधनिश्चये जाते

पदकृत्यम् ।

यस्येति । सद्धेतुवारणाय प्रमाणान्तरेणेति । घटादिवारणाय साध्येति । इति पदकृत्यकेऽनुमानखण्डः ॥

विरला ।

B

बाधितं लक्षयति—यस्येति । श्रत्र साध्यस्याभाव इति षष्ठयर्थः प्रतियोगि- त्वम्, तथा च साध्यप्रतियोगि काभाव इत्यर्थः। स यस्य हेतोः प्रत्यक्षादिना निर्णीत- म्स हेतुः बाधित इत्युक्त इति भावः । उदाहरति — यथेति । एवं शब्दो नित्यः संयोगव्यङ्ग्यत्वात्, जलमुष्णं कृतकत्वात्, भोजनं दुःखदं विषयत्वात्, नरशिरःकपालं इन्दुमती ।

साध्यव्यापक नहीं हुआ। अतः ‘पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापक’ रूप उपाधिको भी मानना आवश्यक है ।

तृतीय ‘साधनावच्छिन्न ( हेतु सहित ) साध्यव्यापक’ का उदाहरण जैसे— ‘ध्वंसो विनाशी, जन्यत्वात्’ इस स्थलमें जन्यत्व रूप हेतु ‘भावश्व’ रूप उपाधिसे युक्त है, क्योङ्कि जन्यत्व रूप हेतु से युक्त जो विनाशित्व रूप साध्याधिकरण घटादि हैं, उनमें भावत्वरूप उपाधि है । तस्मात् यह हेतु ‘साधनावच्छिन्न साध्यव्यापक’ रूप उपाधि से युक्त हुआ ।

।

जहां २ जन्यत्व है वहां २ भावत्व नहीं भी है यथा-ध्वंसाभाव । यहां जन्यत्व हैं, किन्तु भावत्व नहीं है । अतः भावत्व रूप उपाधि ‘साधनाव्यापक’ भी है।

इस स्थलमें भावत्व रूप उपाधि केवल साध्यव्यापक नहीं है, क्योङ्कि विनाशि- त्वरूप साध्याधिकरण जो प्रागभाव है उसमें भावत्व नहीं है । यतः प्रागभावकी उत्पत्ति ही नहीं होती । तस्मात् यह उपाधि साध्यव्यापक नहीं हुआ । अतः साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापक’ रूप उपाधिको भी मानना आवश्यक है । ]

बाधितरूप हेतु वह कहलाता है, जिस हेतुका साध्याभाव प्रमाणान्तरसे पक्ष में सिद्ध हो । यथा— ‘वह्निः अनुष्णः, द्रव्यत्वात्’ अर्थात् आग ठण्ढी है, उसमें द्रव्यत्व

[[८४]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

स्पार्शनप्रत्यक्षेण गृह्यते इति वाधितत्वम् ।

इत्यनुमानपरिच्छेदः ।

अथोपमान परिच्छेदः ।

उपमानलक्षणं किम् ?

उपमितिकरणमुपमानम् । सञ्ज्ञासञ्ज्ञिसम्बन्धज्ञानमुपमितिः

न्यायबोधिनी ।

साध्यानुमितिप्रतिबन्धः फलम् । बाधितसाध्यकत्वाद्बाधित (१) हेतुरित्युच्यते । इति न्यायबोधिन्यामनुमानपरिच्छेदः ।

उपमानं लक्षयति — उपमितिकरणमिति । उपमितिं लक्षयति-सञ्ज्ञासं-

पदकृत्यम् ।

अवसरसङ्गतिमभिप्रेत्यानुमानानन्तरमुपमानं निरूपयति - उपमितीति । उप- मितेः करणमुपमानमित्यर्थः । कुठारादिवारणाय मितीति । प्रत्यक्षादिवारणाय उपेति । सञ्ज्ञासञ्ज्ञीति । अनुमित्यादिवारणाय सम्बन्धेति । संयोगादिवारणाय

विरला ।

शुचि प्राण्यङ्गत्वात्, इत्यादिकमपि बाधस्योदाहरणान्तरं द्रष्टव्यम् । तत्र जलादा- वृष्णत्वादेः प्रत्यक्षेण कपालादौ शुचित्वस्य चागमेन बाधितत्वात् । अन्यत्स्पष्टम् ।

एवं प्रत्यक्षानुमाने

उपमितीति । उपमितेः

रहनेसे। इस स्थलमें जो

इत्यनुमानम् ।

निरूप्येदानीमुपमानं निरूपणीयमतस्तल्लक्षणमाचष्टे - करणमित्यत्र षष्ठयर्थो निरूपितत्वम्, तथाचोपमिति-

इन्दुमती ।

अनुष्णत्व ( ठण्डापन ) है उसका अभाव जो उष्णत्व (गरम) है, वह प्रत्यक्ष प्रमाणसे आग में सिद्ध है । तस्मात् इस स्थलमें द्रव्यत्व- रूप हेतु बाधितरूप हेत्वाभासका उदाहरण है ।

इस प्रकार ‘इन्दुमती’ नामक हिन्दी टीकामें अनुमानपरिच्छेद समाप्त हुआ ।

अब ‘उपमान’ का निरूपण करते हैं-

‘उपमितिकरणमुपमानम्’ अर्थात् उपमिति का करण ( असाधारण कारण )

(१) हेतुरिति । तथा चोष्णो वह्निरिति बाधदोषस्यैकज्ञानविषयत्वसम्बन्धेन द्रव्यत्वे सत्त्वाद्धेतुर्बाधितो भवतीत्यर्थः ।उपमानवर्णनम् ।

[[८५]]

तत्करणं सादृश्यज्ञानम् । तथाहि - कश्चिद्गवयपदार्थमजानन्कुतश्चि- दारण्यकपुरुषात् - गोसदृशो गवय - इति श्रुत्वा वनं गतो वाक्यार्थ स्मरन्गोसदृशं पिण्डं पश्यति तदनन्तरमसौ

पश्यति तदनन्तरमसौ गवयशब्दवाच्य

न्यायबोधिनी ।

ज्ञीति । सञ्ज्ञा नाम पदम्, सञ्ज्ञी श्रर्थः, तयोः सम्बन्धः शक्तिः, तथा च पदपदा- र्थसम्बन्धज्ञानमुपमितिरित्यर्थः । उपमानं नामातिदेशवाक्यार्थज्ञानम् । अतिदेश-

पदकृत्यम् ।

सञ्ज्ञासञ्ज्ञीति । असौ गवयशब्दवाच्य इति । श्रभिप्रेतो गवयो गवयपदवाच्य इत्यर्थः । तेन गवयान्तरे शक्तिप्रहाभावप्रसङ्ग इति दूषणमपास्तम् । तथा च गोसा- दृश्यविशिष्टपिण्डज्ञानं करणम् । श्रतिदेशवाक्यार्थस्मरणमवान्तरव्यापारः । उप- मितिः फलमिति सारम् । तच्चोपमानं त्रिविधं - सादृश्य विशिष्टपिण्डज्ञानमसाधारण- धर्मविशिष्टपिण्डज्ञानं वैधर्म्यविशिष्टपिण्डज्ञानं च । तत्राद्यमुक्तमेव । द्वितीयं यथा- खड्गमृगः कीदृगिति पृष्टे नासिकालसदेकश्टङ्गोऽनतिक्रान्तगजाकृतिश्चेति तज्ज्ञा-

विरला ।

निरूपित करणत्वमुपमानस्य लक्षणमित्यर्थः । उपमानलक्षणघटकीभूतामुपमितिमाह- सञ्ज्ञेति । अत्रोपमितिर्लक्ष्याऽवशिष्टं लक्षणम् । तथा च अयं गवयपदवाच्य इत्या- कारकज्ञानरूपोपमितौ गवयपदगवयरूपार्थयोर्वाच्यवाचकभावरूपसम्बन्धविषयकज्ञान- -त्वस्य सत्त्वाल्लदये लक्षणसमन्वयः । इदमेव स्पष्टयति - तथाहीत्यादिना । श्रयमत्र निर्गलितोर्थः - क्वचित्कर्मणि गवयस्योपयोगं ज्ञात्वा तं जिज्ञासमानेन ग्रामीणेन कीदृशो गवय इति पृष्टे, आरण्यकः समाचष्टे - यथा गौस्तथा गवय- इति, पश्चात् वनं गतस्य कमपि गलकम्बलपिण्डं गोसदृशमनुभवतोऽतिदेशवाक्या- र्थस्मरणाद्यो गवयो गवयपदवाच्य इति प्रतीतिर्जायते सा न प्रत्यक्षस्य फलम्, अना- कर्णितातिदेशवाक्यस्यापि तत्प्रसङ्गात् । नापि वाक्यस्य, अननुभूतपिण्डस्यापि तत्प्र• सङ्गात् । नापि गवयो गवयपदवाचको गोसदृशत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा घट इति इन्दुमती ।

उपमान । एवम् ‘सञ्ज्ञा-सञ्ज्ञी’ अर्थात् पद और अर्थ इन दोनों का जो शक्ति रूप सम्बन्ध है, उसका ज्ञान उपमिति है और उस उपमितिका करण सादृश्य ज्ञान है। ( तस्मात् सादृश्यज्ञान ही उपमान कहलाता है ) यथा - कोई ग्रामीण ( देहाती ) ‘मनुष्य जो ‘गवय’ शब्दका अर्थ जानता न था वह; किसी जङ्गली पुरुषके

[[८६]]

इत्युपमितिरुत्पद्यते ।

सटीकतर्कसङ्ग्रहे

क

इत्युपमानपरिच्छेदः ।

न्यायबोधिनी ।

PPT 13:

वाक्यार्थस्मरणं व्यापारः । उपमितिः फलम् । ( १ ) गोसदृशो गवयपदवाच्य इत्या- कारकवाक्याद्गोसादृश्यावच्छिन्न विशेष्य कगवयपदवाच्यत्वप्रकारेण यज्ज्ञानं जायते तदेव करणम् ॥

इति न्यायबोधिन्यामुपमानपरिच्छेदः ॥

पदकृत्यम् ।

तृभ्यः श्रुत्वा कालान्तरे तादृशं पिण्डं पश्यन्नतिदेशवाक्यार्थं स्मरति तदनन्तरं खड्ग- मृगः खड्गपदवाच्य इत्युपमितिरुत्पद्यते । अत्र नासिकालसदेकश्टङ्ग एवासाधार- णधर्मः । तृतीयं यथा-उष्ट्रः कीदृगिति पृष्टे अश्वादिवन्न समानपृष्ठो न ह्रस्वप्रीव- शरीरश्चेति आप्तोक्ते कालान्तरे तत्पिण्डज्ञानं ततोऽतिदेशवाक्यार्थस्मरणं तत उष्ट्र उष्ट्रपदवाच्य इत्युपमितिरुत्पद्यते । इति पदकृत्य के उपमानखण्डः ॥

विरला ।

व्यतिरेकिणो, गवयपदं गवयवाचकमसति वृत्त्यन्तरे वृद्धस्तत्र प्रयुज्यमानत्वात् यथा गोपदं गोवाचकमिति श्रन्वयिनो वाऽनुमानस्य फलम्, गवयत्वज्ञानं विना तेन रूपे- णानुमानासम्भवात्, तस्माद्यद्धर्मविशिष्टेऽतिदेशवाक्येन यत्पदवाच्यत्वं ज्ञायते तद्ध- र्मविशिष्टे तत्पदवाच्यताज्ञानमुपमितेः फलमिति । एतेन किमिति उपमानमति- रिक्तं प्रमाणं प्रत्यक्षादिष्वन्तर्भावसम्भवादिति शङ्कायाः समाधानं वेदितव्यम् । इत्युपमानम् ।

इन्दुमती ।

शक

मुखसे ‘गोसदृशो गवयः’ अर्थात् गवय गाय की तरह एक जङ्गली जानवर होता है । यह सुन कर किसी कारणवश जङ्गलमें गया और वहाँ जाकर उक्त ‘गोसदृशो गवयः’ इस वाक्यार्थको स्मरण करता हुआ गायके समान किसी जन्तुको देखा, तब ‘यह ( जन्तु ) गवय शब्द वाच्य है’ यह उपमिति उसे होती है ।

इस तरह ‘इन्दुमती’ टीकामें उपमानपरिच्छेद समाप्त हुआ ।

(१) उपमितिकरणभूतम् अतिदेशवाक्यार्थज्ञानमेव विवृणोति - गोसदृश इत्यादिना इदं तु प्राचीनमतम् । नव्यमते तु दृष्टे गवये गोसादृश्यप्रत्यक्षमेव करणमतिदेशवा-

गं

अथ शब्दखण्डTEP

स्वरूपम् ?

शब्दप्रमाणस्य किं स्वरूपम् ?

आप्तवाक्यं शब्दः । आप्तस्तु यथार्थवक्ता । वाक्यं पदसमूहः,

न्यायबोधिनी ।

शब्दं लक्षयति–आप्तेति । आप्तोच्चरितत्वे सति वाक्यत्वं शब्दस्य लक्षणम्। ( प्रमाणशब्दत्वं लक्ष्यतावच्छेदकम् ) । वाक्यत्वमात्रोक्तावनाप्तोच्चरितवाक्येऽतिव्याप्ति- रत-श्राप्तोच्चरितत्वनिवेशः। तावन्मात्रोक्तौ जबगडदशादावतिव्याप्तिरतो व्याक्यत्वम् । प्राप्तत्वं च प्रयोग हेतुभूतयथार्थज्ञानजन्यशब्दत्वमिति पर्यवसन्नोऽर्थः । (१) वस्तुतस्तु

TFT

पदकृत्यम् ।

अवसरसङ्गतिमभिप्रेत्योपमानानन्तरं शब्दं निरूपयति - आप्तेति । शब्द इति । शब्दप्रमाणमित्यर्थः । भ्रान्तविप्रलम्भकयोर्वाक्यस्य शब्दप्रमाणत्ववारणाय श्राप्तेति । ननु कोऽयमाप्त इत्यत आह- आप्तस्त्विति । यथार्थवक्ता यथाभूता- बाधितार्थोपदेष्टा । वाक्यं लक्षयति-वाक्यमिति । घटादिसमूहवारणाय पदेति । विरला ।

प्रमाणचतुष्टयेष्ववशिष्टं प्रमाणं शब्दप्रमाणं निरूपयति आप्तवाक्यमिति । श्राप्तोच्चरितत्वे सति वाक्यत्वं शब्दप्रमाणलक्षणम् । विशेषणानुक्तौ श्रनाप्तोच्चरित वाक्येऽतिव्याप्तिः अतस्तदुपादानम् । विशेष्यानुक्तौ निरर्थकजबगडादावतिव्याप्तिरतो वाक्यत्वमिति । नन्विदं लक्षणमनुपपन्नम्, इष्टजनोच्चारित बाधितार्थकवाक्येऽतिव्या- प्रेरत ह आप्तस्त्विति । ननु ‘तिङ्सुबन्तचयो वाक्यम्’ इत्यमरसिंहोक्त वाक्य- लक्षणस्य ‘घटस्त्वयाऽऽनेतव्यः’ इति वाक्येऽसम्भवात्कथमिदं लक्षणं सम्भवतीत्यत्राह वाक्यमिति । तथाचामरोक्तं लक्षणमौत्सर्गिकमिति न दोषः ।

इन्दुमती ।

यथार्थ (सत्य) बोलने वाले मनुष्य आप्त हैं और उन्हीं आप्तपुरुषों का वाक्य शब्द नामक प्रमाण है । पदके समूह (एकत्रित) को वाक्य कहते हैं । जैसे- ‘गामा-

क्यार्थस्मरणं व्यापारः गवयो गवयपदवाच्य इति ज्ञानमुपमितिरिति बोध्यम् । प्राची- नमते तूक्तसादृश्यविशिष्टपिण्डप्रत्यक्षं सहकारितयाऽङ्गीक्रियते तस्यैव । करणत्वेन निर्वाहेऽयुक्तं तन्मतमिति नव्यानामभिप्रायः । अधिकं दिनकर्यादौ द्रष्टव्यम् ।

(१) पदसमूहात्मकस्य ज्ञायमानस्य शब्दस्य करणत्वे मौनिश्लोकादौ शाब्द- बोधो न स्यात् । तत्र शब्दोच्चारणाभावेन ज्ञायमानपदाभावादतो नवीनमतमाह

G5

सटीकतर्कसङ्ग्रहे

यथा गामानयेति । शक्तं पदम् । श्रस्मात्पदादयमर्थो बोद्धव्य इतीश्वरसङ्केतः शक्तिः ।

न्यायबोधिनी ।

पदज्ञानं करणम् । वृत्तिज्ञान सहकृत पदज्ञान ( १ ) जन्यपदर्थोपस्थितिर्व्यापारः । वाक्या- र्थज्ञानं शाब्दबोधः फलम् । वृत्तिर्नाम ( २ ) शक्तिलक्षणान्यतररूपा । शक्तिर्नाम घटादिविशेष्यकघटादिपदजन्यबोधविषयत्वप्रकारक ईश्वरसङ्केतः । ईश्वरसङ्केतो नाम ईश्वरेच्छा, सैव शक्तिरित्यर्थः । शक्तिनिरूपकत्वमेव पदे शक्तत्वम् । विषयता-

पदकृत्यम् । rom

शक्तमिति । निरूपकतासम्बन्धेन शक्तिविशिष्टमित्यर्थः । अस्मादिति । घटपदा- द्घटरूपोऽर्थो बोद्धव्य इतीश्वरेच्छैव शक्तिरित्यर्थः । श्रर्थस्मृत्यनुकूलपदार्थसम्ब- न्धत्वं तल्लक्षणम् । शक्तिरिव लक्षणापि पदवृत्तिः । श्रथ केयं लक्षणा ? शक्यसम्ब- न्धो लक्षणा । सा च त्रिधा - जहत् - श्रजहत्-जहदहदुभेदात् । वर्तते च गङ्गायां विरला ।

।

चाक्यलक्षणघटकीभूतपदलक्षणमाह शक्तमिति । निरूपकतासम्बन्धेन शक्ति- विशिष्टत्वं पदत्वमित्यर्थः । तत्र शक्तिरेव केत्यत आह अस्मादिति । शक्तिरेव पद- पदार्थयोर्वाच्यवाचकभावापरपर्यायो मुख्यः सम्बन्धः । सा च पदार्थान्तरमिति मीमांसकाः । मानाभावान्न पदार्थान्तरमिति नैयायिकाः । श्राधुनिके नाम्न्यपि ‘एकादशेऽह्नि पिता नाम कुर्तात्’ इतीश्वरेच्छाऽस्त्येव । नव्यास्त्वाधुनिकसङ्केतित- डित्थादिपदे ईश्वरेच्छाया अभावादिच्छेव शक्तिरित्याहुः । 1ST 312

इन्दुमती ।

नय’ (गाय लाओ ) इत्यादि वाक्य कहलाता है । जिसमें शक्ति हो वह पद कह- वस्तुतस्त्विति । एतन्मते च लिप्या हस्तचेष्टया च सङ्केतितपदज्ञानाच्छाब्दबोधो- पपत्तिरिति भावः ।

( १ ) पदज्ञानवतोऽपि प्रत्यक्षादिना पदार्थोपस्थितिकाले शाब्दबोधवारणाय पदज्ञानजन्येनि । घटादिपदात् समवायसम्बन्धेनाकाशस्मरणे सत्याकाशस्यापि शा- ब्दबोधापत्तिवारणाय वृत्तिज्ञान सहकृतेति ।

(२) शक्तीति । पदजन्य पदार्थोपस्थितावेव च शक्तिज्ञानस्योपयोगः, पूर्वं शक्ति- ज्ञानाभावे शक्यसम्बन्धरूपलक्षणाग्रहस्याप्यसम्भवेन पदपदार्थसम्बन्धज्ञानाभावा- स्पदज्ञानेन शाब्दबोधप्रयोजकीभूतस्मरणोत्पादनासम्भवात्, अतएव शक्तिज्ञानस्य सहकारित्वमुक्तं न्यायबोधिनीकारेणेति बोध्यम् ।

शाब्दहेतुकथनम् ।

वाक्यार्थज्ञाने के हेतवः ?

आकाङ्क्षा योग्यता सन्निधिश्च वाक्यार्थज्ञाने हेतुः ।

न्यायबोधिनी ।

[[८६]]

P सम्बन्धेन शक्तथाश्रयत्वमर्थे शक्यत्वम् । शक्यसम्बन्धो लक्षणा । सा द्विविधा - गौणी शुद्धा चेति । गौणी नाम सादृश्यविशिष्टे लक्षणा । यथा सिंहो माणवक इत्यादौ सिंहपदस्य सिंहसादृश्य विशिष्टे लक्षणा । शुद्धा त्रिविधा - जहल्लक्षणा अज- हल्लक्षणा जहदजहल्लक्षणा चेति । लक्ष्यतावच्छेदकरूपेण लक्ष्यमात्र बोधप्रयोजिका लक्षणा जहल्लक्षणा । ( १ ) यथा गङ्गायां घोष इत्यत्र गङ्गापदवाच्य प्रवाहस-

। (१)

पदकृत्यम् ।

घोष इत्यत्र गङ्गापदशक्य प्रवाहसम्बन्धस्तीरे । लक्षणाबीजं च तात्पर्यानुपपत्तिः । श्रत एव प्रवाहे घोषतात्पर्यानुपपत्तेस्तीरे लक्षणा सेत्स्यति । छत्रिणो यान्तीत्यादी द्विती- विरला ।

शक्तिग्रहश्च वृद्धव्यवहाराद्भवति । यथोत्तमवृद्धेन ‘घटमानयेति’ वाक्ये प्रयुक्त मध्यमवृद्धो घटमानयति, तदवलोक्य व्युत्पित्सुर्बालोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां घटमान- येति वाक्यजन्यत्वं मध्यमप्रवृत्तिजनकज्ञाने निश्चिनोति, ततो ‘गामानय घटं नयेति वाक्यान्तरं शृण्वतो श्राचापोद्वापाभ्यां घटपदस्य घटत्वविशिष्टे शक्तिः गोपदस्य गोत्वविशिष्टे शक्तिरिति शक्तिग्रहः । एवं व्याकरणादिभ्योऽपि शक्तिप्रहो भवति, तथा चोक्तम्-

शक्तिग्रहं व्याकरणोपमान कोशाप्तवाक्याद्वयवहारतश्च ।

वाक्यस्य शेषाद्विवृतेर्वदन्ति सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः ॥ इति । प्रसङ्गाच्छब्दप्रमाणेन शाब्दबोधे जननीये यानि कारणानि तान्युपपादयति आकाङ्क्षेति । वाक्यार्थज्ञाने वाक्यार्थविषयकज्ञाने शाब्धबोधे इति यावत् । इन्दुमती ।

लाता है और इस पद से यह अर्थ समझना चाहिए यह जो ईश्वरका सङ्केत (इच्छा) है उसीका नाम शक्ति है । वाक्यार्थज्ञान ( शाब्दबोध ) में तीन प्रकारके हेतु हैं- आकाङ्क्षा, योग्यता और सन्निधि ।

( १ ) यथेति । अन्न लक्ष्यं तीरं, लक्ष्यता तीरे, लक्ष्यतावच्छेदकं तीरत्वं तेन रूपेण मुख्यार्थं प्रवाहं विहाय तीरमान्नबोधप्रयोजकत्वा जहल्लक्षणात्वमियमेव साहि- स्यमते लक्षणलक्षणेत्युच्यते ।

[[३०]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

पदस्य पदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वमाकाङ्क्षा ।

म्बन्धस्य

न्यायबोधिनी ।

तीरे सत्त्वात्तादृशशक्यसम्बन्धरूपलक्षणाज्ञानाद्गङ्गापदात्तीरोपस्थितिः । लक्ष्यतावच्छेदकरूपेण लक्ष्यशक्योभयबोधप्रयोजिका लक्षणा श्रजहल्लक्षणा । यथा काकेभ्यो दधि रक्ष्यतामित्यत्र काकपदस्य दध्युपघात के लक्षणा, लक्ष्यतावच्छेदकं दध्युपघातकत्वम्, तेन रूपेण दध्युपघातकानां सर्वेषां काकविडालकुक्कुटसा रमेयादीनां शक्यलक्ष्याणां बोधात् । जहदजहल्लक्षणा वेदान्तिनां मते । सा च शक्यतावच्छे- दकपरित्यागेन व्यक्तिमात्रबोधप्रयोजिका । यथा तत्त्वमसीत्यत्र सर्वज्ञत्व किञ्चिज्ज्ञत्वप- रित्यागेन व्यक्तिमात्रबोधनात् ।

[[1511]]

की श्राकाङ्क्षां लक्षयति — पदस्येति । अव्यवहितोत्तरत्वादिसम्बन्धेन यत्पदे यत्प- दप्रकारकज्ञानव्यतिरेकप्रयुक्तो यादृशशाब्दबोधाभावस्तादृशशाब्दबोधे तत्पदे तत्पद- चत्त्वमाकाङ्क्षा। यथा घटमित्यादिस्थलेऽव्यवहितोत्तरत्वादिसम्बन्धेनाम्पदं घटपदव- दित्याकारकाम्पदविशेष्यकघटपदप्रकारकज्ञानसत्त्वे घटीयं कर्मत्वमिति बोधो जायते ।

PHIR

या । सोऽयमश्व इत्यादौ तृतीया ।

पदकृत्यम् ।

suprafere A FISIPFIF

असम्भववारणाय पदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तेति । पुनरसम्भववारणाय पदान्त-

विरला ।

एकी

नन्वनिच्छतोऽपि वाक्याच्छाब्दबोधोत्पत्त्या • इच्छारूपाकाङ्क्षायाः शाब्दबोधहेतुत्वं न सम्भवत्यतस्तां निर्वक्ति — प्रदस्येति । तत्पदस्य यत्पदव्यतिरेकप्रयुक्तं यत्पदा- भावप्रयोज्यमन्वयाननुभावकत्वं शाब्दबोधाजनकत्वं तत्पदस्य तत्पदेन सहाकाङ्क्ष- त्यर्थः । यथा गामानयेत्यादिवाक्य घटकीभूतगोपदस्याऽम्पदव्यतिरेकप्रयुक्तमन्वया- ननुभावकत्वं वर्तते गौः कर्मत्वम् श्रनयनं कृतिरित्यादौ शाब्दबोधाभावात् अतो

इन्दुमती ।

जिस पदमें ‘पदान्तरव्यतिदेकप्रयुक्त’ ( किसी दूसरे पदके अभावप्रयुक्त ) जो ‘अन्वयाननुभावकत्व’ अर्थात् शाब्दबोधाजनकता है, वही आकाङ्क्षा है [ जैसे- ‘गामानय’ इस वाक्य घटक जो ‘गो’ पद है उसका शाब्दबोध ‘अम्’ पदके विना नहीं होता’ क्यों कि ‘गो आनय’ इस वाक्यसे अर्थ प्रतीत होता ही नहीं है । तस्मात्

योग्यतालक्षणकथनम् ।

[[६१]]

अर्थाबाधो योग्यता । पदानामविलम्बेनोच्चारणं सन्निधिः । तथा च आकाङ्क्षादिरहितं वाक्यमप्रमाणम् । यथा गौरवः पुरुषो हस्तीति न प्रमाणम् – आकाङ्क्षाविरहात् । वह्निना सिञ्चतीति

न्यायबोधिनी ।

इति विपरीतोच्चारणे तु तादृशज्ञानाभावात्तादृशशाब्दबोधो न जायतेऽत- स्तादृशाकाङ्क्षाज्ञानं शाब्दबोधे कारणम् । अर्थाबाध इति । बाधाभावो योग्य- तेत्यर्थः । अग्निना सिञ्चतीत्यत्र सेककरणत्वस्य जलादिधर्मस्य वह्नौ बाघनिश्चय- सत्त्वान्न तादृशवाक्याच्छाब्दबोधः (१) । सन्निधिं निरूपयति-पदानामिति ।

पदकृत्यम् ।

रेति । अर्थेति । श्राकाङ्क्षावारणाय श्रर्थेति । पदानामिति । श्रसहोचारिते- स्वतिव्याप्तिवारणाय अविलम्बेनेति । श्राकाङ्क्षावारणाय पदानामिति । श्राकाङ्क्षा- दिशून्यवाक्यस्यात्र प्रमाणत्वं निषेधयति - तथा चेति । श्राकाङ्क्षादिकं शब्द- हेतुरित्युक्ते चेत्यर्थः । अनाकाङ्क्षायुदाहरणं दर्शयति—यथेति ।

विरला ।

गोपदस्य अम्पदेन सहाकाङ्क्षा । नन्वश्राव्यवाक्यादपि शाब्दबोधोदयाच्छ्राव्यत्वरूपं योग्यत्वं न शाब्दबोधहेतुरतो योग्यतां निर्वक्ति अर्थाबाध इति । एकपदार्थेऽपर- पदार्थसम्बन्धो योग्यतेत्यर्थः । यथा वह्निना सिञ्चतीत्यत्र सेककरणत्वस्याग्नौ बाधान्न शाब्दबोध इति । ननु दूरवर्तिनोऽप्यर्थस्य शाब्दबोधोदयात्पदार्थानां वक्तृसामी- व्यवृत्तित्वरूपं सान्निध्यं न शाब्दबोधहेतुरतस्तन्निर्वक्ति पदानामिति । श्रविलम्बे- नेत्यत्र तृतीयार्थो वैशिष्ट्यम्, पदानामिति षष्ठयर्थः, कर्मत्वम्, तथा च परस्परव्य- इन्दुमती ।

‘गामानय’ इस वाक्य के अर्थज्ञान ( शाब्दबोध ) में गोपदोत्तर अम्पदत्वरूप आकाङ्क्षा हेतु है । )

‘अर्थाबाध, ( बाधाभाव ) योग्यता है । [ जैसे- ‘वह्निना सिञ्चति’ ( आग से सीञ्चता है) यहाँ सिञ्चन करनेकी योग्यता आगमें बाधित है, अतः इस वाक्य से शाब्दबोध नहीं होता, तस्मात् एक पदार्थ में दूसरे पदार्थका सम्बन्ध रहना ही योग्यता है । ]

पदों का अविलम्ब ( शीघ्रता से ) उच्चारण करना ही ‘सिन्निधि’ है ।

एवञ्च - आकाङ्क्षा, योग्यता और सन्निधिसे रहित जो वाक्य है वह प्रमाण नहीं

१ ) इदं तु प्राचीनमते, नव्यमते तु योग्यताज्ञानं न शाब्दबोधहेतुः अग्निना

[[६२]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

न प्रमाणम् - योग्यताविरहात् । प्रहरे प्रहरेऽसहोच्चारितानि गामा- नयेत्यादिपदानि न प्रमाणम् - सान्निध्याभावात् ॥

वाक्यं कतिविधम् ?

वाक्यं द्विविधम्-वैदिकं लौकिकं च । वैदिकमीश्वरोक्तत्वात्स- र्वमेव प्रमाणम् । लौकिकं त्वाप्तोक्तं प्रमाणम् । अन्यदप्रमाणम् ।

न्यायबोधिनी ।

श्रसहोचारितानि — विलम्बोच्चारितानि ।

SP

STF

वैदिकमिति । वेदवाक्यमित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । वेदमूलस्मृत्यादीन्य॑पि

विरला ।

वधानाभावविशिष्टं यत्पदकर्मकमुच्चारणं स सन्निधिरित्यर्थः । यथा प्रहरान्ते श्रसहो- च्चारितात् गामानयेत्यादिवाक्यात्सान्निध्याभावान्न शाब्दबोध इति ।

प्रसङ्गाद्वाक्यसामान्यं विभजते वाक्यमिति । वैदिकमिति । वेदघटकमित्यर्थः । तद्भिन्नं लौकिकं बोध्यम् ।

इन्दुमती ।

होता । जैसे—’ गाय, घोड़ा, पुरुष, हाथी’ यह वाक्य प्रमाण नहीं होता, क्योङ्कि इस वाक्य में पूर्वोक्त आकाङ्क्षा नहीं है और ‘आगसे सीञ्चो’ यह वाक्य भी प्रमाण नहीं है, क्योङ्कि इसमें पूर्वोक्त योग्यता नहीं है । एवं एक २ पहर के बाद ( पहले- ‘गाम’ तदुत्तर एक पहर के बाद ‘आनय’ ऐसा ) उच्चारण किये गये ‘गाम् आनय ’ इत्यादि पद भी प्रमाण नहीं हैं, क्योङ्कि इसमें सन्निधि नहीं है ।

वाक्य (अर्थबोधकपदसमूह ) दो प्रकारका है - वैदिक और लौकिक । वैदिक (वेद, स्मृति, पुराण आदिसे उक्त ) वाक्य ईश्वरके वाक्य हैं, अतः वे सभी वैदिक वाक्य प्रमाण हैं । लौकिक ( मनुष्यले उक्त ) वाक्य तो वे ही प्रमाण हैं, जो यथार्थवक्तासे उच्चरित हों । उससे अन्य ( मिथ्यावादियों से उक्त ) लौकिक वाक्य प्रमाण नहीं है ।

सिञ्चतीत्यादौ सेके वह्निकरणकत्वाभावरूपायोग्यतानिश्चयेन प्रतिबन्धान्नशाब्दबोधः तदभावनिश्चयस्य लौकिकसन्निकर्षाजन्य दोषविशेषाजन्यतज्ज्ञानमान्ने प्रतिबन्धक- स्वाच्छाब्दबोधं प्रत्यपि प्रतिबन्धकत्वं सिद्धमेवेति बोध्यम् ।

[[1]]

शब्दोपसंहारः ।

शाब्दज्ञानं किम् ?

वाक्यार्थज्ञानं शाब्दज्ञानम् । तत्करणं तु शब्दः ॥

इतिशब्दखण्डम् ।

[[1]]

न्यायबोधिनी ।

कि

[[६३]]

प्रायाणि । लौकिकं त्विति । वेदवाक्यभिन्नमित्यर्थः । ( श्राप्तत्वं च प्रयोगहेतुभूत-

यथार्थज्ञानवत्त्वम् ) ।

इति न्यायबोधिन्यां शब्दपरिच्छेदः ॥

पदकृत्यम् ।

नन्वेतावता शाब्दसामग्री प्रपञ्चिता, प्रमाविभाजकवाक्ये शाब्दस्याप्युद्दिष्टत्वेन तत्कुतो न प्रदर्शितमित्यत आह-वाक्यार्थेति । शाब्दत्वं च शब्दात्प्रत्येमीत्यनु- भवसिद्धा जातिः । शाब्दबोधक्रमो यथा चैत्रो ग्रामं गच्छतीत्यत्र ग्रामकर्मक- मनानुकूलवर्तमानकृतिमांश्चैत्र इति शाब्दबोधः । द्वितीयायाः कर्मत्वमर्थः । धातोर्ग- मनम् । अनुकूलत्वं च संसर्गमर्यादया भासते । लटो वर्तमानत्वमाख्यातस्य कृतिः । तत्सम्बन्धः संसर्गमर्यादया भासते । रथो गच्छतीत्यत्र गमनानुकूलव्यापारवान् रथ इति शाब्दबोधः । स्नात्वा गच्छतीत्यत्र गमनप्रागभावावच्छिन्न कालीन स्नानकर्ता गमनानुकूलवर्तमानकृतिमानिति शाब्दबोधः । क्त्वाप्रत्ययस्य कर्ता पूर्वकालीनत्वं चार्थः एवमन्यत्रापि वाक्यार्थो बोध्यः ।

इति पदकृत्ये शब्दपरिच्छेदः ॥

विरला ।

शाब्दबोधस्वरूपमाह-वाक्यार्थेति । एकपदार्थेऽपरपदार्थसंसर्गविषयकज्ञानमि- त्यर्थः। तल्लक्षणं तु वृत्त्या पदजन्यपदार्थस्मृतित्वावच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यत्वम् । शब्दप्रमाणमुपसंहरति- तत्करणं त्विति ।

इन्दुमती ।

वाक्य के अर्थ को समझना ही शब्दज्ञान है । उस शब्दज्ञान (शाब्दबोध) का करण ( असाधारणकारण ) शब्द है । तस्मात् शब्द ही शब्दप्रमाण है ।

इस तरह ‘इन्दुमती’ टीका में शब्दपरिच्छेद समाप्त हुआ ।

कि

[[1]]

७ त० वि०

LUA

$3

अथावशिष्टगुणनिरूपणम् ।

॥ अयथार्थानुभवस्य कति भेदाः अयथार्थानुभवस्त्रिविधः- संशयविपर्ययतर्कभेदात् ।

संशयस्य किं लक्षणम् ?

एकस्मिन्धर्मिणि विरुद्धनानाधर्मवैशिष्ट्या वगाहिज्ञानं संशयः ।

यथा स्थाणुर्वा पुरुषो वेति ।

न्यायबोधिनी ।

ही की की

यथार्थानुभवं निरूप्यायथार्थानुभवं विभजते – संशयेत्यादिना । एकेति । एकधर्मावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपितभावाभावप्रकारकज्ञानं संशय इत्यर्थः ।

पदकृत्यम् ।

श्रयथार्थानुभवं विभजते - अयथार्थेति ।

។ ។

संशयं लक्षयति—एकस्मिन्निति । एकस्मिन्धर्मिणि एकस्मिन्नेव पुरोवर्तिनि पदार्थे विरुद्धा व्यधिकरणा ये नानाधर्माः स्थाणुत्व पुरुषत्वादयस्तेषां वैशिष्टयं सम्ब- न्धः तदवगाहि ज्ञानं संशय इत्यर्थः । घटपटाविति समूहालम्बनज्ञानस्य घटत्वपट- त्वरूपविरुद्धनानाधर्मवैशिष्ट्यावगाहित्वादतिप्रसक्तिवारणाय एकस्मिन्निति । घटः पृथिवीति ज्ञानस्यैकस्मिन्धर्मिणि घटे घटत्वपृथिवीत्वरूपनानाधर्मवैशिष्टयावगाहि- विरला ।

प्राग्लक्षितस्यायथार्थानुभवस्य विभागमाह - अयथार्थेति ।

विरुद्धेति । विरुद्धाः परस्परासमानाधिकरणाः ये धर्मास्तेषां यद्वैशिष्टयं - सम्ब- न्धः, तस्य ज्ञानम् । ( विषयत्वं षष्ठयर्थः ), तथा चैकधर्मिविशेष्यकविरुद्धनानाधर्म- सम्बन्धविषयकज्ञानत्वं संशयस्य लक्षणम् । लक्ष्यं दर्शयति-यथेति । सोऽयं संशयः साधारणधर्मज्ञानजन्यः[१] असाधारणधर्मज्ञानजन्यः [२] विप्रतिपत्तिजन्यश्चेति [३] त्रिविधः । तत्राद्यः प्रदर्शित एव, तत्रोच्चैस्तरत्वं साधारणधर्मः । द्वितीयो यथा- इन्दुमती ।

संशय, विपर्यय और तर्कके भेद से अयथार्थ अनुभव तीन प्रकारका है। एक विशेष्य में परस्पर विरुद्ध नाना धर्म का जो सम्बन्ध है, उसका जो ज्ञान वही संशय है । यथा- किसी एक ‘विशेष्य’ स्थाणु ( सूखा हुआ मुण्डा वृक्ष ) को देखकर उसमें सन्देह होता है, यह स्थाणु है अथवा पुरुष है। यहां एक ही स्थाणुरूपअवशिष्टगुणकथनम् ।

T विपर्ययः कः ?

मिथ्याज्ञानं विपर्ययः । यथा शुक्तौ ‘रजतम्’ इति ।

तर्कस्य किं स्वरूपम् ?

[[६५]]

व्याप्यारोपेण व्यापकारोपस्तर्कः । यथा यदि वह्निर्न स्यात्तर्हि धूमोsपि न स्यादिति ॥

न्यायबोधिनी ।

भावद्वय कोटिक संशयाप्रसिद्धेः स्थाणुर्वेत्यत्र स्थाणुत्वस्थाणुत्वाभावपुरुषत्व पुरुषत्वाभाव- कोटिक एव संशय इत्यर्थः ।

मिथ्याज्ञानमिति । अयथार्थज्ञानमित्यर्थः । विपर्ययो नाम भ्रमः ।

व्याप्यारोपेणेति । तर्फे व्याप्यस्य व्यापकस्य च बाधनिश्चयः कारणम्,

पदकृत्यम् ।

REPIST

त्वादतिप्रसङ्गवारणाय विरुद्धेति । पटत्वविरुद्धघटवान् पट इति ज्ञानेऽतिप्रसक्तिवार- णाय नानेति ।

मिथ्येति । यथार्थज्ञानवारणाय मिथ्येति । श्रयथार्थवारणाय ज्ञानेति ।

1. तर्क लक्षयति — व्याप्यारोपेणेति । असम्भववारणाय व्याप्यारोपेणेति ।

TIRE विरला ।

TE TIME

शब्दत्वं नित्यानित्यव्यावृत्तं शब्दमात्रवृत्तीति ज्ञाने शब्दो नित्यो न वेति संशयः । तृतीयो यथा - प्रामाण्यं स्वतो ग्राह्यं परतो वेति संशय इति ।

।

विपर्ययं लक्षयति-मिथ्येति । मिथ्या - तदभाववति तत्प्रकार कम्, ज्ञानं - तर्का - न्यनिश्चयः, तथा च तदभाववति तत्प्रकारकतर्कान्यनिश्चयत्वं विपर्ययस्य लक्षणम्।

तर्कमाह–व्याप्येति । आरोपः- आहार्यज्ञानं, तच्च–बाधकालीनेच्छाजन्यं

। ज्ञानम् । श्रारोपेणेत्यत्र जन्यत्वं तृतीयार्थः, तथा च व्याप्यविषयकाहार्यज्ञानजन्य- व्यापकविषयकाहार्यज्ञानत्वं तर्कस्य लक्षणं बोध्यम् । उदाहरति - यथेति । अत्र प्रश्नः — यद्यपि तर्कोऽपि विपर्ययस्वरूपत्वान्न विभागार्ह इति । उत्तरम् - तथापि प्रमाणानुग्राहकत्वात्स पृथग् विभक्त इति ।

।

इन्दुमती ।

विशेष्य में स्थाणुत्व - स्थाणुत्वाभाव तथा पुरुषत्व - पुरुषत्वाभावरूप विरुद्ध धर्मका अवगाहन, ज्ञानमें है, अतः यह संशयज्ञान हुआ ।

मिथ्याज्ञान ‘विपर्यय’ कहलाता है । यथा-सीपमें ‘यह चान्दी है’ ऐसा ज्ञान ।

व्याप्यके झूठे ज्ञानसे व्यापकका मिथ्याज्ञान करना ‘तर्क’ कहलाता है । जैसे—

[[६६]]

Fr

सटीकतर्कसङ्ग्रहे

स्मृतिः कतिविधा ?

स्मृतिरपि द्विविधा - यथार्था अयथार्था च । प्रमाजन्या यथार्था, अप्रमाजन्या अयथार्था ।

• ।

सुखस्य किं लक्षणम् ?

FB ह

सर्वेषामनुकूल वेदनीयं सुखम् ।

F AZIDE HOTE

न्यायबोधिनी ।

अन्यथा बाधनिश्चयाभाव इष्टापत्तिदोषेण तर्कानुत्पत्तेः ।

सुखं निरूपयति - सर्वेषामिति । इतरेच्छाऽनधीनेच्छाविषयत्वमिति निष्कर्षः •

पदकृत्यम् ।

पुनरसम्भववारणाय व्यापकारोप इति । अत्र वह्न्यभावो व्याप्यः धूमाभावो व्यापकः । यद्यपि तर्कस्य विपर्ययात्मकत्वेन पृथग्विभागोऽनुचितः, तथापि प्रमाणानुप्राहकत्वात् स उदित इति बोध्यम् । स्वप्नस्तु पुरीतद्वहिर्देशान्तर्देशयोः सन्धौ इडानाड्यां वा मनसि स्थितेऽदृष्टविशेषेण धातुदोषेण वा जन्यते । स च मानसविपर्ययान्तर्गतः ।

सुखं निरूपयति- सर्वेषामिति । सर्वात्मनामनुकूलमिति वेद्यं यत्तत्सुखमित्यर्थः । श्रहं सुखीत्यनुभवसिद्धसुखत्वजातिमत्, धर्ममात्रासाधारणकारणो गुणो वा सुखम् । शत्रुदुःखवारणाय सर्वेषामिति ।

विरला ।

प्राग्लक्षितां स्मृतिं विभजते - स्मृतिरपीति । स्वजन्यसंस्कारसम्बन्धेन प्रमायाः स्मृतिहेतुत्वमिति भावः ।

एतावता प्रबन्धेन सप्रपञ्चां बुद्धिं निरूप्य सुखं निरूपयति- सर्वेषामिति ।

इन्दुमती ।

यदि आग न हो तो धूम भी न हो’ । यहां पर वह्न्यभाव रूप व्याप्यके आरोप (मिथ्या- ज्ञान) से धूमाभावरूप व्यापकका आरोप (मिथ्याज्ञान) होता है, अतः यह तर्क है ।

स्मृति भी दो प्रकारकी होती है - यथार्थ और अयथार्थं । जो स्मृति यथार्थ ज्ञानसे उत्पन्न हो वह यथार्थ और जो अयथार्थ ज्ञानसे हो वह अयथार्थ स्मृति कहलाती है ।

‘सुख’ वह है जो ‘सर्वेषाम्’ अर्थात् इष्ट, मित्र, शत्रु आदि सभीका प्रिय- जनक हो ।

अवशिष्टगुणकथनम् ।

।

[[६७]]

दुःखस्य किं लक्षणम् ?

प्रतिकूल वेदनीयं दुःखम् ॥

न्यायबोधिनी ।

यथाश्रुते घटोऽनुकूल इत्याकारकज्ञानदशायामनुकूलत्वप्रकारकज्ञानविशेष्यत्वस्य घटा- दावपि सत्त्वाद्वटादावतिव्याप्तिरिति । सुखेच्छाधीने भोजनादावतिव्याप्तिवारणाय इतरेच्छानधीने तीच्छाविशेषणम् । सुखेच्छा तु सुखत्वप्रकारकज्ञानमात्रजन्यैव(१)।

दुःखं निरूपयति — प्रतिकूलेति । अत्रापीतर द्वेषानधीनद्वेषविषयत्वमिति निष्कृ- लक्षणम् । द्वेषविषयत्वमात्रोक्तौ सर्पादावतिव्याप्तिस्तत्रापि द्वेषविषयत्वसत्त्वादतस्त- त्रातिव्याप्तिवारणायेतरद्वेषानधीनेति द्वेषविशेषणम्, सर्पजन्यदुःखादौ द्वेषात्सर्पेऽपि द्वेष इति सर्पद्वेषस्य सर्पजन्यदुःखद्वेषजन्यत्वादन्यद्वेषाजन्यद्वेषविषयत्वरूपदुःखलक्षणस्य सर्पादौ नातिव्याप्तिः । (२) फलेच्छा उपायेच्छां प्रति कारणम्, अतः फलेच्छाव- शादुपायेच्छा भवति । एवं फले द्वेषादुपाये द्वेषः ।

[[163]]

पदकृत्यम् ।

प्रतिकूलेति । दुःखत्वजातिमत्, अधर्ममात्रासाधारणकारणों गुणो वा दुःखम् । पदकृत्यं पूर्ववत् ।

को विरला ।

इष्टसाधनताज्ञानानधीनेच्छाविषयत्वं सुखस्य लक्षणमित्यर्थः । इदमेव सुखं वैषयिक- मानोरथिक - श्राभ्यासिक- आभिमानिकभेदाच्चतुर्विधम् । विषयसंयोगजमाद्यम् । विष यध्यानजं मानोरथिकम् । श्रासनाद्यभ्यासजं शरीरलाघवादिकृतं तृतीयम् । धनगर्वा- दिजं चतुर्थम् ।

दुःखं लक्षयति- प्रतिकूलेति । अनिष्टसाधनताज्ञानानधीनद्वेषविषयत्वं दुःखस्य लक्षणमित्यर्थः । इदमपि सुखमिव चतुर्विधं बोध्यम् ।

इन्दुमती ।

‘दुःख’ वह है - जो सभी इष्ट, मित्र आदि का अप्रियजनक हो ।

(१) तथा च सुखेच्छेतरे च्छानधी नैवेति तद्विषयत्वस्य सुखे सवालक्षणसमन्वयः । (२) सर्पज दुःखे द्वेषात्सर्पे द्वेष इत्यत्र युक्तिं दृष्टान्तेनाह - फलेच्छेति । यथा तृप्ती- च्छया भोजनेच्छा जायतेऽत इतरेच्छानधीनेच्छाविषयत्वं भोजने न, तथा सर्पजदुःख- रूपे फले द्वेषादुपाये सर्पे द्वेषोऽत इतरद्वेषानधीन द्वेषविषयत्वं सर्पे नास्तीति भावः ।

[[६८]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

[[7]]

इच्छाद्वेषप्रयत्नानां कानि लक्षणानि ?

इच्छा कामः । क्रोधो द्वेषः । कृतिः प्रयत्नः ॥

पदकृत्यम् ।

इच्छां निरूपयति- इच्छेति । काम इति पर्यायः । इच्छात्वजातिमती इच्छा / सा द्विविधा - फलेच्छा उपायेच्छा च । फलं सुखादिकम् । उपायो यागादिः । द्वेषं

द्विविधा-फलेच्छा

। । निरूपयति-क्रोध इति । द्वेष्टीत्यनुभवसिद्धद्वेषत्वजातिमान् द्विष्टसाधनताज्ञानजन्यगुणो वा द्वेषः । प्रयत्नं निरूपयति-कृतिरिति । प्रयत्नत्वजातिमान्प्रयत्नः । स त्रिविधः- प्रवृत्तिनिवृत्तिजीवनयोनिभेदात् । इच्छाजन्यो गुणः प्रवृत्तिः । द्वेषजन्यो गुणो निवृत्तिः

। जीवनादृष्टजन्यो गुणो जीवनयोनिः । स च प्राणसञ्चारकारणम् ।

विरला ।

॥

प्रवृत्तिसाक्षादनुकूलत्वमिच्छायाः लक्षणं बोध्यम् । सा च द्विविधा- नित्याऽनित्या च । श्रद्या ईश्वरस्य अन्त्याऽस्माकम् । काममत्सरस्पृहातृष्णालोभमायादम्भा एतस्या एव भेदा इत्युक्तं न्यायभाष्ये । [१] तत्र रतीच्छा कामः [२] प्रयोजनाद्विना पराभिम- तवारणेच्छा मत्सरः [३]धर्माविरोधेन प्राप्तीच्छा स्पृहा [४]इदं मे न क्षीयतामितीच्छा तृष्णा [५] धर्मविरोधेन परद्रव्येच्छा लोभः [६] पापाद्वञ्चनेच्छा माया [१] कपटेन धार्मिक इति स्वोत्कर्षख्यापनेच्छा दम्भः इति । निवृत्तिसाक्षादनुकूलत्वं द्वेषस्य लक्षणम् । ज्ञानवारणाय साक्षादिति । कोघेर्ष्याऽसूयाद्रोहामर्षाभिमाना अस्थावान्तर- भेदा उक्तास्तत्रैव । तत्र [१] क्रोधः- शरीरेन्द्रियाधिष्ठान वैकृत्य हेतुर्ज्वलनात्मकः ॥ [२] ईर्ष्या-साधारणवस्तुग्रहीतरि द्वेषः [ ३ ] असूया परगुणासहनम् । [४] द्रोहः- नाशाय द्वेषः । [५] श्रमर्षः - उपकारासहिष्णुता । [६] अभिमानः - श्रसमर्थस्यात्मनि द्वेष इति । कृतित्वजातिमत्त्वं प्रयत्नसामान्यलक्षणम् । चिकीर्षा कृतिसाध्यत्वेष्टसाध- नत्ववती उपादानप्रत्यक्षं चेति चतुष्टयं प्रवृत्तिजनकम् । मत्कृत्या साधयामीतीच्छां विना प्रवृत्तेरदर्शनाच्चिकीर्षा प्रवृत्तिहेतुः । कृत्यसाध्ये चन्द्रस्पर्शे प्रवृत्त्यभावात्कृति- साध्यताज्ञानमपि प्रवृत्तिकारणम्। कृतिसाध्यत्वज्ञानेऽपि विषभक्षणादौ प्रवृत्त्यभावादि- ष्टसाधनताज्ञानमपि प्रवृत्तिकारणम्, तदुभयसत्त्वेऽपि परोक्षे प्रवृत्त्यदर्शनात् उपादाना प्रत्यक्षं चेति बोध्यम् ।

इन्दुमती ।

कामनाका नाम इच्छा है । क्रोधका नाम द्वेष है। कृतिका नाम यत्न (उद्योग) है ।

अवशिष्टगुणकथनम् ।

९ धर्मस्य अधर्मस्य च किं लक्षणम्

विहितकर्मजन्यो धर्मः । निषिद्धकर्मजन्यस्त्वधर्मः ॥

आत्ममात्रविशेषगुणाः के ? inti

।

बुद्ध्यादयोऽष्टावात्ममात्रविशेषगुणाः । बुद्धीच्छाप्रयत्ना नित्या

अनित्याश्च । नित्या ईश्वरस्य, अनित्या जीवस्य ॥

न्यायबोधिनी ।

धर्माधर्मौ निरूपयति — विहितेति । वेदविहितेत्यर्थः । निषिद्धेति । वेद-

निषिद्धेत्यर्थः ।

क

बुद्धयादयोऽष्टाविति । बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मा इत्यर्थः ।

पदकृत्यम् ।

एकी

धर्ममाह – विहितेति । वेदविहितेत्यर्थः । अधर्मवारणाय वेदविहितेति । यागादिक्रियावारणाय कर्मजन्य इति । स च कर्मनाशाजलस्पर्श कीर्तनभोगतत्त्वज्ञा- नादिना नश्यति । अधर्मलक्षणमाह - निषिद्धेति । वेदेनेत्यर्थः । धर्मवारणाय वेद- निषिद्धेति ? वेदनिषिद्धक्रियावारणाय कर्मजन्य इति । स च भोगप्रायश्चित्तादिना नश्यति । एतावेव अदृष्टमिति कथ्ये ते वासनाजन्यौ च । वासना च विलक्षणसंस्कारः । विरला ।

विहितेति । इष्टसाधनत्वेन वेदविहितेत्यर्थः । साक्षात्सुखसाधनत्वं धर्म- त्वमित्यर्थः, तेन ज्योतिष्टोमादौ नातिप्रसङ्गः । निषिद्धेति । अनिष्टसाधनत्वेन वेदबोधित इत्यर्थः । साक्षाद्दुःख साधनत्वमधर्मत्वमित्यर्थः, तेन निषिद्धकर्मणि नातिप्रसङ्गः । एतावेवादृष्टमित्युच्येते वासनाजन्यौ च । अत्र प्रश्नः - ईदृग्धर्माध- र्मसत्त्वे किं प्रमाणमिति। उत्तरम् - चैत्रशरीरादिकं तदीयविशेषणगुणजन्यं कार्यत्वे सति तदुपभोगहेतुत्वात् चैत्रप्रयत्नजन्यकुसुम पर्यङ्कादिवदित्यनुमानमित्यवेहि ।

इन्दुमती ।

वेदादि धर्मग्रन्थोक्तविधिसे विहित जो कर्म हैं उनसे उत्पन्न अदृष्टको ‘धर्म’ कहते हैं और वेदादि प्रतिपदोक्त निषिद्ध कर्मसे उत्पन्न अदृष्टको ‘अधर्म’ कहते हैं ।

आत्मा के विशेष गुण आठ हैं-बुद्धि, सुख, दुःख, इच्छा, द्वेष, प्रयत्न, धर्म और अधर्मं, इनमेंसे बुद्धि, इच्छा और प्रयत्न ये तीनों दो दो प्रकार के हैं— नित्य और अनित्य । ईश्वरकी बुद्धि, इच्छा तथा प्रयत्न नित्य हैं और जीवकी बुद्धि, इच्छा तथा प्रयत्न अनित्य हैं ।

[[१००]]

! सटीक तर्कसङ्ग्रह

संस्कारः कतिविधः, तद्भेदाश्च किं स्वरूपाः ? संस्कारस्त्रिविधः - वेगो भावना स्थितिस्थापकश्चेति । वेगः पृथिव्यादिचतुष्टयमनोवृत्तिः । अनुभवजन्या स्मृतिहेतुर्भावना,

PRE न्यायबोधिनी ।

।

संस्कारं विभजते—संस्कार इति । भावनां लक्षयति — अनुभवेति । श्रत्रा- नुभवजन्यत्वे सतीति विशेषणानुपादाने आत्ममनः संयोगेऽतिव्याप्तिरात्ममनः संयो- गस्य ज्ञानमात्रं प्रत्यसमवायिकारणत्वेन स्मृतिं प्रत्यपि कारणत्वादतस्तदुपादानम् श्रात्ममनःसंयोगस्यानुभवजन्यत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । तावन्मात्रे कृतेऽनुभवध्वंसेऽ- तिव्याप्तिः - ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वेनानुभवध्वंसस्याप्यनुभवजन्यत्वात्

पदकृत्यम् ।

संस्कारं विभजते- संस्कार इति । सामान्यगुणात्म विशेषगुणोभयवृत्तिगुण- त्वव्याप्यजातिमान् संस्कारः । घटादिवारणाय गुणत्वव्याप्येति । संयोगादिवारणाय आत्मविशेषगुणोभयवृत्तीति । ज्ञानादिवारणाय सामान्येति । द्वितीयादिपतनासम- वायिकारणं वेगः । रूपादिवारणाय द्वितीयादिपतनेति । कालादिवारणाय समवा- यीति । भावनां लक्षयति-अनुभवेति । श्रात्मादिवारणाय प्रथमदलम् । अनुभवध्वंस-

विरला ।

।

संस्कार इति । संस्कारव्यवहारकारणीभूतज्ञानविषयत्वम्, आत्मविशेषण- गुणवृत्तिमूर्तवृत्तिगुणत्वव्याप्यजातिमत्त्वं वा संस्कारस्य लक्षणं बोध्यम् । वेगं लक्ष- यति - वेग इति । क्रियाजन्यत्वे सति क्रियाजनकत्वं वेगस्य लक्षणम् । पृथिव्यादौ इत्यादिकं त्वाश्रयकथनम्, तेन व्यापकेषु वेगो नास्तीत्यवगम्यते । केचित्तु मनो- वृत्तित्वमेव लक्षणं मन्यन्ते, तच्च समवायेन बोध्यम्, अन्यथा घटादावपि मनो- निरूपितदैशिकसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वस्य सत्त्वादतिव्याप्तिः स्यात् । अत्र संस्का- रत्वे सतीत्यपि विशेषणं देयम्, अन्यथा मनःसमवेत सङ्ख्यादावतिव्याप्तिः स्यादि- त्यवधेयम् । भावनामाहानुभवजन्येति । अनुभवजन्यत्वे सति स्मृतिहेतुत्वस्य इन्दुमती ।

संस्कार तीन प्रकारके हैं—वेग, भावना और स्थितिस्थापक । इनमें पहला सं स्कार ‘वेग, पृथिवो, जल, तेज, वायु और मन इन पाञ्चों में है । द्वितीय भावनारूप संस्कार वह है जो अनुभवसे उत्पन्न और स्मरणका कारण हो । यह भावना केवल

"

अवशिष्टगुणकथनम् ।

[[१०१]]

आत्ममात्रवृत्तिः । अन्यथाकृतस्य पुनस्तदवस्थापादकः स्थिति-

न्यायबोधिनी ।

श्रतः स्मृतिहेतुत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । (१) ननु विशिष्टबुद्धिं प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणता सकलतान्त्रिकमतसिद्धा, यथा दण्डविशिष्टबुद्धिं प्रति दण्डज्ञानं कारण दण्डविशिष्टबुद्धिर्नाम दण्डप्रकारकबुद्धिः, तथा च दण्डप्रकार कबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति दण्डज्ञानत्वेन कारणत्वमित्यापतितम् दण्डप्रकार कबुद्धिः दण्डी पुरुष इत्याकारकबु- द्विस्तत्र दण्डज्ञानं कारणम्, न हि दण्डमजानानः पुमान् ‘दण्डी पुरुषः’ इति प्रत्येति, एवं च यत्रायं दण्ड इति प्रत्यक्षं जातं तदनन्तरं दण्डी पुरुष इत्याकारकप्रत्यक्षमुत्प- न्नं तत्र दण्डी पुरुष इत्याकारकप्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिः, तद्धि स्वाव्यवहितपूर्वक्षणोत्पन्न- दण्डज्ञानात्मकानुभवजन्यं, जनिष्यमाणे दण्डी पुरुष इत्याकारकस्मरणे कारणं च स्मृतिं प्रत्यनुभवस्य कारणत्वात्तथा चानुभवजन्यत्वे सति स्मृतिहेतुत्वरूपभावना- लक्षणस्य यथोक्त-दण्डी पुरुष - इत्याकारकानुभवे विद्यमानत्वादतिव्याप्तिरिति चेत् । (२) श्रत्र ब्रूमः - अनुभवजन्यत्वं हि अनुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपित कार्यताश्र- यत्वम् । तत्र कारणतायामनुभवत्वावच्छिन्नत्वं निवेश्यते, तथा चानुभवत्वा-

पदकृत्यम् ।

वारणाय द्वितीयदलम् । स्थितिस्थापकमाह- अन्यथेति । पृथिवीमात्रसमवेतसं- स्कारत्वव्याप्यजातिमत्त्वं स्थितिस्थापकत्वम् । गन्धत्वमादाय गन्धेऽतिव्याप्तिवारणाय संस्कारत्वव्याप्येति । भावनात्वमादाय भावनावारणाय पृथिवीसमवेतेति । स्थितिस्था- पकरूपान्यतरत्वमादाय रूपवारणाय जातीति ।

विरला ।

भावनायां सत्त्वाल्लक्ष्ये लक्षणसमन्वयः । पदव्यावृत्तिर्न्यायबोधिन्यादौ द्रष्टव्या ।

इन्दुमती ।

आत्मामें ही रहती है । तृतीय ‘स्थितिस्थापकरूप’ संस्कार वह है जिस संस्कार से दूसरी अवस्था में गयी हुई वस्तु पुनः अपनी अवस्था में आ जाय । यह संस्कार चटाई आदि पार्थिव पदार्थों में रहता है ।

(१) उक्तविधभावनालक्षणस्य प्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिं प्रदर्शयति — नन्विति ।

(२) अनुभवजन्येत्यन्नानुभव मान्नजन्यत्वनिवेशे दण्डप्रकारकप्रत्यक्ष बुद्धेर्दण्डा- नुभवादिवद्दण्डस्मरणादप्युत्पश्याऽनुभवमात्रजन्यत्वाभावान्नातिव्याप्तिरित्यभिप्रायेण

समाधत्ते - अत्र ब्रम इति ।

[[१०२]]

सटीक तर्कसङ्ग्रह

न्यायबोधिनी ।

"

Pate

वच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वमिति फलितम् श्रतो नोक्तातिव्याप्तिः, तथा हि-दण्डप्रकारकबुद्धित्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपितदण्डज्ञाननिष्ठा या कारणता तस्या न दण्डानुभवत्वमवच्छेदकं दण्डानुभवादिव दण्डस्मरणादपि दण्डप्रकारकबुद्धेरुत्पत्तेः, श्रुतो दण्डप्रकारकबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति अनुभवस्मरणसाधारणदण्डज्ञानत्वेनैव दण्ड- ज्ञानस्य कारणतायाः स्वीकरणीयत्वेन दण्डज्ञानत्वस्यैव तदवच्छेदकत्वात् तथ चानुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपित कार्यत्वस्योक्तप्रत्यक्षेऽभावान्नातिव्याप्तिः । भाव- नायां तु लक्षणमिदं वर्तते, तथाहि — अनुभवेनैव भावनाख्यसंस्कारोत्पत्त्या भाव- नात्वावच्छिन्नं प्रत्यनुभवस्यानुभवत्वेनैव कारणतया भावनात्वावच्छिन्नकार्यतानि - रूपितानुभवनिष्ठकारणतायामनुभवत्वमवच्छेदकम् श्रतोऽनुभवत्वावच्छिन्नकारणता- निरूपितकार्यताश्रयत्वं भावनायां वर्तते इति नासम्भवः । (१) नन्वेवं स्मृतिहेतुत्व- विशेषण वैयर्थ्यम्, तद्धयनुभवध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणाय प्रागुपात्तम्, न हि यथोक्ता- नुभवजन्यत्वविवक्षायामनुभवध्वंसेऽतिव्याप्तिः प्रसज्यते, तथाहि - ध्वंसत्वावच्छिन्नं प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वं प्रतियोगित्वेन रूपेण, तत्तद्ध्वंसत्वावच्छिन्नं प्रति च तत्तत्प्रतियोगिव्यक्तेस्तत्तद्वयक्तित्वेनेत्येवं ध्वंसप्रतियोगिनोः कार्यकारणभावः, तथा च ध्वंसनिष्ठकार्यतानिरूपिता याऽनुभवनिष्ठा कारणता तस्यां प्रतियोगित्वमवच्छे- दकं तत्तद्व्यक्तित्वं च, न त्वनुभवत्वमपीत्यनुभवध्वंसेऽनुभवत्वावच्छिन्नकारणतानिरू-

पितकार्यताश्रयत्वरूपानुभवजन्यत्वविरहेणैवातिव्याप्तिवारणसम्भवात्कृतं स्मृतिहेतुत्व- विशेषणेनेति चेत् । ( २ )न, स्मृतावतिव्याप्तिवारणायैव तदुपादानात् तथाहि- स्मृतिं प्रत्यनुभव एव कारणं न तु स्मृतिरप्यतो घटस्मृतित्वावच्छिन्नं प्रति घटानु- भवस्य घटानुभवत्वेनैव कारणत्वं न तु घटज्ञानत्वेन, तथा च घटस्मृतिनिष्ठकार्यता- निरूपिता या घटानुभवनिष्ठा कारणता तस्यां घटानुभवत्वमवच्छेदकम् तेनानुभव त्वावच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यताश्रयत्वस्य स्मृतौ विद्यमानत्वादतिव्याप्तिवार-

"

(१) ननु पूर्वोक्तातिव्याप्तिवारणाय अनुभवमात्रजन्येति विशेषणपदस्यार्थ करणे विशेष्यपदं व्यर्थं स्यात्, तद्व्यावर्येऽनुभवध्वंसे अनुभवस्य प्रतियोगित्वेन जनकत्वा- दित्यभिप्रायेणाशङ्कते - नन्वेवमिति ।

(२) उक्तरीत्याऽनुभवध्वंसेऽतिव्याप्त्यसम्भवेऽपि अनुभवमात्रजन्यायां स्मृता- वतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यपदस्य व्यावृत्तिं दर्शयन् । समाधत्तेनेति-

अवशिष्टगुणकथनम् ।

स्थापकः, कटादिपृथिवीवृत्तिः ॥ इति गुणाः ॥ [9]

न्यायबोधिनी ।

[[१०३]]

णाय स्मृतिहेतुत्वमुक्तम्, न हि स्मृतिः स्मृतिहेतुः, अतो न तत्रातिव्याप्तिरित्यहं (१)पल्लवतल्लजकल्पानल्पजल्पनेन ।

पदकृत्यTPR 5

इति गुणा इति । द्रव्यकर्मभिन्नत्वे सति सामान्यवान् गुणः । द्रव्यकर्मणोरति- व्याप्तिवारणाय विशेषणदलम् । सामान्यादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यदलम् ॥ इति गुणाः ।

विरला ।

इति गुणा इति । एतेषु रूपरसगन्धस्पर्शसांसिद्धिकद्रवत्वस्नेहशब्द बुद्धिसुख- दुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मभावनाः विशेषगुणाः । सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्व संयोग- विभाग परत्वापरत्वगुरुत्वनैमित्तिकद्रवत्वस्थितिस्थापकवेगाः सामान्यगुणाः। रूपा- दिचतुष्टयं परत्वापरत्वस्नेहवेगाः मूर्तगुणाः । शब्दादिदश भावना चेत्यमूर्तगुणाः।’ सङ्ख्यादिपञ्चोभयगुणाः। एकत्वभिन्नसङ्ख्या-एकपृथक्त्वसंयोग विभागा अनेक वृत्ति- गुणाः । एतद्भिन्नास्त्वेकैकवृत्तयो गुणाः । रूपादिचतुष्टयं शब्दश्च वाकै–

गुणाः केन्द्रियग्राह्याः । सङ्ख्यादिसप्तकं द्रवत्वस्नेहवेगाश्च द्वीन्द्रियग्राह्याः । बुद्धया- दिषट्कमन्तरिन्द्रियग्राह्या गुणाः । गुरुत्वधर्माधर्मस्थितिस्थापकभावना अती– न्द्रियगुणाः । व्यपाकजरूपादिचतुष्टयमध्यपरिमाणै कपृथक्त्वगुरुत्वसांसिद्धिकद्रवत्व- स्नेह वेग स्थिति

कारणगुणपूर्वकाः । जन्यद्रव्यावृत्तिविशेषगुणा अका- रणगुणपूर्वकाः । संयोगविभाग वेगाः कर्मासमवायिकारणकाः । संयोग- विभागौ शब्दात्म विशेषगुणाश्च अव्याप्यवृत्तयः । बुद्धीच्छाप्रयत्नद्वेषभावनाः सविषयाः । गन्धसंयोगादिचतुष्टय शब्दसुखदुःखद्वेषधर्माधर्मसंस्कारा अनित्य- गुणाः । तदितरगुणाश्च नित्या इति बोध्यम् ॥

(

इन्दुमती

[ जैसे- चटाईको लपेट देनेसे वह चटाईके काम में नहीं आती और विस्तृत कर देने से वह अपनी अवस्था में आकर काममें आ जाती है ]

[ इस प्रकार ‘इन्दुमती’ नामक हिन्दी टीकामें ‘गुणप्रकरण’ समाप्त हुआ ।

(१) पल्लवतल्लजः प्रशस्त पल्लवस्त तुल्य बहुभाषणेनालमित्यर्थः ।

[[६०९]]

॥ कण

[४] अथ कर्मादिलक्षणप्रकरणम् ।

कर्मणः किं लक्षणम् ?

चलनात्मकं कर्म । ऊर्ध्वदेश संयोग हेतुरुत्क्षेपणम् । अधोदे- शसंयोग हेतुरपक्षेपणम् । शरीरस्य सन्निकृष्टसंयोगहेतुराकुञ्चनम् । विप्रकृष्टसंयोग हेतुः प्रसारणम् । अन्यत्सर्वं गमनम् ॥

सामान्यस्य किं लक्षणम् ?

PINE PERFER

नित्यमेकमनेकानुगतं सामान्यम् । द्रव्यगुणकर्मवृत्ति । परं

न्यायबोधिनी ।

सामान्यं निरूपयति — नित्यमेकमिति । नित्यत्वे सत्यनेकसमवेतत्वं

पदकृत्यम् ।

चलनेति । संयोगभिन्नत्वे सति संयोगासमवायिकारणं कर्म । हस्तपुस्तकसंयो- गवारणाय सत्यन्तम् । घटादिवारणाय विशेष्यदलम् । ऊर्ध्वेति । अपक्षेपणवार- णाय ऊर्ध्वति । कालादिवारणाय असाधारणेत्यपि बोध्यम् । अधोदेशेति । उत्क्षेपणवारणाय अधोदेशेति । कालादिवारणाय असाधारणेत्यपि देयम् । शरीरेति । प्रसारणादिवारणाय सन्निकृष्टेति । कालादिवारणाय असाधारणपदमप्यावश्यकम् ॥ नित्यमिति । संयोगादिवारणाय नित्यमिति । कालादिपरिमाणवारणाय

विरला ।

गुणान्निरूप्य कर्मणां स्वरूपमाह - चलनात्मकमिति । संयोगविभागानुकूल- मित्यर्थः । ऊर्ध्वदेशेति । क्रियया विभागः ततः पूर्व देशसंयोगनाशः तत उत्तर- देशसंयोगोत्पत्तिरिति क्रमः । स चोत्तरदेशसंयोगः यद्यूर्ध्वदेशसंयोगः स्यात् तदा तादृशसंयोगजनकीभूतमुत्क्षेपणमित्युच्यते । एवमुत्तरमत्रापि बोध्यम् ॥

सामान्यं लक्षयति नित्यमिति । नित्यत्वं - ध्वंसाप्रतियोगित्वम् । अनेकानुग-

इन्दुमती ।

चलने-फिरने आदि क्रियाका नाम ‘कर्म’ है । ऊर्ध्वदेश ( ऊपर भाग ) में संयोग ‘होने का कारण ‘उत्क्षेपण’ (ऊपर फेकना) है, और ‘अधोदेश’ (नीचे भाग ) में संयोग होने का कारण ‘अपक्षेपण’ ( नीचे फेकना ) है, एवं शरीर के समीप संयो- गका कारण ‘आकुञ्चन’ (समेटना) है, तथा शरीरसे दूर संयोगका कारण प्रसारण ( फैलाना) है, इनसे भिन्न सभी कर्म गमन ( जाना ) कहलाता

है 1

‘सामान्य’ वह है- जो नित्य और एक होने पर भी नाना पदार्थों में रहे। वहकर्मादिलक्षणकथनम् ।

[[१०५]]

क

सत्ता, अपरं द्रव्यत्वादि ॥

विशेषाणां किं लक्षणम् ?

नित्यद्रव्यवृत्तयो व्यावर्तका विशेषाः ॥

-PEFITP FIT

न्यायबोधिनी ।

सामान्यलक्षणम् । नित्यत्वविशेषणानुपादानेऽने कसमवेतत्वस्य संयोगादौ सत्त्वात्तत्रा- तिव्याप्तिस्तद्वारणाय नित्यत्वविशेषणम् । अनेकसमवेतत्वानुपादाने नित्यत्वमा- श्रीपादाने आकाशादावतिव्याप्तिस्तद्वारणायाने कसमवेतत्वम् । श्रनेकसमवेतत्वानु-

पादाने नित्यत्वविशिष्टसमवेतत्वमात्रोक्तावाकाशगतैकत्वपरिमाणादौ जलपरमाणुग-

तरूपादौ चातिव्याप्तिः - जलपरमाणुगतरूपादेराकाशगतैकत्वपरिमाणादेर्नित्यत्वात् समवेतत्वाच्च, अतः अनेकेति समवेतविशेषणम् (१) ।

नित्यद्रव्यवृत्तय इति । नित्यद्रव्येषु परमाण्वादिषु वर्तमानाः, श्रत एक

पदकृत्यम् ।

अनेकेति । अनेकानुगतत्वं च समवायेन बोध्यम्, तेन नात्यन्ताभावेऽतिव्याप्तिः । नित्यद्रव्यवृत्तय इति । घटत्वादिवारणाय नित्यद्रव्यवृत्तय इति । आत्म-

विरला ।

तत्वम्-अनेकनिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नवृत्तित्वम् । तथा च नित्यत्वे सत्य- नेकसमवेतत्वं जातिलक्षणं पर्यवसन्नम् । पदव्यावृत्तिर्न्यायबोधिन्यादौ द्रष्टव्या पूर्वविभक्तपरापरजात्योः स्वरूपमाह — परं सत्तेति ।

अत्र पूर्वपक्षः- ननु सामान्याङ्गीकारे किं प्रमाणमिति चेत् । समाधानम् - न, अनुगतबुद्धिः श्रनुगतनिमित्तसाध्या अबाधितानुगतमतित्वात् दामकुसुमबुद्धि- वदित्यनुमानमेवेति वदन्ति । वयन्तु तादृशबुद्धेरनुगतधर्मप्रकारकप्रत्यक्षेणैव जाति- सिद्धौ नानुमानं किन्तु प्रत्यक्षमेव प्रमाणमिति ब्रूमः

विशेषाणां स्वरूपमाह—नित्येति । व्यावर्तकाः - श्राश्रयाणां परस्परं भेदानु-

इन्दुमती ।

सामान्य ( जाति ) द्रव्य, गुण और कर्म में रहता है ।

सबसे अधिक देशमें व्यापक होकर रहने वाली जाति सत्ता है । द्रव्यत्व आदि जाति सत्तासे कम देश में रहती है इसलिये व्याप्य है ।

‘विशेष’ वह है जो नित्य द्रव्यों में रहते हुए दूसरोङ्को व्यावृत्त करे ।

(१) नम्वेतल्लक्षणं नित्यसंयोगे ऽतिव्याप्तमिति चेन्न,

‘अतः संयोगो नास्ती’ति प्रशस्तपादभाष्यात् ।

नित्यसंयोगानङ्गीकारात्

[[१०६]]

IP सटीक तर्कसङ्ग्रह

न्यायबोधिनी ।

व्यावर्तकाः—इतरभेदानुमितिहेतवः (१) नित्यद्रव्यवृत्तित्वरूपपक्षधर्मताप्रयोज्येत - रम्भेदानुमापकताशालिन इत्यर्थः । नित्यद्रव्यनिष्ठविशेष्यतानिरूपितैकमात्रवृत्तिभेदा- नुमितिजनकतावच्छेदकप्रकारताश्रयत्वं विशेषाणां लक्षणमिति भावः । पार्थिवपर- माणी जलादिभेदानुमापकगन्धेऽतिव्याप्तिवारणाय एकमात्रवृत्तित्वं भेदविशेषणम् । “घटादौ तदितरभेदानुमापके तद्रूपादावतिव्याप्तिवारणाय निरूपितान्तं प्रकारताविशे- षणम् । ( २ ) एतेन ’ व्यावर्तका’ इत्यस्य नित्यद्रव्यविशेष्यकेत रभेदानुमितिप्रयोजका इत्यर्थकतया लक्षणपरत्वेन साफल्येऽपि नित्यद्रव्यवृत्तय इति विफलमेव स्वरूपा-

D MP 10 P ख्यानस्यापि कृतत्वादिति प्रत्युक्तम् ।

1FIP55)

पदकृत्यम् ।

त्वमनस्त्ववारणाय श्रात्मत्वमनस्त्वभिन्ना इत्यपि बोध्यम् ।

विरला ।

PEBREEKS

f

मितिजनकाः । तथा चायं परमाणुरस्मात् परमाणोर्भिन्नः एतद्विशेषादित्यनुमान-

तव विशेषा इत्यभिप्रायः ।

फ

एतेन विशेषेषु किं मानमित्याशङ्का परास्ता । लक्षणं तु सामान्यभिन्नत्वे -सति जातिशून्यत्वे सति समवेतत्वं स्वतो व्यावृत्तत्वं वा बोध्यम् ।

PPS

(१) नित्यद्रव्येति । नित्यद्रव्यवृत्तित्वरूपा या पक्षधर्मता पक्षवृत्तिता तत्प्रयो- ज्या इतरभेदानुमितिः- परमाणुः परमाण्वन्तराद्भिन्नः विशेषादित्यनुमितिः तदनु- मापकत्वविशेषाणां हेतूभूतानामित्यर्थः । अस्यैवार्थं स्वयं विवृणोति — नित्यद्रव्यनि- ठेति । नित्यद्रव्यपरमाण्वादिनिष्ठा या विशेष्यता तन्निरूपिता या एकमात्रवृत्ति- भेदानुमितिजनकतावच्छेदकप्रकारता तदाश्रयत्वमित्यर्थः । अयं परमाणुरेतत्परमाणु- भिन्नः विशेषात् इत्यत्रानुमितौ एतत्परमाणुरूप नित्यद्रव्यनिष्ठ विशेष्यतानिरूपितै- - तत्परमाणुमात्रवृत्ति इतरपरमाणुनिरूपित भेदानुमितिजनकतावच्छेदिका या प्रका- -रता तदाश्रयत्वस्य विशेषे सच्चाल्लक्षणसमन्वयः । एतत्पदकृत्यं न्यायबोधिन्यां

द्रष्टव्यम् ।

(२) एतेनेति । पदद्वयमादायैतादृशार्थकरणेन । इति प्रत्युक्तमिति । व्यावर्तक- पदमात्रस्योक्तार्थङ्करखे लाक्षणिकत्वापत्तेरिति भावः ।

कर्मादिलक्षणकथनम् ।

(समवायस्य किं लक्षणम् ?

[[१०७]]

नित्यसम्बन्धः समवायः । अयुतसिद्धवृत्तिः । ययोर्द्वयोर्मध्ये एकमविनश्यदवस्थमपरीचितमेवावतिष्ठते तावयुतसिद्धौ । यथा अवयवावयविनौ गुणगुणिनौ क्रियाक्रियावन्तौ

क्रियाक्रियावन्तौ जातिव्यक्ती विशेषनित्यद्रव्ये चेति ।

न्यायबोधिनी ।

समवायं निरूपयति — नित्येति । सम्बन्धत्वं ( १ ) विशिष्टप्रतीतिनियामकत्वम् । त्तावन्मात्रोक्तौ संयोगेऽतिव्याप्तिरतो नित्य इति विशेषणम् । ययोर्द्वयोर्मध्य इति । (२) यन्निष्ठकालनिरूपिताघेयता सामान्यं यदवच्छिन्नं तदुभयान्यतरत्वमयुत सिद्ध- त्वमित्यर्थः ।

पदकृत्यम् ।

नित्येति । श्राकाशादिवारणाय सम्बन्ध इति । संयोगवारणाय नित्येति । स्वरूपसम्बन्धवारणाय तद्भिन्न इत्यपि बोध्यम् ॥

पहल

विरला ।

नित्येति । अयुतसिद्धेति । श्रयुतसिद्धयोर्वृत्तिर्यस्य सोऽयुतसिद्धवृत्तिः । निरूपितत्वं सप्तम्यर्थः, तथा चायुतसिद्धनिरूपितवृत्तित्वाश्रय इत्यर्थः । कावयुतसि - द्धावत श्राह - ययोरिति । अविनश्यदिति । विनाशपर्यन्तमित्यर्थः । एकं - घटाद्यवयव्यादि । अपरं कपालाद्यवयवादि । आश्रितमेवेति । अवयवादि परित्य- ज्यावयव्यादयो न तिष्ठन्ति इत्येतौ प्रयुतसिद्धौ, भूतलादि त्यक्त्वा घटादि तिष्ठ- वीति नायुतसिद्धौ भूतलघटाविति भावः । उदाहरति — यथेति । अत्र प्रश्नः - इन्दुमती ।

नित्य सम्बन्धका नाम समवाय है । यह समवाय सम्बन्ध अयुत सिद्ध पदार्थोम्में

अयुतसिद्ध रहता है । जिन दो में एक पदार्थ, जबतक वह नष्ट न हो जाय तबतक परस्पर एक दूसरे के बिना न रह सके वे ही दोनों अयुतसिद्ध हैं । जैसे—अवयव और अवयवी,

के रह और क्रिया और

द्रव्य,

द्रव्य, जाति और व्यक्ति, नित्य द्रव्य और विशेष ।

गुण

( १ ) विशिष्टप्रतीतिनियामकत्वं सांसर्गिक विषयतावत्वमित्यर्थः ।

।

२) यन्निष्टेति । अवयविनिष्ठकालनिरूपिताधेयता अवयवावच्छिन्ना तदुभ-

यान्यतरत्वम् अवयवेऽवयविनि चेत्यर्थः ।

[[१०८]]

T

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

प्रागभावस्य किं लक्षणम् ?

अनादिः सान्तः प्रागभावः, उत्पत्तेः पूर्वं कार्यस्य

FTF

प्रध्वंसस्य किं लक्षणम् ?

PAMCEFIPED

सादिरनन्तः प्रध्वंसः, उत्पत्यनन्तरं कार्यस्य ।

पदकृत्यम् ।

IPFIFFFIC

प्रागभावं लक्षयति — अनादिरिति । घटादिवारणाय प्रथमदलम् । परमाणु- वारणाय द्वितीयदलम् । पुनः प्रागभावः कस्मिन्कालेऽस्तीत्यत श्राह - उत्पत्तेरिति । कार्यस्योत्पत्तेः प्राक् स्वप्रतियोगिसमवायिकारणे वर्तते इत्यर्थः ।

ध्वंसं लक्षयति - सादिरिति । घटादिवारणाय अनन्त इति । श्रात्मादिवार- णाय सादिरिति । उत्पत्तीति । कार्यस्योत्पत्त्यनन्तरं स्वप्रतियोगिसमवायिकारण-

विरला ।

।

समवायस्वीकारे किं प्रमाणमिति । उत्तरम् । नीलो घट इति विशिष्टबुद्धिर्विशेषण- विशेष्यसम्बन्धविषया विशिष्टबुद्धित्वात् दण्डीतिविशिष्टबुद्धिवदित्यनुमानेन संयोगा- दिबाधसहकृतेन समवायसिद्धिरिति ।

।

सामान्यतो लक्षितस्य विभक्तस्य चाभावस्य लक्षणान्याह – अनादिरिति । अनादित्वम् — उत्पत्तिशून्यत्वम् । सान्तत्वं विनाशप्रतियोगित्वम् । तथा चोत्पत्ति- शून्यत्वे सति ध्वंसप्रतियोगित्वं प्रागभावस्य लक्षणं बोध्यम् । अत्र सर्वत्र पदकृत्यं पदकृत्ये द्रष्टव्यम् । ननु प्रागभावः कुत्र वर्तते अत आह— उत्पत्तेरिति । स्वप्रति- योगिसमवायिनि कार्योत्पत्तेः पूर्वं वर्तते इत्यर्थः । अत्र प्रश्नः - अथ प्रागभावे किं मानमिति चेत् । उत्तरम् - इह कपाले घटो भविष्यतीति प्रतीतिरेवेति विद्धि ।

ध्वंसाभावं द्वितीयं लक्षयति-सादिरिति । उत्पत्तिमत्त्वे सति विनाशाप्रतियो- गित्वं ध्वंसत्वमित्यर्थः । कार्यस्येति । स्वप्रतियोगिसमवायिकारणे वर्तते इत्यर्थः ।

इन्दुमती ।

‘प्रागभाव’ वह कहलाता है जिस अभावकी उत्पत्ति नहीं होती हो पर अन्त (बाश ) होता हो, जैसे- घटादि कार्यों की उत्पत्ति के पहले जो उनका अभाव है, वह ‘प्रागभाव’ है, क्योङ्कि इसकी उत्पत्ति नहीं होती, किन्तु घटादिकार्योत्पत्ति के बाद उसका नाश हो जाता है ।

‘प्रध्वंसाभाव’ वह कहलाता है जिस अभावका आदि ( उत्पत्ति ) हो लेकिन अन्त (ध्वंस ) नहीं होता हो । जैसे- घटादि कार्यों की उत्पत्तिके पश्चात् जो

कर्मादिलक्षणकथनम् ।

अत्यन्ताभावस्य किं लक्षणम् ?

[[१०६]]

त्रैकालिकसंसर्गावच्छिन्न प्रतियोगिताको ऽत्यन्ताभावः । यथा

भूतले घटो नास्तीति ।

न्यायबोधिनी ।

श्रत्यन्ताभावं निरूपयति - त्रैकालिकेति । ( प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति ध्वंसाप्रतियोगित्वे सत्यन्योन्याभावभिन्नत्वे सति श्रभावत्वमत्यन्ताभावस्य लक्ष- णम् । ध्वंसप्रागभावान्योन्याभावाकाशादीनां वारणाय यथाक्रमं विशेषणोपादा- नम् ( १ ) । वस्तुतस्तु (२) संसर्गाभावत्वं तादात्म्यभिन्नसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगि- ताकाभावत्वम्, ध्वंसप्रागभावयोश्च न संसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वमिति तेनैव तद्दारणे त्रैकालिकेति स्वरूपाख्यानमेवेति बोध्यम् )

पदकृत्यम् ।

वृत्तिरित्यर्थः । स च ‘ध्वस्तः’ इति प्रत्ययविषयः ।

श्रत्यन्ताभावं च लक्षयति - त्रैकालिकेति । त्रैकालिकत्वे सति संसर्गावच्छि- न्नप्रतियोगिताकोऽत्यन्ताभावः । ध्वंसप्रागभाववारणाय त्रैकालिकेति । भेदवारणाय संसर्गेत्यादि ।

विरला ।

अत्र शङ्का - ध्वंसाभावे किं प्रमाणमिति । उत्तरम् - अयं घटो ध्वस्त इति प्रत्यक्षमेवेति । त्रैकालिकेति । भूतभविष्यद्वर्तमानवृत्तित्वे सति संसर्गाभावत्वमत्यन्ताभावस्य लक्षणं बोध्यम् । अत्र प्रत्यक्षप्रमाणं दर्शयति - यथेति ।

इन्दुमती ।

अभाव है वह ‘प्रध्वंसाभाव’ है, क्योङ्कि घटादि कार्योत्पत्ति के बाद घटाभाव उत्पन्न होता है, किन्तु उसका अन्त नहीं होता ।

‘अत्यन्ताभाव’ वह कहलाता है, जिस अभाव की प्रतियोगिता संसर्ग से अवच्छिन्न ( युक्त ) हो तथा जो भूत, भविष्य और वर्तमान इन तीनों कालों में रहता हो । जैसे- ‘भूतले घटो नास्ति’ ( पृथ्वी पर घड़ा नहीं है ) इस तरह का अभाव ।

( १ ) आकाशवारणायाभावत्वमिति विशेष्य पदमिति बोध्यम् ।

२) लघुभूतलक्षणान्तरमाह - वस्तुतस्त्विति ।

८० वि०

(?)

[[११०]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

अन्योन्याभावस्य किं लक्षणम् ?

तादात्म्य सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकोऽन्योन्याभावः, यथा

घटः पटो नेति ।

*** Tsp Sny

न्यायबोधिनी ।

अन्योन्याभावं निरूपयति - तादात्म्येति । श्रभावत्रयवारणाय विशेषणम् । (१) घटाभाववान्नेति प्रतीतिविषयघटादिवारणाय विशेष्यम् ।

पदकृत्यम् ।

अन्योन्याभावं लक्षयति-तादात्म्येति । प्रागभावप्रध्वंसाभाववारणाय तादा- त्म्येति । श्रत्यन्ताभाववारणाय तादात्म्यत्वेन सम्बन्धो विशेषणीयः ॥

विरला ।

चतुर्थमन्योन्याभावमाह - तादात्म्येति । तदात्मनो भावस्तादात्म्यं स एव प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धः, तथा च तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताका- भावत्वमन्योन्याभावत्वमित्यर्थः । घटे पटतादात्म्यं न किन्तु तादात्म्य सम्बन्धावच्छि- न्नपटनिष्ठप्रतियोगितानिरूपकाभाव एव वर्तते, अयमेव चान्योन्याभावः । येन सम्ब- न्धेन यस्याभाव उच्यते तन्निष्ठप्रतियोगितायां स सम्बन्धोऽवच्छेदकः, यथा संयोगेन घटो नास्तीत्यत्र संयोगसम्बन्धावच्छिन्नघटनिष्ठप्रतियोगितानिरूपको भावो ज्ञायते, एवं घटतादात्म्येन पटो नास्तीत्यत्र तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नपटनिष्ठप्रति- योगिता निरूपकोsभावोऽपीति भावः ।

‘अत्र प्रश्नः - अधिकरणस्वरूपत्वेनैव निर्वाहेऽभावपदार्थस्यातिरिक्तस्याङ्गीकारे को हेतुरिति । उत्तरम् - घटाभाववद्भूतलमिति प्रत्यक्षप्रतीतौ घटाभावस्य भूतल - रूपत्वे मतुप्प्रयोगानुपपत्तेः भेदस्थल एव तादृशप्रतीतेर्जायमानत्वात् एवमभाव- स्यानतिरिक्तत्वे रसाभाववत्तेज इत्यत्राभावस्य तेजोरूपत्वेन रसाभावस्य प्रत्यक्षं न स्यात् ‘येनेन्द्रियेण यद् गृश्यते तन्निष्ठा जातिस्तदभावश्च तेनैव गृह्यत’ इति नियमाद्र- साभावग्राहकरसनेन्द्रियस्य तेजोग्रहणेऽसामर्थ्यादिति ।

इन्दुमती ।

‘अन्योन्याभाव’ वह कहलाता है जिसकी प्रतियोगिता तादात्म्य सम्बन्ध से

(१) अभावाभावस्य भावरूपत्वात्तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वस्य घटेऽपि सत्त्वादित्यर्थः ।

कर्मादिलक्षणकथनम् । पदार्थानुपसंहरति-

[[१११]]

सर्वेषां पदार्थानां यथायथमुक्तेष्वन्तर्भावात्सप्तैव पदार्था इति

सिद्धम् ॥

न्यायबोधिनी ।

ननु सादृश्यादीनामतिरिक्तपदार्थानामनिरूपणेन न्यूनतेत्यत आह सर्वेषामिति ।

प्रमाणप्रमेयसंशयप्रयोजनदृष्टान्तसिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयवादजल्पवितण्डाहेत्वाभास- च्छलजातिनिग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगम’ इति न्यायस्यादिमसूत्र उक्तानां प्रमाणप्रमेयादीनामित्यर्थः। तद्भिन्नत्वविशिष्टतद्गतभूयोधर्मरूपसादृश्यस्यापि घटपटा- दिरूपत्वेन (१) नातिरिक्तत्वमेवमन्येषामप्यूह्यम् ।

पदकृत्यम् ।

पदार्थज्ञानस्य परमप्रयोजनं मोक्ष इत्यामनन्ति । स च श्रात्यन्तिकैकविंशति- दुःखध्वंसः । श्रात्यन्तिकत्वं च स्वसमानाधिकरण दुःखप्रागभावासमानकालीनत्वम् । दुःखध्वंसस्येदानीमपि सत्त्वेनास्मदादीनामपि मुक्तत्वापत्तिवारणाय कालीनान्तम् । मुक्त्यात्मकदुःखध्वंसस्यान्यदीयदुःखप्रागभाव समानकालीनत्वाद्वामदेवादीनां मुक्तात्म- नाप्यमुक्तत्व प्रसङ्गात्स्वसमानाधिकरणेति प्रागभावविशेषणम् । दुःखानि चैकविंशतिः- ‘शरीरं षडिन्द्रियाणि षड्विषयाः षड्बुद्धयः सुखं दुःखं चेति’ । दुःखानुषङ्गितत्वाच्छ- विरला ।

सर्वेषामिति । प्रमाणप्रमेयसंशयप्रयोजनदृष्टान्तसिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयवादज- ल्पवितण्डाहेत्वाभासच्छलजातिनिग्रहस्थानानामित्यर्थः ।

अन्तर्भावादिति । तत्र [१] प्रमाणस्य द्रव्यगुणयोरन्तर्भावः । [२] प्रमेयेषु आत्मशरीरेन्द्रियाणां द्रव्ये, अर्थानां रूपादीनां बुद्धेश्व गुणे, मनसो द्रव्ये, धर्माधर्मा- इन्दुमती ।

अवच्छिन्न ( युक्त ) हो । जैसे- ‘घटो न पटः’ ( घड़ा कपड़ा नहीं है ) इस तरह

का अभाव ।

न्यायदर्शन शास्त्र में १६ पदार्थ हैं उन सभी पदार्थोङ्का अन्तर्भाव पूर्वोक्त द्रव्यादि सात ही पदार्थों में हो जाता है, अतः सात ही पदार्थ सिद्ध हैं ।

(१) एतद्गृहवत्तद्गृहमपि घटवदित्येतद्गृहभिन्नत्वविशिष्टतद्गृहवृत्तिघटधर्म- रूपसादृश्यस्य घटरूपत्वादेवमन्यत्रापि ।

[[११२]]

सटीक तर्कसङ्ग्रहे

काणादन्यायमतयोर्वाल व्युत्पत्ति सिद्धये ।

न्यायबोधिनी ।

काणादेति । कणादस्येदं काणादम् । काणादन्यायमते इति द्वन्द्वगर्भकर्म- धारयः । कणादप्रोक्तगौतमप्रोक्तमतयोरिति यावत् । ( १ ) कणादन्यायाभिन्नमत- पदकृत्यम् ।

रादौ गौणदुःखत्वम् । तथा च ‘आत्मा वाडरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्या- सितव्यः’ इति श्रुतेरात्मज्ञानसाधननिदिध्यासनमननसाधनत्वं पदार्थज्ञाने सञ्जाघटीति । एवं च तत्त्वज्ञाने सति शरीरपुत्रादावात्मत्वस्वीयत्वाभिमानरूपमिथ्याज्ञानस्य नाशः, तेन प्रवृत्त्यनुत्पत्तिः, ततस्तत्कालीन शरीरेण काव्यव्यूहेन वा भोगतत्त्वज्ञानाभ्यां प्रार- व्धकर्मणां नाशः, ततो जन्माभावः ।

नित्यनैमित्तिकैरेव कुर्वाणो दुरितक्षयम् ।

ज्ञानं च विमलीकुर्वन्नभ्यासेन च पाचयेत् ॥ अभ्यासात्पक्कविज्ञानः कैवल्यं लभते नरः ।

विरला ।

त्मकप्रवृत्तेर्गुणे, दोषस्य गुणे, प्रेत्यभावस्य संयोगरूपस्य गुणे, फलस्यार्थस्य यथायथं द्रव्यादो, दुःखस्य च गुणेऽपवर्गस्याभावेऽन्तर्भावः । [३] संशयस्य गुणे कामना- विषयरूप[४]प्रयोजनस्य यथायथं द्रव्यादौ, [५]दृष्टान्तस्य द्रव्यादौ, प्रामाणिकत्वे- नाभ्युपगतार्थस्य[६]सिद्धान्तस्य च यथायथं द्रव्यादौ, [७] श्रवयवस्य [८] तर्कस्य [९]निर्णयस्य च गुणे, तत्त्ववुभुत्सुकथारूप [१०] वादस्य विजिगीषुकथात्मक- [११] जल्पस्य स्वपक्षस्थापनाहीनकथारूप [१२] वितण्डायाश्च शब्दे गुणे, हेत्वाभा- सानां[१३] यथायथं द्रव्यादौ श्रर्थान्तरकल्पनया दूषणाभिधानरूपच्छलस्य [१४] गुरसे, असदुत्तररूप [१५]जातेश्च शब्दे गुणे, निग्रहस्थानानां च [१६] यथायथं द्रव्यादाव- न्तर्भावो वेदितव्यः ॥

इन्दुमती ।

[ १६ पदार्थ ये हैं- १ प्रमाण, २ प्रमेय, ३ संशय, ४ प्रयोजन, ५ दृष्टान्त, ६ सिद्धान्त, ७ अवयव, ८ तर्क, ९ निर्णय, १० वाद, ११ जल्प, १२ वितण्डा, १३ हेत्वाभास, १४ छल, १५ जाति और १६ निग्रहस्थान ]

काणाद (वैशेषिक ) और न्याय (गौतम) के मतों में बालकों को सुखसे प्रवेश

( १ ) कारिकाशाब्दबोधप्रकारमाह — काणादेति ।

ग्रन्थोपसंहारः ।

अन्नम्भट्टेन विदुषा रचितस्तर्कसङ्ग्रहः ॥

[[११३]]

इति श्रीमहामहोपाध्यायान्नम्भट्टविरचितस्तर्कसङ्ग्रहः समाप्तः ।

न्यायबोधिनी ।

द्वयविषयबालसमवेताभिन्नव्युत्पत्तिसिद्धिप्रयोजकान्नम्भट्टविद्वन्निष्ठभूतकालीन कृतिविषया-

भिन्नस्तर्कसम्प्रहाख्यग्रन्थ इत्यन्वयबोधः ॥

कृष्णावलम्बिनो गाः पुषो गोवर्धनस्तमभ्यर्चयन् ॥ विपुलाभीरसभाजनजनितबुधेन्द्रस्तवाभिरचनाभिः ॥ २ ॥

-xes-

पदकृत्यम् ।

इत्यादिवचनात् ‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति’ इति श्रुते, सगुणोपासनाकाशी- मरणादेरपि तत्त्वज्ञानद्वारा मुक्तिहेतुत्वम् । अत एव परमेश्वरः काश्यां तारकमु- “पदिशतीति सारम् ।

इति श्रीमत्तत्रभवद्गुरुदत्तसिंह शिष्य श्रीचन्द्र सिंह विरचितं पदकृत्यं समाप्तम् ॥

विरला ।

यद्यपि कृतिरेषा पुनरुक्त्यादिदोषबहुला स्यात् ।

तदपि भवेदवश्यं बालहिताय विरलैव ॥

पित्रोश्चरणयोरेष गोपीबटुकनाथयोः ।

समर्पितस्तुष्टिदः स्याद् विरला कुसुमाञ्जलिः ॥

DASIPPAG

इन्दुमती ।

PAFIME

होनेके लिये विद्वान् अन्नम्भट्टने इस तर्कसङ्ग्रह नामक ग्रन्थको बनाया । इस प्रकार ‘इन्दुमती’ नामक हिन्दीटीका में

तर्कसङ्ग्रह नामक ग्रन्थ समाप्त हुआ ।

-002000-

• इति शुभं भूयात् *

हिन्दी साहित्यदर्पण

व्याख्याकार—डॉ॰ सत्यव्रत सिंह

ऐसे लाक्षणिक प्रन्थों के विषय में अब तक किए गए रहस्यप्रन्थिभेदक प्रयत्नों में जिस भाषा-शैली का प्रयोग किया गया है वह ऐसी उलझन से भरी और ‘अव्यवस्थित-सी पाई जाती है कि जिससे विषय स्पष्ट होने के बदले और जटिल - सा हो जाता है, छात्र- समाज का यह काठिन्य ध्वस्त करने के उद्देश्य से विद्वान लेखक- ने प्रथम सुगम भाषा में मूल का व्यवस्थित अनुवाद अङ्कित किया है तत्पश्चात् अपनी विमर्शनानी व्याख्यात्मक विशद टीका प्रस्तुत की है, जिसके द्वारा विषय की दुरूह ग्रन्थियों का वस्तुतः सम्यक् समुन्मोचन बन पड़ा है । छोटे-छोटे वाक्योंवाली सरस, सरल एवं विषय के अनुरूप ललित भाषा का प्रयोग करके नाट्यशास्त्रकार, अभिनवभारती- कार, भावप्रकाशनकार, काव्यानुशासनकार तथा रसार्णवसुधाकर के रचयिता श्रादि अनेक साहित्यमर्मज्ञों के मतों की सहायता से भ्रामक मत-मतान्तरों के निरासपूर्वक- इस कौशल से विषय का यथार्थ स्वरूप प्रतिपादित किया गया है कि एक बार पद लेने मात्र से वह हृदयपटल पर अङ्कित सा हो जाता है। अन्यान्य ग्रन्थों के उदाहरण और मतों से छात्र सरसतापूर्वक विषय की व्यापकता का सङ्ग्रहण कर सकते हैं ।

ग्रन्थ के आरम्भ में लगभग १०० पृष्ठों की समालोचनात्मक भूमिका है, जिसमें एक ओर कतिपय अलङ्कारों पर वैज्ञानिक शोधसम्बन्धी दृष्टिकोण है और दूसरो ओर प्रमुख अलङ्कारों का स्वरूप तथा परस्पर वैषम्य सङ्केतित किया गया है ।

व्याख्याकार के इस स्तुत्य एवं सफल प्रयास द्वारा छात्रों एवं अध्यापकों का समानरूप से हित होगा ऐसी आशा है । ।

हिन्दी तर्कभाषा

मूल्य अत्यल्प

१२- ५०-

व्याख्याकार – आचार्य विश्वेश्वर सिद्धान्तशिरोमणि

पं० केशव मिश्र प्रणीत यह ग्रन्थ छोटा होने पर भी बड़ा सारगर्भित और

दुरूह है । इसलिए इसके रहस्य को हृदयङ्गम कराने के लिए आचार्य विश्वेश्वर सिद्धान्त शिरोमणि ने २६४ पृष्ठों में इसकी व्याख्या पूरी की है। इसके साथ ही ४६ पृष्ठ की विस्तृत भूमिका है जिसमें न्यायशास्त्र की, प्राचीन न्याय, मध्य न्याय, बौद्ध न्याय, जैन न्याय और नव्यन्याय आदि सभी शाखाओं का सुन्दर ऐतिहासिक विवेचन किया गया है, जिससे प्रन्थ की उपयोगिता और भी बढ़ गई है। ग्रन्थ का मुद्रण सुन्दर कलात्मक शैली से हुआ है ।

मूल्य ४-५०(5) Spa

उत्तरप्रदेशीय सरकार द्वारा पुरस्कृत-

हिन्दी काव्यप्रकाश

व्याख्याकार - डॉ० सत्यव्रत सिंह

अनेक विश्वविद्यालय के अधिकारी वर्ग ने आधुनिक पद्धति की विशालकाय इस हिन्दी व्याख्या पर मुग्ध होकर इसी संस्करण को अपने पाठ्यक्रमों में निर्धारित कर लिया है । संस्कृत - हिन्दी-अङ्गरेजी में समानरूप से इस प्रन्थ की व्यापकता को देखकर तदनुकूल ही इसकी व्याख्या की गयी है । व्याख्या के साथ-साथ टिप्पणी ( नोट्स ) में वे सभी विषय दिये गये हैं जो वामनी, काव्यादर्श, ध्वन्यालोक- लोचन आदि में बिखरे पड़े हैं । राष्ट्रभाषा हिन्दी में इस प्रकार का सर्वाङ्गपूर्ण सुसज्जित संस्करण प्रथम बार ही छुपा है ।

कागज, टाईप, छपाई, आदि सब आकर्षक और मनोहर हैं ।

हिन्दी काव्यादर्श

व्याख्याकार - आचार्य रामचन्द्र मिश्र

मूल्य १०–०३

महाकवि दण्डीप्रणीत काव्यादर्श रीतिसम्प्रदाय का एक ऐसा प्रमुख ग्रन्थ है जिसमें पूर्ववर्ती सभी अलङ्कारग्रन्थों से अधिक अलङ्कारों के उपभेदों एवं रीति तथा गुणादि का सुविस्तृत विमर्श किया गया है । अलङ्कारशास्त्र में प्रवेश चाहने वाले छात्रों के लिए सरस शैली में अलङ्कारशास्त्र का तात्त्विक विवेचन करने वाला यह ग्रन्थ परमोपकारक है । यद्यपि संस्कृत

में

इस प्रन्थ की अनेकानेक टीकाएँ उपलब्ध होती हैं, किन्तु वे आज के अध्ययन-अध्यापन के स्तर के अनुकूल नहीं । व्याख्याकार ने वर्तमान शिक्षास्तर के सर्वथा अनुकूल इसका सारगर्भित अति सरल सुविस्तृत हिन्दी भाष्य करके जनसाधारण के लिए इस प्रन्थ को अत्यन्त सुबोध बना दिया है । यह प्रथम बार ही इस ग्रन्थ की ऐसी हिन्दी व्याख्या प्रकाशित हुई है जिससे हिन्दी ज्ञाता संस्कृत-साहित्य की सरसता का अधिकाधिक प्रास्वादन कर सकें। इस अभिनव संस्करण की प्रस्तावना में लगभग ७० अलङ्कारशास्त्रियों का समय, रचनाएँ तथा उनकी विशेषताओं का वर्णन किया गया है । साथ ही अलङ्कारशास्त्र, अलङ्कारशब्दार्थ एवं अलङ्कार- शास्त्र का क्रमविकास नामक प्रसङ्ग भी प्रस्तावना में अपना विशिष्ट स्थान रखते हैं। छात्रों, अध्यापकों एवं साहित्यानुरागियों को इस उपादेय प्रकाशन से अविलम्ब लाभान्वित होना चाहिए ।

मूल्य अत्यल्प ६-५०

आदर्श हिन्दी-संस्कृत-कोश

( सम्पादक - प्रो० रामसरूप एम० ए०, विद्यावाचस्पति, शास्त्री, प्रभाकर )

राष्ट्रभाषा के माध्यम से देववाणी का अध्ययनाध्यापन करने करानेवाले विद्यार्थियों तथा अध्यापकों के लिये एक प्रामाणिक हिन्दी संस्कृत कोश की अनिवार्यता स्वतः सिद्ध ही है । तथापि आज तक इस प्रकार के कोश की बाजार में अनुपलब्धि का कारण था पराधीन राष्ट्र की स्व-संस्कृति की भाषा संस्कृत के प्रति निन्दनीय उपेक्षा । स्वराज्य-प्राप्ति के पश्चात् राष्ट्र - प्रेमियों का ध्यान विस्मृत प्राय संस्कृत की ओर भी गया है और अब उसमें नवीन प्राण- प्रतिष्ठा के तुल्य उद्योग से हो रहे हैं। सुनिश्चित रूप से भारतीय और असंस्कृत समझा जायगा जो रहित होगा । अत्यन्त हर्ष का विषय है कि हिन्दीज्ञाता और

निकट भविष्य में

,

ही वह व्यक्ति

संस्कृत - ज्ञान से संस्कृतज्ञान के

इच्छुक लोगों के लिए यह ऐसा प्रामाणिक कोश तैयार हुआ है जिसकी सहायता से प्रत्येक व्यक्ति सहज ही संस्कृत सीख सकेगा । इस कोश में लगभग चालीस सहस्र हिन्दी - हिन्दुस्तानी शब्दों तथा मुहावरों के विश्वसनीय संस्कृत पर्याय दिये गये हैं । प्रत्येक शब्द का लिङ्गनिर्देश भी किया गया है । हिन्दी क्रियापदों के संस्कृत धातुओं के गण, पद, सेट, अनिट् वेट् णिजन्त आदि के रूप भी दिये गये हैं । कोश के सम्पादक हिन्दी-संस्कृत के प्रख्यात् विद्वान् व लेखक हैं । इनकी दर्जनों हिन्दी-संस्कृत रचनाओं से विद्यार्थि-जगत् सुपरिचित ही है । कोश की उपयोगिता पर डा० सूर्यकान्त शास्त्री, श्री विश्वबन्धु शास्त्री, महामहोपाध्याय श्री परमेश्वरानन्द शास्त्री, आदि आदि विद्वानों ने अपनी-अपनी अमूल्य सम्मतियाँ प्रदान की हैं । छपाई गेटअप आदि आधुनिकतम ।

मूल्य अत्यल्प १२-५०

हिन्दी प्राकृत प्रकाश

व्याख्याकार : म० म० मथुरानाथ दीक्षित

प्रस्तुत संस्करण की विशेषता यह है कि अनेक प्रन्थों पर व्याख्या करने की ख्याति प्राप्त किये हुए विज्ञ व्याख्याकार म० म० मथुरानाथ दीक्षित द्वारा जो संस्कृत हिन्दी व्याख्या इस ग्रन्थ पर की गई है उससे प्रन्थ का आशय इतना सुस्पष्ट हो गया है कि हिन्दी मात्र ही एक बार पढ़ लेने पर आप ग्रन्थ के किसी भी मुख्या मुख्य विषय से अनभिज्ञ नहीं रह जायेङ्गे । प्राकृतप्रकाश की साङ्गोपाङ्ग यह हिन्दी व्याख्या सर्व प्रथम लिखी गई है । भाषा, भाव आदि सभी दृष्टि से हिन्दी का प्रवाह प्रन्थाशय के पूर्ण अनुकूल एवं सहृदयाह्रादक है इस की भूमिका में सम्पूर्ण प्रन्थ की आलोचना एवं वररुचि का प्रामाणिक इतिवृत्त भी वर्णित है । अन्त में अपभ्रंश शब्द विचार शब्दकोश आदि से भी प्रन्थ के दुरुहांशों को आधुनिक ढङ्ग से खुलासा कर दिया गया है ।

मूल्य ५-००

मध्यमा परीक्षोपयोगी ग्रन्थाः-

कारिकावली - मुक्तावली - ‘मयूख’ संस्कृत-हिन्दी टीका प्रत्यक्षखण्ड १ - २५ कुमारसम्भव - ‘पुंसवनी’ संस्कृत-हिन्दी टीका, परीक्षोपयोगी १-५ सर्ग ३ - ५० अभिज्ञानशाकुन्तल - प्रो० कान्तानाथ शास्त्री एम. ए. सम्पादित नोट्स,

शाकुन्तलसमीक्षा आदि से सुसज्जित ‘किशोर केलि’ संस्कृत हिन्दी टीका ६-०० छन्दोमञ्जरी - प्रभा रुचिरा संस्कृत-हिन्दी-व्याख्या

तर्कसङ्ग्रह - दीपिका- ‘इन्दुमती’ हिन्दी टीका सहित

रघुवंश - मल्लिनाथी-सुधा संस्कृत-हिन्दी टीका सहित । सर्ग

२-००

०-५०

१ तथा ५ १-:-

द्वि० सर्ग ०-७५

१-२ सर्ग १-५०

२ - ३ सर्ग १-१

२-४ सर्ग २-२५

१-५ सर्ग ३-०

१-१

किरात - परीक्षोपयोगी ‘सुधा’ संस्कृत-हिन्दी टीका सहित १-२ सर्ग

संस्कृत रचना प्रकाश - प्रो० रमाकान्त द्विवेदी । मध्यमा परीक्षा

निर्द्धारित अनुवाद का पाठ्य स्वीकृत प्रन्थ

मेघदूत - सजीवनी चारित्रवर्द्धिनी भावबोधिनी-सौदामिनी व्याख्या

चतुष्टयोपेत परीक्षोपयोगी सर्वोत्तम संस्करण

चन्द्रालोक - पौर्णमासी कथाभट्टी संस्कृत-हिन्दी व्याख्या सहित

१-९

१-२५

३-००

काव्यमीमांसा - मधुसूदनमिश्रकृत संस्कृत-हिन्दी व्याख्या १-५ अध्याय १-२५

सम्पूर्ण

मध्यकौमुदी - सुधा- इन्दुमती संस्कृत-हिन्दी टीका, नोट्स सहित

३-५०

५-५०

भट्टिकाव्य - चन्द्रकला-विद्योतिनी संस्कृत-हिन्दी व्याख्या परिशिष्ट सहित

१ से ११ सर्ग ७-००

१२ से २२ सर्ग ५ - ००

दशकुमार - ‘बालविबोधिनी’ संस्कृत-हिन्दी टीका, श्रपहारवर्मचरितान्त ३-००

पूर्वपीठिका १-२५, पूर्वपीठिका, प्रथम अष्टम उच्छ्वास २०० सम्पूर्ण ५-५० अलङ्कारसारमञ्जरी - मध्यमा निर्धारित १६ अलङ्कारों का पाठ्य प्रन्थ ०-४५

व्युत्पत्तिप्रदर्शन - गूढाशुद्धिप्रदर्शन - नवीन परिष्कृत संस्करण

०-५०

प्रबन्धपारिजात - मध्यमा परीक्षानिर्धारित संस्कृत निबन्ध ग्रन्थ

१-५०

भारतीयव्रतोत्सव - श्राचार्य पुरुषोत्तमशर्मा चतुर्वेदी

३-००

महाकवियों की अमर रचनाएँ - चक्रधर शर्मा

२-००

जीवनदर्शन - डा० मुंशीराम शर्मा

२-५०

६-००

संस्कृतकविदर्शन - डा० भोलाशङ्कर व्यास

प्राप्तिस्थानम् – श्रीहरिकुष्णनिबन्धभवनम्, वाराणसी-१