११

श्लोकद्वयेन च वाक्यार्थसमाप्तिः । अनेकविशेषणविशिष्टो दानार्थी¹ विधीयते । सान्तानिक्आदिभ्यो धर्मार्थं भिक्ष्यमाणेभ्यो निःस्वेभ्यो विद्याविशेषेण दातव्यम् इति । संप्रति संप्रदानविशेषणत्वे धर्मभिक्षुकशब्दस्याधिकारसंपादनम् अपि प्रतीयते । एवं नैव विशिष्टायाश् चैव निमित्तम् इति नैमित्तिको दानाधिकारश् चोच्यते ।

• संतानं प्रजा प्रयोजनम् अस्येति सान्तानिको विवाहार्थी भण्यते । तत्र हि धनम् उपयुज्यते । भवति च पारंपर्येण संतानप्रयोजनः । धर्मग्रहणात् “कामतस् तु प्रवृत्तानाम्” (म्ध् ३.१२) इति द्वितीयादिविवाहप्रवृत्तौ न नियमतो देयम् इति । एवं यक्ष्यमाणो² नित्ययज्ञाग्निष्टोमाद्यर्थं वृत्तिवचनं यः करोति स वेदितव्यः । अध्वगः क्षीणपथ्योदनः । सार्ववेदसो विश्वजिति सर्वस्वं दक्षिणात्वेन दत्तवान्, न तु प्रायश्चित्ताद्यर्थम् । स्वाध्यायार्थी । यद्य् अपि ब्रह्मचारिणो ऽध्ययनं विहितं भिक्षाभोजनं च, तथापि वस्त्रार्थोपयोगि धनं दातव्यम् । अथ वा गृहीतवेदस्य तदर्थजिज्ञासा भैक्षभुजो ऽपि । उपतापी रोगी । स्नातकग्रहणं प्रशंसार्थम् । **गुर्वर्थं **स्वाध्यायार्थत्वं प्रायः स्नातकविषये विद्यते । ब्रह्मचारिणो गुर्वर्थं कर्तव्यम् इति विहितम् । निःस्वेभ्यो निर्धनेभ्यः³ । विद्याविशेषतो बहुविद्याय बहु स्वल्पविद्यायाल्पम् इति ।

• ननु च सर्वम् एवेदम् अप्रकृतं प्रक्रियते । एवं हि प्रतिज्ञातम्- “अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तविधिं शुभम्” (म्ध् १०.१३१) इति ।

• नैष दोषः, आश्रमधर्मत्वाद् अस्य प्रकरणस्य । प्रायश्चित्तानाम् अतुल्यरूपतया सहोपदेशस् तत्र प्रायश्चित्तनिमित्तत्वाद् अस्यार्थस्य प्रथमम् अभिधानम् ।

• दानं देयम् इत्य् उक्तम् । दानशब्दश् च कर्मसाधनः । किं तद् देयम् इत्य् अपेक्षायाम् उत्तरश्लोकः ॥ ११.१–२ ॥

दक्षिणाशब्दो यद्य् अपि कर्मकरसंयुक्ते संत्यागे वर्तते, तथापि गोभूमिहिरण्यादिभाजनाद् अन्यद् देयं द्रव्यम् उच्यते । तथा हि⁴ लौकिकी प्रसिद्धिर् इति इतरेभ्य एतद् व्यतिरिक्ता ये भिक्षुकास् तेभ्यः । कृतान्नं सिद्धम् अन्नं भोजनार्थं दातव्यम् । बहिर् वेदि यज्ञाद् अन्यत्रातिथिभ्यो दानं गृहस्थधर्मेषु यद् एतत् तद् एवानूद्यते ॥ ११.३ ॥

सर्ववर्णानां स्वर्गादिफलाय पुरुषार्थोपयोगि दानं विहितम् । अयं तु राज्ञो नियमार्थम् उपदेशः । बहुधनेन राज्ञा सर्वरत्नानि मणिमुक्तादीनि यथार्हं विद्याकर्मानुरूपेण ब्राह्मणेभ्यो दात्व्यानि । यज्ञार्थं च दक्षिणा । काम्यकर्मसिद्धये ऽपीति पुनर् उपदेशः⁵ । प्रतिपादयेत् स्वीकारयेद् ग्राहयेद् इति यावत् ॥ ११.४ ॥

कामतो द्वितीयादिविवाहप्रवृत्तौ भिक्षमाणस्य निषेधो ऽयम् । रतिमात्रं फलम् इत्यादिर् अर्थवादः, न यथाश्रुतम् एव प्रतिपत्तव्यम् ।

• अन्ये तु व्याचक्षते । धर्मार्थं सांतानिकाय दातव्यं न कामप्रवृत्तायेति । स एवायम् अर्थः पुनर् अन्यथोच्यते । सान्तानिकाय दातव्यम्, अयं तु रतिकामो न सान्तानिक इत्य् अर्थः ।

• द्रव्यदातुर् हि सा संततिर् न तस्येति ॥ ११.५ ॥

त्रीणि वर्षाणि यस्य पर्याप्तं भृत्यभरणाय धनं तत् त्रैवार्षिकम्, ततो ऽधिकं वा यस्यास्ति स सोमं पातुम् अर्हति । श्रुतौ नित्यस्य सोमस्यावश्यकर्तव्यतया उक्तत्वात्,⁶ भृत्योपरोधे ऽपि नैष निषेधः प्रवर्तते, बलीयस्त्वाच् छ्रुतेः । अत इच्छासोमविषयो ऽयं निषेधः ।

• ननु च सोमे धनं परिक्रयार्थम् उपयुज्यते “तस्य द्वादशशतं दक्षिणा” इति । तत्र वृत्तिर् वर्धते ऽतश् च सोमे तत्र धनम् उपयुज्यते । नोच्यते यस्य त्रैवार्षिकम् इति ।

• ननु च वृत्तिधनम् असति धने नित्यवद् अस्तीति विद्यमानधनेनापि तत्कर्तव्यम् एवेष्यते । प्राशस्त्यकरदानशब्दो भक्तमात्रे यदि हिरण्यदानं सोमक्रयार्थम् एवमादिनिवृत्तिः ॥ ११.७ ॥

प्रतिषेधातिक्रमेणानधिकारिणः कुर्वतो न्यायसिद्धफलाभावो ऽनेनानूद्यते । फलग्रहणाच् च काम्यविषयता स्फुटतरा प्रतीयते । स पीतसोमपूर्वो ऽपि । अनेन प्रथमयज्ञस्यावश्यकर्तव्यतां दर्शयति । स पीतत्वाआद्यर्थवादो⁷ ऽयम्, न पुनर् अपीतसोमस्य प्रतिषेधः ॥ ११.८ ॥

यः स्वजनो भृत्यामात्यमातृपितृपुत्रदारादिस् तस्मिन् दुःखजीविनि । यः परजने यशोर्थं ददाति तस्यासौ विषास्वादः । आपाते संनिपाते मधुरः । यथा विषस्यास्वादः संनिपातमधुरो विपाकविरसो मरणफलत्वात्, एवं तादृशं दानम् । यद्य् अपि संप्रति यशः सुखं जनयत्य् अमुत्र प्रत्यवायोत्पत्या विषास्वादसमं संपद्यते । तद् एवाह धर्मप्रतिरूपको ऽसौ सदृशो न धर्मः, शुक्तिर् इव रजतज्ञानस्य ॥ ११.९. ॥

पूर्वस्य निन्दार्थवादो ऽयम् । भृत्या व्याख्याताः । उपरोधो भक्तवस्त्रादिना यथोपयोगम् आहरणम् । और्ध्वदेहिकं परलोकप्रयोजनम् । असुखोदर्कम् उदर्कः आगामीकालः, सो ऽस्य दानस्य्आसुखोदर्कं भवतीति प्रयोजनं सिद्धम् एव ॥ ११.१० ॥

अत्र अङ्गग्रहणान्⁸ न केवलं सर्वासां दक्षिणानाम् असंपत्तौ हिरण्यानाम्⁹ इदम् आहरणं विधीयते, अपि च तस्मिन्न् अपि पश्वादौ । आहरेद् इति तत्स्वीकारोत्पत्तिमात्रम् उच्यते, नोपायविशेषः । अतश् च याच्ञया विनिमयेन¹⁰ चौर्येणैवापहर्तव्यम् ।

• ननु च¹¹ चौर्येण स्वाम्यं¹² नोत्पद्यत इत्य् उक्तम् ।

• नैष दोषः । इह स्वशब्देनैवोक्तं हर्तव्यम् इति । एवं ह्य् आह “हर्तव्यं¹³ हीनकर्मणः” (म्ध् ११.१६) इति ।

• अयं चापहारः¹⁴ प्रागारब्धयागस्य सर्वाङ्गोपेतस्यैकाङ्गासंपत्तौ प्रारिप्स्यमानस्य वेति न विशेषहेतुर् अस्ति । ब्राह्मणस्य विशेषेणेति वचनात् क्षत्रियवैश्ययोर् अप्य् अस्ति तद् एकाङ्गग्रहणम् अस्मिन् निमित्ते ।

• ननु कः क्षत्रियो याचेद् इति क्षत्रियस्य याच्ञा प्रतिषिद्धा ।

• अत्यल्पम् इदम् उच्यते । ब्राह्मणस्यापि चौर्यं निषिद्धम् । तस्मात् तस्मिन् निमित्ते नास्त्य् अर्जनोपायनियमः ।

• धार्मिके सतित्य् अनुवादो ऽयम् । यो हि धर्मज्ञो राजा तस्मिन् निमित्ते चौर्यं विहितम् इति । अन्यस्य तु निगृहीतत्वात् कुतः प्रवृत्तिः । बहुपशुग्रहणं धनमात्रोपलक्षणार्थम् । हीनक्रतुः¹⁵ कर्म यगाद्¹⁶ अन्यद् अपि दानादि न करोति । सत्य् अप्य् असोमपे । कुतुम्बाद् गृहाद् इत्य् अर्थः । गृहाद् धि चौर्यं दोषवत्तरम्, अतस् तद् अनुज्ञायते । न पुनर् अप्य् एवम् एव नियमः । अन्यतो ऽपि यत् खलादेः संपद्यते तत् कर्तव्यम् एव । वक्ष्यति च “खलात् क्षेत्राद् अगाराद् वा” (म्ध् ११.१६) इति ॥ ११.११–१२ ॥

वैश्यासंभवे शूद्राद् अप्य् आहर्तव्यम् । त्रीणि वा द्वे वेत्य् अङ्गप्रकरणाद् अङ्गानि वेदितव्यानि । अत्रार्थवादो न हि शूद्रस्येति । यद्य् अपि पूर्वम् अनेकोपायकृतम् आहरणं विहितं तथापि भिक्षणम् अत्र नास्ति, “न यज्ञार्थं धनं शूद्राद् विप्रो भिक्षेत” (म्ध् ११.२३) इति ।

• ननु च स्मृत्यन्तरे ऽविशेषेण शूद्रधनेन यागः प्रतिषिद्धः ।

• अस्योपदेशस्य सामर्थ्याच् छूद्रात् प्रतिगृह्णीतेति द्रष्टव्यम् ।

• अन्ये त्व् आहुः । ब्राह्मणेन स्वीकृतत्वान् नैव तच् छूद्रधनम् इति । यस् तु प्रतिषेधः, स शूद्रस्य शान्तिकपौष्टिकादि येन धनेन करोति ऋत्विग्वत् तत्र द्रष्टव्यः । इह तु भूतपूर्वगत्या शूद्रधनव्यपदेशो ऽस्य स्यात्, सांप्रतिकत्वाभावे च शास्त्राद् या चैवति चेत्य् अयम् एव¹⁷ ॥ ११.१३ ॥

ब्राह्मणक्षत्रियाभ्याम् अप्य् एवंविधाभ्याम् आहर्तव्यम् इति श्लोकार्थः । गोग्रहणं तावत् परिमाणधनोपलक्षणार्थम् । **अयज्वा **असोमयाजी¹⁸ ॥ ११.१४ ॥

अयं सर्ववर्णविषयः श्लोकः । आदाननित्यो यः सर्वकालं कृषिप्रतिग्रहकुसीदादिभिर् धनम् अर्जयति, न च ददाति, तत उपायान्तराण्य् आश्रयणीयानि । अदातुर् इत्य् अयागशीलस्यापि द्रष्टव्यम् ॥ ११.१५ ॥

आत्मकुटुम्बावसादे ऽपि पूर्ववत् परादानं कर्तव्यम् । अश्वस्तनग्रहणाद् एकदिनवृत्त्यर्थम् एवानुजानाति, नाधिकम् । हीनकर्मण इति कर्मार्थम् । स्मृत्यन्तरे-

• हीनाद् आदेयम् आदौ स्यात् तदलाभे समाद् अपि ।

• असंभवे त्व् आददीत विशिष्टाद् अपि धार्मिकात् ॥

सप्तमे भक्ते । त्र्यहं येन न भुक्तं चतुर्थे ऽहनि प्रातर् भोजनार्थं परादाने प्रवर्तेत । “सायंप्रातर् भुञ्जीत” (ग्ध् ९.५९) इत्य् अहन्य् अहनि भक्तद्वयं विहितम् ॥ ११.१६ ॥

यतो वापीति आरामादेर् अपि । आख्यातव्यं पृच्छत इत्य् एव । यदि पृच्छतीति वचनं न हठात् पुनः प्रेषणादिना प्रश्नम् असौ कारयितव्यः । अथ वा पृच्छते धनस्वामिने, यदि पृच्छति राजेति । “राजपुरं नीत्वैव”¹⁹ विषयभेदो दर्शयितव्यः । तथा च गौतमः- “आचक्षीत राज्ञा पृष्टः” (ग्ध् १८.३०) इति । भक्तच्छेदे यज्ञप्रतिबन्धतः प्रकरणविशेषाद् उभयत्रायं विधिर् ज्ञेयः ॥ ११.१७ ॥

क्षत्रियेणेति । क्षत्रियग्रहणं वैश्यशूद्रयोर् अपि प्रदर्शनार्थम् । कदाचनेति महत्याम् आपदीत्य् अर्थः । दस्युनिष्क्रिययोर् ब्राह्मणयोर् एव । दस्युस् तस्करो निष्क्रियस् त्व् अकर्मानाशर्मी ॥ ११.१८ ॥

प्लवः समुद्रतरणः । उभौ यस्यापहरति यस्मै च प्रयच्छति²⁰ । सेषो ऽर्थवादः ॥ ११.१९ ॥

अयम् अस्यार्थवाद एव । गुणवद्भ्यो नापहर्तव्यम्, निर्गुणेभ्यस् तु न दोषः ॥ ११.२० ॥

अस्मिन् निमित्ते चौरत्वेनानीतेभ्यो राज्ञा दण्डो न कर्तव्यः । यतस् तस्यैव बालिश्यान् मौर्ख्यात् क्षुधावसीदन्ति । क्षुधेत्य् अविवक्षितम्, उभयोः प्रकरणाद् अर्थवादत्वाच् च ॥ ११.२१ ॥

धर्म्या वृत्तिर् यया नित्यकर्माण्य् अपि संपद्यन्ते । क्षीणकोशेनापि महिषीराजपुत्रादिकल्पिताद् दायाद् विहिताच् च धनाच् च किंचिद् अवकृष्य दातव्यम् इति । स्वकुटुम्बाद् इत्यादिना महाधनस्यैव राज्ञो ऽयं विधिः, “सर्वरत्नानि” (म्ध् ११.४) इति वचनात् ॥ ११.२२ ॥

स्पष्टार्थो ऽयं श्लोकः ॥ ११.२३ ॥

भिक्षणम् अत्र निषिध्यते । अयाचितोपपन्नं तु न दुष्यति । तथा चोक्तम्-

• अयाचितोपपन्नानां द्रव्याणां यः प्रतिग्रहः ।

• विशिष्टलोकशास्त्राभ्यां तं विद्याद् अप्रतिग्रहम् ॥ इति ।

अयज्ञार्थो ऽयं प्रतिषेधो न तु भृत्यभरणे ।

• केचित् पूर्वशेषम् एव मन्यन्ते । भिक्षणे दोषदर्शनाद् उपायान्तरेणोक्तम् आदानम् ॥ ११.२४ ॥

भिक्षितस्य यज्ञार्थपरिशेषितस्य²¹ कार्यान्तराय फलं काकताभासताप्राप्तिः ॥ ११.२५ ॥

यागशीलानां त्रयाणां वर्णानां यद् वित्तं तद् देवस्वम् । ब्राह्मणस्यायागशीलस्यापि यत् स्वं तद् ब्राह्मणस्वम् इति ।

• एवम् अपि श्लोको गच्छत्य् एव । किं तु अर्थवादश्लोको ऽसौ । “यद्²² धनं यज्ञशीलानाम्” (म्ध् ११.१९) इति, न चौर्यादिशब्दवच् छब्दार्थपरिभाषापरः । अतो ऽन्यथा व्याख्यायते । देवान् उद्दिश्य यागादिक्रियार्थं धनं यद् उत्सृष्टं तद् देवस्वम्, मुख्यस्य स्वस्वामिसंबन्धस्य देवानाम् असंभवात् । न हि देवता इच्छया धनं नियुञ्जते । न च परिपालनव्यापारस् तासां दृश्यते । स्वं च लोके तादृशम् उच्यते । तस्माद् देवोद्देशेन यद् उक्तम् “नेदं मम देवताया इदम्” इति तद् देवस्वम् । तच् च दर्शपूर्णमासादियागेष्व् अग्न्यादिदेवताभ्यश् चोदितम् । शिष्टसमाचारप्रसिद्ध्यैव गौणोपायदुर्गायागादिषु ।

• ननु चतुर्भुजादिप्रतिमासंबन्धि लोके देवस्वम् उच्यते । लोकप्रसिद्धश् च शब्दार्थः शास्त्रे ग्रहीतुं न्याय्यः ।

• स्याद् एवं यदि देवस्वशब्दो निर्भागः प्रसिद्धिम् उपेयात् । देवानां स्वं देवस्वम् इत्य् अवयवप्रसिद्ध्या समुदायार्थः प्रकृष्टः । न च वाक्यान्तरप्रकल्पना प्रमाणेनाप्य् अस्ति । मुख्यं चतुर्भुजादीनां देवत्वं प्रतिमाव्यवहारेणैवापहृतम् । न च व्ययोकूललक्षणम्²³ अस्ति । अथ समाचारतो देवस्वं भवतु, स्वस्वामिभावस् तावन् नास्ति । यथोक्तेन च प्रकारेण स्वव्यवहारोपपत्तिर् इति शिष्टं द्वितीये ॥ ११.२६ ॥

वैश्वानर्या इष्टेर् गृह्यस्मृतिभ्यः स्वरूपम् अवसातव्यम् । समाप्ते वर्षे द्वितीयवर्षस्य प्रवृत्तिर् अब्दपर्ययः । कॢप्तानां विहितानां पशुसोमानां नित्यानां षाण्मासस्य सांवत्सरः पशुर् नित्यं वसन्ते सोमः । तेषाम् असंभवे धनाभावादिदोषेण । निष्कृत्यर्थं नित्यस्याकरणे यो दोषस् तन्निवृत्त्यर्थम् ।

• श्रुते ऽस्मिन् निमित्ते ऽन्यकर्म समामनन्ति । तत्र केचित् समुच्चयं मन्यन्ते सत्य् अप्य् एककार्यत्वे प्रमाणभेदेन विधिनात्र ।

• तद् अयुक्तम् ।

• तथा च ब्रह्महत्याप्रायश्चित्ते श्रौते स्मार्ते च स्वशब्देन विकल्पं वक्ष्यति “अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां च” (म्ध् ११.७३) इति ॥ ११.२७ ॥

आपत्कल्पप्रतिनिधिं वैश्वानरीं वा विद्यमानधनो यो गौणपक्षम् आश्रयति तस्य न सो ऽर्थः सिध्यति ॥ ११.२८ ॥

एष एवार्थः- आपदि प्रतिनिधिर् आश्रयितव्यो न संपदि ॥ ११.२९ ॥

अयम् अपि पूर्वशेषो ऽर्थवादः । साम्परायिकं पारलौकिकम् ॥ ११.३० ॥

निमित्ते ऽभिचारो न दोषायेति श्लोकार्थः । न त्व् अभिचारो विधीयते । न च राजनि वेदनं प्रतिषिध्यते । केवले सति निमित्ते ऽभिचरितुं प्रवृत्तो राज्ञा न किंचिद् वक्तव्यः । तथा वक्ष्यति “विधाता शासिता वक्ता” इति, “तस्मै नाकुशलं ब्रूयात्” (म्ध् ११.३४) इति । राजेति प्रीतये²⁴ । शिष्याद् इति²⁵ । सत्य् अपि विधौ राजनि निवेदयेत्,²⁶ न च प्रतिषेध उपसंहारश्लोकपर्यालोचनया तत्परम्²⁷ अवतिष्ठते । निमित्तानि चोक्तानि “भार्यातिक्रमकारी च” (क्स्म् ८०३) इत्यादीनि । किंचित् पीडानिमित्तम् अनेन मे कृतम् इति राज्ञे²⁸ निवेदयेत् । धर्मविद् अभिचारविधिज्ञः । स्ववीर्येण मन्त्राभिशापाभ्याम् । तत्रैवोत्तरश्लोकर्थः ॥ ११.३१ ॥

राजा कदाचिद् अनिपुणतया न निग्रहेण प्रवर्तेत स्वतस् तु न कदाचिद् उपेक्षेति स्ववीर्यं बलीयः ॥ ११.३२ ॥

किं तत् स्ववीर्यम् इति शङ्कानिवृत्त्यर्थो ऽयं श्लोकः । श्रूयन्त इति श्रुतयः । अथर्वणवेदे ये ऽभिचारप्रकाराः श्रुतास् ते कर्तव्या इत्य् अर्थः । बाहुल्येन तत्राभिचाराणां विधानात्, अथर्वाङ्गिरसग्रहणम्, न पुनर् अन्येषु वेदेष्व् अननुज्ञातम् ।

• अथ वाभिचारश्रुतयः अथर्वाङ्गिरसशब्देनोच्यन्ते ।

• अथ वाथर्वणशब्दा²⁹ एवंविध एवार्थे प्रयुज्यन्ते “यज्ञो ऽथर्वणवित् काम्यः” इति ॥ ११.३३ ॥

पूर्वशेष एव ॥ ११.३४ ॥

प्राग्व्याख्यातो ऽयम् । तस्मै ब्राह्मणायाभिचरते³⁰ “निगृह्यताम् अयम्” इत्य् **अकुशलं न ब्रूयात् **। न शुष्कां गिरम् ईरयेत् । वाग्दण्डधिग्दण्डयोर् अपि प्रतिषेधः ।

• अथ वा सर्वेषाम् वर्णानां न ब्राह्मणः क्षोभयितव्यो यस् त्रयीविद्याप्रभावेण शक्तः स्वयं निग्रहीतुम् ।

• विधाता स्रष्टा । अन्यस्य राज्ञः शासिता निग्रहीता । वक्ता हितान् । अतो मैत्रः । तस्मात् सर्वशक्तियुक्तत्वान्³¹ न दुर्बलो ऽयम् इत्य् अवमन्तव्यः ॥ ११.३५ ॥

अग्निहोत्रे ऋत्विग्वरणस्य समाम्नानात् “जुहुयाद् धावयेद् वा” (गोग् १.३.१४) इति स्त्रीपुंसयोर् अविसेषेण क्षीरहोतृताप्राप्तौ कन्यायुवत्योः प्रतिषेधः । एवम् आहुतिद्वयमात्रविधिज्ञस्य अल्पविद्यस्य बालिशस्य वा प्राप्तिः प्रतिषिध्यते । आर्तो व्याधिना । असंस्कृतो ऽनुपनीतः ।

• एतच् चायुक्तम् । श्रौते ह्य् अग्निहोत्रे “स्वयं पर्वणि जुहुयात् ऋत्विजाम् एक इतरं³² कालम्” (आश्श् २.४.२–३) इति समाचरन्ति । न च स्त्रीणाम् आर्त्विज्यसंभवो ऽतो गृह्याग्निविषये कन्यायुवत्योः प्रतिषेधः, जातपुत्रायाः प्राप्त्यर्थ इति वर्णयन्ति । तथा चान्ये ऽपि सूत्रकाराः “कामं गृह्ये ऽग्नौ पत्नी जुहुयात् सायं प्रातर् होमौ” इति ।

• अन्ये तु “वैतानकुशलः” (म्ध् ११.३७) इति वचनात्, त्रेताग्निविषयम् एवेदं मन्यन्ते । वितानो विहारः । स च श्रौतेष्व् अग्निषु संभवति । न च तत्र स्त्र्यादीनां प्राप्तिः, न त्व् अविदुषाम्, विशिष्टानाम् एव पुंसाम् आर्त्विज्यविधानात् ।

• अतो ऽग्निहोत्रग्रहणं सर्वकर्मणाम्, होतृग्रहणं च सर्वर्त्विजां प्रदर्शनार्थम् । अतः श्रुत्यर्थानुवादमात्रम् एषा स्मृतिः ॥ ११.३६ ॥

एते कन्यादयो जुह्वतो नरकं गच्छन्ति । स च यजमानो हावयिता ॥ ११.३७ ॥

अग्न्याधेये ऽश्वो दक्षिणा दातव्या । प्राजापत्यग्रहणं स्तुत्यर्थम् । अथ वा नात्युत्कृष्टो नातिनिकृष्टः प्राजापत्यः । अथ च लौकिका ईदृशे वस्तुनि प्रजापतिशब्दम् उदाहरन्ति । विभवे सतीति वचनाद् असंपत्ताव् अददद् भवत्य् एवाहिताग्निः ॥ ११.३८ ॥

यावती दक्षिणा विहिता ततो न्यूना दीयते यत्र सो ऽल्पदक्षिणो यज्ञः³³ ।

• “परिक्रयः किल दक्षिणा । स्वल्पेन चेत् परिक्रयेण कर्मकरो लभ्यते, किम् इति बहु दीयते, लोक इव वाहादीनाम् ।

• पणलभ्यं हि कः प्राज्ञः क्रीणाति दशभिः पणैः ।

द्वादशशतदानं तत्फलभूयस्त्वाय” — इति मन्यमानस्य प्रतिषेधः । ये तु स्वल्पदक्षिणा उत्पत्त्यैव च सोमे दक्षिणेति क्रतुमन्तो न तन् निषिध्यते ॥ ११.३९ ॥

पूर्वविध्यतिक्रमे फलकथनम् ॥ ११.४० ॥

अपविध्य त्यक्त्वा । त्यागश् च नित्यानाम् अग्निहोत्रादीनाम् अकरणम् उद्वापनं च । प्रसङ्गाद् अत्र प्रकरणात् प्रायश्चित्तोपदेशः । अग्नीन् इति बहुवचननिर्देशात् गृह्याग्नित्यागे कल्पना कार्या । वीरहत्यासमम् इति श्रुतिः “वीरहा वा एष देवानम्” (म्स् १.७.५) इति । कामकारवचनाद् अकामत्यागे कल्पनैव ॥ ११.४१ ॥

शूद्राद् अधिगतेनार्थेन प्रीत्यादिनाग्न्याधेयं न कर्तव्यम् इति व्याचक्षते । न तु प्रवृत्तकर्मणो नित्यकर्मानुष्ठानं प्रतिषिध्यते । तथा चोक्तम्- न शूद्राद् भिक्षित्वानुष्ठानं करणीयम् । अयाचितलाभे तु नास्ति दोषः प्रवृत्तकर्मणस् तदर्थम् । तथा चासत्प्रतिग्रहाद् आत्मवृत्तिर् एका प्रतिषिद्धा । नित्यानि कर्माण्य् अभ्यनुज्ञातानि । अतः शूद्रधनेन प्रार्थितलब्धेन वाविशेषाभिधानसामर्थ्याद् अग्न्याधेयस्यैकस्य³⁴ प्रतिषेधो ऽयं विज्ञायते । यदि सर्वकर्मार्थो ऽयं प्रतिषेधः स्याद् अनेनैव सिद्धत्वान् न भिक्षणं प्रतिषिध्येत, “न यज्ञार्थं धनं शूद्रात्” (म्ध् ११.२३) इति ॥ ११.४२ ॥

अग्नीनां वृषलाग्न्इत्ववचनं लिङ्गात्³⁵ पूर्वविध्यतिक्रमे दोषाभिधाने निखिलप्रकरणम् एतत् ॥ १०.४३ ॥

इदानीं प्रकृतान्य् एव प्रायश्चित्तानि कथ्यन्ते । प्रथमं तावत् तेष्व् अधिकारं निरूपयति । को ऽत्राधिकारः ।

• विहितं नित्यतया संध्योपासनाग्निहोत्रादि, “यावज्जीवम् अग्निहोत्रं जुहुयात्” इत्यादिभिः पदैर् ज्ञापितनित्यभावात्³⁶ । यद् अप्य् अनियतनिमित्ते ऽशुचिस्पर्शनादौ³⁷ स्नानादि तद्विहितम् । अकुर्वन् प्रमादालस्यादिना । तथा निन्दितं प्रतिषिद्धं सुरापानादि । तद् अपि शास्त्रम् अतिक्रम्य सेवमानः । प्रायश्चित्तीयते । तद् एतद् उक्तं भवति । नैमित्तिको ऽयम् अधिकारो विहिताकरणात् प्रतिषिद्धसेवनाच् च प्रायश्चित्तम् ।

• ननु च ग्रामकामस्य सांग्रहणी विहिता । ततो ग्रामार्थिनः कथंचिद् अकरणे विहितातिक्रमः स्यात् । यदि नाम ग्रामार्थी प्रत्यवेयात् ततस् तत्कामो ऽस्य । यदा तु ग्रामं कामयते तदा तस्य तद्विहितं भवति । न चेत् प्रवर्तते विहितम् अतिक्रामेत् । अतश् च प्रायश्चित्ती³⁸ प्राप्तः ।

• उच्यते । “ग्रामस्य स्वामी स्याम्” इति फललिप्सया तस्य यत्र प्रवृत्तिर् न विधिलक्षणा । शास्त्रं तु यागग्रामयोः साद्यसाधनसंबन्धावेदकम् एव । वस्तुतो यद्य् अपि तत्रापि कर्तव्यताप्रधानप्रसाधनो वाक्यार्थः, तथापि फलसिद्ध्यर्थम् एव कर्तव्यतां विधिर्³⁹ अवगमयति । अतश् च यागम्⁴⁰ कुर्वतः फलं न निष्पद्यते,⁴¹ न पुनः प्रत्यवायः । यत्र प्रत्यवायस् तत्र च प्रायश्चित्तम् ।

• ननु च नित्यानाम् अकरणे प्रत्यवायो भवतीति कुत इयम् अवगतिः । न ह्य् एवम् अग्निहोत्रादौ श्रूयते- “यो न कुर्यत् स प्रत्यवेयात्” ।

• श्रूयते वाक्यशेषेषु “वेदिभ्यः परमा भवति” इति । सर्वत्रार्थवादाः प्रत्यवायप्रदर्शनार्थाः सन्ति । अवश्यं च तेषाम् आलम्बनं वाच्यं नान्यथा विधिनैकवाक्यतां भजन्ति । यत्रापि न श्रूयन्ते तत्रापि विध्यनुग्रहार्था अर्थवादाः प्रकल्प्यन्ते । किं चार्थवादैर् विधेर् एव प्रवर्तकत्वम्, अन्यथा नोपपद्यते यावद् अप्रवृत्तौ प्रत्यवायपरिहारो न कल्पितः । एवंविध एवार्थे वृद्धव्यवहारे विधिः प्रवर्तते । बाद्यते तु पुरुषप्रवर्तनारूढो ऽसौ । न च पुरुषा अपुरुषार्थे प्रवर्तयितुं शक्यन्ते । अतः प्रवर्तकत्वविहतविधिर् मा भूद् इति श्रुतिसिद्ध्यर्था कल्पनैषा । यद्य् अपि स्वर्गादिकल्पनायाम्⁴² अपि तथार्थलाभस् तथापि यावज्जीवादिपदविरोधात् प्रयवायपरिहारार्थतापि स्यात् । उक्तम्-

• भयाद् धि यादृशी पुंसां प्रवृत्तिर् उपजायते ।

• न तदृशी भवेद् अत्र विधिकोटिशतैर् अपि ॥

तस्माद् अकुर्वन् विहितम् इति नित्यं कर्मेति द्रष्टव्यम् ।

• ननु चाशुचिस्पर्शनदौ न नित्यावेदि किंचित् पदम् अस्ति, यावज्जीवम् इत्यादिवत् ।

• किम् अत्रान्येन पदेन निमित्तविशेषे यत्⁴³ श्रुतं तस्य च तन्निमित्तेन कर्तव्यता नाम प्रतीयते । नाधिकारान्तरं प्रत्यपेक्षाया जायते । यदा निमित्तसंविधानं तदा कर्तव्यम् इत्य् उपगमैर् नित्यतसिद्धिः । अग्निहोत्रादाव् अपि न नित्यशब्दो ऽस्ति निमित्तनित्यत्वात् ।

• प्रसञ्जन्न्⁴⁴ अविदितत्वेषु विषयेषु संस्कृतान्नभोजनचन्दनानुलेपनदिषु तात्पर्यत आसेवाप्रसङ्गो विषयाभिलाषपरतेति यावत् ।

• ननु चैतद् अपि प्रतिषिद्धम् “इन्द्रियार्थेषु सर्वेषु⁴⁵ न प्रसज्येत कामतः” (म्ध् ४.१६) इति ।

• स्नातकव्रताधिकारान् नायं प्रतिषेध इति मन्यते । व्रतशब्दाधिकरे हि तत्र प्रतिषेधकः । संकल्पविशेषो हि मानसस् तत्रोपदिश्यते “इदं मया न कर्तव्यम्” इति ।

• अथ वा कश्चिद् अल्पप्रतिषेधे न तुल्यतां मन्येत, “पदार्थस् तावद् अयं न निषिध्यते” इति मन्यमानः, अतः समानीक्रियते ।

• अथ वा सामान्ये तद्भूतस्यापि विशेषस्य पृथग् उपदेशो दृष्टः, प्राधान्यख्यपनार्थम् । यथा “ब्राह्मणा आयाता,” “वसिष्ठो ऽप्य् आयातः” इति ।

• प्रायश्चित्तीयते । प्रायश्चित्तशब्दो रूढिरूपेण विशिष्टे नैमित्त्के वर्तते । तदेतीच्छति वेति विनिमयः⁴⁶ (?) कर्तव्यः “व्यत्ययो बहुलम्” (पाण् ३.३.८५) इति । नर इति वचनं चातुर्वर्ण्याधिकारार्थम् ॥ ११.४४ ॥

कामकारकृते ऽप्य् अतिक्रमे प्रायश्चित्तगौरवार्थम् इदम् उच्यते । अकामतः कृत इति प्रमादकृते पापे शास्त्रव्यतिक्रमे प्रायश्चित्तम् आहुः ।

• कस्य पुनर् हेतोः । विधिः- “प्रतिशास्त्रम् अतिक्रम्याकार्ये प्रवर्तते स प्रायश्चित्तम् आचरिष्यते” इति । को ऽत्र विशिष्टहेतुः, यस्मात्⁴⁷ कामकृते दोषे प्रायश्चित्तं शास्त्रानर्थक्यम् इति मन्यन्ते ।

• एवं पूर्वपक्षभङ्ग्योपन्यस्यति । कामकारकृते ऽपीति शब्दात् कामतो ऽकामतश् च कृते व्यतिक्रमे प्रायश्चित्तं कर्तव्यम् इति शास्त्रार्थः । श्रुतिनिदर्शनाद् इति वैदिकलिङ्गनिदर्शनम् उपहव्यब्राह्मणम् उदाहर्तव्यम्⁴⁸ । “इन्द्रो यतीन् शालावृकेभ्यः प्रायच्छत्” (प्ब् ८.१.४) । न च श्वभ्यो दानं यतीनाम् अकामतः संभवति । उपहव्यं प्रायश्चित्तार्थं प्रजापतिर् इन्द्राय प्रायच्छद् इति स्पष्टार्थः ॥ ११.४५ ॥

किं पुनर् एतानि प्रायश्चित्तानि निमित्तमात्रपर्यवसायीनि संध्योपासनादिवत्, उत कार्यपर्यन्तानि शारीरशौचवद् उत्पन्नदोषनिर्घातार्थानि ।

• तत्र केचिद् आहुः । न हि कर्म क्षीयते । कार्यविरामित्वम्⁴⁹ एव धर्माधर्मयोः । न हि कर्माणि स्वफलम् अदत्वा प्रलीयन्ते । तद् उक्तम् “न हि कर्म क्षीयते” (बाउ १.४.१५) इति । तस्माद् यो ऽतिक्रमकारी स ततो नरकफलं भुङ्क्त एव⁵⁰ । प्रायश्चित्तानि यदि न करोति ततस् तदतिक्रमात् प्रत्यवायान्तरोत्पत्तिः ।

• तद् एतद् अयुक्तम्, “न हि कर्म” । “चरितव्यम् अतो नित्यं प्रायश्चित्तं विशुद्धये” (म्ध् ११.५२) इति⁵¹ स्वशब्देनैव शुद्ध्यर्थता विहिता । तथा च⁵² तैः कृतैर् अपोहेत पापम्, स्वयं कृतत्वात् ।

• तद् अप्य् उच्यते- प्रतिषेधविधिना प्रतिषिध्यमानक्रियाकर्तुः प्रत्यवायभागित्वम् अवगमितम् । न तस्य प्रायश्चित्तैर् मिथ्यात्वं शक्यते कर्तुम् ।

• तद् अप्य् अयुक्तम्, यतस् तेन दुःखहेतुता तस्यावगमिता । प्रायश्चित्तेष्व् अपि तपोदानादि दुःखम् अस्त्य् एव । अल्पेन तादात्मिकेन दुःखेनागामिनः संभाव्यमानस्य महतो दुःखस्य निवृत्तिर् युक्तैव, यथा व्याधेस् तिक्तकटुकौषधदानलघ्वाहारादिना । यथा व्यतिक्रमं कृत्वा कश्चित् स्वयम् आगत्य राजनि वेदनं करोति “इत्य् एवं कर्मास्मि” इति, सो ऽर्धदण्डभाग् भवति । यस् तु राजपुरुषैर् हठाद् आनीयेत स भूयो दण्ड्यते ।

• एवम् उपदेशानाम् अर्थवत्वसिद्धिः । अतः स्वयं कार्यविरोधित्वम्⁵³ अस्य विहितत्वात् । निष्कृतिः प्रायश्चित्तम् इति समाख्यातम् अपि सत्⁵⁴ तद् एव कृतदोषस्य निर्यातनम् अपि । अकारणं निर्यातो निष्कृतिर् इति उच्यते । एवं प्रायश्चित्तम् अपि नास्याधिकारप्रतिप्रसवार्थम् । पञ्चानाम् एव पातकानाम् अधिकारोपगमविहितत्वाद् द्विजातिकर्मभ्यो हानिः पतनम् इति ।

• न चात्र “वेदाभ्यासो ऽकामतः कामतस् तपः” इति विषयविभागो बोद्धव्यः । उभयार्थोभयत्रोपदर्शनार्थत्वात्, निमित्तोपदेशकरणे पठितत्वात्, “ब्रह्महा द्वादश” (म्ध् ११.७१) इत्यादिप्रायश्चित्तानाम् उपक्रम्यमाणत्वात् । तस्माद् अकामतो लघुप्रायश्चित्तं कामतो गरीय इति श्लोकस्य तात्पर्यम् ।

• ननु चाकामतो नैव तस्य कर्तृत्वम्, बुद्धिपूर्वं कुर्वन् कर्तेत्य् उच्यते । यथा च लौकिकः- “दैवेन कार्यते, किम् अयं करोति” इति । किं च लिप्सया यत्र प्रवृत्तिस् तत्र प्रतिषेधः । यो हि मद्याय⁵⁵ स्पृहयति स पिपासुं न कदर्थयति “मा पासीः सुराम्” इति । यस् तु जलार्थी जलबुद्ध्या सुरां पीतवांस् तस्याजानतो नापराधो न हि तस्य सुरालिप्सया प्रवृत्तिः । अथोच्यते- विधिलक्षणप्रवृत्तिर् न निषिध्यते । सत्यं । भवत्य् अर्थलक्षणानां तु⁵⁶ मध्ये तर्ह्य् उदकेन च सर्वस्या अर्थलक्षणायाः प्रतिषेधः ।

• केचिद् आहुः । प्रत्यवायपर्यन्तो विधिर् विषभक्षणवन् निषेधशास्त्रार्थः । तेषाम् अचोद्यम् एतत् । विषम् अविशेषेणोपात्तं ज्ञानतो ऽज्ञानतश् च मरणाय कल्पत एव । एवं ब्रह्महत्यादयो ऽपीति । येषाम् अपि “कर्तव्यम्” इति वचनात् क्रियते, “न कर्तव्यम्” इति न क्रियते, तेषाम् अपि लौकिकक्रियया प्रवर्तमानस्य निषेधः प्रवर्तमानश् चोच्यते प्रवृत्तः कर्ता । कर्तृत्वम् अबुद्धिपूर्वकम् अप्य् अस्ति, कूले⁵⁷ पततीति । न चायं गौणः⁵⁸ कर्तृताभावः । “स्वतन्त्रः कर्ता” इति हि स्मर्यते, न “इच्छया प्रवर्तते यः स कर्ता” इति । किं चास्माद् एव वचनात् प्रमादकृतो दोषो ऽस्ति, प्रायश्चित्तम् इति, किम् अपरेण विकल्पितेन ॥ ११.४६ ॥

दैवात् स्वीकृतात् प्रमादाद् इत्य् अर्थः ।

• अन्ये तु दैवशब्दस्थाने “मोहात्” इति पठन्ति । मोहाद् एवाकार्यं क्रियते । को ह्य् अमूर्खः शास्त्रं व्यतिक्रमिष्यति ।

• पूर्वकृतेन जन्मान्तरकृतेन चोपभुक्तफलेन कर्मणा विसेषेण कौनख्यादिलिङ्गाद्यनुमितेन । एतद् उक्तं भवति- इह जन्मकृते व्यतिक्रमे बुद्धिपूर्वम्⁵⁹ अबुद्धिपूर्वं वा तथा जन्मान्तरकृते ऽपि लिङ्गानुमेये कर्तव्यम् ।

• किं पुनः कुनख्यादीनाम् प्रायश्चित्तम् ।

• “कृच्छ्रातिकृच्छौ चान्द्रायणम् इति सर्वप्रायश्चित्तानि” (ग्ध् १९.२०) । वसिष्ठेन तु “यस्य यल् लिङ्गं तेन तद् एव प्रायश्चित्तं केनचिद् अंशेन कर्तव्यम्” इति पठितम् । अतश् चैव ते सर्वे ऽकृतप्रायश्चित्ताः⁶⁰ संसर्गं सद्भिर् वर्जयेयुः, अध्ययनादिक्रिययैकस्थानादिरूपतया । संसर्गो यद्य् अप्य् उभयाश्रयत्वाद् अन्यतरप्रतिषेधेनोभयोर् अपि सिद्धः⁶¹ प्रतिषेधस् तथापि “सद्भिस् तैः संसर्गो न कर्तव्यः” इति पुनः प्रतिषिध्यते उत्तरत्र, कर्तृभेदात् । एकस्य हि प्रतिषेधे स एव प्रायश्चित्ती स्यान् न द्वितीयः, सत्य् अपि संसर्गे । अत उभयोः प्रायश्चित्तार्थम् उभयत्र प्रतिषेधः । सताम् असतां चातः श्यावदन्तिप्रभृतिभिर् अकृतप्रायश्चित्तैः⁶² सह संसर्गो न कर्तव्यः ॥ ११.४७ ॥

एतद् एवाह । इह दुश्चरितैः केचिद् अस्मिन् जन्मनि प्रतिषिद्धाचरणैः । तथा पूर्वकृतैः कर्मभिस् तथोक्तं प्राक् । स इदानीं रूपविपर्ययप्रपञ्चो दुष्कृतशेषचिह्नरूपतो⁶³ ऽनुक्रम्यते ॥ ११.४८ ॥

क्षयो नाम रोगो राजयक्ष्मेति वैद्यानां प्रसिद्धस् तेन तद्वान् भवति ब्रह्महत्याविशेषेण । गुरुस्त्रीगामि दुश्चर्मा । क्वथितगन्धवाहिन्या नासिकया युक्तः पिशुनः । एवं सूचको दुर्गन्धवाहास्यः ।

• ननु च सूचकः पिशुन एव ।

• सत्यम् । एकः कल्पयित्वा परदोषान् प्रकाशयति । अन्यस् तु सत्यान् एवाविदितान् इति भेदः ।

• आतिरैक्यम्⁶⁴ अधिकाङ्गाता । मिश्रको यो द्रव्याण्य् अद्रव्यैस् तदाभासैः संमर्दयति । यथा कुंकुमं कुसुम्भेनान्यैर् अन्यानि । आमयावी यस्य भुक्तम् अन्नं न सम्यक् जीर्यते । मौक्यं वाग्वैकल्यं यत्राप्रतिपत्तिमान् अपस्मारी । शिष्टं प्रसिद्धम् । विकृताकृतयः । आकृतिः संस्थानं विकृतामनोरमा निन्दितैषां कर्मविशेषेणेति । एषां कर्मणां कुम्भीपाकयमयातनास्थानेषु फलं तद् अनुभूतवत ईषच्छेषे तस्मिन् कर्मण्य् उद्रिक्ते च सुकृते ऽदत्तफले फलदानोन्मुखे दुष्कृतस्यासद्भावो ऽतः कर्मावशेषोपपत्तिः ॥ ११.४९–५२ ॥

निन्द्यैर् हि लक्षणैः कुनखश्यावदन्तादिभिर् अनिष्कृतैनसः⁶⁵ ॥ ११.५३ ॥

गुर्वङ्गनागमः स्तेयं पतितसंप्रयोगः सर्ववर्णानां महापातकानि । सुरापानं ब्राह्मणस्यैव । स्तेयं ब्राह्मणसुवर्णहरणम्, स्मृत्यन्तरात्- “ब्राह्मणसुवर्णापहरणे महापातकम्” इति । पातकशब्दः पातयतीति व्युत्पत्त्या सर्वव्यतिक्रमेषु वर्तते, महापतकेषूपपातकेषु च । महच्छब्दो गुरुत्वप्रदर्शनार्थः । तैश् च संयोगम् एकैकेनापि । स च वक्ष्यति “संवत्सरेण पतति” (म्ध् ११.१७९) इत्यादिना ॥ ११.५४ ॥

समुत्कर्ष इति निमित्तसप्तमी, “चर्मणि द्वीपिनं हन्ति” (पत् ओन् पाण् २.३.३६) इतिवत् । समुत्कर्षं प्राप्स्यामीति यद् अनृतं अभिधीयते तद् ब्रह्महत्यया समम् । यत्र पूजातिशयो धनातिशयो⁶⁶ ब्राह्मणत्वेन श्रोत्रियत्वेन महाकुलीनतया वा प्राप्यते, तत्रातद्रूपम्⁶⁷ आत्मानम् आवेदयति । यो वा पात्रातिशयेन पुण्यस्कन्धोत्कर्षं प्राप्तुम् इच्छति तस्यापात्रं पात्रम् इत्य् उच्यते । एवंविधे समुत्कर्षे ऽनृतम् । न पुनः स्वल्पवस्तुनि अपेक्षायाम्, सत्य् अपि समुत्कर्षव्यपदेशे ।

• पिशुनम् अलीकवद् इति परच्छिद्रप्रकाशनम् ।

• गुरोश् चालीकनिर्बन्धो ऽसत्याभिधानेन चित्तसंक्षोभः । “कन्या ते गर्भिणी” इत्य् एवमादिना निष्प्रयोजनो द्वेषः । राजकुलात् तेन सह विवादो निर्बन्धो ऽनृतादिशंसनं वा । तथा च गौतमः- “गुराव् अनृताभिशंसनम् पातकसमानि " (ग्ध् २१.१०) इति⁶⁸ ॥ ११.५५ ॥

अधीतस्ववेदस्यानाभ्यासेन विस्मरणं ब्रह्मोज्झता । नित्यस्वाध्यायविधेः त्यागो वा । कूटसाक्ष्यं समुत्कर्षाद् अन्यत्रापि⁶⁹ । सुहृद्वधो मित्रमारणम् । गर्हितानाद्ययोः । गर्हितं शास्त्रप्रतिषिद्धं लशुनाद्य्अनाद्यम् अमनस्तुष्टिकरं न⁷⁰ भोक्ष्य इति कल्प्य यद् भुज्यते ॥ ११.५६ ॥

निक्षेपस्यासारद्रव्यस्यापि । नराश्वशब्दो⁷¹ जातिशब्दः, नारीहरणे ऽप्य् एतद् एव । यो हि दुहितरं दत्वासति नरदोषे ऽन्यस्मै पुनर् ददाति, तस्याप्य् एतद् एव । तद् उक्तम् “प्राप्नोति पुरुषानृतम्”⁷² (म्ध् ९.७१) इति ॥ ११.५७ ॥

स्वयोनयो भगिन्य एकोदरसंभूताः । कुमार्यो ऽनूढाः । अन्त्यजा बर्बरचण्डालस्त्रियः । सख्युः । सखा मित्रम्, तस्य स्त्रियः । स्त्रीग्रहणं न जायायाम् एव प्रतिषेधर्थम् । एवं पुत्रस्य्आन्यापि या अवरुद्धा मैथुनधर्मेण ।

• वयं तु ब्रूमः । सत्य् अपि स्त्रीग्रहणेन⁷³ ऊढानूढयोर् विषमसमीकरणस्यान्यायत्वात्⁷⁴ समत्ववचनम् । एतन् न प्रायश्चित्तनिर्देशार्थम्, किं तर्हि गुरुत्वख्यापनपरम् । अतश् च गुरुतरं प्रायश्चित्तं भवति । तथा चोक्तम् “एनःसु⁷⁵ गुरूणि गुरूणि लघुनि लघूनि” (ग्ध् १९.१९) । यदि ह्य् एतत् प्रायश्चित्तनिर्देशार्थम् अभविष्यत् प्रायश्चित्तनिदेशप्रकरण⁷⁶ एव वावक्ष्यत् । कौटसाक्ष्यसुहृद्वधयोश् चेह सुरापानसमीकृतयोर् ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तातिदेशम् उपरिष्टान् न कुर्यात् । “गुरोश् चालीकनिर्बन्धः” (म्ध् ११.५४) इत्य् एतस्य चेह ब्रह्महत्यासमीकृतस्य पुनर् उपरिष्टात् ब्रह्महत्याप्रायश्चित्ताभिधानात् । तथा कुमार्याम् इति रेतःसेकस्य गुरुतल्पसमीकृतस्येह पुनस् तत्र गुरुतल्पप्रायश्चित्तविधानाद्, गम्यते नेदं प्रायश्चित्तार्थं समीकरणम् इति ।

• अन्ये तु मन्यन्ते- भेदेन समीकरणं गुरुत्वभावे ऽपि वक्ष्यते, नान्यय्यम्⁷⁷ । अतः प्रायश्चित्तार्थम्⁷⁸ एव सुरापानस्य समीकृतयोश् च कौटसाक्ष्यसुहृद्वध्योर् ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तनिर्देशो विकल्पार्थम् सुरापानप्रायश्चित्तेन । अस्य चातिदेश एव श्रूयते । समीकरणे तु विकल्पो नास्ति । यथा “हत्वा गर्भम् अविज्ञातम्” इति (म्ध् ११.८६) ॥ ११.५८ ॥

इदानीम् उपपातकान्य् आह ।

अयाज्या अविरुद्धापातकिशूद्रादयस् तेषां संयाज्यं⁷⁹ संयाजनम् । भावे ण्यच् छादसः । आत्मविक्रयं गवादिद्रव्यवद् आत्मनः परविधेयकरणं दास्येन⁸⁰ ।

• अन्ये तु “पारदार्यम् अविक्रयम्” इति पठन्ति ।

• अनुत्साहो निराहारः स्वल्प एवोपघाते ऽवसादाश्रयणम् । गुरोस् त्यागो यथावद् अननुवृत्तिः⁸¹ । अध्यापनसमर्थे ऽध्यापयितर्य् उपाध्यापकान्तराश्रयः⁸² । एवं मातापित्रोः । अपतितानां चैतेषां त्यागो दोषाय । पतितानां त्व् इष्ट एव । स्वाध्यायाग्न्योस् त्याग इति संबध्यते । स्वाध्यायस्य त्यागश्⁸³ च “अहर् अहः स्वाध्यायम् अधीयीत” इत्य् अस्य विधेर् अननुष्ठानम् ।

• किम् ऐकाहिके माससांवत्सरिके वा त्यागे व्यतिक्रमो ऽयम् ।

• अविशेषाद् ऐहिके प्राप्नोति ।

• तद् अयुक्तम्, एतस्य विधेर् नित्यत्वात् । नित्यानां च व्यतिक्रमे प्रायश्चित्तान्तरं वक्ष्यति । तस्माद् विस्मरणपर्यन्तस् त्यागो ऽभिप्रेतः ।

• स ब्रह्मोज्झतापदेन सुरापानेन समीकृतः (म्ध् ११.५६) । तत्र विकल्पनार्थम् एतत् । अस्य च लघुत्वात् तस्य गुरुत्वाद् व्यवस्थायां विकल्पो योज्यः । तत्र यो वैदिक एवान्यस्मिन् कर्मणि युक्ततया स्वाध्यायं जहाति तस्योपपातकत्वम् । यस् तु भोगसेवयार्थपरतया कलहशीलतया जहाति तस्य सुरापानसमत्वम् ।

• अग्नेस् त्व् एकत्वविशिष्टस्येहोपादानाद् गृह्यस्येति द्रष्टव्यम् । प्राग् “अग्नीन्” (म्ध् ११.४०) इति बहुवचनात्, श्रौतानां ग्रहणम् ।

• ननु च तत्रापि चान्द्रायणम् उक्तम्, इहाप्य् उपपातकत्वात् तद् एवात्र वाच्यं ।

• नैष दोषः । उपपातकेष्व् अप्य् अन्यान्य् अपि प्रायश्चित्तानि सन्ति । शक्त्यपेक्षया गुरुलघुभावो न्यूनाधिकभावः । अतो नियमार्थं तत्र चान्द्रायणग्रहणम् ।

• सुतस्य त्यागो ऽभरणं गृहान् निष्काशनम् अशिशोः प्राप्तस्य च गुणवतः, पातकिनस् तु न दोषः ॥ ११.५९ ॥

अनुजः कनीयान् भ्राता । तयोर् याजनं विवाहे दर्शपूर्णमासादौ वार्त्विज्यम् ॥ ११.६० ॥

कन्याया दूषणम् “नेयं कन्या पुरुषेणोपभुका” इत्य् अध्यवसायेन प्रतिपादनम् । अङ्गुष्ठादिना वा प्रजननं धर्मभेदो मैथुनधर्मवर्जम् । तत्र हि गुरुतल्पसाम्यम् उक्तम् । वार्धुषित्वं अनापदि⁸⁴ धनप्रयोगेन वृत्तिग्रहणम् । वासिष्ठे तु “वृद्धेस् तु प्रयोक्ता धान्यानां वार्धिषित्वं तद् उच्यते” । सा च शास्त्रपरिभाषा । न लौकिके वा पदार्थे । व्रतच्युतिः शिष्टप्रतिषिद्धे⁸⁵ ऽमुष्यगृहे न बोक्तव्यम् उपवस्तव्यम् एवंरूपः संकल्पो व्रतम् । ततो यः संकल्पाच् चलति सा तस्य व्रतच्युतिः ।

• ननु च व्रतम् इति इच्छाकृतो⁸⁶ नियम उच्यते । यदि चेच्छाकृतः⁸⁷ संकल्पस् ततो निवृत्तौ कः शास्त्रातिक्रमः, “विहितम् अकुर्वन् प्रायश्चित्तीयते” (म्ध् ११.४३) इत्य् उक्तम् । न चैतद् विहितम् ।

• उच्यते । सत्यम्, इच्छालक्षण आरम्भः । समाप्तिस् तु शास्त्रीया । यथा सौर्यादीनां⁸⁸ काम्यानां कर्मणां लिप्सातः प्रवृत्तिः, समाप्तिस् तु शास्त्रीया । अतितायां फलेच्छायाम् अवाप्ते वा⁸⁹ फले यथोक्तं तदर्थ एवावशिष्टं वर्जयेयुः ( + + ) प्राक्रमिको ऽयं कापुरुष इति वदन्तः । स्नातकव्रतानां त्व् अत्यन्तलघीयः प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यते । तेनेदं विकल्पितुम् अर्हति ।

• आराम उद्यानोपवनादि । स्मृत्यन्तरे सर्वभूम्र् अविक्रेया ॥ ११.६१ ॥

बान्धवा ज्ञातयः सोदरादिभ्यो⁹⁰ ऽन्ये ऽपि मातुलमातृष्वस्रेयादयः । सति विभवे ते ऽप्य् अजीवन्तो भर्तव्याः । तद् उक्तम् “स्वजने दुःखजीविनि” (म्ध् ११.८) इति ।

• यद्य् एवं “सुतस्य” (म्ध् ११.५९) इत्याद्य् अनर्थकम् ।

• न, अन्यार्थं वचनम्, जालपादप्रतिषेधे हंसप्रतिषेधवत् (म्ध् ५.१२–१३) । तेन मात्रादित्याग उपपातकम् एव । इह तु लघीय इति ।

• भृत्याध्यापनम् । भृतकस्य सतो ऽध्यापकत्वात् यश् च भृतकाद् अधीते । अपण्यानि दशमे उक्तानि ॥ ११.६२ ॥

आकराः सुवर्णादिभूमयः, तत्र्आधिकारो राजनियोगेनाधिपतित्वम् । सर्वग्रहणाद् अन्यद् अप्य् अर्थोत्पत्तिस्थानम् गृह्यते । तेन ग्रामनागरनियोगो व्यवहारदर्शनदण्डग्रहणादिनियोगः⁹¹ । एवम् एव यन्त्राणि सेतुबन्धादीनि जलप्रवाहनियमार्थानि⁹² तेषां महतां प्रवर्तनम्⁹³ । औषधीनाम् अशुष्काणां हिंसाच्छेदः । स्त्रीणाम् आजीवः । स्त्रियम् उपजीव्यते, स्त्रीधनेन शरीरकुटुम्बधारणं क्रियते, भार्यापण्यभावो वेशस्त्रीप्रयोजनं वा । भिचारो वैदिकेन शापादिना मन्त्रप्रयोगेण श्येनादियागेन वा शत्रुमारणम् । मूलकर्म वशीकरणं मन्त्रादिक्रिययैव ॥ ११.६३ ॥

इन्धनाद्य्अर्थं तु न दोषः, अग्निशुद्धत्वाच् छुष्कसर्वसंभवे । क्रियारम्भः पाकारम्भः, “आतुरत्वाद् एवात्मार्थं न भवेत्” इति प्रतिषेधात् । क्रियारम्भ एवं व्याख्यायते । क्रियारम्भे हि प्रायश्चित्तोपदेशाद् एव प्रतिषेधः कल्प्येत । न ह्य् अप्रतिषिद्धप्रायश्चित्तं युक्तम् “निन्दितं च समाचरन्” (म्ध् ११.४३) इति वचनात् । अद्य पुनर् यत् प्रभाषितं तथा सिद्धे प्रतिषेधे प्रायश्चित्तं विधीयते । न कल्पनागौरवं भवति तेन । निन्दितान्नादनम् ।

• ननु “गर्हितान्नाद्ययोः” (म्ध् ११.५५) इति, कुत⁹⁴ एतत् ।

• विकल्पार्थम् । अभ्यासे तत् प्रायश्चित्तम्, इदं तु सकृद् एव । प्रत्ययभेदो वा ॥ ११.६४ ॥

कृतविवाहस्य विदुषो द्रव्यसंपत्तौ जातपुत्रस्य वा अनाहिताग्निता । साधिकाराविशेषान् नित्यश्रुतयो नित्याधानस्य प्रयोजिका इति स्मृतिकारो मन्यते ।

• कथं पुनः श्रुतिप्रयुक्तम् आधानं विहितम् । कस्यचित् प्रकरणे कथ्यते येनागमो ऽप्य् उच्छिद्येत । स्वतश् च प्रतीयमानाधिकारत्वाद् अग्निनिष्पत्त्यर्थतया कुतो ऽधिकारान्तरप्रयुक्तिः ।

• अग्नयस् तावद् विनियुक्ताः, “यद् आहवनीये जुहोति” (षड्ब् ५.१.९) इत्यादिना । न चाधानेन विना तेषां निष्पत्तिर् इत्य् अतो ऽग्निषु प्रयुक्तेषु तद् अपि प्रयुक्तम् इत्य् उच्यते ।

• यद्य् एवम् अग्निनिष्पत्त्यर्थं तद् आहिताग्निष्व् अधिकारः, असत्स्व् अग्निषु नाधिक्रियते । न चाधानं नित्यं यावज्जीवादिविधिवत् । अतः कथम् अनाहिताग्नितादोषः ।

• “अकुर्वन् विहितं कर्म” (म्ध् ११.४३) इति विहिताकरणे प्रायश्चित्तं विहितम्, “अग्नीन् आदधीत” (प्ब् २५.१३.१) इति ।

• सत्यं विहितम् । न स्वर्गाय नाधिकारान्तरसंपत्तये । किं तर्हि, अग्निनिष्पत्तये । अग्नेश् च ज्ञातप्रयोजना यस्य तैः प्रयोजनं स तेनोपायेनार्जयति, अन्यस् तु नेति । का तत्र विहिताकरणाशङ्का येन प्रायश्चित्ती स्यात् । यो हि सुवर्णं नार्जयति कथम् असौ दुष्येत ।

• उच्यते । अस्माद् एव वचनात् सत्य् अधिकारे ऽग्नयो ऽवश्यम् अर्जनीया इति गम्यते ।

• स्तेयम् उक्तेभ्यो द्रव्येभ्यो ऽन्यस्य । ऋणानां “चतुर्भिर् ऋणैः” इत्य् एतच्छ्रुतेर् अनुष्ठानम् । असच्छास्त्राणि चार्वाकनिर्ग्रन्थाः, यत्र न प्रमाणं न वेदकर्म फलसंबद्धम् आपद्यते । कौशीलवत्वं चारणत्वं नर्तनत्वं गायनत्वम् ॥ ११.६५ ॥

शणसप्तदशानि **धान्यानि **। कुप्यं लोहताम्रादिमयं कुण्डकटाहादि ।

• ननु चाविशेषेण पूर्वश्लोके स्तेयम् उक्तम् ।

• परिहृतम् एतत् “हंसप्रतिषेधवत्” इति (उन्देर् ११.६२) । अथ वा स्तेयं यद् अन्यस्माद् उद्धृते गृहीते⁹⁵ संभवेनाशोध्यते न हि जातु स्तेयम् इति लोकप्रसिद्धं यथा धैर्यादिना अपकरणम् ।

• मद्यपेति । ब्राह्मणस्य क्षत्रियादिस्त्रीनिषेवनं सहशयनं संप्रयोगं वा । स्त्रिया वधो ब्राह्मण्या अपि । नास्तिक्यम् “नास्ति परलोको नास्ति दत्तम्” इत्याद्यभिनिवेशः ॥ ११.६६ ॥

दण्डहस्तादिना शरीरपीडाजननं रुजःकृत्यम् ।

• किं पुनर् अघ्रेयम् । न हि भक्षणप्रतिषेधवत् घ्राणप्रतिषेधः क्वचिद् अस्ति । न तु शक्यं विज्ञातुं यद् अभक्ष्यं तद् अघ्रेयम् इति । घृतादेर् यागार्थम् उपात्तस्याभक्ष्यत्वं न चाघ्रेयत्वम्⁹⁶ ।

• उच्यते । पूतिदुर्गन्धतया घ्राणं विकरति लशुनपलाण्डुपुरुषपुरीषादि तद् गृह्यते । मद्यसाहचर्याच् च यद् अभक्ष्यं तद् एव विज्ञायते । न पूतिदार्वादि ।

• जैह्म्यं कुटिलता, अप्रसन्नहृदयत्वम्, अन्यद् उच्यते ऽन्यत् क्रियते हृदये चान्यत् ॥ ११.६७ ॥

मृगा रुरुपृषतादय आरण्याः । इभो हस्ती । सत्य् अपि मृगत्वे बाहुल्येन ग्रामवासित्वाद् ग्रहणम् । मीनो मत्स्यः । अहिः सर्पः ॥ ११.६८ ॥

निन्दिता अप्रतिग्राह्याः शूद्रा ये पापकर्माणस् तेभ्यो धनादानं प्रतिग्रहेण पुनः⁹⁷ पुनः प्रत्यादिष्टप्रतिग्रहस्य प्रतिषिद्धत्वात् ॥ ११.६९ ॥

कृमयो भूमिशरणाः क्षुद्रजन्तवः । कीटास् तथाविधा एव किंचिदुपचितमूर्तयो ऽपक्षाः सपक्षाश् च मक्षिकाशलभादयः । वयांसि पक्षिणः शुकसारिकादयः । मद्यानुगतं मद्येन संस्पृष्टं तद्गन्धाचितं च । अधैर्यं चेतसो ऽस्थिरत्वं स्वल्पे ऽप्य् उपघाते ऽपध्वंसः ॥ ११.७० ॥

प्रायश्चित्तनिमित्तान्य् उक्तानि । संज्ञाभेदश् च प्रायश्चित्तभेदार्थः । वक्ष्यमाणस्य संक्षेपवचनम् ॥ ११.७१ ॥

तृणपर्णादिकृतो निकेतो वर्षातपशीतत्राणादिहेतुर् गृहं कुटीति कथ्यते । समा वर्षाणि । भैक्षाशी इति । स्मृत्यन्तरे सप्तागारम् अनभिसंहितं च भैक्ष्यम् उक्तम् । शवशिरो हतस्यान्यस्य वा ।

ध्वजे** काष्ठादिमयीं शिरःप्रतिकृतिम् उद्यतां धारयेद् इत् मन्यते⁹⁸ ।

• नैवं शब्दार्थविदः । न हि तच्छवशिर इत्य् उच्यते ।

• अन्यो ऽप्य् अत्र विधिर् भविष्यति “कृतवापनो निवसेत्” (म्ध् ११.७७) इत्यादि ॥ ११.७२ ॥

धानुष्का यत्र युद्धं कर्तुं लक्षं विध्यन्ति तत्र तद्भूतेन भवितव्यम् । अथ वा संग्रामे ऽन्यत्र युध्यमानानां शस्त्रप्रहाराः प्रतीप्सितव्याः । आत्मन इच्छयेति । प्रमादात्⁹⁹ तदन्तर्गतस्य सत्य् अपि स्ववधे न शुद्धिः । विदुषाम् इत्य् एव जानते¹⁰⁰ प्रायश्चित्तोपदेशो ऽयम् इति । अथ वा धनुर्वेदज्ञानम् । अग्नौ वात्मानं क्षिपेत् समिद्धे त्रिर् उत्थाय पुनः पतेत् ॥ ११.७३ ॥

जनपदेश्वरस्य्आश्वमेधे ऽधिकारः । तत्र हिरणादिप्राच्यादिगम्यः आहृतं द्रव्यं दक्षिणा विहिता । ये चानाहिताग्नयस् ते न यागेष्व् अधिक्रियन्ते । न पुनस् तदर्थम् एवाधानं कर्तव्यम् । कर्माणि हि प्रयश्चित्तार्थानि साङ्गानि । न चाङ्गम् आधानम् ॥ ११.७४ ॥

मितभुग् यावता न तृप्यति । नियतेन्द्रियो ब्रह्मचारी विषयेष्व् अगृध्नुः ॥ ११.७५ ॥

यावत् किंचिद् गोहिरण्यादिकं तत् सर्वं दातव्यम् । अत्रार्थवादो धनं हि जीवनायालम् इति । तावता धनेन दत्तेनान्यस्मै जीवितं दत्तं भवतीत्य् एव साम्यम् । गृहं वासः परिच्छदम् । परिच्छदशब्देन यावत् किंचिद् गृहोपकरणं सर्पिस्तैलधान्यादि कुण्डकटाहादि कुप्यशयनासनादि तत् सर्वं गृह्यते ॥ ११.७६ ॥

हविष्यं मुन्यन्नं नीवारादि ग्राम्यम् अप् पयोघृतादि । प्रतिस्रोतः स्रोतःस्रोतः प्रति यावन्ति सरस्वत्याः स्रोतांसि तावन्त्य् अनुसरेत् । नियताहार आहारनिवृत्तिं कृत्वा । वेदसंहितां समन्त्रब्राह्मणकाम् त्रिर् आवर्तेत ।

• एतेषां प्रायश्चित्तानाम् इयम् अत्र व्यवस्था । बुद्धिपूर्वेण ब्राह्मणमात्रवधे द्वादशवार्षिकं “लक्ष्यं शस्त्रभृताम्” (म्ध् ११.७२) अनेन विकल्प्यते¹⁰² । यद्य् अपि द्वादशवार्षिके न मरणान्तम्, तथापि दैवोपपत्तिपतिते ऽन्तरामरणे सामिकृते प्रायश्चित्ते शुद्ध्यभावत् प्रत्यवायो न निवर्तते । द्वितीये तु तदानीम् एव निर्मुक्तपापः । शस्त्रहतो वा कदाचिन् न म्रियेत । अत एव आद्योपात्तप्रायश्चित्तम् इच्चया विकल्पेन दातव्यम् ।

• अग्नौ प्रवेसस् तु श्रोत्रियत्वादिगुणयुक्ते । तत्रापि सवनगुणे ऽग्नौ । सन्ति ब्रह्मघ्नस् त्रिरवस्थास् तस्यावसानं शस्त्रेण गात्राणां खण्डसो विदारणम् सवनगत इति पठन्ति । न च प्राणान्तिकेषु द्वैगुण्यसंभवः¹⁰³ । न ह्य् एकस्मिन् जन्मनि द्विर् मरणोपपत्तिः । तत्तुल्यपीडानुभवात् तस्य द्वैगुण्यम् । न च द्वादशवार्षिकं द्विगुणं युक्तम् । को हि देवसमश् चतुर्विंशतिवर्षाणि प्रायश्चित्तं चरेत् । संवत्सरशेषे हि मृतस्य सर्वं निष्फलं स्यात् ।

• अश्वमेधयागस् तु त्रैवर्णिकानां सति संभवे पूर्वोक्तैर् विकल्प्यते । गोसवादयस् त्व् अबुद्धिपूर्वं महागुणवति हन्तरि स्युः । योजनशतं बुद्ध्या च¹⁰⁴ ब्राह्मणजातीयमात्रवधे । एवम् उत्तरान्य् अपि । “त्रिवृताग्निष्टुता” (म्ध् ११.७३) इति समानाधिकरणे । एवं “स्वर्जिता गोसवेन” (म्ध् ११.७३) इति अभिजिद्विश्वजितौ द्वे प्रायश्चित्ते ॥ ११.७७ ॥

द्वादशवार्षिकस्यायं विशेषः कश्चिद् वैकल्पिकधर्म उपदिश्यते । वपनम् अपूर्वम्¹⁰⁵ । आश्रमवृक्षमूले वैकल्पिकम् एव वा कुटी स्यात् । किम् अर्थं पुनस् तत्रैव नोक्तम् । प्रक्रान्तद्वादशवार्षिकस्य वक्ष्यमाणं यथा स्यात् पृथक् प्रायश्चित्तम् मा भूद् इति पूर्वैर् व्याख्यातम् । स्वतन्त्रं ह्य् अन्यस्मिन् प्रक्रान्ते ऽन्यत्र प्राप्नोति, प्रक्रान्तासमाप्तौ दोषश्रवणात् । पृथगधिकारात् पृथक्प्रयोगता । अन्यस्यान्यतरप्रयोगः ॥ ११.७८ ॥

अपरित्रायापि सम्यक् प्राणपरित्यागेन मुच्यते । परित्रायाप्राणत्यागेनापि ॥ ११.७९ ॥

प्रतिरोद्धा प्रवृत्तः शस्त्रेण क्षतो वा युद्धकरणे । त्र्यवरम् । यदि न्यूनं तदा तिस्र आवृत्तयः । कृते युद्धे ऽसौ मुच्यते, अपरित्राय मृतो ऽपि । सर्वस्वम् अवजित्येति ब्राह्मणादीनां चौरापहृतं यदि प्रत्यानयति, तदा मुच्यते । ब्राह्मणस्य वा तन्निमित्ते प्राणदाने ।

• ननु चोक्तम् “गोप्ता गोर् ब्राह्मणस्य”¹⁰⁶ (म्ध् ११.७९) इति ।

• सत्यम् । युद्देनान्येन वा शरीरव्यापारेण गां पङ्कलग्नां दस्युभिर् वाह्यमानां ब्राह्मणं शत्रुभिश् चौरैर् नद्या वापह्रियमाणं यदि मोक्षयति ततः शुध्यतीत्य् उक्तम् । इह तु तन्निमित्तग्रहणाद् यदि धने ऽपह्रियमाणे ब्राह्मणो व्यामूढतयात्मानं हन्ति निरपेक्षं वा चोरैर् युध्यते तत्र तत्समधनदानेन “मा मृथा अहं त इयद् धनं ददमि” इति तम् आश्वास्य दत्वा मुच्यते ॥ ११.८० ॥

अस्माद्¹⁰⁷ वचनाद् आद्यशेषम् उत्क्रान्तं विज्ञायते । दृढव्रत इति, समाहित इति च पादपूरणे पदे । उपसंहारो ऽयं पूर्वस्य ॥ ११.८१ ॥

चरमपक्ष उच्यते । शिष्ट्वा स्वम् एन आत्मीयं दोषम् । भूमिदेवतानां ब्राह्मणानां नरदेवैः क्षत्रियैः समागमे । ऋत्विजो ब्राह्मणाः¹⁰⁸ क्षत्रियो यजमान एवं कृताश्वमेधे ऽवभृतस्नातो विमुच्यते । द्वादशवार्षिकस्योपसंहृतत्वात् स्वतन्त्रम् इदं वैकल्पिकम् इच्छति ।

• अन्ये तु¹⁰⁹ वैकल्पिकानां मध्य उपदेशात् प्रक्रान्तद्वादशवार्षिकस्यैव गोब्राह्मणपरित्राणवत् समाप्त्यवधिम् आहुः । यथा सारस्वतेन पक्षं वा प्रस्रवणं प्राप्योत्थानम् इति ।

• वयं तु ब्रूमः । उपसंहृतत्वाद् आद्यस्य¹¹⁰ वैकल्पिकमधे वा पाठाद् उभयरूपतास्य प्रक्रान्ते ऽपक्रान्ते च सति संभवे ॥ ११.८२ ॥

यजमानर्त्विजां ब्राह्मणक्षत्रियाणाम् अस्वमेधसमागम एनो विख्यापनीयम् इत्य् अत्रार्थवादः ॥ ११.८३ ॥

प्रायश्चित्तिना परिषद्गमनं कर्तव्यम् । परिषत्पूज्यस् तु विधिर् अनुष्ठेयः । सा चैवंरूपा परिषद् एवमर्थश्लोको ऽयम् उत्तरश् च । उत्पत्त्यैव ब्राह्मणो देवानाम् अपि देवो लोकस्य प्रमाणं प्रत्ययितः, प्रत्यक्षदर्शनवत्¹¹¹ । न तदीयं वचनम् अपि शङ्कते कश्चित् । अत्र कारणं ब्रह्म वेदस् तदर्थज्ञो ह्य् अदृष्टम् उपदर्शयन् प्रमाणीक्रियते ॥ ११.८४ ॥

परिषद्गमनं प्रायश्चित्तिनो ऽनेन कथ्यते । तस्याश् च लक्षणं ब्राह्मणा वेदविदस् त्रयः परिषद् इति ।

• ननु च “दशावरा वा परिषत्” (म्ध् १२.११०) इति वक्ष्यति । तथा “एको ऽपि वेदविद् धर्मम्” (म्ध् १२.११३) इति ।

• न दशसंख्या पुरुषाणाम् उपदिश्यते, किं तर्हि, गुणानाम् । तथा च “त्रैविद्यो हैतुकस् तर्की” (म्ध् १२.१११) इति गुणानाम् एव निर्देशः । “एको ऽपि वेदवित्” (म्ध् १२.११३) इत्य् अनेन चैतत् प्रकटीकरोति हैतुकत्वादिगुणान्तराभावे¹¹² ऽपि केवलेनैव वेदेन वेदवित्परिषत्त्वं लभ्यते । इत्य् उपात्तं हैतुकत्वादयो ऽपि गुणा गृह्यन्ते न ह्य् अन्यथा वेदवित्त्वं शिष्टपरिषल्लक्षणम् ।

• अयं तु श्लोकः संख्यानिर्देशार्थः । अत्र यद्य् अपि वेदविद इत्य् उपात्तम्, हैतुकत्वादयो ऽपि गुणा गृह्यन्ते । न ह्य् अन्यथा वेदवित्त्वं शिष्टपरिषल्लक्षणम् । तत्रैव व्याख्यास्यामः ।

• यदि वेदवित्त्वं न हैतुकत्वादिना विना भवति, कथं तर्हीदम् उक्तम् “एको ऽपि वेदवित्” इति ।

• गुणान्तराभावे ऽपि वेदवित्परिग्रहार्थम् इत्य् एतद् अपि तत्रैव वक्ष्यामः ।

• अतः प्रायश्चित्तिना त्रयः समुदिताः प्रष्टव्याः । एकस्य कदाचित् प्रमादो ऽनवधानं स्यात् । तथैतत् परिषद्गमनं विदुषाप्य् अदृष्टर्थं कर्तव्यम् इति । तथा च पवित्रं विदुषां हि वाक् ।

• न च रहस्यप्रायश्चित्ताभावप्रसङ्गः । यत्र कस्याप्य् अविदितं तद्रहस्यम् । विदिते तु परिषद्गमनम् । तथा चोक्तम् “ख्यापनेनानुतापेन” (म्ध् ११.२२६) इति ।

• तद् एतद् अयुक्तम्, कल्पनाविषयत्वाद् अस्य । “शक्तिं चावेक्ष्य पापं च प्रायश्चित्तं विकल्पयेत्” (म्ध् ११.२०८) इति, अनुक्तनिष्कृतीनां प्रायश्चित्तं कल्पयेत् । तत्र त्रिभिर् वा कल्पना कृता सा प्रमाणयितव्या ॥ ११.८५ ॥

सर्वेषां ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तानाम् उपसंहारार्थः श्लोको ऽयम् । विप्रग्रहणं चात्र सर्ववर्णप्रदर्शनार्थम् । व्यपोहत्य् अपहरति । आत्मवत्तया आत्मज्ञानतया । शास्त्रार्थकृताभिनिवेश आत्मवान् इत्य् उच्यते । तस्यायम् अध्यवसायो न शास्त्रार्थम् अन्यथा वर्तते ॥ ११.८६ ॥

गर्भो ब्राह्मणजातीय¹¹³ एव । केन गर्भस्य पातनं कारयेत् । अविज्ञातम् अज्ञातस्त्रीपुरुषविशेषव्यञ्जनम् । उपज्ञाते यथायथं स्त्रीपुंसनिमित्तम् एव ।

• कथं पुनः स्त्रियाम् अहतायां गर्भस्य वधो भवति ।

• औषधादियोगेन गर्भस्य पातनम् ।

• एतद् एवेत्य् एकवचनात् प्रत्यासन्नद्वादशवार्षिकम् एवातिदिश्यत इत्याहुः ।

अन्ये एतद् इति शुद्धिकारणं सामान्यापेक्षायाम्, अतः सर्वप्रायश्चित्तातिदेशः ।

क्षत्रियवैश्यौ चेजानौ** यजमानौ । भूतकालता न विवक्षिता । स्मृत्यन्त्रे “सवनगतौ राजन्यवैश्यौ” (वध् २०.३४) इति । अतश् च प्रारब्धसोमपानयोर् एष विधिर् न दर्शपूर्णमासादियजमानयोः । लिङ्गदर्शनं तु यजमानमात्रयोर् भावयतीति । ब्राह्मणीभूयैव यजत इति ।

• आत्रेयीं स्त्रियम् अत्रिगोरजाताम् । जातेर् अविशेषात्¹¹⁴ स्त्रीपुंसयोर् ब्राह्मणीनाम् अपि प्राप्ताव् आत्रेय्या वचनम् अन्यगोत्रनिवृत्त्यर्थम् । अतो ब्राह्मण्या अप्य् अन्यस्या वध उपपातकम् एव । “स्त्रीशूद्रविट्क्षत्रवधः”¹¹⁵ (म्ध् ११.६५) इति । यत्¹¹⁶ तु “स्त्रीसुहृत्” (म्ध् ११.८८) इति, तच् चातुर्वर्ण्यस्त्रीमात्रे । अधमस्त्रीणाम् उपपातकमहापातकप्रायश्चित्ते विकल्प्येते¹¹⁷ । भर्तृस्वगुणापेक्षो विकल्पो बुद्धिपूर्वाबुद्धिपूर्वकृतश् च सः । स्तनपबालापत्ययोस् तदभावे बालानां दुःशके जीविते विजातियाया अपि, ब्राह्मणभार्याया भर्तृद्वेषाद् अनपराधिन्या निमित्तान्तरतो वोपजाप्यमानायाः शीलं रक्षन्त्या असंप्रयुज्यमानाया वधः । एवम् अप्य् उत्प्रेक्षया “स्त्रीसुहृद्वधम्” (म्ध् ११.८८) इत्यादेशात् । अन्यत्र तु स्त्रीशुद्रेति । आत्रेय्यां त्व् अविकल्पः ।

• अन्ये त्व् आत्रेयीं गर्भसाहचर्याद् ऋतुमतीम् आहुः । पत्यते भ्रूणहात्रेयाश् च हन्तेति । भ्रूणहा ब्राह्मणवधकारी सा । सा च ब्राह्मण्य् एव । अत्र कुक्ष्याव् अवश्यं गर्भ उह्यत इत्य् आत्रेयी । यद्य् अपीदृश्यां वृत्तौ तद्धितो न स्मर्यते, प्रयोगानुसारेण तु भवतीति ॥ ११.८७ ॥

हिरण्यभूम्यादिसाक्ष्ये तु वधादिसंशये वानृताभिधाने प्रायश्चित्तम् एतत् । अत्र हि दोषातिशयः श्रूयते “भञ्जताम्” इत्यादि । अन्यत्र गुरुलघुभावेन कल्पना कार्या । प्रतिरभ्येति । यद् उक्तम् “अलीकनिर्बन्धः” (म्ध् ११.५४) इति, तद् एवेदं प्रतिरंभः संरम्भपूर्वको गुरोर् उपद्रवारम्भः । निक्षेपः । अत्रापि दरिद्रस्य महतो धनवतो ऽधमस्योतान्यस्य ब्राह्मणजातीयस्येत्यादिकल्पना । यत्र त्व् एकम् एव श्रूयते तत्र यथाश्रुत्यैव भवितुम् अर्हति । कः कल्पनाया अवसरः, न चेह कौटसाक्षिनिक्षेपयोर् लघुप्रायश्चित्तम् अस्ति । यद् अपि सुरापाने तद् अपि तुल्यम् अनेन गरीयः, श्रुताश्रुतविषयत्वं “शक्तिं चावेक्ष्य” इति यत्, सत्य् अपि “अनुक्तनिष्कृतीनाम्” (म्ध् ११.२०८) इति श्रवणे ॥ ११.८८ ॥

प्रमाप्य हत्वा । निष्कृतिर् इति । प्राग् अयं व्याख्यातार्थः प्रायश्चित्तगौरवोपदेशपरः ॥ ११.८९ ॥

द्विजश्रुतिर् ब्राह्मणार्थैव । आह च स्मृत्यन्तरे “ब्राह्मणस्य उष्णां वा पिबेयुः सुराम्” (ग्ध् २३.१) इति । मोहाद् इत्य् अः । अग्निवर्णां वर्णश्रुतिग्रहणं सामान्यलक्षणार्थम् । अत एवाह काये निर्दग्धे मुच्यत इति ॥ ११.९० ॥

अन्यतरप्रायश्चित्तम् अग्निवर्णं भवत्य् एव । गोमूत्रादयो द्रव्यविशेषा अन्यप्रकारमरणनिवृत्त्यर्थाः¹¹⁸ । सुरा च पैष्टीति विज्ञेया । तां मुख्येत्य् उपचरन्ति । अन्यत्र तु प्रयोगो गौणः । कामतः पाने चैतत् । तथा च वक्ष्यति । “अज्ञानाद् वारुणीं पीत्वा संस्करेणैव शुध्यति” (म्ध् ११.१४५) । अग्निवर्णम् इत्य् अग्निस्पर्शम् इति ज्ञातव्यम् । तथा चाह आ मरणात् इति । सुरा च स्त्रीणाम् अपि प्रतिषिद्धा । उक्तं हि वासिष्ठे- “तथा ब्राह्मणी सुरापी भवति । न तां देवाः पतिलोकं नयति । इहैव सा भ्रमति क्षीणपुण्या लोके प्रेत्यावाप्सु च जलभुग् भवति” (वध् २१.११) ॥ ११.९१ ॥

इदं प्राणात्यय औषधार्थम् । अन्येन विहितस्यापि तस्य । अज्ञानात् तु तप्तकृच्छ्रसहितः पुनःसंस्कारो दर्सयिष्यते ।

• अन्ये तु गौडीमाध्व्योर् उपचरितसुराभावयोर् इच्छन्ति । तथा च स्मृत्यन्तरे “असुरामद्यपाने चान्द्रायणम् अभ्यसनीयम्” । सकृद् इति कणपिण्याकयोर् उभयोः शेषः । निशायाम् । वालमयं ¹¹⁹ गोलोमाजालोमादिक्र्तं वासः । जटी शिखयान्यैर् वा केशैः । ध्वजी मद्यघटिकादिनेति ॥ ११.९२ ॥

अन्नशब्दो यद्य् अप्य् अदनक्रियाकर्मणि व्युत्पाद्यते, तथापि व्रीह्यादिप्रभृताव् एव भक्तसक्त्वपूपादौ प्रसिद्धतरप्रयोगः । तथा च “अन्नेन व्यञ्जनम्” (पाण् २.१.३४) इति भेदोपपत्तिः । अतः पिष्टविकारत्वात् सुराया अन्नव्यपदेशे लब्धे अन्नानां मलम् इति निवारणोपपत्तौ पैष्ट्याः सुरायाः प्रतिषेधे लिङ्गम् इदम् ।

• लिङ्गं त्रयाणां वर्णानां संपद्यते । ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यैर् अपि वर्णैः पेष्टी न पातव्या । किं च सैव सुरा मुख्या गौडीमाध्व्योः । एवं यथा सीधुमाध्वीकयोर् गुरु प्रायश्चित्तं न तथान्येषाम् अरिष्टादीनाम् मद्यानाम् ।

• मलशब्दः पाप्मेति व्याख्यातो निन्दातिशयदर्शनार्थः । सत्य् अपि प्रायश्चित्तप्रकरणे वाक्यात्¹²⁰ सुरापाननिषेधो ऽयम् । भिन्नवाक्यत्वाच् च नार्थवादः ॥ ११.९३ ॥

गुडविकारो गौडी । येषाम् अपीक्षुरसम् एव मद्यताम् आपद्यते तेषाम् अपि कारणे कार्योपचारेण गौडीव्यपदेशो न विरुद्धः । मधुनो विकारो माध्वी । मधु माध्वीकं विकारवृत्त्या । न सदो जातस्य मृद्वीविकारस्य¹²¹ प्रतिषेधो यावन् मद्यावस्थाम् अप्राप्तस्येति¹²² दर्शयति । अविकृतं हि मधुमाध्वीकम् इच्छन्तीति स्मरति । यत्रापि मद्यशब्देन प्रतिषेधस् तत्राप्य् अनासादितमद्यपानशक्तियोगस्य नैव प्रतिषेधः, तस्य मद्यशब्देनानभिधानात् । यथा शुक्तशब्दो ऽवस्थाविशेषवति प्रवर्तते नाविशेषेण । न हि तद् एवाम्लताम् अनापन्नं शुक्तम् इत्य् उच्यते । यथा स एव गौः वत्सावस्थायां न बलीवर्दः । एवं च¹²³ पिष्टोदकादिसंघातसंमृष्ट्या¹²⁴ न सुरा यावत् कालपरिवासेन¹²⁵ न मदशक्तिम् आपन्ना । एवम् इक्षुरसमृद्वीविकारयोर् द्रष्टव्यम् ।

• अल्पायास् तर्हि पानं प्राप्नोति, यावत्या मात्रया पीता न मदयति । प्रतिबन्धकद्रव्ययोगेन च ।

• नैष दोषः । नायं मदोत्पत्तिप्रतिषेधः- “तथा कर्तव्यं यथा मत्तः क्षीबो न भवति” इति । किं तर्हि “यन् मदजननसमर्थशक्तियुक्तं तन् न पातव्यम्” इति । अल्पाया अपि सा शक्तिर् विद्यते । यावता रूक्षम् अल्पप्राणं स्वल्पम् अपि मद्यं मदयति, स्निग्धं महाप्राणं बह्व् अपि नेति । नैतावता मदशक्त्यभावः शक्यो वक्तुम् । कार्याभावेन कारणभावान् मद्यानाम् अपि नैव निश्चीयते । न हि महत्काष्ठं दग्धुम् असमर्थस्याग्नेर् अदाहकत्वम् अनुमीयते, शुष्कतृणे¹²⁶ तादृशस्यैव दाहकत्वोपलम्भात् ।

• यद् अप्य् उक्तं द्रव्यान्तरेण शक्तिप्रतिबन्धकत्वे¹²⁷ पानप्राप्तिर् इति ।

• तद् अप्य् अचोद्यम् । न हि तृणेन तादृशस्यैव दाहे ददानीं सा तस्य शक्तिर् नास्ति किं तु विद्यमानापि कार्यारम्भं प्रत्य् असमर्था । शक्तिसंभवश् च प्रतिहेतुर् न ते नित्यकार्यम् । न च द्रव्यान्तराणि¹²⁸ शक्तिं विनाशयन्ति, अपि तु कार्यारम्भं प्रतिबध्नन्ति । तथा च तत्परिमाणारम्भकद्रव्ययोगे ऽपि पैत्तिको माद्यति न श्लैष्मिको ऽतो ऽनुमीयते न तस्य विनाशः ।

• तस्मान् न भाविमद्यावस्थस्य प्रतिषेधो नापि प्राप्तावस्थाविशेषस्य प्रतिबन्धकाभावादिवत् तत्प्रतिषेधः । यथा चौरः स वर्जनीय इति । नोदश्वितो ऽप्राप्ताम्लभावस्य प्रतिषेधः ।

• माध्वीति कथं यावता गुणेन माधवीति (?) भवितव्यम् ।

• “संज्ञापूर्वको विधिर् अनित्यः” (च्ड़्। प्भ् ९३) इति परिहारः । ज्ञापकं चास्याः परिभाषाया आरोद्¹²⁹ इति वक्तव्ये “ओर् गुण”¹³⁰ (पाण् ६.४.१४६) इति गुणग्रहणम् ।

• अत्र द्विजोत्तमग्रहणं च क्षत्रियवैश्ययोर् मद्यानुज्ञानार्थम् । तथा च महाभारते भारतानां यादवानां मद्यपानं तु वर्ण्यते- “उभौ मध्वासवक्षीबौ¹³¹ दृष्टौ मे केशवार्जुनौ” (म्भ् ५.५८.५) इत्य् उत्तरश्लोकाद् अर्थवाद एव ।

• ननु च तथा सर्वा इति बहुवचनं कथम् ।

• यावता एकम् उपमानं द्वे उपमेये ।

• अन्नमलत्वं चात्र हेतुमन् निगदो ऽर्थवदो मलं हेतुर् यथा शूर्पेण जुहोति तेन ह्य् अन्नं क्रियत इति ॥ ११.९४ ॥

यक्षादयो निन्द्याः प्राणिनो भक्ष्याभक्ष्यविवेकशून्या मांसम् अभक्षयन् । सुरा चासवश् च सुरासवम् । “जातिर् अप्राणिनाम्” (पाण् २.४.६) इत्य् एकवद् भावः । आसवो ऽत्र मद्यविसेष एव, ईषन्मद्याद् भिन्नं गोबलीवर्दवद् इहोपादानम् । देवानाम् अश्नता देवदेयानि हवींषि चरुपुरोडाशादीनि दर्शपूर्णमासोदितानि ब्राह्मणस्याशितुं युक्तानि, न पिशाचाद्यन्नं मद्यमांसादीनि ॥ ११.९५ ॥

अमेध्ये पतनं देवान्नाशनवद् अर्थवादः ।

• ननु च वैदिकोदाहरणं कथम् अकार्यम् ।

• अत्रोच्यते । तदपेक्षय्आन्यद् अकार्यं कुर्याद् इति । कथम् अकार्यम्, अशुचेर् वेदाक्षरोच्चारणप्रतिषेधात् ॥११.९६ ॥

अधीते वेदे संस्काररूपेणावस्थितं हृदयं ब्रह्मशब्देनोच्यते¹³² । अतो हृदये मद्येनाप्लाविते स शूद्रतां गच्छति । ब्राह्मण्यवचनं सर्वप्रकारमद्यनिषेधार्थं ब्राह्मणस्य । क्षत्रियवैश्ययोः पैष्ट्या एव निषेध इति दर्सयति ॥ ११.९७ ॥

उक्तप्रयोजनौ पूर्वोत्तरश्लोकौ ॥ ११.९८ ॥

ब्राह्मणसुवर्णस्तेय एतत् प्रायश्चित्तम् । विप्रग्रहणं सर्ववर्णप्रदर्शनार्थम्, क्षत्रियादीनाम् अन्यस्य प्रायश्चित्तस्यासमाम्नानात् । माम् अनुशास्तु निग्रहं करोतु । राजा गत्वा च वक्तव्यः । अत्र च राजशब्दो देशेश्वरवचन एव न क्षत्रियजात्यपेक्षः ॥ ११.९९ ॥

मुशलं दण्डविशेष आयसो दारुमयो वा । सकृत् स्वयम् इति विवक्षितम् । वधेन शुध्यति । सकृत् प्रहारेण वधो मरणफलो वा भवतु मा वास्तु । तादृशेन मुशलप्रहारेण शुद्धो भवति । ब्राह्मणस् तु तपसा वक्ष्यमाणेन । अत्रापि ब्राह्मणग्रहणम् अविवक्षितम् । तथा चोत्तरत्र द्विजग्रहणम् । यद्य् अपि च कृष्णलग्रहणे महापातकं तथापि मरणान्तं प्रायश्चित्तं सुवर्णशतहरणे द्रष्टव्यम् । उक्तं दण्डप्रायश्चित्तं तुल्यरूपेण । अत्र चोक्तम् “शताद् अब्यधिके वधः” (म्ध् ८.३२१) इत्य् अतो ऽर्वाक् कल्पना कार्या ।

• यस् तु “मरणात् पूतो भवति” (वध् २०.४१) इति प्रायश्चित्तान्तरम्, “तस्मिन् राजा शस्त्रम् उदुम्बरम् आदद्यात् तस्मात् तं प्रमापयेन् मरणात् पूतो भवतीति विज्ञायते” (वध् २०.४१) । यदा क्षत्रियादिर् हन्ता स्वामी च गुणवांस् तत्रैतद् विज्ञायते । यदा तु मरणोद्यतस् तदा¹³³ स्याद् इति, प्रयोजने प्रयोजनोपहारस्¹³⁴ तदा वा शिष्टं निष्कालको¹³⁵ घृताक्तो गोमयादिना पातप्रभृतिः¹³⁶ ॥ ११.१०० ॥

इति च द्वादशवार्षिकधर्मानुवादात् तस्यैवातिदेशः, न ब्रह्महत्यायाः, प्रायश्चित्तान्तरम् । ब्रह्महणि यद्व्रतम् उक्तं तच् चरेद् इति योजना । अपनुनुत्सुर् अपनेतुम् इच्छुः । सुद्धिं चिकीर्षतीति यावत् ॥ ११.१०१ ॥

• एतद् एव ज्ञापकम्- एष निःशेषोक्तान् अप्य् अनुक्ताण् कल्पेतानुबन्धाद्यपेक्षया ।

• गुरुस्त्रीगमनप्रयोजनं गुरुस्त्रीगमनीयम् । निमित्तम् अपि प्रयोजनम् उच्यते, प्रयोजयति प्रवर्तयतीति ॥ ११.१०२ ॥

गुरुतल्पगः । “गुरुतल्पी” इति वा पाठः । तल्पीति मत्वर्थीयेन विशिष्ट एव स्त्रीपुंसयोः संसर्ग उच्यते । गुरुर् आचार्यः पिता चेति । तल्पशब्दो दारवचनः । आचार्याणी गत्वेदं प्रायश्चित्तम् । अपरा मातेव मातासमानजातीयायां गमने¹³⁷ । इमानि त्रीणि प्रायश्चित्तानि कल्प्यते¹³⁸ बुद्धिपूर्वं च । अभिभाषैनः पापं विख्याप्य । तल्पे¹³⁹ शयने ऽग्निस्पर्शे ऽयोमये शयीत, मृत्युना शुध्यतीति वचनात् । सूर्मिः¹⁴⁰ तप्ता स्त्रीप्रकृतिर् अयोमयी, ताम् आश्लिष्येद् आलिङ्ग्येत् ॥ ११.१०३ ॥

उत्कर्तनेन¹⁴¹ कल्पेन शोधनम् । शस्त्राध्याक्षिप्तशक्तिः¹⁴² सर्वत्र सहकारिणी । येन शक्येत छेत्तुं तत्सामर्थ्याल् लभ्यते । प्रत्यग्दक्षिणा¹⁴³ नैरृती दिक् । अजिह्मगो ऽकुटिलगः । श्वभ्रकूपादि न परिहरेद् इत्य् अर्थः । कुड्यादिषु प्रतियातनं¹⁴⁴ हि तदापाताद् गच्छेद् एव ॥ ११.१०४ ॥

अबुद्धिपूर्वकं स्वभार्याभ्रान्त्या¹⁴⁵ गमन इदं प्रायश्चित्तम् । विजातीयगमने¹⁴⁶ बुद्धिपूर्वकम् अपि । चीरं वस्त्रखण्डम् । श्मश्रुलो रूढश्मश्रुः । समानजातीयाया अपि व्यभिचारिण्या गमने लघ्व् एव प्रायश्चित्तम्¹⁴⁷ ॥ ११.१०५ ॥

अतिदिष्टगुरुभावानां मातुलपितृव्यादीनां या भार्यास् तद्गमन इदं प्रायश्चित्तम् । हविष्यं पयोमूलघृतादि । यवागू द्रवपेयादि ॥ ११.१०६ ॥

उक्तवक्ष्यमाणसंक्षेपवचनो ऽयम् ॥ ११.१०७ ॥

गोघ्नो गोघाती, “मूलविभुजादिदर्शनात् कः” (कात् २ ओन् पाण् ३.२.५) ।

• यवान् पिबेद् इति यवसक्तुपानं केचिद् आहुः ।

• अन्ये तु प्रकृतिशब्दः कार्ये¹⁴⁸ यवाग्वां प्रयुक्तो ऽतो यवान् पिष्ट्वा पाययेद् इत्य् उक्तं भवति ।

• पूर्वस्मिन् पक्षे ऽश्रुतोदकादिद्रवकल्पना भवति । न हि यवा उदकादिना विना पातुं शक्यन्ते । इह तु लक्षणमात्रम्, अश्रुतकल्पनायाश् च लघ्वी लक्षणा ।

• कृतवपनः कृतमौण्ड्यः, केशच्छेदवचनो वा । गोष्ठे यत्र गाव आसते । चर्मणा तेन । या न¹⁴⁹ गौर् हता, अपि त्व् अन्यस्या अपि ॥ ११.१०८ ॥

द्वौ मासाव् एकैकम् आहारं भुक्त्वा द्वितीये ऽहनि सायम् अश्नीयात् । लवणविशेषेण क्षारग्रहणात् सैन्धवस्याप्रतिषेधः । स्वतन्त्रः क्षारप्रतिषेधो हि द्वन्द्वे सति स्यात् । तत्र वचनप्रवृत्तिः पदद्वयस्य च लक्षणार्था । युगपदधिकरणतायां द्वन्द्वः । स्थिते विशेषणसमासे विशिष्टस्व्यार्थस्य नानुज्ञासंबन्धः । न समासादिलाघवम्¹⁵⁰ । मितं स्वल्पम् इत्य् अर्थः । न यावता तृप्तिर् भवति शरीरस्थितिश् च जायते । गोमूत्रस्नानं त्रिष्व् अपि कालेषु । चतुर्थकालं द्वौ मासाव् इति संबन्धः । एवं स्मृत्यन्तरे-

• कृतवपनो वसेद् गोष्ठे चर्मणा तेन संवृतः ।

• द्वौ मासौ स्नानम् अप्य् अस्य गोमूत्रेण विधीयते ॥

• पादशौचक्रियाकार्यम् अद्भिः कुर्वीत केवलम् ॥

न चास्य द्वौ मासाव् इत्य् अनेन संबन्धः संभवति । स्नानग्रहणं पादपूरणार्थम् । स्नानकाले यदि पादाद्यशुद्धिर् भवत्य् अर्थात् तदुदकेनैव द्रव्यशुद्धिविधिना शोधनीयम् । अत आचमनम् अपि शुद्ध्यर्थम् उदकेनैव स्नानकाले । अन्यदा मृदा शुद्धिः । सा मृद्वारिक्रमेणैव कर्तव्या । स्नानविधौ गोमूत्रश्रवणाद् आचमनादौ कः प्रसङ्गः । स्नाने ऽपि प्रायश्चित्ताङ्गेन शुद्ध्यर्थम् ॥ ११.१०९ ॥

यासां गवां स्थाने वसति ताश् चरितुं गच्छन्तीः पश्चाद् गच्छेत् । तच्छब्देन प्रत्यवमर्शाद् यासां गृहे स्थितस् तासाम् । अन्यासां गच्छन्तीनां न भवत्य् अनुगमनम् । ताभिः समुत्थापितं रजो रेणुर् ऊर्ध्वं गच्छन् पिबेत् । एवं तत्रैव ताभिः सह दिवसं विहृत्य ताभिर् एव सह पुनर् गोष्ठम् आगच्छेत् । शुश्रूषयित्वा कण्डूकर्षणरजोपनोदनेनोपगच्छन् । नमस्कृत्य जानुशिरसा प्रणामं कृत्वा । वीरासनो वसेत् । भित्तिशय्यादाव् अनिषद्य यद् उपविष्टस्यावस्थानं तद् वीरासनम् ॥ ११.११० ॥

तिष्ठन्तीत्य् एवमादिको विधिः । यत्र काश्चित् तिष्ठन्ति काश्चिद् व्रजन्ति काश्चिद् वासते, तत्र भूयसीनां धर्मं समाश्रयेत् । वीतो मत्सरो लोभो यस्येति । प्रदर्शनार्थं चैतत् । त्यक्तरागादिमनोदोष इति यावत्, नियतेन्द्रियवचनात् (म्ध् ११.१०९) ॥ ११.१११ ॥

आतुरां व्याधिताम् । अभिशस्तां गृहिताम्¹⁵² । भयैर् व्याघ्रादिनिमित्तैः । सर्वेण सामर्थ्येन प्राणशब्दोच्छ्वासपवन¹⁵³ एव, अलपप्राणैर् महाप्राण इति स्थूले बलवति च प्रयोगदर्शनात् । तेन स्वयम् अशक्तेन सहायकोपादानेनाप्य् उद्धारः कर्तव्यः ॥ ११.११२ ॥

उष्णेन भृशं तपत्य् आदित्ये वर्षति पर्जन्ये शीते वा मारुते वाति वायौ भृशम् इति ॥ ११.११३ ॥

व्रीह्यादिभक्षयन्तीं गां न वारयेत्¹⁵⁴ । न चान्यान् आचक्षीत निवारणार्थम् । यदि तु बध्नीयत् आशङ्क्यते बाध इति तृप्त्या तदा पूर्वोक्तकरणे न दोषः । तदनुग्रहो विधीयते । एवं पिबन्तं वत्सकम् अपि ॥ ११.११४ ॥

दश् गावो देया एको वृषभः । शक्तौ चत्वारि व्रतानि । अविद्यमाने गदितधने ततो न्यूनं सर्वस्वं देयम् । वेदविद्भ्य इत् बहुशः, न¹⁵⁵ द्वयोर् एकस्मिन् वा । वेदविद्ग्रहणं न बहुत्वार्थम् अनुवादो वेदविदाम् एव पात्रतयोक्तत्वात् । यत् तु स्मृत्यन्तरे- “दहनवाहनबन्धनदामपाशयोजनतैलौषधादियोगे¹⁵⁶ मृते¹⁵⁷ सशिखं वपनं कृत्वा प्राजापत्यं चरेत् ततश् चैलखण्डं दद्यात्” इति, यो¹⁵⁸ नातिप्रयत्नेनैतासु क्रियासु प्रवर्तते तस्य प्रमादजे ऽपराधे प्रायश्चित्तम् एतत् । यतः,

• यन्त्रणे गोश् चिकित्सायां गूढगर्भविमोचने ।

• यत्ने कृते विपत्तिः स्यात् प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥

• औषधं स्नेहम् आहारं दद्याद् गोब्राह्मणेषु यः ।

• दीयमाने विपत्तिः स्यान् न स पापेन लिप्यते ॥

इति सांवर्तम् ।

• तथास्य¹⁵⁹ मासेन शुद्धिर् उक्ता- “पञ्चगव्यं पिबेत् षष्ठे काले पयः समाप्ते ब्राह्मणांस् तर्पयेत् । तिलधेनुं च दद्यात् ।

• तथान्या¹⁶⁰ अर्धमासेन “सक्तुयावकशाकपयोदधि¹⁶¹ घृतं सकृत्” इति । विकल्पान् एतान् वक्ष्यामि । येन द्रव्येण यः प्रयोग आरब्धः स तेनैव समापनीयो न तु कस्मिंश्चिद् अह्नि सक्तवः कस्मिंश्चिद् यावकादीनीति । व्रीहिभिर् यजेत यवैर् वेति विकल्पिते ऽपि द्रव्यद्वये न व्रीहिषूपपन्नेष्व् एच्छया¹⁶² चैतेषां वा विनाशे यवा उपादीयन्ते । प्रतिनिधिनैवं प्रयोगसमाप्तिः । तत्रापि गोदानं विहितम् । तथैतावन्त्य् एव तपांस्य् अतो वत्ससहितां गां दद्याद् इति ।

• अत्रोक्तम् गौतमीये च- “गां वैश्यवत्” (ग्ध् २२.१८) इति । तत्र श्रोत्रियस्य यज्ञविदुषो ऽग्न्याहितस्य दोग्ध्रीं बहुक्षीरां बालवत्सां निर्धनस्य गां हत्वा गौतमीयम्, क्षेत्रारामादौ व्रीह्यादिषु च प्रविश्य तन्निवारणार्थं प्रद्रुते “मा मारयाम्य् एनाम्” इत्य् अनया¹⁶³ बुद्ध्या कथंचिन्¹⁶⁴ मृतायाम् इदं मासिकम्¹⁶⁵ । तथाश्रोत्रियस्य जरत्या अक्षीरायाश् च बुद्धिपूर्ववधे त्रैमासिकम् । सर्वतो निर्गुणाया निर्गुणस्वामिकाया अबुद्धिपूर्ववधे प्राजापत्यम् । तस्या एव बुद्धिपूर्वमृतायां त्रैमासिकम् इति ॥ ११.११५–११६ ॥

एतद् एवेति गोघातकप्रायश्चित्तं सर्वेषूपपातकेष्व् अतिदिशति । वैकल्पिकं चान्द्रायणम् अपि । उपपातकित्वे विशेषोपदेशान् न गोघ्नस्य चान्द्रायणम् इच्छन्ति । तेषाम् उपपातकित्ववचने गोघ्नस्य प्रयोजनं मृग्यम् ॥ ११.१७७ ॥

अवकारो ऽवकीर्णो ब्रह्मचारिणो व्रतानि तस्यातिक्रमः¹⁶⁶ स्त्रीसंप्रयोगलक्षणः सो ऽस्यास्तीत्य् अवकीर्णी । वक्ष्यति “कामतो रेतसः सेकम्” (म्ध् ११.१२०) इति । काणेन गर्दभेनेति सगुणद्रव्यनिर्देशः, चतुष्पथेनेति देशस्य, निशीति कालस्य, नैरृतम् इति देवतायाः । पाकयज्ञविधानेनेति इतिकर्तव्यताविधानम् ।

• ननु च पशुयागा अग्निष्टोमीयपशुसाध्या¹⁶⁷ अग्निषोमीयपशुप्रकृतयः ।

• सत्यम् । स एव पाकयज्ञप्रकृतिः । सत्य् अधिकारे हि सः¹⁶⁸ । उक्तं च “पशुर् अपि द्रवति पयो ऽपि द्रवति” इति । पाकयज्ञाः पूर्णमासादयः ॥ ११.११८ ॥

अग्नौ यदा होमम्, अग्निहोमाश् च “हृदयस्य अग्रे” (म्स् ३.१०.३) इति । अन्ततः¹⁶⁹ समाप्तेषु होमेषु मरुद्भ्य इन्द्राय बृहस्पतये ऽग्नये ऽप्य् आहुतीर् जुहुयात् । सम् इत्य् अनया ।

• सं मा सिञ्चन्तु मरुतः सम् इन्द्रः सं बृहस्पतिः ।

• सं चायम् अग्निः सिञ्चतु प्रजया च धनेन च ॥ (अव् ७.३३.१)

इत्य् एतया जुहुयात् । मान्त्रवर्णिकत्वात् देवतानां श्लोके वातगुरुशब्दौ¹⁷⁰ मरुद्बृहस्पतिशब्दलक्षणौ । अतो वातादिषु स्वाहाकारादौ मरुद्बृहस्पतिशब्दौ प्रयोक्तव्यौ, न वातगुरुशब्दौ ॥ ११.११९ ॥

अवकीर्णिपदार्थनिरूपणम् । अतश् चोपात्तव्रतातिरिक्तविषय एवं विज्ञायते । व्रतस्यास्येति ब्रह्मचर्याश्रमस्थस्येति, स्मृत्यन्तरदर्शनाद् विज्ञेयम् । रेतःसेकस् त्व् अस्यैव विशेषतः प्रतिषिद्धो ऽन्तरेणापि स्त्रीसंप्रयोगम् । कामतः सेके विधिर् अयम् ॥ ११.१२० ॥

“जुहुयाद् आहुतीर्”¹⁷¹ (म्ध् ११.११९) इति विधेर् अर्थवादः । व्रतिनः सत अवकीर्णिनः यत् ब्राह्मतेजो विविधविज्ञानोपार्जितं पुण्यं तद्देवतां देवताम् उपैत्य् उपसंक्रामति । तत्र लयं गच्छतीति यावत् । व्रतिनोपैतीति विवक्षितम् ॥ ११.१२१ ॥

वसित्वा आछाद्य । स्वकर्म “अवकीर्णो ऽस्मि” इत्य् एवम् ॥ ११.१२२ ॥

प्रातर्मध्याह्नापराह्णेषु उपस्पृसन् स्नातं कुर्वन्, संवत्सरेण पूतो भवति ॥ ११.१२३ ॥

समाप्तान्य् उपपातकानि ।

• अन्यतमम् इत्य् अनुवादः । न हि निमित्तानां समाहरसंभवः । समुदायविवक्षायां न च कस्यचित् प्रायश्चित्तम् उपदिशति । को हि मनुष्यः सर्वाणि जातिभ्रंशकराण्य् अकार्याणि कुर्यात् । एक एव शब्दः प्रायश्चित्तानुदेशो ऽशास्त्रताप्रसङ्गः । न च साहित्यविवक्षाप्य् उक्ता, लक्षणत्वेन श्रवणात् पुरुषं प्रति निमित्तानाम् । अतः प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तिः “यस्य पिता पितामहः सोमं न पिबेत्” इत्य् अन्यतरस्य पितुः पितामहस्य वा सोमम् अपीतवतो भवत्य् एव पशुः । यथा सत्य् अप्य् उभयश्रवणे यद्य् उभयं हविर् आर्तिम् इयाद् इत्य्¹⁷³ अन्यतरहविर्विनाशे ऽपि भवत्य् एव पञ्चशरावः, एवं सर्वप्रायश्चित्तेषु द्रष्टव्यम् ।

• इच्छयेति विवक्षितम्, अनिच्छयेति च । प्राजापत्यसान्तपनयोः स्वरूपं वक्ष्यति ॥ ११.१२४ ॥

संकरीकरणम् अपात्रीकरणं पूर्वम् उक्तेनेति । एवं संकरापात्रकृत्यास्व् इति संज्ञिभेदाद् बहुवचनम् । कृत्याशब्दः प्रत्येकम् अभिसंबध्यते । कृत्यं कारणम् । ऐन्दवो मासः चान्द्रायण्ः । यावको यवविकारः पेयलेह्यादिः । अत्राविशेषश्रवणे ऽपीच्छानिच्छयोर् गुरुलघुभावो विज्ञेयः ॥ ११.१२५ ॥

सवनगतयो राजवैश्ययोर् ब्राह्मणसमम् उक्तम् । इह तु ततो ऽन्यत्र । स्वधर्मानुष्ठानयोश् चतुर्थाष्टमविभागविधिः । तथा च वृत्तस्य ग्रहणं सर्वक्रियार्थम् । त्रीणि वर्षाणि क्षत्रियस्य, सार्धवर्षं वैश्यस्य, नव मासान् शूद्रस्य । यत् तु “स्त्रीशूद्रविट्क्षत्रवधः”¹⁷⁵ (म्ध् ११.६५) इति तत् परित्यक्तस्वकर्मणोर् अधर्मस्थितयोः¹⁷⁶ । शूद्रस्य वृत्तं द्विजशुश्रूषादि, न महायज्ञानुष्ठानं च । वृत्तं शीलं वैश्यवृत्तौ वैश्यस्य वृत्ताव् एव वा¹⁷⁷ तिष्ठति । गहने यथा समये¹⁷⁸ स्वधर्मपराणां विधिवत् प्रायश्चित्तम् ॥ ११.१२६ ॥

इदम् अपरं दानप्रायश्चित्तम् । संभवद्वित्तस्य तपो नास्तीति वक्ष्यति, “दानेन वधनिर्णेकम्” (म्ध् ११.१३८) इत्यादि । अकामत इति न विवक्षितम्, महत्त्वात् प्रायश्चित्तस्य । यदि वा सवनगतयोर् एवाकमत इति कल्पनीयम् । वृषभ एको यासां सहस्रे ता वृषभैकसहस्राः ॥ ११.१२७ ॥

आद्यो ऽर्धः श्लोकस् “तुरीयः” (म्ध् ११.१२६) इतरस्यानुवादः ।

• जटीति चीरखट्वाङ्गधारणादिनिवृत्त्यर्थम् इति केचित् ।

• तद् अयुक्तम्¹⁷⁹ । तत्रैव ते धर्मास् तदीयतुरीयभगतिदेशो नान्येषां सत्य् अपि संभवे, सरस्वतीपरिसर्पणादीनाम् इव प्रयोजनसत्त्वोपपत्तौ ।

• दूरत इति ग्रामान् निवृत्तिः । वृक्षमूले कुटीं कृत्वेति ॥ ११.१२८ ॥

पूर्वत्राष्टमो ऽंशः, अनेन द्वादशो विधीयते । अल्पत्वाद्¹⁸⁰ अब्दं न्यूनगुणस्य विधिर् अयम् इति विज्ञायते ।

• ननु वृत्तस्थम् इति श्रुतम् ।

• सत्यम् । संप्रति वृत्तस्थो वधकाले, प्राङ् निर्गुण इति । यस् तु सर्वदैव वृत्तस्थस् तस्य पूर्ववद् इति ज्ञेयम् ॥ ११.१२९ ॥

अत्रापि मासषट्कं नवकं च वृत्तस्थेतरभेदेन योज्यम् । यथाश्रुतसंख्यं च गोदानं सर्वत्र वैकल्पिकम् । द्विजोत्तमग्रहणं च प्रदर्शनार्थम् । सिता न वर्णतः । किं तर्हि, शुद्धिसामान्याद् या बहुक्षीरास् त्र्यपत्या अनष्टप्रजाश् च ॥ ११.१३० ॥

अतिमहत्वात् प्रायश्चित्तस्य समुदायवधे¹⁸¹ प्रायश्चित्तम् एतत् । तेअर्स्

• ननु चात्र “साहित्यं न विवक्षितम्” इत्य् उक्तं यतो जातिभ्रंशकरादिषु । कथं चैते सर्वे¹⁸² चैकस्य हन्तव्यतया¹⁸³ उपनयेयुः । अतिरिक्तसद्भावे न तन्निमित्तं स्यात् । अर्थान्तरम् एवैतद् वशेनैव तच् छक्यते वक्तुम् । तेनावृत्तेन हन्ता¹⁸⁴ । अधिकवधे त्व् अन्यद् भविष्यति । नैतच् छ्रूयते न्यूने वधे च न स्यात् । “पयः पिबेत्” (म्ध् ११.१३१) इत्यादि प्रत्येकविधेन संबध्यते । न समुदाये प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तिः समुदाये वा, अर्थान्तरे तु¹⁸⁵ स्थातुं लभ्यन्ते ।

• यत् तावद् उच्यते “साहित्यं न विवक्षितम्” इति, तत्र न विवक्ष्यते यत्र प्रत्येकं संबन्धिवाच्यम् अर्थवत् । यथा “यस्य पिता पितामहः सोमं न पिबेत्” (म्स् २.५.५) इति । यत्र पुनर् अविवक्ष्यमाणे वाच्यम् एवानर्थकं तत्र तत्परिहारार्थं युक्ता विवक्षा । यथा वक्ष्यति “सहस्रस्य प्रमापणे पूर्णे वानसि” (म्ध् ११.१३९) इति । अत्राविवक्षायां सहस्रस्येति व्यर्थं स्यात् । एवं हि शास्त्रान्तरविरोधाद् अतिमहत्वे युक्तैव विवक्षा ।

• ननु च पदोपादानतायाम् अपि लक्षणागतस्य विशेषणस्याविवक्षैव । यथा यस्योभयं हविर् इत्य् उभयशब्दार्थं तत्र तुल्यम् । अत्र हविर् उभयम् इति च पदद्वये वक्ष्यमाणे वाक्यभेदः । हविर् अत्रोभयं चेति¹⁸⁶ । यत्रावस्थाभेदस् तत्र वाक्यभेदपरिहारार्थम् अवश्यं भेदः । अन्यतरस्मिन् व्यवहितो गुणो वा हातव्यो भवति । तथोभ्यशब्दे सर्वम् अस्ति । आर्च्छेद् इति (च्ड़्। शब् ओन् प्म्स् ६.४.२२) हविःशब्देन व्यवहितो भवति, संख्यानुरूपत्वात् । गुणानुवादकत्वं वास्य संभवति । अविवक्षिते च तस्मिन् परिशिष्टं वाक्यम् अर्थवाद एव । इह पुनः समुदायविवक्षायां सहस्रशब्दविवक्षायां वा कृत्स्नम् एव वाक्यम् अर्थकम् । तथा ह्य् एतावद् वाच्यं¹⁸⁷ स्यात् । स्थानतां प्रमाणतां तथास्यां शूद्रहत्याव्रतम् इत्य् एतावद् वक्तव्यं स्यात् । प्रमाणे शूद्रहत्येति । एतावताम् एव हिंसा संभवति ।

• तथान्यद् अप्य् एवं जातीयकं विशेषणं न विवक्ष्येत, समानन्यायत्वात्- “फलदानां तु वृक्षाणाम्” (म्ध् ११.१४१) इति । ततश् च सर्वम् असमञ्जसं¹⁸⁸ स्यात् ।

• पौरुषेयं चेदं वाक्यं नैव वैदिकम् । वेदे च कस्य पुरुषस्य प्रयोगः किमर्थम् अनर्थकं प्रयुक्तम् इति । इह तु बुद्धिपूर्वे प्रयोगे मात्रायाम् अप्य् अयुक्तम् आनर्थक्यम्¹⁸⁹ । तत्साहित्यविवक्षाविसेषणविवक्षा¹⁹⁰ वायुक्तैव¹⁹¹ । यच् चोक्तं “कथं चैते सर्वे च”¹⁹² इति तत्राप्य् आखेटकार्थमृगयायां¹⁹³ दावदाहिनो वा उपपाद्यतयैव ।

• यद् अप्य् उक्तम् अतिरिक्तसद्भावे न तन्निमित्तम् इति, तद् अप्य् अयुक्तम् । न त्व् आधिक्ये पूर्वेषां नाशो न्यूनेषु च तथैव कल्पणा कार्या ॥ ११.१३१ ॥

प्रत्येकं वधे प्रायश्चित्तान्तरम् उच्यते । पयः क्षीरं प्रसिद्धतरत्वात् प्रयोगस्य, नापः, सत्याम् अप्य् उभयार्थतायाम्, यथा “पयसा जुहोति” (शाङ्ग् ५.२.६) इति । यथैव वराहशब्दो मेघे पर्वते सूकरे वर्तते । प्रसिद्धतरः सूकरे¹⁹⁴ । पर्वतादिप्रवृत्तौ सामानाधिकरण्यम् अपेक्ष्यते “वराहो हिमवान्,” “वराहः पारियात्रः” इति । प्राकृते च भोजने भक्तादौ शरीरस्थित्यर्थं प्राप्ते तत्स्थाने पयो विधीयमानम् अन्यद् अन्नं निवर्तयति । तपोरूपत्वाच् चैतद् एव प्रतिपत्तुं युक्तम् । तापयति दुःखयतीति तपः । अतो यथा “प्राणायामे घृतप्राशनम्”¹⁹⁵ इति नात्र पौरस्य भोजनं निवर्त्यते, एवम् इह नाचमनं निवर्तयति । यो घृतप्राशनं भोजनान्तरनिमित्तं भाधत इति ।

• नापः पयःपानेन विकल्पिताः । किं तर्हि उपस्पृशेत् स्रवन्त्याम् इति । पयःपानात् तद्गमने अध्वगमनशब्द उक्तस्य नद्यां स्नानम्¹⁹⁶ । स्रवन्तिवचनात् तडागसरसोर् निवृत्तिः । अब्दैवतम् “आपो हि ष्ठा” (र्व् १०.९.१) इत्यादि ऋक्समुदायोक्तं पवमानसूक्तम् । स्मृत्यन्तरेषु “कृशरभोजनम् एकार्थं लोहदण्डं च दक्षिणा” इति । व्रजेन् न देशान्तरप्राप्तिर् इत्य् एव, किं तर्हि, पादाभ्यां गमनम् ॥ ११.१३२ ॥

द्विजोत्तमग्रहणम् अतन्त्रम् । तीक्ष्णाम् आयसीम् अभ्रीम्, कार्ष्णायसीग्रहणं काष्ठादिनिवृत्त्यर्थम् । षण्ढे नपुंसके । तच् चतुर्विधम्- अरेतो वातरेतो¹⁹⁷ वाप्रवृत्तेन्द्रियम् उभयव्यञ्जनं वा । सर्वप्राणिमात्रसंबन्धेनैतत्¹⁹⁸ प्रायश्चित्तम्, ब्राह्मणस्य शूद्रस्य मेषस्य छागस्य च ॥ ११.१३३ ॥

वराहः सूकरः, तस्मिन् हते घृतघटं दद्यात् । चतुराढको¹⁹⁹ द्रोणः । हायनो वर्षम् । वत्सो गोजातीयो बालः ॥ ११.१३४ ॥

हंसादयः पक्षिणः । वानरो मर्कटः । स्पर्शयेद् दद्यात् । प्रत्येकवधे चैतत् प्रायश्चित्तम्, द्वन्द्वानिर्देशाद् इत्य् उक्तम् (च्ड़्। म्ध् ११.१०९) ॥ ११.१३५ ॥

हयो ऽश्वः । गजो हस्ती²⁰⁰ । अनड्वान् पङ्गवः अजमेषवधे । खवधे अनडुत्साहचर्याद् एकहायनो गोवत्सः ॥ ११.१३६ ॥

क्रव्यादास् तरक्षुसिंहमृगादयः । अक्रव्यादाः रुरुपृषतादयः । धेनुर् गौर् एव । कृष्णलं विशिष्टपरिमाणं सुवर्णम् । दण्डाधिकारशास्त्रपरिभाषा, अन्यत्र लौकिकम् एव- “शतकृष्णलं घृतम् आयुष्कामः” इति ॥ ११.१३७ ॥

अनवस्थिताः । बहुभिः संगच्छमाना वेश्यावृत्तम् आचरन्त्यो ऽनवस्थिता भवन्ति । न पुनः शास्त्रातिक्रममात्रम्, तथा सति न परपुरुषसंप्रयोग एव लभ्यन्ते । वर्णक्रमेण जीनादिदानात्, जीनं चर्मपुटं मुटकादारादिप्रयोजनम् । कार्मुकं धनुः । बस्तः छागः । अविर् मेषः । पृथग्ग्रहणं लिङ्गाद् उक्तं न²⁰¹ समुदाये प्रायश्चित्तम् इति ।

• केचिद् “गत्वा” इति पठन्ति ।

• तद् अयुक्तम्, हिंसाप्रकरणात् ॥ ११.१३८ ॥

निर्णेकः शुद्धिः । हिंसायां दानं²⁰² मुख्यम् इति दर्शयति । न च तस्य एकैकश इति लिङ्गात् केचित् समुदाये ऽपीति । द्विज इत्यादि पादपूरणं । अविशेषग्रहणे कृच्छ्रशब्दं प्राजापत्य इति स्मरन्ति ॥ ११.१३९ ॥

स्वल्पशरीरत्वम् इह्आस्थिमत्त्वम्, अनस्थिसाहचर्यात् । अनः शकटस् तत्संख्यानम् एतत् । ॥ ११.१४० ॥

उक्तार्थे सत्य् एव²⁰³ ।

किंचिद् इति स्वल्पधनम् उच्यत्,। परिमाणतः प्रयोजनतो मूल्यतश् च । पूर्वेषाम् एव प्रत्येकवध एतत् । अनुक्तनिष्कृतयश् चानस्थिमन्तो²⁰⁴ ज्ञेयाः । आत्मनिरोधः प्राणायामः । मलिनीयेषु यत् कृमिकीटवयोग्रहणं (म्ध् ११.६९) तद् उपचितग्रहपरिमाणार्थम् । इदं तु ये²⁰⁵ क्षुद्रा मशकादयः ॥ ११.१४१ ॥

फलदा आम्रकण्टक्यादयः । ऋक्शतजपो²⁰⁶ द्विजानाम् । शूद्रस्य तर्हि किम् ।

• केचिद् आहुः- “इन्धनार्थम् अशुष्काणाम्” (म्ध् ११.६४) इति उपपातकप्रायश्चित्तम् ।

• तच् च न, अतिमहत्त्वात् ।

• यदि न तद् भवति किम् अर्थं तर्ह्य् उपपातकेषूपदेशः ।

• भूयोभूयः प्रवृत्तौ²⁰⁷ स्याद् इति ।

अन्नायाद्²⁰⁸ भक्तसक्त्वादेश् चिरस्थिताद् यानि जायन्ते सत्त्वानि प्रानिनः । रसजानाम् इति गुडोदश्विदादिभ्यः । उदुम्बरमशकादीनि फलपुष्पोद्भवानि । घृतप्राशः अशनप्रारम्भे घृतं पातव्यम् । प्रशब्द आदिकर्मणि । तेन न प्राकृतं भोजनं निवर्तते, यथा पयोव्रतादौ । यथा चैते प्राणिनः क्षुद्रजन्तवः, येषां वधे प्राणायाम उक्तः । तदपेक्षयोपवासो ऽतिमहान् । तस्माद् आचमनवत् घृतप्राशनम् ॥ ११.१४३ ॥

फालकुद्दालादिना याः कृष्टे जायन्ते, याश् च स्वयं वने, तासां वृथालम्भे गवादिप्रयोजनेन विना छेदनम् । गवानुगमनम् । दिनम् एकं परमहर्षाय परिचर्यते । पयोव्रतं भोजनान्तरनिवृत्तिः ॥ ११.१४४ ॥

हिंसासमुभवं हिंसात उत्पन्नम् एनः पापम् एतैर् अनन्तरोक्तैः प्रायश्चित्तैर् अपोह्यम् अपनोद्यम् । बुद्धिपूर्वकृतम् अबुद्धिपूर्वकृतं वा । अनाद्यभक्षणे ऽभक्ष्यभक्षणे यथा पापम् अपोह्यते तथा शृणुत ॥ ११.१४५ ॥

मेखलादीनां निषेधाद् उपनयनं विज्ञायते (च्ड़्। म्ध् ११.१५१) । तच्²⁰⁹ च स्मृत्यन्तरात् तप्तकृच्छ्रसहितम् । एवं हि गौतमः- “अमत्या मद्यपाने पयोघृतम् उदकं वायुं प्रति²¹⁰ त्र्यहं तप्तानि सकृच्छ्रास् ततो ऽस्य संस्कारः” (ग्ध् २३.२) । सुरा चात्र न पैष्टी, किं तर्हि, गौडी माध्वी वा²¹¹ । कुत एतत् । स्मृत्यन्तरदर्शनात्-

• प्रमादान् मद्यम् असुरां सकृत् पीत्वा द्विजोत्तमः ।

• गोमूत्रयावकाहारो दशरात्रेण शुध्यति ॥

पैष्ट्याश् च प्रमादपाने प्रत्यवायप्रायश्चित्तात्²¹² । व्रतं विधितो विज्ञाय संवत्सरं कणभक्षश् चान्द्रायणाभ्यासो वा ।

• मतिपूर्वं तयोर् अपि पान एतद् अनिर्देश्यम् । किं तर्हि, येन प्राणानाम् अन्तो भवति । किं तत् । यत्²¹³ मुख्यायाः सुराया उक्तम्²¹⁴ । अभ्यासे चैतद् द्रष्टव्यम् । “सकृत्पाने असुरामद्यपाने²¹⁵ चान्द्रायणम् अभ्यसेत्”²¹⁶ इति ।

• इयम्²¹⁷ अत्र व्यवस्था । बुद्धिपूर्वं पैष्ट्याः पाने प्राणान्तम् एव । तस्या एवाबुद्धिपूर्वं सकृत्पाने कणभक्षणचान्द्रायणाभ्यासः । अबुद्धिपूर्वे ऽप्य् असकृत्पाने बुद्धिपूर्ववत्²¹⁸ । अन्येषां तु मद्यानां²¹⁹ बुद्धिपूर्वत्वे चान्द्रायणम् अभ्यसेद् इति । अबुद्धिपूर्वं सकृत्पाने तप्तकृच्छ्रसंस्कारगोमूत्रयावकद्रव्याणि²²⁰ । अबुद्धिपूर्वम् असकृत्पाने पैष्टीवत् ॥ ११.१४६ ॥

यत्र सुरारसो ऽनुभूयते तत्र तद्भाजनस्थानाम् अपां पाने प्रायश्चित्तम् एतत् ।

• ननु च मद्यशब्दस्य सामान्यशब्दत्वान् मद्यभाण्डस्थिता इत्य् एव सिद्धे अपः सुरेत्यादि न वक्तव्यम् ।

• सत्यम्, यदि²²² सुरामद्ययोर् मद्यपाने ऽत्यन्तप्रायश्चित्तभेदो न स्यात् । सति तस्मिन् कल्पनायाश् चानुज्ञातत्वात्,सुराभाजनस्थानाम् अधिकतरण् स्याद्²²³ अतः कल्पनानिवृत्त्यर्थं²²⁴ समप्रायश्चित्तवचनम् ।

• पञ्चरात्रं सङ्खपुष्पीशृतं²²⁵ पयः । शृतग्रहणात् पयः क्षीरम् एव । क्षीरहविषोर् एव शृतशब्दः साधुः । सङ्खपुष्पीनाम् औषधिः । तया पिष्टं²²⁶ क्वथितं पञ्चाहानि पयः पातव्यम् ॥ ११.१४७ ॥

विधिवत् प्रतिगृह्य स्वस्तिवाचनिकेन । एवं दत्वेत्य् अपि । व्रीह्यादौ न दोषः । कुशो दर्भः ॥ ११.१४८ ॥

सुरापस्य गन्धम् इति सुराया एव जाठरेणागिना धातुभिश् च संयोगेन गन्धघ्राणे लघीयः । भाण्डान्तरस्थितायाः प्राप्तिर् अघ्रायैव ।

• अन्ये तु व्याचक्षते । सुरापस्य ब्राह्मणस्य आघ्राणे ऽप्य् एतद् एव ।

• सोमप इति वचनाद् दर्शपूर्णमासयाजिनः कल्पे न । घृतं प्राश्येति । अत्रापि न भोजनान्तरनिवृत्तिः । सुराग्रहणान् न मद्यस्य ॥ ११.१४९ ॥

विण्मूत्रग्रहणं रेतस उपलक्षणार्थम् । स्मृत्यन्तरे “पुरीषकुणपरेतसां प्राशने चैवम्” (ग्ध् २३.३) इति । किंजातीयविण्मूत्रपाशन एतत् । मनुष्याणाम् एव । अन्येषां तु वक्ष्यामः । अत्रापि तप्तकृच्छ्रं समुच्चीयते । दर्शितश् च हेतुः²²⁷ । द्विजातय इति विवक्षितं । शूद्रस्यान्यद् वक्ष्यामः । अज्ञानाद् इत्य् अनुवादः । को हि ज्ञात्वा विण्मूत्रम् अश्नीयात् । यथा मद्यपान एतद् एवोक्तम् “मद्यं भुक्त्वा चरेत् कृच्छ्रम्” इति, यदि तु संस्करो भवति तदा वचनात् तुल्यम् एव ॥ ११.१५० ॥

व्रतानि वेदव्रतानि ।

• तद् अयुक्तम् । ग्रहणार्थत्वात् तेषां कुतः प्राप्तिः ।

• तस्माद् यान्य् उपनयनकाले “मा दिवा स्वाप्सीः सायं प्रातः समिधम् आदध्या आचार्याधीनो भव” इत्य् एवमादीनि च व्रतानि । तानि²²⁸ निवर्तन्ते ॥ ११.१५१ ॥

येषाम् अन्नं न भुज्यते ते ऽभोज्याः पुरुषा अश्रोतियस्त्रीसंग्रामजीव्ययाज्ययाजकादयः । शूद्रजातिग्रहणाद् एव जातिनिर्देशात् स्त्रीग्रहणे लब्धे सवर्णार्थं स्त्रीग्रहणं विज्ञेयम्²²⁹ । उच्छिष्टं तदास्यस्पृष्टम्²³⁰ । यच् च “नित्यम् आस्यं शुचि स्त्रीणाम्” (म्ध् ५.१२८) इति, तस्य विषयो दर्शितः । शूद्रोच्छिष्टानाम् अपां पाने पूर्वत्र कुशवार्य् उक्तम् (म्ध् ११.१४७) । इह तु सप्तरात्रं यवान् इति । आगामिकत्वाद्²³¹ अस्यार्थस्योभयत्र भक्ताद्युच्छिष्टभोजने इदं²³² द्रष्टव्यम् । अभक्ष्यं मांसं प्लवहंसचक्रवाकादीनाम् । इदं तु बुद्धिपूर्वकम् अभ्यासभक्षणे द्रष्टव्यम् । अन्यत्र “शेषेषूपवसेद् अहः” (म्ध् ५.२०) इति । एतद् एव पयः पीत्वा, सूकरोष्ट्रादिभ्यो अन्यत्र, तत्र प्रतिपदं प्रायश्चित्तान्तराम्नानात् । सक्तुपानं यावकपानं²³³ भवत्य् एव ॥ ११.१५२ ॥

अमेध्यानि शुक्तानि “दधि भक्ष्यं च शुक्तेषु” (म्ध् ५.१०) इत्याद्यनुज्ञातानि²³⁴ । दध्नस् तु सत्य् अपि शुक्तत्वे भक्ष्यताया विहितत्वान् नैष विधिः । पवित्रं हि तद् इति स्मरन्ति । काषाया वैद्यकप्रसिद्धा अनेकौषधिसंयोगेन ये क्वाथ्यन्ते । अप्रयतो ऽशुचिः । यावद् व्रजत्य् अधः । अधोगमनं जीर्णानां मूत्रपुरीषभागेन निष्क्रमणम्²³⁵ । यदि वा पक्षाशयप्राप्तिः ॥ ११.१५३ ॥

विशेषानुपदेशाद् अमत्या वा तुल्यम् एव च युक्तम् अमत्या²³⁶ लाघवकल्पनात् ॥ ११.१५४ ॥

शुष्काणि वल्लूरादीनि । भौमानीति कोटरजातानाम् अनिषेधार्थम् । अज्ञातं मेषस्य महिषस्येति प्रकृतेर् अज्ञानात् । सूना घातस्थानम् । यत्र विक्रयार्थं पशवो हन्यन्ते । अतो ऽन्यत्र स्थितस्य लघुप्रायश्चित्तम् ।

• ननु सूनास्थ इति वचनाद् अन्यत्र स्थितस्य प्रायश्चित्ताभाव एव युक्तः ।

• नैतद् एवम् । सौनम् इत्य् अविशेषेण प्रतिषेधात् । प्रायश्चित्ते तु स्थग्रहणात् तदुत्थितस्य²³⁷ गुरुलघुभावो युक्ततरः । तद् एव चान्द्रायणम् । ज्ञाते तु जातिविशेषे ऽभ्यासे सप्तरात्रं यावकपानम् । “सेषेषूपवसेद् अहः” (म्ध् ५.२०) इति ॥ ११.१५५ ॥

चेति पूर्वश्लोको ऽत्राकृष्यते । तेन विड्वराहादीनां भक्षण एतद् एव । द्वितीयेन चशब्देन²³⁸ क्रव्यादादीनां²³⁹ विण्मूत्रप्राशने यद् एव विड्वराहादीनाम् । स्मृत्यन्तरे च नरमात्राधिकारेणेह द्विजग्रहणम् अविवक्षितम् “द्विजश् चान्द्रायणम्” (म्ध् ११.१५४) इति ।

• एवम् इयं द्विश्लोकी बिडालकाकेति (म्ध् ११.१५९) अत्रापेक्षते²⁴⁰ । अतश् चैतेषाम् अप्य् उच्छिष्टप्राशने बिदालादिवत् । ततो ऽस्यां त्रिश्लोक्यां समुद्दिष्टम् । मूत्रपुरीषं च सर्वेषां प्रतिषिद्धम् । अतश् च यत् क्रव्य्दानां मूत्रपुरीषप्राशने तद् बिडालादीनाम् अपि ॥ ११.१५६ ॥

मासिकम् एकोद्दिष्टश्राद्धम्, “अकृते²⁴¹ सपिण्डीकरणे प्रतिमासं तु वत्सरम्” इति । आमावास्यस्य तु मासिकव्यपदेशे ऽप्य् अनुज्ञातत्वात्, “कामम् अभ्यर्थितो ऽश्नीयात्” (म्ध् २.१८९) इति कुतः प्रायश्चित्तम् ।

• अन्ये त्व् अभ्यर्थितस्यानुज्ञानाद् अनभ्यर्थ्यमानस्योक्तम् एवेत्य् आहुः ।

• असमावर्तको गुरुकुले तिष्ठन्न् अर्थाद् ब्रह्मचार्य् उच्यते । त्र्यहाद् अन्यतरस्मिन्न् अहन्य् उदके वसेत् । त्र्यहस्यैव बुद्धौ स्थितत्वात् तर्हि चतुर्थम् अहस् तद् दिवसः ॥ ११.१५७ ॥

व्रतचारी²⁴² प्रयुक्तो ब्रह्मचर्याश्रमस्थ एव । कथंचन आपद्य् अपीत्य् अर्थः । “प्राणानाम् एव चात्यये” (म्ध् ५.२७) इत्य् आपदि विधानात्, असति दोषे न तनिर्घातार्थम् एतत् प्रायश्चित्तम् । किं तर्हि, निमित्तमात्रपर्यवसायि वचनात् क्रियते । प्राकृतं प्राजापत्यम्, प्रकृतौ भवं प्राकृतम् । सर्वकृच्छ्राणां प्रकृतित्वाद् एवम् उच्यते । व्रतशेषं समापयेत् । अकृतप्रायश्चित्तस्यावशिष्टव्रतसमाप्ताव् अनधिकारम् आह²⁴³ ॥ ११.१५८ ॥

आखुर् मूषकः । अवपन्नम् एतत्संपर्कदूषितम् । ब्रह्मसुवर्चलां पिष्ट्वोदकेन सह पिबेद् एकाहम् अविशेषात् तेनैव शास्त्रार्थस्य कृतत्वात् ॥ ११.१५९ ॥

आद्यो ऽर्धः श्लोको ऽनुवादः । अज्ञातभुक्तशुद्ध्यर्थम् इत्य् एतद् विधीयते । समन्तरं तूत्तार्यं²⁴⁴ वमितव्यम् इत्य् अर्थः । क्षिप्रं वा शोधनैः प्रायश्चित्तैः सोध्यम् ।

• अन्ये तु शोधनानि हरीतक्यादीनि रेचनान्य् आहुः, गौतमीयं²⁴⁵ चेदम् उदाहरन्ति- “अभोज्यभोजने निष्पुरीषीभावः”²⁴⁶ (ग्ध् २३.२३) इति ।

• तद् एतद् असाधकम् । उपवासेनापि निष्पुरीषत्वोपपत्तेः । तस्माद् अवान्तौ²⁴⁷ यथाश्रुतप्रायश्चित्तम् एव वेदितव्यम् ॥ ११.१६० ॥

व्रतानाम् अनाद्यादनस्य अभक्ष्यभक्षणस्य । स्तेयं तद्दोषसमस्तम् अपहरन्ति यानि व्रतानि तेषाम् इदानीं विधिर् उच्यते ॥ ११.१६१ ॥

द्विजोत्तमग्रहणं प्रदर्शनार्थं क्षत्रियादीनाम् अपि । द्विजोत्तमशब्दसंनिपाताच् च स्वजातीयगृहाद् इति ब्राह्मणगृहाद् विज्ञायते । तेनैतद् उक्तं भवति । सर्व एव वर्णा ब्राह्मणगृहात् धनं हृत्वा कृच्छ्राब्देन शुध्येयुः । धनग्रहणात् सर्वस्मिन् धने सिद्धे²⁴⁸ धान्यान्नग्रहणं सद्धान्यार्थम् । अल्पसाराणाम् अन्यं विधिं वक्ष्यति । अतः सारभूतप्रधानद्रव्यापहरण इदं विज्ञायते ।

• तेषां²⁴⁹ हि परस्परद्रव्यापहरणे ब्राह्मणस्य तदीयधनापहारे कतरत् प्रायश्चित्तम् ।

• उच्यते । हिंसाप्रायश्चित्तवत् तुर्याष्टमादिभागकल्पना कर्तव्या । क्षत्रियस्य धने त्रीन्, वैश्यस्य सार्धम्, शूद्रस्य द्वाविंशतिरात्रं वा ।

• कियत्परिमाणे²⁵⁰ धान्ये ऽपहृते ।

• दशभ्यः कुम्भेभ्यः किंचिदूने, महत्त्वात् प्रायश्चित्तस्य । धनम् आप्य् एवं कालं न कल्पनेति विज्ञेयम् ।

• कामाद् इति श्लोकपूरणम् । न ह्य् अकामस्य परधनहरणसंभवः । धान्यं व्रीह्यादि तद् एवापहृतम् । अन्नं सिद्धम्²⁵¹ । धान्यादीनां प्रत्येकं हरणे त्र्यब्दं कृच्छ्रम् ।

• केचिच् च समुदायहरणे प्रायश्चित्तम् इच्छन्ति, गरीयो ह्य् एतत् ॥ ११.१६२ ॥

मनुष्याणां दासानाम् । स्त्रीणां दासीनाम् । क्षेत्रं भूभागो व्रीह्यादिधान्योत्पत्तिस्थानम्²⁵² । कूपवाप्योर् जलशब्दः प्रत्येकम् अभिसंबध्यते । उद्धृतोदकस्येरणादिस्थस्यापहरणे एतद्²⁵³ भवति । जलग्रहणाच् छुष्कयोः कूपवाप्योर् विध्यन्तरम् । वापी खाते तडागे च²⁵⁴ ॥ ११.१६३ ॥

अल्पसाराणि न चिरम् अवतिष्ठन्ते, स्वल्पमूल्यानि च मृन्मयानि स्थालीपिठरादीनि दारुमयानि द्रोणाढकादीनि अयोमयानि लेपनीकुद्दालकादीनि । वेश्मनीति गृहस्थितापहारे भूयान् दोषः । न तथा खलक्षेत्रादिगते । निर्यात्य दत्वा । सर्वशेषश् चायं विशेषाभावात् । यत्र त्व् अपहृतं दातुम् अशक्यं तत्र द्विगुणं प्रायश्चित्तम् ॥ ११.१६४ ॥

यानं गन्त्र्यादि । शय्या खट्वादि । आसनं बृस्यासंदीपट्टादि । भक्ष्यभोज्ययोः खरविशदतद्वैपरीत्येन भेदो विज्ञेयः । भक्ष्यं मोदकशष्कुल्यादि । भोज्यं यावकादि । पञ्चगव्यं प्रसिद्धम् । अत्राप्य् एकाहम् एव ॥ ११.१६५ ॥

तृणादीनां पूर्वस्मात् यानादेर् अधिकहरणे प्रायश्चित्तम् एतत् । काष्ठम् अघटितं वंशस्तम्भादि, द्रुमसाहचर्यात् । वेश्मतःवृक्षः । शुष्कान्नं तण्डुलादि भ्रष्टयवा वा । गुडग्रहणं स्वविकरार्थम् । तेन खण्डमत्स्यण्डिकादेर् ग्रहणम् । चैलं वस्त्रं बहूनाम् “उत्तमानां च वाससाम्” (म्ध् ८.३२१) । प्रागुक्तेन धनग्रहणेन कृच्छ्रादेः । चर्म कवचम् । मांसम् आमिषम् ॥ ११.१६६ ॥

स्वल्पबहुत्वापेक्षया च कालह्रासः सकृदावृत्तौ च ॥ ११.१६७ ॥

कीटजाः पट्टाः । द्विशफा गवादयः । एकखुरा अश्वादयः । पक्षिणः शुकश्येनादयः । रज्जुः कूपादेर् उदकोदंचनी ॥ ११.१६८ ॥

उक्तार्थः श्लोकः ॥ ११.१६९ ॥

गुरुतल्पव्रतम् इत्य् अविशेषवचने ऽपि, न तेन “स्वप्यात्”²⁵⁵ (म्ध् ११.१०३) इत्येवमाद्य् अतिदिश्यते, अपि तु “प्राजापत्यं चरेद् अब्दम्” (म्ध् ११.१०५) इति महापातकत्वात् । न हि महापातकेभ्यो ऽन्यत्र मरणान्तं प्रायश्चित्तम् अस्ति । अभ्यासे तु स्याद् इति ।

• स्वयोनयो भगिन्यः सोदराः । सख्युः स्त्रीषु सुहृद्भार्यासु । सुहृत्त्वम् एवात्र कारणम्, न यौनादिविशेषः, नापि श्रोत्रियत्वादिगुणः । एवं पुत्रस्य स्त्रीषु स्नुषासु । असमानजातीयास्व् अपि कुमारीषु पित्रादिभिर्²⁵⁶ अदत्तासु । स्वयं संप्रीत्यानुपनतास्व् एतद् एव बलाद् गमने ।

• अत्रापि न सत्य् अपेक्षा । यद्य् अप्य् अतिदेशे विशेषो नास्ति तथापि प्रायश्चित्तद्वयं स्याद् इति, दृष्टत्वात् । तथा च गुरुलघुभावाद् धीनजातीयासु कृच्छ्राब्दाच् चान्द्रायणं मासत्रयं लघीय आदेश्यम् ।

• अन्त्यजाश् चाण्डालम्लेच्छादिस्त्रियः । चण्डालादिस्त्रीषु च स्मृत्यन्तरे ज्ञानाज्ञानकृतो विशेष उक्तः “अन्त्यावसायागमने कृच्छ्रार्धम् अन्यासु²⁵⁷ द्वादशरात्रम्” ॥ ११.१७० ॥

पितृष्वसुर् दुहिता पैतृष्वस्रेयी भगिनी । मातृष्वस्रीया मातृष्वसुर् दुहिता । मातुश् च भ्रातुर् मातुलदुहिता । आप्तस्य सोदर्यस्येत्य् अर्थः ॥ ११.१७१ ॥

• केचिद् आहुः । अन्यासां पक्षे ऽभ्यनुज्ञानार्थं सपिण्दश्लोके प्रतिषिद्धानाम् ।

• तद् अयुक्तम्, पतति ह्य् उपयन्न् अधः इति प्रायश्चित्ताविसेषात् । एतस्मिंश् च प्रयोजने संभवति सपिण्डश्लोकस्य पाक्षिको बाधो ऽयुक्तो ऽगत्या हि विकल्प आश्रीयते ।

• ज्ञातित्वेन बन्धुत्वेनेत्य् अर्थः । अनुपेया अविवाह्या अगम्याश् च । उपयन् विवाहयन् । अधः पतति नरकं प्राप्नोतीति यावत् । अथ वा जातितो²⁵⁹ भ्रास्यति हीनजातीयः संपद्यते । यद्य् अपि जातेर् जीवत्पिण्डानपायः, तथापि तत्कर्मानधिकाराद् एवम् उच्यते ॥ ११.१७२ ॥

अमानुष्यो वडवाद्याः । गोर् अमानुषीत्वे ऽपि “सखीसयोनिसगोत्राशिष्यभार्यासु²⁶⁰ स्नुषायां गवि च तल्पसमः²⁶¹ । अवकरः” (ग्ध् २३.१२–१३) इति विशेषविहितम् एव । अनयोर् गुरुतल्पावकीर्णप्रायश्चित्तयोर् अबुद्धिपूर्वबुद्धिपूर्वभेदेन व्यवस्था । तल्पशब्देन प्रसिद्धसम्बन्धाद् अत्र शास्त्रे गुरुतल्पम् एवोच्यते । अवकरो ऽवकीर्णीनिमित्तं । निमित्ते चातिदिष्टे तत्कार्यातिदेशः । सखी चात्र या पुरुषवन् मैत्रीम् आगता, न तु या सख्युः स्त्री । न ह्य् अत्र पुंयोगात् प्रवृत्तिः । न च भार्यासंबन्धेन संबन्धो ऽस्ति, सयोनिपदेन व्यवधानात् । तथा च वसिष्ठो “गुर्वी सखी” (वध् २०.१६) न च पात्राङ्गत्वात् कृच्छ्राब्दपात्रं न च पात्रकुमारी अनयोस् तूपस्थाद् अन्यत्र । उदक्यायां च मासिकेन रजसाभिप्लुतोदक्या । पाठान्तरम् “पीत्वाधरं पुरुषः” इति, उदक्यायाम् अयोनिषु । एक एवार्थः। अयोनिः स्त्रीलिङ्गाद् अन्यत्र स्थाने²⁶² । तथान्ये “जले खे च” इति पठन्ति ।

• ननु च अयोनिग्रहणाद् एव सिद्धं “खे” इति न पठितव्यम् । आकाशः खशब्देनोच्यते । योनेर् अन्यश् च सः ।

• नैष दोषः । योनिशब्देन साहचर्यात् अन्यद् अङ्गम् एवोच्यत इति मन्यन्ते ।

• जले साक्षात् ॥ ११.१७३ ॥

मैथुनेषु समनन्तरं सवाससः स्नानम् । गोयाने गन्त्र्यादाव् अप्सु चापि ॥ ११.१७४ ॥

चण्डाला म्लेच्छा दिगन्तवासिनः । तत्स्त्रीगमने प्रायश्चित्तं तदन्नभोजने प्रतिग्रहे च । पततीति वचनात् कृच्छ्राब्दाद् अधिकं प्रायश्चित्तम्, न पुनः पातित्यम् एव भोजने । “अभोज्यानां तु भुक्त्वान्नम्” (म्ध् ११.१५१) इति प्राप्ते वचनम् इदं कृच्छ्राब्दप्रायश्चित्तार्थम् । एवं प्रतिग्रहे ऽपि “मासं गोष्ठे पयः” (म्ध् ११.१९३) इति प्राप्ते तदर्थम् एव । ज्ञानात् साम्यम् इति । कामकारकृते ऽपि प्रायश्चित्तविधानार्थे ऽर्थवादो ऽयम् । यत् स्मृत्यन्तरे ऽब्दशब्देन ज्ञाताज्ञातयोः प्रायश्चित्तम् उक्तं तच् च दर्शितम् । अतः कुतो ऽधिकप्रायश्चित्तार्थता ।

• भुक्त्वा चेति केन संबध्यते ।

• चाण्डालान्त्येत्य् अनेन ।

• ननु च गुणीभूतम् एतत् ।

• गुणीभूतस्याप्य् अपेक्षायां संबन्धो दर्शितः । भुक्त्वा कस्येत्य् आकांक्षायां अन्यस्याश्रुतत्वात् साम्यवचनाच् च चाण्डालान्त्यानाम् एव संबन्धः । अतो ऽयम् अर्थो भवति । चाण्डालस्त्रीम्लेच्छानाम् अन्नम् अशित्वा तेभ्यः प्रतिगृह्य च स्त्रियं गत्वा सकृद्गमनात् प्रायश्चित्तम् । अभ्यासे तु साम्यम् एव युक्तम् अनधिकारप्रायश्चित्तेन । यतः प्रतिनिमित्तं नैमित्तिकेन भवितव्यं न च तान्य् एकेन जन्मना शक्यन्ते ऽनुष्ठातुम् ॥ ११.१७५ ॥

विशेषेण प्रदुष्टां निरुन्ध्यात् पत्नीकार्येभ्यो निर्वर्तयेत् “अर्थस्य संग्रहे चैनाम्” (म्ध् ९.११) इत्यादिभ्यः । एकवेश्मनीति निगडबन्धे कर्तव्या । न स्वैरं भर्तृगृहे विहर्तुं लभेत । तत्र निरुद्धां प्रायश्चित्तं कारयेत् ।

• किं पुनः ।

• यत् पुंसः परदारेषु प्रायश्चित्तम् उपपातकं ब्राह्मणस्य तत्समानहीनजातीयासु पारदार्यम् इति । वर्णान्तराणां तद् एव । उत्तमागमने तु द्विगुणं वैश्यस्य त्रिगुणं ब्राह्मण्यां क्षत्रियस्य । तथायं विशेषो द्वे परदारे त्रीणि श्रोत्रियस्येति । शूद्रस्य ब्राह्मणीगमने महापातकप्रायश्चित्तम् । वैश्यस्य क्षत्रियागमन उपपातकं द्विगुणं त्रिगुणम् । केचित् तूत्तमागमने शूद्रस्य ब्राह्मणीवद् इच्छन्ति । “प्रातिलोम्ये वधः पुंसाम्” (य्ध् २.२८८) इति लिङ्गदर्शनात्, एतद् उक्तम् । दण्डेष्व् अपि विशेषो दर्शितः । यथैवोत्तमागमने पुंसां व्यवस्था तथैव स्त्रीणां हीनजातीयपुरुषसंपर्के चेति । दोषे ऽपि²⁶³ स्त्रीणाम् अर्धं प्रायश्चित्तम् ।

• प्रायश्चित्तार्धम् अर्हन्ति स्त्रियो रोगिण एव च ।

• बालश् चा षोडशाद् वर्षाद् अशीतिपरतः पुमान् ॥

• तथा दृष्टव्यभिचारायां गमने लघीयः । स्वैरिण्यां वृषल्याम् अवकीर्णः सचैलस्नानाद् उदकुम्भं दद्याद् ब्राह्मणाय । वैश्यायां चतुर्थकालाहारो ब्राह्मणं भोजयेत् । क्षत्रियायां त्रिरात्रोपोषणं यवाढकं दद्यात् । वैश्यवद् इत्य् अपि स्मर्यते । तद्वच् छूद्रम् आर्यायां द्रष्टव्यम् । ऋतौ वा गच्छतो गर्भम् आदधतो वा ।

• ब्राह्मणक्षत्रियविशां स्त्रियः शूद्रेण संगताः ।

• अप्रजाता विशुध्येयुः प्रायश्चित्तेत नेतरा ॥ (वध् २१.१२)

• अथ वा या एता न केनचिद् ऊह्यन्ते, वैश्येन चरन्ति, तद्गमने ऽस्ति प्रायश्चित्तं नेति संदेहः ।

• कुतः संशयः ।

• दारशब्दस्य संस्कारशब्दत्वात् । असति विवाहे न ता अस्य दारा इति व्यपदेशम् अर्हन्ति । पारदार्ये च प्रायश्चित्तम् । अतो नास्तीत्य् अवगच्छामः । यतस् तु “स्वदारनिरतः” (म्ध् ३.४५) इति नियमो विहितो ऽतो भवतीति मन्यामहे ।

• किं पुनर् अत्र युक्तम् ।

• अस्तीति ।

• कुतः ।

• नियमस्य विहितत्वात् । “अकुर्वन् विहितम्” (म्ध् ११.४३) इत्यादि, तदतिक्रमे प्रायश्चित्तस्मरणात् । मा भून् नामोपपातकम् । न तावता प्रायश्चित्ताभावः²⁶⁴ प्रायश्चित्तार्थम् उपपातकजातिभ्रंशकरादि परिगणितम् । सामान्यं तु निमित्तं सर्वत्राकुर्वन् विहितम् इत्यादि ।

• उक्तं च प्राक् “स्वैरिणीत्यादि” ।

• ननु²⁶⁵ मृतभर्तृपक्षेण²⁶⁶ पितृपक्षेण वा संबद्धैव परदारव्यपदेश्या । अधिकाम् अविहारित्वात् स्वैरिण्यः ।

• सत्यम् । वेश्यास्व् अपि स्वातन्त्र्यावलंबनः स्वैरिशब्दो न विरुध्यते ।

• अतश् च तासां सचैलस्नानोदकुम्भादिदानम् ।

• तत्र केचिद् आहुः । व्रतम् एतत् । तस्य “व्रतम्” (म्ध् ३.१) इत्य् उपक्रम्य “व्रतानीमानि धारयेत्” (म्ध् ४.१३) इति च यानि विहितानि तानि स्नातकव्रतानि, न सर्वपुरुषधर्मः ॥ ११.१७६ ॥

प्रार्थिता समानजातीयेन पुनः संसर्गे चान्द्रायणम् उपपातकत्वात् सिद्धम् । गोघ्ननिवृत्त्यर्थं पुनश् चान्द्रायणविधानं साकल्यविधानार्थम् । यावच् चैवम् उक्तम् ।

• माता मातृश्वसा श्वश्रूर् मातुलानी पितृष्वसा ।

• पितृव्यसखिशिष्यस्त्री भगिनी तत्सखी स्नुषा ॥

• दुहिताचार्यभार्या च सगोत्रा शरणागता ।

• राज्ञी प्रव्रजिता सध्वी धात्री वर्णोत्तमा च या ॥ (न्स्म् १२.७२–७३)

अत्र सत्य् अप्य् अतिदेशे न तुल्यप्रयश्चित्तता, दण्डविशेषदर्शनात् । तत्र मातर्य् उक्तम् एव । मातृष्वसृप्रभृतीनां दुहित्रन्तानां कृच्छ्राब्दः । अवशिष्टानां चान्द्रायणाभ्यासः ।

• तत्र या उक्तास् ताः सगोत्रा उच्यन्ते यज्जातीयास्²⁶⁷ तेन व्यपदिश्यन्ते, उत यस्मै²⁶⁸ दत्तास् तद्गोत्रा इति ।

• उभयेनेत्य् आह, उभयथालिङ्गदर्शनात् ।

• गोत्रं वंशः पित्रादिर् अभिजनः, तत्संबन्धाच्²⁶⁹ च पितृष्वसृग्रहणम् अनर्थकम्, असगोत्रा हि सा । अथ येनैकतां गतास् तद्भावम् अनुभवन्ति, तदा भर्तृगोत्रव्यपदेशार्हाः, तस्मिन् पक्षे पितृव्यस्त्रीग्रहणम् अनर्थकम्, भवति हि सा सगोत्रा ।

• नन्व् इयं कस्येति लिङ्काभावाद् उभ्योर् अपि युक्ता । सर्वेषां तु दर्शनं भर्तृगोत्राः सगोत्राः ।

• यत् तु कैश्चिद् उच्यते “श्राद्धविधौ कुर्वन् तु²⁷⁰ पैत्रिकं गोत्रम्” इति तत् तत्रैवास्ति । अथ वाप्य् अस्ति वचनात् तथा क्रियते ॥ ११.१७७ ॥

वृषल्य् अत्र चण्डाल्य् अभिप्रेता, महत्वात् द्विरभ्यासे चेद् बुद्धिपूर्वे द्रष्टव्यम् । अन्यथा कृच्छ्रशब्द एवं वा । एकरात्रग्रहणात् सर्वां रात्रिं शयनस्य तया सह गच्छतश् चैतद् विज्ञेयम् । सेवनं संभोगः । वृषलीशब्दो निन्दया प्रयुक्तो न जातिशब्दे²⁷¹ । यत् करोति यत्²⁷² पापं जनयति तत् त्रिभिर् वर्षैर् व्यपोहति विनासयति ।

• भैक्षाहारो जपन्न् इति अविशेषचोदनायां भावी आसु परं च नास्तीत्य् आहुः ।

• अन्ये तु यथाश्रद्धम्²⁷³ अन्यानि मन्त्रब्राह्मणवाच्यानि, न तु लौकिकं वाक्यम्²⁷⁴ ।

• अविशेषेण मन्त्रजपस्य शुद्ध्यर्थं विहितत्वाद् ऋक्संहिताम् इत्यादि ।

• यत् तु त्रिभिर् मासैः सेवित्वा वृषलीं शूद्राम् एवाचक्षते,

• तद् अप्य् अयुक्तम्, शूद्राविवाहस्याविहितत्वात्²⁷⁵ । स्वैरिण्याश् च लघुप्रायश्चित्तस्योपदेशाद् अन्यस्याश् चोपपातकत्वाद् गुरुतरम् इदम् अयुक्तम् ॥ ११.१७८ ॥

ऋज्वर्थः श्लोकः ॥ ११.१७९ ॥

द्विजातिकर्मभ्यो हानि पतत्यर्थः । पतति भ्रश्यति हीयते ऽधिकारात् । पतिताश् चत्वारो ब्राह्मणादयः²⁷⁶ । तैः सहाचरन् संवत्सरेण पतितो भवति तत्तुल्यो भवतीत्य् अर्थः ।

• किम् आचरन् ।

• यानासनाशनात्²⁷⁷ ।संलापगात्रस्पर्शादिना सह गमनम्²⁷⁸ । यानम्²⁷⁹ आसनं तादृशम् एव । एकस्यां²⁸⁰ शय्यायाम् एकस्मिन्न् आसने, एकस्मिन् आसने²⁸¹ एकपात्रे भोजनम् ।

• याजनाध्यापनाद् यौनान् न त्व् अतिविच्छेदः²⁸² ।

• किं याजनादिभिर् नैव²⁸³ पातित्यम् अथार्वाक् संवत्सराद् ऊर्ध्वं वेत्य् एतद् वक्तव्यम् ।

• स्मृत्यन्तरदर्शनादिभिः सद्यः ।

• याजनाध्यापनम् इति द्वितीयान्तः पाठो युक्तः, आचरन्न् इति शत्रा हेत्वर्थस्य गमितत्वात् ॥ ११.१८० ॥

यस्य पतितस्य यद् विहितं तत् प्रायश्चित्तं कुर्यात् तत्संसर्गस्य शुद्धये । एषाम् इति निर्धारणे षष्ठी । एषां पतितानां येन पतितेन यः संसर्गं याति पूर्वोक्तसंसर्गं गच्छति स तस्यैव पतितस्य यद् विहितं प्रायश्चित्तं तत् कुर्यात् । तत्संसर्गाद् यो दोष उत्पन्नस् तद्विशुद्धये तद्विनाशाय । अनुवादो ऽयं श्लोकपूरणः ।

• अथ यद् इदम् उच्यते पतितात्याग्यपतितात्यागीत्यादिनिन्दितकर्माभ्यासेन पतनम् तत्र यद् एतत् पतितत्ववचनं तत् किम् उपदिश्यत आहोस्विद् अतिदिश्यते । यदि तावद् उपदिश्यते पञ्च पातकानीति प्रसिद्धेर् मूलं²⁸⁴ वाच्यम् । अथ पञ्चानुगमौपदेशिकम् अन्येषाम् आतिदेशिकैर् व्यवहारे भेदे न कश्चिद् अर्थः । तान्य् एव प्रायश्चित्तानि त एव धर्मा यस्मा उपदिश्यन्ते, अतिदेशेन व्यवहारेण को ऽर्थः ।

• अत्रोच्यते । न व्यवहाराः प्रयोजन एव भिद्यन्ते । अपि त्व् अन्यतो ऽपि निमित्तात्, इह चास्ति प्रमाणतो भेदः । यत्र पतितत्वम् अभिधाय द्विजातिकर्मभ्यो हानिः पतितस्योदकं कार्यम् इत्याद्य् अभिधीयते सकृत् स्वधर्माभिधानाद् उपदेशः । यत्र तु तत्संबन्धवचनान् नाम्ना लिङ्गसंयोगाद् वा तद्धर्मप्राप्तिः सो ऽतिदेशः । सूर्याग्निपदयोर् न हि सौर्ये कश्चिद् धर्मः श्रुतो येनातिदेशे सत्य् अयं विशेषो लभ्य इति निश्चीयते ।

• तद् असत् । यतः सूर्यादिशब्दस्यैव प्रभुता, अकृतत्वाद् वेदस्य । अयं पौरुषेयो ग्रन्थः । पुरुषश् चासति भेदे किमिति व्यवहारं नवं प्रवर्तयति । या तु प्रत्यक्षानुमानाभ्यां बाधकाभावात् सिद्धिः सात्र कदाचिद् उपलभ्यते । यो ऽप्य् अभ्यासः सो ऽपि द्विरावृत्तिस् तत्र ततः प्रवृत्तिः आवृत्तिशतेष्व् अभ्यासरूपतयैक एवेति । लोके तावद् आवृत्तिमात्रम् अभ्यासः । तत्र यो ऽपि द्विर् अपवादः यो ऽपि शतकृत्वः तौ द्वाव् अपि प्रायश्चित्ते समौ स्याताम् । निन्दितं च कर्म प्रतिषिद्धम् । तत्र यो ऽपि द्विर् दिवा सुप्याद् यो ऽपि गा असकृद् धन्यात् तत्र निन्दितकर्माभ्यासे ऽविशेषेण पतनप्राप्तिः । तस्माद् विचिन्त्यम् एतत् ।

• किम् अत्र चिन्त्यते । पञ्चानां तावत् पातकित्वं सर्वस्मृतिकारैर् उच्यते, अन्येषां केषांचित् तत्समत्वम्²⁸⁵ । तद् उभयम् अपि बाधितुं तत्र विशेषो नास्तीति संकल्पयिष्यते²⁸⁶ “शक्तिं चावेक्ष्य पापं च” (म्ध् ११.२०८) इति । न हि तस्य तत्सदृशस्येति वा एकत्वं युक्तम्, गार्गवस्येव²⁸⁷ । अथ केषांचिद् धर्माणां भेदः केषांचिद् एकत्वे सादृश्यं भवति ।

• तस्मात् तत्समानां पतित्वं भवति । अतः किंचिदूनं तत्समानां पतितप्रायश्चित्तम् ।

• अधिकारापगमे²⁸⁸ केचिद् विशेषम् आहुः । श्रौतेष्व् अधिकारो निवर्तते साक्षात्, न स्मार्तेषु ।

• यद् अप्य् उक्तम् “द्विर् आवृत्तौ शतकृत्वश् चाभेदो न स्यात्” इति तत्राप्य् अभ्यासानां भेदः । कथं तुल्यप्रत्यवायता ।

• यद् अपि दिवास्वप्नगोवधयोर् निन्दितत्वाविशेषात् तदभ्यासे तुल्यं पतितत्वम् इति, कथम् अविशेषो निन्दायाः, यत्रार्थवादेषु प्रत्यवायविशेषः श्रूयते, प्रायश्चित्तबहुत्वं बाहुल्ये ऽपि प्रतिषेधे ।

• तत्रायं विधिः । “निन्दितकर्माभ्यासे पतनम्” इति न प्रतिषिद्धमात्रे, तथा च “पूर्णे चानसि” (म्ध् ११.१४०) इति । सत्य् अपि निन्दितकर्माभ्यासे नैव पातित्यम् अस्ति ॥ ११.१८१ ॥

जीवत एव पतितस्य प्रायश्चित्तम् अनिच्छतो घटोदकदानं मृतस्येव कर्तव्यम् उच्यते । सपिण्डाः सप्तमपुरुषावधयः एकवंश्याः । ततो ऽन्ये बान्धवाः सगोत्राश् च । निन्दिते ऽहनि चतुर्दश्यादौ । सायाह्ने ऽस्तम् इते रवौ । ज्ञात्यृत्विक् । ज्ञात्यादयः कर्तॄणां तथा पतितस्य ॥ ११.१८२ ॥

प्रेतवद् इति । कर्तव्यतोपदेशो ऽयम् । दासी प्रेष्योदकुम्भम्, पदा पादेन, पर्यस्येत् क्षिपेत् “इदम् अमुष्मै” इति । क्षिप्ते तस्मिन्न् अहोरात्रम् आशौचं युक्तम् । बान्धवैः सह तथासीरन्न् एकत्र स्थाने निवसेयुस् तद् अहः । दासीग्रहणात् स्वयंकरणं निषेधति ।

• यद्य् एवं “ज्ञात्यृत्विग्गुरुसंनिधौ” (म्ध् ११.१८२) इत्य् अस्वयंकरणपक्षे ज्ञातीनां सपिण्डानां च को विशेषो येनोच्यत एतेषां संनिधान एतेन कर्तव्यम् इति । यावता सर्व एव संनिधानमात्रेणोपकुर्वन्ति, तस्यासंनिपात्योपकारत्वात् ।

• नैतद् एवम् । सपिण्डादयः प्रयोजकत्वेन कर्तारः । ज्ञात्यादयस् तु संनिधाप्यन्ते केवलम् अदृष्टायेति ॥ ११.१८३ ॥

कृतोदके यथा वर्तितव्यं तथेदानीम् उच्यते । संभाषणम् इतरेतरम् उक्तिप्रत्युक्तिरूपो व्यवहारः । दायाद्यं धनं तद् अपि तस्मै न दातव्यम् । लौकिकी यात्रा संगतयोः कुशलप्रश्नादिका, विवाहादौ नैमित्ते गृहानयनं भोजनं चेत्य् एवमादि ।

• ननु च संभाषणप्रतिषेधाद् एवैषु निवृत्तिः सिद्धैव²⁸⁹ ।

• अभ्युत्थानासनत्यागस्यापि निवृत्तिरूपस्य संभवात् । संभाषणं तु शब्दात्मकम् एव ॥ ११.१८४ ॥

ज्येष्ठावाप्यं च यद् वसु ।

• अत्रापि चोद्यते । दायाद्यदाननिषेधाज् ज्येष्टप्राप्यवसुनो धनस्य सिद्ध एव निषेधः ।

• केचिद् आहुर् गुणतो ऽधिकस्य यवीयसस् तदंशप्राप्त्यर्थम् अनूद्यते ।

• अन्ये तु मन्यन्ते । दायाद्यशब्देन धनमात्रम् उच्यते, नान्वयागतम् एव । तथा चाभिधानकोशे “दायाद्यं धनम् इष्यते” इति स्मर्यते । अतो यत् तस्मात् केनचिद् ऋणत्वेन गृहीतं तेनापि तन् न दातव्यम् । किं तर्हि कर्तव्यम् । पुत्रभ्रात्रादिरिक्थहारिणाम् अर्पणीयम् ।

• अन्ये तु मन्यन्ते । अविभक्तधनानां दायाद्यधननिषेधः, कृते तु विभाग उद्धारस्यैव ज्येष्ठांशस्यैवोच्छेदः । सत्स्व् अपि पुत्रेषूद्धारं वर्जयित्वान्यस्य पुत्रा एवेशते ॥ ११.१८५ ॥

कृतप्रायश्चित्तस्येदनीम् उदकक्रियोच्यते । तेनैव सार्धं स्नात्वा जलाशये पुण्ये स्रवन्त्यां²⁹⁰ महाह्रदे वा प्रभासमानसादौ वा तीर्थविशेषे कृतस्नानो ऽपां कुम्भं नवं स्वयं प्रास्येयुः ।

• नवकुम्भग्रहणाद्²⁹¹ दासीग्रहणाच् चात्र पूर्वत्रोपयुक्तस्य क्रियासु कुम्भस्य ग्रहणम् । उदकेन पूरयित्वा हरणम् उक्तम् ॥ ११.१८६ ॥

पुनर् असौ घटः प्रक्षेप्तव्य इत्य् आह ।

यास्व् अप्सु स्नातास् तास्व् एव घटः प्रक्षेप्तव्यः । ततस् तं पुरस्कृत्य तदीयं भवनं प्रविशेयुः । ततो यथापूर्वं संभोजनादीनि ज्ञातिकार्याणि प्रवर्तयेयुः ।

• अन्ये तु स “कृते²⁹² प्रायश्चित्ते” (म्ध् ११.१८६) इति संबध्नन्ति । घटप्रासनं तेनैव कर्तव्यम् ।

• एषा चास्य पतितोदकक्रिया नान्यस्य त्याज्यस्य, “त्यजेच् चेत् पितरं राजघातकं च शूद्रयाजकम्”²⁹³ (ग्ध् २०.१) इत्यादेः ॥ ११.१८७ ॥

योषित्सु स्त्रीष्व् अपि पतितास्व् एष एव विधिः । पतितास्व् अकृतप्रायश्चित्तासु च । ताभ्यस् तु कृतोदकाभ्यो ऽपि वस्त्रान्नं दातव्यम् । दानग्रहणात्, वस्त्रान्ने शरीरस्थितिमात्रसंपादिनी दातव्ये, न भोगादयः । पानम् औचित्याद् उदकम् । तच् च प्राचुर्याद् अदत्तम् अपि लभ्यते । वचनं तु परानुरोधात् प्रीत्या तद्²⁹⁴ अपि स्वातन्त्र्येण तासां²⁹⁵ न देयम् । यादृशं च पानं तादृशे एव वस्त्रान्ने ऽतो निकृष्टं वस्त्रं चान्नं दातव्यम् । तथोक्तम् ।

• हृताधिकारां मलिनां पिण्डमात्रोपजीविनीम् ।

• परिभूताम् अधःशय्यां वासयेद् व्यभिचारिणीम् ॥ (य्ध् १.७०)

पातित्यहेतवश् च स्त्रीणां य एव मनुष्यस्य । यत् तु “भ्रूणहनि हीनवर्णसेवायाम्” (ग्ध् २१.९), “न च स्त्रीणाम् अधिकं भ्रूणहनि” इति, तत् तुल्यतार्थं न तु परिसंख्यार्थम् । तथा च याज्ञवल्क्यः ।

• नीचाभिगमनं गर्भपातनं भर्तृहिंसनम् ।

• विशेषपतनीयानि स्त्रीणाम् एतान्य् अपि ध्रुवम् ॥ (य्ध् ३.२९८)

वसेयुः स्वगृहान्तिके प्रधानगृहान् निष्कास्य कुटीगृहे वासयितव्येत्य् अन्तिकग्रहणम् ।

• केचिद् आहुः- प्रायश्चित्तं तु कुर्वतीनाम् एतद् देयं न त्व् अन्यथा ।

• तद् अयुक्तम्, वस्त्रान्नदानव्यवहारस्य तत्र योगत्वात् । प्रायश्चित्ते भिक्षाहारता पयोव्रतं चान्द्रायणविधिश् चेत्यादि । न च भैक्षाहारता चानेन विवर्तयितुं शक्या, वृत्तिविधानेन चरितार्थत्वात् । तस्माद् यस्याः प्रायश्चित्तेष्व् अनधिकारः अशक्ततयातिपुष्टतया²⁹⁶ वा तस्या अपि वस्त्रादिदानं कर्तव्यम् इति श्लोकर्थः ॥ ११.१८८ ॥

एनस्विनः प्रकृतत्वात् पातकिनः । तैर् अनिर्णिक्तैर् अशुद्धैर् अकृतप्रायश्चित्तैर् नार्थं किंचिद् ऋणदानक्रयविक्रययाजनाद्युक्तम् । निर्णेजनं शोधनं पापापनोदनम् । तस्मिन् कृते । नैनां जुगुप्सेत कृतप्रायश्चित्तान् न कुत्सयेत् ॥ ११.१८९ ॥

शरणागतः । यः शत्रुभिर् अभिहन्यमानो बलवतान्येन वोपदूयमानः परित्राणार्थं कंचिद्²⁹⁸ अन्यम् अभिधावेत् “त्रायस्व माम्” इति । एवं कृतदोषो विद्वान् समुपधावेत् “उद्धर मां देहि प्रायश्चित्तम्” इति शरणागतः । कृतघ्नः कृतम् उपकारं विस्मृत्य यो ऽपकाराय यतते यो वा कृतोपकारं पुनर् विनाशयति तस्यैवोपकृतस्यापकार्य उद्यच्छति । यद्य् अप्य् एषा शब्दव्युत्पत्तिस् तथापि लोकप्रसिद्धेर् यत्रोपकर्तुर् अपकारे वर्तते स कृतघ्नः । अत्र जातिर् नापेक्षते बालादिस्वरूपम् एव कारणम् । स्त्रियो व्यभिचारिण्यो ऽपि । यद्य् अपि तासां स्वल्पं प्रायश्चित्तं तथापि वाचनिकः संवासप्रतिषेधः²⁹⁹ । संवासः संगतिस् तद्गृहनिवासश् च ॥ ११.१९० ॥

“आ षोडशाद् ब्राह्मणस्य” (म्ध् २.३८) इत्यादिनोपनयनकालनियमः कृतः । तदतिक्रमे प्रायश्चित्तम् इदम् । गर्भाष्टमात् प्रभृति यावत् षोडशवर्षं ब्राह्मणस्य सावित्री नानूच्येत । सावित्र्यनुवचनेनोपनयनाख्यसंस्कारो लक्ष्यते । अस्मिन् काले यद्य् उपनयनं न क्रियेत । एवं “आ द्वाविंशात् क्षत्रियस्य आ चतुर्विंशतेर् विशः” (म्ध् २.३८) । अत ऊर्ध्वं त्रीन् कृच्छांश् चारयितव्यः । निरुपपदकृच्छ्रश्रवणे प्राजापत्यप्रत्यय इति स्मृतितन्त्रसिद्धिः ।

• अन्ये तु कृच्छ्रातिकृच्छ्रान् आहुः ।

• कृच्छ्रेषु कृतेषूपनेतव्या । यथाविधीत्य् अनुवादः ॥ ११.१९१ ॥

विकर्मस्था यथा ब्राह्मणाः शूद्रसेवाद्यभिरताः । यस्य यत् कर्म जीविकाहेतुस् तया तत् तस्य विहितं कर्म । यस्य यन्³⁰⁰ न विहितं तस्य तद् विकर्म । द्विजातीयस्य विहितं विजातीयस्य विकर्म । ब्रह्मणा परित्यक्ता उपनीता अप्य् अस्वीकृतवेदा अधीत्य वा वेदम् उपविस्मरेयुस् तेषाम् अप्य् एतत् कृच्छ्रत्रयम् । प्रायश्चित्तं चिकीर्षन्तीत्य् अनुवाद एवायम् । इच्छन्न् एव यतः प्रवर्तते ॥ ११.१९२ ॥

गर्हितेनेत्य् अविशेषे ऽप्य् असत्प्रतिग्रहणेति द्रष्टव्यम्, उत्तरत्र विशेषविधेस् तं प्रत्य् एवोपदिश्यमानत्वात्- “मुच्यते ऽसत्प्रतिग्रहात्” (म्ध् ११.१९४) इति । उत्सर्गः त्यागो ममतानिवृत्तिर् दानेन वा । अनपेक्ष्य दृष्टम् अदृष्टं राजरथ्यादिषु त्यागेन देयम्³⁰¹ “मम यो गृह्णाति स गृह्णातु” इत्याद्य् अभिधाय क्षिपेत्, श्वभ्रे गर्ते नद्यादिषु वा । जपतपसी वक्षत्य् उपदिष्टश्लोके ।

• अन्ये तु ब्राह्मणशब्दस्थाने वर्णशब्दं³⁰² पठित्वैवं व्याचक्षते । यस्य वर्णस्य द्विजातेः शूद्रस्य वा धनार्जनोपायतया यत् प्रतिषिद्धं तत् तस्य गर्हितम् । यथा “ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि वृद्धिं नैव प्रयोजयेत्” इत्यादि । तेन ये ऽर्जयन्ति धनं कर्मणा तस्योत्सर्गजपतपांसि त्रीणि समुच्चितानि प्रायश्चित्तानि । ब्राह्मणस्यासत्प्रतिग्रह उत्तरो विशेषविधिः ॥ ११.१९३ ॥

त्रीणि सावित्रीसहस्राणि ।

• प्रत्यहम् इति केचिद् आहुः ।

• अन्ये तु मासं त्रीन्य् अभिसंबध्नन्ति । अतश् च प्रत्यहम् एकैकं शतम् ।

• गोष्ठ इति वासस्थानम् ॥ ११.१९४ ॥

कार्श्यवचनात् स्वल्पं पयःपानम् आह । प्रणतं जानुभ्यां स्थितं भुवि । ते विद्वांसो ब्राह्मणाः पृच्छेयुस् तं “हे सौम्येच्छसि साम्यम्”³⁰³ इति । “अथ पुनर् अपि शास्त्रम् अवगणय्य न प्रवर्तितव्यम् असत्प्रतिग्रहलोभेन” इति ॥ ११.१९५ ॥

पृष्टेन वा तेन वक्तव्यम् “सत्यम्” इति । येन मार्गेण गावो विचरन्ति नदीप्रस्रवणादिजलं पातुं तस्मिंस् तीर्थे तरनप्रदेसे । ते ब्राह्मणाः परिग्रहम् अस्य कुर्युस् ते हि हस्तारोपणेनात्मैकदेशम्³⁰⁴ आनयेयुः ॥ ११.१९६ ॥

व्रात्याः सावित्रीपतिताः । तेषां व्रात्यानां व्रात्यस्तोमः³⁰⁵ क्रतुर् विहितः । तेन ये याजयन्ति आर्त्विज्येनोपदेष्टृत्वेन च । परेषां मातापितृगुरुवर्जम् अन्त्यकर्म श्मशानादि । अभिचारं शेयनचिदादि³⁰⁶ । अहीनं³⁰⁷ च द्विरात्रादिकम्³⁰⁸ । कृच्छ्रैर् विशुध्यति ।

• अन्ये त्व् आहुः । नायम् अभिचाराहीनयोर् यजमानस्य विधिः । कस्य तर्हि, ऋत्विजाम् । तथा च व्रात्यानां याजनम् इतीदृश एवाधिकारः । यजमानस्य तु विधिलक्षणाप्रवृत्तिस् तस्याः प्रतिषेधाभावे कुतः प्रायश्चित्तम् ।

• भवत्व् अहीने शास्त्रतः प्रवृत्तिः । श्येनादौ तु कथम् । न हि शत्रून् मारयेद् इति नोदनास्ति । किं तर्हि, यः शत्रोर् मारणं कामयते तेन तत्सिद्ध्यर्थं श्येनादि कर्तव्यम् । शत्रुमारणे च हिंसालक्षणाप्रवृत्तिः³⁰⁹ । सा च निषिद्धा- “न हिंस्यात् सर्वा भूतानि” इति । अहीनेष्व् अपि लिप्सात एव प्रवृत्तिः । फलकामस्य हि तत्राधिकारो भवति । न तु फलकामना तत्र निषिद्धा, नापि काम्यमानार्थनिष्पादको व्यापारः । इह तूभयं निषिद्धम् “न हिंस्यात्” इति मरणफलव्यापारेण न³¹⁰ प्रवर्तितव्यम् । तत्फलं च श्येनादेर् एव । इह तु नास्ति निषेधः- “स्वर्गादिफलकर्म न³¹¹ कर्तव्यम्” इति ।

• केचिद् आहुः । “वाक्शस्त्रं वै ब्राःमणस्य” (म्ध् ११.३२) इत्य् अभिचारिणीयाभिचारो ऽप्य् अनुज्ञायाम्नात एव । तुल्याव् अहीनाभिचारौ । तत्र ऋत्विजाम् एव प्रायश्चित्तं युक्तम् ।

• ननु च काम्यान्य् अपि निषिद्धानि-³¹² “कामात्मता न प्रशस्ता” (म्ध् २.२) इति ।

• यस् तस्य विषयः स तत्रैव व्याख्यातः । श्रुतिश् चाहीनतया याजनं कार्यम् इति । अभिचरणीयाभिचारे च यजमानस्यायुक्तम् ।

• कथम् ।

• आम्नातं यज् ज्योतिषो ऽभिचार्यन्ते । तद्वत् प्रायश्चित्तान्य्³¹³ उक्तान्य् एव, अस्य अभिचरर्त्विग्विषये ऽभिचरणीयाभिचरे सविषयत्वात् ।

• वैदिकेन जपहोमादिना शत्रोर् मारणम् अभिचारः ॥ ११.१९७ ॥

द्विविधः शरणागतः प्रागुक्तः । तस्य परित्यागः प्रत्याख्यानम्,³¹⁴ सत्यां शक्तौ ।प्राक् चैतद्विचरितम्³¹⁵ । वेदं विप्लाव्य, नध्यायाध्ययनं कृत्वा । अधिकारेणाधीयनस्यानुयोगदानम्-³¹⁶ “किं पठसि, नाशितं त्वया” इति । अथ वा धनहेतोः परीक्षास्थानेष्व् अनियुक्तेन पठ्यते । स्मृतिश् च- “दत्वा नियोगं धनहेतोः पतितान् मुनिर् अब्रवीत्” ॥ ११.१९८ ॥

दष्टो दन्तैर्³¹⁷ दंष्ट्राभिः । ग्राम्यैः क्रव्याद्भिर् मार्जारनकुलादिभिः ॥ ११.१९९ ॥

अपाङ्क्त्यास् तृतीयाधाय उक्ताः (च्ड़्। म्ध् ३.१५७), येषां प्रतिपदं प्रायश्चित्तम् अन्यत्राम्नातम् । तेषां मासं संहिताजपः । शाकलहोमः षष्ठान्नकालता चेति समुच्चयः । काष्ठशलाकादि “देवकृतस्य” (व्स् ८.१३) इत्यादिभिर् मन्त्रैर् हूयते, स शाकलहोमः । नित्यग्रहणं समाप्ते ऽपि संहिताजपे पुनः पुनर् आवृत्त्यर्थम्, यावन् मासः पूर्णः ॥ ११.२०० ॥

उष्ट्रैर् युक्तं यानं गन्त्र्यादि । साक्षाद् उष्ट्रादाव् आरोहणम् अव्यवधानेन चाधिकतरम्, प्राणायामानाम् आवृत्तिः । दिग्वासा नग्नः । नग्नदोषनिर्हरणार्थं पुनः सवासाः स्नानं कृत्वा प्राणायामः कर्तव्यः ॥ ११.२०१ ॥

विनाद्भिर् असंनिहितास्व् अप्सु अदृष्टगोचरस्थास्व् अप्सु । आर्तो विष्ठया स्तब्धः । शारीरं मूत्रपुरीषोत्सर्गम् संनिवेष्य, सचैलो यत् प्रावृतं वस्त्रं तेन सहितः । बहिर् ग्रामान् नद्यादाव् आप्लुत्य निमज्य ततो गाम् आलभ्य स्पृष्ट्वा शुध्यति ॥ ११.२०२ ॥

वेदोदितानां³¹⁸ दर्सपौर्णमासादीनां श्रौतानाम्, स्मार्तानां च संध्योपासनादीनाम् । तान्य् अपि वेदोदितानि तन्मूलत्वात् स्मृतीनाम् । स्नातकव्रतानि “न जीर्णमलवद्वासा” (म्ध् ४.३४) इत्यादीनि । तेषां लोप एकाहम् उपवासः । श्रौतकर्मातिक्रमे या इष्टय उक्तास् ता अनेन समुच्चीयन्ते ॥ ११.२०३ ॥

सक्रोधाक्षेपे हुङ्कारेण हुङ्कारेण कुङ्कुरुते “तूष्णीम् आस्व हुं मा एवं वादीः” इत्य् एवमादिष्व् अर्थक्रियासु तन्निषेधार्थं हुङ्कारकरणम् । ब्राह्मणस्य ज्येष्ठस्य समस्य कनीयसो वा शिष्यस्य पुत्रस्य वा । तथा गरीयसस् त्वङ्कारम् उक्त्वा- “त्वम् एवम् आत्थ,” “त्वयेदं कृतम्” । एकवचनान्तयुष्मच्छब्दोच्चारणे प्रायश्चित्तम् एतत् । प्रथमादिविभक्तिर् न विवक्षिता । तथा च समाचारो गुरौ “युष्मासु” इत्यादिबहुवचनं प्रयोक्तव्यम् इति । स्नात्वानश्नन् प्रातर् भक्तत्यागः । अभिवाद्य³¹⁹ उपसंग्रहणं कृत्वा । प्रसादयेत्³²⁰ क्रोधं त्याजयित्वा सायम् अश्नीयात् ॥ ११.२०४ ॥

तृणेन पीडाकरेणापि ताडयित्वा प्रहृत्य । वाससापि कण्ठे मृदुस्पर्शेन बध्वा । विवादे लौकिके कलहे **विनिर्जित्य **। प्रणिपत्य नम्रेण भूत्वा प्रसादयितव्यः । वादजल्पयोस् तु नायं विधिः ॥ ११.२०५ ॥

अवगूरणप्रतिषेधो ऽयम् । परिशिष्टो ऽर्थवादः । जिघांसया हन्तुम् इच्छया दण्डादिकम् उद्यम्य । संवत्सरशतं नरकेष्व् आस्ते । अभिहत्य प्रहारं दत्वा सहस्रं संवत्सराणाम् । जिघांसया न परिहासतः ॥ ११.२०६ ॥

ब्राह्मणस्य रुधिरं दण्दादिप्रहारेण भूमौ पतितं यावत् पांशून् रजोऽवयवान् संगृह्णाति तावन्ति संवत्सरसहस्राणि तस्य जनयिता नरके व्रजेद् वसेत् । अयम् अप्य् अर्थवादः ॥ ११.२०७ ॥

पूर्वस्य प्रायश्चित्तम् एतत् । “ब्राह्मणरुजः कृत्वा” (म्ध् ११.६६) इति शोणितोत्पादनाद् अन्यत्रैतत् । यदि वा तेनेदं विकल्प्यते³²² ॥ ११.२०८ ॥

अनुक्ता निष्कृतयः प्रायश्चित्तानि येषां विकर्मणाम्, यथा चाण्डालादिप्रतिलोमवधे । तत्र कल्पयेत् ।

• ननु चात्राप्य् उक्तम् “किंचिद् एव तु विप्राय दद्याद् अस्थिमतां वधे” (म्ध् ११.१४०) इति ।

• अनस्थिसाहचर्यात् क्षुद्रजन्तुप्रायास् तत्रास्थिमन्तो गृह्यन्ते । महाकायानां तु नैष विधिः ।

• ननु चत्वारो वर्णाः “नास्ति पञ्चमः” (म्ध् १०.४) इति शूद्रप्रभेदा एव³²³ प्रतिलोमाः । यदि नाम पञ्चमो वर्णो न जातो नैतावता शूद्रैस् तैर् भवितव्यम् । तेषाम् अपि लक्षणस्य नियतत्वात् “समानजात्याम् ऊढायां जातः शूद्रः” इति वर्णसंकरजाश् चैते³²⁴ । तस्मान् न शूद्रहत्याप्रायश्चित्तम् । नापि “किंचिद् एव तु विप्राय” (म्ध् ११.१४०) इत्य् अन्यस् तत्र कल्पनाया अनवसरः ।

• शक्तिः प्रायश्चित्तिनस् तपसि । तथा किम् अयं तपसि समर्थ उत दाने । पापं च । हिंसाया विहितप्रायश्चित्तम् एव । अभक्ष्यभक्षणे तद् एव । अथ पापस्य गुरुलघुभावोपेक्षणीयः ।

• ननु च गुरुलघुभावः पापस्य कथं ज्ञायते । प्रायश्चित्तमहत्वाद् इति चेत्, अनुक्तप्रायश्चित्तविषयेयं कल्पना ।

• सत्यम् । अर्थवादे दोषातिशयश्रवणद् गुरुत्वात् । तथा बुद्धिपूर्वानुकृते च । किं च नेदम् अनुक्तनिष्कृतिविषयम् एव प्रकल्पयेत्, उक्ते ऽपि कल्पना कार्या ।

• कुत एतत् ।

• दण्डप्रायश्चित्तयोस् तुल्यत्वात् । दण्डेन चोक्तानुक्तविषयम् अनुज्ञायते । किं चैतस्मिन् व्यतिक्रमे गुरुलघूनाम् उपदेशात् तत्रावश्यभावनीया कल्पना । अत उद्दिष्टानुद्दिष्टसर्वशेषो ऽयम् ॥ ११.२०९ ॥

• सत्यम् । संज्ञामात्रेण निर्दिष्टा । इह तु स्वरूपं सेतिकर्तव्यताकम् उच्यते ।

• उपाय एवाभ्युपायः । व्यपकर्षति अपमार्ष्टि । देवर्षीत्यादिः स्तुतिः । मानवग्रहनं सर्ववर्णार्थम् ॥ ११.२१० ॥

यद्य् अप्य् अहर्मुखं प्रातस् तथापि पूर्वाह्णकालो लक्ष्यते । द्वितीयाह्नकालप्रतिषेधाद् अस्य । प्रातःकालविधौ हि यदृच्छया भोजनं प्राप्तं वर्तते । केवलम् अत्यर्थं हि “यत् पूर्वाह्ने वा मध्यंदिने वा मनुष्याणाम्” इत्य् अयाचितत्वात् प्राप्तम् अर्थित्वाद् भोजनम् । तद् एव चेत् प्रातःकाले विधीयते तदा माध्यंदिनं निवर्तेत, न सायंतनम् । अद्य पुनर् यद् एव पौरस्त्यं पूर्वाह्णमधंदिनकालयोर् विकल्पितयोः प्राप्तं भोजनं तद् एव पुनर् उच्यमानं कालान्तरनिवृत्त्यर्थं संपद्यते । व्रतत्वाच् चैतद् एव युक्तम् । एकाहारता हि व्रतपरिगणनायां संख्यायते । तपश् चेदं तापयति दुःखयतीति । यदि च द्वितीयं भोजनं निवर्तते तत्र सायंतनं निवर्तेत ।

• अन्ये तु “हविष्यान् प्रातराशान्” (ग्ध् २६.२) इति स्वप्लपरिमाणता भोजनस्य लक्ष्यत इत्य् आहुः । प्रातराशे हि स्वल्पं भुञ्जते ।³²⁵ तच्छीलाः प्राकृतपुरुषाः । तथा सिद्धे पाके भोजनात् प्राकृतभोक्तेति व्यपदिशन्ति³²⁶ ।

• सायम् इति वापरस्मिन् त्र्यहे ।

• ततो ऽनतरं त्र्यहो हविष्यं वैदिकं³²⁷ यावद् भुज्यते तावद् अनुज्ञायते । उक्तं च स्मृतिकारैः “ईषत् भुक्त्वार्थं संविशेत्”³²⁸ । अयाचिते ऽपि हविष्यभोजनम् एककालिकं च । स्वगृहे ऽपि “दीयतां मे भोजनम्” इति यत् भृत्यादय आज्ञायन्ते तद् अपि याचितम् एव । प्रार्थनामात्रं याञ्चा, प्रेषणाध्येषणयोः साधारणम् । अतः स्वगृहे ऽपि यद्³²⁹ भार्यादयो ऽननुज्ञाता उपहरन्ति तथा भोक्तव्यम्, न त्व् अन्यथेति ॥ ११.२११ ॥

गोमूत्रादीनां कुशोदकानां समाहारम् आहुर् एकस्मिन्न् अहन्य् । एकरात्रोपवासश् च । ततो द्व्यहं सान्तपनम् ।

• अन्ये तु प्रत्यहम् एकैकं भक्षयितव्यम्, संहतस्याश्रुतत्वात् । अतः सप्ताहानि सान्तपनम् ।

• द्वाव् अप्य् एतौ पक्षौ स्मृत्यन्तरे परिगृहीतौ ॥ ११.२१२ ॥

पूर्ववद् इति प्राजापत्यविधिम् अतिदिशति । एष्व् एव कालेष्व् एकैकं ग्रासम् अश्नीयात् ॥ ११.२१३ ॥

तेष्व् एव कालेषु जलादीनि यावता नातितृप्तिर् भवति । क्वचित् परिमाणं पठ्यते ।

• अपां पिबेत् तु त्रिपलं पलम् एकं तु सर्पिषः ।

• पयः पिबेत् तु द्विपलं त्रिपलं चोष्णमारुतम् ॥

सकृत्स्नायीति “त्रिर् अह्नः त्रिर् निशायाम्” (म्ध् ११.२२३) इत्य् अस्यापवादः ॥ ११.२१४ ॥

यतात्मा संयतेन्द्रियो गीतादिशब्दश्रवणेष्व् अनभिलाषी । अप्रमत्तस् तत्परः । अर्थवादो ऽयम्, सर्वकृच्छ्रेष्व् अस्य धर्मस्य विहितत्वात् ॥ ११.२१५ ॥

चतुर्दश्याम् उपोष्य श्वोभूतायां³³⁰ पौर्णमास्यां पञ्चदश ग्रासान् अश्नीयात् । ग्रासप्रमाणं चास्याधिकारेण ग्रासानुमन्त्रणे³³¹ च “आप्यायस्व सं ते पयांसि” (त्स् ३.२.५.३) इति स्मृत्यन्तरोक्तो विधिर् अपेक्षितव्यः (ग्ध् २७.४, १०) । एकशास्त्रत्वात् सर्वस्मृतीनाम् असति विरोधे समग्रं योज्यम् । विरोधे तु विकल्पः ।

• प्रतिपदम् आरभ्य, एकैकं ग्रासं दिवसे दिवसे ह्रासयेत् । प्रतिपदि चतुर्दश द्वितीयायां³³² त्रयोदशेत्यादि यावच् चतुर्दश्याम् एको ग्रासो³³³ भवति । ततो ऽमावास्यायाम् उपोष्य प्रतिपद्य् एकं ग्रासम् अश्नीयात् । द्वितीयस्यां द्वाव् एवम् एकैकं वर्धयेद् यावत् पौर्णमास्यां पञ्चदश भवन्ति ।

• उपस्पृशन् स्नानं कुर्वन् । त्रिषवणं प्रातर्मधंदिनापराह्णेषु । “त्रिर् निशायाम्” (म्ध् ११.२२३) इति निवर्तते विशेषविहितत्वात् ॥ ११.२१६ ॥

यवमधमे ऽमावास्यायाम् उपोष्य प्रतिपद्य् एको ग्रासः । द्वितीयस्यां द्वौ यावत् पौर्णमास्यां पञ्चदश । पुनः प्रतिपदम् आरभ्य कृष्णपक्ष एकैकग्रासापचयो यावद् अमावास्याम् उपवासः ॥ ११.२१७ ॥

प्रत्यहं मासम् अष्टौ ग्रासान् कृष्णपक्षाद् वारभ्य शुक्लपक्षाद् वा यतिचान्द्रायणं भवति । मध्यंदिने स्थिते प्रवृत्ते । पूर्वाह्णापराह्णौ वर्जयित्वेत्य् अर्थः । शिष्टं प्रसिद्धम् ॥ ११.२१८ ॥

अत्र प्रातःशब्दो ऽस्तमयसाहचर्यात् सूर्योदयप्रत्यासन्नं कालं लक्षयति । अस्तम् इते सूर्ये प्रदोष इत्य् अर्थः ॥ ११.२१९ ॥

कस्मिंश्चिद् दिवसे चतुरो ग्रासान् कस्मिंश्चिद् द्वादश कस्मिंश्चिन् नाश्नाति यथा कथंचित् त्रिंशद्रात्रौ प्रवृत्तिः । यदि कस्मिंश्चित्³³⁴ षोडश । अयं तु नियमः तिस्रोशीतीर् मासेनेति द्वे शते चत्चारिंशद् अधिके । चन्द्रलोकं प्राप्नोति ॥ ११.२२० ॥

एतच् चान्द्रायणं व्रतं सर्वे देवाः समाचेरुः, सर्वेषाम् अकुशलानां विमोक्षाय । न केवलं यत्रैवोक्तम् अनुक्तेत्ष्व् अपि द्रष्टव्यम् । तद् उक्तम् “कृच्छ्रातिकृच्छ्रौ चान्द्रायणम् इति सर्वप्रायश्चित्तम् सर्वप्रायश्चित्तम्”³³⁵ (ग्ध् १९.२०) ।

• अत्रेदं संदिह्यते । यद् एतत् सर्वप्रायश्चित्तवचनं किं तन्त्रेण सर्वेषां शोधनम् उत योगसिद्धिन्यायेन प्रतिनिमित्तम् आवर्तत इति ।

• उच्यते । यद्य् अप्य् एतन् न्याय्यं निमित्तावृत्तौ नैमित्तिकावृत्तिर् इति तथापीदम् अनाम्नातप्रतिपदप्रायश्चित्तनिमित्तेष्व् असंविदितेषु कृतसंभावनायाम् आम्नायते । तत्र येषां तावत् संभावनामात्रेण शुद्धिः क्रियते, यथा³³⁶ “संवत्सरस्यैकम् अपि” (म्ध् ५.२१) इति, तत्र निमित्तस्यानिश्चितत्वाद् उपपत्तेः कुत आवृत्तिसंभवः । यथा सुप्तस्य परिवर्तनैः शय्यागतसूक्ष्मप्राणिवधस् तथा नगरस्य रथ्यासु भ्राम्यतः परस्त्रीमुखसंदर्शनम् आ गृहप्राप्तेर् असकृत् संभवति । तादृग्विषये तन्त्रभाव एव युक्तः । दर्शितं चैतत् “अस्थन्वताम्” (ग्ध् २२.२०) इत्यादौ समुदायवध एकं प्रायश्चित्तम् इति । यानि च गरीयांसि पापानि तत्र सर्वत्र प्रायश्चित्तान्य् आम्नातानि । इदं च यथाप्रदर्शित एव विषये भवितुम् अर्हति । महत्त्वाच् चानावृत्तौ न्याय्यम् । तस्मात् संशितेष्व् अपि कथंचित् प्रायश्चित्तेषु न निमित्तान्तरोत्पत्तौ युक्त एव तन्त्रभावः । तथा च तन्त्रधर्म एव न्याय्य इति दर्शयति- “यद् दिवा च नक्तं चैनश् चकृम तस्यावयजनम् असि स्वाहा । यत् स्वपन्तश् च जाग्रतश् चैनश् चकृम तस्यावयजनम् असि स्वाहा । यद् विद्वांसः” (प्ब् १.६.१०) इत्यादि । यद् इति च वीप्सायां युगपद् अशेषपापवर्जनम् ॥ ११.२२१ ॥

अत्र वदन्ति ।

सर्वेष्व् एतेष्व् इतिकर्तव्यतेयम् उच्यते । सर्वहोमेष्व् आज्यद्रव्यम् अनुपात्ते द्रव्यविसेषे दर्शितम् । स्वयंग्रहणात् परकर्तृकता निवर्तेत ।

• किं पुनर् अयं होमो लौकिके ऽग्नाव् अनावसथ्यस्य भवति नेति विचार्यते । इदम् एव तावद् विचार्यं कुतो ऽग्नौ होमः । प्रक्षेपावधिकस् त्यागो जुहोतेर् अर्थः । तत्र यस्मिन् कस्मिंश्चिद् आधारे प्रक्षेपेण सिध्यत्य् एव होमः । ततश् च स्थले जले वाग्नौ वा क्रियतां होमो गृह्याग्निमतस् तु न लौकिके ऽग्नौ होमः, ग्राम्याग्नौ तस्य तद्धोमप्रतिषेधात् । समाचाराद् अग्निसिद्धिर् इति चेत्, समाचार एव तर्ह्य् अन्विष्यताम् ।

• गृह्यकारैस् तत्प्रणीताग्न्यधिकारैः कृच्छ्रविधिषु होम आम्नातः । तद्दर्शनेनानावसथस्य प्रायश्चित्ते नाहोमकाः कृच्छ्राः । अभ्युदयार्थिनस् तु नैवानगिकस्य सन्ति, सर्वाङ्गोपसंहारेण फलसिद्धेः ।

• अहिंसा । शिष्यभृत्याद्य् अपि ताड्यं न तडनीयं । सत्यं नर्मणापि नानृतम् । यदि वा पुरुषार्थतया प्राप्तयोर् अङ्गत्वाय विधानम् । आर्जवम् अक्रूरता ॥ ११.२२२ ॥

त्रिर् अह्न इति “सवनेष्व् अनुसवनम् उदकोपस्पर्शनम्” (ग्ध् २६.१०) इति गौतमः । निशायाम् अपि त्रिषु यामेषु महानिशां वर्जयित्वा तदवधि न हि अस्ति स्नानकालः । यद् एव वासोयुगम् आच्छादनार्थम् औचित्यप्राप्तं तेनैव सह जलं प्रविशेत् । आविशेद् इति नोद्धृतोदकेनेत्य् अर्थः । स्त्रियो ब्राह्मणीर् अपि नाभिभाषेत, अन्यत्र मातृज्येष्ठभगिन्यादिभ्यः । भार्यया सह कर्मोपयोगी संलापो न विषिध्यते । अन्यस् तु न कर्तव्य एव ॥ ११.२२३ ॥

उत्थित आसीन उपविष्टो ऽथ वा । न क्वचिन् निषीदेत् । अशक्ताव् अधः शयीत, न पर्यङ्के । ब्रह्मचारी मैथुननिवृत्तः । व्रती शिष्टप्रतिषिद्धेषु³³⁷ नियमं गृह्णीयात् “इदं मया न कर्तव्यम्” इति । गुर्व्आदीनाम् अर्चा प्रणतेन स्रगनुलेपनाद्य् उपहर्तव्यम् ॥ ११.२२४ ॥

सावित्री “तत् सवितुः” (र्व् ३.६२.१०) इति गायत्री । सवितृदेवत्वाज् जपचोदनासु सावित्रीशब्देन तस्याः सर्वत्राधिकारः । पवित्राण्य् अघमर्षणपावमानीपुरुषसूक्तादीनि शुक्रियाध्यायाजनरौहिणेयादीनि सामानि । सर्वेषु³³⁸ सर्वकृच्छ्रेषु । आदृतो यत्नवान् । सर्वेष्व् इत्यादिश्लोकपूरणस् तथाविधस्यैवाधिकारात् ॥ ११.२२५ ॥

आविष्कृतं प्रकाशं लोकविदितम् एनः पापं येषाम् । एतैः कृच्छ्रैः **शोध्याः **। ये तु रहस्यपापास् तेषां न कृच्छ्रतपांसि । किं तर्हि, मन्त्रैर् होमैश् च शोधयेत् । यदि तावत् परिषदः ।

• ननु³³⁹ रहस्येषु नास्ति परिषद्गमनम् आविष्कृतं न स्यात् । विदुषां हि तत्राधिकारः ।

• उच्यते । न प्रायश्चित्तम् अनागतं शोधयेद् इत्य् उच्यते । अपि तु शास्त्रव्याख्यानकाले शिष्याणाम् उपदेशाद् इदं रहस्येषु शोधनं बोद्धव्यम् इति ॥ ११.२२६ ॥

विप्राणां विदिते ऽन्येषाम् अपि “एवंकर्मास्मि” इति प्रकाशयेत् । एतत् ख्यापनम् । अनुतापः । तस्मात् तापेन³⁴⁰ “धिङ् मां महद् अकार्यम् अकरवम् अनर्थो मे दुष्कृतकारिणो जन्म” इत्य्³⁴¹ एवमादिः चित्तपरिखेदः । अध्ययनं सावित्र्या जपो वेदपाठो वाहिंसायाम् । अन्यत्र, असमर्थस्य तपसि दानम् । एतद् आह दानेन चापदीति । प्रक्रान्ततपसः आपदि पीडायाम् अनिग्रहणे दानम् ॥ ११.२२७ ॥

ख्यापनविधेर् अर्थवादः । नरो ऽधर्मम् इति नञः प्रश्लेषः । धर्मस्य स्वयं ख्यापनं निषिद्धम्- “न गुणाः स्वयं वाच्याः” इति । प्रकृतश् चाधर्म एव तेनाधर्मेणेति श्रूयत एव ॥ ११.२२८ ॥

शरीरम् अन्तरात्मैव, न भूतात्मा पुण्यपापयोस् तदाश्रयात् । उपचाराद् धि आत्मनः शरीरशब्दो ऽयं द्रष्टव्यः । अनुतापार्थवादो ऽयम् । गर्हा ख्याता ॥ ११.२२९ ॥

• तद् अयुक्तम् ।

• संतापो मनःपरिखेदः, “प्रमाद्यैतन् मया कृतम्” इत्येवंरूपः । निवृत्तिस् तु संकल्पो “न कर्तव्यः पुनः” इति । क्रियाभेदं च दर्शयति । क्त्वाप्रत्ययेन संतप्य निवृत्य इति³⁴² । अतः प्रायश्चित्तवत् ख्यापनानुतापनिवृत्तयः प्रायश्चित्तिना कर्तव्याः । पूयते³⁴³ सिद्धिम् आप्नोति ॥ ११.२३० ॥

एवम् इति कृत्स्नस्य विधिनिषेधसमूहस्य प्रत्यवमर्शः । प्रेत्य कर्मफलोदयं शुभस्य कर्मणः स्वर्गादिफलावाप्तिर् अशुभस्य नरकोपपत्तिर् अकृते प्रायश्चित्ते, प्रायश्चित्तं चातिदुःखरूपम् । एतन् मनसि संचिन्त्य शुभं कर्म समाचरेत् ।

• विहितं शुभम्³⁴⁴ । तथा “संकल्पमूलः कामो वै” (म्ध् २.३), “वाच्य् अर्था³⁴⁵ नियताः” (म्ध् ४.२५६) इति च । तस्माद् यद्य् अपि “न हिंस्यात्” इत्य् उद्यमननिपातने न³⁴⁶ दण्डादेः परदुःखोत्पादने उच्येते, तथाप्य् एवमादिशास्त्रपर्यालोचनयाध्यवसायादिनिषेधः ।

• एवम् अभक्ष्यभक्षणादाव् अपि द्रष्टव्यम् । यद्य् अपि भकणम्³⁴⁷ अन्नादिनिगरणपर्यन्तं तथापि मानसो ऽध्यवसायो निषिद्ध एव ।

• एवम् अगम्यागमने ऽपि । यद्य् अपि हीन्द्रियसमापत्तिर् गमनं तथापि तदर्थाध्यवसायो व्यापार एवमादिशास्त्रान्तरैर् निषिध्यते ।

• यद्य् एवं हननभक्षणागम्यागमनेषु यत् प्रायश्चित्तं तद् अध्यवसाये ऽपि प्राप्नोति ।

• नैष दोषः । ब्राह्मणवधे तावद् इष्टम् एव, “अहत्वापि” (ग्ध् २२.११) इति वचनात् । अन्यत्र तु मुख्यस्यैव शब्दार्थस्य परिग्रहो न्याय्यः । प्रतिषेधे तूक्तशास्त्रपर्यालोचनया स मनोव्यापारात् प्रभृति कायव्यापारपर्यन्तविषयो ऽवतिष्ठते ।

• यद्य् एवं “निन्दितं समाचरन्” (म्ध् ११.४३) इति प्रायश्चित्तनिमित्तोपदेशात् प्रतिषेधानुसारिप्रायश्चित्तं प्राप्नोति ।

• क एवम् आह “नास्ति प्रायचित्तम्” इति । किं च, तच्छब्दचोदितान् न भवत्य् अन्यस्य लघु कल्प्यम् । तथा च सर्वप्रायश्चित्तानाम् एवमादिर् अपि विषयो न्याय्यः ।

• कुतः पुनर् अयं विसेषो लभ्यते ।

• प्रतिषेधाध्यवसायाद् इति । प्रायश्चित्तानि तु शब्दार्थेष्व् एव- “व्रतानि यमधर्माश्³⁴⁸ च सर्वे संकल्पजाः” (म्ध् २.३) इत्य् अनेन विधिप्रतिषेधाव् एवोच्येते । “व्रतानि” विधिरूपाणि, “नियमाः”³⁴⁹ प्रतिषेधलक्षणाः, तत्रैव च कृतार्थत्वान् नैमित्तिकेषु यावत् प्रवर्तितुम् अर्हन्ति । अस्ति च प्रतिषेधसामान्यनिमित्तम् अतो³⁵⁰ भवति प्रायश्चित्तम् । न च तद् एव³⁵¹ । “परद्रव्येष्व् अभिध्यानम्” (म्ध् १२.५) इति चात्रैवान्ते दर्शयिष्यामः ॥ ११.२३१ ॥

कृतप्रायश्चित्तस्यापि पुनर् अकार्यप्रवृत्ताव् अधिकतरं प्रायश्चित्तम् इति एवमर्थं द्वितीयं न समाचरेद् इति । अथ वा निवृत्तेर् अनन्तरोपदिष्टाया अर्थवादो द्वितीयं न समाचरितव्यम् इति । व्रतं न हात्व्यम् ।

• तस्माद् आद्यकृताद् व्यतिक्रमाद् विमुक्तिम् इच्छन् मोक्षम् इच्छन् पुनर् न कुर्यात् । ततश् चैतद् उक्तं भवति । कृते ऽपि प्रायश्चित्ते न विमुच्यते, यदि पुनः समाचरति । न च निष्कृतौ कृतायाम् अकृतायाम् अपि मोक्षो युक्तो ऽतो मुक्तस्य मुक्तिम् अन्विच्चन्न् इति नोपपद्यते । तस्माद् आधिक्याय पुनर् वचनम् ॥ ११.२३२ ॥

असत्यां चित्तशुद्धौ विहितातिरेककरणार्थम् इदम् । दुष्कृते कर्मण्य् अलाघवं कापि विचिकित्सा यदि भवति । ततः कृते ऽपि प्रायश्चित्त आ मनःप्रसादोत्पत्तेर्³⁵² आवर्तयितव्यम् । तपोग्रहणं दानादीनाम् अपि यथाविहितदर्शनार्थम् ॥ ११.२३३ ॥

मनुष्यलोके यत् सुखम् आभिमानीकं जनपदैश्वर्यादि, यच् चैहिकम् अरोगित्वादि, यच् च साम्सर्गिकं धनपुत्रादि संपत्, यथाभिमतकान्तादिविषयोपभोगलक्षणम् ऐन्द्रियकम्, यच् च वेदेषु “मनुष्याणां शतम् आनन्दाः स एक आजानदेवेषु” (बाउ ४.३.३३) इत्यादि, तस्य सर्वस्य तपोमूलं उत्पत्तिकारणम् । तपोमध्यम् उत्पन्नस्य स्थितिर् मध्यावस्था । अन्तो ऽवसानम् । तदपेक्षयेति वेदविदां दर्शनम् । यथैव कर्मणि स्वर्गग्रामाद्यभिप्रेतफलसाधनान्य् एवं तपो विज्ञेयम् ॥ ११.२३४ ॥

नैवं मन्तव्यम्- “तपसि सामर्थ्यात् तपसा सर्वफलसिद्धीर्³⁵³ अवाप्स्यामि, विध्यतिशययोगाच् च विहिताकरणे ऽपि, न द्रव्येण कथं मे ऽनुष्ठेयो धर्मः” इति । यतो ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानम् । ज्ञानं वेदार्थावबोधः । तस्मिन्न् असति न तत्फलसादनम् । अतो ज्ञानम् एव तप उच्यते । महतीष्व् आपत्तिषु³⁵⁴ तेन स्वधर्मो न हातव्य इत्य् एवमर्थो ऽयं श्लोकः । ज्ञानग्रहणं स्वाध्यायग्रहणाध्ययनात् प्रभृति सर्वस्वधर्माणां प्रदर्शनार्थम् । एवं तपः क्षत्रिय्स्येति । शूद्रस्य सेवनं द्विजातीनाम् इति शेषः, तत्सेवाया विहितत्वात् । अस्य चानुवादत्वात् ॥ ११.२३५ ॥

अतीन्द्रियज्ञानातिशयासादनम् अपि मुनीनां तपोबलेनैवेत्य् अर्थः । वाङ्मनःकायनियमात् संयतात्मानः । फलमूलेत्य् आहारनियमः । ईदृशेन तपसा त्रैलोक्यं प्रत्यक्षवत् पश्यन्ति ॥ ११.२३६ ॥

औषधानि रसायनानि । अगदा व्याध्युपशमभेषजानि । विद्या भूतविशेषादिविषया । दैवी स्थितिर् अणिमादिशक्तियोगो ऽनेकप्रकारः ॥ १.२३७ ॥

दुःखेन यत् तीर्यते तद् दुस्तरम् । व्याधिनिमित्ता महत्य् आपत् । अतिबलेन शत्रूणां यद् उपरोधः । एतद् अपि तपस्विनां सुसाध्यम् । कृच्छ्रेण यत् प्राप्यते तद् दुरापम् आकाशगमनादि । दुर्गं मेघपृष्ठारोहणादि । दुष्करम् अभिशापवरदानादि, अन्यथा त्व् अकरणम् । यथा संवर्तस्यान्यदेवतासृष्टिः । सर्वम् एव तपसा सिध्यति । श्लोकत्रयेण संयोगपृथक्त्वाद् अभ्युदयार्थता कृच्छ्राणाम् उच्यते ।

• ननु च प्रायश्चित्तानां प्रकृतत्वात् कृच्छ्रस्तुतिस् तच्छेषतयैव न्याय्या, नाभ्युदयार्थिनो विधेयतया । न च दुस्तरादयो ऽर्थवादतया न संभवन्ति । एवंविधाः महान्तः कृच्छ्रा यद् दुस्तरम् अपि समुद्रादि तीर्यते । किं पुनर् पापं³⁵⁵ नापनोत्स्यते ।

• उच्यते । गृह्यस्मृतिषु सामविधौ चाननुक्रम्यैव प्रायश्चित्तानि³⁵⁶ कृच्छ्रविधिः समाम्नातः । तत्र चानारभ्याधीतत्वाद् युक्तैव अभ्युदयार्थता । आह च “अथैतान् कृच्छ्रांश् चरित्वा सर्वेषु वेदेषु स्नातो भवति सर्वैर् देवैर्³⁵⁷ ज्ञातो भवति” (ग्ध् २६.२४) इति । “वेदेषु स्नातः”³⁵⁸ इत्य् अनेन नियमपूर्वकं वेदाध्ययनानुष्ठानाद् यत् फलं तत् सिद्धम् आह । यस् तु निष्फलो ग्रहणार्थो ऽध्ययनविधिः स एकवेदाध्ययनेनात्रापि संपद्यते । एवम् अनेकवेदाध्ययनं तु धर्मायैवेत्य् उक्तम् । “देवैर्³⁵⁹ ज्ञातः” इत्य् अनेनाशेषयागफलावाप्तिम् आह । यजमानो हि वेदैर् ज्ञायते । यो ह्य् अर्थवादतया संभवति, न प्रायश्चित्तैर् दानभावं³⁶⁰ गच्छद्भिः । इहापि स्वधर्मनिवृत्तिम् आशङ्कमानेन “ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानम्” (म्ध् ११.२३५) इति यद् उक्तं तद् अभ्युदयार्थत्वे संभवति । न प्रायश्चित्तानि पापप्रमोचनार्थानि काम्यानि फलसाधनानि, तत्र भिन्नविषयत्वात् कुतः प्रायश्चित्तैर् निवृत्तिर् आशङ्क्यते । अभ्युदयार्थत्वे तु कृच्छ्राणाम् अन्येषां च कर्मणां तुल्यत्वाद् युक्ता निवृत्त्याशङ्का । तथा “महापतकिनश् च” (म्ध् ११.२३९) इति पापप्रमोचनार्थे ऽपि³⁶¹ चोद्यते यद् दुस्तरम् इत्यादिना अभ्युदयार्थतेति भिन्ने एव ते वाक्ये । तेन च प्रकरणस्य बाधो युक्त एव । तथा च द्वैपायनमुनिप्रभृतयः “तपःप्रभावाद् बुद्धीर् विचित्रास् ता वक्ष्यन्ते” । तस्मात् सर्वफलानि तपांसि । न च यथा सर्वार्थान्य् अपि वैदिकानि कर्माणि नियतफलानि “सर्वेभ्यो दर्शपूर्णमासौ सर्वेभ्यो ज्योतिष्टोमः” इत्यधिकारात् तत्र सर्वत्र यान्य् एव वेदे स्वर्गादीनि फलानि श्रुतानि तदपेक्षयैव सर्वार्थता न तु ऋध्यतिशयातिभोगेनैवम् इति । किं तर्हि, यद् दुस्तरम् इत्यादि यथा निदर्शितम् ॥ ११.२३८ ॥

उक्तार्थम् एतत् ॥ ११.२३९ ॥

तपस्तुतिर् इयम् । येन तपसा सर्वत्र गमनात् सर्वे स्वर्गम् आसत इति । यथानधिकृता अपि कीटादयस् तपोबलाद् दिवं गच्छन्ति, किं पुनर् विद्वांसो ब्राह्मणाः । आलम्बनं कीटादीनां जातिसहजं दुःखं तद् एव तपः । तेन च क्षीणकल्मषाधिकारिजन्मान्तरकृतेन सुकृतेन दिवं यान्ति ॥ ११.२४० ॥

वाङ्मनःकायकृतस्य जपहोमाभ्यां शुद्धिः स्मर्यते । तत्र तपसा निवृत्तिः स्यात् । अत इदम् आरभ्यते तद् अपि तपसानूद्यते ॥ ११.२४१ ॥

काम्यकर्मारम्भे पूर्वं तपः कर्तव्यम् । तद् अपि तावद् अनूद्यते । तथा चोक्तम् “प्रथमं चरित्वा शुचिः पूतः कर्मण्यो भवति” (ग्ध् २६.२१) । यत्र तावद् दीक्षोपनयनाद्य्³⁶² अङ्गं तत्र तद् एव तपः । एकस् तपो³⁶³ व्रतम् उपैत्य् असंगतानां³⁶⁴ विहितं चेति तप एव । यत्रापि शान्तिकपौष्टिकादौ गृह्यादिविषये तत्रापि पूवं तपः कर्तव्यम् इति श्लोकार्थः ।

• ब्राह्मणग्रहणं यागाधिकृतकामिमात्रप्रदर्शनार्थम्³⁶⁵ । उक्तं च ।

• नातप्ततपसः पुंसो हविर् गृह्णन्ति देवताः ।

• नागृहीतहविष्यस्य कामः संपद्यते क्वचित् ॥

यद्य् अपि न देवता तत्फलं ददाति³⁶⁶ तथापि यागस्य देवतया विनानिष्पत्तेर् देवताः संवर्धयन्तीत्य् उच्यते । हविर्ग्रहीतृत्वं च न पुनर् देवतानां च स्वीकारः । किं तर्हि, संप्रदानतयोद्देशे ऽनिराकरणम् ॥ ११.२४२ ॥

मनोर् येयं प्रतिष्ठा ग्रन्थस्य सा तपःसामर्थ्यजैव³⁶⁷ । अन्यो ऽपि यो ग्रन्थप्रतिष्ठाकामस् तेनापि तपःपूर्वं कृत्वा ग्रन्थः प्रणेतव्यः । ऋषीणाम् अपि यत् तादृक्त्वं वेदाः प्रादुर् भवन्ति तत् तपसैव ॥ ११.२४३ ॥

तपःस्तुत्युपसंहरः । यद् एतत् तपसो महाभाग्यं महाफलत्वम् उक्तं तद् देवाः प्रचक्षते, न केवलं मनुष्या एव । सर्वस्यास्येति जगन्निदर्शयति । कृत्स्नस्य जगतः पुण्यम् उद्भवं शुभजन्म तपसः सकाशात् पश्यन्तः ॥ ११.२४४ ॥

वेदाभ्यासादीनां नित्यानां कर्मणां पापप्रणोदनार्थताधिकारान्तरत्वेनोच्यते । अनिर्दिष्टप्रायश्चित्तानाम् अप्रत्ययकृतानां प्रतिभूतानां चैतद् विज्ञायते ।

• अन्ये त्व् आहुर् यद् एवोक्तम् “ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानम्” (म्ध् ११.२३४) इति तपोविधानेन कर्मान्तरनिवृत्तिम् आशङ्कमानस्य वचनम्, इदम् अपि तथैव विज्ञेयम् ।

• अनुसंधानार्थं क्षमाग्रहणम् सर्वात्मगुणप्रदर्शनार्थम् । महापातकान्य् अपीति । अपिशब्दात् स्तुतिः³⁶⁸ प्रतीयते न महापातकनिवृत्त्यर्थता न चाकस्मात् स प्रवर्तित इति तथा प्रदर्शितैर् विषयैर् विज्ञायते ॥ ११.२४५ ॥

ज्ञानप्रशंसेयम् । विदुषः स्वल्पेन प्रयश्चित्तेन शुद्धिर् इत्य् अस्मिन् प्रकरण आज्ञायते । ज्ञानं च सरहस्यं वेदार्थविषयं ज्ञेयम् । न³⁶⁹ प्रायश्चित्तविधिज्ञानं केवलं शुद्धये, प्रयोगार्थत्वात् तत्³⁷⁰ । न ह्य् अन्यथा प्रयोगोपपत्तिः । यस् तु देवादिसत्ताविज्ञानं³⁷¹ रहस्याधिकारज्ञानं च तस्याकामार्थत्वाद् युक्तम् “तद् धि ताः पापनिष्क्रियाः” । आह च “यथा पुष्करपलाश आपो न श्लिष्यन्ति एवम् एवंविदि पापं कर्म न श्लिष्यति” (छु ४.१४.३) इति । एधो दार्विन्धनम् । यथा शुष्कदारु चाग्नौ क्षिप्तं क्षिप्रं दह्यते³⁷² एवं ज्ञानम् अग्निर् इव पापस्य दाहकत्वाद्³⁷³ विनाशसामान्याद् एवम् उच्यते । वेदविद् इति ज्ञानं विशिष्यते । तेन तर्ककलाकाव्यादिज्ञानम् अपास्तं भवति ॥ ११.२४६ ॥

पूर्वोत्तरप्रकरणाभिसंबन्धार्थः ॥ ११.२४७ ॥

मुखनासिकासंचारी वायुः प्राणः, तस्य्आयामो निरोधः । स चोभयपथा प्राणप्रवृत्तेर् बहिः क्रमतो ऽपानप्रवृत्तेर् वा यद् रेचकाख्यं³⁷⁴ प्रसिद्धम् । व्याहृतयः सप्त । प्रणव ॐकारः । व्याहृतिभिः प्रणवेन च सह प्राणायांआः कर्तव्या इति । षोडशेत्य् आवृत्तिसंख्यानम् ।

• कीदृशः सहभावः ।

• केचिद् आहुः । प्राणायामं कृत्वा व्याहृतिः प्रणवजपः प्रत्यावृत्तिं कर्तव्यः ।

• अन्ये त्व् आहुः । श्वासनिरोधकालेन ध्यातव्याः ।

• किंपरिमाणः प्राणायामानां कालः ।

• यावता नातिमहती श्वासनिरोधनपीडा जायते ।

• कुम्भरेचकपूरकाश् च प्राणायामाः स्मर्यन्ते, न³⁷⁵ श्वासनिरोधमात्रम् । यथाप्रमाणं नासिद्धेर् इति, असाध्यतयैव परिमाणानाम् ।

• अपि भ्रूणहनम् । अपिशब्दात् तत्समेषु ॥ ११.२४८ ॥

कुत्सेन ऋषिणा दृष्टं प्रोक्तं कौत्सम् । “अप नः शोशुचद् अघम्” (र्व् १.९७.१) इत्य् अष्टर्चं बह्वृचे पठ्यते । वासिष्ठं च पर्तीत्य् ऋचम् । तिस्र ऋचः समाहृतास्त्यृचम्, प्रतीतिसूक्तादिप्रतीकार्थं³⁷⁶ चेति- “प्रतिस्तोमेभिर् उषसं वसिष्ठाः” (र्व् ७.८०.१) इत्य् एतत् । माहित्रम् “महि त्रीणाम्”³⁷⁷ (१०.१८५.१) इति तृचम् एव । महितृसब्दो ऽस्मिन् सूक्ते ऽस्तीति विमुक्तादिप्रक्षेपात् ।³⁷⁸ ये तु “माहेन्द्रम्” इति पठन्ति तेषाम् “महां इन्द्रो य ओजसा” (र्व् ८.६.१) इत्य् अष्टचत्वारिंशतं पयःसूक्तम् आहुः । शुद्धवत्यश् च “एतो न्व् इन्द्रं स्तवांअ शुद्धं शुद्धेन” (र्व् ८.९५.७) इति । अत्र अपिशब्दस् तत्समानार्थः ॥ ११.२४९ ॥

अत्र सकृत्ग्रहणात् पूर्वत्र पाठावृत्तिः प्रतीयते । सा च समाचाराद् अन्यत्र दर्शनाच् च । “त्रिर् जपित्वाघमर्षणम्” (म्ध् ११.२५८) इत्य् अत्रापेक्षायाम् अधिकृतेन संबन्धः । अस्यवामशब्दो ऽस्मिन् सूक्ते ऽस्तीति “मतौ छः सूक्तनाम्नोः” (पाण् ५.२.५९) इति शब्दव्युत्पत्तिः । “अस्य वामस्य पलितस्य होतुः” (र्व्१.१६४.१) इति द्वापञ्चशदृचं सूक्तम् । शिवसंकल्पम् अपि “यज् जाग्रतो दूरम् उदैति” (व्स् ३४.१) इति वाजसनेयषडृचम्³⁷⁹ ॥ ११.२५० ॥

प्रतीकार्थो द्वितीय इतिकरणः³⁸⁰ पदार्थविपर्यासकृत् । ततो मन्त्रस्वरूपग्रहणम् इति वेत्य् अत्र लभ्यते । पौरुषम् “सहस्रशीर्षा पुरुषः” (र्व् १०.९०.१) इति षोडशर्चं सूक्तम् ॥ ११.२५१ ॥

अर्वाङ् महापातकेभ्य एनांसि स्थूलसूक्ष्माण्य् उच्यन्ते उपपातकादीनि । तेषाम् अपनोदनं चिकीर्षन् अवेत्य् ऋचं जपेद् अब्दम् । अवेत्य् अवशब्देन प्रतीकेन “अव ते हेऌओ वरुण नमोभिः” (र्व् १.२४.१४) इति लक्ष्यते, पापप्रमोचनलिङ्गत्वात् । न त्व् अतत्संदुहेणायत इति “यत् किंचेदं वरुण दैव्ये जने” (र्व् ७.८९.५) इति एषाम् ॥ ११.२५२ ॥

अप्रतिग्राह्यं मद्यादि, यद् अप्य् अप्रतिग्राह्यं पापकर्मणः सुवर्णादि, तद् अग्राह्यम् एव । विगर्हितम् अन्नं चतुर्विधं स्वभावकालपरिग्रहसंसर्गदुष्टम् । “तरत् स मन्दी धावति” (र्व् ९.५८.१–४) पावमानीषु चतुष्टयम् ॥ ११.२५३ ॥

“सोमा रुद्रा धारयेथाम् अस्त्रम्” (र्व् ६.७४.१) इति चतस्रो यज्ञं च भरणानीद्रियं चेति ऋक् । समा संवत्सरम् । चाह्वानः । इदं लिङ्गं यद् उक्तं क्वचित् तन्त्रेणापि प्रायश्चित्तम् अस्तीति । स्रवन्त्याम् इति तडागसरसी निवर्तेते ॥ ११.२५४ ॥

“इन्द्रं मित्रं वरुणम् अग्निम्” (र्व् १.१०६.१–७) इत्य् एतत् सप्तकम् । अब्दार्धं³⁸¹ षण्मासान् । जपेद् एनस्वी इत्य् अविशेषात् सर्वैनसाम् । अप्रशस्तं मैथुनं तत्र पुरीषोत्सर्गो वा । तद् अप्सु कृत्वा मासं भैक्षाहारो भवेत् ॥ ११.२५५ ॥

“देवकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि” (व्स् ८.१३) इत्य् एवमादयो ऽष्टौ मन्त्राः शाकलहोमीयाः । तैर् घृतम् अब्दं हुत्वा गुर्व् अप्य् अपहन्त्य् एनः । सर्वमहापातकान्य् अपीत्य् अर्थः । जपित्वा “नमो रुद्राय तवसे कपर्दिनः” इत्य् एवं मन्त्रं संवत्सरम् एवम् एतां सिद्धिम् आप्नुयात्, अन्तरेणापि शाकलहोमम् । तद् इदं वैकल्पिकं जपकर्मपूर्वेण शाकलमन्त्रहोमेन प्रायश्चित्तम् । अन्येन वा जपित्वा वामन इत्य् ऋचम् । सा तु शिष्टेभ्यः सुगमयितव्या ॥ ११.२५६ ॥

महापातकसंयुक्त इति पूर्वपदार्थसंख्याविशेषप्रतिपत्तिर् अनेनापीति गम्यते । एकैकस्य लघुनः प्रायश्चित्तविधानम् अनेकेनापि युक्तम् । पावमान्यः कृत्स्नम् एव मण्डलं दाशतयम् “स्वादिष्ठया मदिष्ठया” (र्व् ९.१.१) इत्य् आरब्य “यत् ते राजञ् छृतं हविः” (र्व् ९.११४.४) इत्यन्तम्³⁸² । गवाम् अनुगमनम् नानुव्रज्यामात्रम् । किं तर्हि, परिचर्या । सा च गोघ्नप्रायश्चित्ताद् अनुसंधेया ॥ ११.२५७ ॥

महापातकसंयुक्तस्यैव प्रायश्चित्तान्तरम् एतत् । वेदसंहितां मन्त्रब्राह्मणम् । “षट्त्रिंशद् रात्रम् उपोष्य” इति संहिताम् अरण्ये जपन् प्रमुच्यते ॥ ११.२५८ ॥

अपो ऽभ्युपयन् जपित्वाघमर्षणम् इति संबन्धः । अतश्³⁸³ चान्तर्जलं जपसिद्धिः । एवं स्मृत्यन्तरानुग्रहः । अघमर्षणमन्त्रविसेषस् तृच उक्तः (र्व् १०.१९०) ॥ ११.२५९ ॥

स्तुत्यर्थः श्लोकः ॥ ११.२६० ॥

इयम् अपि स्तुतिः । ऋग्वेदधारिणो रहस्यप्रायश्चित्तार्था ।

• अन्ये तु “महापातकसंयुक्तः” (म्ध् ११.५७) इत्य् आरभ्य रहस्यार्थम् अपीच्छन्ति ॥ ११.२६१ ॥

ऋगादिविशेषणात् ब्राह्मणनिवृत्तिः । रहस्यानि सामान्य् आरण्यकाधीतानि ॥ ११.२६२ ॥

त्र्यवयवस् त्रिवृत् । एककार्यत्वाद् अवयवव्यवहाराद् वेदो वेदान्तरस्यावयवः ॥ ११.२६३ ॥

तत् त्र्यवयवं दर्शयति । आद्यानि मुख्यानीत्य् अर्थः । “अन्यानि” ब्राह्मणाध्येयानि च पठितानि । अथ वा पदक्रमितानि । विविधानि सामानि ग्राम्यारण्यविभागेन ॥ ११.२६४ ॥

त्र्यक्षरम् अक्षरत्रयसमाहार ॐकारः । आद्यं ब्रह्म गुह्यम् । रहस्याधिकारे यथावद् उप्दिष्टत्वाच् छब्दब्रह्मरूपतयोपासनकर्मत्वेन विहितः । परमात्मवाचकतया वा गुह्यो, न तु ज्ञाताक्षरत्वेन³⁸⁴ । स हि लोकप्रसिद्ध ओम् इत्य् अभ्युपगमः । त्रयी यस्मिन्न् एषा संकुचिता । सर्वाणि वर्णानीत्य् एवमादि । तस्योपासना पुरस्ताद् उक्तेति, एवम् “ओम् इत्य् एतद् अक्षरम् उपासीत” (छु १.१.१) इति । पूर्वश्लोके मन्त्रार्थवेदनेन वेदत्वम् उक्तम्, अनेन वेदान्तज्ञानम् । कर्मवेदनं त्व् अध्ययनविध्याक्षिप्तम् एवेति प्रसिद्धम् ॥ ११.२६५ ॥

**इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायाम् **

एकादशो ऽध्यायः ॥

**मान्या कापि मनुस्मृतिस् तदुचिता व्याख्या हि मेधातिथेः **

सा लुप्तैव विधेर् वशात् क्वचिद् अपि प्राप्यं न यत् पुस्तकम् ।

**क्षोणीन्द्रो मदनः सहारणसुतो देशान्तराद् आहृतं **

जीर्णोद्धारम् अचीकरत् तत इतस् तत्पुस्तकैर् लेखितैः ।

इति भट्टवीरस्वामिसूनोर् भट्टमेधातिथिकृतौ

मनुभाष्ये एकादशो ऽध्यायः ॥