०९

स्त्रीसंग्रहणानन्तरं विवादपदनिर्देशः “स्त्रीपुंधर्मो विभागश् च” (म्ध् ८.७) इति । तद् इदानीम् उच्यते । अत्यन्त ************** द्युपसृष्टेन¹ भर्त्रा कथंचिद् अपि बाध्यमानया तेन सह राजनि विवदितव्यम् इति ********** विध एव न्यायानुवर्तिनि न द्वेषमत्सरादिमतिभार्यायां तथा च विशील *********** ति तथाविधस्य पत्युर् उपचर्योक्ता । न भार्यां प्रति प्रभुत्वम् । उपचारश् च भृत्यवच् छुश्रूषा पादसंवाहनादि ********** । स्त्रीपुरुषशब्दौ च यद्य् अपि लिङ्गविशेषावच्छिन्नमनुष्यजातिवचनौ² तथापीह संबन्धिनि जायापत्या ******** “अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर् दिवानिशम्” इति (म्ध् ९.२) स्वग्रहणेन संबन्धितां लक्षयति । वर्तमानप्रतिज्ञावचन ** प्रयोजन ***** भर्तुः स्त्रियाश् च जायायाः संयोग एकत्र संनिधाने³ तथा विप्रयोगे प्रवासप्र्याणे⁴ ****** धर्मे या वृत्तिः प्रसाधनं शरीररक्षा हि ********** तान् वक्ष्यामि । शाश्वतग्रहणं स्तुतिः⁵ । धर्म्ये वर्त्मनि तिष्ठतोः । अनुवादो ऽयम् । न्याय्यो धर्मशास्त्राचारनिरूढो मार्गः ॥ ९.१ ॥

स्वेच्छया स्त्रीणां धर्मार्थकामेषु व्यवहर्तुं न देयम् । यत् किंचन धनं धर्मादौ विनियुज्यते तत्र यथावयः स्वपुरुषाः पत्यादयो ऽनुज्ञापनीयाः । स्वपुरुषाः रक्षाधिकृताः⁶ “पिता रक्षति” (म्ध् ९.३) इत्यादिनिर्दिष्टाः । विषयेषु हि गीतादिषु सज्जन्त्यः⁷ प्रसङ्गं कुर्वन्त्य आत्मनो वशे स्थाप्यास् ततो निवारणीयाः । यद्य् अप्य् अस्वतन्त्रा इत्य् अनेनैव सर्वक्रियाविषया स्वातन्त्र्यनिवृत्तिर् उपदिष्टा भवति, तथापि पुनर् विषयव्यावृत्तिवचनं यत्नतः परिहारार्थम् । मा विज्ञायि यत् तेभ्य⁸ एव परपुरुषसंपर्कादिभ्यो निवारणीयाः, गृहावस्थितास् तु मद्यपानादिसक्ता न दुष्यन्ति ।

• चशब्देन तावद् अयं धर्मः पुरुषाणाम् उक्तः । स्वातन्त्र्यं स्त्रीणां तावन् न देयम्, अर्थात् तु ताभिर् अपि स्वतन्त्राभिर् न भवितव्यम् इत्य् उक्तं भवति । एवं च “पुरुषस्य स्त्र्याश् चैव” (म्ध् ९.१) इति चशब्देन⁹ इतरेतरविषयोर् ये स्त्रीपुंसयोर् धर्मास् त एवोच्यन्ते । न तु यागादय इति समन्वयो भवति ॥ ९.२ ॥

रक्षा नामानर्थप्रतीघातः । अनर्थस् त्व् अनाचरवृत्तातिक्रमेणाप्रवृत्तिपरेण चान्यायतो¹⁰ धनहरणादिना परिभवः । तस्य प्रतीघातो निवारणम् । तत्पित्रादिभिः कर्तव्यम् । रक्षतीति भवन्तिर् लिङर्थे छान्दसत्वात् । ततो रक्षेद् इति विधेयप्रत्ययः । वयोविभागश्रवणं चाधिकतरदोषार्थम्¹¹ । सर्व एव तु सर्वदा रक्षार्थम् अधिक्रियन्ते । कौमारग्रहणं दानात् पूर्वकालोपलक्षणार्थम् । एवं यौवनं जीवद्भर्तृकायाः प्रदर्शनम् । अतश् च नित्यानुवाद एवायम् । यदा यदा यदधीना तदा तदा तेनावश्यं रक्षितव्या । तथा च जीवत्य् अपि भर्तरि पितुः पुत्रस्य चाधिकारः । तथादर्शितं मानवे । सर्व एते सर्वदा तत्संरक्षणम् कुर्युः¹² । कथ्यमानं तु ग्रन्थगौरवं करोति ।

• ननु च “बालया वा युवत्या वा” (म्ध् ५.१४५) इत्य् अनेनोक्तम् एवैतत् ।

• मैवम् । अन्यद् एवास्वातन्त्र्यम्¹³ अन्या च रक्षा । तत्र चास्वातन्त्र्यम्¹⁴ उपदिष्टम्, इह तु रक्षोच्यते ।¹⁵ अन्यतन्त्राया अपि शक्यो ऽनर्थः¹⁶ प्रतिहन्तुम् ।

• ननु चेहापि पठ्यते न स्त्री स्वातन्त्र्यम् अर्हतीति ।

• उच्यते । नानेन सर्वक्रियाविषयम् अस्वातन्त्र्यं विधीयते । किं तर्हि, नास्वतन्त्रान्यमनस्का¹⁷ स्वात्मसंरक्षणाय प्रभवति शक्तिविकलत्वात् स्वतः । पञ्चमे तु वचनम् अस्वातन्त्र्यार्थम् अर्थान्तरस्य तत्रोक्तत्वात् ॥ ९.३ ॥

दानकाले प्राप्ते यदि पिता न ददाति ********* यः । कः पुनः कन्याया दानकालः । “अष्टमाद् वर्षात् प्रभृति प्राग् ऋतोः” (च्ड़्। ग्ध् १८.२१) इति स्मर्यते । इहापि लिङ्गम् अस्ति **** तिः । अनुपयन्न्¹⁸ अनुपगच्छन्न् अरमयन् भार्याभिर् निघ्नः । उपगमने कालश् ऋतुः¹⁹ पर्ववर्ज्यम् इत्य् उक्तः (म्ध् ३.४५) ॥ ९.४ ॥

प्रसङ्गः कुसंपर्कः । यया कदाचिद् अविज्ञानशीलया ********* ण बालेन वा गृहद्वारावस्थानदिनोज्वलवेषपुरुषदर्शनशीलयेत्य् एवमादय उच्च्यन्ते । अर्थाच् चित्तचलने **********क्ष्यत्वं चैषाम् । नैते किल साक्षाद् दोषरूपाः । न हि साक्षात् स्त्रीसंपर्कः स्त्रियो दोषरूपाः ************ सूक्ष्माद् इत्य् उच्यते । ततो रक्ष्याः निवारणीयाह् । विशेषतः प्रयत्नेन निवारणे दारदः ******** तश् च । सर्वैस्²⁰ तत्कुलीनैर् भ्रातृपितृव्यदेवराद्यै रक्षितव्या इति सिद्धं भवति । न तत्रा ********** ॥ ९.५ ॥

चातुर्वर्ण्यस्य एष उत्तमो²¹ ********** पश्यन्तो जानानाः दुर्बला अपि भर्तारो भार्यां रक्षितुं यतेरन् प्रयत्नं कुर्युः । लिङर्थे भवन्ती यत ********** वस्त्वनिजगुप्तीतमतरेयत् तत्र मणापरिवृतं बहिर् आविरोद्भिजातं वधूवपुरहोरतये ऽतिरागात् । अ ********* क्षाभाय कियंचिन् नियमेनवतिद्युमानाराजकुलम् आश्रयादिना रक्षितव्या ॥ ९.६ ॥

न केवलं शास्त्रोपदेशाद् एव स्त्रीरक्षा कर्तव्या । यावद् इमानि बहूनि प्रयोजनानि । प्रसूतिर् अपत्यं पुत्रदुहितृलक्षणम् । संकरो न भवतीत्य् अर्थः । चरित्रं शिष्टसमाचारः । कुलं पूर्वोक्तम् । कस्यापि सत्कुलस्य भ्रष्टशीलायां भार्यायां दोषः²² सर्वं कुलम् उपतिष्ठतीति, न साध्व्यः स्त्रिय²³ एतेषाम् इति । अथ वा पितृपितामहादीनां संततिशुद्ध्यभावाद् और्ध्वदैहिकस्यानिवृत्ते रक्षा²⁴ स्यात् । आत्मानम् । प्रसिद्धम् उपपतिनावश्यं²⁵ हन्यते भार्ययैव वा विषादिना । **स्वं च धर्मम् **। व्यभिचारिण्या धर्मानधिकारात् । अतो जायां रक्षिता सर्वम् एतद् रक्षति²⁶ ॥ ९.७ ॥

अर्थवादो ऽयम् । न च पत्युः²⁷ पत्न्या उदरे प्रवेशदर्शनम्²⁸ । अतः शरीरसारभूतशुक्रद्वारेण²⁹ गुणवादतः प्रवेशो ऽयम् उच्यते । “आत्मा वै पुत्रनामासि” (श्ब् १४.९.४.२६) इति एतद् एव जायाशब्दस्य भार्यावचनत्वे³⁰ प्रवृत्तिनिमित्तम् । यतो ऽस्यां पतिर् जायते । अपत्यजन्मनिमित्ते जायाशब्दे जारस्यापि जायोच्यते ॥ ९.८ ॥

“स्वां प्रसूतिम्” (म्ध् ९.७) इति यद् उक्तं तद् दर्शयति । न चैवं मन्तव्यम्- यादृशं द्वितीयं पुरुषं सेवेत सुतं सूते पुत्रं जनयति तथाविधजातीयम् । नापि गुणसादृश्यम् अभिप्रेत । यतः शूद्रादिजातस्य चण्डालादिजातित्वम् । समानजातीयजातस्यापि³¹ नैव तज्जातीयत्व, “पत्नीष्व् अक्षतयोनिषु” (म्ध् १०.५) इति वचनात् । गुणसादृश्ये ऽपि विशीलदरिद्रपतिकाया उत्कृष्टपुरुषगमनम् अनुज्ञातं³² स्यात् । यदा त्व् अयम् अर्थवादस् तदा यादृशं तथाविधम् इत्य् अकुलानुरूपम् इति नीयते ॥ ९.९ ॥

वक्ष्यमाणोपायप्रशंसार्थः श्लोकः । प्रसह्य बलेनावष्टभ्य शुद्धान्तावरोधादिना परपुरुषादिनिष्कासनादिना³³ न शक्या रक्षितुम् । किं त्व् एतैर् उपाययोगैः शक्याः । योगाः प्रयोगाः । उपायैः प्रयुज्यमानैर् इत्य् अर्थः ॥ ९.१० ॥

अर्थो धनम् । तस्य संग्रहः संख्यादिना परिच्छिद्य रक्षार्थम् वेश्मनि निधानं रज्ज्वायसबन्धादिना संयम्य स्थापनं मुद्राङ्कम् इत्येवमादि । व्ययो विसर्गस् तस्यैव- इदम् एतावद् भक्तार्थम् इदं च सूपार्थम् एतावच् छाकार्थम् इति । शौचं दर्विपिठरादिशुद्धिर् भूमिलेपनादिश् च । धर्म आचमनोदकतर्पणादिदानं स्त्रीवासगृहकादौ बलिकुसुमविकारैर् देवार्चनम् । अन्नपक्तिः प्रसिद्धा । पारिणाह्यं यत् स्याद् आसन्दीखट्वादि³⁵ । तत्प्रत्यवेक्षणे नियोक्तव्या ॥ ९.११ ॥

आप्तं प्राप्तं काले तं कुर्वन्त्य् आप्तकारिणो ऽवधानवन्त उच्यन्ते शुद्धान्ताधिकारिणः कञ्चुकिनः । तैः स्वे³⁶ गृहे रुद्धाश् चास्वतन्त्रीकृता यथेष्टविहारनिषेधेन³⁷ रक्ष्यमाणा न रक्षिता भवन्ति । किं त्व् आत्मनात्मानं रक्षन्ति । ताः कथं रक्षन्ति । यद्य् एतेषु कर्येषु नियुज्यन्ते । उक्तोपायप्रशंसा नोपायान्तरनिषेधः ॥ ९.१२ ॥

अटनम् आपणभूमिषु अन्नशाकादिक्रयार्थम्,³⁸ देवतायतनेषु च । ज्ञातिकुले बहूनि दिनान्य् अप्य् अवस्थानम् **अन्यगेहवासः **। नारीसंदूषणानि । स्त्रीणाम् एते चित्तसंक्षोभहेतवः । एते हि श्वशुरादिभयं जनापवादभयं च त्यजन्ति ॥ ९.१३ ॥

नायम् अभिमानो वोढव्यः- “सुभगः स्वाकृतिस् तरुणो ऽहं माम् हित्वा कथम् अन्यं कामयिष्यते” । यतो नैता दर्शनीयो ऽयं शूराकृतिर् अयम् इत्य् एव³⁹ विचारयन्ति । पुमान् अयम् इत्य् एतावत्ऐव बुञ्जते संयुज्यन्ते तेन ॥ ९.१४ ॥

यस्मिन् कस्मिंश् च पुंसि दृष्टे धैर्याच् चलनम् — कथम् एतेन संप्रयुज्येयेति — चेतसो विकारः स्त्रीणां तत् पौंश्चल्यम् । अन्यत्रापि धर्मादौ कार्ये ऽस्थिरता चलचित्तत्वात् । य एव द्वेष्यः स एव स्पृह्यत इति भ्रातृपुत्रादिर् यो दृष्टस् तस्मा एव कामुकत्वेन स्पृहयन्ति । स्नेहो रागस् तृष्णा च भर्तरि पुत्रादौ मानविबद्धहृदया⁴⁰ भवन्ति । एतैर् दोषैर् योगाद् विकुर्वते विक्रियां भर्तृषु गच्छन्ति ॥ ९.१५ ॥

तस्मात् ।

प्रजापतिर् हिरण्यगर्भः । तदीये निसर्गे सृष्टिकाले⁴¹ जातम् । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ९.१६ ॥

शय्या शयनं स्वप्नशीलत्वम् । आसनम् अनभ्युत्थानशीलता । अलंकारः शरीरमण्डनम्⁴³ । कामं पुरुषोपभोगस्पृहा । क्रोधो द्वेषः । अनार्यता स्निग्धे ऽपि द्वेषो द्विष्टे ऽपि स्नेहः आकारसंवरणं निर्द्धर्मता । द्रोग्धृभावः । द्रोग्धृत्वं भर्तृपित्रादेः, पुरुषव्यसनीयतयाधर्मात्मकत्वं भर्त्रादीनाम्⁴⁴ । द्रुहेः कर्तरि तृचा भावशब्देन समासः । कुचर्या नीचपुरुषसेवनम् । एष स्वभावः स्त्रीणां मनुना सर्गादौ कल्पितः । शय्यासणालंकारा द्रोहकुचर्ययोर् दृष्टान्तत्वेनोपदीयन्ते । यथैते पदार्थाः स्वभावभूता अविचालिता एवं कुचर्यादयो ऽपि ॥ ९.१७ ॥

• तन् न । न हि स्त्रीणां मन्त्रैः क्रिया जपो ऽप्य् अस्ति । येन वृत्तव्यतिक्रमे ऽप्रख्यातौ⁴⁵ स्वत एव वैदुषाच् छुद्धिम् आप्नुवन्ति । तस्माद् यत्नतो रक्ष्या इत्य् (म्ध् ९.१५) एतच्छेषम् एवैतत् ।

• अतो ये केचिद् अविशेषेण⁴⁶ मन्त्रप्रतिषेधो ऽयम् इति वर्णयन्ति, ततश् च प्रतिषेधं मन्यमाना यत् किंचित् स्रीसंबन्धि कर्म येन केन चित् क्रियते⁴⁷ — यत्र⁴⁸ स्त्रियः कर्तृतया संबध्यन्ते सायंबलिहरणादौ, तथा संस्कार्यतया चूडादिषु, संप्रदानतया श्राद्धादौ — तत्र सर्वत्र मन्त्रप्रतिषेधाद् अमन्त्रकं स्त्रीणां श्राद्धादि कर्यम् इति ।

• ते⁴⁹ ऽयुक्तवादिनो⁵⁰ ऽन्यपरत्वाद् अस्य । अर्थवादतया⁵¹ यद् अस्ति तदालम्बनन्यायेन⁵² विहितप्रतिषेधमन्त्रसंबन्धमन्त्रचूडासंस्कारापेक्षं व्याख्येयम् एतत् । अध्ययनाभावाच् च प्रायश्चित्तमन्त्रजपाभावः प्रेक्षया⁵³ ।

• निरिन्दिर्याः । इन्द्रियं वीर्यं धर्यप्रज्ञाबलादि तासां नास्त्य् अतो ऽनिच्छन्त्यो ऽपि कदाचित् पापाचारैर् बलेनाक्रम्यन्ते । ततो रक्षितुं युक्ताः । स्त्रियो ऽनृतम्⁵⁴ इति शीलस्नेहयोर् अस्थिरत्वाद्⁵⁵ अनृतवचनेन⁵⁶ निन्द्यते ॥ ९.१८ ॥

स्वभावतो ऽशुद्धहृदयाः स्त्रिय इत्य् अस्मिन्न् अर्थे वैदिकानि मन्त्रार्थवादरूपाणि वाक्यानि साक्षित्वेनोपन्यस्यति । तथा च । यथा मयोक्तम् “स्त्रियो ऽनृतम्” इति तथैव निगमेषु वेदेषु श्रुतयः सन्ति । निगमशब्दो वेदपर्यायो दृष्टप्रयोगश् च । “बभूथाततन्थ इत्यादि निगमे”⁵⁷ (पाण् ७.२.६४) ।⁵⁸ वेदार्थव्याख्यानाङ्गवचनो ऽप्य् अस्ति । निगमनिरुक्तव्याकरणान्य् अङ्गानीति । निरुक्ते हि प्रयोगः “निगमा इमे भवन्ति” (निर् १.१) इति । तस्येह श्रुतिग्रहणाद् वा वक्ष्यमाणोदाहरणाच् चासंभवः⁵⁹ । अतो वेदवचनो निगमशब्द इह गृह्यते । समुदायावयवभेदाच् चाधाराधेयभावः । तेषु निगमेषु श्रुतय एकदेशभूता⁶⁰ वाक्यानि निगीता अधीताः संशब्दिताः पठ्यन्त इति यावत् । नित्यप्रवृत्ते च कालाविभागादि निरुक्तम्⁶¹ ।

• पाठान्तरं “निगदा”⁶² इति । निगदा मन्त्रविशेषाः । श्रुतयो ब्राह्मणवाक्यानि । मन्त्रेषु ब्राह्मणेषु चायम् अर्थो दर्शितो यद् अनृता स्त्रिय इति । बह्व्यस् ताः सन्तीत्य् अस्मिन् पक्षे ऽध्याहारः । तासां श्रुतीनां या या निष्कृतिरूपा व्यभिचारप्रायश्चित्तभूतास् ताः⁶³ शृणुत । किम् अर्थम् उदाह्रियन्त इति चेत्, स्वालक्षण्यपरीक्षार्थम् । स्वलक्षणं नित्यसंनिहितस्वभावस् तत्प्रतिपादनार्थम् । अङ्गदकुण्डलादि यल् लक्षणं⁶⁴ तत्परिभूतम् इदं स्वलक्षणं स्वभाव इत्य् अर्थः । एतद् आसां स्वलक्षणं यद् व्यभिचारात्मकम्⁶⁵ ॥ ९.१९ ॥

इतिकारणान्तेन⁶⁶ पादत्रयेण मन्त्रैकदेशो ऽनुकृतः । यन् मे माता अपतिव्रता- पत्युर् अन्यपुरुषे न कामश् चेतसापीति यस्या व्रतं नियमः सा पतिव्रता । तद्विपरीता अपतिव्रता । विचरन्ती परगृहान् गच्छन्ती । तत्रोज्वलवेषं दृष्ट्वा प्रलुलुभे । लोभं स्पृहाम् अन्यपुरुषं प्रति कृतवती । तत् पापं ममोत्पत्त्या मत्पितुः⁶⁷ संबन्धि यद् रेतः शुक्रं तद् वृङ्क्ताम् अपनुदतु । तद्रेतसा स दोषो ऽपमृज्यताम् । पितेति षष्ठीस्थाने प्रथमा व्यत्ययेन । अथ वा रेत एव पितृत्वेन परिकल्प्यते⁶⁸ । अपरित्यक्तस्वलिङ्ग एव रेतसा सामानाधिकरण्यम् अनुभवति । “द्यौर् मे पिता” (र्व् २.३.२०) इति यथा । अथ वा मातृबीजम् अप्य् उच्यते रेतः⁶⁹ । तद् रेतः पिता जनको वृङ्क्तां शोधयताम् ।⁷⁰ पितृजबीजप्रभावेन मातृदोषो ऽपनुद्यताम् इत्य् अर्थः । अस्य व्यभिचारात्मकस्य्ऐतन् निदर्शनं दृष्टान्तः । सर्वे जपमाना⁷¹ एतं मन्त्रम् उच्चारयन्ति । यदि च सर्वाः स्त्रियो दुष्टस्वभावास् ततो मन्त्रस्य नित्यवत् प्रयोगोपपत्तिर् इतरथा पाक्षिकः स्यात् । चातुर्मास्येष्व् अयं मन्त्रो विनियुक्तः पाद्यानुमन्त्रणे च श्राद्धे ॥ ९.२० ॥

पाणिग्राहो भर्ता । तस्य चेतसा यद् अनिष्टम् अप्रियं परपुरुषसंपर्कादिकं स्त्री चिन्तयति तस्य मानसस्य व्यभिचारस्य निह्नवः शुद्धिर् अनेन मन्त्रेण कर्मणि नियुक्तेनोच्यते । प्रसङ्गान् मन्त्रप्रयोजनं दर्शितम् । यद्य् अपि कर्मगुणतैव कर्माङ्गमन्त्रप्रयोजनं तथापि जपादौ विनियोगान् मानसव्यभिचारनिवृत्त्यर्थताप्य्⁷² उच्यते ॥ ९.२१ ॥

भार्यासंरक्षणकामेन दौःशील्याद् आत्मा रक्षितव्यः । नाप्य् एतयैव केवलया । यतो⁷³ दुःशीलस्य भार्यापि तथाविधैर् भवति, गुणवतः शीलवती । यथा समुद्रेण निम्नगा नदी संयुज्यमाना क्षारोदका भवति मधुररसापि सती ॥ ९.२२ ॥

हीनजातीयाप्य् अक्षमाला वसिष्ठभार्या तत्संयोगाद् अभ्यर्हणीयतां प्राप्ता । शारङ्गी तिर्यग्जातिः चटका मन्दपालेन मुनिना संयुक्ता तथैव पूज्या । अतो हीनजातीयाः कनीयस्यो ऽपि भूयो भर्तृवत् पूज्याः । तथा चोक्तम् “वयसि स्त्रियः” इति ॥ ९.२३ ॥

अवकृष्टा निकृष्टा प्रसूतिर् उत्पत्तिर् यासां ता अवकृष्टप्रसूतयः । अन्याश् च गङ्गाकालीप्रभृतयः । द्वयोः प्रकृतत्वाद् एता इति बहुवचनं चशब्देन तृतीयाम् आक्षिप्य । द्विर्वचनं वा “एते च” ॥ ९.२४ ॥

लोकयात्रा लोकवृत्तं लोकाचारः । लोकसिद्धम् एतत् । नायं विधिलक्षणो ऽर्थो यद् एवं शक्यते रक्षितुं नान्यथेति । अपरिरक्षिताभिश् च ताभिः प्रसूत्यादिदोषो⁷⁴ भवतीति । इदानीं प्रजाधर्मान् निबोधत । कस्य प्रजा बीजिनो वा क्षेत्रिणो वेति । उदर्क आगामीकालः, स सुखो येषाम् । सर्वे हि वस्त्ववसाने विरमन्ते । ते तु नैवम् इति प्रशंसा ॥ ९.२५ ॥

ननु च का सुखोदर्कता प्रजाधर्मस्य । या च प्रजास्याधीना स्त्रियश् च बहुभिर् दोषैर् आवृतत्वात् त्यागार्हाः⁷⁵_ ।_ को⁷⁶_ हि “गृहे सर्वान् बिभृयात्” इत्य् एतन्निवृत्त्यर्थम् आह ।_

शक्यप्रतिविधानत्वाद् दोषाणां पूजार्हाः । यद् एतद् दोषप्रपञ्चनं⁷⁷ तन् नावज्ञानार्थं परिवर्जनार्थं वाभिशस्तपतितादिवत्⁷⁸ । किं तर्हि, रक्षार्थं दोषेभ्यः⁷⁹ । न हि भिक्षुकाः सन्तीति स्थाली नाधिश्रियते । न च मृगाः सन्तीति यवा नोप्यन्त इति । प्रजनं⁸⁰ गर्भग्रहणात् प्रभृत्य् अपत्यपरिपोषणपर्यन्तो व्यापारो ऽभिप्रेतः । तथा च वक्ष्यति “उत्पादनम् अपत्यस्य जातस्य परिपालनम्” (म्ध् ९.२७) इति । गृहे दीप्तय इव । न हि गृहे सेवा स्त्रीभिर् विना काचिद् अस्तीति सुप्रसिद्धम् एतत् । सत्य् अपि श्रीविभवे भार्यायाम् असत्यां सुहृत्स्वजनादिष्व् आगतेषु न गृहस्थाः प्रतिपुरुषं भोजनादिभिर् आवर्जयितुं समर्थाः । यथा दरिद्रे न भवति शक्तिर् अतः स्त्रियाः श्रियश् च न विशेषो गृहेष्व् इति ॥ ९.२६ ॥

⁸²**स्त्री निबन्धनं **निमित्तम्⁸³ । अपत्योत्पादनादौ प्रत्यक्षम् एतत् । लोकयात्रा गृहागतानाम् अन्नादिदानेनावर्जनम् आमन्त्रणनिमन्त्रणादि । अस्य प्रत्यर्थं सर्वस्मिन्न् अर्थे स्त्री निबन्धनम् । “प्रत्यहम्” इति पाठः । प्रत्यक्षशब्दो ऽन्तरङ्गवचनः । अन्तरङ्गम् इत्य् अर्थः ॥ ९.२७ ॥

प्राग्दर्शितार्थो ऽयं श्लोकः ॥ ९.२८ ॥

पञ्चमे श्लोकाव् उभौ व्याख्यातौ (च्ड़्। म्ध् ५.१६२–६३) ॥ ९.२९–३० ॥

उपन्यासो विचार्यवस्तुप्रक्षेपः, विचारो वा । तं निबोधत । पुत्रं प्रति पुत्रम् अधिकृत्य उदितम् उक्तं सद्भिर् विद्वद्भिर् महर्षिभिश् च । विश्वजन्यं सर्वेभ्यो जनेभ्यो हितम् । पुण्यं कल्याणकरम् । स्त्रीस्तुत्या व्यवधानात् “प्रजाधर्मं निबोधत” इत्य् अस्यार्थस्यापि पुनर् आदरार्थम् उपन्यासः- उपन्यासं निबोधतेति ॥ ९.३१ ॥

**भर्ता **उद्वोढा । विवाहसंस्कारेण संस्कृता⁸⁵ येन या नारी तस्याम् यस् तस्माद् एव जातस् तं पुत्रं तस्य विजानन्त्य् अभ्युपगच्छन्ति सर्व एव विद्वांसः । नात्र विप्रतिपत्तिः । सिद्धान्तो ऽयम् । श्रुतिद्वैधं तु कर्तरि । यः कर्तैव केवलम् उत्पादयितान्यदीयक्षेत्रे न तूद्वोड्ःआ, तत्र श्रुतिद्वैधं मतभेदः । तं दर्सयति । आहुर् उत्पादकम् अपत्यवन्तं केचित् । अपरे क्षेत्रिणं यस्य सा भार्या तस्याम् अनुत्पादकम् अपि । एवम् आचार्यविप्रतिपत्तेः संशयम् उपन्यस्य, कारणकथनेन तम् एव समर्थयते ॥ ९.३२ ॥

क्षेत्रम् इव क्षेत्रभूता नारी । व्रीह्यादेर् उत्पत्तिस्थानं भूमिभागः क्षेत्रम्, तत्तुल्या नारी । यथा क्षेत्रे बीजम् उप्तं तत्र विध्रियमाणं जायते, एवं नार्याम् अपि निषिक्तं रेतः । बीजभूत एव पुमान् । अत्रापि भूतशब्द उपमायाम् । तदीयं रेतो बीजम्, न साक्षात् पुमान्, तदधिकरनत्वात् तु तथावद् व्यपदिश्यते । समायोगः संबन्ध⁸⁶ आधाराधेयलक्षणः । ततः संभव उत्पत्तिः सर्वदेहिनां शरीरिणाम्, चतुर्विधस्य भूतग्रामस्य । स्वेदजानाम् अप्य् आकाशः⁸⁷ क्षेत्र, बीजं स्वेदः । अतो युक्तः संशयः, उभयम् अन्तरेण संभवानुपपत्तेः । अपत्योत्पत्तौ उभयोर् व्यापारः । विनिगमनायां⁸⁸ हेत्वभावात् कस्य तत्, उभयोः अथ अन्यतरस्येति⁸⁹ संदेहः । सर्वस्य च प्रकरणस्यायम् अर्थः, नानुमानपरिच्छेद्यो ऽपत्यापत्यवद्भावः । तथा च विभागश्लोके वक्ष्यामः ॥ ९.३३ ॥

बीजस्य वैशिष्ट्यं व्यासऋष्यशृङ्गादीनां महर्षीणां दृष्टम् । स्त्रीयोनिष्व् एव क्षेत्रजादिपुत्रेषु धृतराष्ट्रादिषु । ब्राःमणाज् जाता अपि मातृजातयः क्षत्रियास् ते । उभयं तु समं एकस्वामिकम् एकजातीयं समम् । सा प्रसूतिः प्रशस्यते विप्रतिपत्त्यभावात् । तद् उक्तम् एव-⁹⁰ “भर्तुः पुत्रं विजानन्ति” (म्ध् ९.३२) इति ॥ ९.३४ ॥

एवम् उपपादिते संशये बीजप्राधान्यपक्षं पूर्वं परिगृह्णाति । तत्प्राधान्याद् यस्य बीजं तस्यापत्यम् । तस्य च प्राधान्यं व्रीह्यादेर् द्रव्यस्य क्षित्याद्यनेककारणत्वे ऽपि तद्धर्मानुविधानदर्शनात् । अतश् च स्फुटम् अदृष्टबीजानुविधानस्यापत्यस्य कार्यत्वाद् व्रीह्यादीनाम् इव तद्धर्मानुविधायित्वं युक्तम् अभ्यपगन्तुम् । तथा हि सर्वत्र कार्य ऐक्यरूप्यं न त्यक्तं भवति । तथा च बीजे प्राधान्यं तद् दर्शयति- सर्वभूतप्रसूतिर् हि । सर्वेषां भूतानां प्रसूतिर् उत्पत्तिर् बीजलक्षणलक्षिता । बीजस्य यल् लक्षणं रूपवर्णसंस्थानादि तेन लक्षिता चिह्निता, तद्रूपानुविधायिनीति यावत् ॥ ९.३५ ॥

अनन्तरस्यैवार्थविस्तरत्वेन श्लोको ऽयं वक्त्रान्वयप्रदर्शनेन । यादृशशब्दस्यार्थं⁹¹ व्याख्यास्यति “व्रीहयः शालयः” (म्ध् ९.३९) इत्यादिना । कालोपपादिते, काले वर्षादौ वपनकाल उपपादिते⁹² कृष्टसमीक्षरणादिना⁹³ संस्कृते । तादृग् रोहति जायते । स्वैर् गुणैर् वर्णसंस्थानरसवीर्यादिभिर् गुणैर् व्यञ्जितं परिदृश्यरूपम् ॥ ९.३६ ॥

बीजगुणानुवृत्तिः पूर्वेणोक्ता । अनेन क्षेत्रगुणानाम् अभावम् आह । एषा भूमिर् भूतानां स्थावराणाम् ओषधीतृणगुल्मलतानां योनिः क्षेत्रम् उच्यते । न च तद्गुणास् तेषु भूतेषु केचन दृश्यन्ते । न मृदः पांसवो वा तत्रोपलभ्यन्ते । बीजं पुष्यति पुष्टिषु । बीजशब्दो ऽत्राङ्कुरनिर्गतव्रीह्यादिवचनो न मूलवचनः, तद् अपि हि पुनर् उपभुक्तशेषम् उप्यमानम् अपरस्मिन् वत्सरे भवत्य् एव बीजम् । तन् न⁹⁴ पुष्यति नानुवर्तते । पुष्ट्यङ्गभूतायाम्⁹⁵ अनुवृतौ⁹⁶ पुष्यतिर् वर्तमानः । सकर्मकत्वं द्वितीयानिमित्तम् । योनिगुणान् प्राप्नोति⁹⁷ वा भजते । पुष्टिषु तदवयवेषु निमित्तं न पुष्यति नानुवर्तते⁹⁸ । यदि पुष्यङ्गानुवृत्तिर् आख्यातेनोच्यते पुष्टिष्व् इत्य् अन्यार्थकम् । तस्माद् अनेकार्थत्वाद् धातूनाम् अन्यवचनमात्र एवाख्यातेनानुव्याख्येयः ।

• श्लोकपूरणार्थं वा पुष्टिष्व् इति । कथंचित् पौनरुक्त्यं परिहार्यम् । सामान्यविशेषभावेन वान्वयो वक्तव्यः । स्वपोषं पुष्ट इति यथा ॥ ९.३७ ॥

अनन्तरोक्तो ऽर्थ उदाहरणेन⁹⁹ व्याक्रियते । एककेदारे- अपिर् अत्र¹⁰⁰ योजनीयः । एकस्मिन्न् अपि क्षेत्रे भूमेः, काले यस्य बीजस्य यो वैकः कालस् तस्मिन्न् उप्तनि कर्षकैर् भिन्नरूपाणि जायन्ते बीजानि स्वभावानुविधानाद् इत्य् अर्थः । यदि च क्षेत्रे प्राधान्यं स्यात् क्षेत्रस्यैकत्वात् सर्वाण्य् एकरूपाणि स्युः ॥ ९.३८ ॥

तानि नानारूपत्वेन बीजानि दर्शयति । यथाबिजं बीजस्वभावाभिपत्या । सर्वत्र जात्याख्यायां बहुवचनम् ॥ ९.३९ ॥

एष एवार्थः शब्दान्तरेण निगम्यते ।¹⁰¹ मुद्गेषूप्तेषु व्रीहयो जायन्त इत्य् एतन् नास्ति । प्रतिषेधमुखेनोक्तस्य विधिमुखेन पुनः प्रतिपादनम् उच्यते- यद् धि यद् बीजम् ॥ ९.४० ॥

एवं पूर्वपक्षे सिद्धान्तम् आह । क्षेत्रप्राधान्यम् अनेनोच्यते ।

• ननु च नात्र क्षेत्रप्राधान्याभिधायकं किंचित् पदम् अस्ति, केवलं परक्षेत्रोपगमननिषेधः श्रूयते- वप्तव्यं न जातु परयोषितीति । परदारेषु बीजनिषेको न कर्तव्य इत्य् अस्यार्थः । न पुनर् यस्य क्षेत्रं तस्यापत्यम् इत्य् अनेनोक्तं भवति ।

• सत्यम् । “तथा नश्यति वै क्षिप्तं बीजं परपरिग्रहे” (म्ध् ९.४३) इत्य् अनेनैकवाक्यत्वात्, दृष्टापत्यापहारलक्षणदोषनिमित्तो ऽयं प्रतिषेधः, नादृष्टार्थ उपगमनप्रतिषेधः । स हि चतुर्थे विहत एव- “न हीदृशम् अनायुष्यम्” (म्ध् ४.१३४) इत्यादिना । तस्माद् अन्यशेषतया प्रतिषेधश्रुतेर् अनन्तरेणैकवाक्यत्वाद् असति स्वातन्त्र्ये युक्ता क्षेत्रप्राधान्यप्रतिपादनपरता ।

• प्राज्ञेन सहजया प्रज्ञया । विनीतेन पित्रादिभिर् अनुशिष्टेन । ज्ञानविज्ञानवेदिना करणसाधनौ ज्ञानविज्ञानशब्दौ । ज्ञानं वेदाङ्गशास्त्राणि । विज्ञानं तर्ककलादिविषयम् । एतद् उक्तं भवति । यस्य काचिद् बुद्धिर् विद्यते तेनैवं न कर्तव्यं यतः सर्वशास्त्रेष्व् एषा स्थितिः । यस् तु मूर्खस् तिर्यक्प्रख्यः सो ऽत्र नाधिकृत एवेत्य् अनुवादो ऽयम् । आयुष्कामेनेति चातुर्थिकस्य प्रतिषेधस्य प्रत्यभिज्ञानार्थम् एतत् । ततश् च पृथक् प्रतिषेधशङ्का निरस्ता भवति ॥ ९.४१ ॥

गाथाशब्दो वृत्तविशेषवचनः । यथोक्तं पिङ्गलेन- “अत्रासिद्धं गाथा” इति (पिङ्स् ८.१) । अविगीताः परंपरागताः श्लोका अप्य् उच्यन्ते- “तद् एषाभि¹⁰² यज्ञगाथा¹⁰³ गीयते” इत्य् उक्त्वा गाथाः¹⁰⁴ श्लोका उत्तरत्र वेदे पठ्यन्ते- “यद् अस्य पूर्वम् अपरं तद् अस्य” (ऐत्ब् १४.५) इति । वायुना गीताः पठिता वायुप्रोक्ताः । पुराविदः पुराणकल्पान्तरवेदिनः । परपरिग्रहे परक्षेत्रे ॥ ९.४२ ॥

ता इदानीं गाथा दर्शयति । इषुः शरः । स नश्यति खे छिद्रे अन्येनेष्वासेन विद्धं मृगम् अनुविध्यतः पूर्वस्य वेधकस्यात्र स्वाम्यम् ।

• अथ वाकाशे खे शरः क्षिप्तो लक्ष्यम् अन्तरेण नश्यति निष्फलो भवति, विद्धं चानुविध्यतः । एवं परस्त्रियां¹⁰⁵ तेजो निःक्षिप्तं तस्य बीजिनः । क्षेत्रस्वामिनो ऽपत्यं भवति ॥ ९.४३ ॥

ईदृशो ऽयं पुराणकृतो जायापतिलक्षणसंबन्धो यद् भिन्नाव् अपि ताव् एकीकृताव् इव दर्शयति । तथा हि अनेकवर्षसहस्रातितपृथुसंबन्धा मही तेनैव व्यपदिश्यते पृथिवीति । तस्माद् अन्यापि स्त्री यस्य भार्या तस्य पुत्रो ऽन्येनापि जातः ।

• स्थाणुच्छेदस्य केदारं स्वम् आहुः संबन्धान्तरस्याभावात् । स्वस्वामिसंबन्धं षष्ठी प्रतिपादयति । स्थाणुर् गुच्छगुल्मलतादिप्ररूढो यत्र भवति तच् छिनत्ति यः स स्थाणुच्छेदः । तस्य तत् क्षेत्रं येन प्ररूढगुल्मलतावीरुधः छित्त्वा भूमिः क्षेत्रीकृता । तत्र कर्षणवपनजातं फलं तस्यैव ।

• शल्यवतो मृगम् आहुर् इत्य् अनुषज्यते । बहूनां मृगम् अनुधावताम् आखेटकार्यं यस्यैव संबन्धि शरशल्यं मृगे दृश्यते तस्य तम् आहुः । यत्¹⁰⁶ प्रथमवेद्धुश् च स भवतीत्य् उक्तम् “नश्यतीषुः” (म्ध् ९.४३) इत्य् अत्र ॥ ९.४४ ॥

युक्तं च यस्य भार्या तस्यापत्यं यस्माद् भार्याया भर्तुश् चैकत्वम् एव, प्रजाप्य् आत्मभूतैव । कथं वान्यस्यात्मा सो ऽन्यस्य भवेत् । एवं तावद् दृष्टम् एतल्लोके । शस्त्रज्ञा अप्य् एवम् एव विप्राः प्राहुर् इति ॥ ९.४५ ॥

• एतन् न । यतो न शक्या भार्यात्वेन निष्कसहस्रैर् अप्य् अन्यदीयाः स्वत्वम् आनेतुम् । नापि भर्त्रा त्यक्ता प्रहीणद्रव्यतया प्रतिग्रहीतुः स्वत्वम् आपद्यते । यत “उद्वहेत” (म्ध् ३.४) इति कर्त्रभिप्रायक्रियाफलविषयाद् आत्मनेपदाल् लिङ्गान् नान्येन¹⁰⁷ संस्कृतान्यस्य भार्या भवति । यथा नाहवनीयादय आधातुर् अन्यस्य क्रियादिनाहवनीयादिव्यपदेश्याः । निष्क्रयो विक्रयो विनिमयश् च । विसर्गस् त्यागः । ताभ्यां न मुच्यते, न भार्यात्वम् अस्या अपैति ॥ ९.४६ ॥

अयम् अनुशयविधाव् अष्टमे (म्ध् ८.२२७) व्याख्यातः । विभागकाले हि समविषमांशभाग्भिः समविषमांशभागेषु¹⁰⁸ परिकल्प्य¹⁰⁹ विभागः कर्तव्यः । तत्र कृते यो विप्रतिपद्येत तस्य प्रतिषेधार्थम् इदम् । तत्रापि यद्य् अयम् आदाव् अयथार्थतां¹¹⁰ कस्यचिद् अंशस्य प्रज्ञापयेत् तदा स्याद् एव¹¹¹ पुनर् विभागः । अथ बहुना कालेनायथाकृततां ब्रूयाद् यावद् इतरैः¹¹² स्वेषु स्वेषु भागेष्व्¹¹³ अन्यनिवेशशीर्णप्रतिसंस्कारादि कृतं भवेत्, वस्त्रहिरण्यादि चोपयुक्तं स्यात्, तदा समतामात्रकरणे प्रभवति, न पुनः सर्वं समवायविभागम्¹¹⁴ ।

• अन्ये तु क्लीबादीनाम् अनर्हितविभागकानां पश्चाद् अभागहरत्वनिमित्तक्लीबत्वादिपरिज्ञानान् नास्ति भागोपहार इति सकृन् निपातप्रयोजनं वदन्ति ।

• एवं द्वित्रिचतुर्भागहराणां यदृच्छया ये समतां प्रकल्पयेयुः पश्चाद् अनुशयानाः¹¹⁵ प्राक्तनं व्यवस्थानम् अतिक्रम्यापहर्तुं न¹¹⁶ लभेरन् । पतितस्य तु लब्धभागस्याप्य् अपहारं वक्ष्यामि ।

• सकृत् कन्या प्रदीयते । यद्य् अपि चानेन वाग्दानोत्तरकालं प्राग् अपि विवाहाद् भर्तुः स्वतोच्यते, तथापि “दत्ताम् अपि हरेत् कन्याम्” (य्ध् १.६५), “तेषां तु निष्ठा विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे” (म्ध् ८.२२७) इत्यादिपर्यालोचनया विशिष्टविषयतैव । सा च व्याख्याता । सकृद् आह ददामीति । गवादयो हि येनैव रूपेणात्मनः स्वं तेनैवान्यस्मा आपद्यन्ते । कन्या तु दुहितृत्वेन स्वं सती भार्यात्वेनानिवृत्तस्वसंबन्धा दीयत इति पृथग् उपन्यासः ।

• ननु चानिवर्तमाने पितुः स्वसंबन्धे¹¹⁷ कथं कन्यादानं निर्वर्तते¹¹⁸ । एतद् धि दानस्य रूपं यद् एकस्य संबन्धो निवर्तते ऽन्यस्योपजायत इति ।

• नैष दोषः । द्वाव् अत्र संबन्धौ- अपत्यापत्यवद्भावः स्वस्वामिसंबन्धश् च । तत्रापत्यापत्यवद्भावो न निवर्तते, इतरस् तु निवर्तते । तथा च “बाल्ये पुतुर् वशे तिष्ठेत्” (म्ध् ५.१४६) इति पितुश् चात्र स्वाम्यनिवृत्तिम् आह “पाणिग्राहस्य” (म्ध् ५.१४६) इति भर्तुस् तद् उत्पत्तिम् ॥ ९.४७ ॥

प्रसिद्धम् एवैतत् । अक्षेत्रिणो बीजवन्तो व्रीह्यादिबीजस्वामिनः सस्यस्य मुद्गमाषादेर् जातस्य न लभन्ते फलं परक्षेत्रे चेद् उत्पत्तिः ॥ ९.४८–४९ ॥

पूर्वेण स्थावरेषु धर्मः प्रसिद्धवद् उदितो ज्ञापितो वा । अनेन तिर्यक्षु परिगृहीतेषु गवादिषु निदर्श्यते । अन्यदीयो वृषभो यद्य् अप्य् अन्यगवीषु वत्सान् बहून् अपि जनयेन् न वृषभस्वाम्य् एकम् अपि वत्सं¹¹⁹ लभेत, सर्व एव ते वत्सा गोमिनां गोस्वामिनाम् । आर्षभम् ऋषभसंबन्धि स्कन्दितं बीजनिषेको मोघं वृथा निष्फलम्¹²⁰ ॥ ९.५० ॥

पूर्वस्य निदेशो ऽयम् । यथा गवादिषु स्थावरेषु चैवं मनुष्येष्व् अपि कुर्वन्ति । क्षेत्रस्वामिनाम् अर्थं प्रयोजनं बीजकार्यं संपादयन्ति ॥ ९.५१ ॥

अविशेषेणोक्तं क्षेत्रिणां फलं न बीजिनः । तस्यावशिष्टविषयत्वम् आह- अनभिसंधायेति । अभिसंधानं बीजक्षेत्रिणोर् इतरेतरसंविद्व्यवस्थापनम्, नष्टाश्वदग्धरथवत् । “उभयोर् आवयोः फलम् अस्तु” इति यत्र वचनव्यवस्था न भवति तत्र क्षेत्रिण एव प्रत्यक्षो ऽर्थो निश्चितं फलम् । प्रत्यक्षशब्देन निःसंदिग्धताम् आह । यतो बीजाद् योनिर् बलीयसी । क्षेत्रम् अधिकबलम् ॥ ९.५२ ॥

सत्यां तु संविदि ।

अनभिसंधाय क्षेत्रिणः फलम् उक्तम् । अभिसंधाने किं बीजिन उतोभयोर् इति संशयः । उभयोर् इत्य् आह । क्रियाया अभ्युपगमो ऽङ्गीकरणम् एवम् एवैतद् इति संविल्लक्षणः यो निश्चयः सा क्रियाभिप्रेता ताम् अभ्युपगमय्य बीजार्थं बीजकार्यफलनिष्पत्त्यर्थं यत् प्रदीयते, सामर्थ्याद् बीजम् इति गम्यते । तस्येह द्वाव् अपि भागिनौ ॥ ९.५३ ॥

परक्षेत्रे वप्तुर् बीजनाश उक्तः । तत्र मन्येत- “पुरुषापराधात् तस्य युक्तोपहारो नूनम् असौ क्षेत्रं जिहीर्षति । नो चेत् किम् इति परक्षेत्रे वपतीति । येन तु स्वक्षेत्रे व्युप्तम् ओघवाताभ्याम् अन्यत्रानीतं तस्य को ऽपराधो यदि स्वं द्रव्यं हारयति” । तदर्थम् आह । ओघवाताहृतं बीजम् । ओघो जलनिषेकः, तेन वायुना चाहृतं नीतं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति तस्यैव तद् भवति । एतेनैव सिद्धे विस्पष्टार्थं न बीजी लभते फलम् इति । सर्वत्र क्षेत्रप्राधान्यम् इत्य् अर्थः¹²¹ ॥ ८.५४ ॥

अपत्याधिकारात् तद्विषयतैव मा विज्ञायीति गवाश्वादिग्रहणम् । यदि वा बीजफलव्यवहारः सस्यादिविषयतया प्रसिद्धतरस् तन्निवृत्त्यर्थम् आह । द्विपदां चतुष्पदां पक्षिणां स्थावराणां च सर्वत्रैष धर्मः । एष इति द्वयं प्रत्यवमृश्यते । अनभिसंधाने यस्य क्षेत्रं तस्य फलम्, अभिसंधाने चोभयोः । उदाहरणार्थत्वाच् च गवाश्वादिग्रहणस्य श्वमार्जारादिष्व् अप्य् अयम् एव न्यायः ।

• तर्हि किम् अर्थम् “यद्य् अन्यगोषु” (म्ध् ९.५०) इति ।

• प्रायेण गावः पुरुषाणां भवन्ति, न तथा विहङ्ग्मादय इति प्रसिद्धेर् अनुवादो ऽसौ ।

• दास्यः सप्तभिर् दासयोनिभिर् उपगताः । प्रसवः कायजन्म । तं प्रति तत्रेत्य् अर्थः ॥ ९.५५ ॥

सारं प्रधानम्, फल्ग्व् असारम् । उपसंहरः पूर्वप्रकरणस्य । उत्तरार्धेन वक्ष्यमाणसूचनम् । आपत् जीवनस्थितिहेतुभूतभोजनाच्छादनाभावः, संतानविच्छेदश् च ॥ ९.५६ ॥

श्लोकद्वयेन प्राकृतव्यवस्थाम् अनुवदत्य्¹²² आपदि नियोगं विधातुम् । ज्येष्ठो ऽग्रे जातः, अनुजः पश्चाज्जातः, कनीयान् यवीयान् अनुज एव ॥ ९.५७ ॥

इतरेतरभार्यागमने ज्येष्ठानुजयोः पातित्यम् अनापदि, सत्य् अपि नियोगे ॥ ९.५८ ॥

सर्वविशेषेण विशिष्टो ऽनेन नियोगो विधीयते । संतानस्य परिक्षये नियुक्तया देवरादिभ्यः सम्यक् प्रजोत्पादयितव्येति । यद् उक्तम् “योषितां धर्मम् आपदि” (म्ध् ९.५६) इति सेयम् आपत् संतानस्य परिक्षयः । संतानशब्देन पुत्र उच्यते, दुहिता च पुत्रिका । सा हि पितृवंशं संतनोति¹²³ नान्या । तस्य परिक्षयो ऽनुत्पत्तिर् उत्पन्ननाशो वा पुत्रिकायाश् चाकरणम्¹²⁴ । न हि स्त्रियाः केवलायाः¹²⁵ पुत्रिकायाम् अन्यस्मिन् वा पुत्रप्रतिनिधाव् अधिकार इति वक्ष्यामः । नियुक्तोत्पादयेद् अनुज्ञाता¹²⁶ गुरुभिः ।

• कुतः पुनः गुरुभिर् इति ।

• स्मृत्यन्तरनिदर्शनात् । अथ वा नियोगशब्दाद् एव । नियोगो¹²⁷ हि गुरुसंबन्धी लोको ऽप्य् उच्यते । न हि शिष्येण¹²⁸ नियुक्तो ऽध्यापयतीत्य् उच्यते । आचार्येण नियुक्तः करोत्य् अनुवदति¹²⁹ । गुरवश् च श्वश्रूश्वशुरदेवरादयो भर्तृसगोत्रा द्रष्टव्याः, न पित्रादयः । एतेनापत्येनापत्यवन्तस् ते उच्यन्ते¹³⁰ येषां चोपकारस् तत्कृत और्ध्वदेहिको भवति ।

• यद्य् एवं मातामहस्यापि दौहित्रोपकारो ऽस्ति । ततः पित्रा दुहिता नियोक्तव्येत्य् आपन्नम् ।

• उक्तम्, येनापत्यवन्त उच्यन्ते । देवरसपिण्डग्रहणेन¹³¹ तद्गोत्रा एव हृदयम् आगच्छन्ति । महाभारते च तत्र तत्र नियोक्तृभावो भर्तृपक्षिणाम् एव दर्शितः । अत एव भ्रातृपुत्रे सति न नियोगः कर्तव्यः ।

• ये हि नियुक्तास्¹³² तेषाम् एव संतानोपकारः । पुत्रजनिते स्नेहे ऽपत्योपकारम् अर्थयमाना अधिक्रियन्ते । न मृतस्याधिकारो ऽस्ति । कथं तर्हि तस्यापत्यम् इति व्यपदिश्यते ।

• कथंचित् पिण्डदाने स उपकरोति । वचनाद् इति च ब्रूमः । न ह्य् अपत्यम् उत्पादयितव्यम् इत्य् एष विधिस् तेनानुष्ठित इति, तथापि तदीये क्षेत्रे नियोगविधिजातेन पिण्डदानादि कर्तव्यम् इति शास्त्रार्थः । ततश् च तस्योपकारकम् अवगतम् । यथा चैतत् तथा पुरस्तान् निपुणं वक्ष्यामः ।

• देवरः पतिभ्राता । सपिण्डः पत्यन्वयः । स एव स्त्रियाः¹³³ । स्मृत्यन्तरे जातिमात्राच् चेत्य् उक्तं भवति । सम्यग् इति घृताक्तादिनियमं वक्ष्यमाणम् अनुवदति । प्रजेप्सिताधिगन्तव्या विधौ कृत्ये । ईप्सितशब्देन कार्यक्षमताम्¹³⁴ आह । ततो दुहितर्य् अन्धबधिरादौ च जाते पुनर् नियोगो ऽनुष्ठेयः ॥ ९.५९ ॥

विधवाग्रहणम् अतन्त्रम् । क्लीबादिरूपे पत्यौ जीवत्य् अप्य्¹³⁵ एष एव विधिः¹³⁶ । यतो वक्ष्यति “नियुक्तौ यौ¹³⁷ विधिं हित्वा” (म्ध् ९.६३) इति । एतद् एव तस्य प्रयोजनम् । नियमो ऽत्र विषयाणाम्, न नियमानाम्, अन्यथा विज्ञाते¹³⁸ अप्रकृतत्वाद्¹³⁹ विधवाया एव स्युः । निशि प्रदीपाद्यालोकनिवृत्त्यर्थम् एतत्, वचनान्तरेण दिवोपगमनप्रतिषेधात् ।

• अन्ये त्व् आहुः- पुरुषार्थो ऽसौ प्रतिषेधः कर्मार्थस् त्व् अयम् । तेनाह्नि गमनेन क्षेत्रजम् उत्पादयेत्¹⁴⁰ । एकम् उत्पादयेत् पुत्रं न द्वितीयम् ॥ ९.६० ॥

अस्य प्रतिप्रसवः ।

द्वितीयः पुत्र इत्य् एकेषां मतम् । तद्विदः क्षेत्रजोत्पत्तिविधिज्ञाः । अनिर्वृत्तं¹⁴²** नियोगार्थं** पश्यन्तः । नियुक्तया प्रजोत्पादयितव्येत्य् अस्य विधेर् एकस्योत्पादनेनासंपत्तिं¹⁴³ मन्यन्ते । एकवचनम् अविवक्षितं मन्यन्ते । कस् तेषाम् अभिप्रायः । एकवचनम् अविवक्षितं मन्यन्ते । द्रव्यप्रधानत्वात् कर्मणो गुणभावाद्¹⁴⁴ अविवक्षा, ग्रहैकत्ववत् ।

• ननु चानुपात्तोपदेशे सत्य् अपि द्वितीयया द्रव्यप्राधान्यावगमे संख्यादिविशेषेण विवक्षा स्थितैव । “उद्वहेत द्विजो भार्याम्” (म्ध् ३.४) इति लिङ्गाद् अपत्यविधाव् एकत्वसंख्यातिक्रमो “दशास्यां पुत्रान् आधेहि” इति (र्व् ९.१०.७) ।

• यद्य् एवं¹⁴⁵ न द्वित्व एवावस्थानम् । अस्याम् एवाशङ्कायां द्वितीयम् इति वचनम् अन्यनिवृत्त्यर्थम् । अर्थवत्ता¹⁴⁶ तस्याप्य् अयम् अभिप्रायः¹⁴⁷ । औरसे¹⁴⁸ लिङ्गं विवाहप्रकरणे तु¹⁴⁹ मन्त्रपाठात् । इह त्व् एकत्वातिक्रमः, “अपुत्र एकपुत्रः” इति शिष्टप्रवादात् । अथ वास्या एव स्मृतेर् द्वितीयपुत्रस्तुतिकल्पनात् । धर्मतः शिष्टाचारतः ॥ ९.६१ ॥

इह तु नियोगविषयो यत्र नियुज्यते । स च संप्रयोगाभिमर्दपर्यवसान उपगमनलक्षणस् तस्मिन् निवृत्ते पूर्वैव वृत्तिः । गुरुवत् स्नुषावत् । ज्येष्ठस्य भार्यायां गुरुवद् यवीयसः स्नुषावत् । परस्परग्रहणात् स्नुषावद् वर्तेत स्त्री पुरुषे ज्येष्ठे, देवरे गुरुवत् ॥ ९.६२ ॥

विधिम् “घृताक्तः” (म्ध् ९.६०) इत्यादिः । तदतिक्रमे पातित्यम् । नियुक्तो ज्येष्ठः, स्नुषागः पुमान्, गुरुतल्पगः कनीयान् ॥ ९.६३ ॥

पूर्वेण विहितस्य नियोगस्य प्रतिषेधो ऽयम् ।

• तत्र केचिद् विधवाग्रहणान् मृतभर्तृकायाः प्रतिषेधः, क्लीबेन तु पत्या नियोक्तव्येति¹⁵⁰ विधिप्रतिषेधौ विभक्तविषयाव् इति प्रतिपन्नाः ।

• अन्ये तु विधिवाक्ये संतानविच्छेदस्य निमित्तश्रवणात् तस्य च क्लीबव्याधितयोर् मृतस्याप्य् उपपत्तिः । तथा च विधिवत् प्रतिषेधो¹⁵¹ ऽप्य् अविशिष्ट एव । अपेतधवसंबन्धा विधवेत्य् उच्यते । तत् तुल्यम् उभयत्रापि ।

• अवश्यं चैतद् एवं विज्ञेयम् । इतरथा घृताभ्यक्तादिनियमो ऽपि क्लीबेन नियुज्यमानाया न स्यात् । तत्रापि ह्य् आमनन्ति- “विधवायां नियुक्तश् च घृताक्तः” (म्ध् ९.६०) इति । तस्माद् विहितस्याविशेषेण प्रतिषेधो ऽप्य् अविशिष्टः¹⁵² । अतश् च विषयसमत्वे विधिनिषेधयोर् विकल्पः । अयं च नित्यो ऽपत्योत्पादनविधिर्¹⁵³ विकल्प एव कल्पते, ग्रहणाग्रहणवत् ।

• यदा तु “पुत्रेण जयति” (म्ध् ९.१३७) इत्येवमादिफलोत्पादनविधिस् तदासत्य् अपत्ये तत्कार्यस्यौर्ध्वदेहिकस्योपकारस्याभावाद् भिन्नफलयोः कुतो विकल्पः । समानविषयौ विधिनिषेधाव् एकर्थे विकल्प्येते¹⁵⁴ । षोडशीग्रहणाग्रहणयोर् इति केचित् ।

• उक्तम् अङ्गभूयस्त्वे फलभूयस्त्वम् । प्रधानकार्यसिद्धौ त्व् अविशेषः । तस्माद् अस्मिन् पक्षे पुत्रोपकाराभावम् आह । उपकारविशेषार्थेनास्य प्रवृत्तौ प्रतिषेधातिक्रमेण श्येनतुल्यता ।

• इदं त्व् अत्र निरूप्यम् । यो ऽसौ नियुज्यते स किम् इति प्रवर्तते । न हि तस्य विधिर् अस्ति- “नियुक्तेन गन्तव्यम्” इति । स्त्रियाः पुनर् विद्यते “सम्यक् स्त्रिया नियुक्तया” (म्ध् ९.५९) इति । न च¹⁵⁵ “देवरादिषु प्रवर्तमानेषु स्त्रिया नियोगसिद्धिर् इत्य् अर्थः । तेषां अपि प्रवृत्तिस्¹⁵⁶ तद्विधिना क्षेत्रज ईप्सितः” इति वाच्यम् । यतो रागतः प्रवृत्तिर् उपपद्यते¹⁵⁷ । घृताक्तादिनियमविधानम् अनर्थकम् इति चेन् नानर्थकम् । तथानियमैर् उत्पन्ने क्षेत्रजव्यपदेशो नान्य इति ।

• यद् अपि गुरुवचनं कर्तव्यम् इति केचित् प्रवृत्तिनिबन्धनम् आहुः ।

• एवं सति सुरापानादिष्व् अपि गुर्विच्छया प्रवृत्तिः प्राप्नोति । न चासौ गुरुर् अकार्ये यः प्रवर्तयति,

• गुरोर् अप्य् अवलिप्तस्य कार्याकार्यम् अजानतः ।

• उत्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते ॥

इति स्मरणात् । परित्यागश् च गुरुकार्यान् निवृत्तिः ।

• एतेनैतद् अपि प्रत्युक्तम्- यन् नियमातिक्रमपातित्यवचनं नियमपूर्विकां वृत्तिम् अनुजानाति “ताव् उभौ पतितौ स्याताम्” (म्ध् ९.६३) इति । इतरथा सर्वप्रकारं गच्छतः पातित्यम् इति विशेषपातित्यम् अनुपपन्नम् । यतस् तन् न केवलस्य पुंसः श्रूयते, किं तर्हि स्त्रिया इति । तस्याश् च पुत्रार्थिन्या¹⁵⁸ नियोगो विहितः । तदपेक्षं¹⁵⁹ हि व्यतिक्रमे पतितवचनम् “ताव् उभौ पतितौ स्यायाम्” (म्ध् ९.६३) इति । असति व्यतिक्रम एकः पतितः पुमान् एव, अतिक्रमे तु द्वाव् अपीत्य् एवम् अपि लिङ्गान् निर्गच्छत्य्¹⁶⁰ एव ।

• तस्माद् देवरादिविधिलक्षणा¹⁶¹ प्रवृत्तिः कथम् इति वक्तव्यम् ।

• उच्यते । व्यासादिदर्शनेनापत्यपिण्डदान इव क्षेत्रजोत्पत्त्यर्थं सपिण्डानां गुरुनियोगापेक्षा । तदा नोपगमने च्युतिर् अस्तीत्य्¹⁶² अनुमन्तव्यम् । न हि महात्मनां रागलक्षणप्रवृत्तिर् अभ्युपगन्तुं न्याय्या । यच् चोक्तं नियमातिक्रमे पतितत्ववचनं लिङ्गम् इति, तद् अयुक्तम् । यतः पुंसः पतितत्वे पतितोत्पन्नस्याधिकाराभावाद् उत्पादनम् अनर्थकम् । तस्माद् अस्ति देवरादिविधेर् आभासो ऽयम् ॥ ९.६४ ॥

उद्वाहनं कर्म, तत्र ये मन्त्राः प्रयुज्यन्ते- “अर्यमणं नु देवं कन्या अग्निम् अयक्षत” (आश्ग् १.७.१३) इत्यादयः, तथान्ये ऽपि तत्संबन्धाः “मया पत्या जरदष्टिः” (र्व् १०.८५ ३६) इति, “मया पत्या प्रजावती (अव् १४.१.५२) इति — तत्र सर्वत्र वोढुर् वरयितुः स्वापत्यं भवतीत्य् आहुः । न तत्र श्रूयते “मया यत्र नियुज्यसे ततो जनय” इति । मन्त्रग्रहणेनैतद् दर्शयति । मन्त्रार्थवादा अपि नैवंविधाः सन्ति । दूरत एव तद् दर्शयति- न विवाहविधाव् उक्तं विधवावेदनं पुनः । आवेदनं गमनम् अभिप्रेतम् अत्र¹⁶³ । अथ विवाह एवेयं वा संयुज्यते, विवाहयिष्यति देवरो भ्रातृजायाम्, ततो ऽयं नियोगो विवाहविहित¹⁶⁴ एव । न त्व् अत्र विवाहविधिर्¹⁶⁵ इति । पूर्वशेषो ऽयम् अर्थवादः ॥ ९.६५ ॥

अयम् अप्य् अर्थवाद एव नियोगप्रतिषेधशेषः । ये ऽविद्वांसः सम्यक् शास्त्रं न जानते तत्र व्यवहारिणो लिङ्गाद्यन्यपरत्वं¹⁶⁶ च न जानते तैर् यं पशुधर्मः स चात्यन्तगर्हितो मनुष्याणाम् अपि प्रोक्तः प्रवर्तितः । स चेदानींतनो नानादिः,¹⁶⁷ वेने राज्ञि प्रशासति राष्ट्रं पालयति ।

• ननु च लिङ्गानि नैव सन्तीत्य् उक्तम् ।

• नैवम्, उद्वाहकेषु मन्त्रेषु न¹⁶⁸ सन्तीत्य् उक्तम् । अन्यत्र तु दृश्यते । “को वां शयुत्रा¹⁶⁹ विधवेव देवरं मर्यं न योषा कृणुते सधस्थ आ” (र्व् १०.४०.२) इत्यादि । यथा विधवा स्त्री देवरपतिं मनुष्यं कुरुते समानशयन एव, को वा मनस्विनौ कुरुते येन नागच्छतः, को विशेषो¹⁷⁰ विवाहमन्त्रेषु, स किलापत्योत्पत्तिविध्यनुक्रमरूप¹⁷¹ इत्य् अभिप्रायः ।

• अन्यैर् विद्वद्भिर् इति पठितम् । गर्हितो मनुष्याणां प्रोक्तः । पशूनाम् एष धर्मो भ्रातृस्त्रीगमनं नाम । स च प्रवृत्तो वेनस्य राज्ये ॥ ९.६६ ॥

भुञ्जन् पालयन् । कथं पुनर् वर्णसंकरं प्रवर्तयन् राजर्षीणां प्रवरः । उक्तं¹⁷² महीम् अखिलां भुनक्ति यः महाराजत्वात् । कामेन रागादिलक्षणेन्ओपहता नाशिता चेतना चित्तस्थैर्यं यस्य सः ॥ ९.६७ ॥

स्पष्टार्थो ऽर्थवादः ॥ ९.६८ ॥

नियोगरूपत्वात् कन्यागतो ऽयं धर्म उच्यते । वाचा सत्ये कृते वाग्दाने निवृत्ते, एकेन दत्तापरेण प्रतिगृहीता । ताम् अनेन वक्ष्यमाणेन विधानेन **निजः **सोदरो देवरो विन्देत विवाहयेत् ॥ ९.६९ ॥

यथाविधि यथाशास्त्रम् । अधिगमैनाम्, यथा¹⁷³ वैवाह्यो विधिस् तथा विवाह्य । वाचनिको ऽयं विवाहः । पुनर्भूश् च तथोच्यते । न वा व्यूढापि सती भार्या भवति । केवलं परार्थो ऽस्या वाचनिको विवाहः । तथा च दर्शयति- “न दत्वा कस्यचित् कन्यां पुनर् अन्यस्य दीयते” (म्ध् ९.७१) इति । नासौ देवराय दीयत इत्य् अर्थः । अदत्ता चास्वभूता कथम् इव भार्या भवेत् शुक्लवस्त्राम् । नियमो गमने, अन्यस्मिन्न् अपि नियोगे धर्मो ऽयम् इष्यते ॥ ९.७० ॥

“तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे” (म्ध् ८.२२७) इति प्राग्विवाहान् मृते वरे दत्तायाम् अपि पुनर् दानाशङ्कायां प्रतिषेधो ऽयम् । विशिष्टे तु पुनर् वचनम्, तथाविधा¹⁷⁴ पुनर्भूर् उक्ता । नान्यस्मै दत्वा तस्मिन् मृते ऽन्यस्मै दद्यात् । तथा कुर्वन् प्राप्नोति पुरुषानृतम्, मनुष्यहरणे यत् पापं तत् तस्य¹⁷⁵ भवति ॥ ९.७१ ॥

विधिः शास्त्रम्,¹⁷⁶ तद् अर्हतीति विधिवत् । यादृशः शास्त्रेण विधिर् उक्तः- “अद्भिर् एव द्विजाग्र्याणाम्” (म्ध् ३.३५) इति । स च कैश्चिद् उदकाधिकारः कन्याविषये स्मर्यते । तेन प्रतिगृह्यापि त्यजेत् कन्यां प्राग् विवाहात् । विगर्हितां दुर्लक्षणां¹⁷⁷ पूर्वं प्रतिगृहीतां अक्षतयोनिम्¹⁷⁸ अपि तथा निर्लज्जां बहुपुरुषभाषिणीम्, व्याधितां क्षयव्याधिगृहीताम्, विप्रदुष्टां¹⁷⁹ रोगिण्यादिशब्दिताम् अन्यगतभावां च त्यजेत् ।

• अन्ये¹⁸⁰ क्षतयोनिं विप्रदुष्टां व्याचक्षते ।

• न ते सम्यङ् मन्यन्ते । यदि तावत् पुरुषानुपभुक्ता स्त्री कन्या अविकृता¹⁸¹ तदा नैव दुष्यति । अथ पुरुषसंयुक्ता तदा कन्यैव न भवति । तत्र त्यजेत् कन्याम् इति सामानाधिकारण्यानुपपत्तिः । उक्तश् च तस्यास् त्यागः । छद्मना चोपपादिता न्यूनाधिकाङ्गी¹⁸² या हेतुनियुक्ता¹⁸³ । अकथितेषु स्वल्पेष्व् अपि दोषेषु कृतवरणापि त्याज्यैव ॥ ९.७२ ॥

कन्यादोषा उक्ताः । तान् अनाख्याय अनुक्त्वा प्रयच्छति ददाति तस्य तद् दानं वितथं निष्फलं कुर्यात् प्रत्यर्पणेन । उक्त एवायम् अर्थः पूर्वश्लोकेनातिस्पष्टीकृतः ॥ ९.७३ ॥

यदा प्रवसेत् तदा भार्याया वृत्तिं विधाय प्रवसेद् इति विधिं विधायेत्य् एवम् अर्थं द्रष्टव्यम्- “प्रवसन् भार्याया वृत्तिं विदधीत” इति । तथा कुर्याद् यथास्या यावत् प्रवासं वृत्तिर् भवति । शरीरस्थितिहेतुभोजनाच्छादनगृह्योपकरणादि । तां विधाय प्रवसेत् स्वदेशाद् देशान्तरं गच्छेत् । कार्यवान् कार्यं पुरुषार्थो दृष्टो ऽदृष्टश् च । अदृष्टो धर्मो दृष्टाव् अर्थकामौ । तथा वक्ष्यति “प्रोषितो धर्मकार्यार्थम्” (म्ध् ९.७६) इत्यादिना । अन्तरेणैतानि निमित्तानि भार्यां हित्वा प्रवासो निषिध्यते । अवृत्तिकर्शिता हि । दृष्टदोषप्रदर्शनम् अर्थवादः । अवृत्त्या दरिद्रेण कर्शिता पीडिता प्रदुष्येत् पुरुषान्तरसंपर्कादिना । स्थितिमत्य् अपि । स्थितिः कुलाचारस् तत्संपन्ना क्षुधावसरे दीना दोषम् अवाप्नुयाद् अन्यं भर्तारम् आश्रित्य जीवतीति भाव्यत एतत् । संभावनायां लिङ् ॥ ९.७४ ॥

नियमो यथा संनिहिते¹⁸⁴ भर्तरि परिगृहप्रयाणादिनिषेध एवं प्रोषिते ऽपि आस्थिता आश्रिता गृहीतवती । अकृत्वा तु वृत्तिं प्रोषिते शिल्पैर् जीवेद् इति¹⁸⁵ कर्तनजालिकाकरणादिना । गर्हितानि वस्तूनि व्यजनादीनि¹⁸⁶ । एष एव विधवादीनां निजश्रमजन्यो वृत्त्युपायः ॥ ९.७५ ॥

यद् उक्तं “कार्यवान् प्रवसेत् (म्ध् ९.७४) इति, तानि कार्याणि दर्शयति । तद्विशेषेण प्रतीक्षाकालभेदः । परतस् त्व् इदं तया कर्तव्यम् इति नोक्तम्¹⁸⁷ ।

• तत्र केचिद् आहुः- प्रकरणाद् “अगर्हितैर् जीवेत् (म्ध् ९.७५) इति ।

• तद् अयुक्तम् । प्राग् अस्मात् कालाद् अगर्हितैर् इतीयं किं म्रियताम् । न ह्य् अस्या अत्मत्याग इष्यते, पुंस इव प्रतिषिद्धत्वात् । तस्मात् प्राग् अप्य् अस्मात् प्रतीक्षणविधेर् अगर्हितैः शिल्पैर् अजीवन्ती गर्हितैर् जीवेत् ।

• अन्ये व्यभिचारम् इच्छन्ति । तथा च स्मृत्यन्तरे-

• नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबे च पतिते पतौ ।

• पञ्चस्व् आपत्सु नारीणां पतिर् अन्यो विधीयते ॥ (न्स्म् १२.९७)

• अन्ये ऽप्य् आहुः । नास्या जातु¹⁸⁸ ब्रह्मचर्यम् अपनेतुं शक्यते । स्त्रीधर्मेषु हि तद् अस्या विहितं मनुनापि- “न तु नामापि गृह्णीयात् पत्यौ प्रेते परस्य तु” (म्ध् ५.१५५) इति । मृते भर्तरि नास्ति व्यभिचारः, किम् अङ्ग प्रोषिते । पतिशब्दो हि पालनक्रियानिमित्तकः, ग्रामपतिः सेनायाः पतिर् इति । अतश् चास्माद् वचनाद् नैषा¹⁸⁹ भर्तृपरतन्त्रा स्यात् । अपि त्व् आत्मनो जीवनार्थं सैरन्ध्रीकरणादिकर्मभिर्¹⁹⁰ अन्यम् आश्रयेत । तच् च यदा षण्मसभृत्या संवत्सरभृत्या वा कस्मिंश्चिद् आश्रिते भर्ता यद्य् आगच्छेत् तदानीं तां चेद्¹⁹¹ वशीकर्तुं शक्नुयात् त्यज त्वं भार्याम् इति यावद् भवति कालो न पूर्णः,¹⁹² प्राक् पत्युर् एव सा, पञ्चमे चर्वितम् अन्यत् ।

• अन्ये ऽप्य् अर्थम् इमम् आहुः ।

• पूर्वे तु पुनर्भूवृत्तम् इच्छन्ति । या पत्या वा परित्यक्ता भवति, यस्याः किल पतिर् इयन्तं कालं निहितवृत्तिको नागच्छति, सा तेन त्यक्तैव भवति । ततश् च यदि सा पुनर्भूधर्मेणान्येनोढा भवेत्, तदा भर्ताभ्यागतो न किंचिद् ब्रूयात् । पुनर् भवस्येयं भार्येति ।

• तद् अयुक्तम् । “न निष्क्रयविसर्गाभ्याम्” (म्ध् ९.४६) इति तस्य श्लोकस्यार्थवत्त्वं दर्शयिष्यामः ।

• धर्मश् च तत्कार्यं च धर्मकार्यं । सो ऽर्थः प्रयोजनं प्रवासस्येति धर्मकार्यार्थम् ।

• कुतः । न गृहस्थस्य धर्मार्थो दीर्घकालः प्रवासः । अवश्यं ह्य् अग्नयस् तेन परिचरणीयाः । पाञ्चयज्ञिकम्¹⁹³ अनुष्ठेयम् । कुतो गन्तव्यम् “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यष्टव्यम्” इति । तीर्थस्नानादीन्य् अपि स्मार्थानि च श्रौताविरोधीन्य् अनुष्ठेयानि । न च¹⁹⁴ संविधाय प्रोषितस्य वा बवन्तीति¹⁹⁵ येनोच्यते “संविधायापि प्रवास आपर्वणः,” “स्वयं पर्वणि जुहुयाद् ऋत्विजाम् एकतरकालम्” इति ह्य् उक्तम्¹⁹⁶ । अनाहिताग्नेस् तीर्थयात्रायां पाञ्चयज्ञिकस्य¹⁹⁷ तुल्यत्वे ऽपि स्मार्तत्वे भार्यासहितस्योपपत्तेः न तत्त्यागे तीर्थगमनं युक्तम् ।

• उच्यते । गुरुवचनेन, यं गुरवो धर्मार्जने राजोपसेवायां वा स्वकार्याय¹⁹⁸ प्रेषयन्ति स धर्मार्थं प्रवासः । प्रायश्चित्तं वा तपोवनदेशभ्रमणेन ।

• अथ वार्थार्जनार्थम् एव धर्मकार्यार्थम् अभिप्रेतम्- “दरिद्रो ऽहं कुतश्चिद् धनम् अर्जयिष्ये” ।

• विद्यार्थम् ।

• ननु स्नातस्य च भार्याधिगमः । कृतविद्यस्य च स्नानम् । तत्र कुतः कृतविवाहस्य विद्यार्थिता ।

• दर्शितम् एतत् । ईषदवगतवेदार्थो विवाहे ऽधिक्रियते, निश्चिते स्नानादौ ।

• नैतद् युक्तम् । कृतायां धर्मजिज्ञासायां स्नानं जिज्ञासा च विचारपूर्वकसंशयच्छेदेन निश्चितार्था¹⁹⁹ ।

• सत्यम् । नायं विधिर् विद्यार्थितायाः । तथा च सति धर्मकार्यार्थम् इत्य् अनेनैवावगता स्यात् । उत्पन्ने ऽप्य् अधिकारोपयोगिन्य् अवगमे ऽभ्यासातिशयार्थं विशेषार्थं चान्यासु विद्यासु । क्षिप्रं शौर्ययशःख्यापनार्थं बहिः सविसेषविद्वत्वख्यापनार्थम्²⁰⁰ । देशान्तरप्रवसने यशोहेतुः प्रवासः ।

• कामार्थं रूपाजीवानुगमो ऽभिप्रेततरां भार्याम् उद्वोढुम् । स्मृत्यन्तरे प्रसूताभेदेन च कालभेदः स्मर्यते । तथा च विष्णुः- “अष्टौ विप्रसूताः षट् राजन्याः चतुरो वैश्या द्विगुणं प्रसूतेति । न शूद्रायाः कालनियमः स्यात् । संवत्सरम् इत्य् एके” इति ॥ ९.७६ ॥

द्वेष्यः पतिर् यस्यास् तां द्विषाणाम् । एतेन तु न निष्कासनं²⁰¹ कुर्यात् । संपूर्वस्य वसेर् एनाम् इति च द्वितीयानुपपत्तेः, वासयेद् इति निर्भर्त्सयेत् । पातके ऽपि तस्या निष्कासनं नास्ति “निरुन्ध्याद् एकवेश्मनि” (म्ध् ११.१७५) इति वचनात् । प्रायश्चित्ते ऽप्य् अस्मिन् निमित्ते, विनयाधानार्थो ऽपहार²⁰² इष्यते । न सर्वेण सर्व आत्यन्तिक आच्छेदः ॥ ९.७७ ॥

अतिक्रमस् तदुपचर्यावज्ञानं पथ्यौषधादिष्व् अतत्परता, न पुरुषान्तरसंचारः । मासत्रयं परित्यागश् च संभोगस्यैव, पूर्वस्माद् एव हेतोः । हारकटकादिभूषणैर्²⁰³ वियुक्ता कर्तव्या । परिच्छदपरिग्रहेण²⁰⁴ भाण्डकुण्डादिना दासीदासेन वा ॥ ९.७८ ॥

क्लीबाबीजशब्दौ नपुंसकम् आहतुः । भेदस् तु, एको वातरेता अप्रवृत्तेन्द्रियो ऽपरः । तादृशं या²⁰⁵ द्वेष्टि तस्या²⁰⁶ नास्ति निग्रहः पूर्वोक्तः²⁰⁷ । अपवर्तनम् अपहारः, प्रोषितप्रतिषिद्धान्नादयः स्मृत्यन्तरनिषिद्धाः ॥ ९.७९ ॥

मद्यपासौ मद्यपानरता । पक्तिसंस्कारगृहकार्यानुष्ठानासमर्था तत्परिजागरया,²⁰⁸ सा परिवेदनायाम् अर्हति । या तु गुरुभिः प्रतिषिद्धमद्यपाना,²⁰⁹ तस्या दण्डं वक्ष्यति “प्रतिषेधे²¹⁰ पिबेत्” (म्ध् ९.८४) इति । स्वयं नियमस्य त्व् अन्यनियमव्यतिक्रमवत् प्रायश्चित्तेन प्रत्यापत्तिर् युक्ता, पुनर् अधिवेदनं च । तथा च धर्मानुष्ठानप्रजोत्पत्तिगृहकार्योपघातनिमित्तान्य् अधिवेदननिमित्तानि पठ्यन्ते “प्रतिकूला व्याधितार्थघ्नी” इति । ब्राह्मण्यास् तु शास्त्रेण प्रतिषिद्धमद्यायास् तत्पानप्रायश्चित्तम्²¹¹ एव भूयो ऽप्रवृत्तौ,²¹² पातित्यं तु “भ्रूणहनि²¹³ हीनसेवायां स्त्री पतति” (ग्ध् २१.९) इति परिसंख्यानान् न मद्यपाने पातित्यम् इति । तद् एकादशे वक्ष्यामः । उक्तं च पञ्चमे (म्ध् ५.८९) ।

• असत्यवृत्ता असाध्वाचारा भृत्येष्व् असत्परुषवाक्, बलिकर्मणां प्राग् एव भुङ्क्ते, दैवपित्र्ययोर् ब्राह्मणभोजनादौ न श्रद्धावती । अर्थघ्नी²¹⁴ अतिव्ययशीला भाण्डोपस्करणं न परिरक्षति अनल्पमूल्येन क्रीणाति । हिंस्रा नाकुलशङ्कया भृत्याद्यतिताडणशीला²¹⁵ । अन्वाहिकस्य व्ययस्यापहन्त्री । अधिवेदनं तस्या उपर्य् अन्याविवाहः ॥ ९.८० ॥

अन्यसाम् अप्य् अधिवेदनम् आह ।

तत्र वन्ध्याष्टमे ऽब्दे ऽधिवेद्या दशमे तु मृतप्रजा । नाधिवेदने ऽपत्योत्पत्त्यभावाद् धि वन्ध्याया अनुष्ठानपरिपातनं स्यात्, अपत्योत्पत्तिविधेर्²¹⁶ आधानविधेश्²¹⁷ च । नापुत्रे ह्य् आधानं श्रूयते । एवं मृतप्रजायाः स्त्रीजनन्याः । अप्रियवादिन्यास् तु दोषाभावेन नाधिवेदनं, न²¹⁸ सत्यां क्षमायाम् अयं नियमः²¹⁹ ॥ ९.८१ ॥

भर्त्रे हिता परिचर्यापरा । अनुज्ञापनावमानयोर् इह विधानयम्,²²⁰ पूर्वासाम् एतद्भावात् । रोगिणीग्रहणं वन्ध्यास्त्रिजनन्याव् अपि लक्षयति । प्रकृतत्वाविशेषाद् अवमाननिमित्ताभावाच् च कर्हिचित् कदाचिद् अवमाननं शिष्ट्यर्थं परिभाषणादि²²¹ ॥ ९.८२ ॥

क्रोधेनाधिवेदनहेतुना निर्गतायास् त्यागसंनिरोधौ विकल्पतो विधीयेते । न तु²²² यथोपपन्नहेतुना भोजनाच्छादनादिना²²³ तत्र प्रीत्या क्रोधावमार्जनं श्वश्रूभिः श्वशुरादिभिर् वा परिभाषणम् । संनिरोधो रक्षिपुरुषाधिष्ठानम् । त्यागो व्याख्यातः- असंभोगः सहशय्यावर्जनम् । कुलं ज्ञातयः, तत्पितृपक्षाः स्वपक्षाश् च ॥ ९.८३ ॥

प्रतिषेधे गुरुसंबन्धिभिः²²⁴ । अयं²²⁵ दण्डः क्षत्रियादिस्त्रीणाम् । न शास्त्रीयो ब्राह्मणीनाम् । न हि तत्र दण्डमात्रेण²²⁶ मोक्षः । किं तर्हि, महता । न च तत्राभ्युदयेषु पानाशङ्का । अप्रतिषिद्धमद्यानां तु नियमेनोत्सवसमागतानाम् आदरवती प्रवृत्तिर् दृश्यते । यां सम्यङ् निषेधत्य् अभ्युदयेष्व् अपीति । दण्डश् चायं भर्त्रा दीयते । सत्य् अपि राजवृत्तित्वे “स्त्रीणां भर्ता प्रभुः” इति विज्ञायते । अन्येषाम् अपि परिग्रहवतां भृत्यादिविषये कियति दण्डे स्वातन्त्र्यम्²²⁷ । अभ्युदयः पुत्रजन्मविवाहादय उत्सवाः । प्रेक्षा नटादिदर्शनम् । समाजो नितान्तम् अपि जनसमूहः । तत्र कुतूहलिन्या अयं दण्डः ॥ ९.८४ ॥

कामतः प्रवृत्ता यदि समानजातीया असमानजातीयाश् च²²⁸ विन्देरन् विवाहयेयुस् तासां वर्णक्रमेण जात्यनुरूपं ज्यैष्ठ्यम्, न वयस्तो न च विवाहक्रमतः । फलादिदाननिमित्ते²²⁹ पूजा प्रथमं ब्राह्मण्यास् ततः क्षत्रियावैश्ययोर् इत्य् एष वर्णक्रमः । वेश्म प्रधानं गृहं तद् ब्राह्मण्याः । सवर्णानां विवाहक्रमो निश्चायकः²³⁰ स्मृतः ॥ ९.८५ ॥

शरीरशुश्रूषा भर्तुर् उपयोगिपाकादिलक्षणा दानभोजनप्रतिजागरणं स्वा स्वैव²³² कुर्यात् । पृष्ठपादसंवाहननिर्णेजनादौ त्व् अनियमः । युगपत्संनिधौ तु शरीरावयवक्रमो वर्णक्रमेण । नैत्यकं धर्मकार्यम् “सायं त्व् अन्नस्य” (म्ध् ३.१११) इत्यादि अग्निशरणोपलेपनाचमनोदकतर्पणदानादि । ॥ ९.८६ ॥

अस्या निन्दार्थवादः ।

यस् त्व् एतत् कर्म अन्यया असमानजातीयया कारयेत् सजातीयायां स्थितायां ब्राह्मण एव स चण्डालः पूर्वस्माद् दृष्टः ॥ ९.८७ ॥

उत्कृट्षायाभिरूपायेति विशेषणविशेष्यभावः । उत्कृष्टायाभिरूपतराय इत्य् अर्थः । अथ वोत्कृष्टाय जात्यादिभिर् अभिरूपायेति पृथग् विशेषणम् । रूपम् आकृतिम् आभिमुख्येन प्राप्तो ऽभिरूपः । स्वभाववचनो²³³ वा, सुस्वभावो²³⁴ विद्वान् अप्य् अभिरूप उच्यते । सदृशाय जात्यादिभिः । वरो वोढा जामाता । अप्राप्ताम् अप्य् अयोग्याम् अपि कामावशत्वेन बालाम् अप्राप्तं²³⁵ कौमारं वयः, स्मृत्यन्तरे “नग्निका” (वध् १७.७०) इत्य् उच्यते । कामः स्पृहा यस्या नोत्पन्ना सा चाष्टवर्षा षड्वर्षा वा, न त्व् अत्यन्तबालैव । तथा हि लिङ्गम् “अष्टवर्षाम्” (म्ध् ९.९४) इति ।

• इदम् एव लिङ्गं धर्मप्रयुक्तायाम्²³⁶ अपि विवाहस्येति । अन्यथा रागस्यैव प्रयोजकत्वे कुतो ऽप्राप्ताया विवाह इत्य् आहुः ।

• तद् अयुक्तम् । धनार्थिनो ऽपि बालां विवाहयन्ति । न शस्त्रीयैव²³⁷ सर्वा प्रयुक्तिस् तृतीये निरूपिता ॥ ९.८८ ॥

प्राग् ऋतोः कन्याया²³⁸ दानम् । ऋतुदर्शने ऽपि न दद्याद् यावद् गुणवान् वरो न प्राप्तः । गुणो विद्याशौर्यातिशयः शोभनाकृतिर् वयोमहत्वोपेतता लोकशास्त्रनिषिद्धपरिवर्जनं कन्यायाम् अनुराग इत्यादिः ॥ ९.८९ ॥

रेतो ऋतुकालम्, तद्वत्य् अपि त्रीणि वर्षाणि तद्गृहे आसीत । अतः परमम् उत्कृष्टाभावे सदृशं समानजातीयं स्वयं वृणुयात् ॥ ९.९० ॥

वर्षत्रयाद् ऊर्ध्वम् अदीयमाना यं भर्तारं वृणुते तस्य दोषो न । कन्यायाः पूर्वेणैव दोषाभाव उक्ते व्रियमाणस्य दोषार्थम् इदम् । ऋतुदर्सनं च द्वादसवर्षाणाम् इति स्मर्यते ॥ ९.९१ ॥

भ्रात्रादिभिर् यद् आदौ दत्तं स्वयंवरणाभिप्रायं तस्या अजानद्भिस् तद् अलंकरणं तेषाम् एव प्रत्यर्पयेत् । यदि तु तथाविधाया एव ददाति तदा न त्यागः । तेनास्मै न वयम् एनां दास्याम इत्य् एवमभिप्रायं यद्भूषणं न तस्मिन्न् अन्यथात्वम् आपन्ने युक्तम् । स्तेनः स्याद् इति पुंलिङ्गेन पाट्ःआन्तरम् । वरस्य चौरत्वम् आहुः । तस्मात् तेनालङ्करस् त्याजयितव्यः²³⁹ ॥ ९.९२ ॥

शुल्कदेयाया ऋतुमत्याः शुल्कनिरोधो ऽयम् । स च स्वाम्याद् अतिक्रामेत् । “बाल्ये पितुर् वशे तिष्ठेत्” (म्ध् ५.१४६) इत्य् उक्तम् । वयोन्तरप्राप्तौ चाददतः²⁴¹ पितुः स्वाम्यं नास्ति । शुल्कादेयाया अपि हेतोः समानत्वात् पितुः स्वाम्यनिवृत्तिः । अपक्रमणं निवृत्तिः । प्रतिरोधनं प्रतिरोधो ऽपत्योत्पत्तिकार्ये ।

• केचिद् आहुः अमानवोऽयं श्लोकः ॥ ९.९३ ॥

इयता कालेन यवीयसी कन्या वोढव्या न पुनर् एतावद्वयस एव विवाह इत्य् उपदेशार्थः । अथापि न यथाश्रुतवर्षसंख्यैव । किं तर्हि, बहुना कालेन यवीयसी वोढव्या । न ह्य् एतद् विवाहप्रकरणे श्रुतम् । येन संस्कार्यविशेषणत्वेन तदङ्गं कालो दशादिवर्षां पञ्चविंशत्यादिवर्षं च निवर्तयेत् ।

• ननु च वाक्यान्तरस्थस्याप्य् अङ्गविधिर् भवत्य् एव ।

• सत्यम्, इह प्रकरणोत्कर्षेण पाठाद् आचार्यस्याभिप्रायान्तरम् अनुमीयते । तथा शिष्टसमाचारः । सुतस्य च पुनर् दारक्रियायां नैष कालः संभवतीति “पुनर्दारक्रियां कुर्यात्” (म्ध् ५.१६६) इति नोपप्द्यते ॥ ९.९४ ॥

साध्वी भार्या प्रातिकूल्याप्रियवादादिदोषयुक्तापि भर्त्रा न त्याज्येति श्लोकार्थः । अवशिष्टा प्रशंसा । यां तु “निरुन्ध्याद् एकवेश्मनि” (म्ध् ११.१७५) इत्य् असाध्व्या अपि विहितं तत् सकृद्व्यभिचरे । अभ्यासे तु त्याग एव । नान्यथा तां साध्वीं बिभृयाद् इत्य् अनेन किंचित् कृतं स्यात् ।

• यद् अपि,

• हृताधिकारां मलिनां पिण्डमात्रोपजीविनीम् ।

• परिभूताम् अधःशय्यां वासयेद् व्यभिचारिणीम् ॥ (य्ध् १.७०)

तच् च सत्यां शक्तौ पत्युर् इच्छा सा । अनिच्छायां तु त्याग एव ।

• यच् चेदं “पतितास्व् अपि वस्त्रान्नपानं²⁴² देयं च” (म्ध् ११.१८७) इत्यादि वक्ष्यति, तद्ब्रह्महत्यादिषु प्रायश्चित्तेषु भैक्ष्यभोजनारम्भे निवासप्राप्तौ प्रतिषेधवचनम् इति वक्ष्यामः । सर्वथा तु पुनर् व्यभिचारिण्या भरणं नास्ति । न चात्र त्यागः श्रुतो येन संभोगविषयतया कल्प्येत²⁴³ । “सोमो ऽददत्” (र्व् १०.८५.४१) इत्यादिमन्त्रार्थवदेभ्यो देवतानां दतृत्वं प्रतीयते ।

• अथ वा विवाहे देवताया भार्या भवत्य् अत उच्यते- देवदत्ताम् इति ।

• विन्देत नात्मन इच्छया । यथान्यद् गोहिरण्याद्यापणभूमौ लभ्यते, तथा²⁴⁴ नेयं भार्या । अत उच्यते नेच्छयात्मन इति । देवानां प्रियम्, देवेभ्यो हितम् — त्यक्तायां भार्यायां वैश्वदेवादिक्रियानिमित्ते नास्ति देवहितम् । अतस् तां²⁴⁵ द्विषतीम् अपि बिभृयात् । पातित्ये ताम् अधिकारप्राप्तां पतिर् अधिविन्देत²⁴⁶ ॥ ९.९५ ॥

प्रजनं गर्भग्रहणम् । संतानो गर्भाधानम् । तस्माद् धेतोर् अपत्योत्पत्तेर् उभयाधीनत्वाद् वेदे स्त्रीपुंसयोः साधारणो धर्मः पत्न्या सह पुंस उक्तः । अतः केवस्याधिकराभावत् स्त्रियो द्वेष्या अपि न त्याज्याः ॥ ९.९६ ॥

यस्याः पित्रादिभिर् गृहीतं शुल्क, न च दत्ता, केवलवचनेन देयत्वेन व्यवस्थिता, अत्रान्तरे स चेन् म्रियेत तदा — अन्यद्द्रव्यवद् देवरेषु प्राप्ता सर्वेषु²⁴⁷ वा युधिष्ठिरादिवत्, तदभावे सपिण्डेषु — अतो विशेषार्थम् इदम् उच्यते- देवराय प्रदातव्येति, न सर्वेभ्यो भर्तृभ्रातृभ्यो नापि सपिण्डेभ्यः, किं तर्ह्य् एकस्मै देवरायैव । तत्रापि कन्याया अनुमतौ सत्यां ।

• अथासत्यां कन्यायाः शुल्कस्य च का प्रतिपत्तिः ।

• यदि कन्यायै रोचते ब्रह्मचर्यं तदा शुल्कं कन्यापितृपक्षाणाम् एव । अथ पत्यन्तरम् अर्थयते तदा प्राग्गृहीतं शुल्कं त्यक्त्वान्यस्माद् आदाय दीयते ॥ ९.९७ ॥

इच्छातः शुल्कग्रहणे पूर्वेण विधिर् उक्तः । कस्यचित् तत एवाशङ्का स्यात् — अदोषं शुल्कग्रहणं शास्त्रे गृहीतशुल्काया विशेष उक्तो यतः — अत इमाम् आशङ्काम् अपनेतुम् आह- **नाददीत न शूद्रो ऽपि शुल्कम् **इति । इच्छातः प्रवृत्तौ शास्त्रीयो नियमो न तु शास्त्रेण पदार्थस्यैव कर्तव्यतोक्ता । यथा मद्यपीतस्य प्रायश्चित्तविधानेन न मद्यपानं²⁴⁸ शास्त्रेणानुज्ञातं भवति । शुल्कसंज्ञेन यद् एवोक्तम् “गृह्णन् हि शुल्कं लोभेन” (म्ध् ३.५१) इति । येन तु विशेषेण पुनः पाठो ऽसौ प्रदर्शित एव ॥ ९.९८ ॥

यद्²⁴⁹ उक्तं “गृहीते शुल्के²⁵⁰ कन्येच्छायां सत्यां मृते तु शुल्कदे ऽस्या अन्यत्र दानम्” इति, तन् निषेधति । यद् अन्यस्य शुल्कदस्य प्रतिज्ञाय²⁵¹ पुनर् अन्यस्मै दीयते पुनः शुल्कं गृहीत्वेति वरं स्वयंवरं तु कारयेत् कन्या । एष एवार्थः ॥ ९.९९ ॥

न कुतश्चिद् अस्माभिः श्रुतं पूर्वेषु जन्मसु कल्पान्तरेष्व् इत्य् अर्थः ॥ ९.१०० ॥

अविशेषेण वचनवित्त्या²⁵² सर्वक्रियास्व् अव्यभिचारः । तथा चापस्तम्बः- “धर्मे चार्थे च कामे च नाभिचरितव्या” इति । एतावच् च श्रेयो धर्मो ऽर्थः कामः । तथा चोक्तम्- “त्रिवर्ग इति तु स्थितिः” (म्ध् २.२२४) इति ।

• यच् चाहुः- अपरित्यागो ऽत्राव्यभिचारः, इतरथा स्त्रीवत् पुरुषस्यानेकाभार्यापरिणयनं न स्यात् ।

• तद् अयुक्तम् । अस्ति पुरुषे वचनम् “कामतस् तु प्रवृत्तानाम्” (म्ध् ३.१२), तथा “वन्ध्याष्टमे ऽधिवेत्तव्या” (म्ध् ९.८१) इति । न तु स्त्रियाः । तथा च लिङ्गान्तरं स्यात्- “एकस्य बह्व्यो जाया भवन्ति नैकस्यै²⁵³ बहवः सह पतयः” (ऐत्ब् १२.११) इति ।

• आमरणान्ते भव आमरणान्तिकः । अन्यतरमरणे ऽपि तस्यान्तो ऽस्तीत्य् अर्थः । एष संक्षेपेण स्त्रीपुंसयोः प्रकृष्टो धर्मो वेदितव्यः ॥ ९.१०१ ॥

यतेयातां प्रयत्नवन्तौ तथा स्यातां यथेतरेतरं परस्परं नातिचरेताम् । अतिचारो ऽतिक्रमः, धर्मार्थकामेष्व् असहभावः । कृतक्रियौ कृतविवाहादिसंस्कारौ, अवियुक्तौ²⁵⁴ ततः परम् । उपसंहारश्लोको²⁵⁵ ऽयं नानुक्तार्थोपदेशकः ॥ ९.१०२ ॥

पूर्वोत्तरप्रकरणयोः²⁵⁶ संबन्धश्लोको ऽयम् ।

उक्तेषु स्त्रीपुंसयोश् चापत्योत्पत्तौ च दायधर्मस्य विभागस्यावसरः ॥ ९.१०३ ॥

भजेरन्न् इति प्राप्तकालतायाम् लिङ् । तथा पञ्चमे प्रपञ्चितम् । अथ वा यस्मिन् समये संक्रामितम् इति²⁵⁸ ॥ ९.१०४ ॥

इतरान् इत्य् अर्थवादो ऽयम् । यथाश्रुततात्पर्यग्रहणाद्²⁵⁹ धि कनीयसाम् अभागार्हतैव स्यात् । ततश् च वक्ष्यमाणविरोधः ॥ ९.१०७ ॥

पुत्रवत् पालनीया न तु बाला इति धनादिना गर्हणीयाः । तैर् अप्य् अयं पितेति भावनीयम्²⁶⁰ । तद् आह पुत्रवच् चापि वर्तेरन्न् इति ॥ ९.१०८ ॥

अपरा प्रशंसा ।

य एव गुणज्येष्ठः स वर्धयति कुलम् । अयम् एव निर्गुणस् तत्कुलं विनाश्यति । शीलवति ज्येष्ठे कनीयांसो ऽपि तथा वर्तन्ते । ते ऽपि गुणहीनेन विवदन्ते²⁶¹ ॥ ९.१०९ ॥

ज्येष्ठस्य वृत्तिः पुत्रे इव²⁶² स्नेहः,²⁶³ पालनम्, शरीरधनेषु तदीयेषु स्ववद् अनुपेक्षा, अकार्येभ्यो निवर्तनम् । यस् त्व् अन्यथा वर्तते तत्रे बन्धुवत् प्रत्युत्थानाभिवादनैः मातुलपितृव्यवत् संपूजा कर्तव्या । अन्यथाकरणे विधेयतानिवृत्तिः ॥ ९.११० ॥

स्वेच्छानियोज्यत्वाभावान् निरपेक्ष्यस्वद्रव्यसाध्येषु²⁶⁴ ज्योतिष्टोमादिष्व् असंभवात्, तत्सिद्ध्यर्थो ऽयं न्यायप्राप्तो विभाग उच्यते- पृथग् वा धर्मकाम्ययेति । न पुनर् अविभागाद् अधर्मः, विभाग एवाग्निहोत्रादिवद् धर्मः ।

• ननु च धर्मानुष्ठानप्रतिबन्धहेतुत्वाद् अधर्मतैवाविभागस्य ।

• नैष दोषः । अधिकृतस्याननुष्ठाने प्रत्यवायः । न चाविभक्तधनस्याधिकारो ऽग्निमत्वाभावात्, विभागकाल एवाग्निपरिग्रहस्य विहितत्वात् । यस् तु जीवत्य् एव पितरि कृतविवाहस् तदैव च परिगृहीताग्निस् तस्याधिकृतत्वान् नैवाविभागः । सो ऽपि यदि विच्युतः परिग्रहाद् अन्यतो वा विहितानुष्ठानपर्याप्तधनस् तदा नैव सह वसन् प्रत्यवेयात् । न हि विभागाविभागयोर् धर्माधर्मत्वं स्वरूपेणास्तीत्य्²⁶⁵ उक्तम् ।

• ननु च “भ्रातॄणाम् अविभक्तानाम्²⁶⁶ एको धर्मः प्रवर्तते” (न्स्म् १३.३७) इति वचनात्, दम्पत्योर् इव सहानुष्ठाने प्राग्विभागाद् अस्त्य् एव धर्मव्यक्तिः । साधारण्याद् द्रव्यस्य सर्वैः संभूय कर्तव्यम् इति ।

• नैतद् अग्निहोत्रादौ । आहवनीयादिषु²⁶⁷ ह्य् अग्निहोत्रादयः । संस्कारनिमित्ताश् चाहवनीयादय आत्मनेपददर्शनाद् अन्यतरस्य संबन्धितां न²⁶⁸ प्रतिपद्यन्ते । परकीये वाग्नौ जुह्वतः प्रतिषेधदर्शनम् अस्ति- “नान्यस्याग्निषु यजत” इति । न स्मार्ते ह्य् अपि गृह्ये ऽग्नौ विधानम् । गृहशब्दस्य विशिष्टोपादानाद् अग्निवचनत्वाद् एष एव न्यायः । अतिथ्यादिभोजनदाने महायज्ञमध्ये पाठात्²⁶⁹ ।

• वैवाहिके ऽग्नौ कुर्वीत गृह्यं कर्म यथाविधि ।

• पञ्चयज्ञविधानं च । (म्ध् ३.५७)

इति गृह्यत एवाधिकारः । तेनैतद् वचनम् “एको धर्मः” (न्स्म् १३.३७) इति श्राद्धपूर्तान्नादिमात्रं विज्ञेयम् ॥ ९.१११ ॥

• तद् एतद् अपेशलम् । न ह्य् एवंविधः कालनियमः क्वचिद् अपि श्रूयते सायंप्रातःपर्वादिनियमाद् अन्यत्र । यच् च “अन्ये कृतयुगे धर्माः” (म्ध् १.८५) इति तत् प्रथम एव व्याख्यातम् । न हीदं²⁷⁰ युगभेदेन धर्मव्यवस्थाहेतुः²⁷¹ । देशनियमो ऽपि प्राचीनप्रवणादिव्यतिरेकेण मध्यदेशपूर्वदेशकृतो²⁷² नैवास्तीत्य् उक्तम्, “जातिजानपदान् धर्मान्²⁷³” (म्ध् ८.४१), “सद्भिर् आचरितम्”²⁷⁴ (म्ध् ८.४६) इत्य् अत्र । दीर्घसत्रेष्व् अद्यत्वे ऽप्य् अनुष्ठानसंभवः । संवत्सरशब्दस् त्व् अहःसु प्रथम एव दर्शितः । यत् तु नाद्यत्वे केचिद् अनुतिष्ठन्तो दृश्यन्त इति, उपदिष्टार्थस्य नित्यवद् आम्नातस्यापि बहुभिः प्रकारैर् अनुष्ठानसाधनाशक्त्या फलानिच्छया वा नास्तिकतया वा । यत् तु “वेने राज्यं प्रशासति” (म्ध् ९.६६) तदाप्रभृतिकं महापौर्वकालिकम् अनुष्ठानं दर्शयतीत्य् अर्थवादो ऽसौ न कालोपदेशः ।

• ज्येष्ठस्य विंशः । ज्येष्ठस्य सर्वद्रव्याद्²⁷⁵ विंशतितमो भाग उद्धृत्य दातव्य एव । मध्यमस्य तदर्धं चत्वारिंशत्तमो भागः । एवं कनिष्ठस्य तुरीयो ज्येष्ठापेक्षयाशीतितमो भागः । एवम् उद्धृते परिशिष्टं त्रिधा कर्तव्यम् । तत्र सर्वेभ्यो द्रव्येभ्यो यद् वरं श्रेष्ठं तज् ज्येष्ठस्यैव । अथ वा “द्रव्येष्व् अपि परं वरम्” इति पाठः । उत्तमाधममध्यानि यानि द्रव्यादीनि सन्ति ततस् तस्माद् यद् एकं श्रेष्ठं तत् तस्यैव तद् उक्तं भवति । यत्र गावो ऽश्वा वा सन्ति एकः श्रेष्ठो ज्येष्ठस्य दातव्यो न द्रव्यान्तरेण मूल्येन वा स्वीकर्तव्यः । त्रयाणां सर्वेषां गुणिनाम् अयम् उद्धारविधिः, गुणवताम् उद्धारदर्शनात् ॥ ९.११२ ॥

त्रिभ्यो ऽधिकपुत्रस्य ज्येष्ठकनिष्ठयोर् गुणवतोर् यथोक्तम् उद्धृत्य बहूनाम् अपि मध्यमानां²⁷⁶ गुणवतो मधमस्य यश् चत्वारिंशत्तमो भाग उक्तो ऽनन्तरश्लोके²⁷⁷ बहुभिर् अपि मध्यमैः संविभजनीयः²⁷⁸ । समगुणानां तु मध्यमानां सर्वेषाम् एकैकस्य पूर्ववचनाच् चत्वारिंशत्तमो भाग उक्त उद्धार्यः । तेषां स्यान् मध्यमं धनम् इति उभयथा वचनं व्यज्यते । मधय्मधनं यद् अनन्तरश्लोके निर्दिष्टं तत् सर्वेषां समवायेन दतव्यम् । यदि वा प्रत्येकम् एव ज्येष्ठकनिष्ठताम् अपेक्ष्य । तत्र प्रथमपक्षो निर्गुणेषु युक्तः । ते न बहुधनार्हाः²⁷⁹ । द्वितीयो गुणवत्स्व् एव ॥ ९.११३ ॥

आद्येनार्धश्लोकेन “सर्वद्रव्याच् च यद् वरम्”(म्ध् ९.११२) इत्युक्तम् अनुवदति । जातशब्दो जातिपर्यायः प्रकारवचनो वा । अग्रजो ज्येष्ठः । अग्र्यं श्रष्ठम् । यच् च सातिशयम् एकम् अपि वस्त्रम् अलंकारं वा । दशतो दशावयवाद् वा वरम् एकम् आददीत । यदि दश गावो ऽश्वा वा सन्ति तदा एकं श्रेष्ठम् आददीत । अर्वाग् दशावयवाद् वा न लभते । वर्गे दशशब्दः ।

• अन्ये तु स्वार्थे तसिं चाचक्ष्यते । दशैव दशतो “वरान्” इति बहुवचनं पठन्ति । दश वरान् आददीत । अन्यस् तद्विशिष्टान् स्मरति-“दशतः पशूनाम् एकशफद्विपदानाम्” (ग्ध् २८.१२–१३) इति ॥ ९.११४ ॥

दशसु पशुषु यः पूर्वत्र्ओद्धार उक्तः स नास्ति । ये भ्रातरः स्वकर्मसु श्रुताध्ययनादिषु संपन्ना विशेषवन्तः । दशस्व् इति चोपलक्षणं व्याख्यानयन्ति । दशसु यत्र श्लोक उद्धार उक्तः स सर्व एव नास्ति, कर्मसंबन्धात् । किं तु तैर् अपि यत् किंचिद् एवाधिकम् उपायविधिं मानवर्धनं पूजाकरं ज्यत्ष्ठाय देयम् ॥ ९.११५ ॥

समुद्धृते पृथक्कृत उद्धारे ऽधिके भागे ऽवशिष्टे धने समान् अंशान् प्रकल्पयेत् । अनुद्धृते वक्ष्यमाणा भागकल्पना ॥ ९.११६ ॥

एकेनांशेन्आधिकं स्वांशं हरेत् स्वीकुर्यात् द्वाव् अंशौ प्रतिपद्येतेत्य् अर्थः । ततो ऽनुजस् तदनन्तरम् अध्यर्धम् अर्धद्वितीयम् । यवीयांसस् तस्माद् अर्वाग् जाताः सर्वे समम् अंशं नाधिकं किंचिन् नाल्पम् इत्य् अर्थः ॥ ९.११७ ॥

कन्याशब्दः प्रायो ऽनूढासु प्रयुज्यते । कानीनपुत्रः स्मृत्यन्तरे च “अप्रत्तानाम्”²⁸⁰ (ग्ध् २८.२४) इति पठ्यते । अतो ऽनूढायाम् अयं भाग उच्यते ।

• स्वाभ्यः स्वजात्यपेक्षया²⁸¹ स्वाभ्यो²⁸² भ्रातरः कन्याभ्यश् चतुर्भागम् अंशं दद्युः स्वाद् अंशात् । यत्र बह्व्यः कन्याः सन्ति तत्र समानजातीयभ्रात्रपेक्षया चतुर्थांशकल्पना²⁸³ कर्तव्या । तथा चायम् अर्थः । त्रीन् अंशान् पुत्र आददीत चतुर्थं कन्येति ।

• यद् अपि कैश्चिद् उक्तम्- महान् उपकारः पितृकरणं कन्यानाम् अदत्तानाम्, येन जीवति पितरि तदिच्छया मूल्येनापि²⁸⁴ धनेन संस्क्रियन्ते, मृते त्व् अंशहरा इति ।

• तत्पुत्रे ऽपि तुल्यम्,²⁸⁵ वाचनिके चार्थे केयं नोदना । अथाभिप्रायः- “समाचार उद्वाहमात्रप्रयोजनं दानम्” इति, आचारो दुर्बलः स्मृतेर् इति । न चैकान्तिकः²⁸⁶ । अनैकान्तिकत्वे च स्मृतितो ऽयं नियमो युक्तः ।

• यद् अपीदं केनचिद् उक्तम्- उद्वाहमात्रप्रयोजनं देयम्, न च चातुर्थो भागो यथाश्रुतम् इति ।

• स इदं²⁸⁷ वाच्यः । नोद्वाहे परिमितधनदानम् अस्ति । तस्य द्वादशशतं दक्षिणेतिवत् “केवलम् आच्छाद्यालंकृतां विवाहयेत् । सौदायिकं वास्या दद्यात्” इति श्रूयते । अलंकारस् तु²⁸⁸ सुवर्णमणिमुक्ताप्रवालादिर् अनेकधा भिन्न²⁸⁹ इति । तत्र न ज्ञायते कियद् दातव्यं धनं कीदृशो वालंकार इत्य् अतश् च पर्माणार्थम् एवेदं युक्तं स्वाद् अंशाच् चतुर्भागम् इति । न चास्मिन्न् अर्थे शास्त्रविरोधो युक्तिविरोधो वा ।

• स्मृत्यन्तराण्य् एवम् एव पक्षम् उपोद्बलयन्ति ।

• असंस्कृतास् तु संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः ।

• भगिन्यश् च निजाद् अंशाद् दत्वांशं तु तुरीयकम् ॥ इति । (य्ध् २.१२८)

तथा-

• आ संस्काराद् धरेद् भागं परतो बिभृयात् पतिः ॥ इति । (न्स्म् १३.२६)

अस्यायम् अर्थः । यत्र स्वल्पं धनम् अस्ति भ्रातुर् भगिन्याश् च न चतुर्भागे कन्याया भरणं भवति, तत्र समभागं कन्या हरेद् आ संस्कारात् । परतस् तु स्मृत्यन्तराच् चतुर्भागं गृह्णीयात् स्वल्पम् अपि । कथं तर्हि भरणमात्रं कुर्यात्, अत उत्क्तम् “परतो बिभृयात् पतिः” इति ।

• भ्रातृग्रहणम् सोदर्यार्थं व्याचक्षते । को ऽभिप्रायः । भ्रातृशब्दो निरुपपदः सोदर्य²⁹⁰ एव मुख्यया वृत्त्या वर्तते । पृथक्वचनं च लिङ्गम् ।

• यस्यास् तु हि सोदर्यो नास्ति तस्या दायः²⁹¹ सौदायिकं वा न प्राप्नोति²⁹² । वैमात्रेयो दास्यतीति चेन् नासति वचनान्तरे ददात्य् अयम् । भ्रातृशब्दा एकपितृकानेकात्ममातृकाश्²⁹³ च गृह्यन्ते । पैतृष्वस्रेयादिषु तूपचाराद् वर्तत इति युक्तम् । एवम् एकशब्दस्यानेकार्थत्वं नाभ्युपगतं भवति । स्मृत्यन्तरसमाचारश् चेतः²⁹⁴ श्रेयान् । तत्र हि पठ्यते- “यच् छिष्टं पितृदायेभ्यः दत्वर्णं पैतृकं च यत् । भ्रातृभिस् तद् विभक्तव्यम्” (न्स्म् १३.३२) । य पित्रावश्यं दातव्यं तद् ऋक्ताद् उद्धृत्य शेषं विभजेरन्न् इत्य् अर्थः । यथा च ऋणापाकरणादि व्याह्रियते, तद्वत् कन्यादानम्, अवश्यकर्तव्यत्वात् । “कन्याभ्यश् च प्रादानिकम्”²⁹⁵ (कश् ३.५,२१) इति । नात्र भगिनीशब्दो भातृशब्दो वा श्रूयते । यत इयम् आशङ्का स्यात् ।

• यत्²⁹⁶ तु पृथग् इति तद् एकैकस्यैव समूहभागः²⁹⁷ सर्वाभ्य इत्य् एवम् अपि युज्यते ।

• इदम् उच्यते²⁹⁸ अददतां प्रत्यवायान् न तु हठाद् दाप्यन्ते ।

• यत उच्यते पतिताः स्युर् अदित्सव इति । यो हि यत्र यावत्य् आंशे स्वामी स “हरेत्” इत्य् उच्यते, न पुनर् “अनेनास्मै दातव्यम्” इति । यथा नोच्यते²⁹⁹ भ्राता भ्रात्रे दद्याद् इति । यच् चोच्यते तत् पुनर्³⁰⁰ अस्वामिभ्यः ॥ ९.११८ ॥

एकशफम् अश्वाश्वतरगर्दभादयः । विभागकाले समसंख्यया यद् विभक्तुम् अजाविकं न शक्यते ज्येष्ठस्यैव स्यान् न तद् अन्यद्रव्यांशपातेन समतां नयेद् विक्रीतं वा ततस् तन्मूल्यं दापयेत् । अजाविकम् इति पशुद्वन्द्वविभाषैकवद्भावः³⁰¹ (च्ड़्। पाण् २.४.१२) ॥ ९.११९ ॥

ज्येष्ठस्य नियोगधर्मेण पितृवत् सोदरे ऽतिदेशे प्राप्ते तन्निवृत्त्यर्थम् उच्यते । समस् तत्र विभागः स्यात् । न चोद्धारम्, न च “एकाधिकं हरेज् ज्येषृहः” (म्ध् ९.११७) इति, नापि “यत् किंचिद् एव देयम्” (म्ध् ९.११५) इति । समः स्यात् । केन । उत्पादकेन पितृव्यकेण कनीयसा । अनियुक्तासुतस्य त्व् अभागार्हतैव वक्ष्यते । इदं च लिङ्गं “भ्रातरः समेत्य”³⁰² (म्ध् ९.१०४) इति सत्य् अपि भ्रातृशब्दे भातृपुत्रेणाप्य् असति भ्रातरि सह विभागः कर्तव्यः ॥ ९.१२० ॥

उपसर्जनम् अप्रधानं³⁰³ क्षेत्रजस्य । प्रधानस्य औरसस्य तुल्य इत्य् एतद् अध्याहृत्य,³⁰⁴ तद् धर्मतः शास्त्रतो न युज्यते । औरसः किल पितृवज् ज्येष्ठांशं कृत्स्नं लभते । अयं तु क्षेत्रजो ऽप्रधानम्, तस्माद् धर्मेण तं भजेत् । धर्मः पूर्वोक्ता भागकल्पना ।

• ननु चायम् अपि ज्येष्ठः पुत्रो भवति, किम् इत्य् औरसवन् न लभते ।

• अत आह, पिता प्रधानं प्रजने । पिता जनको ऽत्राभिप्रेतः । स प्रधानम् अपत्योत्पादने । अयं चाप्रधानः कनीयसा जनितः । उपसर्जनं प्रधानस्य समम् इत्य् एवाध्याहृत्य³⁰⁵ श्लोको गम्यते । अर्थवादो ऽयम्, पूर्वस्य ज्येष्ठांशनिषेधस्यार्थवादत्वाच् च प्रधानोपसर्जनशब्दयोर् यत् किंचिद् आलम्बनम् आश्रित्य व्यख्या कर्तव्या ।

• अन्ये पठन्ति “तस्माद् धर्मेण तं त्यजेत्” इति ।

• तद् अयुक्तम्, सर्वत्र समभागस्योक्तत्वात् । अर्थवादत्वाच् चास्य न विकल्पाशङ्का कार्या ॥ ९.१२१ ॥

ज्येष्ठा प्रथमोढा । पश्चाद् ऊढा कनिष्ठा । तयोर् जातानाम् किं मातुर् उद्वाहक्रमेण ज्यैष्ठ्यं स्यात् स्वजन्मक्रमेण वेति³⁰⁶ संशयम् उपन्यस्योत्तरत्र निर्णेष्यते संप्रतिपत्तुम् ॥ ९.१२२ ॥

पूर्वस्यां जातः पूर्वजः कनीयान् वृषभस्योक्तो भागवान् । ततो वृषाद् अन्ये ये वृषभा अज्येष्ठास् ते बहूनाम् एकशः कृत्वा देयाः । अतश् च ज्यैष्ठिने यस्यैतावद् उक्तम् अधिकं यच् छ्रेष्ठो वृषो गुणमात्रेणाधिक्यं न संख्यया तदूनानां तस्मात् पूर्वजाद् ऊनानाम् । कियताम् इत्य् आह । स्वमातृतः पुनर् मुख्यतोडत्वात्³⁰⁷ तेनात्र मातृज्यैष्ठ्यम् आश्रितं भवति न जन्मतः ॥ ८.१२३ ॥

उद्धारान्तरं वैकल्पिकम् एषाम् उच्यते । अज्येष्ठायां ज्येष्ठो जातः पञ्चदश गा हरेत् । षोडशो वृषभो वृषभसंबन्धाद् गावो लभ्यन्ते । यथास्य गोर् द्वितीये नार्थ इति । अन्ये शेषा गा हरेरन् स्वमातृतः यथैवैषां माता गरीयसी स गरीयसीं यस्य कनीयसी स³⁰⁸ कनीयसीम् आहरेत् ।

• अथ वा ज्यैष्ठिने यस्यायम् उद्धारो ऽधिक उच्यते पूर्वस् तु स्थित एव । नात्रानडुत्प्रश्लेषः । शेषाः कनीयाम्सः स्वमातृतो हरेरन् । स्वमातृत इति विविच्यते ।

• श्लोकद्वयस्यार्थवादत्वान् न विवेके यत्नः । उपक्रममात्रम् एतत् ॥ ९.१२४ ॥

सिद्धान्तस् त्व् अयम् उच्यते ।

सदृशः समानजातीयः³⁰⁹ ॥ ९.१२५ ॥

अर्थवादो ऽयं जन्मज्येष्ठताम् अभ्युपगमयति । सुब्रह्मण्या नाम मन्त्रो ज्योतिष्टोमे छन्दोगैः प्रयुज्यते इन्द्राह्यनाय “सुब्रह्मण्यो इन्द्र आगच्छ” (ऐत्ब् ६.३.१) इत्यादिः प्रयोगबहुत्वाद्³¹⁰ बहुवचनम् । तत्रेदम् उच्यते । प्रथमपुत्रेण पितरं व्यपदिश्य हूयते- “देवदत्तस्य पिता यजते” । जन्मतो³¹¹ ज्यैष्ठ्यं मुख्यम् । अन्यत्³¹² तु मातृविवाहसंबन्धाद् गौणम् । यमयोर् गर्भ एककालनिषिक्तयोर् अपि जन्मतो ज्यैष्ठ्यम् ॥ ९.१२६ ॥

यद् अपत्यम् अस्यां जायेत तन् मे मह्यं स्वधाकरम् । और्ध्वदेहिकस्य श्राद्धादिपुत्रकार्यलक्षणार्थः स्वधाशब्दः । न त्व् अयम् एवोच्चार्यः । तथा च गौतमः- “पितोत्सृजेत् पुत्रिकाम् अनपत्यो ऽग्निं प्रजापतिं चेष्ट्वास्मदर्थम् अपत्यम् इति संवाद्य । अभिसंधिमात्रात्³¹³ पुत्रिकेत्य् एकेषाम्” (ग्ध् २८.१८–१९) इति मन्त्रादियोगेन³¹⁴ विनापि भवति पुत्रिका । न तु³¹⁵ संवादाभावेन । यद्य् अप्य् अभिसंधिः³¹⁶ हृदयात्कृतम्, उच्यते³¹⁷ स तु वचनेन³¹⁸ यावन् न ज्ञापितस् तावज् जामाता विप्रतिपद्येत । कुर्वीत पुत्रिकाम् एष तस्या व्यपदेशः ॥ ९.१२७ ॥

प्रजोत्पादनविधिज्ञः प्रजापतिर् दक्षः स एवोदाह्रियते । अर्थवादो ऽयं परकृतिर् नाम ॥ ९.१२८ ॥

सत्कृत्येति । एतद्³¹⁹ अत्र विधीयते । दशेत्यादिलिङ्गाद् अनेकपुत्रिकाकरणम् अपीच्छन्ति ॥ ९.१२९ ॥

“यद् अपत्यं भवेद् अस्यां तन् मम स्यात्” (म्ध् ९.१२७) इत्य् उक्तम् । अपत्यं च ऋक्थभाक् । अतः पितरि मृते पुत्रिकाया अनुत्पन्नपुत्राया धनहरत्वम् अप्राप्तं विधीयते ऽर्थवादेन । तस्याम् आत्मनि पुत्रनिमित्तं तिष्ठन्त्याम् एव धनम्, न पुत्रोत्पत्तिस् तदीयात्र³²⁰ युज्यते । अथ वा तस्याम् अत्मभूतायां पितृरूपायाम् इति । पुत्रेण दुहिता समेति सामान्यवचनो दुहितृशब्दः प्रकरणात् पुत्रिकाविषयो विज्ञेयः ॥ ९.१३० ॥

यौतकशब्दः पृथग्भावेन च स्त्रीधने । तत्र हि तस्या एव केवलायाः स्वाम्यम् ।

• अन्ये तु सौदायिकम्³²¹ एव न³²² संबन्धस्त्रीधनम् । तत्र हि तस्याः स्वातन्त्र्यम्- “सौदायिकं धनं प्राप्य स्त्रीणां स्वातन्त्र्यम् इष्यते " (क्स्म् ९०५) ।

• इतरे तु³²³ भक्तभूषाद्युपयोगिनः आन्वाहिकाद् भर्तृदत्ताद् धनाद् उपयुक्तशेषम् एव ।

• युवत्या स्वीकृतं यौतकम् आहुः । कुमारीभाग एव³²⁴ । कुमारीग्रहणाद् या नास्ति कुमारी तस्या नास्ति³²⁵ । एवकारस्य च प्रसिद्धानुवादकत्वात् प्रकरणबाधकत्वम् । अतश् च पुत्रिकाकुमारीविषयम्³²⁶ अपि यौतकम् । एवं च गौतमः- “स्त्रीधनं तदपत्यानाम्” इत्य् उक्त्वाह “दुहितॄणाम् अप्रत्तानाम् अप्रतिष्ठितानां च” (ग्ध् २८.२४) इति । तत्राप्रतिष्ठिता या ऊढा अनपत्या निर्धाना भर्तृघे याभिः प्रतिष्ठा न लब्धा ।

• दौहित्र एव च हरेद् अपुत्रस्यानौरसपुत्रस्य्आखिलं धनं हरेत् । सति त्व् औरसे यावान् अंशस् तं वक्ष्यति । अत्रापि पुत्रिकापुत्र एव दौहित्रो न सर्वत्र, पूर्ववत् प्रकरणत्यागस्य यौतकविषयत्व एव प्रमाणसंभवात् ॥ ९.१३१ ॥

अपुत्रमातामहप्रमातामहाय । पूर्वेणैव पौत्रिकेयदौहित्रस्याखिलं रिक्थहरत्वम् उक्तम् अतो ऽयं श्लोकस् तदनुवादेन पिण्डदानविधानार्थ इति कैश्चिद् व्याख्यातम् । “हरेद् यदि” इति च ते पठन्ति । यस्मिन् पक्षे सर्वं हरेत् तस्मिन्न् एव पक्षे दद्यात् । यदा तु³²⁷ “समस् तत्र विभागः स्यात्” (म्ध् ९.१३४) इति पक्षस् तदा न³²⁸ दद्यात्, अन्यथा “यो यत आददीत स तस्मै दद्यात्” इत्य् अनेनैव पिण्डदाने³²⁹ सिद्धे पुनर्वचनम् अनर्थकम् । अखिलरिक्थग्रहणनुवादश् चानर्थक एव ।

• तद् अयुक्तम् । अपुत्रस्य पितुर् हरेद् इत्य् अयम् एवार्थो ऽवगीतश्³³⁰ चिरन्तनपाठः । पितृशब्दश् च जनके प्रसिद्धतरो न मातामहे । अतश् च पुत्रिकाया भर्ता यदि³³¹ तदन्यभार्यायाम् अपुत्रः पुत्रिका³³² च पुत्रवती, तदानेनैव पुत्रेण जातेन पिता पितामहश् चोभाव् अपि पुत्रवन्तौ वेदितव्यौ । यदा तु बीजीतरासु जातपुत्रस्³³³ तदा पुत्रिकापुत्रः समानजातीयायाम् ऊढायां जातो ऽपि नैव बीजिनो रिक्थं हरेन् नापि पिण्डं दद्यात् । अन्यो हि जन्यजनकभावो³³⁴ ऽन्यश् चापत्यापत्यवत् संबन्धः । अजनका अपि क्षेत्रजादिभिर् अपत्यवन्तो जनकाश् च विक्रीतापविद्धादिपितरो नीवाजीगर्तादयः पुत्रवन्तः, तथा चौरसलक्षणे³³⁵ “स्वक्षेत्रे” (म्ध् ९.१६६) इति स्वग्रहणम् । क्षेत्रं च पुत्रिका पितुर् एव, भर्ता हि तस्य चानुविधेयवर इति मातृकुले स्वामी । तस्माद् एवं तद् वक्तव्यम् । यस्मिन् पक्षे ऽविद्यमानान्यपुत्रः³³⁶ पुत्रिकाभर्ता, पुत्रिकापुत्रश् चाखिलद्रव्यहारी तस्मिन् पक्षे । येन कार्यम् अतः पिण्डदानम् । यदा तु बीजी सपुत्रः संपद्यते तदा स पुत्रिकापुत्रो नैव बीजिने पिण्डं दद्यात् ननु³³⁷ दौहित्र इत्य् उच्यते । पौत्रिकेय इत्य् अर्थः । यथा मातामहपक्षे पितुर् अपि यो हरेत् तत्रापि स च³³⁸ दद्याद् इति श्रूयते । न पुनः पक्षान्तरे ऽपि पक्षान्तरेषु दद्यात् । न च सर्वग्रहणपक्षे दद्याद् इति नोदना पक्षान्तरे ऽपि³³⁹ निषेधम् अनुमापयति । पित्रे पितामहाय चेत्य् उभयोर् अप्राप्तत्वात् । द्योतनं परिसंख्येति अनूद्यमाने³⁴⁰ द्योतनम् अन्यस्मा एव दद्यात् तद् युगपद् उभाभ्याम् अनेनायम् अनुवादः । यथैवे पित्रे मातामहाय च एवं पितामहाय प्रपितामहाय च । तथैव च ततः पराभ्यां द्वाभ्यां ॥ ९.१३२ ॥

पूर्वशेषो ऽयम् अर्थवादः । कथम् अविशेषस् तयोर् हि मातापितराव् इति ॥ ९.१३३ ॥

समस् तत्र तुल्यो विभागो जातेन पुत्रेण ज्येष्ठांशनिषेधः । ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रियाः रिक्थभाग एव ज्येष्ठता निषिध्यते न त्व् अस्यां गुरुवृत्तौ ॥ ९.१३४ ॥

[थे चोम्मेन्तर्य् ओन् थिस् वेर्से इस् चोर्रुप्त्, अन्द् एदितोर्स् अरे ओड़्तेन् गुएस्सिन्ग् अत् थे मेअनिन्ग्]

अस्वामित्वात्³⁴¹ तु पुत्रिकाया भर्तुर् अप्राप्तधनसंबन्ध उच्यते । अथ किं पुत्रिका विवाहेन संस्क्रियते, उताहो न किंचन । यदि संस्क्रियते, भार्यैवासौ भवति । भार्याकरनो हि विवाहः । ततश् च तधनं +++++++ न संस्क्रियते, कन्यागमनं प्राप्नोति “स्वदारनिरतः सदा” (म्ध् ३.४५) इति नियमातिक्रमश् च । यथेच्छसि तथास्तु । ++++++++

• ननु चास्मिन् पक्षे श्लोको ऽयम् अनर्थकः ।

• नैष दोषः । परिपूर्णत्वायार्थवादस्य यथैतदीयम्³⁴² अपत्यं न भर्तुस् तथा धनं न वेत्य्³⁴³ आशङ्कानिवृत्त्यर्थो युक्त एव श्लोकारम्भः । बहवश् चार्थवादिनो मानवाः श्लोकाः ।

• अथ वा पुनर् अस्तु न संस्क्रियत इति । न तु³⁴⁴ चास्मिन् पक्षे कन्यागमनं प्राप्नोति । किं कृतम् । तथाविधायां जातो मातामहस्य पुत्र इति सिद्धे³⁴⁵ गन्तुर् विध्यर्थातिक्रमनिरूपणेन प्राकरणिकम् । न च तानीमानि³⁴⁶ न पतनीयानि । +++++++

• किं पुनर् भवान्³⁴⁷ कन्याशब्दार्थं मत्वा चोदयति कन्याग्रहणं प्राप्नोतीति । त्रिधा हि कन्या । एका तावद् अप्रवृत्तपुंप्रयोगा । तथा +++++++ देवहिताः,³⁴⁸ प्रथमे वयसि वर्तमाना च । तत्र यदि तावत् पुंसासंप्रयुक्ता “अञ्जसा³⁴⁹ अयं प्रयुङ्क्त” इति³⁵⁰ ऊढाया³⁵¹ अपि प्राथमिकात् संप्रयोगाद् अनपगतम् एवानुषज्येत । प्रायेण ह्य् अत्र शास्त्रे कन्याशब्दः पुंसासंप्रयोगम्³⁵² आचष्टे ।

• अथ संस्कारहीनेति³⁵³ । तद् अपि न । यतः प्रथमम् एव वचनम् एवं स्मरणाभिप्रायेण तत्र संभविप्रमाणान्तरवशाल् लक्षणया हिता इत्य् अत्र प्रतीयते । यथोक्तम्-

• पाणिग्रहणिका³⁵⁴ मन्त्राः कन्यास्व् एव प्रतिष्ठिताः ।

• नाकन्यासु क्वचिन् नॄणां लुप्तधर्मक्रिया हि ताः ॥ इति । (म्ध् ८.२२६)

अत्र धर्मलोपवचनलिङ्गात् पुरुषोपभुक्ताकन्येत्य् उच्यते । तद्विपर्ययेणानुपभुक्ता कन्येति सर्वत्रैव मुख्यार्थम् अनुरुध्य क्रियमाणा धर्मा लक्ष्यन्ते । ते च न सर्वे । किं तर्हि, यावतां प्रमाणम् अस्ति । तथा हि कानीन इति पितुः स्वता संस्काराभावश् च प्रतीयते । केवले हि संस्काराभावे चोढास्वैरिणीपुत्राः कानीनाः । केवलायां च पितृस्वतालक्षणायां पुत्रिकापुत्रो ऽपि कानीन इति व्यपदिश्यते ।

• यच् चोक्तं³⁵⁵ “स्वदारतस् तु नियमातिक्रमः प्राप्नोति” इति । न ह्य् अस्यायम् अर्थः- स्वदारेभ्यो ऽन्या गन्तव्येति । परस्त्रियं च न³⁵⁶ कामयते न चापरान् दारान् । तथा सत्य् अनेनैव गतत्वात् परदारप्रतिषेधो ऽनर्थकः स्यात् । किं तर्हि स्वदारेषु रतिर् धारयितव्या रतिभावनयाभ्यासात् प्रीत्यतिशयोत्पत्तेः । “स्त्रियं च न कामयते न चापरान् दारांस् तथा सति धर्मेभ्यो न हीयते” इत्य् अनुवादो ऽयम् । अथ वा स्वदारनिरतो ऽपि पर्ववर्जनम् एनां व्रजेयुः । असौ सुषुप्त्यैवम् अपत्यसेष एव । परदाराप्रतिषेधो ऽपि नास्ति । अनूढत्वात् केनचिद् दारव्यपदेशाभावात् ।

• किं पुनर् अत्र युक्तम् अविवाह्येति । अष्टौ हि विवाहाः । ते च स्वीकारभेदेन ब्राह्मादिव्यपदेशभेदं प्रतिपद्यन्ते । न चास्याः स्वकरणं भर्तुर् अस्ति, पितुर् एव स्वत्वानतिवृत्तेः । अभ्रातृकायां च विवाहप्रतिषेधे पुत्रिकाम् अविवाह्यां दर्शयति । यथा “नाभ्रातृकाम् उपयच्छेत तोकं ह्य् अस्य तद् भवति " इति । प्राकरणिकश् चायं प्रतिषेधस् तदतिक्रमे विवाहस्य संस्कारतैव नास्ति शूद्राद्याधानस्येवाहवनीयाद्यर्हता³⁵⁷ रनिगिन्यादिप्रतिषेधेषूपलभ्यमानमूलत्वात्³⁵⁸ प्रकरणाधीनो ऽपि संस्कारत्वम् अपनुदति । तथा च शिष्टा³⁵⁹ दर्शनीयकन्याभावे कपिलादिरूपाम् उपयच्छन्ति । तथा च सहधर्मानुष्ठानम्³⁶⁰ आचरन्ति । क्षतयोन्यन्यपूर्वाभावो ऽत्र³⁶¹ समानप्रवरादिकयोढयापि कथंचिन् न पत्नीकार्यं कुर्वन्ति । एतदर्थम् एव कैश्चिन् “नोद्वहेत् कपिलाम्” (म्ध् ३.८) इत्य् अत्र दृष्टदोषोपवर्णनम्, प्राकरणिकत्वे ऽपि सपिण्डादिप्रतिषेधस्य चैकरूप्यं मा विज्ञायीति ।

• कथं पुनः स्पष्टप्रतिषेधो³⁶² भ्रातृकाम् उपयच्छते तस्मिन् नोद्द्वाहशङ्का³⁶³ ।

• उच्यते । अस्य प्रतिषेधस्य वाक्यशेषः श्रूयते- “अपत्यं ह्य् अस्य तद् भवति” इति अनेन । ततश् चापत्योत्पत्ताव् एव पुत्रिका न भार्या धर्मार्थम् । अर्थकामयोस् त्व् अस्त्व् एव सहाधिकार इति ।

• भवत्व् अयम्, अपरिहारस्³⁶⁴ तु स्वकरणाभावाद्³⁶⁵ अविवाहः ।

• ननु तस्मिन् पक्षे कानीन एव पुत्रिकापुत्रः स्यात् । न ह्य् असौ पितुः स्वं³⁶⁶ स्याद् असंस्कृतयओश् चापत्यम् इति । संस्कारपक्षे तु पितृस्वतासंस्कारभावोभयलक्षणवान् प्रत्यक्षाद् अन्यतरधर्माभावे³⁶⁷ कानीनाद् भिद्यत इति युक्तम् ।

• अत्रोच्यते । न वयं पुत्रिकापुत्रस्य कानीनस्य लक्षणं तद् अस्य नातीति ब्रूमः । इदं हि तस्य लक्षणम् ।

• पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद् रहः ।

• तं कानीनं वदेन् नाम्ना वोढुः कन्यासमुद्भवम् ॥ इति । (म्ध् ९.१७२)

अस्य चार्थः । य एवंलक्षणः स इह शस्त्रे कानीनग्रहणेषु ग्रहीतव्यः । स च कस्यापत्यम् इत्य् अपेक्षायाम् “वोढुः कन्यासमुद्भवम्” इति द्वितीयं वाक्यम् । अथ वा नेह पदार्थो लक्ष्यते । किं तर्हि, संबन्धिता नियम्यते । य एवंविधः कानीनस् तं वोढुः संबन्धिनं वदेद् इत्य् एकवाक्यतैव । संबन्धिता च पदार्थभेदे चाप्य् उपाधिभेदाद् भिद्यत एव रहःप्रकाशभेदेन ।³⁶⁸ अन्ये चाहुर् यद्य् पदार्थः स एव तदा³⁶⁹ कानीनशब्दस्य शब्दार्थसंबन्धो ऽबधित एवावगन्तव्यः । ते चेद् अपत्यमात्रे कानीनं स्मरन्ति,³⁷⁰ भवतु पैतृके कानीने व्यवहारः ।

• अन्ये तु स्मृतिम् एव विशेषनिष्ठाम् आहुः । न हि कन्यापत्यमात्रे सर्वत्र³⁷¹ कानीनशब्दः प्रयुज्यते । किं तर्हि, मानवस्मृतिलक्षिते³⁷² । एतद् अप्य् अनुमन्यामहे । निश्चिते प्रयोगाभावे ऽवशेषस्मरणे ऽपि पुण्यसिद्ध्यादितद्विशेषावगतिः³⁷³ प्रयोगतो न्यय्यैव ॥ ९.१३५ ॥

अधस्तनोपरितनवाक्यपर्यालोचनया पुत्रिकापुत्रविषय एवायम् अतिशयोक्त्या प्रतीयते । अकृताया अपि दुहितुः पुत्रो मातामहधनभाग् इत्य् उक्तम्, किं पुनः कृताया, इत्य् एवम् अन्यशेषत्वात् पुत्रिकाया विधिष्व् आनर्थक्यप्रसङ्गान् न दौहित्रस्य रिक्थप्राप्त्यर्थः ।

• ननु च स्मृत्यन्तरे दौहित्रमात्रस्य पिण्डदानाधिकारः³⁷⁴ श्रूयते- “मातामहानाम् अप्य् एवम्” (य्ध् १.२२६) इति । इहापि प्रकरणं³⁷⁵ हित्वा श्रुतिवाक्यसामर्थ्येन दौहित्रमात्रविषयतैव प्रतिपत्तुं न्याय्या- दद्यात् पिण्डं हरेद् धनम् इति । तथापरम् उक्तम्- “दौहित्रो ह्य् अखिलं रिक्थम्” (म्ध् ९.१३२) इत्यादि ।

• अत्रोच्यते । यद् उक्तं “मातामहानाम्” (य्ध् १.२२६) इति, तद् बहुवचनं किं व्यक्त्यपेक्ष्यम् उत लक्षणया प्रमातामाहाद्यभिप्रायेण । व्यक्तिपक्ष एकस्यैव मातामहस्य पिण्डदानं प्राप्नोति श्राद्धादिवत् । तच् च सपिण्डीकरणे कृते विरुद्धम् । एवं ह्य् आहुः “अत ऊर्ध्वं त्रिभ्यो दद्यात्” इति । अथापि पितुर् अन्यस्य सपिण्डीकरणम् एव न करिष्यत इत्य् उच्यते । तद् अपि न³⁷⁶ निषेधाभावात् । लक्षणायाः³⁷⁷ संनिकर्षो विशेषाभावाल् लक्षणविशेषापरिज्ञाने³⁷⁸ ऽनवगत्वम् एव स्मृत्यादिबलेन च प्रकरणत्यागस्येति³⁷⁹ विरोधप्रसङ्गस् तद्विशेषो³⁸⁰ हि पदार्थः³⁸¹ प्रकरणाद् उत्कृष्यते, द्वादशोपसदो ऽहीनस्येतिवत् (च्ड़्। प्म्स् ३.३.१५–१६) । अकृता वा इत्य् अस्य चान्यपरत्वम् उक्तम् । तस्मात् पौत्रिकेयविषयम् एतत् ॥ ९.१३६ ॥

पुत्रेण जातेन तकृतेनोपकारेण लोकान् स्वर्गादीन् दश विशोकान् जयति प्राप्नोति । तत्रोत्पद्यत इति यावत् । एवं पौत्रेणानन्त्यं तेष्व् एव चिरन्तनकालम् अवस्थानं लभते । पौत्रस्य पुत्रेण ब्रध्नस्य विष्टपम् आदित्यलोकं प्राप्नोति । प्राकाश्यम् अश्नुते न केनचित् तमसा व्रियते ॥ ९.१३७ ॥

अपत्योत्पादनविधिशेषो ऽयम् अर्थवादः । पुंनामनरकं चतुर्विधभूतोत्पत्तिः पृथिव्यां व्यपदिश्यते । ततस् त्रायते पुत्रो जातः देवयोनौ जात इत्य् अर्थः । तस्माद् धेतोः पुत्र इति व्यपदिश्यते ॥ ९.१३८ ॥

अत्रापि दौहित्रः पुतिकापुत्र एव विज्ञेयः । दौहित्रो ऽपि ह्य् अमुत्रैनं संतारयति पौत्रवत् । अयम् अप्य् अर्थवाद एव, विहितत्वाद् अर्थस्य । एतयोर् विशेषो नास्ति । एकस्य मातान्यकुलीनापरस्य पिता । तस्माद् दौहित्रो ऽप्य् अमुत्र लोक एनं प्रेतं सन्तं सततं संतारयति नरकात् पूर्वस्मात् ॥ ९.१३९ ॥

“स एव दद्यात् द्वौ पिण्डौ³⁸³ पित्रे मातामहाय च” (म्ध् ९.१३२) इत्य् अत्र पुत्रिकापुत्रपिण्डदानं मातामहप्रक्रमम् उक्तम् । तस्माद् अयम् अपरः क्रमः पुत्रिकापुत्रपिण्डदानस्य । मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेद् इत्य् एवमादि । द्वितीयं तु पुनः पितुः । तस्या एव पितुर् इत्य्³⁸⁴ अनुमन्तव्यम् । ये तु पठन्ति “पितुस् तस्य” इति तत् प्रथमं पुत्रिकायै निरूप्य जनकाय निर्वपन्ति । तत्पितुः³⁸⁵** पितुर्** इति च जनकस्यैव पित्रे तृतीयम् । अस्मिंस् तु पक्षे मातामहाय पिण्डदानं नोक्तं स्यात् ॥ ९.१४० ॥

“न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः” (म्ध् ९.१८५) इति सर्वपुत्राणां रिक्थहरत्वम् उक्तम् । सति त्व् औरसे प्रजीवनमात्रभाक्तं क्षेत्रजादीनाम् ।

• एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः ।

• शेषाणाम् आनृशंस्यार्थं प्रदद्यात् तु प्रजीवनम् ॥ इति । (म्ध् ९.१६३ )

अतो ऽस्ति सिद्धम् एव दत्रिमस्य रिक्थहरत्वम् । इदं तु वचनं सत्य् एवौरसे प्राप्त्यर्थम्, अन्यथा न किंचिद् अनेन क्रियते ।

• कियांस् तु तस्य भाग इति । विशेषादेशाभावात्³⁸⁶ सम औरसेनेति केचित् ।

• तद् अयुक्तम् । साम्ये ह्य् अभिधीयमाने यथैव पुत्रिकाप्रकरणे पठितम् एवम् अत्राप्य् अपठिष्यत् “समस् तत्र विभागः स्यात्” (म्ध् ९.१२०) इति । तस्मात् क्षेत्रजवत् षष्ठाष्टमादिभागकल्पना³⁸⁷ कार्येत्य् उच्यते ।

• अत्राप्य् अस्ति वक्तव्यम् । यथैव भागविसेष उक्तः क्षेत्रजस्य “षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशम्” (म्ध् ९.१६४) इति तथैव दत्रिमे³⁸⁸ वक्ष्यति । तस्मात् पुनर्वचने प्रयोजनं चिन्त्यम् ।

• उपाध्यायस् त्व् आह- पुनर्वचनाद् विशेषनिर्देशाभावाच् च क्षेत्रजान् न्यूना कल्पना युक्ता, न त्व् अभागता, नापि समभागता, न क्षेत्रजतुल्यतेति ॥ ९.१४१ ॥

इतश् च भागहरत्वं दत्रिमस्य तूक्तम् । यतो जनयितुः सकाशाद् गोत्रं धनं च न हरति, वंशाद् अपेतत्वात् । गोत्ररिक्थग्रहणाभावे च पिण्डम् अपि जनयित्रे न ददाति । गोत्ररिक्थानुगो हि पिण्डो गोत्ररिक्थे ऽनुगच्छति । यदीये गोत्ररिक्थे गृह्येते तस्मै पिण्डोदकदानाद्यौर्ध्वदेहिकं क्रियते । व्यपैति तस्मान् निवर्तते । स्वधाकारसाधनं पिण्डश्राद्धादि लक्ष्यते । तद् एतद्³⁸⁹ यो ऽन्यस्मिन् स्वपुत्रं ददाति तस्मान् निवर्तते । न तस्य कर्तव्यम् इत्य् अर्थः । एष एव न्यायः कृत्रिमादीनां सहोढापविद्धद्व्यामुष्यायणानाम् उभयोपकारकत्वम् ।

• अन्ये तु न हरेन् न हारयेद् इत्य् अन्तर्भावितण्यर्थं व्याचक्षते । तेनोभयस्यापि द्व्यामुष्यायणवद् उपकर्तव्यम् इत्य् आहुः ।

• उत्तरस् तूपकारोपक्रमः । तम् एवं गमयन्ति । यदि गोत्ररिक्थे न हरेत् पुत्रस् तदा तु व्याख्येयम् । न चैतद् युक्तम्³⁹⁰ । न ह्य् अर्थान्तरभावे प्रमाणं वक्तव्यम् ॥ ९.१४२ ॥

अपुत्रे भर्तरि मृते पुत्रोत्पादने स्त्रिया गुरुनियोगो ऽपेक्षितव्य इत्य् उक्तम् । तस्यैवायम् अनुवादः ।

• या गुरुभिर् अनियुक्ता पुत्रार्थिनी पुत्रम् उत्पादयेत् — “क्षेत्रं किलाहं भर्तुः, क्षेत्रजश् च पुत्रस् तदर्थहरः” इत्य् अनया भ्रान्त्या — स तस्यां समुत्पन्नो न रिक्थहरः । यतः³⁹¹ क्षेत्रजादिविशिष्टेन विधिनोत्पन्नस्य शास्त्रे क्षेत्रजव्यपदेशात् । तेनैव³⁹² चास्य क्षेत्रजस्य रिक्थहरत्वम् अत्र वार्यते । पिण्डदानं तु न निषिध्यते, यद्य् अपि पतितोत्पन्नो भवति । नारदस् तु विशेषं स्मरति ।

• जाता ये त्व् अनियुक्तायाम् एकेन बहुभिस् तथा ।

• अरिक्थभाजस् ते सर्वे बीजिनाम् एव ते सुताः ॥

• दद्युस् ते बीजिने पिण्डं माता चेच् छुल्कतो हृता ।

• अशुल्कोपनतायां तु पिण्डदा वोढुर् एव ते ॥ इति । (न्स्म् १३.१८–१९)

• सुतवचनात् कृत्रिमादिवद् उत्पत्तिविध्यभावात् पुत्रमध्ये चापरिगणितत्वात् त्रैवर्णिकानां च बीजजाः प्रजीवनमात्रभागा, न रिक्थहराः । यतो ऽविशेषेण सर्वपुत्राणां भर्तरि प्रेते स्मर्यते । ऊर्ध्वम् अपि पितुः पुत्रोपकर्तव्यशिष्टस्य धनस्य विभाज्यत्वाल् लभेरन्न् एव प्रजीवनम् । एवम् एवौरसादिपुत्रस्य सपिण्डबीजकाः प्रजीवनमात्रभागाः कर्तव्याः । रिक्थहरत्वं तु नास्ति, परिगणितपुत्रविशेषोद्देशेन रिक्थहरत्वस्य श्रवणात्³⁹³ । उक्तं चैतत्, उक्तानां “यद्य् एकरिक्थिनौ स्याताम्” (म्ध् ९.१६२) इति ।

• अत्रानेन च दर्शनेनानियुक्तासूतादय³⁹⁴ इतरत्रानंशत्वाद् बीजिनो रिक्थं लभेरन्न् इति । रिक्थं प्रजीवनपर्याप्तम् एतद् विज्ञेयम् । उक्तत्वाद् अस्या भागार्थ एव दासीव भण्यते । या “सप्तैता दासयोनयः” (म्ध् ८.४१५) इति निरूपिता यासां प्रयोगार्थम् अवगन्तव्यं क्रियते । तस्यां जातो³⁹⁵ न दासः, सुतव्यपदेशाभावः, शूद्रस्यापि तज्जा ब्राह्मणादिवत् प्रजीवनभाजः ।

• अन्यस् त्व् आह । नियतकर्मकरा अपि दासा भवन्ति । यथा स्नापकः प्रसाधकः पाचकः पावक³⁹⁶ इति । एवं कामतो ऽप्य् अवरुद्धा भक्ताच्छादनेन पोष्यमाणा दास्यो³⁹⁷ भवन्ति । एवं पुत्रिण्याविद्यमाने पुत्रे आप्तो देवरान् नियुक्तयापि । कथं पुनः पुत्रवत्या नियोगः³⁹⁸ । देवर एव कामार्थं नियुक्तः पुत्रोत्पादनव्यपदेशेनेत्य् अभिप्रायः ।

• जारजातकत्वम् उभयोः, कामजत्वं तु पुत्रवत्यां जातस्य । आद्यार्थायां पुत्रार्थैव प्रवृत्तिर् न कामतो लोभेन³⁹⁹ ॥ ९.१४३ ॥

अविधानतः शुक्लवस्त्रादिनियमत्यागो विधानाभावः । स नार्हति रिक्थं नासौ क्षेत्रज इत्य् अर्थः । नियमत्यागेन देवरभ्रातृजाययोः पुत्रोत्पादने प्रवर्तमानयोर् युक्तं पतितत्वम्, शास्त्रेण नियमितयोर् गमनानुजाजातात् ॥ ९.१४४ ॥

यथौरस इत्य् एतद् अत्र विधीयते ज्येष्ठांशप्राप्त्यर्थम्, अन्यदा नोच्यते⁴⁰⁰ । अनेन विधानेन ज्येष्ठांश उद्धारः क्षेत्रजस्य प्राप्यते ज्येष्ठभार्याजातस्य । अतश् च यत् पुत्रसमांशभाक्त्वम् “उपसर्जनं प्रधानस्य” (म्ध् ९.१२१) इत्य् अनेन, तस्यायम् अपवादः । उभयस्य च प्रामाण्यात् विकल्पितस्य च गुणापेक्षया व्यवस्था⁴⁰¹ । न ह्य् अन्यद्⁴⁰² अस्य श्लोकस्य प्रोयोजनम् अस्ति, प्राग् उक्तत्वात् सर्वस्य । क्षेत्रिकस्य⁴⁰³ क्षेत्रस्वामिनस् तद् बीजं तत्कार्यकरत्वात् प्रशंसयैवम् उच्यते । अत एवाह धर्मतः धर्मेण शास्त्रीयया व्यवस्थया । तत्र प्रमाणान्तरं दृश्येन⁴⁰⁴ रूपेण प्रसवः अपत्य्म् । अर्थवादः⁴⁰⁵ श्लोकः ॥ ९.१४५ ॥

विभक्तधनस्य भ्रातुर् अभावे विधिर् अयम् उच्यते । पुर्वस् तु सह वसतः । एतावान् पूर्वोत्तरयोर् विध्योर् विशेषः । सो ऽपत्यं भ्रातुर् उत्पाद्य नियोगधर्मेणेति व्याख्येयम् । दद्यात् तस्यैव⁴⁰⁶ न पुनस् तदीयायै च मात्रे । अनेनैव च दर्शनेन स्त्रियो भरणार्हा । न तु पतिधनैश्वर्य इति, अन्यथैव वक्ष्यमाणत्वात् । तस्य तद् धनम् । तस्य विभक्तधनस्य धनं दद्याद् इति⁴⁰⁷ ॥ ९.१४६ ॥

अनियुक्तेति प्रश्लेषो⁴⁰⁹ द्रष्टव्यः । पूर्वोक्तेन च विरोधो⁴¹⁰ यतस् तथा सत्य् अनर्थक इति चेद् उक्तः पौनरुक्त्यपरिहारस् तत्र तत्र । पूर्वे तु न तम् इच्छन्ति⁴¹¹ । ततश् चेयं व्याख्या । नियुक्तायाम् अपि जातः पैतृकं रिक्थं नार्हति । कामजम् इति । यत् तु उत्तर उच्यते, यद्य् अपि नियोगात् प्रवर्तते न कामात् तथापि तत्र कामो ऽवश्यभावी, अत उच्यते- तं कामजम् इति । मिथ्योत्पन्नं यदर्थम् उत्पादितस् तत् कार्यानर्हत्वाद् एवम् उच्यते । एवं च पूर्वोक्तस्य भागार्हत्वस्य प्रतिषेधो ऽयम् अतश् च विकल्पितम् । अनियुक्तेति⁴¹² पाठे पुनः पाठान् न संगच्छेतेतराम्⁴¹³ इत्य् उपाध्यायः ॥ ९.१४७ ॥

एकयोनिषु एकजातीयजानां सर्वहरत्वम् एव । नानास्त्रीषु नानाजातीयास्व् इदानीं व्याचक्षते । बह्वीष्व् इत्य् अनुवादः ।

• अन्ये तु विवक्षितं मन्यन्ते । नानाजातीयासु बह्वीषु जातानां⁴¹⁴ वक्ष्यमाणा⁴¹⁵ “चतुरो ऽंशान् हरेत्” (म्ध् ९.१५३) इत्यादि भागव्यवस्था । एकस्यां तु विजातीयायां जातानां⁴¹⁶ सर्वहरत्वम् एव⁴¹⁷ ॥ ९.१४८ ॥

अनुपूर्वग्रहणं तृतीये दर्शितस्य क्रमस्यानुवादः । अयम् अपि वक्ष्यमाणसंक्षेपप्रतिज्ञानार्थः ॥ ९.१४९ ॥

कीनाशो कर्षकः,⁴¹⁸ कदर्ये ऽपि प्रयुज्यते । तस्येहासंभवाद् अग्रहणम्⁴¹⁹ । तथा च मन्त्रः- “इन्द्र आसीत् सीरपतिः, कीनाशा आसन् मरुतः, यथा सुतं कीनाशा अभियन्तु वाहैः” (च्ड़्। अव् ६.३०.१) इति । यानं गन्त्र्यादिः । अलंकारः पितृधृताङ्गुलीयकादिः । वेश्म प्रधानम् । एकांशश् च यावन्तो ऽंशास् तत एकः प्रधानभूतस् तस्य दातव्यः । एतन् मध्यकाद् उद्धृत्य ज्येष्ठस्य⁴²⁰ शिष्टं वक्ष्यमाणकल्पनया विभजनीयम् ॥ ९.१५० ॥

सत्य् अप्य् एकत्वश्रवणाद् द्विबहुष्व्⁴²¹ अपि समांशेष्व् एषैव कल्पना दर्शिता । विषमसंख्येषु तु कल्पना⁴²² ॥ ९.१५१ ॥

रिक्थजातं धनरूपम् । धर्मप्रवचनाद् धर्म्यम् । पूर्वोक्तं नानुमन्यते, वक्ष्यमाणप्रतिज्ञाश्लोकात् ॥ ९.१५२ ॥

इहाविशेषेणापि⁴²³ क्षत्रियादिपुत्राणां भागश्रवणे स्मृत्यन्तरे विशिष्टयोर् आगमयोर् अन्यो⁴²⁴ भागविशेषः श्रूयते ।

• न प्रतिग्रहभूर् देया क्षत्रियायाः सुताय वै ।

• यद्य् अप्य् एषां पिता दद्यान् मृते विप्रासुतो हरेत् ॥ इति ।

प्रतिग्रहोपात्ता प्रतिग्रहभूः । क्रयाद्युपात्ताया न निषेधः । तथान्यत्र पठ्यते- “शूद्रायां तु द्विजाज् जातो न भूमेर् भागम् अर्हति” इति भूमिमात्रस्य शूद्रापुत्रे निषेधः । एतच् च यत्रान्यद् धनम् अस्ति तद्विषयं द्रष्टव्यम् । अन्यथा दशमांशवचनम् उपतिष्ठेत । धनान्तराभावे च जीविकैव न स्यात् ।

• अहं तु ब्रुवे- भागदानं तु निषिध्यते । प्रजीवनार्थत्वं चोपकल्पनम् अनिवारितम् एव । को विशेष इति चेत्, भागपक्षे सर्वेण सर्वत्र⁴²⁵ स्वरिक्थोत्पत्तौ दानविक्रयादिष्व् अपि युज्यते । इतरत्र तूपजीवनं तदुत्पन्नस्य ।

• व्रीह्योदनं च प्रजीवनं ब्राह्मणीपुत्राद् एव शूद्रो लभ्यते, किं भूमिभागकल्पनया । तथा चोक्तम् “लभते तद्वृत्तिमूलम् अन्तेवासिविधिना” (ग्ध् २८.३९) इति ।

• सत्यम् । पितृधननिमित्तं तु तस्य प्रजीवनं कल्पयितव्यम् । भागकाले च यदि न कल्पेत, तदा द्विजातयो भ्रातरः कदाचिद् असद्वृत्तयो निमित्तान्तरतो वा दानविक्रयादिनापहरेयुः । उच्छिद्येत तदास्य जीवनम् । विकल्पिते तु तदीयाम् अनुज्ञाम् अन्तरेण न⁴²⁶ लभते ऽन्यत्र नियुक्तम् ॥ ९.१५३ ॥

सत्पुत्रो विद्यमानपुत्रः ब्राह्मणीपुत्र एव वा । विद्यमानो विवक्षितो न द्विजातिपुत्रमात्रम् अतश् चासति ब्राह्मणपुत्रे क्षत्रियवैशयोः सतोर् अप्य् अष्टमांशं लभते,⁴²⁷ केवले च वैश्यपुत्रे तृतीयम् ।

• अन्ये त्व् अविशेषेण द्विजातिपुत्राभावो⁴²⁸ ऽपुत्रपदेनोक्त इत्य् आहुः । अस्मिन् पक्षे सपिण्डगामि दशमांशशेषधनम्⁴²⁹ ।

• इयं त्व् अदुष्टा व्यावस्था⁴³⁰ । यदा⁴³¹ बहुवचनं योगक्षेमे⁴³² तदा दशमांशं हर्च् छौद्रः । अथ कतिपयजनजीवनपर्याप्तं तदा शूद्रपुत्रस्यैव ।

• क्षत्रियादीनां समानासमानजातीयास्त्रीजातानां⁴³³ स्मृत्यन्तरे विधिर् दर्शितः- “क्षत्रजास् त्रिद्व्येकभागा विड्जाः स्युर् द्व्येकभागिनः” (य्ध् २.१२९) । क्षत्रियाजाताः⁴³⁴ स्वजातीयविजातीयासु शूद्रपर्यन्तासु⁴³⁵ वर्णक्रमेण त्र्यादिभागहराः । तदा तेन स्वधनं क्षत्रियस्य शूद्राः षष्ठम् अंशं लभन्ते, विशश् च तृतीयम् ।

• अन्ये त्व् अस्य श्लोकस्य सामर्थ्यम् आहुः । शूद्रपुत्राय यदा ददाति तदानेन धनं संकलय्य दशो ऽंशो दातव्यो न तदधिकः सत्य् अपि स्वातन्त्र्ये । यथा वक्ष्यति “यद् एवास्य पिता दद्यात्” (म्ध् ९.१५५) इति ।

• अस्मिन् पक्षे “सपुत्रो⁴³⁶ दद्यात्” इति समानाधिकरणे पदे उपपन्नतरे । इतरथा “यस्य सदसत्पुत्रः पिता स दद्यात्” इति संबन्धो दुश्लिष्टः स्यात् । सपुत्रपदेनास्य पुत्रादेर् अभिधानम्, दद्याद् इति जीवतः पुत्रसपिन्डादेः ।

• ततश् च यदि क्षत्रियवैश्यापुत्रौ न स्तः केवलौ ब्राह्मणशूद्रौ, तदा न शूद्रस्य दशम एवांशः, किं तर्ह्य् अत्यल्पं नाधिकतरं धनं लभते । यत्र दश गावः सन्ति तत्र चतस्रो ब्राह्मणस्यैका शूद्रस्य पञ्च क्षत्रियवैश्ययोः । यदा तौ न स्तः तदा पञ्चगावस् तयैव कल्पनया ब्राह्मणशूद्राभ्यां विभजनीयाः । यदि सर्वा ब्राह्मण आदद्यान् न चांशहरः स्यान् न चतुरंशहरः । तस्मात् “चतुरो ऽंशान् हरेत्” (म्ध् ९.१५३) इति चतुर्षु भ्रातृषु सत्सु कल्पना । शूद्रस्यापि दशमांशहरत्वं⁴³⁷ चतुर्ष्व् एव । द्वयोस् त्रिषु चतुर्षूभयोर् भागाधिक्यम् ॥ ९.१५४ ॥

न रिक्थभाक् द्विजातीनां शूद्रापुत्रः । किं सदा । नेत्याह- यद् एवास्य पिता दद्यात् तत् । अस्य पित्रा दशमांशकल्पना कृता तद् एव तत् तस्य, तदधिकं पैत्रिकं नान्यल् लभते । तत्रापि शङ्खेनोक्तम्- “न शूद्रपुत्रो ऽर्थभागी । यद् एवास्य पिता दद्यात् स एव तस्य भागो, गोमिथुनं त्व् अपरं दद्युः” । “विभागकाले भ्रातरः” इति वाक्यशेषः ।

• अन्ये त्व् अनूढायाः शूद्रायाः पुत्रस्येमं विधिम् इच्छन्ति । न ह्य् अत्र विवाहलिङ्गं किंचिद् अस्तीति वदन्तः⁴³⁸ । जातिविशेषवचनः शूद्राशब्दः । अतो यद् एवास्य पिता दद्यात्, अतो यद् अस्य प्रजीवनं पित्रा दत्तं तद् एव दातव्यम् । अथ तेन काचिद्⁴³⁹ विभागकल्पना कृता, यावज्जीवं जीवनाय, तदा तद् एवास्य धनं न भ्रातृभिः किंचिद् दातव्यम् । यथा गौतमः शूद्रापुत्रप्रकरण एवाह- “अपरिग्रहीतास्व् अपि शुश्रूषुश्⁴⁴⁰ चेल् लभेत⁴⁴¹ वृत्तिमूलम् अन्तेवासिविधिना” (ग्ध् २८.३९) इति ।

• तेषां मते क्षत्रियवैश्ययोर् अनूढयोर् जाता रिक्थहराः प्राप्नुवन्ति । तत्र च कियान् अंश इति न ज्ञायते । “यावान् अंश ऊढयोः” इति चेत्, तत्रापि नोढाग्रहणं न लिङ्गं वचनं नास्ति ।

• कथं नास्ति ।

• “एक एवौरसः पुत्रः” (म्ध् ९.१६३) इति धर्मपत्नीष्व् औरसो न चानूढयोर् जातानाम् औरसलक्षणम् अस्ति । उक्तं च “अनियुक्तासुतश् चैव” (म्ध् ९.१४३) इत्यादि ।

• अथ⁴⁴² अभ्रातृजायाविषयम्⁴⁴³ एतत् । तत्र किल नियोगे विहते⁴⁴⁴ “अनियुक्तासुतः” (म्ध् ९.१४३) इति प्रतिषेधे ऽपि, तद्विषया बुद्धिर् उपजायते ।

• अत्राप्य् अस्ति तर्हि जातमात्रेष्व् इति । तस्मात् परस्त्रीषु नियोगेन विना “अनियुक्तासुताः” सर्वेषां च तेषां प्रजीवनम् उक्तम् ॥ ९.१५५ ॥

वाशब्दो द्वितीयं विकल्पम् अन्तरेणानुपपद्यमानः प्रकृतम् अपेक्ष्य निराकाङ्क्षो भवति । समवर्णास्व् असमवर्णासु वा शूद्रसैव सर्वधनहरत्वनिषेधाद् द्विजातिविषयम् एव विज्ञायते । तेन ब्राह्मणस्यासति ब्राह्मणीपुत्रे क्षत्रियादिजाताः सर्वधनहरा भवन्तीत्य् उक्तं भवति । एवं क्षत्रियस्य⁴⁴⁵ वैश्यापुत्रः ।

• न त्व् अयम् अर्थः उद्धारं ज्यायसे दत्वा सर्वे ऽसवर्णाजाताः समं सवर्णापुत्रैर् भजेरन्, प्रागुक्तैकांशापचयविरोधात् ।

• यद्य् अप्य् उक्तं निर्गुणेषु सवर्णापुत्रेषु गुणवत्स्व् इतरेषु युक्तम् एव साम्यम् । तथा चोक्तम्-⁴⁴⁶ उक्तम् “सवर्णापुत्रो अन्यायवृत्तो न लभतैकेषाम्” (ग्ध् २८.४०) इति ।

• तद् एतद् असत्, जातेर् अत्यन्तमान्यत्वात् । “उत्पन्नो वार्थस्वाम्यम् इत्य् आचार्याः” इति । तेनेयम् अत्र व्याख्या । असत्सु सवर्णास्व् असवर्णास्व् अपि ये⁴⁴⁷ जातास् ते ऽपि जायांशम् उद्धारेण सवर्णवद्⁴⁴⁸ विभजेरन् ॥ ९.१५६ ॥

प्रतिलोमविवाहः⁴⁴⁹ शूद्रस्य नेष्यते । उक्तानुवादो ऽयम् । तस्यां जाताः समांशाः स्युर् इति । पञ्चमस्य जात्यन्तरस्याभावाद् एवम् उक्तम् । सवर्णैव तस्य भार्या नान्यास्तीति ॥ ९.१५७ ॥

वक्ष्यमाणसूत्रस्थानम् एतत् । बन्धुशब्दो बान्दवपर्यायः । गोत्रहरा दायहराश् च षड् इतरे विपरीताः । यद् अत्र तत्त्वं तदुपरिष्टान् निदर्शयिष्यते ॥ ९.१५८ ॥

श्लोकद्वयेन संख्यानिर्देशो वर्गद्वयप्रदर्शनार्थः ॥ ९.१५९–१६० ॥

क्षेत्रजादीनाम् औरसेन सहोपदेशात् तुल्यत्वासङ्का⁴⁵⁰ । तन्निषेधर्थम् इदम् । न तुल्यम् औरसेनोपकारं कर्तुं शक्ताः कुपुत्राः क्षेत्रजादयः । असत्य् अपि विशेषश्रवणे प्रकृतत्वाद् एवं व्याख्यानयन्ति ।

• अन्ये तु कुपुत्रान् अनियुक्तासुतान्⁴⁵¹ मन्यन्ते ।

• एतद् उक्तं भवति । नैतेषु सत्सु पुत्रवान् अहम् इति कृतिनम् आत्मानं मन्येत⁴⁵² । किं तर्हि, औरसोत्पादने पुनर् अपि यत्नवता भवितव्यम् ।

• तमः पारलौकिकं दुष्कृतकर्मजं दुःखम् ऋणापाकरणनिमित्तम् “प्रजया⁴⁵³ पितृभ्यः” (त्स् ६.३.१०.५) इति ॥ ९.१६१ ॥

क्लीबस्य प्राग् उपात्ते क्षेत्रजे “यस् तल्पजः प्रमीतस्य व्याधितस्य वा” (म्ध् ९.१६७) इति, पश्चाद् औषधे कथंचित् क्लीबत्वनिवृत्तौ, संभवति क्षेत्रजौरसयोर् युगपद्भावः । किं तु “तयोर् यद् यस्य पित्र्यम्” (म्ध् ९.१९१) इति नोपपद्यते, क्षेत्रिक एव तस्य पिता,⁴⁵⁴ तदीयम् एवासौ रिक्थं लभेतेति । जनयितुर् यदि नाम पितृव्यपदेशः स्याद् अपि जननहेतुकः,⁴⁵⁵ तस्माद् अपि पुत्रः सुतो ऽयम् उपचारात् क्षेत्रज इत्य् उक्तः । तत्रौरसे बाले मात्रा धने⁴⁵⁶ गृहीते कथंचिद् अपचारिणा पुमपत्यम्⁴⁵⁷ उत्पादितं भवतीति । तेन च⁴⁵⁸ तदायत्तम्⁴⁵⁹ एव प्रीत्यादिना धनं कृतम्, न चास्य सपिण्डाः सन्ति । अस्याम् अवस्थायां यद्य् अस्य पित्र्यम् उपपद्यते एतद् एव लिङ्गम् । अनियुक्तासुतादयो ऽसत्सु सपिण्डेषु जनयितू रिक्थहरा भवन्तीति ।

• अन्ये तु व्याचक्षते । सति दायादे समुत्पन्नः क्षेत्रजः स जनयितुर् लभते रिक्थम्, न क्षेत्रिकात्, सत्य् औरसे । उक्तश् च तस्य सत्य् औरसे भागः- “औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितू रक्थस्य भागिनौ” (म्ध् १.१६५) इति । तथा “षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशम्” (म्ध् ९.१६४) इति ।

• एकरिक्थिनौ एकहस्तस्थधनौ यथा च तौ भवतस् तथा दर्शयति ॥ ९.१६२ ॥

सत्य् औरसे क्षेत्रजादयः⁴⁶⁰ सर्वे ऽदायादाः प्रजीवनम् औरसाल् लभेरन् । आनृशंस्यम् अपापम् । अददत् पापम् आप्नोति ॥ ९.१६३ ॥

क्रीतादिपुत्रवत् प्रजीवनमात्रे प्राप्ते, क्षेत्रजस्य भागविकल्पो ऽयम् उच्यते । स च गुणापेक्षः ॥ ९.१६४ ॥

आद्यो ऽर्धश्लोकः⁴⁶¹ पूर्वोक्तविध्यनुवाद एव, न⁴⁶² पुनर् विध्यन्तरम् । औरसेन साम्यं क्षेत्रजस्य नेष्यते ।

• गोत्रभागिनो रिक्थांशभागिनश् च । रिक्थांशः प्रजीवनसंमित इत्य् उक्तः । दत्तके च क्षेत्रजवत् स्मृत्यन्तरम् उदाहरन्ति । क्रमशः । औरसक्षेत्रजौ युगपद् भागहरौ, अन्येषां तु पूर्वाभाव उत्तरस्य भागहरत्वम् । यद्य् एषां “षट् दायादाः षडदायादाः” (म्ध् ९.१५८) इति, वर्गद्वयप्रतिभागेन दायादादायादयोर् अनयो रिक्थवचनम् अनुपपन्नम्, सत्य् औरसे ऽदायादा इति । आद्याः षण् महोपकारा इतरे षट् न्यूना इति । आद्या औरसाद् अन्ये समानाफलाः । एवम् उत्तरे षट् ततो न्यूनाः । अवान्तरापेक्षया तुल्या एव । न पूर्वोत्तरपठितानां भेदो ऽस्ति ॥ ९.१६५ ॥

आत्मीयवचनः स्वशब्दो न समानजातीयताम् आह । एतेन स्वयं संस्कृतायां जात औरस इतरथासंस्कृतायां⁴⁶⁴ निवृत्तिपरः संस्कृतशब्दः संभाव्यते । ततश् चान्येन संस्कृतायाम् अप्य्⁴⁶⁵ औरसः स्यात् । उक्तार्थे च स्वशब्दे क्षत्रियादिपुत्रा अप्य् औरसा भवन्ति । न हि तेषाम् अन्यत् पुत्रलक्षणम् अस्ति ।

• अन्ये तु प्राथमकल्पिकम् औरसविशेषणं मन्वानाः⁴⁶⁶ क्षत्रियापुत्रान् औरसान् असंपूर्णलक्षणान्⁴⁶⁷ मन्यन्ते ।

• एवं तु व्याख्याने यथा स्वक्षेत्रे संस्कृतायाम् असंपूर्णलक्षण औरसस् तच् च स्वे ऽसंस्कृतायां प्राप्नोति, किं पुनः क्षत्रियादीनाम् औरसत्वेन, पुत्रास् तावद् भवन्ति परिमितांशभाजश् च ।

• अथोच्यते । असत्य् औरसक्षेत्रजादिलक्षणे द्वादशसंख्यानियमात् कथं पुत्रत्वम् इति ।

• अत्रोच्यते । किम् उ लक्षणेन, लोकतो व्यवहारप्रसिद्धेः । तथा हि यो यतो जातः स तस्य पुत्र इति लौकिका व्यवहरन्ति । तथा चाजनके⁴⁶⁸ कश्चित् पितृव्यवहारं कुर्वन्न् अन्येनेति बोध्यते “नैष ते पिता न हि त्वम् अनेन जातः” इति । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां जनकः पिता जन्यश् च पुत्र इत्य् एतद् अवगम्यते ।

• विशेषव्यपदेशार्थस् तु लक्षणारम्भः । यत्⁴⁶⁹ तु क्षेत्रजादिजनके वा पुत्रत्वम् इति, तत्कार्यनिबन्धनम् अपुत्रस्यापि कार्यविधानात् पुत्रत्वम्, पुत्रत्वस्य तन्निषेधान् न जतत्वम्⁴⁷⁰ इति । तथा चैते प्रतिनिधय उच्यन्ते तैः । अत्रायं जन्मनिबन्धे हि पुत्रत्वे औरसपुनर्भवनियुक्तासुतानां विशेषो न स्यात्, जन्मनस् तुल्यत्वात् । किं च पुत्रकार्यकारणान् नैव कश्चिद् अपुत्रः स्यात् । यस् तु लौकिको व्यवहारः असौ जनके ऽपि पितृव्यवहारदर्शनाद् व्यभिचारी ।

• तेन, सत्य् अपि प्रयोगे, इन्द्रादिशब्दवल् लोकतो ऽर्थातिशयाच् छास्त्रे चोत्पत्तिविधानाद् भार्यादिव्यवहारवत् पुत्रव्यवहारो ऽवगन्तव्यः ।

• तत्र च यद् औरसस्य प्राथमकल्पिकत्ववचनं तत्र व्यवहारो ऽवगन्तव्यः । न व्यवहारे, किं तर्ह्य् उपकारे⁴⁷¹ ऽपि, पितुर् उपकारेण दृष्टं⁴⁷² यथौरसो भूयांसं शक्नोत्य् उपकर्तुम्⁴⁷³ इति प्राथमकल्पिकम् इति⁴⁷⁴ ज्ञापयति । उपकारापचयाभिप्रायाच् च प्रतिनिधिव्यवहारः⁴⁷⁵ । न ह्य् एषां प्रतिनिधिता संभवति, प्रारब्धस्य कर्मणो ऽङ्गोपचारप्रतिनिधेः⁴⁷⁶ । न च पुत्रः कर्माङ्गम्,⁴⁷⁷ अपत्योत्पादनकर्मणो गुणकर्मत्वात्⁴⁷⁸ । तेन सत्य् एव क्षेत्रजादीनां पुत्रत्वे⁴⁷⁹ प्रतिनिधित्ववचनम् औरसत्वप्रशंसार्थम् । यथा “अपशवो वान्ये गोऽश्वेभ्यः पशवो गोऽश्वाः” इति पशूनाम् अपशुत्ववचनं गवाश्वानां प्रशंसितुम् ।

• यदा च यो यदीयाद् बीजाज् जातः स तस्य पुत्र इति, तथा च दर्शितं महाभारते । द्वैपायनाज् जाताः पाण्डुधृतराष्ट्रविदुरादयो नैते व्यास्यपुत्रा इति व्यपदिश्यन्ते । यथा च सप्रयोजनं⁴⁸⁰ क्षत्रियादिपुत्राणाम् औरसत्वं तथोपपादितम् । पुत्रिकापुत्रस्य पुत्रत्वे⁴⁸¹ द्वादशसंख्यातिरेक आप्नोति ।

• भवतु को दोषः । त्रयोदशो ऽयं पुत्रो ऽस्तु । औरसेन तुल्यफलत्वात् तद्गहणम्,⁴⁸² तत्साम्याच् च । तथा च स्मृत्यन्तरम्- “तत्समः पुत्रिकासुतः” (य्ध् २.१३२) इति ॥ ९.१६६ ॥

व्याधितस्य्आप्रतीकारराजयक्ष्मादिव्याधितस्य । अवशिष्टं स्पष्टम् ॥ ९.१६७ ॥

चशब्दः पत्ःइतुं वा युक्तः, “माता पिता च” इति⁴⁸³ । न ह्य् उभयोर् अपत्यम् अन्यतरानिच्छायां दातुं युक्तम् । अथापि वाशब्दः पठ्यते । तथा चोक्तम्- “माता पिता वा दद्यात्,” “तयोर् अपि पिता श्रेयान्” (न्स्म् १.३३) इति कार्यान्तरविनियोगविषयम् एतत् ।

• ननु स्वत्वापत्तौ⁴⁸⁴ मातुः स्वम् इति⁴⁸⁵ पितरि पुत्रं प्रति दातृत्वं नास्ति ।

• सत्यम्, पितृत इति वचने “अभावे बीजिनो माता”⁴⁸⁶ (न्स्म् १.३३) इति विनियोगविशेषविषयत्वात्⁴⁸⁷ सदृशम् इत्य्⁴⁸⁸ उक्तम् । आह च वसिष्ठः- “न स्त्री पुत्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाच् च” (वध् १५.३) इति ।

• ⁴⁸⁹सदृशं न जातितः, किं तर्हि कुलानुरूपैर् गुणैः । क्षत्रियादिर् अपि ब्राह्मणस्य दत्तको युज्यते । प्रीतिग्रहणं⁴⁹⁰ लोभादिना प्रतिषेधार्थम् ॥ ९.१६८ ॥

अत्रापि सदृशो गुणत एव विज्ञेयः । ये⁴⁹¹ तु सदृशं सवर्णं व्याचक्षते, तेषां सजातीय इति एष पाठो युक्तो यद्य् अयम् अर्थो ऽभिप्रेतः । न तु⁴⁹² जात्या सादृश्यम् अपि तूक्तम् एव ।

• गुणदोषविचक्षणम् । केचिद् आहुः- तावन् न क्रियते यावन् न प्राप्तव्यवहारः । न ह्य् असौ गुणदोषान् जानाति । तदा⁴⁹³ त्व् एवं जानाति “येनाहं जातो येन च संप्रति पुत्रतया भरणं मे क्रियते । तस्याप्य् अहं पुत्रः” इति । अभ्युपगतपुत्राभावात् तथैव ग्रहीतव्यः ।

• अपि त्व् अन्यतरत्वे विसेषो नास्ति ॥ ९.१६९ ॥

न च ज्ञायेत माता यद्य् उद्भ्रान्त्या बहुशो गता वा तदा न ज्ञायते का पुनस् तस्य जातिर् यतः पूर्वैर् उक्तम् “अविज्ञातबीजिनो मातृतः” । एतच् च यत्र हीनजातीयपुरुषशङ्का नास्ति । त्दाशङ्कायां हि प्रतिलोमसंभवः । प्रतिलोमत्वान् न क्वचित् पुत्रकार्याधिकारी सः⁴⁹⁴ ॥ ९.१७० ॥

बहुप्रजातया भरणासमर्थेनात्यन्तदुर्गत्या केनचिद् वा दोषयोगेन मातापितृभक्तिहीनत्वादिना, न पुनः पातित्येन,⁴⁹⁵ तस्य न क्वचिद् अपि⁴⁹⁶ पुत्रकार्ये ऽधिकार इति दर्शितम् । अयम् अप्य्⁴⁹⁷ अन्यतरेणोत्सर्गः । परिग्रहः पुत्रबुद्ध्या, न तु तज्जीवितेच्छया⁴⁹⁸ ॥ ९.१७१ ॥

अयं श्लोकः प्राग् व्याख्यातः⁴⁹⁹ । स्वयंदत्तकृत्रिमापविद्धेषु अस्य च भागकल्पना प्राङ् निरूपिता । प्रतिग्रहभूमिनिषेधश् च सत्य् अन्यस्मिन्⁵⁰⁰ धने⁵⁰¹ तावत् ॥ ९.१७२ ॥

कामाद् इत्य् अनुवादः “कामतस् तु प्रवृत्तानाम्” (म्ध् ३.१२) इत्य् अस्य । पारयन् पिण्डदानादिना उपकुर्वन्न् अपि शवतुल्यः, अनुपकारकः, असंपूर्णोपकारकत्वात् ॥ ९.१७८ ॥

शूद्रस्यानूढायाम् अनियुक्तायाम् अपि जातः सुत एव । एवं यद्य् अपि दासस्य दासीत्यर्थस् तथापि वचनात्⁵⁰² तस्यां जातो न दासस्य अपि तु⁵⁰³ दासस्वामिनः । सो ऽनुज्ञातः पित्रा, समम् अंशम् औरसेन हरेज् जीवितभागे क्रियमाणे, अन्यथा वा यदि भ्रूयाद् एष वः समांश इति । यदा तु पिता नानुजानाति, तत् स्मृत्यन्तरे पठितम्- “जातो ऽपि दास्यां शूद्रेण कामतो ऽंशहरो भवेत्” (य्ध् २.१३७) । “कामतो” यावन्तम् अंशं पितानुजानाति । “मृते पितरि कुर्युस् तं ब्रातरस् त्व् अर्धभागिकम्” (य्ध् २.१३८) । “तं कुर्युः”- स्वांशापेक्षया आत्मना द्वौ द्वौ परिगृह्णीयुर् भागौ तस्यैकं दद्युः । “अभ्रातृको हरेत् सर्वम् दुहितॄणां सुताद् ऋते”⁵⁰⁴ (य्ध् २.१३८) । असत्स्व् औरसेषु सर्वं रिक्थं स एव हरेद् यदि दौहित्रो न स्यात् । सति तस्मिन्न् औरसवत् कल्पना दौहित्रस्य, अन्यस्याश्रुतत्वात्⁵⁰⁵ तस्य च प्रकृतत्वेन बुद्धौ संनिवेशात् ।

• ब्राह्मणादीनां तु दासीसुताः प्रजीवनमात्रभाजो न रिक्थभाज इति स्थितिः ॥ ९.१७९ ॥

मुख्याभावे प्रतिनिधिः । अतो ऽसत्य् औरस एते कर्तव्या इत्य् उक्तं भवति । एतेषां स्मृत्यन्तरे

ऽन्यादृशः क्रम उक्तः । यथा गूढोत्पन्नः कैश्चित् पञ्चमो ऽपरैः षष्ठ इति । तत्र पाठक्रमो नात्राङ्गम् अत एवानियमपाठात् । प्रयोजनं चोत्तरत्रानङ्गत्वे दर्शयिष्यामः ।

• क्रियालोपाद् धेतोः क्रियते “अपत्यम् उत्पादयितव्यम्” इति विधिस् तस्य लोपो⁵⁰⁶ मा भूद् इति । नित्यो ह्य् अयं विधिः । स यथा कथंचिद् गृहस्थेन संपाद्यः । तत्र मुख्यः कल्प औरसः । तदसंपत्ताव् एते ऽनुकल्पा⁵⁰⁷ आश्रयितव्याः ॥ ९.१८० ॥

पूर्वोक्तस्याभावे विधिप्रतिषेधो ऽयम् इति व्याचक्षते । य एते औरसाभावे प्रतिनिधयः कर्तव्यतया उक्ताः, ते न कर्तव्याः । यतस् ते ऽन्यबीजजातास् तस्यइव ते पुत्रा नेतर्स्य । येन क्रियन्ते तस्य ते न भवन्तीत्य् अर्थः ।

• अतश् च पूर्वेण विधिर् अनेन प्रतिषेध इति विकल्पः । स च व्यवस्थितो रिक्थग्रहणे । कानीनसहोढपुनर्भवगूढोत्पन्ना न रिक्थभाजः । दत्तकादयस् तु रिक्थभाजः असत्य् औरसे । कानीनादयश् चासत्य्⁵⁰⁸ अप्य् औरसे न पितृधनहराः, ग्रासाच्छादनभाजः केवलं सत्य् असति चौरसे । यत उक्तम्-

• सर्वेषाम् अपि च न्याय्यं दातुं शक्या मनीषिणा⁵⁰⁹ ।

• ग्रासाच्छादनम् अत्यन्तं पतितो ह्य् अदद् भवेत् ॥ (म्ध् ९.२०२) ॥ ९.१८१ ॥

सर्वेषाम् अपि क्लीबादीनां च प्रकृतत्वेन दर्शितम् इति । अत्यन्तं यावज्जीवम् इत्य् अर्थः । शरीरधारणार्थत्वाद् ग्रासाच्छादनस्य भृत्यादेस् तदुपयोगिनः परिचारकस्यापि वेतनदानं विज्ञेयम् । न ह्य् अन्धादेः परिचारकम् अन्तरेण जीवनसंभवः । येषां दारकरणं मतं तेषां सभार्याणां भरणं दातव्यम् । शक्त्या⁵¹⁰ धनानुरूपेण भोजनवस्त्रादि देयम् । पतित इत्य् अर्थवादः ॥ ९.२०२ ॥

अर्थिता संप्रयोगेच्छा रतिनिमित्तम् । तस्यां सत्यां विवहेत् । तत्र्ओत्पन्नसंतानानाम् अपत्यं पुत्रो दुहिता वा दायं रिक्थविभागम् अर्हति । दुहितुर् यावान् भागः प्राग् उक्तः ।

• वातरेतास्⁵¹¹ तु यः क्लीबस् तस्य भवत्य् एव मैथुनेच्छा । कुतः पुनस् तस्य तन्तूत्पत्तिः⁵¹² ।

• उक्तं च⁵¹³ “यस् तल्पजः⁵¹⁴ प्रमीतस्य क्लीबस्य व्याधितस्य” (म्ध् ९.१६७) इति । रागप्रयुक्तता वानेन⁵¹⁵ श्लोकेन विवाहस्य दर्शिता । धर्मप्रयुक्तत्वे ह्य् अनधिकृतानां कर्मसु कुतो⁵¹⁶ विवाहः । उपनेयता च जात्यन्धपङ्गूनां वातरेतसः क्लीबस्य⁵¹⁷ दर्शिता । उन्मत्तादयस् त्व् अनुपनेयाः, कुतस् तेषां विवाहः ।

• आदिग्रहणं चोक्तविषये चरितार्थम् । यदि हि आदिग्रहणासामर्थ्यात् सर्व एव गृह्येरन् पतितो ऽपि गृह्येत । तच् च स्मृतिवोरोधान् नेष्टम् ।

• अथ वा कृताध्ययनानाम् कृतविवाहानाम् उन्मत्तादिरूपे समुपजाते विधिर् एष विज्ञेयः ।

• ननु च कृतविवाहानां यद्य् अर्थिता तु दारैर् इति नोपपद्यते ।

• नैतद् एवम्, कृतविवाहानाम् जायार्थितायाः संभवात् ।

• पूर्वैस् तु धर्म्ये ऽपि विवाहे ऽस्य प्रयोजनं दृष्टम् । ततश् च क्लीबस्य स्मार्तेष्व् अधिकारात् तदर्थो विवाहो ऽसत्याम् अप्य् अर्थितायां युक्त एव । श्रौतेषु तु जातपुत्रस्याधानात् क्लीबस्य नाधिकारः । यस्य च प्रयोजकत्वं युक्तं तद् दर्शयितव्यम् ॥ ९.२०३ ॥

पितृक्रमागतान् मित्राद् राजामात्यपुरोहितादेर् वा⁵¹⁹ क्षेत्राद् वा कयाचिद् युक्त्याधिकोत्पत्तिं जनयेत् तत् सर्वेषां साधारणम् । नैव मन्तव्यम् “मयैतद्बुद्ध्या पित्रा प्राग् अनुपार्जितं⁵²⁰ मयैतल् लब्धं ममैवैतत्” इति । विद्यानुपालिन इति वचनाद् विद्याजीविनां शिल्पिकारुकप्रभृतीनाम् एष विधिर् वैद्यनटगायनादीनाम् ॥ ९.२०४ ॥

अविध्या कृषिवाणिज्याराजोपसेवादि⁵²¹ । तत्र ईषन्न्यूनाधिकभावो न गणयितव्यः । तत्रापि यदि केनचिद् अपि बह्वर्जितं तदास्त्य् एवाविभागता⁵²² । ज्येष्ठस्य तु ज्येष्ठांशनिषेधार्थं वचनम् । ईषदाधिक्ये तु सर्वेषां समांशकल्पना । अपित्र्य इति⁵²³ हेतुवचनाद् अनपत्यधनस्याप्य् एष एव विधिः ॥ ९.२०५ ॥

विद्यया⁵²⁴ अध्यापनादिना शिल्पकौशलेन वा, तथा मित्रात्, अर्जितम् । औद्वाहिकं सान्तानिकतया लब्धं चैव । माधुपर्किकम् आर्त्विज्येन⁵²⁵ । यद्य् अप्य् एतद् अपि विद्याधनं भवति तथापि याजनेन⁵²⁶ निमित्तेनोपादीयमानत्वाद् भेदेन व्यपदिश्यते । श्वशुरगृहलब्धम् औद्वाहिकम् अपरे, उद्वाहनिमित्तेन यतस् तल्⁵²⁷ लब्यते ॥ ९.२०६ ॥

ये भ्रातरः सह वसन्ति विद्यमानपितृधनाश् च कृष्यादिना व्यवहरन्ति तेषां यद्य् एको न व्यवहरेत् तस्येयं निर्भाज्यता पठ्यते । स निर्भाज्यः स्वका अंशाद् इति । भागान् नेतव्यो ऽपसारयितव्यः । स्वकाद् अंशाद् यावद् अधिकं तदीयाद् धनाद् व्यवहारेणोत्पन्नं तत् तस्य न दातव्यम्, न तु मूलस्य⁵²⁸ पैतृकस्य निषेधः । तत्रापि न सर्वेण सर्वं निर्भाज्यम्, किंचिद् अन्योपजीवनं क्लेशफलम् आत्मनो गृहीत्वा शिष्टम् अस्मै दातव्यम् ।

• अथ वा निर्भाज्यः पृथक् कार्यः सह वस्तुं न देयम्⁵²⁹ । कदाचिद् उत्तरकालशक्तिसाधारण्येन धनेनार्जितत्वात् समांशता । तत्र भागकल्पना नारदेन दर्शिता । तत्र वचनेनोद्गतस्य निर्गतस्य⁵³⁰ भूयान् भागो गृह्यते ऽनुक्तस्य स्वल्प इति ॥ ९.२०७ ॥

विद्यानिमित्तस्य स्वयम् अर्जितस्यादानम् उक्तम् । अनेन व्यतिरिक्तस्य कृष्यादिलब्धस्यादातव्यतोच्यते ।

• ननु चायम् एव श्लोको न वक्तव्यः । स्वयम् ईहितेन स्वयं चेष्टया यल् लब्धं तन् नाकामो दातुम् अर्हतीति । किं विद्याधनादिश्लोकेन ।

• उच्यते । मन्त्रे⁵³¹ विवाहादौ न सर्वस्य स्वयम् ईहोपपत्तिर् इति भेदेन व्यपदेशः ॥ ९.२०८ ॥

ग्रहणाद् अन्यद् अर्थयन् पित्रा⁵³² स्वयम् अर्जितं तद् आकामो न विभजनीयो ऽधिकारप्राप्तैर् अपि पुत्रैः ।

• कः पुनर् जीवति पितरि पुत्राणां विभागकालः ।

• उच्यते । यदा तावत् स्वयं पिता पुत्रान् विभजते, तदोक्तम्⁵³³ “मातुर् निवृत्ते रजसि” (न्स्म् १३.३) इति “जीवति वेच्छति”⁵³⁴ (ग्ध् २८.२) इति । तथा “पितर्य् अपगतस्पृहे,“निवृत्ते वापि रमणे”⁵³⁵ (न्स्म् १३.३) इति । अन्यथा तु यदैव प्राप्ताः पुत्रा भवन्ति, तदैव⁵³⁶ ते पितामहधनस्येशते । तथा चोक्तम्-

• भूर् या पितामहोपात्ता निबन्धो द्रव्यम् एव वा ।

• तत्र स्यात् सदृशं स्वाम्यं पितुः पुत्रस्य चोभयोः ॥ (य्ध् २.१२४)

• सत्य् अपि च पुत्रस्य स्वाम्ये, यावद् अप्राप्तास् तावत्⁵³⁷ । सर्वथा विशेषाभावात् सर्वे⁵³⁸ पितामहधनभाजः स्वत्वपूर्वकत्वाद् विभागस्य । बन्धक्रयादिक्रियासु पितृधनं जातपुत्रेण न⁵³⁹ नियोक्तव्यम् । योगकुटुम्भभरणादौ तु विनियोगो दर्शितः । आचारेण सत्य् अपि चास्याम्⁵⁴⁰ अवस्थायां पुत्राणां स्वाम्ये “पित्रा चाकामेन विभक्तान्”⁵⁴¹ (ग्ध् १५.१९) इति निन्दादर्शनाद् बलाद् विभाजयन्तः पापा इत्य् अनुमीयते । यथासत्प्रतिग्रहेण⁵⁴² भवति स्वाम्यम्, दोषस् तु पुरुषस्य, तेनान्वयागतम् इतीदृशम् अशुद्धम् एव । अतः संभवत्य् उपायान्तरे न पितार्थनीयः । अधर्मो हि तथा स्यात् ।

• स्वयम् अर्जितम् अपि धनम् अधिकारप्राप्तान् गुणवतः पुत्रान् ज्ञात्वा विभक्तव्यम् एव । उक्तं च “वयसि स्थितः पिता पुत्रान् विभजेत् । ज्येष्ठं श्रेष्ठांशेनेतरान् समैर् अंशैः” (च्ड़्। न्स्म् १३.४) इति । न चैतत् पितामहधनविषयम् । न हि तत्र पिता ज्येष्ठस्याधिकांशदानाय प्रभवति, तुल्यात्वाद् उभयोः स्वाम्यस्य । यत् त्व् इदम्- “न्यूनाधिकविभक्तानां धर्म्यः पितृकृतः स्मृतः” (य्ध् २.१२०) इति, तत् पितामहे ऽपि स्वल्पया मात्रयेच्छन्ति । यत्र न परिपूर्णं भागद्वयं गृहीतं स्वयम् अर्जितविषये ह्य् अपवाद एव स्यात् ॥ ९.२०९ ॥

स्पष्टार्थः श्लोकः । विभागधर्मे विभागस्योद्धारप्रत्याशङ्कानिवृत्त्यर्थम्, “अपित्र्य इति धारणा” (म्ध् ९.२०५) इति वचनात् । पित्र्यस्य सर्वधनस्योद्धारः । इह तु भूतपूर्वगत्या⁵⁴³ पित्र्यं नस्तीत्याशङ्कया वचनम् ॥ ९.२१० ॥

येषां भ्रातॄणां ज्येष्ट्ःअः कनिष्ठो वा भ्राता **अंशप्रदानाद् धीयते **। अंशप्रदानं विभागकालः । हीयते पातित्याद्यविभागार्थं⁵⁴⁴ च हेतुम् आसादयेत् । म्रियेत वा । तस्य भागो न लुप्यते । तस्येयं प्रतिपत्तिः ॥ ९.२११ ॥

सोदर्या भ्रातरो येषां संसृष्टा अर्थास् ते⁵⁴⁵ गृह्णीयुः । भगिन्यश् च सनाभयः । सोदर्या अप्रत्तास्⁵⁴⁶ ता हि सनाभिव्यपदेश्याः । प्रत्ताः⁵⁴⁷ पुनः प्रतिगोत्रभावम् अनुभवन्तीति न भ्रातॄणां सनाभयः । ये च संसृष्टा इति । चशब्दो भगिनीं समुच्चिनोति । न⁵⁴⁸ त्व् इयम् आशङ्का कर्तव्या “सोदर्या गृह्णीयुर् ये च भ्रातरः संसृष्टाः” इति । तथा सत्य् असोदर्याणाम् अपि संसृष्टानां भागः प्रसज्येत । सन्त्य् एव सोदर्या असंसृष्टाः संसृष्टाश् च सोदर्या, यत्र सन्ति तत्रोभयोर् अपि विभागेन विभागं गृह्णीयुः । न चेदं विरुध्येत ।

• अन्योदर्यस् तु संसृष्टी नान्योदर्यो धनं हरेत् ।

• असंसृष्टो ऽपि वादद्यात् सोदर्यो नानयमातृकः⁵⁴⁹ ॥ ( य्ध् २.१४३)

अस्यायम् अर्थः । सापत्नो भ्राता सत्य् अपि संसृष्टित्वे न गृह्णाति, यदा सोदर्यो ऽसंसृष्टो ऽपि विद्यते । सोदर्याणां मध्याद् येन संसृष्टः स एव नान्याह्, सत्य् अपि सोदर्यत्वे । तद् उक्तम् “संसृष्टिनस् तु संसृष्टी सोदर्यस्य तु सोदरः” (य्ध् २.१४२) इति । यदा तु सोदरा नैव सन्ति तदा यैर् एव सापत्नैः संसृष्टस् त एव गृह्णीयुर् न त्व् इतरे । नोदर्यविभक्तानां सह वसतां महानिकटम् आवसत्य् अपि सांनिध्यं विशेषकार्यं सामान्योत्थं विभक्तानाम्⁵⁵⁰ अपि विज्ञायत इत्य् आहुः ।

• तेन विभक्तानाम् अप्य् अन्यतरस्मिन् प्रमीते⁵⁵¹ सोदर्य एव गृह्णीयान् नास्य भागः परिलुप्यते ।

• न चैतच् चोदनीयम् “नैवास्य तदानीं भाग उत्थितः परिलोपो⁵⁵² वा चिन्त्यते” ।

• यत उक्तम्- “समुत्पन्ने वाच्यः स्वामी” इति । “अनीशास् ते हि जीवतोः” (म्ध् ९.१०४) इति ॥ ९.२१२ ॥

तत्र पुतुर् ऊर्ध्वं समनन्तरम् एव पुत्राणां स्वाम्यं दर्शयति ।[^५६८]

विनिकारो राजपूजादिष्व् अवज्ञा, परे धनेन वञ्चनम्⁵⁵³ । अज्येष्ठो बन्धुवत् पूज्य इत्य् उक्तम् । न सर्वेण सर्वज्येष्ठवृत्तिनिषेधः⁵⁵⁴ । अभागकत्वं च ज्येष्ट्ःआंशानर्हत्वम्⁵⁵⁵ । नियन्तव्यः⁵⁵⁶ अविशेषोपदेशात्, वाग्दण्डधिग्दण्डाभ्याम्, धनदण्डं⁵⁵⁷ चार्थानुरूपे ऽपराधे ॥ ९.२१३ ॥

विकर्मस्थाः प्रतिषिद्धाचरणाः अनादेशकृता अकृतदारा दासीभार्याः । पतितस्य पृथक् प्रतिषेधात्, अभ्यासे वर्तमानानाम् एषां प्रतिषेधः । न चादत्वा उपयुक्तम् एषां धनादानीयम् अङ्गीकृत्य यदि यौतकं यां वृद्धिं नयेत्⁵⁵⁸ । कुटुम्बार्थे चानुतिष्ठमानानां तेषाम् अन्येषां भ्रातॄणां संबन्ध्युपविष्टं स्थापयेत् “यदा⁵⁵⁹ ते वक्ष्यन्ते कुतस् तद् धनम्⁵⁶⁰ इति तदा मूलं दर्शयिष्यामि” इति तादृशं⁵⁶¹ वृद्धिसहितम् अपि सर्वेषाम् अपि दापयेत् । यदि तु तस्मिन्न् एव काले भ्रातॄणां दर्शयेत् “इदम् अधिकं दृश्यते तद् यथांशं गृह्णीत, अहम् अपि स्वतस् तत् पृथक्कृत्य वृद्धिं नेष्यामि” इति, तदा नास्ति तेषां भागः, तस्यैव तद् यौतकम् ॥ ९.२१४ ॥

यद् उक्तम् “न्यूनाधिकविभक्तानां धर्म्यः पितृकृतः स्मृतः” (य्ध् २.१२०) इति, तस्यास्मिन्⁵⁶² विषये प्रतिषेधः । सहोत्थानम्, सर्व एव धनम् अर्जयन्तीत्य् अर्थः । कश्चित् कृष्यादिना कश्चित् प्रतिग्रहेण कश्चित् सेवया कश्चिद् यथाहृतं परिरक्षति यथोपयोगम् असंनिहितेषु विनियुक्ते । तत् सर्वम् एकीकृत्य समं विभजनीयम् । न स्नेहादिना कस्मैचित् पित्राधिकं देयम् ॥ ९.२१५ ॥

व्याख्यातो ऽयं श्लोकः ॥ ९.२१७ ॥

अविज्ञानान् न्यूनम् अधिकं वा विभक्तं परतो ज्ञातं समांशकीकर्तव्यम् । किं च विभागोत्तरकालं लब्धे नास्ति ज्येष्ठस्योद्धर इति ॥ ९.२१८ ॥

वस्त्रपत्रालंकारकृतान्नोदकानाम् एकत्वं विवक्षितम् । पत्रं वाहनं गन्त्रीशकटादि । अलंकारः अङ्गुलीयकादि । वस्त्रं सममूल्यम्, न तु महार्घम् । उदकं कूपवाप्यादि । स्त्रियो दास्यः । योगक्षेमं यतो योगे क्षेमो भवति, मन्त्रिपुरोहितामात्यवृद्धाः वास्तु च । चौरादिभ्यस् ततो रक्षा भवति । स्मृत्यन्तरे च पठ्यते- “वास्तुनि विभागो न विद्यते” । प्रचारं यत्र गवाश् चरन्ति । प्रवेत्रेत्य् आह⁵⁶³ । तेन यत् पैतृकेनोक्तं “न ह्य् अत्र धर्मातिक्रमः कश्चिद् अस्ति” इति, तद् अनुपपन्नं दर्सयति । अदृष्टासु हि ते प्रतिषेधाः, तदतिक्रमाद् अधर्मो न स्यात् ॥ ९.२१९ ॥

विविधः कल्पो विकल्पः । सम एव राज्ञोच्यते । “द्यूतधर्मं निबोधत” (म्ध् ९.२२०) इति तत आरभ्य द्वित्राः श्लोका विधायकाः । ⁵⁶⁴सर्वो ऽप्य् अर्थवादः ॥ ९.२२०–२२८ ॥

क्षत्रियादयो निर्धना न संबन्धेनावसादयितव्याः⁵⁶⁵ । किं तर्हि, कर्मणा यद् यस्योचितं कर्म राजोपयोगि तेन दण्डधनं संशोधयितव्याः । ब्राह्मणस् तु कुऋउम्बानाम् अविरोधेन शनैर् दाप्यः । बन्धताडनकर्मणी तस्य निषिध्येते । धनिकविषयः प्रागुक्तः श्लोकः । दण्डविषयो ऽयम् । अपौनरुक्त्यम् ॥ ९.२२९ ॥

दमम्⁵⁶⁶ । कर्मकरणे ऽप्य् असमर्था दरिद्रा एव गृह्यन्ते । महापातकिनां साम्यात् तच्छिफादिभिस्⁵⁶⁷ ताडनम् । शिफा लता । विदलं वृक्षत्वक् ॥ ९.२३० ॥

ये कार्यिणाम् अर्थिप्रत्यर्थिनां कार्येषु व्यवहारदर्शनादिषु⁵⁶⁸ नियुक्ता अधिकृता राजस्थानीयप्रभृतयस् ते धनोष्मणा पच्यमाना अन्यतरस्माद्⁵⁶⁹ धनं गृहीत्वा कार्याणि नाशयेयुः, तान् निःस्वान् कारयेत् सर्वस्वहरणं तेषां कार्यम् ।

• सभ्यानाम्⁵⁷⁰ अभ्यासेन वर्तमानानां सत्य् अपि वक्ष्यमाणदण्डान्तरविधाव्⁵⁷¹ एष एव दण्डो न्याय्यः । ये ऽप्य् अन्ये सेनापतिप्रभृतयः कस्यचित् साहाय्यके नियुज्यन्ते ततश् चार्थं गृहीत्वा नाशयन्ति,⁵⁷² ते ऽप्य् एवम् एव दण्ड्याः ।

• अन्ये तु “ये ऽनियुक्ताः” इत्य् अकारप्रश्लेषं पठन्ति । ये राजवाल्लभ्याद्⁵⁷³ बलातिशयाद् वान्यस्य साहाय्यं कुर्वन्ति, कार्यनाशनार्थं द्वितीयस्य, तेषाम् अयं दण्डः ।

• धनोष्मणेत्य् अविवक्षितम् । अनियुक्ता इत्य् एतद् एव प्रधानम् ॥ ९.२३१ ॥

कूटशासनस्य कर्तारो यन् नैव राज्ञादिष्टं तद् राजकृतम् इति वदन्ति । शासनं राजादेशः । “एतस्य गृहे न भोक्तव्यम्,” “अस्य चायं प्रसाद आज्ञातः,” “इयं वा स्थिती राज्ञा कृता” इति पत्रकं राजाधिकृतलेखकलिखितम् इति⁵⁷⁴ शासनम्, राजादेशसंबाधेन शासनम्⁵⁷⁵ । तत् कूटं कुर्वन्ति पालयन्ति । प्रकृतीनां क्रुद्धलुब्धानां⁵⁷⁶ दूषका भेदकाः । स्त्रीबालयोर् ब्राह्मणस्यापि⁵⁷⁷ हन्तारः । द्विट्सेविनो राजशत्रुसेविनः प्रच्छन्नं गतागतिकान् ॥ ९.२३२ ॥

यत्र क्वचन राजाधिकरणे⁵⁷⁸ व्यवहारपदं तीरितम्, पारतीरकर्मसमाप्तौ निश्चितम् । असौ यत्र प्रयुञ्जीतेति न केवलं वाचा सत्यैर् उक्तं यावद् अनुशिष्टम्,⁵⁷⁹ दण्डप्रणयनं कृतम् । तद् राजा कृतम् एव विद्यान् न पुनर् निवर्तयेद् अन्तरेण द्विगुणं दण्डम् । यथाह “द्विगुणं दण्डम् आस्थाय तत् कार्यं पुनर् उद्धरेत्” (न्स्म् मा १.५६) इति । ॥ ९.२३३ ॥

धनग्रहणसंबन्धेन पूर्वं निःस्वीकरणम् । अयं तु निमित्तान्तरेणाज्ञनादिना ।[^६०१]

आमात्यो राजस्थानीयादिः । तं सहस्रं च दण्डयेत् । गर्गशतदण्डनवत् समुदायेन वाक्यपरिसमाप्तिः ॥ ९.२३४ ॥

सुरापो ब्राह्मण एव महापातकी । तस्करो ब्राह्मणसुवर्णापहारी⁵⁸¹ । न यः कश्चित्⁵⁸² । उक्तार्थकथनम् उत्तरार्थम्⁵⁸³ ॥ ९.२३५ ॥

• केचिद् आहुः । पतितः संप्रयुक्तो गृह्यते पूर्वम् अनुपात्तो ऽपि, चतुःसंख्यासामर्थ्यात् ।

• अन्ये त्व् अङ्कनं⁵⁸⁴ शरीरसंयुक्तम् इत्य् आहुः । तच् च ब्राह्मणस्याप्य् अस्ति ।

• अन्ये त्व् अपिशब्दात् पञ्चानाम् अयं दण्ड इत्य् आहुः ।

• चतुर्णाम् अपि । अपिशब्दात् पञ्चमस्यापि तत्संसर्गिणः । ब्राह्मणस्य वधे पूर्वत्र शरीरदण्ड उक्त एव । “स्त्रीबालब्राःमणघ्नांश् च हन्यात्” (म्ध् ९.२३२) इति । अनेनान्तःशरीरयुक्तम् अङ्कनम् एवोच्यते । धर्म्यम् इत्य् अपराधानुरूपेण गुरुतरलाघवं कार्यम् इत्य् अर्थः ॥ ९.२३६ ॥

ललाटाङ्कनम् अप्रतिषेधविधौ “नाङ्क्या राज्ञा ललाटेषु” (म्ध् ९.२४०) इति तच्छ्रवणात् ॥ ९.२३७ ॥

सर्वधर्मग्रहणाद् एवासंभोजनादीनां सिद्धे प्रतिषेधे दोषगुरुत्वख्यापनार्थम् एषाम् उपादानम् । संभोग एकत्र ग्रसनं गीतादिश्रवणं च । संयाजनं⁵⁸⁶ तेषाम् एव याजनं⁵⁸⁷ तैः सह याजनं वा । एवं संपाठो ऽपि द्रष्टव्यः । असंपाठ्याविवाहिन⁵⁸⁸ इति । असंपाठ्याश् च अविवाहिनश्⁵⁸⁹ चेति द्वन्द्वः । दीना इति । सत्य् अपि स्ववत्वे⁵⁹⁰ तत्संबन्धिनिषेधभिक्षादिभोजनेन परयावज्ञया च वस्त्रखण्डादिवर्जनम् ॥ ९.२३८ ॥

कृतलक्षणा इति निश्चिते कार्यकारणत्वे इत्य् अर्थः । व्याध्यादियोगे ऽप्य् एषु दया न कर्तव्या । ज्येष्ठ्यादिगुणयोगे ऽपि च नैते नमस्कार्याः प्रत्युत्तानादिभिः । एष एव वचनसामर्थ्याद् धर्मो विज्ञेयः ॥ ९.२३९ ॥

शूद्राद् अन्ये⁵⁹¹ पूर्वे वर्णास्⁵⁹² तेषां प्रायश्चित्तं कुर्वताम् अङ्कनं नास्ति । दण्डस् तूत्तमसाहसं पणसहस्रं दाप्याः⁵⁹³ ॥ ९.२४० ॥

“प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणाः” (म्ध् ९.२४०) इत्य् एतद् अत्र नापेक्षते । एतेषु ब्रह्महत्यादिष्व् अपराधेषु⁵⁹⁴ ब्राह्मणो मध्यमसाहसं दण्ड्यः । “अकामतः” इत्य् उत्तरश्लोकाद् अपकृष्यते । दण्डयित्वा प्रायश्चित्तं कारयितव्यः । सपरिच्छदः । गुणवतो ब्राह्मणस्यानुग्राह्यस्यैतत् । अकामं वानिर्वास्यः ॥ ९.२४१ ।

इतरे क्षत्रियादयो वर्णा एतानि पापानि महापातकान्य् अकामतो ऽनिच्छया कृतवन्तः सर्वस्वहरणाः कार्याः । केचित् प्रायश्चित्तम् अपि कुर्वताम् एतद् दण्डं पूर्वेण वैकल्पिकम् इच्छन्ति कामतस् तेषां वध उक्तः । शूद्रस्याकामतो ऽङ्कनसर्वस्वहरणे कामतो वधः ॥ ९.२४२ ॥

• उक्तम् “राजनिर्धूतदण्डाः”⁵⁹⁵ इत्य् अत्रान्तरे ॥ ९.२४३ ॥

“वरुणायेदम्” इति मनसा ध्यायन्न् अप्सु दद्याद् अप्सु निक्षिपेत् । ब्राह्मणाय वा विद्याशीलसंपन्नाय दद्यात् ॥ ९.२४४ ॥

पूर्वस्य प्रतिपत्तिविधेर् अर्थवादो ऽयम् । महापातकिनो⁵⁹⁶ दण्डस्य वरुण ईष्टे । यतो राज्ञां स दण्डधरो नेता ईशितेति यावत् । एवं ब्राह्मणो ऽपि तद्धनस्येशो ऽनेन ग्राह्यः ॥ ९.२४५ ॥

प्रसिद्धाव् इमाव् अप्य् अर्थवादश्लोकौ । कालेन जायन्त इति वर्तमानजन्म न⁵⁹⁸ विवक्षितम्, जाता जनिष्यमाणाश् च । विकृतं⁵⁹⁹ करचरणाक्षिविहीनम्⁶⁰⁰ ॥ ९.२४६–२४७ ॥

अवरवर्णजः शूद्रः । बाधनं धनाद्याहरणं शरीरोपपीडनं च । चित्रा विविधोपायाः शूलारोपणं रक्तछेदः⁶⁰¹ अङ्गकल्पनं खड्गप्रहारकर्तृका इत्याद्याः । उद्वेजनकरैर् दीर्घकालपीडाकरैः ॥ ९.२४८ ॥

अवध्यवधे यो दोषस् तत्तुल्यो वध्यमोक्षणे राज्ञ उपर्युक्तस्य⁶⁰² षड्भागहरस्य स्वकर्माकुर्वतः⁶⁰³ प्रत्यवायेन अवश्यम् एव भवितव्यम् । कुर्वतस् तु न कदाचिद् अदृष्टसिद्धिः । यस् त्व् अयं धर्मस् तु विनियच्छत इति एवमादिधर्मप्रवादः, सर्वो ऽसौ स्वकर्मानुष्ठानप्रशंसार्थो ऽर्थवादः ।

• निग्रहोपसंहारार्थस्⁶⁰⁴ त्व् अयं वधोपदेशः । अतो यथाश्रुतिचित्रवधोपयैः कर्तव्यः । दृष्टार्थेषु⁶⁰⁵ राज्यतन्त्रसिद्ध्यर्थम् उपदेशेषु प्रवचनम्, यथादृष्टं योधांश् च⁶⁰⁶ हन्याद् इत्य् उक्तम् । तत्र दृष्टप्रयोजनत्वाद् उपदेशस्य, न नियतो वधः । एवं च सत्य् उपायान्तरेणापि बन्धनादिना विनियच्छतो⁶⁰⁷ न दोषः॥ ९.२४९ ॥

सर्वव्यवहारोपसंहारार्थः श्लोकः ॥ ९.२५० ॥

अलब्धांल् लिप्सेतेति संतोषपरेण न भवितव्यम् इत्य् अर्थः ॥ ९.२५१ ॥

देशनिवेशो दुर्गकरणं च⁶⁰⁸ यत् सप्तमाध्याये उक्तम्, तत् कृत्वा⁶⁰⁹ कण्टकोद्धरणम् । तेनापि राष्ट्ररक्षा क्रियते । कष्टकशब्दः पीडाहेतुसामान्यात् तस्करादिषु प्रयुक्तः ॥ ९.२५२ ॥

एतद् एव दर्शयति ।

आर्यं⁶¹⁰ शास्त्रनोदितम्⁶¹¹ कर्तव्यम् इतरानुष्ठाननिषेधः⁶¹² । तद्वृत्तं येषाम् इत्य् उत्तरपदलोपी समासः । तेन⁶¹³ दीनानाथश्रोत्रिया अकरशुल्कदा गृह्यन्ते । तद्रक्षणाद् धि त्रिदिवगमनं युक्तम् । अन्येषां तु वृत्तिपरिक्रीतत्वाद् अकरणे प्रत्यवायः, यथोत्तरत्र वक्ष्यते “स्वर्गाच् च परिहीयते” (म्ध् ९.२५४) इति । रक्षानुवृत्तिनिष्क्रयणेन⁶¹⁴ प्रत्यवायाभावमात्रम्, न तु स्वर्गः । अथ वा वृत्तिनियमापेक्षं त्रिदिवप्राप्तिवचनम्, यथोक्तं प्राक् । अन्येषां⁶¹⁵ तु वृत्तिपरिक्रीतत्वदर्शनम्⁶¹⁶ । अर्थवादमात्रं राज्ञः स्वर्गवचनम् । अवृत्तिदपरिपालनम् अपि⁶¹⁷ वृत्तिप्रयुक्तं स्वराज्यभागस्थानीयस्य तद्राज्ञः⁶¹⁸ । यथैव च शिल्पिजीविनः “शिल्पिनो मासि मास्य् एकैकं कर्म⁶¹⁹ कुर्युः” (ग्ध् १०.३१) इति वृत्त्यर्थं शिल्पं कुर्वाणा राज्ञा कर्म कार्यन्ते करग्रहणाय, एवं राजापि वृत्तियुक्तः प्रजापालनप्रवृत्तो नित्यकर्मवद् आर्यपरिपालनं⁶²⁰ कार्यते शास्त्रेण । यथैव हि कामश्रुतितो⁶²¹ ऽग्न्याहितो नित्यान्य्⁶²² अनुतिष्ठति, न स्वर्गादिलाभाय । न हि तानि फलार्थतया नोदितानि, अथ च क्रियन्ते । तद्वद् एतद् द्रष्टव्यम् । अतो यावती काचित् फलश्रुतिः सा सर्वार्थवाद इति कोवरविष्णुस्वामी⁶²³ । यद् अत्र तत्त्वं तद् दर्शितम् अधस्तात् ॥ ९.२५३ ॥

शासनं यथाशास्त्रं वधादिदण्डम् अन्तरेण तस्कराणां निग्रहो⁶²⁴ रक्षा च⁶²⁵ न शक्यते । अतो वृत्तिं गृहीत्वा यस् तस्करवधाज् जुगुप्सते तस्योभयो दोषः, इह राष्ट्रकृतः, अमुत्र स्वर्गपरिहानिः । युक्ता च बलिपरिगृहीतस्य तन्निष्कृतिम् अकुर्वतो दोषवत्ता ॥ ९.२५४ ॥

प्रसिद्धम् एवैतच् छ्लोके तस्करवधविधिशेषतया⁶²⁶ अनूद्यते ॥ ९.२५५ ॥

चाराः प्रच्छन्ना राष्ट्रे राजकृत्यज्ञानिनः । ते चक्षुषी इव यस्य स चारचक्षुः । प्रकाशतस्कराणां⁶²⁷ नास्ति तस्करव्यवहारो⁶²⁸ यथा लोके ऽन्येषाम् अटवीरात्रिचराणाम् अस्ति⁶²⁹ । तैः सामान्योपादानं तद्वन् निग्रहार्थं क्रियते ॥ ९.२५६ ॥

तत्र ये क्रयार्थं⁶³⁰ मानतुलाविशेषेण⁶³¹ मुष्णन्ति द्रव्याणाम् आगमस्थाननिर्गमनापेक्षार्थं कुर्वन्ति, ते प्रकाशवञ्चका⁶³² वाणिजकाः⁶³³ । प्रच्छन्नास् तु ये रात्रौ मुष्णन्ति ते स्तेना, आटविका विजने प्रदेशे वसन्ति । अपरे तु प्रसह्य हारिणो न केवलम् एत एव, किं तर्हीमे चान्ये यान् ऊर्ध्वं वक्ष्यामः ॥ ९.२५७ ॥

उत्कोचका ये⁶³⁵ कस्यचित् कार्येण कस्यचिद् राजामात्यादेः प्रवृत्तौ अर्थग्रहणेन कार्यसिद्धौ⁶³⁶ प्रवर्तते । औपधिकाः छद्मव्यवहारिणः । अन्यद् ब्रुवन्त्य् अन्यद् आचरन्ति । प्रत्यक्षं प्रीतिं दर्शयित्वा हठोपकारे⁶³⁷ वर्तन्ते । विनाप्य् अर्थग्रहणेन निमित्तान्तरतः अन्यतो ऽपरस्य कार्यसिद्धिम् अवश्यं विज्ञाय “मया तवैतत् क्रियते” इति परं गृह्णन्ति । भीषिकाप्रदर्शनं वा उपधिः । वञ्चकाः कितवा धनग्रहणार्थे⁶³⁸ सदा देविन इत्य् अर्थः । पृथग् अर्थे वा पदं वञ्चका⁶³⁹ विप्रलम्भकाः । “इदं कार्यं वयम् एव करिष्यामस् तव नान्यत्रस्था”⁶⁴⁰ इत्य् उक्त्वा न कुर्वते⁶⁴¹ । उपेत्य नानाकारैर् नानाविधैर्⁶⁴² उपायैर् ग्रामिनान् मुष्णन्ति । शिवमाधवादयः शिवम् आदित्यं उपजीवन्ति⁶⁴³ । मङ्गलादेशवृत्ता शान्त्युपदेशिका⁶⁴⁴ ज्योतिषिकादयः । अथ वा “एतां देवतां त्वदर्थेनाहं प्रीणयामि दुर्गां मार्तण्डं च” इति तथाढ्यानां धनम् उपजीवन्ति । अथ वा “मङ्गलं तवास्तु”⁶⁴⁵ इति वादिनः मङ्गलादेशवृत्ताः⁶⁴⁶ । अभद्रा भद्राः । प्रेक्षणिकाः सर्वस्य करदर्शनेन प्रशंसन्ति पुरुषलक्षणानि⁶⁴⁷ ॥ ९.२५८ ॥

महामात्रा मन्त्रिपुरोहितादयो राजनिकटिकाः,⁶⁴⁸ ते चेद् असम्यक्कारिणः । चिकित्सका वैद्याः । शिल्पोपचारयुक्ताः चित्रपत्रछेदरूपकारादयः । उपचार उपायनम् अनुपयुज्यमानस्वशिल्पकौशलं⁶⁴⁹ दर्शयित्वानुष्ठाय धनं नयन्ति । एवं पण्ययोषितो निपुणाश् चोपचारेणासत्प्रीतिदर्शनेन⁶⁵⁰ । असम्यक्कारिण इति सर्वत्रानुयुज्यते ॥ ९.२५९ ॥

एवमाद्यान्,⁶⁵¹ न शक्यन्ते धूर्तानां परद्रव्यापहारिणां⁶⁵² प्रकारान् संख्यातुम् इत्य् आद्यग्रहणम् । तथा ह्य् आसक्तं⁶⁵³ कथयन्ति अवधीरयन्तीम्⁶⁵⁴ अनुरागिणीम्, तथाभृत्यो भृत्यवद् आत्मानं दर्शयित्वा नयति⁶⁵⁵ हिरण्यम् ऋजुप्रकृतेर् न चार्थभृतः, “त्वं ब्रह्मा त्वं बृहस्पतिः” इत्य् उक्त्वा मूर्खाढ्यान् नयन्ति- “देहि प्रसादेन कतिपयैर् वाहोभिः प्रत्यर्पयामि” इति सिद्धे प्रयोजने तनुतरो भवति प्रियवाद्य् अप्रियवादी⁶⁵⁶ संपद्यते निगूढचारिणः⁶⁵⁷ ॥ ९.२६० ॥

तत्कर्मकारिभिः⁶⁵⁸ तुल्यकर्मकारिभिर् विद्यापूर्वं ये तत्कर्म कृतवन्तः । अथ वा संप्रत्य् एव तत्कर्म कार्यन्ते अन्तर्भावसिद्ध्यर्थं लब्धान्तरा आगत्य कथयिष्यन्ति⁶⁵⁹ । तथान्यैर्⁶⁶⁰ अपि चारैः⁶⁶¹** अनेकसंस्थानैः** ॥ ९.२६१ ॥

शक्तौ सत्याम् आलस्यादिना । ते निर्वास्याः । ये तु चौरैः कृतसंकेतास् तेषां पूर्वत्र वध उक्तो “घातयेत्” (म्ध् ९.२७०) इति । परिच्छदो गवाश्वादिः । तद् अपि निर्वास्यं नापहर्तव्यम्,⁶⁶² नासत्परिच्छदः कर्तव्यो धनं तु हर्त्व्यम् ॥ ९.२७४ ॥

कोशो राज्ञां धनसंचयस्थानम्, तत्रापहर्तारो द्रव्यजातिपरिमाणानपेक्षम्⁶⁶³ एव वध्याः । ये च प्रातिकूल्येन वर्तन्ते । यद् राज्ञां देशान्तराद् आनेतुम् अभिप्रेतं तद्देशदुर्लभम् आजानेयाश्वादि⁶⁶⁴ प्राच्यानाम्, उदीच्यानां कलिङ्गदेशोद्भवहस्त्यादि, तदानयनप्रतिबन्धे ये वर्तन्ते । तथा यानि मित्राणि तानि शत्रून् कुर्वते, कृत्वा शत्रुभिः संयोजयन्ति । अरीणाम् उपजापकाः प्रोत्साहकाः । तान् घातयेत् । स्वतन्त्रप्रयोजनत्वान् नावश्यं घातनम् इत्य् उक्तम् ॥ ९.२७५ ॥

ग्रन्थिं भिनत्तीति ग्रन्थिभेदः । भेदनं मोक्षो ग्रन्थेः, वस्त्रप्रान्तादौ ग्रन्थिः । यद् वा यद् द्रव्यं गृहीतं तत् केनचिच् छलेन ग्रन्थिम् अवमोच्य ये निनीषन्ति ते ग्रन्थिभेदाः । तेषां प्रथमायां प्रवृत्ताव् अङ्गुलीनां छेदः, द्वितीयस्यां प्रवृत्तौ हस्तचरणयोः, तृतीयस्यां मारनम् ॥ ९.२७७ ॥

अग्निदाः,⁶⁶⁵ सीतापनोदनाद्यर्थं ये ऽग्निं ददति । शस्त्रं कर्तरिकादि । मोषस्य⁶⁶⁶ संनिधातारः कर्तारः⁶⁶⁷ । सर्वे चौरवत् ज्ञेयाः । शस्त्रावकाशदग्रहणं प्राग् उक्तम् अप्य् उपसंहारार्थम् उच्यते ॥ ९.२७८ ॥

तडागग्रहणम् उपलक्षणार्थम् ।

• नद्युदकहरणे ऽप्य् अयं दोष इति केचित् ।

• तद् अयुक्तम् । महान् हि तडागभेदने ऽपराधः । स्वल्पो नदीभेदने । तडागस्य हि वप्रभेदनेनोदखरणे⁶⁶⁸ ऽप्य् अयम् एव विधिः ॥ ९.२७९ ॥

राजमार्गे ग्रामनगरे रथ्यायाम् अमेध्यं मूत्रपुरीषं समुत्सृजेद् अन्यतो वानीय चण्डालादिर् निक्षिपेत् । अनापदि आपद्वेगेनात्यर्थम् उक्तं भवति । चण्डालादेर् मूल्यं दत्वापासयेत् स्वयं वान्यासंभवे ॥ ९.२८२ ॥

आपद्गतः पूर्वोक्तः । वृद्धादयो ये बहिर् ग्रामं निर्गन्तुम् अशक्ता ते⁶⁷⁰ गृह्यन्ते । शोणितम् अपि कर्तुम् इत्य् आशङ्क्यन्ते⁶⁷¹ ऽमेध्यम् अपि व्यपदेष्टुम्⁶⁷² । न पुनर् एवं कर्तव्यम् । पुनः करणे राजतो महान् प्रत्यवायो भवति । क्रोधगर्भम् ईदृशवचनं परिभाषणं तच् च शोध्यम् इति राज्ञ उपदेशः । यद्य् उत्स्रष्टारो न ज्ञायन्ते तथा च रथ्या चण्डालादिभिर् अपासनीया ॥ ९.२८३ ॥

चिकित्सका भिषजः । तेषां मिथ्याप्रचाराणाम् औषधदानम् उभयथा संभवति । यदि वाविज्ञातशास्त्रप्रयोगतया शास्त्रे परिचिते ऽपि वातत्परतयार्थलिप्सया⁶⁷³ । अमानुषेषु गवाश्वहस्त्यादिषु प्रथमः साहसशब्दो⁶⁷⁴ ऽनुषक्तव्यः । एवं मानुषेषु तु मध्यम इति । तथाप्रचारेण यद्य् आश्वेव विपद्येत तदा महान् दण्डः कल्पनीयः ॥ ९.२८४ ॥

संक्रमः⁶⁷⁵ येन संक्रामन्ति मार्गेणावतरन्ति जलोपस्पर्शादिना निमित्तेन । शुभ्रं वासः ध्वजः चिह्नं⁶⁷⁶ राजामात्यादीनाम् । देवायतनेषु च यष्टिः, ईदृशे च प्रतिमानाम् इति व्याख्यातम् । प्रतिकुर्यात् समदधीत प्रत्यापत्तिं⁶⁷⁷ नयेत् ॥ ९.२८५ ॥

यानि स्वयम् अदुष्टानि द्रव्याणि लाबार्थी दूषयति, तथा धान्यविक्रयी क्षेत्रे निर्दोषं धान्यम् उत्तमं तृणबुसैर् योजयति, कुंकुमादेश् च तेन⁶⁷⁸ अकुंकुमादिना⁶⁷⁹ द्रव्यान्त्रेणाइकीकरणम् । मणयो मुक्तास् तेषां भेदनं द्विधाकरणम् । अवेधितव्यप्रदेशेन विध्यते इति अपवेधः⁶⁸⁰ । अत्र वेधतिर् भेदने विद्यते,⁶⁸¹ अनेकार्थत्वाद् धातूनाम् । वेधतेः⁶⁸² रूपम् एतत् । मणयो हीनमध्यमोत्कृष्टतमा भवन्ति । तत्र दण्डकल्पना कर्तव्या । मध्यमेषु मध्यम उत्तमेषूत्तमः ॥ ९.२८६ ॥

येषां द्रव्याणां समत्वेन विनिमय उक्तो यथा “तिला धान्येन तत्समाः” (म्ध् १०.९४) इति, तत्र यदि विषमम् आचरति, व्यवहारार्थं तिलं दत्वा बहुधान्यं व्रीह्यादि गृह्णीयात् । असति वा विनिमये मूल्यतः क्रयव्यवहारेण व्रीह्यादिधान्येभ्यो ऽधिकेन मूल्येन क्रीणाति । अथ वा कस्यचिद् उत्तरीयम् उपबर्हणम् अस्ति विक्रेतव्यं कस्यचिद् अन्यतरे शाटकाः, तत्र यस्योपबर्हणम् अस्ति तस्यान्तर उपयुज्यन्ते । उपबर्हणेन च ते सममूलाः । तत्र तदीयां कार्यवत्तां ज्ञात्वा समत्वेन ददात्य् अधिकमूल्यं गृह्णाति । स उच्यते समैर् विषमं चरति मूल्येन । तयोः क्रेतुर् विक्रेतुश् च तौ दण्डौ । चरति मूल्यतः इत्य् एकार्थः, तथैव वाशब्दो ऽस्मिन् पक्षे पादपूरण एव । प्रथममध्यमोक्तौ⁶⁸³ क्रयविक्रयौ विकल्पितौ द्रव्यसारापेक्षया ॥ ९.२८७ ॥

प्रसिद्धे राजरथ्याप्रदेशे बन्धगृहाणि संनिवेशयेत् कुर्यात् । दुःखिता यत्र दृश्येरन्न् इत्य् अन्यत्रापि संनिवेशनं तत्प्रदेशभ्रमणं दर्शयति । एतेनान्या अपि बन्धसंस्थानां पीडाः कर्तव्या इत्य् आह । शरीरात्यन्तकार्शाद्यवस्थान्तरापत्त्या विकृताः अभोजनेनेषद्भोजनादिना । शेषं स्पष्टम् ॥ ९.२८८ ॥

दुर्गगतानां⁶⁸⁴ प्राकारादीनां विनाशने प्रवासनं दण्डः । परिखा भूभागाः खाताः ॥ ९.२८९ ॥

अदृष्टेनोपायेन मन्त्रादिशक्त्या मारणम् अभिचारः । तत्र प्रवृत्तानाम् अमृते ऽभिचारणीये दण्डो ऽयम् । अनभिवारणीयाभिचारेषु नैतावता मुच्यते । तत्र मनुष्यमारणदण्डः स⁶⁸⁶ विज्ञेयः । सर्वग्रहणं लौकिकवैदिकयोर् अविशेषेण दण्डार्थम् । वैदिका श्येनादयः । लौकिकाः पादपांशुग्रहणसूचीभेदनादयः । मूलकर्म वशीकरणादि । आप्ताः पुत्रभार्यादयस्⁶⁸⁷ ततो ऽन्ये ऽनाप्ताः । कृत्या अभिचारप्रकारा एव मन्त्रादिशक्तयः, उच्चाटनसुहृद्बन्धुकुलद्वेषविचित्तीकरणादिहेतवो⁶⁸⁸ भूताद्यादिषु⁶⁸⁹ प्रसिद्धाः ॥ ९.२९० ॥

अबीजं बीजम् इत्य् उक्त्वा विक्रीणीते स्वरूपलोपेन । धान्यशाकादीनां बीजानि चिरप्रोक्षितानि⁶⁹⁰ क्षेत्रे प्ररोहन्ति न च तानि शक्यन्ते वन्ध्यानीति । क्षेत्रात् तु बीजम् उत्कर्षति⁶⁹¹ शोभनं यद् बीजं क्षिप्रं प्ररोहति तद् उत्कृष्य तदाभासं प्रतिधान्यादि क्षिप्त्वा विक्रीणीते । अथ वा न्युप्तं बीजं क्षेत्राद् एवोद्धृत्य नयन्ति । मर्यादा शास्त्रदेशाचारनिरूढा स्थितिः । विकृतं कर्णानासादिकर्तनम् ॥ ९.२९१ ॥

यावन्तः केचन कण्टकाः पूर्वम् उक्तास् तेषां पापतमः सुवर्णकारः । यदि निर्धारणे षष्ठी । कथं न “न निर्धारणे” (पाण् २.२.१०) इति समासाभावः । तस्य च पापतमत्वं स्वल्पेनैवापहरणेन महत एनस उत्पत्तिर् ब्राह्मणस्वर्णापहरणे च महापातकम् । अतस् तम् अन्याये प्रवर्तमानं छेदयेत् खण्डशः । परिवर्तनतुलान्तरतापच्छेदादिभिः अपहरन्ति, गृह्णते । न चात्र ह्रियमाणद्रव्यपरिमाणापेक्षा, न स्वामिजात्यपेक्षा । अभ्यासस् त्व् अपेक्ष्यत इति, महत्त्वाद् दण्डस्य । आद्यायां⁶⁹³ तु प्रवृत्तौ धनदण्डेन क्षुरमांसलवच्छेदो विनिमात्व्यः । शारीरनिग्रहे निगृह्यमाणानां पापम् अपैतीति प्रतिपादितम् ॥ ९.२९२ ॥

कृष्यमाणा भूमिः सीता । तद्द्रव्याणि लाङ्गलकुद्दालकादीनि । तद्अपहरणे दण्डः प्रकल्प्यः । किं इच्छयैव । नेत्य् आह- कालम् आसाद्य कार्यं च । कर्षणकाले प्रत्यासन्ने महान् दण्डः । अकृष्टे च यदा तस्मिन् महतः फलस्य नाशस् तदा भूयान् एव । आसाद्य, आसन्नं ज्ञात्वत्य् अर्थः । अन्यदा तु द्रव्यजात्याद्यनुरूपः⁶⁹⁴ । एवं शस्त्राणां च खड्गादीनां युद्धकाले । औषधस्य भेषजार्थम् उपयोगकाले । तेन चौषधेन हृतेनानुपयुक्तेन यद्य् आतुरस्य महती पीडा जायते, अन्यच् च तस्मिन् काले न लभ्यते, तल् लभ्यम् अपि बाधकादिसंस्कारापेक्षया चिरेणोपयोगार्थम्, एवमाद्यपेक्षा राजदण्डप्रकल्पनायै प्रभवेत् । शस्त्राणां राजोपकरणानाम् । अन्यथापि जनपदस्य भ्रातृव्यतस्कराशङ्किनस् तदा महान् दण्डः । स्वस्पे स्वल्पः ॥ ९.२९३ ॥

समाप्तायां कण्टकशुद्धौ केवलं राज्यतन्त्रोपयोगी राजधर्म उच्यते । यथैतस्मिन्न् अनुष्ठीयमाने राज्यानाशः, एवं व्यवहारदर्शने कण्टकशुद्धौ वा क्रियमाणायां तुल्यो राज्यानाशः । किं च महिषीकुमारराजवल्लभसेनाध्यक्षाश्रिताः प्रायेण भवन्ति कण्टकाः । तान् कदाचिद् अनया बुद्ध्या नोद्धरेत्- “प्रकृतिक्षोभशङ्कायां⁶⁹⁵ महत्तमम् प्रयोजनं⁶⁹⁶ सेनाध्यक्षेण सामन्तेन च । किम् अनेन निगृहीतेन राष्ट्रापराधिना” — तदर्थम् उच्यते- तुल्यं राष्ट्रं स्वाम्यादिनेति⁶⁹⁷ राज्यप्रकृतित्वेन । गुरुलघुभावश्⁶⁹⁸ च प्राकृतीनाम् एवमर्थम्⁶⁹⁹ उच्यते । यदि महान् क्षोभो ऽमात्यात्⁷⁰⁰ तत्परिहर्तव्यम् । राष्ट्रं ततो दुर्बलं⁷⁰¹ केनचिद् उपायेन वा बोधयित्वा⁷⁰² कण्टकशुद्धिं करिष्यामीति न सहसा प्रवर्तितव्यम् । अतः सप्तमाध्यायोपदेशतो ऽप्य् उत्कृष्यास्मिन्नवधा बुध्यते⁷⁰³ ।

• स्वामी राजैव । अमात्यो मन्त्रिपुरोहितः⁷⁰⁴ सेनानी । पुरं निवासनगरं । राष्ट्रं जनपदाः । कोशो रूप्यसुवर्णरूपकादिधनसंचयः । हस्त्यश्वरथपादातं दण्डः धर्मदण्डादि वा⁷⁰⁵ । सुहृत् समानकार्यः । यथोक्तम् “मित्रं तस्माद् अनन्तरम्” (च्ड़्। म्ध् ७.१५८) इति । एता राज्यस्य प्रकृतयः कारणम् अवयवा, यथा घटस्य कापालिनि । स्वभाववचनो वा प्रकृतिशब्दः । एवं तदात्मकम् एव राज्यं समस्तं क्षिप्तम् । अस्यैव भेदविस्तारो⁷⁰⁶ द्वासप्ततिस् तत्रापि यो ऽन्यो⁷⁰⁷ भेदः स उक्त एव ॥ ९.२९४ ॥

मित्रव्यसनात् स्वबलव्यसनं गरीयः । स्वबलसंपन्नो हि शक्नोति मित्रम् अनुग्रहीतुम् । एवं दण्डकोशयोः⁷⁰⁸ । कोशनाशे हि दण्डो ऽपि नश्यत्य् एव । एवं कोशराष्ट्रयोः⁷⁰⁹ । राष्ट्रनाशे हि कुतः⁷¹⁰ कोषोत्पत्तिः । पुनः राष्ट्रविनाशङ्कायां⁷¹¹ पुरं यत्नतो⁷¹² रक्षितव्यम् । तत्र हि सर्वावयवसाधनादि⁷¹³ संभवति । पुराद् अमात्यः प्रधानम् । प्रधानामात्यनाशे⁷¹⁴ हि सर्वं बलं भज्यते । आत्मनाशे सर्वनाश इत्य् एतत् प्रसिद्धम् एव । तद् उक्तम् “आत्मा तु सर्वतो रक्ष्यः” इति⁷¹⁵ ॥ ९.२९५ ॥

तथा च दृष्टान्तः ।

⁷¹⁶विष्टब्धस्य त्रिदण्डवद् इति । विष्टब्धस्यान्योन्यस्याधारभावेन⁷¹⁷ । एतद् एवाह । अन्योन्यगुणवैशेष्यात् परस्परस्योपकार्योपकारकभावेनैकैकस्य च⁷¹⁸ विनाशोत्पत्तेः⁷¹⁹ भूमिबीजोदकसामग्र्या इव अङ्कुरजनने । तस्मात् सर्वेषां पूज्यतात्रोच्यते⁷²⁰ । अस्त्य् एवात्र⁷²¹ गुरुलघुभावः । यत् तु न किंचिद् अतिरिच्यत इति तन् महतादरेण⁷²² मित्रादिरक्षायां वर्तितव्यम् इत्य् एवंपरम् एतत् । मित्रनाशे चिरेण⁷²³ राज्यनाशो यदा बलवतोपरोधः, न तु तदानीम् एवत्य् आलम्बनं लघीयस्तायाः⁷²⁴ ॥ ९.२९६ ॥

नास्ति तद् वस्तु यद् राज्ञो नोपयुज्यते । भवति हि तत् कार्यं यन्निकृष्टेन साध्यते, न महता । तस्मात् सर्वाः प्रकृतयो यत्नतः पालनीयाः, असद्दण्डादिना न राष्ट्रं कर्शनीयम्, चौराद्युपद्रवेभ्यश् च यत्नतो रक्ष्यम् इति तात्पर्यार्थः । अतः कण्टकशुद्धिशेषो ऽयम् ॥ ९.२९७ ॥

परस्यात्मनश् च नित्यं शक्तिं विद्यात् । “किम् अयं पारिप्सते, किं च मयि कर्तुं शक्यम्,⁷²⁵ किं चाहम् अस्मिन्” इति एतन् नित्यं वेदितव्यम् । कथं चैतच् छक्यते वेदितुम् । चारेण सप्तमाध्यायोक्तेन । उत्साहयोगेन दानादिपरितोषिता उत्साहेन युज्यन्ते संपन्नकृष्यादिफलाश् च । क्रिययैव च कर्मणाम् । कर्माणि⁷²⁶ निवेशादीनि, तदारम्भेन शक्तिमान् रिपुर् अवगम्यते । तानि ह्य् अर्थसंपत्कराणि, ततः सामर्थ्योत्पत्तेः ॥ ९.२९८ ॥

पीडनानि नरकदुर्भिक्षपातादीनि, तथा अवर्षातिवर्षपर्ययमूषिकशलभाशनिप्रभृतयः⁷²⁷ । व्यसनानि कामक्रोधसमुत्थानि स्वपुत्रसंप्राप्तदैवविघटनयोपन्यासेन वा । तथापि न नित्यम् उत्साहेन भवितव्यम् । अथ वा न संतोषिणा भवितव्यम् । अथ तावत् षाड्गुण्यचिन्ता, अन्वाहिकौ चायव्ययौ, कयाचिन् मात्रया गतौ च राष्ट्रवृत्तं प्रकृतिसमीहितं⁷²⁸ चरमुखाद् अवधृतम्। नृत्यगीतादिसुखानुभवव्यापारान्तरेण वा पुनः कर्माणि वेदितव्यानि⁷²⁹ ॥ ९.२९९ ॥

कर्मसूद्युक्तः पुरुषः श्रिया युज्यते इति सिद्धानुवादः । यद्य् अपि कुतश्चित् कर्मणो ऽनुष्ठितात् कथंचित् फलं न संप्राप्तम्, तथापि न⁷³⁰ निरुत्साहेन भवितव्यम् । अथ वा न संतोषिणा भवितव्यम् । अथ तावत् षाड्गुण्यचिन्ता कृता, अन्वाहिकौ चायव्ययौ कयाचिन् मात्रयावगतौ, राष्ट्रवृत्तं च प्रकृतिसमीहितं चरमुखाद् अवधृतम्, नृत्यगीतादिसुखानुभवव्यापारान्तरेण⁷³¹ वा पुनः कर्माणि वेदितव्यानि⁷³² । पुरुषग्रहणम् — तिष्ठतु तावद् राजा, अन्यो ऽपि जानपद उद्योगश्रियोपचीयन्ते । एतम् उक्तम् “आ मृत्योः श्रियम् अन्विच्छेत्” (म्ध् ४.१३७) इति ॥ ९.३०० ॥

इतश् च कर्मारम्भपरेण भवितव्यम् । अनारम्भी कलिः स्यात् । स च महान् दोषः । न चैवं मन्तव्यं राज्ञा “कलिर् नाम कालविशेष इतिहासप्रसिद्धः, कथम् अहं स्याम्” इति । यतो राज्ञो वृत्तानि सर्वाण्य् एतानि युगानि⁷³³ । तद् उत्तरेण निर्दिश्यते ॥ ९.३०१ ॥

अनुत्थानशीलः प्रसुप्तः कलिर् भवति । जानानश् चोत्कर्षाभ्युपायान् अनुतिष्ठन् स जाग्रद् द्वापरं भवति । व्यवसितकर्मप्रयोगस् त्रेतायुगं भवति । विश्वस्य सर्वरूपाणि यथाशास्त्रं कर्मफलसंपदा कृतयुगं भवति ॥ ९.३०२ ॥

तेजः शुक्रं कार्यं सामर्थ्यम् इत्य् अर्थः ॥ ९.३०३ ॥

नात्र प्रकरणे मासनियमो ऽभिप्रेतः । केवलं चतुर्षु मासेषु संततवर्षी पर्जन्यो भवति । अतः संततं सर्वकालं स्वं राष्ट्रं⁷³⁴** कामैः** पूरयेद् इत्य् उक्तं भवति । तथा कर्तव्यं यथा स्वराष्ट्रिया अनुरक्ता भवन्ति ॥ ९.३०४ ॥

तोयं⁷³⁵ स्तोकम् अपि रसम् ईषत्तापेनादत्ते यथादित्यस् तथा करम् आदद्याद् इत्य् एष उपमार्थः ॥ ९.३०५ ॥

अपराधे⁷³⁶ प्रियद्वेष्ययोर् निग्रहसमत्वेन वर्तितव्यम् ॥ ९.३०७ ॥

अविशेषिता⁷³⁷ एव अकार्यकारिणो⁷³⁸ निग्रहीतव्या, यथा न पलायन्ते ॥ ९.३०८ ॥

अक्रोधनेन प्रसाधनालंकारवता प्रहृष्टवदनेन प्रजादर्शनकाले भवितव्यम् ।⁷³⁹ निर्वातपरितापा⁷⁴⁰ भवन्तीत्य् अर्थः ॥ ९.३०९ ॥

भृशम् उद्वेजनीयो दुष्ट इत्य् आग्नेयव्रतम् । सामन्ता अमात्या एव बहुसाधनयुक्ताः ॥ ९.३१० ॥

धरा पृथ्वी । तद्वद् दीनानाथाश् च वंशाश्⁷⁴¹ च भरणीयाः ॥ ९.३११ ॥

उपसंहारश्लोकः । एतैर् देवव्रतैः । अन्यैर् लोकतो ऽवगम्यैः ॥ ९.३१२ ॥

यः क्षीणकोशो बलीयसा च राज्ञा दण्ड्यते, तथापि न ब्राह्मणधनम् अप्य् आपदि ग्रहीतव्यम् । न चावज्ञानादिना प्रकोपनीयाः ॥ ९.३१३ ॥

प्रागुक्तार्थसिद्धये ब्राह्मणमाहात्म्यम्⁷⁴² इतिहासं लोकप्रसिद्धम् अनुवदति । एष्व् अर्थेष्व् आख्यानानि महाभारताद् अवगमयितव्यानि ॥ ९.३१४ ॥

क्षिणोति छादयति । तदविशेषात् स्मृतीनां क्षिण्वन् हि संक्षेपो ऽप्य् उत्तमानाम् एवेति युधिष्ठिरेण गाण्डीवे विक्षिप्ते व्यासमुनिना दर्शितम् ॥ ९.३१५ ॥

लोकास् त्रयः पृथिव्यादयः । देवा आहुतिद्वारेण ब्राह्मणोपाश्रिताः । अध्यापनाधिक्येन कर्मबहुत्वेन ब्राह्मणो देवानाम् आश्रयः, न तथा क्षत्रियवैश्यौ ॥ ९.३१६ ॥

जातिमात्राश्रयाणाम् अनवज्ञानंम्, न विद्वत्ताम् अपेक्षेत दानादिक्रियास्व्⁷⁴³ इव । यथा “चैतन् न पादतः कुर्यात्” (म्ध् ४.५४) इत्य् अग्नौ ॥ ९.३१७ ॥

गतार्थो ऽयम् । दुराचारो ऽप्य् अनवज्ञेय⁷⁴⁴ इत्य् अर्थः ॥ ९.३१८ ॥

अनिष्टेषु प्रतिषिद्धेषु वर्तमाना मृदूपक्रमैर् यथाशास्त्रं दण्ड्याः, न सहसाक्रम्य वर्णान्तरवत् ॥ ९.३१९ ॥

क्षत्रियस्य ब्राह्मणान् प्रति बाधितुं प्रवृत्तस्य ब्राह्मणा एव संनियन्तारः । श्रीमदावलिप्ता व्यवस्थाभङ्गेन⁷⁴⁵ वर्तमानाः क्षत्रिया जपहोमादिशापादिना ब्राह्मणैर् मार्गे व्यवस्थाप्यन्ते । अत्र हेतुः- क्षत्रं ब्रह्मसंभवम् । ब्राह्मणजातेः सकाशात् क्षत्रियाणां संभवः । अत्रार्थवाद एवायम् ॥ ९.३२० ॥

ननु यो यस्योत्पत्तिहेतुर् नासौ तस्य नाशकः । नैवम् ।

अद्भ्य⁷⁴⁶ ओषधिवनस्पतिभ्य एव जायत इत्य् एवम् अग्निर् अद्भ्य एव उत्पन्नः । तस्य सर्वगं तेजः सर्वदाह्यं दहति, तेजसाभिभवति । अपः प्राप्य तद् अस्य तेजः शाम्यति । अश्मनो लोहं खड्गादि । तेन सर्वं विदार्यते, अश्मसंपातात् स्फुटति । एवं क्षत्रियाः सर्वत्र जिगीषवो विजयन्ते, ब्राह्मणेषु चेद् औद्धत्येन वर्तन्ते तदा विनश्यन्ति ॥ ९.३२१ ॥

यत् क्षत्रं यद् ब्राह्मणरहितं⁷⁴⁷ राज्यम्, मन्त्रिपुरोहितादयो यत्र न ब्राह्मणाः, तत्र कुतः समृद्धिः । एवं ब्राह्मणा अपि राजोपाश्रिताः⁷⁴⁸ कुतः संपत्तिं लभन्ते । उभौ युक्तौ जगज् जयतः । ब्रह्मक्षत्रशब्दौ ब्राह्मणक्षत्रियजातिवचनौ ॥ ९.३२२ ॥

यदा तु जरसाभिभूयेत⁷⁵⁰ कृतकृत्यः स्यात् तदा वसुनि धने सति सर्वदण्डसमुद्भूतं ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् । महापातकिधनस्य वरुणाय प्रतिपादनम् उक्तम् । न राज्ञा तद् ग्रहीतव्यम्⁷⁵¹ । अन्यत् तु दण्डधनं राज्ञः⁷⁵² । दृष्टादृष्टकार्यार्थवादाद् बहुधनम् अस्ति प्रयाणकालश् च, तदा सर्वस्यायं विनियोगः ।

• अन्ये तु दण्डग्रहणं करशुल्कादीनाम् अपि प्रदर्शनार्थं व्याचक्षते । तथा सति सर्वस्वं दद्याद् इत्य् उक्तं भवति । वाहनायुधभूमिपुरुषवर्जं सर्वं दातव्यम् ।

• एवं तु व्याख्याने पुत्रे राज्यं समासाद्य इति न घटते । न हि तस्याकोशस्य⁷⁵³ राजकरणसंभवः ।

• कुर्वीत प्रायणं रणे । आत्मत्यागे संग्रामं कुर्यात् । यदि कथंचिद् अन्त्यावस्थायां रणं नोपलभेत तदाग्न्युदकादिना शरीरं जह्यात् । फलातिशयसंपत्तिस् तु रणे । समासञ्जनम्⁷⁵⁴ आरोपणम् ॥ ९.३२३ ॥

एवं चरन् विहरन् राजधर्मेषु यथाशास्त्रोपदिष्टेषु सदा युक्तस्⁷⁵⁶ तत्परः लोकेभ्यः⁷⁵⁷ लोकेभ्यः स्वराष्ट्रीयेभ्यो हितेषु सर्वान् भृत्यान् नियोजयेत् ॥ ९.३२४ ॥

आद्येनानेन⁷⁵⁸ कण्टकशुद्धिपर्यन्तो राजधर्म उपसंह्रियते । द्वितीयेन “वैश्यशूद्रोपचारं च”⁷⁵⁹ (म्ध् १.११६) इत्य् उक्तम् अनुस्मारयन्ति ॥ ९.३२५ ॥

कृतसंस्कार उपनीतः कृतविवाहश् च । वार्तायां वक्ष्यमाणकालसमुदायो⁷⁶⁰ वार्ता । तत्र नियुक्तः स्यात् । यथा बार्हस्पत्ये वार्ता समुपदिष्टा ॥ ९.३२६ ॥

पशुरक्षणं वैश्यस्य न केवलं जीविकायै,⁷⁶¹ यावद् धर्मायापीति⁷⁶² दर्शयत्य् अर्थवादेन । कथं पुनर् दृष्टे सत्य् अदृष्टम् उक्तम् । प्रजापालनवन् “नियमात् परिपालनीयं त्वया” इति नियोगपरिदानम्⁷⁶³ । क्षत्रियस्य प्रजापालने ऽधिकारो निरूपितः । ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तोपदेशादिना जपहोमादिना च “आदित्याज् जायते वृष्टिः” (म्ध् ३.७६) इति सर्वाधिकारः । दृष्टान्तार्थं चैतत् । तथैव धर्म एव वैश्यस्य पशुरक्षणादिः ॥ ९.३२७ ॥

• सत्यम् एवम्, कृष्याद्युत्कृष्टं⁷⁶⁴ पाशुपाल्यम् इति ज्ञाप्यितुम् । कश्चिन् मन्यते सर्वाण्य् एतानि नियमार्थानि तुल्यफलानीति । तत्र तुल्यफलत्वे च पक्षे ऽकामो ऽपि स्यात् कर्मान्तरं कामयमानस्य । यदा त्व् अन्येभ्यो गुणवत्तरस्⁷⁶⁵ तदा तु तेनाजीवेत्, न कर्मान्तरे प्रवृत्तिः⁷⁶⁶ । अत एव तदालंबनो जीवेत् ॥ ९.३२८ ॥

लोहशब्देन ताम्रायस्कांस्यान्य् आह । अर्घबलाबलम् अर्घस्य⁷⁶⁷ न्यूनताधिक्ये देशकालापेक्षे- “कस्मिन् देश इदं महार्घम्, कस्मिन् वापचितार्घम्” । एवं काले⁷⁶⁸ ऽपि ॥ ९.३२९ ॥

“इदं बीजं विस्तृतम् उप्यते,⁷⁶⁹ इदं संहतम् उप्यते”⁷⁷⁰ इत्य् एनाम् उप्तिं विद्यात्⁷⁷¹ । “इदं बीजम् अस्मिन् क्षेत्रे प्ररोहति, इदं न, इदं च बलवत् फलति” एवमादयो गुणदोषाः । द्रोणशूर्पाढकदयो मानविशेषाः, तेषां योगा ये हस्तेन मीयन्ते ॥ ९.३३० ॥

भाण्डशब्देन विक्रेयवस्त्राजिनान्य्⁷⁷² उच्यन्ते । तत्र सारासारता यत् कालान्तरे स्थितं च न नश्यति तत् सारम्, तदितरद् असारम् । अस्मिन् देशे व्रीहयो भूयांसः, अस्मिन् देशे⁷⁷³ यवाः, अस्मिन्न् ईदृश आचारः, ईदृशो जानपदानां स्वभाव एवमादयो देशे गुणागुणाः । अनेन च यवसेनेदृशेन च लवणेनास्मिन् काले प्रयुक्तेन पशवो वर्धन्त इति ॥ ९.३३१ ॥

भृत्या दासाः प्रेष्यादयः, गोपालाजपालमहामात्राद्याः । तेषां च कियती भृतिर् इति विद्यात् । मालवकमगधद्रविडादिदेशभाषाः एतद्देशा अस्मिन्न् अर्थ ईदृशम् उच्चारयन्ति । इदं द्रव्यम् एवं स्थाप्यते, एवं संवर्तते, एवम् आव्रियते, अनेन योज्यते, इयता विक्रीयते ॥ ९.३३२ ।

बहु अन्नं दातव्यम् इत्य् अर्थः । अन्यथा राज्ञा दण्ड्यः । एवमर्थम् अत्रोच्यते । महाधनस्य चैतत् ॥ ९.३३३ ॥

यशस्विनाम् इति साध्वाचारो लक्ष्यते । शुश्रूषा परिचर्यैव । तस्य धर्मः परं श्रेय आवहति ॥ ९.३३४ ॥

शुचि मृद्वारिशुद्ध्येन्द्रियसंयमनेन च । उत्कृष्टान्त् त्रैवर्णिकान् शुश्रूषुर् मृदुवाक्, न तर्कादिशास्त्रगन्धितया परुषभाषी । उत्कृष्टाम् ब्राह्मणादिजातिम् आप्नोतीत्य् अर्थः । स्पष्टम् उक्तं प्रयोजनम् । पुनर् ब्राह्मणापाश्रयग्रहणात्, अन्यान् अप्य् आश्रितस्यान्यशुश्रूषकस्यैतद् अविरोधेन धर्म एव ॥ ९.३३५ ॥

स्पष्टम् उक्तं प्रयोजं च ॥ ९.३३६ ॥

**इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां **

नवमो ऽध्यायः ॥

इति भट्टवीरस्वामिसूनोर् भट्टमेधातिथिकृतौ

मनुभाष्ये नवमो ऽध्यायः ॥