०५

ब्रह्मचारिगृहस्थ्योर् अध्यायत्रयेण ये धर्मा विहितास् ताञ् छ्रुत्वा ऋषयो मरीच्यादयो भृगुम् आचार्यम् इदं वक्ष्यमाणं वस्त्व् अब्रुवन् पृष्टवन्तः ।

• ननु चात्र स्नातकस्येति श्रूयते । तत्र ब्रह्मचारिग्रहणं किम् अर्थम् ।

• उच्यते । वृत्तसंकीर्तनम् एतत् । ब्रह्मचारिणो धर्मा उक्ता एव ।

• महात्मानम् अनलप्रभवम् इति च भृगुविशेषणम् । अनलाद् अग्नेः प्रभव उत्पत्तिस् यस्य तम्¹ ।

• ननु प्रथमे ऽध्याये “अहं प्रजाः सिसृक्षुः” (म्ध् १.३४) इत्य् अत्र मनोर् अपत्यं भृगुर् उक्तः ।

• सत्यम् । अर्थवादः । अमुत्र अग्नेः सकाशाद् भृगोर् जन्म श्रुतं तद्दर्शनेनैवम् उक्तम् । तथा च नाम निर्वचनम् । “भृष्टाद् रेतसः प्रथमम् उददीप्यत तद् असाव् आदित्यो ऽभवत् यद् द्वितीयम् आसीत् तद् भृगुः” इति । उपचारतो वैतद् उच्यते । तेजस्वितासामान्याद् अग्नेर् इव प्रसव इति । न चात्राभिनिवेष्टव्यं कतरः पक्षो युक्त इति । अनिदंपरत्वाद् अस्य शास्त्रस्य । सर्व एवायं प्रश्नप्रतिवचनसंदर्भो वक्ष्यमाणस्यान्नदोषस्य गौरवज्ञापनार्थः² । परिग्रहदुष्टाद् अन्नस्वभावदुष्टं गुरुतरम् इति । संबन्धिदोषात् स्वरूपदोषो बलवान् अन्तरङ्गत्वात् ।

• ननु च पूर्वं बहुतरं प्रायश्चित्तं श्रूयते “अमत्या क्षपणं त्र्यहम्” (म्ध् ४.२२३) इति । इदं तु “शेषेषूपवसेद् अहः” (म्ध् ५.२०) इति । तत् कथम् अस्य गुरुतरत्वम् ।

• उच्यते । लशुनाद्यपक्षम् एतत् । तेषु हि “मत्या जग्ध्वा पतेत्” (म्ध् ५.१९) इति पतितप्रायश्चित्तं भवति ॥ ५.१॥

यन् महर्षिभिः पृष्टं तद् इदानीं दर्शयति । एवम् इति शास्त्रव्यापारपरामर्शः । यथोक्तम् इति शास्त्रार्थं परामृशति । एतेन शास्त्रसंदर्भेण यादृशो धर्म उक्तस् तत्पुनस् तम् अनुतिष्ठतां द्विजातीनाम् । विप्रग्रहणस्य दर्शनार्थत्वाद् वक्ष्यति- “एतद् उक्तं द्विजातीनाम्” (म्ध् ५.२६) इति । कथं मृत्युः प्रभवति, स्नातकावस्थायां ब्रह्मचर्यावस्थायां वा । यतः परिपूर्णायुर्भिस् तैर् भवितुं युक्तं पुरुषायुषजीविभिः । शतवर्षं पुरुषाणाम् आयुस् ततः पुरापमृत्युना³ मरणम् एषां न युक्तम् । यत उक्तम् “आचाराल् लभते ह्य् आयुः” (म्ध् ४.१५६), “जपतां जुह्वताम्” (म्ध् ४.१४६) इति ॥ ५.२ ॥

• उच्यते । अनभ्यासेनेत्यादिदृष्टान्तत्वेनोच्यते । यथा भवद्भिः प्रतिपन्ना वेदानभ्यासादयः पुरायुषो मरणहेतवः, एवं वक्ष्यमाणो ऽन्नदोषः । सत्स्व् अपि वेदाभ्यासादिषु न तावत् स्वधर्मो यः पूर्वत्र कथितः, किं त्व् अयम् अन्नदोषो गरीयस्तरः । पृथक् प्रकरणाच् चैतद् अभिधीयते⁴ ॥ ५.३–४ ॥

लशुनादयः पदार्था लोके प्रसिद्धा एव । कवकशब्दो जातिशब्दः । क्वचित् कृयाकुर् इति प्रसिद्धे ऽर्थे मन्यते । छत्राकानि कवकान्य् एव । तथा हि कवकशब्देन प्रतिषिद्धं छत्राकशब्देन प्रायश्चित्तं वक्ष्यति “छत्राकं विड्वराहं च” इति (म्ध् ५.१९) । न च छत्राकं नाम पदार्थान्तरं प्रसिद्धम् । न चाक्षरवर्णसामान्येन यो यच् छत्राकारस् तं तं छत्राकम् इति युक्तं प्रतिपत्तुम् । तथा सति सुवर्चलादीनां समाचारविरोधी प्रतिषेधः प्राप्नोति । तस्माद् यान्य् एव कवकानि तान्य् एव छत्राकाणि । तथा च निरुक्तकारः- “क्षुण्णम् अहिच्छत्रकं भवति यत् क्षुद्यते” (निर् ५.१६) इति । तेन⁵ यान्य् एतानि भूमाव् अकृष्टायाम् अनुपूर्वजायां च सितवर्णानि जायन्ते तानि च कवकानि । वक्ष्यति च “भौमानि कवकानि” (म्ध् ६.१४) इति । दर्शितं च “पदा क्षुण्णम् इव” इति । पादप्रहारेण यानि क्षुद्यन्ते । यतो यानि वृक्षाद् गुल्माज् जायन्ते तेषां तदाकाराणाम् प्रतिषेधः । कुकुण्डानि कवकानि वैद्यके व्याख्यातानि । एतच् च व्याख्यानं न गवादिशब्दवत् । शाके⁶ कवकशब्दो लोके च प्रयुज्यते । अतो ऽस्य समाचाराद् वैद्यकादिशास्त्रार्थे निश्चयः । प्रदर्शितश् चासौ । लशुनादीनां तु समानवर्णगन्धा अपि विष्णुना प्रतिषिद्धाः (विध् ५१.३) । पाराशरिकायां तु शब्देनैव निषेधः प्रायश्चित्तविशेषार्थ उक्तः “चान्द्रायणम्” इति (च्ड़्। य्ध् १.१७५) । तेन लवतककर्णिकारादीनां प्रतिषेधः । अमेध्यप्रभवान्य् अमेध्यजातानि च संसर्गजातानि ।

• अन्ये त्व् आहुर् मूलवास्तूकवत् केवलामेध्यप्रभवानां युक्तः प्रतिषेधः । ततश् च यान्य् अधिकपुष्ट्यर्थं धान्यशाकादीन्य् अमेध्यक्षेत्रजातानि संसृज्यन्ते तानि न दुष्यन्तीति ।

• तद् अयुक्तम्, श्रुतेः⁷ सर्वस्याप्य् अभक्ष्यत्वाद् । इहापि च यद्य् अमेध्यसंसर्गम् अन्तरेण न किंचिद् वस्तूत्पद्यते ततः स्याद् अपि । यतस् तु किंचिन् मेध्याज् जायते किंचित् संसृष्टात् ततो ऽयं प्रतिषेधः केवले ऽमेध्यप्रभवे, न संसृष्टे, अवतिष्ठते ।

• मांसस्य सत्य् अपि शुक्रशोणितामेध्यप्रभवत्वे नायं प्रतिषेधः, पृथक्प्रकरणारम्भात् तस्य ॥ ५.५ ॥

वृक्षकोटरस्रावेण हेत्वन्तरेण वा बहिर् यन् मूलस्कन्धफलपलाशशाखाकुसुमव्यतिरिक्तं वृक्षलग्नं जायते स वृक्षनिर्यासः । लोहितग्रहणात् कर्पूरादीनाम् अप्रतिषेधः । व्रश्चनाच् छेदनाद् येषां प्रभवो जन्म । एवं वृक्षादेर् वल्कप्रदेशा ये तत्रैव⁸ जायन्ते तेषाम् अलोहितानाम् अप्रतिषेधः । शेलुः श्लेष्मातकः प्रसिद्धो वैद्यकादिशास्त्रेभ्यः । न तु सुतस्य क्षीरस्य सन्तानिका, अप्रसिद्धत्वात् । यत् तु “पीयूषसाहचर्यात्⁹ सन्तानिका युक्ता” इति, भवति साहचर्यं विशेषहेतुर् उभयत्र प्रयोगे सति, न पुनः साहचर्यम् अदृष्टप्रयोगाणां प्रयोगज्ञापकम् । गव्यं च । गव्यग्रहणान् माहिषादेर् अप्रतिषेधः । अनाद्यम्¹⁰ अग्निमात्रसंयोगात् पिण्डीभूतम् अनासक्तं च । सद्यःप्रसूताया गोः क्षीरं पीयूषशब्देनोच्यते ।

• ननु च क्षीरस्य सविकारस्य दशाहं चाभक्ष्यतां वक्ष्यति । त्रिचतुराणि वाहानि तादृशं क्षीरं भवति ।

• सत्यम् । यदि कथंचित् कस्यापि दशाहत् परेण भवति तद् इदम् अर्थवत् ।

• प्रयत्नेनेत्यादि पदद्वयं श्लोकपूरणार्थम् । अभक्ष्याणीत्य् अनुवर्तते ॥ ५.६ ॥

अत्र कृसरसंयावम् इति समाहारे द्वन्द्वः । तिलैः सह सिद्ध ओदनः कृसरशब्देनोच्यते । संयावो भोज्यविशेषः सर्पिर्गुडतिलादिकृतः पुरेषु प्रसिद्धः ।

• ये तु यौतेर् मिश्रणार्थत्वाद् यानि मिश्रीकृत्यान्नानि साध्यन्ते मुद्गमकुष्ठकादिभिस्¹¹ तानि संयावशब्देनोच्यन्ते इति तेषां कृसरग्रहणम् अनर्थकम् । सो ऽपि ह्य् अनेन प्रकारेण संयाव एव । वृथाशब्दः सर्वत्रानुषज्यते । यद् आत्मार्थं क्रियते, न देवपित्रतिथ्यर्थम् । तदा कृसरादीनाम् उपदेश इति ।

• तद् अयुक्तम्¹² । न हि गृहस्था एकेनार्थेन¹³ पचन्ति¹⁴ । हविष इवावापात् प्रभृति तादर्थ्येनोद्देशः ।¹⁵ किं तर्हि अनुद्दिष्टविशेषस्य सामान्यतः कृतस्यान्नस्य पञ्चयज्ञानुष्ठानं विहितम् । तत्राकृतवैश्वदेवस्य भोजने विहितातिक्रमः, न पुनः प्रतिषेधः समस्ति । तथा हि द्वे प्रायश्चित्ते भवतः । विहितातिक्रमात् प्रतिषिद्धसेवनाच् च । कृसरादयस् तु देवताविसेषं वास्तुयज्ञादिविषयम् अनुद्दिश्य कृताश् चेद्¹⁶ आह्निकविधयो ऽपि प्रतिषिध्यन्ते ।

• यश् चापि “नात्मार्थं पचेत्” इति सो ऽप्य् अवश्यकर्तव्यत्वात् कृतातिक्रमस्य¹⁷ भोजनप्राप्त्यनुवादो न पुनः प्रतिषेधः । तथा सति द्विमूलकल्पनाप्रायश्चित्तं स्याद् इत्य् उक्तम् । न चान्यार्थत्वेनापि कृतस्यात्मार्थता पाकस्य निषेद्धुं शक्यते । पच्यमानार्थो हि पाकस् तस्य तद्द्वारिका न शक्या आत्मार्थता निषेद्धुम्, तेनैव वृत्तिविधानात् । न हि भृत्यादिशिष्टभोजनं¹⁸ गृहस्थस्य शेषसंस्कारो न चात्र संकल्पः श्रुतो येन मदर्थं पच्यताम् इति पाककाले संकल्पमात्रं निषिध्यते । आत्मार्थं चोत्तरकालम् अविचार्येत्य् उच्यते । मिथ्यासंकल्पदोषश् च स्यात् । देवतार्थतया संकल्पितस्यात्मार्थतया योग इति । तस्माद् अयम् अनुवादो यत् पचेन् नात्मार्थम् एवोपयोज्यं प्राग् विधेर् वैश्वदेविकाद् इति । तथा च अपक्वभोजने ऽपि विधिम् एतं स्मरन्ति । “यदन्नः पुरुषो राजंस् तदन्नास् तस्य देवताः” (राम् २.९५.३१) इति । न च बुभुक्षमाणस्यैवाधिकारः, गार्हस्थ्यप्रतिपत्तिनिमित्तत्वात् । तेन यद् अहर् न भुञ्जीत तद् अहर् अप्य् अकुर्वन् प्रत्यवैति ।

• एतद् उक्तं भवति । स्वार्थं वा पचतु परार्थं¹⁹ वा पाक्षीद् इति सर्वथा कृतवैश्वदेवातिक्रमणव्रता अपि न प्रवर्तन्ते इति नित्यताम् अनुवदति । यच् चापि पठति ।

• लौकिके वैदिके वापि हुतोत्सृष्टे जले क्षितौ ।

• वैस्वदेवस् तु कर्तव्यः पञ्चसूनापनुत्तये ॥ इति ।

अनेनापि नित्यतैवोच्यते । न हि वैदिके वैश्वदेवसंभवः । न च स्मार्तवचने प्रमाणम् अस्ति ।

• पायसापूपम् इति । पयसा सिद्ध ओदनः पायस्ः, न दध्यादिपयोविकारः । अपूपाः पुरोडाशाः । देवान्नानि समाचारप्रमाणकानि । हवींषि श्रुतिविहितानि होतव्यानि — प्राग् ग्रहहोमाद् — यतो हविःशेषस्य भक्ष्यतां वक्ष्यति । अनुपाकृतस्य अयज्ञातस्य²⁰ पशोर् मांसानि । उपाकरणं पशोः संस्कारविशेषः । स पशुयागेषु विहितः । एतेन च यज्ञोपयुक्तशेषभक्ष्यता मांसस्य लक्ष्यते । वृथाशब्दाधिकारे ऽप्य् अनुपाकृतग्रहणम् अतिथ्यादिशिष्टस्यापि गोऽव्यजमांसस्य प्रतिषेधार्थम् । गोऽव्यजमांसम् एव वानुपाकृतशब्देन विवक्षितम् । गोऽव्यजस्यैव तत्रालम्भश् चोदितो यतः शिष्टं प्रोक्षितम् इत्य् उक्तम्²¹ ॥ ५.७ ॥

यदीह “अनिर्दशाहं गोः क्षीरम्” इति पाठः उष्ट्रादीनाम् अपि दाशाहादिकः प्रतिषेध आशङ्क्यते । अनिर्दशाग्रहणानुवृत्त्या तत्र समाचार आत्यन्तिकप्रतिषेधार्थ आश्रयणीयः । अनिर्दशाया इति तु स्त्रीलिङ्गपाठे आशङ्कैव नास्ति । न हि तद्धितान्तैर् अनिर्दशाया उष्ट्रम् इत्यादिभिः संबन्धोपत्तिः । उत्तरत्र च पुनः क्षीरग्रहणात् समाचाराच् च उष्ट्रैकशफाविकानिर्दशगवीक्षीराणि सविकाराणि प्रतिषिध्यन्ते । संधिनीविवत्सयोस् तु क्षीरम् एव ।

• अनिर्दशा च गौर् उच्यते यस्याः प्रसूताया दशाहान्य् अनतिक्रान्तानि । संधिनी या उभयोः प्राप्तदोहा कथंचिद् अन्यतरस्मिन् दुह्यते । प्रातरदुग्धा²² सायं दुह्यते । सा तु स्वल्पक्षीरत्वाद् एकस्मिन्न् एव काले, सासौ संधिनी ।

• कश्चिद् आह या मृतस्ववत्सा परकीयं वत्सं संचार्य दुह्यते सा संधिनी । विवत्सा तु या सत्य् एव वत्से विनाकृतवत्सा वत्सप्रस्रवणम् अनपेक्ष्य कुष्ठकयवशालितुषादिना भोजनविशेषेण दुह्यात् ।

• विवत्साया इति । तेनैव वत्सग्रहणेनावत्सा धेनुर् आनीयताम् इतिवद् गोर् इति लब्धे गोग्रहणम् अजामहिष्योर् अप्रतिषेधार्थम् । न पुनर् अनिर्दशाया इत्य् अत्र । अतश् च गोग्रहणं तत्राजाद्युपलक्षणार्थम् । तथा च गौतमः- “गोश् च क्षीरम् अनिर्दशायाह् सूतके । अजामहिष्योश् च " (ग्ध् १७.२२–२३) इत्य् आह । पयोग्रहणं संधिनीक्षीरम् इति समासान्तवर्तिनः क्षीरपदस्य नातिसुकरः संबन्धो यतः ॥ ५.८ ॥

आरण्या गोहस्तिमर्कटादयः । पुंसां क्षीराभावः । सर्वेषां मृगाणाम् इति जातिमात्रविवक्षायां पुंलिङ्गनिर्देशसामर्थ्यात् स्त्रीभिः संबन्धः । मृगक्षीरं कुक्कुटाण्डम् इतिवत् । दर्शितं चैतत् पुंभावविधौ महाभाष्यकारेण (पत् इइइ- १५७ ओन् पाण् ८.३.४२) । माहिषं विना पयोऽपेक्षया नपुंसकनिर्देशः । स्त्री मानुषी । यद्य् अपि “स्त्री गौः सोमक्रयणी” इत्यादौ सास्नादिमत्यर्थे प्रयोगदर्शनम्, तथापि जात्यन्तरस्याप्रकृतत्वात् प्रसिद्धतरत्वात् तत्र प्रयोगः स्यात् । “स्त्रियो मधुरम् इच्छन्ति स्त्रियो रत्नम् अनुत्तमम्” इति नार्य् एव प्रतीयते । एवकारम् अञ्जनादिप्रतिषेधे व्याचक्षते । न केवलं स्त्रीक्षीरं भक्षणे वर्ज्यम्, किं तर्ह्य् अन्यास्व् अप्य् एवंविधासु क्रियासु । एष तु स्मृत्यन्तरसमाचारसापेक्ष एव शब्दः सूचको युक्तः, न त्व् अस्यार्थस्य वाचकः ॥ ५.९ ॥

अविशेषेण सर्वशुक्तेषु प्रतिषिद्धेषु केषुचिद् अयम् अपवादः²³ । शुक्तान्य् उच्यन्ते यानि प्राप्तसारस्यानि²⁴ कालात्ययेन द्रव्यान्तरसंसर्गेण वाम्लताम् अपद्यन्ते । यथाम्रातकादीनि मधुराणि चिरकालम् अतिरसत्वाच् छुक्तानि भवन्ति । निष्पीडितो मधुररसः कालतो ऽम्लताम् एतीत्यादिना एवंविधानि ।²⁵ यानि तु स्वभावतो ऽम्लानि दाडिमामलकजम्बीरादीनि तानि नैव शुक्तानि । यानि च प्राप्तकालोत्पत्त्यादीनि । न ह्य् अयम् आम्लपर्यायः शुक्तशब्दः । तत्र केवलानि पाकतः शुक्तानि प्रतिषिध्यन्ते । द्रव्यान्तरैश् च पुष्पमूलकादिभिर् योजितान्य् अत्र ज्ञायन्ते । तथा च गौतमः- “शुक्तं केवलम् अदधि” (ग्ध् १७.१४ ) ।

• अभिषूयन्ते । अभिषव उदकेन संसृज्य परिवासनम् ।

• यद्य् एवं काल एव तर्ह्य् अम्लताहेतुः ।

• सत्यम् । एतान्य् अपि द्रव्याणि । तृतीया च करणे सहयोगे वा । पुष्पादिभिर् उदकेन सह अभिषूयन्ते संधीयन्ते ।

• केचित् त्व् आहुः । यत्र पुष्पमूलाण्य् अम्लताम् जनयन्ति । यानि दाडिमामलकादीनि शुक्तानि तानि भक्ष्याणि, यानि द्राक्षादिभिर् मधुरैर् अभिषूयन्ते संधीयन्ते तानि न भक्ष्यन्ते । अभिषवो ह्य् उच्यते शुक्तताजननम् । यानि पुष्पादिभिः शुक्तीक्रियन्ते । न च द्राक्षादीनि शुक्ततापादकानि । किं तर्हि केवल एव कालः ।

• एतत् तु न सम्यक्, अशब्दार्थत्वात् । न हि सोमम् अभिषुणोतीति शुक्तं करोतीति प्रतिपत्तिः । किं तर्हि य एव प्राग् व्याख्यातो ऽर्थः ।

• दधिसंभवम् उदश्विन्मस्तुकिलाटकूर्चिकादि ॥ ५.१० ॥

क्रव्याद आममांसभक्षकाः कङ्कगृध्रादयः । अभक्ष्यवत् केवलाममांसभक्षका गृह्यन्ते । न तूभयरक्ता²⁶ मयूरादयः । ग्रामनिवासिनः अक्रव्यादा अपि । एकशफा अश्वाश्वतरगर्दभादयः । अनिर्दिष्टास् तु न भक्ष्यत्वेनोक्तास्²⁷ ते न भक्ष्या इति । ये तूक्तास् तत्रैव भक्ष्याः । ये तूष्ट्रवडवऋक्षगौरगर्दभाः²⁸ प्रजाकामस् तेषां च मांसम् अश्नीयाद् इति ।

• ननु च श्रुतित एव तत्र भक्ष्यावाप्तिः । प्रत्युत निर्दिष्टग्रहणे सति श्रुतौ चोदितानाम् अन्यत्र भक्ष्याशङ्का, अनिदिष्टान् वर्जयेन् न निर्दिष्टान् इति वाक्यार्थप्रतिपत्तेः । न च स्मृतौ केचिद् भक्ष्यत्वेन निर्दिष्टाः, येन तद्व्यतिरिक्तविषयम् अनिर्दिष्टग्रहणं व्याख्यायेत । अतः श्रुतौ ये निर्दिष्टास् ते न भक्ष्या इति प्राप्नोति ।

• उच्यते । आचाराविरोधी स स्मृत्यर्थः । अनिर्दिष्टग्रहणम् अनुवादः ।

• टिट्टिभः शकुनिर् एव, टिटीति यो वाशते । प्रायेण शब्दानुकरणनिमित्तं शकुनीनां नामधेयप्रतिलम्भः । तदुक्तं निरुक्तकारेण- “काक इति शब्दानुकृतिस् तद् इदं शकुनिषु बहुलम्” (निर् ३.१८) इति ॥ ५.११ ॥

कलविङ्को ग्रामचटको निगमेषूक्तः । ग्रामवासित्वात् तस्य सिद्धे प्रतिषेधे पुनः प्रतिषेधः स्त्रियाश् चटकाया अब्यनुज्ञानार्थः । पुंशब्दो ह्य् अयं वृषबवत् ।

• अन्ये त्व् आरण्यस्य निवृत्त्यर्थं मन्यन्ते । ते हि वर्षासु वनवासिनो भवन्ति । बाहुलयव्यपदेशाच् च ग्रामचटका उच्यन्ते । यथा महिषा आरण्याः ।

• प्लवहंसचक्रवाकानां वक्ष्यमाणजालपादप्रतिषेधात् सिद्धे प्रतिषेधे नित्यार्थं ग्रहणम् । अत आट्यादीनां विकल्पेन भक्षणं गम्यते । ग्रामकुक्कुटम् । ग्रामग्रहणाद् आरण्याभ्यनुज्ञानम् ।

• कुतः पुनर् आरण्यस्याभक्ष्यताशङ्का ।

• स्मृत्यन्तरे हि “कुक्कुटो विकिराणाम्” (आप्ध् १.१७.३२) इति पठ्यते । अतश् चाविशेषेणाभक्ष्यता प्राप्ता, वचनेन तस्य सामान्यप्रतिषेधस्य विशिष्टविषयता प्रज्ञायते ।

• ननु विकल्पः कस्मान् न भवत्य्²⁹ अनेन शास्त्रेणास्याभ्यनुज्ञानाच् छास्त्रान्तरेण चाविशेषेण तस्यापि प्रतिषेधात् ।

• नायं विकल्पस्य विषयः । विरोधे हि तुल्यबलानां विकल्पो न चात्र विरोधो ऽस्ति । न ह्य् अनयोः स्मृत्योः शास्त्रभेदो ऽपि, सामान्यस्य विशेष उपसंहर्तुं न्याय्यत्वात्, शाखान्तरतस् तृतीयस्याप्य् एकशास्त्रस्य दर्शितत्वात् ।

• यद्य् एवं जालपादप्रतिषेधस्यापि हंसादिविशेष एवोपसंहारो युक्तो नाविशेषेण काकजालपादानां सर्वेषां प्रतिषेधः ।

• भवेद् एवं यद्य् अपौरुषेयो ऽयं ग्रन्थः स्यात् । भिन्नकर्तृके त्व् अपौरुषेयत्वे न सामान्यस्य³⁰ किंचित् प्रयोजनं हंसादिविशेषमात्रपर्यवसाने । भिन्नकर्तृकत्वे तु³¹ पौरुषेयत्वे सति सामान्यदर्शिनो विशेषविषयम् अज्ञानं संभवति, विशेषदर्शिनो ऽपि सामान्यविषयम्³² । उभयोश् च मूलकल्पनायाम् एकस्य सामान्यवेदनं वचनमूलं कल्प्यते, अन्यस्य विशेषवचनम् । तयोश् च वैदिकयोर् भिन्नशाखादीतयोर् असति शास्त्रभेदे, एकवाक्यतैव न्याय्या । न च वेदे पर्यनुयोगो ऽस्ति, किं सामान्येन यदि विशेषनिष्ठता, तस्य कर्तुर् अभावात् । श्रुताद् धि तत्र प्रतिपत्तिः केवलशब्दशक्तिसमाश्रिता । न प्रयोजनवशेनार्थान्तरकल्पनम् ।

( रज्जुदालादयः शाकुनिकेभ्य उपलब्धव्याः ॥ ५.१२ ॥)

प्रतुद्य प्रहृत्य चञ्च्वा ये भक्षयन्ति । स्वभाव एष एषां पक्षिणाम् । प्रतुदाः शतपत्रादयः । जालपादा आट्यादयः । तेषां विकल्प उक्तः ।

• ननु च यत्र विकल्प अन्यतरत्रेच्छातः³³ प्रवृत्तिः । सा चाप्रतिषिद्धेष्व् अपि स्थितैव । लौकिकं हि भक्षणम्, तत् सत्य् एवार्थित्वे । न शास्त्रीयम्, येन नियमतः स्यात् । तत्र विकल्पितस्य प्रतिषेधस्य न किंचित् प्रयोजनं पश्यामः ।

• उच्यते । दत्तोत्तरम् एतत् ।

• यत्राबुद्धिपूर्वप्रयोगाच् छब्दाद् एवार्थावगतिः । पौरुषेयस् त्व् अयं ग्रन्थः समाहितचेतसा प्रयत्नवता शतसाहस्रिकं संक्षेप्तुम् आचार्येण प्रणीतः, यत्राशक्यम् अनर्थकं प्रयोक्तुम् । अत आचार्याभिधानम् उन्नीयते । न तु³⁴ जालपादप्रतिषेधे ऽसति तद्विशेषं³⁵ हंसं स्वशब्देन निषेधयति । यत एतद् अपि स्मरणम् एव ।

• अन्ये त्व् अन्येन जालपादस् त्व् इति प्रमादपाठः स्यात् ।

• उक्तं चैतद् इङ्गितेन चेष्टितेन महता वा सूत्रप्रणयनेनाचार्याणाम् अभिप्राया लक्ष्यन्ते । विशेषश् चात्रानुमीयते । “जालपादादि³⁶ न भक्षयेत्"इत् विवक्षते सामान्यप्रतिषेध उभयोर् अर्थवत्त्वाय ।

• यत्र मांसविक्रयार्थाः पशवो हन्यन्ते सा सूना । आपणो मांसस्येत्य् एके । वल्लूरं मांसं संशोष्य चिरस्थापितम् । नखैर् विकीर्य भक्षयन्ति ते नखविष्किराः । मयूरबलाकादयः । “आपत्सु” (म्ध् ११.२८) इति वचनात् तु तेषां पाक्षिकी भक्ष्याप्य् अस्ति । स हि पठति “कुक्कुटो विकिराणाम्” (आप्ध् १.१७.३२) इति । न चास्य मानवस्य वचनस्य कुक्कुटोपसंहारः शक्यो वक्तुं कुक्कुटनामग्रहणस्यानर्थकप्रसङ्गात् ॥ ५.१३ ॥

बकबलाकाकाकोलादीनां³⁷ मत्स्यादग्रणात् सिद्धे प्रतिषेधे तदन्येषां विकल्पार्थं पुनर्वचनम् । मत्स्यादा अपक्षिणो ऽपि मत्स्यादग्रहणाद् अभक्ष्या विज्ञेयाः नक्रादयः, क्रियानिमित्तत्वान् मत्स्यादशब्दस्य । काकोलश् च श्येनो देशान्तरप्रसिद्धेः, अयं बाह्लीकेष्व् एवम् उच्यत इति प्रसिद्धम् । विड्वराहप्रतिषेधाच् चारण्याभ्यनुज्ञा³⁸ ग्रामवासिप्रतिषेधश् च³⁹ पूर्वसूत्रे प्रकरणाच् छकुनिविशेषणार्थो विज्ञेयः । एवं हि चेह विड्वराहग्रहणम् अर्थवद् भवति । ग्रामवासी शूकरो विड्वराहः ।

• ननु च यदि तत्र प्रकरणाद् ग्रामवासिनः⁴⁰ पक्षिणो गृह्यन्ते, इहापि मत्स्यादाः पक्षिण एव ग्रहीतुं न्याय्याः ।

• नैवम् । न चात्र शकुनीनां प्रकरणम् अस्ति विड्वराहमत्स्यानाम् अपक्षिणाम्⁴¹ अपि निर्देशार्थम् ।

• सर्वशः सर्वदा । उत्सर्गो ऽयम् । अस्यापवादं वक्ष्यामः ॥ ५.१४ ॥

पूर्वस्य मत्स्यप्रतिषेधविधेर् अर्थवादो ऽयम् । यत्संबन्धिमांसं यो ऽश्नाति स तन्मांससंबन्धिन्याशनक्रियया व्यपदिश्यते । यथा सर्पादो नकुलः, मार्जारो मूषकाद इत्यादि । यस् तु मत्स्यादः स सर्वमांसाशी भवति । गोमांसाद⁴² इत्य् अपि व्यपदेष्टुं युक्तः । अतो निन्दातिशयान् मत्स्यान् विवर्जयेत् ॥ ५.१५ ॥

पाठीनरोहितौ मत्स्यजातिविशेषौ तयोर् हव्यकव्यनियोगेन श्राद्धादौ भक्ष्यताभ्यनुज्ञायते, नान्वाहिके भोजने । राजीवसिंहतुण्डसशल्कानां सर्वशः हव्यकव्याभ्याम् अन्यत्राप्य् अनिवृत्तिर् भोजने । राजीवाः पद्मवर्णाः कैश्चिद् इष्यन्ते । अपरैस् तु राजयो रेखा⁴⁴ येषां सन्ति । सिंहतुण्डाह् सिंहकृतिमुखाः । सशल्काः शकलिनः ॥ ५.१६ ॥

एकचराः सर्पोलूकादय एकाकिनश् चरन्ति । अज्ञातान् नामतो जातिविशेषतश् च । मृगद्विजान् । मृगाः पक्षिणश् च न भक्ष्याः । भक्ष्येष्व् अपि समुद्दिष्टान् । ये प्रतिषिद्धास् ते ताद्रूप्ये असति भक्ष्यतां प्राप्ताः समुद्दिष्टा इव भवन्ति । न तु भक्ष्याणां समुद्देशो ऽस्ति । परिहर्तव्यतया विशेषतो ऽविज्ञाता भक्ष्य्पक्षपतिता⁴⁵ भक्ष्येष्व् अपि समुद्दिष्टा इत्य् एवम् उच्यन्ते । पञ्चनखाश् च वानरशृगालादयः । सर्वग्रहणं पादपूरणार्थम् ॥ ५.१७ ॥

पञ्चनखानां मध्याच् छ्वाविधादयो⁴⁶ भक्ष्याः । स्मृत्यन्तरे तु खड्गे विकल्पः । तथा च वसिष्ठः- “खड्गे तु विवदन्ते” इति (वध् १४.४७) । उष्ट्रवर्जिता एकतोदतो गोऽव्यजमृगा भक्ष्याः ।

• ननु च श्वावित्प्रभृतीनां पञ्चनखानां भक्ष्यत्ववचनाद् अन्येषाम् अभक्ष्यतासिद्धेः “सर्वान् पञ्चनखान्” (म्ध् ५.१७) इति प्रतिषेधवचनम् अनर्थकम् ।

• नैष दोषः । सर्वशब्देन प्रतिषेधे स्पष्टा प्रतिपत्तिर् भवति । भक्ष्यविशेषनिर्देशेन तदन्येषां या अभक्ष्यताप्रतिपत्तिः सा आनुमानिकी प्रतिपत्तिः । गौरवं हि तथा स्यात् ॥ ५.१८ ॥

छत्राकं कवकानि । विड्वराहः ग्रामशूकरः स्वतन्त्रविहरः । एतानि भक्षयित्वा पतितो भवेत् । पतितप्रायश्चित्तं कुर्यात् । वक्ष्यति च “गर्हितान्नाद्ययोर् जग्धिः सुरापानसमानि षट्” (म्ध् ११.५५) ॥ ५.१९ ॥

अमत्या अबुद्धिपूर्वं षट् जग्ध्वा षण्णाम् अन्यतमम् अपि । भक्षणस्य अविधेयत्वनिमित्ततया साहित्यस्याविवक्षा । शेषेषु अभक्ष्येषु भक्षणे लोहितवृक्षनिर्यासादिषु एकम् अहोरात्रं न भुञ्जीत । अहःशब्दो रात्राव् अपि दृष्टप्रयोगः । “अहश् च कृष्णम् अहर् अर्जुनं च” (र्व् ६.९.१) इति । येषु चात्र प्रकरणे प्रतिषिद्धेषु प्रायश्चित्ताधिकारे प्रतिपदं प्रायश्चित्तम् अन्यद् वक्ष्यते “क्रव्यादसूकर” (म्ध् ११.१५५) इत्यादि तत्र तद् एव द्रष्टव्यं प्रतिपदविहितत्वात्, अस्य चोपवासस्यान्यत्र चरितार्थत्वात् ॥ ५.२० ॥

भोज्यशूद्रगृहभोजिनो ब्राह्मणस्येदम् उच्यते । यस्य शूद्रस्य गृहे यानि ब्राह्मणानाम् अभोज्यान्य् अन्नानि संभवन्ति, न दूरतः परिह्रियन्ते, तादृशस्य गृहे यो ब्राह्मणो ऽन्नं भुङ्क्ते तस्य प्रतिषिद्धान्नभोजनाशङ्कायां प्राजापत्यकृच्छ्रचरणम् उपदिश्यते । अविशेषनोदनायां प्राजापत्यं कृच्छ्रं प्रतीयत इति वक्ष्यामः ।

• अज्ञातभुक्तशुद्ध्यर्थम् अज्ञातदोषशङ्कायाम् आह । दोषो यदि भुङ्क्ते तस्य शुद्ध्यर्थम् ।

• ननु च ईदृशस्य शुद्धिं वक्ष्यति- “अदृष्टम् अद्भिर् निर्णिक्तम्” इति (म्ध् ५.१२५) । तस्य विषयं तत्रैव दर्शयिष्यामः ।

• ज्ञातस्य तु दोषस्य विशेषतः वैशेषिकं प्रायश्चित्तं कर्तव्यम्, यस्य यद् विहितं प्रतिपदम् ॥ ५.२१ ॥

भक्ष्यप्रसङ्गेन हिंसाभ्यनुज्ञायते । अत्यर्थं क्षुत्पीषायां भृत्यादेर् भोजनान्तरासंभवे भक्ष्यमृगपक्षिवधः कर्तव्यः । भृत्याः प्राग् व्याख्याताः । अगस्त्यस् तथाकृतवान् इत्य् अगस्त्यग्रहणं प्रशंसार्थम् । यज्ञार्थम् इत्याद्यो ऽर्धश्लोको ऽर्थवाद एव । तत्र हि वधः प्रत्यक्षश्रुतिविहितत्वाद् एव सिद्धः । प्रशस्ता ये भक्ष्यतयानुज्ञाताः । एष एवार्थ उत्तरश्लोके विस्तरतः कर्मार्थवादतया कथ्यते ॥ ५.२२ ॥

षट्विंशत्संवत्सरं नाम सत्रम् । तत्र मृगपक्षिवध आम्नातः । सो ऽनेनानूद्यते । इदं तत्र ब्राह्मणम्- “संस्थिते ऽहनि गृहपतिर् मृगयां याति स तत्र यान् यान् मृगान् हन्ति तेषां तरसाः पुरोषाशा भवन्ति” (आप्श् २३.११.१२–१३) । अर्थवादत्वाद् बभूवुर् इति भूतप्रत्यये न विवक्षा । तेनाद्यत्वे ऽपि भवन्ति । एवं पुराणेष्व् अपि । न केवलं कश्चिद् अद्यत्वे सत्राणां व्यवहार इति दर्शनाभिप्रायम् एतत् पुराणेष्व् इति । न पुनर् अद्यत्वे यदि केचित् सर्वाण्य् एव हरेयुः।⁴⁷ तेषाम् एष विधिर् न भवतीति मन्तव्यम् । अथ वा यः स्वयं शास्त्रार्थं वेदितुम् असमर्थः केवलं परप्रसिद्ध्या “महाजनो येन गतः स पन्थाः” (म्भ् ३. अप्प्। ३२.६८) इति न्यायेन प्रवर्तते, तत्र त्व् एतद् उच्यते- पुराणेष्व् इति । नायम् इदंप्रथमको धर्मः । किं तर्हि, अनादिः । पुराणा⁴⁸ ऋषयो ब्राह्मणाः केचन तपःसिद्धाः, जात्यन्तरं वा । यथा महाभारतादौ वर्णितम् । न चात्र निर्बन्धः कर्तव्यः- “ऋषीणां जात्यन्तरत्वे गन्धर्वादिवत् कथं यागेष्व् अधिकारः” इति । यतो ऽयम् अर्थवादो येन केनचिद् आलम्बनेन प्रतीयते । ब्रह्मक्षत्रसवाः ब्रह्मक्षत्रिययज्ञाः ॥ ५.२३ ॥

भक्ष्यं यत् किंचित् स्नेहसंयुक्तम् । भोज्यम् ओदनादि । भुक्तिभुज्योर् एकार्थत्वे ऽपि पृथगुपादानाद् विषयभेदो ऽयं प्रतीयते । अगर्हितं शुक्तताम् अनापन्नम् । तत् पर्युषितम् अप्य् आद्यम् । रात्र्यन्तरे पर्युषितम् उच्यते । पूर्वेद्युः सिद्धम् अप्य् अपरेद्युः पर्युषितं भवति । स्नेहसंयुक्तम् इति । एवं संदिह्यते । किं यत् स्नेहसंयुक्तं सत् पर्युषितं रसमिश्रशाकादि तत् पर्युषितम् अशितव्यम्, उत शुष्कस्यापि⁴⁹ पर्युषितस्य भक्षणकाले⁵⁰ स्नेहसंयोगः कर्तव्यः । भक्षापूपाद्य् अपि पर्युषितं भोजनकाले स्नेहेन संयोज्य भक्षयितव्यम् इति ।

• अत्र संदिह्यते-⁵¹ स्नेहयुक्तानां भक्ष्यतोच्यते तत् पर्युषितम् आद्यम् इति । उद्दिश्यमानं स्नेहसंयुक्तम्⁵² निपतनं न पुनर् विधेयार्थे । न हि तच्छब्दसंबन्धो ऽस्य श्रुतो यत् पर्युषितं तत्⁵³ स्नेहसंयुक्तम् आद्यम् इति ।

• उच्यते । हविःशेषाणां पर्युषितानाम् अस्नेहसंयुक्तानां तेषां वचनम् अनर्थम् । न च तेषां स्नेहसंयुक्तानां परिवासः संभवति । एवं च तेषां वचनम् अर्थवद् भवति यदि भोजनकाले तेषां स्नेहसंयोगो नापेक्ष्यते । अतस् तेषां तावद् भोजनकाल एव स्नेहसंयोगनिरपेक्षतया वचनस्यार्थवत्त्वम् ।

• यद्य् एवं तथापि न संदेहः । अर्थवत्त्वाद् विशेषपदस्य विधेयर्थता स्नेहसंयुक्तशब्दस्य⁵⁴ न्याय्या ।

• उच्यते । एतावद् अत्र संदेहे बीजम् । यथाश्रुतसंबन्धस्य बलीयस्त्वात् किं हविःशेषपदम् अनुवादो ऽस्तु उतानर्थनकत्वं मा प्रापद् इति यत् पर्युषितं तेन स्नेहसंबन्धः क्रियताम् । तत्रानर्थक्याद् व्यवहितकल्पना ज्यायसी । समाचारान् निर्णयः ।

• सर्पिस्तैलवसामज्जाः स्नेहाः ॥ ५.२४ ॥

चिरस्थितं द्विरात्राद्यन्तरितम् । अपिशब्दाद् आक्तम् इत्य् अत्रापि संबन्धयितव्यम् । स्नेहाक्तम् अपि यवगोधूमजं सक्त्वपूपादि । पयसो विक्रिया विकारा दहिमथितादयः ॥ ५.२५ ॥

आद्येन श्लोकार्धेन पूर्वप्रकरणम् अवच्छिनत्ति । तद् एतद् अनन्तरम् अनुक्रान्तं प्रकरणम् एतत्⁵⁵ द्विजातीनां न शूद्राणाम् इति, उत्तरं तु यद् वक्ष्यते तच् छूद्राणाम् अपीति प्रकरणव्यवच्छेदप्रयोजनम् ।

• अतश् च मांसभक्षणे प्रकारो वक्ष्यते । यच् च तद्वर्जनेन फलं तच् छूद्रस्यापि भवतीति । अन्यथा “अभक्ष्याणि द्विजातीनाम्” (म्ध् ५.५) इत्य् अधिकाराल् लशुनादिष्व् इव⁵⁶ शूद्रस्य मांसभक्षणे ऽपि कामचारः स्यात् ।

• यद्य् एवं देवाद्यर्चने शिष्टस्य मांसस्य भक्ष्यता वक्ष्यते- “देवान् पितॄंश् चार्चयित्वा खादन् मांसं न दुष्यति” (म्ध् ५.३२) इति । देवाद्यर्चनं मेध्येन मांसेन । ये च द्विजातीनां प्रतिषिद्धा मृगशकुन्तास् ते ऽमेध्याः । अतश् च तेषां मांसेन देवार्चनासंभवाद् अतच्छेषस्याभक्ष्यत्वाद्⁵⁷ अन्ये ऽपि प्रकरणभेदाः, यथा ब्राह्मणादीनां मृगपक्षिणः प्रतिषिद्धाः, ते शूद्रस्यापि प्रकारान्तरेण प्रतिषिद्धा भवन्ति । तत्र प्रकरणभेदेन न किंचिद्⁵⁸ उच्यते । लशुनादिप्रतिषेधः शूद्रस्य न भवति ।

• अस्ति तावत् प्रकरणभेदेन प्रयोजनं लशुनादिप्रतिषेधे शूद्रस्याधिकारो मा भूद् इति । मांसे ऽपि देवाद्यर्चने गृहस्थस्याधिकाराद् अगृहस्थस्य शूद्रस्य यथाकाम्यम् ।

• ननु च पाकयज्ञे शूद्रस्याधिकारतः स्थित एव⁵⁹ । भोजनं गृहस्थानां च विहितम् । न च लशुनादिभिः पाकयज्ञाः क्रियन्ते । ततश् च नापि शूद्रस्य यथाकाम्यं लशुनादयो भक्ष्याः स्युः ।

• को दोषः ।

• द्विजातिग्रहणम् अनर्थकम् ।

• परिहृतम् एतद् अगृहस्थस्य प्रोषितस्य वा कामचारः । न च गृहस्थेन यद् अहुतं तन् न भोक्तव्यम् । “शेषभुग् भवेत्” (म्ध् ३.१०७) इत्य् अस्यायम् अर्थः- अकृतवैश्वदेवक्रियेण न भोक्तव्यम् । तत्र यस्यैव यागसाधनता द्रव्यस्य तद् एव मेध्यं होतव्यम् । अन्ये तु भोजनकाले कुतश्चिद् आहृत्य मध्यगेहे वा भुज्यते । तच् चाहुतशेषम्⁶⁰ अपि न प्रतिषिद्धम् । मांसे तु पुनर्वचनान् नियमः- न कदाचिद् देवानुपयुक्तं भोज्यम् इति ।

• यदि चातुर्वर्ण्यस्यात्राधिकारस् तदा यद् वक्ष्यति परस्तात्⁶¹ शुद्धविधौ “चतुर्णाम् अपि वर्णानाम्” (म्ध् ५.५७) इति तद् अनर्थकम् ।

• तत्रैव तस्य प्रयोजनं वक्ष्यामः ।

• अथ श्वमांसाद्य् अप्य् शूद्रस्य भक्ष्यं प्राप्नोति द्विजातिग्रहणात् पूर्वत्र ।

• किं त्व् एकादशे “विड्वराहखरोष्ट्राणाम्” इत्यादिश्लोकत्रयनिर्दिष्टाः (म्ध् ११.१५३–५५) शूद्रस्यापि न भक्ष्या इति ज्ञापकं दर्शयिष्यामः ॥ ५.२६ ॥

अग्नीषोमीये पशौ हुतशिष्टं मांसं लक्षणया प्रोक्षितम् उच्यते ।

• ननु प्रोक्षितशब्दो यौगिक उक्षसेचन इत्य् अस्य धातोः प्रक्षालनक्रियानिमित्तकः । तथा च “प्रोक्षणीर् आसादय,” “घृतं प्रोक्षणीयम्” इति, “प्रोक्षणीभिर् उद्वेजिताः स्थ” इति सर्वत्र क्रियायोगात् प्रयुज्यते । यद्य् आसेचनसाधनम्, तत्र कुतो वैदिकसंस्कारनिमित्तकानां स्वसंबन्धे पशुलक्षणाद्वारेण मांसे प्रवर्तते । मुख्यं च शब्दार्थम् अतिक्रम्य किम् इति लक्षणाश्रीयते । अतः प्रक्षालितम् उदकादिना⁶² युक्तम् ।

• सत्यम्, यद्य् अत्र वाक्यान्तराण्य् अर्थवादाश् च शेषभूता⁶³ न स्युः- “अनुपाकृतमांसानि” (य्ध् १.१७०), “असंस्कृतान् पशून् मन्त्रैः” (म्ध् ५.३६) इति । अतस् तत्पर्यालोचनयायम् एवार्थो ऽवतिष्ठते ।

• यद्य् एवं तत एव सिद्धत्वात् किम् अनेन ।

• केचिद् आहुः अनुवदो ऽयम् । मांसेच्छया भक्षणस्य विधिस् तावद् अयं न भवति क्षुत्प्रतिघातार्थिनो लिप्सया प्रवृत्त्युपपत्तेः । स हि विधिर् उच्यते यः पुरुषस्य दृष्टेन प्रयोजनेन प्रवृत्ताव् असत्यां प्रवृत्त्यवबोधकः- “याविज्जीवम् अग्निहोत्रं जुहुयात्” इति । शास्त्रम् एवात्र प्रमाणम् । यत्र “अस्मिन् कृते इदम् अभिमतम् अभिनिर्वर्तते⁶⁴, अकृते वायम् अनर्थ आपतति” एवम् अन्वयव्यतिरेकाभ्याम् अवगम्यते तत्र शास्त्रम् एव मृग्यते । यत्र तु नायम् अन्यतो ऽवगमः⁶⁵ केवलागमैकगोचरः⁶⁶ स विधिर् इति चोच्यते । इह तु भोजने कृते पुष्टिर् उपजायते, यद् दुःखं तन् निवर्तत इति, बाला अपि स्तनपायिनो ऽनुपदिष्टम् अवयन्ति । नियमो ऽपि भवति, तद्रूपानवधारणात् । यदि तावत् प्रोक्षितं च भक्षयेद् एवेति नियमस् तदा कालविशेषावच्छेदाभावाद् आहारविहारकाला अप्य् अवसीदेयुर् अनवरतम् अश्नन्न् एवासीत, अशक्यश् चार्थ उपदिष्टः स्यात् । यथोक्तम् “अश्राद्धभोजी” इति, “यद् अहर् एव प्रत्यवेयात्” इति । महाभाष्यकारेण विधिविशेष एव च नियम उक्तः । असंभवति च विधौ कुतो नियमः । न चान्येन प्रोक्षितम् अन्येन लभ्येत । तस्माद् अयम् अनर्थः । अथ प्रोक्षितम् एवेति अप्रोक्षितं नेति परिसंख्या । न हि प्रोक्षिताप्रोक्षितोभयभक्षणस्य त्यागाद् अशनाया निवृत्तौ युगपत् पर्यायेण वा प्रवृत्त्या परिसंख्यालक्षणस्य विद्यमानत्वात् । तथाप्य् “अनुपाकृतमांसानि” (य्ध् १.१७०) इत्य् एव सिद्धम् ।

• अन्ये त्व् अस्य पक्षस्यैवं दोषम् उपपादयन्ते । अविशेषेण⁶⁷ सर्वाप्रोक्षीतप्रतिषेधे⁶⁸ शकुनीनाम् अपि प्रतिषेधः प्राप्नोति । न च येषाम् एव प्रोक्षणं विहितं तेषां तु प्रतिविधानाद्यभावाद् इति न विशेषपरिग्रहे प्रमाणम् अस्ति ।

• तद् अयुक्तं मन्यन्ते । एवं सति भेदेन शकुनीनां प्रतिषेधानुक्रमेण, गमकत्वात् ।

• तस्माच् छ्रुतकर्माङ्गत्वेन⁶⁹ नियमस्य प्रोक्षितमांसभक्षणस्यायम् अनुवाद इति युक्तं दृष्टान्ततया । यथा यज्ञे ऽवश्यं भक्षणम्, अभक्षणाच् छास्त्रातिक्रमः, एवम् उत्तरेष्व् अपि निमित्तेषु । अनुवादश् चेत् परिसंख्यापेक्षाप्य् अस्तु । गोऽव्यजमांसम् अप्रोक्षितं न⁷⁰ भक्षयेद् इत्य् अननैतद् अनुपाकृतानाम् एवासद्रूपम् अनूद्यते, अप्रोक्षितस्यापि ब्राह्मणकाम्यादिनिमित्तेष्व् अनुज्ञापनार्थः ।

• अन्यच् च “अनर्चितं वृथामांसम् अपि” (म्ध् ४.२१३) चातुर्थिकेन वृथामांसशब्देन एतद् अनुपरिज्ञानार्थम् इतरथा न⁷¹ विज्ञायेत किं तद् वृथामांसम् इति । अथ वा एकत्र भोक्तुर् उपदेशो ऽन्यत्र कल्पयित्वा येन देवाद्यर्चनं न⁷² कृतं तदीयं मांसम् अन्येनाप्य् अतिथ्यादिना न भोक्तव्यम् । अनधिकृतेनापि देवाद्यर्चनेन ह्य् अतिथ्यादयः परगृहे तदीयेन मांसेन देवार्चने ऽधिक्रियते । अथ कल्पयित्वा यदि कृतं तदार्हत्य् अशितुम् । द्वितीयस् तु प्रषेधो “देवान् पितॄन्” (म्ध् ५.३२) इति स्वगृहे ऽधिकृतानाम् अकृतवतां भक्षणाय । यस् तर्हि⁷³ “असंस्कृतान् पशून् मन्त्रैः” (म्ध् ५.३६) इति स⁷⁴ उक्तः प्रोक्षणशब्दार्थः । एवं पञ्चापि निषेधवाक्यानि पृथगर्थानि दर्शितानि ।

• ब्राह्मणानां च काम्यया । काम्या⁷⁵ कामना इच्छा । काम्याशब्दः छान्दसः ।

• यदा ब्राह्मणादीनाम् अप्रोक्षितानाम् इदम् अनुज्ञानम्, तदा किं पुनर् अयं नियमः । अभक्षणे शास्त्रातिक्रमः । उत प्रतिप्रसवमात्रम् । प्रतिप्रसवे भोक्तव्यं विवाहे पुनर् भोक्तव्यम् इति वचनाद् अपि प्रतिषेधाप्रवृत्तिर्⁷⁶ विवाहे गम्यते ।

• न भोजनार्थम् आवश्यकं किं तु ब्राह्मणा यदि गरीयांसस् तदा तद्वचनातिक्रमो न युक्तः ।

• अन्ये तु “क्रीत्वादि"श्लोके (म्ध् ५.३२) ब्राह्मणानाम् इत्य् अनुवर्त्य शशादिमांसस्यापि विधिम् इच्छन्ति । यज्ञविवाहयोर् अन्यत्र च गोष्ठीभोजनादौ यदि ब्राह्मणा अर्थयन्ते तदा तेषां मांसं स्वरूपेण देवौद्देशिकया न प्रतिषिद्धम्, अवस्थाविशेषेण प्रोक्षणम् देवार्चनादीनि कर्तव्यानि । विशेषः प्रतिषिद्धः । तस्य ब्राह्मणकामनानिमित्तत अभ्यनुज्ञाता⁷⁷, न तु⁷⁸ “क्रव्यादान् शकुनान्” इत्यादेः प्रतिषेधस्य⁷⁹ “निवृत्तिस् तु महाफला” (म्ध् ५.११) इति कृतसंकल्पस् तस्याप्य् अनुज्ञानम् इष्यते, प्रोक्षिते ऽप्रोक्षिते च कृतार्चने ऽकृतार्चने वा ।

• यथाविधिनियुक्त तु प्राणानाम् एव चात्यये । मधुपर्के च श्राद्धे च नियुक्तो ऽप्रोक्षणेनापि भक्षयेत् । एष हि यथाशास्त्रं नियोगस् तत्र श्राद्धे नियमा उक्ता एव । “केतितस् तु यथान्यायम्”, “कथंचिद् अप्य् अतिक्रामन्” (म्ध् ३.१८०) इति । श्राद्धं भोक्ष्य इत्य् अभ्युपत्येदम् अहं नाश्नामीति न लभ्यते वक्तुम्, अभक्ष्यम् अशुचिकरं व्याधिजननं च वर्जयित्वा, हविष्यविधानान् न भक्ष्यं यद् यद् रोचते तत् तन् नाप्रीतिकरं दीयते । अत इदं वचनं मधुपर्क एव ।

• ननु मधुपर्के नास्ति नियोगः ।

• अशितव्यं मधुपर्कार्हेणेति⁸⁰ नियमः, नासौ मधुपर्कस्य विधिः । स हि तत्राधिकृतो न धन्यो राजादिः । यथैव “नास्यानश्नन् गृहे वसेत्” (म्ध् ३.९५) इति गृहस्थस्य नियमो दृश्यते । एतेनावगम्यते अमतिके न दातव्यम् इति । यैस् तु कामचार एवं पूजितसमादानेन पूज्यस्याशनेन, न हि तत् तदर्थं कर्म ।

• ननु चातिथ्यम् एवानित्यम् ।

• सत्यम् । दृष्टं प्रीत्युत्पादनेन⁸¹ धर्मार्थम् अनुष्ठानम् । तस्य नियमोक्तधर्मार्थम् एव दातुस् तस्य हि गोर् उत्सर्गपक्षे विहितो “नामांसो मधुपर्कः स्यात्” इति ।

• नन्व् आर्त्विज्ये⁸² वचनस्यापि विषय इति चेत् ।

• अस्त्व् अयम् अपि पूर्ववद् अनुवादः श्राद्धे आर्त्विज्ये च ।

• ननु चार्त्विज्ये उक्तम् एव इडादिभक्षणं यजमानस्य तत्र शास्त्रनिबन्धनो नियमः, नर्त्विजाम् ।

• सत्यम् । किं तु ऋत्विजो यदि न भक्षयन्ति ते प्रवाद्यन्ते । अविदितेन अदृष्टेनापि दोषेण युज्यन्ते ।

• ननु तेषां भक्षणम् अधिकृतानाम् आस्ताम्⁸³ । न हि ते कर्मफलेन युज्यन्ते । भृत्यादिर् हि परिक्रीतो विहितान्⁸⁴ पदार्थान् अनुतिष्ठति । विहितश् च “यजमानपञ्चमा इडां⁸⁵ भक्षयन्ति” इति । तेषां भकषणतो ऽस्याभ्युपगतार्त्विज्यानां नियतं भक्षणं तदा तेनानूद्यत इति युक्तम् । न हि श्राद्धभुजाम् ऋत्विजां च भक्षणे शास्त्रीययोगः । यजमानस्यैवानुवादः किमर्थ इति चेन्, नानुवादः प्रयोजनम् अपेक्षते । किं तर्हि प्राप्तम् अस्ति चात्रोच्यते । अत्रापि यदा गोपेन गोवधपूजाभ्युपगता तदावश्यम् अशितव्यम् । तदनुग्रहार्थम् असौ मधुपर्कपूजां प्रतीक्षति⁸⁶ । अतः पूर्वा तेन क्रिया संपादनीया । अन्यथा प्राक्रमिकस्याभावाद् अपर्पूर्णेन⁸⁷ मधुपरेण तदनुग्रहासम्पत्तेस् तस्मिन् प्रतिषिद्धमांसाशने मधुपर्कपूजार्त्विज्यं च प्रथमम् एवाभ्युपगन्तव्यम् । ब्राह्मणभोजने च । ब्रह्मचारिणस् तु व्रतवद् इत्य् अनुज्ञानाद् अनशनम् एव⁸⁸ ग्राह्यं मांसस्य ।

• प्राणानाम् एव चात्यये । प्रकृतत्वाद् देवाद्यर्चनम् अन्तरेण अभक्ष्यमाणे व्याधिना क्षुधा भोजनान्तरासंभवे जीवनाशशङ्कायां गोऽजावि भक्षयितव्यम् । “सर्वत एवात्मानं गोपायेत्” (ग्ध् ९.३४) इत्य् एतच्छ्रुतिमूलो ऽयं नियमः । अतश् चेदृशे निमित्ते मांसम् अनश्नन्न्⁸⁹ आत्महा संपद्यते । आत्मवधश् च “सर्वत एवात्मानं गोपायेत्” (ग्ध् ९.३४)। “तस्माद् उ ह न पुरायुषः स्वःकामी प्रेयाद् अलोक्यं ह्य् एतद् भवति” (श्ब् १०.२.६.७) इत्यादिश्रुतिभिर् मन्त्रार्थवादैश् च तैर् दोषवान् नेति ज्ञापितः । तथाहि मन्त्रः-

• असुर्या नाम ते लोका अन्धेन तमसावृताः ।

• तांस् ते प्रेत्याभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनाः ॥ इति । (ईशु ३)

• ब्रह्मचारिणो ऽपि प्राणात्यये भक्षणम् इष्यते । तस्यैव बाल्याद्यवस्थानिमित्तं वाचनिकं प्रायश्चित्तं भविष्यतीति- “ब्रह्मचारी तु यो ऽश्नीयान् मधु मांसं कदाचन” (म्ध् ११.१५७) इति । क्षुधा तु प्राणात्ययाशङ्कायां प्रतिषिद्धमांसाशनम् अपीति व्यासः (वेसू ३.४.२८) । जाघनीनिदर्शनेनैकाहिकं चेष्यते । एतावता⁹⁰ अतीतव्याधौ तु न शक्यम् एतत् ज्ञातुम् अवश्यम् अशितेनानेन जीवतीति । तत्र न प्रतिषिद्धग्राम्यकुक्कुटादिमांसभक्षणम् इष्यते । प्रोक्षणदेवाभ्यर्चनरहितस्य⁹¹ तु प्रकृतत्वाद् अस्त्य् अनुज्ञानम् । व्याधेश् च न केवलम् उत्पन्नस्य निवृत्त्यर्थं यावत् कृशक्षय्यातुरदुर्बालादीनां सर्वकालं मांसाशनं नियमत इष्यते ।

• स्त्रीमद्यनित्याः क्षयिणः श्रमव्याध्या च कर्शिताः ।

• नित्यमांसरसाहारा आतुराश् चापि दुर्बलाः ॥

अप्रोक्षितस्यापि छागमांसस्य देवताद्यर्चनं तु तैर् अवश्यं कर्तव्यम् । असंभवे तु कस्मिंश्चिद् अहनि न दोषः ॥ ५.२७ ॥

प्राणः कौष्ठ्यो वायुः जीवबीजभूतः । पञ्चवृत्तस्योदानादिकस्य शरीरस्थित्यर्थम् इदं सर्वं जगत् प्रजापतिर् अन्नत्वेनाकल्पयत्⁹² । इदम् इति सामान्यतो निर्दिश्य विशेषणं निर्दिशति स्थावरं जङ्गमम् इति । अतो हेतोः सर्वं प्राणस्य भोजनम् । तिर्यक्प्रक्षिमनुष्यसरीसृपावस्थहेतुमद्भेदनिर्देशात् द्वितीयं सर्वग्रहणम् अपुनरुक्तम् । यतः प्रजापतिना सर्वम् आपदि प्राणस्य कल्पितम् । अतः सर्वम् एतस्य भोजनम् । तथा च प्राणसंवदोपनिषदि श्रूयते “स होवाच किं मे ऽन्नं भविष्यतीति । यद् इदं किंचित् आश्वभ्य आ कीटपतङ्गभ्यः” (छु ५.२.१) इति ॥ ५.२८ ॥

चराश् चरण्पतनरणोत्साहयोगिनः श्येननकुलादयः । तेषाम् अचराः सर्पकपोतादयः अन्नम् । एवं दंष्ट्रिणां सिंहव्याघ्रादीनां अदंष्ट्रिणः रुरुपृषतादयो मृगाः । अहस्ताः सर्पमत्स्यादयः सहस्तानां नकुलनिषादादीनाम् । शूराणां महोत्साहयुक्तानां जीवितनिरपेक्षाणां भीरवः प्रियजीविताः । अल्पसत्त्वा अन्नत्वेन हन्यन्ते ॥ ५.२९ ॥

अत्ता भक्षयिता । आद्यान् प्राणिनः अत्तुं शक्यान् । प्रतिदिवसं भक्षयन् न दुष्यति । धात्रैव प्रजापतिना अत्तार आद्या उभये ऽपि **सृष्टाः **। तस्मात् प्राणात्यये मांसम् अवश्यं भक्षणीयम् इति त्रिश्लोकी विधेर् अस्यार्थवादः ॥ ५.३० ॥

यज्ञार्थं मांसस्य पिण्डप्राशित्रादिजग्धिर् अशनम् । एष दैवो विधिः, देवैर् एतद् विहितम् । अन्यथा तु मांसाशिनः⁹³ सरीरपुष्ट्यर्थकमांसाशने प्रवृत्तिः स राक्षसो विधिः । पिशाचानां मांसभक्षणे स्थितिर् इति निन्दा ॥ ५.३१ ॥

मृगपक्षिमांसविषयम् इदं शास्त्रम् । रुरुपृषतादीनां शशकपिञ्जलादीनां मांसं देवानां पितॄणां चार्चनं कृत्वा खादतो न दोषः । यथा गृहे वैश्वदेवाद्यर्थे कृते⁹⁴ संविधानं विनापि वैश्वदेवेनोदनादिभोजनम् अस्ति, न तथा मांसस्य । एवमर्थम् एतत् पुनर्वचनं देवान् पितॄंश् चार्चयित्वेति । अन्यथा गृहस्थस्य पूर्वम् एव भोजनम् एवं रूपम् । देवेभ्य इति तेन शब्देनोद्दिश्य शुचौ देशे मांसस्य प्रक्षेपः । यदि वा अग्नये वायवे सूर्याय जातवेदस इति देवार्चनं कर्तव्यम् । अग्नौ एवंरूपा आहुतयः कृता⁹⁵ अग्निमतो ऽन्यत्र न भवन्ति । न चागौ होमेन विना बलिहरणं⁹⁶ कर्तव्यम्, कर्मान्तरस्य प्रयोगान्तरस्य च प्रतिपादितत्वात् । आस्तां तावद् एतत् ।

• अन्ये तु श्राद्धं पितॄणाम् अर्चनम् आहुः । दृष्टश् च श्राद्धे ऽर्चनप्रयोगः । पितॄंश् चैव देवान्⁹⁷ वदन्ति । ततश् च सर्वस्मृतिकारैः श्राद्धम् एव विहितम्, न पुनर् अन्या काचिद् एव क्रिया ।

• कथं पुनर् मांसस्य क्रयसंभवः, यावता आपणभूमेर् मांसं क्रीयमाणं सौनम् आपद्यते ।⁹⁸ सौनिकैर् अहतस्य स्वयं मृतस्य पशोर् माम्सम् अभक्ष्यम् अनारोग्यकरत्वात् ।

• उच्यते । व्याधशाकुनिकादिभिर् आहृतं क्रेष्यते । न च ते सौनिका इति प्रसिद्धास् तैश् च विक्रयार्थं भ्राम्यद्भिर् गृह आनीतं भवति । तदा संभवति क्रयः । न हि तत् सौनम् उच्यते ।

• स्वयं वाप्य् उत्पाद्य । ब्राह्मणो याच्ञया, क्षत्रियो मृगयाकर्मणा ॥ ५.३२ ॥

पूर्वोक्ताद् देवाद्यर्चनशिष्टात् ब्राह्मणकामनादिनिमित्तात् अन्तरं⁹⁹ यद् भक्षणं सो ऽविधिस्¹⁰⁰ तेन नाश्नीयात् मांसम् । उक्तानुवादो ऽयम् । आपदि प्राणात्यये देवाद्यर्चनम् अपि नापेक्ष्यम् ।

• ननु चैतद् अपि निमित्ततयोक्तम् एव । ततश् च विधिर् एवायं नाविधिः ।

• सत्यम् । प्रोक्षितसंबन्धाद् गोऽव्यजस्यैव तत्र संनिधानाशङ्कायां¹⁰¹ शशादिविषये ऽभ्यनुज्ञानार्थम् अनापदीत्य् उच्यते ।

• ¹⁰²विध्यर्थानुष्ठानपरो विधिज्ञ उच्यते । तथा लौकिकानुष्ठाने ऽपि जानातिर् उपचारात् प्रयुज्यते । एष स तज्जानातीति अनुष्ठानपरे प्रयुञ्जते ।

• अत्र फलकथायाम् — जग्ध्वा अशास्त्रीयेण निमित्तेन । प्रेतो मृतस् तैः प्राणिभिर् अवशो ऽद्यते । येन विषयेण यो येषां मांसम् अश्नाति तस्य विविधा पीडा भवति, एतावन्मात्रपरम् एतत् । अन्यथा प्रायेण छागादिमांसम् अश्नाति लोकाः, न च छागादयो मांसाशिनः । अथ वा तत्क्ष्तेन पापेन क्रव्याद्भिर् अप्य् अद्यमानस् तैर् अद्यत इत्य् उच्यते ॥ ५.३३ ॥

प्रसिद्धार्थः श्लोकः ॥ ५.३४ ॥

संभवान्¹⁰³ जन्मानि । अवश्यं प्राणात्ययसंभवे देवार्चनं यो न करोति अथ च मांसम् अश्नाति स दुष्यत्य् एव ॥ ५.३५ ॥

प्रोक्षणादयः पशुबन्धे मन्त्रवन्तः संस्कारा विहितास् ते येषां क्रियन्ते पशूनां वैदिकयागशेषाणां मांसम् अद्यात् । शाश्वतम् । शाश्वतो नित्यो वैदिक इत्य् अर्थः । आश्थित आश्रितः ॥ ५.३६ ॥

यद्य् एषां बुद्धिः स्यात्- “सीतायज्ञखण्डियज्ञचण्डिकायागादिषु¹⁰⁴ समाचारप्रमाणेषु पशुवधः फलकामस्य न्याय्यः,¹⁰⁵ दृष्टा हि पशुवधोपयाचितकेनातिशयवती सस्यसंपत्तिः” इति, तन्निषेधार्थम् आह-¹⁰⁶ सङ्गे प्रस्तावात् पशुवधप्रसङ्गे घृतपशुं कुर्यात्,¹⁰⁷ घृतपशुम् एव कुर्यात् । पशुना यष्टव्ये तत्स्थाने घृतेन यजेत देवताः । तद् धि सामान्येन यागद्रव्यम् । अथ वा पिष्टपशुं पिष्टमयपशुप्रतिकृतिं कृत्वा देवताभ्य उपहरेत्, पिष्टेन वा पुरोडाशादि कृत्वा ।

• कथम् अयं वृथा पशुबन्धः ।

• उच्यते । शिष्टानां¹⁰⁸ समाचारः प्रमाणम्, न तु¹⁰⁹ स्त्रीशूद्रजनानाम्, अवैद्यत्वात् । नात्र वेदमूलता शक्या कल्पयितुम् । देवताराधनार्थं तदा ह्य् एतद्¹¹⁰ आचरन्ति । न च देवताराधनार्थानि वैदिकानि कर्माणि, गुणत्वेन देवताश्रुतेः । अन्वयव्यतिरेकमूलतां चात्रेच्छन्ति, “दृश्यते पशुवधोपयाचितकेन फलसंपत्ति” इति मन्यमानाः । अतो न वेदमूलता । अन्वयव्यतिरेकाव् अपि भ्रान्तिमात्रम्, असकृद्व्यभिचारात् ।

• अतो ऽयं श्लोको न्यायप्राप्तार्थानुवाद एव सौहार्दाद् आचार्येण पठितः ॥ ५.३७ ॥

तावतीर् जन्मनाम् आवृत्तीर् मारणं प्राप्नोति । वृथापशुघ्नः श्रुतिस्मृत्योर् अचोदितं पशुवधं यः करोति । तच् च प्रकरणान् महानवम्यादिषु लौकिकैर् यत् क्रियते । पशुघ्न इति कप्रत्यये छान्दसं रूपम् ॥ ५.३८ ॥

नायम् अनन्तरोक्तो दोषः श्रुतिस्मृतिचोदिते वधे । यो वधो यज्ञाङ्गभूतस्¹¹¹ तन्निर्वृत्त्यर्थम् एव स्वयंभुवा प्रजापतिना पशवः सृष्टाः उत्पादिताः । स्वयम् एवेत्य् अर्थवादः । अस्य जगतो विश्वस्य । यज्ञः ज्योतिष्टोमादिः । भूत्यै, भूतिर् विभवः पुष्टिः स्फीतिः । तस्मात् तत्र यो वधः सो ऽवधो विज्ञेयः । हिंसाजन्यस्य पापस्य निवृत्तेर् एवम् उच्यते ॥ ५.३९ ॥

• उच्यते । हिंसा हिंस्यमानस्य महान् अपकारः, प्राणवियोगेन पुत्रदारधनविभवादिवियोगेन सर्वानर्थोत्पत्तेर् दुष्कृतस्य च समनन्तरं नरकादिफलविपाकस्य प्रत्यासत्तेः । यज्ञे तु हतानाम् उपकारः, नापकारः, नरकादिफलानुत्पत्तेः । यतो यज्ञे निधनं विनाशं गता उच्छ्रितीर् उत्कर्षं जातितो देवगन्धर्वयोनित्वं द्वीपान्तरेषूत्तरकुरुप्रभृतिषु वर्षान्तरे वा जन्म प्राप्नुवन्ति ।

• अर्थवादश् चायम् । न ह्य् अत्र विधिः श्रूयते, प्राप्नुवन्ति इति वर्तमानोपदेशात्¹¹² । न चार्थवादात् “प्रतितिष्ठन्ति” इतिवद् विधिप्रतिपत्तिर् युक्ता, विध्यन्तरस्याभावाद् असंभवाच् च ।

• सर्वो ऽयम् अविधिमांसभक्षणप्रतिषेधशेषः । ऐहलोकसंपाद्यतयाप्य् अयं प्रतिषेधः- “न त्व् एव तु वृथा हन्तुं पशुम् इच्छेत्” (म्ध् ५.३७) इति । यच् चाभ्यनुज्ञानम् “यज्ञार्थं पसवः सृष्टाः” (म्ध् ५.३९) इति, तत् सर्वं भषणप्रतिषेधतया प्रतीयते । तथा च वक्ष्यति “नाकृत्वा प्राणिनां हिंसाम्” (म्ध् ५.४८) इत्यादि ।

• न चात्र विधेर् अस्ति संभवः । न तिरश्चाम् अधिकारः संभवति, विशेषविज्ञानाभावात् । न चानधिकृतस्य कर्तृत्वम् । नाप्य् अकर्तृत्वे शास्त्रीयात् कर्मणः फलोत्पत्तिः । न ह्य् अत्र दृष्टा वस्तुस्वाभाव्येन¹¹³ फलोत्पत्तिः । यथा विषम् अविदुषो ऽपि पीतवतो जनयत्य् एव स्वफलम् । नैवं वैदिकार्थाः ।

• अचैतन्याच् चौषध्यादीनाम्¹¹⁴ ऋत्विङ्न्यायो ऽपि नास्ति । दृष्टं किल कुतश्चन कर्मणः परप्रयुक्ताद् अप्य् ऋत्विजां फलम्- “यः कामयेत¹¹⁵ पापीयान् स्यात्” (च्ड़्। गोब् २.३.३) इत्यादि । तत्र विध्यन्तरशेषत्वाभावात् स्पष्टत्वाच्¹¹⁶ च विधिप्रतिपत्तेर् मनुष्याधिकारत्वाच् च शास्त्रस्य युक्तो ऽङ्गव्यापारसमाश्रितो¹¹⁷ वाचनिकस् तावन्मात्रो ऽधिकारः । यथा परकीयाश्वमेधावभृथे ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तम् उक्तम् । इह त्व् अधिकार एव नास्तीत्य् उक्तम् ।

• ओषध्यो दर्भादयः । पशवश् छागादयः । वृक्षाः पूज्याः । तिर्यञ्चः अपशवो ऽपि पशवो येषां हविष्ट्वेन¹¹⁸ चोदना “कपिञ्जलान् आलभते” (व्स् २४.२०) इति । भारप्रवहणाद्¹¹⁹ अनड्वाहस् तिर्यञ्चो वाजपेयादौ तिर्यञ्च इति व्यपदिश्यन्ते । यद्य् अपि तेषां तत्र निधनं नास्ति तथापि यावती च पीडा विद्यत इति सा निधनशब्देन लक्ष्यते । पक्षिणः कपिञ्जलादयः । यद्य् अपि ते पशुत्वेन चोच्यन्ते,¹²⁰ अप्रसिद्धतरप्रयोगास् तु “सप्त ग्राम्याः पशवः सप्तारण्याः” (श्ब् ९.५.२.८) इति । गवादयो ऽपक्षिणः । चतुष्पाज्जातिवचनः पशुशब्दः । गोबलीवर्दवद् वा भेदो द्रष्टव्यः ॥ ५.४० ॥

यावत्यः काश्चिच् छास्त्रचोदितहिंसास् ताः संक्ष्प्य दर्शयति ।

> एष्व् अर्थेषु पशून् हिंसन् वेदतत्त्वार्थविद् द्विजः ।

मधुपर्को व्याख्यातः । तत्र गोवधो विहितः । यज्ञः ज्योतिष्टोमादिः । तत्र संस्थैकादशिन्यादिपशुवधो निरूढपशुवधादिः स्वतन्त्र एव च¹²¹ । पितृदैवतं पितरो देवता यस्मिन् कर्मण्य् अष्टकादौ, न तु श्राद्धम् । तद् धि सिद्धेन मांसेन विहितम्, न च पशुवधश् चोदितः । न चेदम् एव विधायकं युक्तम्, उत्पत्तौ श्राद्धस्य हिंसाया अचोदितत्वात्, अस्य च विस्पष्टविधानाद् अष्टकापशुवधेनापि नेतुं शक्यत्वात्, विधित्वे चास्य मूलकल्पनाप्रसङ्गात्, विध्यन्तरशेषतायाश् च वक्ष्यमाणत्वात् । येषां¹²² तु मतं पितॄणां देवतानां च कर्म महायञ्जादि । “ब्राह्मणैर् वध्याः । । । भृत्यानां चैव वृत्त्यर्थम्”¹²³ (म्ध् ५.२२) आपदि पशुहिंसनम् अप्राप्तं प्राणात्यये ऽभ्यनुज्ञायते ॥ ५.४१–४२ ॥

अवेदविहितहिंसाप्रतिषेधो ऽयम् । न च वेदविहिताभ्यनुज्ञायते । न च गुरौ वसतो ब्रह्मचारिणो ऽरण्ये च तपस्यतो ऽन्या काचिद् धिंसास्ति । अवकीर्णिनो ब्रह्मचारिणः स्याद् अपि । वानप्रस्थस्य तु नैवास्ति । ब्रह्मचारिणो ऽप्य् आत्मोपेक्षणं नैवेष्यते । अतो ऽयं विधिर् एव श्राद्धे । गृह इत्य् अनुवाद एव ।

• यदि चायं विधिः स्याद् — “अरण्ये” “आपद्य् अपि” इति किम् आलम्बनम् एतत् स्यात् । न च वानप्रस्थस्य साग्निकस्यापि पशुयागो ऽस्ति । “पुरोडाशाश् चरूंश् चैव” (म्ध् ६.११) इत्य् अत्र दर्शयिष्याम इति केचित् ।

• उपाध्यायस् त्व् आह । युक्तं ब्रह्मचारिणः । वानप्रस्थस्य तु “अपराजितां वास्थाय” (म्ध् ६.३१) इत्यादिनात्मत्यागागो ऽपि विहितस् तस्य नास्ति जीवितार्था हिंसेति स्फुटतरं तत्रैव निरूपयिष्यते ।

• ननु चापद्य् अयं प्रतिषेध उच्यते । तत् कुतस्¹²⁴ तत्रैवानुज्ञानं व्याख्यायते ।

• सत्यम् । अन्यथा न किंचिद् अनेन कृतं स्यात् । अर्थवादार्थम् इति चेद् अर्थवादस्याप्य् आलम्बनम् अन्वेषणीयम् । अतो नापद्य् अयं प्रतिषेधो विधिश् चाप्द्य् अविरुद्धः । बहुभेदाद् आपदाम्, अल्पीयस्याम् आपदि मासिकम् अर्धमासिकं वा भोजनं भविष्यतीति बुद्ध्या प्रवृत्तिर् निषिध्यते । यदा त्व् एषा बुद्धिर् अधुनैवानश्नन् न जीवामि यदा वाभिमुखागत उद्यतशस्त्र आततायी तदापद्य् अनुज्ञा । एवं “सर्वत एवात्मानं गोपायेत्” (ग्ध् ९.३४) इति श्रुतिर् अनुगृहीता भवति ॥ ५.४२–४३ ॥

वेदविहितो यः प्राणिवधः सो ऽस्मिञ् जगति चराचरे स्थावरजङ्गमे नित्यो ऽनादिः । यस् तु तन्त्रादिः सो ऽन्वयव्यतिरेकभ्रान्त्या इदानींतनः । अतो वैदिकीम् हिंसाम्¹²⁵ अहिंसाम् एव विद्यात्, अमुत्र प्रत्यवायाभावात् । अहिंसेति कार्यत उच्यते न स्वरूपतः ।

• ननु च सैव हिंसारूपा । अभेदात् कथं कार्यो भेदः ।

• उच्यते । वेदाद् धर्मो हि निर्बभौ । धर्मस्याधर्मस्य च यत् कथनं¹²⁶ तद् वेदाद् एव, पौरुषेयाणाम् अप्रामाण्यात् । वेदश् च तस्या एवाभ्युदयहेतुत्वं क्वचित् ज्ञापयति । स्वरूपाभेदो ऽपि नास्ति, क्रत्वर्थपुरुषार्थत्वेन भेदाद् आशयबेदेन प्रवृत्तेः । लौकिक्यां मांसीयतो द्विषाणस्य वा प्रवृत्तिः, वैदिक्यां तु शास्त्रेण चोदितम् इदं क्रतुवर्थम् इति ।

• निर्बभौ निःशेषेण भातः, प्रकाशतां गत इति यावत् ॥ ५.४४ ॥

अकारो ऽत्र प्रतिषेधार्थीयः प्रश्लिष्टो द्रष्टव्यः । अहिंसकानां च प्रतिषेधात् सर्पव्याघ्रादीनाम् अप्रतिषेधः ॥ ५.४५ ॥

बन्धनवधा एव क्लेशाः । अथ वा विशसनादयः¹²⁷ । तान् यो न कर्तुम् इच्छति, विशसनम्¹²⁸ एव येन न कृतम्, तद्विषयेच्छैव यस्य निवृत्ता । न केवलं पीडां न करोति, यावद् धितं प्रेप्सितुम् इच्छति सर्वस्य स सुखम् अत्यन्तम् अश्नुते ॥ ५.४६ ॥

यच् चिन्तयति शुल्कम् अर्हणादि । यत्र च रतिम् अभिलाषं बध्नात्य् अभिप्रेत्य वस्तुनि । तद् अयत्नेन स्वल्पेनैव कालेन्आवाप्नोति । यत् तु कुरुते कर्मणा तत् कर्मनिष्पत्तिसमन्तरम् एवाविघ्नेन प्राप्नोति ॥ ५.४७ ॥

सर्वस्य हिंसाप्रतिषेधश्लोकसंघातस्य मांसभक्षणसेषतां दर्शयति । यावत् प्राणिनो न हतास् तावन् मांसं नोत्पद्यते । हिंसा चातिशयेन दुःखावहा । तस्मान् मांसं विवर्जयेत् ।

• ननु च स्वयं मृतानां भवत्य् एव मांसम्, किम् इदम् उच्यते “नाकृत्वा” इति ।

• अर्थवादो ऽयम् । स्वयं मृतानां च मांसं रोगहेतुत्वाद् अप्राप्तम् एव । न ह्य् अदत्वा मांसं भक्ष्यते । न च रोगहेतोर् दानम् अस्ति ।

• उत्पद्यत इति मांसस्य हिंसानिमित्तत्वात् कर्तृव्यपदेशे¹²⁹ समानकर्तृकत्वं भवत्य् एवाविरुद्धम् । अथ वा उत्पद्यत इति न च स्वर्ग्य इति । न स्वर्गानुत्पत्तिहेतुमात्रम् अभिप्रेतम् अपि तु नरकादिदुःखहेतुत्वम्¹³⁰ ॥ ५.४८ ॥

अशुचिस्थाने कुक्षौ गर्भवृद्धिः, शुक्रशोणिताभ्यां वाशुचिभ्यां प्रभावः । तथा वधबन्धौ शरीरवतां तत्कृतौ । एतत् सर्वं प्रसमीक्ष्य निपुणबुद्ध्या तत्वतो निरूप्य । निवर्तेत सर्वमांसस्य भक्षणात् सर्वस्याप्रतिषिद्धस्यापि, किं पुनः प्रतिषिद्धस्य ।

• अर्थवादो ऽयम् । न पुनस् तत्वतः अशुच्य् एव मांसं ज्ञेयम् । न हि तदशुचित्वविधिपरं वाक्यम् ॥ ५.४९ ॥

विधिर् देवार्चनं तद् धित्वा यो न भक्षयति, किं तर्हि विधिना भक्षयति । स लोकस्य प्रियतां प्राप्नोति । प्रियः सर्वस्य भवति । व्याधिभिश् च । कृशदुर्बलादेर् मांसम् अश्नतो व्याधिर् उपजायते । तेनापि विधिनैवाशितव्यम् । तथा भक्षयन् व्याधिभिश् च न पीड्यते । अन्यथा अश्नन्न् अपि मांसं पीड्यत एव व्याधिभिः । पिशाचवद् इति । पिशाचास् तिर्यग्जातिविशेषास् ते विधिम् अनपेक्ष्य मांसम् अश्नन्ति । ततो ऽन्यो ऽपि तथा भक्षयन् पिशाचसदृशो भवतीति निन्द्यते ॥ ५.५० ॥

अन्येन हन्यमानं स्वप्रयोजनतो यद्य् अन्यो ऽनुमोदते साध्व् अयं हन्ता करोतीत्य् अनुमन्ता । विशसिता हतस्याङ्गविभागकारः । उपहर्ता परिवेषकः । खादक इत्य् एते सर्वे घातकाः ।

• अघातकेषु खादनसंस्कारविक्रयादिकर्तृषु घातकत्वे ऽध्यारोपिते निन्दा, न पुनस् तत्वत एते घातका एव । लौकिकी हि वधक्रिया प्राणत्यागफला । तस्य कर्ता घातकः स्मृतितो गम्यते । स्वतन्त्रः कर्तेति विशेषशास्त्रादिना यः प्राणवियोजनं प्राणिनां क्रोति स हन्तोच्यते । क्रयविक्रयाद्याश् च किर्यास् ततो ऽन्या एव ।

• ननु चेयम् अपि स्मृतिर् एव, एते अनुमन्तृप्रभृतयो घातका इति ।

• नेदं शब्दार्थसंबन्धे प्रमाणम्, किं तर्हि धर्माधर्मयोः । अभियुक्ततरो हि तत्र भवान् पाणिनिः । मन्वादयश् च लोकप्रसिद्धैः पदार्थैर् व्यवहरन्ति, न शब्दार्थसंबन्धविधिं स्मरन्ति । प्रयोक्तारो ह्य् एते न स्मर्तारः ।

• ननु च “तम् आचार्यं प्रक्षते” (म्ध् २.१४०) इत्यादेः स्मरन्त्य् एते ।

• सत्यम् । न तत्र शास्त्रस्मृतिविरोधः । न च तेषां वाक्यानाम् अन्यत् प्रयोजनम् अस्ति । इह तु गौणेनापि प्रयोजनेनार्थवादतयाप्य् उपपत्तेर् न घातकत्वं शक्यम् अवसातुम् ।

• ये ऽप्य् आहुर् “भक्षकश् चेन् न विद्यते वधको ऽपि न विद्यत इति भक्षणप्रयुक्त एव वधः, प्रयोजकश् च कर्ता स्मर्यते । ततो मुख्यम् एव घातकत्वम् । अतो घातकप्रायश्चित्तम् एव खादकस्य युक्तम्” इति ।

• तद् अयुक्तम् इति¹³¹ ब्रूमः । पृथक्प्रायश्चित्तं हतानां रसास्वादकस्य “जग्ध्वा मांसम् अभक्ष्यं च” इति (म्ध् ११.१५१ ) ।

• यद् अपि¹³² प्रयोजकत्वेन कर्तृत्वम् उक्तं तद् अपि नैवास्ति । इदं हि तस्य लक्षणम्-

• प्रेषणाध्येषणाभ्यां तु यः स्वतन्त्रस्य चोदकः ।

• स कर्ता चैव¹³³ हेतुश् च मुख्यो नोपचरन् परः ॥ इति ।

वधको हि जीवनप्रयुक्त्या प्रवर्तते मांसविक्रयेण जीविष्यामीति, न तु खादकेन विनियुज्यते ।

• अथ तत्समर्थाचरणं प्रयोजकत्वम् । यो ऽयं क्रियां कर्तुम् अध्यवसितस् तत्रानुकूल्येन यः संविधित्सुः स प्रयोजक इति । एतद् अप्य् अत्र नैवास्ति । साधनोपनिधानं त्रसतः पशोर् अस्वतन्त्रीकरणं¹³⁴ खड्गोपनयनम् इत्य् एवं संविधानशब्दवाच्यं युक्तम् । तेन विना क्रिया न निष्पद्यते ।

• अथ यदर्थः क्रियारम्भः स प्रयोजकश् चेति चेत्, माणवकम् अध्यापयतीत्य् अध्यापनहेतुकर्तृसंज्ञाप्रतिलम्भः,¹³⁵ न ह्य् अध्ययनम् अध्यापयत्यर्थः¹³⁶ ।

• न चासौ कंचिद्¹³⁷ उद्दिश्य हनने प्रवर्तते । येनास्य तदर्थनिरूपणाय भक्षणे ऽनर्था प्रवृत्तिः स्यात् । सर्व इमे स्वभूत्यै यतन्ते । न केन कश्च्त् परो ऽनुग्रहीतव्य इति मुहूर्तम् अप्य् अवतिष्ठते इत्य् अपि पूर्णकामः ।

• अथ स्वार्थं प्रवृत्तस्य भक्षयितारम् अन्तरेण प्रवृत्तिर् अनर्थिका । तस्मिंस् तु सति फलवती । फलं च प्रयोजकम् । तच् च खादकाधीनम् इति पारंपर्येण खादकः प्रयोजक इति ।

• एवं तर्हि यो द्वेषाद् वध्यते स हन्तुः प्रयोजकः स्यात् । ततश् च हन्यमान एव हन्ता संपद्यते । न हि द्वेषेण विना हन्तृत्वोपपत्तिर् इति । तथा ब्रह्महत्यायाम् अपि सर्वस्वदानं¹³⁸ पातकसंप्रयोजकम् । न हि प्रतिग्राहयितारम् अन्तरेण प्रतिग्रहोपपत्तिस् ततश् च प्रतिग्राही न केवलं प्रत्यवेयाद् अपि तु दातापि । रूपवती च स्त्री स्मरशरदह्यमानहृदयेन रागिणा दर्शितस्पृहातिशयेन शीलं रक्षन्ती प्रत्यवेयात् ।

• तस्मान् नेदं प्रयोजकलक्षणम् ।

• तौ हि वधकखादकौ स्वार्थप्रवृत्तौ नष्टाश्वदग्धरथवद् इतरेतरोपकारम् अनुभवन्तौ, न पुनर् अन्यतरप्रयोजकौ¹³⁹ । “शूद्रविट्क्षत्रविप्राणाम्” (म्ध् ८.१०४) इत्य् अत्र श्लोके निपुणम् एतन् निर्णीतम्¹⁴⁰ ॥ ५.५१ ॥

अधिकपुष्ट्यर्थं यो मांसम् अश्नाति तस्येयं निन्दा । न तु रोगोत्पत्तिभयाशङ्कया । यत आह । यो वर्धयितुम् इच्छन्तीति । तस्याप्य् अनभ्यर्च्य पितॄन् देवान् । न तु रोगहेतोत्स् त्व् अर्चनम् अकुर्वतो ऽपि कथंचिद् असंभवान् न दोषः ॥ ५.५२ ॥

देवाद्यर्चनशिष्टस्य शशादिमांसस्य भक्षणम् अनुज्ञातम् । ततो निवर्तमानो ऽश्वमेधफलम् अश्नुते । अश्वमेधस्य फलम् “सर्वान् कामान् अवश्यं सर्वाविजितीः” इत्यादि ।

• न चात्र चोदनीयम्- कथं महाप्रयासेन बहुधनव्ययेन च तुल्यफलता मांसनिवृत्तेः स्यात् । यत एषो ऽपि संयमो ऽतिदुष्करः । किं च लोकवत् परिमाणतः फलविशेषः स्याद् इत्य् अयं न्यायो जृम्भत एव । अतः फलविधौ न दोषः ।

• वयं तु ब्रूमः । अर्थवाद एवायम् । यतो वर्षे शतं समा इति चार्थवादपक्षे¹⁴¹ सुघटम् । न हि प्रतिवर्षम् अश्वमेधस्य विधेयत्वसंभवः । नापि वर्षे शतम्, तावतः कालस्याधिकारिणो जीवनाद्यसंभवात् ।

• पुण्यं च फलं च पुण्यफलम् । समाहारद्वन्द्वः । षष्ठीसमासे ह्य् असामर्थ्यम् ॥ ५.५३॥

मेध्यैर् देवार्हैः । मुन्यन्नानि नीवाराद्यन्नान्य् अकृष्टपच्यजनितानि । अयम् अर्थवाद एव ॥ ५.५४ ॥

नामधेयनिर्वचनम् अर्थवादः । मां स भक्षयिता । स इति सर्वनाम सामान्यापेक्षं योग्येनार्थेन निराकाङ्क्षीकरोति¹⁴² यस्य मांसम् अश्नाति ॥ ५.५५ ॥

“प्राणस्यान्नम्” (म्ध् ५.२८) इत्य् अत आरभ्य यावद् अयं श्लोको ऽर्थवादसंघात एव । द्वित्राः श्लोका विधेयार्थाः¹⁴³ ।

• न मांसभक्षणे दोषो यथा “क्रीत्वा स्वयं वाप्य् उत्पाद्य” (म्ध् ५.३२) इति तथायम् अपि श्लोकः । निवृत्तिस् तु महाफलेत्य् एतद् अत्र श्रूयते । बहुभिर् निन्दार्थाकरैर् ईदृशः संस्कारो जातो यन् न किंचिन् मांसम् अशितव्यम् । भूतानां वृत्त्यर्थम् आह- न मांसभक्षणे दोष इति । देवार्चनशिष्टे ब्राह्मणकाम्यादिषु निमित्तेषु प्रागुक्तेषु न दोषः । किं तु यद्य् अशितुम्¹⁴⁴ इच्छन्ति । निवृत्तिर् न भक्षयामीति संकपपूर्विका महाफला । फलविशेषाश्रुतेः स्वर्गः फलम् इति मीमांसकाः ।

• एवं मद्ये क्षत्रियादीनाम्, मैथुने तु सर्ववर्णानाम्, दिवोदक्यापर्वकालाद् अन्यत्र । अल्पस्व् अल्पा प्रवृत्तिर् एषा शास्त्रीया । भूतानां शरीरस्थितिहेत्वर्था प्रवृत्तिः । तथा चायुर्वेदकृत् ।

• आहारो ब्रह्मचर्यं च निद्रा चेति त्रयं मतम् ।

• मादकं च स्त्रियश् चैव ह्य् उपस्तम्भनम् आयुषः ॥ इति ।

• यस् तु तेन विनापि शक्नोति जीवितुं तस्य निवृत्तिर् महाफला । प्रदर्शनार्थं चैतत् । अशिष्टाप्रतिषिद्धविषयाणाम् अन्यासाम् अपि निवृत्तीनाम् एवम् एव । यत्र विधानं पुरुषस्य प्रवर्तमानस्य प्रीत्यतिशयोत्पत्तिप्रयोजनम् अनिन्द्यम्, गर्हेत वा यतो निवृत्तिः फलाय, यथा मध्वशनं संपन्नभोजनं राङ्कवं परिधानम् इत्य् एवमादि । तथा च शिष्टसमाचारः । व्यासश् च भगवान् एवम् आह । ये तु संसक्तितो ऽशिष्टाप्रतिषिद्धा अपि यथा हसितकण्डूयनादयस् ततो निवृत्तिर् धर्माय ॥ ५.५६ ॥

चतुर्णाम् अपीतिवचनं सामान्यविहिता धर्माः शूद्रस्य नेदृशं यत्नम् अन्तरेण भवन्तीति ज्ञापनार्थम् । प्रेतेषु जीवतां शुद्धिः । सुप्सुपेति समासः । प्रापणं चाप्रेतवन् निमित्ता शुद्धिर् इयं विशेषस्य । अतश् च यद्य् अपि शुद्धिवचनं प्रतिज्ञायते, तथाप्य् अशुद्धिसापेक्षत्वाच् छुद्धेः शास्त्रप्रत्ययकारकत्वाद् उभयोः, अप्रतिज्ञातापि प्रथमम् अशुद्धिर् उच्यते ॥ ५.५७ ॥

अनुजातो दन्तजाताद् बालतर इति स्मरन्ति । तथाविभागेनोद्देशमात्रम् इदं यतस् तदपेक्ष आशौचकालभेदो भविष्यति । तद् यथा स्मृत्यन्तरे “आ दन्तजन्मनः”,¹⁴⁵ तथा “बाले देशान्तरस्थे च” (म्ध् ५.७७) इत्यादिना सद्यःशौचं श्रुतम् । बाल अजातदन्तो विज्ञेयः । एवं च “नृणाम् अकृतचूडानाम्” (म्ध् ५.६६) इत्य् एतद् एकरात्रिकम् आशौचं दन्तजाते ऽप्य् अवस्थाप्यते । एवम् एते स्मृती¹⁴⁶ विषयव्यवस्थया अविरोधिन्यौ बालविषये भवतः । नैशिकी च शुद्धिर् आ चूडाकरणात् । यतो निवृत्तमुण्डकानां त्रिरात्रं वक्ष्यति । तच् च त्रिरात्रं प्राग् उपनयनात् परतः “शुद्ध्येद् विप्रः” (म्ध् ५.८२) इत्यादि ।

• ये तु “दशाहं शावम् आशौचम्” (म्ध् ५.५९) इत्य् एतान् पक्षान् वयोविभागेन वर्णयन्ति, स्मृत्यन्तरात् समाचाराच् च व्युत्क्रमेण संबन्धयन्ति, दशाहम् उपनीतस्य अनुपनीतस्य चतुरहं कृतमुण्डस्य त्र्यहं जातदन्तस्यैकाहम् अनुजातस्य सद्यःशौचिकादयस् तु विकल्पाः । एवं त्र्यहचतुरहयोः कृतचूडस्य ।

• तेषां मते स्मृत्यन्तरप्रसिद्धो वृत्तस्वाध्यायापेक्षो न विकल्पः प्रतिपादितः स्यात् । तच्चोत्तरत्र दर्शयिष्यामः ।

• सर्वव्यापारनिवृत्त्या मृत उच्यते, संपूर्वस्य तिष्ठतेर् व्यापारोपरमदर्शनात् । बान्धवाः सपिण्डाः समानोदकाश् च । सूतके च पुत्रजन्मादौ । तथोच्यते अशुद्धा बान्धवाः सर्व इत्य् एतेनास्य संबन्धः ।

• कथं पुनर् अत्र वयोभेदप्रतिपत्तिर् यावता कृतमुण्ड इति संस्कारसंबन्धो गम्यते । कृतोपनयने चेत्य् अत्र श्रुतम् एव । अत एव कृतचौडः कियन्तं कालम् उच्यत इति नैव श्रूयते ।

• उच्यते । दन्तजातानुजातसाहचर्यात्¹⁴⁷ कृतमुण्डः काललक्षणार्थो विज्ञायते । स च कालो ऽत्र प्रथमतृतीयवर्षः¹⁴⁸ ।

• यद्य् अपि प्रथमे वर्षे वैकल्पिकं मुण्डीकरणं तस्मिन्त् समाश्रीयमाणे “आ दन्तजन्मनः सद्यः”¹⁴⁹ इत्य् एतद् बाधितं भवति ।

• तद् अप्य् अयुक्तम् । कियान् अवधिः कृतमुण्ड इति । चशब्दात् कृतमुण्डे चेति कृतोपनयने चेति लब्यते, संस्कारान्तरप्राप्तौ व्यपदेशान्तरप्रवृत्तेः । एवं चैतया स्मृत्या एकवाक्यता भविष्यति “आ दन्तजन्मनः सद्यः”¹⁵⁰ इत्य् अत्रापि । “त्रिरात्रम् आ व्रतादेशात्”¹⁵¹ इति व्रतादेशग्रहणं कालोपलक्षणार्थम् एव । न च ब्राह्मणस्यानित्यो ऽष्टमवर्षे एवं क्षत्रियवैश्ययोर् यश् च कालः, तदा शूद्रस्य न कश्चित् काल उक्तः स्यात् । तत्राप्य् अतीतशैशवस्य “परिपूर्णं सर्वेषाम्” इतिवचनात् । अतश् च आ अष्टमाद् वर्षाद् ऊर्ध्वं चतुर्णाम् अपि वर्णानां सर्वाशौचम्, शूद्रस्यापि तस्य कालस्य सद्भावात् । यस्मिंस् तु पक्षे एकादशे वर्षे क्षत्रियवैश्ययोर् उपनयनं लक्ष्यते तदा शूद्रस्य न कश्चित् काल उक्तः स्यात् । तत्राप्य् अतीतशैशवस्य परिपूर्णम्, अर्वाक् त्रिरात्रम् । शैशवस्य निवृत्तिश् च स्मृत्यन्तरे “प्राग् अष्टमाच् शिशुः प्रोक्तः”, अन्यैस् तु " आ ष्ōडशाद् भवेद् बालः” इति । ये ऽपि षोडशाद् बाल्यनिवृत्तिम् आहुस् तेषाम् अप्य् अष्टमाद् ऊर्ध्वं मासिक्य् एव शुद्धिः । एवं पठ्यते “ऊर्ध्वं तु षड्भ्यो वर्षेभ्यः शुद्धिः शूद्रस्य मासिकी” । अन्यत्र पठितम् अष्टवर्षस्य मास इति ।

• ननु वक्ष्यमाणेभ्य एव वाक्येभ्य एषा वयोभेदव्यवस्था लभ्यते । किम् अनेन दन्तजात इत्य् उद्देशेन ।

• सत्यम् । सुखावबोधार्थम् ॥ ५.५८ ॥

सापिण्ड्यलक्षणं वक्ष्यते । अर्वाक् संचयनाद् इति चतुरहोपलक्षणं वक्ष्यति । “आहिताग्नेः संचयनं चतुर्थ्याम्” इति वचनम् अस्ति । अयं च विकल्पो वृत्तस्वाध्यायापेक्षो वृत्तापेक्षो वा । तथा च स्मृत्यन्तरम् ।

• एकाहाद् ब्राह्मणः शुद्धो यस् तु ब्रह्माग्निसंयुतः ।

• त्र्यहात् केवलवेदस् तु निर्गुणो दशभिर् दिनैः ॥

तत्र त्रिवेदस्याग्निमत एकाहः । द्विवेदस्य तु त्र्यहम् । निर्गुणस्य दशाहम् । गौतमेन (ग्ध् १४.४४) पठितं सद्यः शौचम् । तच् च विशेष एव ब्राह्मणस्य स्वाध्यायानिवृत्त्यर्थम् । तत्र क्रियान्तराणि-

• उभयत्र दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यते ।

• दानं प्रतिग्रहो होमः स्वाध्यायश् च निवर्तते ॥

इत्याद्याः क्रिया निवर्तन्ते । केवलं बहुवेदस्यागुण्यमानं प्रणश्यतीति स्वाध्यायो न निवर्तते ।

• तथा वृत्त्यपेक्षो युक्तो विकल्पः । षट्कर्मजीविनो दशाहः, त्रिबिर् अन्य इत्य् अस्य चतुरहः, द्वाभ्याम् एक इत्य् अस्य त्र्यहः । दाशाहिक आशौचे प्रतिग्रहादाव् अनधिकारात् प्राणयात्रैव दुर्लभा ।

• ये तु “वयांसि चत्वारि, चत्वारश् चाशौचकालाः, अतो यथावयो यथासंख्येन संबन्धः,” तेषां दन्तजाते दशाहः प्राप्नोति, उपनीते तु मृते एकाह एव ।

• तत्र स्मृत्यन्तरसमाचारविरोधः ।

• अथ विरोधपरिहारार्थं प्रातिलोम्येन संबन्धः क्रियते । “उपनीते दशाहः कृतमुण्डे चतुरहः त्र्यहो दन्तजाते एकाहो ऽनुजात” इति ।

• अत्रापि “निवृत्तचौडकानां त्रिरात्रात्” इति विरोधेन विकल्पो युक्तः, स्वशब्देन त्रिरात्रस्यानुविधानात्, चतुरहस्य वृत्तिभेदेन संचयभेदेन विषयत्वसिद्धेः । स्मृत्यन्त्रेणैवम् एकवाक्यता भवति एकाहाद् इत्यनेन । अन्यथा वयोभेदेन विकल्पे व्याख्यायमाने वृत्तस्वाध्यायापेक्षो मानवे शास्त्रे केन विकल्पो लभ्यते ।

• अतो गौतमवचनाद् यस्य प्रात्यहिकेन प्रतिग्रहेण विनापि वृत्तिर् अस्ति कुसूलधान्यादेस् तस्य बहुस्वाध्यायस्य स्वाध्यायाध्ययनमात्रे सद्यःशुद्धिः । ये ऽपि त्र्यहदयः कल्पास् तत्रापि त्र्यहैहिकादीनां तावन्मात्र एव विशुद्धिर् वृत्त्यर्थे प्रतिग्रहे ऽनेनैव गौतमदर्शनेन । अन्यथा ब्राह्मणस्य स्वाध्यायिन इत्य् एवावक्ष्यत् न स्वाध्यायानिवृत्त्यर्थम् इति ।

• अतो यद्य् अप्य् अविशेषेणैकाहाच् छुद्धिर् इत्यादि श्रुतम्, तथापि नियतक्रियाविषयं विज्ञ्ēयम् । येन नित्यवद् ब्राह्मणस्य दशाहम् आह “शुद्ध्येद् विप्रो दशाहेन” इति (म्ध् ५.८२) । न ह्य् अन्यत् पुनर्वचने प्रयोजनम् अस्ति । तस्माद् विकल्पो ऽयं युक्तेन मार्गेण व्याख्येयः । यत्र पुनर् बालादौ सद्यःशौचम्, निवृत्तमुण्डकादौ त्रिरात्रम्, तत्र विकल्पाभावात् सर्वक्रियासु शुचित्वम् ॥ ५.५९ ॥

अन्वयसंज्ञाविज्ञानाद् बान्धवग्रहणानुवृत्तेश् चान्वयजाः सप्तमपुरुषावधयः सपिण्डा उच्यन्ते । “येभ्यः स्वस्य¹⁵² पिता दद्यात् तेभ्यः पुत्रः” इति जीवत्पूर्वपित्रादेर् विधानात् षट् तावद् योग्यतया सपिण्डा भवन्ति । यद्य् अपि पितृभ्यो दीयते आत्मना सप्तम अतः पितामहप्रपितामहाद्याः पूर्वान्वयजातास्¹⁵³ ते सपिण्डा इति व्यपदिश्यन्ते । पूर्वे षट् सपिण्डाः । अपरे पुत्रादयः षड् एव । यत एकस्याः पिण्डदानक्रियायाः सहभावात् सपिण्डाद्युपदेशो लभ्यते, पुत्रादेर् अपि सहभावः पौत्रादिना क्रियमाणो ऽयम्, तेन येभ्यो दीयते यैश् च सह संप्रदानवान् भविष्यति सर्वे ते सपिण्डा व्यपदिश्यन्ते । यतो न तत्र पिण्डदानम् अवध्युपलक्षणत्वाच्¹⁵⁴ छङ्ख¹⁵⁵ इव शङ्खवेलायाम्¹⁵⁶ आगन्तव्यम् इति । तेन यावद् उक्तं स्यात् “प्रपितामहस्य यः प्रपितामहस् तदन्वयजा ये यावत् सप्तमास् ते सपिण्डा,” एवं¹⁵⁷ स्वसंततौ पित्रादिसंततौ द्रष्टव्यम् । यत एव भेदस् तम् उपादाय गणना कर्तव्या यावत् सप्तमावधि । यथा पितामहो येषाम् एकस् ते तत आरभ्य सप्तमावधयः सपिण्डा इत्य् एव सर्वत्र ।

• तदन्वयजत्वे चोपलक्षणे जातेर् अनाश्रयणाद् विजातीया अपि क्षत्रियादयो ब्राह्मणादीनां सपिण्डा भवन्ति । अत एव तज्जननाद्याशौचे ब्राह्मणस्य दशाह एव, तेषां तु स्वकाल एव द्वादशाहादिः । अतः सर्वस्य विजातीयनिमित्ते विजातीयसपिण्डनिमित्ते वा जन्मादौ स्वकाल एव शुद्धिः ।

• क्षत्रियादीनां ब्राह्मणापेक्षया त्रिपुरुषं सापिण्ड्यम् । तथा च शङ्खः-

> यद्य् एकजाता बहवः
> पृथक्क्षेत्राः पृथग्जनाः ।
> एकपिण्डाः पृथक्शौचाः
> पिण्डस् त्व् आवर्तते त्रिषु ॥

“पृथक्क्षेत्राः” भिन्नजातीयासु स्त्रीष्व् इत्य् अर्थः । “पृथग्जनाः” पृथक्क्षेत्रसमानजातीया अप्य् अनेकमातृका भवन्ति, तदर्थम् उभयोर् उपादानम् । “एकपिण्डाः” सपिण्डा भवन्ति । किं तु “पृथक्शौचाः” स्वजातिनिमित्त एव तेषां शुद्धिकालः । ब्राह्मणस्य क्षत्रियादेः सूतकादौ दशाहः, ब्राह्मणस्य सूतके तेषां द्वादशाहश् च । तथा चान्यो ऽपि विशेषः- “पिण्डस् त्रिष्व् आवर्तते” । त्रिष्व् एव भवति पुरुषेषु ।

• समानजातीयापेक्षया क्षत्रियादीनां ब्राह्मणवत् षट् पुरुषस्य सापिण्ड्यम् “एकजाताः पृथक्क्षेत्राः” इत्यादिविशेषणोपादानात् । असमानजातीयापेक्षं त्रिपुरुषत्वम् अनेन वाक्येन शक्यते प्रतिपादयितुम् । एष एवार्थो ऽनया स्मृत्या स्पष्टीक्रियते-

> क्षत्रविट्शूद्रदायादा ये सुयुर् विप्रस्य बाण्धवाः ।
> तेषाम् आशौचे विप्रस्य दशाहाच् छुद्धिर् इष्यते ॥

“षड्भिस् त्रिभिर् अथैकेन” इत्यादि च ।

• स्त्रीणां तु विजातीयानां भर्तृकालेन जीवति भर्तरि शुद्धिः । आह च-

> सूतौ मृते तु दासानां¹⁵⁸ पत्नीनां चानुलोमतः ।
> स्वामितुल्यं भवेच् छौचं मृते स्वामिनि पैत्रकम् ॥

अन्ये पठन्ति “असवर्णासुतानाम्” इति प्रथमं पादम् । यद्य् अयम् अस्ति पाठस् तदा पुत्राणाम् अपि शूद्राणां पितृगृहे व्यवस्थितानां तत्परतन्त्राणां पितृजात्यपेक्षया दशाहादिर् एव शुद्धिकालः ।

• दासाश् चात्र वैतनिका गृह्यन्ते । ये तु गर्भदासास् तेषां विध्यन्तरं श्रूयते-

> कारवः शिल्पिनो वैद्या दासीदासं तथैव च ।
> राजानो¹⁵⁹ राजभृत्याश् च सद्यःशौचाः प्रकीर्तिताः ॥ इति ।

स्पर्शने चैवम् एतेषां शुचित्वं विज्ञेयम्, न पुनर् दानभोजनादिक्रियासु । यतः कर्मनिमित्ता एते शब्दाः, अतः किं विपर्यये शुद्धिः किं सर्वाः क्रियाः प्रतिप्रसवा उत काश्चिद् एवाभ्यनुज्ञायन्ते । यतो “राज्ञश् च कार्याविधातार्थम्” इत्य् आकाङ्क्षायां यान्य् एव कर्माणि तान्य् एव हृदयम् आगच्छन्ति । तथैव च समाचारः ।

• ननु च नात्र स्पर्शप्रतिषेधः श्रुतः ।

• यावता स्मृत्यन्तरे पठ्यते-

• अस्थिसंचयनाद् ऊर्ध्वम् अङ्गस्पर्शो विधीयते ।

तथान्यच् च-

> त्रिभिश् चतुर्भिर् वाहोभिर्
> ब्राह्मणः स्पृश्यताम् इयात् ।
> एकादशेन शुद्धिः स्यान्
> मृतके सूतके तथा ॥

“राज्ञः षष्ठे सप्तमे वा स्पर्शः, द्वादशाहेनान्नशूद्धिः । वैश्यस्य स्पर्शनम् अष्टमे नवमे वा, पक्षेणान्नशुद्धिः । शूद्रस्य स्पर्शनम् एकादशे द्वादशे वा, मासेनान्नशुद्धिः " इति¹⁶⁰ हारितः । तथा वाक्यन्तरम् अपि-

> स्पर्शे क्रमेण वर्णानां त्रिचतुःपञ्चषैर् दिनैः । > भोज्यान्नो दशभिर् विप्रः शेषा¹⁶¹ द्वित्रिषडुत्तरैः ॥

• एते च विकल्पाः प्रयोजनापेक्षया गुणवद् अगुणापेक्षया व्यवस्थापनीयाः । सर्वेषां तावद् ब्राह्मणस्य भक्तदासास् त्रिचतुरैर् अहोभिः स्पर्शनेन दूषयन्ति । गर्भदासास् तु सद्यः । एवम् इतरेषाम् अपि वर्णाना ।

• यत्रेदं सद्यःशौचं तत्र सर्वत्र स्नानं वाससा च । द्रव्यस्य शुद्धिर् या यस्य विहिता इति ज्ञापयिष्यते (म्ध् ५.१०९) ।

• कन्यानाम् अपि त्रिपौरुषेयि सपिण्डता । “सपुत्राणां तु स्त्रीणां त्रिपुरुषं विज्ञायते” (वध् ४.१८) इति वसिष्ठः । आशौच एवैतत् । विवाहे तु विधिर् दर्शितः ।

• स्थितम् एतत्- सप्तमपुरुषो मर्यादा, षट्पुरुषाः सपिण्डा इति । सप्तमे प्राप्ते विनिवर्तते ।

समानोदकभावः समानोदकव्यपदेशः । जन्मनाम्नोर् अवेदने । जन्म च “अयम् अस्मत्कुले जातः”, नाम अमुष्माद् इदं नामकात् पितृपितामहादेः । उभयोर् अवेदने निवृत्तिर् । अतश् चान्यतरे ज्ञाते¹⁶² ऽप्य् अनिष्टोदकं ज्ञेयम् । “अवतीर्य नदीम् अन्यद् वा जलाशयं नाभिदघ्नभुग्नो¹⁶³ दक्षिणाभिमुखः सव्योत्तराभ्यां पाणिभ्याम् उदकं कृत्वानवेक्षमाणाः प्रत्याव्रजेयुः” इति ॥ ५.६० ॥

एवम् एतत् सपिण्डानां जनने । यथैव दशाहादयः कल्पाः षट्कर्मादिवृत्त्यपेक्षया स्वाध्यायाल्पमहत्वापेक्षया च व्यवस्थिता मरणे, तथैव जनने ऽप्य् आशौचमात्रम् अतिदिश्यते कालानवच्छिन्नम् । सामर्थ्याच् चागृह्यमाणविशेषतया तत्संबन्धसकललाभः । कालावच्छिन्नातिदेशे तु एकेनैव मुख्यत्वाद् दशाहेन संबन्धः स्वाध्यायादिष्व् स्यात् । यदि वा पाठप्रत्यासत्त्या¹⁶⁴ दशाहाद्यपेक्षया एकाहेन एकेनैव¹⁶⁵ च निराकांक्षीकृतत्वाद् अन्यैस् त्र्यहादिभिर् न संबन्धः स्यात् । तत्रेयं स्मृतिर् अविशेषेण वृत्तस्वाध्यायापेक्षायां व्यवस्थायां मृतसूतकयोर् विदधती, जनने गुणाद्यनपेक्षया जातिमात्रे स्थाप्यमाना, विरुध्येत¹⁶⁶ । समाचारश् च बाधितः स्यात् ।

• ननु एवं स्त्रीणाम् अपि त्र्यहैकाहादयः कल्पाः सूतिकानां प्राप्नुवन्ति समाचारविरोधिनः ।

• अत्रोच्यते । यद्य् अयं विकल्पः स्यात् तद् एवम्¹⁶⁷ । व्यवस्थित एवासीत् कल्पः । तथा हि तुशब्द उपपन्नतरो भवति ।

• सूतकशब्दश् च नाशौचे वर्तते । लक्षणया सूतकसंबन्ध्य् अशौचं लक्षयेत् । लक्षणायाः साहचर्याद् अस्पृश्यतैव लक्षयितुं युक्ता । यदि च सर्वम् आशौचम् अभिप्रेतं स्याद् आशौचग्रहणम् एवाकरिष्यत् “अशौचं मातुर् एव” इति । अतश् च स्मृत्यन्तरे त्रिरात्रम् अस्पृश्यतोक्त्या इह तदभावस् तयोर् विकल्पः सूतकं मातुर् एव । मातापित्रोर् मातुर् एवेति पितुर् विकल्पः । उपस्पृश्य स्नात्वा शुचिर् भवतीति । उपक्रममात्रम् इदं वक्ष्यमाणेन श्लोकेन पितुर् अपि त्र्यहम् एव ॥ ५.६१ ॥

सहेतुकं त्र्यहम् उपदिशन्न् अपस्पर्शनशुद्धिं पूर्वोक्ताम् अनुमन्यते । किम् अर्थम् उच्यत इति चेत्, सरूपविधितयार्थवादार्थम्, न विधेयतया “जर्तिलयवाग्वा वा जुहुयात्” (त्स् ५.४.३.२) इतिवत्¹⁶⁸ ।

• निरस्य तु शुक्रं मैथुनधर्मेण संप्रयुज्य शुक्रोत्सर्गाद् अनन्तरं उपस्पृश्य स्नात्वा शुचिर् भवति । अतो बैजिकाद् अभिसंबन्धात् । बीजनिमित्तो बैहिकः । अभिसंबन्धः अपत्योत्पत्तिः । अतस् तत्र कथं नानुरुन्ध्यान् नानुवर्तेत । अघम् आशौचं त्र्यहम् । यादृशं च शुक्रनिरसनेन अकृतस्नानस्याशुचित्वम्, न तादृशम् एव प्रसवे, अपि तु त्र्यहम् । पूर्वश्लोकार्धत्र्यहशेषतयानूद्यते । अत एवोपस्पृश्येति स्नानम् उच्यते, “स्नानं मैथुनिनः स्मृतम्” इति वचनान् नाचमनम् ।

• पुत्रे तु जाते तदहः स्पृश्यतैवेति केचित् । तथा च शंख आह- “कुमारप्रसवे नाड्याम् अच्छिन्नयां गुडतिलहिरण्यवस्त्रप्रावरणगोधान्यप्रतिग्रहेष्व् अदोषस् तदहर् इत्य् एके” ।

• तस्मात् स दिवसः पुण्यः पितॄणां प्रीतिवर्धनः ।

• स्मरणाच् चैव पूर्वेषां तदहर् न प्रदुष्यति ॥ इति ।

तथा श्राद्धम् अप्य् एके कुर्वन्तीति च । अनेन पितुः सर्वथाशौचाभाव एव ।

• तत्रैते स्मृती पूर्ववद् वृत्तिसदसद्भावापेक्षया विकल्प्येते¹⁶⁹ ॥ ५.६२ ॥

त्रयस् त्रिरात्रा नवाहानि । एकेन च अह्ना एकया च रात्र्या अहोरात्रः । एवं दशाहो वृत्तानुरोधाद् एवम् उपदिष्टः । शवस्पृशः शवस्य स्नानालंकारादिकारिणः । अन्येषां स्नानमात्रं वक्ष्यति तन्निर्यापकानां च । तथा च प्रकटीकरिष्यति “प्रेताहारैः समम्” (म्ध् ५.६४) इत्य् अत्र । एतच् च समानोदकानाम्, मूल्येन वा निर्हरताम् । अनाथनिर्हरणे तु स्मृत्यन्तरे ।

• न तेषाम् अशुभं किंचिन् नाशौचं शुभकर्मणाम् ।

• जलावगाहनात् तेषां सद्यः शौचं विधीयते ॥

यत् तु “असपिण्डं द्विजम्” (म्ध् ५.१००) इति तत्र वै वक्ष्यामः । उदकदायिनः समानोदकाः । तेषां च “पृथक्पिण्डे च संस्थिते” (म्ध् ५.७७) इति सद्यःशौचम् अपि वक्ष्यते । तत्र विकल्पः । सपिण्डेष्व् एतद् अस्वाध्यायाद्यपेक्षम् ॥ ५.६३ ॥

पितृमेधः चरमेष्टिः । अन्ये तु सर्वं कर्मैव लक्ष्यत इति प्राहुः । तत् कुर्वन् शिष्यो दशरात्रेण शुध्यति । ब्रह्मचारिणो ऽप्य् अयं विधिर् अस्त्य् एव । प्रेताहारैः समः । प्रेतं हरन्ति निर्यापयन्ति तथा तेषां दशाहः । एवं शिष्यस्यापीत्य् अर्थः ॥ ५.४६ ॥

गर्भस्रावे गर्भमाससमा रात्रीः स्त्रिया एव शुद्धिर् युक्ता, इह वाक्ये तस्याः श्रुतत्वात् । सपिण्डानां तु स्मृत्यन्तरसमाचाराव् अन्वेषणीयौ । वसिष्ठेन तु सपिण्डानां त्र्यहः समाम्नातः- “ऊनदिवर्षे प्रेते गर्भपतने सपिण्डानां त्रिरात्रम् अशौचम्” (वध् ४.३४) । स्रावस् तु गर्भस्य मासत्रयाद् ऊर्ध्वं प्राग् दशमान् मासात् । केचित् तु प्राङ् नवमाद् इत्य् आहुः । अप्राप्तकालस्य पातः स्राव उच्यते । न पुनर् द्रवरूपस्यैव । तथा गौतमेन गर्भस्रंसने “गर्भमाससमा रात्रीः” इति पठितम् (ग्ध् १४.१७) । सप्तमास्याश् च जीवन्ति । अतः सप्तमे मासे पूर्णम् आशौचम् । एतत् तु जीवतो जातस्य युक्तम् अन्यथा तु गर्भमाससमा इत्य् एव ।

• इह रजस्वलाया रजस्य् उपरते स्नानेन शुद्धिर् आम्नाता । स्मृत्यन्तरे त्र्यहाद् ऊर्ध्वम् । तत्रैवं व्यवस्था । प्राक् त्र्यहाद् रजोनिवृत्ताव् अपि नास्ति शुद्धिर् ऊर्ध्वम् अनुपरते ऽपि भवति । किं तु विशुद्ध्यतीति । प्रकृते पुनः साध्वीति वचनाद् अनिवृत्ते रजसि वैदिककर्माधिकारानुप्रवेशो नास्ति, न पुनः स्पर्शादिनिषेधः । उत्क्तम् “आद्याश् चतस्रो निन्दिताः” (म्ध् ३.४७) इति । रजस्वला स्त्री रजस्य् उपरते स्नानेन साध्वी भवति शुद्धा कर्मयोग्येत्य् एवं पदयोजना । स्त्रीग्रहणं वर्णमात्रस्त्र्यर्थम् । पूर्वे तु श्लोका ब्राह्मणविषया व्याख्यातास् तदाशङ्कानिवृत्त्यर्थं स्त्रीग्रहणम् । उत्तरत्रापि यत्र विशेषप्रमाणं नास्ति तत्रापि वर्णमात्रविषयतयैव, यथा “नृणाम् अकृतमुण्डानाम्” (म्ध् ५.६६) इति ॥ ५.६५ ॥

इमाः षष्ठीः “कर्तृकर्मणोः कृति” (पाण् २.३.६५) इति कर्तृलक्षणाः केचिद् व्याचक्षते । अकृतचूड एकाहेन शुद्ध्यति । तथा वयोऽवस्थापेक्षो ऽपि विकल्प इत्य् एकीयमतम् उक्तम् । तस्यैव श्लोकस्य व्यवस्थावाक्ये इमे ।

• अन्ये त्व् अध्याहारेण संबन्धलक्षणा आहुः- अकृतमुण्डानां मृतानां ये सपिण्डाः ।

• तत्रोत्तरपक्षः समाचाराभिप्रेतः ।

• स्मृत्यन्तरे सद्यःशौचम् अप्य् आम्नातम् । विषयस् तत्रैव दर्शितः- “आ दन्तजन्मनः सद्यः आ चूडान् नैशिकी निर्वृत्तचूडकानां त्रिरात्रम्” इति ॥ ५.६६ ॥

ऊने असंस्कृतस्य द्वे वर्षे यस्य जातस्य गते, स उच्यते ऊनद्विवार्षिकः । तं प्रेतं बान्धवा बहिर् ग्रामं निदध्युर् भूमौ निखातायां स्थापयेयुः । स्मृत्यन्तरे “निखनेत्” (य्ध् ३.१) इति पठ्यते । अलंकृत्य प्रेतालंकारैः । ऊनद्विवर्षे ऽपि श्रूयमाणो ऽलंकारः समाचारात् कृतोपनयनादाव् अपि विज्ञेयः । शुचौ यत्रास्थीनि भूप्रदेशे न सन्ति । अस्थिसंचयरहितत्वेन या शुद्धा तत्र निखाय स्थाप्यः । स्मशाने किलास्थीनि संचितानि भवन्ति । अत एतेन¹⁷⁰ वचनेन ततो ऽन्यत्र निधानम् उच्यते । न पुनस् तादृशस्यास्थिसंचयो न कर्तव्य इत्य् एव वाक्यार्थः । अग्निसंस्काराभावाद् एव तदप्राप्तेः ॥ ५.६७॥

काष्ठवद् इति निरपेक्षताम् आह । श्राद्धम् अपि न कर्तव्यं न चोदकम् । उदकक्रियानिषेधेन श्राद्धनिषेधः सिद्धः अङ्गाङ्गिभावात् । अतः समाचारप्रसिद्धः श्राद्धनिषेधो लिङ्गेन साधयितव्यः ।

• अन्ये तु स्मृत्यन्तरदृष्टनिखननप्रतिषेधार्थं वर्णयन्ति । ततश् च विकल्पः । क्षपेत उदास्येत । शास्त्रचोदितं व्यापारं न कुर्यात् ॥ ५.६८ ॥

**आ त्रिवर्षस्येति **आ तृतीयाद् वर्षात् प्रतिषेधः । न पुनश् चतुर्वर्षादौ । एवमर्थम् एवादिशब्दं केचित् पठन्ति- नात्रिवर्षस्य कर्तव्या त्रिवर्षादेर् इति । समाचारश् चैवम् एव । जातदन्तस्य वा कुर्युः । उदकक्रियासाहचर्याद् अग्निसंस्कारो ऽभ्यनुज्ञायते ।

• ननु च विकल्पे कामचारः । तत्र कः प्रयाससाध्यं वित्तक्षयकरम् अनुष्ठानपक्षम् आश्रयेत । व्यर्थस् तद्दुपदेशः ।

• उच्यते । सर्वविलक्षणो ऽयं पित्रोर् अधिकारः । प्रेतोपकारार्थम् एतत् क्रियते । नैमित्तिकत्वाद् अवश्यकर्तव्यम् इत्य् एतत् प्राग् एवोक्तम् । तत्रावश्यकर्तव्यताप्रतिषेधो ऽस्तीतीह निश्चीयते । प्रेतोपकारार्थत्वम् अस्तीत्य् अभ्यनुज्ञानेन ज्ञाप्यते । तत्राकरणे नास्ति विध्यतिक्रमः । प्रेतोपकारस् त्व् अनुष्ठानाद् भवतीति विधिप्रतिषेधयोर् नासामञ्जस्यम् ॥ ५.६९ ॥

सब्रह्मचारी समानचर्णो ऽत एकोदका रूढ्या आसपिण्डेभ्यः¹⁷¹ परिगृह्यन्ते । तेषाम् इतरेतरं जन्मनि सूतके त्रिरात्रम् । सद्यःशौचम् अपि स्मृत्यन्तराद् उदकदायिनां विकल्पितं द्रष्टव्यम् ॥ ५.७० ॥

असंस्कृता या वाङ्मात्रेण प्रतिगृहीता न च विवाहितास् तासां मरणे बान्धवाः पतिपक्षास् त्रिरात्रेण । सनाभयस् तु सपिण्डाः स्वपितृपक्षा यथोक्तेन कल्पेन “निर्वृत्तचौडकानाम्”¹⁷² (च्ड़्। म्ध् ५.६६) इति जातेर् अधिकारात् त्रिरात्रेण ।

• अन्यैस् तूकम् “सोदर्या दशरात्रेण” इति । तेषां चाभिप्रायः । अष्टवर्षायाः कन्याया दानं विहितम् । अदत्तायाश् च निर्वृत्तचौडकव्यपदेशाभावात्¹⁷³ पुंस इवोपनीतस्य, तदानीं कल्पान्तरस्यानाम्नानाद् दशाह एव युक्तः ।

• अन्यैस् तु पठितम् “अहस् त्व् अदत्तकन्यासु बालेषु च विशोधनम्” इति । तत्र व्याख्यातारः पञ्चदशाब्ददेशीयापि या ह्य् अदत्ता कन्या तिष्ठेत् तदहर् एवाशौचम् ।¹⁷⁴ मुख्यम् आम्नानम् अतिक्रम्य कालक्षपणे प्रमाणाभावात् ।

• तत्रोच्यते । “बालेषु च” इति को ऽस्यार्थः । यावता उक्तम् एव योगविभागे “आ दन्तजन्मनः सद्यः” इति । न चैतेन तद् बाधितुं युक्तम्, सामान्यरूपत्वाद् अस्य, तस्य च विशेषव्यवस्थापनरूपत्वात् । अतो ऽयम् एकाहः पृथग् उक्तो ऽपि आ चूडाद् एव व्यवतिष्ठते, सामान्यस्य विशेषापेक्षत्वात् । तस्माद् अनार्ष एवायम् अर्धश्लोकः प्रतिपद्यते- स्पर्शविषयतया नेयः । स्पर्शप्रतिषेधो हि मृतकसूतकयोर् बालस्यापि पुंवत् प्राप्तः । तदर्थम् एतद् उक्तं स्यात् “अहस् त्व् अदत्तकन्यासु बालेषु च विशोधनम्” इति । एवं च विषयसप्तम्याश्रिता भवति । सा च युक्ता कारकविभक्तित्वात् । इतरथा अध्याहृत्य भावलक्षणा सप्तमी व्याख्यायेत, “बालेषु मृतेषु जीवतां शुद्धिः” इति । न च तदुपस्पर्शनाद् आशौचम् एतेनैतत् सिद्ध्यतीति । विषयान्तरे तस्य च चरितार्थत्वात्, भूमौ परिवृतत्वात्, भूमौ परिवृतस्य च स्पर्शनसंभवात् ।

• अविशेषोक्तौ कुतो विशेषप्रतिपत्तिर् इति चेत् ।

• तस्याचमनकल्पो विद्यत इत्य् एतत् संनिधौ तादृशस्यैव¹⁷⁵ स्पर्शस्य प्रतीयमानत्वात् । तथा च रजस्वलास्पृष्टिनो बालस्य स्पर्शनं नेच्छन्ति । अथास्य विशेषणं स्यात् । तथा गौतमेन तद् उक्तं स्वस्यां स्मृतौ (च्ड़्। ग्ध् १४.४४) । युक्तम् एवाधातुम् एतस्य । तस्माद् युक्तैवाधानकाललक्षणा ॥ ५.७१ ॥

क्षारलवणम्¹⁷⁶ । यवक्षारादि क्षारम् । लवणं सैन्धवादि । तन् न भुञ्जीरन् । लवनविसेषणं वा क्षारग्रहणं तेन सैन्धवस्य प्रतिषेधः । निमज्जनं च नदीतडागादाव् अतीर्थस्नानम्¹⁷⁷ अङ्गपरिघर्षणादिवर्जनम् । मांसाशनं च यावद् आशौचं स्मृत्यन्तरात् प्रतिषिध्यते । एवं पठ्यते “न स्त्रियम् उपेयुर् न मार्जयेयुर् न मांसम् अश्नीयुः” । गृह्यकारस् तु “त्र्यहम् अनश्नन्त आसीरन् क्रीतोत्पन्नेन वा वर्तेरन्” (च्ड़्। आश्ग् ४.४.१५) इत्य् आह । शयीरंश् च स्थण्डिले परसङ्गवर्जम् । सूतके ऽपि ब्रह्मचर्यं स्मृत्यन्तरे प्रदर्शितम् ॥ ५.७२ ॥

संनिधौ यत्रासौ मृतस् तत्र तत् संनिधीयते । अन्ये तु प्रयाणकाले ये संनिहितास् तेषाम् एवायं विधिर् इत्य् आहुः । संबन्धिनः समानोदकाः । बान्धवाः सपिण्डाः ।

• अन्ये तु ग्रामान्तरे नगरान्तरे ऽवस्थानम् असंनिधानं मन्यन्ते, ॥ ५.७३ ॥

तेषां च,

विदेशो¹⁷⁸ ग्रामान्तरादिः पूर्ववत् । विगतं मृतम् । अनिर्दशम् । उपलक्षणम् एतत् । यस्य य आशौचकालस् तच्छेषं तस्याशौचम् । पुनर् दशरात्रग्रहणं श्लोकपूरणार्थम् । उत्पत्त्यपेक्षया जन्ममरणयोर् आशौचकालविकल्पेनावश्यम् अपेक्ष्यम्¹⁷⁹ । यदा सूतकाद्युत्पन्नं तदा प्रभृति दशाहादि कल्पः, न यदा¹⁸⁰ सपिण्डैर् ज्ञातम् इति । अतश् च यदातिथिना ज्ञातं सूतकादि न तु गृहस्थेन तदाप्य् अभोज्यम् अन्नम् । तथैवोत्पत्तिनिमित्तमात्रम् इदम् उभयत्रेति । दशाहम् आशौचिनां तत ऊर्ध्वम्, त्रिरात्रैकाहाशौचिना तु सचैलस्नानजा सद्यः शुचिः ॥ ५.७४ ॥

यस्य यः कृत आशौचकालो दशाहादिस् तस्य तदूर्ध्वं त्रिरात्रम् । यस्य तु त्र्यहैकाहादिस् तस्य तत ऊर्ध्वं सवाससः स्नानमात्रम् एव । तथा चोत्तरत्र वक्ष्यति “सवासाः” (म्ध् ५.७६) इत्यादि । संवत्सरे अतीते अतिक्रान्ते स्पृष्ट्वैवापः स्नात्वा शुध्येद् इत्य् अर्थः । “हस्तेन च सपादेन” इत्यादिवचनात्, सर्वाङ्गस्पर्शनं प्रतीयते, तच् च स्नानम् एव ॥ ५.७५ ॥

समानोदकानाम् अयं विधिः । त्र्यहैकाहपक्षे च सपिण्डानाम् अपि । सवासा वाससा सहितः । जलम् आप्लुत्य स्नात्वेत्य् अर्थः ॥ ५.७६ ॥

बाले ऽदन्तजाते सूनौ । देशान्तरस्थे पृथक्पिण्डे च संस्थिते, इत्य् एकार्थानि पदानि । पृथक्पिण्डः समानोदक इति यावत् । तस्मिन् देशान्तरस्थे संस्थिते सद्यः शुद्धिः । संनिधौ “त्र्यहात् तूदकदायिनः” (म्ध् ५.६३) इत्य् उक्तम् ॥ ५.७७ ॥

अत्रापि दशाहग्रणम् आशौचकालोपलक्षणार्थम् । यस्य य आशौचकालस् तस्मिन्न् अनिवृत्ते यदि पुनर् अन्यद् आशौचनिमित्तम् उत्पद्यते तदा पूर्वशेषेणैव शुद्धिर् न त्व् अन्तरा निपतितं यत् तदीयाद् अह्नः प्रभृति दशाहादिगणना कर्तव्या । तथा च गौतमः- “तच् चेद् अन्तः पुनर् आपतेत् तच्छेषेण शुद्ध्येयुः” इति (ग्ध् १४.६) । मरणजन्मनी इति समासे यत्नम् अन्तरेण क्रमाप्रतिपत्तेर् व्यन्तरेणाप्य् उपनिपातप्राप्तौ¹⁸¹ समाचारात् समानजातीय एवेति द्रष्टव्यम् । पुनःशब्दश् च समानजातीयापेक्षया समर्थतरो भवति । विप्रग्रहणम् अप्य् आशौचिनाम् उपलक्षणार्थम् । स्मृत्यन्तरे तु विहितम्- “रात्रिशेषे द्वाभ्याम्, प्रभाते तिसृभिः” (ग्ध् १४.७–८) इति । “एतस्य ब्राह्मणस्य प्रेतस्पर्शे दशरात्रम् आशौचम्” इति प्रकृत्य “न चेद् अन्तरा म्रियेत जायेत वा शिष्टैर् एव दिवसैः शुद्ध्येत” इतीयं स्मृतिः समानजातीयासमानजातीयभेदं नानुमन्यते ॥ ५.७८ ॥

आचार्य उपनेता । तस्मिन् संस्थिते त्रिरात्रं शिष्यस्य । तस्य आचार्यस्य पुत्रे पत्न्यां च संस्थितायाम् अहोरात्रम् ॥ ५.७९ ॥

वेदशाखाध्यायी श्रोत्रियः । उपसंपन्नः मैत्र्या प्रयोजनेन वा केनचित् संगतः शीलेन युक्तो वा । पूर्वं तु सब्रह्मचारिण्य् एकाहम् अगृहीतवेदे दृष्टम् (म्ध् ५.७०) । अभिधानकोशे तु उपसंपन्नो मृतपर्यायः । बहुकालत्वाद् आशौचस्य पूर्वैव व्याख्या ज्यायसी ।

• अन्ये तु “श्रोत्रिये मातुले त्रिरात्रम्” इत्य् एव संबन्धन्ति, पक्षिणीं रात्रिम् इति शिष्यादिभिः ।

• बान्धवाः श्यालकमातृष्वस्रेयादयः¹⁸² । यदा तु “मातुले पक्षिणीम्” इति संबन्धस्, तदा मातुले¹⁸³ बान्धवत्वाद् एव सिद्धा पक्षिणी । पुनर्वचनं नित्यार्थम् । तेनान्येषु बान्धवेषु यथाकामम् ॥ ५.८० ॥

राजशब्दो ऽयम् अभिषेकादिगुणयोगिनि वर्णमात्रे लक्षणया वर्तते । यत आह यस्य स्याद् विषये स्थितः । जातिविशेषावच्छिन्नविषयेश्वरवचनत्वे लक्षणा, न च शब्दार्थः । सज्योतिः । सह ज्योतिषा वर्तते । दिवा प्रेते दिवैव, रात्रौ तु तन् नास्ति । एवं रात्रौ रात्रिर् एव नाहः । इदम् एव ज्ञापकम् अन्यत्र रात्रिग्रहणे ऽहर्ग्रहणे ऽप्य् अहोरात्रप्रतिपत्तेः¹⁸⁴ । यथा “रात्रिभिर् मासतुल्याभिः” (म्ध् ५.६५), “त्र्यहम् एकाहम्” (म्ध् ५.५९) इति । “अह्ना चैकेन” (म्ध् ५.६३) इत्य् अत्र तु रात्रिग्रहणं पादपूरणार्थम् । रात्राव् अग्निर् ज्योतिः । एवं ह्य् अग्निहोत्रब्राह्मणे “अग्निना वै तेजसा तेजस्विन्य् आदित्येन तेजसा न¹⁸⁵ भवति” (च्ड़्। ऐत्ब् २५.४) ।

• अश्रोत्रिये अवेदाध्यायिनि, अनूचाने कृत्स्नम् अहः । रात्रौ न भवत्य् एव, उत्पन्ने ऽपि रात्रौ निमित्ते ।

• कथं पुनर् अश्रोत्रिये ऽनूचाने । एवं हि स्मर्यते “प्रवचने साङ्गे ऽधीतीति” ।

• सत्यं प्रवक्ताप्य् अनूचान उच्यते । तेनैवं कथंचिद् अङ्गादिग्रन्थार्थान्यः प्रवक्ति तस्मिन्न् अयम् अहर् विधिः । उपसंपन्ने च¹⁸⁶ गुरौ पूज्यत्वेन मुख्ये, आचार्ये वा विध्यन्तरभावात् ।

• केचित् तु अश्रोत्रिये त्व् इत्य् अत्र नञं संबध्नन्ति । इह नञः प्रश्लेषेण यो ऽन्येषाम् उपाध्यायस् तस्य च न कश्चित् तत्रेमं विधिम् आचक्षते ॥ ५.८१ ॥

क्षत्रियादीनां प्रागुक्तवृत्ताद्यपेक्षस् त्र्यहचतुरहादिकल्पव्यावृत्त्यर्थम् इदम् । ब्राह्मणे दशाहस् त्व् अनूद्यत एव ।

• अत्र त्व् इदं वाच्यम्-¹⁸⁷ केन क्षत्रियादीनां द्वादशाहेन नियतकालाप्राप्तिर् येन कल्पान्तरव्यावृत्त्यर्थतावगम्यते ।

• इयम् एव ह्य् एषाम् इयत्कालस्य प्रापकम् । सत्य् अस्मिंस् तत्र दशाहो ऽयम् आशौचकालस् तदुपलक्षणार्थो विज्ञायते ।

• न¹⁸⁸ च सत्य् अप्य् अस्मिंस् तस्योपलक्षणार्थता । सत्य् अपि चातुर्वर्ण्याधिकारे यस्यैव दशाह उक्तस् तस्यैवेतरे कल्पा इति । स्मृत्यन्तरे च ब्राह्मणविवक्षयैवोक्तम्- “एकाहाद् ब्राह्मणस्य स्यात् स्वाध्यायः” इत्यादि । तेषां तु स्मृत्यन्तरे यानि कल्पान्तराण्य् आम्नातानि तानि¹⁸⁹ विकल्प्यन्ते¹⁹⁰ । एकादशे आशौचकालः कश्चिद् विवरणकार आह- “शुद्ध्येद् विप्रो दशाहेन” इति । अत्राहर्ग्रहणं विवक्षितम्, तेन दशम्यां रात्रौ नास्त्य् आशौचम् । ततः पूर्वेद्युर् निमन्त्रणादि युक्तम् । अग्निं चाधास्यतः पौर्वाह्णिकजागरणादिनाशौच उपक्रान्तो¹⁹¹ भविष्यति ।

• तद् अयुक्तम् । अहर्विवक्षायाम् आद्यास्व् अपि रात्रिषु न स्याद् आशौचम् । अथ “दशाहं शावम्” (म्ध् ५.५९) इति एतस्मात् तत्र भविष्यति । अत्राविवक्षायां किं प्रमाणम् । तस्माद् अहःशब्दो ऽयम् अहोरात्रवचन इति प्रदर्शितम् । तथा च पूर्वश्लोके “अहः कृत्स्नम्” (म्ध् ५.८१) इति रात्रिनिवृत्त्यर्थं कृत्स्नग्रहणम् ॥ ५.८२ ॥

यस्यैषा बुद्धिः- “य उक्तास् त्र्यहादयः कल्पास् तुल्यं दशाहेन विकल्प्यन्ते, न वृत्तादिव्यवस्थयेति, ततश् चिरतरकालम् अन्यस्य संभवे किम् इत्य् एकाहपक्षं नित्यस्वाध्यायाक्लेशकरं¹⁹² प्रतिपत्स्ये, दशाहम् अपाश्रयामि निष्कर्मसुखम् आसिष्ये” इति — तं प्रति सौहार्द्देन सा व्यवस्था स्पष्टीक्रियते । नैते तुल्या अपि तु व्यवस्थिता एव । व्यवस्था च प्राग् दर्शिता । अन्यथा यस्याशौचकालो विहितस् तस्य ततः कालावधिकस्य कुतो वृद्धिप्राप्तिः, येनैवम् अर्थ्वत् स्यात् । विस्पष्टार्थत्वे को दोषः ।

• अन्ये त्व् आहुर् अतीतेष्व् अप्य् अहःसु यावत् स्नानादिक्रिया न कृता तावन् नैव शुद्धिः । “विप्रः शुध्यत्य् अपः” (म्ध् ५.९८) इत्यादि वक्ष्यति । तत्राशुचित्वाद् अननुष्ठानेन न दुष्यामीति¹⁹³ स्नानादिषु शुद्धये न प्रवर्तते । तत्रैवम् उच्यते “न वर्धयेत्” नातीतेष्व् अहःसु बाह्याशौचे विलम्बितव्यम् ।

• ये त्व् अहःशब्दो दशमस्याह्नो या रात्रिस् तस्याम् आशौचं न भवतीति, ते न सम्यङ् मन्यत इत्य् उक्तम् । तथा च गौतमः आशौचमध्य आशौचान्तर उत्पन्ने तच्छेषेण शुद्धिः इत्य् उक्त्वा (ग्ध् १४.६), एकस्यां रात्रौ शेषायां तयैव शुद्धिं मन्यमान आह “रात्रिशेषे द्वाभ्याम्” (ग्ध् १४.७) इति ।

• प्रत्यूहेन् नाग्निषू क्रियाः । अशुचित्वात् सर्वश्रौतस्मार्तक्रियानिवृत्तौ प्राप्तायाम् इदम् उच्यते । अग्निषु याः क्रियाः सायंहोमाद्यास् ता न प्रत्यूहेन् न प्रत्यस्येत् । प्रत्यूहो निर्हास अननुष्ठानम् । न च स्वयं कुर्याद् यत आह न च तत्कर्म कुर्वाणः सनाभ्यो ऽपीति । सनाभ्यो ऽपि नाशुचिः स्यात् किं पुनर् अन्यः । तथा गृह्यम्- “नित्यानि निवर्तेरन् वैतानवर्जं शालाग्नौ चैके” इत्य् उक्त्वा आह “अन्य एतानि कुर्युः” (पार्ग् ३.१०३२–३४) इति । न च यद् अग्न्याधानं होममात्रम् एव क्रियते, किं तर्हि साङ्गप्रयोगः, तत्रैव कर्तुर् नरस्य संभवात् प्रधानहोमस्य तु द्रव्यत्यागरूपत्वात् स्वयंकर्तृतैव । अतो होमवैश्वदेवदर्शपूर्णमासाद्या निवर्तन्ते । अन्येषां तु जपसंध्योपासनादीनां निवृत्तिर् न दर्शिता । तानि च नित्यानि । अतो अन्येषाम् एवाभ्यनुज्ञानं यतः स्मृत्यन्तरे प्रतिषिद्धम्- “होमः स्वाध्यायश् च निवर्तते” (विपु ३.१३.१८) इति । अतो नित्यकांयभेदेन व्यवस्था । काम्यं तु नैव कर्तव्यम् अशुचित्वाद् अधिकारापगमात् ।

• ननु च नित्येष्व् अपि नैवाशुचेर् अधिकारः ।

• न च शौचम् अङ्गम् । यदि विगुणं नित्यम् अनुष्ठीयते, न काम्यम् इत्य् उच्यते ।

• अथास्माद् वचनाद् भवति ।

• मैवम् । इह यद् अपि मानं तद् अस्यान्य एतानि कुर्युर् इति परकर्तृत्वम् अभ्यनुज्ञायते । तच् च विगुणत्वान् नित्येषूपपद्यते न काम्येषु ।

• वैश्वदेवे तु विवदन्ते । स्मृत्यन्तरं चोदाहरन्ति ।

• होमं तत्र न कुर्वीत शुष्कधान्यफलैर् अपि ।

• एवं यज्ञविधानं तु न कुर्यान् मृत्युजन्मनोः ॥

अतः संध्याहोमौ दर्शपूर्णमासौ सांवत्सरिकं चाश्वयुज्यादि कर्तव्यम् । उपाकरणं तु नक्षत्राश्रयम् एव, न पौर्णमास्याश्रयम् ॥ ५.८३ ॥

दिवाकीर्तिश् चाण्डालः, अत्यन्ताशुचिसाहचर्याद् भारते च प्रयोगदर्शनान् मार्जारमूषिकसंवादे ।

• तस्मिन्न् अपि च काले ऽभूद् दिवाकीर्तिर् भयार्दितः । इति । (म्भ् १२.१३६.१०६)

न नापितः, तस्य स्पृश्यत्वात् भोज्यान्नत्वाच् च । यत् तु श्मश्रुकर्मणि तस्येदं स्नानम् इत्य् आहुस् तद् अपि सिद्धत्वाद् अवाच्यम् । अवश्यं¹⁹⁴ श्मश्रुकर्माणि कारयतो रोमाणि गात्राणि स्पृशन्ति, तानि शरीराच् च्युतान्य् अशुद्धानीति सिद्धं स्नानम् । तत्स्पृष्टिनं तस्य स्पृष्टं तत्स्पृतम्, तद् अस्यास्तीति तत्स्पृष्टी । येनैते स्पृष्टास् तद् अपि स्नानम् एव ।

• इह सर्वस्याप्रत्यासत्तेः तत्स्पृष्टिनम् इत्य् अनेन संबन्धः शवस्यैव केचिद् आहुर् न दिवाकिर्त्यादीनाम् ।

• अन्ये तु एकवाक्योपनिपाताद् अन्ते श्रुतत्वात् सर्वेषां बुद्धौ संनिधानात् तच्छब्देन¹⁹⁵ सर्वनाम्ना परामर्श इति । अत्र हि शवपर्यन्तानां द्वन्द्वं कृत्वा स्पृष्टीत्य् अनेन संबन्धः । तत्र तत्स्पृष्टीति समासार्थस्य बुद्धौ संनिहितत्वात् तच्छब्देनावमर्शः । न हि केवलस्य शवस्य स्पृष्टिपदेन¹⁹⁶ संबन्धो लक्ष्यते, पतितादिभिर् इतरेतरयुक्तत्वात्¹⁹⁷ । किं तु केवलस्य पदान्तसंबन्धः । द्वन्द्वे ह्य् एकैकः शब्दः सर्वार्थाभिधायी । ततः सर्वे प्रत्यासन्नः । अथापि शवस्पृष्टिशब्दस्य तत्स्पृष्टिपदेन संबन्धं कृत्वा ततो ऽन्यैर् अभिसंबन्धः । तथा सति पतितादीनां स्पृष्टिपदेन संबन्धो न स्यात् । तस्मात् समाचारत एव निर्णयः ॥ ५.८४ ॥

अशुचयः संनिधानात् पूर्वोक्ता एव । सूर्यदैवत्या मन्त्राः सौराः “उद् उ त्यं जातवेदसम्” (र्व् १.५०.१) इत्यादयः । पावमाण्यः दाशतयीषु नवमे मण्डले ऽधीताः “स्वादिष्टया” इत्याद्याः (र्व् ९.१.१) । यथोत्साहं शक्तित इति च एक एवार्थः । वृत्तवशाच् छब्दद्वयं पठितम् । बहुवचननिर्देशात् त्रित्वसंख्यावश्यं कर्तव्या । परतस् तु यदि गुरुतरकार्यात्ययो न भवति तदा कर्तव्य एव जपः । मन्त्रग्रहणात् पावमानीर् इति च ऋचाम् उपादानाद् असमाप्ते ऽपि सूक्ते त्रिभ्य ऊर्ध्वं भवत्य् एव शुद्धिः । श्वाप्य् अत्र प्रक्षेप्तव्यः । सो ऽप्य् अशुचिर् एव । पठितं च गौतमीये ऽस्मिन्न् एव वर्गे- “शुनश् च । यद् उपहन्याद् इत्य् एके” इति (ग्ध् १४.३२–३३) । प्रयतः अनन्यमना मन्त्रदेवतादिध्यानपरः । अथ वा प्रयतो देवतादिपूजाप्रवृत्तो यदा पश्येत् तदैव कुर्यान् नान्यदेति ॥ ५.८५ ॥

नरो मनुष्यस् तस्येदम् नारम् । सस्नेहं मांसमज्जादिग्धम् । गोर् आलंभनं स्पर्शः । अर्कदर्शनगवालम्बौ विकल्प्येते¹⁹⁸ ॥ ५.८६ ॥

आदेश आदिष्टम् । व्रतादेशनसंबन्धाद् रूढिरूपेण ब्रह्मचार्य् उच्यते । तस्य ब्रह्मचर्याश्रमस्थस्य सतो ये सपिण्डाः प्रमीयन्ते तेषाम् अयम् अनिष्टोदकदानप्रतिषेधः¹⁹⁹ । प्राक्प्रमीतानां तु विहितम् अन्वाहिकं कुर्याद् देवपितृतर्पणम् इति । आ व्रतस्येति आ समावर्तनाद् इत्य् अर्थः । न पुनर् आन्तरालिकसाहसिकाद् इत्य् अर्थः । व्रतचरणसमाप्तेः समावृत्तः स सर्वेषाम् एकैकस्योदकं कृत्वैकस्मिन्न् अहनि, त्रिरात्रम् आशौचं कुर्यात् । मातुस् तूदकदानं व्रतिनो ऽपीष्यते । न च व्रतलोपः । स्मृत्यन्तरम् उदाहरन्ति- अपराध्य आदिष्टी नोदक इति ॥ ५.८७ ॥

जातशब्दः प्रत्यकेम् अभिसंबध्यते । वृथजातो यो न देवान् अर्चयति न पितॄन् न मनुष्यान् इति । सत्य् अधिकारे ऽनाश्रमी, हुताहुतपरित्यक्तः, “संवत्सरम् अनाश्रमी भूत्वा” इत्यादि चिरकालावस्थाने महादोषश्रवणात् । ब्रह्मचारिपरिव्राजकाभ्याम् अन्यस्य परपाकरतित्वम् । आत्मार्थस् तु पाको निषिद्धः । संकरजाता इतरेतरजातिव्यतिकरेण प्रतिलोमा आयोगवादयः । निन्दितत्वाद् वृथाजातसाहचर्येण । अनुलोमास् तु सत्य् अपि संकीर्णयोनित्वे मातृजातीयत्वाद् अधिकारित्वाच् च नेह गृह्यन्ते । न चानुलोमेषु संकीर्णयोनिव्यवहारः । “संकीर्णयोनयस् त्व् एताः प्रतिलोमानुलोमजाः” (म्ध् १०.२५) इति । अनियुक्ता सुतादययश् चानेकपुरुषसंसर्गजाः, वेश्याजाताश् च । पारस्त्रैणेयास् तु असत्यनेकपुरुषसंसर्गेण संकरजाताः ।

• अयं च सपिण्डानां निषेधः, न तत्पुत्राणाम् इति केचित् । आत्मत्यागिनां तु पुत्राणाम् अपि ।

• तद् अयुक्तम्²⁰⁰ अविशेषश्रवणात् ।

• प्रव्रज्यासु बाह्यासु भगालवरक्तपटाद्यास्व् अनधिकाराद् बहुवचननिर्देशात्,²⁰¹ व्रतादिदर्शनभेदेन बाह्याः । आत्मनस् त्यागिनां पुरुषाणाम् आयुषो ऽक्षये स्वेच्छया शरीरं त्यजन्ति । वृद्धानाम् अचिकित्स्यमहाव्याधीनां च भिषक्प्रत्यखातानाम् इष्यत एव । यथोक्तम् ।

• वृद्धः शौचस्मृतेर् लुप्तस्य प्रत्याख्यातभिषक्क्रियः ।

• आत्मानं घातयेद् यस् तु भृग्वग्न्यनशनाम्बुभिः ॥

• तस्य त्रिरात्रम् आशौचं द्वितीये त्व् अस्तिसंचयः ।

• तृतीये तूदकं कृत्वा चतुर्थे श्राद्धम् आचरेत् ॥ इति ।

कुष्ट्यादेस् तु व्याधिगृहीतस्य इष्यत एव । यथोक्तं “लुप्तचेष्टस्य” । गृहस्थावस्थायाम् अपि,

• महाप्रस्थानगमना वृथा नेच्छन्ति जीवितुम् ।

लुप्तचेष्टश् चोच्यते यः शौचादिष्व् असमर्थः संध्योपासनादिषु च । “अपरिक्षीणशरीरो वा सादयेद् यस् त्व् आत्मानम् अलुप्तचेष्टो वा” । अतस् तद्विपरीतस्यानुज्ञानं भवति । स्मृत्यन्तरेष्व् अन्येषाम् अप्य् उदकक्रियानिषेधो विहितः । यथोक्तम् ।

• राजभिर् निहतानां च शृङ्गिदंष्ट्रिसरीसृपैः ।

• आत्मनस् त्यागिनां चैव श्राद्धम् एषां न कल्पयेत् ॥

• उदकं पिण्डदानं च प्रेतेभ्यो यच् च दीयते ।

• नोपतिष्ठन्ति तत् सर्वम् अन्तरिक्षे विनश्यति ॥

• नारायणबलिः कार्यो लोकगर्हाभयान् नरैः ।

• तस्माद् एभ्यो ऽपि दातव्यम् अन्नम् एव सदक्षिणम् ॥

तथान्यत्र ।

• चण्डालाद् उदकात् सर्पाद् ब्राह्मणाद् वैद्युताद् अपि ।

• दंष्ट्रिभ्यश् च पशुभ्यश् च मरणम् पाककर्मणाम् ॥

तथा चोक्तम् ।

• नृणां चैवाग्निदानां च स्नानालंकारकारिणाम् ।

• तप्तकृच्छ्रद्वये शुद्धिर् अश्रुपाते ऽनुयायिनाम् ॥

• तेनोद्दिष्टं न चैवन्यैः कार्यम् अस्यौर्ध्वदेहिकम् ।

• न च नामापि कर्तव्यं तद्वंशस्य तदीयकम् ॥

• अत्यन्तनरकस्थस्य तस्य पापीयसो ऽधिकम् ।

• कारणं कीर्तनं नाम सर्वं चैव भयावहम् ॥

• संवर्तेन आस्व् एव क्रियासु सान्तपनम् आम्नातम्, पराशरेण तप्तकृच्छ्रम्, वसिष्ठेन तप्तकृच्छरसहितं चान्द्रायणम् । तत्रापूर्वादिविशेषा उपेक्ष्याः ।

• यद् उक्तम् “चण्डालद् उदकात्” इत्याद्य् उपक्रम्य “मरणं पापकर्मणाम्” इति, तत्रेदं संदिह्यते । किं यश् चाण्डालदिर् बुद्धिपूर्वम् आत्मानं घातयति तस्यायं विधिर् और्ध्वदेहिकाकरणम्, तत्करणे च प्रायश्चित्तम्, उत प्रमादहस्तस्यानिच्छत इति । कुतः संदेहः । इह गौतमेन “प्रायानाशकशस्त्राग्निविषोदकोद्बन्धनप्रपतनैश् चेच्छताम्²⁰²” इत्य् उक्तम् (ग्ध् १४.१२) । इह चाविशेषेण श्रुतम् “चण्डालाद् उदकात्” इति । तत्र स्मृत्यन्तरेणैकशास्त्रत्वाद् “उदकाद्” इत्य् अत्र तावद् अवश्यम् “इच्छताम्” इति संबध्यते । साहचर्याद् अन्यत्रापि तथैवेत्य् आशङ्का जायते । किं च “पापकर्मणाम्” इति श्रूयते । पापं च कर्म प्रतिषिद्धम् । अत्र प्रतिषिद्धं यो ऽनुतिष्ठति स पापकर्मेत्य् उपपद्यते । अनुष्ठातृत्वं च स्वव्यापारेण परप्रयोक्तृतया च । तत्र न वैद्युतदंष्ट्रिशृङ्ग्यादयः । ते च न प्रयुज्यन्ते । नापि ते श्वभ्रोदकखड्गादिस्थानीयाः । येन तदुपादानेनात्मानं घ्नन् स्वतन्त्रः कर्ता स्यात् । किं तर्हि यस्येदृशं मरणम् उपनतं स पूर्वजन्मनि कृतपापक इति शास्त्रेण ज्ञाप्यते । यथा श्यावदन्तप्रभृतयः । तत्रापि किम् एतेन ज्ञापितेन । अङ्गहीनादीनां पूर्वपापसंबन्धित्वं ज्ञाप्यते । प्रायश्चित्तम् अनुष्ठेयं यथा वसिष्ठेनोक्तम् । कस्यचित् कृच्छ्रद्वयचरणं कस्यचिद् अभ्यधिकम् अपि । इह मृत्युना संबन्धिकारस्यापहृतत्वान् नार्थो ऽनेन । यदि वासौ कृतपातक इत्य् अवसीयते । तेन सह येन केनचित्²⁰³ यौनमौखस्रौवाः संबन्धाः कृताः सो ऽपि पापकारी स्यात् । न चैवं शिष्टानाम् आचारः । न हि तादृशेन संबन्धं कृतवन्तः केनचिद् विचिकित्स्यन्ते । प्रायश्चित्तं नाचरन्ति । अत इच्छताम् अनुमीयते ।

• ये तु “गोब्राह्मणहतानाम्” इति स्मृत्यन्तरे पठित्वा “आत्मनस् त्यागिनाम्” इति पृथक् पठन्ति तेन विशेषपक्षः प्रतिभाति ।

• अतः संशयः किं पुनर् अत्र युक्तम् ।

• इच्छताम् इति । कुतः । पापकर्मवचनात् । स्वेच्छया यश् चात्मव्यापत्तिहेतौ व्यापारे प्रवर्तते तेन “तस्माद् उ ह न पुरायुषः स्वः कामी प्रेयात्” (श्ब् १०.२.६.७) इति शास्त्रम् अतिक्रान्तं भवति । स च युक्तः पापकर्मेति व्यपदेष्टुम् ।

• ननु चोक्तं न हि ते खड्गादिस्थानीयाः, येनेच्छया वधोपपत्तिः ।

• उच्यते । यः प्रमादं न रक्षति तेन तत् कृतम् एवेति । तेन यश् चाण्डालदस्युभूयिष्ठे ऽरण्य एकाकी गच्छति, तस्य यद्य् अपि चण्डाला मां घ्नन्त्व् इतीच्छा न भवति, तथापि तत्समर्थाचरेणेन प्रमादस्यापरिहृतत्वाद् भवत्य् एव शास्त्रातिक्रमः । एवं यो बाहुभ्यां नदीं तरति संदिग्धां वा नावम् अधिरोहत्य् अकुशलकर्णधाराधिष्ठिताम्, एवं तस्य व्यापद्यमानस्य वेगक्षयेण नौपरिवर्तनादिना वा युक्तैव पापकारिता । तथा चागाधतां दण्डादिना ग्राहमकरसंगं चाज्ञात्वा²⁰⁴ स्नातारो यद्य् अपह्रियेरन् न दुष्येयुः । एवं यस् तु दृढबन्धनां तन्वरित्रां तरिं तीव्राम्भसि कुशलावहितसमर्थप्रेरकप्रेर्यमाणाम् अधिरूढः सहसोत्पतिते जविनि पवने चक्रवातेन पिच्छलम् अवाप्तवान् प्लवव्याप्त्या म्रियेत न²⁰⁵ शास्त्रम् अतिक्रमेत् । एवं सर्पोपहतं देशं च अपरिहरन् दष्टो व्यापद्येत प्रत्यवेयाद् एव, नान्यथा । एवं तीक्ष्णशृङ्गां गां हस्तिनं वा दृष्ट्वा दूरम् अनपक्रामतो हन्यमानस्य युक्तो ऽत्रिक्रमः । एवम् अरण्ये वर्षासूच्चरन्तीषु विद्युत्सु ग्रामनगर्योर् अप्रवेशे दुष्टतैव । ग्रामस्थस्योपरि कथंचिद् विद्युत्पातः स्यात् तदा न किंचिद् अपराध्यति । अतो युक्तम् इदृशं यथाविहितक्रियाकरणम् ।

• तत्र चोदकक्रियानिषेधः सर्वौर्ध्वदेहिकप्रदर्शनार्थः, स्मृत्यन्तरे ऽस्योदाहृतत्वात् ॥ ५.८८ ॥

शास्त्रपरित्यागेन बाह्यदर्शनाश्रयं नरशिरःकपालरक्ताम्बरादिधारणं पाषण्डम्, तदाश्रिताः कृततल्लिङ्ग्परिग्रहाः तद्दर्शनवशवर्तिन्यः । चरन्तीनां च कामतः । तदाचारकुलस्थितित्यागेनेच्छामात्रानुवृत्त्यैकानेकपरपुरुषसंप्रयोगः²⁰⁶ कामचारः । भर्तुर् विषगरादिदानेन गर्भस्य च पातनं द्रोहः । सुराप्यः यथाप्रतिषेधं प्रतिषिद्धायाः पातेन ।

• अत्र कश्चिद् आह- “ब्राह्मणो न पिबेत् सुराम्” इति सत्य् अपि जात्यर्थाविशेषे लिङ्गात् पुंस एव ब्राह्मणस्य प्रतिषेधो न स्त्रिया इति । यद्य् अपि स्त्रीपुंसयोर् एका जातिस् तथापि स्त्रीत्वपुंस्त्वलिङ्गे भिद्येते । इह च ब्राह्मण इति पुंल्लिङ्गस्य शब्दस्य श्रवणाद् अश्रुतायाः कः प्रसङ्गः । यथा “ब्राह्मणी पाययेत् पुत्रार्थम्” इति न पुंसः पाययेद् इति, तद्वत् पुंल्लिगश्रुतौ न स्त्रिय उपादीयन्ते । यत्र²⁰⁷ क्वचिल् लिङ्गं न विवक्ष्यते, यथ “ब्राह्मणो न हन्तव्यः” इति स्त्रिया अपि प्रतिषेधो विज्ञायते, तत्र द्वितीयया श्रुत्या ब्राह्मणस्येप्सिततमत्वात् प्राधान्यम् । न च प्रधाने प्रातिपदिकार्थव्यतिरेकेणान्यलिङ्गसंख्यादि विवक्ष्यते । यथा “ग्रहं संमार्ष्टि” इति नैकस्य संमार्गः । इह पुनर् “ब्राह्मणेन सुरा न पेया” इति कर्तृतया साधनभावेन क्रियां प्रति निर्देशात् “ब्राह्मणो न पिबेत् सुराम्” इत्य् आख्याताभिहिते ऽपि तदर्थानाम्²⁰⁸ अपि वृत्तेः प्रातिपदिकार्थोपपत्त्या प्रथमापि तृतीयानुगुण्येति गुणीभावः,²⁰⁹ गुणे च सर्वं श्रुतं विवक्ष्यते । यथा “पशुना यजेत” इति पुमान् पशुर् आलभ्यते एकश् च ।

• अत्रोच्यते । नात्र द्वितीयातृतीये गुणप्रधानभावेनाविवक्षाविवक्षयोः कारणम्, किं तर्हि प्राप्त्यप्राप्ती । यद् अप्राप्तं विधिविषयतयोपपद्यते²¹⁰ तद् विवक्ष्यते, अनन्यपरशब्दावगम्यत्वात् । यत् त्व् अन्यतो ऽवगतम् अर्थान्तरं विध्यर्थम् उपादीयते, तद् यादृशम् एव प्रमाणान्तरावगतं तादृशम् एव विधेयकार्यान्तरसंबन्धितया शब्देन प्रतिपाद्यते । “ब्राह्मणो न हन्तव्यः” इत्य् अत्र वाक्ये विधिः प्रतिषेध एव पर्यवस्यति, यद् अन्यत् तद् अन्यतो ऽवगतम् । प्रातिपदिकार्थविवक्षा तु श्रुत्यानर्थक्यप्रसङ्गात् । लिङ्गसंख्यादेस् तु प्रत्ययार्थस्य नान्तरीयकत्वेनाप्य् उपादानसंभवाद् विवक्षाविवक्षे उच्येते । तत्रेह न ब्राह्मणादिभिः पुरुषो विधिना प्रवर्त्यः, तद्द्वेषात्²¹¹ स्वतः प्रवृत्तेः, तत् सर्वस्य चात्र स्वयं प्रसङ्गात् । न ह्य् अविधीयमानः प्रतिषेधः कथंचिद् अन्वेतुम् अलम् । अन्यतः प्राप्त्यभावात्, अकारकत्वाद् अकारकविशेषणत्वात् स्वभावानुप्रवेशेनापि संबन्धं न²¹² लभ्यते । तस्माद् अस्यान्वयसिद्ध्यर्थं विषयभाव एषितव्यः । तस्मिंश् च विधिना विषयीकृतेन भावार्थो विषयतयापेक्ष्यते । भावार्थश् च प्रतिषेधेन विषयांशस्य गृहीतत्वात् ततः प्रच्युतो लौकिक्या²¹³ च प्रवृत्त्या सिद्धानुष्ठान आत्मविधिसिद्ध्यर्थम् अनुप्रेवेशम् अप्य् अकांक्षन्न् अधिकारमात्रसापेक्षविधौ प्रमाणान्तरतः प्रतिपन्नहननकर्तृभावस्य पुंसो ऽधिकारतां प्रतिपादयंस् तद्विशेषणद्वारेणान्वयं प्रतिपद्यत इत्य् उपपन्नम् अन्विताभिधानम् । तेन भावार्थस्य सविशेषणस्याविधेयत्वाल् लौकिकी प्रवृत्तिर् अभ्युपेतव्या । अस्ति च रागलक्षणा प्रवृत्तिर् न तस्या लिङ्गसंख्यानियमो ऽस्ति, द्वेषाद् वा । तस्माद् अविधेयार्थशब्दो ऽवगतार्थपरत्वाद् अभिधानशक्तिम्²¹⁴ उत्सृज्य प्रमाणान्तरतो यथावधृतस्वरूपम् अर्थं लक्षयति । तत्र लिङ्गसंख्ययोस् तात्पर्यतः शब्देनानभिधानात् कुतो विवक्षा । केवलं प्रातिपदिकनिर्देशार्थं येन केनचिद् वचनेन निर्देशः कर्तव्यः, न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्येति तदर्थं लिङ्गसंख्ययोर् उपादानम् ।

• अत इयम् अत्रावगतिः । हनने ऽध्यवसितकर्तृभावः स नञर्थे नियुज्यते । अतः प्रतिषेधवाक्ये द्वितीयाश्रुतिर् अविवक्षायाम् अतन्त्रम्²¹⁵ । यत्रापि²¹⁶ हि तृतीया श्रूयते प्रथमा वा, “ब्राह्मणेन न पातव्या,” “ब्राह्मणो न पिबेत्” इति तत्रापि तदर्थश् चान्यतः प्राप्तेर् अविधेयत्वाद् अनूद्यते । याधिकारविशेषणत्वेनैव संबद्धा तत्र ते²¹⁷ द्वितीयाविशिष्टे प्रथमातृतीये । सत्याम् अपि च द्वितीयाश्रुतौ यद् अप्राप्तं तद्विधेयत्वाद् विवक्ष्यते यथा “भार्याम् उपगच्छेत्” “अपत्यम् उत्पादयेत्” इति । न हि लौकिको भार्यार्थः, उपयमनेनैव तत्सिद्धेः ।

• नापि वाक्यान्तरे विधिना क्वचिद् उपात्तो येन यथावगमम् उद्दिश्येत यथा “आश्विनं गृह्णाति” (त्ब् २.६.१.५), “मैत्रावरुणं गृह्णाति” (त्स् ६.४.८), “दशैतान् अध्वर्युर् गृह्णाति” (शाङ्ब् १४.२) इति संख्याविशिष्टा एव ग्रहा उपादीयन्ते । अतो निर्ज्ञातसंख्यत्वात् संमार्गविधौ यथासंख्यावगमं निर्दिश्यते । अत्र पुनर् वाक्यान्तराभावाद् अस्यैवोत्पत्तिवाक्यत्वाच् छ्रुतसंख्यापरित्यागे प्रमाणाभावान् निरपेक्षाभिधानशक्तिसमर्पितस्यैकस्य परित्यागः पुरुषबुद्धिप्रभव एव स्यात् । एवं “पशुना यजेत” (क्स् ८.१) इति यागविषयत्वाद् विधेस् तस्य च साध्यस्वभावत्वात् साधनाकांक्षायां समर्पितसविशेषणकारितसहितस्य विधेयत्वे यद्य् अर्थमात्रे विधिव्यापारापरिसमाप्तेः स्वार्थपरशब्दाभिहितापेक्षितस्वार्थाः किम् इति नयन्ति ।

• प्रमणाशास्त्रविदस् तु स्वयं विधिं वदन्ति²¹⁸ अन्योक्तम् अवगाहन्ते । यत् त्व् अस्माभिर् उक्तं तत् सुखोपायग्राह्यम् । नातिमहती व्युत्पत्तिर् अत्रोपयुज्यते । इयद् एव च तत्सारम् । इयती सा विद्यानुष्ठानोपयोगिनी यदधिकम् आहोपुरुषिकामात्रं तदर्थवाद एव । तत्र ह्य् अर्थवादाद् विशेषावगतिर् भवति यत्राकांक्षा विधेर् अनिवृत्तेति²¹⁹ । यथोकम् उपदधातीति बहुषु भोजनसाधनेषु सर्पिस्तैललवणादिषु सत्सु केनेत्य् अनवसाये घृतेनेति गम्यते । यथा तु रात्रिष्व् अनुष्ठानाश्रवणाद् आकांक्षायां प्रतितिष्ठन्तीत्य् अर्थवादः । अतः प्रतिष्ठाकामस्येति गम्यते । इह पुनर् ब्राह्मणा इति परिसमाप्तत्वात् पदार्थस्य निवृत्ताकाक्षेति²²⁰ स्तुतिमात्रापेक्षयार्थवादः । अथ लिङ्गदर्शनमात्रतयोपन्यस्यते “देवानाम् अश्नता हविः” (म्ध् ११.९४) इति । तस्माच् छ्रेयः संपन्नं पापीयान् अन्वेतीतिवत् तद् अपि पुंसः प्रतिषिद्धत्वात् पाक्षिकेनानुवादेन सालम्बनम् इति न किंचित् । स्त्रीणाम् अपि देवान्नशेषम् आज्यादिप्राशनम् अस्त्य् एव । वेदोदाहरश् च दर्शपूर्णमासादिषु “विदेयकर्मासि” (आश्श् १.११.१) इति । न च श्राद्दस्य कर्तुः सुरां पाययेद् इति चोदनया तासां पानम् अनुमीयते । ब्रह्महत्यादानेनैव ग्रहः ।

• तस्माज् जातिमात्रस्य प्रतिषेध इत्य् एष एतस्यां विप्रतिपत्तौ निर्णयः ॥ ५.८९ ॥

स्वग्रहणम् आचार्यविशेषणं मन्यते, “गुरोर् गुरौ संनिहिते” (म्ध् २.२०५) इत्य् अतिदेशात् तदाचार्ये ऽपि प्राप्ते प्रतिषेधः ।

• अन्ये तु स्वशब्दं बान्धववचनं व्याचक्षते ।

• अत्र तु पितरं मातरम् इति न वक्तव्यम् । नित्यार्थं त्व् अभिधानम् इति ।

• गुरुः “अल्पं वा बहु वापि” (म्ध् २.१४९) इत्य् अनेन य उक्तः ।

• एतान् निर्हरतो व्रतवियोगो नास्तीति श्रुतसामर्थ्याद् दर्शयति । अन्यान् निर्हृत्यानेन वियुज्यत इति पदार्थसिद्धिः ॥ ५.९० ॥

पुरद्वारेणेति पुरग्रहणं ग्रामादीनाम् अप्य् उपलक्षणार्थम् । यत्रानेकद्वारसंभवस् तत्रायं नियमः । यो यत्रेष्टे तस्यायम् उपदेशः । अमङ्गल्यत्वाच् च शूद्राद् आरभ्य कर्मेणोपदिष्टम् । अतश् च यथायोगम् इति वैश्यक्षत्रियब्राह्मणाः पश्चिमादिभिर् यथासंख्यं संबन्धनीयाः ॥ ५.९१ ॥

राजशब्दो यद्य् अपि क्षत्रियजातौ वर्तते, तथापीह ऐन्द्रं स्थानम् उपासीनाः इति कारणस्योपादानाज् जनपदेश्वरवचनो लक्षणया विज्ञायते । उत्तरश्लोके निपुणं वक्ष्यामः । व्रतिन्ः व्रतचारिणः चान्द्रायणादिस्थाश् च । सत्रिणः गवामयनिका अन्यस्मिन् वा यज्ञे दीक्षिताः । तथा च गौतमः- “अनृत्विग्दीक्षितब्रह्मचारिणाम्”²²¹ (ग्ध् १४.१) इति । अत्रार्थवादः- ऐन्द्रं स्थानम् आधिपत्यं पदं प्रजैश्वर्यम् उपासीनाः कुर्वाणा राजानः ब्रह्मत्वं प्राप्ता व्रतिनः सत्रिणश् च । अघदोषम् आशौचम् ।

• अन्ये तु सततदानप्रवृत्तान् सत्रिणो मन्यन्ते ।

• मुख्ययानुवृत्त्या²²² क्रतुविशेषे वर्तते ॥ ५.९२ ॥

महान् आत्मा यस्य स्थानस्य तन् माहात्मकम् । यस्मिं स्थाने स्थितस्य पुंसः प्रजानां परिरक्षा । माहात्म्यं तद् एवोच्यते । तच् च प्रजैश्वर्यम् । यद् आह- आसनं चात्र कारणम् इति । तद् उक्तम्- नात्र जातिमात्रम्, किं तु प्रजापालनाधिकारः । आसनशब्दो ऽपीह नासनशय्यादिवचनः, अपि तु तत्पदं प्राप्तवतो यत् कर्तव्यं तद् आह । अतः अक्षत्रियो ऽपि यदि प्रजापालने समर्थः तस्याप्य् आशौचाभाव एव पूर्वैर् व्याख्यातः । प्रजानां परिरक्षार्थम् इति । न सर्वेण सर्वाशौचनिवृत्तिः, किं तर्हि, प्रजापालनविरोधि यदाशौचधारणं तन् निवर्तते । यथा दुर्भिक्षादौ स्वकोशाद् अन्नदानेन प्रजाभरणम्, तथा दिव्यान्तरिक्षभौमेषूत्पातेषु²²³ शान्तिः । अकस्मात् सभ्यैः कर्तव्येन राज्ञा, अथ वा आश्रमेषु²²⁴ द्विजातीनां धर्मसंशयसत्त्वेन, प्रथमेज्यादाव् अप्य् अस्ति प्रवक्तृत्वम्, तद् अपि प्रयोजनम् ॥ ५.९३ ॥

डिम्बो बहुजनसंकुलः अशस्त्रकलहो वा । आहवः संग्रामो युद्धम् । तत्र हतानां सद्यः शौचम् । विद्युद् अशनिः एतद् व्याख्यातम् । पार्थिवः पृथिव्या ईश्वरश् चातुर्वर्ण्यस्य यः कश्चित् । ब्राह्मणार्थे गवार्थे च युद्धाद् अन्यत्रापि जलाग्निदंष्ट्रिहतस्य । यस्य चेच्छति पार्थिवः स्वकार्यार्थपरिपालनाधिकृतस्य ॥ ५.९४ ॥

कुत एतत् । यतो राज्ञां परिपालन एवाशौचनिवृत्तिस् तत्र कुतो ऽन्यस्याविशेषेण तदिच्छया विनिवृत्तिः स्यात् ।

वपुस् तेजोऽंशः । वित्तपतिर् वैश्रवणः । अपांपतिर् वरुणः ॥ ५.९५ ॥

अत्रैव द्वितीयो ऽर्थवादः ।

एतैर् लोकेशैर् अधिष्ठितो राजा । नास्य शौचाशौचम्, यतो मर्त्यानां मनुष्याणाम् आभ्याम् अधिकारः । तयोश् च प्रभवाप्ययौ प्रवृत्तिनिवृत्ती लोकेभ्यः सकाशान् मर्त्यानां, न तु लोकेशानाम् एव ॥ ५.९६ ॥

येन शस्यते हन्यते तच् छस्त्रम् । अतः पाषाणलगुडादिनापि हतस्य यज्ञसंस्था निष्पद्यते, नायुधैर् एव खड्गादिभिः । आहूयन्ते यत्रेतरेतरं स्पर्धमाना युद्धाय स आवहः संग्रामः । क्षत्रधर्मः अपराङ्मुखत्वं प्रजार्थं प्रभुप्रयुक्तं च । सद्यः संतिष्ठते समाप्तिम् एति । यज्ञः ज्योतिष्टोमादिः । तत्पुण्येन युज्यत इति यावत् । आशौचम् अपि सद्य एव ।

• अत्र केचित् “क्षत्रधर्महतस्य” इत्य् अनेन “सद्यः” इत्य् अभिसंबध्नन्ति । ततश् च यः संग्रामभूमौ मृतः तस्यैवायं विधिः, न तु यो ऽन्येद्युस् ततो ऽन्यत्र गतः ।

• तद् एतद् विचार्यम् ॥ ५.९७ ॥

दशाहादीनां कल्पानां परिपूर्ण आशौचकाल इदम् अपरं कर्तव्यम् । अपः स्पृष्ट्वेति स्नानम् उपदिश्यत इति प्राग् व्याख्यातम् । कृतक्रिय इति क्षत्रियादिभिर् अभिसंबध्यते । क्रिया च स्नानम् एव, अन्यस्याश्रुतत्वात् । स्नात्वा वहनादीनि स्पृशेयुः ।

• अन्ये तु श्राद्धक्रियाम् आहुः । श्राद्धादि कृत्वा सर्व एव विशुध्यति । तत्रापि ब्राह्मण उदकं हस्तेन स्पृष्ट्वा क्षत्रियादयस् तु वाहनादिभिः ॥ ५.९८ ॥

पूर्वोत्तरवस्तूपसंहारोपतत्त्युपन्यासार्थौ पूर्वोत्तराव् अर्धश्लोकौ ॥ ५.९९ ॥

बन्धुवद् इति धर्मेण, न मूल्येन । मातुर् आप्तांश् च । आप्तग्रहणं प्रत्यासन्नबान्दवमातुलादिग्रहणार्थम् । अस्माच् चानुमीयते असपिण्डः असमानोदको न सर्वसपिण्डाद् अन्यः ॥ ५.१०० ॥

अनश्नतो निवसतश् च पूर्वोक्तस् त्रिरात्र एव । अनश्नतो न निवसतश् च एकाह एव । अश्नतः निवसतश् च दशाह एव ॥ ५.१०१ ॥

अनुगमनं बुद्धिपूवम् अनुव्रजनम् । यथाकथंचिद् अधिगमने न च सचैलम् । स्नानम् अग्निस्पर्शो घृतप्राशनं च स्मुच्छितं शुद्धिहेतुः ॥ ५.१०२ ॥

न नाययेन् न निर्हारयेत् । स्वेषु तिष्ठत्सु समानजातीयेषु सत्सु । आहुतिग्रहणान् न दाहयेद् इति । विप्रग्रहणम् अतन्त्रम् । क्षत्रियवैश्ययोर् अपि शूद्रसंस्पर्शो दोष एवेत्य् अर्थवादात् प्रतिषेधः प्रतीयते ॥ ५.१०३ ॥

ज्ञानादीनि कालशुद्धेः दृष्टान्ततयोपादीयन्ते । तथैतानि स्वविषये शुद्धिकारणानि । एवं कालो ऽपि नात्रातिशङ्कितव्यः । एतेषां यस्य यत्र शुद्धिहेतुत्वं तद् इहैव प्रकरणे तेषां वक्ष्यते । अन्येषां तत्र तत्र देशे ।

• तत्र ज्ञानम् आध्यात्मिकं सांख्ययोगोपदिष्टम् । तेन हि अविद्यावासनापासनेन रागादिक्षये निर्दोषज्ञानम् उपैति । वक्ष्यति च “बुद्धिर् ज्ञानेन शुध्यति” इति (म्ध् ५.१०८) । तपः कृच्छ्रचान्द्रायणादि । तत् पातकोपपातकानां शुद्धिहेतुः । अग्निर् मृन्मयादिषु “पुनः पाकेन” (म्ध् ५.१२१) इति । आहारः पवित्राणां पयोमूलानाम् । सो ऽपि तप इव शोधयति । मृद्वारिणां शुद्धिहेतुता प्रसिद्धैव । मनसो वक्ष्यते “मनः सत्येन” इति (म्ध् ५.१०८) । उपाञ्जनं मठादेः सुधागोमयादिना संमार्जनानुलेपने । वायुश् चण्डालादिस्पृष्टे तृणकाष्ठादौ रथापतिते । कर्माणि संध्योपासनादीनि । उक्तं च “पूर्वां संध्यां जपंस् तिष्ठेन् नैशम् एनो व्यपोहति” इति (म्ध् २.१०२) । एतच् च द्वितीये व्याख्यातम् ।

• सत्य् अपि तपसः कर्मत्वे प्राधान्यख्यापनार्थं पृथग् उपदेशः । प्रायेण च शास्त्रे भेदेनैव कर्मणस् तपो निर्दिश्यते “कर्मनिष्ठास् तपोनिष्ठाः” इति (य्ध् १.२१९) ॥ ५.१०४ ॥

• यथा मृद्वारिशुचाव् अविलम्बं कृतोत्सर्गः प्रवर्तते तथा प्रमादस्खलिते परद्रव्यापहरणादाव् अविलम्बितं प्रायश्चित्तं शुद्धये समाश्रयणीयम् । एकादशे वक्ष्यति²²⁶ ॥ ५.१०५ ॥

ये विद्वांसस् ते क्षान्त्यैव शुध्यन्ति । ते हि द्वेषेर्ष्यामत्सरैर् नोपहन्यन्ते । ततो दुष्कृतेषु प्रवृत्तेषु नित्यशुद्धा भवन्ति । क्षान्तिर् नाम चित्तधर्मः, सर्वत्र साम्यम् । दानस्य्आप्य् अकार्यकृच्छिद्धिर् उक्ता “दानेन वधनिर्णेकम्” (म्ध् ११.१३८) इत्यादिना । प्रच्छन्नपापानाम् अपि रहस्याधिकारे जप उक्त एव । तपो वेदविदां वेदाभ्यास एव, ज्ञानं च । यथोक्तम् “ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानम्” इति (म्ध् ११.२३४) । कृच्छ्रादि तु सर्वेषां शुद्धिहेतुर् न वेदविदाम् एव ॥ ५.१०६ ॥

नद्यः पारावारे क्षीणोदकाया अशुद्ध्युपहते, तस्या एव वेगं गतायाः²²⁷ कूलंकषाया उदकं वेगेन शुध्यति । न²²⁸ यथान्यास्या भूमेः “भूमिः शुध्यति पञ्चभिः” इति (म्ध् ५.१२२) शुद्धये प्रतीतिर् नैवं नदीतीरेषु ।

• अथ वा वेगवत्या अशुचिप्रवाहसंसर्गेणाशुच्याशङ्कायाम् इदम् उच्यते नदी वेगेनेति । नैवं मन्तव्यं इतश् चामुतश् चाशुचिप्रवाहैः संस्पृष्टा न शुध्यति ।

• शारीरे व्यभिचारे ऽनुपलभ्यमाने परपुरुषरूपगुणानुचिन्तनेन मनोदुष्टा रजसा ऋतौ शोणितेन स्रुतेन शुध्यति स्त्री ।

• संन्यासः षष्ठे वक्ष्यते । तेन द्विजोत्तमाः शुद्धा भवन्ति । न कथंचिन् मानसापचारे । यद् अविदुषा चिन्तितं²²⁹ सूक्ष्मप्राणिवधादि तद् एषाम् अपनीयते ॥ ५.१०७ ॥

इयान् एवाधिकारी- कर्ता च पुरुषो, यद् आन्तरात्मा; अन्तःकरणं मनः; बुद्धिः; शरीरं भोगायतनम् । इन्द्रियाणां भौतिकत्वान् न पृथक्त्वम् । अत्र किंचित् केनचिच् छोध्यते । “कालेन तु सर्वम्” इति स्तुतिपरम् ।

• गत्राणीत्य् अवयवैर् अवयविनण् लक्षयति । अद्भिः स्नानेन श्रीरं शुध्यति । मनस् तु सदसदात्मकम्, तस्यासत्संकल्पाद् अशुद्धिः सत्येन साधुसंकल्पेन निवर्तते । पूर्वं (म्ध् ५.१०४) मनसः शुद्धिहेतुत्वम् उक्तम्, तदध्याहारेण नेदं वाचो मनःशुद्धिकरणम् । तथा च श्रुतिः- “मनसा वा इषिता वाग् वदति, या ह्य् अन्यमना वाचं वदत्य् असुर्या वै सा वाग् अवेदजुष्टा” (ऐत्ब् ९.४) इति ।

• विद्यया साङ्ख्यवेदान्ताभ्यासजन्यया, तपसा च कृच्छ्रादिनाभ्युपेतः शुध्यति भूतात्मा । भूतशब्दस् तत्त्ववचनः । पारमार्थिको ऽयम् आत्मानुपचिताहंप्रत्ययवेद्यः, न तु भूतमय आत्मा शरीरात्मेति मन्तव्यम् । बुद्धिर् अविद्यमानार्थाकारदर्शनीया स्वप्नादिष्व् असत्सिद्धान्तप्रकल्पितार्थाभिनिवेशतया वस्त्वात्मार्थाकारयोर् असद्भेदाध्यवसायेन दुष्यन्ती । या वानुपभुक्तजन्मान्तरकृताशुभकर्मजा एकैकदुष्कृतजा वा बुद्धिर् आत्मनो यावत् सहजा अविद्यात्मकाभेदग्रहणलक्षणा गुणात्मविवेकाभावलक्षणा वा धनपुत्राद्यभिषङ्गरूपा तृष्णातिशयहेतुः, सा तु ज्ञानेन स्वप्रकाशाश्रयया प्रमाणव्युत्पत्त्या शुध्यति । बुद्ध्यर्थयोर् भेदाद् आकारवत्वाद् अर्थस्य विषयाकारेण च परिणामासिद्धिर् निर्विकारत्वनिश्चयाद् बुद्धिशुद्धिः ।

• पूर्वत्र च विद्या वेदार्थवेदनम् एव । तस्याश् च हेतुत्वम् “यथैधस् तेजसा वह्निः” (म्ध् ११.२४५) इतिवद् इति ।

• एवं शुद्धः पूतो ब्रह्मलोकम् अवाप्नोतीत्य् एषा सा चतुर्विधा शुद्धिः । यथैता शुद्धयः परपुरुषार्थहेतवस् तज्जननादिष्व् इयम् इति प्रशंसा ॥ ५.१०८ ॥

नानाविधानां द्रव्याणां बहुप्रकाराणां तैजसमार्तिकद्रवकठिनव्यस्तसंहतकार्यद्रव्यादिभेदैर् द्रव्याणाम् उपकरणभूतानाम्। पूर्वस्याः शुद्धेर् भेदम् एतेनाह । तत्र बुद्ध्यात्मनः प्रधानता शुद्धिः । द्रव्याणां तु तत्संपरिग्रहात् । इह तु विपरीतम् । शृणुत निर्णयम् । पूर्वेणार्थस्यासांकार्यार्थः श्लोकः ॥ ५.१०९ ॥

तैजसान्य् उच्यन्ते यान्य् अग्निसंयोगाद् द्रवीभवन्ति, रजतसुवर्णताम्रायसत्रपुसीसादीनि । मणयः स्फटिककल्पाः । अश्मा पाषाणः । तद्विकारः पात्रम् अश्ममयम् । सर्वस्येति पादपूरणार्थम् । पर्वतग्राव्णो नदीस्थस्य चेत्य् आलंबनम् । भस्मनेत्²³⁰ एककार्यत्वान् मृद्भस्मनी विकल्प्येते । आपः समुच्चीयन्ते ।

• किं पुनर् अत्र कार्यम् ।

• लेपगन्धापमार्जनम् । उक्तम् “लेपगन्धापकर्षणे शौचम् अमेध्यस्य” (ग्ध् १.४२), इहापि “यावन् नापैत्य् अमेध्याक्तात्” (म्द् ५. १२४) इति । तत्र रूपतः पारुष्यं²³¹ समानं मृद्भस्मनोः, स्नेहनिमित्तकार्यभेदे शुद्धिः । अशुचेः शुचित्वापादनं²³² प्रत्यवायापनयेन संव्यवहारयोग्यता ।

• यद्य् एवम् आशुद्धिर् वाच्या- इदम् अनेन संपृक्तम् अशुचीति ।

• ननु लौकिकाः पदार्थास् तत्रलोक एव ज्ञास्यन्ते ।

• नैवम्²³³ । सामान्यमात्रं लोकाज् ज्ञायते²³⁴ । यज् जुगुप्सितं मूत्रपुरीषशोणितसंसर्गेण तादृशं लोके ऽशुचीत्य् आह । यद् अयोग्यं स्पर्शनादिक्रियासु तद् अशुचि । कथं च तस्यायोग्यतेत्य् एतच् छास्त्राद् एव विवेक्तव्यम् । किं च परद्रव्यादौ यो न स्खलति स शुचिर् उच्यते । अतो नानया²³⁵ पदार्थप्रसिद्ध्येह किंचित् सिध्यति । अपहतम् अशुचीति सिद्धे ऽपि इदम् अनेनापहन्यत इति नान्तरेण शास्त्रविशेषं²³⁶ सिद्ध्यति ।

• कथं पुनः शास्त्रात् पदार्थविशेषावसायः, यावता कर्तव्यतापरत्वेन शास्त्रं प्रमाणम्, न पदार्थप्रसिद्धौ, पाणिनिवत्, वेदमूलत्वाभ्युपगमान् मन्वादिस्मृतीनाम् ।

• उच्यते । अनेन द्रव्येण यद् दुष्टं तेन न व्यवहर्तव्यम् इत्य् अस्त्य् एव विध्यनुमानम् । यत् संसर्गेण व्यवहारप्रतिषेधः स उपघातहेतुर् इत्य् अवगमो न विरुध्यते । एवं शुद्धाव् अपि यद् उपहतं द्रव्यं तेन यथाविहितं कृतप्रक्षालनादिक्रियेण व्यवहर्तव्यम् इति शक्यते विधिमूलता प्रतिपत्तुम् । न च शुद्धिः कर्तव्येति विध्यर्थः । तथा सत्य् अकुर्वन् प्रत्यवेयात् । किं तु दृष्टार्थे व्यवहारे येन केनचित् पात्रेण शुचिनान्येन वा कर्तव्ये ऽर्थित्वात् प्राप्ते नियमः शास्त्रीयः- इत्थंभूतेन व्यवहर्तव्यं सत्य् अर्थित्वे, नानित्थंभूतेन ।

• ननु च नियमपक्षे ऽभ्युदयार्थिनो ऽधिकारः । अन्यस्य तु कामप्रसङ्गः । यथा कुसाधुत्वचिन्तायां “वाचकत्वाविशेषे ऽपि नियमः पुण्यपापयोः” (वाक्प् ३.३.३०) इति ।

• सत्यम्,यद्य् अशुद्धपात्रस्य²³⁷ प्रतिषेधो न स्यात् । प्रतिषेधे तु सति कुतो ऽकृतशुद्धिना व्यवहारः । शुद्धिविधिस् तु प्रतिप्रसवमात्रम् । प्रतिप्रसवे कुतो ऽभ्युदयः । केवलं प्रतिषेधातिक्रमो न भवति ।

• भवतु वा पदार्थाधिगमपरैव स्मृतिर् इयम्, साध्वसाधुविवेकवत् स्वल्पस्मृतिवच् च । यत् तु कार्यमूलत्वं मन्वादिवाक्यानाम् इति केनैतद् उक्तम् । यत्र यादृश्यम् मूलत्वेन शक्यते ऽवगन्तुं तत्र तद् एवाभ्युपगम्यते । अष्टकादौ कार्यरूपे तादृशम् एव वाक्यं मूलम्, सिद्धे त्व् अर्थे सिद्धार्थविषयम् एव²³⁸ । पदार्थव्यवस्थायाम् इदं प्रथमता व्यवहारमूलेति न कदाचित् कृतिः । इह तु न कथंचिद् व्यवहारमूलं संभवति । वैदिकमन्त्रसाध्यायां च शुद्धौ का व्यवहारमूलता शक्या । विधिश् चानर्थकः स्यात् ।

• ननु च पाणिनेर् अपि विधिर् अस्ति “साधुभिर् भाषितव्यं नासाधुभिर्” इति । नैषा पाणिनेः स्मृतिः । सा ह्य् एतावति पर्यवसिता साधुर् अयम् अयं नेति । एतत् तु धर्मसूत्रकारिणां स्मरणं यद्य् अप्य् अस्ति । अभिधानसाराच् चैतन् निपुणतो ऽवगन्तव्यम् ।

• ननु तत्स्मृताव् अपि विधिः श्रूयते । दायादा एवं विभजेरन्, “चतुरो ऽंशान् हर्च् ज्येष्ठः” (म्ध् ९.१५३), “ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्” (म्ध् ९.१०५) इति । किं विध्यर्थ एव लिङ्गान्तरे प्रैषादौ स्मर्यते । पदार्था विधिरूपाः, विधिसेषाः प्रैष्दयः सर्वत्र प्रवर्तनाप्रतिपत्तेर् इति चेत्, हेतुहेतुमतोर् आशिषि प्राप्तकालादिषु का प्रवर्तना । न च ग्रहणं विधेयम्, अर्थितया प्राप्तत्वात् ।

• स्वपरांशयोर् अविशिष्टायाम् अर्थितायां नियमार्थो विधिर् इति चेत्, अदृष्टकल्पेन विहितांशातिरेकेण विधिनियमानुपपत्तेः । प्रतिषेधाख्यापरिसंख्येति चेत्, युक्तम् एतत् । किं तु²³⁹ विभागकाल एव यः कश्चिद् अधिकम् अंशं भ्रातृभिर् अनुजातम् आददीत स प्रत्यवेयात् सत्याम् अप्य् अनुज्ञायाम्, न चैकवस्त्वंशे²⁴⁰ स्वत्वं²⁴¹ ज्ञाप्येत । ग्रहणविधौ हि स्वत्वापत्तिर् उपात्ता । तस्य यद् अन्यत् तद् अस्वम् इति विज्ञायते प्रतिषेधः । पुनस् तदतिक्रमेणापि परिग्रहे स्याद् एव स्वाम्यम् । अतश् च चौर्यादिनापीष्यते । न तदा इदम् अस्य स्वम् इदं नेति परिगृहाद् ऋते निश्चीयते ।

• तस्माद् विधिनियमपरिसंख्यानाम् असंभावाद् इयत्य् अंशे ऽयं स्वामीयत्य् अंशे ऽयम् इति एतावान् विभागार्थः । अतो ऽयम् अर्थान्तरे लिङ् भजेरन्न् इति प्राप्तकालतायाम् । हरेयुर् इत्यादिषु लौकिकप्रवृत्त्यनुवादः, यथा “क्षुधितो भुञ्जीत” “योगक्षेमार्थम् ईश्वरम् अभिगच्छेत्” (ग्ध् ९.६३) इति । गौतमश् च स्पष्टम् एवाह- “रिक्थक्रयः” इत्यादि (ग्ध् १०.३९) ।

• तस्माद् अष्टकादिस्मृतेः शुद्ध्यशुद्धिवचनस्य संस्कारविधितैव शिष्यते, विधिमूलत्वाद् विधिशिष्टैव । अतः शुद्ध्यशुद्धी उभे अपि शास्त्रावसेये । ततः शुद्धिर् अपि वाच्या ।

• उच्यते । उक्तैव तर्हि “वसा शुक्रम्” (म्ध् ५.१३३) इति । नृग्रहणं च तत्र स्मृत्यन्तरदर्शनेन प्रदर्शनार्थम् । श्वमार्जारखरोष्ट्रकपिकाकविड्वराहग्राम्य-कुक्कुटाखुशृगालक्रव्यादमृगशकुन्तनखिनकुलानां । वसादिग्रहणं च रोममांसानां ।

• शुद्धिवचनाच् चासुद्धानां मूत्राद्युपहातानाम् अयं संस्कारः कर्तव्यः, न पुनर् एवम् एव प्रयुज्यमानानाम् । न हि सुवर्णादयो भावाः स्वरूपेणाशुद्धाः, येन प्रयोगकाले शुद्धिम् अपेक्षेरन् ।

• अथ वादृष्टार्थो दृष्टप्रयोगाश्रयः संस्कारो विधीयते । प्राङ्मुखेनेव भोजने । तत्र शुद्धिवचनं विरुध्यते ।

• ये तु पात्राणां भोजनारम्भे संमार्जनप्रक्षालने, ते समाचारतः, न पुनर् अस्याः शुद्धिस्मृतेः । यद् अप्य् अन्यद् अस्पृश्यं पुरुषस्य पतितचाण्डालादि तथा लशुनपलाण्डुसुरामांसादि, तद् अपि द्रव्याणाम् उपघातकम् । तत्र कस्मिन्न् उपघाते का शुद्धिर् इति स्मृत्यन्तरसमाचाराव् अन्वेषणीयौ । उक्तश् च विशेषो हारीतापस्तम्बपराशरमुनिभिः । तानि तु वचनान्य् अस्माभिर् इह सर्वाणि न परिवर्तितानि । लेखकविशेषप्रसङ्गाच् चन्द्रगोमितन्त्रकारवत्²⁴² ॥ ५.११० ॥

तैजसविशेषयोः काञ्चनराजतयोर् निर्लेपयोर् अयं विधिः । अन्येषां तु ताम्रादीनां यथोच्छिष्टस्पर्शे धावनाद् इष्टकादिभिः । यत्र²⁴³ क्षीरं वा पानीयं वा पीतं तत्र न भवति लेपः । यत्र मासघृतक्षीरादिभिर् उच्छिष्टैः संश्लिष्यन्त्य् अवयवास् तत्र वक्ष्यति “तस्मात् तयोः स्वयोन्यैव” (म्ध् ५.११२) इति । लेपगन्धापकर्षणवचनाच् च (ग्ध् १.४२) यो लेपो येनैवापक्रष्टुं शक्यते तत्र तद् एवोपादेयम्, न भस्मवारिणी एव । तथा च हारीतः- “गोधूमकुष्ठककलाययवमुद्गमसूरचूर्णैः²⁴⁴” इत्यादि पठति । एवं “श्वचाण्डालोदक्यादिस्पर्शे तु निर्लेपयोर् अपि भस्मना त्रिःसप्तकृत्वः परिमार्जनम्” इति हारीतः । शङ्खस् तु “तैजसानां कुणपरुधिररेतोमूत्रपुरीषोपहतानाम् आवर्तनम् उल्लेखनं भस्मना वा त्रिःसप्तकृत्वः परिमार्जनम्” इति । तत्र चिरकालमूत्रादिवासितानाम् आवर्तनम् । नामाकृतिम् उपमृद्येच्छातस् तदाकृतिसंपादनम् आवर्तनम् । उल्लेखनं तीक्ष्णेन शस्त्रेणाश्मना वा निघर्षः ।

• स्मृत्यन्तरे त्व् आकरदाहावचूलनान्य्²⁴⁵ आम्नातानि । तत्र सुवर्णकारैर् वर्णीकृतस्य शुद्धिः आकरः²⁴⁶ । दाहः अग्नौ सुवर्णकारैर् निष्ठापनम् । अवचूलनं दाहोन्नोतानां²⁴⁷ सुवर्णकाराणां सुवर्णघनभाण्डे तेन सर्वत अहननं तस्मिन् वर्णाकरे²⁴⁸ । तथा चोक्तम् “आकराः शुचयः सर्वे” (ब्ध् १.९.३) इति ।

• अब्जं शङ्खस्फटिकादि²⁴⁹ । शङ्खस्य तु सलेपस्य गौरसर्षपकल्केन गोमूत्रोदकाभ्यां क्षीरेण च । स्मृत्यन्तरे हि पठ्यते “अद्भिः शङ्खस्य” इति, “क्षीरोदकाभ्यां गौरसर्षपकल्केनोच्छिष्टस्नेहयुक्तस्य” इति ।

• अनुपस्कृतम् अखातपूरितम्, अथ वात्यन्तानुपहतम् । सर्वशेषश् चायम् । तेन शुष्कामेध्यचण्डालादिस्पर्शे सत्य् अपि निर्लेपत्वे प्राक्प्रदर्शितैव शाखान्तरीया शुद्धिः ॥ ५.१११ ॥

अर्थवादो ऽयम् । “अग्निर् वै वारुणानि” इत्यारभ्य, “अकामयत” इत्याद्यर्थवादेषु हेम्नः सुवर्णस्य रूप्यस्य चोत्पत्तिः श्रुता । पुरुषधर्मेणाग्निर् वरुणानीर् अपो ऽकामयत मैथुनधर्मेण समयुज्यत तत एतद् द्वयं निर्बभौ उद्भूतम् । अतस् तयोः स्वयोन्या स्वेनोत्पत्तिकारणेनाग्निना अत्यन्तोपघात उदकेन च । “सयोन्या” इति पाठे समानोत्पत्तिना भस्मनेति व्याख्येयम् । तद्दर्शनाच् च मृदो ऽपि कदाचिद् अनुज्ञायन्ते । निर्णेकः शोधनं गुणवत्तरः ॥ ५.११२ ॥

यथार्हम् । यस्य यद् अर्हति, येन यस्य मलम् अपक्रष्टुं शक्यत इत्य् अर्थः । अत एव स्मृत्यन्तरोक्तम् अपि लभ्यते- “वाहनीयाश् त्रपुसीसकविकारा गोमयतुषैः” इति । यथा-

• गवाघ्रातानि कांस्यानि शूद्रोच्छिष्टानि यानि च ।

• शुद्ध्यन्ति दशभिः क्षारैः श्वपकोपहतानि च ॥ इति ।

अत एव क्षारभेदाश् च काञ्जिकदाडिमादियोजिताः सिद्धा भवन्ति ॥ ५.११३ ॥

क्षरणधर्माणो द्रवाः घृततैलोदश्वित्प्रभृतयः । तेषां च काकाद्युच्छिष्टानां प्रस्थमात्रपरिमाणानाम् उत्पवनं कस्यचिद् अंशस्यापनयनं पूर्वभागस्थितस्य । स्मृत्यन्तरे त्व् एवम् आम्नातम्- “कुशाग्राभ्यां पवमानः सुवर्जनः” इत्यनुवाकेन (म्स् ३.११.१०) ।

• अन्ये तु प्लावनम् उत्पवनम् आहुः- अन्यत् समानजातीयं तावद् आसिच्यते यावत् पूर्णे भाण्डे काश्चिन् मात्रा अवस्रवन्ति ।

• साक्षाद् उपघात एतत् । अल्पानां त्याग एव । भाण्डोपघाते तु पात्रान्तरनयनम् । उच्छिष्टसंस्पर्शे तु तैलसर्पिषी उदके ऽवधाय जपेद् इत्य् उक्तम् । तत्रार्थात् पात्रोत्क्षेपः । न हि तैलस्य उदके क्षिप्तस्य पात्ररहितस्योपयोगः संभवति । साहचर्यात् घृतस्यापि । एतच् चोत्पवनं द्रवाणाम् । यत्र²⁵⁰ मद्यामेध्यसंसर्गकृतौ गन्धवर्णौ न दृश्येते । तयोस् तु सत्योस् त्याग एव । सर्वं चैतद् बौधायनस्मृतौ परिगृहीतम् (ब्ध् १.८.३२–५३) । पक्वानां तु द्रव्याणां पुनःपाको ऽपि शङ्खेनाम्नातः । सर्वेषां ये ऽप्य् अमेध्या मद्यादयस् तेषाम् अप्य् एषैव शूद्रादीन् प्रति शुद्धिः । अत्र तूत्पवनं प्लावनम् एव । यथा वसिष्ठेनोक्तम् “भूमिष्ठानां तूदकवत्” ।

• संहता कठिनाः, शीतं घृतं आमिक्षागुडपर्पटकादयः । तेषां यः प्रदेश उपहतस् तम् अपनीय शेषस्य शुद्धिः । उक्तं च शङ्खेन- “शुष्काणाम् उद्धृतदोषाणाम्” इति । अथ वा समुदायाद् अवयविनः संहताः, शयनासनसरणादयः सजातीयविजातीयद्रव्यसंघातात्मकाः । “उद्धृतदोषाणाम्” इति सर्वत्र द्रष्टव्यम् । शवशुष्कामेध्यसंसर्गेषु यः प्रदेशो वृत्तसंसर्गस् तस्य प्रक्षालनम् अवशिष्टस्य प्रोक्षणम् ।

• दारवाणां केवलदारुकृतानां बृसीफलकादीनां काष्ठमयानां च शवचण्डालपुरीषसंसर्गे तक्षणम् । अन्ये तु पुरीषसंसर्ग एवेच्छन्ति । तक्षणेन गन्धलेपाद्यपनेतव्यम् । अवशिष्टस्य मृद्वारिभ्यां प्रक्षालनं प्रोक्षणं वा । श्वाद्युपघाते तु प्रक्षालनम् एव पुरीषवत् । खट्वाशय्यादीनां च दारुचर्मसूत्रघटितानां संहतत्वेन शुद्धिः ॥ ५.११४ ॥

श्लोकद्वयं श्रुतिसिद्धार्थानुवादेन दृष्टान्ततया नेयम् । ग्रहचमसादीनां यज्ञपात्राणां प्रयोगान्तरे प्रयुज्यमानानां पूर्वप्रयोगलग्नाज्यहविर्लेपादिसंसर्गपरिहारार्थम् उष्णेन वारिणा लेपाद्यपकर्षः कर्तव्यः । ततो यथाश्रुति क्वचित् पाणिना क्वचिद् दर्भैः क्वचिद् दशापवित्रेण संमार्गः कर्तव्यः । इयं प्रायोगिकी शुद्धिः । उच्छिष्टाद्युपघाते तु लौकिकपात्रवत् । “न सोमेनोच्छिष्टा भवन्ति” (आश्श् ५.६.३) इति विशेषश्रुतेर् अन्यत्रोपघाते सामान्यशुद्धिर् अस्तीति ज्ञायते । ग्रहचमसस्फ्या याज्ञिकेभ्य आकारविशेषेणावसातव्याः ॥ ५.११५–११६ ॥

बहुत्वं धान्यानां द्रोणाधिक्ये स्मर्यते । अन्ये तु पुरुषापेक्षया देशकालापेक्षया च वर्णयन्ति । कस्यचिद् दुर्गतस्य कुडवार्धम् अपि बहु भवति । तथा कस्यांचिद् अवस्थायां वर्धितकोशो बहुताम् एति । तथाह बौधायनः-

• देशं कालं तथात्मानं द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम् ।

• उपपत्तिम् अवस्थां तु ज्ञात्वा शुद्धिं प्रयोजयेत् ॥ (ब्ध् १.८.५३)

एवं वासःस्व् अपि केचिद् आहुः- “त्रिभ्य ऊर्ध्वं बहूनि” । यद्य् अपि त्रिप्रभृतिषु बहुत्वम्, यतः “अल्पानाम्” इति बहुवचनं श्रुतम्, अतस् त्रिपर्यन्तान्य् अल्पानि ।

• अद्भिर् इत्य् उपलक्षणम् । तेन यस्य वाससो येनैव दोषसंसर्गो व्यपैति तद् अपि द्रष्टव्यम् । तच् च प्राग् दर्शितम् । प्रोक्षणसंबन्धो ऽब्ग्रहणनियमार्थः । उदकेनैव प्रोक्षणं कर्तव्यम् । एतेनैव च भेदेन द्विःपाठः ।

• एतच् च महत्य् उपघाते शवपुरीषचाण्डालादिस्पर्शे । अन्यथा त्व् अल्पानाम् इति प्रोक्षणम् एव ।

• यदि प्रक्षालितस्यापि²⁵¹ लेपादि वाससो नापैति तदा तन्मात्रच्छेदनम् “उत्सर्गो वा” (ग्ध् १.३४) इति गौतमेनोक्तम् ॥ ५.११७ ॥

चर्मणाम् वर्ध्राणां स्पृश्यानाम्, न तु श्वशृगालादिसमन्वितानां स्वभावाशुचीनाम् । उपानत्कवचादीनाम् अपि तद्विकाराणाम् एष एव विधिः । अत्र हि प्रकरणे प्रकृत्यापि विकृतिर् गृह्यते, विकृत्यापि प्रकृतिः । तथा च दारवाणाम् इत्य् अत्र दारूणाम् अप्य् एषैव शुद्धिः । वसिष्ठेन हि दारवाणां शुद्धिम् अभिधाय, “दार्वस्थिभूम्यानि” इत्य् उक्तम् (च्ड़्, वध् ३.५२) । यदि च विकृत्या प्रकृतिर् न गृह्येत तदनुक्तक्शुद्धिविधानेन दारूणां कथम् अतिदेशः क्रियेत । प्रकृतेस् तु विकारग्रहणं तद्बुद्ध्यनपायाद् युक्तम् एव ।

• वैदलानि वार्क्षत्वगादीनि । स्मृत्यन्तरे पक्षपवित्रचर्मचामरतृणवेत्रबालवल्कलानाम् एषैव²⁵² शुद्धिर् विहिता । तत्र मयूरादिपक्षास् तन्निर्वृत्ताश् च छत्रपिच्छिकादयो गृह्यन्ते । पवित्रं दर्भस् तेषां दर्भमयानां च वाससाम् । तृणशब्देन तालपत्राण्य् उच्यन्ते । “तृणराजं विदुस् तालम्” इति स्मर्यते । तत्रैकदेशात् समुदायप्रतिपत्तिर् दत्तशब्दादिवद् देवदत्ते । बाला गवाश्वाजानां न मनुष्याणाम्, तेषां च्युतानाम् अपृश्यत्वात् ।

• सर्वा चेयं द्रव्यान्तरोपघाते शुद्धिर् उच्यते न स्वभावोपहतौ, चेलधान्ययोर् एकरूप्त्वाच् छुद्देः । शाकादेर् धान्यवद् वचनम् । यथा धान्यानाम् अवघातादिसंस्कारान्तररहितानां धान्यावस्थानाम् एव प्रोक्षणप्रक्षालने शुद्धिहेतू तद्वच् छाकादीनाम् अपि । तेनापकवानाम् अयं विधिः । पक्वानां तु सत्य् अपि शाकादिशब्दवाच्यत्वे शुद्ध्यन्तरम् अन्वेषणीयम् । यथोक्तम् “सुवर्णवारिणा पावकज्वालया च” इत्यादि । आकराद् आहृतानां तु शाकादीनाम् उदश्विद्दधिक्षीरादीनां प्रोक्षणपर्यग्निकरणे विशेषतो हारीतेनाम्नाते । तथा शिम्बीधान्यानाम् उद्घर्षणदलनपेषणादि । एतच् च पादस्पर्शे शङ्कानिवृत्त्यर्थम् । तद् उक्तम् “आकराः शुचयः सर्वे” (ब्ध् १.९.३) इति ॥ ५.११८ ॥

ऊषाः काञ्चनमृदः । अरिष्टकादयः प्रसिद्धाः । स्नेहादिलेपे सत्य् उदकेन तेषां द्रव्याणां चूर्णसंमिश्रेण²⁵³ लेपनोच्छेदनादि कर्तव्यम् । कौशेयः पट्टविशेषः । एवम् अंशुपट्टम् आविकम् ऊर्णामयं तस्य हारीतेनोक्तम् “आदित्येनोर्णामयानाम्” । तन् नित्यं प्रध्रियमाणानाम् अनेकपुरुषस्य शरीरसंस्पर्शे द्रष्टव्यम्, नान्यस्मिन्न् उपघाते । वासस्त्वादेः तेषां केवलयोः प्रोक्षणप्रक्षालनयोः प्राप्तयोः स्नेहादिलेपापकर्षणे अतिदिश्येते । क्षौमग्रहणं शाणादीनाम् अपि प्रदर्शनार्थम् ॥ ५.११९ ॥

अस्थिशृङ्गदन्ताः स्पृश्यानां गोमेषहस्त्यादीनाम्, न श्वगर्दभादीनाम् । गोमूत्रोदकयोर् विकल्पः । गौरसर्षपकल्कस् तु समुच्चीयते ॥ ५.१२० ॥

व्रीह्यादिकाण्डं स्रस्तरादिप्रयोजनं पलालम् । तृणानि कुशशाद्वलादीनि ।

• ननु च दारवाणाम् इत्य् अत्र विकृतिः प्रकृतेर् ग्राहिकेत्य् उक्तम् । किमर्थं काष्ठग्रहणम् ।

• नियमार्थम्, प्रोक्षणम् एव । तेन यावन् न महान् उपघातस् तावद् दारूणि न²⁵⁴ तक्ष्यन्ते । चण्डालादिस्पर्शे तु “सोमसूर्यांशुमारुतैः” (य्ध् १.१९३) इत्य् अनेनैव शुद्धिः । तद्विकारणां तु दर्व्यादीनां प्रक्षालनतक्षणे स्वल्पोपघाते ऽन्नाद्युपयोगिनां कर्तव्ये ।

• मार्जनं शोधनं गृहस्य दूमांधकाराद्यपनयनम् । उपाञ्जनं सुधागोमयादिभिर् भूमिविलेपनम् । एतच् च शवचण्डालोदक्यादिभिर् भित्तिसंस्पर्शे व्यापिनि द्रष्टव्यम् । अव्याप्तौ तु तावन्मात्रस्यैव । ऊर्ध्वं शवोपघाते तु भित्तितक्षणं सूर्यरश्म्यनुप्रवेशो ऽग्निज्वालाभिमर्शनम् । क्वचित् पुनर् नवीकरणम् इत्यादिपठितं संमार्जनम् ।

• मृन्मयानां पुनःपाकः । पर्यग्निकरणम् उच्छिष्टपुरुषसंस्पर्शादौ द्रष्टव्यम् । पुनःपाकस् तु मद्यभाण्डादिसंस्पर्शे द्रष्टव्यः । साक्षात्स्पर्शे तु त्याग एव । यथोक्तम्

• मद्यैर् मूत्रपुरीषैर् वा ष्ठीवनैः पूयशोणितैः ।

• संस्पृष्टं नैव शुध्येत पुनःपाकेन मृन्मयम् ॥ इति । (वध् ३.५९)

सेको गोमूत्रेणोदकेन वा । क्षीरेणापि क्वचिद् उक्तः । उल्लेखनं शस्त्रादिना लेखाकरणम् आवापनं च । “आवापनं च भूमेः” (ग्ध् १.३२) इति गौतमनिर्देशाद् एव । पञ्चभिर् इति पुनर्वचनम् अभिघातापेक्षया व्यस्तसमस्तप्रयोगदर्शनार्थम् । तत्र संमार्जनशून्यं शोधनम् उपाञ्जनं त्व् अवकररहितायाः केवलम् अपि । मूत्रपूरीषादिलेपे उल्लेखनसंमार्जने । सेको नदीपुलिनवनादिषु । गवां परिवासः एकाहमात्रं गोष्ठीकरणम् । एतच् च श्मशानभुवः सर्वं कर्तव्यम् । आवपनं तु यत्र पूर्वम् अस्थिकपालिकाद्य् अस्ति तद् उद्धृत्य मृदाम् अन्यासां प्र्क्षेपः, यत्र चान्तर्हितम् एवमादिकालान्तरेणाशङ्क्यमानसद्भावम् इत्यादिवत् तत्रापि ॥ ५.१२२ ॥

अत्र जग्धिपदाल् लिङ्गाद् अन्नविषयतास्य श्लोकस्य प्रतीयते ।

• पक्षिभिस् तु शुकादिभिर् अन्यैश् च भक्ष्यैर् यद् अन्नम् उच्छिष्टीकृतम्, न तु काककङ्कगृध्रादिभिः । तत्र हि महत् प्रायश्चित्तम् “पतत्रिणावलीढम्” (म्ध् ४.२०९) इति तद् एतद् उक्तं प्रकृतशुद्धे भोजनप्रायश्चित्तम् । तथा च तत्तुल्यप्रायश्चित्तस्य गवा घ्रातस्य नैव शुद्धिः । भवेद् अयं न्यायः । तथापि स्मृत्यन्तरसमाचाराव् अन्वेष्यौ । एवं हि शिष्टा दशशरावाधिकं काकादिक्रव्यादोपहतं तावन्मात्रम् अपनीयावशिष्टं शोधयित्वोपयुञ्जते अर्वाक् तु तत्²⁵⁵ त्यजन्ति । अत्राप्य् अवस्थाविशेषो ऽपेक्ष्यः । स्मृत्यन्तरे तु कृष्णशकुनिनोपहतम् अपि निषिद्धम् ।

• अवधूतं मुखश्वासेनावकम्पितम् । वाससो वा यस्योपरि रजोऽपनयनार्थम् उत्क्षेपणादि क्रियते आकाशदेशात् । अवक्षुतं यस्योपरि क्षुतं तद् एव । केशा मनुष्याणां च्युताः । कीटाः क्षुद्रजन्तवः कृमयः । ते केचिद् गृहस्वेदान्नाद्यजाश् ते जीवन्तो मक्षिकावन् नोपघ्नन्ति । मृतानां तेषाम् अन्नसंस्पर्शे शुद्धिर् इयम् । ये त्व् अमेध्य्संसर्गजास् ते विड्भोजिनश् च, तेषां जीवताम् अपि । गौतमीयम्- “नित्यम् अभोज्यं केशकीटावपन्नम्” इति (ग्ध् १७.८-९) । बहुव्याप्तौ सर्वत्र त्यागः । महाराशाव् अशुचिकीटसंसर्गे ऽपि स्वल्पे तन्मात्रापनयनम् अवशिष्टस्य शुद्धिः । काञ्चनरजतदर्भमणीनां वारिसहितानां स्पर्शः स्मृत्यन्तरे केशाद्यवपन्ने विहितः । अवज्वलनम् अपि क्वचित् ।

• ये तु भूमेर् इमां शुद्धिम् आहुस् तैः स्मृत्यन्तरसमाचारो वाक्यार्थश् च त्यक्तः ॥ ५.१२३ ॥

अमेध्यम् अस्पृश्यम् । तच् च यद् यस्य यद् अभोज्यं तस्य तद् अशुद्धिहेतुः, यथा ब्राह्मणस्य सुरामद्ये, न शूद्रस्य ।

• तद् अयुक्तम् । प्राग् घोमाद् धवींष्य् अभोज्यानि, न च तान्य् अपृश्यानि । सुरामद्यादीनि तु स्पर्शे ऽपि प्रतिषिद्धानि ब्राह्मणस्य । तस्माद् यस्यैव स्पर्शः प्रतिषिद्धः स एव संसर्गेणाशुचित्वम् आपादयति । अतो नायं नियमः- यद् अभोज्यं तद् अपृश्यं यत् त्व् अपृश्यं तद् अभोज्यम् इति ।

• आक्तं लिप्तम् उपदिग्धम् । तावद् इत्य् आवृत्तिविधानम् । मृद् वारि, सति प्रयोजने । प्रयोजनं च गन्धलेपापनयनम् । शुष्कामेध्यसंसर्गे चिरवृत्तसंसर्गे वा कालेनापि तयोर् गन्धलेपयोः सकृद् एव मृद्वारिभ्यां मार्जनम् ।

• ननु मृद्वार्यादीनां शुद्ध्यर्थम् आदानं दृष्टार्थं तत्रैव शुद्ध्यत्य् अपगते लेप इति किम् अनेन “यावन् नापैति” इति ।

• उच्यते । “एका लिङ्गे” (म्ध् ५.१३४) इत्यादौ संख्यातिक्रमार्थम् । उक्तया संख्यया अशक्ये पुरीषादिलेपापनये अनादृत्याश्रुतसंख्याधिकाप्य् आश्रयणीया । संख्यावचनं तु ततो न्यूनतयाप्य् अपनीते लेपे संख्या पूरयितव्येत्य् एवमर्थम् ।

• मृद्वारिग्रहणं शुद्धिसाधनोपलक्षणार्थं वर्णयन्ति । अतश् च यद्य् अप्य् अशुद्धिहेतुभूतं वारिणा क्षालितम् अपि क्षारादिना संमार्ष्टव्यम् अन्यथा न दृश्येत । अपैति अपगच्छति निवर्तत इति यावत् । तत्कृतः, तेनामेध्येन कृतः । अतश् च कस्तूरिकादिवस्त्रगन्धो नापैति नैव दुष्येत । कुंकुमाद्यनुलिप्तस्य यः प्रदेशो ऽमेधेन संसृज्येत् तत्र कुंकुमाद्य् अप्य् अपमार्जितव्यम् । अमेध्यसंसृष्टं हि तत्, तत्रापि गन्धलेपग्रहणात् । यदि गात्ररूढः कुंकुमवर्णो निघृष्यमाणो न शक्येतापक्रष्टुं स्याद् एव शुद्धिः ॥ ५.१२४ ॥

पवित्राणि शुद्धानि । देवग्रहणं स्तुतिः । ब्राह्मणग्रहणम् अपि समाचारात्²⁵⁶ सर्ववर्णार्थम् । अदृष्टं यद् अनारक्षप्रदेशस्थं द्रव्यम् अदृष्टश्वकाकादिसंसर्गं²⁵⁷ । न च सद्भावमात्रेण तदुपघाताशङ्का निष्प्रमाणिका कर्तव्या । एवं महानसादौ सूदादिभिर् अकृतशौचैर् व्यवहर्द्भिः पाक्यं द्रव्यम् अदृष्टं परिभोक्तुं न दुष्यति ।

• न पुनर् इयम् आशङ्का कर्तव्या- उत्तरकाले तत् प्राग् अविज्ञातोपघाते न दोषः । तथा हि “अमतयैतानि च” (म्ध् ५.२०) इत्यादि विरुध्येत । एवं तावद् यत्र दोषसंबन्धो न केनचित् प्रमाणेनावगम्येत तच् छुद्धम् । यत्र पुनर् असत्य् अपि निश्चायके प्रमाणे कुतर्केण संभव्यते तत्राद्भिर् निर्णेक्तव्यम् । यथा समानदेशस्थालीपीठरादि श्वकाकादिभिर् उपहन्यमानं दृष्टम्, अन्यद् अदृष्टम् अप्य् अद्भिर् निर्णेक्तव्यम् ।

• तथैवंविधम् एव वाचा प्रशंसनीयम् । शुद्धम् एतद् अस्त्व् इति शिष्टा वाचयितव्याः । ब्राह्मणवचनाच् छुद्धिर् भव्तीत्य् आहुः । प्रशस्यत इति लड् अयं विधौ द्रष्टव्यः ।

• ये त्व् आहुर् दृष्टोपघातं यत् तस्य व्यवहर्त्रा साक्षाच् छुद्धौ क्रियमाणायाम् अदृष्टायाम् शिष्टाश् चेद् आहुः- “कृतम् अस्य शौचम्” इति, तत्र प्रत्येतव्यम् इति वाक्प्रशस्तस्यार्थः ।

• तद् अयुक्तम् । आप्तवचनस्य सर्वत्रैवाप्रामान्यस्यानङ्गीकृतत्वात् पौनरुक्त्यप्रसङ्गः ।

• अन्ये त्व् अद्भिर् निर्णिक्तम् इति दृष्टान्ततया व्याख्यानयन्ति । अदृष्टवाक्प्रशस्ते विधीयेते । यथाद्भिर् निर्णिक्तं शुद्धम् एवम् अदृष्टं वाक्प्रशस्तं विधीयते ।

• ननु च यद्य् अदृष्टदोषं प्रत्यक्षानुमानागमैः शुद्धं, तत् कथं “संवत्सरस्यैकम् अपि” (म्ध् ५.२१) इति ।

• भक्ष्यविषयं तत् । स्पृश्यविषया शुद्धिर् इयम् । गुरुलघुतया वा, आपदनापद्भेदेन वा व्यवस्था ॥ ५.१२५ ॥

भूमिग्रहणम् उपलक्षणार्थम् । तेन प्रणालिकागता अपि शुचय एव । स्वभावशुचयो ह्य् आपो भूमिगता आकाशगताश् च । किं तु भूमेर् अमेध्यद्रव्यसंसर्गात् किंचिद् अशुचित्वम् । तत्र गतानां सर्गतो ऽशुचित्वप्राप्तौ यावतीनां च शुद्धिस् तदर्थम् इदं वैतृष्ण्यं यासु गोर् भवेद् इति । वैतृष्ण्यं पिपासाविच्छेदः । परिमाणोपलक्षणार्थं चैतत् । तत्र चिरन्तनैर् व्याख्यातं लिङ्गदर्शनेन “यथा वै गोः सस्नाम्भसि प्लाव्य” इति । यत्र गोः सास्नादि मज्जति तृष्णा च विच्छिद्यते तावत्यः । यास् तु मेध्यभूमिगतास् ताः स्वल्पा अपि शुद्धाः । कथं पुनर् अमेध्यव्याप्तिर् अवसेया- गन्धवर्णरसान्विताः । अमेध्येनेति तृतीयान्तं षष्ठ्या विपरिणम्यते । अमेध्यसंबन्धिभिर् गन्धादिभिर् यद्य् अन्विताः संयुक्ता भवन्ति, ततो व्याप्ता उच्यन्ते । एवं च कृत्वा पानीयं तडागादिषु यद्य् एकस्मिन् प्रदेशे ऽमेध्यं दृश्यते प्रदेशान्तरे गन्धादिशून्यं शुद्ध्येद् एव ॥ ५.१२६ ॥

कारवः शिल्पिनः शूदरञ्जकतन्तुवायादयस् तेषां हस्तो नित्यं शुद्धः । अतश् च जननमरणाशौचयोस् तत्स्पृश्यतास्ति । न तु पुरीषादिलेपे दृश्यमाने शुद्धता विज्ञेया । यद् उक्तम् “सद्यः शौचाः प्रकीर्तिताः” इति तद् एवेदम् । अत्र चापौनरुक्त्यम्, मनुशास्त्रे ऽस्यानुपदेशात् । विषयान्तरम् अप्य् अस्ति । “अनाचान्तास् तन्तुवाया वयन्ति” तन्तूनां स्तम्भविश्लेषणार्थं यत् पिष्टमण्डादि दीयते, तद्भाजनं च यत्र तत्र भूमौ विधीयते, तावती याशुद्धिः सानेन निवर्त्यते । न तु स्वभावाशुचीनां स्पर्शस् तैस् तस्य शुद्धता विज्ञेया, न हि तेषां तत्कारुकर्मविहितम् ।

• एवं चैषैवोपपत्तिर् इति म्लेच्छसंसृष्टानाम् अपि नाशुचित्वम्, तत्र शङ्खवचनात् प्रोक्षणाभ्युक्षणे । तत्र हि पठितम् “कारुहस्तः शुचिस् तथाकरद्रव्याणि” इति ।

• पण्यं व्यवहाराय यद् द्रव्यं रूपकैर् विक्रीयते ऽन्येन वा द्रव्येण मीयते, तत् पण्यं तच् च प्रसारितम् आपणभूमौ शुचि । अनेकक्रेतृसंस्पर्शाद् भूमौ च लेपनादिरहितायां स्थापनाद्युपघातस् तेन नाशुचि पुनः पुनर् दृश्यमानोपघातम् । प्रसारितग्रहणाद् गृहावस्थितस्य बुद्धौ स्थिते ऽपि पण्ये न शुद्धिः । सिद्धान्नानां तु सक्त्वपूपादीनां सत्य् अपि शुचित्वे ऽभक्ष्यता शङ्खवचनाद् एव “आपणीयान्य् अभक्ष्याणि” इति ।

• ब्रह्मचारिगतम् अस्माद् एव साहचर्यात् पूर्वोक्ता शुद्धिर् ईदृश उपघाते विज्ञायते । भिक्षमाणस्य रथ्याक्रमणम् अशुचिदर्शनं क्षवथुनिष्ठीवनम् अनेकहस्तसंपातो भिक्षाया इत्याद्युपघातः संभाव्यते । मेध्यतयाशुचित्वम् आह²⁵⁸ ॥ ५.१२७ ॥

सर्वस्त्रीणाम् आस्यं शुचि परिचुंबनादौ । “स्त्रियश् च रतिसंसर्गे” (वध् २८.८) इति स्मृत्यन्तरम् । रतिसंबन्धिनीष्व् एव न मातृभगिण्यादिषु । अत्र उच्छिष्टप्रतिषेधो ऽयं न मन्तव्यो योषितः । सत्य् अपि रतिसंबन्धित्वे “नाश्नीयाद् भार्यया सार्धम्” (म्ध् ४.४३) इति वचनान् न भुज्येतेति सिद्धं चतुर्थाध्याये । नित्यग्रहणान् न संयोगवेलायाम् एव, किं तर्हि तदर्थायाम् एव अप्रवृत्तौ²⁵⁹ ।

• शकुनिः फलपातने । पक्षिमात्रवचने ऽपि शकुनिशब्दः काककङ्कादीनां विट्भुजा नेष्यते समाचारात् । पातनग्रहणाद् वृक्षस्थस्य फलस्यायं विधिः ।

• प्रस्रवे दुह्यमानाया गोर् वत्सः पयःप्रक्षरणार्थं स्तनेषु संश्लिष्यते । अथ वोच्यते “गावो मेध्या मुखाद् ऋते”²⁶⁰ इति वचनाद् अशुचित्वे प्राप्ते, तन्निवृत्त्यर्थं वचनम् अतस् तदीयास्यसंस्पर्शस्य । न तु श्वा शुचिः । मृगं तु यदाखेटकादौ गृह्णाति हन्तुं तदा शुचिः ॥ ५.१२८ ॥

पूर्वं “श्वा म्र्गग्रहणे” (म्ध् ५.१२८) इति म्र्गवधे श्वा शुचिर् इत्य् एतावद् एव विवक्षितम् । इह तु तेन गृहीतो ऽन्यैर् वा दण्डादिघातेनेति विशेषः ।

• उत्तरार्धश्लोकार्थो विधीयते । क्रव्याद्भिः श्येनजम्बूकप्रभृतिभिः । चण्डालाद्यैः आदिग्रहणं श्वापदादीनाम् अबाधाय । दस्यवो निषादव्याधादयः प्राणिवधनीविनः ॥ ५.१२९ ॥

खशब्दो ऽयम् इन्द्रियवचनः । तेन पादयोर् ग्रहणे²⁶¹ कर्मेन्द्रियाणि²⁶² यान्य् अधस्तान्य् अमेध्यानि इति²⁶³ बहुवचनम् ।

• एतद् अयुक्तम् ऊर्ध्वं नाभेर् इत्य् अनेन विरोधात् । तत्र नाभेर् ऊर्ध्वं मेध्यतरत्वम् उक्तम्, प्रकर्शश् च । यद्य् अधस्तान् मेध्यत्वं भवति तत उपपद्यते । न हि भवति शुक्लः कृष्णतर इति ।

• न चायम् इन्द्रियवचनः, किं तर्हि छिद्रार्थो ऽयम् । तद् उक्तम् “सप्त शीर्षण्याः प्राणाः” (श्ब् १३.१.७.२) इति ।

• अधो द्वे छिद्रे । स्त्रीपुंसोपस्थभेदाद् बहुवचनम् । एवं सत्य् अन्तरास्यस्पर्शे²⁶⁴ ऽपि हस्तादेः शुद्धता, यदि तद्गतश्लेष्मसंबन्धो न भवति । तथा दूषिकादुष्टेन पुनश् चासंस्पर्शनाय²⁶⁵ ॥ ५.१३० ॥

मक्षिकाग्रहणं²⁶⁶ स्वेदजानाम् । गोग्रहणम् अजैडकस्य । अश्वग्रहणं हस्त्यश्वतराणाम् । सूर्यग्रहणं ज्योतिषाम् । विप्रुष उदबिन्दवः स्पर्शमात्रानुभवेन या अदृश्यमानरूपविशेषाः । छाया चण्डालादीनाम् । भूश् चण्डालादिस्पृष्टा पद्भ्याम् आक्रम्यमाणा शुद्धा । अन्यस्यास् तु संमार्जनादि विहितम् । एते मक्षिकादयः पुरीषादि स्पृशन्तो न दूषयन्ति ।

• अजाश्वं मुखतो मेध्यं गावो मेध्या मुखाद् ऋते ।

• मार्जारनकुलौ स्पृश्यौ सुभाश् च मृगपक्षिणः ॥

इति स्मृत्यन्तरे ॥ ५.१३१ ॥

“देहाच् चैव मलाः च्युताः” (म्ध् ५.१३०) इत्य् अशुद्धतायाम् इदम् उच्यते । विण्मूत्रे उत्सृज्येते येन स विण्मूत्रोत्सर्गः पाय्वादिः, तस्य शुद्ध्यर्थं मृद्वार्य् आदेयम् अर्थवत् । अनादृत्य संख्यां यावतीभिर् गन्धलेपाव् अपसर्पतस् तावतीर् अपो मृदश् च गृह्णीयात् । देहे भवा दैहिका मला अशुचित्वापादकाः । तदर्थास्व् अपि शुद्धिषु मृद्वारिणी उभे अप्य् अर्थ्वती आदेये । स्मृत्यन्तरे पठ्यते ।

> आददीत मृदो ऽपश् च षट्सु पूर्वेषु शुद्धये । > उत्तरेषु तु षट्स्व् अद्भिः केवलाभिस् तु शुध्यति ॥

विशुद्धेषु श्लेष्मादिषु स्मृत्यन्तरे पठितम्- “स्नेहविस्रंसनं नासिक्यं श्लेष्मावक्षते” । तेषाम् एव सत्य् अप्य् उत्तरषट्कतया न मृद आदातव्या एव ॥ ५.१३२ ॥

यान्य् एतानि द्वादशमलानि दर्शितानि । नृग्रहणं पञ्चनखानां प्रदर्शनार्थम् । श्वशृगालादीनां त्व् अस्पृश्यत्वाद् एव सिद्धम् । विण्मूत्रे तु सर्वस्याजाविकगवाश्वेभ्यो ऽन्यत्र ॥ ५.१३३ ॥

विण्मूत्रोत्सर्गानन्तरं मेढ्रस्य शुद्ध्यर्थम् एका मृद् दातव्या वामेन । स्मृत्यन्तरे शुद्धिविधानाद् यावती तस्मिन् हस्ते याति तावती सोदका ग्रहीतव्या । अहं तु ब्रवे, “अर्थवत्” (म्ध् ५.१३२) इति वचनेनोक्तम् एव परिमाणम् । केचित् पठन्ति ।

• प्रथमा प्रसृतिर् ज्ञेया द्वितीया तु तदर्धिका ।

• तृतीया मृत्तिका ज्ञेया त्रिभागकरपूरणे ॥

एतच् च परिमाणं पायाव् एव । अन्यत्र त्व् “अर्थवत्” इति । एकोत्सर्गे ऽपीयत्य् एव संख्या । आवृत्तिविधानं चेदम् । मृदां भेदो²⁶⁷ गवादिवत् । तथा चात्रोच्यते “वल्मीकाद् दूरतराद् अश्वस्थानाच् चान्येत्यादि” । एवम् इह सिता कृष्णा लोहितेत्याद्य् अपि नादरणीयम् । अभीप्सता इच्छतेति ॥ ५.१३४ ॥

शौचविधिर् आश्रमविशेषेण । अनाश्रमिणस् तु मृद्वार्य् आदेयम् अर्थवद् इत्य् एतद् एव । शूद्रस्यापि गार्हस्थ्ये ऽधिकारो ऽस्त्य् एवेत्य् एषा संख्या ॥ ५.१३५ ॥

मूत्रोत्सर्गदेशान् मूत्रादिसंबन्धान्²⁶⁸ कृत्वा शोधयित्वा यथोक्तेन विधिना । आचान्तः खानि इन्द्रियाणि उपस्पृशेत् । वेदम् अध्येष्यमाणश् च द्वितीये स्वाध्यायविधौ । प्राथमिकार्थत्वात् करोतेः कृत्वा उत्सृज्येति प्रतीयते । उन्मृज्य मूत्रं पुरीषं च पायूपस्थं क्षलयित्वा आचामेत् । वेदम् अधेष्यमाणश् च स्वाध्यायविधेर् धर्मतयोक्तम् “अध्येष्यमाणस् त्व् आचान्तः” (म्ध् २.७०) इति । इदं त्व् अध्यापयतो ऽध्येष्यतो²⁶⁹ वा²⁷⁰ । अन्यथा वेदम् उदाहरन्त उच्यन्ते । लौकिकानि क्रियान्तराणि कृत्वा नानाचान्तो वेदाक्षराण्य् उच्चारयेत् । अन्नम् अश्नंश् च ॥ ५.१३६ ॥

अयम् अनुवादः स्त्रीशूद्रार्थः । उक्तम् अप्य् एतत् स्त्रीशूद्रार्थम् उच्यते ।

• केचिद् व्याचक्षते “शुद्रः स्पृष्टाभिर् अद्भिः” (म्ध् २.६२) इति स्पर्शमात्रम् अपां शूद्रेण कर्तव्यम् । अतः परिमार्जनं श्रोत्रादिस्पर्शनं वा प्राप्तं सच्छूद्रविषयतया विधीयते । स्त्रीणां तु “हृद्गाभिः पूयते विप्रः” (म्ध् २.६२) इति जातिनिर्देशात् पुंवत् प्राप्ताव् इदम् उच्यते ।

• शारीरं शौचम् अन्विच्छन्न् इति वचनसामर्थ्याद् यद्य् अध्ययनभोजनयोः शुद्धः प्रवर्तेत तदा नावश्यं त्रिर् आवृत्तिः स्यात् । नापि प्रमार्जनम् । किं तर्हि आचमनं यावतीनां तावतीनाम् अपाम् इन्द्रियस्पर्शनं च । नान्यो ब्रह्मचारिधर्मोक्त आचमनविधिः ॥ ५.१३७ ॥

सामान्योक्तः सच्छूद्राणां प्रसङ्गेनायं धर्म उच्यते । न्यायवर्तिनो द्विजशुश्रूषवो महायज्ञानुष्ठायिनश् च । तैर् वपनं मुण्डनं मांसिकं कर्तव्यम् । तृतीयार्थे षष्ठी । अथ वा ब्राह्मणाश्रितास् तत्परतन्त्राः । ब्राह्मणैः कार्यम् । अनेकार्थत्वात् करोतेर् उपदेष्टव्यम् इति प्रतिपत्तिः । वैश्यवत् शौचकल्पविशेषाः, सूतकादाव् आचमने च । द्विजोच्छिष्टं च भोजनं एतत् प्राग्व्याख्यातम् ॥ ५.१३८ ॥

“निष्ठीव्योक्त्वानृतानि²⁷¹ च” (म्ध् ५.१४३) इति निष्ठीवने²⁷² आचमनविधानाद् अनाचान्तस्याशुद्धिता ज्ञापिता । विप्रुषाम् अपि मुखान् निष्क्रमणं निष्ठीवनम् एव । अतो विप्रुषां श्लेष्मनिरसनरूपनिष्ठीवनाद् आचमनप्राप्ताव् इदम् आह । मुखे भवा मुखनिर्गता वा मुख्याः । विप्रुष इत्य् अनुच्छिष्टं कुर्वन्ति “न चेद् अङ्गे निपतन्ति” (ग्ध् १.४१) इति ।

• ननु च विप्रुषः शुद्धा इत्य् उक्तम् “मुखजा विप्रुषः” इत्य् अत्र²⁷³ ।

• दैहिकमलव्यतिरेकेणान्यत्र । इदम् एव ज्ञापकम् । न सर्वो विषयः संदर्शितः ।

• श्मश्रूणि दाडिकालोमानि । आस्यगतानि प्रविष्टानि । नोच्छिष्टं कुर्वन्तीत्य् अनुषङ्गः । अतश् चान्यत् पूगफलादि जनयत्य् एव । तथा दन्तान्तरधिष्ठितं लग्नम् । स्मृत्यन्तरे विशेषः- “दन्तश्लिष्टे तु दन्तवद् अन्यत्र जिह्वाविमर्शनात् । प्राक्च्युतेर् इति एके । च्युतेष्व् आस्राववद् विद्यान् निगिरन्न् एव तच्छुचिः” (ग्ध् १.३८–४०) इति । च्युतेष्व् अजिह्वयेति विद्यात्, जिह्वासंस्पर्शे शुचित्वनिषेधात् ॥ ५.१३९ ॥

परान् आचमयतः परेभ्य आचमनं ददत इत्य् अर्थः । एतद् उक्तं भवति । यः परस्मा आचमनं ददाति तस्याचमयितृहस्ताद् अधो ऽङ्गुलिविवरेभ्यः पतद्भिर् उदबिन्दुभिर् भूम्यभिघातोत्थैर् यद् आचामनस्य दातुः पादौ स्पृश्येते तदा न तैर् अशुचिर् भवति ।

भौमिकैर् यथानुपहतायां भुमौ स्थिताः काश्चिद् उदकमात्राः शुद्धा एवं ते ऽप्य् उच्छिष्टा हस्तात् पतन्त उदबिन्दवः ।
न तैः स्पृष्टः अप्रयतः अशुचिः ।

परग्रहणाद् य आचामति तेन तत्संसर्गो रक्षितव्यः अन्येन च समिपस्थेन । पादग्रहणाच् च जङ्घाद्यन्तस्पर्शो दुष्ट एव ॥ ५.१४० ॥

आचमनार्हेण प्रायश्चित्तेन युक्तः पुरुष उच्छिष्ट उच्यते । तद् यथा- कृत-मूत्राद्य्-उत्सर्गश् चाकृत-शौचाचमनादिश् च यश् चामेध्यादि-संस्पर्श-दूषितो यदि पुरुषः।

द्रव्य-हस्तः, हस्तेन च गृहीतं भक्ष्यभोज्यादि द्रव्यवस्त्रादि वा येन स उच्यते द्रव्यहस्तः । वज्र-हस्तादि-वत् प्रयोग-वव्यवस्था । स चेत् स्पृष्टो भवति, तदा अनिधायैव तद् द्रव्यम् अनपनीय, हस्त-गृहीत-द्रव्य एवाचामेत् ।

• कथं पुनर् हस्तस्थे द्रव्य आचमनसंभवः । “आ मणिबन्धनात् पाणी प्रक्षालयेत्” (ग्ध् १.३६) इति तत्र विधिः ।
• केचिद् आहुः । शरीर-संस्पर्श-मात्रं द्रव्यस्य विवक्षितम्, न हस्त-स्यैव, एवम् अशुद्धाव् अपि स्कन्धाद्य्-आरोपिते ऽपि द्रव्ये उच्छिष्टस्याशुद्धतैव, तथैवाचान्ते शुद्धिः । अतो हस्तात् प्रदेशान्तरे प्रकोष्ठोत्सङ्गादिके तु द्रव्यं गृहीत्वाचामेत् । अभिप्रायो यथैव पुरुषाशौच-संबन्धाद् अशुच्य् एवं तच्छौचाच् छुद्धिः²⁷⁴ ।

• गौतमेन तु “द्रव्यहस्त उच्छिष्टो निधायाचामेत्” (ग्ध् १.२८) इत्य् उक्तम् । अत्र व्याख्यानयन्ति । सत्य् अपि तुल्य-सहितत्वे ऽत्र निधानम् एवाभिप्रेतम् । इतरथा द्रव्यहस्तस्योभयोः शुद्धौ कर्तव्यायां कः प्रसङ्गो द्रव्यनिधानस्य । अतो ऽन्तरेण वचनं निधानाप्राप्तेर् वचनं निधानार्थम् एव ।
• कथं तर्हि द्रव्यस्य शुद्धिः । प्रयतेन पुरुषेण ग्रहणात्, स्मृत्यन्तरविहितेन वा प्रोक्षणेन ।

> प्रचरन्न् अन्नपानेषु
> उच्छिष्टं संस्पृशेद् यदि ।
> आचामेद् द्रव्यम् अभ्युक्ष्य
> एवं चैव न दुष्यति ॥ > > इति ।

यद्य् अन्तरेण वचनम् अत्र निधानं लभ्यते, अप्य् अनिधायैवेति वचनम् अनर्थकम् । एकवाक्यत्वात् स्मृतीनाम् इह निश्चितेन विधानेन तथाप्य् एवं विज्ञायते । अद्य पुनर् मतभेदो गम्यते । ततश् च विकल्पः ।

• तस्य च व्यवस्था । गरीयो द्रव्यं निधीयते, अन्यद् अङ्गस्थं कृत्वावगम्यते । यदापि स्वयम् अन्नम् अश्नाति, भूयिष्टं वा उच्छिष्टं स्पृशति, आचमनार्हेन वाकृताचमनेन स्पृश्यते, सर्वो ऽपि द्रव्यस्योच्छिष्टं संस्पर्शः ॥ ५.१४१ ॥

वमनविरेचने प्रसिद्धे । अशितम् अन्नं येन मुखेनोद्गीर्णं स वान्तः पुरुषः । यस्योच्चारवेगा अष्टसंख्याया ऊर्ध्वं जाताः, हरीतक्यादिभक्षणेन व्याधिना वा, स विरिक्तः । तौ स्नानं प्रथमं कुर्याताम् । ततो ऽन्ते घृतप्राशनं कृत्वैतद् अन्यद् अन्नम् अद्यताम् । न चानेन घृतप्राशनेन भोजनान्तरनिवृत्तिः । प्रायश्चित्तेषु द्रव्यशुद्धिर् इयं भस्मोदकमार्जनवद् घृतप्राशनम् । आचमेद् एव भुक्त्वान्नम् । अन्नं भुक्त्वा तद् अहर् एव यदि वमनविरेचने स्यातां तदाचमनम् एव केवलम्, न स्नानघृतप्राशने ।

• अपरैस् तु स्वतन्त्रं व्याख्यायते । भुक्त्वाचामेद् एव । भोजनानन्तरम् आचमनं विहितं तस्यैवायम् अपवादः ।

• मैथुनिनः । स्त्रियां कृतशुक्रोत्सर्गः स्नानेन शुध्यति ॥ ५.१४२ ॥

क्षुत्वा अनिच्छतो वायुप्रेर्यमाणस्य यो नासिकाच्छिद्राद् उपजायते शब्दः स क्षवथुः, तं कृत्वा । प्रयतो ऽपि सन् । एतद् अध्येष्यमाणपदेनैव संबध्यते²⁷⁵ । प्रयतो ऽप्य् अध्येष्यमाण आचम्याधीयीत, अध्ययनविध्यङ्गतयाचमनं कुर्याद् इत्य् अर्थः । स्नानादिभ्यस् त्व् अनन्तरं सकृद् एव । यत् पुनर् उक्तम्-

• सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्त्वा च पीत्वापो वै मुनिस् तथा ।

• आचान्तः पुनर् आचामेन् निष्ठीव्योक्त्वानृतं वचः ॥ इति ।

एवम् अभिसंबन्धो ऽत्र कर्तव्यः- आचान्तो भुक्त्वापुनर् आचामेत् । यत्र पुनर् द्विर् आचामेद् इति पठ्यते तत्रानन्तर्येणैकक्रियावृत्तिः ॥ ५.१४३ ॥

आद्येन पदत्रयेण शुद्धिप्रकरणोपसंहारश् चतुर्थेन वक्ष्यमाणसंक्षेपवचनम् । शौचविधिशब्दः सामान्यशब्दो ऽपि द्रव्यशुद्धिसंनिधानाद् गोबलीवर्दवद् इतरविशेषपरः संपद्यते । स्त्रीणां धर्मा असाधारणस्त्रीकर्तृका एव । यस् तु साधारणो यागादिः स इह नोच्यते ॥ ५.१४४ ॥

स्वातन्त्र्यं स्त्रीषु कस्यांचिद् अवस्थायां नास्तीत्य् उपदेशार्थः । वयोविभागवचनं तु यत्रास्याः पार्तन्त्र्यं तत्प्रदर्शनार्थम् अविवक्षितस्वरूपम् ॥ ५.१४५.

तथा चोक्तम्-

• तत्सपिण्डेषु वा सत्सु पितृपक्षे प्रभुः स्त्रियाः ।

• पक्षद्वयावसाने तु राजा भर्ता स्त्रिया मतः ॥

तत्सपिणेष्व् इत्यादिना चासति स्वामिनि कर्तव्यम् ॥ ५.१४६ ॥

अव्यवस्थानं वचनीयताहेतुः कथितो गर्ह्ये कुर्याद् इति । एषां हि विरहेण निवसन्ती गच्छन्ती वा ग्रामान्तरम् इत्य् अध्याहार्यम् ॥ ५.१४७ ॥

आभिक्ष्णवचनः सदाशब्दो नित्यशब्दवत् । नित्यप्रहसितया²⁷⁶ इति । सत्य् अप्य् अन्यत्र क्रोधशोकवेगे भर्तुर् दर्शने मुखप्रसादस्मितनर्मवचनादिना प्रहर्षो दर्शनीयः । कुमार्या भर्तृमत्याश् चायम् उपदेशः । गृहकार्ये च दक्षया । अर्थसंग्रहव्यययोः धर्म्कार्ये स्नानादौ च । “अर्थस्य संग्रहे चैनाम्” (म्ध् ९.११) इत्यादिना गृहकार्यम् उक्तम् । तत्र दक्षया चतुरया भवितव्यम् । अत्र संस्कारादि शीघ्रं निष्पाद्यम् । सुसंस्कृतोपस्करया । उपस्करं गृहोपयोगि भाण्डं कुण्डघटिकादि, तत् सुसंस्कृतं सुसंमृष्टं शोभावत् कर्तव्यम् । व्यये च मित्रज्ञात्यातिथ्यभोजनार्थे धने अमुक्तहस्तया उदारया न भवितव्यम् । न बहुव्ययितव्यम् इत्य् अर्थः । सुसंस्कृतान्य् उपस्कराणि यस्या इति बहुव्रीहिः । एवं मुक्तो हस्तो यस्या इति विग्रहः । पश्चान् नञ्समासः । रूढ्या उदारवचनो मुक्तहस्तशब्दः ॥ ५.१४८ ॥

भ्राता वानुमते पितुः । यथैव पित्रानुज्ञातस्य भ्रातुर् दातृत्वम्, एवं पितुर् निरपेक्षस्यापि दातृत्वश्रुतौ भार्याया अनुमते सति दानं बोद्धव्यम् । सर्वत्र सहाधिकाराद् उभयोश् च दुहितरि स्वाम्यात् । असति पितरि मात्रापि देयेति नवमे दर्शितम् । मात्रापित्रोर् अपत्यं तन्निमित्तं च स्वाम्यम् इति युक्ता इतरेतरापेक्षा । शुश्रूषेत आराधयेत् । संस्थितं च मृतं च, न लङ्घयेत् । लङ्घनम् अतिक्रमणम् । न स्वातन्त्र्येणासीतेत्य् अर्थः । यथा जीवति भर्तरि तत्परवती एवं मृते ऽपि तदैव तत्परतन्त्रया भवितव्यम् । यत आह- “प्रदानं स्वाम्यकारकम्²⁷⁷” (म्ध् ५.१५०) । यदैव पित्रा दत्ता तदैव पितुः स्वाम्यं निवर्तते। यस्मै दीयते तस्योत्पद्यते । अतश् च न विवाहकाल एव दानं प्राग् अपि विवाहाद् वरणकाले अस्ति दानं ॥ ५.१४९ ॥

किमर्थस् तर्हि विवाहः ।

अभिलषितार्थनिष्पत्तिर् मङ्गलम्, तत्साधनं तद्अर्थं प्रयुज्यते । तत्र प्रजापतेर् यज्ञः इति क्रियाविशेषणत्वान् नपुंसकम् । स्वस्ति ईयते प्राप्यते येन तत् स्वस्त्ययनम् । यद् अस्य प्रियं वस्तु विद्यते तन् न नश्यतीत्य् अर्थः । आसां स्त्रीणाम् । तेषु विवाहेषु । यज्ञः प्रजापतेर्²⁷⁸ देवतायाः क्रियते “प्रजापते न त्वद् एतानि” (र्व् १०.१२१.१०) इति विवाहे आज्यहोमाः केषांचिद् आम्नाताः । उपलक्षणं चैतद् अन्यासाम् अपि देवतानां पूषवरुणार्यम्णाम् । तथाहि तत्र मन्त्रवर्णाः । “पूषणं नु देवम्, वरुणं नु देवम्” (आश्ग् १.७.१३) इत्यादयो देवतान्तरप्रकाशनपराः । प्रदानाद् एवासत्य् अपि विवाहे स्वाम्यम् उत्पद्यत इत्य् एतद् अत्र ज्ञाप्यते । विवाहयज्ञस् तु मङ्गलार्थ इत्याद्य् अविवक्षितम् । दारकरणं विवाह इति स्मर्यते । सत्य् अपि स्वाम्ये नैवान्तरेण विवाहं भार्या भवतीति ॥ ५.१५० ॥

“सर्वत्रैव प्रतिषिद्धवर्जम्”²⁷⁹ (ग्ध् ५.२) इति अनृताव् अपि सुखस्य दाता । मन्त्रसंस्कारो विवाहविधिस् तस्य कर्ता मन्त्रसंस्कारकृत् । परलोके च । पत्या सह धर्मे ऽधिकाराच् च तत्फलावाप्तेः परलोकसुखस्य दातेत्य् उच्यते ॥ ५.१५१ ॥

द्यूतातिसक्तो विशीलः । कामप्रधानं वृत्तम् अस्येति कामवृत्तः । गुणैर् वा परिवर्जितः । श्रुतधनादिगुणविहीनः । उपचार्यः आराधनीयः ॥ ५.१५२ ॥

भर्त्रा विना कृतानां यज्ञाधिकारो नास्तित्य् एतद् असकृत् प्रतिपादितम् । तेन व्रतोपवासाव् अपि कुर्वती तदनुज्ञां गृह्णीयात् । व्रतं मद्यमांसादिनिवृत्तिसंकल्पः, न तु कृच्छाणि । तत्र जपहोमयोर् अङ्गत्वात् तदभावाच् च स्त्रियाः । न च वक्तुं युक्तम् “जपहोमविकलं कृच्छ्रानुष्ठानम् अस्या भविष्यति” । न हि स्वेच्छयाङ्गत्यागो युक्तः । सर्वाङ्गकल्पयुक्तस्य कर्मणो ऽभ्युदयसाधनत्वेनावगतत्वात् । न हि पुरुषशक्तिभेदापेक्षयाङ्गानाम् उपचयापचयौ भवतः । सन्ति च सर्वाङ्गोपसंहारेण सवर्णास् त्रैवर्णिकाः प्रयोगम् अनुष्ठातुम् । अतो न स्त्रिशूद्रस्याभ्युदयकामस्य कृच्छ्रेष्व् अधिकारः । प्रायश्चित्तेषु विशेषं वक्ष्यामः । उपोषितम् उपवासः आहारविच्छेद एकरात्रद्विरात्रादिषु । शुश्रूषते परिचरति ॥ ५.१५३ ॥

पत्युर् लोकः पत्या सह धर्मानुष्ठानेन यो ऽर्जितः स्वर्गादिः स पतिलोकः, तम् अभीप्सन्ती प्राप्तुकामा नाचरेत् किंचिद् अप्रियं परपुरुषसंसर्गादि शास्त्रप्रतिषिद्धम् । न हि मृतस्य किं प्रियम् अप्रियं चाशक्यम् अवसातुम् । न च जीवतो यत् प्रियं तद् एव मृतस्य, भवान्तरोपपन्नानां तु प्रीतिभेदात् । तस्माद् यत् प्रतिषिद्धं स्वातन्त्र्यं तद् एवाप्रियम् । तन् नाचरेत् ॥ ५.१५४ ॥

तद् एव सविशेषं दर्शयति । पुंवत् स्त्रीणाम् अपि प्रतिषिद्ध आत्मत्यागः । यद् अप्य् आङ्गिरसे “पतिम् अनुम्रियेरन्” इत्य् उक्तम्, तद् अपि नित्यवद् अवश्यं कर्तव्यम् । फलस्तुतिस् तत्रास्ति । फलकामायाश् चाधिकारे श्येनतुल्यता । तथैव “श्येनेन हिंस्याद् भूतानि” इत्य् अधिकारस्यातिप्रवृद्धतरद्वेषान्धतया सत्याम् अपि प्रवृत्तौ न धर्मत्वम् । एवम् इहाप्य् अतिप्रवृद्धफलाभिलाषायाः सत्य् अपि प्रतिषेधे तदतिक्रमेण मरणे प्रवृत्त्युपपत्तेर् न शास्त्रीयत्वम् । अतो ऽस्त्य् एव पतिम् अनुमरणे ऽपि स्त्रियाः प्रतिषेधः । किं च “तस्माद् उ ह न पुरायुषः प्रेयात्” (श्ब् १०.२.६.७) इति प्रत्यक्षश्रुतिविरोधे²⁸⁰ ऽयं स्मृतिर् अप्य् एषा शक्यते कल्पयितुम् । यथा “वेदम् अधीत्य स्नायात्” (बौग् २.५.६) इत्य् अध्ययनानन्तरम् अकृतार्थावबोधस्य स्नानस्मरणम् । अतो मृतपतिकाया अनपत्याया असति भर्तृधनादौ दायिके च कर्तनादिना च केनचिद् उपायेन जीवन्त्या जीवितस्यातिप्रियत्वात् तदुपेक्षणस्याशास्त्रत्वात् प्रतिषिद्धत्वाद् आपदि सर्वव्यभिचाराणां “विश्वामित्रजाघनीम्” इत्यादिनानुज्ञातत्वाद् व्यभिचारोपजीविताप्राप्ताव् इदम् उच्यते । कामम् अस्याम् अवस्थायां शरीरं क्षपयेत् क्षयं नयेत् पुष्पमूलफलैर् यथोपपादं वृत्तिं विदधीत । न तु नामापि गृह्णीयात् पतिर् मे त्वम् एवाद्येत्य् अन्यस्य । यत् तु,

• नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबे ऽथ पतिते पतौ ।

• पञ्चस्व् आपत्सु नारीणां पतिर् अन्यो विधीयते ॥ इति । (न्स्म् १२.९७)

तत्र पालनात् पतिम् अन्यम् आश्रयेत, सैरन्ध्रकर्मादिनात्मवृत्त्यर्थम् । नवमे च निपुणं निर्णेष्यते । प्रोषितभर्तृकायाश् च स विधिः । कामशब्दप्रयोगो ऽरुचिसंसूचनार्थम् । देहक्षपणम् अप्य् अकार्यम् इदं त्व् अन्यद् अकार्यतरं यद् अन्येन पुरुषेण संप्रोयोगः ॥ ५.१५५ ॥

एष एवार्थो विस्पष्टीक्रियते । आ मरणाद् ब्रह्मचारिण्य् आसीत । अस्याम् आपदि न व्यभिचारेणात्मानं जीवयेत् । क्षान्ता । तत्कृतं दुःखम् अवधीरयन्ती । न ब्रह्मचर्यं क्षुदुत्कृतं येन चित्तं कल्लोलेन खण्डयेत् । एकः पतिर् यासां ताः, एकस्य वा पत्न्य एकपत्न्यः, तासां सावित्रीप्रभृतीनां यो धर्मो यस्य फलं वरदानाभिशापादिषु शक्तता। तं कांक्षन्ती कामयमाना ब्रह्मचर्यं न जह्यात् । अस्याम् अवस्थायां मूलफलाशिन्या यदि भवति मरणं ततो न दोषः ॥ ५.१५६ ॥

पूर्वेणापदि जीविकार्थः परपुरुषसंसर्गो निषिद्धो ऽनेन पुत्रार्था प्रवृत्तिर् निषिध्यते । एवं किल श्रूयते “नापुत्रस्य लोको ऽस्ति” (ऐत्ब् ३३.१) इति । लिङ्गं च तत्राविवक्षितम् अतः पुत्रार्थे प्रसङ्ग इदम् उच्यते । बहूनि सहस्राणि कुमारा एव ब्रह्मचारिणो ऽकृतदारा नैष्ठिकास् तेषाम् अनेकानि सहस्राणि दिवं गतानि स्वर्गं प्राप्नुवन्ति । नियोगस् तु नवमे (म्ध् ९.५९) गुर्विच्छया²⁸¹ विहितः, नात्मतन्त्रतया पुत्रार्थिन्याः । अकृत्वा कुलसंततिं कुलवृद्ध्यर्था संततिस् ताम् अकृत्वा पुत्रान् अजनयित्वेत्य् अर्थः । अनेकानीति नञ्समासस्योत्तरपदार्थप्राधान्येन बहुवचनं चिन्त्यम् । सत्य् अप्य् एकत्वप्रतिषेधे द्व्यादिसंख्यावचनं दुर्लभम् । तथा ह्य् अयं स्वधर्मावेशेन परित्यक्तस्वगतिकत्वेनाच्छादिततद्रूपो ऽप्य् अतिदीर्घसंख्याविशेषान् आचष्टे । यथा मोदो ग्राम इति । उक्तं च चूर्णिकाकारेण “अनेकस्माद् इति सिध्यति” इति । एकवचनप्रयोगशिष्टिसिद्धिः दर्शितवान् । असहायवचनो वायम् अनेकशब्दः । असहायानि गतानि, भार्या सहायभूता एषां नासीद् इत्य् अर्थः ॥ ५.१५७ ॥

एष एवार्थो भूय उच्यते प्रतिपत्तिदार्ढ्यार्थम् ॥ ५.१५८ ॥

पुत्रो मे जायताम् इत्य् अभिलाषः । सो ऽपत्यलोभः, ततो हेतोर् या भर्तारम् अतिक्रम्य वर्तते ऽन्येन संप्रयुज्येत । सा इह लोके निन्दां गर्हां प्राप्नोति स्वर्गं न प्राप्नोति ॥ ५.१५९ ॥

अन्येन भर्त्रा या उत्पादिता प्रजा सा नैव तस्याः प्रजा । अन्यदारेषु च या पुंसोत्पादिता सापि तस्य न भवति ॥ ५.१६० ॥

_न केवलं निन्दाम् एव येन, _

अतो नातिचरेद् भर्तारं दृष्टादृष्टफललोबेन ॥ ५.१६२.

स्त्रीधर्मोपसंहारश्लोका ऋजवश् च स्त्रीधर्मा इत्य् अतो मयात्र व्याख्यानादरः कृतः । एतावत् तत्रोपदेशार्थः । यथा पुंसो ऽन्यया सह पुनःप्रवृत्तिकर्म नेह “संस्थितं च न लङ्घयेत्” (म्ध् ५.१४९) इत्य् अनेन न्यायेन पुनः सहप्रवृत्तिर् इति, तथा “स्वर्गं गच्छत्य् अपुत्रापि” (म्ध् ५.१५८) इत्य् अनेनापत्यजननम् आपदि प्रतिषिध्यते — नियोगस्मृत्या तु तत् पुनर् अभ्यनुज्ञास्यते — तद् एतद् अपत्योत्पादनम् उक्तप्रतिषिद्धत्वाद् विकल्प्यते । अनयोस् तु स्मृत्योः कतमा स्मृतिर् ज्यायसीति न शक्यं कर्तुम् अतिशयावधारणं येनैकत्रापत्यम् अन्यत्रास्याः संयमः । उभयोर् अपि वस्तु निर्वहति ॥ ५.१६३–१६४ ॥

न्यायप्राप्ताप्तानुवादः श्लोकः । एवं तस्याः साध्वीत्याद्युक्त एवात्राग्निहोतिणः संस्कारः । “न वाग्नयो ह वा एते पत्न्यां प्रमीतायां धार्यन्ते” इति ॥ ५.१६५ ॥

तद् एतत् पुनर् अधिकारार्थम् उदाह्रियते । इदम् अप्य् अन्यया सहाधिकारप्रतिप्रसवः । यदा त्व् अर्थे प्रयोजने धर्मकर्मानुष्ट्ःआने वा तदाप्य् असहायभावाद् वानप्रथे²⁸² पारिव्राज्ये वाधिकारस्याप्रतिषेधः । तथा च श्रुतिः “जरसा ह वा एतस्माद् विमुच्यते” इति । अर्थलोपेन वा ।

• अपरे त्व् आहुः । अत्र “यदा” इति कल्पयिष्यते । एतेन यावज्जीवहोमीयश्रुतेर् अविरोधः सिद्धो भविष्यति ॥ ५.१६६ ॥

उपसंहारश्लोकः । पञ्चयज्ञग्रहणं च सर्वप्रसिद्ध्यर्थम् इति ॥ ५.१६७ ॥

**इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां **

पञ्चमो ऽध्यायः ॥

इति श्रीभट्टवीरस्वामिसूनोर् भट्टमेधातिथिस्वामिनः कृतौ

मनुभाष्ये पञ्चमो ऽध्यायः समाप्तः ॥