०४

संक्षेपेणातिक्रान्तस्याध्यायद्वयस्यार्थं कथयत्य् अनुस्मरणाय । गार्हस्थ्यधर्मस्यायं वृत्तिविधिर् इति द्वितीयं श्लोकप्रयोजनम् ।

• अनियतपरिमाणत्वाद् आयुषश् चतुर्थभागव्यवस्थाविधानम् आश्रमिणाम् अनुपपन्नम् अतः श्लोको ऽयं विहिताश्रमकालानुवादार्थः । यद्य् अपि च “शतायुर् वै पुरुषः” (ऐत्ब् २.१७) इत्य् एतदपेक्षया कथंचिद् उपपद्येतापि, तथापि स्वप्रकरणे “ग्रहणान्तिकम्” (म्ध् ३.१) इति अवध्यन्तरस्य ब्रह्मचर्यविहितत्वात्, “गृहस्थस् तु यदा पश्येत्” (म्ध् ६.२) इति गार्हस्थ्ये ऽपि कालान्तरप्रतिपत्तेर्, अनुवादतैवानुमीयते ।

• चतुर्थम् आद्यम् आयुषो भागं । जन्मापेक्षम् आद्यत्वम् । गुरौ उषित्वा ब्रह्मचर्यं कृत्वा, ततो द्वितीयं चतुर्थम् आयुषो भागं कृतविवाहो गृहे वसेत् । गृहस्थाश्रमम् अनुतिष्ठेत्, तत्र वसेत् ॥ ४.१ ॥

“देहि देहि” इति याचमानस्य यः परस्य चित्तविकारः खेदात्मको जायते, स द्रोहो ऽभिप्रेतः, न पुनर् हिंसैव, तस्याः सर्वसामान्येनैव प्रतिषेधात् । अल्पद्रोहेणेति । याच्ञया विना यदि न वर्त्यते तदा स्वल्पं याचितव्यम्, एषो ऽल्पद्रोहः । या वृत्तिर् जीवनोपायः कृषिसेवादि, यस्यां वृत्तौ परस्य पीडा न भवति सा आश्रयितव्या । सामान्योपदेशो ऽयम् । समास्थाय आश्रित्य जीवेत् ।

• आपदि दशमे विधिर् भविष्यति । अस्माच् चोपदेशाद् वक्ष्यमाणाभ्य अन्यापि वृत्तिर्¹ भवतीति गम्यते । अन्यथा वक्ष्यमाणविशेषनिष्ठत्वे सामान्यस्योपदेशस्यानर्थक्यम्² एव स्यात् । तेन च याजनाध्यापने, कुसीदम् अमृतादिमध्ये अपठितम् अपि लभ्यते ।

• अल्पीयसी या उञ्छवृत्तिर् गृहीता असौ ह्य् अल्पद्रोहः । तथा च गौतमः- “कृषिवाणिज्ये चास्वयं³ कृते । कुसीदं च” (ग्ध् १०.५–६) । जीवनमात्रो ऽयं विधिः, धनसंचयस् तु वक्ष्यमाणैर् एव नियतैः कर्मभिः ॥ ४.२ ॥

पूर्वेणान्वाहिकजीवनविधाव् उपाय उक्तः, अनेन धनसंचये नियम उपदिश्यते । स्वैः कर्मभिः धनसंचयं कुर्यात् । तानि च कर्माण्य् उत्तरत्र वक्ष्यन्ते । संचयप्रयोजनम् आह- यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थम् । न भोगाय धनसंचयक्लेशः कर्तव्यः, किं तर्हि, यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थम् । आत्मकुटुम्बस्थितिर् यात्रा, तत्परिमाणं यात्रामात्रम्, तस्य प्रसिद्धिर् निष्पत्तिः, तदर्थस् तत्प्रयोजनम् ।

• नित्यकर्मनिवृत्तिर् आत्मस्थिताव् एवान्तर्भूतानि ह्य् अकुर्वत न आत्मस्थितिः⁴ । आह च “न निर्वपति पञ्चानाम् उच्छ्वसन् न स जीवति” (म्ध् ३.६२) । अथ वा⁵ सत्य् अपि शास्त्रीयत्वे यत्र लोको⁶ गर्हते तद् वर्ज्यम् एव । यथा नरस्य महाकुलीनस्य भुक्तविभवस्य निकृष्टकुलात् प्राप्तश्रीकात् समानजातीयाद् अपि प्रतिग्रहादिना केनचिद् उपायेन जीवनम् ।

• अक्लेशेन शरीरस्य । सेवावाणिज्ये महाक्लेशे दूराध्वगमनादिना । तादृशे न कर्तव्ये । संचयो राशीकृतपरिरक्षणम् ॥ ४.३ ॥

तानीदानीं कर्माणि नामतस् तावद् आह ।

नाम्नैव केषांचित् स्तुतिः प्रतीयते । प्रयोजनं च⁷ प्रशस्ताभावे निन्दितेषु प्रवृत्तिः । तत्र मृतप्रमृते अत्यन्तनिन्दिते । ततो ऽपि सत्यानृतम् । यत आह- “तेनैव वापि⁸ जीव्यते”⁹ (च्ड़्। म्ध् ४.६) इति । अपिशब्दो ऽरुचिसूचनार्थः¹⁰ ॥ ४.४ ॥

नामतो निर्दिश्य स्वरूपतो व्याचष्टे ।

उञ्छश् च शिलश् च उञ्छशिलम् । तद् ऋतं ज्ञेयं सत्यव्रततुल्यम् । क्षेत्राल् लूनस्य व्रीह्यादेर् गृहं खलं वा नीयमानस्य यः पुलाकः पतितः स्वामिनो ऽनपेक्षितस् तस्योच्चयनम् उञ्छः, तद् ऋतम् । न तत्रेयं बुद्धिर् आधेया- “परकीयम् एतत्, न गृह्णामि” इति । एवं च खलात्¹¹ परिभ्रष्टस्य लूनस्यालूनस्य वानेकप्ररोहवतो ग्रहणं शिलः ।

• अमृतं स्याद् अयाचितम्, अत्यन्तप्रीतिकरत्वात् । मृतम् इव याचितम् भैक्षम्¹² इति । याचितम् इत्य् एव सिद्धे भैक्षशब्देन सामूहिकतद्धितान्तेन बहवो याचितव्या इत्य् उच्यते, नैकः कदर्थनीयः । तद् उक्तम्- “अल्पद्रोहेण” (म्ध् ४.२) इति । प्रायेण च भैक्षशब्दस्य “भैक्ष्याश्य् आत्मविशुद्ध्यर्थम्”¹³ (म्ध् ११.७१) इत्य् एवमादौ सिद्धान्नविषये प्रयोगसिद्धेः, सामान्यविषयार्थं याचितशब्दोपादानम् । तेन नेदं सिद्धान्नभिक्षणम् एव, अग्निमतः पराग्निपक्वेन वैश्वदेवादिविरोधात् । न चेदं भोजनार्थम् एव भिक्षणम्, किं तर्हि, स्थित्यर्थम् । स्थितिश् च न भोजनमात्रसाध्या गृहस्थस्य, किं तर्हि, यावत्¹⁴ किंचिद् गृहोपयोगि । अत एधोदकपरिधानाद्य्¹⁵ अपि भिक्षितव्यम्, गृहोपकरणं च स्थाल्यपिधानादि । ब्रह्मचारिणस् तु भोजनकाले विधिना पाकासंभवान् नियमतः सिद्धान्नविषयं भैक्ष्यं प्रतीयते । भिक्षाशब्दश् चायं भिक्ष्यमाणद्रव्यगतं परिमाणम् अप्य् आचष्टे । भिक्षामात्रं न ददाति याचितः, प्रसृतिमात्रं भिक्षेति । तेन गोहिरण्यादिभिक्षणं न प्रसृतशब्देनाभ्यनुज्ञायते,¹⁶ प्रतिग्रहाद्यर्था¹⁷ याच्ञेति ।

• ननु भैक्षग्रहणम् अपि प्रतिग्रह एव ।

• नैवम्,¹⁸ ग्रहणमात्रं प्रतिग्रहः । विशिष्ट एव स्वीकारे प्रतिपूर्वो गृह्णातिर् वर्तते । तेन न स्वीकारमात्रे । “प्रतिग्रहसमर्थो ऽपि” (म्ध् ४.१८६) “प्रतिग्रहः प्रत्यवरः” (म्ध् १०.१०९) इति, अदृष्टबुद्ध्या दीयमानं मन्त्रपूर्वं गृह्णतः प्रतिग्रहो भवति । न च भैक्षे “देवस्य त्वा” (व्स् २.११) आदिमन्त्रोच्चारणम् अस्ति, न च प्रीत्यादिना दानग्रहणे । न च तत्र प्रतिग्रहव्यवहारः ।

• अतः प्रतिग्रहाद् अर्थान्तरम् एवेदं मृतामृतशब्दाभिधेयम्¹⁹ । अतश् च नात्र याच्यमानस्य अयाच्यमानस्य वा महासत्त्वतया उपकारान्तरापेक्षा जायते, येन वा ददतो जात्याद्यपेक्षा युक्तिमती²⁰ प्रतिग्राह्यस्य । एवं करुणया²¹ च प्रदीयमानं गृह्णतो न प्रतिग्रहः ।

• ननु च करुणया दानम् अदृष्टायैव ।

• नेति ब्रूमः । न च तत्र दानधर्मः, किं तर्हि, करुणाभ्यासात् परोपकाराद् वा । तत्र यथा हितोपदेशादाव् अनुग्राह्यस्य²² विधिर् जात्यादि²³ नापेक्षते तद्वत् करुणया दाने । तथा च शिष्टा नैवंविधे दाने “वेदतत्त्वार्थविदुषे ब्राह्मणाय” (म्ध् ३.८६) इत्य् एतद् अनुरुध्यन्ते । अत एवाब्राह्मणा अपि दैन्यम् आपन्नाः परेण दत्तं गृह्णाना न ब्राह्मणवृत्तिं²⁴ प्रतिग्रहम् आश्रिता भवन्ति ।

• स्थितम् एतत् । प्रतिग्रहे यद्य् अपि याचितायाचितपूर्वकत्वं विद्यते तथापि न तेनैव मृतामृतशब्दार्थः, विषयान्तरस्य दर्शितत्वात् । याजनाध्यापनयोर् अप्य् एतद् रूपम् अस्ति । कश्चिद् याजयित्वा याजकत्वं लभते, कश्चित् प्रार्थ्यते । एवम् अध्यापने योज्यम् । अतो यावता काचिद् वृत्तिर् याच्ञया²⁵ सा दैन्यावहत्वात् मरणम् इवेति मृतशब्देनाभिधीयते । कर्षणं तु मरणाद् अपि पापीयः । लाङ्गलाकर्षणं हि भारवाहत्वम् । तच् च खलु जनपदकर्म²⁶ ॥ ४.५ ॥

नैवं मन्तव्यं सत्यानृतोभयरूपता शास्त्रेण वाणिज्ये ऽभ्यनुज्ञायत इति । किं तर्हि, वस्तुस्वभाववादो ऽयम् । लोभग्रहणम् एवानृतम् । जीव्यत इति वचनाद् वाणिज्या जीवनायैव, न धनसंचयाय । सेवा श्ववृत्तिः । यथा हि श्वा प्रेर्यते, कृच्छ्रेण च लभते, तथा च सेवकः । सेवा प्रेष्यत्वम् । यत्र कुत्रचित् कर्मणि प्रेष्यते, उचिते ऽनुचिते वा, स सेवकः । अत उत्कृष्टेनायुधकर्मादिना ये राजानम् उपसर्पन्ति ते न श्ववृत्तयः ॥ ४.६ ॥

उक्तम्- आत्मकुटुम्बस्थित्यै धनसंचयः कार्यः, न भोगाय क्लेश आश्रयणीयः । तत् तु किम् अन्वहम् अर्जनीयम्, उतैकदैव चिरकालपर्याप्तम् इति, नोक्तम् । तत्र कालविलम्बार्थम् इदम् आरभ्यते ।

• कुसूले धान्यम् अस्येति गमकत्वाद् व्यधिकरणो बहुव्रीहिः । पाठान्तरम् “कुशूलधान्यकः” इति । कुसूलपरिमितं धान्यं कुसूलधान्यम्, तद् अस्यास्तीति मत्वर्थीय इकशब्दः । धान्याधिकरणम् इष्टकादिकृतं कुसूलः कोष्ठ इति चोच्यते । तेन चात्र परिमाणं²⁷ लक्ष्यते । तत्र यावन् माति तावत् संचेतव्यम् । न पुनर् आधारनियमो ऽस्ति । कुसूलेन²⁸ च महापरिग्रहणस्यापि बहुभृत्यबन्धुदारदासपुत्रगवाश्वादिमतो ऽपि यावता सांवत्सरी स्थितिर् भवति तावद् अनुज्ञायते । यतो वक्ष्यति “यस्य त्रैवार्षिकं भक्तम्” (म्ध् ११.७) इति । धान्यग्रहणम् अप्य् अविवक्षितम् । सुवर्णरूप्याद्य् अपि तावत्याः स्थितेः पर्याप्तम् अर्जयतो न दोषः । सर्वथाधिकं ततो नार्जनीयम् इति वाक्यार्थः ।

• कुम्भी उष्ट्रिका । षण्मासिको निचय एतेन प्रतिपाद्यत इति स्मरन्ति । त्र्यहम् ऐहिकम् अस्येति त्र्यहैहिकः । कुटुम्बस्य नित्यकर्मार्थं च भक्तचयं करोति यः स त्र्यहैहिकः । श्वो भवं श्वस्तनं भक्तम्, तद् अस्यास्तीति पूर्ववत् मत्वर्थीयं कृत्वा नञ्समासः कर्तव्यः । सद्यस् तात्कालिको भवेत् । तदहरर्जितं व्ययीकर्तव्यम् ॥ ४.७ ॥

अस्य विकल्पस्य व्यवस्थाम् आह ।

यो यः स्वल्पकालसंचयः स स धर्मैर् ज्यायान् अधिकः । धर्माधिक्याच् च फलाधिक्यं भवति । लोकजित्तमः । लोकाञ् जयत्य् आधिपत्येनावतिष्ठते, भोग्यतया स्वीकरोति । प्रकर्षविवक्षायां तमः । अविशेषोपादानाल् लोकः स्वर्गः प्रतीयते । तेनेयम् अत्र व्यवस्था । महापरिग्रहो²⁹ यो बह्वपत्यो³⁰ ऽसंविभक्तपुत्रः अकृतकन्याविवाहश् च स कुसूलधान्यकः । यस् तु परिणतवयाः प्राप्तपुत्रः³¹ कृतकरणः स यावद् यावच् छमम् एति तावत् तावद् इतरान् कल्पान् आश्रयेत् ॥ ४.८ ॥

एषां कुसूलधान्यकादीनां गृहस्थानाम् एकः षट्कर्मा भवति । यो महापरिग्रहः प्रागुक्तस् तस्य षड् वृत्तिकर्माणि भवन्ति । कानि पुनस् तानि । प्रकृतानि³² उञ्छशिलायाचितयाचितलाभकृषिवाणिज्यानि । अध्यापनयाजनप्रतिग्रःआः³³ याचितायाचितग्रहणाद् अन्तर्भवन्ति । बहुकुटुम्बको नित्यकर्मसंपत्त्यर्थं च सर्वा वृत्तीः समुच्चिताः कुर्यात्, कृषिवाणिज्ये अपि ।

• ये ऽपि “अध्यापनम् अध्ययनम्” (म्ध् १.८८) इत्यादीनि प्रथमाध्यायपठितानि षट्कर्माणि व्याचक्षते, तेषां प्रकरणविरोधो निष्प्रयोजनं वाध्ययनादीनाम्³⁴ उपादानम्, अन्यत्रैव तेषां विहितत्वात् ।

• अन्यः द्वितीयः कुंभीदान्यस् त्रिभिः प्रवर्तते । प्रो ऽनर्थकः, यावद् वर्तते तावत् प्रवर्तत इति । वर्तनं च स्थितिसंपत्तिः । प्रकृतानां च यानि कानिचित् क्वचित् कृषिवाणिज्ये विहाय । प्रशस्ततरो हि पूर्वस्मात् कुम्भीधान्यकः । यतो वक्ष्यति “सा वृत्तिः सद्विगर्हिता,” (म्ध् १०.८४) “गोरक्षकान् वाणिजिकान्” (म्ध् ८.१०२) इति । यद् अप्य् उक्तं गौतमेन- “कृषिवाणिज्ये वास्वयंकृते कुसीदं च” (ग्ध् १०.५–६) इत्य् अनापद्य् एव । तत्राप्य् अस्वयंकरणपक्षे दोषो ऽस्त्य् एव, लघीयांस् तु भविष्यति ।

• द्वाभ्याम् एकः । अत्रापि याचितलाभं वर्जयित्वा त्रयाणां यथासंभवं द्वे गृह्येते । अयाचितम् अपि तावद् गृह्यते यावत् त्र्यहपर्याप्तम् ।

• चतुर्थस् तु ब्रह्मसत्रेण जीवति । ब्रह्मसत्रं शिलोञ्छयोर् अन्यतरा वृत्तिः । सततभवत्वात् सत्रम् इव, न तदहःपरिसमापनीया वृत्तिः, अतः सत्रम् इत्य् उच्यते, अहर् अहर् नित्यम् अनुष्ठानात् । ब्रह्मशब्दो ब्राह्मणपर्यायः । तेषाम् इदं सत्रम् । अस्माद् ब्रह्मशब्दात् पूर्वो ऽयं वृत्तिप्रपञ्चो ब्राह्मणविषय एव विज्ञेयः । क्षत्रियादीनां तु तत्र तत्र³⁵ वक्ष्यति ।

• कथं पुनः शिलोञ्छवृत्त्या जीवनं संभवति, यावता शरद्ग्रीष्मयोर् एव क्षेत्रे खले वा शिलपुलाकपातसंभवः । अथोच्यते । “ग्रैष्मेभ्यो ग्रैष्माणि, शारदानि शारदेभ्यो ऽर्जयिष्यति” इति । षाण्मासिकवृत्तिर् एव स्यात्, नाश्वस्तनिकः । अथान्यथापि संभवति यावतस् तावतो व्रीह्यादेः कथंचित् पतितस्योपादानम् । सत्यम् । न तद्भोजनाय पर्याप्तम् । संचिन्वानो यदा पर्याप्तं प्राप्स्यति तदाशिष्यति पञ्चाहाद्यसंभवात् । तथा च महाभारते शिलोञ्छवृत्तिः पक्षान्ताशनो वर्ण्यते । सो ऽयम् अस्याम् अवस्थायां गृहस्थस् तापसः संवृत्त इति चेत्, किं त्व् एवम् अप्य् अश्वस्तनिकत्वं विरुध्यते । यथोपपादस्थितिकस् तदा स्यात्, नाश्वस्तनिकः । अश्वस्तनिको ह्य् उच्यते य अहन्य् अहन्य् अर्जयति यात्रिकम्, तद् अहर् एव च व्ययीकरोति, न द्वितीये ऽह्णि स्थापयति । यदि च न प्रत्यहं शिलोञ्छवृत्तेर् भोजनं निवर्तते,³⁶ कुतो ऽश्वस्तनिको भवेत्, कथं च तथाविधस्य जीवनं पुत्रदारभरणं च ।

• अत एव केचित् त्रिभिर् अन्यः प्रवर्तत इत्य् अत आरभ्यान्यथा व्याचक्षते । त्रिभिर् याजनाध्यापनप्रतिग्रहैः, द्वाभ्याम् “प्रतिग्रहः प्रत्यवरः” (म्ध् १०.१०९) इति प्रतिग्रहव्युदासेन याजनाध्यापने प्रतिगृह्येते । ब्रह्मसत्रम् अध्यापनम् । तद् धि वृत्तये पर्याप्तम् । यत् तु “वर्तयंश् च शिलोञ्छाभ्याम्” (म्ध् ४.१०) इति स चतुष्टयव्यतिरिक्तो ऽन्य एव ।

• अत्रोच्यते । यः शिलपरिमाणान् दशद्वादशान् यवान् व्रीहीन् वा बहुभ्य आदत्ते यावद् एकाहयात्रिकं स शिलवृत्तिः । यस् त्व् एकैकं यात्रार्थम् आहरति स उञ्छवृत्तिः । स्मृत्यन्तरे चायं यायावरवृत्तिर्³⁷ उक्तः । अतश् च सार्वकालिकम् अप्य् उपपद्यते । न च वैश्वदेवादिक्रियाविरोधः, न च³⁸ पुत्रदाराणाम् अभरणदोषश्³⁹ च, याचितभैक्षाद् अत्यन्ताल्पग्रहणात् ॥ ४.९ ॥

पर्व चायनान्तश् च तयोर् भवाः पार्वायणान्तीयाः । स्वार्थिकम् अणं कृत्वा “वृद्धाच् छः” (पाण् ४.२.११४) कर्तव्यः । पर्वेष्टिर् दर्शपूर्णमासौ, अयनान्ते च यज्ञ आग्रयणाख्यः । केवलग्रहणात् काम्या इष्टयो निषिध्यन्ते । वैश्वदेवहोमबलिहरणे ऽपि तस्य नान्व्हं भवतः । न हि तस्य सर्वदा तावद् धनं भवति । अतः केवलग्रहणान् महायज्ञनिवृत्तिः ।

• ननु चाग्निहोत्रम् अपि तत् तस्य नैव भवति । तद् अपि द्रव्यसाध्यम्⁴⁰ एव ।

• पक्षहोमान् होष्यति ।

• भार्याभरणं कथम् इति चेत्,

• सापि ताम् वृत्तिम् आश्रयिष्यति । यदा च भार्या व्रतम् एतद् धारयितुम्⁴¹ अशक्ता, तदा भर्तुर् अपि नास्त्य् अधिकारः ।

• अथ चान्द्रायणादिषु प्रवृत्तस्य कथं भार्याया जीवनम् इति चेत्,

• अचोद्यम् एतद् विद्यमानत्वात्,⁴² अतिथ्यादिशिष्टम् अशिष्यत इति ।

• ननु⁴³ वैश्वदेवहोमाभावात् विद्यमाने ऽपि स्त्रीधने न भोजनं युक्तम्, उभयोर् विघसाशित्वविधानात् । अतः स्त्रीधनेन वैश्वदेवं करिष्यति, धर्मकार्ये ऽनुज्ञानात् स्त्रीधनग्रहणस्य ।

• नैवम् । तस्याम् अवस्थायाम् अग्निहोत्रमात्रं धर्मः, न वैश्वदेवहोमः । भवतु वा । यस्यास् तर्हि धनं नास्ति कथं जीवतु ।

• तस्माद् यस्यासमर्था भार्या नासौ शिलोञ्छवृत्ताव् अधिक्रियते ।

• वर्तयन्न् आत्मानं जीवयन् ॥ ४.१० ॥

लोकवृत्तं नामोच्यते येन प्राकृतजनो ऽल्पसत्त्वो वर्तते, दम्भेनासत्प्रियाख्यानेन च “त्वं विष्णुस् त्वं ब्रह्मा जय जीव” इति । तथा विचित्रपरिहासकथाभिः । वृत्तिहेतोः जीविकार्थतया न कर्तव्यम् एतत् । यस् तु नर्मशीलस् तस्य न दोषः । अजिह्माम् । यस्यान्यच् च हृदये ऽन्यच् च बहिः स जिह्म उच्यते । द्वेषमत्सरात्मा दर्शयत्य् अप्रियं⁴⁴ वदताम् । अशठाम् । अग्निहोत्रकर्मानुष्ठानं लोकार्जनेन प्रतिग्रहादिलोभार्थम्, न शास्त्रार्थश्रद्दधानतया कुर्यात् स शठः । आत्मधर्मत्वे ऽपि जैह्म्यशाठ्योर् जीविकाप्य् अभेदोपचराद् व्यपदिश्यते- अजिह्माम् अशठाम् । शुद्धाम् इति । शुद्धिर् वृत्त्यन्तरेणामिश्रीकरणं पूर्वदोषद्वयेन च । एकपदलभ्यो ऽप्य् अयम् अर्थो वृत्तानुरोधाद् गोबलीवर्दवद् बहुददैः प्रतिपाद्यते ।

• अथ कथं ब्राह्मणजीविकां जीवेद् इति द्वितीया, यावता जीवतिर् कर्मकः । कथं चैकस्यैव धातोर् एकत्र द्विः प्रयोगः⁴⁵ । न हि भवति “गमनं गच्छेत्” इति साध्यसाधनभावः ।

• उच्यते । सामान्यविशेषभावात् साध्यसाधनभावो न विरुद्धः । यथा “अश्वपोषं पुष्टः” इति । अनुष्ठानाङ्गे च⁴⁶ वर्तनार्थे जीवतिर् वर्तते । तेन सकर्मकत्वम् इति न दोषः । जीवेत् जीवनर्थम् अनुतिष्ठेत् ॥ ४.११ ॥

त्र्यहैहिकाश्वस्तनवृत्तिदार्ढ्यार्थं प्रसंख्यानम् इदम् आह ।

संतोष आश्रयितव्यः, न बहूनाम् उपजीव्यः स्याम् इति याच्ञाक्लेश आस्थेयः । सुखार्थी संयतो भवेत् । संयमो यात्रिकाद् धनाद् अधिके नाभिलाषः । संतोषो मनस्विनां सुखमूलम् । दुःखस्य मूलं विपर्ययः असंतोषः । महद् विदुषां दैन्यम्, अभिलषिते वस्तुन्य् असंपत्तिः । तस्मात् संतोषम् आश्रयेत् ॥ ४.१२ ॥

वृत्तिविषयो निधिर् वृत्तिशब्देनोक्तः । तेन्आन्यतमयेति न⁴⁷ तदपेक्षम् एकजीवितम् अन्यतमेन निवृत्तिविधानात् । अतो वृत्तिसमुच्चयजीविनः पितृधनं प्राप्तवतश् च व्रताधिकारो न युज्यते । अन्यथा एकवृत्तिजीवन एव स्यात् । व्रतानीमानि । मानसः संकल्पो व्रतम् उच्यते- “शास्त्रविहितम् इदं मया कर्तव्यम् इदं वा न कर्तव्यम्” इत्य् एवम् ।

• स्वर्गायुष्ययशस्यानि व्रतधारणफलानि केचिद् आहुः । अतश् चैतत् फलार्थिनो व्रतेष्व् अधिकारः ।

• तद् अयुक्तम् । अनित्यत्वम् एवं सति प्रसज्येत । तत्रोत्तरश्लोके नित्यग्रहणं बाध्येत⁴⁸ । श्रुतौ चैषां नित्यता ज्ञापिता “यावत् हि एनसा युक्तो⁴⁹ भवति” इति ।⁵⁰ स्वर्गादीनां काम्यत्वेनान्वये⁵¹ नाधिकृतविशेषणत्वं प्रतिपद्येरन् ॥ ४.१३ ॥

वेदमुलत्वात् स्मृतीनां वेदोदितम् इति श्रूयते । स्वकं कर्म वक्ष्यमाणो व्रतसमूहः । विहितत्वात् स्वकम् इत्य् उच्यते । नित्यं कुर्यात् यावज्जीवम् । अतन्द्रितः अनलसः । एतद् व्रतधारणं कुर्वन् यथाशक्ति । अनेन सत्यां शक्तौ यथासंभवम् अनुष्ठानम् आह । तद् उक्तम्- “मनसा वा तत्समग्रम् आचारम् अनुपालयन्” (ग्ध् ९.६७) । परमां गतिं ब्रह्मत्वप्राप्तिरूपाम् ॥ ४.१४ ॥

प्रसज्येत यत्र पुरुषः स हि प्रसङ्गो ऽभिप्रेतो गीतवादित्रादिः । तत्र हि रागिणः सज्जन्तीव । अतो गीतवादित्रादिभिर् अर्थान् धनानि नेहेत नार्जयेत् । विरुद्धं कर्म प्रतिषिद्धं शास्त्रेण अकुलोचितं च । न च पित्राद्यागतेषु धनेषु कल्प्यमानेषु स्थितिसमर्थेषु । अन्यानि नेच्छेत् । नार्त्यां आपद्य् अपि यतस् ततः । प्रसह्य सत्प्रतिग्रहेण प्रवर्तितव्यम् एकस्यापद्य् एनम् अप्य् अनुज्ञास्यति ॥ ४.१५ ॥

इन्द्रियाणाम् अर्था विषया रूपरसादयः, तेषु न प्रसज्येत न सक्तिम् अत्यन्तां सेवां कुर्यात् । मनोहरा युवतयः वंशगीतं स्वादवद् रसः कर्पूरादिगन्धः रागवत् स्पर्शः- एते विषयाः । तान् नात्यन्तं सेवेत । कामतः कामप्रधानतया । सर्वेषु अयाचितोपमं तेष्व् अपि नित्यसेवी स्यात् । अतिप्रसक्तिश् चैवैषाम् । निवृत्त्युपायो ऽनेन कथ्यते । न हि वस्तुप्रसक्तिर् निवर्तितुं शक्त्या, मनसा तु प्रतिपक्षभावनया निवर्त्य । आदौ तावद् दुरुपपदकत्व⁵³ । उपस्थितेष्व् अपि भुक्तपूर्वेषु क्षणविरसतास्वभावश् च विनाशित्वं शास्त्रनिषेधाच् च सङ्गस्य नरकापात इत्य् एवमादि चिन्तयेत् । यथोक्तम् “न तथैतानि शक्यन्ते” (म्ध् २.९६) इति ॥ ४.१६ ॥

ये वेदाभ्यासविरोधिनो ऽर्थास् ते सर्वे त्यक्तव्याः, राजामात्यगृहोपस्थानादयः । ये ऽप्य् अनया लोकयात्रया सक्तस्य कृषिकुसीदाद्यधिकलाभो भवति⁵⁴ तेन च पोषयिष्यते, तदा कुटुम्बविभववतश्⁵⁵ च दासीदासं बहु भविष्यतीति । सा ह्य् अस्य स्नातकस्य कृतकृत्यता कृतार्थता यं नित्यस्वाध्यायी यथाकथंचित् कुटुम्बकं जीवयतीति ॥ ४.१७ ॥

वयस इति सारूप्यापेक्षा षष्ठी । वेषवाक्बुद्धीति समाहारे द्वन्द्वः । सारूप्यम् इति स्वार्थे ष्यञ् । तेनायम् अर्थो भवति- वयाद्युचिता वेषादयः कर्तव्याः । सारूप्यम् औचित्यम्, अन्यस्याकृत्यादेः सादृश्यासंभवात् । वेषः केशाबरणादिविन्यासः⁵⁶ । तत्र प्रथमे वयसि शिखण्डकः, यौवने कौन्तलादिधारणम्, वार्धके जटामुण्डनादि । वयोनुरूपा वाक् । एवं बुद्धिस् त्रिवर्गानुष्ठानधारणं प्रथमम्, जीर्यतः⁵⁷ केवलं धर्मप्रधानम् । कर्मानुरूपो⁵⁸ वेषः अर्थानुरूपतश् च⁵⁹ । तेन हि भवितव्यं कुलानुरूपेण दशनरागधम्मिल्लादि उद्धतम् अपि नौद्धत्यम् आवहति । तद् उक्तम् “अस्य लोकव्यवहारो विषयः” इति । एतद् उक्तं भवति । नायं विध्यर्थः, अपरैर् निश्चितार्थत्वात् । लोकव्यवहारमूलस् त्व् अयम् अनुवादः- एवं वर्तमानो लोकवृत्तानुवर्ती भवति, न लोकद्वेष्यताम् इति ॥ ४.१८ ॥

बुद्धिवृद्धिकराणि इतिहासपुराणानि तर्कशास्त्राणि बार्हस्पत्यौशनसादीनि⁶⁰ । हितानि उपकारकाणि दृष्टार्थानि वैद्यकज्यौतिषादीनि,⁶¹ अर्थशास्त्रस्य पृथगुपदेशात् । वैदिका निगमा वेदार्थज्ञानहेतवो निगमनिरुक्तव्याकरणमीमांसाः । ऋचो⁶² रुढिग्रहणे त्व् अदृष्टार्थता स्यात् ॥ ४.१९ ॥

समधिगमो ऽभिनिवेशः अभ्यास इति यावत् । विजानाति विशेषेण जानाति । प्रत्यक्षं चैतद् अभ्यस्यमाने ग्रन्थे ऽपि यद् विद्यत इति । तदा विज्ञानं चास्य रोचते । उज्ज्वलं भवतित्य् अर्थः । पूर्वस्याः स्मृतेर् मूलकथनम् एतत् । रुचेर् अनभिलाषार्थत्वाद् रुच्यर्थानाम् इति संप्रदानत्वाभावः ॥ ४.२० ॥

तृतीयाध्याये विहितानां महायज्ञानाम् अनुवादो विशेषाभिधानार्थः । स च विशेष उत्तरत्र वक्ष्यते “अनीहमाहः” इति (म्ध् ४.२२) ।

• अन्ये तु मन्यन्ते । व्रताधिकारे पुनर्वचनं नियमसिद्ध्यर्थम् । तेनेदृशः संकल्पः कर्तव्यः- “यावद् गार्हस्थ्यं मया महायज्ञा न हापयितव्याः” ।

• न त्व् इयम् आशङ्का कर्तव्या “द्विर्वचनं द्विर्विधानार्थम्” । न ह्य् अत्र विधिः श्रूयते । केवलं न हापयेद् इत्य् उच्यते । नित्यत्वाच् च हानिः प्राप्तैव । न⁶³ विहितप्रत्यभिज्ञानतः कश्चित् कर्मभेदे हेतुर्⁶⁴ अस्ति । यथाशक्ति पक्वान्नेन आमेन⁶⁵ वा मूलफलैर् वा ॥ ४.२१ ॥

एतान् महायज्ञान् एके यज्ञशास्त्राविदो गृहस्था इन्द्रियेष्व् एव जुह्वति संपादयन्ति । कतमे पुनस् ते । अनीहमाना । ये नेच्छन्ति⁶⁶ धनं त्यक्तगृहव्यापारा देहसांन्यासिकादयः ।

• शिलोञ्छवृत्तेर् अप्य् एवं विधिम् इच्छन्ति, पङ्ग्वादीनां च । तेषां हि दारकरणं वक्ष्यति “यद्य् अर्थिता तु दारैः स्यात्” इति (म्ध् ९.२०) । न चैतेषाम् पञ्चयज्ञाधिकारः । अद्रव्यत्वाद् भरणमात्रं ते लभन्ते, नाधिकं कर्मानुष्ठानार्थम् अपि ।

• जुहोतिः करोत्यर्थनिर्वर्त्यतां लक्ष्यति । न हि क्रियाविशेषो यागः क्रियाविशेषस्य होमस्य कर्मतां प्रतिपद्येत । न हि भवति “पचति पाकम्” इति । भवति तु “पाकं करोति,” “यागं करोति” इति । सामान्यविषयाकांक्षास् तु क्रिया द्रव्यकर्माणि साधनीकुर्वन्ति । “इच्छति भोक्तुम्,” “शक्नोति भोक्तुम्,” “जानाति भोक्तुम्” । दृष्टश् च विशेषः सामान्यलक्षणार्थः- “अयं गौः पदा द्रष्टव्यः” इति ।

• एवं च होमं केचिद् इन्द्रियेषु तत्संयमम्⁶⁷ एव व्याचक्षते ।

• अपरेषां प्राणसंवादोपनिषदि “यद् यद् भक्तं प्रथमम् आगच्छेत् तद् धोमीयं स यां⁶⁸ प्रथमाहुतिं जुहुयात् प्राणाय स्वाहा” इत्यादिना (छु ५.१९) ।

• अन्ये तु- य एवोत्तरश्लोके उपासनाविधिर् उक्तः स एवायं होमः । तथा च तयोर् एकवाक्यता प्रतीयते ।

• ननु चोत्तरत्र वाचि प्राणं नेन्द्रियम् ।

• नैष दोषः । आध्यात्मिकत्वोपलक्षणार्थम् इन्द्रियग्रहणम् । बाह्यसाधनसाध्यता नास्तीत्य् एतद् अत्र विवक्षितम् ॥ ४.२२ ॥

यदायं पुरुष उच्छ्वसिति तदैवम् अनेन ध्यातव्यम्- “वाचं प्राणे जुहोमि” इति । भाषमाणेन च “वाचि प्राणं जुहोमि” इति । एतावतैव पञ्चयज्ञा निर्वृत्ता भवन्ति । यदि नित्याः फलाय न वक्तव्याः । आत्मज्ञयाश् चात्राधिक्रियन्ते । विहितो ह्य् अयम् अर्थः पञ्चाग्न्युपासनायाम् उपनिषत्सु कौषीतकी ब्राह्मणे विस्तरेण (कौषु २.५) । अक्षयं फलतः अपुनरावृत्तिफलत्वात् ॥ ४.२३ ॥

तैर् मखैः प्रकृतैर् महायज्ञैर् यजन्ते ,तद्विषयम् अधिकारं निष्पादयन्ति । अतो ऽर्थभेदाद् यजन्ते यज्ञैर् इति साध्यसाधकभावोपपत्तिः । यथाग्निष्टोमयाजीति ।

• कथं पुनर् ज्ञानेन यागनिर्वृत्तिः । देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मको यागः । न च ज्ञानम् एवंरूपम् ।

• उच्यते । यजन्त इति यागकार्यनिर्वृत्तिर् अत्राभिप्रेता ।

• यदि ज्ञानात् कार्यनिर्वृत्तिः किमर्थं तर्हि कर्मणाम् अनुष्ठानम् । न ह्य् अविषयः कर्मानुष्ठानसंभवः । अथेयं बुद्धिः “य उ चैनम् एवं वेद” (त्ब् ३.११.८.६) इति ज्ञानस्यापि फलसाधनत्वेन श्रवणात्⁶⁹ कृतं⁷⁰ कर्मानुष्ठानेनेति । तद् असत्, अन्यशेषतया तस्यार्थवादत्वात् ।

• अत्रोच्यते । उक्तम् अस्माभिर् अनीहमाना आत्मज्ञा अधिक्रियन्ते । त एव ज्ञानिनो ऽभिप्रेताः, न कर्मानुष्ठानवेदिनः । तेषां वेदसंन्यासिकतया गृहे अवतिष्ठमानानां महायज्ञानां भावनेयम् उच्यते । द्रव्यसाध्यानां च महायज्ञानाम् आत्मज्ञानसंपादनम् एवम् उच्यते । स्वाध्यायोदकतर्पणयोस् तु कर्मसाध्यताम् एव षष्ठे वक्ष्यति ।

• अत्र कारणरूपम् अर्थवादम् आह- ज्ञानमूलाम् । ज्ञानं मूलम् अस्याः क्रियायाः । सर्वस्य कर्मानुष्ठानस्य ज्ञानं मूलम् । न ह्य् अविद्वान् किंचिद् अनुष्ठातुं शक्नोति । तद् उक्तम् “विद्वान् यजेत” इति । पश्यन्तो ज्ञानचक्षुषा । ज्ञानं चक्षुर् इव । यथा चक्षुषा रूपं गृह्यते एवं ज्ञानात् ज्ञायते । न तत् ज्ञानं वेद एवाभिप्रेतः ॥ ४.२४ ॥

अग्निहोत्रादयः शब्दाः श्रुतौ गृह्यस्मृतिषु च कर्मविशेषवचनतया प्रसिद्धाः । सेतिकर्तव्यताकाः तत्र विहिताः । तेषाम् अयम् अनुवादो न त्व् अत्रापूर्वविधिः, रूपवचनात् । केवलं होमविषया कर्तव्यता श्रुता, न द्रव्यं न देवता । अग्निहोत्रादि नामधेयं च विशेषाकाङ्क्ष्यम् । अतः शास्त्रान्तरावगतविशेषवचनतैव प्रतीयते ।

• यद्य् एवं तत एव कर्तव्यतावगमाद् अनर्थकम् इदम् ।

• वेदसंन्यासिकायां प्रकृतोपासनासंवादनार्थम् । यथैव “वाच्य् एके जुह्वति प्राणम्” (म्ध् ४.२३) ज्ञानेनैवेति च पञ्चमहायज्ञाः संपाद्यन्ते । तद्वद् एतद् अपीति । कश् चायम् उपालम्भः “किम् अर्थं पुनर्वचनम्” इति, सर्वश्रुतीनां स्मृतीनाम् च यद् एकदेशे ऽभिहितं तस्यैवान्यत्र पुनर्वचनस्य चोद्यापत्तेः । उक्तश् च सामान्यतः परिहारः प्रतिपत्तृभेदान्⁷¹ न पौनरुक्त्यम् इति । यथा प्रतिपत्तृभेदाद्⁷² इन्द्रियभेदो, नैकेन चक्षुषा सर्वे द्रष्टुं शक्नुवन्ति बहूनीन्द्रियाणि प्रयोजनवन्ति, एवं शाखाभेदः स्मृतिभेदश् च ।

• अथोच्यते- कस्माद् रुपावचनम्⁷³ इति ।

• एषो ऽपि न दोषः । प्रतिशाखम् इतिकर्तव्यताया भेदः, कस्याभिधानं क्रियताम् । सर्वाभिधाने गौरवम् । एकतराभिधाने अन्यतरपरित्यागः ।

• तद् अपि चोद्यम् एव ।

• उक्तं चानुवादो ऽयं न विधिः । विधौ हि चोद्यम् एतत् स्यात् । अन्यत्र विहितं किम् अर्थं पुनर् विधानम् इति ।

• आद्यन्ते द्युनिशोः । नात्र यथासंख्यम्, किं तर्हि दिव आदौ निशायाश् चादौ, एवं दिवो ऽन्ते निशायाश् चान्त इति । सायंप्रातः कालाव् एतेन परिगृह्येते । तत्रोदितहोमिनाम् अहरादौ अनुदितहोमिनां निशान्ते । द्युशब्दो⁷⁴ दिवसपर्यायः । सदा । यावज्जीवं सायंप्रातर् होमः कर्तव्यः । दर्शेन यजेतेत्य् अत्राध्याहर्तव्यम् ।⁷⁵ न हि तत्रोत्पत्तौ जुहुयाद् इत्य् अस्ति, किं तर्हि दर्शेन यजेतेति । तदनुवादश् चायम् । अत एवाध्याहारः क्रियते । अत एव अविशेषश्रवणे ऽपि अर्धमासान्त इति कृष्णपक्षान्ते दर्शः शुक्लान्ते पौर्णमासः । तथा च स्रुतिः- “दर्शे च दर्शेन यजेत पूर्णमास्यां पूर्णमासेन यजेत” इति ॥ ४.२५ ॥

सस्यशब्दो व्रीह्यादिधान्यवचनः । तस्य्आन्तः क्षयः । पूर्वसस्येषु क्षीणेषु नवसस्येष्ट्या यजेत, आग्रयणेनेत्य् अर्थः ।

• न चात्र पूर्वसस्यक्षय आग्रयणनिमित्तम्, नापि नवसस्यागमः, किं तर्हि अकृताग्रयणस्य नवान्नाशनं प्रतिषिद्धम् । येनाह- “नानिष्ट्वा । । । नवान्नम् अद्यात्” (म्ध् ४.२७) इति । अतो नवसस्यभक्षणम् आग्रयणेनेत्य् अर्थः । तेन यजेतेति व्याचक्षते ।

• अस्मिंस् तु पक्षे पूर्वसस्याभावात् नवसस्यस्य भावाद् अन्यतो वा, असत्यां चाशिशिक्षायां न नियमतया आग्रयणं प्राप्नोति । अथेदं सस्यान्त इति नवोत्पत्त्युपलक्षणम्, तदानिष्ट्वा भकषं प्राप्नोति ।

• तस्माद् द्वे एते वाक्ये । “नानिष्ट्वाश्नीयात्” इत्य् एकम्, “सस्यान्ते” इति द्वितीयम् । सस्यान्तग्रहणेन च सस्योत्पत्तिर् एवाभिप्रेता, नियतत्वात् तस्या निमित्तस्योपपत्तिः । क्षयस् त्व् अनियतः, धनिनां हि त्रैवार्षिकान्य् अपि धान्यान्य् अत्र प्रवर्तन्ते । अत एव सूत्रकारः “सस्यं नाश्नीयाद् अग्निहोत्रम् अहुत्वा” इति; तथा “यदा वर्षस्य तृप्तः स्याद् अथाग्रयणेन यजेत” इति । तथेदम् अपरम् “शरदि नवान्नम्” इति कालविशेषविधायकम् । तत्र यस्य पूर्वसस्यक्षयो नास्ति, स शरदम् आद्रियते, इतरस् तु न । एवम् उभयोर् अर्थवत्ता च भवति । इतरथा एवम् एवावक्ष्यत- “नवसस्योत्पत्तौ नवसस्येष्ट्या यजेत” इति । यस् त्व् आह “नानिष्ट्वा नवसस्येष्ट्या न चान्नम् अश्नीयात्” इति, तेन उत्पन्नेष्व् अपि नवसस्येषु विद्यमानस्य अस्ति शरत्प्रतिपालनम् । नवसस्योत्पत्तिनिमित्तत्वाच् च असत्याम् अपि नवान्नाशनेच्छायां नियमतः आग्रयणम् ।

• ऋत्वन्ते । “ऋतुः संवत्सरः” इतिदर्शनेन चातुर्मास्यानाम् एतत् करणम् उच्यते । अध्वरशब्देन तान्य् एवाभिप्रेतानि ।

• अयनयोर् आदी अयनान्ते । ते च द्वे अयने दक्षिणम् उत्तरं च । तत्र पशुयागः कर्तव्यो द्विः संवत्सरस्य । सूत्रकारस् त्व् आह “षाण्मास्यः सांवत्सरो वा” इति ।

• समान्ते । समाशब्दः संवत्सरपर्यायस् तस्य चान्तः समाप्तिः शिशिरे । न च तत्रेदं सौमिकयागविधानम्, किं तर्हि गते तस्मिन् वसन्त आगते । तथा च श्रुतिः “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत” (आप्श् १०.२.५) इति । एतावन्ति नित्यानि कर्माणि । तानि यथा कथंचिद् वेदसंन्यासिकेनापि संपाद्यानीति सर्वस्य तात्पर्यम् ॥ ४.२६ ॥

अग्निमान् आहिताग्निर् अत्राभिप्रेतः, व्रताधिकारात् । तस्य होमस्य याजुर्वेदिकं व्रतम् । नानिष्ट्वा पशुना मांसं समश्नीयान् नाग्रयणेन नवान्नम् इति ।

• नियमानुपालने फलम् आह । दीर्घम् आयुर् जिजीविषुः । आयुःशब्देन प्रबन्धवत्यः प्राणापानवृत्तय उच्यन्ते । द्वितीया च सत्य् अपि जीवतेर् अकर्मकत्वे ऽपि इषिक्रियापेक्षया । सन्नन्तो ऽपि धातुर् इच्छायां वर्तते । अत्रापि⁷⁷ दर्शने इषेः कर्म प्रकृत्यर्थो न बाह्यम्, इच्छा वेक्ष्यमाणं प्रति गुणभूता, प्रकृतिप्रत्ययौ प्रययार्थं सह ब्रुवत इति सन्नन्ताद् अन्यत्रापि । अस्मिन्न् अपि दर्शने आयुःशब्देन कालो लक्षयिष्यते, दीर्घकालं जीवनम् इच्छन् । तत्र “कालता वावगन्तव्या कर्मसंज्ञा ह्य् अकर्मणाम्” इति कर्मत्वम् ।

• एष चाहिताग्नेः पशुबन्धे नियमः, आग्रयणे ऽपि । गृह्याग्निमतो ऽपि गृह्यस्मृतिषु नियमतया आग्रयणं विहितम् ।

• यच् चेदं “शरदि नवन्नम्” इति, तत् व्रीहिश्यामाकयोर्⁷⁸ न यवानाम् । न च सस्यमात्रेण सस्येष्टियागः, न च माषम् उद्गादिना । यत इदं शास्त्रान्तरसापेक्षम्, न स्वतो विधायकम् इत्य् उक्तम् । शास्त्रान्तरेषु च व्रीहिश्यामाकयवैर् आग्रयणेष्टिर् विहिता ।

• किं त्व् अन्यद् अपि सस्यं नाशितव्यम् अकृतायाम् आग्रयणेष्टौ । यद् उक्तम् अविशेषेण “सस्यं नाश्नीयात्” इति । तन्निषेधे ह्य् अभिप्रेते इयद् एवावक्ष्यत्- “आग्रयणं व्रीहिश्यामाकयवानाम्, सस्यं⁷⁹ नाश्नीयाद् अग्निहोत्रम् अहुत्वा” इति । एवं सूत्रकारेण पठितम्- “आग्रयणं व्रीहिस्यामाकयवानाम्, सस्यं नाश्नीयाद् अग्निहोत्रम् अहुत्वा” इति । अतो ऽयं सस्यशब्दो न प्रतिनियतविषय एव ॥ ४.२७ ॥

नित्यताम् एव समर्थयते अकरणदोषदर्शनेन । नवेन सस्येन अनर्चिता अकृतहोमा अग्नयो ऽस्याहिताग्नेः प्राणान् एवात्तुम् इच्छन्ति भक्षयितुम् । गर्धिनः गर्धं अभिलाषातिशयः, तद् अस्यास्तीति मत्वर्थीय इनिः ॥ ४.२८ ॥

उक्तम् इदम् उत्तरार्थम् अनूद्यते । न कश्चिद् अतिथिर् अनर्चितो गृहे वसेत् । सर्वो ऽतिथिर् अर्चितो गृहे वसनीयः । शक्तितः । एको द्वौ बहवो यावन्तः शक्यन्ते ऽर्चयितुं सर्वे आसनादिभिर् अर्चनीयाः । अर्चापूर्वकम् एतद् एभ्यो वसतां प्रकल्पयितुम्,⁸⁰ न तु सर्वेण सर्वम् आसनाशनशय्यानां स्वत्वनिर्वृत्तिर्⁸¹ उच्यते । भक्तयूषमांसान्नाज्याशनासंभवे पृथग् उपादानात् मूलफलं दातव्यम् ॥ ४.२९ ॥

• तद् अयुक्तम् । अर्चनीयतात्र निवार्यते । न तु सर्वेण सर्वभक्ताद्यदानम् एवोच्यते । दिवापि भुञ्जानानां कतिचित् क्षणावास उपपद्यते एव । अतो न लिङ्गं सायंकालस्य “वसेत्” इति ।

• तत्र पाषण्डिनो⁸² बाह्यलिङ्गिनो रक्तपटनग्नचरकादयः । विकर्मस्था अत्रानापदि ये वर्णान्तरवृत्त्या जीवन्ति । यथा ब्राह्मणः क्षत्रवृत्त्या, क्षत्रियो वैश्यवृत्त्या इत्यादि⁸³ । बैडालव्रतिका दाम्भिकाः । ये च लोकावर्जनार्थम् अग्निहोत्राद्य् अनुतिष्ठन्ति, इति गृहादि लिप्सामह इति, न शास्त्रचोदितत्वेन स्वधर्मतया । शठा येषाम् अन्यत् हृदये ऽन्यद् वाचि । उपकारं कस्यचित् प्रतिज्ञाय कर्तव्यतया अवधीरयन्ति, न कुर्वन्ति । हैतुका नास्तिकाः । नास्ति परलोकः, नास्ति दत्तम्, नास्ति हुतम् इत्य् एवं स्थितप्रज्ञाः । बकवृत्तयः दाम्भिका एव, ईषद्भेदभिन्नः । भेदः परस्परं दर्शयिष्यते । वाङ्मात्रेणापि । तिष्ठतु तावद् आसनादिदानम्, पूजापूर्वकं “स्वागतम् आस्यताम् अत्र” इत्य् एवमाद्य् अपि न वक्तव्याः । अन्नदानं तु श्वपचादिवद् इष्यते । तथा च भगवान् कृष्णद्वैपायनो ऽन्नदानम् एवाधिकृत्य स्मरति स्म- “न पृच्छेज् जन्म न श्रुतम्” इति । नात्र पात्रगवेषणा कर्तव्येत्य् अर्थः ॥ ४.३० ॥

वेदश् च विद्या च व्रतानि च, तैः स्नाताः, तत्र परिसमाप्तिं गताः । विविधा स्नातका गृह्यन्ते । तत्र वेदस्नातका अधीतवेदाः । विद्यास्नातका विद्यार्थजिज्ञासानिवृत्ताः⁸⁴ । विद्यासंनिधानाद् वेदविषयैव गृह्यते । तस्या एव वस्तुतो विद्यात्वम् । व्रतानि “षट्त्रिंशदाब्दिकम्” (म्ध् ३.१) इत्यादीनि । सत्याम् अपि वेदतदर्थजिज्ञासासमाप्तौ न तावत्य् एव स्नानम्, किं तर्हि षट्त्रिंशदब्दादिकालः पूरयितव्यः इति पक्षो ऽप्य् अस्ति ।

• अन्ये तु ये ऽनधीत्यैव वेदं वर्षत्रयात् स्नान्ति ते व्रतस्नातका इत्य् आचक्ष्यन्ते ।

• अनधीतवेदस्य कुतः स्नानम् इत्य् अपक्षो ऽयम् ।

• ननु च श्रोत्रियग्रहणं किम् अर्थं स्नातकत्वेनैव सिद्धत्वात् ।

• अतिशयार्थम् । तेन वेदाभ्यासरता गृह्यन्ते श्रोत्रियाः ।

• गृहमेधिनो गृहस्थाः । नानेन भिक्षुतापसब्रह्मचारिणाम् अपूजनीयत्वम् उच्यते, किं तर्हि भैक्ष्यभोजित्वात् तेषां नातिथित्वसंभवः । ब्रह्मचारिणो गुरुगृहात् तापसस्य च वनान् नान्यत्र वासः । प्रव्रजितस्यापि “भैक्षार्थी ग्रामम् इयात्” (ग्ध् ३.१४) इति न ग्रामे वासः । अतो ऽन्येषाम् आश्रमिणां गृहाद् अन्यत्र वासात् कथम्चित् संभवे ऽपि प्रायिकम् एतद् गृहमेधिन इति । हव्येन कव्येन । दैवकर्मणि शान्त्यादौ पित्र्ये वा श्राद्धे त एव पूज्याः । विपरीताः अस्नातकाः वर्ज्याः पूर्वोक्तदोषाभावे ऽपि ॥ ४.३१ ॥

अपचमाना ब्रह्मचारिपरिव्राजका इत्य् आहुः ।

• तद् अयुक्तम्,⁸⁵ तेभ्यो⁸⁶ नित्यवद् दानं विहितम् एव- “भिक्षां च भिक्षवे दद्यात्” (म्ध् ३.८४) इति । तस्माद् ये दरिद्रा भैक्षजीवनाश् च पाखण्ड्यादयः तेभ्यः शक्तितो दातव्यम् । यावद्भ्यः शक्यते यावच् च पच्यते । पचिक्रियाविरहनिमित्तत्वाच् च सिद्धान्नदानम् एवेदम् ।

• संविभागश् च । अन्येनापि धनेन इन्धनपरिधानौषधाद्युपयोगिना संविभागः कर्तव्यः कश्चिद् अंशो दातव्यः ।

• सर्वभूतेभ्यः । भूतशब्दो ऽयं चेतनात्मकं जगद् आचष्टे । यथा “गायत्री वा इदं सर्वं भूतम्” इति । अचेतनानां चेतनवद् उपकारार्थतया संविभागानुपपत्तेः चेतनावत्स्व् एवावतिष्ठते । अतश् च “प्ररोहधर्मकाश् चेतनावन्तः” इति दर्शने वृक्षादीनाम् अपि जलसेकाद्यर्थो धनसंविभागः कर्तव्यः । बह्वर्थो ऽयं भूतशब्दः । कश्चित् प्राधान्ये वर्तते- “भूतम् इयं ब्राह्मण्य् अस्मिन् गृहे” । क्वचित् पैशाचवचनो “भूतोपसृष्टः” इति । क्वचिद् विपरीते ऽर्थे वर्तते “भूतम् आह” इति । क्वचिद् अतिक्रान्तकालवचनो “भूतो धात्वर्थः” इति । क्वचिद् देवताविशेषे “भूतेभ्यो बलिः” इति । क्वचिच् चेतनावन्मात्रवचनो “न हिंस्याद् भूतानि” इति । क्वचित् प्राप्तिवचनो “महद् भूतश् चन्द्रमा” इति । क्वचिद् उपमायां वर्तते “यथा काव्यभूतः” इति । क्वचिद् उत्पत्तिवचनो यथा “देवदत्तस्य पुत्रो भूतः” इति । इह तु यः पदार्थस् तद् व्याख्यातम् । भूतेभ्य इति तादर्थ्ये चतुर्थी ।

• अनुपरोधतः । आत्मकुटुम्बपीडा यथा न भवति तत्पर्त्याप्तं स्थापयित्वा, अधिकेन संविभागः कर्तव्यः । तद् उक्तम् “भृत्यानाम् उपरोधेन” इति (म्ध् ११.९) ॥ ४.३२ ॥

राजग्रहणम् आढ्यवर्णोपलक्षणार्थम् । तथा च वक्ष्यति- “सीदद्भिः कुप्यम् इच्छद्भिर् धनं वा पृथिवीपतिः । याच्यः स्यात्” इति (म्ध् १०.११३) । तेन राजशब्दः क्षत्रियजातौ मुख्यः, तथापि शास्त्रान्तरपर्यालोचनया⁸⁷ जनपदेश्वरवचन इति गम्यते । जनपदेश्वरा हि बहुधना भवन्ति । तेनैतद् उक्तं भवति- ये ऽत्यन्तसंपन्ना गोऽजाविधनदान्यैस् तेभ्यः प्रतिग्रहीतव्यम् । तथा सति “अद्रोहेण” (म्ध् ४.२) इत्य् एतद् आदृतं⁸⁸ भवति । आढ्या हि ददतो नातीव पीड्यन्ते । स्वपधनेभ्यस् तु परिगृह्णतो दोषः स्यात् । मुख्यार्थवृत्तौ च राजशब्दे ब्राह्मणादिभ्यः प्रतिग्रहः प्रतिषिध्यते । तत्र सर्वस्मृतिविरोधः स्यात् । स्मृत्यन्तरे हि पठ्यते- “आददीत प्रशस्तद्विजातिभ्यः शुश्रूषोश् च शूद्राद् अपक्वान्नम्” इति । प्रतिषेधे ऽपि “न राज्ञः प्रतिगृह्णीयात्” (म्ध् ४.८४) इति राजशब्दो जनपदेश्वरवचन एव । किं च न क्षत्रियस्य तत्र प्रतिषेधः “अराजन्यप्रसूतितः” (म्ध् ४.८४) इति वचनात् । अत एव न क्षत्रियजातीयात् तत्र तन्निषेधः, तथा सति “अराजन्यप्रसूतितः” इति न वक्तव्यं स्यात् । न ह्य् अराजन्यप्रसूतितः⁸⁹ क्षत्रिया भवन्ति । तेनेयम् अत्र व्यवस्था- क्षत्रियाद् राज्ञो यथाशास्त्रवर्तिनः प्रतिग्रहः कर्तव्यः, अन्यस्मात् पुनर् न⁹⁰ ।

• याज्यान्तेवासिनोः । धनापेक्षा षष्ठी । तसन्तो वा पठितव्यः । क्रियानिमित्तत्वाद् एतयोः शब्दयोर् याजनाध्यापनाभ्यां जीवेद् इत्य् उक्तं भवति ।

• अन्ये त्व् आहुः- अन्येषाम् उपपातकप्राप्तिश् चौर्यादीनां चोपायानां निषिद्धत्वात्, ईश्वरम् आराध्य जीवेत् प्रीतिदायेन स्वस्तिवाचनकेन वा । न चायं सेवकः । सा वृत्तिर् निषिद्धा । एवं कृतोपकाराद् अयाजयन्न् अपि याज्याद् आददीत । निवृत्ते⁹¹ ऽपि संबन्धे कृत्यो वर्तत इति ।

• संसीदन्न् इति । पित्रादिधने सति न कर्तव्यम् । तद् उक्तम् “न कल्पमानेष्व् अर्थेषु” (म्ध् ४.१५) । तस्यैवायम् अनुवादः । न चायम् आपद्धर्मः । न ह्य् अवसाद आपत्, किं तर्हि, अर्जितधनाभावः । आपत् तु विहितोपायाभावो धनक्षयश् च । सत्य् अपि धान्यधनबहुत्वे⁹² अन्नपरिक्षये दुर्भिक्षादाव् आतिथ्यसंनिहितान्नता क्षुत्पीडितस्य आपत्, अक्षुधितस्यापि धनाभावाद् अवसाद इत्य् एष एतयोर् विशेषः ।

• न त्व् अन्यतः स्वल्पधनान्नानुपकार्यात् गृह्णीयात् ॥ ४.३३ ॥

यदि च कुतश्चिद् धनार्थाद् व्यापाराद् व्याहन्येत न तदैवापद्धर्मान् आश्रयेत् । किं तर्हि पुनर् उत्पद्यते । तद् उक्तम् “आ मृत्योः श्रियम् अन्विच्छेत्” इति (म्ध् ४.१३७) । अतश् च यदि कथंचित् कृषतो वर्षाद्यभावेन सस्यनाशो भवेन् नेयता त्यागेन सहसैव परपिण्डोपजीवना याच्ञापरेण भवितव्यम् । सत्यां युक्तौ जीर्णमलिने च वाससी धनविभवे सति नेष्येते⁹³ ॥ ४.३४ ॥

कल्पनम् । “छेदनं दन्तवाससः” इत्य् एतदपेक्षं चैतत् कल्पनं नियमतः । अत एव शुचिर् इत्य् आह । दीर्घकेशस्य हि स्नानादिषु क्लेशसाध्यत्वाद् अलसः स्यात् तथाशुचित्वप्रसङ्गः । यदि तु केशादिप्रसृतो ऽपि स्नानपरः स्यान् नैव धारणं दुष्येत् । दान्तः दर्पवार्जितः । शुचिः अर्थेषु, श्रुतिनिमित्तैर् मृद्वार्याचमनादिभिश् च । वेदाध्ययने च नित्याभियुक्तः । उक्तो ऽप्य् अयम् अर्थ आदरार्थः पुनः पुनर् उच्यते । आत्महितानि व्याधेः प्रतीकारादिना अजीर्णातिवेलगुरुविदाहिभोजनवर्जनादीनि ॥ ४.३५ ॥

यज्ञोपवीतकुण्डलयोर् धारणं शरीरसंयोगः । यस्य⁹⁴ च यस्मिन्न् अङ्गे समुचितः संनिवेशः स तत्रैव विनियोजनीयः । यथा कुण्डलं कर्णयोर् उपवीतं काय इति, कर्णाभरणस्य कुण्डालाख्यत्वात् । कण्ठसक्तस्य च सूत्रस्य दक्षिणबाहूद्धारणेनोपवीतत्वात् ।

• दृष्टप्रयोजनत्वाच् च यष्ट्यादिना सर्वदाङ्गसङ्गः । तथा हि यष्टिधारणं श्रान्तस्यावलम्बनार्थं संमुखागतघातकगवादिनिवारणार्थं च ।

• उद्धृतोदकेन शौचस्य विहितत्वात्, आधारापेक्षया कमण्डलुर् नियम्यते । स च तुल्यकार्यत्वात् कलशादीन् निवर्तयति, न कुण्डलकटकादीन् । अतश् च पुरीषनिमित्तस्योदकशोध्याशुचित्वापनोदार्थं सोदकत्वं कमण्डलोः । उक्तं च- “मुहूर्तम् अपि शक्तिविषये नाशुचि तिष्ठेत्” (च्ड़्। आप्ध् १.१५.८) इति । “शक्तिविषये” इति- यदि पूर्वगृहीतम् उदकम् उपयुक्तम् अन्यथाप्राप्तम् अशुचित्वनिमित्तं च श्लेष्मनिष्ठीवनाद्युत्पन्नं तत्रोदकालाभाद् अशुचित्वं⁹⁵ न दोषः । तथापि मूत्रपुरीषविस्रंसने स्नानं वक्ष्यति- “विनाद्भिर् अप्सु वाप्यार्तः⁹⁶ शारीरं संनिवेश्य⁹⁷ तु । सचैलो बहिर् आप्लुत्य” इति (म्ध् ११.२०२) । शुचिश् च स्मृत्यन्तरे प्रतिपदम् आम्नातः । एवं ह स्माह भगवान् वसिष्ठः-

• अप्सु पाणौ च काष्ठे च कथितः पावकः शुचिः ।

• तस्माद् उदकपाणिभ्यां परिमृज्य कमण्डलुम् ॥

• पर्यग्निकरणं होमं मनुर् आह प्रजापतिः ।

• कृत्वा चावश्यकार्याणि आचामेच् छौचवित्तमः ॥ (वध् १२.१५–१७)

बौधायनेनाप्य् उक्तम्- “अथ कमण्डलुं धार्यम्” इत्य् उपक्रम्य,

• तस्माच् छौचं ततः कृत्वा परिमृज्य कमण्डलुम् ।

• पर्यग्निकरणं ह्य् एतद् यद् वस्तुपरिमार्जनम् ॥

तथा ।

• कमण्डलुं परिहरेत् पूर्वावस्थो ऽप्य् अशौचतः ।

• न चैनं कुत्सयेद् विद्वान् न शङ्केन् न च दूषयेत् ॥

आकारविशेषनिमित्तश् चायं शब्दो न जातिम् आद्रियते । अतो मृन्मयस्य सौवर्णस्य राजतस्य वा एषैव शुद्धिर् न प्रकृतिजातिसंबन्धिनी । मूत्रादिस्पर्शे तु प्रकृतिजातिशुद्धिर् अवधेया । हस्तमार्जनं तूच्छिष्टपुरुषसंस्पर्शाद्यशुचित्वात् । तथा च गौतमः “क्वचिच् छौचर्थं संनिधाय” इत्य् आह । अत इहापि संनिधानम् एवाभिप्रेतम्, न स्वात्मना ग्रहणम् ।

• वेदो दर्भमुष्टिस् तस्य च “प्राणोपस्पर्शनं दर्भैः” इत्यादि प्रयोजनम् । अतश् चादृष्टार्थानां सार्वकालिकशरीरसंबन्धः, दृष्टार्थानां तु संनिधिर् नित्यम्, प्रयोजनतस् तु ग्रहणम् इति । शुभे दर्शनीये, आकारतः तापछेदकषैश् च सुवर्णशुद्ध्या ॥ ४.३६ ॥

उपसृष्टो ग्रहोपरक्तः । उदके प्रतिबिम्बितो वारिस्थः । नभः अन्तरिक्षं तस्य मध्यगतं पश्येन् न मध्याह्नकाले ॥ ४.३७ ॥

वत्सबन्धनार्था रज्जुर् वत्सतन्त्री वत्सपङ्क्तिर् वा, तां न लङ्घयेन् नापक्रामेत् । तथा च गौतमः- “नोपरि वत्सतन्त्रीं गच्छेत्” (ग्ध् ९.५२) । स्वरूपं शरीरसंस्थानम् । स्वग्रहणात् परस्य रूपप्रेक्षणं न पर्युदस्यते । इति धारणा एष निश्चयः शास्त्रेषु ॥ ४.३८ ॥

प्रस्थितस्याभिमुखागतान् मृदादीन् प्रत्ययं विधिः । मृदादयो येन दक्षिणो हस्तः तेन कर्तव्याः । उद्धृता च मृदेवं कर्तव्या । एवं हि शास्त्रान्तरं प्रस्थानाधिकारे पठति “प्रदक्षिणम् आवर्त्य” इति । दैवतं पटादिलिखितम् अर्चार्थम्⁹⁸ । गौतमस् तु “देवतायतनानि सप्रदक्षिणम् अनुवर्तेत” (ग्ध् ९.६६) इति पठति । लोकप्रसिद्ध्या चतुर्भुजमार्तण्डागारादि देवतायतनं विज्ञेयम् । “यज्ञगृहाणि च” इत् वक्ष्यति । मधु घृतमहाचर्यात्⁹⁹ सारघम्, मङ्गल्यमध्यपाठाच् च । प्रजाता वनस्पतयो महाप्रमाणाः प्रसिद्धा वनस्पतयो महावृक्षाह् प्रमाणतः पुष्पफलातिशयतो वा प्रसिद्धा उदुम्बरादयः । “ऊर्ग् वा उदुम्बरः” (म्स् १.११.८) इत्य् अर्थवादः । ये तु गुणाधिकान् प्रज्ञातान् आचक्षते ते निर्मूलप्रसिद्धिमात्रप्रमाणका उपेक्षणीयाः ॥ ४.३९ ॥

प्रमत्तः कामशरैः पीडितो ऽपि । आर्तवं स्त्रीलिङ्गशोणितं मासि मासि प्रसिद्धम् । तद्दर्शने न गच्छेत् । एकस्यां च शय्यायां तया सह न शयीत । स्पर्शप्रतिषेधाद् एव तत् सिद्धम् इति चेन् नायं प्रतिषेधः । व्रतम् इदम्, प्रायश्चित्तभेदश् च ॥ ४.४० ॥

रजः पूर्वोकम् आर्तवम् । अभिप्लुतां तेन संबद्धाम् । पूर्वस्यार्थवादः ॥ ४.४१ ॥

वृद्धिवचनं स्तुतिर् एव ॥ ४.४२ ॥

“नित्यम् आस्यं शुचि स्त्रीणाम्” (म्ध् ५.१३०) इति शुचित्ववचनम्, “स्त्रीशूद्रोच्छिष्टम्” (म्ध् ११.१५२) इति च प्रतिषेधः । द्वयम्¹⁰⁰ अपि विषयविभागेन व्यवस्थितम् । तत्र शुचित्ववचनं “स्त्रियश् च रतिसंसर्गे” (ब्ध् १.९.२) इति स्मृत्यन्त्रदर्सनेन रतिस्त्रीविषयं विज्ञायते । अतः प्रतिषेधो ऽपि पारिशेष्याद् अरतिस्त्रीषु मातृभगिन्यादिषु द्रष्टव्यः । यतो रतिर् नेह प्रीतिमात्रम्, किं तर्हि मन्मथनिमित्तो भावविशेष इति शृङ्गारपूर्वको ऽभिलाषादिरूपः । अतस् तद्युक्तासु शुचित्वम्, विपरीतासु प्रतिषेधः ।

• रतिनिमित्तार्थतया भार्यया सह भोजने प्राप्ते वचनम् इदम् आरभ्यते- नाश्नीयाद् भार्यया सार्धम् इति ।

• अथ संसर्गग्रहणेन वृषस्यतो संप्रयोगविशेषः कथ्यते । तदानीं परिचुम्बनाद् एव शुचित्वम् इति नास्ति भार्यया सह भोजनप्राप्तिः ।

• तत्रेदं पुनर्वचनं व्रतज्ञापनार्थम् । ततश् च यावज्जीविकः संकल्पः कर्तव्यो यथा भार्यया सह भोजनं न भवति ।

• एतच् च सहभोजनम् एकाधिकरणम् एककालदेशं नञर्थविषयतया चोद्यत इति गतोच्छिष्टप्रतिषेधगतार्थशङ्केति¹⁰¹ । स पुनर् अयम् ईदृशः सहार्थविशेषः प्रमाणान्तरतः स्मृत्यन्तरसमाचारादेः । शेषशब्दार्थो¹⁰² ह्य् अन्यापेक्षितमात्रम् । तथा “इतरान् अपि सख्यादीन् । । । भोजयेत् सह भार्यया” (म्ध् ३.१०३) इति । नात्रैकाधिकरणता भुजेर् अवगम्यते, किं तर्हि भार्यया समानदेशता भोक्तुः, समानकालता वा ।

• अन्ये त्व् अन्यद् उच्छिष्टम् इति व्याचक्षते- भुक्तोज्झितम् उच्छिष्टम् । एकस्यां तु पत्न्यां एकस्मिन् कार्ये सह भोजनम् ।

• एवं तु व्याख्यायमाने शूद्रेण सह भोजनं प्रतिषिद्धं स्यात्, प्रसिद्धिश् च त्यक्ता भवेत् । अस्य संस्पर्शाद् उच्छिष्टव्यवहारः, सहभोजनेनापि तद् अस्ति¹⁰³ ।

• केचित् तु समानदेशकालम् एव भोजनं प्रतिषिद्धम्, दृष्टार्थत्वाद् उपदेशस्येति । पुंसा स्वभावभेदात् कश्चिद् बहुभोजिन्या न तुष्येत्, अन्यः स्वल्पभोजिन्याम् अपि विश्रम्भयतीति छद्मना वर्तते- मम पुरतः स्वल्पम् अश्नाति इति ।

• तथासदृशा एवम् अन्ये ऽपि नियमाः । नैनाम् ईक्षेत चाश्नतीम् । पश्यतो हि भुञ्जाना विवृतास्यतया रूपविकारेण भर्त्रे न रोचेत । क्षवथुः शिरस्थेन वायुना पूर्यमाणाया¹⁰⁴ नासिकायाः शब्दस् तत्रापि वक्त्रवैकृत्यात् प्रीतिर् न स्यात् । जृम्भमाणास्येन विलम्बितं वायोर् उच्छ्वसनम् अङ्गप्रत्यङ्गप्रसारणं वा । तद् अप्य् एवम् एव । यथासुखं चासीना¹⁰⁵ अनवग्रथितकेशी भूमौ निपतितगात्री वा ॥ ४.४३ ॥

परस्य्आञ्जयन्ती¹⁰⁶ शोभत एव । अनावृतां अपावृतवसनाम् । अवगुण्ठिताम् एव हि वेशेषेण स्पृहयन्ति¹⁰⁷ । निर्वसनाङ्गीं निपुणतरं वक्ष्यमाणां न सर्वतः सर्वा सुसंस्थाना¹⁰⁸ भवतीति निरम्बरा नेक्षणीया¹⁰⁹ । तेजःकामः । तेजः वर्णोज्ज्वलता, उत्साहप्रयोगश् च ॥ ४.४४ ॥

सत्य् अपि यज्ञोपवीते नित्यानुगतत्वात् तस्य अनाच्छादकत्वाद् उपनयनविभेदेनोपदेशात् एकवासाः । अङ्गच्छादकादि¹¹⁰ द्वितीयं वासो भोजनकाले स्यात् । न मूत्रम् । मूत्रग्रहणम् अत्रोत्सर्गस्योपलक्षणार्थम् । पथि रथ्यायाम् । गोव्रजे । येन यत्र वा गावश् चरितुं व्रजन्ति ॥ ४.४५ ॥

चित्याम् अग्न्यर्थ इष्टकाकूटे । पर्वतग्रहणम् अरण्योद्यानोपलक्षणार्थम् । तथा हि विशेषप्रतिषेधो भविष्यति “पर्वतमस्तके” (म्ध् ४.४७) इति । सामान्येन च¹¹¹ प्रतिषेधे¹¹² पर्वतवासिनाम् अमेहणप्रसङ्गः । वल्मीकः कृमिकृतो मृत्तिकासंचयः ॥ ४.४६ ॥

न गच्छन् नापि च स्थितः । गच्छतस् तिष्ठतश् च प्रतिषेधाद् आसीनस्याभ्यनुज्ञानम् । न चासन्ने¹¹³ नद्यास् तीरे, नदीजले न । संसर्गशङ्का यत्र भवति तदासन्नम् । पर्वतस्य¹¹⁴ मस्तकं शृङ्गम् ॥ ४.४७ ॥

संमुखीनत्वाद् वाय्वादीनाम् अङ्गविप्रेक्षितेनापि न मूत्रयन् पश्येत् । वायोश् चारूपत्वाद् दर्शनं तत्प्रेरितवर्णलोष्ठादिभ्रमणाद् अवसेयम् । वायुचक्रे¹¹⁵ त्व् अयं प्रतिषेधो विप्रयुक्तः । सर्वतो हि वायुर् वाति ॥ ४.४८ ॥

अस्यार्थवादः ।[^११८]

केचिद् इमं श्लोकम् अस्मिन्न् अध्याये नाधीयते¹¹⁶ ।

• ननु चोदङ्मुखस्य मेहनविधानात् पूर्वस्याम् उदयाच् च सूर्यस्य कुतस् तदाभिमुख्यं भवेद् येन प्रतिसूर्यं निषिध्यते ।

• अर्थवादो ऽयम्, “नातरिक्षे न दिवि” इतिवत् । अथ वोदगयने उदीचीं दिशम् आक्रमेत् स्यात् संभवः । प्रकृतविषयो वा प्रतिषेधः ।

• “प्रतिसंध्यम्” इति पठन्ति । तद् अयुक्तम् । “संध्ययोष् च यथा दिवा” (म्ध् ४.५१) इत्य् अनुज्ञानात्, वेगधारणस्य च निषिद्धत्वात् । तस्मात् “प्रतिवातम्” इति पठितव्यम् ।

• पूर्वशेषो ऽयम् ।

• मेहतः । शत्रंतस् तसन्तो वा । मेहतः पुरुषस्य, मेहनाद् वा ॥ ४.४९ ॥

तिरस्कृत्य अन्तर्धाय काष्ठादि तदुपरि मूत्रयेत् । आवरणं वा तिरस्कारः काष्ठादिभिर् भूमिं छादयित्व्ओच्चरेत् । तृतीयान्तपाठस् तदा स्पष्टतरः । काष्ठे पत्रेण तृणेन वाभ्युच्चरेत् मूत्रं पुरीषं चोत्सृजेत् । नियम्य वाचं प्रयतः लोष्ठैः अनुच्छिष्टः । संवीताङ्ग आच्छादितश्रीरः । अवगुण्ठितः शिरः प्रावृत्य अन्यत्रोक्तम् “कर्णस्थब्रह्मसूत्रः” (य्ध् १.१६) इति ॥ ४.५० ॥

मूत्रोच्चारसमुत्सर्गं त्यागम् ॥ ४.५१ ॥

छाया कुड्यकपाटादिभिः सूर्यरश्मीनाम् आवरणम् । अन्धकारः मेघधूमिकास्वर्भानुरात्रिकृतो¹¹⁷ ज्योतिरन्तरायः । यथासुखं मुखम्¹¹⁸ अस्येति । यया दिशा सुखं भवति¹¹⁹ तस्याम् एवोच्चरेत् । यत्र दिग्भागो न ज्ञायते अन्धकारे तत्रायं विधिः । प्राणबाधः प्राणपीडा । भयं चौरादिकृतम् ॥ ४.५२ ॥

धवित्रादिनाग्निर् ध्मातव्यः । नग्नां नेक्षेत स्त्रियम् । “अन्यत्र मैथुनात्” इति स्मृत्यन्तरम् । नामेध्यम् । मेध्यो यज्ञस् तदर्थं मेध्यम् । अमेध्यं यद् अयज्ञियं पलाण्डुमूत्रपुरीषादि । तन् नाग्नौ क्षिपेत् । उत्क्षिप्य पादौ¹²¹ साक्षाद् अग्नौ न तापयेत् । अवच्छाद्य तापयित्वा स्वेदाद्यर्थम् अग्नितापनम् अदोषः ॥ ४.५३ ॥

खट्वास्थः अधस्ताद् वह्निधानीं न कुर्यात् । उपधानं स्थानम् । अवलङ्घनम् उत्प्लुत्य गमनम् । पादतः अप्लुतस्य पादौ येन तदुपरि स्यात् तथा न कुर्यात्¹²² । प्राणाबाधं प्राणपीडाकरम् अतिश्रमवेगागमनादि नाचरेत् ॥ ४.५४ ॥

संध्याकालः संधिवेला । संवेशनं स्वापः । स्वाध्यायं निषेत्स्यति । स्मृत्यन्तरे-

• चत्वार्य् एव तु कर्माणि संध्याकाले तु वर्जयेत् ।

• आहारं मैथुनं निद्रां तथा संपाठम् एव च ॥

न चैव प्रलिखेत् । प्रकर्षेण लेखनं विदारणं भूमेर् निषिध्यते । न तु वर्तिकादिनाक्षरविन्यासः । नात्मनोपहरेत् स्रजम् । ग्रथितानि पुष्पाणि स्रक् । ताम् स्वयं कण्ठे शिरसि वा प्रधृता म्लानतया गुरुत्वेन वात्मनो न व्यपनयेत् । अर्थाद् अन्येनापनयेद् इत्य् उक्तं भवति । सर्व एवायं संध्यायां विधिर् इति केचित् ॥ ४.५५ ॥

लोहितं रुधिरम् । विषाणीति बहुवचनं कृत्रिमाकृत्रिमभेदेन स्थावरजङ्गमभेदेन गरादिप्रकारभेदेन¹²³ वा ॥ ४.५६ ॥

शून्यं गृहं यत्र न कश्चित् प्रतिवसति । न श्रेयांसम् । कनीयान् वृत्तादिभिर् ज्येष्ठम् इदं ते युक्तम् इदम् अयुक्तम् इति हेतूपदेशादिना न प्रबोधयेत् । उदक्या रजस्वला । तया सह संभाषणं न कुर्यात् । यज्ञं गच्छेन् न चावृतः । यज्ञभूमिम् अनिमन्त्रितो न गच्छेत् । “दर्शनाय तु कामम्” इति गौतमः (ग्ध् ९.५५) । अतो यज्ञे भोजनादिप्रतिषेधो ऽयम् अवृतस्य ॥ ४.५७ ॥

गोष्ठशब्दो ऽयं निवासवचनः समासप्रतिरूपकात्¹²⁴ शब्दान्तरम् । ब्राह्मणानाम् इति बहुवचनं विवक्षितम् । पाणिग्रहणं बाहूपलक्षणार्थम् । भोजने आत्मकर्तृके ॥ ४.५८ ॥

गाम् आत्मीयां परकीयां वा पिबन्तीं अपः पयो वा न वारयेत् । न चान्यस्मै कथयेत् । प्राग्दोहकालाद् अयं विधिः । दोहकाले तु प्रस्रवणं विहितम् । स्त्रीलिङ्गनिर्देशात् पुंवत्सनिवारणे न निषेधः । इन्द्रायुधं शक्रधनुर् विज्ञानच्छायेति या काश्मीरेषु कथ्यते । दिवीत्य् अनुवादः । केचित् तु पर्वतादिस्थस्य दर्शने न दोष इत्य् आहुस् तदर्थं दिवीति ॥ ४.५९ ॥

अधार्मिकाः पातकोपपातकिनो यत्र बाहुल्येन वसन्ति स ग्रामस् तत्संबन्धाद् अधार्मिक इत्य् उच्यते । तत्र न वसेत् । ग्रामग्रहणं निवासदेशोपलक्षणार्थम् । तेन नगरे ऽपि प्रतिषेधः । व्याधिबहुलो ऽनूपो देशः । व्याधिबहुले जाङ्गलदेशे न वसेत् । यत्र दैवदोषाद् व्याधयः प्रवृत्तास् तं देशं त्यजेत् । एकः असहायो नाध्वानं प्रपद्येत ॥ ४.६० ॥

जनपदैश्वर्यं¹²⁵ राज्यं । यो जनपदः शूद्रवशवर्ती तत्र न वसेत् । मन्त्रिसेनापतिदण्डकारिकाद्याः सप्त प्रकृतयो राज्यम् । यत्र सर्वाः शूद्रजातीयाः तत्र निवासनिषेधो ऽयम् ।

• ननु च “नादार्मिके वसेत्” (म्ध् ४.६०) इत्य् अनेनैव तत्सिद्धम् अधार्मिकजनावृत इति ।

• नैष दोषः । पूर्वप्रतिषेधो यत्र ते निवसन्ति । अयं पुनर् अन्यत्रापि निवासतो ऽन्यत्र संनिहिता यदि भवन्ति तथापि तत्र प्रदेशे न वसितव्यम् । तथा चावृतग्रहणम् अत्र । यः प्रदेश एतैर् आवृतो न तत्र स्थातव्यम् । एवं पाषण्डिजनैर्¹²⁶ य आक्रान्तो देशः । यद्य् अप्य् अधार्मिकास् ते वेदबाह्यत्वात्, तथापि तेषां धर्मबुद्धिर् इति भेदेन निर्देशः । अन्त्यैर् उपसृष्टे संबद्धे । अथ वा उपतप्ते उपसृष्टे । यथा वाह्लीका म्लेच्छैः ॥ ४.६१ ॥

उपनीतः स्नेहो यस्य स नाशितव्यः- पिण्याकयूषमांसानि । तस्य क्रतुपर्युषितानां¹²⁷ च¹²⁸ पयोविकाराणां प्रतिप्रसवं करिष्यति (च्ड़्। म्ध् ५.२४–२५) । तक्रकिलाटाद्यपेक्षयैव बहुवचनम् । साक्षाद्विकारो हि दध्य् एव । तन्मात्रप्रसवे ऽभिप्रेते दधिग्रहणम् एवाकरिष्यत् । तेनाविधानार्थः । न हि दध्नः पर्युषितत्वम् अस्ति । तस्माद् उदश्वित्तक्रकिलाटादिकानां पयोविकाराणां नायं प्रतिषेधः ।

• नातिसौहित्यं तृप्तिं न कुर्यात् । तत्र कुक्षेर् भागः । एको ह्य् अन्नस्य अपरो¹²⁹ हि द्रवस्योदकादेः अपरो देषसंचरणार्थ इत्य् एवं भोक्तव्यम् इति — तत्¹³⁰ कार्यम् । अतिप्रगे प्राह्णे¹³¹ प्रथमोदित एव सूर्ये न भुञ्जीत । प्रहरे अतीते कृशानां पूर्वाह्णे, इतरेषां मध्याह्ने । नातिसायम् अस्तसमयसमये¹³² न भुञ्जीत । न सायं भुञ्जीत¹³³ प्रातर् आशितस् तृप्तः । तस्मात् साकांक्षम् अशितव्यं कालद्वये ऽपि । तद् उक्तम् “सायं प्रातर् मनुष्याणाम् अशनं देवनिर्मितम्” (म्भ् १३.१४८.१४) इति । यदि तु प्रातस् तृप्तः स्यात् सायं न भुञ्जीत ।

• अथ वैवं व्याख्यायते । न सायं प्रातर् आशितः स्यात्, उभयोर् अन्नकालयोर् न तृप्येत् । तथा च याज्ञवल्क्यः सायम् ईषद्भोजनम् आह (य्ध् १.११४) ॥ ४.६२ ॥

वृथाचेष्टा दृष्टादृष्टयोर् व्यापारयोर् अनुपकारः । यथा इतरदेशादिवार्तापरत्वम् । संहतौ पाणी अञ्जलिः । तेनोदकं न पिबेत् । वारिग्रहणात् क्षीरादीनाम् अप्रतिषेधः । न उत्सङ्गे । भक्ष्या धानाशष्कुल्यादयः । तान् उत्सङ्ग ऊर्वोर् उपरि न भक्षयेत् । भक्ष्यग्रहणात् फलानाम् अपि प्रतिषेधः । सक्त्वोदनादेस् तु निरुपसेचनीयस्यानदनीयत्वाद् उत्सङ्गे प्राप्तिर् एव नास्ति । कुतूहलं असति प्रोजने किम् एतत् स्याद् इति निश्चये अत्यर्थम् उत्कलिका । न जातु कदाचित् ॥ ४.६३ ॥

नर्तनं गात्रविक्षेपविशेषः लोकप्रसिद्ध एव । गायनं षड्जादिस्वरतः शब्दस्य करणम् । लौकिकस्य चायं प्रतिषेधो न वैदिकस्य, विहितत्वात् । वादित्राणि वीणावंशमृदङ्गादीनि । तेषां स्वयंकर्तृकं वादनं प्रतिषिध्यते । वादकैस् तु वाद्यमानानाम् अप्रतिषेधः¹³⁵ । न हि ण्यन्ताद् अयं णिजन्त इति प्रमाणम् अस्ति । आस्फोटनं करमर्दास्फोटनादि पाणिना भूमौ बहुनिर्घातः स शब्दः । क्ष्वेडेति अव्यक्तं दन्तैः शब्दकरणम्, क्ष्वेडनिकेति प्रसिद्धा । वल्गनं अन्यत्¹³⁶ । रागी परितुष्टे¹³⁷ न विरोधयेत् विरोधं न कुर्यात् । पीडिते न निषेधः । घञन्ताण्णिच् कर्तव्यः ॥ ४.६४ ॥

कांस्ये भाजने पादौ न प्रक्षालयेत् । भिन्नभाण्डे एकदेशभिन्ने ऽपि । सर्वभिन्नेष्व् अर्थत एव प्रतिषेधः । पत्रपुटकादीनां तु भिन्नभाण्डाव्यवहारात् छिद्रितानाम् अपि न दोषः । भावः अन्तर्हृदयाभिप्रायः । यत्र मनो न परितुष्यति । शब्ददुष्टे वा पतद्गृहादौ¹³⁸ । तत्रापि नैवं भावप्रसादो भवति ॥ ४.६५ ॥

पित्रादिभ्यो ऽन्यैर् धृतं न धारयेत् । “निर्णिज्याशक्तौ” इति गौतमः (ग्ध् ९.६) । करकः कमण्डलुस् तस्य पित्रादिधृतस्यापि धारणं समाचारविरुद्धम् । संबन्धिरूपो ऽसाव् इष्यते । यस्यैव संबन्धी तस्यैव शुचिर् नान्यस्य । अलंकारो दन्तवलयादिः । करकादिभिर् अल्पार्थैः साहचर्यात्, मणिमुक्तादेस् तु न निषेध इति केचित् ॥ ४.६६ ॥

अविनीता अदान्ता गावो ऽश्वाश्वतरादयः । धुर्या धुरं वहन्ति युज्यन्ते । गन्त्र्यादेर् उपलक्षणम् । चग्रहणं अनियुक्तैर् अपि धुरि, केवलैर् अदान्तैः¹³⁹ गमनं नेष्यते । भग्नं शृङ्गं यस्य¹⁴⁰ अनडुहः, तस्यैव शृङ्गसंभवः, नाश्वादेः । वालधिः पुच्छस् तेन विरूपिताः छिन्नपुच्छादयः । तादृशेन न यायात् । आरोहणम् एव स्मृत्यन्तरे प्रतिषिद्धम्¹⁴¹ ॥ ४.६७ ॥

दृप्यमाना अपि केचिद् विनयं न संगृह्णन्ति । तदर्थम् आह- विनीतैर् इति, सुशिक्षितैः । आशुगैः क्षिप्रगामिभिः । लक्षणान्वितैः प्रशस्तावर्तादियुक्तैः, न शून्यमस्तकादिभिः । वर्णरूपयुक्तैः । शोभनेन वर्णेन रुक्मशोणादिना,¹⁴³ रूपेण संस्थानविशेषेण । शोभनत्वं च लक्षणविद्यातो ज्ञात्व्यम् । भृशम् अक्षिपन् अपीडयन् । पुनः पुनः प्रतोदेन अङ्कुशादिना अत्यन्तम् उद्वेक्ष्यमाणा विघटयन्ति ॥ ४.६८ ॥

प्रथमोदिते सवितरि मुहूर्तत्रयं बालातपव्यपदेशः । प्रेतधूमो दह्यमानस्य शवस्य यः । आसनं भिन्नं¹⁴⁴ छिद्रितं भग्नम् । एतद् वर्ज्यम् । नखानि रोमाणि च न छिन्द्यात् स्वयं व्यसनेन, अतिप्रवृद्धानि तु नापितेन कारयेत् । दन्तैश् च नखान् नोत्पाटयेत् प्रवृद्धान् अपि ।

• अन्ये त्व् एवम् अभिसंबध्नन्ति । न छिन्द्यान् नखरोमाणि दन्तैर् इति । नखांश् च दन्तेनापि न पातयेत् ।

• नखभङ्गयोजनासु हि कामिन्यो नाना नखान् दारयन्ति ॥ ४.६९ ॥

विमर्दनं खण्डशः करणं लोष्ठस्य मृत्संबन्धिनः ।

• केचित् तु मृदो लोष्ठस्य सुधादिसंबन्धिनो ऽपि । मृदश् च मर्दनम् उत्क्षिप्योत्क्षिप्य पातनम्, हस्तेन संहननं वा ।

• एतच् च मर्दनं यत्किंचनकारितया प्राप्तं नीषिध्यते, न तु शौचाद्यर्थे प्रयोजने । निष्फलग्रहणस्य पुरस्ताद् अपकर्षात् । तेनैव सिद्धे प्रायश्चित्तविशेषार्थः पुनर् आरम्भः ।

• करजा नखाः । न कर्म । ननु च “न कुर्वीत वृथाचेष्टाम्” (म्ध् ४.६३) इत्य् अनेनैव निष्फलं कर्म । अत्राहुः । चेष्टा भौतिको व्यापारः । इह तु सामान्यस्य पर्युदासः । तेन मनोराज्यादिकल्पाः परिहरणीयाः । आयतिर् आगामी कालः । यस्मात् कर्मण आगामिनि काले असुखं दुःखम् उत्पद्यते, यथा अजीर्णभोजनम्, कुटुम्बभृतिम् अचिन्तयित्वा महतो धनस्य व्ययश् च । तं न कुर्यात् ॥ ४.७० ॥

अत्रार्थवादः ।

अस्माद् एव केवलाल् लोष्ठग्रहणात् पूर्वोक्तमृल्लोष्ठम् इति षष्ठीसमासो विज्ञायते । उभयप्राधान्ये हि मृद्ग्रहणं लोष्ठ इव अत्राकरिष्यत¹⁴⁵ । तस्यैव हस्तेन सुमर्दत्वात् प्राप्तः पर्युदासः । सुधायास् तु काठिन्याद् यत्नसाध्यं मर्दनम्, तन् नैवासति प्रयोजने प्राप्तम् । मृल्लोष्ठमर्दनं तु हस्तेन पुरुषाणां स्वभावतः केषांचित् प्राप्नोति । तस्य पर्युदासः ।

• तृणच्छेदी प्रकृतः । दन्तैर् नखान् खादति । सूचकः पिशुनः कर्णेजपः । यः परस्य दोषान् असतः सतो वा परोक्षं व्याख्यापयति । अशुचिर् उक्तार्थः । विनाशम् आशु व्रजति । न यथान्यानि वैदिकान्य् अनियतकालानि फलानि एवम् एतत्, किं तर्हि इहैव जन्मनि अचिराद् धनादिना वियोगो विनाशः ॥ ४.७१ ॥

अभिनिवेशेन पणबन्धादिना यल् लौकिकेषु शास्त्रेषु वार्थेष्व् इतरेतरं जल्पनम् अहोपुरुषिका या, सा विगृह्य कथा । बहिर्माल्यम् । वाससो बहिः कण्ठस्थां स्रजं वाससा छादयेत् । तथा च समाचारः ।

• अपरे बहिर् इत्य् अनावृतो देश उच्यते । तत्र नगररथ्यादौ न प्रकटमाल्यो भ्राम्येद् इत्य् आहुः ।

• अथ वा बहिर्गन्धं बहिर्माल्यम्, यस्य गन्धो नातिसंवेद्यते । एवं स्मृत्यन्तरम्- “नागन्धां स्रजं धारयेद् अन्यत्र हिरण्मय्या” इति । गवां च पृष्ठे यानं पर्याणं विना साक्षाद् गवारोहणं प्रतिषिध्यते । सर्वथेति । पर्याणाद्यन्तराये ऽपि गन्त्र्यादियुक्ते ऽपृष्ठयानत्वाद् अप्रतिषेधः ॥ ४.७२ ॥

आवृतस्य वाटपरिक्षेपादिना ग्रामस्य अद्वारप्रवेशप्रतिषेधः । अनावृतस्य तु द्वारवतो ऽपि यथाकामम् ॥ ४.७३ ॥

अन्तरेणापि ग्लहम्, परिहासेन नाक्षैर् दीव्येद् इति । कदाचिद्ग्रहणं शलाकादीनाम् अपि दर्शनार्थम् । तेन सर्वस्य द्यूतस्य प्रतिषेधः । स्वयं चर्ममयं पादत्राणम् उपानहौ¹⁴⁶, ते आत्मना हस्तेन दण्डादिना वा गृहीत्वा देशान्तरं न नयेत्¹⁴⁷ । आत्मीययोश् चायं प्रतिषेधः, स्वयम् इति प्रकृतत्वात् । तेन च गुर्वादिसंबन्धिन्योर् अनिषेधः । शयने खट्वादौ उपविश्य न भुञ्जीत, पाणौ च कवलं स्थापयित्वा, भाजनाद्यनन्तरितेन आसने अन्नं स्थापयित्वा । आनन्तर्याद् भोज्यस्य प्रतिनिर्देशः, न भोक्तुः ॥ ४.७४ ॥

अस्तम् इते आदित्ये । प्रतिलक्षणे कर्मप्रवचनीयत्वात् द्वितीया । न चोच्छिष्टः ।

• ननु च ब्रह्मचर्यधर्मेष्व् एतत् प्रतिषिद्धम् । पुरुषधर्मता च तस्य ज्ञापिता । न तादर्थ्यम् एव ।

• सत्यम् । व्रतरूपताज्ञापनार्थ उपदेशो ऽयम् । तेन यावज्जीविकः संकल्पः कर्तव्यः ॥ ४.७५ ॥

आदिकर्मणि विधिम् इमं समाचरेत् । आर्द्रपादो भोजनम् आचरेत् । न चातृप्तेः पादौ संचन्न् आसीत । संविशेत्, शयने गात्राणि नावक्षिपेत् । संवेशनं शयने गात्रसंयोजनम् । अस्य फलम् आह- दीर्घम् आयुर् इति । नायम् आयुष्कामस्य विधिः, किं तर्हि पूर्ववन् नित्यः । आयुरनुवादस् त्व् अर्थवाद एव ॥ ४.७६ ॥

दुर्गं दुर्गारोहं पर्वतादि तरुगुल्मलतागहनं चारण्यम् । तन् न प्रपद्येत । नाक्रामेन् न गच्छेद् चक्षुर्विषयं सर्पचौरादेर्¹⁴⁸ अन्तर्हितस्य भावाशङ्कया । चक्षुर्ग्रहणम् आगमादेर् अपि प्रमाणस्य लक्षणम् । न विण्मूत्रम् । उदीक्षणं वर्णादिना निरूपणम् । निरूपणं¹⁴⁹ च चिरकालप्रक्षणेन भवतीत्य्¹⁵⁰ अत एव तन् न कर्तव्यम् । दैवात् क्वचिद् दृश्यमाने न दोषः । नदीबाहुतरणं च स्वस्थस्य निषिध्यते, न वृकादिभये¹⁵¹ ॥ ४.७७ ॥

कपालिकाः भग्नशकलानि¹⁵² । दीर्घम् आयुः । व्याख्याता द्वितीया ॥ ४.७८ ॥

• नेति ब्रूमः । तत्र निवासः प्रतिषिद्धः । इह तु संवासः । यत्र ग्रामे ते वसन्ति न तत्र वस्तव्यं गृहस्थित्येति तत्रोक्तम् । संवासस् तु तैः सह संव्यवहारो दानग्रहणादिभिर् मैत्रीकरणम्, तद्गृहसमीपे च वासो ऽपि एकतः छायोपजीवनम् इत्यादि । आवृतग्रहणाच् च तत्र बाहुल्यं गम्यते । यस्मिन् ग्रामे भूयांसस् ते तस्य¹⁵³ समीपे ऽपि न वस्तव्यम् इति तस्यार्थः । इह त्व् अबाहुल्ये ऽपि समीपवासादि प्रतिषिध्यत इत्य् एष विवेकः ।

• पुल्कसा निषादाः शूद्रायां जाताः । अन्त्या मेदप्रभृतयो म्लेच्छाः । अन्त्यावसायीति निषादस्त्रियां चण्डालाज् जातो वक्ष्यते “निषादस्त्री चण्डालात्” इत्यादि (म्ध् १०.३९) । अवलिप्ता मदोद्धताः धनादिना गर्विताः ॥ ४.७९ ॥

शूद्रस्य दृष्टादृष्टविषये हिताहितोपदेशो न कर्तव्यः । शूद्रस्य मन्त्रित्वं न कर्तव्यम् इति यावत् । वृत्त्यर्थश् चायं निषेधः । सौहार्दादिना तु न दोषः । भवन्ति हि शूद्राः कुलमित्राणि । मैत्र्या चावश्यं हितम् उपदिश्यते । अनुज्ञाता च सर्ववर्णे ब्राह्मणस्य मैत्री “मैत्रो ब्राह्मण उच्यते” (म्ध् २.८७) ।

• ये तु व्याचक्षते, अपृच्छतो न ब्रूयाद् इत्य् उपन्यस्य युक्तं शास्त्रान्तरसिद्धत्वात्- “नापृष्टः कस्यचिद् ब्रूयात्” (म्ध् २.११०) इति,

• तद् अयुक्तम् । तत्र हि स्वाध्यायविषयं स्वरवर्णगतम् अन्यद् वासंगतं¹⁵⁴ कुर्वतो विनाशितं त्वयेत्यादाव् अपृष्टेन न वक्तव्यम् । तथा¹⁵⁵ चामी नाध्याप्या इत्य् अस्मिन् प्रसङ्ग इदम् उक्तम् “नापृष्टो ब्रूयात्” इति । अशिष्यस्यापृच्छतो विस्वरं व्यक्षरं वा पठतो न किंचिद् वक्तव्यम् इति तस्यार्थः ।

• नोच्छिष्टम् इति । उच्छिष्टशब्दो ऽयं भुजिनिमित्ते ऽप्राशस्त्ये वर्तते । कृतमूत्रपुरीषो ऽप्य् अनाचान्त उच्छिष्ट उच्यते, यथा वक्ष्यामः “न स्पृशेत् पाणिनोच्छिष्टः” (म्ध् ४.१४२) । बाहुल्येनोच्छिष्टप्रयोगो भुजिसंबन्धेन । भुञ्जानस्य ह्य् अन्तरास्यसंस्पर्शेन बहिरन्तः स्थितस्योच्छिष्टत्वं भवति । तथा च “न स्मश्रूणि गतान्य् आस्यम्”(म्ध् ५,१३९) इति श्मश्रुभ्यो ऽन्यद् आस्यानुप्रविष्टम् उच्छिष्टं करोतीति ज्ञापयति । अतश् च भोक्तुर् भुज्यमानस्य पात्रादेर् अधिकरणस्य चोच्छिष्टव्यवहारः । क्वचिच् चायम् उपयुक्तेतरवचनो ऽपि, “हविरुच्छिष्टं दक्षिणा” इति । तत्र समाचारात् पात्रगृहीतम् उच्छिष्टपुरुषसंबन्धम् ईषद्भुक्तम् उच्छिष्टम् उच्यते । यद् अपि विशदम् ओदनादिपात्रस्थम् अस्पृष्टम् अपि भोक्त्रा तद् अपि संबन्धात् समाचारतः परिह्रियते । तत्र “च्छिष्टम् अपि दातव्यम्,” “नोच्छिष्टम्” इति विधिप्रतिषेधाव् एकविषयाव् ऋतानृतशूद्रव्यवस्थया हविःशेषभेदेन वा विकल्प्येत¹⁵⁶ । अथ वा स्थालीस्थम् अतिथ्यादिभुक्तशिष्टं पर्युषितप्रायम् उच्छिष्टम्, तन् न शूद्राय दतव्यम् । तत्रोच्यते । जीर्णवसनसाहचर्याच् चैतद् एव प्रतिपत्तुं युक्तम् । उपयुक्तेतरवचनत्वाच् च शिषेर् उपसर्गस्य तदर्थानुगुण्येन वर्तनाद् धविरुच्छिष्टं दक्षिणेतिवत् प्रयोगो ऽप्य् अविरुद्धः । एवम् अनयोः स्मृत्योर् अविरोधो भविष्यति, यद्य् अपि रूढ्याचमनार्हाः प्रायो ऽत्र वचने दृश्यन्ते । यत् तु “वैश्यवच् छौचकल्पश् च” (म्ध् ५.१३८) इति तद् दासशूद्रविषयम् । भुक्तोज्झितम् एव प्रतीयत इति दर्श्यिष्यामः ।

• न हविष्कृतम् । हविषे कृतं हविरर्थं कल्पितम् । बहुवचनः समासस् तादर्थ्येनोपकल्पितप्रतिषेधात् । दण्डापूपिकया यत्र हविर्गन्धो ऽस्ति तत् सर्वं प्रतिषिध्यते । तेन हविरर्थितया संकल्पितस्य हविषः प्रवृत्तस्य हविःशेषस्याभुक्तोज्झितस्य हविषः प्रतिशेषः सिद्धो भवेत् । तथा च कृतम् इति करोतिः क्रियासामान्यवचनः प्रयुक्तः । हविरर्थं यत् कृतं संकल्पितम् इति¹⁵⁷ वचनम् । तेनोच्छिष्टस्यापि यावत् प्राकृतेन संकल्पेन हविष्कृतव्यपदेशो न यथावत् सर्वावस्थस्य प्रतिषेधो विज्ञायते ।

• अन्यैस् तु हविर्मिश्रं हविष्कृतम् इति व्याख्यातम् । संसृष्टप्रतिषेधाच् च केवस्यापि प्रतिषेधः । विप्रसंसृष्टप्रतिषेधे विप्रस्येवेत्य् उक्तम् ।

• कथं पुनः संसृष्टप्रतिषेधे केवलप्रतिषेधः । केवलप्रतिषेधेनाप्रधानः कदाचित् संसृष्टप्रतिषेधः शक्यते वक्तुम् । यत्र संसृष्टाव् अपि पृथक्त्वेन प्रतिभासेते, यत्र वा चक्षुषा प्रतिभासमाने रूपे रसादिना तत्प्रयोगो भवति, तत्रापि भवत्य् एव तदाश्रयो व्यवहारः । यथा सुरादिसंपृक्तासु सक्तुपिण्डीष्व् अनतर्हिते ऽपि सुरादिरूपे रसे तत्प्रत्ययाद् अस्त्य् एव सुरापानप्रायश्चित्तम् ।

• ननु चैवम् अप्य् अद्रवरूपत्वात् पिण्डीभिर् एकतापन्नायाः सुराया न पानोपपत्तिः ।

• नैष दोषः । प्रायिकेणौचित्यानुवादेन पानम् उपादीयते । अभ्यवहार एव तु निषिध्यते । यथा च भक्ष्याभक्ष्यप्रकरणम् एतत् । भक्षणं चाभ्यवहारमात्रंम् । तस्य विशेषाः पानखादनचर्वणादयः । गन्धस्य पुनर् अनाश्रयस्याप्य् उपलब्धेर् न ततो द्रव्यसद्भावावगमः । दूरस्थे ऽपि कर्पूरादौ गन्ध उपलभयते । सूक्ष्मद्रव्यावयवावगमकल्पनायां द्रव्यस्य परिमाणावयवः स्यात् । यत्र तु संसृष्टयोर् एकीभावो न चान्यस् तत्प्रत्ययः, न¹⁵⁸ तत्र केवलाश्रयौ विधिप्रतिषेधौ प्रवर्तितुम् अर्हतः । यथा क्षीरं पातव्यम् इति संमिश्रितयोः क्षीरोदकयोः पीतयोर् न क्षीरं भवति नोदकम्, द्रव्यान्तरत्वात् । अन्यद् धि तत्र रूपम् अन्यश् च रससंस्थानादि तत्प्रत्ययहेतुर् अस्तीति द्रव्यान्तरं तत् ।

• यद्य् एवं मद्योदके सह पीते यदि भवेताम्, तदा मद्यपानप्रायश्चित्तं न प्राप्नोति, द्रव्यान्तरत्वात् ।

• नैष दोषः अभिभवति रसान्तराणि मद्यं तिक्तरसवत् । ततो रसप्रत्यभिज्ञानाद् भवत्य् एव तत् प्रायश्चित्तम् । यत्र तु बहूदकं स्वल्पं मद्यादि, तत्र संसर्गप्रायश्चित्तम् अपि निपुणम् एकादेशे निरूपयिष्यामः ।

• तस्मात् केवलाश्रयः प्रतिषेध आस्कन्देद् अपि संसर्गम् । यथा माषा न भोक्तव्या इति मिश्रा अपि न युज्यन्ते । संसर्गाश्रयस् तु केन हेतुनासंसृष्टे वर्तेत । गङ्गायमुनयोः संगमाज् जलम् आनयेत्य् उक्ते न केवलाया गङ्गाया आनयति, न यमुनायाः । समाचार एवेति चेत्, समाचार एवोदाहर्तव्यः ।

• न चास्योपदिशेद् धर्मम् ।

• ननु च “न शूद्राय” इत्य् अविशेषेण दृष्टादृष्टविषयमतिदानप्रतिषेधाद् धर्मोपदेशनिषेधो ऽपि सिद्ध एव ।

• सत्यम् । पुनर्वचनं शेषार्थम् । ततः प्रायश्चित्तोपदेशो ऽनुज्ञातो भवति । “शरणागतं परित्यज्य” (म्ध् ११.१९७) इत्य् अत्र चैतद् दर्शयिष्यामः ।

• अन्ये तु पार्वणश्राद्धपाकयज्ञादिष्व् इतिकर्तव्यतां न शिक्षयेत् याजकत्वादिरूपेणेत्य् आहुः ।

• अत्र चोदयन्ति- यदि धर्मोपदेशः शूद्रस्य निषिध्यते कुतस् तर्हि धर्मवित्त्वम् । अविदुषश् च नानुष्ठानसंभवस् ततः शूद्रानुष्ठातृकधर्मशास्त्रानर्थक्यम् ।

• अचोद्यम् एतत् । अतिक्रान्तनिषेधस्य लिप्सया ब्राह्मणस्य चोपदेष्टृत्वसंभवात् । न हि ब्रह्महत्या सर्वस्वदानचोदनाप्रतिग्रहं प्रयुङ्क्ते । संभवति लिप्सा प्रयोक्त्री ।

• ननु चास्ति¹⁵⁹ वचनम् “प्रब्रूयाद् इतरेभ्यश् च” (म्ध् १०.२) इति ।

• वृत्त्युपायप्राप्तौ । अत एवं प्रकृतम् “सर्वेषां ब्राह्मणो विद्याद् वृत्त्युपायान् यथाविधि । प्रब्रूयाद् इतरेभ्यश् च” इति (म्ध् १०.२) । यस् त्व् आश्रितशूद्रस् तस्यावश्यम् उपदेशः कर्तव्यः । अविदुषा विधिप्रतिषेधातिक्रमात्¹⁶⁰ संवासो निषिद्धः “न मूर्खैर् नावलिप्तैश् च” इति (म्ध् ४.७९) ।

• यत् तु व्याचक्षते- धर्मशास्त्रोपदेशस् तदर्थव्याख्यानं वानेन निषिध्यते शास्त्रद्वयेन “न चास्योपदिशेत्”¹⁶¹ इति । एकेन शास्त्राध्ययनम् अपेरणार्थव्याख्यानम् । अग्रन्थकस् तूपदेशो न केनचिन् निषिद्धः ।

• तेषाम् एवंवदतां “तस्य शास्त्रविचारः” इति सिद्धत्वात्, पुनरुक्तम् ।

• इह वदन्ति¹⁶² । व्याकरणादौ धर्मावबोधार्थशास्त्रे धर्मशब्दः । तद् धि न धर्मशास्त्रम् अतीन्द्रियार्थम् इति प्रतिषेधानुपदेशात् । भवति तु धर्मशास्त्रवबोधार्थम् । शक्नोति हि वैयाकरणः पदार्थानुसरणेन¹⁶³ गहनं वाक्यार्थम् उन्नेतुम् । धर्मशास्त्रत्वाच् च तस्य शास्त्र इत्य् अनेन गतत्वात्¹⁶⁴ पृथग् उच्यते ।

• युक्तम् एतत्, यदि कश्चिन् न ब्रूयात् प्रधाने ऽनधिकृतस्य कुतो ऽङ्गेषु प्राप्तिर् इति । वेदः स्मृतिशास्त्रे च प्रधानम् । न च तत्र शूद्रस्याधिकारः ।

• न चास्य व्रतम् आदिशेत् । व्रतशब्देन कृच्छ्राण्य् उच्यन्ते, “एतैर् व्रतैः” (म्ध् ११.१०१) इति प्रयोगदर्शनात् । तान्य् अभ्युदयकामस्य नोपदिशेत् । प्रायश्चित्तार्थतया त्व् इष्यत एवोपदेशः । स्नातकव्रतानां प्राप्तिर् एव नास्ति, अस्नातकत्वात् । एवं सावित्रादीनाम् अप्य् अध्ययनाभावाद् अध्ययनं चोपनयनाभावाद् उपनयनं च तद्विधौ जातित्रयश्रवणात् ॥ ४.८० ॥

पूर्वस्य प्रतिषेधस्य निन्दार्थवादः । तेनैव सहेति । उभयोर् दोषम् आह, शृण्वतः श्रावयतश् च । मज्जत्य् अवगाहते, तत् प्राप्नोतीति यावत् ॥ ४.८१ ॥

संहताभ्यां संश्लिष्टाभ्याम् इतरेतरसंसृष्टाभ्यां युगपद् द्वाभ्यां प्रतिषेधः । पाणिभ्याम् इति बाहू संहतौ निषेधति । आत्मन इति न परस्य । अतश् चान्येन संहताभ्यां कण्डूयतो न दोषः । शिरोग्रहणात् पृष्ठादाव् अदोषः । न स्पृशेच् चैव शिरः ।

• हस्तेनात्मनो ऽन्येन¹⁶⁵ वावयवेनेति केचित् ।

• तन् न,¹⁶⁶ पाणिभ्याम् इति प्रकृतत्वात् ।

• न च स्नायाच् छिरसा विना । नित्यनैमित्तकयोः स्नानयोर् अयम् विधिः ।

• ननु स्विन्नस्य लौकिके स्नाने कुत एतत् ।

• स्नानविधिनाइकवाक्यत्वात् ।

• विहितस्नानापेक्षा प्रत्यासत्त्या युक्तिमती । लोके तु विधेर् अभावाद् अप्राप्तिः ।

• स्नातिश् चायं सर्वाङ्गसंबन्धिनि सलिलगोमूत्रादि प्रक्षालने वर्तते, शिरोवर्जिते च । तत्र चण्डालादिस्पर्शने शिरोवर्जितम् अपि यदृच्छाप्रसक्तं निवार्यते- न च स्नायाद् विना ततः । अस्ति च लौकिकम् अशिरस्कम् अपि स्नानम्, येन शिरःस्नानम् “शिरःस्नातस् तु तैलेन” (म्ध् ४.८३) इति ॥ ४.८२ ॥

आत्मनः परस्य वेत्य् अविशेषेण केचिद् इच्छन्ति । अन्ये त्व् आत्मन इति प्रकृतम् अभिसंबध्नन्ति । क्रोधनिमित्तश् चायं प्रतिषेधः । सुरतसंभोगे तु कामिन्याः केशग्रहः, स न निषिध्यते । शिरःस्नानं क्षालितम् अनेनेति राजदन्तादेर् आकृतिगणत्वात् परनिपातः (च्ड़्। पाण् २.२.३१) । शिरःस्नात इति बाहुलकेन समासः । नाङ्गम् आत्मीयम् ॥ ४.८३ ॥

उत्तरस्योत्तरस्य दोषगुरुत्वज्ञापनार्थम् एतत् । आपद्य् उपायो वक्ष्यते ॥ ४.८५ ॥

सूनया चरति सौनिकः । वाहयति स्वार्थसाधने व्यापारयति । घोरः भीषणो ऽयम्, नरकादिहेतुत्वात् ॥ ४.८६ ॥

अवयुत्यवादेन राजप्रतिग्रहे निन्दा ।

लुब्ध आदानशीलः सामन्तकादिभ्यः । उच्छास्त्रवर्ती । “श्रुतशीले¹⁶⁹ च विज्ञाय” (म्ध् ११.२२) इत्यादिशास्त्रम्¹⁷⁰ अतिक्रम्य व्यवहरति असद्दण्डपरस्त्रीहरणादिना । पर्यायेण एकत्र फलम् अनुभूयान्यत्र गच्छति । नरकशब्दो निरतिशयदुःखवचनः । केवलदुःखश्रवणार्थापत्त्या वा देशविशेषवचनः । एकविंशतिसंख्या अर्थवादः ॥ ४.८७ ॥

श्लोकत्रयं स्पष्टार्थम् ॥ ४.८८–९० ॥

पूर्वस्य प्रतिग्रहनिषेधविधेर् उपसंहार एषः । राज्ञः प्रतिग्रहो विविधदुःखनरकादिहेतुर् इति जानन्तो विद्वांसो ब्राह्मणा न राज्ञः प्रतिगृह्णीयुः । प्रेत्य भवान्तरे, श्रेयः कल्याणम्, ये काङ्क्षन्ति कामयन्ते । प्रेत्येति तु ल्यबन्तप्रतिरूपकं शब्दान्तरम् । ब्रह्म वेदस् तं वदन्ति पठन्ति । विद्वद्ग्रहणं ब्रह्मवादिग्रहणं च दुःखातिशयदर्शनार्थम् । तेषां चातीव¹⁷¹ प्रतिग्रहाद् दोषः । वक्ष्यति “तस्माद् अपि विद्वान्¹⁷² बिभीयात्” (म्ध् ४.१९१) इति ॥ ४.९१ ॥

त्रियामा रात्रिः, तस्याः पश्चिमो ब्राह्मो मुहूर्तः । तत्र निद्रां त्यजेत् । विबुद्धश् च तस्मिन् काले धर्मार्थाव् अनुचिन्तयेत् । यस्मिंश् च धर्म आसेव्यमाने यादृशः शरीरक्लेशो भवति तम् अपि चिन्तयेत् । स्वल्पश् चेद् धर्मो महान्तं कायक्लेशं जनयति, यो धर्मान्तरविरोधी, तं परिहरेत् ।

• अर्थो ऽपि सेवादिः अतिक्लेशकरः, सो ऽपि वर्ज्यः । “सर्वत एवात्मानं गोपायेत्” (ग्ध् ९.३४) इति । अनिश्चित्य न किंचिद् कुर्यात् । न च मनोराज्यादिविकल्पान् कुर्यात् । स्वभावो ह्य् अयं पुरुषाणाम् असति बाह्ये व्यापारे मनसो विकल्पाः परद्रव्याभिलाषादिरूपाः समुद्भवन्ति । तन्निवृत्त्यर्थम् इदं पुरुषार्थम् ।

• तस्यां वेलायां साध्यसाधनभावेन चिन्त्यो वेदस्य तत्त्वार्थः । रहस्यम् आत्मज्ञानं चिन्तयेद् वेदान्तविधिनाभ्यस्येत् ।

• अथ वा कर्मकाण्डे ऽपि यो वेदस् तस्यार्थस् तं निरूपयेत् । अयं विधिः, अयम् अर्थः, इदं कर्मैवं रूपम्, इयम् अत्र देवता, इदं द्रव्यम्, अयम् अत्राधिकारी, इयम् इतिकर्तव्यता, इत्यादि स्वबुद्ध्या निश्चिनुयात् । व्याख्यातॄणां मतभेदाद् धेतून् निरूपयेद् अस्य सम्यग्ज्ञानम् अस्य भ्रान्तिर् इति ॥ ४.९२ ॥

अनन्तरं प्रभातायां रात्रौ शयनं¹⁷³ जह्यात् । आवश्यकं मूत्रविट्त्यागः । प्रायेण तस्यां वेलायां पुरुषास् तं कुर्वन्ति¹⁷⁴ । तत्र आवश्यकस् त्याग उच्यते मुखदन्तधावनादिश् च, तं कृत्वा कृतशौचः, “एका लिङ्गे” (म्ध् ५.१३४) इत्यादिविधिनाचान्तः । समाहितो विकल्पान्तरतिरस्कारेण संध्यां तिष्ठेत् । जपन् सावित्रीं भगवति सवितरि मनो दध्याच् चिरम् । अर्कदर्शनावधिः काल उक्तः संध्यासमयः । ततो ऽप्य् अधिकं कालं जपेद् आयुःकाम इत्य् एवमर्थम् अयं प्राग् उक्तः सांध्यो विधिर् अन्तर्हितः । अपरां च संध्यां स्वे काले अस्तमयसमयाद् आरभ्य तारकोदयाद् ऊर्ध्वम् अपि ॥ ४.९३ ॥

यदर्थो ऽयं पुनर् विधिस् तद् दर्शयति । आयुरादिफलकामो दीर्घकालसंध्याजपं कुर्यात् । सत्य् अपि नित्यत्वे दैघ्याद् गुणात् फलम् इदम् । अनग्निकस्य प्रोषितस्यैतत् संभवति । अन्यस्य त्व् अग्निहोत्रकालोपरोधो दीर्घसंध्याविधिसंपादनात् । दीर्घसंध्या गुणत उच्यते । संध्यासहचरिते जपादिविधौ संध्याशब्दो वर्तते । दीर्घा संध्यैषाम् इति बहुव्रीहिः । ऋषिग्रहणम् अर्थवादः ॥ ४.९४ ॥

श्रवणयुक्ता पौर्णमासी श्रावणी । एवं प्रौष्ठपदी । तत्र उपाकृत्य उपाकर्माख्यं कर्म कृत्वा यथाविध्य् अधीयीत । “प्राक्कूलान्” (म्ध् २.७५) इत्यादिप्रागुक्तो विधिः स्मर्यते । युक्तस् तत्परः । छन्दांसि वेदान् । छन्दःशब्दो ऽयं वेदवचनो न गायत्र्यादिवचनः । तेन ब्राह्मणादीन् अप्य् अधीयानस्यैष परमविधिः । उभयत्रापि चायं युक्त एव, प्रत्ययाविशेषात् । अयं विकल्पो व्यवस्थितः । “छन्दोगाः प्रौष्ठपद्याम् उपाकुर्वन्ति, बह्वृचा अध्वर्यवः श्रावण्याम्” ॥ ४.९५ ॥

अर्धपञ्चमेषु मासेषु गतेषु यः पुष्यो नक्षत्रं तत्र्ओत्सर्जनं कर्तव्यम् । उत्सर्गोक्तं कर्म गृह्यकारैर् आम्नातम् । बहिर् इत्य् अनावृते देशे । अनयोर् उपाकर्मोत्सर्गयोर् गृह्यात् स्वरूपं ज्ञातव्यम् ॥ ४.९६ ॥

उत्सर्गं कृत्वा द्वे अहनी रात्रिम् इयन्तं नाधीयीत । तद् अहर्निशम् । द्वितीयं चाहर् एव न रात्रिर् इत्य् एतावन्तं कालं विरमेन् नाधीयीत । उभयतोहःपक्षा रात्रिः पक्षिणी ।

• यद् वा यस्मिन्न् अहन्य् उत्सर्गः कृतस् तद् अहः सैव च रात्रिः अनध्याये । द्वितीयस्मिन्न् अहन्य् अध्येतव्यम् । आद्ये तु पक्षे द्वितीयम् अहर् अनध्यायो रात्रौ त्व् अध्ययनम् उच्यते ॥ ४.९७ ॥

अतो ऽस्माद् उत्सर्गकर्मणः कृताद् ऊर्ध्वं परतः शुक्लपक्षेषु छन्दांसि मन्त्रब्राह्मणसमुदायात्मकान् वेदान् पठेत् । अङ्गानि च शिक्षायज्ञसूत्रव्याकरणादीनि कृष्णपक्षेषु संपठेत् ॥ ४.९८ ॥

यत्र वर्णस्वराभिव्यक्तिः स्फुटा न भवति तद् अविस्पष्टम् । तच् च द्रुतायां वृत्तौ प्रायेण भवति । निशान्ते पश्चिमरात्रिभागे । सुप्तोत्थितो यदाधीयीत पुनः श्राम्येत् तदा न शयीत । “न निशान्ते परिश्रान्तो ब्रह्माधीत्य शयीत तु” एवं युक्तः पाठः ॥ ४.९९ ॥

छन्दांसि गायत्र्यादीन्य् अभिप्रेतानि तैः कृतं युक्तं ब्रह्म ऋक्साम । अनेकार्थत्वात् करोतेर् अयम् अत्रार्थो व्याख्यायते । यथा गोमयान् कुर्विति संहरे, पृष्ठं कुर्वित्य् उन्मर्दने, एवम् अत्र युजेर् अर्थे वर्तते । ब्रह्म च छन्दश् च ब्रह्मच्छन्दसी, ताभ्यां कृतं¹⁷⁵ युक्तं ब्रह्मच्छन्दस्कृतम् । ब्रह्म ब्राह्मणम्, यजुर्वेदे ब्रह्म¹⁷⁶ यजूंषि गायत्र्यादियुक्तांश् च मन्त्रान्¹⁷⁷ । एकस्मिन्न् एवावस्थानके पठन्ति । न यथा बाह्वृच्ये छान्दोग्ये च विभागेनैकस्मिन् ग्रन्थे मन्त्रा¹⁷⁸ अन्यत्र ब्राह्मणम् । एवं प्रकारभेदाद् वेदानाम् एवं युक्तम् इति पूर्वे व्याख्यातवन्तः ।

• यथोदितेन । पूर्वो विधिर् अनापद्य् उपसंह्रियते । आपदि अध्यापकस्यासंनिधानं बहुदेवताविभागम् अपेक्षमाणस्य तत्रागुणवतः¹⁷⁹ विस्मृत्य स्यात् । तस्माद् आपद्य्¹⁸⁰ अयं विभागो नादरणीयः ॥ ४.१०० ॥

इमान् वक्ष्यमाणान् अनध्यायान् अधीयानो विवर्जयेत् । अध्यापनं च कुर्वाणः । अध्यापनग्रहणम् अनधीयतो ग्रहणार्थम् अभ्यासार्थं च । नित्यम् नोत्सर्गाद् एव प्रभृति । किं तर्ह्य् अर्धपञ्चमेष्व् अपि मासेषूपाकर्मणः प्रभृति । शिष्याणाम् अनुवादः ॥ ४.१०१ ॥

अनिलो वायुः । वेगेन वाति वायौ वाय्वन्तरसंघर्षाद् द्वनिः श्रूयते यत्र स कर्णश्रवो वायुः । कर्णाभ्यां श्रूयते यः स कर्णश्रवः । साधनंकृतेति समासः । अवस्थाविशेषोपलक्षणार्थं कर्णग्रहणम् । श्रूयते कर्णाभ्याम् एव । तेन यदैवं वायुशब्दः श्रूयते तदा नाध्येतव्यम् । पांसून् समूहति पांसून् समाहरति पांसुसमूहनः । पांसुर् धूलिः । उपलक्षणं चैतत्, तथाभूतस्य वायोर् वा । यतस् ततश् च वृष्टे देवे यदि वायुर् ईदृशो वाति तावत्कालो ऽनध्यायः । अध्यायज्ञा अध्यापनविधिज्ञाः ॥ ४.१०२ ॥

विद्युत् तडित् । स्तनितं गर्जितम् । द्वन्द्वनिर्देशाद् युगपद् एतेषु समुञ्चितेष्व् अनध्यायः । महोल्का दिवः पततां ज्योतिषां प्रभा उक्तास् तासां संप्लवः अत्रामुत्र च पतनम् । आकालिकशब्दो निमित्तकालाद् आरभ्यान्येद्युर् यावत् स एव कालः स उच्यते । मनुग्रहणं श्लोकपूरणार्थम् । विकल्पार्थम् अन्ये ॥ ४.१०३ ॥

नायम् अनध्यायो यस्यां कस्यांचन वेलायाम् उपजातेष्व् एतेषु, किं तर्हि प्रादुष्कृताग्निषु । संध्याकाल इत्य् अर्थः । तदा ह्य् अग्नयो जुहूषया नियमतः प्रादुष्क्रियन्ते । प्रादुःशब्दः प्राकाश्ये । अनृतौ । ऋतुर् वार्षास् ताभ्यो ऽन्यः शरदादिः । तत्र व्आभ्रदर्शन्ए । प्रादुष्कृताग्निष्व् इत्य् अपेक्ष्यते ॥ ४.१०४ ॥

निर्घात आन्तरिक्ष उत्पातध्वनिः । ज्योतिषां चन्द्रादित्यगुरुप्रभृतीनाम् उपसर्जनं परिवेषणम् इतरेतरपीडनं च । ऋताव् अपि । अपिग्रहणं वर्षासु किल नोत्पाता गण्यन्त इत्यभिप्रायेण ॥ ४.१०५ ॥

त्रिसंनिपाते पूर्वेणाकालिकम् उक्तम् । अनेन द्वयोः संनिपाते ऽपि सज्योतिर् उच्यते । स्तनितं च तन्निःस्वनश् चासौ स्तनितनिःस्वनः । विद्युच् च स्तनितनिःस्वनश् च विद्युत्स्तनितनिःस्वनम् । समाहारद्वन्द्वः । तस्मिन् संध्यायाम् उपजाते द्वये सज्योतिर् अनध्यायः । सूर्यो ज्योतिः दिवा । नक्तम् अग्निर् ज्योतिः । प्रातःसंध्यायाम् उत्पन्ने दिवैवानध्यायः, रात्रौ तु नास्ति । एवं पश्चिमसंध्यायां रात्राव् अनध्यायः, न प्रातर् अध्ययनदोषः ।

• विद्युत्स्तनितवर्षाणां त्रयाणां प्रकृतानां विद्युत्स्तनितयोर् विभज्य निर्देशो भवति । वर्षाः शेषः, तस्मिंस् तृतीये दृश्यमाने पूर्वोत्क आकालिको ऽनध्यायः । तदपेक्षयोक्तं यथा दिवा तथा रात्राव् अपि¹⁸¹ । ज्योतिः¹⁸² प्रसिद्धतरं ज्योतिष्टोमादि । शेषम् इति¹⁸³ पाठः । शेषं हूयमानम् अहर् अनध्यायहेतुर् भवतीति ।

• अथ कस्मान् नैवम् उक्तं शेषं त्व् आकालिकं स्मृतम् इति ।

• विचित्रा श्लोकानां कृतिर् मनोः ॥ ४.१०६ ॥

निपुणं धर्मं ये कामयन्ते ते ग्रामनगयोर् नाधीयीरन् । धर्मशब्दश् च स्वर्गादौ धर्मफले वर्तते । यदि वाधर्मेणाननुवेधो¹⁸⁴ धर्मस्य नैपुण्यम्, तेन सुपरिपूर्णो विध्यर्थो ऽनुष्ठितो भवति । अतश् चाशक्तस्यानुज्ञानं भवति । पूतिगन्धः कुत्सितगन्धः, तस्मिन् नासिकापथं गच्छत्य् अनध्यायः । सर्वशः सर्वस्मिन् शवगन्धे ऽपि ॥ ४.१०७ ॥

अन्तर्गतः शवो यस्मिन् ग्राममध्ये स्थितो यावन् न निर्हृतः । वृषलस्य । नात्र शूद्रो वृषलस् तस्य प्राग् एव निषिद्धत्वात्- “न शूद्रजनसंनिधौ” (म्ध् ४.९९) इति । किं तर्हि, तत्प्रायिकेणाधर्मेणाधार्मिकत्वं लक्ष्यते । तेन यः पापाचारस् तत्संनिधानाच् च तेन निषेधः । रुद्यमाने रुदनशब्दे सति । भावमात्रे रुद्यमानशब्दः । समवायो जनस्य । यत्र बहवो जनाः कार्यार्थम् एकत्र संघटिता भवन्ति तादृशे देशे नाध्येयम् । अथ वा जनस्य समवाये रुद्यमाने रुदतीत्य् अर्थः । बहुषु रुदत्सु प्रतिषेधः । छान्दसं कर्तर्य् आत्मनेपदम् ॥ ४.१०८ ॥

चतुर्मुहूर्तो ऽर्धरात्रः । सैव महानिशा । प्रथमाद् अर्धरात्राद् द्वौ मुहूर्ताव् उत्तराद् द्वौ । उदके नदीतडागादिस्थः । अन्तर्जले जपस् त्व् अनध्यायरूपत्वाद् अघमर्षणादिर् न निषिध्यते । “उदये” इत्य् अन्ये पठन्ति । प्रथमोदयकाले सूर्यस्यानध्यायः । उच्छिष्टो भुजिसंबन्धेनाकृताचमनो यावत् । कृतमूत्रपुरीषो ऽपि प्राग् आचमनाद् उच्छिष्ट उच्यत एव । आचमनार्हाप्रात्ययमात्रवचन¹⁸⁵ इत्य् अन्ये । तेन कृतनिष्ठीवनादिर् अपि गृह्यते । मनसापि । नान्यत्रानध्याये¹⁸⁶ मनसा चिन्तनम् अभ्यनुज्ञायते । किं तर्हि, दोषगौरवार्थम् एतेषां निमित्तानाम् ॥ ४.१०९ ॥

एक उद्दिश्यते यस्मिंस् तद् एकोद्दिष्टं नवश्राद्धम् । तत्र निकेतनं निमन्त्रणं प्रतिगृह्य अङ्गीकृत्य त्र्यहम् अनध्याय आमन्त्रणात् प्रभृति । एवं राजा चन्द्रमाः, तस्य सूतकम्, राहुं प्रत्यमृतस्रवणम् । चशब्दात् सूर्यस्य च ।

• अथ वा जनपदेश्वरस्य राज्ञः सूतकं पुत्रजन्मोत्सवः । राहोः सूतकं चन्द्रसूर्ययोर् उपरागः, ग्रहणम् इति प्रसिद्धम् ॥ ४.११० ॥

एकम् अनुदिश्य आमश्राद्धम्, तस्य यावच् छ्राद्धकृतौ¹⁸⁷ गन्धलेपौ तिष्ठतस् तावद् अनध्यायः । पूर्वस्माद् विधौ विध्यन्तरम् । द्वितीयस्मिन्न् अहनि कृतस्नानो ऽपनीततद्गन्धो ऽध्ययनार्हः । उपलक्षणं चैतद् असतोर् अपि गन्धलेपयोर् यावद् भुक्तम् अन्नं न जीर्णं तावन् नाधीयीत । विदुष इति तस्यैव श्राद्धभोजनाधिकारम् अनुवदति ॥ ४.१११ ॥

प्रसारितपादः पादारोपितपादो वा खट्वासनादौ वा संहतपादः । अवसक्थिका वस्त्रादिना जान्वोर् मध्यस्य च बन्धः । आमिषं मांसम् । सूतकग्रहणं शावाशौचादेर् अपि प्रदर्शनार्थम् ॥ ४.११२ ॥

नीहारो दिङ्मोहो धूमिकेत्य् अनर्थान्तरम् । बाष्परजोवृता इव येन दिशः क्रियन्ते । बाणशब्दः शरनिर्घोषः । दन्त्योष्ठ्यम् अन्ये पठन्ति व्याचक्षते च “वीणा” बाण इति । महाव्रते हि प्रयोगो दृश्यते । शततन्त्रीको भवति वीणा वितन्त्रीति च । चतुर्दश्यां उभयोर् अपि पक्षयोः । अष्टकाश् च सर्वा अष्टम्यः, स्मृत्यन्तरसमाचाराभ्याम् । अन्ये त्व् “अष्टमीषु” इत्य् एवं पठन्ति ॥ ४.११३ ॥

पूर्वस्यार्थवादो नित्यार्थः । तेन यत्र नित्यत्वज्ञापकं न किंचित् स विकल्पते ऽनध्यायः । वक्ष्यति च “द्वाव् एव वर्जयेन् नित्यम्” (म्ध् ४.१२७) इति । ताः परिवर्जयेद् अध्ययनक्रियातः ॥ ४.११३ ॥

गोमयुः शृगालः । तस्य विरुतं शब्दकरणम् । श्वखरोष्ट्राणां पङ्क्त्यवस्थितानां शब्दं कुर्वताम् अनध्यायः । एकैकस्य समानजातीयपङ्क्तौ ॥ ४.११५ ॥

अन्तःशब्दः सामीप्यवचनः । श्मशानसमीपे ग्रामसमीपे च । गोव्रजे गावो यत्र चरितुं व्रजन्ति । गोष्ठो वा गोव्रजः । स्त्रीसंप्रयोगकाले यत् प्रावृतं वासस् तद् एव प्रावृत्य नाधीयीत । मैथुन्अशब्दः साहचर्यात् तत्कालप्रवृत्ते वाससि वर्तते । श्राद्धिकं श्राद्धनिर्मितं शुष्कान्नाद्यम् अपि गृहीत्वा नाधीयीत ॥ ४.११६ ॥

श्राद्धनिमित्तं दीयमानं भक्तादि श्राद्धिकम् इति प्रसिद्धम्, तन्निवृत्त्यर्थम् इदम् उच्यते । न केवलं व्रीहितण्डुलादिप्रतिग्रह एव श्राद्धे ऽनध्यायहेतुः । यावद् अन्यद् अपि प्राणि व्आ गवादि तथा अप्राणि वासोयुगादि । तद् अप्य् आलभ्य प्रतिग्रहकाले हस्तेन स्पृष्ट्वा नाधीयीत । यतस् तद् एव तस्य भोजनम् । पाणिर् एवास्यम् अस्येति पाण्यास्यः । श्राद्धे भोजनं तन्निमित्तं च द्रव्यग्रहणं तुल्यम् इति दर्शयति ॥ ४.११७ ॥

उपप्लुत उपद्रुतः । यत्र बहवश् चौरा ग्रामे घातार्थं पतन्ति तत्र नाध्येयम् । संभ्रमे यत्राग्निना संभ्रमो भयं जन्यते गेहदाहादिप्रवृत्तेनादग्धे ऽपि गेहादौ । आकालिको ऽनध्यायः । प्रवृत्तिकालाद् आरभ्य यावद् अन्येद्युः स एव कालः । अन्येषु चाद्भुतेषूत्पातेषु दिव्यभौमान्तरिक्षेषु शिलाप्लवादिषु दिवा दर्शनादिषु ॥ ४.११८ ॥

उत्सर्गे पक्षिण्य् अहोरात्रं च पूर्वम् उक्तम्, अनेन त्रिरात्रेण विकल्प्यते । उपाकर्मण्य् अपूर्वो विधिः । अष्टका ऊर्ध्वम् आग्रहायण्यास् तमिस्रपक्षे ऽष्टम्यस् तिस्रश् चतस्रो वा । यद्य् अपि सर्वास्व् अष्टमीष्व् अहोरात्रम् उक्तं तथापि नित्यार्थो ऽयम् आरम्भो युक्त एव । विकल्पश् च सर्वत्रास्मिन् प्रकरणे कृतार्थत्वापेक्षः । ऋत्वन्तासु अहोरात्रम् इत्य् अनुषज्यते । षड् ऋतवः । तेषां यत्र पूर्वो निवर्तते अपरश् च प्रवर्तते तत्रानध्यायः । रात्रिग्रहणम् उपलक्षणार्थम् ॥ ४.११९ ॥

ईरिणं¹⁸⁸ बहिर् ग्रामं जलतृणवर्जितो देश ऊषरापरपर्यायः । यानं गन्त्रीशकटशिबिकादि । तेन गच्छतो निषेधः ॥ ४.१२० ॥

विवादः क्रोशपूर्वको व्याक्रोशः । कलहो दण्डादिनेतरेतरताडनम् । सेना हस्त्यश्वरथपदातिः । सङ्गरः सङ्ग्रामः । असङ्गरे ऽपि सेनास्थस्य निषेधः । भुक्तमात्रं “यावद् आर्द्रपाणिः” इति स्मृत्यन्तरम् । अजीर्णं पूर्वेद्युर् भुक्तम् अपरेद्युर् अपरिणतम् उच्यते । वमनं प्रसिद्धम् । शुक्तके उद्गारे ऽसत्य् अप्य् अजीर्णे तदहर् अपरेद्युर् वा ॥ ४.१२१ ॥

अतिथिग्रहणं शिष्टोपलक्षणार्थम् । अनित्यागमनः शिष्टश् चातिथिस् तस्मिन् गृह आगते ऽसाव् अध्येषितव्यः¹⁸⁹ “अधिमहे” इति तेनानुज्ञातो¹⁹⁰ ऽधीयीत । तथा च स्मृत्यन्तरम्- “शिष्टे च गृहम् आगते” इति (य्ध् १.१५०) । मारुते वायौ वाति वेगेन ।

• ननु “कर्णश्रवे” (म्ध् ४.१०२) इत्याद्य् उक्तम् एव ।

• सत्यम् । ततो ऽधिकतरे ततो वर्षाभ्यो ऽन्यत्र वापि प्रतिषेधः ।

• अथ वा¹⁹¹ वाति परिशुष्यति, वानः¹⁹² शोषणार्थत्वात् । मारुतग्रहणं च वातमात्रोपलक्षणार्थम् । अध्ययनश्रमेण धतुषु क्षीयमाणेष्व् अप्य् अनध्यायः । मारुते वर्धमाने विधायिन्य् अध्येतरीति भिन्नसंबन्धे व्यधिकरणसप्तम्यौ । रुधिरे जलौकादिना परिस्रुते, अथ वा शस्त्रेण च परिक्षते शरीरे रुधिरे स्रुते । गात्रादिवाक्येनैकवाक्यता ॥ ४.१२२ ॥

ऋचो यजूंषि सामध्वनौ स्रूयमाणे नाधीयीत । ऋग्वेदयजुर्वेदब्राह्मणयोर् अप्रतिषेधः । पञ्चविंशे च श्रूयमाण ऋग्यजुषयोर् अप्य् अयं प्रतिषेधः । वेदस्यान्तो यत्र वेदः समाप्तिम् उपैति, मन्त्रान्तो ब्राह्मणान्तश् च । आरण्यको नाम वेदैकदेशः । तम् अधीत्यान्यो ग्रन्थो नाध्येतव्यः ॥ ४.१२३ ॥

सामगीतध्वनाव् ऋग्यजुषस्यानध्याय उक्तः । तत्रायम् अर्थवादः । देवा देवता अस्य देवदैवत्यो देवतास्तुतिपर इत्य् अर्थः । ऋचः प्रायेण स्तुतिप्रधानाः । अत उक्तं देवदैवत्य इति । मनुष्याणां कर्मप्रधानत्वाद् यजुर्वेदे च कर्मणां बाहुल्योपदेशाद् एतेन साम्येन यजुर्वेदो मानुष इत्य् उच्यते । मानुषशब्दो मनुष्यजातिवचनः । अभेदाध्यासाद् यजुर्वेदो मानुष इत्य् उक्तम् । पित्र्यः पितृभ्यो हितः । पितरो वा देवता अस्येति यथा कथंचित् पितृशब्दसंबन्धेन श्रूयते । त्रयो लोकास् तेषां त्रय एवाधिष्ठातारः । दिवो देवता भूमेर् मनुष्या अन्तरिक्षस्य पितरः । एवं त्रयो वेदाः । द्वयोर् देवमनुष्यसंबन्धोक्तत्वात् पारिशेष्यात् पित्र्यः सामवेदः । तस्याशुचिर् ध्वनिः । नात्र तदीयस्य ध्वनेर् अशुचित्वं परमार्थतो विज्ञेयम् । किं तर्हि, यथाशुचिसंनिधाने नाध्येतव्यम् एवं तत्संनिधान इति सामान्यम् अशुचित्वालम्बनम् । अयं चाध्ययनविधौ प्रकरणात् साम्नि गीयमाने ऋग्यजुषः¹⁹³ प्रतिषेधः, न यज्ञप्रयोगे ॥ ४.१२४ ॥

एतत् त्रिलोक्याधिष्ठातृसंबन्धित्वम् “ऋग्वेदो देवदैवत्यः” इत्यादि विदन्तो विद्वांसः प्राज्ञास् त्रय्या निष्कर्षं सारभूतं पूर्वम् अभ्यस्य प्रणवव्याहृतिसावित्राख्यम् उक्तेन क्रमेण पश्चाद् वेदम् अधीयते पठन्ति । तेन त्रयो लोकास् तिस्रो देवता एतत्त्रिकाध्ययनेन परिगृहीता भवन्ति ।

• उक्तो ऽप्य् अयम् अर्थो द्वितीये ऽध्याये पुनर् उच्यते । यथानध्यायेषु न¹⁹⁴ पठ्यते, तथा त्रयीनिष्कर्षे प्राग् अनधीते ॥ ४.१२५ ॥

अन्तरागमने ऽध्याप्याध्यापकयोर् मध्येन, अधीयानानां वा । अहर्निशम् अहोरात्रम् । गौतमे तु- “त्र्यहम् उपवासो विप्रवासश् चोक्तः” (ग्ध् १.५९) । श्मशानाध्ययने च एतद् एव । अत्र विकल्पो विज्ञेयः ॥ ४.१२६ ॥

नित्यग्रहणात् पूर्वत्रानध्यायानां विकल्पः । तत्रापि येषां नित्यत्वमात्रं तत् प्रदर्शितम् एव, यत्र नित्यग्रहणम् अर्थवादो वा यथा “अमावास्या गुरुं हन्ति” (म्ध् ४.११४) इति । भूमेश् चाशुद्धिर् अस्थिभगलिङ्गादिकामेध्यादिसंसर्गः । आत्मनस् तु पञ्चमे वक्ष्यते । यद्य् अप्य् अध्ययनविधिप्रकरण एताव् अनध्यायौ तथापि नैत्यके भवतः । न ह्य् अशुचिर् अधिक्रियते । तथा च ब्राह्मणम् “तस्य वा एतस्य यज्ञस्य द्वाव् अनध्यायौ यद् आत्माशुचिर् यद् देशः” (ता २.१५) इति । ब्रह्मयज्ञश् च नित्यो जपः ॥ ४.१२७ ॥

ब्रह्मचारी भवेत् । ब्रह्मचारिधर्मो मैथुननिवृत्तिर् अतिदिश्यते, न पुनर् भिक्षाचरणादिः । अप्य् ऋताव् इति संबन्धात् तद् एव प्रथमं हृदयम् आगच्छति ।

• अन्ये तु मधुमांसनिवृत्तिम् अपीच्छन्त्य् एतेष्व् अहःसु । तत्र स्मृत्यन्तरम् उदाहार्यम् ।

• षष्ठ्यष्टमीम् अमावास्याम् उभयत्र चतुर्दशीम् ।

• वर्जयेत् पौर्णमासीं च तैले मांसे भगे क्षुरे ॥

• अन्ये त्व् आहुर् ब्रह्मचारीति विशिष्टाश्रमिणो नामधेयम् एतत् । अत आश्रमान्तरवर्तिनि गृहस्थादौ प्रयुज्यमानो¹⁹⁵ वेदग्रहणार्थधर्मलक्षणयातिदेशार्थो भवति । ब्रह्मचारी भवेत् । परशब्दो हि परत्र प्रयुज्यमानो वत्यर्थं गमयति । सर्वेषु ब्रह्मचारिधर्मेषु प्राप्तेष्व् अग्नीन्धनभैक्ष्यचरणादयः “आ समावर्तनात् कुर्यात्” (म्ध् २.१०८) इति वचनात्, “गृहस्थः शेषभुक्” (म्ध् ३.१०७) इति च प्रत्यक्षे विनिवर्तन्ते । केवलं मधुमांसमैथुनप्रतिशेधमात्रम् अतिदिश्यत इति ।

• प्रसिद्धस् तु ब्रह्मचारिशब्दो मैथुननिवृत्ताव् एवेति, यत्किंचिद् एतत् ॥ ४.१२८ ॥

नित्यस्य स्नानस्य भुक्तवतः प्राप्त्यभावान् नायं प्रतिषेधः । स्मृत्यन्तरे हि “स्नानं महायज्ञाः शेषभोजनम्” इत्य् अर्थक्रमः श्रुतः । न चण्डालस्पर्शनादिनिमित्तकस्यापि, “नाशुचि क्षणम् अपि तिष्ठेत्” इति विरोधात् । अत इच्छालक्षणस्य घर्माद्यपनोदहेतोर् अयं प्रतिषेधः ।

• आतुरो व्याधिगृहीतः । तस्य सर्वप्रकारस्नानप्रतिषेधो ऽशुचित्वे पि “सर्वत एवात्मानं गोपायेत्” इति (ग्ध् ९.३४) । का तर्हि तस्य शुद्धिः । मार्जनं मन्त्रवत् प्रोक्षणं वस्त्रत्याग एवमादि कर्तव्यम् ।

• महानिशा चतुर्मुहूर्त¹⁹⁶ उभय्तो ऽर्धरात्रितः¹⁹⁷ । ये तु “महती निशा यस्मिन् काले हेमन्तादौ” इति व्याचक्षते, तेषां माघफाल्गुनयोः प्रातःस्नानविधिविरोधाद् अपव्याख्यानम् । नापि हैमन्तिकीषु रात्रिषु निषेध इति प्रमाणम् अस्ति द्वितीयस्य निशाशब्दस्याभावात् ।

• वासोभिर् इति सामर्थ्यलक्षणे शीतादौ वाससां बहुत्वे सति प्रतिषेधः । एकेन विहितम् एव “न नग्नः स्नायाद्” (ग्ध् ९.६०–६१; च्ड़्। म्ध् ४.४५)) इति । द्वाभ्याम् अनियमः । बहूनां प्रतिषेधः ।

• जलाशयो जलाधारः । अविज्ञातः गाधागाधतया ग्राहादिभयेन च । अजस्रं सर्वदेत्य् अर्थः ॥ ४.१२९ ॥

प्रतिकृतयो ऽत्र देवतास् तासां छायासंभवात् । गुरुः पिता । आचार्य उपनेता । भेदोपादानम् आतिदेशिकगौरवनिवृत्त्यर्थम् । तेन मातुलादिषु नायं विधिर् इति । केचित् “समाचारविरोधान् नैतद् युक्तम् गोवलीवर्दवद् भेदो विज्ञेयः” इति वदन्ति । बभ्रुः कपिलो वर्णः । तद्गुणयुक्तं द्रव्यम् । बभ्र्व् अत्र गौः कपिला सोमलता वा, उभयोर् बभ्रुशब्देन वेदे प्रयोगदर्शनात् । कामत इत्य् अबुद्धिपूर्वम् अदोषः ॥ ४.१३० ॥

मध्याह्ने ऽर्धरात्रे महानिशायां समांसं च श्राद्धं भुक्त्वा न सेवेत, चिरं न तत्रासीत । यदि कथंचिद् ग्रामादि गच्छतो नान्तरेण चतुष्पथं मार्गान्तरम् अस्ति, तदा तावन्मात्रसंबन्धो न निषिध्यते ।

• केचित् तु चकारम् एवं योजयन्ति । श्राद्धं भुक्त्वा सामिषं चान्यद् अपि भोजनम् । अस्मिंश् च संबन्धे समाचारो ऽन्वेष्यः । नान्यथा व्यवहितः संबन्धो लभ्यते ॥ ४.१३१ ॥

उद्वर्तनम् अभ्यङ्गमलापकर्षणं पिष्टादि । अपस्नानम् उपयुक्तम् उदकम् । निष्ठ्यूतम् अश्लेष्मरूपम् अपि भुक्त्वा त्यक्तं ताम्बूलवीटिकादि । अधिष्ठानं तद् उपरिस्थानम् । कामतः । अज्ञानपूर्वम् अदोषः ॥ ४.१३२ ॥

वैरी शत्रुस् तस्य सदैव उपायनप्रेषणान्य् एकत्र स्थानासने गृहमानादिकथाप्रवृत्तिर् इत्येवमादि न कार्यम् । अधार्मिकः पातकी, यश् च कुसृत्या वर्तते । तस्करश् चौरः । अस्माद् एव च भेदोपादानाद् अधार्मिको न सर्वः, किं तर्हि यथा व्याख्यातम् । परस्य योषितम् स्त्रियम्¹⁹⁸ । योषिद्ग्रहणान् न पत्न्य् एव किं तर्ह्य् अवरुद्धापि , वैरकरणत्वाद् उभयोर् दृष्टदोषनिमित्तैश् च प्रतिषेधः साहचर्यात् । उत्तरत्र च दारग्रहणम् अदृष्टदोषातिशयदर्शनार्थम् ।

• न¹⁹⁹ पुनर् एवं वक्तव्यम् “योषितम् इति सामान्यनिर्देशे दारशब्दार्थवादाद् विशेषावगतिः” ।

• नायम् अस्यार्थवादः । भिन्नम् एवैतद् वाक्यम् ॥ ४.१३३ ॥

अजीर्णकारकभोजनादि²⁰⁰ सुवर्णापहरणादि न²⁰¹ हीदृशम्²⁰² अनायुष्यम् आयुष्यक्षयकरं यादृशं परदारगमनम् । अदृष्टेन दृष्टेन च दोषः ॥ ४.१३४ ॥

अवमान अनादरो गौरवाभावस् तिरस्कारश् च । कृशान् अपि तदात्वे प्रीतिं कर्तुम् असमर्थान् अपि ॥ ४.१३५ ॥

निर्दहेत्²⁰³ अवमन्तारं पुरुषम् । त्रयम् अवमानितम् । क्षत्रियः सर्पो दृष्ट्या²⁰⁴ शक्त्या, ब्राह्मणो जपहोमैर् अदृष्टेन च दोषेण । तस्माद् एतत् त्रयं नित्यम् इत्य् उपसंहारः । विधाय दोषदर्शनं पुनर् उपसंहारो यत्नेन परिहारार्थः । यत्नातिशयाच् च प्रायश्चित्ते गौरवम् अप्य् अनुमीयते ॥ ४.१३६ ॥

असमृद्धिर् धनाद्यसम्पत्तिः, कृष्यादिना धनार्जनावसरे । तत्र नात्मावमन्तव्यः “दुर्भगो ऽहम् अकृतपुण्यो नास्मिन्न् अवसरे धनं मया लब्धम्, कुतो ऽन्यदा प्राप्स्यामि” इति नावसादो भावनीयः । आ मृत्योः श्रियम् अन्विच्छेत् । आन्त्याद् उच्छ्वासाद् धनार्जनकामो न त्यक्तव्यः । न चैनाम् श्रियं दुर्लभां मन्येत । “अवश्यं मम संपद्यते मद्व्यवसायः” इति ग्रहदौःस्थित्याद्य्²⁰⁵ अपरिगणय्य तदर्जने पर्वर्तितव्यम् । अस्ति कस्यचित् सुभाषितम्-

• हीनाः पुरुषकारेण गणयन्ति ग्रहस्थितिम्²⁰⁶ ।

• सत्त्वोद्यम् असमर्थानां नासाध्यं व्यवसायिनाम् ॥

अनेन चैतद् दर्शयति । “नाहं दुर्गतः क्लेशप्राप्यधन आधानादौ नाधिक्रिये । ततो ऽग्निहोत्रहोमक्लेशाद् उत्तीर्णो ऽस्मि” इति यस्य बुद्धिः स न सम्यङ् मन्यते इति । अतस् तदर्थं प्रयतेत ॥ ४.१३७ ॥

अर्थप्रयुक्तवचनं सत्ये नियम्यते । यथादृष्टं श्रुतं च सत्यं । प्रियं ब्रूयात् । द्वितीयो ऽयं विधिः । औदार्यादिगुणानुकथनं परस्यादृष्टेनापि केनचिद् अवसरेण । तथा पुत्रजन्मादि “ब्राह्मण पुत्रस् ते जातः” इत्य् असत्य् अपि स्वप्रयोजने यदि सत्यं तद् वक्तव्यम् । यदि तस्य तन् न विदितम् । सत्यं प्रियम् अप्रियं वास्ति । प्रियं दर्शितम् “ब्राह्मण पुत्रः” इत्यादि । अप्रियं यथा “ब्राह्मण कन्या ते गर्भिणी” । तद् असत्यं न ब्रूयात्, सत्यम् अपि कन्यागर्भग्रहणम् अप्रियत्वाद् अप्रकाश्यम् । सत्यां गतौ तूष्णीम् आसितव्यम् ।

• ननु गर्भिण्याम् अगर्भिणीति²⁰⁷ वक्तव्यं प्रियत्वात्, अत आह- प्रियं च नानृतं ब्रूयाद् इति । एवं च यस्य प्रथमः साक्षात्कारस् तेन तत्र तूष्णीम् आसितुं न लब्यते । एष सनातनो धर्मः । सनातनो नित्यो वेदस् तेन विहितत्वाद् धर्मो ऽपि सनातनः ॥ ४.१३८ ॥

अत्र प्रथमस्य भद्रशब्दस्य नञ्लोपं व्याचक्षते । यद् अभद्रं तद् भद्रम् इति ब्रूयात् । इतिकरणः प्रदर्शनार्थः । कल्याणं मङ्गलं सिद्धं श्रेय इत्यादयः सिद्धाः शब्दाः प्रयोक्तव्याः ।

• पूर्वपदस्यापि प्रदर्शनार्थत्वे ऽन्धे चक्षुष्मान् मूर्खे प्राज्ञ इत्यादिवचनं लभ्यते । अथ वा भद्रम् इत्य् एष एव शब्द एवमादिषु वक्तव्यः ।

• शुष्कवैरम् असत्य् अर्थादिप्रयोजन आहोपुरुषिकं वाक्यं न कर्तव्यम् । एवं राजाधिकरणे विवादं शुष्कम् एवेत्यादि सम्पद्यते । केनचिद् असमर्थेनापि ॥ ४.१३९ ॥

अतिकल्यशब्दश् चाहर्मुखे वर्तते । उषःकाले न गन्तव्यम् । अतिसायं पश्चिमसंध्यासमये ऽज्ञातेन पुरुषेण सह न गच्छेत्, असहायश् च वृषलैः शूद्रैश् च सह ॥ ४.१४० ॥

हीनाङ्गाः काणकुष्ठिकुब्जादयः । अतिरिक्तम् अधिकं अङ्गे येषां श्लीपद्यादयाः । विद्याहीना मूर्खाः । वयोऽतिगा अत्यन्तवृद्धाः । रूपहीना दुःसंस्थानाश् चिपिटकेकरादयः । द्रविणहीनाः दरिद्राः । द्रविणं धनं तेन हीना वर्जिताः । जात्या हीना निकृष्टजातयः कुण्डगोलकाद्याः । तान् नाक्षिपेत् । आक्षेपः कुत्सा । एतेषां एतैः शब्दैर् आह्वानम् एव कुत्सा ॥ ४.१४१ ॥

उच्छिष्टो भुक्तवान् अनाचान्तः कृतमूत्रपुरीषश् च । अशुचिमात्रम् इहोच्छिष्टशब्देनोच्यते । तथा चोच्छिष्टस्य गवादिस्पर्शः प्रतिषिध्यते । अशुचिशब्देन प्रायश्चित्तं वक्ष्यति । प्राणिग्रहणम् अतन्त्रम् । अन्येनाप्य् अङ्गेन स्पर्शो नेष्यते । वस्त्राद्यन्तरिते न निषेधः । दिवि ज्योतिर्गणं न पस्येत् । स्वस्थो ऽनातुरः । दिवीतिवचनाद् भूमौ ज्योतिषो ऽग्नेर् अप्रतिषेधः²⁰⁸ ॥ ४.१४२ ॥

अविशेषवचने ऽपि प्राणाश् चक्षुरादय एव मूर्धन्या उच्यन्ते । प्राणशब्दश् चक्षुरादिवचनो वेदे प्राणसंभव उपनिषदि दृश्यते । गात्राणि अंसजानुपादादीनि । पाणितलेनापो गृहीत्वा स्पृशेत् ॥ ४.१४३ ॥

अनिमित्ततः कण्डूयनादिनिमित्तं विना । स्वानि खानि चक्षुरादीनि छिद्राणि न स्पृशेत् । रहस्यानि कक्षोपस्थगतानि विवर्जयेत् प्रकृतेन स्पर्शेन । श्लोकपूरणार्थम् आख्यातान्तरोपादानम् ।

• अन्ये त्व् आहुः आख्यातान्तरनिर्देशाद् दर्शनं प्रतिषिध्यते ॥ ४.१४४ ॥

अभिलषीतायुर् धनादिसिद्धिर् मङ्गलम् । तदर्थम् आचारो मङ्गलाचारो गोरोचनातिलकशुभफलादिस्पर्शस् तेन युक्तो नित्यं तत् सेवापरः स्यात् ।

• ननु चाचारस्य प्रामाण्यम् उक्तम् एव ।

• सत्यम् । अदृष्टस्यार्थस्यानेनोच्यते । दृष्टबुद्ध्या हि क्रियमाणस्य व्यभिचारदर्शनेन कश्चिद् अनादरपरः स्यात् । तदर्थं पुनर् उच्यते । यथा प्रस्थानकाले संनिहिते पुनः कथनं दध्यादौ वन्दनं शुक्लनिवसनदर्शनम्, दक्षिणतः कपिञ्जलवासितम्, फलिते वृक्षे दक्षिणत एव वायसस्य — एवमादि मङ्गलार्थम् आदरणीयम्, विपरीतं वर्जनीयम् ।

• जितेन्द्रियो विषयेष्व् अलालसः । पुरुषार्थतयैतद् असकृद् उक्तम् अपि विनिपातन्वृत्त्यर्थम् उच्यते । अग्नेर् अन्यत्रापि होमसंभवाज् जुहुयाद् अग्निम् इत्य् आह । अतन्द्रित इत्य् उक्तानुवादः ॥ ४.१४५ ॥

विनिपातः प्राकृताशुभनिमित्तको दैवोपद्रवो व्याधिर् धननाश इष्टवियोगादिः । स एवम् आचाराणां माङ्गल्यकान् निवर्तते । अनेनापि नित्यतैवोक्ता भवति, सत्य् अपि फलार्थत्वे । न हि कश्चिद् दैवोपद्रवानिवृत्तिम् अर्थ्यते । अतो नित्यग्रहणम् अनुवादः । अथापि कश्चिद् अनर्थी स्यात् तथापि नित्य एवायं विधिः । एवं चोभयार्थता तस्य नित्याधिकारवृत्तिर् विनिपातनिवृत्तिश् च ॥ ४.१४६ ॥

जपेच् च जुहुयाच् चैवेत्य् उक्तम् । तत्र तावज् जपस्य साधनम् आह- वेदम् एव जपेद् इति । अवशिष्टो ऽर्थवादः । यथाकालं यस्मिन् यस्मिन् काले । वीप्सायाम् अव्ययीभावः । यदैव ह्य् ऐहिकी चेष्टा नातिपद्यते तदैव जपेत् । अन्यान्य् अग्निहोत्रादिकर्माणि नियतकालानि । जपस्य तु शुचित्वम् एव कालः ।

• अयं मुख्यो धर्मः । उपधर्मः । धर्मस्य समीपे उपधर्मः । समीपप्रधानस् तत्पुरुषो नाव्ययीभवः । “उपमानानि सामान्यवचनैः” (पाण् २.१.५५) इति यथा । धर्मान्तरनिन्दा वेदजपस्तुत्यर्था, न तन्निषेधार्था ॥ ४.१४७ ॥

अद्रोहो ऽहिंसा । भूतानि स्थावरजङ्गमानि । जातिस्मरफलान्य् एतानि कर्माणि चत्वारि यावज्जीवम् अनुष्ठीयमानानि भवन्ति । जातिर् जन्मान्तरम् । पूर्वभवा पौर्विकी ॥ ४.१४८ ॥

ननु चेष्टफलकामः सर्वं समीहते । न च²¹⁰ जन्मान्तरानुस्मरणम् एकान्तसुखं²¹¹ येन फलत्वेन वेदाभ्यासादिचतुष्टयस्य वर्ण्यते । तत आह पौर्विकीं जातिं स्मरन् ब्रह्म वेद अभ्यस्यते तत्र श्रद्धावान् भवति । “ईदृशो ब्रह्माभ्यासो येन जन्मान्तरं स्मर्यते” इति । स्मरन् पुनस् तदभ्यासे वर्तते । तस्माच् चानेकजन्माभ्यस्ताद् अनन्तरं ब्रह्मप्राप्तिलक्षणं सुखम् । अजस्रम् अपुनरावृत्तिम् अश्नुते प्राप्नोति । अनन्तशब्देन सुखविशेष उपलक्ष्यते, असाधना परितृप्तिर् आत्मनः । तस्य्आजस्रपदेन शाश्वतं प्रतिपाद्यते । तादृशं सुखं प्राप्यते, न चैतत् क्षीयते ।

• समानार्थाव् अप्य् अपुनरुक्तौ । यथा “वृत्तकं वहतः पुरीषम्” इति, वृत्तकम् उदकं पुरीषं च । तत्रैको रूढो ऽपरः क्रियाशब्दः । पुरीषं पूरणसमर्थं वृत्तकम् उदकम् ॥ ४.१४९ ॥

पूर्वोक्तानां होमानां स्वरूपम् उच्यते । सावित्राः सवित्रदेवताकाः । पर्वसु च पौर्णमास्यमावास्ययोः कर्तव्याः । शान्त्यर्था होमा अनिष्टनिवृत्तिप्रयोजनाः । द्रव्यं चात्राज्यम् एवानुपात्तद्रव्यविशेषेषु सर्वहोमेषु श्रूयते- “सर्वस्मै वा एतद् यज्ञाय गृह्यते यत् ध्रुवायाम् आज्यम्” (त्ब् ३.३.५.५) इति । पर्वस्व् इति च सप्तमी द्वितीयार्थे द्रष्टव्या । अधिकरणम् अग्निर् होमस्य, न कर्म क्वचित् । होतव्यानि पठ्यन्ते लाजाज्यमांससक्तुदधिपयोधानाः पिष्टम् इत्यादि । एते च होमा अपूर्वाः । यावती च समाचाराद् इतिकर्तव्यता सा प्राग् दर्शिता । अष्टका ऊर्ध्वम् आग्रहायण्यास् तमिस्रपक्षाणां तिस्रो ऽष्तम्यः केषांचित् “हेमन्तशिशिरयोश् चतुर्णाम् अपरपक्षाणाम्” (आश्ग् २.४.१) इति वचनम् । तत्र पितॄन् अर्चयेच् छ्राद्धेन । पितृशब्दः पूर्वप्रमीतपित्रादिवचनः । अन्वष्टकास् ता एव नवम्यः ॥ ४.१५० ॥

पादाव् अवसिच्येते येनोदकादिना तत् पादावसेचनम् । तद् दूरात् क्षिपेत् । अथ वा पादप्रक्षाननम् एव दूरात् कुर्यात् । निषेकः परिषेकः । तैलादिकृतस्नानोदकम् अपि शक्यते निषेकशब्देनाभिधातुम् । उपयुक्तशेषस्य त्याज्यस्यायं दूरतो निक्षेप उच्यते । तद् धि निषेकशब्देन प्रसिद्धतरम् ॥ ४.१५१ ॥

अर्थवादेषु पश्वङ्गसंस्तवे मैत्रः पायुर् इति श्रूयते । तद् इहाप्य् अभेदोपचारान् मित्रः पायुस् तत्र भवं शौचं मैत्रम् । प्रसाधनं केशरचनाम् उपलेपनादि । अथ वा विशेषणविशेष्ये पदे “मैत्रं प्रसाधनम्” । अकृतशकृतापि प्रातः पायुप्रक्षालनं कर्तव्यम् । यथा हि सुप्तस्य लालास्रावादेर् अवश्यं भावित्वान् मुखधावनं विहितम्, एवम् एतद् अपि विनैव वा निमित्तेन मुखस्य जघन्ययोर् अङ्गयोः प्रक्षालनम् अवश्यं कर्तव्यम् ।

• अन्ये त्व् आहुर् मित्रकार्यं मैत्रम्, तत् सर्वकार्येभ्यो ऽन्तरङ्गेभ्यो ऽपि पूर्वं कर्तव्यम् । तत्राप्य् अशुचेः क्षणम् अप्य् अवस्थाभावात् स्वकार्यापेक्षया पूर्वत्वं द्रष्टव्यम् । तदा च पूर्वाह्णशब्दः कार्यान्तरेभ्यः पूर्वतामात्रोपलक्षणार्थः, न पुनर् अपराह्णप्रतिषेधार्थः ।

• अथ वा मित्र आदित्यः । तदुपस्थानं मैत्रम् ॥ ४.१५२ ॥

न चायम् एष विद्वत्तादिगुणसंपन्नः साध्यते । प्रजाया ह्य् एते गुणाः प्रार्थ्यन्ते । तद् उक्तम्-

• तया गवा कीम् क्रियते या न धेनुर् न गर्भिणी ।

• को ऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान् न धार्मिकः ॥ (पञ्चतन्त्र, प्रेलुदे, व्।३)

अक्षय्यम् अपि प्रभूतं यद् असद्व्यसनैर् अपि अक्षय्यम्²¹² । अलक्षणं²¹³ स्कन्धोपरि तिलकादि दारिद्र्यादिदौर्भाग्यसूचकम् । तद् अप्य् आचारो हन्ति । तेन ह्य् अधर्म आचारपरत्वेन नश्यति ॥ ४.१५६ ॥

यत् परप्रार्थनया स्वपरहितादि क्रियते तत् परवशं वर्ज्यते, न तु यद् वृत्तिसाध्यम् आर्त्विज्यादि । तद् धि स्ववशम् एव । तद्विषयकम् एव भृत्यादि स्वीक्रियते । न चानेन परवशम् अपि दीक्षितस्य निषिध्यते, स्मृत्या श्रुतिं बाधितुम् अन्याय्यत्वात्, उक्ते च विषये सावकाशत्वात् स्मृतेः । यत् त्व् आत्मनो वश्यम्, स्वल्पया धनमात्रया परोपकारः स्वल्पो ऽपि, स्वयं तत् कर्म कुर्यत्²¹⁴ । नित्यकर्मासंपत्तौ कुटुम्बोपयोगिनि धने ऽसति कर्तव्यैव याच्ञा, उपायान्तराभावे । किं तु²¹⁵ “विशेषतो यक्ष्ये”, “विशेषतो दास्ये” इति । सत्यां कस्यांचिद् धनमात्रायां संतोषपरेण भवितव्यम् इत्य् एवम् अस्य तात्पर्यम् ॥ ४.१५९ ॥

याच्ञां निन्दति । यत् परवशं तत् सर्वं दुःखम् । तिष्ठतु तावत् परस्य गृहद्वार्य् उपस्थानम् अनुवृत्तिर् अत्र चामुत्र च भ्रमणम् । यत् तु,

• संकल्प एव याच्ञायां हृदयं न प्रसह्यते ।

• नूनं मायाम् असंदिग्धां सृष्टिर् नासौ स्वयंभुवः ॥

समासेन संक्षेपेणैतद् दुःखस्य लक्षणं या याच्ञा । सुखं चैतद् यास्पृहा ॥ ४.१६० ॥

आत्मतुष्टेः प्रागुक्तायाः पुनर् वचनं स्मरणार्थम् । विषयश् च तस्या दर्शन एव । यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति, तत् कर्तयम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति, तद् वर्जनीयम् ॥ ४.१६१ ॥

आचार्य उपनेता । प्रवक्ता अध्यापको व्याख्याता । गुरुस् ताभ्याम् अन्यः पितृव्यमातुलादिः । सर्वांश् चैव तपस्विनः । प्रायश्चित्तप्रवृत्तान् पातकिनो ऽपीति सर्वग्रहणम् । अविशेषेण सर्वभूतानां तत्र तत्र हिंसा निषिद्धा ।

• पुनर्वचनम् आचार्यादीनाम् आततायिनाम् अपि निषेधार्थम् इति केचित् । यस् तु “गुरुं वा बालवृद्धौ वा” (म्ध् ८.३५०) इत्यादिर् अर्थवादो ऽस्यैव प्रतिप्रसवः ।

• उपाध्यायस् त्व् आह । नायं प्रतिषेधः । पर्युदासो ऽयम् । संकल्पविधानार्थो “नोद्यन्तम् आदित्यम् ईक्षेत” (म्ध् ४.३७) इतिवत् । अतः प्रयत्ने ऽतिक्रान्ते²¹⁶ भवत्य् अयं²¹⁷ संकल्पप्रतिषेध इति²¹⁸ ।

• अथ वा दुरुक्तभाषणं हिंसा, “वाग्भिस् तैस् तैर् जघान ताम्” इति प्रयोगदरसनात् ।

• अथ वा प्रतिकूलाचरणे हन्तिः प्रयुक्तः ॥ ४.१६२ ॥

वेदप्रमाणकानाम् अर्थानां मिथ्यात्वाध्यवसाये नास्तिक्यम् । शब्देन प्रतिपादनं निन्दा । पुनरुक्तौ वेदो ऽन्यो ऽन्यव्याहतो नात्र सत्यम् अस्तीति भावदोषेण, न पूर्वपक्षभङ्ग्या । अग्न्यादयो देवतास् तासां कुत्सनं निन्दैव । यथा “दग्धदैवेन हताः स्म” इति दैवे भवन्ति वक्तारः । द्वेषो मात्सर्यादिहेतुकाप्रीतिः । स्तम्भो ऽहंकाराद् अनम्राता । मानो ऽहंकार आत्माभिमानः “पण्डितो ऽहम् आढ्यो ऽहम्” इति । अमर्षः क्रोधस् तैक्ष्ण्यं पारुष्यम् । द्वेषपूर्वकः क्रोधः ॥ ४.१६३ ॥

येन दम्यते स दण्डः करलगुडशिफारज्जुविदलादि । तं परस्य क्रुद्धः सन् नोद्यच्छेन् नोत्क्षिपेत् । प्रहारार्थं तिर्यग् अपि न निपातयेत् । निपातणं वेगेन तदङ्गसंयोगः । पुत्रशिष्याव् अनुताडयेच् छिफावेणुदलचपेटाभिर् यथाष्टमे वक्ष्यति, न दण्डेन । तौ च न क्रोधेन, किं²¹⁹ तर्हि शिष्ट्यर्थम् अनुशासनार्थम्, बाल्याद् यदि चापलम् आचरतः । यथा “पृष्टतस् तु शरीरस्य” (म्ध् ८.३००) इतीषत् ताड्यौ । शिष्यग्रहणं दासीदासस्यापि प्रदर्शनार्थम्, समानकार्यत्वात् ॥ ४.१६४ ॥

अविशेषेण सर्वविषये ताडने निषिद्धे ब्राह्मणे तत्क्रियाया दोषातिशयदर्शनार्थं पञ्चश्लोकी ।

अवगूर्य** उद्यम्यैव दण्डादि वधकाम्यया ताडनेच्छया, विनैव निपातेन, शतं वर्षाणि नरके पच्यते परिवर्तते तत्फलम् उपभुङ्क्ते ॥ ४.१६५ ॥

संरम्भः क्रोधावेशः, न तु नर्मणा । बुद्धिपूर्वम् । एकविंशतिम् आजातीः । जातिर् जन्म । आकारो ऽनर्थकः, प्रलम्बत इतिवत् । पापानां योनय इति तिर्यग्जन्तवो दुःखबहुलाः । तिष्ठतु तावद् दण्डादिः पीडाकरः पदार्थः²²⁰ । तृणेनापि ताडने दीर्घकालो नरकानुभवः ॥ ४.१६६ ॥

असृग् लोहितम् । तद् अङ्गतः अङ्गाद् यत्रोत्पादयति ब्राह्मणस्य खड्गप्रहारादिना । अयुध्यमानस्य, न तु द्रोणाचार्यवत् क्षात्रेण धर्मेण युयुत्सोः । सुमहद् दुःखं नरकादि प्रेत्य मृतो जन्मान्तरे । अप्राज्ञतयेत्य् अनुवादः । प्राज्ञो हि शास्त्रार्थज्ञानान् न कथम् अप्य्²²¹ एवं कुर्यात् ॥ ४.१६७ ॥

ईषत्प्रहारे पूर्वफलम् । अधिके तु पांसवो रजांसि धूल्यवयवास् तान् यावन्तो यत्परिमाणान् गृह्णाति संहन्ति ब्राह्मणाङ्गच्युतं भूमिपतितं लोहितम्, तावतो ऽब्दांस् तावन्ति वर्षाण्य् अमुत्र परलोके ऽद्यते श्वशृगालैर् यः शोषितस्योत्पादकः प्रहर्ता ॥ ४.१६८ ॥

पूर्वस्य क्रियात्रयप्रतिषेधविधेर् उद्यमननिपातनविषयस्योपसंहारः । न कदाचिद् आपद्य् अपीत्य् अर्थः²²² ॥ ४.१६९ ॥

सामान्यतः सर्वहिंसाप्रतिषेधशेषो ऽयम् । अधर्मः शास्त्रप्रतिषिद्धो ऽगम्यागमनादिः, तं चरत्य् अधार्मिकः । यस्य चानृतम् एव धनम् । साक्ष्ये व्यवहारनिर्णयादौ चासत्यम् उक्त्वा उत्कोचधनं साधयति । यश् च हिंसारतिर् हिंसायाम् अभिरतो वैरानुबन्धाद् अर्थहेतोर् वा परान् हिनस्ति । नासौ सुखम् एधते न सुखं प्राप्नोति, इहास्मिंल् लोके ॥ ४.१७० ॥

धर्मः शास्त्रमर्यादा । तेन वर्तमानः सीदन्न् अप्य् अवसादम् अपि प्राप्नुवन् नाधर्मे मनो निवेशयेत् । यत अधार्मिका यद्य् अपि चौर्योत्कोचदम्भादिभिर् धनसमृद्धा दृश्यन्ते, तथापि तेषाम् आशु विपर्ययो दृश्यते धननाशादिः । अतो न धर्माद् विचलेत् ॥ ४.१७१ ॥

सुहृद् भूत्वा दृष्टम् अर्थं दर्शितवान् । इदानीं शास्त्रार्थम् आह ।

अनियतकालत्वाद् वैदिकानां शुभाशुभफलानां कर्मणाम् एवम् उच्यते । नाधर्मश् चरितः अनुष्ठितः सद्यः फलति फलं ददाति । वेदे हि केवलं कर्मणां विहितप्रतिषिद्धानां सुखदुःखपलत्वं श्रुतम् । कालविशेषस् तु नावगमितः । वाक्यव्यापारो हि कर्तव्यतावगमपरत्वे ऽपि कर्मफलसंबन्धबोधमात्रे पर्यवस्यति, न कालविशेषम् आक्षिपति फलवतां कर्मणाम् । नित्यानां तु न फलतः कर्तव्यता । प्रतिषिद्धपरिहारे²²⁴ ऽपि नैव नरकादिदुःखनिवृत्तिकामस्याधिकारः, किं तु शास्त्रप्रतिषेधसामर्थ्यात् । स तु प्रतिषेधो दुःखफलत्वं प्रतिषिद्धानुष्ठानस्य बोधयति । निपुनत एतद् उच्यमानम् अतिग्रन्थविस्तरम् आक्षिपतीत्य् उपरम्यते ।

• गौर् इव । साधर्म्यवैधर्माभ्याम् अयं दृष्टान्तः । यथा गौः पृथिवी व्युप्तबीजा न तदैवानेकसस्यशालिनी भवति, किं तर्हि, परिपाकम् अपेक्षते, तादृशं वैदिकं कर्मेति साधर्म्यम् । वैधर्म्येणापि, यथा गौः पशुर् वाहदोहाभ्यां सद्यः फलति, नैवं धर्माधर्मौ । अधर्मग्रहणं धर्मस्यापि फलदानं प्रति कालानियमप्रदर्शनार्थम् । आवर्त्यमानः कालेनोपचीयमानः । कर्तुः प्रतिषिद्धानुष्ठातुः मूलानि कृन्तति छिनत्ति । मूलकर्तनेन सर्वेण सर्वविनाश उपलक्ष्यते । यथा मूलच्छेदाद् वृक्षादिस्थावराणाम् अपुनर्भवस् तद्वद् अधर्मकारिणाम् ॥ ४.१७२ ॥

• सत्यम् । पुत्रे पीड्यमाने पीडितस्य पितुर् अधिकतरं दुःखं भवति । अतः कर्तुर् एव दुःखम् । पुत्रस्यापि स्वकृतात् पौर्वदेहिकात् कर्मणस् तत्फलम् इत्य् अविरुद्धम् । एवं नप्तृष्व् अपि द्रष्टव्यम् । नप्तारः पौत्राः । कृतो ऽधर्म इति संहितायास् तुल्यत्वाद् धर्माधर्मौ द्वाव् अप्य् उपात्तौ ॥ ४.१७३ ॥

अधर्मेण प्रभुद्रोहादिना एधते वृद्धिं लभते । तावत् तस्मिन्न् एव काले । ततो धनं ग्रामं वा प्राप्य, ततो भद्राणि बहुभृत्यगवाश्वादि संपत्तिलक्षणानि पश्यत्य् अनुभवति । ततः सपत्नान् अरीन् दरिद्राञ् जयति परिभवति । तर्हि धर्मे स्थितान् कुतश्चन कुसृतिहीना लभन्ते । अतस् तेषां दारिद्र्यशब्द ऐश्वर्ये परिभवः । समूलं च कियन्तं कालम् एवं भूत्वा सपुत्रज्ञातिधनबान्धवा उच्छिद्यन्ते । तस्माद् धर्मो न हातव्यः ॥ ४.१७४ ॥

सत्यं यथादृष्टार्थवादिता । धर्मः श्रुतिविषयौ विधिप्रतिषेधौ । सत्यस्य ताद्रूप्ये ऽपि बेदेन निर्देशो ऽतिशयार्थः । अनृतं पुरुषाणां स्वभावभूतम् । अतो यत्नेन पुनः पुनः प्रतिषिध्यते । आर्यवृत्तं सदाचारः । आर्याः शिष्टास् तेषां वृत्तम् आचरितम् । तत्र आरमेत् । रतिः परितोषः । एतेष्व् अर्थेषु परितोषो ऽनेन विधीयते । अन्यान् अप्य् एवम् आचारान् दृष्ट्वा मनःप्रसादं कुर्यात् । शिष्याश् चैव²²⁵ भार्यापुत्रदासच्छात्रा धर्मेणानुशासनीयाः । “पृष्ठतस् तु शरीरस्य” (म्ध् ८.३००) इत्यादिधर्माः । वाग्बाहूदरसंयतः । सत्य् असति च प्रयोजने अबहुभाषिता वाक्संसमः । बाह्वोः संयमो बाहुबलाश्रयणेन कस्यचिद् अपि अपीडनम्²²⁶ । उदरस्य संयमो ऽनौदरिकता अबहुभोजित्वम् । औदरिकता बहुभोजित्वं भोज्यविशेषे गर्धया परगृहे बाहुल्येन भोजनम् ।

• उक्तो ऽप्य् अर्थः पुनर् उच्यते बहुकृत्वो ऽपि पथ्यं वदितव्यम् इति सर्वत्र पौनरुक्त्यपरिहारः ॥ ४.१७५ ॥

उक्तस् त्रिवर्गः पुरुषार्थः । कश्चित् तुल्यतां मन्यमानः — अर्थकामपरिहारेण यथा धर्मः सेव्यते तद्विरोधी ज्योतिष्टोमादिः । स ह्य् अर्थविरोधी दक्षिणादिदानेन, कामविरोधी दीक्षितस्य ब्रह्मचर्यविधानात् । एवम् अर्थकामाव् अपि धर्मपरिहारेण न सेवेत । तत्र “न हिंस्याद् भूतानि” इति यत्र कामो हिंसाया वैरानुबन्धाद् यः कश्चिद् वक्तुम् इष्यते तत्र स विषयप्रतिषेधाय, यत्र तु कस्यचिद् धिंसयार्थकामाव् इष्येते तत्र नास्ति हिंसादोषः — इति पर्वर्तते, तद्भ्रान्तिनिवृत्त्यर्थम् इदम् उच्यते ।

• परित्यजेत् परिहरेत् तादृश्आर्थकामौ यत्र धर्मविरोधः । एवं सर्वतो धर्मस्य बलीयस्त्वम् उक्त्वा कस्मिंश्चिद् विषये तस्यापि परिहर्तव्यताम् आह- धर्मं चाप्य् असुखोदर्कम् । उदर्कः उत्तरकालः, सो ऽसुखो यस्य — यथा सर्वस्वदानं वा ददाति “धार्मिको ऽयं²²⁷ महापुण्यः” इति, यथा नदीतीरेष्व् एकान्तेष्व् अपि प्राकृतजना बहवः पश्यन्ति तत्र स्नानम् । भवतीत्य् अर्थस्नानं धर्मार्जनसमक्षापेक्षा²²⁸ तु साधुवादाय । यथा च तीर्थकाकेभ्यो दानम् । भवति दानं धर्मः, दातृत्वप्रसिद्ध्युत्पादनार्थत्वात् — तेभ्यो भिद्यते²²⁹ । अथ वा यद् गर्ह्यतया लोकः संक्रोशति — यथा गोर् अवध्यस्य वधः, मांसस्य भक्षणं च — तद् विगर्हिततरं पश्वन्तरेभ्यो लोके । दृष्टमूलश् चायम् अहिस्पर्शवत् प्रतिषेधः । विहितो ऽयम् अर्थ इत्य् अवैद्यतया प्राकृतजना अजानाना अधार्मिकत्वं यष्टुः प्रख्यापयेयुस् तेषां च बहुत्वतः प्रसिद्ध्या शिष्टा अप्य् एवं प्रसिद्धमूलम्²³⁰ अनवगच्छन्तः परिवर्जयेयुः । तद् उक्तम् “धार्मिके सति राजनि” (म्ध् ११.१०) इति ।

• एतद् उक्तं पूर्वैर् व्याख्यातम् इत्य् अनुगतम् । न हि प्रत्यक्षश्रुतिविहितस्य स्मृत्या बाधो न्याय्यः । इदं तु युक्ततरम् उदाहरणम् । नियोगधर्मः स्मृत्या विहितो लोकसंक्रुष्टत्वान् न क्रियते । तथा यः कश्चिद् अनाथतरुणीं स्त्रियं कारुण्याद् बिभर्ति, तत्र यदि लोकसंक्रोष आशङ्क्यते — स्त्रीत्वेनैवास्मा एषा रोचते — स लोकसंक्रुष्टधर्मः ॥ ४.१७६ ॥

पाणिपादाभ्यां चपलः । “तृतीया” (पाण् २.१.३०) इति योगविभागात् समासः । चापलं च हस्तेनानुपयुज्यमानस्यापि वस्तुनो ग्रहणापसारणे । परस्त्रीप्रेक्षणचित्रसंदर्शनादि नेत्रचापलम् । परद्रोहार्थं कर्मबुद्धिश् च न कर्तव्या ॥ ४.१७७ ॥

यो धर्मः पित्रादिभिर् अनुष्ठितः, यैश् च सह प्रीतिर् भाविता, यैः सह कन्याविवाहादिः कृतः, यैव च शाखा अधीता, स एव पन्था आश्रयणीयः । तथा कुर्वन् न रिष्यति न बाध्यते, लोके न निन्द्यते ।

• अन्ये त्व् अविदुषः पुरुषधर्मेष्व् अहिंसादिषु प्रत्युपायो ऽयम्, राजपटह इव म्लेच्छादीनाम् । अग्निहोत्रादयस् तु स्वप्रत्ययापेक्षा एव ।

• अत्र चोदयन्ति । यदि निर्मूलः पित्रादिभिर् अनुष्ठितो ऽर्थः, कथं तस्य धर्मत्वम् । अथास्ति मूलम्, तत् पुत्रस्यापि भविष्यति, किं पित्रादिग्रहणेन ।

• तद् एतत् परिहृतम्, अविदुषां मूलम् अजानानाम् उपदेशो ऽयम् इति ।

• अन्ये तु यत्र निपुणतो ऽपि निरूप्यमाणे संदेहो न निवर्तते, उभयथा वाक्यार्थप्रतिपत्तिः, तत्र पित्राद्याचरितः पन्था आश्रयणीय इत्य् आहुः ।

• एतद् अपि चिन्त्यम् । न हि नित्यसंदिग्धं नाम प्रमाणम् अस्ति । अवश्यं ह्य् एकार्थनिष्ठेन वाक्येन भवितव्यम् ।

• विकल्पितेषु वा पदार्थेषु पित्राद्याचरितं कर्मानुचरणीयम्, यतो ऽन्य आचरितवन्तः ।

• सतां मार्गम् इति । यदि पितृपितामहादिभिः कैश्चित् कथंचिद् अधर्म आचरितपूर्वः स न आश्रयणीय इति सतां मार्गम् इत्य् आह ॥ ४.१७८ ॥

न समाचरेद् इत्य् एकैकेन संबध्यते । संश्रिता आश्रयागता उपजीविनः । वैद्या विद्वांसो भिषजो वा । ज्ञातयः पितृपक्षाः । संबन्धिनो वैवाह्याः । बान्धवा मातृपक्षा मातृष्वस्रीयप्रभृतयः । जामयो भगिन्याः स्ववासिनश् च । विवादो विरोधः प्रतिकूलाचरणं वाक्कलहश् च । एतैर् न कुर्यात् ॥ ४.१७९–८० ॥

एतैर् विवादैः क्रियमाणैर् यः पापयोगो भवति, अकर्तुस् तेन न संबन्धः । सर्वपापैः प्रमुच्यत इत्य् उच्यते । एतैश् च जितैर् उपेक्षितैः सर्वांल् लोकाञ् जयति स्वीकरोतीत्य् अर्थवादः ॥ ४.१८१ ॥

आचार्यो ब्रह्मलोकस्येशः प्रभुस् तस्मिन् परितुष्टे ब्रह्मलोकः प्राप्यते । अतो गुणतो ब्रह्मलोकेश इत्य् उच्यते । प्राजापत्ये लोके पिता प्रभुः ॥ ४.१८२ ॥

भार्या पुत्रः स्व्कीया तनुर् आत्मीयम् एव शरीरम् ॥ ४.१८४ ।

यो भृत्यवर्गः स आत्मीया छाया । यथा छाया नित्यानुगता न क्रोधविषय, एवं भृत्यवर्गो ऽपि । दुहिता कृपणम् अनुकम्प्या दयनीया²³² । एतैः पूर्वोक्तैर् अधिक्षिप्तः परुषवचनैर् आकृष्टः कोपितः सहेत क्षमेत । असज्वरो ऽविद्यमानज्वरः ज्वराभावेन च चित्तस्यासंक्षोभो लक्ष्यते । ज्वरितस्य हि चित्तसंक्षोभो भवति तद्वत् क्रुद्धस्य । अथ वा पाठान्तरम्- “असंज्वरः” । संतापः संज्वरः (अम्क् १.१.६०) । स नञा प्रतिषिध्यते ॥ ४.१८५ ॥

परस्माद् अदृष्टप्रयुक्ताद् यल् लभ्यते स प्रतिग्रहः । तत्र समर्थः शक्तो ऽपि प्रसङ्गं पुनः प्रवृत्तिं वर्जयेत् । श्रुताध्ययनशीलसंपत्तिर् द्रव्यविधिज्ञता च सामर्थ्यम् । “तस्माद् अविद्वान् बिभियात् ²³³” (म्ध् ४.१९१) इत्य् अत्रोक्तम् अप्य् एतद् उत्तरार्थं पुनर् अनूद्यते ॥ ४.१८६ ॥

तद् दर्शयति ।

अविज्ञाय कामोपभोगाद्यर्थं न प्रतिग्रहः कर्तव्यः । एतद् उक्तं भवति- आत्मनः कुटुम्बस्थित्यै नित्यकर्मसंपत्त्यै च प्रतिग्रहः कर्तव्यह्, नान्यथा । अवसीदन्न् अपि क्षुधा, अप्रतिगृह्णन् यद्य् अप्य् अवसादं गच्छति । अवसादः शरीरस्यानभिवृद्धिः ।

• अथ वा द्रव्याणां विधिं धर्म्यं प्रतिग्रहे इत्य् एवं संबन्धः क्रियते ।

• को ऽसौ धर्म्यो विधिः । धर्म्यं प्रयोजनं विज्ञाय प्रतिग्रहमन्त्रं द्रव्याणां²³⁴ च देवताः “अग्नये हिरण्यं रुद्राय गाम्” इत्यादिः ॥ ४.१८७ ॥

अविदुषो द्रव्यविशेषं प्रति प्रतिग्रहे दोषातिशयम् आह ।

भस्मीभवति दारुवत् । यथा दार्व् अग्निना दग्धं भस्मीभवति तथा यो ब्राह्मणो विद्यासंपन्नो न भवति स एतानि हिरण्यादीनि द्रव्याणि प्रतिगृह्णन् भस्मीभवति ॥ ४.१८८ ॥

भूर् गौश् च तनुं शरीरम् ओषतो दहतः । हिरण्यम् आयुर् विभक्तिपरिणामः ओषतीतिकर्तव्यः । एवम् अश्वश् चक्षुर् इत्यादिषु क्रियापदानुषङ्गः कर्तव्यः ॥ ४.१८९ ॥

यस्य तपो नास्ति । अनधीयानो न चादीते । अध्ययनेन प्रकृता विद्वत्ता लक्ष्यते । समुदिते चैते विद्यातपसी प्रतिग्रहाधिकारनिमित्तम् । उभयगुणभ्रष्टः प्रतिग्रहे चाभिलाषी स तेन सह मज्जत्य् अधो गच्छति । केन सह । अन्यस्यानिर्देशाद् दातुश् च संनिधानात् तेन सहेति गम्यते । प्रतिग्रहीता तं²³⁵ प्लवम् इवात्मोत्तारणायाश्रयते । यस् त्व् ईदृशो ऽपात्रभूतः स दातारम् आत्मानम् उभाव् अप्य् अधो नयति, यथाम्भस्य् अश्मप्लवः । अश्ममयः प्लवः अश्मप्लवः । पारं तरति येन स प्लवो नावादिः । तत्र यथाश्मन्य् आरूढो नदीतरणार्थम् अम्भसि मज्जत्य् अश्मप्लवेन सह गम्यते । ²³⁶दाता हि ब्राह्मणाय, आददानश्²³⁷ च तादृशो ब्राह्मणः, उभाव् अपि नरकं गच्छतः ॥ ४.१९० ॥

अतो नरकभयाद् अविद्वान् मूर्खः प्रतिग्रहात् बिभियात् त्रस्येत,²³⁸ न प्रतिगृह्णीयाद् इति यावत् । तिष्ठतु तावद् धिरण्यादीनि द्रव्याणि, स्वल्पकेनापि त्रपुसीसादिना असारेण स्वल्पया मात्रया प्रतिगृहीतेन्आविद्वान् पङ्के कर्दमे गौर् इव सीदति ॥ ४.१९१ ॥

प्रतिग्रहीतुर् धर्म उक्तः । इदानीं दातुर् उच्यते । अपिशब्दात् सर्वं देयं निवार्यते । यत्र वारि न कस्मैचिद् वार्यते तद् अपि नैभ्यो दातव्यं कुतो ऽन्यद् द्रव्यं दीयते । अतिशयोक्त्या द्रव्यान्तरदाननिषेधो ऽयम् । वारिणस् तु सर्वार्थत्वाद् अनिषेधः ।

• ननु च “बैडालव्रतिकान् वाङ्मात्रेणापि नार्चयेत्” (म्ध् ४.३०) इत्य् उक्तम् एव ।

• सत्यम् । तत्रार्चा निषिद्धा, इह तु दानम् । तच् च धनस्य नान्यस्य । एवं द्विःप्रतिषेधो ऽर्थवान् भवति । तथा चोत्तरत्र वक्ष्यति “विधिनाप्य् अर्जितं धनम्” (म्ध् ४.१९३) इति । अतः पाषण्ड्यादिभ्यः सावज्ञम् अन्नदानं न निषिध्यते ।

• अत्र कश्चिद् आह- यद्य् अवेदविदि इति श्रुतं तथाप्य् अनधीयान इत्य् अपि द्रष्तव्यम् । तथाहि केवलवेदाध्यायिभ्यो दानम् उक्तम् । न च दाम्भिकेभ्यः काम्यं युक्तम्²³⁹ ।

• स इदं प्रष्टव्यः । क्व²⁴⁰ पुनर् वेदाध्यायिमात्राय विद्यारहिताय दानम् उक्तम् ।

• “श्रोत्रियायैव देयानि” (म्ध् ३.११८) इति चेत् ।

• न त्व् “अर्हत्तमाय” (म्ध् ३.११८) इत्य् अप्राप्तिकत्वाद् अत्र विद्याया विना । वाक्यान्तराणि च “विदुषे दक्षिणा” (म्ध् ३.१३३) इत्यादीन्य् एकप्रकरणगतानि²⁴¹ सन्त्य् एव । अतस् तत्पर्यालोचनयोभयविशेषणचेष्टया देयम् इति गम्यते । अतः श्रुतार्थपरित्यागे²⁴² न किंचित् कारणं पश्यामः ।

• यत्²⁴³ तु साम्यम् अयुक्तम् इति । वचनगम्ये ऽर्थे का नामायुक्तता ।

• बिडालव्रतेन चरति बैडालव्रतिकः । बकानां व्रतं तद् अस्यास्तीति बकव्रतिकः । अधिकरणाविवक्षायां सप्तमी²⁴⁴ । संप्रदानविवक्षायां चतुर्थी युक्ता ॥ ४.१९२ ॥

धनग्रहणाद् अन्नदानं न निषिध्यत इत्य् उक्तं भवति । विधिनाप्य् अर्जितं सत्प्रतिग्रहक्रयादिना शास्त्राभ्यनुज्ञातेन प्रकारेण । दातुर् आदातुश् च तादृशं दानं परत्रोभयोर् अनर्थाय ॥ ४.१९३ ॥

औपल आश्मनः । जलसंतरणाय नावादिः प्लवस् तेन यस् तरति तरितुं प्रवर्तते सो ऽधस्ताज् जलस्य मज्जत्य् अन्तर्धीयते । एवम् अज्ञौ दातृप्रतीच्छकौ । प्रतीच्छकः प्रतीच्छां करोतीति णिचं कृत्वा ण्वुल् कर्तव्यः । “प्रतीप्सक” इति पाठान्तरम् । तत्र सन्नन्ताद् आप्नोतेर् ण्वुल् । अर्थस् तूभयोर् एक एव ॥ ४.१९४ ॥

उपचारेणैतौ शब्दौ प्रयुज्येते । अनेकस्मिंश् चोपचारहेतौ स एव संभवति यन्निमित्तं प्रयोगस् तदवधारणप्रतिषेधविषयप्रकॢप्त्यर्थम् ।

• धर्मो ध्वजम् इव । व्याघ्रादेर् आकृतिगणत्वात् समासः (पाण् २.१.५६) । कदाचित् कर्मधारयः सर्वधनाद्यर्थ इति । ततः सो ऽस्यास्तीति मत्वर्थीयः । यः²⁴⁵ ख्यात्यर्थम् एव धर्मं करोति न शास्त्रपरतया स एवम् उच्यते । यस् तत्रैव धर्मं करोति यत्र जनाह् पश्यन्ति स्वपुरुषैश् च ख्यापयन्ति “धार्मिकत्वप्रसिद्ध्या प्रतिग्रहादि लप्स्ये” इति ।

• लुब्धो मत्सरी कृपणश् च । लोकं दभ्नोति वञ्चयति लोकदम्भकः । छद्मना चरति छाद्मिकः । छद्म व्याजः । प्रकाशं धार्मिको रहसि निक्षिप्तम् अपहरत्य् अप्रकाश्यं प्रकाशयति । धार्मिको ऽयम् एतस्य यत् समक्षं कथितं तन् नान्यत्र यातीति केनचिद् विश्वस्य कथितं दृश्यते यावद् यत एव गोप्यं तस्यैवाभिमुखे कथितम् इति²⁴⁶ परद्रोहः । सर्वेषां चाभिसंधाताक्षेपकः परगुणान् न सहते । ईदृशो बैडालव्रतिको ज्ञेयः । अभिसंधकः अभिसंधत्त इति । “आतश् चोपसर्गः” (पाण् ३.१.१३६) इति कः । ततः स्वार्थे कः । सर्वेषाम् अभिसंधक इति षष्ठीसमासः ।

• केचिद् अत्र श्लोकं पठन्ति ।

यस्य धर्मध्वजो नित्यं सुरध्वज इवोच्छ्रितः ।
प्रच्छन्नानि च पापानि बैडालं नाम तद् व्रतम् ॥ इति ।

एष एवार्थः संक्षेपेण कथ्यते । एकैकगुणसंबन्धे बैडालव्रतिको ज्ञेयः । अस्माद् एव श्लोकाद् एवम् अनुमीयते । प्रच्छन्नानि च पापानीति विशेषाश्रवणात् सर्वेषां चैषां पापत्वाद् उभयथाचार्येण शिष्याः प्रतिपादिताः ।

• केचिद् इमं श्लोकम् अध्यापिताः केचित् पूर्वम् । उभयं च प्रमाणम् । तेन यद्य् अपि “अङ्गदी कुण्डली पीनस्कन्धः पृथुवक्षा देवदत्तः” इति समुदितानां लक्षणत्वं प्रतीयते, तथापीह प्रत्येकम् एतानि लक्षणानि ॥ ४.१९५ ॥

बकव्रतलक्षणम् अधोनिरीक्षणम् । अथ वा नीचदृष्टिः । नीचो दीनः । सर्वदैव व्यापारयति कथंचित् कुतश्चन लभते ऽधमाद् अपि गृह्णाति । निष्कृतिर् निष्ठुरता, तया चरति तत्प्रधानो नैष्कृतिको ऽसम्यग्भाषी । अलीकविनीतः श्रयति प्रश्रयं नम्रतां कार्ये तु व्याघातकः । बिडालो ऽलीकनिद्रां करोत्य् आमिषं जिघृक्षन् । एवं सोपधौ धर्मचरणो बैडालव्रतिक उक्तः ।

• तथैव बकव्रतचरो ऽपि । बका हि मत्स्यान् गृह्णन्तो जलचरेष्व् अवज्ञां दर्शयन्ति । अथ च मत्स्यग्रहणबुद्धय एव । व्रतेन शीलितं कर्मोच्यते ।

• प्रदर्शितं पदानाम् अपौनरुक्त्यम् । अथापि स्याल् लक्षणत्वाद् अदोषः । अविज्ञातं हि लक्षणं भवति । पौनःपुन्याभिधानेन सुग्रहो ऽर्थो भवति ।

• कः पुनः बैडालव्रतिकबकव्रतिकयोर् भेदः ।

• उच्यते । अयं स्वार्थसाधनपरो नान्यस्य कार्यं विहन्ति । पूर्वस् तु मात्सर्यात् स्वार्थसिद्धाव् असत्याम् अपि परस्य नाशयति ॥ ४.१९६ ॥

स्वशब्दैश् व व्याख्यातः श्लोकः ॥ ४.१९७ ॥

पापं क्र्त्वा व्रतं प्रायश्चित्तं न कुर्यात्, धर्मस्यापदेशेन धर्मम् अपदिश्य लोके ख्यापयति- “धर्मार्थम् अहं व्रतं करोमि, न मे प्रायश्चित्तनिमित्तम् अस्ति” इति परमार्थतस् तु प्रायश्चित्तार्थम् एव करोति । एवं न कर्तव्यम् । पापं प्रच्छाद्यापह्नुत्य तेन व्रतेन स्त्रीशूद्रदम्भनं न कुर्यात् । प्रकटं प्रायश्चित्तं कर्तव्यम् अन्यत्र रहस्यात् ॥ ४.१९८ ॥

इह पदार्थस्वाभाव्येनान्योद्देशेनापि कृतं यत् फलं ततो भवत्य् एव । तथा हि गुरुनियोगे प्रवृत्तो धर्मोद्देशेन गुरुवचनं करोमीति न कामहेतोः । अर्थस्वाभाव्यात्²⁴⁷ तु कामं प्रतिजनयति ।

• एवं कश्चिन् मन्यते- “व्रतानि पापापनोदार्थानि । तानि अन्योद्देशेनापि क्रियमाणानि न स्वभावं जहति । एवम् एतन् मम प्रायश्चित्तम् उभयार्थं भविष्यति । लोके तपस्वीति ख्यातो भविष्यामि । पापं चपनोत्स्यते” । तस्यैवं बुद्धिमतो निवृत्त्यर्थम् इदम् आरभ्यते ।

• तदैतद् व्रतं छद्मना चरितम् अनुष्ठितं रक्षांसि गच्छति निष्फलं भवति न पापम् अपनुदतीत्य् अर्थः । न केवलं कार्याकरणं भवति याद्वद् ईदृशा विप्रा व्रतचारिणो गर्ह्यन्ते निन्द्यन्ते ब्रह्मवादिभिः वेदप्रमाणज्ञैः शिष्टैः ॥ ४.१९९ ॥

प्रत्याश्रमं लिङ्गधरणम् । यथा ब्रह्मचारिणो मेखलादिधारणं गृहस्थस्य वैणवदण्डकुण्डलकमण्डल्वादि वानप्रस्थस्य चर्मचीरजटादि परिव्राजकस्य कषायवसनदण्डादि । एतेन वेषेणानाश्रमी यो भिक्षाहेतोर् लोके चरति वृत्तिम् उपजीवति स लिङ्गिनाम् एनः पापं हरति आनृण्यं तर्पयति । तिर्यग्योनौ तिरश्चां श्वशृगालादीनां योनौ जायते ।

• न चात्रैतद् आशङ्कनीयं लिङ्गिनां यत् पापं तत् तेभ्यो ऽपसृत्य तस्मिन् संचरतीत्य् असंभाव्यम् । अकर्तव्यता परलिङ्गधारणस्य²⁴⁸ प्रतीयते । अश्रुते ऽपि प्रतिषेधे निन्दार्थवादाद् एव तदवगतिः ॥ ४.२०० ॥

निपिबन्त्य् अस्मिन्न् अतो वेति निपानं जलाशयः । स च वापीकूपतडागादिः । तस्मिन् परकीये परेण यद् आत्मार्थं कृतं सर्वार्थं नोत्सृष्टं तत्र न कदाचित् स्नायात् । नित्यं चण्डालादिस्पर्शने च नैमित्तिकं घर्मस्वेदापनोदार्थं च सर्वं स्नानं प्रतिषिध्यते । अत्र व्यतिक्रमे दोषम् आह । निपानस्य यः कर्ता तस्य यत्किंचिद् दुष्कृतं तस्य केनचिद् अंशेन भागेन लिप्यते संबध्यते । निन्दार्थवादो यं प्रैषेधशेषः ॥ ४.२०१ ॥

यानादिनि परकीयान्य् अदत्तान्य् उपयुञ्जान एनसस् तदीयस्य तुरीयभाक् चतुर्थं भागं प्राप्नुयात् ।

• अत्र कश्चिद् आह- “अदत्तानीति वचनात् सर्वार्थतयाप्य् उपकल्पितानि नोपयोज्यानि” ।

• तद् अयुक्तम्। परकीयाधिकारात् । न च तानि परकीयानि । त्यक्तं हि तत् सम्यक् । तुरीयग्रहणम् अविवक्षितम् इति प्राग् एव व्याख्यातम् ॥ ४.२०२ ॥

सर्वा नद्यो देवखाताः । अतस् तासाम् उभयथासंभवाद् देवखातग्रहणवाच्यत्वेन तल्लिङ्गं पठितव्यम् । तडागादीनि हि देवखातानि मनुष्यखातान्य् अपि सन्ति । न च देवैः खन्यन्ते । केवलं महत्वम् अस्मर्यमाणकर्तृकत्वेन²⁴⁹ लक्ष्यते ॥ ४.२०३ ॥

प्रतिषेधरूपा यमा “ब्राह्मणो न हन्तव्यः” “सुरा न पेया” इत्यादयः । अनुष्ठेयरूपा नियमाः “वेदम् एव जपेन् नित्यम्” (म्ध् ४.१४७) इत्यादयः । न नित्यं नियमान् । नानेन नियमानाम् असेवोच्यते, किं तु यमानां नियमेभ्यो नित्यत्वम् । तथा चाह- यमान् पतत्य् अकुर्वाणः । ब्रह्महत्यादिर् यमलोपे सति । पतितत्वात् संध्योपासनादिभिर्²⁵⁰ नाधिक्रियते । न तु तथा नियमलोपे । तथा च शिष्टस्मरणम्-

• पतति नियमावान् यमेष्व् असक्तो न तु यमवान् नियमालसो ऽवसीदेत् ।

• न नियमान् असमीक्ष्य बुद्ध्या यमबहुलेष्व् अतिसंदधीत बुद्धिम् ॥ इति

येषाम् अपि पारिभाषिका यमनियमाः ।

• अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्यम् अकल्कता ।

• अस्तेयम् अपि पञ्चैते यमाश् चैव व्रतानि च ॥

• अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचम् आचरलाघवम्²⁵¹ ।

• अप्रमादश् च नियमाः पञ्चैवोपव्रतानि च ॥

तेषाम् अपि गुरुलाघवम् अनेन श्लोकेन प्रतिपाद्यते । अतो नानेन यमानां सेवोच्यते, नापि नियमानाम् असेवा, उभयेषां तैः शास्त्रैर् विहितत्वात् ॥ ४.२०४ ॥

पूर्वेण श्लोकेन व्रताधिकारो विच्छिन्नः । इदानीं प्रतिषेधप्रकरणम् आरभ्यते ।

तत्र भोजनम् एव तावद् अर्थित्वाद् यत्र कुत्रचित् प्राप्तं निषिध्यते । अश्रोत्रियो ऽनधीयानस् तेन तते प्रारब्धे यज्ञ ऋत्विग्भिर् वाश्रोत्रियैस् तते न भुञ्जीत ब्राह्मणः । ग्रामयाजी ग्रामयाजकस् तेन यत्र हूयते, यत्र च स्त्री होमं करोति । छान्दोग्ये हि स्त्रीणां गृह्यस्मृतिकारैर् अग्निहोत्रहोम उक्तो ऽतस् तं पश्यन् प्रतिषेधति ।

• अथ वा यत्र यज्ञे स्त्री प्रधानं भर्ता दारिद्र्यादिदोषैर् उपहतः स्त्री च सौदायिकेन धनेन ज्ञातिबलेन च दर्पिता तत्रायं प्रतिषेधः ।

• क्लीबो नपुंसकम् ॥ ४.२०५ ॥

पूर्वस्य प्रतिषेधविधेर् अर्थवादो ऽयम् । अश्लीलम् अश्लाघ्यं साधूनाम् शिष्टानाम् । यत्र ह्य् एते हविर् जुह्वति यज्ञं कुर्वन्ति । देवानां प्रतीपं पर्तिकूलम् । तस्माद् ईदृशे गमनं परिवर्जयेत् ॥ ४.२०६ ॥

यावन् मदादियोग एतेषां तावद् अभोज्यता । अन्ये बाहुल्यं मन्यन्ते । बाहुल्येन यः क्षीबो भवति मद्यशौण्डस् तदन्नं न भोक्तव्यम् । एवं क्रोधप्रधानस्य भृशंकोपनस्य च प्रायेण चातुरस्य रोगामयव्यादेः ।

• केशकीटैर् अवपन्नं संसर्गेण दूषितम् । कीटाश् च केचिन् मृता दूषयन्ति न जीवन्तो यथा मक्षिका गृहगोधाश् च । अन्ये तु जीवन्त एव । कीटग्रहणं क्षुद्रजन्तूनां कृमिपतङ्गानाम् अपि पर्दर्शनार्थम् । केशग्रहणं नखरोम्णां दूषिकादीनां मलानाम्, समाचारात् । पादेन बुद्धिपूर्वं कामकारेण स्पृष्टम् । प्रमादतस् तु न दोषः ॥ ४.२०७ ॥

भ्रूणहा ब्रह्मघ्नस् तेन्आवेक्षितं निपुणतो दृष्टम् । प्रदर्शनं चैतद् अन्येषाम् अपि पातकिनाम् । पातकिभिः स्पृष्टस्य²⁵² तु प्रतिषेधः²⁵³ । तैः स्पृष्टस्य तु प्रतिषेधः²⁵⁴ स्नानविधानाद् एव सिद्धः । उदक्या रजस्वला, तया स्पृष्टस्य प्रतिषेधः, नावेक्षितस्य ।

• ननु च तत्स्पर्शिनो ऽपि यावत् स्नानं वक्ष्यति, अतस् तेनैवाशुचित्वे सिद्धे कुतस् तत्स्पृष्टस्य भोजनप्राप्तिः ।

• उच्यते । प्रक्षाल्य तद् अन्नं भोज्यम् । अथ वा भ्रूणहग्रहणं प्रदर्शनर्थम् इत्य् उक्तम् । तत्र कश्चिन् मन्येत दिवाकीर्तिश्लोकपठितानां प्रदर्शनार्थम् इति (म्ध् ५.८४) । तथा चोद्क्यावेक्षितस्यापि प्रतिषेधः स्यात् ।

• एतेन शुना संस्पृष्टं व्याख्यातम् ।

• अत उक्तं पतितानाम् एवान्येषां प्रदर्शनार्थम् । तद् अत्र युक्तः पतितसूतिकेत्यादीनाम् । उदक्याग्रहणं सूतिकाया निदर्शनार्थम् ।

• पतत्रिणा । पतत्री पक्षी स च क्रव्यादो गृध्रवायसादिः समाचारान् न तु हंसादिः ॥ ४.२०८ ॥

घुष्टान्नं यद् उद्घुष्य दीयते ऽनामन्त्रिताय कस्मैचिद् अर्थिने मठसत्रभक्तादिविशेषानुद्देशेन । यद् वान्यस्मै प्रतिश्रुत्यान्यस्मै दीयते । प्रतिपत्तिज्ञाने ह्य् अयं धतुः पठ्यते । तदभावे बाधितं स्मरन्ति यज्ञविवाहादिष्व् अनामन्त्रितभोजनम् ।

• अयं च गणः संघातस्²⁵⁵ तस्माद् भ्रातॄणां त्व् अविभक्तानां न गणव्यपदेशः । “भ्रातॄणाम् अविभक्तानाम् एको धर्मः प्रवर्तते” (च्ड़्। म्ध् ९.२१५) इति वचनाद् एकश् च धर्मस् तेषाम् आतिथ्यादिक्रियैवेति नवमे दर्शितम्- “ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात् पित्र्यं धनम् अशेषतः” (म्ध् ९.१०५) इति । तस्य च ग्रहणम् अवश्यकर्तव्येष्व् अधिकार इति दर्सयति । साधारणस्यापि अन्यस्यातन्मध्यगतस्य प्रतिषेधः । गणिका वेश्या । जुगुप्सितं निन्दितम् । विदुषा वेदार्थविदा । भक्ष्यम् अपि बिसखल्यादि ॥ ४.२०९ ॥

गायनो यो गीतेन जीवति । अन्यस्य त्व् अपरान्तकादिगानं विहितम् एव । कदर्यः कृपणः । बद्धनिगडयोर् विशेषः- एको वाङ्मात्रेणावरुद्धः अपरो रज्ज्वायसनिगडैर् यन्त्रितः । “विशदस्य च” इत्य् अन्ये पठन्ति । कष्टं च विशदम् आचक्षते ॥ ४.२१० ॥

पुंश्चली यस्य कस्य्चिन् मैथुनसंबन्धेन घटते ।

• ननु च गणिकान्नं प्रतिषिद्धम् एव ।

• नैतद् एवम् । अन्या गणिका, अन्या पुंश्चली । गणिका वेश्यावेशेन जीवति । पुंश्चली त्व् इन्द्रियचपला ।

• दाम्भिको बैडालव्रतिकादिः सोपधो धर्मचरणः । प्रायश्चित्तविशेषार्थं शूद्रोच्छिष्टं प्रतिषिध्यते, सर्वस्यैवोच्छिष्टभोजनप्रतिषेधात् । अन्ये तु शूद्रोच्छिष्टं स्थालीस्थं भोज्यान्नं शूद्रभुक्तशिष्टम् उच्छिष्टम् उच्यत इत्य् आहुः । पाठान्तरं तु “उच्छिष्टम् अगुरोस् तथा” इति । उच्छिष्टम् उच्यते यत् परस्य स्पर्शनाद् अशुद्धं भुक्तोज्झितं च । आत्मीये ह्य् अभुक्तो ऽज्झित एकग्रासाशनम् एव स्यात् । न चैष शिष्टानां समाचारो यत् सकृदन्नं दत्तं भुक्त्वा पुनर् आचम्य पात्रान्तरे गृहीतं भुज्यते । तथा नाद्याद् अन्नम् । तथान्तरे ऽभ्युत्थानादिक्रियान्तरस्य प्रतिषेधः । अत आ तृप्तेः प्राग् आचमनात् पश्चात् स्पर्शे न दोषः । सहभोजनं तु सत्य् अपि परस्य स्पर्शे पदार्थान्तरत्वान् नोच्छिष्टभोजनम् । अत्र पित्रा पुत्रादिभिः शिष्टं सह भुज्यते । तथा चापस्तम्बादयो देशग्रहणात् प्रसङ्गेन “अनुपनीतेन सह भोजनम्”²⁵⁶ (च्ड़्। ब्ध् १.२.३) निन्दन्ति, नोपनीतेन । अस्मिंस् तु पक्षे विजातीयैः सह भोजनप्रतिषेधः । व्यवधानान्तरम् आश्रयणीयम् । भुक्तोज्झितं तु धात्वर्थयोगाद् उच्छिष्टम् अन्यदीयम् अपि ॥ ४.२११ ॥

स्मृत्यन्तरे विशेषः श्रूयते- “शल्या नर्तकजीविनः”²⁵⁷ । मृगयुर् मृगव्याधः । आखेटकार्थं मांसविक्रयार्थं वा यो मृगान् हन्ति । क्रूर अनृजुप्रकृतिः दुष्प्रसादः । उच्छिष्टभोजी निषिद्धोच्छिष्टभोजी । उग्रो जातिविशेषः । राजेत्य् एतस्य वेदे प्रयोगो दृश्यते । “उग्रो मध्यमशीरिव” (र्व् १०.९७.१२) इति । न च तस्यान्यः प्रतिषेधो ऽस्ति, दोषप्रदर्शनप्रकारेण च न श्रूयते “राजान्नं तेज आदत्ते” (म्ध् ४.२१८) इत्य् अर्थवादाच् च प्रतिषेधः ।

• सूतिकान्नं सूतिकाम् उद्दिश्य यत् कृतं तत्कुलीनैर् अपि तद् अभोज्यम् । तद् अनाद्यम् अनिर्दशं दशाहानि यावत् । तेन यद्य् अपि क्षत्रियादीनां दशाहाद् ऊर्ध्वम् आशौचं तथापि दशाहानि न भोज्यम् । पाठान्तरं “सूतकान्नम्” इति । सूतकशब्देन च तद्वन्तः पुरुषा लक्ष्यन्ते । येषां कुले सूतकं ते दशाहं न भोज्यान्ना इति । यस्मिन् पक्षे सर्वेषां दशाहं सूतकाशौचं तत्रायं प्रतिषेधः । यदा तु मातापित्रोः सूतकं मातुर् वेति पक्षस् तदा यावद् आशौचं न भोज्यम् । अनिर्दशग्रहणम् आशौचनिवृत्त्युपलक्षणार्थम् । तेन क्षत्रियादीनां यस्य यावद् आशौचकालः स तावत्कालम् अभोज्यान्नः । “सूतकान्नम् अनिर्दशम्” इति पठितव्ये वृत्तानुरोधात् पर्याचान्तपदेन व्यवधानम् ।

• अन्यैस् तु स्वतन्त्रम् अनिर्दशग्रहणं व्याख्यातम् । सूतकशब्देन आशौचकालो ऽनुद्योत्यते । अनिर्दशं गवादीनां पयः । पर्याचान्तं शौचाचमनव्यपेतम् अर्धभुक्ते केनचित् कारणेन यद्य् आचामति तदा पुनर् भुक्तोज्झितं नाशितव्यम् ॥ ४.२१२ ॥

अर्चार्हस्य यद् अवज्ञया दीयते तद् अनर्चितम् । न तु सुहृदादेः । वृथामांसं देवाद्यर्चनशिष्टं यन् न भवत्य् आत्मार्थं यत् साधितम् । अविरा स्त्री यस्या न भर्ता नापि पुत्रः । द्विषञ् छत्रुः । नगरी नगरस्वाम्य् अराजापि । अवक्षुतम् उपरि यस्मिन् क्षवथुः कृतः ॥ ४.२१३ ॥

पिशुनो यो विश्रब्धम् अर्थं कथितं भिनत्ति परच्छिद्रवादी वा परोक्षम् । अनृती कृतकौटसाक्ष्यः । क्रतुविक्रयकः क्रतुर् यज्ञस् तं कृत्वा विक्रीणीते क्रतुफलं मदीयं तवास्त्व् इति मूल्येन ददाति । यद्य् अपि परमार्थतः क्रतोर् विक्रयो नास्ति तथापि यस्यैवंविधा यात्रान्यविप्रलम्भेन वा प्रवृत्तिस् तस्य प्रतिषेधः । शैलूषो नटः । भार्यापण्य इत्य् अपरे । तुन्नवायः सौचिकः । कृतघ्नः कृतम् उपकारं यो नाशयति । प्रत्युतोपकर्तुर् अपकारे वर्तते न च शक्तः सन् प्रत्युपकारे ऽपि ॥ ४.२१४ ॥

कर्मारो ऽयस्करः । निषादो दशमे वक्ष्यते । रङ्गावतरको नटगायनकेभ्यो ऽन्यो मल्लादिः । अथ वा प्रतिरङ्गम् उपतिष्ठते कुतूहली । वेणः वादित्रजीवितः²⁵⁸ । शस्त्रविक्रयी कृतस्य खड्गादेरकृतस्य वायसो विक्रेता ॥ ४.२१५ ॥

आखेटकाद्यर्थं ये शुनो बिभ्रति ते श्ववन्तः । शौण्डिका मद्यव्यसनिनस् तत्पण्यजीविनो वा । चैलं वस्त्रं तन् निर्णेनक्ति प्रक्षालयति । कारुकनामधेयम् एतत् । रजको वाससां नीलादिरागकारकः । नृशंसो नॄण् मनुष्याञ् छंसति स्तौति यो लोके बन्दीति प्रसिद्धः । अथ वा निर्दयो नृशंसः । उपपतिर् जारो भार्याया गृहे जारो यस्य²⁵⁹ वर्तते ॥ ४.२१६ ॥

पूर्वो ऽविदितभार्याजारः । अयं तु विदित्वा क्षमते न भार्याया निग्रहं करोति । नापि तस्य अविदुषो ऽन्यत्र गृहाज् जारिणो भोज्यान्नं नैव²⁶⁰ । स्त्रीजिताः येषां भार्यैव गृहे कर्त्री हर्त्री च स्वयं परिजनस्य²⁶¹ च नेशस् तेन सर्वत्र तद्वशवर्तिनः । प्रेतान्नं मरणाशौचे तत्कुलीना अभोज्यान्नाः । अनिर्दशग्रहणं कालोपलक्षणार्थम् । यदानिर्दशग्रहणं पूर्वत्र स्वतन्त्रम् आशौचसंबन्धिनाम् अविशेषेणान्नं प्रतिषेधति तद् इह प्रेतान्नकृतं²⁶² यस्याप्य् आशौचं नास्ति सुहृद्बान्धवादेः । कारुण्याच् चतुर्थीश्राद्धादिप्रवृत्तस्य यद् अन्नं तन् न भोज्यम् । “दशाहिकं नावमिकं चतुर्थीश्राद्दम् अष्टमी” इत्यादि रामायणे वर्णितम् अन्यैर् अपि गृह्यकारैः । अतुष्टिकरं यस्मिन् भुज्यमाने चित्ततुष्टिर् न भवेत् ॥ ४.२१७ ॥

अथेदानीम् अतिक्रमफलं दर्शयति । राजान्नभोजिनस् तेजोनाशः । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् । सुवर्णकारादयः शब्दाः शिल्पिविशेषजीविनां वाचकाः । ये सुवर्णं जीविकार्थं घटयन्ति सुवर्णकारा उच्यन्ते । एवं रजकादिष्व् अपि द्रष्टव्यम् । चर्मावक्र्न्तति²⁶³ छिन्दति चर्मावकर्तिनः । तेन कर्मणा ये जीवन्ति तेषाम् एषा रूढिः । इह येषां पूर्वत्र प्रतिषेधो नास्ति केवलं दोषः श्रूयते तेषां तत एव प्रतिषेधो ऽनुमेयः ॥ ४.२१८ ॥

कारुकाः सूपकारादयः नातिगर्हितकर्माणः । एष एतेषां शिल्पिभ्यो भेदः । प्रजाया विघातो ऽनुत्पत्तिः ॥ ४.२१९ ॥

पूयतुल्यं चिकित्सकस्यान्नं भोजनम् । इन्द्रियं शुक्रम् । विष्ठा मलम् एकम् एव ॥ ४.२२० ॥

प्रतिपदनिर्दिष्टेभ्यो ये ऽन्ये ऽप्य् अभोज्यान्ना अस्मिन् प्रकरणे पठितास् तेषां यद् अन्नं तत् त्वगस्थिरोमादि । यस् तदीयायास् त्वचो भुक्ताया दोषः स एवान्नस्यापि ॥ ४.२२१ ॥

त्र्यहं क्षपणम् अभोजनम् । अमत्या अबुद्धिपूर्वम् । बुद्धिपूर्वे तु कृच्छ्रं चरेत् । तच् च कृच्छ्रं स्मृत्यन्तरैकवाक्यत्वात् तप्तकृच्छ्रम् । तत्र रेतोविण्मूत्रप्राशने तप्तकृच्छ्रम् आम्नातम्- “अमत्या²⁶⁵ पाने पयो घृतम् उदकं वायुः प्रतित्र्यहं तप्तातिकृच्छ्रः । ततो ऽस्य संस्कारः” (ग्ध् २३.२) इति । अप्रकरणे च प्रायश्चित्तवचनं दोषातिशयदर्शनार्थम् ।

अन्यतमस्ये**ति षष्ठीनिर्देशात् परिग्रहदुष्ट एवेदं प्रायश्चित्तं मन्यन्ते न कालस्वभावसंसर्गदुष्टे । शुक्तपर्युषितादौ चतुर्विधं ह्य् अभोज्यम् । कालदुष्टं शुक्तपर्युषितादि । संसर्गदुष्टं मद्यानुगतादि । स्वभावदुष्टं लशुनादि । परिग्रहदुष्टं प्रकृताभोज्यान्नानां यत् ।

• अत्रोच्यते । सत्यं । चतुर्विधम् अभोज्यं भवति । षष्टीनिर्देशो ऽप्य् अस्ति । किं तु यदि शुक्तादेर् नेदं प्रायश्चित्तं स्यात् तद् इह प्रकरणे तेषाम् उपादानम् अनर्थकम् एवापद्येत । पञ्चमे हि तयोः प्रतिषेधो नास्ति । तस्माद् इह प्रायश्चित्तार्थम् एवैवमादीनाम् उपादानम् ।

• तत्र तर्हि किम् अर्थम् ।

• तत्रैव वक्ष्यामः । यद्य् अपि “गर्हितानाद्ययोर् जग्धिः” (म्ध् ११.५६), “अभोज्यानां तु भुक्त्वान्नम्” (म्ध् ११.१५१) इति च तत् सर्वम् एकादशे विभागतो निर्णेष्यते ॥ ४.२२२ ॥

अविशेषेण शूद्रान्नं प्रतिषिद्धम् । तस्येदानीं विशिष्टविषयतोच्यते- अश्राद्धिनः ।

• क्व पुनः शूद्रान्नं प्रतिषिद्धम् ।

• “शूद्रस्योच्छिष्टम् एव च” (म्ध् ४.२११) इत्य् अत्र ।

• ननु च तत्र शूद्रस्योच्छिष्टं नान्यद् अन्नम् ।

• नेति ब्रूमः । एवं तत्र संबन्धः- शूद्रस्यान्नं नाद्यात्, उच्छिष्टम् अन्यस्यापि । यत् तु प्राग् व्याख्यातं तत् पूर्वेषां दर्शनम् इत्य् अस्माभिर् अपि संवर्णितम् ।

• अश्राद्धिनः श्राद्धशब्देन पाकयज्ञादिक्रिया शूद्रस्य विहिता लक्ष्यते । ततस् तत्क्रियाननुष्ठायिनः । सच्छूद्राद् अन्यस्य यत् पक्वम् अन्नं तन् नाद्यात् ।

• “अश्रद्धिनः” इति वा पाठः । अश्रद्धावान् इत्य् अर्थः । तथा चोत्तरश्लोके श्रद्धायाः प्राधान्यम् एवाह “वदान्यस्य” (म्ध् ४.२२४) इति ।

• आमं शुष्कं धान्यं तण्डुलादि । तथा एकरात्रिकम् एकस्मिन्न् अहनि पर्याप्तं न बहु ॥ ४.२२३ ॥

यो ब्राह्मणः सर्वगुणोपेतः, श्रोतिर्यग्रहणस्य प्रदर्शनार्थत्वात् । श्रोत्रियो विद्वान् विहितधर्मानुष्ठानपरः । किं तु कदर्यः कृपणो मित्रं ज्ञातिम् अतिथिम् अर्थिनं नाभिनन्दति, न कस्मै किंचिद् अपि दातुम् ईहते । इतरो वार्धुषिर् दुष्टकर्मा वृद्धिजीवी । अथ वदान्य उदारः श्रद्दधानो गृहागतेषु परितुष्यति, श्रद्धया भोजनादिना पूजयति । तयोर् अन्नं देवाः समं तुलयम् अकल्पयन् व्यवस्थापितवन्तः । यदि नामैको गुणवान् साधुचरणस् तथापि कदर्यतयोपहतः । उक्तं हि “लोभः सर्वगुणान् इव” (म्भ् ७.७४.५३[*५३७]) इति । इतरो यदि नाम श्रद्दधनः तथापि कर्मदोषाद् अप्रशस्तः । एवं मीमांसित्वा विचार्य देवैर् व्यवस्था कृता तुल्यम् एतद् इति ॥ ४.२२४ ॥

देवान् प्रजापतिर् आगत्याचष्ट मा कृढ्वम् एवं विषमं समीकरणम् अन्याय्यम् । कः पुनर् अनयोर् अधिक इति देवा ऊचुः । पुनः प्रजापतिर् आह । वदान्यस्य श्रद्धवतो यद् अन्नं तत् पूतं पवित्रं श्रद्दया वार्धुषेः । इतरद् यद् अन्नं श्रोत्रियस्य तत् कर्मणोपहतम् अप्रशस्तम् । देवप्रजापतिसंवादो ऽर्थवादः । अश्रद्दधानस्य गुणवतो ऽपि न भोक्तव्यम् आदरेण शूद्रस्यापि भोक्तव्यम् ॥ ४.२२५ ॥

इष्टम् अन्तर्वेदि यत् क्रियते यज्ञादि कर्म । पूर्तं ततो ऽन्यत्र संमानाद्य् अदृष्टार्थम् । ते श्रद्धया कर्तव्ये । तथा स्वागतैश् च धनैः शोभनेनागच्छन्ति यानि धनानि श्रुतशौर्यतपःकन्यादिना । एवम् अक्षये ऽक्षयफले भवतः । यानि तु न स्वागतानि नाक्षयफलानि न पुनर् निष्फलानि । तथा हि तैर् अपि स्वाम्यम् उत्पद्यते । तेन च यागादयः कर्तव्याः । न च यागदानादिप्रकरणे कुसीदादिप्रतिषेधः श्रुतो येन तदङ्गं स्यात् । तस्माद् यावन्तः²⁶⁶ स्वर्गोत्पत्तिहेतवः तैर् अर्जितेन धनेन यागादयः कर्तव्याः । फलस्य तु प्रकर्षापकर्षौ भवतः ॥

• के पुनस् ते प्रशस्तधनोपायाः । अत उच्यते ।[^२७५]

• श्रुतशौर्यतपःकन्यायाज्यशिष्यान्वयागतम् ।

• धनं सप्तविधं शुद्धं उभयो ऽप्य् अस्य तद्विधः ॥ (न्स्म् १.४१)

तत्र श्रुततपसी प्रतिग्रहनिमित्तम् । एको ऽपि प्रतिग्रहो निमित्तभेदाद् भेदेनोकतः । प्रतिग्राह्यगुणा अपि सामर्थ्यात् तत्र द्रष्टव्याः । यदि नात्यन्तदुष्टो दाता भवति तदा तस्माद् आगतं²⁶⁷ शुद्धं भवति । याज्यशिष्यशब्दाभ्यां याजनाध्यापने गृह्येते । अन्वयागतं पितृपैतामहादि । कन्यादानकाले श्वशुरगृहाल् लब्धम् । शौर्येण क्षत्रियस्य । कन्यान्वयौ सर्वसाधारणौ ।

• कुसीदकृषिवाणिज्यशिल्पसेवानुवृत्तितः ।

• कृतोपकाराद् आप्तं च शबलं समुदाहृतम् ॥ (न्स्म् १.४२)

सेवा प्रेष्यकरत्वं यथेच्छविनियोज्यता । अनुवृत्तिः प्रियतानुकूला । तत्र कुसीदकृषिवाणिज्यान्य् अवैश्यस्य, वैश्यस्य प्रशस्तान्य् एव । सेवा द्विजातिशुश्रूषा शूद्रस्य प्रशस्तैव । अन्या तु तस्य निन्दिता । शबलग्रहणेनाचिरस्थायिता फलस्योच्यते ।²⁶⁸ यावज्जीवं तत् फलं भवति ।

• पार्श्विकद्यूतचौर्यार्तिप्रातिरूपकसाहसैः ।

• व्याजेनोपार्जितं यच् च तत् कृष्णं समुदाहृतम् ॥ (न्स्म् १.४३)

पार्श्विकः पार्श्वस्थः उत्कोचादिना धनम् अर्जयति । ज्ञात्वा धनागमं कस्यचिद् “अहं ते दापयामि मह्यं त्वया किंचिद् दातव्यम्” इति यो गृह्णाति स पार्श्विकः । न कर्ता कारयिता तटस्थो न त्व् अज्ञतया गृह्णाति । यथा च गृहीत्वाधमर्णाय प्रतिभूत्वेनावतिष्ठते । प्रतूपको दाम्भिकः । कुसुम्भाद्युपहितकुङ्कुमादिविक्रयो व्याजः । आर्तिः परपीडा । प्रच्छन्नहरणं चौर्यम् । प्रसभं साहसम् ।

• ननु चौर्यसाहसाभ्यां स्वाम्यम् एव नास्ति, तन्निमित्तेष्व् अपठितत्वात्- “स्वामी रिक्थक्रयसंविभागपरिग्रहाधिगमेषु” (ग्ध् १०.३९) इति, तथा “विद्याशिल्पं भृतिः सेवा”²⁶⁹ (म्ध् १०.११६) इत्यादि, तथा “सप्त वित्तागमा धर्म्याः” (म्ध् १०.११५) इति च । अथास्माद् एव वचनात् स्वाम्यकारणत्वम् अन्योर् इति । कथं तर्हि “बलाद् भुक्तं न जीर्यति” इति ।

• केचित् तावद् आहुः । नैवायं पाठो ऽस्ति “द्यूतचौर्यार्ति” इति, अपि तु²⁷⁰ “वैर्यार्ति”²⁷¹ इति । वैरिणः सकाशाद् यद् गृह्यते संधानकाले “यद्य् एतावद् ददासि तदा त्वया संधिं करोमि,” शक्तिविहीनतया ददाति । साहसम् अपि न प्रसह्य हरणम्, किं तर्हि, यत् प्राणसंदेहेनार्ज्यते पोतयात्रतया रहसि राजप्रतिषिद्धप्रतिक्रयेण च ।

• अन्ये तु मन्यन्ते । नैव बलाद् अपहरणेन स्वाम्यं भोगेन वा जरणं विरुध्यते यतो बलं प्रथमम् अपहारकाले त्व् असत्य् अपि बल उपेक्षया भोगस् तत्र स्वाम्यम् । यत्र त्व् आरम्भात् प्रभृति सर्वकालिको बलोपभोगस् तत्र जीर्यतीति कथ्यते । तस्माद् उभयम् अविरुद्धम् ।

• इदं युक्तं यच् चौर्यसाहसाभ्यां स्वत्वानुत्पत्तिः, पाठविभागकृतत्वात्,²⁷² अन्यैश् च स्मृतिकारैः स्वत्वहेतुष्व् अपरिगणनात् ॥ ४.२२६ ॥

दानधर्मश् च तडागादिः । स्माहारद्वन्द्वः । अथ वा दानं च तद् धर्मश् चासाव् इति । धर्मग्रहणेन प्रीत्यादिना नियमभावम् आह । भावेन तुष्टेन प्रसन्नेन चित्तेन पात्रम् आसाद्य व्रतादिदानं च । एवं पौर्तिकं बहिर्वेदिकम् ॥ ४.२२७ ॥

यत् किंचित् स्वल्पम् अपि याचितेन अभ्यर्थितेन दातव्यम् । पात्रापात्रसंदेहे असति निश्चये किंचिद् दातव्यं नातिबहु । वचनाच् च संदेहे न दातव्यम् । उत्पत्स्यते कदाचित् पात्रम् असौ भविष्यति । किंभूतम्, यत् पात्रं तारयति रक्षति सर्वतो नरकपातहेतोः सर्वस्माद् एनसः । यद् उक्तम् “वेदतत्त्वार्थविदुषे ब्राह्मणाय” (म्ध् ३.८६) इति तत्रायं संदेहाश्रय ईषद्द्रव्यविषयो ऽपवादः ॥ ४.२२८ ॥

तृप्तिः क्षुत्पिपासाभ्याम् अपीडनम् । तच् चाढ्यस्यारोगस्य च भवति । तेन बहुधनत्वम् अरोगता च फलम् उक्तं भवति । अक्षयं सुखम् । अविशेषितत्वान् नोपकरणं सुखं प्रतीयते । अक्षयं यावज्जीविकम् इत्य् अर्थः । अन्नदः सक्त्वोदनादि सिद्धम् अन्नम् आमं च तण्डुलादि । दीपस्य दानं चतुष्पथे ब्राह्मणसभायां वा ॥ ४.२२९ ॥

भूमेर् आध्पत्यं प्राप्नोति । हिरण्यं सुवर्णम् । रूप्यद उत्तमं रूपं लभते ॥ ४.२३० ॥

चन्द्र इव् लोक्यते सर्वस्य प्रियदर्शनो भवति । इतिहासदर्शने चन्द्रलोको नाम स्वर्गस्थानविशेषस् तम् आप्नोति । अश्विनाम् अश्ववतां सालोक्यं बह्वश्वतां प्राप्नोति । दर्शने पुनर् अश्विनोर् लोकम् आप्नोति । अनड्वान् पुङ्गवः शकटवहनसमर्थस् तं ददतः पुष्टा महती श्रीर् गोऽजाविधनधान्यादिसंपद् भवति । ब्रध्न आदित्यस् तस्य विष्टपं स्थानम् आप्नोति । महातेजाः सर्वस्योपरि भवति । स्वर्गो वा ब्रध्नविष्टपम् । स्मृत्यन्तरे ऽनसो विशेषाश्रयः फलविशेषः श्रूयते ।

• हेमशृङ्गी रूप्यखुरा सुशीला वस्त्रसंवृता ।

• सकांस्यपात्रा दातव्या क्षीरिणी गौः सदक्षिणा ॥ (य्ध् १.२०३)

“सुदक्षिणा” इति पाठे ऽन्यद् अपि सुवर्णादि तत्र दातव्यम् । शोभनार्थे वा सुशब्दः पठितव्यः । सा गौः शोभना दक्षिणादानम्²⁷³ । “कांस्योपदोहा” इति पाठान्तरम् । कांस्यं नाम परिमाणविशेषः । तत्रोपदुह्यते बहुक्षीरेत्यर्थः । “मुक्तालाङ्गलभूषितां²⁷⁴ भूमिं तु रूपसंच्छन्नां कृत्वा” इत्यादिस्मृत्यन्तरदृष्टो विधिः फलविशेषार्थिनाश्रयणीयः । तथा-

• कपिला चेत् तारयति भूय आ सप्तमात् कुलात् ।

• सवत्सा रोमतुल्यानि युगान्य् उभ्यतोमुखी ॥ (य्ध् १.२०४–०५)

वत्सवत्याः कपिलाया दान एतत् फलम् । उभयतोमुखी दीयमाना रोमतुल्यानि वर्षसहस्राणि स्वर्गं प्रापयति²⁷⁵ तारयति²⁷⁶ पापान् मोचयति । भारते सर्वफलं गोदानम् उक्तम् । वार्यादीन्य् अपि स्वर्गफलानि श्रूयन्ते ।

• भूमिपश्वन्नवस्त्राम्भस्तिलसर्पिष्प्रतिश्रयान् ।

• नैवेशिकम् अथ स्वर्णं²⁷⁷ दत्वा स्वर्गे महीयते ॥ (य्ध् १.२०८)

नैवेशिकं वेश्म ॥ ४.२३१ ॥

ऐश्वर्यम् ईश्वरत्वं प्रभुत्वम् । सुखित्वं सौख्यम् । धान्यानि व्रीहिमाषमुद्गादीनि । तिलानां फलान्तरम् उक्तम् । ब्रह्म वेदः तद् ददाति यो ऽध्यापयति व्याख्याति च । ब्रह्मसार्ष्टिता । अर्षणम् ऋष्टिः । समा ऋष्टिर् यस्य असौ सार्ष्टिः । छान्दसत्वात् समानस्य सभावः । ऋषि गतौ । अर्षणं वा सार्ष्टिः । तद्भवा सार्ष्टिता । उभयथापि ब्रह्मणः समानगतित्वम् एतत् तुल्यत्वम् इत्य् उक्तं भवति ॥ ४.२३२ ॥

पूर्वस्य विधेर् अर्थवादः । दीयन्त इति दानानि देयद्रव्याणि । दानक्रियैव वा दानम् । ब्रह्मदानं वेदाध्ययनव्याख्याने । वार्य्आदीनां सर्वदानोत्तमत्वाद् ग्रहणम् ॥ ४.२३३ ॥

भावशब्दो ऽयं चित्तधर्मे वर्तते । यादृशेन भावेन प्रसन्नेन चित्तेन श्रद्धयादरेण ददाति तादृशेनैव लभते । अथाश्रद्धयावज्ञया क्लिष्टं परिभूय ददाति सो ऽपि तथैव प्राप्नोति ।

• यद् यद् अपि न द्रव्यजात्यभिप्रायम् । किं तर्हि फलम् । एतद् उच्यते । तां तां प्रीतिं तत् तद् द्रव्यसाध्यं प्राप्नोति । जात्यभिप्राये ह्य् आतुरायौषधदाने औषध एवं लभ्येत । तच् चाव्याधितस्यानुपयोगीति सो ऽप्य् आक्षिप्येत । तस्मात् यादृश्य् उल्लासाद्य् अस्य प्रीतिस् तादृशीं चैव प्राप्नोति । अतश् च सर्वदैवौषधदान अरोगित्वम् उक्तं भवति ।

• अथ वा इदं मे स्याद् इति या फलकामना स भावः । यत् फलम् अभिसंधाय यद् यद् द्रव्यं ददाति तत् तत् प्राप्नोति । तेनैव भावेन तयैवेच्छया यद् एवेच्छति तद् एव²⁷⁸ लभत इत्य् उक्तं भवति । सर्वफलत्वं सर्वद्रव्याणां प्रदर्शितं भवति ॥ ४.२३४ ॥

पूजापूर्वकं दातव्यम् । तादृशम् एव च प्रतिग्रहीतव्यम् । नावज्ञया दातव्यम् इति श्लोकस्य तात्पर्यम् । अर्चितम् इति क्रियाविशेषणम् ॥ ४.२३५ ॥

तपसानुष्ठितेन विस्मयं न कुर्यात् । “अतितीव्रं तपो मया कृतं सुदुश्चरम्” इत्य् एवं मनसि न कर्तव्यम् । इष्ट्वा यागं कृत्वा, अनृतं न वदेत् । अविशेषेण प्रतिषिद्धस्यापि पुरुषार्थतया पुनः प्रतिषेधो यागाङ्गत्वज्ञापनार्थः । प्रतिषेधातिक्रमे हि ज्योतिष्टोमादेर् अङ्गहीनता भवति । आर्तः पीडितो ऽपि ब्राह्मणैर् न तान् अपवदेन् न निन्देत । दत्वा गवादि द्रव्यं न कस्यचिद् अग्रतः परिकीर्तयेद् “इदं मया दत्तम्” ॥ ४.२३६ ॥

पूर्वस्य प्रतिषेधस्यार्थवादो ऽयम् । अनृतेन हेतुना यज्ञः क्षरति स्रवति निष्फलो भवति । यद् अर्थं कृतं²⁷⁹ तन् न संपद्यते । एवं सर्वत्र ॥ ४.२३७ ॥

महति दाने महति च तपसि महति च यज्ञे ज्योतिष्टोमादौ यद्य् असमर्थस् तदा नोदासीनेन भवितव्यम् । किं तर्हि, शनैः शनैः स्वल्पेन दानेन स्वल्पेन तपसा यथाशक्ति परोपकरेण जपहोमाभ्यां स्मार्ताभ्यां धर्मः संचेतव्यः । यथा मृत्संघातं पुत्तिकाः पिपीलिकाः संचिन्वन्ति । परलोकसहायार्थम् इति धर्मफलानुवादः । सर्वभूतान्य् अपीडयन् । याच्ञया धर्मार्थया भूतानां पीडा न कर्तव्या ॥ ४.२३८ ॥

भूतानुवादो ऽयम् । अमुत्र जन्मान्तरे सहायार्थं नरकादिदुःखाद् उद्धरणार्थं न कस्यचित् सुहृद्बान्धवादेः शक्तिर् अस्ति । केवल एव जीवता यो धर्मः कृतः स तम् उद्धरति ॥ ४.२३९ ॥

यथा जन्तुः प्राणी, एक एव जायते न सुहृद्बान्धवादिना सह, एक²⁸⁰ एव प्रलीयते, न सुहृदो बान्धवाः सहमरणम् अनुभवन्ति । यदि नाम भार्यान्यो वा भक्तो जनस् तन्मरणकाल आत्मानं हन्यात् तथापि पृथग् एवासौ मरणक्रिया । अनया न गर्भैक्यम् अत्रिवद् अनुभवन्ति । एवं सुकृतदुष्कृते अपि पृथग् एवानुभवन्ति ।

• ननु च “न पुत्रदारम्” (म्ध् ४.२३९) इत्य् उक्तम् । यावता पुत्रः श्राद्धादिक्रियया पितुर् उपकरोत्य् एव मृतस्य, एवं भार्यापि ।

• सत्यम् । धार्मिकस्यैव तादृशः पुत्रो भवतीति तत्परम् एतत् । यथा जीवतः कस्यचिद् धस्तग्राहिकया कश्चित् सहायो भवति, एवं मृतस्य पुत्रो धर्मद्वारेणैवोपकरोति ॥ ४.२४० ॥

सह गच्छति । इदं प्रत्यक्षसिद्धं²⁸¹ प्रसंख्यानार्थम् उच्यते । मृतस्य शरीरं क्षिताव् उत्सृज्य काष्ठम् इव निष्प्रयोजनं विमुखा बान्धवाः प्रतिगच्छन्ति । धर्मस् तु केवलं पुरुषम् अनुगच्छति ॥ ४.२४१ ॥

उपसंहारो ऽयम् । दुस्तरं तमः कृच्छ्रेण यत् तीर्यते । तमो दुःखम् । तद् अपि धर्मेण सहायेन सुतरं भवति । न हि तादृशे तमसि मज्जतीत्य् अर्थः ॥ ४.२४२ ॥

धर्मः प्रधानं यस्यासौ धर्मप्रधानः धर्मपरायणः यथाविहितकर्मानुष्ठायी । तपसा हतकिल्बिषम् । कथंचित् प्रमादकृतव्यतिक्रमे तपसा प्रायश्चित्तेन हतकल्मषं शात्रव्यतिक्रमे जातो ऽसौ दोषस् तस्मिंस् तत्प्रायश्चित्तेन नष्टे परलोकं नयति भास्वन्तं परलोकं देवस्थानं स्वर्गादि नयति प्रापयति । कः, प्रकृतत्वाद् धर्म एव । शरीरिणं पुरुषम् । खेन²⁸² शरीरेण खशरीरी । न यथान्येषां पुरुषाणां पाञ्चभौतिकं शरीरम् एवं तस्य । किं तर्हि, खम्²⁸³ एव शरीरं ब्रह्म । विभुत्वम् अनेनोच्यते ॥ ४.२४३ ॥

बहुप्रकारत्वाद् उत्तमस्य तदपेक्षा वीप्सा । कश्चिज् जात्योत्कृष्टः कश्चिद् विद्यया कश्चिच् छीलेन । अथ वा संबन्धिभेदाद् यः कश्चित् संबन्धो येन²⁸⁴ केनचिद् उत्तमेन योग्यः ।

• उत्तमैर् उत्तमैर् जात्यादिभिर् उत्कृष्टैः कन्यादानादिलक्षणान् संबन्धान् आचरेत् कुर्यान् निनीषुर् नेतुं प्रापयितुम् इच्छुः कुलम् उत्कर्षं श्रैष्ठ्यम् । अधमान् अधमांस् त्यजेत् । उत्तमैर् एव विधानाद् अधमानां त्यागे सिद्ध उत्तमासंभवे मध्यमानुज्ञानार्थं त्यागवचनम् । अधमा निकृष्टाः ॥ ४.२४४ ॥

उत्तमान् गच्छंस् तैः सह संबन्धं कुर्वन् ब्राह्मणः श्रेष्ठताम् एति । ब्राह्मणग्रहणं क्षत्रियवैश्ययोर् अपि प्रदर्शनार्थम् । प्रत्यवायेन विपरीताचरणेन हीनैः सह संबन्धेन²⁸⁵ प्रातिलोम्येन शूद्रतां गच्छति । जातेर् अनपायात् तत्तुल्यतां²⁸⁶ प्राप्नोतीत्य् उक्तं भवति ॥ ४.२४५ ॥

कर्तव्येषु दृढनिश्चयो दृढकारी । यत् करोति तद् अवश्यं समापयति न पुनः कार्यम् आरभ्यासमाप्य निवर्तते । नानवस्थित इत्य् अर्थः । तद् उक्तम् “प्रारब्धस्यान्तगमनम्” (श्सूक्ता ७९) । मृदुर् अनिष्ठुरः । क्रूराचारैः स्तेनादिभिर् न संबन्धः । तैः सह संबन्धम् अकुर्वन् । तथा²⁸⁷ दमदानाभ्यां स्वर्गं जयेत् प्राप्नुयात् । तथाव्रतः । एतद् व्रतं नियमं धारयन् । दमस्य पृथग् उपादानाद् दान्तो द्वन्द्वसहिष्णुर् द्रष्टव्यः ॥ ४.२४६ ॥

एधः इन्धनं काष्ठादि । अन्नं पक्वम् आमं वा । अभ्युद्यतम् अभिमुखम् उपनीतम् । एतत् सर्वतः प्रतिग्रहीतव्यम् । पतिताभिशस्तचण्डालादिप्रतिलोमवर्जं शूद्राद् अन्यस्माद् वा ईषत्पापकर्मणः । मधु माक्षिकम् । अभयं दक्षिणेव । दृष्टान्तार्थम् एतत् । प्रतिग्रहो हि परकीयस्य द्रव्यस्य तदिच्छया स्वीकारः, न चान्नरूपता²⁸⁸ । न ह्य् अत्र कस्यचित् स्वाम्यं निवर्तते, न च कस्यचिद् उपजायते । अतः स्तुत्या दक्षिणाशब्दप्रयोगः । यथा चण्डालादिभ्यो ऽप्य् अरण्ये कान्तारे वा रक्षा चौरादिभ्यो ऽङ्गीक्रियमाणा न दोषाय, एवम् एतद् एधादि गृह्यमाणं न दोषाय । अनापदि चायं विधिः । आपदि तु चण्डालादिभ्यो ऽपि वक्ष्यति । अभ्युद्यतशब्दश् चान्नेनैव सह संबध्यते प्रत्यासत्त्या, नैधादिभिः । अत एधादिषु यच्ञाविरुद्धा । “धार्मिकेभ्यो द्विजातिभ्यः कर्तव्यस् तु परिग्रहः” इत्य् अधार्मिकेभ्यो द्विजेभ्यः शूद्राच् चाप्राप्तः । इष्यते च द्रव्यविशेषोपयाच्ञा । तदर्थम् इदम् ॥ ४.२४७ ॥

एधाद् अतिरेकेण²⁸⁹ यद् अन्यद् द्रव्यं तस्याप्य् अनेन विशेषेण ग्राह्यतोच्यते । भिक्षाशब्दश् च प्रशंसायां प्रयुक्तः, न भिक्षैव विवक्षिता, यद्य् अप्य् अयं सिद्धान्नाल्पतावचनः । भिक्षा किल स्वल्पत्वान् नातीव दोषावहा, ब्रह्मचारिणश् च सार्ववर्णिकी विहिता । एवम् अन्यद् अप्य् अनेन विशेषेण तत्तुल्यं दृष्टम् । भिक्षाशब्दस्यैवंविधार्थविवक्षया प्रयोगः । तथा हि महाभारते-

• गत्वा ह्य् उभौ भार्गवकर्मशालां

• पार्थौ पृथां प्राप्य महानुभावौ ।

• तौ याज्ञसेनीं परमप्रतीतौ

• भिक्षेत्य् अथावेदयतां नराग्र्यौ ॥ (म्भ् १.१८२.१) इति ।

आहृतोपहृता तं देशमानीता यत्र प्रतिग्रहीता स्थितः । **अभ्युद्यता **अग्रे स्थापिता,²⁹⁰ वचनेनेङ्गितेन वा “गृह्यताम्” इति निवेदिता । पुरस्तात् पूर्वम् अप्रचोदिता अयाचिता प्रतिग्रहीत्रा स्वयं परमुखेन वा, दात्रा पूर्वं नोक्तम् “इदं मे द्रव्यम् अस्ति, तत् प्रसादम् आश्रित्य गृह्यताम्” इति केवलम् अतर्कितोपपादिता तत्काल एव दर्शिताभिप्राया । तादृशीं भिक्षां प्रजापतिर् हिरण्यगर्भो मेने मन्यते स्म । किम् इति, दुष्कृतकर्मणो ऽपि सकाशाद् ग्राह्येति । दुष्कृतं पापं कर्म यस्यासौ दुष्कृतकर्मा ॥ ४.२४८ ॥

अथाग्रहणनिन्दार्थवादः । अथ यो यत्रैताम् अवधीरयति तस्य पितरः श्राद्धं नाश्नन्ति न प्रतीच्छन्तीति । अग्निश् च देवेभ्यो हव्यं न वहति । पित्र्याद् दैवाच् च कर्मणो न फलं लभ्यत इत्य् अर्थः ।

• अत्र कश्चिद् आह । अनुपयुज्यमानम् अपि दातुर् अनुग्रहार्थम् अवश्यम् ईदृशं ग्रहीतव्यम् ।

• तत् त्व् अयुक्तम् । निर्दोषतास्यायाचितप्रतिग्रहस्योच्यते । प्रतिप्रसवो ह्य् अयम् । प्रतिषिद्धस्य च प्रतिप्रसवो भवति । लौकिक्या चार्तितया प्राप्तिः प्रतिषिद्धा, सैव प्रतिप्रसूयते ॥ ४.२४९ ॥

शय्यादीन्य् अनाहृतान्य् अपि न निर्णुदेन् न प्रत्याचक्षीत । यदि गृहे ऽवस्थितानि द्रव्याणि, कश्चिद् उच्यते च “इदम् इदम् आहरामि, एतत् पर्तीक्ष्यताम्”²⁹¹ तदा न प्रत्याख्येयानि ॥ ४.२५० ॥

गुरव उपदेशातिदेशैर् बहवः । भृत्या आश्रिताः स्मृत्यन्तरे तु संख्याताः ।

• वृद्धौ तु मातापितरौ भार्या साध्वी सुतः शिशुः । (म्ध् ११.५ अद्देद् वेर्से)[^३०१]

तान् उद्धर्तुम् इच्छुः क्षुधावसन्नान् । देवतातिथींश् चार्चिष्यन् नित्यकर्मसंपत्यर्थम् इत्यर्थः । सर्वतः प्रतिगृह्णीयात् साधुभ्यो ऽसाधुभ्यश् च । न तु तृप्येत् स्वयं ततः । तृप्तिः क्षुन्निवृत्तिर् उपभोगश् च, तन् न कुर्यात् । गुर्वादिप्रयोजनम् एव तद् ग्रहीतव्यं न त्व् आत्मार्थम् ॥ ४.२५१ ॥

कथं तर्ह्य् आत्मा यापयितव्यः । अत आह ।

अभ्यतीतेष्व् अतीतेषु, विना वा तैः जीवन्तो ऽपि यदि पृथग् वसन्ति । गुरुग्रहणं सर्वेषां च भृत्यानाम् अपि प्रदर्शनार्थम् । आत्मनो वृत्तिं जीवनं प्रतीच्छन् अर्थयमानः साधुभ्यः धार्मिकेभ्यः प्रतिगृह्णीयात् । जातेर् अत्रानुपादानात्, शूद्राद् अपि धार्मिकाद् अस्ति परिग्रहः । तद् उक्तं “नाद्याच् छूद्रस्य” (म्ध् ४.२२३) इत्यादि ॥ ४.२५२ ॥

अर्धसीरी अर्धिकः कुटुम्बी भूमिकर्षक इति य उच्यते । गोपालदासौ संबन्धिशब्दौ । यो यस्य गाः पालयति स तस्य भोज्यान्नः । यश् चात्मानं निवेदयेत् । “अहं त्वच्छरणः त्वयि विश्रब्धो वत्स्यामि” इत्य् एवं य आत्मानम् अर्पयति सो ऽपि भोज्यान्नः ॥ ४.२५३ ॥

आत्मनिवेदनम् एव व्यक्तीकरोति । अस्य शूद्रस्य यादृश आत्मा भवेत् यत्कुलीनो यद्देशो यच्छिल्पश् च । यच् चिकीर्षितम् । “अनेककार्येण त्वाम् अहम् आश्रितो धर्मेण अन्येन वा प्रयोजनेन राजकुलरक्षादिना” । यथा वोपचरेच् छिल्पेनानेन त्वां सेवे पादवन्दनादि गृहकृत्यकरत्वे सर्वस्मिन् निवेदित आत्मा निवेदितो भवति ।

• अन्ये तु “आत्मा वै पुत्रनामासि” (श्ब् १४.९.४.२६) इत्य् अपत्यवचनम् आत्मशब्दं मन्यमानाः यस्य शूद्रस्य कामतः प्रवृत्ता दुहिता विवाह्यते तस्यानेन भोज्यान्नतोच्यत इत्य् आहुः ।

• तद् अयुक्तम् । न तावद् अयम् आत्मशब्दो दुहितरि विस्पष्टं प्रयुक्तः । पुत्रशब्दो हि पुंस्य् एव प्रसिद्धतरः । न च परोक्षशब्दोपदेशेन किंचित् प्रयोजनम् । एतावद् एव वक्तुं युक्तं दद्याद् दुहितरं च य इति ।

• अन्ये त्व् अर्धिकादिग्रहणं शूद्रोपलक्षणार्थं वर्णयन्ति । तेन पारशवस्य श्वशुरस्य च भोज्यान्नता सिद्धा भवति ॥ ४.२५४ ॥

अन्यथा भूतम् अधार्मिकं सन्तं सत्सु शिष्टेष्व् अन्यथा भाषते धार्मिको ऽहम् इति । अन्येन वा प्रयोजनेन चाश्रितो ऽन्यद् दर्शयति स सर्वेषां पापकृताम् अधिकतमः पापकृत् । स्तेनश् चौरः । आत्मापहारको ऽन्यश् चौरो द्रव्यम् अपहरत्य् अयं पुनर् आत्मानम् एवेति निन्दातिशयः ॥ ४.२५५ ॥

शब्दार्थयोर् नित्यसंबन्धाद् वाचि शब्दे ऽर्था नियता उच्यन्ते । वाङ्मूला वक्तुः स्वाभिप्रायप्रकाशनस्य तदधीनत्वात् तन्मूला उच्यन्ते । वाचो विनिःसृताः संभूताः श्रोतुर् अपि प्रतिपत्तेस् तत्तुल्यत्वाद् वाग्विनिःसृता उच्यन्ते ।

• न चात्र पौनरुक्त्याशङ्कापरिहारे प्रयतितव्यम्, अनुवादत्वाद् अस्य यथाकथंचिद् वस्तुपरिहारत्वात् ।

• तां वाचं यश् चोरयति मुष्णात्य् अन्यद् उक्त्वान्यद् अनुतिष्ठत्य् अन्येनाभिप्रायेण संगच्छते ऽन्यच् च दर्शयति स सर्वस्तेयकृत् । नास्ति तद् द्रव्यं सुवर्णादि यत् तेन नापहृतं भवतीति निन्दार्थवादो ऽनृतवचनस्य ॥ ४.२५६ ॥

गृहस्थस्यैवेदं प्रकारान्तरम् उच्यते । महर्षीणाम् आनृण्यं स्वाध्यायेन पितॄणाम् अपत्योत्पादनेन देवानां यज्ञैर् यथोक्तम् “त्रिभिर् ऋणैर् ऋणवा” (त्स् ६.३.१०.५) इति गत्वा कृत्वैतत् त्रयं पुत्रे प्राप्तव्यवहारे सर्वगृहकुटुम्बव्यवहारं समासज्य संन्यस्य वसेद् गृह एव । माध्यस्थ्यम् आस्थितस् त्यक्ताहंकारः । इदं मे धनम् इदं मे पुत्रदारम् इदं मे दासीदासम् इति स्वबुद्धिं संत्यज्यासीत । नाहं कस्यचिन् न कश्चिन् ममेति त्यक्तस्वतृष्णता माध्यस्थ्यम् । अयं च संन्यासः कामानां च दृष्टानां च कर्मणाम्, न²⁹³ सर्वेषाम् । उत्तरत्र दर्शयिष्यामः ॥ ४.२५७ ॥

कृते सर्वकर्मसंन्यास इदं तस्य विशेषतः कर्तव्यम् । एकाकी असहायः सन्न् अविद्यमानसंभाषणो ऽनाकुले विविक्ते निर्जने रहसि चिन्तयेद् ध्यायेद् धितम् आत्मन्य् उपनिषत्सु या ब्रह्मोपासना विहितास् ता अभ्यसेत् । तच्चिन्तया तदभ्यासे परं श्रेयो मोक्षाख्यम् अधिगच्छति प्राप्नोति ॥ ४.२५८ ॥

अध्यायार्थोपसंहारः । एषा वृत्तिर् विप्रस्य गृहस्थस्य्ओक्ता । शाश्वती नित्या । अनित्या त्व् आपदि या वक्ष्यते । विप्रग्रहणाद् ब्राह्मणस्यैव स्नातकव्रतानां कल्पो विधिः । सत्वं नामात्मगुणस् तस्य वृद्धिकरः । शुभः प्रशस्तः । प्रशंसैषा ॥ ४.२५९ ॥

सर्वस्यास्य फलकथनम् एतत् । अनेन विप्रो वर्तयन् वर्तमानो वेदशास्त्रविद् व्यपेतकल्मषः प्रतिषेधापराधजं पापं कल्मषं²⁹⁴ तद्व्यपेतं व्यपनीतं प्रायश्चित्तैः । तेनैतद् उक्तं भवति । विहितकरणात् प्रतिषिद्धस्यानासेवनात् कथंचित् कृतस्य प्रायश्चित्तैर् निष्क्रीतत्वात् । ब्रह्मलोके महीयते ब्रह्मलोके स्थानविशेषे महिमानं प्राप्नोति । दर्शनान्तरं ब्रह्मरूपः सम्पद्यत इति सिद्धम् ॥ ४.२६० ॥

**इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायाम् **

चतुर्थो ऽध्यायः ॥ ४ ॥

**इति भट्टवीरस्वामिसूनोर् भट्टमेधातिथिविरचिते **

मनुभाष्ये चतुर्थो ऽध्यायः ॥ ४ ॥