२१ गरुडाचे प्रश्न व काकभुशुंडीची उत्तरे

पुनि सप्रेम बोलेउ खगराऊ।
जौं कृपाल मोहि ऊपर भाऊ॥
नाथ मोहि निज सेवक जानी।
सप्त प्रस्न मम कहहु बखानी॥

पक्षिराज गरुड मग प्रेमाने म्हणाला, ‘हे कृपाळू, जर तुमचे माझ्यावर प्रेम असेल, तर हे नाथ, मला आपला सेवक मानून माझ्या सात प्रश्नांची उत्तरे विस्ताराने सांगा.॥१॥

प्रथमहिं कहहु नाथ मतिधीरा।
सब ते दुर्लभ कवन सरीरा॥
बड़ दुख कवन कवन सुख भारी।
सोउ संछेपहिं कहहु बिचारी॥

हे नाथ, हे धीरबुद्धी, प्रथम हे सांगा की, सर्वांत दुर्लभ शरीर कोणते आहे? मग सर्वांत मोठे दुःख आणि सर्वांत मोठे सुख कोणते आहे, ते सुद्धा विचार करून थोडक्यात सांगा.॥२॥

संत असंत मरम तुम्ह जानहु।
तिन्ह कर सहज सुभाव बखानहु॥
कवन पुन्य श्रुति बिदित बिसाला।
कहहु कवन अघ परम कराला॥

संत आणि असंत यांचे मर्म तुम्ही जाणता, तेव्हा त्यांच्या स्वभावाचे वर्णन करा. नंतर हे सांगा की, श्रुतींमध्ये प्रसिद्ध असे सर्वांत महान पुण्य कोणते आहे आणि सर्वांत महाभयंकर पाप कोणते आहे?॥३॥

मानस रोग कहहु समुझाई।
तुम्ह सर्बग्य कृपा अधिकाई॥
तात सुनहु सादर अति प्रीती।
मैं संछेप कहउँ यह नीती॥

नंतर मानसिक रोग समजावून सांगा. तुम्ही सर्वज्ञ आहात आणि माझ्यावर तुमची कृपासुद्धा फार आहे.’ काकभुशुंडी म्हणाले की, ‘हे तात, अत्यंत प्रेमाने व आदराने ऐक. मी ही नीती थोडक्यात सांगतो.॥४॥

नर तन सम नहिं कवनिउ देही।
जीव चराचर जाचत तेही॥
नरक स्वर्ग अपबर्ग निसेनी।
ग्यान बिराग भगति सुभ देनी॥

मनुष्य-शरीरासमान कोणतेही शरीर नाही. सर्व चराचर जीव त्याचीच याचना करतात. हे मनुष्य-शरीर नरक, स्वर्ग व मोक्ष यांची पायरी आहे आणि कल्याणकारी ज्ञान, वैराग्य आणि भक्ती देणारे आहे.॥५॥

सो तनु धरि हरि भजहिं न जे नर।
होहिं बिषय रत मंद मंद तर॥
काँच किरिच बदलें ते लेहीं।
कर ते डारि परस मनि देहीं॥

असे मनुष्य-शरीर प्राप्त करूनही जे लोक श्रीहरीचे भजन करीत नाहीत आणि अत्यंत नीच विषयांमध्ये अनुरक्त असतात, ते परीस आपल्या हाताने फेकून देऊन त्याच्या बदली काचेचे तुकडे घेतात.॥६॥

नहिं दरिद्र सम दुख जग माहीं।
संत मिलन सम सुख जग नाहीं॥
पर उपकार बचन मन काया।
संत सहज सुभाउ खगराया॥

जगात दारिद्रॺासारखे दुःख नाही आणि संतांना भेटण्यासारखे सुख नाही आणि हे पक्षिराज, कायावाचामनाने परोपकार करणे हा संतांचा सहज स्वभाव आहे.॥७॥

संत सहहिं दुख पर हित लागी।
पर दुख हेतु असंत अभागी॥
भूर्ज तरू सम संत कृपाला।
पर हित निति सह बिपति बिसाला॥

संत दुसऱ्यांच्या कल्याणासाठी दुःख सहन करतात आणि अभागी दुर्जन दुसऱ्यांना दुःख देण्यासाठी झटतात. कृपाळू संत भोजवृक्षाप्रमाणे दुसऱ्यांच्या हितासाठी मोठे संकटही सहन करतात.॥८॥

सन इव खल पर बंधन करई।
खाल कढ़ाइ बिपति सहि मरई॥
खल बिनु स्वारथ पर अपकारी।
अहि मूषक इव सुनु उरगारी॥

परंतु दुष्ट लोक तागाप्रमाणे दुसऱ्यांना बांधतात आणि त्यांना बांधून टाकण्यासाठी स्वतःची चामडी सोलून घेऊन विपत्ती सहन करून मरतात. हे गरुडा, दुष्ट हे स्वार्थावाचून साप व उंदराप्रमाणे कारण नसताना दुसऱ्यांवर अपकार करतात.॥९॥

पर संपदा बिनासि नसाहीं।
जिमि ससि हति हिम उपल बिलाहीं॥
दुष्ट उदय जग आरति हेतू।
जथा प्रसिद्ध अधम ग्रह केतू॥

ते दुसऱ्याच्या संपत्तीचा नाश करून स्वतः नष्ट होतात, ज्याप्रमाणे गारा ह्या शेतीचा नाश करून स्वतः नष्ट होतात. दुष्टाची उन्नती ही प्रसिद्ध अधम अशा धूमकेतूच्या उदयाप्रमाणे जगाच्या दुःखासाठीच असते.॥१०॥

संत उदय संतत सुखकारी।
बिस्व सुखद जिमि इंदु तमारी॥
परम धर्म श्रुति बिदित अहिंसा।
पर निंदा सम अघ न गरीसा॥

आणि संतांचा अभ्युदय हा नेहमीच सुखकर असतो, ज्याप्रमाणे चंद्र आणि सूर्याचा उदय संपूर्ण विश्वासाठी सुखदायक असतो. वेदांमध्ये अहिंसेला परमधर्म मानले आहे आणि परनिंदे सारखे मोठे पाप नाही.॥११॥

हर गुर निंदक दादुर होई।
जन्म सहस्र पाव तन सोई॥
द्विज निंदक बहु नरक भोग करि।
जग जनमइ बायस सरीर धरि॥

शंकर व गुरू यांची निंदा करणारा मनुष्य पुढील जन्मी बेडूक होतो आणि त्याला हजार जन्म तेच बेडकाचे शरीर मिळते. ब्राह्मणांची निंदा करणारी व्यक्ती पुष्कळ जन्म नरक भोगून मग जगात कावळ्याचे शरीर घेऊन जन्म घेते.॥१२॥

सुर श्रुति निंदक जे अभिमानी।
रौरव नरक परहिं ते प्रानी॥
होहिं उलूक संत निंदा रत।
मोह निसा प्रिय ग्यान भानु गत॥

जे अभिमानी जीव देवांची व वेदांची निंदा करतात, ते रौरव नरकात पडतात. संतांची निंदा करीत रहाणारे लोक घुबड होतात. त्यांना मोहरूपी रात्र आवडते आणि ज्ञानरूपी सूर्याचा त्यांच्यासाठी अस्त झालेला असतो.॥१३॥

सब कै निंदा जे जड़ करहीं।
ते चमगादुर होइ अवतरहीं॥
सुनहु तात अब मानस रोगा।
जिन्ह ते दुख पावहिं सब लोगा॥

जे मूर्ख लोक सर्वांची निंदा करतात, ते वटवाघुळाचा जन्म घेतात. हे तात, आता मानसिक रोग ऐक. ज्यामुळे सर्व लोकांना दुःख भोगावे लागते.॥१४॥

मोह सकल ब्याधिन्ह कर मूला।
तिन्ह ते पुनि उपजहिं बहु सूला॥
काम बात कफ लोभ अपारा।
क्रोध पित्त नित छाती जारा॥

सर्व रोगांचे मूळ अज्ञान होय. या अज्ञानाच्या व्याधींनी फार यातना होतात. काम हा वात आहे, लोभ अपार कफ आहे आणि क्रोध हा पित्त आहे. तो नेहमी छाती जाळत असतो.॥१५॥

प्रीति करहिं जौं तीनिउ भाई।
उपजइ सन्यपात दुखदाई॥
बिषय मनोरथ दुर्गम नाना।
ते सब सूल नाम को जाना॥

जर वात, पित्त, कफ हे एकत्र आले तर दुःखदायक सन्निपात रोग उत्पन्न होतो. मोठॺा कष्टाने मिळणाऱ्या विषयांचे जे मनोरथ आहेत, ते सर्वच कष्टदायक रोग होत. ते अपार असल्यामुळे त्यांची नावे कोण जाणणार?॥१६॥

ममता दादु कंडु इरषाई।
हरष बिषाद गरह बहुताई॥
पर सुख देखि जरनि सोइ छई।
कुष्ट दुष्टता मन कुटिलई॥

ममता हा गजकर्ण आहे. ईर्ष्या ही खरूज आहे. हर्ष-विषाद हे गलगंड (कंठाचा किंवा गळ्याचा रोग) इत्यादी गळ्याचे वाढलेले रोग होत. दुसऱ्याचे सुख पाहून ज्याचा जळफळाट होतो, तो क्षय होय. दुष्टता आणि मनाची कुटिलता हे कोड होय.॥१७॥

अहंकार अति दुखद डमरुआ।
दंभ कपट मद मान नेहरुआ॥
तृस्ना उदरबृद्धि अति भारी।
त्रिबिधि ईषना तरुन तिजारी॥

अहंकार अत्यंत दुःख देणारा संधिवात रोग होय. दंभ, कपट, मद आणि मान हे नारू होत. तृष्णा हा फार मोठा जलोदर रोग आहे. पुत्र, धन व मान यांच्याविषयी तीन प्रकारच्या प्रबळ इच्छा हा तीन तीन दिवसांआड येणारा ताप होय.॥१८॥

जुग बिधि ज्वर मत्सर अबिबेका।
कहँ लगि कहौं कुरोग अनेका॥

मत्सर व अविवेक हे दोन प्रकारचे ज्वर आहेत. अशाप्रकारे अनेक वाईट रोग आहेत. ते किती सांगू?॥१९॥

एक ब्याधि बस नर मरहिं ए असाधि बहु ब्याधि।
पीड़हिं संतत जीव कहुँ सो किमि लहै समाधि॥१२१(क)॥

एकाच रोगाला बळी पडल्यावर मनुष्य मरून जातो, मग हे तर अनेक असाध्य रोग आहेत. हे जिवाला सतत त्रास देतात. अशा परिस्थितीत मनुष्य समाधीची शांती कशी प्राप्त करू शकेल?॥

नेम धर्म आचार तप ग्यान जग्य जप दान।
भेषज पुनि कोटिन्ह नहिं रोग जाहिं हरिजान॥१२१(ख)॥

नियम, धर्म, उत्तम आचार, तप, ज्ञान, यज्ञ, जप, दान व आणखीही कोटॺावधी औषधे आहेत. परंतु हे गरुडा, त्या औषधांनी हे रोग जात नाहीत.॥१२१(ख)॥

एहि बिधि सकल जीव जग रोगी।
सोक हरष भय प्रीति बियोगी॥
मानस रोग कछुक मैं गाए।
हहिं सब कें लखि बिरलेन्ह पाए॥

अशाप्रकारे जगातील सर्व जीव हे रोगी आहेत. ते शोक, हर्ष, भय, प्रीती आणि वियोगाच्या दुःखाने आणखीनच दुःखी होत असतात. मी या काही थोडॺाच मानसिक रोगांबद्दल सांगितले आहे. हे रोग सर्वांनाच आहेत, परंतु कुणा एखाद्यालाच ते कळतात.॥१॥

जाने ते छीजहिं कछु पापी।
नास न पावहिं जन परितापी॥
बिषय कुपथ्य पाइ अंकुरे।
मुनिहु हृदयँ का नर बापुरे॥

प्राण्यांना जाळणारे हे पापी रोग जाणल्यामुळे काहीसे क्षीण नक्की होतात, पण त्यांचा नाश होत नाही. विषयरूप कुपथ्य झाल्यावर ते मुनींच्या हृदयातही उगवतात, मग बिचाऱ्या सामान्य मनुष्याचे काय?॥२॥

राम कृपाँ नासहिं सब रोगा।
जौं एहि भाँति बनै संजोगा॥
सदगुर बैद बचन बिस्वासा।
संजम यह न बिषय कै आसा॥

जर श्रीरामांच्या कृपेने अशा प्रकारचा योग आला, तर हे सर्व रोग नष्ट होतील. सद्गुरुरूपी वैद्याच्या शब्दांवर विश्वास ठेवावा. विषयांची आशा धरू नये, हेच पथ्य असावे.॥३॥