१३ मासपारायण, अठ्ठाविसावा विश्राम

सिव बिरंचि कहुँ मोहइ को है बपुरा आन।
अस जियँ जानि भजहिं मुनि माया पति भगवान॥ ६२(ख)॥

ही माया जर शिव आणि ब्रह्मदेवांनाही मोहित करते, तर दुसरा बिचारा कोण लागून गेला आहे? मनात असे जाणून मुनिजन भगवंतांचे भजन करतात.॥६२(ख)॥

गयउ गरुड़ जहँ बसइ भुसुंडा।
मति अकुंठ हरि भगति अखंडा॥
देखि सैल प्रसन्न मन भयऊ।
माया मोह सोच सब गयऊ॥

जेथे अकुंठित बुद्धी व पूर्ण भक्ती असणारे काकभुशुंडी रहातात, तेथे गरुड गेला. तो पर्वत पाहून तो प्रसन्न झाला आणि त्याच्या दर्शनानेच त्याची सर्व माया, मोह व चिंता नाहीशी झाली.॥१॥

करि तड़ाग मज्जन जलपाना।
बट तर गयउ हृदयँ हरषाना॥
बृद्ध बृद्ध बिहंग तहँ आए।
सुनै राम के चरित सुहाए॥

तलावात स्नान करून व पाणी पिऊन तो प्रसन्न मनाने वटवृक्षाखाली गेला. तेथे श्रीरामांचे सुंदर चरित्र ऐकण्यासाठी वयोवृद्ध पक्षी आले होते.॥२॥

कथा अरंभ करै सोइ चाहा।
तेही समय गयउ खगनाहा॥
आवत देखि सकल खगराजा।
हरषेउ बायस सहित समाजा॥

भुशुंडी कथा सांगण्यास प्रारंभ करणार, इतक्यात पक्षिराज गरुड तेथे पोहोचला. पक्ष्यांचा राजा गरुड याला येताना पाहून काकभुशुंडीसह सर्व पक्षिसमाजाला आनंद झाला.॥३॥

अति आदर खगपति कर कीन्हा।
स्वागत पूछि सुआसन दीन्हा॥
करि पूजा समेत अनुरागा।
मधुर बचन तब बोलेउ कागा॥

त्यांनी पक्षिराज गरुडाचा खूप आदर-सत्कार केला. क्षेमकुशल विचारल्यावर बसण्यासाठी चांगले आसन दिले. मग प्रेमपूर्वक स्वागत करून काकभुशुंडी गोड शब्दांत म्हणाले,॥४॥

नाथ कृतारथ भयउँ मैं तव दरसन खगराज।
आयसु देहु सो करौं अब प्रभु आयहु केहि काज॥ ६३(क)॥

‘हे नाथ, हे पक्षिराज, तुमच्या दर्शनाने मी कृतार्थ झालो. तुम्ही जे सांगाल, ते मी करीन. हे प्रभो, तुम्ही कोणत्या कामासाठी आला आहात?’॥६३(क)॥

सदा कृतारथ रूप तुम्ह कह मृदु बचन खगेस।
जेहि कै अस्तुति सादर निज मुख कीन्हि महेस॥ ६३(ख)॥

पक्षिराज गरुड गोड शब्दांत म्हणाला, ‘तुम्ही तर सदा कृतार्थरूप आहात. तुमचे मोठेपण स्वतः शिवांनी आदरपूर्वक आपल्या श्रीमुखाने सांगितले आहे.॥ ६३(ख)॥

सुनहु तात जेहि कारन आयउँ।
सो सब भयउ दरस तव पायउँ॥
देखि परम पावन तव आश्रम।
गयउ मोह संसय नाना भ्रम॥

हे तात, मी ज्यासाठी आलो होतो, ते सर्व काम येथे येताच पूर्ण झाले. शिवाय तुमचे दर्शन घडले. तुमचा पवित्र आश्रम पाहून माझा मोह, संशय आणि अनेक प्रकारचे भ्रम हे सर्व काही नाहीसे झाले.॥१॥

अब श्रीराम कथा अति पावनि।
सदा सुखद दुख पुंज नसावनि॥
सादर तात सुनावहु मोही।
बार बार बिनवउँ प्रभु तोही॥

आता हे तात, मला तुम्ही श्रीरामांची अत्यंत पवित्र करणारी, नित्य सुख देणारी आणि दुःखसमूहांचा नाश करणारी कथा आदराने समजावून सांगा. मी वारंवार तुम्हांला हीच विनवणी करतो.’॥ २॥

सुनत गरुड़ कै गिरा बिनीता।
सरल सुप्रेम सुखद सुपुनीता॥
भयउ तासु मन परम उछाहा।
लाग कहै रघुपति गुन गाहा॥

गरुडाची विनम्र, सरळ, सुंदर, प्रेमयुक्त, सुखप्रद आणि अत्यंत पवित्र वाणी ऐकताच भुशुंडींच्या मनाला परम उत्साह वाटला आणि ते श्रीरघुनाथांच्या गुणांची कथा सांगू लागले.॥ ३॥

प्रथमहिं अति अनुराग भवानी।
रामचरित सर कहेसि बखानी॥
पुनि नारद कर मोह अपारा।
कहेसि बहुरि रावन अवतारा॥

हे भवानी, प्रथम त्यांनी मोठॺा प्रेमाने रामचरितमानस सरोवराचे रूपक समजावून सांगितले. नंतर नारदांचा अपार मोह व मग रावणाचा जन्मवृत्तान्त सांगितला.॥ ४॥

प्रभु अवतार कथा पुनि गाई।
तब सिसु चरित कहेसि मन लाई॥

त्यानंतर प्रभूंच्या अवताराची कथा वर्णन केली. मग मनःपूर्वक श्रीरामांच्या बाललीला सांगितल्या.॥५॥

बालचरित कहि बिबिधि बिधि मन महँ परम उछाह।
रिषि आगवन कहेसि पुनि श्रीरघुबीर बिबाह॥ ६४॥

त्यांच्या मनात मोठा उत्साह भरला होता. अनेक प्रकारच्या बाललीला सांगून नंतर विश्वमित्रांचे अयोध्येमध्ये आगमन आणि श्रीरघुवीरांच्या विवाहाचे वर्णन केले.॥ ६४॥

बहुरि राम अभिषेक प्रसंगा।
पुनि नृप बचन राज रस भंगा॥
पुरबासिन्ह कर बिरह बिषादा।
कहेसि राम लछिमन संबादा॥

मग श्रीरामांच्या राज्याभिषेकाचा प्रसंग, राजा दशरथांच्या वचनामुळे रसभंग होणे, नंतर नगरवासीयांचा विरह, विषाद आणि श्रीराम-लक्ष्मण यांचा झालेला संवाद सांगितला.॥ १॥

बिपिन गवन केवट अनुरागा।
सुरसरि उतरि निवास प्रयागा॥
बालमीक प्रभु मिलन बखाना।
चित्रकूट जिमि बसे भगवाना॥

श्रीरामांचे वनगमन, नाविक-प्रसंग, गंगा पार करून प्रयागामध्ये निवास, वाल्मीकी आणि प्रभू श्रीरामांची भेट आणि भगवंतांनी चित्रकूटावर निवास करणे, हे सर्व काही सांगितले.॥२॥

सचिवागवन नगर नृप मरना।
भरतागवन प्रेम बहु बरना॥
करि नृप क्रिया संग पुरबासी।
भरत गए जहँ प्रभु सुख रासी॥

नंतर मंत्री सुमंत्राचे अयोध्येत येणे, राजा दशरथांचे देहावसान, भरताचे आजोळहून अयोध्येसपरत येणे आणि त्याचे प्रेम या सर्वांचे बरेच वर्णन केले. राजाची अंत्येष्टी क्रिया करून नगरवासीयांसह भरत सुखनिधान प्रभू श्रीरामचंद्र यांच्याकडे गेल्याची वार्ता,॥३॥

पुनि रघुपति बहु बिधि समुझाए।
लै पादुका अवधपुर आए॥
भरत रहनि सुरपति सुत करनी।
प्रभु अरु अत्रि भेंट पुनि बरनी॥

श्रीरघुनाथांनी भरताला अनेक प्रकारे समजावणे, ते ऐकून भरताचे पादुका घेऊन अयोध्येस परतणे, ही कथा सांगितली. भरताची नंदिग्रामामध्ये राहण्याची रीत, इंद्रपुत्र जयंताचे नीच कर्म आणि मग प्रभू श्रीरामांची मुनी अत्रींशी भेट-यांचे वर्णन केले.॥४॥

कहि बिराध बध जेहि बिधि देह तजी सरभंग।
बरनि सुतीछन प्रीति पुनि प्रभु अगस्ति सतसंग॥ ६५॥

विराधाचा वध कसा केला, शरभंगांनी शरीर त्याग केला तो प्रसंग, नंतर सुतीक्ष्णाच्या प्रेमाचे वर्णन करून प्रभू व अगस्त्य यांच्या सत्संगाचा वृत्तांत सांगितला.॥ ६५॥

कहि दंडक बन पावनताई।
गीध मइत्री पुनि तेहिं गाई॥
पुनि प्रभु पंचबटीं कृत बासा।
भंजी सकल मुनिन्ह की त्रासा॥

श्रीरामांनी दंडकवनास पवित्र केल्याचे सांगून मग काकभुशुंडींनी गृध्रराज जटायूशी मैत्रीचे वर्णन केले. मग कशाप्रकारे प्रभूंनी पंचवटीत निवास करून सर्व मुनींचे भय दूर केले,॥ १॥

पुनि लछिमन उपदेस अनूपा।
सूपनखा जिमि कीन्हि कुरूपा॥
खर दूषन बध बहुरि बखाना।
जिमि सब मरमु दसानन जाना॥

आणि लक्ष्मणाला अनुपम उपदेश दिला व शूर्पणखेला कुरूप केले. खरदूषण यांचा वध आणि कशा प्रकारे रावणाला ही बातमी समजली, हे वर्णन करून सांगितले.॥२॥

दसकंधर मारीच बतकही।
जेहि बिधि भई सो सब तेहिं कही॥
पुनि माया सीता कर हरना।
श्रीरघुबीर बिरह कछु बरना॥

मग रावण व मारीच यांची झालेली चर्चा सांगितली. मायासीतेचे हरण व रघुवीरांच्या विरहाचे काहीसे वर्णन ऐकविले.॥३॥

पुनि प्रभु गीध क्रिया जिमि कीन्ही।
बधि कबंध सबरिहि गति दीन्ही॥
बहुरि बिरह बरनत रघुबीरा।
जेहि बिधि गए सरोबर तीरा॥

नंतर प्रभूंनी गृध्र जटायूची कशाप्रकारे क्रिया केली, कबंधाला मारून शबरीला परमगती कशी दिली आणि नंतर श्रीरामांच्या विरहाचे वर्णन करीत श्रीरघुवीर पंपासरोवरावर कसे आले, ते सर्व सांगितले.॥४॥

प्रभु नारद संबाद कहि मारुति मिलन प्रसंग।
पुनि सुग्रीव मिताई बालि प्रान कर भंग॥ ६६(क)॥

प्रभू व नारदांचा संवाद आणि मारुतीच्या भेटीचा प्रसंग सांगून मग सुग्रीवाशी मैत्री आणि वालीच्या वधाचे वर्णन केले.॥ ६६(क)॥

कपिहि तिलक करि प्रभु कृत सैल प्रबरषन बास।
बरनन बर्षा सरद अरु राम रोष कपि त्रास॥ ६६(ख)॥

सुग्रीवाचा राज्याभिषेक झाल्यावर प्रभूंनी प्रवर्षण पर्वतावर निवास केला त्यांचे आणि वर्षा व शरद ऋतूंचे वर्णन, श्रीरामांचा सुग्रीवावर रोष, सुग्रीवाची भीती इत्यादी प्रसंग सांगितले.॥ ६६(ख)॥

जेहि बिधि कपिपति कीस पठाए।
सीता खोज सकल दिसि धाए॥
बिबर प्रबेस कीन्ह जेहि भाँती।
कपिन्ह बहोरि मिला संपाती॥

वानरराज सुग्रीवाने वानरांना कशाप्रकारे पाठविले, सीतेच्या शोधासाठी ते सर्व दिशांना कसे गेले, कशा प्रकारे त्यांनी गुहेत प्रवेश केला आणि मग संपाती कसा भेटला, ही कथा सांगितली.॥१॥

सुनि सब कथा समीर कुमारा।
नाघत भयउ पयोधि अपारा॥
लंकाँ कपि प्रबेस जिमि कीन्हा।
पुनि सीतहि धीरजु जिमि दीन्हा॥

संपातीकडून सीतेची वार्ता ऐकून पवनपुत्र हनुमान कशाप्रकारे अपार समुद्र ओलांडून गेला, नंतर हनुमानाने लंकेत प्रवेश कसा केला आणि मग सीतेला धीर कसा दिला, हे सर्व सांगितले.॥२॥

बन उजारि रावनहि प्रबोधी।
पुर दहि नाघेउ बहुरि पयोधी॥
आए कपि सब जहँ रघुराई।
बैदेही की कुसल सुनाई॥

अशोकवन उध्वस्त करून, रावणाला समजावून, लंका जाळून त्याने समुद्र कसा ओलांडला आणि कशाप्रकारे सर्व वानर श्रीरघुनाथांजवळ आले आणि जानकीची खुशाली कशी सांगितली,॥३॥

सेन समेति जथा रघुबीरा।
उतरे जाइ बारिनिधि तीरा॥
मिला बिभीषन जेहि बिधि आई।
सागर निग्रह कथा सुनाई॥

मग श्रीरघुवीर सेनेसह निघून कशाप्रकारे समुद्रतटावर उतरले आणि कशाप्रकारे बिभीषण येऊन त्यांना भेटला, हे सर्व आणि समुद्राला केलेल्या शासनाची कथा त्यांनी सांगितली.॥४॥

सेतु बाँधि कपि सेन जिमि उतरी सागर पार।
गयउ बसीठी बीरबर जेहि बिधि बालिकुमार॥ ६७(क)॥

पूल बांधून कशाप्रकारे वानरांची सेना समुद्र पार करून गेली आणि कशाप्रकारे वालिपुत्र अंगद दूत बनून गेला, हे सर्व सांगितले.॥ ६७(क)॥

निसिचर कीस लराई बरनिसि बिबिध प्रकार।
कुंभकरन घननाद कर बल पौरुष संघार॥ ६७(ख)॥

नंतर राक्षस व वानर यांच्यामध्ये झालेल्या युद्धाचे अनेक प्रकारे वर्णन करून सांगितले. नंतर कुंभकर्ण आणि मेघनाद यांचे बल, पुरुषार्थ व संहार यांची कथा सांगितली.॥ ६७(ख)॥

निसिचर निकर मरन बिधि नाना।
रघुपति रावन समर बखाना॥
रावन बध मंदोदरि सोका।
राज बिभीषन देव असोका॥

नानाप्रकारच्या राक्षससमुदायांचे मरण आणि श्रीरघुनाथ व रावण यांच्या नाना तऱ्हेच्या युद्धाचे वर्णन करून सांगितले. रावणवध, मंदोदरीचाशोक, बिभीषणाचा राज्याभिषेक आणि देवांचेशोकरहित होणे, हे सर्व सांगून,॥ १॥

सीता रघुपति मिलन बहोरी।
सुरन्ह कीन्हि अस्तुति कर जोरी॥
पुनि पुष्पक चढ़ि कपिन्ह समेता।
अवध चले प्रभु कृपा निकेता॥

नंतर सीता व रघुनाथ यांची भेट झाल्याचे सांगितले. त्यानंतर कशाप्रकारे देवांनी हात जोडून स्तुती केली आणि मग वानरांसह पुष्पक विमानात बसून कृपाधाम प्रभू हे अयोध्येला निघाले, या सर्व गोष्टी सांगितल्या.॥२॥

जेहि बिधि राम नगर निज आए।
बायस बिसद चरित सब गाए॥
कहेसि बहोरि राम अभिषेका।
पुर बरनत नृपनीति अनेका॥

श्रीरामचंद्र कशाप्रकारे आपल्या अयोध्यानगरीला आले, ते सर्व उज्ज्वल चरित्र काकभुशुंडी यांनी विस्ताराने वर्णन केले. मग त्यांनी श्रीरामांच्या राज्याभिषेकाचे वर्णन केले. शिव म्हणतात, ‘अयोध्यापुरीचे व नानाप्रकारच्या राजनीतींचे वर्णन करीत,॥३॥

कथा समस्त भुसुंड बखानी।
जो मैं तुम्ह सन कही भवानी॥
सुनि सब राम कथा खगनाहा।
कहत बचन मन परम उछाहा॥

हे भवानी, मी जी कथा तुला सांगितली होती, ती सर्व कथा भुशुंडींनी गरुडाला वर्णन करून सांगितली. सर्व रामकथा ऐकून पक्षिराज गरुडाच्या मनाला आनंद झाला व तो म्हणू लागला,॥४॥

गयउ मोर संदेह सुनेउँ सकल रघुपति चरित।
सो०—भयउ राम पद नेह तव प्रसाद बायस तिलक॥ ६८(क)॥

‘श्रीरघुनाथांचे संपूर्ण चरित्र मी ऐकले. त्यामुळे माझा संशय नाहीसा झाला. हे काकशिरोमणी, तुमच्या कृपेमुळे मला श्रीरामांच्या चरणी प्रेम वाटू लागले.’॥ ६८(क)॥

मोहि भयउ अति मोह प्रभु बंधन रन महुँ निरखि।
चिदानंद संदोह राम बिकल कारन कवन॥ ६८(ख)॥

युद्धामध्ये प्रभूंना पडलेले नागपाशाचे बंधन पाहून मला फार मोह झाला होता की, श्रीराम हे तर सच्चिदानंदघन आहेत, मग ते का बरे व्याकूळ झाले आहेत?॥ ६८(ख)॥

देखि चरित अति नर अनुसारी।
भयउ हृदयँ मम संसय भारी॥
सोइ भ्रम अबहित करि मैं माना।
कीन्ह अनुग्रह कृपानिधाना॥

अगदी लौकिक माणसांसारखे त्यांचे चरित्र पाहून माझ्या मनात मोठा संशय उत्पन्न झाला होता. आता मला तो भ्रमही स्वतःसाठी हितकारक वाटतो. कृपानिधानांनी माझ्यावर हा मोठा अनुग्रहच केला.॥१॥

जो अति आतप ब्याकुल होई।
तरु छाया सुख जानइ सोई॥
जौं नहिं होत मोह अति मोही।
मिलतेउँ तात कवन बिधि तोही॥

जो उन्हामुळे व्याकूळ होतो, त्यालाच वृक्षाच्या सावलीचे सुख समजते. हे तात, जर मला अत्यंत संशय वाटला नसता, तर मी तुम्हांला कसा भेटलो असतो?॥२॥

सुनतेउँ किमि हरि कथा सुहाई।
अति बिचित्र बहु बिधि तुम्ह गाई॥
निगमागम पुरान मत एहा।
कहहिं सिद्ध मुनि नहिं संदेहा॥

आणि ही सुंदर व अत्यंत विलक्षण हरिकथा मला कशी ऐकायला मिळाली असती? वेद, शास्त्र आणि पुराणे यांचे हेच मत आहे. सिद्ध व मुनी हेही हेच सांगतात. यात काहीही संशय नाही की,॥३॥

संत बिसुद्ध मिलहिं परि तेही।
चितवहिं राम कृपा करि जेही॥
राम कृपाँ तव दरसन भयऊ।
तव प्रसाद सब संसय गयऊ॥

ज्याला श्रीराम कृपादृष्टीने पहातात, त्यांनाच खरोखर संत भेटतात. श्रीरामांच्या कृपेमुळे मला तुमचे दर्शन घडले आणि तुमच्या कृपेने माझा संशय दूर झाला.’॥४॥

सुनि बिहंगपति बानी सहित बिनय अनुराग।
पुलक गात लोचन सजल मन हरषेउ अति काग॥ ६९(क)॥

पक्षिराज गरुडाचे विनय व प्रेमपूर्ण बोलणे ऐकून काकभुशुंडी यांचे शरीर पुलकित झाले. त्यांच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले आणि ते मनातून आनंदित झाले.॥ ६९(क)॥

श्रोता सुमति सुसील सुचि कथा रसिक हरिदास।
पाइ उमा अति गोप्यमपि सज्जन करहिं प्रकास॥६९(ख)॥

हे उमा, सुंदर बुद्धीचा, सुशील, पवित्र कथेचा प्रेमी आणि हरीचा सेवक श्रोता मिळाल्यामुळे सज्जन लोक अत्यंत गुप्त रहस्यही प्रकट करतात.॥६९(ख)॥

बोलेउ काकभसुंड बहोरी।
नभग नाथ पर प्रीति न थोरी॥
सब बिधि नाथ पूज्य तुम्ह मेरे।
कृपापात्र रघुनायक केरे॥

काकभुशुंडींचे पक्षिराजावर काही कमी प्रेम नव्हते. ते म्हणाले, ‘हे नाथ, तुम्ही मला सर्व प्रकारे पूज्य आहात आणि श्रीरघुनाथांचे कृपापात्र आहात.॥१॥

तुम्हहि न संसय मोह न माया।
मो पर नाथ कीन्हि तुम्ह दाया॥
पठइ मोह मिस खगपति तोही।
रघुपति दीन्हि बड़ाई मोही॥

तुम्हांला संशय नाही, मोह नाही किंवा मायाही नाही. हे नाथ, तुम्ही माझ्यावर उपकार केला आहे. हे पक्षिराज, मोहाच्या निमित्ताने का होईना, श्रीरघुनाथांनी तुम्हांला येथे पाठवून मला मोठेपणा दिला आहे.॥२॥

तुम्ह निज मोह कही खगसाईं।
सो नहिं कछु आचरज गोसाईं॥
नारद भव बिरंचि सनकादी।
जे मुनिनायक आतमबादी॥

हे पक्ष्यांचे स्वामी, हे गोस्वामी, तुम्ही आपला संशय व्यक्त केलात, यात काहीच आश्चर्य नाही. नारद, शिव, ब्रह्मदेव आणि सनकादिक हे आत्मतत्त्वाचे मर्मज्ञ आणि त्याचा उपदेश करणारे श्रेष्ठ मुनी आहेत.॥३॥

मोह न अंध कीन्ह केहि केही।
को जग काम नचाव न जेही॥
तृस्नाँ केहि न कीन्ह बौराहा।
केहि कर हृदय क्रोध नहिं दाहा॥

पण त्यांच्यापैकी कुणाकुणाला मोहाने विवेकशून्य अंध बनविले नाही? जगात असा कोण आहे की ज्याला कामाने नाचविले नाही? तृष्णेने कुणाला वेडे केले नाही? क्रोधाने कुणाच्या हृदयामध्ये दाह निर्माण केला नाही?॥४॥

ग्यानी तापस सूर कबि कोबिद गुन आगार।
केहि कै लोभ बिडंबना कीन्हि न एहिं संसार॥ ७०(क)॥

या जगामध्ये असा कोण ज्ञानी, तपस्वी, शूर, कवी, विद्वान आणि गुणी आहे की, ज्याची लोभाने विटंबना करून सोडली नाही?॥ ७०(क)॥

श्रीमद बक्र न कीन्ह केहि प्रभुता बधिर न काहि।
मृगलोचनि के नैन सर को अस लाग न जाहि॥७०(ख)॥

लक्ष्मीच्या मस्तीने कुणाला कुटिल बनविले नाही? आणि सत्तेने कुणाला बहिरे केले नाही? ज्याला मृगनयना युवतीचे नेत्र-बाण लागले नाहीत, असा कोण आहे?॥७०(ख)॥

गुन कृत सन्यपात नहिं केही।
कोउ न मान मद तजेउ निबेही॥
जोबन ज्वर केहि नहिं बलकावा।
ममता केहि कर जस न नसावा॥

रज, तम इत्यादी गुणांमुळे कुणाला सन्निपात झाला नाही? ज्याला मान व मद यांनी सोडले नाही, असा कुणीही नाही. यौवनाच्या ज्वराने कुणाला बेभान केले नाही? ममतेने कुणाची कीर्ती नष्ट केली नाही?॥१॥

मच्छर काहि कलंक न लावा।
काहि न सोक समीर डोलावा॥
चिंता साँपिनि को नहिं खाया।
को जग जाहि न ब्यापी माया॥

मत्सराने कुणाला कलंकित केले नाही? शोकरूपी पवनाने (वाऱ्याने) कुणाला हादरून टाकले नाही? चिंतारूपी सर्पिणीने कुणाला खाऊन टाकले नाही? जगात असा कोण आहे, ज्याला मायेने व्यापले नाही?॥२॥

कीट मनोरथ दारु सरीरा।
जेहि न लाग घुन को अस धीरा॥
सुत बित लोक ईषना तीनी।
केहि कै मति इन्ह कृत न मलीनी॥

मनोरथ ही कीड आहे आणि शरीर हे लाकूड. ज्याच्या शरीराला ही कीड लागली नाही, असा धैर्यशील कोण आहे? पुत्र, धन व लोकप्रतिष्ठा या तीन प्रबळ इच्छेंनी कुणाची बुद्धी बिघडून टाकली नाही?॥३॥

यह सब माया कर परिवारा।
प्रबल अमिति को बरनै पारा॥
सिव चतुरानन जाहि डेराहीं।
अपर जीव केहि लेखे माहीं॥

हा सर्व मायेचा मोठा प्रबळ परिवार आहे. हा अपार आहे. त्याचे वर्णन कोण करू शकेल? शिव आणि ब्रह्मदेवसुद्धा जर त्याला घाबरतात, मग इतर जीवांची कथा ती काय?॥४॥

ब्यापि रहेउ संसार महुँ माया कटक प्रचंड।
सेनापति कामादि भट दंभ कपट पाषंड॥ ७१(क)॥

मायेची प्रचंड सेना संसारात भरून राहिली आहे. काम, क्रोध व लोभ हे तिचे सेनापती आहेत आणि दंभ, कपट आणि पाखंड हे योद्धे आहेत.॥ ७१(क)॥

सो दासी रघुबीर कै समुझें मिथ्या सोपि।
छूट न राम कृपा बिनु नाथ कहउँ पद रोपि॥७१(ख)॥

ती माया श्रीरघुवीरांची दासी आहे. समजून घेतल्यावर ती मिथ्याच आहे, परंतु ती श्रीरामांच्या कृपेविना सुटत नाही. हे नाथ, हे मी प्रतिज्ञापूर्वक सांगतो.॥७१(ख)॥

जो माया सब जगहि नचावा।
जासु चरित लखि काहुँ न पावा॥
सोइ प्रभु भ्रू बिलास खगराजा।
नाच नटी इव सहित समाजा॥

जी माया संपूर्ण जगाला नाचविते आणि जिचे चरित्र कुणी पाहू शकला नाही, हे खगराज गरुड, तीच माया प्रभू श्रीरामचंद्रांच्या भुवईच्या संकेतावर आपल्या परिवारासह नटीप्रमाणे नाचते.॥१॥

सोइ सच्चिदानंद घन रामा।
अज बिग्यान रूप बल धामा॥
ब्यापक ब्याप्य अखंड अनंता।
अखिल अमोघसक्ति भगवंता॥

श्रीराम हेच सच्चिदानंदघन आहेत. ते अजन्मा, विज्ञानस्वरूप, रूप आणि बल यांचे धाम आहेत. सर्वव्यापक, सर्वरूप, अखंड, अनंत, संपूर्ण अमोघशक्तियुक्त आणि षड्गुणांनी युक्त भगवंत आहेत.॥२॥

अगुन अदभ्र गिरा गोतीता।
सबदरसी अनवद्य अजीता॥
निर्मम निराकार निरमोहा।
नित्य निरंजन सुख संदोहा॥

ते निर्गुण, महान, वाणी आणि इंद्रिये यांच्या पलीकडचे, सर्व काही पहाणारे, निर्दोष, अजेय, ममतारहित, निराकार, मोहरहित, नित्य, मायारहित, सुखाची खाण,॥३॥

प्रकृति पार प्रभु सब उर बासी।
ब्रह्म निरीह बिरज अबिनासी॥
इहाँ मोह कर कारन नाहीं।
रबि सन्मुख तम कबहुँ कि जाहीं॥

प्रकृतीच्या पलीकडचे, सर्वसमर्थ प्रभू, सदा सर्वांच्या हृदयात वसणारे, इच्छारहित, विकाररहित, अविनाशी ब्रह्म आहेत. श्रीरामांविषयी मोहाला जागाच नाही. अंधकाराचा समूह कधी सूर्यासमोर जाऊ शकेल काय?॥४॥

भगत हेतु भगवान प्रभु राम धरेउ तनु भूप।
किए चरित पावन परम प्राकृत नर अनुरूप॥७२(क)॥

भगवान प्रभू श्रीरामचंद्रांनी भक्तांसाठी राजाचे शरीर धारण केले आणि सामान्य लोकांसाठी अनेक परम पवित्र लीला केल्या.॥७२(क)॥

जथा अनेक बेष धरि नृत्य करइ नट कोइ।
सोइ सोइ भाव देखावइ आपुन होइ न सोइ॥७२(ख)॥

ज्याप्रमाणे एखादा नट अनेक वेष धारण करून नृत्य करतो आणि वेषाप्रमाणे भाव दाखवितो, परंतु तो त्या रूपांपैकी कुणीही नसतो.॥७२(ख)॥

असि रघुपति लीला उरगारी।
दनुज बिमोहनि जन सुखकारी॥
जे मति मलिन बिषयबस कामी।
प्रभु पर मोह धरहिं इमि स्वामी॥

हे गरुडा, अशीच श्रीरघुनाथांची ही लीला आहे. ती राक्षसांना विशेष मोहित करणारी व भक्तांना सुख देणारी आहे. हे स्वामी, जो मनुष्य मलिन बुद्धीचा, विषयांना वश झालेला व कामी आहे, तोच प्रभूंवर अशा प्रकारे मोहाचा आरोप करीत असतो.॥१॥

नयन दोष जा कहँ जब होई।
पीत बरन ससि कहुँ कह सोई॥
जब जेहि दिसि भ्रम होइ खगेसा।
सो कह पच्छिम उयउ दिनेसा॥

जेव्हा एखाद्याला कावीळ इत्यादी नेत्ररोग होतो, तेव्हा त्याला चंद्र पिवळ्या रंगाचा दिसतो. हे पक्षिराज, ज्याला दिशाभ्रम होतो, तो म्हणतो की, सूर्य पश्चिमेला उगवला आहे.॥२॥

नौकारूढ़ चलत जग देखा।
अचल मोहबस आपुहि लेखा॥
बालक भ्रमहिं न भ्रमहिं गृहादी।
कहहिं परस्पर मिथ्याबादी॥

नावेत बसलेल्या मनुष्याला जग चालत असल्याचे दिसते आणि आपण स्थिर असल्याचे त्याला वाटते. बालक गोल गोल फिरतात, घर वगैरे काही फिरत नाही. परंतु ते एकमेकांना तू खोटारडा आहेस, असे म्हणतात.॥३॥

हरि बिषइक अस मोह बिहंगा।
सपनेहुँ नहिं अग्यान प्रसंगा॥
मायाबस मतिमंद अभागी।
हृदयँ जमनिका बहुबिधि लागी॥

हे गरुडा, श्रीहरींच्या बाबतीत मोहाची कल्पना करणे, हे असेच आहे. भगवंतांमध्ये स्वप्नातही अज्ञानाला जागा नाही. परंतु जे मायेच्या अधीन झालेले आहेत, मंदबुद्धीचे व भाग्यहीन आहेत आणि ज्यांच्या मनावर अनेक प्रकारची आच्छादने पडली आहेत,॥४॥

ते सठ हठ बस संसय करहीं।
निज अग्यान राम पर धरहीं॥

ते मूर्ख हट्टाला बळी पडून संशय घेतात आणि आपले अज्ञान श्रीरामांवर आरोपित करतात.॥५॥

काम क्रोध मद लोभ रत गृहासक्त दुखरूप।
ते किमि जानहिं रघुपतिहि मूढ़ परे तम कूप॥७३(क)॥

जे काम, क्रोध, मद व मोह यामध्ये मग्न असतात आणि दुःखरूप घरामध्ये आसक्त असतात, ते श्रीरघुनाथांना कसे जाणणार? ते मूर्ख अंधकाररूपी विहिरीत पडलेले आहेत.॥ ७३(क)॥

निर्गुन रूप सुलभ अति सगुन जान नहिं कोइ।
सुगम अगम नाना चरित सुनि मुनि मन भ्रम होइ॥७३(ख)॥

निर्गुण रूप अत्यंत सुलभ आहे. परंतु गुणातीत दिव्य सगुण रूप कुणाला समजून येत नाही. म्हणून त्या सगुण भगवंतांची अनेक प्रकारची सुगम व अगम्य चरित्रे ऐकून मुनींच्या मनालाही भ्रम होतो.॥७३(ख)॥