१० श्रीराम-वसिष्ठ-संवाद

एक बार बसिष्ट मुनि आए।
जहाँ राम सुखधाम सुहाए॥
अति आदर रघुनायक कीन्हा।
पद पखारि पादोदक लीन्हा॥

एकदा सुंदर सुखाचे धाम अशा श्रीरामांकडे वसिष्ठ मुनी आले. श्रीरघुनाथांनी त्यांचा खूप आदर-सत्कार केला व त्यांच्या चरणांचे प्रक्षालन करून चरणामृत घेतले.॥१॥

राम सुनहु मुनि कह कर जोरी।
कृपासिंधु बिनती कछु मोरी॥
देखि देखि आचरन तुम्हारा।
होत मोह मम हृदयँ अपारा॥

मुनी हात जोडून म्हणाले, ‘हे कृपासागर श्रीराम, माझी एक विनंती ऐकून घ्या. तुमचे मनुष्योचित चरित्र पाहून माझ्या मनात मोठा संभ्रम निर्माण झाला आहे.॥२॥

महिमा अमिति बेद नहिं जाना।
मैं केहि भाँति कहउँ भगवाना॥
उपरोहित्य कर्म अति मंदा।
बेद पुरान सुमृति कर निंदा॥

हे भगवन, तुमच्या महिम्याला काही मर्यादा नाही. वेदही तो जाणत नाहीत, मग मी तो कसा सांगू शकेन? पुरोहिताचे कर्म फार क्षुद्र आहे. वेद, पुराणे व स्मृती सर्वच त्याची निंदा करतात.॥३॥

जब न लेउँ मैं तब बिधि मोही।
कहा लाभ आगें सुत तोही॥
परमातमा ब्रह्म नर रूपा।
होइहि रघुकुल भूषन भूपा॥

जेव्हा मी सूर्यवंशाचे पौरोहित्य घ्यायला तयार नव्हतो, तेव्हा ब्रह्मदेवांनी मला सांगितले की, ‘हे पुत्रा, यामुळे पुढे पुष्कळ लाभ मिळेल. या कुळात परमात्मा स्वतः प्रत्यक्ष मनुष्यरूप घेऊन रघुकुलाचे भूषण ठरणारा राजा होईल.’॥४॥

तब मैं हृदयँ बिचारा जोग जग्य ब्रत दान।
जा कहुँ करिअ सो पैहउँ धर्म न एहि सम आन॥४८॥

तेव्हा मी विचार केला की, ज्याच्यासाठी योग, यज्ञ, व्रत, दान, इत्यादी केले जाते, त्याची प्राप्ती मला या कर्माने मिळेल. तेव्हा याच्यासारखा दुसरा कोणताही श्रेष्ठ धर्म नाही.॥४८॥

जप तप नियम जोग निज धर्मा।
श्रुति संभव नाना सुभ कर्मा॥
ग्यान दया दम तीरथ मज्जन।
जहँ लगि धर्म कहत श्रुति सज्जन॥

जप, तप, नियम, योग, आपापले वर्णाश्रमधर्म, वेदविहित पुष्कळ शुभ कर्मे, ज्ञान, दया, इंद्रियनिग्रह, तीर्थस्नान इत्यादी जितके म्हणून धर्म वेद व संतांनी सांगितले आहेत, ते करण्याचे॥१॥

आगम निगम पुरान अनेका।
पढ़े सुने कर फल प्रभु एका॥
तव पद पंकज प्रीति निरंतर।
सब साधन कर यह फल सुंदर॥

तसेच हे प्रभो, अनेक तंत्र, वेद आणि पुराणे वाचण्याचे व ऐकण्याचे सर्वोत्तम फल एकच आहे आणि या सर्व साधनांचेही हेच एक सुंदर फळ आहे की, तुमच्या चरण-कमलांवर सदा-सर्वदा प्रेम रहावे.॥२॥

छूटइ मल कि मलहि के धोएँ।
घृत कि पाव कोइ बारि बिलोएँ॥
प्रेम भगति जल बिनु रघुराई।
अभिअंतर मल कबहुँ न जाई॥

मळाने मळ धुतल्यास मळ सुटतो काय? जलाचे मंथन केल्यामुळे कुणाला तूप मिळू शकेल काय? त्याचप्रमाणे हे रघुनाथ, प्रेम-भक्तिरूप निर्मळ जळाविना अंतःकरणातील मल कधी जात नाही.॥ ३॥

सोइ सर्बग्य तग्य सोइ पंडित।
सोइ गुन गृह बिग्यान अखंडित॥
दच्छ सकल लच्छन जुत सोई।
जाकें पद सरोज रति होई॥

ज्याला तुमच्या चरणकमलांविषयी प्रेम आहे, तोच सर्वज्ञ, तोच तत्त्वज्ञ आणि पंडित होय. तोच गुणांचे माहेर आणि अखंड विज्ञानवान, चतुर व सर्व लक्षणांनी युक्त होय.’॥४॥

नाथ एक बर मागउँ राम कृपा करि देहु।
जन्म जन्म प्रभु पद कमल कबहुँ घटै जनि नेहु॥४९॥

हे नाथ, हे श्रीराम, मी तुम्हांला एक वर मागतो. कृपा करून तो द्या. प्रभूंच्या चरण-कमलांवर माझे प्रेम जन्म-जन्मांतरी कधीही कमी न होवो.॥४९॥

अस कहि मुनि बसिष्ट गृह आए।
कृपासिंधु के मन अति भाए॥
हनूमान भरतादिक भ्राता।
संग लिए सेवक सुखदाता॥

असे म्हणून वसिष्ठ मुनी घरी आले. कृपासागर श्रीरामांच्या मनाला ते बोलणे आवडले. त्यानंतर सेवकांना सुख देणारे श्रीराम यांनी हनुमान व भरत इत्यादी भावांना बरोबर घेतले॥१॥

पुनि कृपाल पुर बाहेर गए।
गज रथ तुरग मगावत भए॥
देखि कृपा करि सकल सराहे।
दिए उचित जिन्ह जिन्ह तेइ चाहे॥

आणि ते नगराबाहेर गेले. तेथे त्यांनी हत्ती, रथ आणि घोडे मागविले. त्यांना पाहून कृपापूर्वक प्रभूंनी सर्वांची प्रशंसा केली आणि ज्याला ज्याला जे हवे होते, त्याला त्याला योग्य ते पाहून दिले.॥२॥

हरन सकल श्रम प्रभु श्रम पाई।
गए जहाँ सीतल अवँराई॥
भरत दीन्ह निज बसन डसाई।
बैठे प्रभु सेवहिं सब भाई॥

संसारातील सर्व कष्ट हरण करणारे प्रभू यांना हत्ती, घोडे इत्यादी वाटताना थकवा वाटू लागला. म्हणून त्याचा परिहार करण्यासाठी ते शीतल आमराईत गेले. तेथे भरताने आपले वस्त्र अंथरले. प्रभू त्यावर बसले आणि सर्व बंधू त्यांची सेवा करू लागले.॥ ३॥

मारुतसुत तब मारुत करई।
पुलक बपुष लोचन जल भरई॥
हनूमान सम नहिं बड़भागी।
नहिं कोउ राम चरन अनुरागी॥
गिरिजा जासु प्रीति सेवकाई।
बार बार प्रभु निज मुख गाई॥

त्यावेळी पवनपुत्र हनुमान पंख्याने वारा घालू लागला. ते करताना त्याचे शरीर पुुलकित झाले आणि नेत्रांतून प्रेमाश्रू वाहू लागले. शिव म्हणतात, ‘हे गिरिजे, हनुमानासारखा कोणी मोठॺा भाग्याचा नाही आणि कोणी श्रीरामांच्या चरणांचा भक्त नाही. प्रत्यक्ष प्रभूंनी त्याच्या प्रेमाची व सेवेची आपल्या मुखाने वारंवार प्रशंसा केली आहे.॥४-५॥