०५ वानरांना व निषादला निरोप

ब्रह्मानंद मगन कपि सब कें प्रभु पद प्रीति।
जात न जाने दिवस तिन्ह गए मास षट बीति॥१५॥

सर्व वानर ब्रह्मानंदात मग्न होते. प्रभूंच्या चरणी सर्वांना प्रेम होते. त्यांना दिवस कसे गेले, हे कळलेच नाही. बघता बघता सहा महिने निघून गेले.॥१५॥

बिसरे गृह सपनेहुँ सुधि नाहीं।
जिमि परद्रोह संत मन माहीं॥
तब रघुपति सब सखा बोलाए।
आइ सबन्हि सादर सिरु नाए॥

ते सर्वजण आपले घर विसरून गेले. जागेपणी नव्हे, तर स्वप्नातही त्यांना घराची आठवण होत नव्हती. ज्याप्रमाणे संतांच्या मनात परद्रोह करण्याचा विचारही कधी येत नाही, त्याप्रमाणे. तेव्हा श्रीरघुनाथांनी सर्व मित्रांना बोलावून घेतले. सर्वांनी येऊन आदराने मस्तक नमविले.॥१॥

परम प्रीति समीप बैठारे।
भगत सुखद मृदु बचन उचारे॥
तुम्ह अति कीन्हि मोरि सेवकाई।
मुख पर केहि बिधि करौं बड़ाई॥

श्रीरामांनी सर्वांना मोठॺा प्रेमाने आपल्याजवळ बसवून घेतले आणि भक्तांना सुख देणाऱ्या गोड शब्दांनी सांगितले, ‘तुम्ही माझी फार मोठी सेवा केलेली आहे. तुमची स्तुती तोंडावर कशी करू?॥ २॥

ताते मोहि तुम्ह अति प्रिय लागे।
मम हित लागि भवन सुख त्यागे॥
अनुज राज संपति बैदेही।
देह गेह परिवार सनेही॥

माझ्यासाठी तुम्ही घर व सर्व सुखांचा त्याग केला. त्यामुळे तुम्ही मला अत्यंत प्रिय वाटता. धाकटे बंधू, राज्य, संपत्ती, जानकी, स्वतःचे शरीर, घर, कुटुंब आणि मित्र॥३॥

सब मम प्रियनहिं तुम्हहि समाना।
मृषा न कहउँ मोर यह बाना॥
सब कें प्रिय सेवक यह नीती।
मोरें अधिक दास पर प्रीती॥

हे सर्व मला प्रिय आहेत खरे, परंतु तुमच्या इतके नाहीत. मी हे खोटे सांगत नाही. हा माझा स्वभाव आहे. सेवक हे सर्वांनाच आवडतात, हा नियम आहे. परंतु दासावर माझे स्वभावतःच विशेष प्रेम आहे.॥४॥

अब गृह जाहु सखा सब भजेहु मोहि दृढ़ नेम।
सदा सर्बगत सर्बहित जानि करेहु अति प्रेम॥१६॥

हे मित्रांनो, आता तुम्ही सर्वजण घरी जा आणि तेथे दृढ नियमपूर्वक मला भजत रहा. मला नेहमी सर्वव्यापक आणि सर्वांचे हित करणारा मानून माझ्यावर अत्यंत प्रेम करा.’॥१६॥

सुनि प्रभु बचन मगन सब भए।
को हम कहाँ बिसरि तन गए॥
एकटक रहे जोरि कर आगे।
सकहिं न कछु कहि अति अनुरागे॥

प्रभूंचे बोलणे ऐकून सर्वजण प्रेममग्न झाले. आपण कोण आहोत आणि कुठे आहोत, हे त्यांचे देहभानही सुटले. ते प्रभूंसमोर हात जोडून एकटक पहात राहिले. अत्यंत प्रेमामुळे त्यांना बोलता येईना.॥१॥

परम प्रेम तिन्ह कर प्रभु देखा।
कहा बिबिधि बिधि ग्यान बिसेषा॥
प्रभु सन्मुख कछु कहन न पारहिं।
पुनि पुनि चरन सरोज निहारहिं॥

प्रभूंनी त्यांचे अत्यंत प्रेम पाहिले आणि त्यांना अनेक प्रकारे विशेष ज्ञानाचा उपदेश केला. प्रभूंसमोर ते काही बोलू शकत नव्हते. ते वारंवार प्रभूंची चरणकमले पहात होते.॥२॥

तब प्रभु भूषन बसन मगाए।
नाना रंग अनूप सुहाए॥
सुग्रीवहि प्रथमहिं पहिराए।
बसन भरत निज हाथ बनाए॥

मग प्रभूंनी अनेक रंगांची उत्तमोत्तम वस्त्रे व दागिने मागविले. सर्वप्रथम भरताने आपल्या हातांनी सुग्रीवाला वस्त्राभूषणे घातली.॥३॥

प्रभु प्रेरित लछिमन पहिराए।
लंकापति रघुपति मन भाए॥
अंगद बैठ रहा नहिं डोला।
प्रीति देखि प्रभु ताहि न बोला॥

नंतर प्रभूंच्या प्रेरणेने लक्ष्मणाने बिभीषणाला वस्त्राभूषणे घातली. ती श्रीरघुनाथांना फार आवडली. अंगद बसूनच राहिला. तो जागेवरून हललासुद्धा नाही. त्याचे उत्कट प्रेम पाहून प्रभूंनी त्याला बोलावले नाही.॥४॥

जामवंत नीलादि सब पहिराए रघुनाथ।
हियँ धरि राम रूप सब चले नाइ पद माथ॥१७(क)॥

जांबवान आणि नील इत्यादी सर्वांना श्रीरघुनाथांनी स्वतः वस्त्राभूषणे घातली. ते सर्वजण आपल्या हृदयामध्ये श्रीरामचंद्रांचे रूप धारण करून व त्यांच्या चरणी मस्तक टेकवून निघाले.॥१७(क)॥

तब अंगद उठि नाइ सिरु सजल नयन कर जोरि।
अति बिनीत बोलेउ बचन मनहुँ प्रेम रस बोरि॥१७(ख)॥

तेव्हा अंगद उठून, नतमस्तक होऊन, नेत्रांमध्ये पाणी भरून आणि हात जोडून अत्यंत विनम्रपणे व प्रेमात थबथबलेले शब्द बोलला,॥१७(ख)॥

सुनु सर्बग्य कृपा सुख सिंधो।
दीन दयाकर आरत बंधो॥
मरती बेर नाथ मोहि बाली।
गयउ तुम्हारेहि कोंछें घाली॥

‘हे सर्वज्ञ, हे कृपा आणि सुखाचे सागर, हे दीनांवर दया करणारे, हे आर्तजनांचे बंधू, हे नाथ, ऐका. माझे वडील वाली यांनी मरताना मला तुमच्या पदरी घातले होते.॥१॥

असरन सरन बिरदु संभारी।
मोहि जनि तजहु भगत हितकारी॥
मोरें तुम्ह प्रभु गुर पितु माता।
जाउँ कहाँ तजि पद जलजाता॥

म्हणून हे भक्तांचे हितकारी, आपले अशरणाला शरण देण्याचे ब्रीद आठवून मला सोडू नका. माझे स्वामी, गुरू, पिता व माता—सर्व काही तुम्हीच आहात. तुमचे चरण-कमल सोडून मी कुठे जाऊ?॥२॥

तुम्हहि बिचारि कहहु नर नाहा।
प्रभु तजि भवन काज मम काहा॥
बालक ग्यान बुद्धि बल हीना।
राखहु सरन नाथ जन दीना॥

हे महाराज, तुम्हीच विचार करून सांगा. हे प्रभू, तुम्हांला सोडून घरामध्ये माझे काय काम आहे? हे नाथ, या ज्ञानहीन, बुद्धिहीन आणि बलहीन बालकाला व दीन सेवकाला आपल्याच पदरी ठेवा.॥३॥

नीचि टहल गृह कै सब करिहउँ।
पद पंकज बिलोकि भव तरिहउँ॥
अस कहि चरन परेउ प्रभु पाही।
अब जनि नाथ कहहु गृह जाही॥

मी तुमच्या घरातील हलक्यातील हलकी सेवा करीन आणि तुमचे चरणकमल पहाता पहाता भवसागर तरून जाईन.’ असे म्हणून त्याने श्रीरामांच्या चरणी लोटांगण घातले व म्हटले, ‘हे प्रभो, माझे रक्षण करा. हे नाथ, आता मला घरी जाण्यास सांगू नका.’॥ ४॥

अंगद बचन बिनीत सुनि रघुपति करुना सींव।
प्रभु उठाइ उर लायउ सजल नयन राजीव॥ १८(क)॥

अंगदाचे विनम्र बोलणे ऐकून करुणेची परिसीमा असलेल्या प्रभू श्रीरघुनाथांनी त्याला उठवून आपल्या हृदयाशी धरले. प्रभूंच्या नेत्रकमलांमध्ये प्रेमाश्रू दाटले.॥१८(क)॥

निज उर माल बसन मनि बालितनय पहिराइ।
बिदा कीन्हि भगवान तब बहु प्रकार समुझाइ॥१८(ख)॥

मग भगवंतांनी आपल्या गळ्यातील माळ, वस्त्र व रत्नजडित आभूषणे बालिपुत्र अंगदाला घालून व अनेक प्रकारे समजावून सांगून त्याला निरोप दिला.॥१८(ख)॥

भरत अनुज सौमित्रि समेता।
पठवन चले भगत कृत चेता॥
अंगद हृदयँ प्रेम नहिं थोरा।
फिरि फिरि चितव राम कीं ओरा॥

अंगद या भक्ताच्या कामगिरीची आठवण ठेवून भरत, शत्रुघ्न व लक्ष्मण त्याला पोहोचवायला निघाले. अंगदाच्या मनात श्रीरामांविषयी खूपच प्रेम होते. त्यामुळे तो वारंवार वळून श्रीरामांकडे पहात होता.॥१॥

बार बार कर दंड प्रनामा।
मन अस रहन कहहिं मोहि रामा॥
राम बिलोकनि बोलनि चलनी।
सुमिरि सुमिरि सोचत हँसि मिलनी॥

आणि वारंवार दंडवत घालून प्रणाम करीत होता. त्याला वाटत होते की, श्रीरामांनी मला आपल्याजवळ रहाण्यास सांगावे. श्रीरामांच्या पहाण्याची, बोलण्याची, चालण्याची आणि हसत भेटण्याची ढब आठवून त्याला परत जाताना दुःख होत होते.॥२॥

प्रभु रुख देखि बिनय बहु भाषी।
चलेउ हृदयँ पद पंकज राखी॥
अति आदर सब कपि पहुँचाए।
भाइन्ह सहित भरत पुनि आए॥

परंतु प्रभूंचा कल पाहून, खूप विनयाने बोलून आणि प्रभूंच्या चरण-कमली मन ठेवून तो निघाला. अत्यंत आदराने सर्व वानरांना पोहोचवून भरत भावांसह परत आला.॥३॥

तब सुग्रीव चरन गहि नाना।
भाँति बिनय कीन्हे हनुमाना॥
दिन दस करि रघुपति पद सेवा।
पुनि तव चरन देखिहउँ देवा॥

तेव्हा हनुमानाने सुग्रीवाचे पाय धरून अनेक प्रकारे विनवणी केली आणि म्हटले की, ‘महाराज! काही दिवस श्रीरघुनाथांची चरणसेवा करून मग मी येऊन तुमच्या चरणांचे दर्शन करीन.’॥४॥

पुन्य पुंज तुम्ह पवनकुमारा।
सेवहु जाइ कृपा आगारा॥
अस कहि कपि सब चले तुरंता।
अंगद कहइ सुनहु हनुमंता॥

सुग्रीव म्हणाला, ‘हे पवनकुमार, भगवंतांनी तुला आपल्या सेवेला ठेवून घेतले. तू पुण्याची खाण आहेस. तू जाऊन कृपानिधान श्रीरामांची सेवा कर.’ सर्व वानर असे म्हणून लगेच निघाले. अंगद म्हणाला, ‘हे हनुमाना, ऐक.॥५॥

कहेहु दंडवत प्रभु सैं तुम्हहि कहउँ कर जोरि।
बार बार रघुनायकहि सुरति कराएहु मोरि॥ १९(क)॥

मी तुला हात जोडून सांगतो की, प्रभूंना माझा नमस्कार सांग आणि रघुनाथांना माझी वारंवार आठवण देत रहा.’॥१९(क)॥

अस कहि चलेउ बालिसुत फिरि आयउ हनुमंत।
तासु प्रीति प्रभु सन कही मगन भए भगवंत॥१९(ख)॥

असे म्हणून वालिपुत्र अंगद निघाला. मग हनुमान परत आला आणि अंगदाचे प्रेम त्याने प्रभूंना सांगितले. ते ऐकून भगवान प्रेममग्न झाले.॥१९(ख)॥

कुलिसहु चाहि कठोर अति कोमल कुसुमहु चाहि।
चित्त खगेस राम कर समुझि परइ कहु काहि॥१९(ग)॥

काकभुशुंडी म्हणतात, ‘हे गरुडा, श्रीरामांचे चित्त वज्राहून कठीण व फुलांहून अत्यंत कोमल आहे. ते कुणाला समजून येणार सांग बघू?॥१९(ग)॥

पुनि कृपाल लियो बोलि निषादा।
दीन्हे भूषन बसन प्रसादा॥
जाहु भवन मम सुमिरन करेहू।
मन क्रम बचन धर्म अनुसरेहू॥

नंतर कृपाळू श्रीरामांनी निषादराज गुहाला बोलावले आणि त्याला प्रसाद म्हणून वस्त्राभूषणे दिली आणि सांगितले की, ‘आता तू घरी जा. तेथे माझे स्मरण करीत रहा आणि कायावाचामनाने धर्माप्रमाणे वाग.॥१॥

तुम्ह मम सखा भरत सम भ्राता।
सदा रहेहु पुर आवत जाता॥
बचन सुनत उपजा सुख भारी।
परेउ चरन भरि लोचन बारी॥

तू माझा मित्र आहेस आणि भरतासारखा भाऊही आहेस. अयोध्येला नेहमी येत जात रहा.’ हे ऐकून त्याला फार समाधान वाटले. नेत्रांतून आनंद व प्रेमाचे अश्रू वाहू लागले. त्याने प्रभूंच्या चरणी लोटांगण घातले.॥२॥

चरन नलिन उर धरि गृह आवा।
प्रभु सुभाउ परिजनन्हि सुनावा॥
रघुपति चरित देखि पुरबासी।
पुनि पुनि कहहिं धन्य सुखरासी॥

नंतर भगवंतांचे चरणकमल हृदयात धारण करून तो घरी आला आणि आल्यावर त्याने आपल्या कुटुंबीयांना प्रभूंचा स्वभाव कसा आहे, ते सांगितले. श्रीरघुनाथांचे हे चरित्र पाहून अयोध्यावासी वारंवार म्हणत की, सुखाची राशी असलेले श्रीरामचंद्र धन्य होत.॥३॥

राम राज बैठें त्रैलोका।
हरषित भए गए सब सोका॥
बयरु न कर काहू सन कोई।
राम प्रताप बिषमता खोई॥

श्रीरामचंद्र राज्यावर बसल्यावर तिन्ही लोकी आनंद दाटून आला. त्यांचा शोक नाहीसा झाला. कोणी कुणाशी वैर करीनासा झाला. श्रीरामचंद्रांच्या प्रतापामुळे सर्वजण अत्यंत प्रेमाने राहू लागले.॥४॥

बरनाश्रम निज निज धरम निरत बेद पथ लोग।
चलहिं सदा पावहिं सुखहि नहिं भय सोक न रोग॥२०॥

सर्व लोक आपापल्या वर्णाश्रमाप्रमाणे धर्माने वागत. नेहमी वेदविहित मार्गाने आचरण करून सुखी होत. त्यांना कोणत्याही गोष्टीचे भय, शोक व रोग यांचा त्रास होत नव्हता.॥२०॥