३७ पुष्पक विमानातून सीतारामांचे अयोध्येला प्रस्थान, श्रीरामचरिताचा महिमा

प्रभु प्रेरित कपि भालु सब राम रूप उर राखि।
हरष बिषाद सहित चले बिनय बिबिध बिधि भाषि॥ ११८(क)॥

परंतु प्रभूंच्या आज्ञेमुळे सर्व वानर व अस्वले श्रीरामांचे रूप हृदयी धारण करून अनेक प्रकारे विनंती करीत हर्ष व विषादाने घरी निघाली.॥ ११८(क)॥

कपिपति नील रीछपति अंगद नल हनुमान।
सहित बिभीषन अपर जे जूथप कपि बलवान॥ ११८(ख)॥

वानरराज सुग्रीव, नील, जांबवान, अंगद, नल, हनुमान आणि बिभीषणासह जे बलवान वानर सेनापती होते,॥ ११८ (ख)॥

कहि न सकहिं कछु प्रेम बस भरि भरि लोचन बारि।
सन्मुख चितवहिं राम तन नयन निमेष निवारि॥ ११८(ग)॥

ते काही बोलू शकत नव्हते. प्रेमामुळे नेत्रांमध्ये पाणी आणून एकटक बघत ते समोरून श्रीरामांकडे पहात राहिले.॥ ११८ (ग)॥

अतिसय प्रीति देखि रघुराई।
लीन्हे सकल बिमान चढ़ाई॥
मन महुँ बिप्र चरन सिरु नायो।
उत्तर दिसिहि बिमान चलायो॥

श्रीरघुनाथांनी त्यांचे अत्यंत प्रेम पाहून सर्वांना विमानात बसवून घेतले. त्यानंतर मनातल्या मनात ब्राह्मणांच्या चरणी नतमस्तक होऊन ते उत्तरेकडे विमान घेऊन निघाले.॥ १॥

चलत बिमान कोलाहल होई।
जय रघुबीर कहइ सबु कोई॥
सिंहासन अति उच्च मनोहर।
श्री समेत प्रभु बैठे ता पर॥

विमान जाताना मोठा गोंगाट चालू होता. सर्वजण श्रीरामांचा जयजयकार करीत होते. विमानामध्ये एक अत्यंत उंच मनोहर सिंहासन होते. त्यावर जानकीसोबत श्रीरामचंद्र विराजमान झाले होते.॥ २॥

राजत रामु सहित भामिनी।
मेरु सृंग जनु घन दामिनी॥
रुचिर बिमानु चलेउ अति आतुर।
कीन्ही सुमन बृष्टि हरषे सुर॥

पत्नीसोबत श्रीराम असे शोभून दिसत होते की, जणू सुमेरू पर्वताच्या शिखरावर विजेसह सावळा मेघ असावा. सुंदर विमान वेगाने निघाले. देव हर्षित झाले आणि फुले उधळू लागले.॥ ३॥

परम सुखद चलि त्रिबिध बयारी।
सागर सर सरि निर्मल बारी॥
सगुन होहिं सुंदर चहुँ पासा।
मन प्रसन्न निर्मल नभ आसा॥

अत्यंत सुख देणारी शीतल, मंद सुगंधित हवा वाहात होती. समुद्र,तलाव आणि नद्या यांचे जल निर्मल झाले होते. चोहीकडे सुंदर शकुन होऊ लागले. सर्वांची मने प्रसन्न होती आणि आकाश व दिशा निर्मळ होत्या.॥ ४॥

कह रघुबीर देखु रन सीता।
लछिमन इहाँ हत्यो इँद्रजीता॥
हनूमान अंगद के मारे।
रन महि परे निसाचर भारे॥

रघुवीर म्हणाले, ‘सीते, ही रणभूमी बघ. लक्ष्मणाने इथे इंद्राला जिंकणाऱ्या मेघनादाला मारले होते. हनुमान व अंगद यांनी मारलेले मोठमोठे निशाचर रणभूमीत पडले आहेत.॥ ५॥

कुंभकरन रावन द्वौ भाई।
इहाँ हते सुर मुनि दुखदाई॥

देवांना व मुनींना त्रास देणारे कुंभकर्ण व रावण हे दोघे भाऊ रणभूमीवर मारले गेले.॥ ६॥

इहाँ सेतु बाँध्यों अरु थापेउँ सिव सुख धाम।
सीता सहित कृपानिधि संभुहि कीन्ह प्रनाम॥ ११९(क)॥

मी येथे सेतू बांधविला आणि सुखधाम श्रीशिवांची स्थापना केली.’ त्यानंतर कृपानिधान श्रीरामांनी सीतेसह श्रीरामेश्वर महादेवांना प्रणाम केला.॥ ११९(क)॥

जहँ जहँ कृपासिंधु बन कीन्ह बास बिश्राम।
सकल देखाए जानकिहि कहे सबन्हि के नाम॥ ११९(ख)॥

वनामध्ये जिथे जिथे करुणासागर श्रीरामचंद्रांनी निवास व विश्राम केला होता, ती सर्व स्थाने प्रभूंनी जानकीला दाखविली आणि त्या सर्वांची नावे सांगितली.॥ ११९(ख)॥

तुरत बिमान तहाँ चलि आवा।
दंडक बन जहँ परम सुहावा॥
कुंभजादि मुनिनायक नाना।
गए रामु सब कें अस्थाना॥

विमान परम सुंदर दंडकारण्यात लवकरच पोहोचले. तेथे अगस्त्य इत्यादी बरेचसे मुनिराज रहात होते. श्रीराम त्या सर्वांच्या स्थानांमध्ये गेले.॥ १॥

सकल रिषिन्ह सन पाइ असीसा।
चित्रकूट आए जगदीसा॥
तहँ करि मुनिन्ह केर संतोषा।
चला बिमानु तहाँ ते चोखा॥

सर्व ऋषींचा आशीर्वाद घेऊन जगदीश्वर श्रीराम चित्रकूटावर आले. तेथील मुनींना दर्शन देऊन त्यांना संतुष्ट केले. नंतर विमान तेथून वेगाने निघाले.॥ २॥

बहुरि राम जानकिहि देखाई।
जमुना कलि मल हरनि सुहाई॥
पुनि देखी सुरसरी पुनीता।
राम कहा प्रनाम करु सीता॥

नंतर श्रीरामांनी जानकीला कलियुगातील पापांचे हरण करणाऱ्या सुंदर यमुनेचे दर्शन घडविले. मग गंगेचे दर्शन घेतले. श्रीराम म्हणाले, ‘हे सीते, यांना प्रणाम कर.॥ ३॥

तीरथपति पुनि देखु प्रयागा।
निरखत जन्म कोटि अघ भागा॥
देखु परम पावनि पुनि बेनी।
हरनि सोक हरि लोक निसेनी॥
पुनि देखु अवधपुरी अति पावनि।
त्रिबिध ताप भव रोग नसावनि॥

त्यानंतर तीर्थराज प्रयागाचे दर्शन घे. त्याच्या दर्शनानेच कोटॺवधी जन्मांची पापे पळून जातात. मग परम पवित्र त्रिवेणीचे दर्शन घे. त्रिवेणी ही शोकांचे हरण करणारी व श्रीहरींच्या परमधामी पोहोचण्याची पायरी आहे. नंतर अत्यंत पवित्र अयोध्यापुरीचे दर्शन घे. ती त्रिविध तापांचा व भवरोगाचा नाश करणारी आहे.’॥ ४-५॥

सीता सहित अवध कहुँ कीन्ह कृपाल प्रनाम।
सजल नयन तन पुलकित पुनि पुनि हरषित राम॥ १२०(क)॥

असे म्हणून कृपाळू श्रीरामांनी सीतेसह अयोध्यापुरीला प्रणाम केला. पाणावलेल्या नेत्रांनी व पुलकित शरीराने श्रीराम वारंवार आनंदित होत होते.॥ १२०(क)॥

पुनि प्रभु आइ त्रिबेनीं हरषित मज्जनु कीन्ह।
कपिन्ह सहित बिप्रन्ह कहुँ दान बिबिध बिधि दीन्ह॥ १२०(ख)॥

मग प्रभूंनी त्रिवेणीमध्ये येऊन आनंदाने वानरांसह स्नान केले आणि ब्राह्मणांना अनेक प्रकारची दाने दिली.॥ १२० (ख)॥

प्रभु हनुमंतहि कहा बुझाई।
धरि बटु रूप अवधपुर जाई॥
भरतहि कुसल हमारि सुनाएहु।
समाचार लै तुम्ह चलि आएहु॥

त्यानंतर प्रभूंनी हनुमानाला समजावून म्हटले, ‘तू ब्रह्मचाऱ्याचे रूप घेऊन अयोध्येला जा. भरताला आमची खुशाली सांग आणि त्याची वार्ता घेऊन ये.’॥ १॥

तुरत पवनसुत गवनत भयऊ।
तब प्रभु भरद्वाज पहिं गयऊ॥
नाना बिधि मुनि पूजा कीन्ही।
अस्तुति करि पुनि आसिष दीन्ही॥

पवनपुत्र हनुमान तत्काळ निघाला. तेव्हा प्रभू भारद्वाजांच्याकडे गेले. मुनींनी मनःपूर्वक त्यांची अनेक प्रकारे पूजा केली, स्तुती केली आणि आशीर्वाद दिला.॥ २॥

मुनि पद बंदि जुगल कर जोरी।
चढ़ि बिमान प्रभु चले बहोरी॥
इहाँ निषाद सुना प्रभु आए।
नाव नाव कहँ लोग बोलाए॥

दोन्ही हात जोडून व मुनींच्या चरणांना वंदन करून प्रभू विमानात बसून पुढे निघाले. इकडे जेव्हा निषादराजाने प्रभू आल्याचे ऐकले, तेव्हा त्याने ‘नाव कुठे आहे? नाव कुठे आहे?’ पुकारत आपल्या लोकांना बोलाविले.॥ ३॥

सुरसरि नाघि जान तब आयो।
उतरेउ तट प्रभु आयसु पायो॥
तब सीताँ पूजी सुरसरी।
बहु प्रकार पुनि चरनन्हि परी॥

एवढॺात विमान गंगा पार करून आले. प्रभूंच्या आज्ञेने ते गंगाकिनारी उतरले. तेव्हा सीतेने अनेक प्रकारे गंगेची पूजा केली व तिचे चरण धरले.॥ ४॥

दीन्हि असीस हरषि मन गंगा।
सुंदरि तव अहिवात अभंगा॥
सुनत गुहा धायउ प्रेमाकुल।
आयउ निकट परम सुख संकुल॥

गंगेने हर्षित होऊन आशीर्वाद दिला की, ‘हे सुंदरी, तुझे सौभाग्य अखंड राहो.’ भगवान तटावर उतरणार, हे ऐकताच निषादराज गुह प्रेमाने विव्हल होऊन धावला. परम सुखाने तो प्रभूंजवळ आला.॥ ५॥

प्रभुहि सहित बिलोकि बैदेही।
परेउ अवनि तन सुधि नहिं तेही॥
प्रीति परम बिलोकि रघुराई।
हरषि उठाइ लियो उर लाई॥

आणि जानकीसह प्रभूंना पाहून तो आनंदाच्या समाधीमध्ये मग्न झाल्यामुळे जमिनीवर पडला. त्याला देहभान उरले नाही. श्रीरघुनाथांनी त्याचे परम प्रेम पाहून त्याला उठवून आनंदाने हृदयाशी धरले.॥ ६॥

लियो हृदयँ लाइ कृपा निधान सुजान रायँ रमापती।
बैठारि परम समीप बूझी कुसल सो कर बीनती॥
अब कुसल पद पंकज बिलोकि बिरंचि संकर सेब्य जे।
सुख धाम पूरनकाम राम नमामि राम नमामि ते॥ १॥

सुज्ञांचे शिरोमणी, लक्ष्मीकांत, कृपानिधान भगवंतांनी त्याला हृदयाशी धरले आणि अत्यंत जवळ बसवून खुशाली विचारली. तो विनंती करू लागला की, ‘ब्रह्मदेव आणि शिव तुमच्या चरणांची सेवा करतात, त्या चरणांचे दर्शन झाल्याने मी आता खुशाल आहे. हे सुखधाम, हे पूर्णकाम श्रीराम, मी तुम्हांला वारंवार नमस्कार करतो.’॥ १॥

सब भाँति अधम निषाद सो हरि भरत ज्यों उर लाइयो।
मतिमंद तुलसीदास सो प्रभु मोह बस बिसराइयो॥
यह रावनारि चरित्र पावन राम पद रतिप्रद सदा।
कामादिहर बिग्यानकर सुर सिद्ध मुनि गावहिं मुदा॥ २॥

सर्व प्रकारे नीच असलेल्या निषादाला भगवंतांनी भरताप्रमाणे आलिंगन दिले. तुलसीदास म्हणतात, ‘मंदबुद्धीचा मी मोहामुळे प्रभूंना विसरलो. रावणाचे शत्रू असलेल्या श्रीरामांचे हे पवित्र करणारे चरित्र नेहमीच श्रीरामचंद्रांच्या चरणी प्रेम उत्पन्न करणारे आहे. हे कामादी विकारांना दूर करणारे व भगवत्स्वरूपाचे विशेष ज्ञान करून देणारे आहे. देव, सिद्ध व मुनी आनंदाने याचे गायन करतात.॥ २॥

समर बिजय रघुबीर के चरित जे सुनहिं सुजान।
बिजय बिबेक बिभूति नित तिन्हहि देहिं भगवान॥ १२१(क)॥

जे सुज्ञ लोक श्रीरघुवीरांची ही समर-विजयाची लीला ऐकतात, त्यांना भगवंत नित्य विजय, विवेक आणि ऐश्वर्य देतात.॥ १२१ (क)॥

दो०—यह कलिकाल मलायतन मन करि देखु बिचार।
श्रीरघुनाथ नाम तजि नाहिन आन अधार॥ १२१(ख)॥

अरे मना, विचार करून बघ. हा कलिकाल पापांचे घर आहे. यामध्ये पापांपासून वाचण्यासाठी श्रीरघुनाथांचे नाव सोडल्यास दुसरा कोणताही आधार नाही.’॥ १२१ (ख)॥