३० राम-रावण-युद्ध, रावण-उद्धार

इहाँ अर्धनिसि रावनु जागा।
निज सारथि सन खीझन लागा॥
सठ रनभूमि छड़ाइसि मोही।
धिग धिग अधम मंदमति तोही॥

इकडे अर्ध्या रात्री रावण मूर्च्छेतून जागा झाला आणि आपल्या सारथ्यावर रुष्ट होऊन म्हणू लागला, ‘अरे मूर्खा, तू मला रणभूमीतून दूर केलेस. अरे अधमा, अरे मंदबुद्धीच्या, तुझा धिक्कार असो, धिक्कार असो.’॥ ४॥

तेहिं पद गहि बहु बिधि समुझावा।
भोरु भएँ रथ चढ़ि पुनि धावा॥
सुनि आगवनु दसानन केरा।
कपि दल खरभर भयउ घनेरा॥

सारथ्याने त्याचे पाय धरून अनेक प्रकारे समजावले. सकाळ होताच रावण रथात बसून पुन्हा धावला. रावण येत आहे, हे ऐकून वानरांच्या सेनेत खळबळ माजली.॥ ५॥

जहँ तहँ भूधर बिटप उपारी।
धाए कटकटाइ भट भारी॥

ते महान वानर योद्धे इकडून तिकडून पर्वत व वृक्ष उपटून घेऊन रागाने दात खात धावून गेले.॥ ६॥

धाए जो मर्कट बिकट भालु कराल कर भूधर धरा।
अति कोप करहिं प्रहार मारत भजि चले रजनीचरा॥
बिचलाइ दल बलवंत कीसन्ह घेरि पुनि रावनु लियो।
चहुँ दिसि चपेटन्हि मारि नखन्हि बिदारि तनु ब्याकुल कियो॥

ती अक्राळ विक्राळ वानर-अस्वले हातांमध्ये पर्वत घेऊन धावली. ती अत्यंत क्रोधाने प्रहार करीत होती. त्यांनी मारल्यामुळे राक्षस पळून गेले. बलवान वानरांनी शत्रुसेनेला गडबडून टाकले आणि नंतर रावणाला वेढले. चोहीकडून थपडा मारून व नखांनी त्याचे शरीर विदीर्ण करून वानरांनी त्याला व्याकूळ करून टाकले.

देखि महा मर्कट प्रबल रावन कीन्ह बिचार।
अंतरहित होइ निमिष महुँ कृत माया बिस्तार॥ १००॥

वानर फारच प्रबळ होत आहेत, असे पाहून रावणाने विचार केला आणि अदृश्य होऊन क्षणात त्याने माया पसरली.॥ १००॥

जब कीन्ह तेहिं पाषंड।
भए प्रगट जंतु प्रचंड॥
बेताल भूत पिसाच।
कर धरें धनु नाराच॥

त्याने माया टाकताच भयंकर जीव प्रकट झाले. वेताळ, भूत आणि पिशाच हे हातामध्ये धनुष्यबाण घेऊन प्रकट झाले. ॥ १॥

जोगिनि गहें करबाल।
एक हाथ मनुज कपाल॥
करि सद्य सोनित पान।
नाचहिं करहिं बहु गान॥

योगिनी एका हातात तलवार आणि दुसऱ्या हातात माणसाची कवटी घेऊन ताजे रक्त पिऊन नाचू लागल्या आणि तऱ्हेतऱ्हेची गाणी गाऊ लागल्या.॥ २॥

धरु मारु बोलहिं घोर।
रहि पूरि धुनि चहुँ ओर॥
मुख बाइ धावहिं खान।
तब लगे कीस परान॥

त्या ‘पकडा, मारा’ इत्यादी कर्कश आवाजात बोलत होत्या. चारी दिशा या आवाजाने भरून गेल्या. त्या तोंड उघडून खाण्यासाठी धावल्या, तेव्हा वानर पळू लागले.॥३॥

जहँ जाहिं मर्कट भागि।
तहँ बरत देखहिं आगि॥
भए बिकल बानर भालु।
पुनि लाग बरषै बालु॥

वानर पळून जिथे जिथे जात, तिथे आग लागलेली दिसे. वानर-अस्वले व्याकूळ झाले. मग रावण वाळूचा वर्षाव करू लागला. ॥ ४॥

जहँ तहँ थकित करि कीस।
गर्जेउ बहुरि दससीस॥
लछिमन कपीस समेत।
भए सकल बीर अचेत॥

वानरांना जिकडे तिकडे दमवून रावण पुन्हा गरजला. त्यामुळे लक्ष्मण आणि सुग्रीव यांच्यासह सर्व वीर बेशुद्ध झाले.॥ ५॥

हा राम हा रघुनाथ।
कहि सुभट मीजहिं हाथ॥
एहि बिधि सकल बल तोरि।
तेहिं कीन्ह कपट बहोरि॥

‘हाय राम, हाय राम’ असे ओरडत श्रेष्ठ योद्धे हात चोळत बसले. अशा प्रकारे रावणाने सर्वांची दमछाक केल्यावर दुसरी माया केली.॥ ६॥

प्रगटेसि बिपुल हनुमान।
धाए गहे पाषान॥
तिन्ह रामु घेरे जाइ।
चहुँ दिसि बरूथ बनाइ॥

त्याने अनेक हनुमान प्रकट केले. ते पाषाण घेऊन धावले. त्यांनी चार तुकडॺा करून श्रीरामांना घेरले.॥ ७॥

मारहु धरहु जनि जाइ।
कटकटहिं पूँछ उठाइ॥
दहँ दिसि लँगूर बिराज।
तेहिं मध्य कोसलराज॥

ते शेपूट वर करून दात कटकटत ओरडू लागले. ‘मारा, पकडा, त्याला जाऊ देऊ नका.’ त्याच्या शेपटॺा दाही दिशेंना शोभत होत्या आणि त्यामध्ये कोसलराज श्रीराम होते.॥ ८॥

तेहिं मध्य कोसलराज सुंदर स्याम तन सोभा लही।
जनु इंद्रधनुष अनेक की बर बारि तुंग तमालही॥
प्रभु देखि हरष बिषाद उर सुर बदत जय जय जय करी।
रघुबीर एकहिं तीर कोपि निमेष महुँ माया हरी॥ १॥

त्यांच्यामध्ये कोसलराज श्रीरामांचे शरीर असे शोभत होते की, जणू उंच तमाल वृक्षासाठी अनेक इंद्रधनुष्यांचे छान कुंपण बनविले असावे. प्रभूंना पाहून देव हर्ष व विषादयुक्त मनाने ‘जय, जय, जय’ असे म्हणू लागले. तेव्हा श्रीरघुवीरांनी क्रोधाने एकाच बाणाने एका निमिषात रावणाची सर्व माया हरण केली.॥ १॥

माया बिगत कपि भालु हरषे बिटप गिरि गहि सब फिरे।
सर निकर छाड़े राम रावन बाहु सिर पुनि महि गिरे॥
श्रीराम रावन समर चरित अनेक कल्प जो गावहीं।
सत सेष सारद निगम कबि तेउ तदपि पार न पावहीं॥ २॥

माया दूर होताच वानर-अस्वले आनंदित झाली आणि वृक्ष व पर्वत उचलून सर्व परतले. श्रीरामांनी बाणांचे समूह सोडले. त्यामुळे रावणाचे हात व मुंडकी पुन्हा तुटून पृथ्वीवर खाली पडली. श्रीराम व रावण यांच्या युद्धाचे वर्णन शेकडो शेष, सरस्वती, वेद आणि कवी अनेक कल्पांपर्यंत गात राहिले, तरीही ते संपवू शकणार नाहीत.॥ २॥

ताके गुन गन कछु कहे जड़मति तुलसीदास।
जिमि निज बल अनुरूप ते माछी उड़इ अकास॥ १०१(क)॥

त्याच युद्धाचे काहीसे गुणगान मंदबुद्धीच्या तुलसीदासाने केले आहे, ज्याप्रमाणे माशीसुद्धा आपल्या सामर्थ्यानुसार आकाशात उडते.॥ १०१(क)॥

काटे सिर भुज बार बहु मरत न भट लंकेस।
प्रभु क्रीड़त सुर सिद्ध मुनि ब्याकुल देखि कलेस॥ १०१(ख)॥

शिरे व भुजा अनेक वेळा तोडल्या; तरीही वीर रावण मरत नव्हता. प्रभू तर क्रीडा करीत होते; परंतु मुनी, सिद्ध व देवता प्रभूंना होणारे क्लेश पाहून व्याकूळ झाले.॥ १०१(ख)॥

काटत बढ़हिं सीस समुदाई।
जिमि प्रति लाभ लोभ अधिकाई॥
मरइ न रिपु श्रम भयउ बिसेषा।
राम बिभीषन तन तब देखा॥

ज्याप्रमाणे लाभ झाल्यावर लोभ वाढतो, त्याप्रमाणे रावणाची मुंडकी तोडताच ती वाढत जात होती. शत्रू मरत नव्हता आणि त्रास वाढला होता. तेव्हा श्रीरामचंद्रांनी बिभीषणाकडे पाहिले.॥ १॥

उमा काल मर जाकीं ईछा।
सो प्रभु जन कर प्रीति परीछा॥
सुनु सरबग्य चराचर नायक।
प्रनतपाल सुर मुनि सुखदायक॥

शिव म्हणतात, ‘हे उमा, ज्यांच्या मनात इच्छा येताच कालसुद्धा मरून जातो, तेच प्रभू हे सेवकांच्या प्रेमाची परीक्षा घेत होते.’ बिभीषण म्हणाला, ‘हे सर्वज्ञ, हे चराचराचे स्वामी, हे शरणागताचे पालन करणारे, हे देव आणि मुनींना सुख देणारे, ऐका.॥ २॥

नाभिकुंड पियूष बस याकें।
नाथ जिअत रावनु बल ताकें॥
सुनत बिभीषन बचन कृपाला।
हरषि गहे कर बान कराला॥

या रावणाच्या नाभिकुंडामध्ये अमृतकलश आहे. हे नाथ, रावण त्याच्याच जोरावर जिवंत आहे.’ बिभीषणाचे बोलणे ऐकताच कृपाळू श्रीरघुनाथांनी आनंदित होऊन विक्राळ बाण हाती घेतले.॥ ३॥

असुभ होन लागे तब नाना।
रोवहिं खर सृकाल बहु स्वाना॥
बोलहिं खग जग आरति हेतू।
प्रगट भए नभ जहँ तहँ केतू॥

त्या प्रसंगी नाना प्रकारचे अपशकुन होऊ लागले. पुष्कळ गाढवे,कोल्हे व कुत्री रडू लागली. जगात होणाऱ्या अशुभाची सूचना देण्यासाठी पक्षी कलकलाट करू लागले. आकाशात जिकडे तिकडे धूमकेतू प्रकट झाले.॥ ४॥

दस दिसि दाह होन अति लागा।
भयउ परब बिनु रबि उपरागा॥
मंदोदरि उर कंपति भारी।
प्रतिमा स्रवहिं नयन मग बारी॥

दाही दिशांमध्ये धग जाणवू लागली. योग नसताना सूर्यग्रहण होऊ लागले. मंदोदरीचे हृदय धडधडू लागले. मूर्तींच्या नेत्रांतून पाणी वाहू लागले.॥ ५॥

प्रतिमा रुदहिं पबिपात नभ अति बात बह डोलति मही।
बरषहिं बलाहक रुधिर कच रज असुभ अति सक को कही॥
उतपात अमित बिलोकि नभ सुर बिकल बोलहिं जय जए।
सुर सभय जानि कृपाल रघुपति चाप सर जोरत भए॥

मूर्ती रडू लागल्या, आकाशातून वज्रपात होऊ लागले. अत्यंत प्रचंड वारे वाहू लागले. पृथ्वीवर भूकंप होऊ लागले. मेघ रक्त, केस व धुळीचा वर्षाव करू लागले. अशा प्रकारे इतक्या अमंगल घटना घडू लागल्या की, त्यांचे वर्णन कोण करू शकेल? अपरिमित उत्पात पाहून आकाशामध्ये देव व्याकूळ होऊन जयजयकार करू लागले. देव भयभीत झाल्याचे पाहून कृपाळू श्रीरघुनाथ धनुष्यावर बाण चढवू लागले.

खैंचि सरासन श्रवन लगि छाड़े सर एकतीस।
रघुनायक सायक चले मानहुँ काल फनीस॥ १०२॥

कानांपर्यंत धनुष्य खेचून श्रीरघुनाथांनी एकतीस बाण सोडले. ते श्रीरामचंद्रांचे बाण जणू कालसर्पांप्रमाणे सुटले.॥ १०२॥

सायक एक नाभि सर सोषा।
अपर लगे भुज सिर करि रोषा॥
लै सिर बाहु चले नाराचा।
सिर भुज हीन रुंड महि नाचा॥

एका बाणाने रावणाच्या नाभीतील अमृतकुंड शोषून टाकले. उरलेले तीस बाण अत्यंत त्वेषाने त्याच्या शिरांना व भुजांना लागले. बाण शिरे व भुजा तोडून घेऊन गेले. मग शिर व भुजाविहीन रावणाचे धड पृथ्वीवर नाचू लागले.॥ १॥

धरनि धसइ धर धाव प्रचंडा।
तब सर हति प्रभु कृत दुइ खंडा॥
गर्जेउ मरत घोर रव भारी।
कहाँ रामु रन हतौं पचारी॥

धड प्रचंड वेगाने धावत होते, त्यामुळे धरती खचू लागली. तेव्हा प्रभूंनी बाण मारून त्याचे दोन तुकडे केले. मरताना रावण मोठॺा भयंकर आवाजाने गर्जून म्हणाला, ‘राम कुठे आहे? मी त्याला आव्हान देऊन युद्धात मारीन.’॥ २॥

डोली भूमि गिरत दसकंधर।
छुभित सिंधु सरि दिग्गज भूधर॥
धरनि परेउ द्वौ खंड बढ़ाई।
चापि भालु मर्कट समुदाई॥

रावणाचे धड पडताच पृथ्वी हादरली. समुद्र, नद्या, दिग्गज आणि पर्वत थरारले. रावणाच्या धडाचे दोन तुकडे खाली पडताना त्याने अस्वले व वानर यांच्या समुदायाला चिरडले.॥ ३॥

मंदोदरि आगें भुज सीसा।
धरि सर चले जहाँ जगदीसा॥
प्रबिसे सब निषंग महुँ जाई।
देखि सुरन्ह दुंदुभीं बजाई॥

राम-बाण रावणाच्या भुजा व मुंडकी मंदोदरीसमोर ठेवून जगदीश्वर रामांकडे परत आले. सर्व बाण भात्यात जाऊन बसले. हे पाहून देवांनी नगारे वाजविले.॥ ४॥

तासु तेज समान प्रभु आनन।
हरषे देखि संभु चतुरानन॥
जय जय धुनि पूरी ब्रह्मंडा।
जय रघुबीर प्रबल भुजदंडा॥

रावणाचे तेज प्रभूंच्या मुखात सामावून गेले. हे पाहून शिव व ब्रह्मदेव आनंदित झाले. संपूर्ण ब्रह्मांड जय-जयकाराने भरून गेले. ‘प्रबळ भुजदंड असलेल्या श्रीरघुवीरांचा विजय असो.’॥ ५॥

बरषहिं सुमन देव मुनि बृंदा।
जय कृपाल जय जयति मुकुंदा॥

देव आणि मुनींचे समूह फुलांचा वर्षाव करीत होते आणि म्हणत होते की, ‘कृपाळू रामांचा विजय असो, मुकुंदांचा विजय असो, विजय असो.॥ ६॥

जय कृपा कंद मुकुंद द्वंद हरन सरन सुखप्रद प्रभो।
खल दल बिदारन परम कारन कारुनीक सदा बिभो॥
सुर सुमन बरषहिं हरष संकुल बाज दुंदुभि गहगही।
संग्राम अंगन राम अंग अनंग बहु सोभा लही॥ १॥

हे कृपेचा वर्षाव करणारे, हे मोक्षदाते मुकुंद, हे राग-द्वेषादी द्वंद्वे हरण करणारे, हे शरणागताला सुख देणारे प्रभो, हे दुष्ट-दलाला विदीर्ण करणारे, हे कारणांचे परम कारण, हे सदा करुणा करणारे, हे सर्वव्यापक विभो, तुमचा विजय असो.’ देव आनंदाने फुले उधळत होते, धडाधड नगारे वाजवीत होते. रणभूमीमध्ये श्रीरामांच्या विग्रहाला असंख्य कामदेवांची शोभा प्राप्त झाली होती.॥ १॥

सिर जटा मुकुट प्रसून बिच बिच अति मनोहर राजहीं।
जनु नीलगिरि पर तड़ित पटल समेत उडुगन भ्राजहीं॥
भुजदंड सर कोदंड फेरत रुधिर कन तन अति बने।
जनु रायमुनीं तमाल पर बैठीं बिपुल सुख आपने॥ २॥

त्यांच्या शिरावर जटांचा मुकुट होता. त्यामध्ये मधून मधून अत्यंत मनोहर पुष्पे शोभत होती. जणू निळ्या पर्वतावर विजेच्या समूहांसह नक्षत्रे शोभून दिसत होती. श्रीराम आपल्या भुजदंडांनी बाण व धनुष्य फिरवीत होते. शरीरावर रक्ताचे कण अत्यंत सुंदर वाटत होते, जणू तमालवृक्षावर पुष्कळशा लालसर चिमण्या आपल्या महान सुखात मग्न होऊन स्थिर बसल्या होत्या.॥ २॥

कृपादृष्टि करि बृष्टि प्रभु अभय किए सुर बृंद।
भालु कीस सब हरषे जय सुख धाम मुकुंद॥ १०३॥

प्रभू श्रीरामचंद्रांनी कृपा-दृष्टीचा वर्षाव करून देव-समाजाला निर्भय करून टाकले. सर्व वानर-अस्वले आनंदाने ‘सुखधाम मुकुंदांचा विजय असो’ अशा घोषणा देत होती.॥ १०३॥