२७ रावण-हनुमान्-युद्ध, रावणाची माया, रामांकडून मायेचा नाश

देखा श्रमित बिभीषनु भारी।
धायउ हनूमान गिरि धारी॥
रथ तुरंग सारथी निपाता।
हृदय माझ तेहि मारेसि लाता॥

बिभीषण फार थकला आहे, असे पाहून हनुमान पर्वत उचलून धावून गेला. त्याने त्या पर्वताने रावणाचा रथ, घोडे आणि सारथी यांचा संहार केला आणि त्याच्या छातीवर लाथ मारली.॥ १॥

ठाढ़ रहा अति कंपित गाता।
गयउ बिभीषनु जहँ जनत्राता॥
पुनि रावन कपि हतेउ पचारी।
चलेउ गगन कपि पूँछ पसारी॥

रावण उभा राहिला, परंतु त्याचे शरीर अत्यंत थरथरू लागले होते. बिभीषण श्रीरामांपाशी गेला. मग रावणाने आव्हान देत हनुमानाला मारले. तो शेपटी पसरून आकाशात निघून गेला.॥ २॥

गहिसि पूँछ कपि सहित उड़ाना।
पुनि फिरि भिरेउ प्रबल हनुमाना॥
लरत अकास जुगल सम जोधा।
एकहि एकु हनत करि क्रोधा॥

रावणाने त्याची शेपटी धरली, तेव्हा हनुमान त्याला घेऊनच वर उडाला. मग मागे वळून महाबलवान हनुमान त्याच्याशी भिडला. दोघे समसमान योद्धे लढत-लढत एक दुसऱ्याला रागाने मारू लागले.॥ ३॥

सोहहिं नभ छल बल बहु करहीं।
कज्जलगिरि सुमेरु जनु लरहीं॥
बुधि बल निसिचर परइन पारॺो।
तब मारुतसुत प्रभु संभारॺो॥

दोघेही बळाचा व कपटाचा वापर करीत आकाशात असे शोभून दिसत होते की, जणू काजळाचा पर्वत हा सुमेरू पर्वताशी लढत आहे. जेव्हा बुद्धि-चातुर्याने आणि बळाने राक्षस काही पडेना, तेव्हा हनुमानाने प्रभूंचे स्मरण केले.॥ ४॥

संभारि श्रीरघुबीर धीर पचारि कपि रावनु हन्यो।
महि परत पुनि उठि लरत देवन्ह जुगल कहुँ जय जय भन्यो॥
हनुमंत संकट देखि मर्कट भालु क्रोधातुर चले।
रन मत्त रावन सकल सुभट प्रचंड भुज बल दलमले॥

श्रीरघुवीरांचे स्मरण करताच धीर हनुमानाने आव्हान देऊन रावणाला मारले. ते दोघे जमिनीवर पडत होते आणि पुन्हा उठून लढत होते. देवांनी दोघांचा ‘जयजयकार’ केला. हनुमानावर संकट आलेले पाहून वानर व अस्वले क्रोधातुर होऊन धावली. परंतु युद्धाच्या मदाने मातलेल्या रावणाने सर्व योद्ध्यांना आपल्या प्रचंड बाहुबलाने तुडविले व चिरडले.

तब रघुबीर पचारे धाए कीस प्रचंड।
कपि बल प्रबल देखि तेहिं कीन्ह प्रगट पाषंड॥ ९५॥

नंतर श्रीरामचंद्रांनी हाक दिल्यावर प्रचंड वानर धावले. वानरांची प्रबळ सेना पाहून रावणाने माया केली.॥ ९५॥

अंतरधान भयउ छन एका।
पुनि प्रगटे खल रूप अनेका॥
रघुपति कटक भालु कपि जेते।
जहँ तहँ प्रगट दसानन तेते॥

क्षणभर तो अदृश्य झाला. नंतर त्या दुष्टाने आपली अनेक रूपे प्रकट केली. श्रीरघुनाथांच्या सेनेमध्ये जितके वानर व अस्वले होती, तितकेच रावण चोहीकडे प्रकट झाले.॥ १॥

देखे कपिन्ह अमित दससीसा।
जहँ तहँ भजे भालु अरु कीसा॥
भागे बानर धरहिं न धीरा।
त्राहि त्राहि लछिमन रघुबीरा॥

वानरांनी असंख्य रावण पाहिले. तेव्हा अस्वले व वानर जिकडे-तिकडे पळू लागले. वानरांचा धीर खचला. ‘हे लक्ष्मणा! हे रघुवीरा! वाचवा, वाचवा,’ म्हणत ते पळत सुटले.॥ २॥

दहँ दिसि धावहिं कोटिन्ह रावन।
गर्जहिं घोर कठोर भयावन॥
डरे सकल सुर चले पराई।
जय कै आस तजहु अब भाई॥

दाही दिशांना कोटॺवधी रावण धावत भयंकर गर्जना करीत होते. ते पाहून सर्व देव घाबरून म्हणू लागले की, ‘अहो, आता जयाची आशा सोडून द्या.’ असे म्हणत पळून गेले.॥ ३॥

सब सुर जिते एक दसकंधर।
अब बहु भए तकहु गिरि कंदर॥
रहे बिरंचि संभु मुनि ग्यानी।
जिन्ह जिन्ह प्रभु महिमा कछु जानी॥

‘एकाच रावणाने सर्व देवांना जिंकून घेतले होते, आता तर पुष्कळ रावण झाले. त्यामुळे आता पर्वतांचा आश्रय घेऊन लपून राहा.’ तेथे केवळ ब्रह्मदेव, शंभू व ज्ञानी मुनी निर्भय राहिले, कारण त्यांना प्रभूंचा महिमा माहीत होता.॥ ४॥

जाना प्रताप ते रहे निर्भय कपिन्ह रिपु माने फुरे।
चले बिचलि मर्कट भालु सकल कृपाल पाहि भयातुरे॥
हनुमंत अंगद नील नल अतिबल लरत रन बाँकुरे।
मर्दहिं दसानन कोटि कोटिन्ह कपट भू भट अंकुरे॥

जे प्रभूंचा प्रताप जाणत होते, ते निर्भयपणे तेथे थांबून राहिले. वानरांना पुष्कळसे रावण खरेच वाटले. म्हणून वानर-अस्वले बेचैन होऊन ‘हे कृपाळू, रक्षण करा’ असे पुकारत व्याकूळ होऊन पळू लागले. अत्यंत बलवान व युद्धवीर हनुमान, अंगद, नील आणि नल हे लढत होते आणि मायारूपी भूमीतून अंकुराप्रमाणे उत्पन्न झालेल्या कोटॺवधी युद्ध करणाऱ्या रावणांना चिरडत होते.

सुर बानर देखे बिकल हँस्यो कोसलाधीस।
सजि सारंग एक सर हते सकल दससीस॥ ९६॥

देव व वानरांना व्याकूळ झालेले पाहून कोसलपती श्रीराम हसले आणि आपल्या शार्ङ्ग धनुष्यावर बाण चढवून सर्व मायावी रावणांना त्यांनी मारून टाकले.॥ ९६॥

प्रभु छन महुँ माया सब काटी।
जिमि रबि उएँ जाहिं तम फाटी॥
रावनु एकु देखि सुर हरषे।
फिरे सुमन बहु प्रभु पर बरषे॥

प्रभूंनी क्षणभरात सर्व माया नष्ट केली. ज्याप्रमाणे सूर्य उगवताच अंधकाराचे ढीग नष्ट होतात. आता एकच रावण पाहून देवांना आनंद झाला आणि ते परत येऊन प्रभूंवर फुलांचा खूप वर्षाव करू लागले.॥ १॥

भुज उठाइ रघुपति कपि फेरे।
फिरे एक एकन्ह तब टेरे॥
प्रभु बलु पाइ भालु कपि धाए।
तरल तमकि संजुग महि आए॥

श्रीरघुनाथांनी हात वर करून सर्व वानरांना परत बोलावले. तेव्हा ते एक दुसऱ्याला हाका मारत परत आले. प्रभूंचे बळ मिळाल्याने अस्वले-वानर धावून गेले. लगबगीने उडॺा मारत ते रणभूमीवर आले.॥ २॥

अस्तुति करत देवतन्हि देखें।
भयउँ एक मैं इन्ह के लेखें॥
सठहु सदा तुम्ह मोर मरायल।
अस कहि कोपि गगन पर धायल॥

श्रीरामांची स्तुती देव करीत आहेत, हे पाहून रावणाने विचार केलाकी, यांना वाटते की, मी एक झालो. यांना हे माहीत नाही की, मी एकटाच पुरेसा आहे आणि म्हटले, ‘अरे मूर्खांनो, तुम्ही नेहमीच माझा मार खाणारे आहात.’ असे म्हणून तो रागाने आकाशात देवांवर धावून गेला.॥ ३॥