२५ इंद्राने रथ पाठविणे, राम-रावण-युद्ध

देवन्ह प्रभुहि पयादें देखा।
उपजा उर अति छोभ बिसेषा॥
सुरपति निज रथ तुरत पठावा।
हरष सहित मातलि लै आवा॥

देवांनी पाहिले की, श्रीरामचंद्र पायी युद्ध करीत आहेत, तेव्हा त्यांना मनातून दुःख झाले. मग इंद्राने त्वरित आपला रथ पाठविला. त्याचा सारथी मातली हा मोठॺा आनंदाने रथ घेऊन आला.॥ १॥

तेज पुंज रथ दिब्य अनूपा।
हरषि चढ़े कोसलपुर भूपा॥
चंचल तुरग मनोहर चारी।
अजर अमर मन सम गतिकारी॥

त्या दिव्य, अनुपम आणि तेजोमय रथावर कोसलपुरीचे राजे श्रीरामचंद्र आनंदाने चढले. त्याला चार चपळ, मनोहर, अजर, अमर आणि मनाच्या वेगाने चालणारे देवलोकीचे घोडे जुंपले होते.॥ २॥

रथारूढ़ रघुनाथहि देखी।
धाए कपि बलु पाइ बिसेषी॥
सही न जाइ कपिन्ह कै मारी।
तब रावन माया बिस्तारी॥

श्रीरघुनाथ रथावर आरूढ झालेले पाहून वानरांना अधिक बळ आले व ते धावले. वानरांचा मारा सहन होत नव्हता. तेव्हा रावणाने माया केली.॥ ३॥

सो माया रघुबीरहि बाँची।
लछिमन कपिन्ह सो मानी साँची॥
देखी कपिन्ह निसाचर अनी।
अनुज सहित बहु कोसलधनी॥

फक्त श्रीरघुनाथांवर तिचा परिणाम झाला नाही. सर्व वानर व लक्ष्मण यांना ती माया खरी वाटली. वानरांना राक्षसांच्या सेनेमध्ये लक्ष्मणासह अनेक राम दिसू लागले.॥ ४॥

बहु राम लछिमन देखि मर्कट भालु मन अति अपडरे।
जनु चित्र लिखित समेत लछिमन जहँ सो तहँ चितवहिं खरे॥
निज सेन चकित बिलोकि हँसि सर चाप सजि कोसलधनी।
माया हरी हरि निमिष महुँ हरषी सकल मर्कट अनी॥

बरेच राम-लक्ष्मण पाहून वानर व अस्वले घाबरली. मायेमुळे लक्ष्मणासह सारी सेना चित्रात रेखाटल्याप्रमाणे स्तब्ध उभी राहिल्यासारखी दिसू लागली. आपली सेना भयभीत झालेली पाहून दुःखांचे हरण करणाऱ्या भगवान श्रीहरींनी धनुष्यावर बाण चढवून क्षणात सर्व माया हरण केली. तेव्हा वानरांची सारी सेना आनंदून गेली.

बहुरि राम सब तन चितइ बोले बचन गँभीर।
द्वंदजुद्ध देखहु सकल श्रमित भए अति बीर॥ ८९॥

मग श्रीराम सर्वांकडे पहात गंभीरपणे म्हणाले, ‘हे वीरांनो, तुम्ही सर्वजण थकून गेला आहात, म्हणून आता माझे व रावणाचे द्वन्द्वयुद्ध पाहा.’॥ ८९॥

अस कहि रथ रघुनाथ चलावा।
बिप्र चरन पंकज सिरु नावा॥
तब लंकेस क्रोध उर छावा।
गर्जत तर्जत सन्मुख धावा॥

असे म्हणून श्रीरामांनी ब्राह्मणांच्या चरणी नमन करून आपला रथ हाकला. तेव्हा रावणाच्या मनात क्रोध संचारला आणि तो गर्जना करीत व आव्हान देत समोर धावून आला.॥ १॥

जीतेहु जे भट संजुग माहीं।
सुनु तापस मैं तिन्ह सम नाहीं॥
रावन नाम जगत जस जाना।
लोकप जाकें बंदीखाना॥

तो म्हणाला, ‘अरे तपस्व्या, ऐक. तू युद्धामध्ये ज्या योद्ध्यांना जिंकलेस, त्यांच्यासारखा मी नाही. माझे नाव रावण आहे. माझी कीर्ती संपूर्ण जगाला माहीत आहे. लोकपालसुद्धा माझ्या कैदखान्यात पडलेले आहेत.॥ २॥

खर दूषन बिराध तुम्ह मारा।
बधेहु ब्याध इव बालि बिचारा॥
निसिचर निकर सुभट संघारेहु।
कुंभकरन घननादहि मारेहु॥

तू खर, दूषण व विराध यांना मारलेस. बिचाऱ्या बालीचा व्याधाप्रमाणे वध केलास. तसेच मोठमोठॺा योद्ध्यांच्या समूहाचा संहार केलास आणि कुंभकर्ण व मेघनादालाही मारलेस.॥ ३॥

आजु बयरु सबु लेउँ निबाही।
जौं रन भूप भाजि नहिं जाही॥
आजु करउँ खलु काल हवाले।
परेहु कठिन रावन के पाले॥

अरे राजा, जर तू युद्धातून पळून गेला नाहीस, तर आज मी सर्व वैर चुकते करीन. आज मी तुला नक्कीच काळाच्या हाती सोपवीन. अजिंक्य रावणाशी तुझा सामना आहे.’॥ ४॥

सुनि दुर्बचन कालबस जाना।
बिहँसि बचन कह कृपानिधाना॥
सत्य सत्य सब तव प्रभुताई।
जल्पसि जनि देखाउ मनुसाई॥

रावणाची दुर्वचने ऐकून आणि तो कालवश झाला आहे, असे समजून श्रीराम हसत म्हणाले, ‘तुझा सर्व मोठेपणा तू म्हणतोस, त्याप्रमाणे खरा आहे. परंतु आता फुकटची बडबड करू नकोस. आपला पुरुषार्थ दाखव.॥ ५॥

जनि जल्पना करि सुजसु नासहि नीति सुनहि करहि छमा।
संसार महँ पूरुष त्रिबिध पाटल रसाल पनस समा॥
एक सुमनप्रद एक सुमन फल एक फलइ केवल लागहीं।
एक कहहिं कहहिं करहिं अपर एक करहिं कहत न बागहीं॥

फुकटची बडबड करून आपली सुंदर कीर्ती घालवू नकोस. क्षमाकर. तुला नीती काय ती सांगतो. जगात तीन प्रकारचे पुरुष असतात-गुलाब, आंबा आणि फणसासारखे. पहिला गुलाब हा फुले देतो, दुसरा आंबा फुले व फळे देतो आणि तिसरा फणस फक्त फळे देतो. अशा प्रकारे पुरुषांमध्ये काही बोलतात, पण करत काही नाहीत. दुसरे बोलतात आणि करतात सुद्धा आणि तिसरे फक्त करतात, परंतु बोलून दाखवीत नाहीत.’

राम बचन सुनि बिहँसा मोहि सिखावत ग्यान।
बयरु करत नहिं तब डरे अब लागे प्रिय प्रान॥ ९०॥

श्रीरामांचे बोलणे ऐकून तो मोठॺाने हसून म्हणाला, ‘मला शिकवतोस? माझ्याशी वैर करताना भ्याला नाहीस आणि आता जीव प्रिय वाटू लागला?’॥ ९०॥

कहि दुर्बचन क्रुद्ध दसकंधर।
कुलिस समान लाग छाँड़ै सर॥
नानाकार सिलीमुख धाए।
दिसि अरु बिदिसि गगन महि छाए॥

रावण असे टोचून बोलत क्रुद्ध होऊन वज्रासारखे बाण सोडू लागला. अनेक प्रकारचे बाण धावू लागले आणि ते दिशा, विदिशा आणि आकाश व पृथ्वी सर्वत्र पसरले.॥ १॥

पावक सर छाँड़ेउ रघुबीरा।
छन महुँ जरे निसाचर तीरा॥
छाड़िसि तीब्र सक्ति खिसिआई।
बान संग प्रभु फेरि चलाई॥

श्रीरघुवीरांनी अग्निबाण सोडला, त्यामुळे रावणाचे सर्व बाण क्षणात भस्म झाले. तेव्हा त्याने चिडून तीव्र शक्ती सोडली, परंतु श्रीरामचंद्रांनी एका बाणासरशी ती परतून लावली.॥ २॥

कोटिन्ह चक्र त्रिसूल पबारै।
बिनु प्रयास प्रभु काटि निवारै॥
निफल होहिं रावन सर कैसें।
खल के सकल मनोरथ जैसें॥

तो कोटॺावधी चक्रे व त्रिशूल टाकू लागला. परंतु प्रभू ते विनायास तोडून दूर करीत होते. रावणाचे बाण दुष्ट माणसाच्या सर्व मनोरथांप्रमाणे निष्फळ होत होते.॥ ३॥

तब सत बान सारथी मारेसि।
परेउ भूमि जय राम पुकारेसि॥
राम कृपा करि सूत उठावा।
तब प्रभु परम क्रोध कहुँ पावा॥

तेव्हा त्याने श्रीरामाच्या सारथ्याला शंभर बाण मारले. तो ‘श्रीरामांचा विजय असो.’ असे म्हणत खाली पडला. श्रीरामांनी कृपा करून त्याला उठविले. तेव्हा प्रभू फार क्रोधित झाले.॥ ४॥

भए क्रुद्ध जुद्ध बिरुद्ध रघुपति त्रोन सायक कसमसे।
कोदंड धुनि अति चंड सुनि मनुजाद सब मारुत ग्रसे॥
मंदोदरी उर कंप कंपति कमठ भू भूधर त्रसे।
चिक्करहिं दिग्गज दसन गहि महि देखि कौतुक सुर हँसे॥

जेव्हा श्रीराम शत्रूविरुद्ध क्रुद्ध झाले, तेव्हा भात्यातील बाण बाहेर पडण्यासाठी चुळबुळू लागले. त्यांच्या धनुष्याचा अत्यंत प्रचंड टणत्कार ऐकून मनुष्यभक्षी सर्व राक्षस भयग्रस्त झाले. मंदोदरीच्या हृदयाचा थरकाप झाला. समुद्र, कासव, पृथ्वी आणि पर्वत घाबरले. दिग्गज पृथ्वीला दातांनी पकडून चीत्कार करू लागले. हे कौतुक पाहून देव हसू लागले.

तानेउ चाप श्रवन लगि छाँड़े बिसिख कराल।
राम मारगन गन चले लहलहात जनु ब्याल॥ ९१॥

धनुष्याला कानापर्यंत खेचून श्रीरामचंद्रांनी भयंकर बाण सोडले. श्रीरामांचे बाणसमूह असे निघाले की, जणू सर्प सळसळत जात असावेत.॥ ९१॥

चले बान सपच्छ जनु उरगा।
प्रथमहिं हतेउ सारथी तुरगा॥
रथ बिभंजि हति केतु पताका।
गर्जा अति अंतर बल थाका॥

बाण पंखधारी सर्पाप्रमाणे उडत होते. त्यांनी प्रथम रावणाच्या सारथ्याला आणि घोडॺांना मारले. मग रथाचा चुराडा करून ध्वजा आणि पताका खाली पाडल्या. तेव्हा रावणाने मोठॺाने गर्जना केली, परंतु आतून त्याचे बळ क्षीण झाले होते.॥ १॥

तुरत आन रथ चढ़ि खिसिआना।
अस्त्र सस्त्र छाँड़ेसि बिधि नाना॥
बिफल होहिं सब उद्यम ताके।
जिमि परद्रोह निरत मनसा के॥

लगेच त्याने दुसऱ्या रथावर चढून नाना प्रकारची शस्त्रास्त्रे चिडून मारली. परंतु त्याचे सर्व प्रयत्न निष्फळ होत होते. ज्याप्रमाणे परद्रोहाचा विचार करीत राहणाऱ्या माणसाचे प्रयत्न निष्फळ ठरतात.॥ २॥

तब रावन दस सूल चलावा।
बाजि चारि महि मारि गिरावा॥
तुरग उठाइ कोपि रघुनायक।
खैंचि सरासन छाँड़े सायक॥

तेव्हा रावणाने दहा त्रिशूळ सोडले आणि श्रीरामांचे चारी घोडे खाली पाडले. घोडॺांना उठवून श्रीरामांनी क्रोधाने धनुष्य ओढून बाण सोडले.॥ ३॥

रावन सिर सरोज बनचारी।
चलि रघुबीर सिलीमुख धारी॥
दस दस बान भाल दस मारे।
निसरि गए चले रुधिर पनारे॥

श्रीरामांचे बाण रावणाच्या शिररूपी कमलवनात फिरणाऱ्या भ्रमरावलीप्रमाणे निघाले. श्रीरामचंद्रांनी त्याच्या दाही शिरांवर दहा-दहा बाण मारले, ते आरपार गेले आणि शिरांतून रक्ताचे पाट वाहू लागले.॥ ४॥

स्रवत रुधिर धायउ बलवाना।
प्रभु पुनि कृत धनु सर संधाना॥
तीस तीर रघुबीर पबारे।
भुजन्हि समेत सीस महि पारे॥

रक्त वाहात असतानाच बलवान रावण धावला. प्रभूंनी पुन्हा धनुष्यावर बाण लावून तीस बाण मारले आणि वीसही भुजांबरोबर दाही शिरे कापून टाकली.॥ ५॥

काटतहीं पुनि भए नबीने।
राम बहोरि भुजा सिर छीने॥
प्रभु बहु बार बाहु सिर हए।
कटत झटिति पुनि नूतन भए॥

हात व शिरे कापली जाताच पुन्हा नव्याने उगवली. श्रीरामांनी पुन्हा भुजा व शिरे कापून टाकली. अशा प्रकारे प्रभूंनी अनेक वेळा भुजा व शिरे तोडली, परंतु तोडली जाताच ती पुन्हा नव्याने उत्पन्न झाली.॥ ६॥

पुनि पुनि प्रभु काटत भुज सीसा।
अति कौतुकी कोसलाधीसा॥
रहे छाइ नभ सिर अरु बाहू।
मानहुँ अमित केतु अरु राहू॥

प्रभू वारंवार रावणाचे हात व शिरे कापत होते, कारण कोसलपती श्रीराम मोठे कौतुक करून दाखविणारे होते. आकाशात असंख्य केतू व राहूंप्रमाणे तुटलेल्या भुजा व मुंडकी पसरली होती.॥ ७॥

जनु राहु केतु अनेक नभ पथ स्रवत सोनित धावहीं।
रघुबीर तीर प्रचंड लागहिं भूमि गिरन न पावहीं॥
एक एक सर सिर निकर छेदे नभ उड़त इमि सोहहीं।
जनु कोपि दिनकर कर निकर जहँ तहँ बिधुंतुद पोहहीं॥

जणू अनेक राहू व केतू रक्त वाहावत आकाशमार्गाने धावत होते. रघुवीरांचे प्रचंड बाण वारंवार लागत असल्यामुळे ते पृथ्वीवर पडू शकत नव्हते. एकेका बाणाने समूहाच्या समूह तुटलेली मस्तके अशी वाटत होती की, जणू सूर्यकिरणे क्रोधाने सर्वत्र राहूंना एका माळेत ओवत असावीत.

जिमि जिमि प्रभु हर तासु सिर तिमि तिमि होहिं अपार।
सेवत बिषय बिबर्ध जिमि नित नित नूतन मार॥ ९२॥

जसजसे प्रभू रावणाची डोकी कापत होते, तसतशी ती असंख्य होत होती. ज्याप्रमाणे विषयांचे सेवन केल्याने भोगांची इच्छा दिवसेंदिवस नव्याने वाढत जाते, त्याप्रमाणे.॥ ९२॥

दसमुख देखि सिरन्ह कै बाढ़ी।
बिसरा मरन भई रिस गाढ़ी॥
गर्जेउ मूढ़ महा अभिमानी।
धायउ दसहु सरासन तानी॥

शिरांची संख्या वाढत चाललेली पाहून रावण आपले मरण विसरून गेला आणि अत्यंत क्रुद्ध झाला. त्या महाअभिमानी मूर्खाने गर्जना केली आणि दहा धनुष्ये खेचून तो धावून गेला.॥ १॥

समर भूमि दसकंधर कोप्यो।
बरषि बान रघुपति रथ तोप्यो॥
दंड एक रथ देखि न परेऊ।
जनु निहार महुँ दिनकर दुरेऊ॥

रणभूमीमध्ये रावणाने अत्यंत क्रोधाने बाणांचा मारा करून श्रीरामांचा रथ झाकून टाकला. एक घटकाभर रथ दिसेनासा झाला, जणू धुक्यामध्ये सूर्य लपून गेला.॥ २॥

हाहाकार सुरन्ह जब कीन्हा।
तब प्रभु कोपि कारमुक लीन्हा॥
सर निवारि रिपु के सिर काटे।
ते दिसि बिदिसि गगन महि पाटे॥

जेव्हा देवांनी हाहाकार केला, तेव्हा प्रभूंनी रागाने धनुष्य उचलले आणि शत्रूचे बाण बाजूला सारून शत्रूची शिरे उडवली आणि त्यांनी दिशा, विदिशा, आकाश व पृथ्वी भरून टाकली.॥३॥

काटे सिर नभ मारग धावहिं।
जय जय धुनि करि भय उपजावहिं॥
कहँ लछिमन सुग्रीव कपीसा।
कहँ रघुबीर कोसलाधीसा॥

कापलेली शिरे आकाशात धावत होती आणि ‘जय-जय’ असे म्हणत भय उत्पन्न करीत होती. ‘लक्ष्मण व सुग्रीव कुठे आहे? कोसलपती रघुवीर कुठे आहे?’॥ ४॥

कहँ रामु कहि सिर निकर धाए देखि मर्कट भजि चले।
संधानि धनु रघुबंसमनि हँसि सरन्हि सिर बेधे भले॥
सिर मालिका कर कालिका गहि बृंद बृंदन्हि बहु मिलीं।
करि रुधिर सरि मज्जनु मनहुँ संग्राम बट पूजन चलीं॥

‘राम कुठे आहे’ असे म्हणत शिरांच्या झुंडी धावत होत्या. त्यांना पाहून वानर पळून गेले. तेव्हा धनुष्य सज्ज करून रघुकुलमणी श्रीरामांनी हसत हसत बाणांनी त्या शिरांना पूर्णपणे वेधून टाकले. हातांमध्ये मुंड-माळा घेऊन कालिका अनेक सख्यांच्या झुंडीच्या झुंडी घेऊन त्या रक्ताच्या नदीमध्ये स्नान करू लागली. जणू संग्रामरूपी वटवृक्षाची पूजा करण्यास ती निघाली होती.