१८ कुंभकर्णचा रावणाला उपदेश, बिभीषण-कुंभकर्ण-संवाद

यह बृत्तांत दसानन सुनेऊ।
अति बिषाद पुनि पुनि सिर धुनेऊ॥
ब्याकुल कुंभकरन पहिं आवा।
बिबिध जतन करि ताहि जगावा॥

ही वार्ता जेव्हा रावणाने ऐकली, तेव्हा त्याने अत्यंत विषादाने वारंवार डोके बडवून घेतले. तो व्याकूळ होऊन कुंभकर्णाकडे गेला आणि अनेक उपाय करून त्याने त्याला जागे केले.॥ ३॥

जागा निसिचर देखिअ कैसा।
मानहुँ कालु देह धरि बैसा॥
कुंभकरन बूझा कहु भाई।
काहे तव मुख रहे सुखाई॥

कुंभकर्ण जागा होऊन उठून बसला. जणू प्रत्यक्ष कालच शरीर धारण करून बसल्यासारखा तो दिसत होता. कुंभकर्णाने विचारले, ‘हे बंधू, तुझे तोंड सुकून का गेले आहे, ते सांग बरे?’॥ ४॥

कथा कही सब तेहिं अभिमानी।
जेहि प्रकार सीता हरि आनी॥
तात कपिन्ह सब निसिचर मारे।
महा महा जोधा संघारे॥

त्या अहंकारी रावणाने सीतेला हरण करून आणले होते, तेव्हापासूनची सर्व कथा सांगितली. आणि म्हटले, ‘हे बंधू! वानरांनी सर्व राक्षसांना मारून टाकले. मोठमोठॺा योद्ध्यांचाही संहार केला आहे.॥ ५॥

दुर्मुख सुररिपु मनुज अहारी।
भट अतिकाय अकंपन भारी॥
अपर महोदर आदिक बीरा।
परे समर महि सब रनधीरा॥

दुर्मुख, देवशत्रू, मनुष्यभक्षक, मोठे योद्धे, अतिकाय आणि अकंपन तसेच महोदर आणि इतर रणधीर वीर रणभूमीत मारले गेले आहेत.’॥ ६॥

सुनि दसकंधर बचन तब कुंभकरन बिलखान।
जगदंबा हरि आनि अब सठ चाहत कल्यान॥ ६२॥

तेव्हा रावणाचे वचन ऐकून कुंभकर्ण दुःखी होऊन म्हणाला, ‘अरे मूर्खा, जगज्जननी जानकीला हरण करून आणलेस आणि वरून तू कल्याणाची इच्छा करतोस?॥ ६२॥

भल न कीन्ह तैं निसिचर नाहा।
अब मोहि आइ जगाएहि काहा॥
अजहूँ तात त्यागि अभिमाना।
भजहु राम होइहि कल्याना॥

हे राक्षसराजा, हे तू चांगले केले नाहीस. आणि आता तू येऊन मला जागे का केलेस? अरे बाबा! अजुनी तू अभिमान सोडून देऊन श्रीरामांना भज, तर कल्याण होईल.॥ १॥

हैं दससीस मनुज रघुनायक।
जाके हनूमान से पायक॥
अहह बंधु तैं कीन्हि खोटाई।
प्रथमहिं मोहि न सुनाएहि आई॥

हे रावणा, हनुमानासारखे ज्यांचे सेवक आहेत, ते श्रीरघुनाथ काय मनुष्य आहेत? अरेरे बंधू! तू वाईट केलेस. पूर्वीच येऊन तू मला सर्व परिस्थिती सांगितली नाहीस.॥ २॥

कीन्हेहु प्रभु बिरोध तेहि देवक।
सिव बिरंचि सुर जाके सेवक॥
नारद मुनि मोहि ग्यान जो कहा।
कहतेउँ तोहि समय निरबहा॥

हे राजा, शिव, ब्रह्मदेव इत्यादी देव ज्यांचे सेवक आहेत, त्या परम देव असलेल्या श्रीरामांशी तू विरोध केलास. नारद मुनींनी मला जे ज्ञान दिले होते, ते मी तुुला सांगितले असते, परंतु आता वेळ निघून गेली.॥ ३॥

अब भरि अंक भेंटु मोहि भाई।
लोचन सुफल करौं मैं जाई॥
स्याम गात सरसीरुह लोचन।
देखौं जाइ ताप त्रय मोचन॥

हे बंधू, आता मला मिठी मारून शेवटचे भेटून घे. मी जाऊन आपल्या नेत्रांचे पारणे फेडतो आणि त्रितापापासून मुक्त करणाऱ्या श्यामशरीर, कमलनेत्र श्रीरामांचे दर्शन घेतो.’॥ ४॥

राम रूप गुन सुमिरत मगन भयउ छन एक।
रावन मागेउ कोटि घट मद अरु महिष अनेक॥ ६३॥

श्रीरामचंद्र्रांच्या रूप व गुणांचे स्मरण करून तो एक क्षण प्रेमात मग्न झाला. नंतर रावणाने कोटॺवधी घडे भरून मदिरा व अनेक रेडे मागविले.॥ ६३॥

महिष खाइ करि मदिरा पाना।
गर्जा बज्राघात समाना॥
कुंभकरन दुर्मद रन रंगा।
चला दुर्ग तजि सेन न संगा॥

रेडे खाऊन व मदिरा ढोसून कुंभकर्णाने वज्राघातासारखी गर्जना केली. मदाने मत्त होऊन उत्साहाने कुंभकर्ण किल्ला सोडून निघाला. त्याने सोबत सेनाही घेतली नाही.॥ १॥

देखि बिभीषनु आगें आयउ।
परेउ चरन निज नाम सुनायउ॥
अनुज उठाइ हृदयँ तेहि लायो।
रघुपति भक्त जानि मन भायो॥

त्याला पाहून बिभीषण पुढे आला आणि त्याने त्याच्या चरणांवर लोटांगण घालून स्वतःचे नाव सांगितले. कुंभकर्णाने लहान भावाला उठवून हृदयाशी धरले आणि तो श्रीरघुनाथांचा भक्त आहे, असे पाहून तो कुंभकर्णाला आवडला.॥ २॥

तात लात रावन मोहि मारा।
कहत परम हित मंत्र बिचारा॥
तेहिं गलानि रघुपति पहिं आयउँ।
देखि दीन प्रभु के मन भायउँ॥

बिभीषण म्हणाला, ‘हे बंधो, परम हितकारी सल्ला व विचार सांगितल्यावर रावणाने मला लाथ मारली, त्या दुःखामुळे मी रघुनाथांच्या जवळ निघून आलो. दीन असलेला पाहून प्रभूंना मी आवडलो.’॥ ३॥

सुनु सुत भयउ कालबस रावन।
सो कि मान अब परम सिखावन॥
धन्य धन्य तैं धन्य बिभीषन।
भयहु तात निसिचर कुल भूषन॥

कुंभकर्ण म्हणाला, ‘हे वत्सा, ऐक. रावण तर काळाच्या जबडॺात आहे. आता तो चांगली शिकवण कसली मानणार? हे बिभीषणा, तू धन्य आहेस, धन्य आहेस, धन्य आहेस, बाबा रे! तू राक्षसकुलाचे भूषण ठरलास.॥ ४॥

बंधु बंस तैं कीन्ह उजागर।
भजेहु राम सोभा सुख सागर॥

हे बंधू, तू आपल्या कुळास देदीप्यमान केले आहेस. कारण शोभा आणि सुखाचे समुद्र असलेल्या श्रीरामांना तू भजलेस.॥ ५॥

बचन कर्म मन कपट तजि भजेहु राम रनधीर।
जाहु न निज पर सूझ मोहि भयउँ कालबस बीर॥ ६४॥

निष्कपटपणे कायावाचामनाने रणधीर श्रीरामांचे भजन कर. हे बंधू, माझा मृत्यू जवळ आला आहे, त्यामुळे मला आपला-परका हे सुचत नाही. म्हणून आता तू जा.’॥ ६४॥