१६ भरत-हनुमान्-संवाद

देखा भरत बिसाल अति निसिचर मन अनुमानि।
बिनु फर सायक मारेउ चाप श्रवन लगि तानि॥ ५८॥

भरताने आकाशात अत्यंत विशालरूप पाहिले, तेव्हा त्याला वाटले की, हा एखादा राक्षस आहे. त्याने बिनफाळाचा एक बाण धनुष्य कानापर्यंत खेचून मारला.॥ ५८॥

परेउ मुरुछि महि लागत सायक।
सुमिरत राम राम रघुनायक॥
सुनि प्रिय बचन भरत तब धाए।
कपि समीप अति आतुर आए॥

बाण लागताच हनुमान ‘राम-राम, रघुपती’ म्हणत मूर्च्छित होऊन खाली पडला. प्रिय ‘राम-नाम’ ऐकताच भरत उठून धावला आणि उतावळा होऊन हनुमानाजवळ गेला.॥ १॥

बिकल बिलोकि कीस उर लावा।
जागत नहिं बहु भाँति जगावा॥
मुख मलीन मन भए दुखारी।
कहत बचन भरि लोचन बारी॥

हनुमान व्याकूळ झाल्याचे पाहून त्याने त्याला हृदयाशी धरले. त्याला जागे करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु तो शुद्धीवर येत नव्हता. तेव्हा भरताचे मुख उदास झाले. तो मनातून फार दुःखी झाला. डोळ्यांत पाणी आणून तो म्हणाला की,॥ २॥

जेहिं बिधि राम बिमुख मोहि कीन्हा।
तेहिं पुनि यह दारुन दुख दीन्हा॥
जौं मोरें मन बच अरु काया।
प्रीति राम पद कमल अमाया॥

‘ज्या विधात्याने मला श्रीरामांपासून दूर केले, त्यानेच पुन्हा हे दुःखही दिले, जर माझे कायावाचामनाने श्रीरामांच्या चरणकमलांवर निष्कपट प्रेम असेल,॥ ३॥

तौ कपि होउ बिगत श्रम सूला।
जौं मो पर रघुपति अनुकूला॥
सुनत बचन उठि बैठ कपीसा।
कहि जय जयति कोसलाधीसा॥

आणि जर श्रीरघुनाथ माझ्यावर प्रसन्न असतील, तर या वानराचा अशक्तपणा व वेदना दूर होवो.’ हे वाक्य ऐकताच कपिराज हनुमान ‘कोसलपती श्रीरामचंद्रांचा विजय असो, विजय असो,’ असे म्हणत उठून बसला.॥ ४॥

लीन्ह कपिहि उर लाइ पुलकित तनु लोचन सजल।
प्रीति न हृदयँ समाइ सुमिरि राम रघुकुल तिलक॥ ५९॥

भरताने हनुमानाला हृदयाशी धरले. त्याचे शरीर पुलकित झाले आणि नेत्रांमध्ये आनंद व प्रेमाचे अश्रू दाटले. रघुकुलतिलक श्रीरामचंद्राचे स्मरण करताना भरताच्या हृदयात प्रेम मावत नव्हते.॥ ५९॥

तात कुसल कहु सुखनिधान की।
सहित अनुज अरु मातु जानकी॥
कपि सब चरित समास बखाने।
भए दुखी मन महुँ पछिताने॥

भरत म्हणाला, ‘हे तात, छोटा भाऊ लक्ष्मण आणि माता जानकीसह सुखनिधान श्रीरामांची खुशाली सांग.’ हनुमानाने सर्व वृत्तांत थोडक्यात सांगितला. तो ऐकून भरताला दुःख झाले. व तो पश्चात्ताप करू लागला.॥ १॥

अहह दैव मैं कत जग जायउँ।
प्रभु के एकहु काज न आयउँ॥
जानि कुअवसरु मन धरि धीरा।
पुनि कपि सन बोले बलबीरा॥

‘हाय दैवा! मी जगात का जन्माला आलो? एकाही कामात मी प्रभूंना उपयोगी पडू शकलो नाही.’ नंतर ही वेळ शोकाची नाही, हे जाणून व मनात धीर धरून पराक्रमी भरत हनुमानाला म्हणाला,॥ २॥

तात गहरु होइहि तोहि जाता।
काजु नसाइहि होत प्रभाता॥
चढ़ु मम सायक सैल समेता।
पठवौं तोहि जहँ कृपानिकेता॥

‘हे तात, तुला जायला उशीर होतोय आणि सकाळ होताच सर्वनाश होईल, म्हणून पर्वतासह तू माझ्या बाणावर चढ, मी तुला कृपाधाम श्रीरामांजवळ पाठवितो.’॥ ३॥

सुनि कपि मन उपजा अभिमाना।
मोरें भार चलिहि किमि बाना॥
राम प्रभाव बिचारि बहोरी।
बंदि चरन कह कपि कर जोरी॥

भरताचे म्हणणे ऐकून हनुमानाच्या मनात अभिमान उत्पन्न झाला की, माझ्या ओझ्याने बाण कसा जाईल? परंतु श्रीरामचंद्रांच्या प्रभावाचा विचार करून तो भरताच्या चरणकमलांना वंदन करीत हात जोडून म्हणाला,॥ ४॥

तव प्रताप उर राखि प्रभु जैहउँ नाथ तुरंत।
अस कहि आयसु पाइ पद बंदि चलेउ हनुमंत॥ ६०(क)॥

‘हे नाथ, हे प्रभू, मी तुझा प्रताप मनात धरून त्वरित जाईन’ असे म्हणून व आज्ञा घेऊन, तसेच भरताच्या चरणांना वंदन करून हनुमान निघाला.॥ ६०(क)॥

भरत बाहुबल सील गुन प्रभु पद प्रीति अपार।
मन महुँ जात सराहत पुनि पुनि पवनकुमार॥ ६०(ख)॥

भरताचे बाहुबल, स्वभाव, गुण आणि प्रभु-चरणांवरील अपार प्रेम यांची मनामध्ये वारंवार प्रशंसा करीत मारुती जात होता.॥ ६०(ख)॥